Kiedy Pieniącz Umiera Prawdziwy Koszmzr Hiperinflacji

Spis treści
N ota do wydania z 2010 r o k u ..................................................8

W s t ę p .............................................................................................. 9
1. Złoto na ż e l a z o ........................................................................... 15
2 . Z atracone u l i c e ...........................................................................32
3 . Wystawiony r a c h u n e k ............................................................. 42
4 . D elirium m i l i a r d ó w ................................................................ 55
5 . Zjazd do h ip erinflacji.................................................................79
6. L ato 1922 r o k u ...........................................................................99
7. Dziedzictwo H a b s b u r g ó w ................................................ 112
8. Je sie n n e p o d c h o d y .............................................................. 130
9. Konflikt o Zagłębie R u h r y ................................................ 153
10 . L ato 1923 r o k u .................................................................... 185
11. H a v e n s t e i n ........................................................................... 198
12. Dno o t c h ł a n i ............................................................................215
13 . S c h a c h t ...................................................................................... 236
14 . Wybuch b e z ro b o c ia ..................................................................251
15 . O bnażone r a n y .........................................................................268
E p i l o g ..........................................................................................284
B ib lio g ra fia ............................................................................... 294
P o d z ię k o w a n ia ........................................................................ 296
Indeks nazw w ł a s n y c h ...........................................................297
Męka inflacji, nawet bardzo rozciągnięta w czasie,
trochę przypom ina ostry ból - całkow icie absorbuje
i dom aga się pełnej uwagi, kiedy trwa. Jednak gdy już
minie, szybko idzie w zapom nienie, bez w zględu na to,
ja k głębokie blizny psychiczne i fizyczne pozostawia.
Być może to właśnie tłum aczy, dlaczego niezw ykły epizod
weim arskiej inflacji został oderw any od tak wielu
współczesnych jej wydarzeń. A przecież zważyw szy na to,
jak uporczywa, długotrw ała i straszna okazała się
ta inflacja, i jak fatalne miała konsekwencje, w ydaw ałoby
się, że żadne badanie tam tego okresu nie może być pełne
bez ciągłego odnoszenia się do tej najbardziej w ów czas
dręczącej okoliczności.
[...] W książce tej przedstawiam trochę nowych inform acji,
ale też wiele zapom nianych faktów i wcześniej
niepublikowanych opinii - szczególnie cenne są głosy tych,
którzy mogli patrzeć na zdarzenia obiektyw nie, ponieważ
ich portfele, zdrowie i bezpieczeństw o nie zależały od tego,
czego byli świadkam i. Najwięcej takiego materiału
zaw ierają archiw a brytyjskiego m inisterstw a spraw
zagranicznych; dostarczała go am basada w Berlinie,
gdzie lord D’Abernon prow adził wów czas jedną
z najlepszych misji dyplom atycznych tam tej epoki.
Jego inform acje były obszernie uzupełniane przez służby
konsularne. Zdecydow anie nie jest to studium
ekonom iczne. Inflacja dotyczy jednak w równym stopniu
pieniędzy, co ludzi, więc nie dałoby się opow iedzieć
tej historii bez przyw oływ ania liczb, czasam i ogrom nych.
Dręczyły one ludzi z Europy Środkowej przez całe lata,
aż w końcu nie mogli ich już znieść.
Jest to natom iast, jak sądzę, opow ieść z m orałem .
Dowodzi prawdziwości tezy, że jeżeli chce się zniszczyć
jakiś kraj, to trzeba najpierw zepsuć jego walutę.
Zdrow y pieniądz musi być zatem pierwszym bastionem
obrony każdego społeczeństw a.
Adam Fergusson
Adam Fergusson
urodził się w Szkocji w 1932 roku.
Uzyskał dyplom z historii na uniwersytecie w Cambridge,
a później pracował jako dziennikarz w Glasgow Herald,
Statist oraz The Times. Był eurodeputowanym
w Parlamencie Europejskim, specjalnym doradcą
w brytyjskim Ministerstwie Spraw Zagranicznych
oraz konsultantem ds. europejskich
dla międzynarodowego przemysłu i handlu.
Napisał pięć książek,
w tym trzy powieści, wiele artykułów, trzy komedie
muzyczne oraz kilka tomików poezji. Jest członkiem
Królewskiego Towarzystwa Literackiego
i mieszka w Londynie.
KIEDY
PIENIĄDZ
UMIERA
przełożył
WITOLD TUROPOLSKI
KIEDY
PIENIĄDZ
UMIERA
Prawdziwy koszmar hiperinflacji
A DA M FE R G U S S O N
WYDAWNICTWO
Studio
Emka
Tytuł oryginału: WHEN MONEY DIES
Przekład: Witold Turopolski

Projekt okładki: Maciej Sadowski
Redakcja: Krzysztof Gajowiak
Copyright © A dam Fergusson 1975
© Copyright for the Polish edition by Studio EMKA

W arszawa 2012
ISBN 978-83-62304-47-9
Wszelkie prawa, włącznie z praw em do reprodukcji tekstów

w całości lub w części, w jakiejkolwiek formie - zastrzeżone.
Wszelkich informacji udziela

Wydawnictwa Studio EMKA
ul. Królowej Aldony 6, 03-928 W arszawa
tel./faks 22 628 08 3 8 ,6 1 6 00 67
w ydaw nictwo@ studioem ka.com .pl
www.studioemka.com.pl
D ruk i oprawa: D ru k a rn ia Read Me

Łódź, ul. Olechowska 83
Mojej Matce
Nota do wydania z 2010 roku
G
dy w 1975 roku książka ta ukazała się po raz pierwszy, pisa
łem we wstępie, że porów nania współczesnych cen i w arto
ści z tymi sprzed pół wieku niewiele dają. Teraz, po trzydziestu
pięciu latach, w sytuacji gdy waluty ciągle się łączyły, dzieliły,
traciły na wartości lub znikały, a koszty oraz płace rosły i spa
dały w różny sposób, porów nania tego rodzaju nie rzucają wcale
więcej światła. To praw da, że w edług obliczeń statystyków funt
szterling z 1923 roku m iał siłę nabywczą 623 dzisiejszych fun
tów, a za dolara am erykańskiego w tym roku m ożna byłoby dzi
siaj kupić towary i usługi wyceniane na 220 dolarów. Z am iast
je d n a k obciążać czytelnika interesującym i, ale bardzo speku-
latywnymi obliczeniami, zapraszam do lektury tekstu w takiej
postaci, w jakiej pierw otnie został napisany.
Wstęp
K
iedy pieniądz danego kraju nie daje ju ż poczucia bezpie
czeństwa, a inflacja zaczyna budzić w całym społeczeństwie
obawy, je st n a tu ra ln e , że szuka się inform acji i wskazówek
w historii innych narodów, które m ają ju ż za sobą to niezwykle
tragiczne i przykre doświadczenie. Jeżeli je d n a k przejrzy się
obszerną lite ra tu rę różnego rodzaju —ekonom iczną, wojskową,
społeczną, historyczną, polityczną i biograficzną - trak tu jącą
0 losach pokonanych państw centralnych po pierwszej wojnie
światowej, odkrywa się pewien szczególny brak. Albo analizy
ekonom iczne tam tych czasów (z powodów najlepiej znanych
specjalistom, którzy czasam i sądzą, że procesy inflacyjne są
zam ierzonym wynikiem polityki fiskalnej) pom ijają elem ent
ludzki, nie mówiąc ju ż - w przypadku Republiki W eimarskiej
1 porewolucyjnej A ustrii - o czynnikach m ilitarnych i politycz
nych; albo też autorzy relacji historycznych, m im o im ponującej
erudycji i wnikliwości, nie dostrzegają lub co najm niej poważ
nie nie doceniają inflacji jak o jednej z najpotężniejszych przy
czyn opisywanych wstrząsów.
Relacje z pierwszej ręki n atom iast, choć nieocenione dla
ujęcia czysto ludzkiego aspektu inflacji, zwykle przedstaw ia
ją , nawet w antologiach, zbyt wąski p unkt widzenia - bitwa
widziana z jed n eg o leju po bom bie może wyglądać całkiem
inaczej niż z innego - albo też zaw ierają tak ogólny opis tego
zadziwiającego spektaklu finansowego z 1923 roku, że u m n iej
szają znaczenie wielu lat nieszczęść, których był on zarówno
kulm inacją, ja k i zw iastunem .
10 | KIEDY PIENIĄDZ UMIERA
M ęka inflacji, nawet bardzo rozciągnięta w czasie, trochę

przypomina ostry ból - całkowicie absorbuje i dom aga się peł
nej uwagi, kiedy trwa, jednak gdy ju ż minie, szybko idzie w za
pomnienie, bez względu na to, jak głębokie blizny psychiczne
i fizyczne pozostawia po sobie. Być może to właśnie tłumaczy,
dlaczego niezwykły epizod weimarskiej inflacji został oderwany
od tak wielu współczesnych jej wydarzeń. A przecież zważywszy
na to, jak uporczywa, długotrwała i straszna okazała się ta infla
cja i ja k fatalne m iała konsekwencje, wydawałoby się, że żadne
badanie tam tego okresu nie może być pełne bez ciągłego odno
szenia się do tej najbardziej wówczas dręczącej okoliczności.
Ta zależność działa też w d ru g ą stronę - pom ijając n a jb a r
dziej e lem en tarn y poziom rozpraw ekonomicznych lub osobi
stych w spom nień - ja k m ożna uczciwie opisać niem iecką in
flację bez uw zględnienia kontekstu wywrotowej działalności
nacjonalistów i komunistów, w rzenia w wojsku, sporu z Francją,
problem u z reparacjam i wojennymi i równoległych hiperinfla-
cji w A ustrii i na Węgrzech? J a k m ożna oszacować polityczne
znaczenie inflacji lub ocenić okoliczności, w których zakorze
nia się ona w uprzemysłowionej dem okracji i wymyka się spod
kontroli, jeżeli jej przebiegu nie zestawi się z w ydarzeniam i po
litycznymi w tym sam ym czasie?
Niemcy 1923 roku były w równej m ierze k rajem Ludendorf-
fa i Stinnesa, Fiavensteina i Fiitlera. Pom imo faktu, że re p re
zentowali różne światy - wojska, przem ysłu, finansów i polityki
- te cztery groteskowe postaci, rozpychające się na niemieckiej
scenie, m ożna by przedstawić jak o czarne ch a rak tery w odgry
wanej wówczas sztuce: Ludendorff, bezduszny, ponury generał,
wyznawca T h o ra i O dyna, łącznik, a potem ofiara sił reakcji;
Stinnes, p lu to k rata i spekulant, wierny tylko m am onie; H a-
venstein, szalony bankier, którego jedynym celem było zasypa
nie kraju banknotam i; Hitler, żądny władzy dem agog, którego
każde przem ówienie i działanie ju ż wtedy budziło wszystko, co
najgorsze w n atu rze ludzkiej. Tylko w przypadku H avenstei-
na ten opis je s t oczywiście niesprawiedliwy, je d n a k fakt, iż ten
WSTĘP | 11
wielki au to ry tet w kręgach finansowych był zdrów na umyśle,

nie zm niejsza szkód, jakie wyrządził.
M ożna by też je d n a k powiedzieć, że to nie ludzie zawinili,
że biorąc pod uwagę warunki ekonom iczne i polityczne, zawsze
znaleźliby się aktorzy do odegrania ról podyktowanych przez
okoliczności. Z pewnością było wielu innych postępujących rów
nie nagannie i nieodpowiedzialnie, ja k ci, którzy grali pierwsze
skrzypce. O fiaram i stali się Niemcy. J a k to ujął je d e n ze świad
ków tam tych zdarzeń: byli zdezorientow ani i oszołomieni in
flacją. Nie rozumieli, ja k mogło im się to przydarzyć i kim je st
wróg, który ich pokonał.
W książce tej przedstawiam nie tylko nowe fakty, ale także
te zapom niane oraz wiele wcześniej niepublikowanych opinii
- szczególnie wartościowe są głosy ludzi, którzy mogli oceniać
zdarzenia obiektywnie, ponieważ ich portfele, zdrowie i bezpie
czeństwo nie zależały od tego, czego byli świadkami. Najwięcej
takich m ateriałów zawierają archiwa brytyjskiego m inisterstw a
spraw zagranicznych - dostarczała ich am basada w Berlinie,
gdzie lord D ’Abernon prowadził je d n ą z najlepszych misji dyplo
matycznych tam tej epoki. Jego informacje były obszernie uzu
pełniane przez służby konsularne w każdym znaczącym mieście
w Niemczech oraz sprawozdaniami poszczególnych członków
alianckich komisji zajmujących się reparacjam i lub rozbroje
niem. D okum enty w brytyjskim archiwum Public Record Office,
oprócz tego, że należą do najbardziej dostępnych, są też prawdo
podobnie najważniejszym źródłem - nie tylko dlatego, że am ba
sada brytyjska dzięki D ’Abernonowi była cały czas w wyjątkowo
bliskim kontakcie z politykami najwyższego szczebla w N iem
czech, ale też dlatego, że wycofanie się Stanów Zjednoczonych
na początku 1923 roku i jeszcze wcześniejsze niemal całkowite
zerwanie komunikacji między Berlinem a Paryżem sprawiło, iż
informacje o porównywalnej wartości stały się sporadyczne lub
powierzchowne. Nie wahałem się czerpać z tych dokum entów -
uzupełnionych o m ateriały niemieckie z epoki - w tak wielkim
stopniu, jak wydawało się to uzasadnione.
Ja k dalece to możliwe, starałem się opisywać poszczególne

działania, reakcje i interakcje we właściwej, historycznej kolej
ności, mając nadzieję, że ten, być może oczywisty, porządek chro
nologiczny będzie w tym przypadku zarówno czymś nowym, jak
i pouczającym i lepiej odsłoni szereg ważnych, a rzadko zauwa
żanych związków. Relacjonując tę historię, śledziłem szczególny
wątek - czasami trzym ałem się go z ponurą determ inacją - któ
ry przewijał się też w kontekście Austrii, Węgier, Rosji, Polski
i Francji. To właśnie tego najwyższe władze zdawały się czasami
nieświadome - wpływu wywieranego przez inflację na ludzi jako
jednostki i jako narody oraz wywoływanych przez nią reakcji.
Nie śm iałem je d n a k na podstawie opisanych okoliczności
wyciągać szybkich i twardych wniosków na te m a t kondycji ludz
kiej i inflacji; niech fakty mówią sam e za siebie. Nie udzielałem
też lekcji ekonomicznych ani teoretycznych wyjaśnień zjawisk
gospodarczych. To zdecydowanie nie je st studium ekonom icz
ne. Inflacja dotyczy je d n a k w równym stopniu pieniędzy, co lu
dzi, więc nie dałoby się opowiedzieć tej historii bez przywoły
w ania liczb, czasam i ogromnych. Dręczyły one ludzi z Europy
Środkowej przez całe lata, aż w końcu nie mogli ich ju ż znieść.
W latach 1922 i 1923 wszyscy myśleli o wartości m arki, ale kto
mógł pojąć liczbę z kilkunastom a zerami?
W październiku 1923 roku w am basadzie brytyjskiej w B er
linie zauważono, że liczba m arek potrzebnych do zakupu j e d
nego fu n ta je st równa tej, która w ja rd a c h odzwierciedla od
ległość do Słońca. D r H ja lm a r Schacht, kom isarz walutowy
Niem iec, wyjaśniał, że pod koniec pierwszej wojny światowej
teoretycznie m ożna byłoby kupić 500 mld jajek za tę sam ą ce
nę, za k tó rą pięć lat później m ożna było dostać ju ż tylko jedno.
Po powrocie stabilizacji sum a m arek papierowych potrzebnych
do zakupu jedn ej m arki w złocie wynosiła dokładnie tyle, ile
m ilim etrów kwadratowych mieści się w kilom etrze kw adrato
wym. J e s t bardzo wątpliwe, by takie kalkulacje pomogły ko
mukolwiek zrozumieć, co się dzieje - niech więc czytelnicy bez
uzdolnień m atem atycznych nie tra c ą otuchy.
WSTĘP | 13
Niełatwo było znaleźć wystarczająco dużo prostych określeń,

aby bez powtórzeń opisać tę n ieu stającą serię nieszczęść, któ
re spadały na naród niem iecki w tam ty m czasie. Trudność tę
zauważył i odnotował w 1932 roku David Lloyd George, stw ier
dzając, że słowa takie ja k „k a ta stro fa”, „ ru in a ” czy „katak lizm ”
spowszedniały tak bardzo, iż przestały wywoływać jakiekolwiek
uczucie lęku. Sam wyraz „ k a ta stro fa ” się zdewaluował - w' do
k u m en tach używano go rok po roku, aby opisać sytuacje niepo
równanie poważniejsze niż poprzednio. Gdy m ark a ostatecznie
u padła i wszystko znajdowało się w ruinie, nadal byli Niemcy,
którzy przewidywali Katastrophe.
D latego stara łe m się ograniczyć w tekście częstotliwość uży
w ania takich wyrazów ja k „ k a ta stro fa”, „k rach”, „kataklizm ”,
„u p ad ek ” i „z ałam an ie”, a także unikałem prób stopniowania
kryzysu i chaosu — tak aby wszystko to czytelnik mógł przy
swoić - niech doda sobie w wyobraźni tyle, ile m u podpowiada
współczucie.
W jednej sprawie czytelnik musi działać niezależnie. C zę
sto trzeba było podawać równowartość w funtach lub dolarach
kwot wyrażonych w m arkach z lat dwudziestych X X wieku, aby
pokazać skalę deprecjacji niemieckiej waluty. Stały proces in
flacji we wszystkich krajach zachodnich sprawia, że przeracho-
wanie tych sum na dzisiejsze wartości je st niewdzięcznym zaję
ciem. Przeliczając niskie kwoty, trzym ałem się starego systemu
angielskiego („£sd”), w którym 12 pensów daje jedn ego szylinga,
a 20 szylingów składa się na jedn ego funta. Po upływie tak dłu
giego czasu porównania kosztów życia są dosyć jałowe; jed n ak
może w arto wiedzieć - aby mieć jakieś odniesienie - że funt
szterling z lat dwudziestych był wârt piętnastokrotnie więcej
niż w połowie 1975 roku. Z atem płaca wynosząca 200 funtów
w 1919 roku odpowiada dzisiejszym 3 tys. funtów*; dziesięć ów
czesnych szylingów to obecnie około siedm iu-ośm iu funtów.
* Pisząc „dzisiejszym”, autor ma na myśli rok 1975; to samo odnosi się do słowa
„obecnie” w dalszej części tego zdania (przyp. tłum.).
W przypadku dolarów wystarczy pomnożyć ówczesne sumy sześć

do ośmiu razy. Jeżeli w 1913 roku za je d n ą m arkę m ożna było
kupić towary i usługi w arte jedn ego funta w 1975 roku (niektó
re rzeczy stały się oczywiście znacznie droższe, inne - takie jak
praca - realnie tańsze niż dzisiaj), to proste, choć jedynie przy
bliżone przeliczenie je st dostępne czytelnikom posługującym
się na co dzień funtam i, którzy m ogą sobie wyobrazić - z rozba
wieniem lub przerażeniem - że za znaczek pocztowy musieliby
zapłacić 148 min funtów - za m arki powinni sobie podstawić
funty.
Nie m a praktycznej zasady, k tó ra podpowiadałaby, ja k sobie
radzić w ostatnich stadiach inflacji. Do jesieni 1921 roku we
w n ętrzn a deprecjacja m arki pozostawała czasem daleko w tyle
za spadkiem wartości tej w aluty za granicą - dlatego Niemcy
stały się prawdziwym rajem dla turystów. Później (od początku
1922 roku), gdy społeczne zaufanie do m arki całkiem zanikło,
ceny krajowe dostosowały się nagle do kursu dolara, a pod ko
niec nawet znacznie wyprzedzały upadek m arki. Było to kolej
ne w tam tych czasach zjawisko, które fatalnie skomplikowało
problem , a potem przez wiele lat budziło zainteresow anie eko
nomistów.
J e s t to, ja k sądzę, opowieść z m orałem . Dowodzi prawdziwo
ści rewolucyjnej tezy, że jeżeli chce się zniszczyć jakiś kraj, to
trzeb a najpierw zepsuć jego walutę. Zdrowy pieniądz musi być
zatem pierwszym bastionem obrony każdego społeczeństwa.
1. Złoto na żelazo
1913 roku, tuż przed pierwszą w ojną światową, nie

