Kryzys PRL 1979 1982

See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.
net/publication/341910751
Kryzys społeczno – ekonomiczny z lat 1979 – 1982 – załamanie socjalistycznej

gospodarki PRL [ang. Socio-economic crisis of 1979 - 1982 - collapse of the
socialist economy of Poland...
Article · May 2003
CITATIONS READS
0 327
1 author:
Dariusz Tomasz Grala

Instytut Kliometrii i Badań nad Transformacją w Poznaniu
86 PUBLICATIONS 23 CITATIONS
SEE PROFILE
Some of the authors of this publication are also working on these related projects:
Warsztat Controllera View project
Business History in CEE View project
All content following this page was uploaded by Dariusz Tomasz Grala on 04 June 2020.
The user has requested enhancement of the downloaded file.

STUDIA PEDAGOGICZNO-ARTYSTYCZNE, TOM III, POZNAŃ-KALISZ 2003
Dariusz Grala
Kryzys społeczno – ekonomiczny z lat 1979 – 1982 –

załamanie socjalistycznej gospodarki PRL
Tematyka kryzysu PRL na przełomie lat 70. i 80. ostatniego stulecia nie znalazła do tej pory w
literaturze wyczerpującego ujęcia. Dotąd w publikacjach historycznych zagadnienie to stanowiło tło
dla analizy działań NSZZ "Solidarność" i w ogóle walki reżimu komunistycznego z opozycją
antykomunistyczną1. Z dużym zaangażowaniem badano okoliczności wprowadzenia i przebieg stanu
wojennego2. Lata osiemdziesiąte zdominowane były przez wielką międzynarodową politykę (nasilenie
zimnej wojny i rozpad bloku wschodniego od jesieni 1989 r.) i małą politykę (rozkład systemu
realnego socjalizmu w poszczególnych państwach europejskich), a kwestie czysto ekonomiczne w
kraju takim jak Polska Ludowa stanowiły efekt wtórny dominującej ideologii marksistowsko –
leninowskiej, która przenikała i deformowała różne sfery życia w państwach socjalistycznych.
Ekonomiści z kolei analizowali kryzys 1979 – 1982 w kontekście polityki gospodarczej w czasach
PRL, w ramach analizy cyklicznych wahań gospodarki, w odniesieniu do zmian strukturalnych
gospodarki i jako efekt katastrofalnej polityki inwestycyjnej połączonej z wysokim zadłużeniem
1
Timothy Garton Ash, Polska rewolucja. Solidarność 1980 – 1982, Londyn 1987; A. Czubiński, Dzieje najnowsze
Polski. Polska Ludowa 1944 – 89, Poznań 1992; J. Eisler, Zarys dziejów politycznych Polski 1944 – 1989,
Warszawa 1993; M. Głowiński, Mowa o stanie oblężenia 1982 – 1985, Warszawa 1996; Hinter den Türen der
Macht: der Anfang vom Ende einer Herrschaft Wojciech Jaruzelski, aus dem Poln. von E. Grube, Leipzig 1996; J.
Holzer, Solidarność 1980 – 1981. Geneza i historia, Warszawa 1990; Tenże, Polska 1980 – 1981. Czasy pierwszej
„Solidarności”, Warszawa 1995;J. Łojek, Kalendarz historyczny. Polemiczna historia Polski, wyd. II, Warszawa
1996; A. Paczkowski, Pół wieku dziejów Polski 1939 – 1989, Warszawa 1995; M. Pernal, J. Skórzyński,
Kalendarium „Solidarności” 1980 – 1989, Warszawa 1990; „Solidarność” XX lat historii, Warszawa 2000;
M.Surmaczyński, Kryzys lat 80. w świadomości inteligencji, Wrocław 1997.
2
J. De Barthel, B. D. Porter, K. Devilin, Polski dramat 1980 – 1982, Warszawa 1991;J. Eisler, Polska 1980 –
1982. Wewnętrzny kryzys, międzynarodowe uwarunkowania, „Wiadomości Historyczne”1998, nr 2, s. 124 – 126;
J. Karpiński, Dziwna wojna, Paryż – Warszwa 1992; G. Meretik, Noc generała, tłum. M. Radgowskiego,
Warszawa 1989; T. Mianowicz, Bratnia pomoc – obawy czy nadzieja ?, „Rzeczpospolita”1997, nr 290, s. 16 –
17;O stanie wojennym w Sejmowej Komisji Odpowiedzialności Konstytucyjnej: Sprawozdanie Komisji i wniosek
mniejszości wraz z ekspertyzami i opiniami historyków, Warszawa 1997; A. Paczkowski, System represji w
Polsce 1944 – 1989, „Rzeczpospolita”1997, nr 290, s. 16; Rozkaz: stan wojenny, „Karta”1998, nr 23; Sąd nad
autorami stanu wojennego. Oskarżenia, wyjaśnienia, obrona, opracowała Anna Karaś, Warszawa 1993; Stan
wojenny w Polsce: kalendaria wydarzeń 13 XII 1981 – 31 XII 1982, red. naukowa W. Chudzik, MSWiA,
Warszawa 1999; Stan wojenny w Polsce 1981 – 1983, pod red. A. Dudka, Warszawa 2003; M. Surmaczyński,
Kryzys – stan wojenny – prześladowania: intelektualiści i inteligenci, Wrocław 2000; Wejdą nie wejdą. Polska
1980 – 1982: wewnętrzny kryzys, międzynarodowe uwarunkowania. Konferencja w Jachrance,Listopad 1997,
Londyn 1999; W stanie, red. Z. Gluza, Warszawa 1991.
91
prowadzonej przez ekipę E. Gierka3. Artykuł ten ma za cel przybliżyć w większym stopniu kluczowe
problemy gospodarcze, a także odpowiedzieć do jakich przełomowych wydarzeń kryzys gospodarki
doprowadził.
W drugiej połowie lat 70. w gospodarce PRL zaczęły się ujawniać poważne sygnały kryzysu.
Od 1976 r. można odnotować słabnącą aktywność gospodarczą, którą charakteryzował spadek
wzrostu dochodu narodowego zarówno wytworzonego (DNW), jak i podzielonego (DNP) oraz
zmniejszające się nakłady inwestycyjne. Zewnętrznym, dostrzegalnym obrazem rozkładu gospodarki
realnego socjalizmu były ogromne sprzeczności ekonomiczne, które uległy kumulacji właśnie na
przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych. Po pierwsze dostrzegalne były szerokie nożyce
między zapotrzebowaniem na energię i surowce a realnymi możliwościami zaopatrzeniowymi; po
drugie, dysproporcje między zapotrzebowaniem na import a zdolnościami płatniczymi, przy czym
środki dewizowe na cele importu topniały a chłonność na dostawy importowe wzrastała; po trzecie,
ekipa gierkowska wyzwoliła silne zapotrzebowanie na inwestycje tj. rozbudowany plan inwestycji
rządowych, wymagający na przynajmniej kilka lat wysokiego finansowania, z drugiej zaś strony
możliwości finansowania tych inwestycji kurczyły się tak, iż zaistniała konieczność ograniczania
nakładów i zamrożenia realizacji części projektów; po czwarte, wystąpiła dysproporcja między
wzrastającą siłą nabywczą środków pieniężnych w posiadaniu ludności a malejącymi dostawami
towarów na „rynek” krajowy. Te i inne skomplikowane problemy gospodarcze PRL z lat 1979 – 1982
autor w poniższym tekście stara się zidentyfikować i poddać analizie.
Tab. 1. Dynamika podstawowych wielkości makroekonomicznych

w latach 1975 – 1983 ( ceny stałe z 1977 r.)
1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983

Wyszczególnienie
rok poprzedni = 100
Dochód narodowy wytworzony 109,0 106,8 105,0 103,0 97,7 94,0 88,0 94,5 106,0
Dochód narodowy podzielony 109,5 106,5 102,2 100,5 96,3 94,0 89,5 89,5 105,6
Produkcja sprzedana przemysłu państwowego 111,0 108,3 106,3 103,6 101,9 99,0 86,4 98,3 106,4
Nakłady inwestycyjne w gospodarce narodowej 110,7 101,0 103,1 102,1 92,1 87,7 77,7 87,9 109,4
Wartość brutto środków trwałych 107,2 107,3 107,5 106,7 106,2 104,4 103,3 101,9 102,5
Produkcja budowlano – montażowa 111,2 102,0 109,1 102,8 97,1 92,3 82,2 87,7 107,2
jednostek uspołecznionych
Globalna produkcja rolnicza 97,9 98,9 101,4 104,1 98,5 89,3 103,8 97,2 103,3
3
Wśród prac ekonomicznych i z zakresu historii gospodarczej można wymienić na przykład: J. Czekaj i inni,
Polityka i gospodarka. Polska w latach 80., Warszawa 1991; Historia gospodarcza Polski (1939 – 1989), pod red.
J. Kalińskiego, Warszawa 1996; J. Kaliński, Gospodarka Polski w latach 1944 – 1989. Przemiany strukturalne,
Warszawa 1995; A. Jezierski, C. Leszczyńska, Historia gospodarcza Polski, Warszawa 1997; Z. Landau, W.
Roszkowski, Polityka gospodarcza II RP i PRL, Warszawa 1995; U źródeł polskiego kryzysu, praca zbiorowa pod
red. naukową A. Müllera, Warszawa 1985.
92
Źródło: Rocznik Statystyczny 1990, GUS, Warszawa 1990, s. XXXII – XXXVII.
Narastanie zjawisk kryzysowych dobrze ilustruje opracowany przez Urszulę Siedlecką

histogram. Został on opracowany na bazie analizy 170 ekonomicznych szeregów czasowych,
opisujących gospodarkę Polski Ludowej4. Poniższy wykres ilustruje na osi y procent szeregów
wykazujących w danym roku załamanie kryzysowe. Od 1977 r. widać lawinowe tempo narastania
zjawisk kryzysowych, przy czym stwierdzamy, że kryzys stał się powszechny w 1979 r. Za ten rok 80
% szeregów wykazywało spadek wartości i zdaniem autora wystąpiło całkowite i nieodwracalne
załamanie socjalistycznej gospodarki. Kryzys w najostrzejszej formie trwał do połowy 1982 r.
Wydaje się, że najważniejszym generatorem kryzysu było powszechne lekceważenie rachunku
ekonomicznego i podporządkowanie sfery gospodarczej ideologii politycznej – w efekcie zarządzanie
krajem w oparciu o fałszywą teorię ekonomiczną, o czym pisał dobitnie S. Kurowski w roku 19795.
Działania ekipy Gierka przyniosły Polsce załamanie finansów państwa powstałe wskutek niebywale
rozwiniętych inwestycji we wszystkich działach gospodarki równolegle, które rząd komunistyczny
PRL finansował w dużej mierze kredytami w walutach wymienialnych z państw kapitalistycznych.
HISTOGRAM - NARASTANIE KRYZYSU W POLSCE W LATACH

1973 - 1980
100
90
80
70
odsetek szeregów
60
50
40
30
20
10
0
1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982
lata
Źródło: U. Siedlecka, Prognozowanie ostrzegawcze w gospodarce, Warszawa 1996, s.

20.
W następstwie tego wzrastało dynamicznie zadłużenie zewnętrzne Polski względem

rozwiniętych krajów kapitalistycznych. Od 1975 r. rząd miał poważne problemy z bieżącą obsługą
4
U. Siedlecka, Prognozowanie ostrzegawcze w gospodarce, PWE, Warszawa 1996, s. 20 – 21.
5
S. Kurowski, Doktrynalne uwarunkowania kryzysu gospodarczego w PRL, Wrocław 1983, s. 4 nn.
93
zadłużenia, gdyż stopień obciążenia eksportu do krajów kapitalistycznych obsługą kredytów

