Chuong1 2021

Chương 1: Mở đầu
Phan Xuân Thành
xxxx
Viện Toán ứng dụng và Tin học
Trường Đại học Bách khoa Hà Nội
https://sites.google.com/site/phanxuanthanh81
e-mail: thanh.phanxuan@hust.edu.vn
Hà Nội 2021
Phan Xuân Thành (HUST) Chương 1: Mở đầu Hà Nội 2021 1 / 53

Outline
1 Các khái niệm cơ bản
Các định nghĩa
2 Phân loại phương trình đạo hàm riêng tuyến tính cấp hai
Trường hợp hai biến số
Trường hợp nhiều biến số
3 Bài toán đặt chỉnh
Ba loại pt vật lý toán cơ bản
Điều kiện ban đầu. Điều kiện biên
Bài toán đặt chỉnh
4 Định lý Cauchy-Kovalevskaia
Mặt đặc trưng
Bài toán Cauchy tổng quát
Định lý Cauchy-Kovalevskaia
Outline
Các định nghĩa
Mặt đặc trưng
Các định nghĩa
Định nghĩa
Một phương trình đạo hàm riêng (ĐHR) là một phương trình liên hệ giữa hàm
cần tìm u(x1 , x2 , . . . , xn ) và một số đạo hàm riêng của nó.

Các định nghĩa
Định nghĩa
cần tìm u(x1 , x2 , . . . , xn ) và một số đạo hàm riêng của nó. Nó có dạng
!
∂u ∂u ∂k u
F x1 , x2 , . . . , xn , u, ,..., , . . . , k1 = 0,
∂x1 ∂xn ∂x1 . . . ∂xnkn
(k = k1 + k2 + . . . + kn ).

Các định nghĩa
Định nghĩa
!
∂u ∂u ∂k u
F x1 , x2 , . . . , xn , u, ,..., , . . . , k1 = 0,
∂x1 ∂xn ∂x1 . . . ∂xnkn
(k = k1 + k2 + . . . + kn ).
Phân loại phương trình ĐHR!

Các định nghĩa
Định nghĩa
!
∂u ∂u ∂k u
F x1 , x2 , . . . , xn , u, ,..., , . . . , k1 = 0,
∂x1 ∂xn ∂x1 . . . ∂xnkn
(k = k1 + k2 + . . . + kn ).
Phân loại phương trình ĐHR!

Cấp của phương trình ĐHR!

Một số ví dụ
Ví dụ
a) Pt Laplace: ∆u = uxx + uyy = 0.

Một số ví dụ
Ví dụ
Pn
b) Pt chuyển dịch tuyến tính: ut + i=1 bi uxi = 0.

Một số ví dụ
Ví dụ
Pn
c) Pt Burger: ut + u ux = 0.

Một số ví dụ
Ví dụ
Pn
d) Pt mặt tối tiểu: (1 + uy2 )uxx − 2ux uy uxy + (1 + ux2 )uyy = 0.

Một số ví dụ
Ví dụ
Pn
d) Pt mặt tối tiểu: (1 + uy2 )uxx − 2ux uy uxy + (1 + ux2 )uyy = 0.
∂u ~2
e) Pt Schrödinger: i~ =− ∆u + Vu.
∂t 2m

Phương trình và hệ phương trình ĐHR
Định nghĩa
Hệ phương trình đạo hàm riêng là hệ gồm các phương trình đạo hàm riêng của
một hay nhiều hàm chưa biết và các đạo hàm của chúng.

Phương trình và hệ phương trình ĐHR
Định nghĩa
Hệ phương trình đạo hàm riêng là hệ gồm các phương trình đạo hàm riêng của
một hay nhiều hàm chưa biết và các đạo hàm của chúng.
Ví dụ
Hệ phương trình Maxwell mô tả sóng điện từ tự do:
div E = div B = 0, Bt = −rot E, Et = rot B,
trong đó B là vector cảm ứng từ, E là cường độ điện trường.

Tuyến tính VS phi tuyến
Định nghĩa
Một phương trình gọi là tuyến tính nếu F là hàm tuyến tính đối với ẩn hàm u và
các đạo hàm của u.

Định nghĩa
Phương trình không phải là tuyến tính được gọi là phương trình phi tuyến.

Định nghĩa
aα (x)D α u = f (x). f (x) ≡ 0 ⇒ pt thuần nhất.

P
PT tuyến tính:
|α|≤k

Định nghĩa

P
PT tuyến tính:
|α|≤k
aα (x)D α u + a(x, u, . . . , D k−1 u) = 0.

P
PT nửa tuyến tính:
|α|=k

Định nghĩa

P
PT tuyến tính:
|α|≤k
aα (x)D α u + a(x, u, . . . , D k−1 u) = 0.

P
|α|=k
aα (x, u, . . . , D k−1 u)D α u + a(x, u, . . . , D k−1 u) = 0.

P
PT tựa tuyến tính:
|α|=k

Định nghĩa

P
PT tuyến tính:
|α|≤k
aα (x)D α u + a(x, u, . . . , D k−1 u) = 0.

P
|α|=k

P
|α|=k
PT phi tuyến hoàn toàn.

Định nghĩa

P
PT tuyến tính:
|α|≤k
aα (x)D α u + a(x, u, . . . , D k−1 u) = 0.

P
|α|=k

P
|α|=k
PT phi tuyến hoàn toàn.