W m iecka m ark a, brytyjski szyling, francuski frank i wło
ski lir miały podobną w artość - między je d n ą czw artą a je d n ą
p ią tą wartości dolara. Pod koniec 1923 roku m ożna było wy
m ienić jed n eg o szylinga, fran ka lub lira na 1 bln m arek, ale
w praktyce nikt ju ż wtedy nie chciał kupować m arek. M arka
stała się m artw a, stoczyła się do poziomu jednej bilionowej
(0,000 000 000 001) swej poprzedniej wartości. U m iera ła przez
prawie dziesięć lat.
Z początku upadek m arki przebiegał stopniowo. W cza
sie wojny, w latach 1914-1918, jej w artość kursowa skurczyła
się o połowę, a do sierpnia 1919 roku - o kolejne 50 procent.
J e d n a k na początku 1920 roku, chociaż koszty u trzym ania od
1914 roku wzrosły niecałe dziewięć razy, m ark a zachowała ju ż
tylko je d n ą czterdziestą swojej siły nabywczej za granicą. W te
dy nastąpiło dwanaście miesięcy nerwowej fluktuacji, a potem
w artość m arki spadała ju ż z rosnącym im p etem , wywołując
społeczną nędzę i polityczny zam ęt. W 1923 roku niem iecka
w aluta ostatecznie oderw ała się od rynkowych realiów, z który
mi od wielu miesięcy była ju ż tylko luźno powiązana. W ślad za
w alutam i A ustrii i W ęgier pogrążyła się w otchłani, a jej u p a
dek okazał się najbardziej spektakularny.
W roku 1923 szalała galopująca inflacja, finansowe po
sunięcia niem ieckich władz stały się zupełnie irracjonalne,
a k atastro fa ekonom iczna pogrążyła miliony ludzi. Był to rok
astronom icznych liczb, „inflacji taczkowej”, nigdy wcześniej
✓
niespotykanych zjawisk finansowych. Śm ierć m arki w listopa
dzie nadeszła ja k wybawienie, ponieważ wydarzenia poprzed
nich ośmiu miesięcy stanowiły dowód na to, że sta ra w aluta
nigdy ju ż nie wyzdrowieje. Stało się jasn e, że Niemcy będą
musiały poddać się strasznym rygorom odbudowy finansowej,
których może by uniknęły, gdyby wcześniej zmieniły swą poli
tykę. Przywrócenie m o n etarn eg o rozsądku nie tylko spowodo
wało bankructw o tysięcy, ograbiło miliony ze środków do życia
i uśm ierciło nadzieje jeszcze większej rzeszy ludzi, ale pośred
nio nałożyło jeszcze straszniejszą cenę, którą musiał zapłacić
cały świat.
Inflacja 1923 roku okazała się tak niewiarygodna, a jej ko
niec nastąpił tak nagle, że zwykle trak tu je się j ą raczej jako
historyczne kuriozum - którym niewątpliwie też była - niż jako
kulminację ciągu zdarzeń gospodarczych, społecznych i poli
tycznych o ponadczasowym znaczeniu. Nieważne, że przyczy
ny weim arskiej inflacji są pod wielom a względami niemożliwe
do pow tórzenia - sytuacja polityczna wygląda inaczej i tru dno
sobie w ogóle wyobrazić, by znowu pozwolono na taki stopień
chaosu finansowego. Pytanie, które należy postawić - zagroże
nie, które trzeba rozpoznać - je st następujące: w jaki sposób
inflacja, jakkolwiek spowodowana, wpływa na kraj, jego rząd,
obywateli, urzędników, społeczeństwo? Możliwe, że im bardziej
m aterialistyczne społeczeństwo, tym inflacja rani boleśniej.
Jeżeli kierować się tym, co na początku lat dwudziestych X X
wieku przeszły pokonane państw a centraln e, to upadek u zna
nego, tradycyjnego i zaufanego środka wymiany, waluty - któ
ra je st uniwersalnym m iernikiem wartości, która gw arantuje
status społeczny, od której zależy bezpieczeństwo i za której
pom ocą grom adzi się oszczędności - wywołuje tak wielką chci
wość, przemoc, niedolę i nienawiść, karm ioną głównie lękiem,
że żadne społeczeństwo nie może go przetrw ać niezm ienione
i niepokaleczone.
Nie ulega wątpliwości, że lata 1922-1923 przyniosły u p a
dek niemieckiej, austriackiej i w igierskiej burżuazji oraz głód,
ZŁOTO NA ŻELAZO | 17
choroby, nędzę, a czasam i śm ierć jeszcze szerszym warstwom

społeczeństwa. Każdy naród mógłby pewnie bez większego
uszczerbku przejść tak ą próbę, gdyby była to je d n a straszn a
burza w spokojnej skądinąd epoce. Najbardziej je d n a k m orale
tych społeczeństw zniszczył fakt, że lata te stanowiły tylko su r
realistyczne apogeum długiego okresu niewyobrażalnych obcią
żeń najróżniejszego rodzaju. Jeżeli chodzi o sytuację finansową,
to ostateczny kataklizm wisiał w powietrzu przez niem al cztery
lata. Zawsze w końcu następow ał, a zaraz potem nadchodził
jeszcze większy - a potem znowu, i znowu, i znowu. Wszystkie
przem ówienia, artykuły w gazetach, ak ta urzędowe, telegram y
dyplomatyczne, listy i pam iętniki z tego okresu - miesiąc po
miesiącu, rok po roku - zaw ierają je d n ą tezę: tak dłużej być nie
może - a je d n a k zawsze było, i to jeszcze gorzej, a potem je sz
cze i jeszcze. W 1921 roku wydawało się niewyobrażalne, by rok
1922 mógł przynieść większe wstrząsy. A je d n a k przyniósł, lecz
zostały one przyćmione, lub nawet całkiem przykryte, przez to,
co stało się w kolejnym roku.
Przypisyw anie rozpaczliwej sytuacji tych krajów jedynie in
flacji byłoby oczywiście błędem . W zimie 1918-1919 wszystkie
trzy przeszły rewolucje polityczne, a wcześniej doświadczyły
wszelkich niedostatków czasu wojny i miażdżącej klęski mili
tarnej: tak że w arunki były zasadniczo niesprzyjające ja k ie m u
kolwiek odrodzeniu ducha narodowego, które nie wynikałoby
z pragnienia zemsty, i pozostałyby takie nawet wtedy, gdyby
tra k ta ty pokojowe pozwoliły przegranym choćby stopniowo s ta
nąć gospodarczo na nogi. Nie zawsze je st jasne, które wyda
rzenia - pow stania ludowe, żądania aliantów czy zam achy poli
tyczne - przyczyniły się do paniki inflacyjnej, a które sam e były
bezpośrednio lub pośrednio wynikiem nieustannej deprecjacji
w aluty i wzrostu kosztów utrzym ania.
Bez w ątpienia je d n a k inflacja pogłębiała każdy problem ,
niweczyła każdą szansę narodowego odrodzenia i indywidual
nego sukcesu, a ostatecznie stworzyła idealne w arunki do te
go, aby ekstrem iści z prawicy i lewicy mogli podżegać motłoch
przeciw państw u, jedną warstwę społeczną przeciw' innej w ar

stwie, rasę przeciw rasie, rodzinę przeciw rodzinie, m ęża prze
ciw żonie, branżę przeciw branży, m iasto przeciw wsi. O słabiła
determ inację narodu, podczas gdy zwykłe braki lub potrzeby
mogły j ą wzmocnić. Częściowo ze względu na jej niespraw ied
liwie dyskryminacyjny c h a ra k te r wydobyła to, co najgorsze ze
wszystkich - przemysłowców i robotników, rolników i chłopów,
bankierów i sklepikarzy, polityków i urzędników, gospodyń do
mowych, żołnierzy, kupców, rzemieślników, górników, lichwia
rzy, rencistów, lekarzy, przywódców związkowych, studentów,
turystów - zwłaszcza turystów. Podsycała strach i poczucie b ra
ku bezpieczeństw a wśród tych, którzy ju ż i tak zbyt dobrze je
znali. Rozbudziła ksenofobię. Z achęcała do pogardy dla rządu
i podważania porządku publicznego. Powodowała korupcję n a
wet tam , gdzie dotąd jej nie znano, a bardzo często tam , gdzie
powinna być niemożliwa. Stanowiła najgorsze możliwe p re lu
dium - choć oddzielone o kilka lat - wielkiego kryzysu, a także
tego, co nastąpiło później.
Inflację z początku lat dwudziestych trzeba z powrotem
umieścić w jej kontekście historycznym - i raczej nie należy go
na siłę pomijać. Przecież nikt poważnie nie będzie twierdził, że
niemiecka inflacja bezpośrednio wywołała wielki kryzys ani że
była jedyną przyczyną powstania nazistowskich Niemiec. Nie
wątpliwie jed n ak uczyniła światowy kryzys jeszcze trudniejszym
do zniesienia i stanowiła jed en z czynników, które ułatwiły nazi
stom dojście do władzy. C elem tej książki nie jest tworzenie a n a
logii i prognozowanie na jej podstawie, że podobny los może spot
kać każdy uprzemysłowiony, demokratyczny kraj, który wpadnie
w kleszcze wysokiej inflacji, ale raczej pokazanie na przykładzie
tej wyjątkowej historii, co inflacja może zrobić z ludźmi i co
w konsekwencji ludzie mogą zrobić sobie nawzajem.
Źródła niemieckiej inflacji - zarówno w ew nętrzne, ja k i ze

w nętrzne - m ają pod pewnymi względami fu n d a m e n ta ln e ,
a pod innymi incydentalne znaczenie dla tego tem atu . J u ż
ZŁOTO NA ŻELAZO | 1 9
w czasie wojny niem ieckie regulacje finansowe pozwalały na

najbardziej rażące nadużycia w ram ach krajowego systemu
bankowego. O statecznie doprowadziły do tego, że powojenna
inflacja przebiegała w sposób niekontrolowany, a c h a ra k te r
przedstaw ianych przez e n te n tę żądań reparacyjnych - od
szkodowania za wojnę - zachęcał do drukow ania pieniędzy
z całkowitym pom inięciem innych, korzystniejszych strategii
działania. Nie m ożna też zapom inać o tym, że niemieccy prze
mysłowcy bezwzględnie popychali swój rząd w stronę k a ta s tro
fy m on etarnej.
N iem niej je d n a k n a tu ra ln ą reakcją większości Niemców,
a także Austriaków i Węgrów - podobnie ja k wszystkich in
nych ofiar inflacji - było założenie, że to nie ich pieniądze t r a
cą wartość, tylko towary stają się coraz droższe w kategoriach
bezwzględnych; że to nie ich w aluta ulega deprecjacji, ale że
- zwłaszcza na początku - kurs innych walut w nieuzasadniony
sposób idzie w górę, windując ceny wszystkich artykułów pierw
szej potrzeby. Przypom inało to sposób myślenia ludzi, którzy
uważają, iż Słońce, planety i gwiazdy obracają się wraz z Księ
życem wokół Ziemi.
Wiele lat później, w długim wywiadzie udzielonym Pearl
Buck, E rn a von Pustau, której ojciec prowadził niewielki targ
rybny w H am bu rg u, podkreślała to samo: „Mówiło się: »dolar
znowu idzie w górę«, chociaż w rzeczywistości dolar pozostawał
na tym samym poziomie, to nasza m ark a spadała. Ale trudno
nam było stwierdzić, że jej w artość m aleje, bo liczbowo ciągle
szła w górę - podobnie ja k ceny - i to wydawało się znacznie
bardziej oczywiste niż konstatacja, że nasze pieniądze tracą
wartość... Wszystko to wyglądało na szaleństwo i doprowadzało
ludzi do szaleństw a”.
Innym i słowy’, przyczyny spadku wartości m arki, które
um knęły też uwadze niem ieckich polityków i bankierów, miały
niewiele wspólnego z tym, ja k ludzie - indywidualnie czy zbio
rowo - reagowali na m arkę. Większość trzym ała się m arki, wa
luty, którą znali i w k tó rą wierzyli, jeszcze długo po tym, jak
2 0 | KIEDY PIENIĄDZ UMIERA
kolejny raz okazało się, że jest za pięć dw unasta. Przew ażająca

część nie m iała wyboru, ale wszyscy byli zachęceni lub zdez
orientow ani hasłem Banku Rzeszy „M ark gleich M a rk ” —czyli:
w banknocie czy w złocie, m ark a to zawsze m arka. Gdy ceny
rosły, ludzie nie żądali stabilnej siły nabywczej swoich pienię
dzy, tylko więcej m arek na zakup potrzebnych rzeczy. D ru ko
wano ich zatem coraz więcej i więcej. Inflacja, trw ająca ju ż
cztery lata, gdy rewolucja obaliła stary reżim, stanowiła kolej
ne przytłaczające źródło niepewności, jako dodatek do wielu
innych niewiadomych towarzyszących narodzinom Republiki
W eimarskiej.
Chociaż niem iecka rewolucja listopadowa zaczęła się jak o bunt

żołnierzy przeciwko nieudolnym dowódcom i m iała na celu
usunięcie kasty oficerów, którzy spowodowali klęskę m ilitarn ą
kraju, u jej podłoża leżały też niewątpliwie czynniki gospodar
cze. Poparcie dla rad żołnierzy, powstających w każdej je d n o s t
ce pod koniec wojny, często wynikało z katastrofalnej sytuacji
finansowej bardzo wdelu żołnierzy oraz ich rodzin. Te fru s tra
cje um iejętnie w zm acniała g rup a doświadczonych agitatorów
antywojennych, przybyłych na front wiosną 1918 roku - przy
wódców strajków, które spustoszyły kraj po trak tacie brzeskim
z kom unistyczną Rosją. Bezwzględne w arunki tego porozum ie
nia były tylko kolejnym z rażących politycznych błędów - takich
ja k nieograniczone działania wojenne łodzi podwodnych, które
sprowokowały Stany Zjednoczone do wojny, czy umożliwienie
powrotu W łodzim ierza L enina do Piotrogrodu - popełnionych
przez niem iecki Sztab Generalny, w którym cesarz lubił uwa
żać się za głównego dowódcę. Późnym latem 1918 roku w arm ii
szerzył się defetyzm i niezadowolenie, a gdy wreszcie przyszła
porażka, arm ia była podzielona na żołnierzy zawodowych i po
borowych.
j
Naczelne dowództwo natychm iast podjęło próbę odsunięcia
od siebie odpowiedzialności za p rz eg ran ą wojnę. Gdy cesarz
uciekł do Holandii, co najm niej o tydzień za późno, by w ja k ie j
kolwiek postaci utrzym ać m onarchię, a L udendorff zbiegł do