zwiększył się z 24 % w 1974 r. do 32 % w 1975r6. Zdaniem ekspertów stopień obciążenia eksportu
przekroczył wtedy krytyczną barierę. Władze komunistyczne w rezultacie swoich błędów musiały
przeważającą część dewiz, z trudem uzyskiwanych w wymianie handlowej z Zachodem, przeznaczać
na spłatę zadłużenia kosztem finansowania gospodarki narodowej. Wysokie nakłady inwestycyjne,
zwłaszcza między 1971 a 1974 rokiem włącznie (1971r. – 245,3 mld zł; 1972 – 303,5 mld zł; 1973 –
379,4 mld zł; 1974 – 458,4 mld zł) łączyły się z występowaniem niezwykle groźnego w skutkach
finansowych zjawiska – nadmiernego wydłużania cykli inwestycyjnych i przekraczania przy tym
pierwotnych kosztorysów budowy7. Sprzyjały temu: skala inwestycji – jednoczesne budowanie kilku
tysięcy obiektów oraz centralny, państwowy charakter inwestycji. Mimo rządowych dyrektyw i
częstego przynaglania odpowiednich służb do wydajnej i skoordynowanej pracy znaczny procent
inwestycji w Polsce Ludowej nie oddawano w terminie. Tylko w 1971 r. w założonym czasie
zakończono zaledwie ok. 37 % inwestycji, a ponad 37 % oddano do użytku ze zwłoką od 6 do 12
miesięcy. Podobne opóźnienia w realizacji inwestycji odnotowano w 1972 r. tak, w latach 1971 –
1972 wskutek opóźnień w osiąganiu projektowanych zdolności produkcyjnych w przemyśle, utracono
możliwość uzyskania produkcji szacowanej na 12 mld zł8. W latach siedemdziesiątych następowało
odstępowanie od dyrektywnych cykli inwestycyjnych i permanentne przekraczanie pierwotnych
kosztorysów budowlanych, co skutkowało na początku lat osiemdziesiątych dotkliwym brakiem
środków finansowych na dokończenie rozpoczętych nawet w pierwszej połowie lat 70. inwestycji.
Tab. 2. Środki trwałe w gospodarce uspołecznionej
Relacja zaangażowania
Zaangażowanie Cykle inwestycyjne
i zamrożenia do wartości
Wyszczególnienie i zamrożenie w 1982r. w
brutto środków trwałych
łącznie w % miesiącach
w 1983r. w %
ogółem przemysł ogółem dyrektywne rzeczywiste
Ogółem 100 x 27,3 % 33 47
Przemysł 49,5 100,0 28,6 48 64
Paliwowo – energetyczny 22,6 45,7 47,8
węglowy 8,8 17,8 48,8 70 76
paliw 0,7 1,4 9,5 35 37
energetyczny 13,1 26,5 61,0 61 70
Metalurgiczny 2,3 4,6 10,1
hutnictwo żelaza 0,6 1,2 3,8 34 72
metali nieżelaznych 1,7 3,4 26,9 28 34
Elektromaszynowy 10,0 20,2 26,1
6
Bilans płatniczy Polski w latach 1971 – 1978, (Min. Finansów i Narodowy Bank Polski), Warszawa 1981.
7
A. Müller, Przyspieszony wzrost gospodarczy w latach 1971 – 1975 a proporcje wzrostu w trzydziestoleciu 1950
– 1980, w: U źródeł polskiego kryzysu, praca zbiorowa pod red. naukową A. Müllera, Warszawa 1985, s. 157.
8
P. Bożyk, Marzenia i rzeczywistość, czyli anatomia polskiego kryzysu, Warszawa 1983, s. 43, 171 – 172.
94
metalowy 2,1 4,2 29,2 31 69

maszynowy 2,9 5,9 21,6 32 65
precyzyjny 0,3 0,6 22,9 68 65
środków transportu 4,0 8,1 35,9 43 78
elektrotechniczny i elektroniczny 0,7 1,4 13,2 18 37
Chemiczny 5,8 11,7 33,8 40 62
mineralny 1,5 3,0 14,2
materiałów budowlanych 1,2 2,4 13,8 32 57
szklarski 0,1 0,2 4,8 19 29
ceramiki szlachetnej 0,2 0,4 37,1 14 13
Drzewno – papierniczy 2,7 5,5 37,5
drzewny 0,5 1,0 13,5 18 40
papierniczy 2,2 4,5 66,9 21 23
Lekki 0,9 1,8 8,5
włókienniczy 0,6 1,2 7,0 39 55
odzieżowy 0,2 0,4 20,8 40 66
skórzany 0,1 0,2 10,3 25 72
spożywczy 3,33 6,7 22,0 33 46
Pozostałe gałęzie przemysłu 0,4 0,8 8,9 34 72
Źródło: Gospodarka w procesie reformowania, pod red. J. Pajestki, Warszawa 1986, s. 160 –
161.
Z powyższych obliczeń wynika, iż największe przekroczenie założonych cykli inwestycyjnych
występowało w przemyśle metalurgicznym (w hutnictwie żelaza wydłużenie cyklu ponad
dwukrotnie!), metalowym ( wydłużenie cyklu 2,23 krotnie), maszynowym, środków transportu,
elektrotechnicznym i elektronicznym, chemicznym, materiałów budowlanych, szklarskim, drzewnym,
włókienniczym i skórzanym (wydłużenie cyklu aż 2,88 krotnie).
Następnym generatorem kryzysu w Polsce Ludowej były gigantyczne wydatki na zbrojenia.
Według ustaleń londyńskiego Instytutu Studiów Strategicznych wydatki militarne PRL w latach 1975
– 1981 wzrastały średnio o 14 % rocznie. Tylko w 1981 r. rząd komunistyczny mimo narastającego
kryzysu gospodarczego i społecznego na wydatki wojskowe przeznaczył 5,5 mld USD9. Dane te
ukazują, iż Polska Ludowa była krajem wysoce zmilitaryzowanym. Władze komunistyczne kierowały
się przede wszystkim zabezpieczeniem pozycji politycznej reżimu w Polsce i w stosunkach
międzynarodowych. W drugiej połowie lat 70., kiedy gospodarka polska zwalniała i narastały
trudności w zaopatrzeniu rynku wewnętrznego oraz obsłudze zadłużenia zewnętrznego w państwach
kapitalistycznych, rząd powinien radykalnie zredukować wydatki na zbrojenia, które stanowiły ponad
5 % nakładów budżetowych państwa10. Tymczasem ekipa Gierka wbrew logice ekonomicznej
9
Dane podaję za doktorem habilitowanym Jerzym Łojkiem, który przebadał sprawę zbrojeń Polski Ludowej na
przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych: J. Łojek, Kalendarz historyczny. Polemiczna historia Polski,
Warszawa 1996, s.633.
10
Z. Palski, Rozwój Wojska Polskiego w latach 1945 – 1989, w: Od armii komputowej do narodowej (XVI – XX
w.), pod red. Z. Karpusa i W. Rezmera, Toruń 1998, s. 375
95
zwiększała wydatki militarne i zakupywała nowy sprzęt wojskowy z ZSRR (zakupy nowego sprzętu
oraz części zamiennych sięgały 50 % budżetu wojska)11.
Innym sygnałem niedomagania gospodarki było występujące już od 1974 r. pogarszające się
zaopatrzenie rynku w niektóre produkty żywnościowe i przemysłowe Doprowadziło to do powstania
stałej przewagi popytu nad podażą oraz wykształcania się drugiego, poza państwowym, systemu
sprzedaży opartego na handlu bazarowym i czarnym rynku (towarów trafiających do sprzedaży z
przemytu i kradzieży). Opisana destabilizacja rynku wewnętrznego w połączeniu z ekspansją
nieformalnego systemu sprzedaży doprowadziły do zafałszowania wskaźników: kosztów utrzymania
i wskaźnika inflacji. Wydaje się, że oficjalne dane GUS były coraz bardziej zaniżone w stosunku do
rzeczywistych wartości tych wskaźników. Brak równowagi na rynku wewnętrznym był konsekwencją
prowadzonej przez władze komunistyczne złej polityki cenowej. Ceny w latach siedemdziesiątych
podobnie, jak we wcześniejszym okresie były ustalane przez administrację centralną. Nie
odzwierciedlały one tendencji rynkowych i faktycznej wartości rynkowej towaru – przez co były
sztuczne. Ekipa Gierka świadoma skutków kryzysu z grudnia 1970 r. starała się nie podwyższać cen
na artykuły konsumpcyjne, zwłaszcza na żywność. W związku z tym wskaźnik cen detalicznych
produktów konsumpcyjnych w handlu uspołecznionym wzrósł w 1975 r. o 11 % w stosunku do 1970
r., zaś w 1979 r. wzrost tego wskaźnika wyniósł 40,4 % w porównaniu do 1970 r (produktów
konsumpcyjnych łącznie z artykułami spożywczymi)12. Równocześnie rząd PRL od 1971 r. prowadził
politykę nakierowaną na znaczną progresję płac realnych w gospodarce uspołecznionej i podwyżkę
świadczeń socjalnych. Rynek wewnętrzny uległ głębokiej destabilizacji. Z roku na rok wzrastał
"nawis inflacyjny" – środków pieniężnych w posiadaniu konsumentów, które nie mogły być
wykorzystane w bieżących zakupach z uwagi na niedobory rynkowe. Lukę inflacyjną obliczano na
koniec 1981 r. na ok. 300 – 600 mld zł, a na koniec 1982 r. aż 500 mld zł, przy czym ekonomiści W.
Herer i W. Sadowski wykazali w swych badaniach gwałtowne przyspieszenie wzrostu nawisu
inflacyjnego w roku 1981 (na koniec 1980 r. nawis inflacyjny szacowano na 0,2 biliona zł)13. W latach
kryzysu społeczeństwo uprawiało swoiste "polowanie" na towary w sklepach, a gdy już ktoś zastał
poszukiwany produkt w sprzedaży (poszukiwany był prawie każdy produkt konsumpcyjny)
zakupywał znacznie więcej niż potrzebował, tworząc improwizowane zapasy(tj. zapasy konkretnie nie
planowane). Gospodarstwa domowe i również „przedsiębiorstwa” (w rzeczywistości państwowe
jednostki transferowe i wykonawcze) stawały się magazynami rzeczy "upolowanych" i
11
J. Łojek, op. cit., s. 633.
12
W. Kuczyński, Po wielkim skoku, Warszawa 1981, s. 12 nn;A. Muller, op. cit., s. 150 – 151; Rocznik
Statystyczny 1990, GUS, Warszawa 1990, s. XLII – XLIII.
13
W. Herer, W. Sadowski, Nawis inflacyjny. Zjawisko i mechanizmy, „Życie Gospodarcze"1981, nr 32, s. 1,9.
96
"skombinowanych", gdyż nie można było przewidzieć, co się wydarzy w gospodarce krajowej14.
Gospodarka rynkowa zna zjawisko paniki bankowej – run na banki, natomiast w gospodarce
socjalistycznej PRL przy występujących niedoborach w towarach i surowcach wytwarzała się panika
zakupów. O ile w przypadku paniki bankowej dochodziło do wielu nieuzasadnionych standingiem
finansowym bankructw banków, o tyle w przypadku paniki zakupów w realnym socjalizmie w handlu
detalicznym błyskawicznie wyprzedawano towary, zwiększały się kolejki w sklepach ludzi
zdeterminowanych kupić choćby pojedynczą sztukę danego dobra. W fazie dna kryzysu w 1982r.
występowała szeroko spekulacja rynkowa połączona z korupcją pracowników handlu państwowego.
Reżim komunistyczny, aby uspokoić zachowania konsumentów wprowadził reglamentację kartkową
na najbardziej brakujące produkty15.
Władze PRL w 1976 r. zdawały sobie sprawę, że ceny są nadmiernie zaniżone i należy dokonać
podwyżek cen artykułów żywnościowych. Jednak podjęta próba w czerwcu 1976 r zakończyła się
wybuchem niezadowolenia wśród robotników i podwyżki odwołano. Z punktu widzenia przywracania
równowagi rynkowej wydarzenia te oznaczały klęskę ekonomii socjalistycznej, ponieważ to, co w
teorii wydawało się niezbędne do wykonania, spotkało się z nieufnością i sprzeciwem społeczeństwa.
Większość Polaków, szczególnie zaś robotnicy wielkich zakładów przemysłowych uważali, że w
państwie socjalistycznym przedsiębiorstwa i budżet państwa nie powinny bogacić się kosztem
obywateli.
Wskutek niedostosowanego do potencjału energetycznego kraju rozwoju zdolności