Các ví dụ
Ví dụ
a) PT Laplace: ∆u = uxx + uyy = 0. PT Poisson ∆u = f (x).
b) PT mặt tối tiểu: (1 + uy2 )uxx − 2ux uy uxy + (1 + ux2 )uyy = 0.
∂u ~2
c) PT Schrödinger: i~ =− ∆u + Vu.
∂t 2m

Nghiệm của phương trình đạo hàm riêng
Định nghĩa
Nghiệm (cổ điển) của phương trình ĐHR cấp k là một hàm u ∈ C k (Ω) (có các
đạo hàm đến cấp k trên Ω) sao cho khi thay vào phương trình ta được đồng nhất
thức.

Nghiệm của phương trình đạo hàm riêng
Định nghĩa
Nghiệm (cổ điển) của phương trình ĐHR cấp k là một hàm u ∈ C k (Ω) (có các
đạo hàm đến cấp k trên Ω) sao cho khi thay vào phương trình ta được đồng nhất
thức.
Một số ví dụ về giải phương trình đạo hàm riêng
Ví dụ
1 uxy = 0.
(
ux = 3x + 2y
2
uy = 2x − y 3 .
3 uyy − 4u = x + 2.
xxxxx
xxxxx
xxxxx
Ví dụ
1 uxx − 4uyy = 0.
xxxxx
xxxxx
xxxxx
xxxxx
xxxxx
xxxxx
xxxxx
xxxxx
xxxxx
xxxxx
xxxxx
xxxxxPhan Xuân Thành (HUST) Chương 1: Mở đầu Hà Nội 2021 10 / 53

Thiết lập phương trình chuyển dịch tuyến tính
Phương trình chuyển dịch đơn giản

xxxxx
xxxxx
xxxxx
xxxxx
xxxxx
xxxxx
xxxxx
xxxxx
xxxxx
xxxxx
xxxxx
xxxxx
xxxxx
Thiết lập phương trình chuyển dịch tuyến tính
Phương trình chuyển dịch đơn giản

xxxxx
xxxxx
xxxxx
xxxxx
xxxxx
xxxxx
xxxxx
xxxxx
xxxxx
xxxxx
xxxxx
xxxxx
xxxxx
Bài tập
Ví dụ
1 CMR các phương trình sau đây có một nghiệm dạng u(x, y ) = f (ax + by )
trong đó a, b là các hằng số, f (·) khả vi cấp một. Tìm a, b trong mỗi trường
hợp:
a) ux + 3uy = 0. b) 3ux − 5uy = 0
2 CMR các phương trình sau đây có một nghiệm dạng u(x, y ) = e ax+by trong
đó a, b là các hằng số. Tìm a, b trong mỗi trường hợp:
a) ux + 3uy + u = 0. b) uxx + uyy = 5e x−2y
c) uxxxx + uyyyy + 2uxxyy = 0.
p
3 Giả sử u(x, y ) = h( x 2 + y 2 ) là một nghiệm của pt mặt tối tiểu. CMR h(r )
thỏa mãn pt vi phân rh00 + h0 1 + (h0 )2 = 0.

p
4 Tìm nghiệm củappt Laplace (2D-3D) ở dạng u = f (r ), r = x 2 + y 2 hoặc
tương ứng r = x 2 + y 2 + z 2 .

Outline
Các định nghĩa
Mặt đặc trưng
Phân loại phương trình đạo hàm riêng tuyến tính cấp hai
Xét phương trình tuyến tính cấp hai với hệ số thực
a(x, y )uxx + 2b(x, y )uxy + c(x, y )uyy + d(x, y )ux + e(x, y )uy + fu = 0 (1)
và điểm (x0 , y0 ).
Định nghĩa
Phương trình (1) tại điểm (x0 , y0 ) được gọi là
thuộc loại elip nếu tại đó b 2 − ac < 0.
thuộc loại hyperbol nếu tại đó b 2 − ac > 0.
thuộc loại parabol nếu tại đó b 2 − ac = 0.

Định nghĩa
Nếu phương trình (1) thuộc cùng một loại (elip, hyperbol, parabol) tại mọi điểm
của miền Ω thì ta nói nó thuộc loại đó (elip, hyperbol, parabol) trong miền Ω.

Định nghĩa
Nếu phương trình (1) thuộc cùng một loại (elip, hyperbol, parabol) tại mọi điểm
của miền Ω thì ta nói nó thuộc loại đó (elip, hyperbol, parabol) trong miền Ω.
Ví dụ Xét các phương trình sau
uxx − 10uxy + ux − 3uy + 2u = 0, 2uxx + 5uyy − 3u = 0, uxx − 2uy + 3u = 0.

Dạng chính tắc của phương trình
1 Dạng chính tắc của phương trình loại elip có dạng

uxx + uyy + g (x, y , u, ux , uy ) = 0.
2 Dạng chính tắc của phương trình loại hyperbol có dạng

uxx − uyy + g (x, y , u, ux , uy ) = 0 hoặc uxy + g (x, y , u, ux , uy ) = 0.
3 Dạng chính tắc của phương trình loại parabol có dạng

uxx + g (x, y , u, ux , uy ) = 0 hoặc uyy + g (x, y , u, ux , uy ) = 0.

Đưa phương trình về dạng chính tắc
1 Xét phép đổi biến ξ = ξ(x, y ), η = η(x, y ) (khả vi liên tục hai lần) và
D(ξ, η)
J= 6= 0.
D(x, y )
2 Phương trình trở thành
a1 (ξ, η)uξξ + 2b1 (ξ, η)uξη + c1 (ξ, η)uηη + g1 (ξ, η, u, uξ , uη ) = 0.
Chọn phép đổi biến thích hợp để phương trình này có dạng chính tắc.

Ta có
ux = uξ ξx + uη ηx ,
uy = uξ ξy + uη ηy ,
uxx = uξξ ξx2 + 2uξη ξx ηx + uηη ηx2 + uξ ξxx + uη ηxx ,
uxy = uξξ ξx ξy + uξη (ξx ηy + ξy ηx ) + uηη ηx ηy + uξ ξxy + uη ηxy ,
uyy = uξξ ξy2 + 2uξη ξy ηy + uηη ηy2 + uξ ξyy + uη ηyy .