Szwecji, niewdzięczna konieczność podpisania zawieszenia bro
ni spadła na szefa władz cywilnych. Miesiąc później, w grudniu
1918 roku, prezydent Friedrich E bert pod B ram ą B randerbur-
ską witał w dom u legiony słowami: „Pozdrawiam was, którzy
niezwyciężeni wracacie z pola bitwy”.
Mit Dolchstoss, czyli noża w plecy wbitego arm ii przez tchórz
liwych polityków i zdradzieckich intelektualistów dekujących
się na tyłach, kultywowano potem do tego stopnia, że d em o k ra
tyczna ewolucja została z a tr u ta u sam ego źródła. Było to cięż
kie brzem ię dla nowego cywilnego rządu, bez przygotowania
i z niespraw dzoną konstytucją rzuconego na głęboką wodę d e
mokracji. G abinet ten, przyjm ujący na siebie odpowiedzialność
za m iażdżącą porażkę, nie dysponował odpowiednim zapleczem
osobowy m ani m aterialnym , nie był więc wystarczająco mocny,
aby poradzić sobie z finansowym i fiskalnym dziedzictwem aro
ganckiego, m ilitarystycznego establish m en tu , który prowadził
wojnę praktycznie z wyłączeniem polityków i ekonomistów.
Nową republikę obciążała też nienawiść korpusu oficerskie
go, stale rozbudzającego prawicowe niezadowolenie i wrzenie
w okresie, gdy rząd ledwo radził sobie ze w zm ożoną agitacją
lewicową po rewolucji w Rosji. Przewrót w Niem czech, podob
nie ja k w Austrii, przebiegał stosunkowo łagodnie. To prawda,
iż kiedy komisja rozejmowa zakończyła swoje zadanie, w B er
linie szerzyła się rewolta i z godziny na godzinę coraz więcej
lojalnych dotąd oddziałów przechodziło na stronę rewolucjoni
stów. Faktem je st też, że wszystkich dwudziestu dwóch lokal
nych niemieckich m onarchów obalono jeszcze przed form al
ną abdykacją cesarza; kiedy Ludwik III Bawarski wymykał się
z pałacu W ittelsbachów we mgle, z cz terem a córkam i u boku
i pudełkiem cygar pod pachą - w jego patrym onium ogłoszono
ju ż republikę radziecką. Rewolucja nie m iała jednak żadnych
innych celów poza zburzeniem starego porządku. Nie było ani
barykad, których m ożna by bronić, ani linii ognia, które m ożna
by atakować.
Ten zam ęt znalazł bezpośrednie odzwierciedlenie wśród

szlachty i członków korpusu oficerskiego, boleśnie świadomych
u tra ty swojego statu su na skutek odejścia najwyższego dowód
cy. Oficerowie w przeszłości tworzyli niem al oddzielną klasę
i wciąż pozostaw ali poza jurysdykcją sądów?cyw ilnych, toteż za
pam iętali rewolucję przede wszystkim jako wy stąpienie ludowe
- w czasie jego trw ania żołnierze zostali odtrąceni i znieważeni
przez tych, których chronili. Dowódcy widzieli, ja k kraj pogrąża
się w chaosie, rozpadają się instytucje publiczne, za które wal
czyli, dostrzegali dezorganizację, frustrację, głód i niedostatek.
Co gorsza, bolszewicy, przenikający do kraju i próbujący oba
lić stary porządek, wydawali się przejmować w7ładzę. Do starć
sił lewicy z jed n o stk am i wojska doszło w Akwizgranie, Kolonii,
Essen i wielu innych miejscach. W Brunszwiku rad a żołnierzy
i robotników, w itająca szwadron huzarów powracający z frontu,
została rozniesiona za swoje staran ia.
Krytyczny m om ent, decydujący o losach niemieckiej arm ii,
nastąpił na kilka godzin przed podpisaniem zawieszenia bro
ni. Spartakiści - niemieccy bolszewicy, którzy później stworzyli
K om unistyczną Partię Niem iec - ju ż grom adzili się na ulicach
Berlina. W ładze cywilne (wr ich im ieniu występował prezydent
E bert), bojąc się, że godziny dem okracji są policzone, zaw ar
ły z niem ieckim dowództwem naczelnym (reprezentow anym
przez g en e rała W ilhelm a G rónera) układ o współpracy wr stłu
m ieniu bolszewizmu, przywróceniu porządku i utrzym aniu
dyscypliny wojskowej. To ocaliło arm ię: republikański rząd
- praktycznie rzecz biorąc reżim rewolucyjny - polecił radom
żołnierzy, by bez zastrzeżeń poparły oficerów, i po trzech m ie
siącach Zgrom adzenie Narodowe zebrało się w W eim arze pod
osłoną wojska.
Absolutnie niezwy kła była szybkość, z ja k ą arm ia niem iecka,
która z powodu swoich wygórowanych ambicji i strategicznych
porażek doprowadziła Niemcy do takiego upadku, właściwie
odzyskała uprzywilejow-aną pozycję. Chociaż ochotnicze orga
nizacje p a ra m ilita rn e - freikorpsy - wykorzystano do ochrony
obrad w W eim arze i stłu m ien ia powstań spartakistów w m arcu

1919 roku, to ju ż w m aju właściwa arm ia była całkowicie zreor
ganizow ana i m iała 400 tys. przeszkolonych ludzi pod bronią.
Niemcy poniosły jed n ak klęskę nie tylko na polu bitwy. N a
ród, który przed wszystkimi innymi nauczył się czynić cnotę
z wojny i stawiać żołnierskie rzemiosło wyżej niż inne profesje,
gdy nadszedł koniec, m usiał szukać kozłów ofiarnych. Mit, we
dług którego arm ia niem iecka była niepokonana w polu, utrzy
mywał się nie tylko dlatego, iż Niemcy chcieli w niego wierzyć,
ale również z tego względu, że gdyby inne czynniki nie miały
decydującego wpływu, klęska m ilitarn a wydawałaby się mało
wiarygodna. Jeśli za „pożałowania godny wynik wrojny”, ja k to
spokojnie ujął H indenburg, winy nie ponosiło naczelne dowódz
two, to logicznie rzecz biorąc, m usiała ona leżeć gdzie indziej.
J e d n a k gdy skończyła się wojna i zaczęły się wzajem ne oskarże
nia, wydawało się, że naczelne dowództwo, które w lecie 1918
roku nie dopuszczało cywilnego rządu do wiedzy o prawdziwych
perspektyw ach wojny, autentycznie nie zdawało sobie sprawy
z tego, iż załam anie m achiny wojennej - tej złożonej syntezy
uzbrojenia, ludzi i ducha bojowego - wynikało w' równym stop
niu z błędnej polityki gospodarczej, ja k i z innych czynników.
Bardzo możliwe - nie m a powodu, by w to wątpić - że
w 1914 roku liczono na krótką wojnę i szybkie zwycięstwo. Ta
kie oczekiwania oraz perspektyw a odszkodowań wojennych od
e n ten ty mogły uzasadniać tymczasowe odejście, nawot bardzo
ekstraw aganckie, od znanych reguł zarządzania finansam i. Ko
rzyści z podboju mogły znacznie przewyższać straty wynikające
z krótkotrw ałego w prow adzenia autarkii: Niemcy wprost za
powiadały, że zam ierzają przejąć francuskie kolonie. Niem niej
je d n a k fakt, iż tę sam ą politykę m o n e ta rn ą prowadzono bez
większych zm ian nie tylko wtedy, gdy stało się jasn e, że szybkie
zwycięstwo je s t niemożliwe (wiadze mogły o tym nie wiedzieć),
ale też kiedy n astał pokój, i w' kolejnych latach, zdawałby się
przeczyć tem u, iż niem iecka inflacja była skutkiem zastoso
w ania doraźnych środków. Chociaż więc banknoty stanowiły
prawny środek płatniczy od 1910 roku - tak, rzeczywiście była:

w części wynikało to z posiadania samowolnej arm ii, która d ą
żyła do wojny, oraz federalnego p arla m e n tu , który, m im o o g ra
niczonych uprawrnień w stosunku do poszczególnych m onarchii
wchodzących w skład cesarstwa, m usiał znaleźć pieniądze, żeby
za nią zapłacić.
Pierwszy etap inflacji m iał miejsce pod rządam i niejakie
go K arla H elffericha, m in istra finansów w latach 1915-1917.
Przed rokiem 1914 politykę kredytow ą Banku Rzeszy (Reichs-
bank) regulowało Prawo bankowe z 1875 roku, zgodnie z którym
co najm niej je d n a trzecia em itowanych banknotów m usiała
mieć pokrycie wr złocie, a reszta w zdyskontowanych trzym ie
sięcznych wekslach, odpowiednio gwarantowanych. W sierpniu
1914 roku podjęto działania, by zapłacić za wojnę oraz chronić
krajowe rezerwy złota. Ten drugi cel został osiągnięty dzięki
pro stem u zabiegowi zawieszenia wykupu w złocie banknotów
em itowanych przez Bank Rzeszy. Sposobem na zrealizowanie
pierwszego celu było założenie banków kredytowych, które
miały zdobywać pieniądze, po prostu je drukując. Banki kredy
towe miały udzielać pożyczek biznesowi, krajom związkowy m,
m iastom i nowym korporacjom wojennym, a ponadto poży
czać środki na zakup obligacji wojennych. B anknoty drukow a
ne przez banki kredytowe - o nom inałach od 1 do 50 m arek
- miały być uznawane za prawny środek płatniczy; te, których
nie przejął Bank Rzeszy, zostały natychm iast wprowadzone do
obiegu. J e d n a k najbardziej złowieszcze okazało się przyzwo
lenie na to, by bank centraln y Rzeszy pokrywał emisję b an k
notów trzymiesięcznymi wekslami skarbowymi, tak że m ożna
było redyskontować nieograniczone ilości, zabezpieczając je
papierowym pieniądzem .
Tak właśnie, rozmyślnie i prosto, rząd planował sfinansować
wojnę - nie przez podatki, tylko przez pożyczki - a drukowanie
pieniędzy miało zaspokajać potrzeby rządu i rosnący popyt na
kredyt w prywatnym biznesie. Wpływy' z podatków7 miały nie
odgrywać najm niejszej roli w pokrywaniu kosztów wojny przed
1916 rokiem. W prow adzona przez e n te n tę blokada państw

centralnych sprawiła, że Niemcy, które wcześniej, w ciągu po
nad pół wieku, stały się krajem głównie handlowym, nie mogły
zrobić nic innego, ja k tylko znowu oprzeć się jedynie na włas
nych zasobach, prowadząc najbardziej niszczycielską wojnę
w historii. Te rezerwy m usiały się nieuchronnie skończyć. Py
tanie brzmiało: kiedy zostanie wystawiony rachun ek i kto za
niego zapłaci.
Wszystkie wydatki wojenne N iem iec wyniosły 164 mld m a
rek, ale ponieważ w czasie wojny siła nabywcza tej waluty sta
le m alała, odpowiadało to jedynie około 110 mld przedw ojen
nych m arek (czyli około 5,5 mld funtów): zasada „M ark gleich
M a rk ” stała się fikcją. Obligacje wojenne były najważniejszym
źródłem tych pieniędzy, ich osiem emisji zapewniło trzy piąte
całej sumy. Resztę pokryły banki kredytowe, chętnie przyjm u
jące skarbowe weksle (weksle o wartości niem al 30 mld m arek
poza kończeniu wojny były nadal trzym ane poza B ankiem R ze
szy), a także podatki.
To ostatnie źródło zdawało się je d n a k nie pasować do całej
koncepcji. W m arcu 1915 roku H elfferich ogłosił w R eichstagu,
że wojna będzie finansow ana wyłącznie z pożyczek - tak że nie
wielka kwota wpływów podatkowych pozyskanych na ten cel,
najpierw z podatku od dochodów wojennych i podatku obroto
wego, a później z podatku węglowego i transportow ego, wynosi
ła mniej niż 8 mld m arek rocznie nawet w 1917 roku. Sum a ta
nie pokrywała ani ponadplanowych wydatków spowodowanych
przez inflację, ani nawet obciążeń z tytułu odsetek za dług wo
jenny: zatem koszt wojny przekraczał wpływy, a ilość pieniędzy
w obiegu była w 1917 roku pięć razy większa niż w 1913. Gdy
z dnia na dzień zm niejszała się dostępność artykułów pierw
szej potrzeby, pieniędzy na ich zakup było odpowiednio coraz
więcej. Kiedy zaczęły rozkwitać spekulacje wojenne - podatek
od zysków z wojny był jedynie politycznym gestem , i do tego
nieskutecznym , a nie pow ażną innowacją fiskalną - wpływ b a n
ków na całą gospodarkę proporcjonalnie się zmniejszył. Nawet
gdyby Niem cy nie przegrały wojny, to po 1918 roku czekałoby

je tru d n e zadanie napraw y swoich finansów.
D r H ja lm a r Schacht, który później jak o prezes Banku R ze
szy ratow ał z opresji Republikę W eim arską, a jeszcze później
tworzył potęgę finansową hitlerowskich Niem iec, w ten sposób
opisywał błędy H elffericha:
N ie m c y s ta r a ły się pokryć kolosalne koszty wojny, n a w o łu ją c

ludzi do pośw ięcenia. „ O d d a łe m złoto n a ż e la z o ” - b r z m ia ł
slogan z ac h ę c a ją c y do p rz e k a z y w a n ia złotych ozdób i b iż u te rii.
„ Inw estu j w obligacje w o je n n e ” - głosił a p el do p a trio ty c z n e g o
poczu cia obow iązku w szystkich klas społecznych. K o le jn e e m i
sje obligacji w o jenn ych sto pniow o p rz e m ie n ia ły w ię k szą część
p ry w a tn y c h n ie m ie c k ic h fo r tu n w p a p ie ro w e ro sz cz en ia w o
bec p a ń s tw a . N asi w rogow ie, zw łaszcza W ie lk a B ry ta n ia , po
szli i n n ą d ro g ą. K oszty wojny pokryw ali w pływ am i z p o d a tk ó w
n a k ła d a n y c h głów nie n a te b ra n ż e i grupy, d la k tó ry ch w o jn a
o z n a c z a ła d o b r ą k o n iu n k tu r ę . B ry tyjsk a p o lity k a p o d a tk o w a
o k a z a ła się spo łeczn ie b a rd z iej sp ra w ied liw a niż n ie m ie c k a
p o lity k a obligacji w ojenny ch , k tó re stra c iły w a rto ś ć po w ojnie.
Gdy kosztowna m ach in a w ojenna z m ozołem posuwała się

do przodu, prowadzona polityka i okoliczności osłabiły finan
sowy instynkt narodu niemieckiego, zwłaszcza tych klas, które
miały najwięcej do stracenia. Wszystkie niem ieckie giełdy p a
pierów wartościowych zam knięto na czas wojny, zatem niezn a
ny pozostawał wpływ polityki Banku Rzeszy na rynek akcji. Co
więcej, nie publikowano kursów wymiany walut i tylko ci, którzy
mieli k ontakt z neu tralny m i rynkami, takim i ja k A m sterd a m
i Zurych, mogli odgadnąć, co się dzieje. Nigdy nie było wiado
mo, w ja k im stopniu gwałtowny wzrost cen krajowych wynika
z działań gospodarczych i niedoborów wojennych, w ja k im zaś
z inflacji - a znaczenie tych oficjalnych cen jeszcze trudniej by
ło rozszyfrować ze względu na dużo wyższe stawki obowiązujące
na czarnym rynku. Dopiero gdy wojna się skończyła i cenzura
została zniesiona - choć blokada aliantów nadal trw ała - dla

wszystkich stało się jasn e, że Niemcy spotkała k atastro fa go
spodarcza niem al tak druzgocąca ja k klęska m ilitarna.
Z n astan iem pokoju Niemcy w końcu przejrzeli na oczy, ale nie

znaczy to wcale, że trudności i niesprawiedliwości wywołane
inflacją w ojenną przeszły niezauważone. Paskarstwo stanowiło
tylko jed n o ze źródeł rosnącego niezadowolenia społecznego.
Wiele szkód spowodowało też rozregulowanie starego modelu
różnic w płacach. W sierpniu 1921 roku, z perspektywy7prawie
dwóch lat od końca wojny, gazeta „Vossische Z e itu n g ” pisała:
N asza po rażk a m ilita rn a wynikała z faktu, że n a każdy tysiąc żoł

nierzy7 w okopach dw ukrotnie więcej d e ze rte ró w i dekowników
pozostawało w dom ach. D e ze rte ró w motywowały bardziej kwestie
ekonom iczne niż m ilitarne. W zrost cen był głównym powodem
nędzy rodzin żołnierzy: [...] J a k o pierwsi ucierpieli ci, którzy nie
mieli udziału w powszechnym wzroście dochodów papierowych,
żołnierze, którzy nie skorzystali na podniesieniu w ynagrodzeń,
zwiększeniu zysków handlowych i rozwoju przem ysłu wojennego,
[...] oni zdawali sobie spraw ę z tego, że sytuacja ich oraz ich ro
dzin będzie po wojnie beznadziejna. S tąd ta apatyczna, p osępna
postaw a żołnierzy7n a p rze p u stk a ch w osta tn ich latach wojny.
Innymi słowy, nawet w czasach wojny inflacja odbijała się

niekorzystnie na m orale narodu. „M uszą istnieć ludzie, którzy
m ają pożytek z wojny”*, stwierdził je d e n z młodych żołnierzy
w powieści R e m a rq u e ’a Na zachodzie bez zmian, a na ostatnich jej
stronach padły gorzkie słowa: „Właściciele fabryk w Niem czech
stali się bogaczami - nam dyzenteria rznie kiszki”**. G azeta do
patryw ała się winy za ten stan rzeczy tam , gdzie rzeczywiście
przynajm niej częściowo należało jej szukać:
* Erich M aria R em arque, Na zachodzie bez zmian, tłum. Stefan Napierski,

Wyd. „Śląsk”, 1956, s. 142.
** Ibid., s. 191.
T era z tr z e b a przyzn ać, że co do z asa d y przy czy ną d e p r e c j a

cji i u t r a t y siły nabywczej m a rk i nie był ani b ilans han dlo w y
w czasie wojny, a n i o c e n a naszej sytuacji m ilita r n e j za g ra n ic ą ,
lecz w yk o rzy stan ie naszej w a lu ty do tego, aby z ap ew nić w pły
wy skarbo w i p a ń stw a , co o z n ac za ło fikcyjny w zrost d o c h o d u
krajow ego. E m itu ją c m ilia rd y w p o sta ci o p ła t nadzw yczajnych,
obligacji w o jen nych, w eksli skarbow ych, i ta k dalej, bez śc ią g a
nia z o b ieg u o d p o w ie d n ic h kwot w fo rm ie podatków , p a ń stw o
n ie u s ta n n ie tworzyło nowy d o chód papierowy, podczas gdy r e
a ln e b o g a ctw o n a ro d o w e stopn iow o w yczerp yw ała w'ojna.
J u ż sam a wojna była dostatecznie ciężkim ciosem dla nie

mieckiej gospodarki. Postanowienia tra k ta tu rozejmowego,
a potem pokojowego, w strząsnęły jej podstawam i. 11 listopa
da 1918 roku w C om piegne oczekiwano takich warunków ja k
oddanie niemieckiej floty, wycofanie się z Alzacji i Lotaryngii
oraz natychm iastow e wyjście wojsk niem ieckich z Belgii i F ran
cji. Trudniej było przełknąć przekazanie niem ieckich kolonii
w Afryce oraz okupację N adrenii przez aliantów. J e d n a k posta
nowienie, że blokada państw centralnych będzie trwała, dopóki
nie zostaną uzgodnione i podpisane w arunki pokojowe, u d e
rzyło w niem ieckie społeczeństwo najbardziej. Szacowano, że
poziom życia w Niem czech spadł o około połowę w stosunku do
tego sprzed wojny. Z n am ienne, iż pierwsza dem o n stracja rewo
lucyjna w M onachium , gdzie 7 listopada 100 tys. osób wyszło
na ulice, została wywołana przez wzrost ceny litra piwa o 6 fe-
nigów. Nie tylko żołnierze poborowi stracili cierpliwość.
Gdy w październiku 1918 roku g enerał Erich L udendorff
nagle ogłosił, że trzeba zawrzeć rozejm na praktycznie każdych
w arunkach, d y k tatu ra m ilitarn a w N iem czech upadła, a koa
licja Socjaldem okratycznej Partii Niem iec (SPD), Postępo
wej Partii Ludowej i Niemieckiej Partii C e n tru m , która ściśle
współpracowała w R eichstagu przez większą część poprzednich
dwóch lat, niespodziewanie znalazła się u władzy i m usiała
wziąć na siebie odpowiedzialność za ratow anie sytuacji. T am
tej jesieni, mijającej w atm osferze anarchii, rząd w sposób nie

unikniony stał się obiektem niem al natychm iastowych ataków
ze wszystkich stron. Swoją nową rolę - rządu rewolucji (choć
nie był szczególnie rewolucyjny) - przyjął z niepokojem. Pro
klam acja republiki stanowiła w pewnym stopniu działanie
obronne przed bolszewicką falą. N a lewicy niezależni socjaliści
zostali zrażeni pow tarzającą się gotowością SPD do głosowania
za kredytam i wojennymi, nato m iast spartakiści chcieli przejść
z jed nej skrajności w d ru g ą i występowali przeciwko rządom
p arla m e n ta rn y m . N a prawicy nie darzono republiki miłością,
a w każdym razie fakt, że M ath ias Erzberger, przywódca Partii
C e n tru m , podpisał tra k ta t rozejmowy, stawiał go na całkowicie
straconej pozycji.
W styczniu 1919 roku odbyły się pierwsze od 1912 roku wy
bory do Reichstagu. Głosowanie, w którym wzięło udział ponad
30 min wyborców (przeszło 80 procent uprawnionych), przy
niosło koalicję, któ ra m iała skonfrontować się z w arunk am i
pokojowymi przedstawionym i w czerwcu przez aliantów. N aj
ważniejszy elem ent koalicji stanowiła nowa N iem iecka P artia
D em okratyczna (DDP), i to właśnie dem okraci byli głównymi
au to ra m i ukończonej w sierpniu konstytucji weim arskiej. Sir
J o h n W heeler-B ennett* pisał w 1919 roku, że narodowi niem ie
ckiem u brakuje ju ż zdolności fizycznych i m oralnych, aby dalej
stawiać opór.
Nie m ieli siły, by przełożyć sw oją n ien a w iść n a ak tyw ny opór.