produkcyjnych przemysłu oraz energochłonności maszyn i powszechnego marnotrawstwa energii
zużycie jej wzrastało szybciej niż produkcja. W rezultacie od 1975 r. występował deficyt mocy
pogłębiany przez nieregularne dostawy węgla do elektrowni16. Według danych rządowych z 1981 r.
już w grudniu 1977 r. różnica między mocą zainstalowaną a dyspozycyjną elektrowni wynosiła 3,5
tys. MW, czyli ok. 16 %, a w grudniu 1980 r. różnica ta wzrosła do 5,5 tys. MW – ok. 21 %
unieruchomionej zainstalowanej mocy17. Opisane zjawisko rzutowało wprost na funkcjonowanie
państwowych jednostek gospodarczych, doprowadzając do przestojów w pracy, niewyrabiania
planów, zachwiania rytmiczności dostaw i w efekcie czystych strat finansowych.
Opisane negatywne zmiany w życiu gospodarczym PRL zwiastowały kryzys całej gospodarki.
Zdaniem specjalistów o kryzysie gospodarczym możemy mówić wtedy, gdy występuje w ciągu
14
T. Kuczyńska, Kartki – po dwóch miesiącach, „Tygodnik Solidarność"1981, nr 12, s. 4.
15
Z. Długosz, Sprzedaż na kartki niezbędna, ale fatalnie zorganizowana, „Życie Gospodarcze"1981, nr 20, s. 5;
Nigdy los tak wielu nie zależał od tak niewielu ludzi, „Życie Gospodarcze"1981, nr 39, s. 3.
16
Z. Landau,W. Roszkowski, Polityka gospodarcza II RP i PRL, op. cit., s. 261 – 262.
17
Rządowy raport o stanie gospodarki, nakładem Trybuny Ludu, Warszawa 1981, s. 49.
97
dwóch kolejnych kwartałów ujemne tempo wzrostu gospodarczego 18. W przypadku Polski Ludowej
bezwzględny spadek dochodu narodowego można obserwować między 1979 a 1982 rokiem włącznie.
W 1979 r. nastąpił spadek DNW o 2,3 % w stosunku do 1978 r. W tymże 1979 r. zmniejszył się
również DNP, który uwzględnia obroty handlowe z zagranicą. Wskaźnik ten spadł o 3,7 % w
porównaniu z 1978 r19. Na wyższy spadek DNP wpływ miała pogarszająca się sytuacja płatnicza
Polski Ludowej w odniesieniu do państw kapitalistycznych i w rezultacie zmniejszająca się dynamika
wymiany handlowej z Zachodem oraz wzrost obciążeń rat kredytów i odsetek. W 1980 r. DNW
zmniejszył się już o 6 % w stosunku do roku poprzedniego. Okres dużego spadku dochodu
narodowego trwał nieprzerwanie do 1982 r., w którym poziom DNW stanowił zaledwie 74 %
dochodu narodowego na 1 mieszkańca z 1978 r20. W przypadku DNP odnotowujemy silny spadek,
który w 1982 r. wyniósł aż 30 % per capita w porównaniu do 1978 r. W odniesieniu do inwestycji w
gospodarce narodowej po ich kilku procentowym wzroście między 1976 a 1978 rokiem nastąpiły
głębokie cięcia nakładów inwestycyjnych miedzy 1979 a 1982 r. w 1979 r. nakłady inwestycyjne
zmalały o 7,9 % w porównaniu do 1978 r. W następnych latach wystąpiło gwałtowne ograniczanie
inwestycji tak, iż w 1982 r. stanowiły one 87,9 % nakładów z 1981 r.21 Ten duży spadek inwestycji
nie był zaskoczeniem, ponieważ w dekadzie lat siedemdziesiątych władze utrzymywały wysoki
wskaźnik akumulacji, sięgający w 1975 r. 35,7 % DNP, a w 1976 r. – 34,3 % DNP22. Rząd z pomocą
coraz droższych kredytów zagranicznych nie był w stanie w dłuższym horyzoncie czasowym
finansować tak wysokiego poziomu akumulacji. Akumulacja spadła do 20,7 % DNP w 1981 r., a
następnych latach utrzymywała się na poziomie ok. 21 % DNP. Znacznie lepiej od powyższych
danych kształtowała się dynamika produkcji sprzedanej przemysłu państwowego (PSPP).
Przedstawione dalej wyniki produkcji należy jednak traktować z dużą rezerwą, ponieważ jakość
wyrobów państwowego przemysłu ulegała ciągłemu obniżaniu tak, iż wiele produktów nie nadawało
się do eksploatacji. Powszechnie zawyżano przychody ze sprzedaży o wpływy uzyskane z dystrybucji
wyrobów nie nadających się do użytku23. Wzrost PSPP osłabł od 1975 r., ale bezwzględny spadek w
stosunku do roku poprzedniego zanotowano w 1980 r. – 1 %. W 1981 r. PSPP obniżyła się już o 13,6
% w porównaniu do 1980 r. W najtrudniejszym okresie – dnie kryzysu w 1982 r. PSPP wyniosła
18
Czy Polsce grozi recesja, „Nowe Życie Gospodarcze" z 8.07.2001, s. 16; J. Główczyk, Uniwersalny słownik
ekonomiczny, Warszawa 2000, s. 38.
19
Rocznik Statystyczny 1985, GUS, Warszawa 1985, s. 78 – 80; Rocznik Statystyczny 1990, op. cit., s. XXXII –
XXXIII.
20
J. Czekaj, Strukturalne źródła kryzysu gospodarki polskiej, w: J. Czekaj, J. Hausner, J. Indraszkiewicz, S.
Owsiak, Polityka i gospodarka. Polska w latach 80., Warszawa 1991, s. 13 – 14.
21
Rocznik Statystyczny 1990, op. cit., s. XXXIV – XXXV.
22
Ibidem, s. XXXII – XXXIII.
23
S. Albinowski, Dochód i straty, „Zarządzanie”1987, nr 8, s . 42 – 43.
98
zaledwie 98,3 % poziomu osiągniętego w 1981 r.24 W przypadku produkcji budowlano – montażowej
jednostek uspołecznionych spadek odnotowujemy w 1979 r. – 2,9 % w porównaniu do 1978 r.
Poważne obniżenie tego wskaźnika nastąpiło między 1979 a 1980 rokiem ( 7,7 %), co w
budownictwie mieszkaniowym skutkowało zmniejszeniem oddanych do użytku mieszkań z 278 tys. w
1979 r. do 217,1 tys. w 1980 r. W najtrudniejszym dla produkcji budowlano – montażowej podmiotów
państwowych 1982 r. (produkcja 186,1 tys. mieszkań) odnotowano spadek aż 12,3 % w porównaniu
do 1981 r.25 Wymienione wyniki budownictwa zostały i tak poważnie zawyżone(o ile tego nie sposób
ustalić dokładnie), ponieważ obiekty mieszkalne oddawane do użytku nie mieściły się w żadnych,
nawet najsłabszych normach. Tajne dokumenty Biura Politycznego KC PZPR ujawniają, że
przykładowo do wykonanego planu mieszkaniowego za 1979 rok wliczono ponad 30 tys. (!) mieszkań
wykańczanych jeszcze w styczniu i lutym 1980 r26. Prace wykończeniowe były wykonywane tak
niechlujnie, że nie było mieszkania oddanego do użytku bez zgłoszonej usterki. Powszechnie
reklamowano odpadające tynki, krzywe ściany, nierówne i zapleśniałe podłogi, nieszczelne i nie
domykające się okna, przeciekające dachy, niesprawną instalację centralnego ogrzewania, wadliwie
założone instalacje elektryczne i hydrauliczne, wreszcie plamy po farbie i wypalone od papierosów
dziury w podłodze po robotnikach budowlanych27. Nie są to niestety wszystkie występujące wówczas
wady wykonania, gdyż aby opisać całość należałoby poświęcić tej tematyce osobny artykuł
Powszechne łamanie zasad rachunku ekonomicznego i lekceważenie kosztów dotyczyło wszystkich
gałęzi produkcji, doprowadzając do absurdu wysokość wskaźników materiało i energochłonności.
Liczyło się tylko zamknięcie za wszelką cenę planu, aby władze reżimu były zadowolone i mogły
rozsiewać propagandę sukcesu ilustrującą rzekomą wyższość socjalistycznego gospodarowania nad
kapitalizmem. Produkcja czysta budownictwa spadła w 1982 r. poniżej 50 % poziomu z 1978 r. To
głębokie załamanie produkcji czystej budownictwa wynikało również ze zmniejszenia udziału
akumulacji w DNP.28
Wartość brutto środków trwałych (WBŚT) w gospodarce narodowej mimo kryzysu
utrzymywała tendencje wzrostową. W 1979 r. nastąpił wzrost o 6,2 % WBŚT w stosunku do 1978 r.,
natomiast w 1980 r. wzrost obniżył się do 4,4 % w zestawieniu z 1979 r. Najniższy przyrost WBŚT
został odnotowany w 1982 r. – 1,9 % w porównaniu do 1981 roku.29
24
Ibidem, s. XXXIV – XXXV.
25
Ibidem, s. XXXVIII – XXXIX, XLIV – XLV.
26
Tajne dokumenty Biura Politycznego PZPR a "Solidarność" 1980 – 1981, opracował Zb. Włodek, Londyn 1992,
s. 9 – 11.
27
T. Górnicka, Mieszkania ?, "Życie Gospodarcze"1981, nr 8, s. 3; A. Nałęcz – Jawecki, Na przykład "Ruda",
"Życie Gospodarcze"1981, nr 15, s. 3.
28
J. Czekaj, Strukturalne źródła kryzysu gospodarki polskiej, op. cit., s. 19 – 20.
29
Rocznik Statystyczny 1990, op. cit., s. XXXIV – XXXV.
99
Na koniec tej krótkiej analizy zostanie dokonana ocena produkcji rolnej. Rolnictwo Polski
Ludowej w końcu lat 70. w dalszym ciągu było zasilane dużym importem zbóż i pasz z krajów
kapitalistycznych, co pozwalało utrzymać wysoki poziom produkcji trzody chlewnej. Jednak w latach
1979 – 1980 nastąpiło osłabienie produkcji rolnej, przede wszystkim roślinnej. W 1979 r. skup zbóż
był o 2 mln. ton niższy niż przewidywano w NPSG na rok 1979. Odnotowany przez oficjalną
statystykę spadek globalnej produkcji rolniczej w 1979 r. w stosunku do roku 1978 wyniósł 1,5 %, ale
już w 1980 r. obniżenie się tego wskaźnika w stosunku do 1979 r. wyniosło 10,7 %. Na przełomie lat
70. i 80. Polska Ludowa była krajem silnie uzależnionym od importu zaopatrzeniowego z krajów
kapitalistycznych. Uzależnienie w szczególności dotyczyło dostaw materiałów do produkcji żywności
(ok. 80%). Tymczasem rząd komunistyczny, który poprzez swoje agendy sterował importem z
Zachodu, wskutek kompletnej kompromitacji w obszarze polityki kredytowej, posiadał coraz mniejsze
zasoby dewizowe na zakupy importowe. Wreszcie z końcem 1981 r. nastąpił gwałtowny spadek
importu materiałów do produkcji żywności z II obszaru płatniczego. W 1982 r. wartość tego importu
spadła o 43,3 % w porównaniu do 1979 r. W 1982 r. nastąpiła głęboka reorientacja geograficzna
importu materiałów do produkcji żywności, oznaczająca załamanie więzi handlowych z Zachodem i
uzależnienie od państw bloku komunistycznego.30
Produkcja czysta rolnictwa zmniejszyła się w 1980 r. o 19 % w porównaniu do 1979 r., a w
stosunku do 1978 r. o ponad. 20 %. Od 1981 r. rolnictwo powoli zaczyna wychodzić z kryzysu, choć
nie dotyczyło to produkcji mięsa. W Polsce w latach 1978 – 1980 wystąpiły niekorzystne warunki
atmosferyczne, które pogłębiły kryzys w rolnictwie. W 1980 r. wystąpił wyjątkowo silny nieurodzaj w
rolnictwie, do którego krajowa gospodarka była nie przygotowana. W roku tym globalna produkcja
rolna obniżyła się o 10 % a produkcja roślinna o ponad 15 %. Spadły zbiory 4 podstawowych zbóż
(22 % w stosunku do 1978 r.), ziemniaków (o 47 % w stosunku do 1978 r.) i buraków cukrowych (o
28,9 % w odniesieniu do 1979 r.)31. W latach 1981 – 1984 utrzymywało się silne załamanie w
produkcji zwierzęcej. Wyraźnym przykładem tego był spadek produkcji żywca rzeźnego, wynoszący
w 1983 r. ponad 20 % w porównaniu do poziomu z 1980 r32.
Opisane trudności w produkcji rolniczej miały bezpośredni wpływ na zaopatrzenie rynku

krajowego w produkty spożywcze. Rząd komunistyczny, aby uzdrowić finanse publiczne i zmniejszyć
nawis inflacyjny, postanowił wreszcie dokonać trzeciej próby (po wydarzeniach z 1970 i 1976r.)
podwyższenia cen na artykuły spożywcze 1.07.1980 r. (komuniści całą operację nazywali
30
Gospodarka w procesie reformowania, pod red. J. Pajestki, Warszawa 1986, s. 144 – 145, 178 – 179; Tajne
dokumenty Biura Politycznego..., s. 8 i n.
31
J. Czekaj, op. cit., s. 20 – 21; Komunikat GUS o sytuacji społeczno – gospodarczej kraju i wykonaniu planu w
1980 r., „Trybuna Ludowa” z 5 II 1981 r.
32
Rocznik Statystyczny 1990, op. cit., s. XXXVIII – XLI.
100
rozszerzeniem cen komercyjnych)33. Podwyżka cen została wprowadzona w sposób niezapowiedziany

bez wyjaśnienia nieufnemu społeczeństwu przyczyn operacji cenowej. Akcja "przemycenia" do
sklepów przyzakładowych wysokich cen na artykuły spożywcze wywołała natychmiastowy bunt
społeczny.
Niepokoje społeczne
Nastroje społeczne na przełomie lat 70. i 80. uległy znacznemu pogorszeniu. Dotyczyło to
robotników przemysłowych i rolnych oraz inteligencji. Również wśród władz partyjnych dostrzegano
klęskę tzw. socjalistycznej gospodarki planowej i całego programu unowocześnienia przemysłu przy
pomocy kapitalistycznych kredytów realizowanego przez ekipę Gierka. Wewnątrz PZPR narastały
podziały i wzajemne oskarżenia. Część funkcjonariuszy partyjnych dążyła do obalenia premiera P.
Jaroszewicza i obarczenia go całą odpowiedzialnością za kryzys gospodarczy W lutym 1980 r.
obradował VIII Zjazd PZPR, na którym zapowiedziano zmiany na stanowisku premiera. Po zjeździe
prezesem Rady Ministrów wybrano E. Babiucha, kandydata kompromisowego, który w opinii Gierka
miał znieść wzajemne animozje między aparatem państwowym a partyjnym34. W społeczeństwie
narastała frustracja i gniew, umacniane przez przenikające do mediów coraz to nowsze "rewelacje" o
niekorzystnej sytuacji ekonomicznej PRL. Okazało się, że lansowany przez reżim komunistyczny w
latach 70. wizerunek Polski o wzrastającym dobrobycie, wielkich szans dla młodych, państwa
unowocześniającego się - to iluzja. W 1980 r. społeczeństwo dowiedziało się o całkowitym długu
zagranicznym Polski Ludowej i wielkich trudnościach zaopatrzeniowych przemysłu35. Na co dzień
przeciętny mieszkaniec Polski Ludowej już w drugiej połowie lat siedemdziesiątych obserwował słabe
zaopatrzenie sieci sklepów i powszechną "tandetę" – niskiej jakości produkty. Łatwiejszy dostęp do
artykułów gospodarstwa domowego posiadały tylko młode małżeństwa, nie biorąc pod uwagę
nomenklatury partyjnej. Przeciętny Polak był przekonany o zakłamaniu władz i korupcji elit36. Autor
sądzi, że oszukiwanie społeczeństwa i wysoka niekompetencja funkcjonariuszy partyjnych oraz
związanych z partią komunistyczną urzędników doprowadziły do wyrośnięcia pomiędzy władzą a
społeczeństwem bariery nieufności i wzajemnych podejrzeń. Od 1978 r. poziom życia w kraju obniżał
się, a średnie miesięczne wynagrodzenie realne w gospodarce uspołecznionej spadło w 1978 r. o 2,3
%37.
33
Tajne dokumenty Biura Politycznego PZPR ..., s. 20 – 22.
34
Edward Babiuch Prezesem Rady Ministrów, "Życie Gospodarcze"1980, nr 8, s. 3; Gierek, op. cit., s. 142 – 146.
35
P. Bożyk, op. cit., s. 28, 87, 150.
36
Tajne dokumenty Biura Politycznego PZPR...,s. 25 – 26, 41,47,69 – 71.
37
Rocznik Statystyczny 1988, GUS, Warszawa 1988, s. XXXV.
101
Wskutek polityki „otwarcia” na państwa kapitalistyczne realizowanej konsekwentnie przez