Ta có
ux = uξ ξx + uη ηx ,
uy = uξ ξy + uη ηy ,
uxx = uξξ ξx2 + 2uξη ξx ηx + uηη ηx2 + uξ ξxx + uη ηxx ,
uxy = uξξ ξx ξy + uξη (ξx ηy + ξy ηx ) + uηη ηx ηy + uξ ξxy + uη ηxy ,
uyy = uξξ ξy2 + 2uξη ξy ηy + uηη ηy2 + uξ ξyy + uη ηyy .
Suy ra
a1 = aξx2 + 2bξx ξy + cξy2 ,

b1 = aξx ηx + b(ξx ηy + ξy ηx ) + cξy ηy ,
c1 = aηy2 + 2bηx ηy + cηy2 .
và b12 − a1 c1 = (b 2 − ac)J 2 .
Định nghĩa
Đường đặc trưng của phương trình (1) là họ đường cong ϕ(x, y ) = C sao cho
aϕ2x + 2bϕx ϕy + cϕ2y = 0.

Định nghĩa
Đường đặc trưng của phương trình (1) là họ đường cong ϕ(x, y ) = C sao cho
aϕ2x + 2bϕx ϕy + cϕ2y = 0.
Bổ đề
Giả sử ϕ(x, y ) ∈ C 1 (Ω), ϕy 6= 0 trong miền Ω ⊂ R2 . Khi đó họ đường cong
ϕ(x, y ) = C là đường đặc trưng của phương trình (1) nếu và chỉ nếu ϕ(x, y ) = C
là tích phân tổng quát của phương trình vi phân thường
a(y 0 )2 − 2by 0 + c = 0 (PT vi phân đặc trưng của (1)).
Chứng minh.

1 Nếu ∆ > 0, PTVPĐT có các tích phân tổng quát ϕ(x, y ) = C và

ψ(x, y ) = C . Ta đặt ξ = ϕ(x, y ) và η = ψ(x, y ).


2 Nếu ∆ < 0, PTVPĐT có các tích phân tổng quát ϕ(x, y ) ± iψ(x, y ) = C . Ta
đặt ξ = ϕ(x, y ) và η = ψ(x, y ).


2 Nếu ∆ < 0, PTVPĐT có các tích phân tổng quát ϕ(x, y ) ± iψ(x, y ) = C . Ta
đặt ξ = ϕ(x, y ) và η = ψ(x, y ).
3 Nếu ∆ = 0, PTVPĐT có tích phân tổng quát ϕ(x, y ) = C . Ta đặt

D(ξ, η)
ξ = ϕ(x, y ) và chọn η = ψ(x, y ) tùy ý mà 6= 0.
D(x, y )

Ví dụ
Phân loại và đưa các phương trình sau đây về dạng chính tắc
1 uxx − 7uxy + 12uyy + ux − 2uy + 3u = 0.
2 uxx + 2uxy + 5uyy − 2ux + 3uy = 0.
3 uxx − 6uxy + 9uyy − ux + uy + u = 0.
4 (1 + x 2 )uxx + (1 + y 2 )uyy + xux + yuy = 0.

Ví dụ 1 Phân loại và đưa về dạng chính tắc uxx − 7uxy + 12uyy + ux − 2uy + 3u = 0
xxxxxxxxxx
xxxxxxxxxx
xxxxxxxxxx
xxxxxxxxxx
xxxxxxxxxx
xxxxxxxxxx
xxxxxxxxxx
xxxxxxxxxx
xxxxxxxxxx
xxxxxxxxxx
xxxxxxxxxx
xxxxxxxxxx
xxxxxxxxxx
xxxxxxxxxx
Bài tập
xxxxxxxxxx
xxxxxxxxxx
xxxxxxxxxx
xxxxxxxxxx
xxxxxxxxxx
xxxxxxxxxx
xxxxxxxxxx
xxxxxxxxxx
xxxxxxxxxx
xxxxxxxxxx
xxxxxxxxxx
xxxxxxxxxx
xxxxxxxxxx
xxxxxxxxxx
Xét dạng toàn phương:

n
X
Q(α1 , α2 , . . . , αn ) = aij αi αj = αt Aα,
i,j=1

trong đó αt = α1 α2 ... αn , A = (aij ), At = A.


n
X
i,j=1

Đặt β = T α ⇔ α = T −1 β với T ∈ Mn×n , det T 6= 0.


n
X
i,j=1

n n
X X 2
⇒ Q(β1 , β2 , . . . , βn ) = β t (T −1 )t AT −1 β = bi βi2 = bi∗ β i ,
i=1 i=1
trong đó bi∗ ∈ {0, ±1}.


n
X
i,j=1

n n
X X 2
⇒ Q(β1 , β2 , . . . , βn ) = β t (T −1 )t AT −1 β = bi βi2 = bi∗ β i ,
i=1 i=1
trong đó bi∗ ∈ {0, ±1}.

Số các số hạng 1, −1, 0 bằng số các giá trị riêng dương, âm, bằng 0 của A, tức là
các nghiệm của phương trình det(A − λEn ) = 0.

Xét phương trình tuyến tính cấp hai

n
X n
X
aij (x)uxi xj + ai (x)uxi + a(x)u = f (x), (2)
i,j=1 i=1
trong đó aij (x) = aji (x), x = (x1 , x2 , . . . , xn ) ∈ Ω ⊂ Rn .


n
X n
X
i,j=1 i=1

Phân loại PT tại điểm x 0 , xét ma trận A = aij (x 0 ) .



n
X n
X
i,j=1 i=1

Phân loại PT tại điểm x 0 , xét ma trận A = aij (x 0 ) .