Z a m ia s t teg o p ielęg n o w ali j ą w sercu , o g rze w a ją c się o g n ie m
swoich u raz .
Podsycały ten ogień w arunki tra k ta tu wersalskiego. A lian

ci wysunęli je właściwie bez żadnych uprzednich konsultacji,
lecz niem iecki rząd i tak m usiał je przyjąć pod groźbą dalszych
ciężkich sankcji. D otąd Niemcy łudziły się, że pokój będzie
* W książce The Nemesis o f Power (Macmillan, 1953), Część I, Rozdział I (vii).

oparty na słynnych cztern astu p u nktach prezydenta W ilsona

i że zasada narodowego sam ookreślenia nada kształt przyszłej
Europie. Uważano, iż sam o zniesienie starego reżim u sprawi,
że nieprzyjaciele zaproponują znośne warunki; je d n a k w tych
kalkulacjach nie brano pod uwagę determ inacji Francuzów -
wynikającej z lęku, p ragnienia zem sty lub dążenia do karzącej
sprawiedliwości - by zapobiec jakiem ukolw iek odrodzeniu się
Niemiec.
T rak tat wersalski odebrał N iem com nie tylko kolonie, ale
też je d n ą siódm ą przedwojennego terytorium - na północy, po
łudniu, wschodzie i zachodzie - oraz je d n ą dziesiątą ludności.
N a jeg o mocy Alzacja i Lotaryngia wróciły do Francji, która
m iała okupować N adrenię i przez piętnaście lat wykorzystywać
węgiel z Zagłębia Saary; potem o przyszłości tego terytorium -
a także G órnego Śląska - miał zadecydować plebiscyt.
Konsekwencje tych strat dla gospodarki niemieckiej były
oczywiście ogrom ne - podobnie ja k skutki wymogu, by zm niej
szyć arm ię do jedn ej czwartej jej wielkości, ponieważ oznaczało
to, że ponad ćwierć m iliona więcej zdemobilizowanych żołnie
rzy trafi na rynek pracy. N ależało znaleźć dla nich zatru dnienie
bez względu na koszty, a przynajmniej tak kalkulowano. Z a
powiedzią nieszczęścia były klauzule, które obarczały Niemcy
odpowiedzialnością za wojnę i zawierały żądania kolosalnych
reparacji - w pieniądzach i w naturze - na pokrycie kosztów po
niesionych przez aliantów. Dało się to znowu zauważyć w 1945
roku - poczucie winy za wojnę nie istniało wcześniej w n iem ie
ckiej świadomości. Gdy w m aju 1919 roku opublikowano w B er
linie w arunki pokojowe, nastąpiła reakcja. U padł rząd, a nowy
w końcu ugiął się i przystał na u ltim atu m aliantów. Chociaż
pierwszy p a rla m e n t weim arski działał jeszcze z tru d e m przez
kolejny rok, wyglądało to tak, jak by ogrom ne osuwisko zablo
kowało drogę do ożywienia gospodarczego.
W ten sposób w ciągu kilku miesięcy od zawieszenia broni
zaistniały wszystkie elem enty konieczne do najbardziej druzgo
cącego załam ania m onetarnego, jakie kiedykolwiek zdarzyło się
ZŁOTO NA ŻELAZO | 31
w uprzemysłowionym kraju. Ze znacznie zredukowanymi zaso

bami przemysłowymi i zmniejszoną siłą roboczą*, beznadziejnie
obciążone nieznośnym brzem ieniem reparacji wojennych, roz
ciągniętych na bliżej nieokreśloną przyszłość, Niemcy próbowały
stanąć na tym grząskim gruncie, który7same sobie przygotowały
- na finansowych i fiskalnych regulacjach Helffericha.
Tymczasem w artość m arki stała się b a ro m e tre m zarówno
m iędzynarodowego zaufania do Niemiec, ja k i narodowej roz
paczy m ieszkańców tego kraju. Przed wojną stosunek wartości
m arki do fu n ta szterlinga wynosił 20 do 1. Po wojnie, w g ru d
niu 1918 roku, za jed n eg o fu n ta m ożna było dostać 43 m arki.
Przed przyjęciem w arunków tra k ta tu wersalskiego w czerwcu
1919 roku funt kosztował 60 m arek - ale w grudniu 1919 roku
✓
był w art ju ż 185 m arek. Ś rednia deprecjacja z czasów wojny na
poziomie około 20 procent rocznie zaczęła sprawiać wrażenie
trw ałego zjawiska.
* Nie licząc utraconej siły roboczej na skonfiskowanych terytoriach, Niemcy od

notowały 1,6 min zabitych oraz 3,5 min rannych w czasie wojny.
2. Zatracone ulice
ra k ta t wersalski osłabił Niemcy i zmniejszył ich teryto-

I rium , sprawił jed n ak , że stały się jednolitym państw em .
Równoległe tra k ta ty pokojowo z Saint G erm ain i Trianon nie
tylko rozmontowały całe im perium Habsburgów, ale zreduko
wały A ustrię i Węgry do ułam ka tego, czym były wcześniej, idąc
znacznie dalej, niż wym agała tego zasada narodowego samo-
określenia państw będących sukcesoram i im perium . O b a p a ń
stwa utraciły ogrom ne obszary i miliony obywateli - niem ie
cka A ustria głównie na rzecz nowej Czechosłowacji, a Węgry
przede wszystkim na korzyść Rum unii. W iedeń, niegdyś stolica
cesarstwa, stał się nagle ogrom nym m iastem bez odpowiednie
go zaplecza, które mogłoby je utrzymywać - a tej pozostało
ści im perium nie wolno było uczynić jedynego kroku m ającego
gospodarczy sens, czyli połączyć się z N iem cam i. Rewolucja
pozbawiła cesarza K arola tronu w W iedniu i dała władzę re
publikańskiem u rządowi. Wr Budapeszcie n ato m iast po rewo
lucji bolszewickiej Beli K una n astąp iła kontrrew olucja i - na
początku 1920 roku - regencja Horthyego.
Los Austriaków, a zwłaszcza Wiedeńczyków, okazał się po
wojnie zaiste żałosny. Węgry, gdyby tylko chłopi chętniej dzie
lili się plonam i z głodującymi m ieszczanam i, byłyby samowy
starczalne pod względem artykułów pierwszej potrzeby. Inaczej
wyglądało to w szczątkowej Austrii, gdzie chłód i głód rozpano
szyły się na dobre wr czasie pierwszej powojennej zimy, a powra
cający żołnierze, pokonani, wyciekli i wyczerpani, byli jeszcze
bardziej niż w Niem czech podatni na wpływy podżegaczy. C zę
ZATRACONE ULICE | 3 3
sto W iedeń wraz z najbliższym otoczeniem wegetował tylko

dzięki tem u, czego Niemcy miały w7 nadm iarze, a nie było te
go wiele. W efekcie korona austriacka w pierwszych latach po
wojnie traciła na wartości znacznie szybciej niż m ark a i m iała
jeszcze mniejsze szanse na uzdrowienie.
Z politycznego punktu widzenia A ustria znajdowała się
w rozpaczliwym stanie i na próżno liczyła na to, że nowy rząd
będzie um iał przywrócić porządek i dobrobyt. G.M. Young
przyjechał do W iednia w 1920 roku i po 18 m iesiącach tak pisał
do brytyjskiego m inisterstw a finansów (ten fragm ent sprawił,
że lord C urzon, m inister spraw7 zagranicznych, do którego ten
tekst trafił, poprosił o nadsyłanie kolejnych raportów):
Ze stolicy wielkiego - stanow iącego d o tą d dziedzictw o wielkiej

dynastii - c esa rstw a t r a k t a t z Saint G e r m a in uczynił republikę.
P rzy n ajm n iej fo rm aln ie obarczył odpow iedzialnością za kosz
ty wielkiej wojny tę dziw ną sp ołeczną m ie sz an in ę b an kieró w
i chłopów. W tym świecie pozorów nie zawsze je s t łatwo, naw et
obcokrajowcowi, skupić się n a realiach nowej sytuacji. W ielu
miejscowy m u rz ę d n ik o m i politykom d o tą d się to nie udaje. [...]
N ie m a l wszystkie budynki m in iste ria ln e m o n arc h ii n a d al funk-
J J
cjonują, są o św ietlan e, o grzew an e, s p r z ą ta n e itd. dla u r z ę d n i

ków repub liki zam ieszk iw anej p rzez zaledw ie 6 m in obywateli.
R zym ian in , który urodził się za Teodozjusza, a u m a r ł za Ro-
m u lu s a A u g u stu lu sa , m iał sie d e m d z ie sią t lat, by przeżyć takie
zmiany, ja k ie w A ustrii doko nały się w ciągu zaledw ie trzech.
K o n s ty tu c ja teg o k ra ju u s ta n a w ia sw ego ro d z a ju su p e rd e -
m o k ra c ję , ta k w ym yśloną, by każdy m ia ł j a k n a jm n ie j władzy.
L a n d y p rz e c iw s ta w ia ją się fed e rac ji; rz ą d fed e rac y jn y nie śm ie
k o rzy stać z e k o n o m icz n ej b ro n i, j a k ą d a je m u ich b a n k ru c tw o .
P re z y d e n t j e s t f ig u rą czysto c e r e m o n i a l n ą - o tw ie ra wystawy
kw iatów i u z n a je n ie ś lu b n e dzieci. Nie m ia n u je m in is tró w ( n a
w et fo rm a ln ie ) i nie m oże rozw iązać p a r l a m e n t u . R ząd także
nie m oże te g o zrobić. Z p ra w n e g o p u n k t u w id z e n ia p a r l a m e n t
m a n a jw ię k sz ą w ład zę - w głoso w aniu u s ta n a w ia rzą d i sa m
d ecy duje o swoim ro zw ią za n iu . W istocie w szystkie spraw y

są z a ła tw ia n e p rze z sta ły k o m ite t, o k tó ry m o p in ia p u b lic z n a
niew iele słyszy, lub, je sz c z e lepiej, w k lu b ac h i n a z e b ra n ia c h
p a rty jn y c h - o k tó rych słyszy w k ażd ym razie b a rd z o n iew ie
le prawdy. [...] P a r tie p olityczne łą c z ą w sobie n a jb a rd z ie j
n ie p o ż ą d a n e e le m e n ty a n g ie lsk ic h tow arzy stw u c ze ln ian y c h
z tym , co n a jg o rsze w B rytyjskim Tow arzystw ie M edyczny m ;
m ó g łb y m też dod ać, że sposób m y śle n ia p a n g e r m a n is tó w sta le
przywodzi mi n a myśl m e n ta ln o ś ć a k u sze rk i.
Praw da je st taka, że A ustria była całkowicie nieprzygoto

w ana na przyjęcie zaawansowanego system u p arla m e n ta rn eg o ,
jaki przyniosła jej rewolucja.
Tak wyglądało instytucjonalne tło ogrom nej masy ludzkiego
nieszczęścia. W m om encie wybuchu wojny korona austriacka
była niem al równa m arce. Pod koniec wojny inflacja zróżnico
wała te dwie waluty, na zdecydowaną niekorzyść korony. W obu
przypadkach ceny oficjalne rzadko odzwierciedlały te obowią
zujące na czarnym rynku, który dla wielu ludzi w W iedniu,
gdzie panował poważny niedobór żywności, stanowił jedyne
źródło zaopatrzenia. Tak więc w 1914 roku w W iedniu kilogram
najlepszej mąki pszennej kosztował 44 halerze (równowartość
około 6 starych pensów), natom iast w grudniu 1918 roku, gdy
nie m ożna było jej nigdzie dostać, za bliżej nieokreśloną sub
stancję m ającą służyć za mąkę płacono w nielegalnym obrocie
22 korony za kilogram - czyli dokładnie 50 razy więcej.
W 1914 roku funt szterling miał wartość około 25 koron.
W m aju 1922 roku m ożna było za niego je d n a k kupić tylko
1,2 tys. m arek, ale aż 35 tys. koron.
Wrpływ tych warunków^ na au striack ą burżuazję sugestywnie
przedstawił wczesny film z G re tą G arbo Zatracona ulica, n a k rę
cony przez G eorga P absta w W iedniu w 1925 roku. Być może
gra n a przez G arbo postać, która m a uosabiać nieskalaną czy
stość pośród nędzy, chciwości i zepsucia, a znajduje w końcu
prawdę i szczęście w ram ionach amery kańskiego ochotnika, nie
jest ju ż dzisiaj tak przekonująca. Poczynając je d n a k od obrazu

odpychającego rzeźnika, znieważającego i upokarzającego ludzi
stojących w kolejce w jego sklepie, odm awiającego m ięsa kobie
tom, które uznaje za nieatrakcyjne lub niedostępne, a kończąc
na scenach przedstaw iających niepoham ow ane, zachłanne roz-
pasanie spekulantów' i paskarzy prowadzących nocne życie oraz
atak głodnego i wściekłego tłum u na kawiarnię pełną hulaków
- film ten stanow ił wierne odbicie tam tych czasów.
Bardziej wy mowny współczesny opis plagi inflacji w powo
jenn ym W iedniu nakreślony został w pam iętniku Anny Eisen
menger, przepełnionym wyjaśnieniam i skierowanymi do a n
gielskiego czytelnika. Gdy cesarscy eksżołnierze, uzbrojeni
i w rewolucyjnym nastroju, rozchodzili się do domów' i gdy nie
dobory żywności z czasów' wojny zastąpił głód, ta pochodząca
z klasy średniej wdowa coraz częściej m usiała się uciekać do
nielegalnych praktyk, żeby zapewnić byt swojej rodzinie - syno
wi, który stracił wzrok na wojnie, córce cierpiącej na gruźlicę,
zięciowi z am putow anym i nogami, głodnem u wnukowi i je sz
cze je d n e m u synowi - komuniście. Za ogrom ne kwoty zaczęła
kupować od Schleichhändler - szm uglerów - najbardziej podsta
wowy żywność, której pom im o kartek państwo nie potrafiło ju ż
zapewnić. Chociaż „chom ikow anie” - grom adzenie zapasów
- było zakazane pod groźbą kary, stało się niczym więcej jak
wymogiem zdrowego rozsądku. Pani Eisenm enger, boleśnie
świadoma obniżającego się poziomu życia i statu su społeczne
go swojej rodziny, i tak m ogła mówić o szczęściu, gdyż m iała
inwestycje, które w 1914 roku przynosiły jej niem al 5 tys. koron
rocznie - co równało się około 200 funtom .
Pani E isenm en ger zanotow ała, że w październiku 1918 ro
ku, gdy postanowiła sprzedać 20 tys. koron, aby gotówkę prze
znaczyć na bieżące wydatki, kierownik banku gorąco jej d o ra
dzał, by zam ieniła wszystkie pieniądze na franki szwajcarskie.
J e d n a k prywatne transakcje w; obcych w alutach były nielegalne
i E isenm eng er uznała, że wystarczy, iż łam ie prawo, robiąc za
pasy opału i żywności.
M uszę s a m a siebie przekonyw ać [pisała], że ta k n a p ra w d ę z n aj

duję się w znacznie lepszej sytuacji niż setki tysięcy innych ko
biet. P rzy n ajm n iej j e s te m w olna od tro sk m a te ria ln y c h i m ogę
pom óc swoim dzieciom , gdyż m a m m nó stw o p ien iędzy bezpiecz
nie zainw estow anych w państw ow e obligacje. D zięki Bogu!
M iała też znaczną ilość cygar swego męża, które m ożna by
ło w m iarę potrzeby wymieniać na mięso lub in n ą żywność -
stanowiły one ważny środek płatniczy, pozwalający przetrw ać
nawet w czasie pierwszych miesięcy powojennej blokady.
Teraz je d n a k kraj był pozbawiony czeskiego węgla oraz wę
gierskiej żywności i nie m inął miesiąc od końca wojny, gdy a u
striacka w aluta zaczęła tracić na wartości znacznie szybciej niż
dotychczas. W grudniu 1918 roku, kiedy zmuszono wszystkie
przedsiębiorstw a do zatru d n ie n ia określonej liczby zdem obili
zowanych żołnierzy, bez względu na to, czy potrzebowały d o d a t
kowych pracowników, czy nie, bankructw a stały się powszech
ne. Tam tego m iesiąca pozbawiony nóg syn pani E isen m en g er
otrzym ał 35 tys. koron „kaucji”, które postanowił zachować do
chwili, gdy wartość korony znowu wzrośnie - tym czasem kupił
je d n a k za te pieniądze obligacje wojenne. Również w grudniu,
w ram ach walki z inflacją, wszystkie papierowe pieniądze m ia
ły zostać oznaczone napisem „D e u tsch ö sterreich ” („A ustria
n iem ieck a”). Pani Eisenm enger, która poszła do banku opie
czętować to wszystko, co jej zostało z 20 tys. koron, zanotow ała
pierwsze głosy mówiące o tym, że c z e k a ją ruina:
W w ie lk im ho lu b an k o w y m ludzie robili p rz e ró ż n e interesy.