E.Gierka Polacy uzyskali szeroki kontakt z Zachodem zarówno pośredni (przez media – filmy,
piosenki, wzorce zachowań kulturalnych), jak i bezpośredni (kontakty osobiste z turystami,
przedstawicielami kultury i polityki). Nigdy od II wojny światowej mentalność i aspiracje
społeczeństwa polskiego nie uległy tak dynamicznej zmianie, jak podczas dekady Gierka. Polacy
chcieli zarabiać dużo, żyć na wyższym poziomie, najlepiej na takim jak w krajach Europy zachodniej.
Jednocześnie ci sami Polacy pozbawieni konkurencji przywykli do niskiej dyscypliny pracy, a wysoką
wydajność kojarzyli z wyzyskiem bezwzględnych kapitalistów. Aspiracje społeczeństwa polskiego
zderzyły się jednak z szarą rzeczywistością kryzysu 1979 – 1982.
Wprowadzone 1 lipca 1980 r. podwyżki cen mięsa i jego przetworów okazały się bezpośrednią
przyczyną wybuchu strajków. Tak, jak kilkakrotnie w przeszłości, podwyżki cen artykułów
żywnościowych wyzwoliły silne niezadowolenie i stały się okazją do wysunięcia roszczeń płacowych.
Masowe strajki przetoczyły się przez cały kraj w ciągu ok. 3 miesięcy. Największe nasilenie miały
one na Wybrzeżu, w województwie lubelskim i Górnym Śląsku38. Strajki robotnicze dla zamkniętej
gospodarki centralnie planowanej były wprost zabójcze, gdyż cała wytwórczość sektora państwowego
opierała się na silnych wzajemnych powiązaniach wynikających z realizacji planu centralnego. W
gospodarce prywatnej strajki nie mają tak dużego znaczenia, gdyż istnieje możliwość
zrekompensowania strat przez import z zagranicy (chyba, że protestujący blokują komunikację).W
odniesieniu do strajków lipcowych, które miały charakter spontaniczny i wybuchały bez koordynacji,
falami, w wielu miejscach całej Polski, władze zapowiadały na rok 1981 podwyżki emerytur,
dodatków rodzinnych i najniższych płac oraz w poszczególnych zakładach, aby uspokoić ludzi i
zgasić strajk godzono się na podwyżki płac39. Rządowi brak było zdecydowania i jedności. W wielu
przypadkach aparat partyjny i milicja biernie przyglądały się rozwijającym się akcjom
protestacyjnym. Rozdawanie pieniędzy na podwyżki wynagrodzeń w wybranych zakładach
doprowadziło do następujących skutków40:
- koszty podwyżek płac szybko przekroczyły obliczone zyski z podniesionych cen artykułów
spożywczych;
- zachęciły do strajków i roszczeń płacowych dotąd nie strajkujące zakłady. Zaczęła nakręcać się
spirala strajkowa w całej Polsce.
Początkowe żądania ekonomiczne uzupełnione zostały postulatami politycznymi. Ruch
strajkowy o niespotykanej sile ulegał konsolidacji. Nastąpiło połączenie w działaniach robotników i
inteligencji. Największe znaczenie dla przyszłości kraju miał wybuch strajku w Stoczni Gdańskiej im.
38
J. Łojek, op. cit., s. 637 – 646.
39
Tajne dokumenty Biura Politycznego PZPR..., s. 20, 22, 27.
40
Rządowy raport o stanie gospodarki, op. cit., s. 8 – 9.
102
Lenina (14.08.1980r.), gdzie powstał Międzyzakładowy Komitet Strajkowy (MKS). Organ ten stał się
reprezentacją strajkujących zakładów Wybrzeża Gdańskiego. Na wielkiego lidera strajku w Stoczni
Gdańskiej wysunął się Lech Wałęsa, charyzmatyczny przywódca i twardy negocjator. 17.08.1980 r.
MKS sformułował 21 postulatów strajkowych wobec władz. Wśród tych postulatów najważniejszy
dotyczył zgody reżimu komunistycznego na utworzenie niezależnych od PZPR i dyrekcji
przedsiębiorstw związków zawodowych. Petycja strajkowa MKS dotyczyła również zagwarantowania
prawa do strajku, podwyżek płac i poprawy warunków pracy, bezpieczeństwa dla strajkujących i osób
ich wspomagających, przestrzegania wolności słowa i publikacji, przywrócenia do pracy osób
zwolnionych po 1970 r. i 1976 r., uwolnienia wszystkich więźniów politycznych, poinformowania
kraju o żądaniach strajkujących oraz podania przez władze informacji o stanie gospodarki41. Jeszcze w
latach siedemdziesiątych postulat o utworzeniu niezależnych związków zawodowych był nie do
przyjęcia, a próby założenia organizacji związkowych kończyły się represjami. Władze uznawały
tylko Zrzeszenie Związków Zawodowych, kontrolowane przez funkcjonariuszy partii komunistycznej.
Początkowo najwyższe kierownictwo państwa odrzuciło postulaty strajkujących stoczniowców,
ale pod presją rozszerzających się protestów i wzrastającego poparcia ze strony opozycji
intelektualnej, zaczęło dążyć do kompromisu. Władze partii komunistycznej godziły się na podwyżki
płac i te obietnice najczęściej zamykały strajki, ale żądania MKS dotyczyły także kwestii
politycznych. Realizacja tych postulatów doprowadziłaby do demokratyzacji życia w Polsce i w
konsekwencji usunięcia oligarchii partyjnej. Zatem latem 1980 r. polski kryzys przestał być tylko
załamaniem społeczno – ekonomicznym, gdyż konsolidujące się środowisko robotniczo –
inteligenckie domagało się także przekształceń politycznych, aczkolwiek strajkujący nie chcieli
odchodzić od socjalizmu i nie przewidywali obalenia uspołecznionej gospodarki planowej42.
We władzach komunistycznych nastąpiło drugie już w 1980 r. przesilenie i wymiana osób w
Biurze Politycznym i Sekretariacie KC PZPR. Potężny strajk generalny na Wybrzeżu i w głębi kraju
zmusił nowego premiera Józefa Pińkowskiego do zawarcia porozumienia, które wynegocjowała
komisja pod kierownictwem M. Jagielskiego (31.08.1980). Robotnicy w Gdańsku uznali konstytucję
PRL i zapis o kierowniczej roli PZPR43. Masowe ustępstwa władz odnośnie podwyżek zarobków dla
robotników wielkich zakładów spowodowały zwiększenie przychodów pieniężnych ludności o ok.140
41
Warta przestudiowania jest zwłaszcza publikacja W. Giełżyńskiego i L. Stefańskiego stanowiąca źródło wtórne
do omawianych wydarzeń. W książce tej znajdują się kopie umowy gdańskiej i szczecińskiej z sierpnia 1980 r.: W.
Giełżyński, L. Stefański, Gdańsk sierpień 80 , Warszawa 1981, s. 30 nn; J. Kuroń, Polityka i odpowiedzialność,
Londyn 1984, s. 164 – 170; Zb. Landau, P. Taszewski, Polityka gospodarcza i społeczna, w: Historia gospodarcza
Polski (1939 – 1989), op. cit., Warszawa 1996, s. 98.
42
J. Holzer, Solidarność 1980 – 1981. Geneza i historia, op.cit., s. 92 – 104.
43
Władze przyznawały również nowym związkom prawo opiniowania kluczowych decyzji społeczno –
ekonomicznych.
Ibidem, s. 105 – 108; Timothy Garton Ash, Polska rewolucja. Solidarność 1980 – 1982. Londyn 1987, s. 21 – 41.
103
mld zł w skali rocznej. Tyle wynikało z raportu specjalnej komisji (1981) pod kierownictwem
Czesława Bobrowskiego. Skutkiem tego było kompletne rozregulowanie polityki cenowo –
dochodowej i ogromne zwiększenie wydatków budżetowych44. Poziom życia polskich robotników na
tle państw zachodnich był niski, ale w okresie kryzysu 1979 – 1982, kiedy wskaźniki produkcji i
wydajności pracy spadały w dół, podwyższanie wynagrodzeń w zakładach nie uzyskujących coraz
lepszych wyników ekonomicznych, porównywalnych z wynikami podobnych zakładów z krajów
kapitalistycznych, było działaniem pogłębiającym kryzys i stwarzało wrażenie, że podwyżki płac są
możliwe w każdych warunkach makroekonomicznych. Po pierwsze podwyżki płac musiały
załamać budżet państwa; Po drugie dodatkowe pieniądze w posiadaniu robotników, choć dawały im
pewną satysfakcję i wrażenie podniesienia stopy życiowej w rzeczywistości przyczyniły się do
kompletnego załamania "rynku" wewnętrznego i braku możliwości zakupu towarów, a więc
wykorzystania dodatkowych pieniędzy. Należy przy tym pamiętać, że w tym samym okresie rząd PRL
wydawał potężne pieniądze na zbrojenia, co winno być zahamowane przynajmniej w 1978 r.
W życiu społecznym PRL zaczął się nowy etap, w którym miały tworzyć się niezależne i
samorządne związki zawodowe. MKS z Gdańska stał się komitetem założycielskim nowych
związków. Ciężko chory E. Gierek został odsunięty od władzy z 5 na 6.09.1980 r. Nowym I
sekretarzem Partii został Stanisław Kania, ostro krytykujący okres rządów Gierka i jego politykę
ekonomiczną45.
Reżim komunistyczny nie potrafił zapanować nad coraz to nowymi strajkami w różnych
częściach Polski. Nikt z doradców ówczesnych władz nie był w stanie przewidzieć jak rozwinie się
sytuacja. Robotnicy latem 1980 r. jako formę protestu obrali strajk okupacyjny – trudny do stłumienia
przez siły porządkowe, ponieważ załoga zakładu nie wystawia się jako cel w demonstracji ulicznej,
którą można łatwo rozproszyć a uczestników aresztować. Polscy robotnicy posiadali doświadczenie z
lat ubiegłych, nauczyli się jednoczyć siły i koordynować działania. Wyrazem tego był fakt, że pod
przywództwem Lecha Wałęsy zjednoczyło się w proteście na Wybrzeżu Gdańskim ok. 700 zakładów
według szacunków rządowych M. Jagielskiego46. Ścisłe kierownictwo polityczne PZPR oceniało
18.08.1980 r., że w przypadku sprowokowanej walki z robotnikami Wybrzeża, siły porządkowe
reżimu nie miałyby żadnych szans. We wrześniu 1980 r. na jednym zjeździe doszło do utworzenia z
kilkudziesięciu regionalnych organizacji robotniczych jednego Niezależnego Samodzielnego Związku
Zawodowego "Solidarność"47. Z uwagi na skalę działania i szeroki skład tej organizacji ( w krótkim
czasie akces do Związku zgłosiło ok. 10 mln osób) obejmującej także wielu intelektualistów
44
Rządowy raport o stanie gospodarki, op. cit., s. 9.
45
E. Gierek, op. cit., s. 173 – 181; Tajne dokumenty Biura Politycznego PZPR..., s. 94 – 95, 613.
46
J. Kuroń, Polityka i odpowiedzialność, op. cit., s. 164 – 167; Tajne dokumenty Biura Politycznego PZPR..., s.
41,44,70 – 71.
47
J. Holzer, op. cit., s. 112 – 114.
104
reprezentowała ona raczej ruch społeczno – zawodowy, w którego zainteresowaniach były wszystkie
ważne problemy dla narodu i państwa. Partia komunistyczna, tracąca lawinowo poparcie społeczne,
zgodziła się w listopadzie 1980 r. na zarejestrowanie "Solidarności", wymuszając wcześniej
gwarancje na tym związku, że nie przekształci się w partię polityczną oraz że uznaje Konstytucję
PRL, kierowniczą rolę PZPR i uspołecznioną gospodarkę socjalistyczną48.
Partia komunistyczna pod przywództwem S. Kani tolerowała działalność niezależnych
związków, ale z drugiej strony przygotowywała się do konfrontacji. Tym razem jednak ciężar
przygotowywanej akcji represyjnej (stan wyjątkowy – plan przygotowywano pod mylącym terminem
stanu wojennego, gdyż takowy dopuszczała konstytucja PRL z 1952 r.) i jej wykonanie miało na
siebie przyjąć Ludowe Wojsko Polskie i MSW49. PZPR przeżywała głęboki kryzys i traciła
zwolenników z dnia na dzień. Przez około rok związki zawodowe były infiltrowane, prowokowane
napadami, zwalczane propagandowo w mediach. Natomiast organizacje polityczne, takie jak: Komitet
Obrony Robotników i Konfederacja Polski Niepodległości reżim zwalczał jako rewizjonistyczne.
Jesienią 1980 r. polski kryzys przestał być wstrząsem wewnętrznym – stał się problemem
międzynarodowym. Dla ZSRR, w którego strefie wpływów znajdowała się PRL, protesty
robotnicze zostały zinterpretowane jako kontrrewolucja i zażądano od władz polskich
rozprawienia się z siłami, które mogłyby zagrozić monopolistycznej pozycji partii
komunistycznej i wpływom Moskwy w centralnej Europie. Władze najwyższe Związku
Radzieckiego we wrześniu 1980 r. dały do zrozumienia rządowi Polski Ludowej, że jeśli siły
porządkowe nie spacyfikują kraju, to może dojść do interwencji zbrojnej wojsk Układu
Warszawskiego50. Przebiegiem wydarzeń w Polsce zaniepokojone były też państwa zachodnie , w
stosunku do których reżim komunistyczny zalegał z długiem na ponad 20 mld USD. Spadała
wiarygodność kredytowa PRL z uwagi na niepewną sytuację płatniczą tego państwa i uwidaczniający
się kryzys w przemyśle i rolnictwie. Biuro Polityczne KC PZPR zdawało sobie sprawę, że należy
obronić monopolistyczną pozycję partii komunistycznej, dlatego w październiku MSW i Sztab
Generalny zaczęły przygotowania do stanu wojennego51. W kontaktach z reżimem ZSRR S. Kania
zapewniał, że obecny rząd jest niezmiennie socjalistyczny i lojalny wobec sojuszników z Układu
Warszawskiego. Gwarantował też, że władze polskie samodzielnie rozwiążą problemy wewnętrzne
kraju52.
48
Ibidem, s. 125 – 133.
49
A. Paczkowski, System represji w Polsce 1944 – 1989, „Rzeczpospolita"1997, nr 290, s. 16.
50
Pułkownik Kukliński. Wywiady, opinie, dokumenty, wybór, opracowanie, wstęp J. Szaniawski, Warszawa 1998,
s. 34, 39 – 43.
51
T. Mianowicz, Bratnia pomoc – obawy czy nadzieja ?, „Rzeczpospolita"1997, nr 290, s. 16 – 17.
52
Ibidem.
105
Przywódcy "Solidarności" zdopingowali władze komunistyczne protestami i krytycznymi