Gọi n+ = n+ (x 0 ) là số các giá trị riêng dương của A,

n− = n− (x 0 ) là số các giá trị riêng âm của A,
n0 = n0 (x 0 ) là số các giá trị riêng bằng 0 của A.

Phân loại phương trình
Định nghĩa
Tại điểm x 0 , pt (2) được gọi là
thuộc loại elip nếu n+ = n hoặc n− = n.
thuộc loại hyperbol nếu n+ = n − 1 và n− = 1 hoặc n− = n − 1 và n+ = 1.
thuộc loại parabol nếu n0 > 0 và hoặc n+ = 0 hoặc n− = 0.

Phân loại phương trình
Định nghĩa
Tại điểm x 0 , pt (2) được gọi là
thuộc loại elip nếu n+ = n hoặc n− = n.
thuộc loại hyperbol nếu n+ = n − 1 và n− = 1 hoặc n− = n − 1 và n+ = 1.
thuộc loại parabol nếu n0 > 0 và hoặc n+ = 0 hoặc n− = 0.
Pt (2) được gọi là elip/hyperbol/parabol trên miền Ω nếu nó
elip/hyperbol/parabol tại mọi điểm x 0 ∈ Ω.

Đưa về dạng chính tắc
Phần chính của phương trình

n
X
aij (x)uxi xj = (Dx u)t ADx u.
i,j=1
D(ξ1 , ξ2 , . . . , ξn )
Đổi biến ξi = ξi (x1 , x2 , . . . , xn ), J = 6= 0.
D(x1 , x2 , . . . , xn )

Phần chính của phương trình

n
X
aij (x)uxi xj = (Dx u)t ADx u.
i,j=1
D(ξ1 , ξ2 , . . . , ξn )
Đổi biến ξi = ξi (x1 , x2 , . . . , xn ), J = 6= 0.
D(x1 , x2 , . . . , xn )
Suy ra Dx u = J t Dξ u. Phần chính trở thành
(Dx u)t ADx u = (Dξ u)t (JAJ t )Dξ u

Q = αt Aα L = (Dx u)t ADx u

β = Tα ξ = ξ(x) ⇒ Dx u = J t Dξ u
β t (T −1 )t AT −1 β (Dξ u)t (JAJ t )Dξ u

Q = αt Aα L = (Dx u)t ADx u

β = Tα ξ = ξ(x) ⇒ Dx u = J t Dξ u
β t (T −1 )t AT −1 β (Dξ u)t (JAJ t )Dξ u
Chọn phép đổi tọa độ sao cho J = (T −1 )t .

Ví dụ
Đưa pt sau về dạng chính tắc:
1
2ux1 x1 + 3ux2 x2 − ux3 x3 + 6ux1 x2 − 2ux2 x3 = 0.
6

Ví dụ
Đưa pt sau về dạng chính tắc:
1
2ux1 x1 + 3ux2 x2 − ux3 x3 + 6ux1 x2 − 2ux2 x3 = 0.
6
Dạng đặc trưng của pt là

1
Q(α1 , α2 , α3 ) = 2α12 + 3α22 − α32 + 6α1 α2 − 2α2 α3
6 √ √
√ 3 2 3 2 2 1
= 2α1 + √ α2 − √ α2 + √ α3 + √ α3 )2
2 2 3 2
2 2 2
Q(β1 , β2 , β3 ) = β1 − β2 + β3 .
√
√3

2 0
√2 √
Vậy T =  0 √3 √2 
 
2 3
0 0 √1
2
√1
 
2
0 0
 √ 3
√
√2
Ta suy ra (T −1 )t = − √ 0 

√2 3 √

√
2 −232 2

√1
 
2
0 0
 √ 3
√
√2
Ta suy ra (T −1 )t = − √ 0  Sử dụng phép đổi biến ξ = (T −1 )t x,

√2 √ 3

√
2 2 −232
ta đưa được phương trình về dạng chính tắc
uξ1 ξ1 − uξ2 ξ2 + uξ3 ξ3 = 0.

√1
 
2
0 0
 √ 3
√
√2
Ta suy ra (T −1 )t = − √ 0  Sử dụng phép đổi biến ξ = (T −1 )t x,

√2 √ 3

√
2 2 −232
ta đưa được phương trình về dạng chính tắc
uξ1 ξ1 − uξ2 ξ2 + uξ3 ξ3 = 0.
Chú ý:
1 Nói chung không tồn tại phép đổi biến toàn cục để đưa pt (nhiều biến số) với
hệ số thay đổi về dạng chính tắc trên toàn miền Ω.
2 Nên chọn ma trận T ở dạng ma trận tam giác trên để thuận tiện khi tìm ma
trận nghịch đảo.

Cách phân loại này có trùng với cách phân loại trong trường hợp hai biến số
không?

không? CÓ!
Tại điểm (x0 , y0 ):
(a − λ)(c − λ) − b 2 = λ2 − (a + c)λ + (ac − b 2 ) = 0.
Suy ra ∆ = (a + c)2 − 4(ac − b 2 ) = 4b 2 + (a − c)2 ≥ 0.

không? CÓ!
Tại điểm (x0 , y0 ):
(a − λ)(c − λ) − b 2 = λ2 − (a + c)λ + (ac − b 2 ) = 0.
Suy ra ∆ = (a + c)2 − 4(ac − b 2 ) = 4b 2 + (a − c)2 ≥ 0.