[...] W okół toczyły się ożywione dyskusje dotyczące p ie c z ę to
w a n ia b a n k n o tó w , em isji nowych pieniędzy, z a k u p u z a g r a
nicznych w a lu t, itd. W szędzie m o ż n a było z n aleź ć kogoś, k to
w ied ział d o k ła d n ie , co n a le ży t e r a z zrobić! P o szła m zobaczyć
się z p rz e d s ta w ic ie le m b a n k u , k tó ry zaw sze m i d o ra d z a ł. „No
i co, nie m ia łe m racji?” - spytał. „G dyby k u p iła P a n i fra n k i
szw ajcarskie, j a k p ro p o n o w a łe m , nie stra c iła b y P a n i trz e c h
czw arty ch swoich p ie n ię d z y ”. „ J a k to » stra ciła « !” - k rz y k n ę

ła m p rz e ra ż o n a . „Nie u w a ż a P a n , że k o ro n a odzyska w a rto ś ć ? ”
„ O d zy sk a w a rto ś ć !” - Z a ś m ia ł s i ę .[...] „N iech P ani p rz e te s tu je
o b ie tn ic ę z a p is a n ą n a tym 20-koronow ym b a n k n o c ie i sp ró b u je
d o sta ć za n iego 20 s re b rn y c h k o ro n ”. „No tak , ale to obligacje
rządow e - p rze cie ż nie m a ch y b a b ezp ieczniejszych p a p ie ró w ? ”
„M oja d ro g a P an i, gdzie j e s t p a ń stw o , k tó re z a g w a ra n to w a ło
P an i te obligacje? To p a ń stw o j u ż nie is t n ie j e ”.
Gdy pani E isenm enger odkryła, że obligacje wojenne jej

syna stały się ju ż niezbywalne, postanowiła zam ienić swoje
państwowe obligacje na akcje przemysłowe. Jej wnuk zapadł
na szkorbut. Dwa dni po Bożym N arodzeniu pierwszy pociąg
z żywnością przyjechał do W iednia ze Szwajcarii. C eny tej no
wej żywności, rygorystycznie racjonowanej, okazały się cztery
razy wyższe od poprzednich cen oficjalnych, a inną tru d n o było
dostać za pieniądze - właściwie jedynym sposobem pozostaw a
ła wym iana barterow a.
P a n ik a sp ra w ia , że lek c ew aż y się w szy stk ie p rz e p is y p ra w a

[b rz m ia ł w pis do p a m i ę t n i k a z 1 sty c z n ia 1919 ro k u ]. N a w e t
n a jb a r d z ie j szacow ni o b y w a te le a u s tr ia c c y ł a m i ą t e r a z p r a
wo, c h y b a że k to ś j e s t gotow y u m r z e ć z g ło d u , ab y go p r z e
s trz e g a ć . [...] F a k t, że p rzyszło ść j e s t ta k n ie p e w n a , d o p r o w a
d ził do s ta g n a c ji w p r z e m y ś le i w r o b o ta c h p u b lic z n y c h o ra z
w z ro s tu liczby b e z r o b o tn y c h n a u t r z y m a n i u p a ń s tw a , [...]
a m im o to nie d a się z a t r u d n i ć ż a d n e j p o m o cy do m o w ej ani
ro b o tn ik ó w . [...]
S ocjalistyczny rz ą d c o d z ie n n ie w p a ja p o g łę b io n ą św iado
m ość klasow ą p ra c o w n ik o m fizycznym , a w głow ach o szołom io
nych p rze z h a sła prow adzi to do b a rd z o n ie a d e k w a tn e j oceny
w a rto ści p ra c y fizycznej. Tylko w te n sposób m ogło dojść do
tego, że płace ro b o tn ik ó w są te r a z z n a c z n ie wyższe od pen sji
praco w n ik ó w um ysłow ych. N a w e t n asz sk ą d in ą d uczciwy' sta ry
d o z o rc a ż ą d a ta k w ygórow anych su m za w y kon anie d ro b n y ch
p rac, że wolę wziąć n a siebie te cięższe i b a rd z iej n ie p r z y je m

ne obow iązki do m o w e [...]
P rz y g lą d a m się n ie u fn ie b a n k n o to m 1000-koronowym ,
k tó re m i je szc ze zostały i leżą w szufladzie b iu rk a obok paczki
niew ykupionych k a r te k n a żywność. Czy p rz y p a d k ie m nie po
d z ie lą ich losu, je ż e li p a ń stw o nie d o tr z y m a ob ietnicy zap isanej
n a każdy m bank nocie? N a d a l p rzy jm u je swoje p ie n ią d z e za to
sk ąpe z a o p a trz e n ie , k tó re n a m oferuje. P ry w atn i h a n d la r z e ju ż
o d m a w ia ją sp rz e d a w a n ia swoich c en nych tow arów za p a p ie ro
we korony i ż ą d a ją w z a m ia n czegoś, co m a r e a ln ą w artość. Z o
n a m ojeg o z n a jo m e g o le k a rz a n ied a w n o w y m ien iła swoje p ię k
ne p ia n in o n a w orek m ąk i p sz en n e j. J a też d a ła m złoty z e g a re k
m eg o m ę ż a za c z te ry w orki ziem niaków , k tó re w każdym razie
pozw olą n a m p rz e trw a ć zim ę. [...] Z n a jo m y g o sp o d a rz ukrył te
worki pod sło m ą, a n a niej u m ie śc ił kilka ja b łe k . J a b ł k a oczy
wiście u k rad z io n o , ale z ie m n ia k i d o ta rły do m n ie bezpiecznie.
[...] M u s ia ła m dać dozorcy pół w o rk a z ie m n ia k ó w ja k o z a p ła tę
za m ilczenie. [...] G dy g o sp odarz zobaczył fo rte p ia n , przy k tó
rym siedział E rn i [jej niew ido m y syn] i coś im prow izow ał, wziął
m n ie n a bok i powiedział: „M oja żona od d a w n a ch ciała m ieć
coś takieg o. Je ś li d a m i p a n i te n fo rte p ia n , to p rze z trzy m ie s ią
ce będ zie p a n i m ia ła wszystko, czego tr z e b a ”.
Chociaż nędza w A ustrii bardziej bezpośrednio wynikała

z wojny, ten sam schem at m iał się niem al dokładnie powtó
rzyć w Niemczech. W obu krajach gwałtowna inflacja wymiotła
produkty spożywcze z miejskich rynków, czego nieuchronnym
wynikiem były głód i gniew Wszyscy Austriacy, a zwłaszcza ci
mający oszczędności, patrzyli z przerażeniem , ja k spada w ar
tość ich pieniędzy - w tym także pani Eisenm enger, która na
początku 1919 roku zanotowała:
P aństw o w prow adziło do obiegu b a n k n o ty o n o m in a le 10 tys.

koron - każdy z nich odpow iada d w u le tn im d ocho dom z m ojego
k a p itału . G a r n it u r kosztuje około sześć razy tyle co w 1913 ro
ku, ale n iek tó re rzeczy, takie j a k żywność, k o sztu ją sto lub dw ie
ście razy więcej. [...] S przed aje się u b r a n ia z p a p ie ru . N igdy nie
przyszło mi do głowy, że m o ż n a kupić tak niew iele za 10 tys. ko
ron. [...] Z azdrość i zawiść k w itn ą w tej a tm o sfe rze , a jeśli ktoś
w y starał się o ja k iś niew inny artyk uł spożywczy, ukryw a to p rzed
innym i. P a n u je n ie u b ła g a n y głód i w ybiera swôje o n ie m ia łe
i zrezygnow ane ofiary głównie spośród klasy średniej.
W iosna nie złagodziła problem ów ludzi, którzy nie m ie

li żadnych politycznych wpływów. Nie tylko austriaccy chłopi
i paskarze wykorzystywali ich bezradność. M eble, wyposaże
nie, pianina i dywany hurtowô kupowrali ludzie ze „złotą wa
lu tą ” - Włosi. Brytyjczycy, A m erykanie. O sta tn ie kosztowności
niezliczonych domów' płynęły na rynek, nikt nie ostrzegał ich
właścicieli, by nie rozstawali się z dobram i, których w ew nętrz
na w artość pozostawała nienaruszona.
W ied eń czy k , k tó r e m u w ręczy się d uży plik koro n [ k o m e n to

w a ła p a n i E is e n m e n g e r ] , n a d a l myśli, że się w zbogacił, i nie
b ierz e pod uwragę o g ro m n e g o w z ro stu cen w y n ik ająceg o z n o
tow ań w Z u ry c h u - c o d zien n ie są d la nieg o z ask o c z e n ie m .
Gdy Niemcy śledzili notow ania w Nowy m Jo rk u i Londynie,

Wiedeńczycy obserwowali z uwagą kurs fran ka szwajcarskiego.
D w a razy d z ie n n ie wszyscy m u s im y c zek ać n a n o to w a n ia g ieł

dy w7 Z u ry ch u . Po k ażdym sp a d k u n a s tę p u je fala ro sn ący ch
cen. [...] Z a u fa n ie a u s tr ia c k ic h obyw ateli do polityki w alutow ej
p a ń s tw a z o stało z ac h w ia n e w p o sa d ac h . P a ń stw o , n ie u s ta n n ie
d ru k u ją c e nowe ban kno ty, m a m i nas ich w a rto ś c ią n o m in a ln ą .
[...] G o spod yni d o m ow a, k tó ra nie dośw iadczyła h o r r o r u d e
precjacji p ie n ią d z a , nie m a pojęcia, j a k i m b ło g o sław ie ń stw e m
j e s t je g o s ta b iln a w a rto ść, a j a k i m szczęściem - m ożliwość z a
kup u za b a n k n o t w p o rtfe lu tego, co chciało się kupić, za cen ę,
k tó r ą z a m ie r z a ło się zapłacić.
W listopadzie, rok po zawieszeniu broni, pani E isen m en g er

pisała, że jej pozycja alarm ująco się pogarsza, a w łasna sytua
cja finansowa stała się dla niej całkowicie niezrozum iała. Ko
rona, która w poprzednie Boże N arodzenie kosztowała 25 cen
tymów szwajcarskich, teraz była notow ana na poziomie jednej
dw unastej centym a. Z drugiej strony akcje pani E isen m en g er
szły do góry. G ranie na giełdzie stało się m odne - był to jedyny
sposób, by uniknąć u tra ty wszystkich pieniędzy, a być może n a
wet zarobić. W ielu nowych bankierów oferowało ludziom p o ra
dy, a wszystkimi transakcjam i rządziła ucieczka od austriackiej
korony.
T ym czasem [pisała p a n i E is e n m e n g e r] w ielk a rz e sz a b e z r o b o t

nych kipi z n iez ad o w o le n ia , a ich em o cje po d sy cają k o m u n iści
[...] t łu m p ró b o w a ł p o d p a lić b u d y n e k p a r l a m e n t u . P o licja n tó w
śc ią g n ię to z koni, k tó re z a rż n ię to n a R in g s tr a s s e , a m o tło c h
p o rw a ł g o rąc e, krw aw e m ięso [...] u c ze stn ic y z a m ie sz e k żądali
c h le b a i pracy. [...] Tuż obok tej b e z p re c e d e n so w e j n ęd zy p r z e
w ażającej części ludn ości w idać prze jaw y lu k su su w śród tych,
k tó rzy c z e rp ią korzyści z inflacji. O tw ie r a n e są nowe kluby
no cne, n ie z m ie r n ie p o g łę b ia ją c e n ien a w iść k laso w ą p r o l e t a
r ia tu w obec b u rż u a z ji.
15 grudnia 1919 roku pani E isenm eng er zanotowała, że cho

ciaż korona na giełdzie w Zurychu nadal spada, „wartość moich
inwestycji przemysłowych urosła do poziomu, który je s t wręcz
niezrozum iały i od którego niem al kręci mi się w głowie...” Jej
córka zarabiała w misji am erykańskiej dwa dolary dziennie,
które m ożna było wymienić na 400 koron - tylko o 100 mniej,
niż wynosiła m iesięczna e m ery tu ra radcy cesarskiego.
Byli u rz ę d n ic y cywilni stali się n iew ątp liw ie n a jb ie d n ie js z y m i

z b ied n y c h w dzisiejszej A u strii. Są zbyt d u m n i, by zgłaszać j a
kieś ro sz cz en ia , nie m o g ą z n aleź ć pracy. Z a t e m k a żd e g o d n ia ,
raz za ra z e m , dochodzi do tego, że s ta rsi, e m e ry to w a n i u rz ę d -
ZATRACONE ULICE | 41
nicy wysokiego szczeb la m d le ją z głodu n a u licach W ie d n ia .
Pani E isenm enger wynajęła pokój dżentelm enow i z misji

am erykańskiej - podobnie ja k ojciec G arbo w Zatraconej ulicy
- i dostaw ała za niego dziesięć razy więcej, niż wynosił czynsz,
który - zgodnie z ustawy o ograniczeniu wysokości czynszów
w czasie wojny - płaciła za całe m ieszkanie. O pierając się na
skrom nej ju ż liczbie pozostałych cygar, zarobkach córki, czyn
szu za pokój i malejącym realnym dochodzie z rosnących akcji,
stawiła czoło pierwszym m iesiącom 1920 roku.
S p e k u la c ja m i n a giełdzie z a jm u ją się w szystkie w a rstw y lu d

ności i ceny akcji r o s n ą j a k balony, p r z e k ra c z a ją c w szelkie g r a
nice. [...] Mój b a n k ie r g r a tu lu je m i z pow odu k a żd e g o now ego
w z ro stu , lecz nie rozw iew a s e k r e tn e g o n iep o k o ju , j a k i budzi
we m n ie m oje ro sn ą ce b og actw o [...] k tó re j u ż się g a milionów.
To, co działo się w Austrii, było jedynie przedsm akiem wy

darzeń w Niemczech. Ciężki los pani E isenm en ger i jej rodziny
stał się udziałem tysięcy rodzin w każdym mieście w obu tych
krajach. J e d n a k katusze niemieckiej klasy średniej trwały dłu
żej i okazały się bardziej intensywne.
3 . Wystawiony rachunek
P
odpisany 29 czerwca 1919 roku tra k ta t wersalski zanego
wały w N iem czech wszystkie strony, ale powszechne p o tę
pienie nie przyniosło politycznej jedności. Wręcz przeciwnie,
tra k ta t dał niemieckiej prawicy - konserw atystom i arm ii - kij,
którym łatwo było okładać rząd, zobligowany do p rzestrzegania
jego warunków. O d tą d walka toczyła się o to, czy te zobowią
zania należy wypełniać. Chodziło głównie o dwa: o przyszłość
wojska, które za pom ocą tra k ta tu usiłowano zredukować do
symbolicznej, bezzębnej siły, oraz o reparacje wojenne.
Wojsko nie było rozbite i w istocie miało w ażną rolę do ode
grania w podtrzym aniu republiki, gdy kruchy ustrój kołysał się
coraz gwałtowniej pod wpływem burzy inflacyjnej i towarzy
szących jej problem ów politycznych. Teoretycznie zm niejsze
nie Reichswehry z 400 tys. żołnierzy w czerwcu 1919 roku do
100 tys. wymaganych do m arca następnego roku przebiegało
mniej więcej zgodnie z planem . G en e rał von Seeckt u m ie ję t
nie odciągnął wojsko od areny politycznej - i w zasadzie pozo
stało ono bardzo skutecznym, dobrze wyszkolonym, łatwym do
rozbudow ania ją d re m siły m ilitarnej. W 1933 roku stanowiło
o statn ią przeszkodę na drodze do pow stania Trzeciej Rzeszy,
je d n a k w tedy okazało się niegodne zaufania.
Przetrw ały też idee, które przyświecały wojsku. F eldm arsza
łek Paul von H in d enburg - tak ja k należało - ustąpił, ale nowo
wybrany prezydent Friedrich E bert stwierdził, że zasługuje na
„wieczną wdzięczność narodu niem ieckiego”. Gdy pow stała ko
WYSTAWIONY RACHUNEK | 4 3
misja śledcza R eichstagu m ająca zbadać odpowiedzialność za

wojnę - a rząd liczył na to, że stary reżim wojskowy zostanie
całkowicie zdyskredytowany - prestiż starego korpusu oficer
skiego, zwłaszcza H in d en b u rg a i Ludendorffa, osiągnął nowe
poziomy - legenda o „nożu wbitym w plecy” zataczała coraz
szersze kręgi, a odpowiedzialność za klęskę Niem iec na stałe
zrzucono na polityków, którzy z m izernym efektem walczyli
z jej konsekwencjami.
Gdy rok 1919 zbliżał się do końca, nasiliły się pogłoski o prze
wrocie wojskowym, który7wisiał w powietrzu już od lata. W stycz
niu 1920 roku, kiedy tra k ta t wersalski zaczął obowiązywać, do
szło do próby zam achu na Erzbergera, nadal uznawanego przez
prawicę za jednego z głównych sprawców hańby Niemiec. Je d n a k
iskra, która spowodowała wybuch, przyszła z zewnątrz - 3 lute
go alianci przekazali Niemcom notę z pierwszą listą zbrodnia
rzy wojennych do wydania, obejm ującą cesarza, H indenburga
i Ludendorffa. Tylko skrajna lewica pozostała nieporuszona tym,
co wszyscy inni uznali za bezduszną groźbę wobec narodowych
bohaterów wojennych, z których większość została już w oczach
Niemców oczyszczona z zarzutów przez komisję śledczą. Nie
trzeba było wiele, by powszechne oburzenie przełożyło się na
czyn zbrojny - pucz K appa-Lüttwitza w m arcu 1920 roku.
Epizod ten stanowił przede wszystkim próbę sił między p ra
wicowymi m ilitarystam i, szczególnie freikorpsam i, b rutalnie
tłum iącym i ruchy bolszewickie w państw ach bałtyckich, a re
publikańskim rządem - nato m iast wojsko przyglądało się z bo
ku i czekało na rozwój sytuacji. Rząd, reprezentow any przez
m in istra obrony G ustava Noskego, był zdeterminowany, by
spełnić żądania aliantów i rozwiązać dwie brygady freikorpsów
poza B erlinem (jedna z nich ju ż m iała swastyki na hełm ach).
Reakcyjny g enerał von Lüttw itz, wyższy dowódca Reichsw eh
ry, wiedząc, że m a stracić swoją siłę uderzeniową, wy dał rozkaz
m arszu na Berlin, je d n a k za późno uprzedził o tym dr. Wolf
ganga K appa, nie mniej prawicowego, fanatycznego patrioty,
który miał przejąć polityczną kontrolę po przewrocie. Praw o
wity rząd uciekł do D rezna, je d n a k K app nie był przygotowany