wypowiedziami na temat gospodarki i poziomu życia robotników do intensywnych prac nad
kompleksową reformą gospodarczą. Praktycznie zaraz po porozumieniach sierpniowych utworzono
Komisję do spraw Reformy Gospodarczej, która zajęła się przygotowywaniem projektu reform 53.
Prace Komisji zainteresowały setki naukowców, polityków, przedsiębiorców, przedstawicieli
administracji i związków zawodowych. Między latem 1980 a jesienią 1981 r. powstało w kilku
ośrodkach badawczych co najmniej 7 całościowych programów reformy. Nigdy wcześniej w historii
PRL nie przeprowadzono tak intensywnych prac w celu zmiany systemu gospodarczego i usunięcia
niedomagań funkcjonującej gospodarki54. Kryzys w gospodarce jednak pogłębiał się mimo
nawoływania do większej gospodarności i powszechnej krytyki systemu nakazowo – rozdzielczego.
Analiza efektywności gospodarowania

Kryzys z lat 1979 – 1982 ujawnił z całą mocą nieumiejętność dostosowania się do zmiennych
warunków ekonomicznych państwowej gospodarki. Podczas gdy spadała produkcja sprzedana
jednostek gospodarki uspołecznionej (o 13,6 % w 1981 w stosunku do 1980 r) i zakłady pracowały w
nieregularnym rytmie spowodowanym przez złe zaopatrzenie w surowce i materiały do produkcji oraz
braki w dostawach energii elektrycznej, utrzymywano nadal pełne zatrudnienie i nieuzasadnione
efektami wynagrodzenie za pracę55. Doprowadziło to do spadku wydajności pracy w 1980 r. o 5,3 %
w stosunku do 1979 r., w kolejnym roku spadek wyniósł już 11,8 %. Łącznie miedzy 1979 a 1982 r.
wg. oficjalnych danych GUS wydajność obniżyła się o 19,5 %56. W gospodarce utrwaliły się przerosty
zatrudnienia. Według Komisji Planowania poszczególne resorty przemysłu nie zachowując
odpowiedniej dyscypliny doprowadziły do takiego stanu, że aby w 1980 r. utrzymać założone w
Narodowym Planie Społeczno – Gospodarczym wskaźniki wydajności w przemyśle i budownictwie,
należałoby zwolnić z pracy w tych działach ok. 170 tys. osób z dniem 1 lipca 1980 r. W całej
gospodarce uspołecznionej wg. szacunków Komisji Planowania z 1980 r. należałoby zredukować
zatrudnienie o 338 tys. osób od lipca 1980 r.57 Te dramatyczne dane rządowe z pewnością nie
demaskują całej liczby osób, które powinny być zwolnione, ponieważ powszechną praktyką było
utrzymywanie przez zakłady „zapasów” siły roboczej na wypadek, gdyby trzeba było zintensyfikować
okresowo produkcję. W 1982 r. spadek wydajności był stosunkowo najmniejszy, ale tylko dlatego, że
zmniejszono zatrudnienie w sferze produkcji materialnej o ok. 3 % w porównaniu do roku
53
Tajne dokumenty Biura Politycznego PZPR..., s. 94 – 95.
54
E. Łukawer, Z historii polskiej myśli ekonomicznej 1945 – 1995, Warszawa 1997, s. 25 – 33; Reforma
gospodarcza, propozycje, tendencje, kierunki dyskusji, zebrał R. Krawczyk, Warszawa 1981.
55
Gospodarka w procesie reformowania, op. cit., s.151 – 152, 198 – 199.
56
Dane podaje za prof. J. Czekajem, który dokonał analizy efektywności gospodarowania. J. Czekaj, op. cit., s. 31.
57
106
poprzedniego. Obniżenie zatrudnienia uzyskano przez odprawienie ponad 500 tys. osób na
przedwczesną emeryturę oraz ok. 300 tys. kobiet na urlopy macierzyńskie58. Istotne jest, że spadek
zatrudnienia nie powstał jako efekt zmniejszenia zapotrzebowania na pracowników, lecz w
konsekwencji ograniczania podaży siły roboczej.
Kierownictwo zakładów państwowych mimo dużego spadku produkcji sprzedanej przemysłu
państwowego (31,8 % między 1979 a 1982 r. licząc w stosunku do 1970 r.) utrzymywało ciągle
kosztowny, rozbudowany park maszynowy, najczęściej mocno przestarzały. Jak ustalił zespół J.
Pajestki w zakresie środków trwałych decydujących o nowoczesności produkcji, kotły i maszyny
energetyczne w ok. 40%, maszyny i urządzenia w 25 – 30 %, a środki transportu oraz maszyny i
aparaty specjalne w ok. 20 % pochodziły sprzed 1970 r59. Świadczyło to o dużym zacofaniu
technicznym względem rozwiniętych państw kapitalistycznych, które w dekadzie lat 70. wdrażały
dynamicznie innowacje techniczne zwiększające wydajność pracy (nowoczesne komputery, roboty
przemysłowe) i zapewniające zmniejszenie zużycia surowców np. oszczędne samochody osobowe.
Udział nakładów na badania i rozwój w dochodzie narodowym spadł z 2 % w 1979 r. do 1 % w 1982
r. W placówkach naukowo - badawczych wystąpiło wiele niekorzystnych zjawisk takich, jak: spadek
nakładów złotówkowych i dewizowych na zakup aparatury, szybkie starzenie się aparatury oraz
zmniejszenie się zatrudnienia (z 231865 pracowników w 1979 do 163203 w 1983 r.)60. Ograniczenie
zatrudnienia wynikało nie tylko z restrukturyzacji sektora nauki, ale też z poważnego odpływu
wykwalifikowanych kadr, zwłaszcza inżynierów. Jedną z głównych przyczyn odpływu młodych
inżynierów z placówek naukowo – badawczych były niskie pensje. Otóż przeciętna płaca w dziale
"nauka i rozwój techniki" w 1982 r. wynosiła 89 % średniej krajowej, a w 1983 r. tylko 85 %61.
Bardzo niskie zarobki kadry technicznej, często posiadającej wykształcenie wyższe, zniechęcały do
wydajnej pracy. Bardziej zdolni naukowcy w okresie tym wyjeżdżali za granicę, często na zawsze
opuszczając kraj.
Warto zaznaczyć pisząc o sferze badawczo – rozwojowej, że w latach kryzysu zostało
całkowicie zahamowane unowocześnianie przemysłu. Według danych GUS z 1984 r. państwo polskie
w latach 1981 – 1983 nie zakupiło żadnej licencji zagranicznej, natomiast liczba czynnych licencji
zredukowana została w porównaniu do 1979 r. o 45 %62. Gwałtownie spadała liczba licencji
wykorzystywanych w gospodarce: w 1979 r. – 344, 1982 r. – 230, 1983 r. – 18163. Według ustaleń J.
Kalińkiego w końcu lat siedemdziesiątych w ofercie eksportowej znajdowało się niecałe 5 %
58
Gospodarka w procesie reformowania, op. cit., s. 151.
59
Ibidem, s.156.
60
Ibidem, s. 164.
61
Ibidem, s. 165.
62
Rocznik Statystyczny 1984, GUS, Warszawa 1984, s. 443, 514.
63
Ibidem
107
produktów wytwarzanych na bazie licencji64. Udział produkcji licencyjnej w produkcji sprzedanej

przemysłu zmniejszył się z 4,8 % w 1979 r. do 1,7 % w 1983 r65.
W latach kryzysu 1979 – 1982 pogorszyło się wykorzystanie nominalnego czasu pracy o 1,4
punktu, co związane było z przestojami w produkcji, awariami maszyn, opuszczaniem stanowisk
pracy. Natomiast w omawianym okresie wzrósł udział godzin nadliczbowych w przepracowanym
czasie z 5,5 % w 1980 r. do 6,8 % w 1982 r., przy czym utrzymywała się w przyszłości tendencja do
dalszego wzrostu tego wskaźnika66. Opisane zjawisko było również niekorzystne z perspektywy
efektywności pracy, gdyż normalny czas pracy był źle wykorzystywany w zakładach pracy (np.
wskutek przestojów wynikających z braku dostaw komponentów do produkcji lub awarii maszyn),
natomiast w sytuacji, gdy pojawiły się poszukiwane materiały do produkcji lub gdy kończył się rok
kalendarzowy, starano się zrealizować plan produkcji i angażowano pracowników na godziny
nadliczbowe67.
Tab. 4. Wybrane wskaźniki efektywności gospodarowania czynnikami produkcji
w latach 1980 – 1983
1980 1981 1982 1983
Wyszczególnienie
rok poprzedni = 100
Wydajność pracy 94,7 88,2 97,6 106,9
Produktywność środków trwałych 89,4 85,1 92,8 103,4
Materiałochłonność dochodu narodowego 102,7 98,3 87,7 95,0
Materiałochłonność produktu globalnego 100,6 100,4 96,4 97,7
Udział godzin nadliczbowych w czasie przepracowanym
5,9 5,7 6,8 7,4
w%
Stopień wykorzystania nominalnego czasu pracy 83,1 81,8 81,7 82,3
Zamrożenie nakładów inwestycyjnych w %
220,9 299,8 169,1 168,1
nakładów poniesionych w roku
Przeciętny cykl realizacji inwestycji w miesiącach 35,0 39,9 47,1 47,0
Współczynnik zmianowości w przemyśle uspołecznionym 1,42 1,37 1,32 1,30
Źródło: J. Czekaj, Strukturalne źródła kryzysu gospodarki polskiej, w: J. Czekaj, J. Hausner,
J.Indraszkiewicz, S. Owsiak, Polityka i gospodarka polska w latach 80., Warszawa 1991, s.
32.
Złemu wykorzystaniu czasu pracy towarzyszyła katastrofalna produktywność środków trwałych,

która w 1982 r. spadła wg. J. Czekaja do poziomu 65 % produktywności osiągniętej w 1978 r68.
64
J. Kaliński, Gospodarka Polski w latach 1944 – 1989. Przemiany strukturalne, op. cit. s. 186.
65
Gospodarka w procesie reformowania, op. cit., s. 167.
66
J. Czekaj, op. cit., s. 32.
67
Ibidem, s. 33.
68
Ibidem, s. 34.
108
Bezpośrednio wpłynęło na niski wskaźnik produktywności środków trwałych załamanie produkcji na

początku lat osiemdziesiątych. Silnie wydłużył się w okresie kryzysu przeciętny cykl inwestycji z 35
miesięcy do 47,1 miesiąca w 1982 r. W efekcie w chwili oddania do użytku obiektu przemysłowego,
zastosowana w nim technologia produkcyjna była bardzo często przestarzała. Przyczyny nadmiernego
wydłużania cykli inwestycyjnych tkwiły w przyjęciu do realizacji w latach 70. zbyt szerokiego
programu inwestycji, ze złego zarządzania, ograniczania środków finansowych na budowy ( między
1979 a 1982 r.) oraz braku odpowiednich materiałów do prac budowlano – montażowych, a także
powolnej i niesolidnej pracy robotników. Na pogorszenie wyników prac inwestycyjnych miało wpływ
zamrożenie nakładów inwestycyjnych, które w 1980 sięgnęło 220,9 % nakładów poniesionych w roku
a w 1981 r. – aż 299,8 %69. Zamrożenie nakładów inwestycyjnych zmniejsza się istotnie od 1982 r.
Można stwierdzić, że zgubne skutki przyspieszonej industrializacji z dekady Gierka w sferze
inwestycji doprowadziły do pogłębienia napięć w gospodarce w latach osiemdziesiątych. Zmiany
wskaźnika materiałochłonności dochodu narodowego oraz produktu globalnego wykazane przez GUS
zostały zakwestionowane przez J. Czekaja i należy się z tym zgodzić, gdyż wartości tych wskaźników
uzyskano wskutek szeroko zakrojonych regulacji cen w latach osiemdziesiątych. Na koniec warto
przyjrzeć się współczynnikowi zmianowości. Współczynnik ten zmniejszył się z 1,42 w 1980 do 1,32
w 1982 r. i ciągle spadał w kolejnych latach. Poza przedsiębiorstwami o ruchu ciągłym w latach 80.
ograniczano pracę na dwie lub trzy zmiany70.
Dynamiczny wzrost cen i załamanie się podaży artykułów konsumpcyjnych