1 Nếu b 2 − ac < 0, PTĐT có hai nghiệm thực cùng dấu n+ = 2 hoặc n− = 2,
pt thuộc loại elip.
2 Nếu b 2 − ac > 0, PTĐT có hai nghiệm thực trái dấu n+ = n− = 1, pt thuộc
loại hyperbol.
3 Nếu b 2 − ac = 0, PTĐT có một nghiệm bằng 0, một nghiệm khác 0, pt
thuộc loại parabol.

Ví dụ
Xác định loại của các pt sau và đưa về dạng chính tắc:
a) 4ux1 x1 + 3ux2 x2 + 32 ux3 x3 + 2ux1 x2 + 2ux1 x3 = 0.
b) 4ux1 x1 + 4ux2 x2 − 23 ux3 x3 + 4ux1 x2 + 2ux2 x3 = 0.
c) 3ux1 x1 + 2ux2 x2 − 2ux3 x3 − 21 ux4 x4 + 6ux1 x2 − 2ux1 x4 + 2ux2 x3 − 2ux2 x4 +
2ux3 x4 = 0.
d) 4ux1 x1 + ux2 x2 + 31 ux3 x3 − 2ux1 x2 + 2ux1 x3 = 0.

Outline
Các định nghĩa
Mặt đặc trưng
Phương trình Laplace
Phương trình Laplace có dạng
∆u = ux1 x1 + ux2 x2 + . . . + uxn xn = 0
trong đó u = u(x) = u(x1 , x2 , ..., xn ).

∆u = ux1 x1 + ux2 x2 + . . . + uxn xn = 0

Thiết lập phương trình Laplace

∆u = ux1 x1 + ux2 x2 + . . . + uxn xn = 0

→
−
Thiết lập phương trình Laplace Cho U ⊂ Rn , F : U → R thỏa mãn: thông lượng
→
− R →
−
của F qua mọi mặt kín ∂Ω ⊂ U bị triệt tiêu, F dS = 0.
∂Ω

∆u = ux1 x1 + ux2 x2 + . . . + uxn xn = 0

→
−
→
− R →
−
∂Ω
→
−
Giả thiết F = −aDu = −a∇u, a > 0.

∆u = ux1 x1 + ux2 x2 + . . . + uxn xn = 0

→
−
→
− R →
−
∂Ω
→
−
Giả thiết F = −aDu = −a∇u, a > 0. Ở đây u là một đại lượng vật lý, chẳng hạn

∆u = ux1 x1 + ux2 x2 + . . . + uxn xn = 0

→
−
→
− R →
−
∂Ω
→
−
u = nồng độ hóa học, ĐL Fick về khuếch tán.

∆u = ux1 x1 + ux2 x2 + . . . + uxn xn = 0

→
−
→
− R →
−
∂Ω
→
−
u = nhiệt độ, ĐL Fourier về truyền nhiệt.

∆u = ux1 x1 + ux2 x2 + . . . + uxn xn = 0

→
−
→
− R →
−
∂Ω
→
−
u = hiệu điện thế, ĐL Ohm về dẫn điện.

∆u = ux1 x1 + ux2 x2 + . . . + uxn xn = 0

→
−
→
− R →
−
∂Ω
→
−
→
− →
−
Z Z Z
0= F dS = div F dV = −adiv(Du)dV ⇒ ∆u = 0.
∂Ω Ω Ω

∆u = ux1 x1 + ux2 x2 + . . . + uxn xn = 0

→
−
→
− R →
−
∂Ω
→
−
→
− →
−
Z Z Z
0= F dS = div F dV = −adiv(Du)dV ⇒ ∆u = 0.
∂Ω Ω Ω
Phương trình Poisson −∆u = f (x).

Phương trình truyền nhiệt
ut − a∆u = f a > 0.
u(x, t): nhiệt độ, nồng độ hóa chất,. . .

ut − a∆u = f a > 0.

Sự thay đổi đại lượng trong V :
→
−
Z Z Z
d
udV = f (t, x)dV − F dS.
dt Ω Ω ∂Ω

ut − a∆u = f a > 0.

Sự thay đổi đại lượng trong V :
→
−
Z Z Z
d
udV = f (t, x)dV − F dS.
dt Ω Ω ∂Ω
Suy ra
→
−
Z Z Z Z Z
ut dV = fdV − F dS = fdV + a∆udV ⇒ ut − a∆u = f .
Ω Ω ∂Ω Ω Ω

Phương trình truyền sóng
utt − a∆u = f a > 0.

Xét phương trình ∆u = 0 trong miền Ω.

Xét phương trình ∆u = 0 trong miền Ω.

Bài toán biên: có thêm điều kiện về hàm số hoặc đạo hàm trên biên ∂Ω.

u ∂Ω = g ; Dirichlet
 ∂u
= g; Neumann

 ∂ν ∂Ω

 ∂u
au + b = g; Robin
∂ν ∂Ω

utt − c 2 ∆u = f , (x, t) ∈ Ω × [0, T ].

utt − c 2 ∆u = f , (x, t) ∈ Ω × [0, T ].

(
u(x, 0) = ϕ(x),
Điều kiện ban đầu: x ∈ Ω.
ut (x, 0) = ψ(x),

utt − c 2 ∆u = f , (x, t) ∈ Ω × [0, T ].

(
u(x, 0) = ϕ(x),
ut (x, 0) = ψ(x),
Điều kiện biên u(x, t) = u0 (x, t) với (x, t) ∈ ∂Ω × (0, T ).

utt − c 2 ∆u = f , (x, t) ∈ Ω × [0, T ].