do zajęcia jego m iejsca i pucz natychm iast zaczął się rozpadać
wskutek ogrom nej niekom petencji i rozczarowania.
Gdy K app ogłosił się nowym kanclerzem Niem iec, re p u b
likański rząd wezwał do strajku generalnego, który okazał się
decydujący, ponieważ wkrótce cały Berlin stanął, entuzjazm
m ilitarystów wobec K appa wygasł, a von L üttw itza zastąpił
g enerał von Seeckt. Pucz się zakończył, złam any przez związ
ki zawodowe. K rótki okres, w którym duża część korpusu ofi
cerskiego wyobrażała sobie, że wróciły stare dobre czasy - byli
oficerowie paradow ali butnie na ulicach wr rytm patriotycznych
m arszów - szybko m inął, a przelotny flirt arm ii z ideą nowej
dyktatury m ilitarnej dobiegł końca. O d tej chwili arm ia i p a ń
stwo działały ju ż mniej więcej jednom yślnie.
M arzec 1920 roku stanowił swego rodzaju przełom , jeśli
chodzi o następstw a wojny w Niemczech. Chociaż prawicowa
działalność o ch arak terze wywrotowym m iała trwać nadal,
zwłaszcza w Bawarii, gdzie w czasie puczu K appa-L üttw itza do
szedł do władzy G ustav von Kahr, bezpośredni okres rewolucji
i kontrrew olucji m inął. W zasadzie mogło dojść do pojednania
i odbudowy kraju. Chociaż nieroztropnie je s t zbyt kategorycz
nie twierdzić, które zdarzenia najbardziej wpłynęły na zacho
wanie społeczeństwa, to je d n a k m ożna zaryzykować tezę, że po
fiasku puczu K appa-L üttw itza dem oralizacja i nędza N iem iec
bardziej wynikały z nowych, ostrych dolegliwości gospodar
czych i finansowych - które stały się codziennym doświadcze
niem - niż z upokorzenia p rz eg ran ą w'ojną.
Część trucizny północnego m ilitaryzm u została, by tak rzec,
odsączona - zniechęcone reakcyjne elem en ty znalazły sobie
schronienie na południu. Bawaria stała się wtedy siłą napędow ą
400 m orderstw7politycznych, z reguły bezkarnych, wielu niewy
jaśnionych, do jakich doszło w Niem czech w latach 1919-1922
- możliwe, że m ilitarystyczna prawica nie była odpowiedzialna
za więcej niż tylko lwią część tych zabójstw, lecz lata te z pew
nością stanowiły okres polowań na urzędników i zwolenników
nowej republiki. Chociaż słabsze umysły na prawicy nadal tęsk

niły za daw ną chwałą, nowe wybuchy agresji w równym stopniu
mogły wynikać z gospodarczego zam ętu, jaki rząd uczynił z po
koju, ja k i powojennego przygnębienia i rozgoryczenia.
Obserwowane grabieże dokonywane przez aliantów, zwłasz
cza Francuzów, bez w ątpienia stanowiły powód powszechnych
wybuchów' niezadowolenia; szybkie zdobycie wpływów7przez H it
lera w M onachium w dużej mierze wynikało z jego ataków na
tych, których oskarżano o zdradę kraju w 1918 roku - a lewica
nadal korzystała z nauk bezpośredniej przeszłości, by wzniecać
niepokoje społeczne, gdy tylko nadarzy się okazja. Jed n a k to pięć
lat inflacji przed 1921 rokiem było głównym czynnikiem, który
tak bardzo użyźnił tę glebę dla agitatorów; i to stale pogarsza
jąca się sytuacja finansowa wielu klas społecznych decydowała
o rozwoju społecznym i politycznym w następnym okresie.
Ponieważ pucz K appa-L üttw itza załam ał się pod wpływem
strajku generalnego, panowrało powszechne przekonanie, że
w końcu ujawniła się siła klasy robotniczej i powstanie rządu
p ro letaria tu to tylko kwestia czasu. Stało się je d n a k zupełnie
odwrotnie - klasa robotnicza, która niewątpliwie pokazała,
że je st w stanie bezpośrednio ingerować w skład rządu, jeśli
nie w sam o rządzenie, bez oporu wyrzekła się tych możliwo
ści. Okoliczności strajku były oczywiście wyjątkowe, ponieważ
wybuchł on z inicjatywy adm inistracji i miał jej pełne w spar
cie. Mogło się je d n a k wydawać, że rząd p a rla m e n ta rn y pokonał
swojego reakcyjnego wroga dzięki wywołaniu niebezpiecznego
ducha, którego lepiej było nie budzić. W istocie rzecz p rzed sta
wiała się inaczej - lord Kilmarnock*, ówczesny brytyjski charge
d ’ajfaires w7 Berlinie, uważał, iż: „pro letariat odkrył, że nędza
wy nikająca z takiego strajku uderza głównie w niego sam ego”.
Biedy było ju ż je d n a k mnóstwo i energia związków zawo
dowych m iała się wkrótce skoncentrować niem al wyłącznie na
* Późniejszy dwudziesty pierwszy hrabia Erroll. W latach 1921-1928 był wyso

kim komisarzem Międzysojuszniczej Komisji dla Nadrenii. Urodził się w 1876
roku, a zm arł w 1941.
4 6 I KIEDY PIENIĄDZ UMIERA
uzyskaniu większych wynagrodzeń i powiązaniu ich w jakiś spo

sób ze w zrostem kosztów utrzym an ia - na razie wydawało się,
że związki zawodowe chcą mieć tylko elastyczny rząd i jeszcze
bardziej giętki system m onetarny. S m u tn a rzeczywistość ryso
w ała się dostatecznie wyraźnie, gdy zbliżało się Boże N arod ze
nie 1920 roku.
O d wybuchu wojny koszty utrzym ania wzrosły niem al
dw unastokrotnie (dla porównania: w S tanach Zjednoczonych
- trzykrotnie, w Wielkiej Brytanii - niespełna czterokrotnie,
a we Francji - siedm iokrotnie). N a początku wojny n a j e d z e
nie przeznaczano połowę rodzinnych dochodów, teraz niem al
trzy czwarte. N a żywność dla czteroosobowej rodziny, która
w kwietniu 1919 roku kosztowała 60 m arek tygodniowo, we
wrześniu 1920 roku trzeb a było wydać ju ż 198 m arek, a w li
stopadzie 1920 roku - 230. C en a niektórych artykułów spożyw
czych, takich ja k smalec, szynka, h e rb a ta i jajka, wzrosła od
trzydziestu do czterdziestu razy w stosunku do ceny przedwo
jen n ej. Pocieszające nato m iast było to, że - w przeciwieństwie
do sytuacji w Austrii - oficjalne bezrobocie pozostawało niskie
- tylko 375 tys. ludzi pobierało zasiłek.
Z drugiej strony ludzie mieli nadzieję, że sytuacja się p o p ra
wi. Gdy w lecie 1920 roku nastąpiło pewne ożywienie gospodar
ki, zarysowała się perspektywa bardziej znośnego poziomu ży
cia klas pracujących. Zakaz strajków w usługach podstawowych
spowodował niezadowolenie, a pod koniec roku pojawiły się
znaczne niepokoje wśród pracowników państwowych, zwłasz
cza poczty i kolei, które w istocie doprowadziły do strajków
i ustępstw rządu - niezwiązanych z kwestiam i ekonomicznymi.
N iem niej je d n a k dawało się zauważyć pewne odrodzenie ducha
narodowego i woli pracy, nawet wśród niem ieckich górników.
Idea lepszej przyszłości nie była pozbawiona podstaw. Poziom
życia w N iem czech bardzo się obniżył w czasie wojny, podczas
gdy we Francji i w Wielkiej Brytanii w istocie wzrósł o kilka
punktów procentowych. Niewielki wzrost w Niem czech i taki
sam spadek w Wielkiej Brytanii, po którym W ielka B rytania
nadal znacznie wyprzedzałaby Niemcy, i tak spowodowałby nie

zadowolenie Brytyjczyków oraz poczucie większej zamożności
wśród N iem ców
Brytyjski konsul w Lipsku, jako bezstronny obserwator, był
pełen optym izm u. Chociaż wciąż dostrzegał „wiele niezado
wolenia w klasie robotniczej” i to, że nadal trwa propaganda
i agitacja kom unistyczna, donosił, iż wróciła dyscyplina i ci sa
mi robotnicy, teraz apatyczni i zm ęczeni sporam i politycznymi,
odczuwają pew ną poprawę warunków życia.
M a m w ra że n ie [pisał], że płace i koszty u tr z y m a n ia o sią g n ę

ły te ra z p e w n ą rów now agę i siła nabywcza w y nagro dzeń je s t
n ie m a l rów na tej sprzed wojny. N a d al j e d n a k wiele pozostaje
wątpliwości dotyczących życia i własności i często dochodzi do
ak tó w przemocy. [...] K la sa śre d n ia, tj. osoby ze stałym i docho
d a m i z inwestycji lub pensji oraz u rzędn icy państw ow i, p raw d o
podobnie najm ocn iej u cierp iała; łatw o zauważyć, że to, co przed
w ojną pozw alało prow adzić c ałk ie m d o s ta tn ie życie - mówię
o d o ch odach do 10 tys. m a r e k rocznie - te ra z nie w ystarczy n a
zaspokojenie n aw et n a jb a rd ziej e le m e n ta rn y c h po trzeb.
Konsul donosił wreszcie, że saksoński przem ysł je st w b a r

dzo zadowalającym stanie, dochodzi do siebie - chociaż praca
trw a tylko 8 godzin dziennie - i m a wiele zamówień.
Istotnie, ten na pozór dobry stan przem ysłu stanowił j e
den z czynników, które najbardziej zaciem niały kwestię infla
cji. Niemiecki przemysł, um ocniony przez program finansowy,
którego celem było dotowanie na różne sposoby zaplecza prze
mysłowego, dzięki deprecjacji waluty stał się bardzo konkuren
cyjny na zagranicznych rynkach i w ciągu dw unastu ostatnich
miesięcy poprawił swoją bazę m aterialn ą. Przemysłowcy, sta
rając się wyrażać skrajny pesymizm w kontaktach z obcokra
jowcami, twierdzili, że w zaistniałej sytuacji kluczowe znacze
nie m a powrót do 10-godzinnego dnia pracy. W istocie je d n a k
górnicy, którzy - m ając poparcie kolegów z Wielkiej Brytanii
i Francji - nie chcieli przedłużać swoich szycht, pracowali do

brze, a większość robotników - uważał von Thyssen — zrozu
m iała teraz, że to praca, a nie polityczne dogm aty stanowi roz
wiązanie ich problem ów
Niestety, nie tylko nadzieje niem ieckich robotników w krót
ce się rozwiały. O ptym izm u nie było wcale wśród innych grup
niem ieckiego społeczeństwa, które nie miały związków zawo
dowych, mogących chronić ich interesy, ani żadnego udziału
w monopolistycznej władzy zorganizowanej siły roboczej. Dwa
w ydarzenia w 1920 roku wskazywały kierunek, w którym zm ie
rzały Niemcy. Wybory czerwcowe, chociaż przywróciły do wła
dzy c e n tra ln ą koalicję, z K o n stan tin em F ehrenbach em jako
kanclerzem i dr. Jo sep h em W irth em jak o m in istrem finansów,
ukazały polityczną polaryzację kraju - skrajnie prawicowa N a
rodowa N iem iecka P a rtia Ludowa (DNVP) otrzym ała trzykrot
nie więcej głosów niż poprzednio, a N iezależna Socjaldem okra
tyczna P artia N iem iec (USPD) - bardzo lewicowa - podwoiła
swój elektorat. U m iarkow ana koalicja dem okratów (DDP)
i większościowych socjalistów (SPD) straciła wielu wyborców.
Po drugie, w lipcu odbyła się konferencja w Spa, w Belgii,
pierwsze z wielu powersalskich spotkań, na których om aw ia
no kwestię spłaty reparacji wojennych i podobne sprawy wyni
kające z trak tató w pokojowych. Kwestia reparacji n atu ra ln ie
wpływała bezpośrednio na zaufanie do m arki i całej gospodar
ki niemieckiej, lecz podjęcie dotyczących tych kwestii decyzji
odroczono do spotkania w Genewie. Tam również nie zdołano
osiągnąć porozum ienia i rozstrzygnięcie tej sprawy p rzesu nię
to na grudzień, na kolejną konferencję w Brukseli.
Wynikająca z tego opóźnienia niepewność w dużej m ie
rze przyczyniła się do szalonej fluktuacji m arki w ciągu roku.
W chwili wybuchu wojny będące w obiegu w Niem czech p ienią
dze papierowe miały łączną wartość n o m inalną 2,7 mld m arek
(stanowiło to mniej niż połowę wartości bilonu, do którego wy
m iany na banknoty zachęcano ludność). Po zakończeniu woj
ny w listopadzie 1918 roku kwota ta wzrosła do 27 mld m arek,
a w listopadzie 1920 roku wynosiła ju ż 77 mld. Funt szterling

kosztował teraz je d n a k 240 m arek, a dolar - 60 m arek. W cią
gu 1920 roku, gdy zaczęła działać Kom isja R eparacyjna alian
tów, m ark a skoczyła z poziomu 230 za fu n ta do 152 za fu n ta
i spadła z powrotem. Najwyższy kurs osiągnęła wtedy, kiedy po
raz pierwszy i ostatni wydawało się, że w końcu rozsądnie u sta
lono ostateczn ą kwotę należnych reparacji*. Gdy w artość m a r
ki wzrosła, zwiększyło się też gwałtownie bezrobocie, osiągając
w lecie 1920 roku poziom 6 procent siły roboczej - a „strajk n a
bywców” prawdopodobnie jeszcze pogorszył ten stan. O d tego
m o m en tu pełne zatrud nien ie stało się głównym celem rządu
i związków zawodowych - kosztem m arki.
Lord D ’Abernon, który przez ponad sześć lat był brytyjskim
am basadorem w Berlinie, objął to stanowisko w czerwcu 1920 ro
ku. Jak o człowiek mający większą praktyczną wiedzę w dziedzi
nie finansów niż większość urzędników w stolicy Niemiec su
m iennie zapisywał w swoich pam iętnikach i depeszach do kraju
dokładny kurs marki, gdy balansowała ona na krawędzi przepa
ści, a potem spadała w otchłań. Ciesząc się wielkim zaufaniem
niemieckich ministrów, zmagających się z podwójnym proble
m em inflacji i reparacji, a m imo to nie mogąc wpłynąć istotnie
na ich politykę m on etarną, D ’Abernon przyglądał się bezradnie,
ja k m imo wszystkich jego ostrzeżeń pojawiają się katastrofalne
efekty nieograniczonego finansowania deficytu budżetowego.
Swoje rady kierował w równym stopniu do aliantów, jak do
Niemców. Budżet Rzeszy, w którym i tak brakowało środków, nie
pozwalał na spłatę odszkodowań wojennych. Aby pozyskać pienią
dze na sumę reparacji dyskutowanej w czerwcu, Niemcy musiały
by mieć niemal dwukrotnie większy przychód od tego, jaki miały
przynieść najnowsze propozycje podatków. „Jest całkowicie nie
do pomyślenia, żeby dało się narzucić dwukrotnie wyższe stawki
podatkowe - pisał lord D ’Abernon - bez wywołania rewolucji”.
* Raymond Poincare, który wkrótce miał zostać prem ierem Francji, nie był zwo
lennikiem ściśle określonej sumy i zrezygnował z przewodniczenia Komisji.
Inflacja umożliwiła rozwiązanie tego równania. Jeżeli bu

dżet się nie równoważył, deficyt trzeba było jakoś pokryć.
W październiku 1920 roku dług publiczny N iem iec wynosił
287,8 mld m arek. W edług starego pary tetu z 1914 roku sum a
ta równała się 14,4 mld funtów - ale według nowego - tylko
1,2 mld funtów*. N a rok przed m o m en tem , który zwykle uważa
się za początek wielkiej inflacji w Niem czech, dług publiczny
N iem iec został niem al anulowany.
Kto na tym zyskał? D ’Abernon, rozmawiając z dwoma człon
kami „dawnego cesarskiego m inisterstw a spraw zagranicznych”,
zaobserwował ich skrajne przygnębienie. Wszyscy ich znajomi
bankierzy wysyłali pieniądze za granicę i tego procesu nie m o
gły powstrzymać żadne ograniczenia. Mówili, że niepłacenie
podatków „nie jest ju ż przestępstwem , lecz patriotycznym obo
w iązkiem ”. Przewodniczący Reichstagu, liberał Paul Lobe, prze
jawiał podobny pesymizm, zwłaszcza w sprawie warunków ży
wieniowych, które, jego zdaniem, wymagały działań lewicy:
W ie m n a p rzy k ła d zie m o ic h dzieci, j a k źle odżyw iają się lu

dzie. N ie m o ż n a d o sta ć m le k a, a ja jk o ko sz tu je 2,5 m a rk i. Sy
tu a c ja fin a n so w a klasy śre d n ie j, m ały ch przedsiębiorców', itd.
j e s t je sz c z e g o rsz a niż klasy ro b o tn ic ze j, do k tó rej n ależę. Nie
dalej j a k dzisiaj d o sta liśm y w ia d o m o ść od u rz ę d n ik ó w z p o łu
dniow ych N ie m ie c , że je ż e li nie d o s t a n ą podwyżki, to z a c z n ą
b ra ć p ie n ią d z e z fu n d u sz y p rz e z n a c z o n y c h n a in n e cele. P łace
klasy ro b o tn iczej w zrosły osiem do dziesięciu razy w p o ró w n a
niu z o k r e s e m p rz e d w o je n n y m , n a to m ia s t p e n sje u rz ę d n ik ó w
zwiększyły się tylko dwra do c z te re c h razy. To s tw a rz a n ie m o ż li
w ą do z a a k c e p to w a n ia sytuację, gdyż koszty życia w zrosły d z ie
się cio k ro tn ie .
Rok 1920 zakończył się k on feren cją w B rukseli na te m a t

zdolności N iem iec do spłaty re p aracji wojennych. D oprow a
* Dług publiczny Wielkiej Brytanii wynosił wtedy 8,075 mld funtów.