W latach 1979 – 1982 obserwujemy dramatyczne załamanie rynku wewnętrznego
objawiające się głęboką nierównowagą w handlu. Niewystarczająca ilość dóbr
konsumpcyjnych w sprzedaży w stosunku do zasobów pieniężnych ludności doprowadziła do
niekończących się kolejek w sklepach. Pewne wyobrażenie o niedoborach rynkowych daje
wskaźnik rotacji zapasów w handlu uspołecznionym, który w 1980 r. wynosił 43,0 dni i
obniżył się do 23 dni w 1982 r. Niewielka poprawa tego wskaźnika wystąpiła od 1983 r., ale
wzrastał on powoli do 40 dni w 1986 r.71 Najtrudniejszą sytuację statystycy z GUS
rejestrowali w handlu artykułami spożywczymi. W przypadku dostaw mięsa i przetworów
mięsnych łącznie z drobiem odnotowano w sierpniu 1981 r. spadek o 44,7 tys. ton (o 27,2 %),
a w okresie styczeń – sierpień 1981 r. o 176,1 tys. ton (spadek o 12,9 %) w porównaniu do
analogicznych okresów 1980 r. W sierpniu 1981 r. nastąpił też dalszy duży spadek dostaw ryb
69
Patrz do tabeli na stronie 19
70
Ibidem
71
J. Czekaj, op. cit., s. 49.
109
i przetworów rybnych oraz tłuszczów zwierzęcych i napojów alkoholowych. Dostawy ryb i

przetworów rybnych były niższe w sierpniu 1981 r. w porównaniu z lipcem 1981 r. o 10,6 %,
w porównaniu z sierpniem 1980 r. o 27,7 %. W odniesieniu do tłuszczów zwierzęcych w
sierpniu 1981 r. dostarczono do sklepów 10,4 tys. ton, tj. o 25,7 % mniej niż w sierpniu 1980
r.72 Niezwykle uciążliwy musiał być także spadek sprzedaży napojów alkoholowych, których
spożycie w Polsce Ludowej było niezwykle wysokie. Otóż w tymże sierpniu 1981 r. dostawy
wódek czystych i gatunkowych były niższe o 26 %, a wina o 47,1 % w odniesieniu do
sierpnia 1980 r. W sprzedaży detalicznej w połowie 1981 r. notorycznie brakowało:
makaronu, drożdży, octu, musztardy, soli. Niewiele lepiej wyglądała sytuacja w dostawach
wyrobów chemii gospodarczej, odzieży, obuwia, artykułów gospodarstwa domowego i
mebli.73 Wymownie o załamaniu rynku wewnętrznego świadczył wzrost cen
targowiskowych. W sierpniu 1981 r. ceny targowiskowe mięsa wołowego z kością wzrosły w
porównaniu z przeciętną 1980 r. o 131 %, mięsa wieprzowego z kością o 96 %, słoniny o 54
%,kury bitej patroszonej o 90 % a kaczki żywej o 79 %. Tymczasem ceny w handlu
uspołecznionym na niektóre artykuły spożywcze, np. ser, mleko, śmietana nie zmieniły się od
1970 r. W efekcie na targowiskach, gdzie ceny w dużej mierze kształtowały się na zasadzie
gry popytu i podaży (należy uwzględnić nierynkowe otoczenie handlu państwowego,
zmonopolizowanego ze skąpą ofertą sprzedaży, które zaburzało transakcje kupna –
sprzedaży, tak iż ceny na targach nie można określić jako rynkowe) np. mięso wołowe w
połowie 1980 r. było droższe o 6 % niż w handlu uspołecznionym, a już w połowie 1981 r.
3,5 krotnie droższe. Rozziew między cenami w handlu państwowym a targowiskami wynosił
kilkaset procent. W przypadku mięsa wieprzowego w połowie 1981 r. ceny targowiskowe
były wyższe 4 krotnie, a w przypadku słoniny 4,5 krotnie74. Ludzie gotowi byli zapłacić
niemal każdą cenę byleby nie przymierać głodem, tym bardziej, że globalne przychody
pieniężne ludności wynosiły licząc od stycznia do końca sierpnia 1981 r. – 1297,9 mld zł, co
oznaczało wzrost o 251,3 mld zł, tj. o 24 % w porównaniu z analogicznym okresem 1980 r75.
Tylko rozbudowany system kartkowy wprowadzony przez reżim od kwietnia 1981 r.,
narzucający ludności niskie limity zakupów, uratował rynek dóbr konsumpcyjnych od
totalnego chaosu. System reglamentowanej sprzedaży mięsa i jego przetworów był
72
W obliczu dezorganizacji rynku, „Życie Gospodarcze"1981, nr 41, s. 2.
73
Ibidem
74
Ceny rynkowe żywności, „Życie Gospodarcze"1981, nr 42, s. 6.
75
W obliczu dezorganizacji rynku, op. cit., s. 2.
110
skomplikowany z wieloma wyodrębnionymi grupami zaopatrzenia, co stwarzało pole do

nadużyć. Przykładowo rolnicy z małych gospodarstw rolnych, które nie sprzedały państwu w
1980 r. produktów rolnych o wartości co najmniej 15 tys. zł, zostali pominięci w przydziałach
kartkowych. System kartkowy wynikający z absurdów systemu nakazowo – rozdzielczego w
praktyce mógł być tylko przejściowym rozwiązaniem ratującym przed chaosem. Jego
opracowanie, wdrożenie i kontrola wymagały powołania kolejnej grupy urzędników i
rozszerzenia wszechobecnej w Polsce Ludowej biurokracji76. Najpierw została wprowadzona
reglamentacja mięsa i wędlin a następnie produktów mącznych i ryżu. Jednak w połowie
1981 r. dostawy do uspołecznionego handlu detalicznego były tak niskie, że wg. danych
zebranych przez członków "Solidarności" z kilku regionów Polski (Łódź, Częstochowa,
Konin, Chełm, Kutno) na kartki można było zakupić od 70 do 80 % przysługujących racji
mięsa77. Potwierdzeniem ogromnej destabilizacji rynku wewnętrznego był wzrost cen między
1979 a 1982 r. o blisko 200 %, a płac o 140 %. W warunkach gospodarki rynkowej inflację
rzędu 10% rocznie uznaje się za zbyt wysoką i szkodliwą dla rodzimej waluty, tymczasem w
Polsce Ludowej tylko w 1982 r. wskaźnik cen detalicznych towarów konsumpcyjnych wzrósł
w stosunku do 1981 r. aż o 109,4 %78. Ceny w PRL były regulowane centralnie a wysoka
oficjalna inflacja w 1982 roku stanowiła wynik rządowej operacji podwyżek cen towarów i
usług z lutego wymienionego roku.
Sytuacja w handlu zagranicznym
W latach 1979 – 1982 nastąpiło osłabienie pozycji polskiej w handlu międzynarodowym
oraz poważna reorientacja handlu na korzyść państw realnego socjalizmu. W pierwszej
połowie lat 80. kraje obozu socjalistycznego, zwłaszcza ZSRR stały się głównym zasilaczem
gospodarki polskiej w materiały i surowce do produkcji. Podstawowym faktem, który
wynikał z dekady Gierka, to silne uzależnienie polskiego rolnictwa i przemysłu od dostaw z
wysoko rozwiniętych krajów kapitalistycznych. Rząd P. Jaroszewicza realizując program
przyspieszonej industrializacji kraju, zakupił od państw Zachodu kilkaset licencji. Wdrażanie
projektów licencyjnych oraz początkowa produkcja w przedsiębiorstwach wyposażonych w
technologię zachodnią, odbywały się przy bardzo wysokim zaangażowaniu materiałów i
76
Uchwała nr 38 Rady Ministrów z dnia 20 lutego 1981 r. w sprawie reglamentowanej sprzedaży mięsa i jego
przetworów, Monitor Polski 1981, nr 7
77
W. Kuczyński, U progu wytrzymałości, "Tygodnik Solidarność"1981, nr 17, s.1.
78
Gospodarka w procesie reformowania, op. cit., s. 207 – 213; Rocznik Statystyczny 1989, GUS, Warszawa 1989,
s.133.
111
surowców z krajów kapitalistycznych. W przypadku rolnictwa rozwinięto w Polsce Ludowej

dużą hodowlę trzody chlewnej w oparciu o pasze i zboże z krajów kapitalistycznych. Istotny
wpływ na wysokość importu zaopatrzeniowego z II obszaru płatniczego oprócz wysokiej
materiało – i energochłonności polskiej gospodarki miały ograniczone limitami dostawy
surowców z ZSRR. Potwierdzają to relacje osób z wysokich szczebli władz PRL 79.
Na przedstawicieli rządu ZSRR trzeba było naciskać, aby uległy choćby niewielkiemu
zwiększeniu dostawy surowców. Pod koniec lat 70. Polska Ludowa musiała importować z
krajów kapitalistycznych za kwotę 20638 mln zł dew.(1978)80. Gospodarka krajowa była
silnie uzależniona od przywozu z krajów kapitalistycznych w dziedzinie żywności i
materiałów do jej produkcji (ok. 80%) oraz materiałów dla przemysłu przetwórczego z
wyłączeniem paliw (ok. 50 %). Nie należy jednak interpretować tego w ten sposób jakoby
państwa zachodnie zniewalały Polskę Ludową, czy też wyzyskiwały, lecz trzeba zdać sobie
sprawę, że ekipa partyjna Gierka zainicjowała i próbowała zrealizować wielką liczbę
inwestycji opartych na zachodnich licencjach, do których krajowy przemysł nie był
przygotowany kadrowo i technicznie a przede wszystkim nie działały na niego bodźce
proefektywnościowe81. W przypadku rolnictwa rozwinięto ogromną hodowlę trzody chlewnej
nie bacząc na niską wydajność produkcji zbóż. w stosunku do potrzeb wykazywanych przez
wielkie gospodarstwa hodowlane82.
Tab. 5. Obroty handlu zagranicznego

ceny bieżące - mld zł (do 1980 r. – mld zł dew)
Wyszczególnienie 1978 1979 1980 1981 1982 1983

Import 50,9 54,3 58,3 52,0/963,4 868,9 970,2
Eksport 44,7 50,2 51,9 44,5/846,2 951,2 1060,2
Saldo - 6,2 - 4,1 - 6,4 - 7,5/117,2 + 82,3 + 90,0
Źródło: Rocznik Statystyczny 1983, GUS, Warszawa 1983, s. 329.
79
S. Długosz, Służyłem dziewięciu premierom, Warszawa 1992, s. 27 – 28, 30; J. Monkiewicz, Licencje, "Życie
Gospodarcze"1980, nr 16, s. 8; M. Rakowski, Jak to się stało, Warszawa 1991, s. 40.
80
Zobacz tabela na stronie 22.
81
Gospodarka w procesie reformowania, op. cit., s. 177 – 178.
82
W. Kuczyński, Po wielkim skoku, op. cit., s. 62 – 65.
112
Tab. 6. Dynamika importu i eksportu