(
u(x, 0) = ϕ(x),
ut (x, 0) = ψ(x),
Điều kiện biên u(x, t) = u0 (x, t) với (x, t) ∈ ∂Ω × (0, T ).
Đặc trưng của lớp phương trình này là sự lan truyền kì dị dọc theo đường đặc
trưng với vận tốc hữu hạn.

ut − c 2 ∆u = f , (x, t) ∈ Ω × [0, T ].

ut − c 2 ∆u = f , (x, t) ∈ Ω × [0, T ].
Điều kiện ban đầu: u(0, x) = ϕ(x), x ∈ Ω.

ut − c 2 ∆u = f , (x, t) ∈ Ω × [0, T ].

Điều kiện biên u(t, x) = u0 (t, x) với (x, t) ∈ (0, T ) × ∂Ω.

ut − c 2 ∆u = f , (x, t) ∈ Ω × [0, T ].

Điều kiện biên u(t, x) = u0 (t, x) với (x, t) ∈ (0, T ) × ∂Ω.
Đặc trưng của phương trình truyền nhiệt là tính trơn hóa, dù dữ kiện ban đầu kì
dị đến đâu, nghiệm của phương trình tại thời điểm t vẫn trơn.

Một bài toán ĐHR được gọi là đặt đúng nếu thỏa mãn ba tính chất:
1 (Sự tồn tại) Bài toán có nghiệm u thuộc không gian hàm X với các điều kiện
ban đầu, vế phải, hệ số . . . thuộc không gian hàm Y . Ví dụ: C k,α (Ω), C k (Ω),
Lp (Ω), không gian Sobolev W m,p (Ω),. . .
2 (Tính duy nhất) Nghiệm u là duy nhất trong lớp hàm X .
3 (Tính ổn định) Nghiệm phụ thuộc liên tục vào các dữ kiện ban đầu, nghĩa là
nếu ϕn → ϕ trong Y , thì nghiệm un → u trong X .

Ví dụ
Xét bài toán biên Dirichlet
(
∆u = 0, x ∈Ω

u ∂Ω = ϕ(x), x ∈ ∂Ω
trong đó Ω là một miền trơn bị chặn trong Rn . Khi đó bài toán là đặt đúng trong
lớp hàm X = C 2 (Ω) ∩ C 0 (Ω), Y = C 0 (∂Ω).

Ví dụ (H’Adamard)
(
utt + uxx = 0, (x, t) ∈ R × R+
Xét bài toán giá trị ban đầu
u(0, x) = 0, ut (0, x) = ϕ(x).
√ √
Xét dãy ϕn (x) = e − n
sin nx ⇒ un = e nt− n
sin nx.

(
utt + uxx = 0, (x, t) ∈ R × R+
u(0, x) = 0, ut (0, x) = ϕ(x).
√ √
sin nx.
√
sup |ϕn (x) − 0| ≤ e − n
→ 0, khi n → ∞.
x∈R

(
utt + uxx = 0, (x, t) ∈ R × R+
u(0, x) = 0, ut (0, x) = ϕ(x).
√ √
sin nx.
√
sup |ϕn (x) − 0| ≤ e − n
→ 0, khi n → ∞.
x∈R
Nhưng
√
sup |un (x, t) − 0| = sup e nt− n
90
(x,t)∈R2+ t∈R+
√
vì lim e nt− n
= ∞.
n→∞

Outline
Các định nghĩa
Mặt đặc trưng
Định lý Cauchy-Kovalevskaia khẳng định về:

tồn tại, duy nhất nghiệm trong lớp hàm giải tích.
bài toán Cauchy đối với PT đạo hàm riêng tuyến tính cấp m.
điều kiện Cauchy cho trên mặt không phải mặt đặc trưng.

Mặt đặc trưng
Xét phương trình

n
X n
X
aij (x)uxi xj + ai (x)uxi + a(x)u = f (x). (3)
i,j=1 i=1

Mặt đặc trưng

n
X n
X
i,j=1 i=1
Định nghĩa
Phương trình mặt đặc trưng của phương trình (3) là phương trình vi phân
n
X
aij (x)ωxi ωxj = 0.
i,j=1

Mặt đặc trưng

n
X n
X
i,j=1 i=1
Định nghĩa
Phương trình mặt đặc trưng của phương trình (3) là phương trình vi phân
n
X
aij (x)ωxi ωxj = 0.
i,j=1
→
−
Mặt S có phương trình ω(x1 , x2 , . . . , xn ) = 0, với ∇ω 6= 0 , được gọi là mặt
đặc trưng của phương trình (3) nếu ω(x) thỏa mãn phương trình mặt đặc
trưng.

Mặt đặc trưng
Ví dụ
n = 2, phương trình đường đặc trưng:
aωx2 + 2bωx ωy + cωy2 = 0.

Mặt đặc trưng
Ví dụ
Ví dụ
1 Xét pt Laplace uxx + uyy + uzz = 0.

Mặt đặc trưng
Ví dụ
Ví dụ
Pt mặt đặc trưng: (ωx )2 + (ωy )2 + (ωz )2 = 0

Mặt đặc trưng
Ví dụ
Ví dụ
Pt mặt đặc trưng: (ωx )2 + (ωy )2 + (ωz )2 = 0 ⇒ ∇ω = 0. Pt Laplace không
có mặt đặc trưng.

Mặt đặc trưng
Ví dụ
Ví dụ
2 Xét pt truyền nhiệt ut − c 2 uxx − c 2 uyy = 0.
Pt mặt đặc trưng: (ωx )2 + (ωy )2 = 0

Mặt đặc trưng
Ví dụ
Ví dụ
2 Xét pt truyền nhiệt ut − c 2 uxx − c 2 uyy = 0.
Pt mặt đặc trưng: (ωx )2 + (ωy )2 = 0 ⇒ ωx = ωy = 0.
Pt mặt đặc trưng có dạng ω(t) = C với ω 0 (t) 6= 0.
Nói riêng, các mặt đẳng nhiệt t =const.