WYSTAWIONY RACHUNEK | 51
dziła ona tylko do kolejnego sp o tk an ia pod koniec stycznia

1921 roku w Paryżu, gdzie Francja, sam a bliska niew ypła
calności, zaczęła występować wobec N iem iec z żądaniam i,
któ re D ’A b ern on określił ja k o po p ro stu „zd um iew ające”.
Liczby, które ustalono w Paryżu i przekazano do rozw ażenia
N iem com , chociaż dalekie od tego, czego żąd ała Francja, wy
wołały w' N iem czech szok. Ta reakcja doprow adziła w lutym
do n astęp n ej konferencji - w Londynie - gdzie analizow ano
niem ieckie kontrpropozycje. W toku dyskusji, które trwały
do drugiej połowy m arca, F ran cja straciła cierpliwość wobec
N iem ców i w ra m a ch sankcji przew idzianych w tra k ta c ie po
kojowym siły sprzym ierzone zajęły n ad reń sk ie porty D uis
burg, R u h ro rt i D üsseldorf. 30 m arc a znowu rozpoczęły się
rozmowy w Londynie.
J e d n a k ju ż wtedy kwestia reparacji bardzo ciążyła na życiu
gospodarczym Niemiec. Kilka dni przed rozpoczęciem okupa
cji portów nadreńskich brytyjski wysoki kom isarz w Koblencji
raportow ał do Londynu, że:
O g r o m n a w iększość n a ro d u n ie m ie c k ie g o nie z d a w a ła sobie

sp raw y ze w szystkich kon sek w en cji t r a k t a t u w e rsalskiego.
P ra w d o p o d o b n ie w ielu ludzi z klas niższych n a w e t go nie czy
tało i wr efekcie t e r a z po raz pierw szy ludności n iem iec k ie j z a
św itało, że oto n a d s z e d ł d z ie ń sądu*.
Nowe sankcje m ilitarne wywołały reakcje na drugim koń

cu drabiny społecznej. Lord D ’A bernon zauważał zdecydowany
powrót do ju n k ierstw a i dodawał: „dochodzą do m nie słuchy,
że w wielu klubach oficerskich tworzone są listy proskrypcyj
ne oficerów, którzy zadają się z byłymi wrogami. Zastosowanie
sankcji m ilitarnych nie wywołało norm alnej ani zdrowej re a k
cji - spowodowało zgorzknienie N iem ców”.
* Na marginesie tego raportu Lord Curzon dopisał ołówkiem: „Idea »czytania«

tra k ta tu przez »klasy niższe« jest doprawdy zabaw na”.
Szczególnie niechętnie odnoszono się do Francji. Jej posta

wę w czasie, gdy p re m ierem był Aristide Briand, zgryźliwie, ale
trafnie podsumował brytyjski premier, David Lloyd George,
którego D ’A bernon zastał pewnego ra n k a w sali posiedzeń bry
tyjskiego rządu na Downing S treet tuż przed konferencją na
te m a t reparacji, „jak zwykle przy huczącym ogniu w kominku
i otw artym oknie”. „Francuzi - powiedział p re m ier - nie m o
gą się zdecydować, czy chcą pieniędzy, czy też przyjemności ze
zdeptania Niem iec, okupacji Zagłębia Ruhry lub innych dzia
łań m ilitarnych. A je s t całkiem jasn e, że nie m ogą mieć obu
tych rzeczy n a ra z ”.
27 kw ietnia 1921 roku K om isja R ep aracy jn a u staliła łącz
n ą kwotę zobow iązań N iem iec na 132 mld m are k w złocie,
rów now artość 6,6 mld funtów. U czestnicy konferencji w' L o n
dynie stan ęli przed p ro b lem em , w ja k i sposób i w ja k im o k re
sie ta o g ro m n a su m a pow inna zostać zapłacona. O s ta te c z
nie postanow iono zażądać od N iem ców zap łaty 2 mld m a re k
w złocie (100 m in funtów) rocznie, a p o n ad to sum y równej
w artości 26 p rocen t ek sp o rtu N iem iec, i takie w aru nki p rz e
kazano do B erlin a w raz z groźbą dalszych sankcji - a m ia
nowicie okupacji Z ag łęb ia Ruhry, na k tó rą naciskała F ran cja
—jeżeli N iem cy nie podporządkow ałyby się w ciągu tygodnia.
To „ u ltim a tu m londy ńsk ie”, któ re sprow adziło n iem ieck ą
w alutę do poziom u 268 m a re k za fu n ta, spowodowało u p a
dek rządu F e h re n b a c h a . Je g o m iejsce zajął g ab in et dr. J o s e p
ha W irth a , który ja k o nowy k anclerz, tuż przed ponownym
uak ty w n ien iem się arm ii francuskiej, przyjął te w aru n k i,
w iedząc, że trz e b a będzie nałożyć kolejne wysokie podatki.
Z araz p o tem m a rk a się w zm ocniła - gdy a tm o s fe ra fin an so
wej niepew ności u stą p iła na krótko oraz popraw iły się p e r
spektywy uzyskania kredytu za g ra n ic ą - za fu n ta płacono
tylko 232 m arki. K olejny powód do o ptym izm u stanow ił fakt,
/
że we w łaśnie zakończonym plebiscycie na G órnym Śląsku,
którego przem ysł m iał isto tn e znaczenie dla niem ieckiej go
spodarki, w yraźna większość głosujących opow iedziała się za
WYSTAWIONY RACHUNEK | 53
przynależn ością do Niemiec*. Pow szechne też było poczucie

ulgi, że inspirow ane przez kom unistów pow stanie górników
w7 M ansfeld upad ło w niesław ie - co spowodowało, iż naw et
L en in w Moskwie załam yw ał ręce nad nową rew olucją n ie
m iecką.
Niestety, gdy po wiośnie przyszło lato, coraz więcej rzeczy
przestawało się układać. Trwała okupacja nadreńskich portów.
Gorsze jed n ak było to, że podaż pieniądza rosła znacznie szyb
ciej niż kiedykolwiek wcześniej. „Nie tylko nie przestano d ru
kować pieniędzy - pisał D ’Abernon do C urzona - lecz ostatnio
zwiększono ich produkcję w bardzo niepokojącym stopniu”. Po
wód - w okresie gdy koszty reparacji nie zaczęły jeszcze doskwie
rać - stanowiły po prostu niewystarczające wpływy do budżetu:
O p o d a tk o w a n ie j e s t o g ro m n e [pisał R o b e rt H o w a rd H odgkin"*].
Pow iedzenie, że p o d a tk i są m n iejsze n a głowę niż w Anglii [za
rz u t Lloyda G e o r g e ’a] j e s t po p ro s tu m ylące, je ż e li nie całk ie m
niep raw dziw e. R oczny deficyt sam ej tylko kolei wynosi 17 m ld
m a re k . E k s tra w a g a n c je bogaczy, o których się słyszy, są b a rd z o
s m u tn e , ale m ówi się, iż w dużej m ie rz e w ynikają one z wyso
kich podatków , po niew aż ludzie m a ją poczucie, że je ż e li nie wy
d a d z ą swoich pieniędzy, to p a ń stw o z ab ierz e im ich większość
[...] N iestety, n a jtru d n ie j j e s t ściągać p o d a tk i od osób, k tó re
pow inny płacić najw ięcej, to znaczy sp e k u la n tó w w zbogaconych
dzięki w ojnie, a zw łaszcza h a n d la rz y p rz e m y c a n y m i to w a ra m i,
którzy często nie prow adzili ż adny ch rachunków .
Tydzień po przyjęciu u ltim a tu m londyńskiego J u lia n Pig-

gott, wysoki kom isarz kierujący Kom isją Międzysojuszniczą
dla N adrenii, urzędującą w Kolonii, opisał swoją rozmowę
z tam tejszym n ad b u rm istrze m , dr. K onradem A d enau erem ,
który m iał powiedzieć, że zaoferowano m u stanowisko kancle
* Większość ludzi głosowało za Niemcami, ale większość gmin za Polską.

** Historyk z uniwersytetu oksfordzkiego, rektor Q u e e n ’s College w latach 1937-
1946.
rza, zanim został nim d r W irth. A denauer postawił warunki:

powrót do 9-godzinnego dnia pracy, koniec mówienia o „socja
lizacji” oraz pełna swoboda wyboru m inistrów - mogliby oni
pochodzić z dowolnej partii. W edług A d en au era Niemcy po
trzebowały rządu m ającego niem al dyktatorskie upraw nienia,
zdolnego narzucić program intensywnej produkcji oraz bardzo
rygorystyczny powszechny system podatków. „Osobiste am b i
cje dr. A d en a u era są znane - pisał Piggott - a idea d y k tato r
skiego rządu z nim samym na czele bez w ątpienia przem aw ia
do jego wyobraźni”. O tym, że A d en au er nie doszedł do władzy
w tak wczesnym okresie swojej kariery, m iała przesądzić jego
propozycja zniesienia 8-godzinnego dnia pracy. W każdym ra
zie znaczyło to, że absolutnie nie zanosi się na to, aby powstał
rząd zdolny do kom peten tn eg o ściągania podatków.
W czerwcu 1921 roku dr W alther R ath en au , którego n a
zwisko miało zostać ściśle związane z polityką w ypełniania żą
dań reparacyjnych, objął funkcję m in istra odbudowy. Pierwsze
w płaty 50 min funtów w złocie i wekslach skarbowych planowo
przekazano Komisji Reparacyjnej w drugim tygodniu tam teg o
miesiąca. 21 czerwca Karl Gereis, socjalistyczny poseł w R e
ichstagu, który wypowiadał się przeciwko freikorpsom , został
zam ordow any - była to część kam panii skrajnej prawicy m a
jącej zniechęcić republikanów. Pod koniec czerwca J o h n M ay
nard Keynes prorokował, że przez następne dwa lub trzy lata
m ark a będzie spadać przeciętnie o je d e n punkt dziennie w sto
sunku do funta. Poza tym czerwiec i lipiec tam teg o roku m in ę
ły bez poważniejszych incydentów, nie licząc sprzeczki z Polską
w sprawie przyszłości Górnego Śląska; sprawę tę konferencja
paryska, obradująca w pierwszej połowie sierpnia, skierowała
skwapliwie do Ligi Narodów w Genewie. Przez niem al dziewięć
miesięcy m ark a rosła i spadała w granicach 15 punktów - po
wyżej lub poniżej poziomu 250 za funta. Lipiec 1921 roku był
ostatnim m iesiącem choćby względnej stabilności, jakiej do
świadczyła s ta ra m arka.
4 . Delirium miliardów
yrażenie „delirium m iliardów ” ukuł W alth er R ath en au ,

W który pisał*:
W ięk szość polityków i fin a n s is tó w myśli w k a te g o r ia c h p a p ie

rów [...]. S ie d z ą w swoich b iu ra c h i p a t r z ą n a p a p ie ry leżące
p rz e d nim i, a n a tych p a p ie r a c h są liczby r e p r e z e n tu ją c e in n e
p a p ie r y [...]. P iszą z e ra , a dziew ięć z e r o z n a c z a m ilia rd . „M i
l ia r d ” łatw o się m ówi, ale n ik t nie p o tra fi go sobie wyobrazić.
Ile to j e s t m iliard ? C zy w lesie j e s t m ilia rd liści? C zy n a
łące j e s t m ilia rd źd źb eł trawy'? K to to wie? G dyby wyciąć cały
T ie r g a r t e n i posiać n a je g o m ie jscu p szen icę, ile kłosów by wy
rosło? D w a m iliardy!
✓
R a th e n a u słusznie zauważył, że takie delirium nie je s t przy

padłością wszystkich ludzi - to dopiero miało nastąpić - tylko
tych, którzy mieli kontrolować finanse kraju, a którzy od po
czątku roku podnieśli n o m in aln ą w artość banknotów w obiegu
z 73 mld m arek do 80 mld. Za bezpośrednią przyczynę o sta t
niego spadku wartości niemieckiej waluty, która w połowie
sierpnia znalazła się na poziomie 310 m arek za funta, podczas
gdy jeszcze w czerwcu funt kosztował 261 m arek, R a th e n a u
(podobnie ja k W irth) uznał spłaty odszkodowań. Co praw da
znaleziono m iliard m arek w złocie - w edług przedwojennego
p ary te tu - należny pod koniec sierpnia, lecz tylko niespełna
* „Berliner Tageblatt”, 9 lutego 1921.

60 procent pozyskano na realistycznych w arunkach dzięki kre

dytom zagranicznym lub w inny sposób. „W listopadzie lub na
wiosnę - powiedział R a th e n a u - gdy przyjdzie term in n a stę p
nej dużej raty, kurs m arki spadnie do jeszcze niższego pozio
mu. Tak dalej być nie m oże”.
W m echanizm ie deprecjacji kręciło się je d n a k wiele kó
łek. Bliski, choć niew ym ieniony z nazwiska współpracownik
przem ysłow ca H ugo S tinnesa, oceniając z w ielką szczerością
sytuację kilka tygodni później, stwierdził, że p u n k t krytycz
ny n astąp ił zaraz po tym, ja k rząd niem iecki spłacił pożycz
kę uzgodnioną w Anglii przez F ritza M a n n h e im e ra z banku
M end elsso hn & Co., „zaufanego człow ieka” dr. Rudolfa H a-
v en stein a, p rezesa Banku Rzeszy od 1908 roku. M a n n h e im e r
na zlecenie swojego szefa wyjechał za granicę w sierpniu 1921
roku i zaczął skupować zagraniczne w aluty za każdą cenę —
„ponieważ Niem cy m iały dowolną ilość papierow ych m arek,
ale nie m iały zagranicznej w aluty ”. To był pierwszy sygnał, że
n astęp u je
c ałkow ite z a ła m a n ie w a rto ści m a rk i. O d t ą d o bcokrajow cy nie

spekulow ali j u ż w ta k im s to p n iu n a m a r k a c h i pilnow ali swoich
p o rtfeli, c ze k ając n a j a k ą ś p o p raw ę. B anki, w im ie n iu swoich
k lie n tó w i przem ysłow ców , poszły dalej i nie tylko sp rz e d a w a ły
m a rk i po każdej cen ie, ale też zaczęły spekulow ać.
Były c z te ry powody z a c h ę c a ją c e do ta k ie g o d z ia ła n ia : c h o
dziło o to, żeby um ożliw ić przem ysłow i c ię ż k ie m u k o n k u re n c ję
z in n y m i k ra ja m i, zaspokoić ż ą d a n ia robotników , zw iększając
ich w y n a g ro d z e n ie b ezw artościo w ym i p a p ie ro w y m i m a r k a m i,
u n ik n ą ć politycznych kłopotów i zak łó ceń - a ta k ż e udo w od nić
św iatu , że N ie m c y nie są w sta n ie w ypełnić zob o w iązań w yni
kających z t r a k t a t u w e rsalskiego.
O cena ta nie uwzględniała innych ważnych wydarzeń ta m

tego sierpnia. A ustria, praktycznie rzecz biorąc, upadła, co
wprawiło w przygnębienie uczestników’ konferencji paryskiej
DELIRIUM MILIARDÓW | 57
i wzbudziło ogrom ny niepokój jej najbliższych sąsiadów. Koro

na austriacka, która półtora roku wcześniej była na poziomie
800 za funta, zsunęła sie do poziomu 3 tys. za fu n ta i nadal le
ciała w dół, wyprzedzając deprecjację m arki mniej więcej dzie
sięciokrotnie. Zaufanie spadało na łeb na szyję. W M onachium ,
stolicy Bawarii, żywiono największe obawy co do kosztów utrzy
m ania, pogłębione jeszcze przez skandaliczne, paskarskie ceny
u stalane przez rolników na mleko i zboże oraz wiadomość, że
państwo m a znowu podnieść podatki na cukier i piwo. Zrze
szenia rolników w Dolnej Bawarii robiły, co mogły, by odwieść
swoich członków od narzucania zbyt wysokich cen lub wstrzy
mywania się z w prow adzaniem swoich produktów na rynek, ale
i tak niechęć w m iastach wobec chłopów była ju ż teraz całkiem
żywa. Rząd niestety utożsam iano z in teresam i rolników i dla
tego obarczono go winą, gdy przyciśnięte do m u ru władze Mo
nachium , wyraźnie chcąc zaskarbić sobie głosy wyborców, na
początku m iesiąca po prostu zagłosowały przeciwko droższem u
pieczywu - ale ponieważ jeg o wyższe ceny stanowiły ju ż sm u t
ną rzeczywistość, działanie to tylko zachęciło do nieuchronnych
żądań dalszego podnoszenia płac.
W tym czasie prawica zaczęła coraz bardziej otwarcie wyra
żać zniecierpliwienie, lęki i uprzedzenia, co osiągnęło apoge
um na jaw nie politycznym, antyrepublikańskim pokazie w B er
linie w czasie Frontkampfertag, czyli D nia Żołnierza Frontowego.
24 sierpnia 1921 roku L udendorff przyjął defiladę 2 tys. w ete
ranów wojennych, których prowadził 39-letni książę Eitel Frie
drich, drugi syn cesarza. Żołnierze przem aszerow ali krokiem
defiladowym pod lukiem trium falnym z napisem „In Kriege
U n b e sie g t” („niepokonani w boju”) oraz obok trybuny m o n a r
szej, a książę wyrzucał nogi do przodu tak wysoko, ja k wszyscy
inni.
N astępnie przed tłu m e m 20 tys. widzów kapelan wojsko
wy wygłosił kazanie, w który^m stwierdził, że wielkość N iem iec
m ożna odzyskać tylko dzięki sile m ilitarnej, m onarchii i H o
henzollernom . Przem ów ienia w tym sam ym tonie wygłosiło
trzech obecnych generałów: Ludendorff, G ra f W aldersee i von