(ceny stałe) rok poprzedni = 100
Wyszczególnienie 1978 1979 1980 1981 1982 1983
Import 101,5 98,8 98,1 81,3 86,3 105,2
Kraje socjalistyczne 104,0 101,7 102,4 93,7 94,4 104,4
Kraje pozostałe 98,0 95,5 92,8 68,5 75,8 106,6
Eksport 105,7 106,8 95,8 81,0 108,7 110,3
Kraje socjalistyczne 107,5 109,6 90,5 83,0 116,6 108,3
Kraje pozostałe 102,9 102,1 105,0 77,9 100,9 112,4
wskaźnik cenowe
100,0 97,5 98,4 97,2 99,2
terms of trade
Źródło: Roczniki Statystyczne 1983 i 1990, GUS, Warszawa 1983, 1990
Osłabienie pozycji Polski Ludowej w handlu międzynarodowym po 1978 r. można

wykazać zmniejszonymi obrotami handlowymi z zagranicą oraz mniejszym
zainteresowaniem zagranicznych firm polskim rynkiem, zwłaszcza z wysoko rozwiniętych
krajów kapitalistycznych. Obroty w handlu zagranicznym znacznie spadły w latach 1981 –
1982. Od 1983 r. można zaobserwować powolny wzrost obrotów z zagranicą.
Odzwierciedleniem tej sytuacji jest dynamika importu i eksportu. Import ogółem spadł w
1979 r. o 1,2 % w stosunku do 1978 r., zaś po małej korekcie w 1980 r., załamał się w 1981
r., kiedy to zmalał o 18,7 % w porównaniu do 1980 r. W najtrudniejszym roku kryzysu –
1982, import spadł o 13,7 % w stosunku do 1981 r83. W odniesieniu do eksportu spadek
wystąpił dopiero w 1980 r. – 4,2 % w stosunku do 1979 r. Prawdziwe załamanie eksportu
można odnotować w 1981 r., kiedy to jego wartość spadła o 19 % w porównaniu do 1980 r.
Minimalna poprawa wywozu na rynki zagraniczne następuje od 1982 r. (wzrost o 8,7 % w
stosunku do 1981 r.), biorąc zaś pod uwagę bardzo niski pułap importu, którego spadek
wyniósł aż 30,5 % w porównaniu z 1978 r., Polska Ludowa uzyskała nie notowane od dawna
dodatnie saldo (+82,3 mld zł)84. Należy jednak stwierdzić, że to dodatnie saldo z 1982 r.
powstało z konieczności, pod naciskiem decyzji władz centralnych PRL z jednej strony, z
drugiej zaś strony w konsekwencji wysokiego zadłużenia na Zachodzie, które polski rząd nie
był w stanie spłacać. Utrata wiarygodności kredytowej i politycznej PRL (stan wyjątkowy
wprowadzony po przewrocie wojskowym z 12 na 13.12.1981 r.) zniechęciły zachodnich
partnerów do utrzymywania więzi handlowych z juntą gen. W. Jaruzelskiego85.
83
Rocznik Statystyczny 1983, GUS, Warszawa 1983, s. 329 – 330.
84
Ibidem.
85
M. Rakowski, op. cit., s. 25 , 59, 61.
113
Wskaźnik cenowe terms of trade, który ukazuje stosunek zmian cen towarów
eksportowanych do zmian cen towarów importowanych od 1979 r. zaczął się wyraźnie
pogarszać. Zatem rosnące wolniej ceny na artykuły wywożone z Polski w stosunku do
szybciej rosnących cen towarów importowanych oznaczały mniejszą opłacalność wymiany
handlowej z zagranicą dla strony polskiej w latach 1979 – 1982.
Zainteresowanie polskim rynkiem oddaje uczestnictwo zagranicznych firm w
Międzynarodowych Targach Poznańskich, jedynej poważnej imprezie targowej w ówczesnej
Polsce. Otóż o ile w roku 1978 i 1980 wystawiło się odpowiednio 37 i 42 krajów, spośród
których zarejestrowano 4470 (1978r.) i 3950 (1980r.) wystawców, o tyle w 1982 r.
uczestniczyło w targach zaledwie 2506 wystawców z 25 krajów86. Oprócz tego należy
odnotować bezpośrednie zainteresowanie gości zagranicznych MTP. Ze statystyki Zarządu
MTP wynika, że gości zagranicznych na Targach Poznańskich jeszcze w 1978 r. było 11,4
tys., ale w kolejnych latach zainteresowanie poznańską imprezą ze strony obcokrajowców
radykalnie spadło – 9 tys. (1980r.); 3 tys. (1981r.) i zaledwie 1,6 tys. gości zagranicznych w
1982 r87.
Biorąc pod uwagę uwarunkowania zewnętrzne, boleśnie odczuwalne było przez
gospodarkę PRL ograniczenie importu z krajów wysoko rozwiniętych. Import ten spadł w
1981 r. o 27 % w stosunku do obrotów za rok 1978. W 1982 r. nastąpił spadek importu z
rozwiniętych krajów kapitalistycznych o 25 % w porównaniu do roku 1981. W tym samym
okresie import z krajów socjalistycznych zanotował zwyżkę z 27579 mln zł dew. w 1978 r.
do 33794 mln zł dew. w 1981 r. (wzrost o ok. 23 %), a między 1981 a 1982 rokiem przywóz z
krajów socjalistycznych wzrósł o ok. 3,5 %. Pozycja krajów obozu socjalistycznego znacznie
wzmocniła się w imporcie do Polski88. Sytuacja w eksporcie wyglądała odmiennie. Wywóz
do rozwiniętych krajów kapitalistycznych wzrósł z 13984 mln zł dew. w 1978 do 17863 zł
dew. w 1980 r.(wzrost o ok. 27 %), po czym zaczął się spadek. Między 1980 a 1981 r.
wystąpiła redukcja eksportu do omawianych krajów o 26 ,5 %, zaś w 1982 r. wielkość
eksportu do rozwiniętych krajów kapitalistycznych spadła o ok. 0,7 % w stosunku do roku
1981. W przypadku krajów socjalistycznych można odnotować wzrost wolumenu eksportu
miedzy 1978 a 1980 rokiem z 27310 mln zł dew. do 29017 mln zł dew. (wzrost o ok. 6,5%),
86
Rocznik Statystyczny 1984, GUS, Warszawa 1984, s. 364.
87
Ibidem.
88
Patrz tabela powyżej oraz: Gospodarka w procesie reformowania, op. cit., s. 175 i n.
114
przy czym wolumen eksportu do krajów socjalistycznych w 1978 r. był prawie dwukrotnie
większy od wywozu do rozwiniętych krajów kapitalistycznych.
W okresie nasilania się kryzysu gospodarczego w Polsce między 1980 a 1981 r. eksport
do państw socjalistycznych zmalał o 9,5 %, mimo to wywóz do krajów bloku wschodniego
pozostawał prawie dwukrotnie (1,99) większy od wolumenu eksportu do rozwiniętych
gospodarczo krajów kapitalistycznych89. Tymczasem głównym celem władz PRL było
znaczne zdynamizowanie eksportu do strefy państw kapitalistycznych, aby pozyskać
niezbędne do spłaty zaciągniętych kredytów waluty wymienialne. W 1981 r. cele w polityce
handlu zagranicznego również nie zostały osiągnięte. W latach 1981 – 1982, kiedy stosunki
polityczne i handlowe z Zachodem z winy reżimu komunistycznego PRL zostały drastycznie
pogorszone (embargo handlowe od I.1982 r.), wolumen eksportu do krajów socjalistycznych
wzrósł do 509517 mln zł (wzrost o ponad 24 %). Nadspodziewanie duży przyrost eksportu do
krajów bloku wschodniego, zwłaszcza ZSRR, nie wynikał z jakiejś szczególnej atrakcyjności
handlowej tego obszaru, tylko była to część zapłaty w towarach za udzieloną reżimowi PRL
"pomoc" w dolarach i surowcach, gdyż możliwości korzystania z importu zaopatrzeniowego
państw zachodnich wyczerpały się90. Należy jednak podkreślić, że owa pomoc finansowa i
materiałowa ze strony ZSRR i jego satelitów nie była w stanie zastąpić wysokiej jakości i na
wysokim poziomie technologicznym importu z krajów kapitalistycznych91. Gospodarka
Polski Ludowej uzależniła się w niespotykanym stopniu od rynków zbytu w krajach
socjalistycznych, szczególnie od ZSRR (ok. 30 % ogólnego wolumenu handlu zagranicznego)
i w razie gdyby decydenci radzieccy zrezygnowali z towarów polskich, gospodarce PRL
groziło zamrożenie produkcji i recesja. Na niekorzystny obraz wymiany handlowej z
państwami kapitalistycznymi miała wpływ ukształtowana przez lata siedemdziesiąte, a
mająca swój odpowiednik głęboko w historii (jeszcze w XVI w.) struktura wymiany92. Otóż
Polska Ludowa eksportowała na Zachód w przeważającej części towary nisko przetworzone i
surowce, z których kraje zachodnie mogły łatwo zrezygnować i zakupić je w innym biednym,
ale zasobnym w surowce kraju. Jedynie kraje RWPG były zainteresowane polskimi
produktami wysoko przetworzonymi. Jakość polskich wyrobów była żenująco niska, w
89
Rocznik Statystyczny 1983, GUS, Warszawa 1983, s.334.
90
S. Długosz, op. cit., s. 26 – 27, 30.
91
Z. Landau, W. Roszkowski, Polityka gospodarcza II RP i PRL, op. cit., s. 148.
92
M. Małowist, Kraje bałtyckie i wczesna europejska ekspansja zamorska, w: M. Małowist, Europa i jej ekspansja
XIV – XVII w., wybór artykułów i wstęp A. Mączak, Warszawa 1993, s. 149 – 153.
115
związku z czym w krajach zachodnich rzadko który wysoko przetworzony produkt polski
znajdował nabywców93. Jednym z nielicznych poszukiwanych przez zachodnich odbiorców i
dość łatwo sprzedawanym polskim towarem na rynkach krajów kapitalistycznych był węgiel
kamienny94. Fakt ten świadczy dobitnie o „sile" PRL – owskiej gospodarki w badanym
okresie.
Skutki kryzysu gospodarczego
Zdaniem autora wynik ekonomiczny jest uzależniony od szeregu czynników
ekonomicznych i poza ekonomicznych. Z analizy historii gospodarczej cywilizacji Zachodu
wnioskujemy, że na wynik działalności gospodarczej miały wpływ np. kultura społeczeństwa,
ustrój polityczny i kierunki polityki, wojny, potencjał ludzki, kapitał społeczny, położenie
geograficzne, zasoby surowcowe kraju , czy też umiejętności biznesowe. Efekty gospodarcze
powstają nie tylko z czystych składników ekonomicznych, ale też ze splotu różnorodnych
czynników poza ekonomicznych95.
Gospodarkę Polski Ludowej na początku lat osiemdziesiątych ostatniego stulecia
poddawano wpływom ideologii komunistycznej i silnej ingerencji z zewnątrz wielkich
mocarstw. Upadek gospodarki kraju, który nie nastąpił nagle, lecz jako efekt długotrwałych
zjawisk kryzysogennych, w połączeniu ze stosowaną dezinformacją elit PZPR w stosunku do
społeczeństwa (rozsiewanie propagandy sukcesu w momencie widocznej destabilizacji rynku
wewnętrznego) doprowadziły do ogromnego wstrząsu społecznego. Kryzys gospodarczy
przebiegał łagodnie do II połowy 1980 r., co pozwala wyodrębnić jego I fazę, ale po fali
strajków jesienią roku 1980 gospodarkę krajową osłabiły bardzo złe wyniki rolnictwa, które
rzutowały na coraz słabsze zaopatrzenie krajowego rynku w artykuły spożywcze oraz
wyczerpanie zasobów dewizowych stanowiących w tamtych okolicznościach podstawę do
uzyskania zaopatrzenia z drugiego obszaru płatniczego. Druga połowa roku 1980 do
pierwszej połowy roku 1982 włącznie, to II faza kryzysu społeczno - gospodarczego.
Charakteryzowała się ona wysokim spadkiem podstawowych wskaźników produkcji i
dynamicznym wzrostem oficjalnego wskaźnika cen towarów i usług konsumpcyjnych.
Pierwszym skutkiem kryzysu gospodarczego, który pociągnął za sobą lawinę, były strajki
93
J. Kaliński, Gospodarka Polski w latach 1944 – 1989, op. cit, s. 193 – 194, Z. Landau, Główne tendencje
rozwoju gospodarczego Polski Ludowej, w: U źródeł polskiego kryzysu, op. cit., s. 79 – 80.
94
Nigdy los tak wielu nie zależał od tak niewielu ludzi, op. cit., s. 3.
95
Autor podziela w tej mierze stanowisko prof. Fernanda Braudela, wyrażone w jego wielkim dziele pt. Kultura
materialna, gospodarka i kapitalizm XV – XVIII wiek, t. I – III, Warszawa 1992.
116
robotników i spadek poparcia społecznego dla reżimu komunistycznego. Równolegle do tego