Mặt đặc trưng
Ví dụ
3 PT truyền sóng n = 2, utt − c 2 uxx = 0.
PT đường đặc trưng (ωt )2 = c 2 (ωx )2 ⇒ ωt = ±cωx .
Các đường đặc trưng là các đường thẳng x ± ct = C .

Mặt đặc trưng
Ví dụ
3 PT truyền sóng n = 2, utt − c 2 uxx = 0.
PT đường đặc trưng (ωt )2 = c 2 (ωx )2 ⇒ ωt = ±cωx .
Các đường đặc trưng là các đường thẳng x ± ct = C .
4 PT truyền sóng n = 3, utt − c 2 uxx − c 2 uyy = 0.
PT mặt đặc trưng (ωt )2 = c 2 ((ωx )2 + (ωy )2 ).
Nói riêng, mặt nón (x − x0 )2 + (y − y0 )2 = c 2 (t − t0 )2 là mặt đặc trưng.

Bài toán Cauchy
Giả sử S : ω(x1 , x2 , . . . , xn ) = 0 là mặt (n − 1) chiều trong Ω, lớp C 2 ,

|∇ω| =
6 0.
→
−
Trong Ω ta cho trường vector λ(x) = (λ1 (x), . . . , λn (x)) 6= 0 lớp C 1 không

tiếp xúc với S, nghĩa là ∂ω 6= 0.
∂λ S

Bài toán Cauchy

|∇ω| =
6 0.
→
−

tiếp xúc với S, nghĩa là ∂ω 6= 0.∂λ S
Bài toán Cauchy: Tìm nghiệm của phương trình

n
X n
X
aij (x)uxi xj + ai (x)uxi + a(x)u = f (x),
i,j=1 i=1
∂u

với điều kiện u S = u0 (x), ∂λ
= u1 (x).
S

Bài toán Cauchy

|∇ω| =
6 0.
→
−

tiếp xúc với S, nghĩa là ∂ω 6= 0.∂λ S

n
X n
X
i,j=1 i=1
∂u

= u1 (x).
S
u0 (x), u1 (x) – dữ kiện Cauchy, là các hàm đã cho trên S.
S – mặt Cauchy.

Bài toán Cauchy
Định lý
Biết dữ kiện Cauchy, có thể tìm được các đạo hàm riêng các cấp của nghiệm trên
mặt Cauchy.
Định lý
Trên mặt đặc trưng, các dữ kiện Cauchy, hệ số của pt và vế phải phụ thuộc lẫn
nhau.

Bài toán Cauchy
Định lý
mặt Cauchy.
Định lý
nhau.
Ví dụ
n = 2, Ω = {|x| ≤ r }. Xét bài toán Cauchy
(
uxy = f (x, y )
u(x, 0) = u0 (x), uy (x, 0) = u1 (x).

Bài toán Cauchy
Định lý
mặt Cauchy.
Định lý
nhau.
Ví dụ
n = 2, Ω = {|x| ≤ r }. Xét bài toán Cauchy
(
uxy = f (x, y )
u(x, 0) = u0 (x), uy (x, 0) = u1 (x).
du1 (x)
y = 0 là đường đặc trưng nên bài toán cần thêm điều kiện dx = f (x, 0).
n
X n
X
i,j=1 i=1
∂u

= u1 (x).
S

n
X n
X
i,j=1 i=1
∂u

= u1 (x).
S
Định lý
Giả sử các hệ số aij (x), ai (x), a(x) và vế phải f (x) là các hàm giải tích trong lân
cận U của điểm x 0 , các dữ kiện Cauchy u0 (x), u1 (x) là các hàm giải tích trong
lân cận của S ∩ U và S không là mặt đặc trưng của phương trình (3). Khi đó bài
toán Cauchy tổng quát có nghiệm giải tích duy nhất trong lân cận của mặt S.
Ý tưởng chứng minh.

n
X n
X
i,j=1 i=1
∂u

= u1 (x).
S
Định lý
Giả sử các hệ số aij (x), ai (x), a(x) và vế phải f (x) là các hàm giải tích trong lân
cận U của điểm x 0 , các dữ kiện Cauchy u0 (x), u1 (x) là các hàm giải tích trong
lân cận của S ∩ U và S không là mặt đặc trưng của phương trình (3). Khi đó bài
toán Cauchy tổng quát có nghiệm giải tích duy nhất trong lân cận của mặt S.
Ý tưởng chứng minh.

P 1 α
Tìm u(x) = D u(x 0 )(x − x 0 )α , x 0 ∈ S.
α α!
Các giá trị của đạo hàm D α u(x 0 ) được tìm liên tiếp dựa vào dữ kiện trên S.
Chú ý
Trường hợp mặt S là mặt đặc trưng, các hệ số, vế phải và dữ kiện Cauchy
của phương trình phụ thuộc lẫn nhau. Các điều kiện Cauchy không thể cho
tùy ý, và bài toán có thể không có nghiệm hoặc có nghiệm nhưng không duy
nhất.
Không thể mở rộng định lý cho lớp hàm C ∞ .

Bài tập
Ví dụ
Giải các bài toán sau đây
(
uxx − 4uxy − 5uyy = 0,
1
u = 8x − 4x 2 , uy = 5 + 4x,
Γ Γ
trong đó Γ : y = 3x.
(
uxx + 2 cos x uxy − sin2 x uyy − sin x uy = 0,
2
u Γ = ϕ(x), uy Γ = ψ(x),
trong đó Γ : y = sin x.

Chuong1 2021

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Chuong1 2021

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Chương 1: Mở đầu

Phan Xuân Thành

Phan Xuân Thành (HUST) Chương 1: Mở đầu Hà Nội 2021 1 / 53

Phan Xuân Thành (HUST) Chương 1: Mở đầu Hà Nội 2021 4 / 53

Phan Xuân Thành (HUST) Chương 1: Mở đầu Hà Nội 2021 4 / 53

Phân loại phương trình ĐHR!

Phan Xuân Thành (HUST) Chương 1: Mở đầu Hà Nội 2021 4 / 53

Phân loại phương trình ĐHR!

Phan Xuân Thành (HUST) Chương 1: Mở đầu Hà Nội 2021 4 / 53

Phan Xuân Thành (HUST) Chương 1: Mở đầu Hà Nội 2021 5 / 53

Phan Xuân Thành (HUST) Chương 1: Mở đầu Hà Nội 2021 5 / 53

Phan Xuân Thành (HUST) Chương 1: Mở đầu Hà Nội 2021 5 / 53

Phan Xuân Thành (HUST) Chương 1: Mở đầu Hà Nội 2021 5 / 53

Phan Xuân Thành (HUST) Chương 1: Mở đầu Hà Nội 2021 5 / 53

Phan Xuân Thành (HUST) Chương 1: Mở đầu Hà Nội 2021 6 / 53

div E = div B = 0, Bt = −rot E, Et = rot B,

trong đó B là vector cảm ứng từ, E là cường độ điện trường.

Phan Xuân Thành (HUST) Chương 1: Mở đầu Hà Nội 2021 6 / 53

Phan Xuân Thành (HUST) Chương 1: Mở đầu Hà Nội 2021 7 / 53

Phan Xuân Thành (HUST) Chương 1: Mở đầu Hà Nội 2021 7 / 53

aα (x)D α u = f (x). f (x) ≡ 0 ⇒ pt thuần nhất.

Phan Xuân Thành (HUST) Chương 1: Mở đầu Hà Nội 2021 7 / 53

aα (x)D α u = f (x). f (x) ≡ 0 ⇒ pt thuần nhất.

aα (x)D α u + a(x, u, . . . , D k−1 u) = 0.

Phan Xuân Thành (HUST) Chương 1: Mở đầu Hà Nội 2021 7 / 53

aα (x)D α u = f (x). f (x) ≡ 0 ⇒ pt thuần nhất.

aα (x)D α u + a(x, u, . . . , D k−1 u) = 0.

aα (x, u, . . . , D k−1 u)D α u + a(x, u, . . . , D k−1 u) = 0.

Phan Xuân Thành (HUST) Chương 1: Mở đầu Hà Nội 2021 7 / 53

aα (x)D α u = f (x). f (x) ≡ 0 ⇒ pt thuần nhất.

aα (x)D α u + a(x, u, . . . , D k−1 u) = 0.

aα (x, u, . . . , D k−1 u)D α u + a(x, u, . . . , D k−1 u) = 0.

PT phi tuyến hoàn toàn.

Phan Xuân Thành (HUST) Chương 1: Mở đầu Hà Nội 2021 7 / 53

aα (x)D α u = f (x). f (x) ≡ 0 ⇒ pt thuần nhất.

aα (x)D α u + a(x, u, . . . , D k−1 u) = 0.

aα (x, u, . . . , D k−1 u)D α u + a(x, u, . . . , D k−1 u) = 0.

PT phi tuyến hoàn toàn.

Phan Xuân Thành (HUST) Chương 1: Mở đầu Hà Nội 2021 7 / 53

Phan Xuân Thành (HUST) Chương 1: Mở đầu Hà Nội 2021 8 / 53

Phan Xuân Thành (HUST) Chương 1: Mở đầu Hà Nội 2021 9 / 53

Một số ví dụ về giải phương trình đạo hàm riêng

Phan Xuân Thành (HUST) Chương 1: Mở đầu Hà Nội 2021 11 / 53

Phương trình chuyển dịch đơn giản

Phương trình chuyển dịch đơn giản

Phan Xuân Thành (HUST) Chương 1: Mở đầu Hà Nội 2021 14 / 53

Phan Xuân Thành (HUST) Chương 1: Mở đầu Hà Nội 2021 16 / 53

Phan Xuân Thành (HUST) Chương 1: Mở đầu Hà Nội 2021 16 / 53

Ví dụ Xét các phương trình sau

uxx − 10uxy + ux − 3uy + 2u = 0, 2uxx + 5uyy − 3u = 0, uxx − 2uy + 3u = 0.

1 Dạng chính tắc của phương trình loại elip có dạng

2 Dạng chính tắc của phương trình loại hyperbol có dạng

3 Dạng chính tắc của phương trình loại parabol có dạng

Phan Xuân Thành (HUST) Chương 1: Mở đầu Hà Nội 2021 17 / 53

a1 (ξ, η)uξξ + 2b1 (ξ, η)uξη + c1 (ξ, η)uηη + g1 (ξ, η, u, uξ , uη ) = 0.

Phan Xuân Thành (HUST) Chương 1: Mở đầu Hà Nội 2021 18 / 53

Phan Xuân Thành (HUST) Chương 1: Mở đầu Hà Nội 2021 19 / 53

a1 = aξx2 + 2bξx ξy + cξy2 ,

aϕ2x + 2bϕx ϕy + cϕ2y = 0.

Phan Xuân Thành (HUST) Chương 1: Mở đầu Hà Nội 2021 20 / 53

aϕ2x + 2bϕx ϕy + cϕ2y = 0.

a(y 0 )2 − 2by 0 + c = 0 (PT vi phân đặc trưng của (1)).

Phan Xuân Thành (HUST) Chương 1: Mở đầu Hà Nội 2021 20 / 53