następował rozkład wewnętrzny PZPR (podział na kilka frakcji i odpływ członków). Na fali
strajków wyrosły niezależne i samorządne związki zawodowe, jako organizacje autentycznie
reprezentujące interesy pracowników. Robotnicy podczas licznych akcji protestacyjnych
domagali się, aby ich głos był brany pod uwagę w ważnych dla ich przyszłości sprawach
państwowych96. Rząd komunistyczny zszokowany i niezadowolony z takiego obrotu
wydarzeń przyjął to do wiadomości, ale tylko dlatego (jak ujawniają to dokumenty), że
przejściowo nie był w stanie użyć siły i przywrócić monopolu partii komunistycznej. NSZZ
"Solidarność" od jesieni 1980 r. włączył się do prac nad generalną reformą gospodarki.
Związek Radziecki, którego przywódca Leonid Breżniew już latem 1980 r. ostrzegał i
przywoływał do porządku ekipę Gierka, jesienią stanął na stanowisku, że w Polsce rozwija
się kontrrewolucja zmierzająca do zmiany ustroju politycznego i wyłamania się spod
zależności ZSRR97. Rozpoczęły się ze strony różnych wysłanników radzieckich naciski na
władze PRL, aby spacyfikowały kraj i przywróciły status quo. Rosjanie powołali w 1980 r. w
celu rozwiązania problemów w Polsce tzw. sztab kryzysowy, złożony z wysokich
funkcjonariuszy KPZR (M.Susłow, J.Andropow, A.Gromyko, D. Ustinow, K. Rusakow i M.
Gorbaczow). Przywódcy PRL tłumaczyli komunistom rosyjskim, iż sytuacja jest pod kontrolą
i przygotowują plany do wprowadzenia stanu wojennego. W pierwszym rzędzie partyjno –
rządowy Sztab kierowniczy pod przewodnictwem premiera J. Pińkowskiego zamierzał
zwalczać związki zawodowe instrumentami politycznymi a ostatecznie przez wprowadzenie
rygorów stanu wojennego98. ZSRR odbierał rozwój sytuacji w Polsce jesienią 1980 r. jako
daleko idące ustępstwa władz partyjnych wobec "Solidarności" i anarchizację stosunków
społecznych w PRL. Tymczasem reżim w Polsce nie był przygotowany organizacyjnie a
wojsko nie posiadało silnego morale do wprowadzenia stanu wojennego. W związku z tym
przywódcy PRL prosili o zrozumienie i czas99.
96
J. Holzer, op. cit., s. 90 – 104.
97
Pułkownik Kukliński. Wywiady, opinie, dokumenty, op. cit., s. 34 – 40.
98
T. G. Ash, op. cit., s. 153 – 160; Rakowski, op. cit., s. 22 – 23.
99
117
Polska stanęła na krawędzi wojny z państwami Układu Warszawskiego na początku

grudnia 1980 r. i tylko kilka okoliczności powstrzymało machinę wojenną ZSRR od najazdu i
wprowadzenia nowej ekipy wasalnej wobec Moskwy.100
Trudno rozstrzygnąć, jakie okoliczności na pewno uratowały Polskę od wojny z
Układem Warszawskim. Znacznie ważniejsze jest, że w 1981 r. nastąpiła radykalizacja
nastrojów społecznych w Polsce i duże wzmocnienie sił konserwatywnych w PZPR tzw.
betonu partyjnego, prącego do jak najszybszej konfrontacji i przywrócenia monopolistycznej
pozycji partii komunistycznej. Skrzydło konserwatywne PZPR, utożsamiające się ze
wzorcem radzieckim, było niechętne reformie gospodarczej. Twardogłowi z partii
komunistycznej godzili się tylko na kosmetyczne zmiany w systemie gospodarczym,
polegające na usprawnieniu planowania i zarządzania101. Nowy premier od lutego 1981 r.
gen. W. Jaruzelski apelował o spokój społeczny i umożliwienie rządowi opracowania
programu stabilizacji gospodarki. W istocie W. Jaruzelski skupiał coraz większą władzę i
przygotowywał konsekwentnie operację represyjną wobec społeczeństwa polskiego 102.
Generał Jaruzelski zamierzał również zrealizować przynajmniej ograniczoną integrację
gospodarczą z ZSRR, o której dyskutowano na posiedzeniach BP PZPR jeszcze jesienią 1980
r. Niewątpliwie reżim komunistyczny liczył się z tym, że po uruchomieniu stanu wojennego,
zostanie przerwana wymiana handlowa i finansowa z rozwiniętymi państwami
kapitalistycznymi. Komuniści ufali, że dostawy surowców i materiałów do produkcji z
obszaru państw RWPG mogą zminimalizować straty wynikłe z przecięcia, na ich własne
życzenie, szerokich dostaw surowców rolnych i materiałów do produkcji wyrobów opartych
na licencjach z krajów kapitalistycznych103. Lata osiemdziesiąte surowo zweryfikowały tego
typu nastawienie aparatu partii komunistycznej.
Finałem wydarzeń 1981 r. był wprowadzony z zaskoczenia stan wojenny (z 12 na 13
grudnia 1981 r.), który zawieszał swobody obywatelskie, znosił niezależne związki
zawodowe i uruchomił machinę represyjną wobec jakiejkolwiek opozycji mogącej sprzeciwić
się juncie gen. Jaruzelskiego. Represje dotknęły też niektórych skompromitowanych w
100
Z. Brzeziński, Cztery lata w Białym Domu; wspomnienia (Doradcy do Spraw Bezpieczeństwa Państwa 1977 –
1981), Warszawa 1990, s. ; Już siedzieliśmy w czołgach. Z generałem majorem Stanisławem Prochazka rozmawia
Leszek Mazan, „Polityka” z 15 IX 1990; T. Mianowicz, Bratnia pomoc – obawy czy nadzieja ?, op. cit., s. 16 – 17;
Tenże, Towarzysze radzieccy naglili, „Rzeczpospolita"2000, nr 287, s. D6.
101
S. Chełstowski, Reforma, program, partia, „Życie Gospodarcze”1981, nr 30, s. 3.
102
T. G. Ash, op. cit., s. 153 n; K. Krauss, 90 dni, „Życie Gospodarcze”1981, nr 8, s.2,
103
Tajne dokumenty Biura politycznego PZPR..., s. 150, 153.
118
społeczeństwie i ewentualnie szukających odwetu działaczy PZPR104. Trzeba zaznaczyć, iż

był to wybieg propagandowy, obliczony na pozyskanie przynajmniej części „skołowanego”
społeczeństwa. Junta od początku kładła duży nacisk na wytworzenie wizerunku władzy
sprawiedliwej, opatrznościowej, jedynej siły mogącej bezpiecznie wyprowadzić Polskę z
kryzysu.
Z punktu widzenia ekonomicznego wymuszony naciskami politycznymi, militarnymi i
ekonomicznymi (groźba zbilansowania handlu z ZSRR, łącząca się z istotnym ograniczeniem
importu surowców) stan wojenny przyniósł ogromne koszty i miał niezmiernie zaciążyć na
wprowadzanej z początkiem 1982 r. reformie gospodarczej. Bezpośrednie koszty, jakie
poniósł kraj dotyczyły finansowania potężnej machiny wojennej uruchomionej przez gen.
Jaruzelskiego dla spacyfikowania Polski i wyeliminowania opozycji oraz koszty embarga
handlowego i finansowego (odcięcie od zachodnich kredytów, załamanie rozmów w sprawie
konwersji zadłużenia) nałożonego natychmiast przez USA (23.12.1981r.) i ich sojuszników
militarnych105. W roku 1982 w ostatniej fazie kryzysu gospodarka polska została
zmilitaryzowana, co łączyło się z nadzwyczajnym nadzorem służb wojskowych , działających
na mocy przepisów stanu wojennego, nad zakładami przemysłów: węgla kamiennego i
brunatnego, energetycznego, cukrowniczego, mięsnego oraz cementowego i centralne,
rygorystyczne sterowanie produkcją przemysłową i rolną106. Poddane presji zakłady
funkcjonowały bez prawa do strajku, na pełnych obrotach, realizując dyrektywy junty gen.
Jaruzelskiego. Niestety PRL w 1982 r. poddana została, jak wcześniej zaznaczono, embargu
handlowemu i ograniczeniom kredytowym ze strony państw kapitalistycznych, co w prostej
linii wynikało z wprowadzenia stanu wojennego w Polsce. Na dodatek program reformy
gospodarczej wdrażano w niewielkiej części jednostek gospodarczych z licznymi
ograniczeniami już na wstępie reformy tj. od stycznia 1982 r. Wielka waga kryzysu z lat 1979
– 1982 polega na tym, że: po pierwsze, jego fatalnym skutkiem był niespotykany bunt
104
Dekret z dnia 12 grudnia 1981 r. o stanie wojennym, Dziennik Ustaw PRL 1981, nr 29, poz. 154; W.
Kuczyński, Obóz, Londyn 1983, s. 24; M. Rakowski, op. cit., s. 49.
105
Amerykańskie sankcje dotyczyły wstrzymania rządowych gwarancji kredytowych, nie przydzielenia Polsce na
rok 1982 uprawnień połowowych na wodach terytorialnych Stanów Zjednoczonych, wstrzymania dostaw
żywności, nie przedłużenia umowy o komunikacji lotniczej między Polską a USA i radykalne ograniczenie
wymiany towarowej. Prof. Eisler bagatelizuje role sankcji gospodarczych, ale należy pamiętać, że Polska
otrzymywała wiele towarów rolnych z obszaru Stanów Zjednoczonych.
J. Eisler, Stan wojenny po dwudziestu latach – pytania badawcze, „Wiadomości Historyczne”2001, nr 4, s. 196 -
197.
106
Gospodarka w procesie reformowania, op. cit., s. 256 – 257.
119
społeczeństwa wobec władzy komunistycznej, a następnie jako reakcja sił reżimu – stan
wojenny, pacyfikujący kraj i przywracający pozycję monopolisty na scenie politycznej Polski
partii komunistycznej. Sankcje ekonomiczne krajów kapitalistycznych oraz pozorna reforma
gospodarcza, którą podjął rząd gen. Jaruzelskiego doprowadziły do dryfu gospodarki PRL
w latach 80. Marazm ekonomiczny, z którego nie potrafiły wyprowadzić kolejne ekipy
rządowe PZPR objawiał się m.in. nierównowagą rynkową, permanentnymi niedoborami,
stopniowym narastaniem inflacji, odchodzeniem ludności od rodzimego pieniądza na rzecz
walut zagranicznych oraz stagnacją w strukturze gospodarczej i zastojem w sferze innowacji.
W takich okolicznościach wychodzenie z kryzysu miało być powolne i pozbawione trwałych
efektów. Gospodarka Polski Ludowej już w 1988 r. zaczęła pogrążać się w kolejnym
kryzysie, tym razem rozkładającym cały system realnego socjalizmu.
120
View publication stats

Kryzys PRL 1979 1982

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kryzys PRL 1979 1982

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

Kryzys społeczno – ekonomiczny z lat 1979 – 1982 – załamanie socjalistycznej

Article · May 2003

Dariusz Tomasz Grala

Warsztat Controllera View project

Business History in CEE View project

The user has requested enhancement of the downloaded file.

Kryzys społeczno – ekonomiczny z lat 1979 – 1982 –

Tab. 1. Dynamika podstawowych wielkości makroekonomicznych

1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983

Źródło: Rocznik Statystyczny 1990, GUS, Warszawa 1990, s. XXXII – XXXVII.

Narastanie zjawisk kryzysowych dobrze ilustruje opracowany przez Urszulę Siedlecką

HISTOGRAM - NARASTANIE KRYZYSU W POLSCE W LATACH

Źródło: U. Siedlecka, Prognozowanie ostrzegawcze w gospodarce, Warszawa 1996, s.

W następstwie tego wzrastało dynamicznie zadłużenie zewnętrzne Polski względem

zadłużenia, gdyż stopień obciążenia eksportu do krajów kapitalistycznych obsługą kredytów

Tab. 2. Środki trwałe w gospodarce uspołecznionej

metalowy 2,1 4,2 29,2 31 69

Wskutek niedostosowanego do potencjału energetycznego kraju rozwoju zdolności

Opisane trudności w produkcji rolniczej miały bezpośredni wpływ na zaopatrzenie rynku

rozszerzeniem cen komercyjnych)33. Podwyżka cen została wprowadzona w sposób niezapowiedziany

Wskutek polityki „otwarcia” na państwa kapitalistyczne realizowanej konsekwentnie przez

Przywódcy "Solidarności" zdopingowali władze komunistyczne protestami i krytycznymi

Analiza efektywności gospodarowania

produktów wytwarzanych na bazie licencji64. Udział produkcji licencyjnej w produkcji sprzedanej

Złemu wykorzystaniu czasu pracy towarzyszyła katastrofalna produktywność środków trwałych,

Bezpośrednio wpłynęło na niski wskaźnik produktywności środków trwałych załamanie produkcji na

Dynamiczny wzrost cen i załamanie się podaży artykułów konsumpcyjnych

i przetworów rybnych oraz tłuszczów zwierzęcych i napojów alkoholowych. Dostawy ryb i

skomplikowany z wieloma wyodrębnionymi grupami zaopatrzenia, co stwarzało pole do

surowców z krajów kapitalistycznych. W przypadku rolnictwa rozwinięto w Polsce Ludowej

Tab. 5. Obroty handlu zagranicznego

Wyszczególnienie 1978 1979 1980 1981 1982 1983

Źródło: Rocznik Statystyczny 1983, GUS, Warszawa 1983, s. 329.

Tab. 6. Dynamika importu i eksportu

Osłabienie pozycji Polski Ludowej w handlu międzynarodowym po 1978 r. można

robotników i spadek poparcia społecznego dla reżimu komunistycznego. Równolegle do tego

Polska stanęła na krawędzi wojny z państwami Układu Warszawskiego na początku

społeczeństwie i ewentualnie szukających odwetu działaczy PZPR104. Trzeba zaznaczyć, iż

View publication stats

You might also like