d er Gołtz. Ten ostatni, dowódca bałtyckich freikorpsów, z a a ta
kował „żydowski rz ą d ” i w ten sposób wywołał antysem ickie
incydenty w tłum ie - ale i tak - przedstaw iając telegram y g ra
tulacyjne nie tylko od ad m irała Scheera i wielkiego ad m irała
von T irpitza, ale też od von H in d en b u rg a i sam ego ekscesa-
rza - przyćmił wszystkich innych. Podobno teleg ram od byłego
władcy wywołał rauschender Jubel i długie wiwaty na cześć H o
henzollernów. A renę, na której m iał miejsce ten pokaz, otacza
ła ustaw iona w dwóch rzędach młodzież (w liczbie dwóch lub
trzech tysięcy), a precyzja ich m ilitarnych ruchów była (jak to
określił je d e n z naocznych świadków) „ud erzająca”.
Takie n iefortunne dem onstracje nie ograniczały się ani do
stolicy, ani do wojska. Tego sam ego dnia uniw ersytet w Kö-
nigsbergu przyznał Ludendorffowi doktorat honoris causa z m e
dycyny. Dyplom okraszono czołobitną laudacją: „Bohaterowi,
który ostrzem swego niepokonanego miecza bronił n arodu nie
mieckiego, otoczonego przez cały świat wrogów żądnych łupów,
aż ten naród, zwiedziony fałszywymi obietnicam i, porzucił swą
niezwyciężoną arm ię i jej silnego przywódcę; Niemcowi, k tó re
go świetlisty obraz prom ienieje w ciem nościach naszych czasów
i daje nam wiarę, że przyszłość przyniesie Zbawcę i Mściciela
naszego narodu...”.
M in ister obrony, cywil dr O tto Gessler, m im o że znany z te
go, iż chodzi na pasku arm ii, publicznie określił całe to „po
trząsanie p u stą pochwą od szabli” jak o niedorzeczność. G az eta
„B erliner M orgenpost” z pew ną powściągliwością stwierdziła,
że zaprezentow ana przez uniw ersytet afektacja „nie przystoi
profesorom , w których rękach spoczywa edukacja niemieckiej
młodzieży, i stanowi ilustrację reakcyjnej postawy in te le k tu a
listów w N iem czech w ogólności, a w szczególności w Prusach
W schodnich”.
Panegiryk z Königsbergu rzeczywiście m usiał brzm ieć dziw
nie w uszach tych, którzy pam iętali, że gdy miecz niem ieckiego
naczelnego dowództwa leżał, by tak rzec, rozbity w drobny m ak
DELIRIUM MILIARDÓW | 5 9
w lasku C om piegne, L udendorff uciekał w p rzeb raniu do Szwe

cji, kryjąc twarz za niebieskim i okularam i. Z pewnością to nie
naród porzucił swojego przywódcę. J e d n a k może nie należy zbyt
surowo osądzać profesorów. Nauczyciele akadem iccy ucierpieli
jeszcze bardziej niż inni na skutek upadku m arki i nie przy
wykli do sytuacji, w której (cytując jed nego ze współczesnych):
„uczony nie zarabia tyle za je d n ą linijkę opublikowanego teks
tu, ile uliczny zam iatacz za dwa m achnięcia m io tłą ”. Byli po
dobnie skłonni ja k inni za swoje niedole obarczać w iną nowy
porządek, a robiąc to, działali na korzyść wojskowej kliki, która
rządziła krajem za starych dobrych czasów. H ellm u t von G e r
lach, zdeklarowany pacyfista, nie w ahał się im tego wyjaśnić,
pisząc następnego dnia w „Die W elt”:
L u d e n d o r f f w n a jm n ie jsz y m sto p n iu nie z asłu g u je n a m owy

p o c h w aln e , p o n iew aż p rze z swój u p ó r i m ie sz a n ie się do poli
tyki ponosi o d p o w ied zialn o ść nie tylko za n ie p o tr z e b n e p r z e
d łu ż a n ie wojny, ale też za k a ta s tr o f a ln e w a ru n k i poko ju w e r
salskiego.
Von G erlach przypom niał profesorom , że w październiku

1918 roku L uden dorff n ieustannie telegrafow ał do Berlina,
przekonując, iż natychm iast trzeb a zaproponować w arunki po
kojowe, ponieważ arm ia nie wytrzyma następnych 48 godzin.
N a czele K om isji R ozejm ow ej p ostaw ili E r z b e r g e r a - to sz a

lony wybór, ale tr z e b a p a m ię ta ć , że E r z b e rg e r po raz pierw szy
usłyszał o a b dyk acji c e s a rz a w lasku C o m p ie g n e , gdzie d o sta ł
też d e p e sz ę od H in d e n b u r g a k o ń c z ą c ą się słow am i: „jeżeli nie
b ęd zie P a n w s ta n ie p rze fo rso w ać tych pu nktów , n iec h P a n z a
w rze ro z e jm n a każdych w a r u n k a c h ”.
Frontkämpfertag wyrażał ducha reakcji, szerzącej się w całych

Niemczech. U m acniał się m it Dolchstoss, czyli „noża wbitego
w plecy”. Dwa dni później, 26 sierpnia, M athias Erzberger, dla
prawicy będący uosobieniem zdrady, której dopuścili się cy

wile, został zam ordow any przez nacjonalistów w Schwarzwal
dzie. M ożna przypuszczać, że czyn ten został w dużej m ierze
zainspirow any w ystąpieniam i lidera DNVP, K arla H elffericha,
w czasie wojny m in istra finansów, pod którego rządam i zaczęła
się niem iecka inflacja. E rzberger był nie tylko cywilem i re p u b
likaninem , ale też Żydem.
Zew nętrzny świat przyglądał się tem u wszystkiemu z wiel
kim niepokojem . W artykule w „Le P euple” belgijski poseł so
cjalistyczny zauważył, że:
z a b ó jstw a polityczne sta ły się r e g u łą w N ie m c z e c h , gdzie m i-

lita ry sty cz n e zbiry, w cześniej p ra k ty k u ją c e swoje m o rd e rc z e
m e to d y n a tysiącach Belgówr, n a d a l sto s u ją p o d o b n e środk i
p o zb y w an ia się tych, k tó rzy s ta ją im n a d ro d z e [...] to b a rd z o
p o w a ż n a o z n a k a zbiorowej zb ro dniczej d e g e n e ra c ji, k tó r a m u
si u d e rz a ć w szystkich N iem ców , zacho w ujący ch s z a c u n e k d la
lu d zk ieg o życia.
W samych N iem czech śm ierć E rzbergera, najbardziej nie

ustraszonego orędownika socjalistycznych podatków, wywołała
falę w ystąpień przeciwko prawicy. W Berlinie większościowi
socjaliści (SPD) i niezależni socjaliści (USPD) połączyli siły
w proteście „przeciwko wTogom R epubliki”. Niejaki H ard en ,
którego lord D ’A bernon określił jak o bystrego, choć nieco sa r
kastycznego obserw atora, wyjaśnił brytyjskiem u am b asad o
rowi, że „zwolennicy prawicy nieustannie polują na winnych
upadku cesarstw a i starego porządku, ale zam iast atakować
generałów - L udendorffa i spółkę - stanowiących prawdziwą
przyczynę, albo klikę książąt i pochlebców, p iętn u ją Żydów
i m o rdują przywódców lewicy, a także osoby niepodzielające
ich wynaturzonych poglądów”. O d zawieszenia broni popełnio
no ponad trzysta zabójstw politycznych, których ofiarą padli
przywódcy lewicy, i ja k dotąd „nikogo nie u k a ra n o ” - powie
dział H arden. (O n sam odebrał około pięćdziesięciu telefonów
z ostrzeżeniam i, że je st następny na czarnej liście, i zam ierzał

wyjechać do Ameryki.)
K anclerz W irth w rozmowie z D ’A bernonem wyraził prze
konanie, że porządek publiczny zostanie utrzymany, chociaż
przyznał, iż kilka gazet, zwłaszcza w Bawarii, będzie trzeba
zam knąć, a klasy pracujące są „nadzwyczajnie pobudzone”.
W istocie rząd m artw ił się bardziej kryzysem gospodarczym
niż politycznym i chociaż wpływy do kasy państw a wydawały się
w tym m om encie całkiem niezłe, spodziewano się lepszych wy
ników po wprow adzeniu nowego p rogram u podatków. Liczono
na to, że uda się przekonać lewicę do zasady podatków pośred
nich dzięki ponow nem u podniesieniu podatków od kapitału.
Niedawny spadek wartości m arki, stwierdził W irth, oraz wyni
kający z niej wzrost kosztów utrzym ania zmusił go do kolejnych
podwyżek wynagrodzeń o około 10 mld m arek.
Kryzys gospodarczy był również źródłem problem ów w Ba
warii, gdzie nie słabło wrzenie spowodowane podwyżkami cen
żywności i wykorzystywane bez w ahania przez socjalistów jako
oręż w walce z rządem tego kraju związkowego.
S ocjalistyczne związki zaw odow e u r z ą d z a ją m asow y w iec dziś

w ie c z o re m [donosił w d n iu m o r d e r s tw a E r z b e r g e r a brytyjski
konsul g e n e r a ln y w M o n a c h iu m , W illia m Seeds*], aby z a p r o
te sto w a ć przeciw k o ro sn ą c y m ko sz to m u tr z y m a n ia i re a k c y j
nej ty ra n ii rzą d ó w dr. von K a h r a . „R o b o tn ik ó w ze św ia d o m o ś
cią k la s o w ą ” a g itu je się do g ig an ty cz n ej ulicznej d e m o n s tr a c ji
i nie z n ie c h ę c a się ich m y ślą o k a r a b in a c h m aszynow ych i wo
zach p a n c e rn y c h szefa policji, P o e h n e ra . U r z ę d n ik te n ,
z s z o rs tk ą stan ow czo ścią, k tó r a czyni go ta k n ie z n o śn y m d la
socjalistów, w z m o cn ił o s trz e ż e n ie r z ą d u la p id a rn y m o św ia d
c z e n ie m , k ończącym się słow am i: „ Je ż e li nie chcecie, żeby s t a
ła w a m się dzisiaj krzyw da, nie wychodźcie n a ulice!”.
* Później sir William Seeds, brytyjski am basador w Moskwie w latach 1939—

1940.
O statecznie d em o n stracja około 50 tys. ludzi odbyła się bez

poważnych zakłóceń. P o e h n e r - j e d e n z najwcześniejszych zwo
lenników narodowego socjalizmu - trzym ał swoich ludzi na wo
dzy i tylko je d e n z m anifestantów został zabity, a inny ranny
w przepychance z policją pod koniec zgrom adzenia. „Socjaliści
- donosił później Seeds - przekonają się, że p ro letaria t to nie
zwykle niebezpieczne narzędzie, dla którego bardziej liczą się
względy m a terialn e niż polityczne”. Podjęli uchwałę zaw iera
ją c ą żądanie, by ustalać płace zgodnie z kursam i światowymi,
„nigdy nie zapom inając, że dobrobyt ludzi zależy całkowicie od
obalenia obecnego ustroju kapitalistycznego”.
Podpisanie 25 sierpnia 1921 roku odrębnego tra k ta tu po
kojowego między N iem cam i a S tanam i Zjednoczonymi, w któ
rym nie było mowy o Lidze Narodów i nie obarczano nikogo
w iną za wojnę, mogłoby stanowić sygnał do powszechnej ulgi
i świętowania. O kazało się jed n ak , że ani nie rozwiało lęków,
ani nie ostudziło nastrojów w N iem czech i za granicą. Faktem
było, że nowa masowa wyprzedaż m arek została wywołana nie
tylko nieodpowiedzialnymi działaniam i banków i nie wynikała
jedynie z tego, że rząd nieuchronnie m usiał ponieść porażkę,
próbując zebrać gotówkę na spłatę sierpniowej raty reparacji
przy zastosowaniu ortodoksyjnych m etod, ale stanowiła też
efekt całego szeregu okoliczności, w tym zabójstwa Erzbergera,
które osłabiły resztki wiary w to, iż niem iecka gospodarka m o
że uzyskać odpowiednie w arunki do uzdrowienia.
M iędzynarodowa społeczność finansowa prawdopodobnie
jak o pierwsza zdała sobie sprawę z tej sytuacji. Bank Rzeszy
nie mógł liczyć na żadną pomoc, chyba że na wyjątkowo uciążli
wych w arunkach. N a wrześniowej konferencji w Bernie, w któ
rej uczestniczyli bankierzy ze Szwajcarii, Włoch i Niem iec, p a
nowało trzeźwe przekonanie, iż Niem cy nie są w stanie nadal
spłacać odszkodowań entencie i wcześniej czy później będą
m usiały ogłosić bankructw o, wtedy zaś nastąpi (tak myślano)
bankructw o Francji, a następnie Włoch. W połowie sierpnia za
fu n ta należało zapłacić 310 m arek, a potem w artość niem ie
ckiej w aluty gwałtownie spadła - w połowie września funt był

w art ponad 400 m arek - i nadal leciała w dół.
20 w rześnia 1921 roku Jo se p h Addison*, radca am basady
brytyjskiej w Berlinie, raportow ał do brytyjskiego m inisterstw a
spraw zagranicznych:
C o d z ie n n e d ru k o w a n ie pieniędzy, p o tr z e b n e rządow i, aby wy

p e łn ić swoje z o b o w iąz an ia w k ra ju i za g r a n ic ą (opłacić usług i
i towary, k tó re „jest z o bo w iązan y z a p e w n ić ”), n ie u c h ro n n ie
o b n iż a siłę n aby w czą m a r k i i p ro w a d zi do nowych ż ą d a ń , wy
w ołujących kolejny sp a d ek , i ta k dalej, ad infinitum .
N aw et progresywne podwyżki podatków nie mogły rozwią

zać tego problem u, ponieważ nowe obciążenia oznaczały7więk
sze koszty utrzym ania, które autom atycznie redukowały siłę
nabywczą m arki i powodowały jeszcze większą inflację i n iesta
bilność budżetu.
Wszyscy sp e k u lu ją n a p o tę g ę [pisał dalej A d d iso n ]. M ilio

ny ludzi w tym k ra ju k u p u ją obce waluty, p rz e w id u ją c nowe
o b c ią ż e n ia p o d a tk o w e, a n a s tę p n ie te w a lu ty g ro m a d z ą . [...]
N ie s p o tk a łe m chyba ż a d n e g o N ie m c a , dow olnej płci, k tó ry
nie speku lo w ałb y z a g ra n ic z n y m i w a lu ta m i, ta k im i j a k korony
a u s tr ia c k ie , m a r k i polskie, a n a w e t ru b le K ie re ń sk ie g o . J a k o
że spadkow i w a rto ści m a rk i n ie u c h r o n n ie tow arzyszy w zro st
n o to w a ń akcji przem ysłow ych, sp e k u la n c i p o d o b n o d z ia ła ją sy
s te m a ty c z n ie n a rzecz je j d e p re c ja c ji, licząc n a korzyści z wyż
szych n o to w a ń n a giełdzie.
Zwykły obywatel m iał wszelkie powody, aby próbować chro

nić się przed kolejnymi zobowiązaniam i podatkowymi. Podle
gał czterem głównym podatkom , zakładając, że nie obejm o
* Później sir Joseph Addison. Kilka razy pełnił funkcję charge d ’affaires w Berlinie.
Urodził się w 1879 roku, a zm arł w 1953.
wał go podatek korporacyjny (Korperschaftssteuer), wynoszący do

20 procent. W Niem czech obowiązywał jednorazow y podatek
przyrostowy ( VermögensZuwachsSteuer) - od wzrostu wartości ca
łego m ajątku nabytego w latach 1913-1919, a także podatek
kapitałowy (Notopfer) - od wartości całej własności po zapła
ceniu podatku przyrostowego. Podatek od dochodów k apitało
wych (Kapitalertragssteuer) , wynoszący 10 procent, tracił na zn a
czeniu, w7 m iarę ja k w artość dochodów kapitałowych kurczyła
się z dnia na dzień, n ato m iast zwy kły podatek dochodowy (E in
kommensteuer) n atu ra ln ie stopniowo jeszcze bardziej obciążał
coraz szersze grupy ludności, w m iarę ja k płace rosły w pogoni
za cenam i i wciąż więcej ludzi przekraczało kolejne progi po
datkowe.
W 1921 roku podatek dochodowy7 wynosił 10 procent od
pierwszych 24 tys. zarobionych m arek, w yrastał do 20 procent
od następnych 60 tys., i tak dalej, stopniowo, a m aksym alną
stawkę - 60 procent - należało zapłacić od całego dochodu po
wyżej 395 tys. m arek rocznie, czyli od kwoty, która we wrześniu
1921 roku odpowiadała około 1 tys. funtów lub 4,2 tys. dolarów'
- była to spora pensja w latach dwudziestych. Je s ie n ią 1921
roku m inim alny dochód konieczny do utrzym an ia czteroosobo
wej rodziny - rodziców z dwójką dzieci - wynosił nieco mniej
niż 24 tys. m arek (czyli około 60 funtów) rocznie. W m iarę jak
m ark a spadała, a w ynagrodzenia rosły, opodatkowanie re a l
nych dochodów stawało się proporcjonalnie coraz wyższe.
We wpisie do p am iętn ik a z d a tą 30 w rześnia lord D ’A bernon
zauważył jed n ak , że w porów naniu z poprzednim rokiem wyży
wienie i odzież ludzi, zwłaszcza dzieci, znacznie się poprawiły.
W ystępując w swej oficjalnej roli, konstatow ał z niepokojem ,
iż niedostatki wojny m usiały dać N iem com w yraźną przewagę
konkurencyjną nad krajam i, w których żywność i konsum pcja
dóbr luksusowych nadal były bliskie przedw ojennego poziomu.
Stanowiło to sprzyjającą okoliczność, oprócz innych znacznych
ułatwień, jak im i cieszył się niemiecki przem ysł - rozm aitych
rządowych subwencji, które powodowały zm niejszenie kosztów
produkcji. Węgiel był dostępny poniżej ceny kosztów w W iel

kiej Brytanii. C hleb sprzedaw ano znacznie taniej, niż wynosi
ła jego cena rynkowa. T ransport kolejowy oferowano poniżej
kosztów eksploatacji. Niem iecki budżet cierpiał, ale bardzo
mocno - i to w sposób ciągły - korzystał na tym niem iecki h a n
del i przemysł.
Nie wszyscy niemieccy handlowcy i przemysłowcy stracili
nadzieję na uzdrowienie m arki, je d n a k zdecydowana większość
robiła wszystko, co m ożna, aby ochronić swoje przedsiębiorstw a
z w yprzedzeniem - a jak o że tę ochronę m ożna było zapewnić
tylko kosztem państwa, ich obawy nabierały c h a ra k te ru samo-
spełniających się przepowiedni. Gdy tylko istniała tak a moż
liwość, starali się tworzyć salda kredytowe za granicą, zwykle
poprzez bezpośrednie uzgodnienia z klientam i lub p a rtn e ra m i
handlowymi - zaniżali faktury za swoje eksportow ane produk
ty sprzedaw ane (na przykład) w H adze, a w zam ian kupowali
produkty im portow ane, za które dostawali zawyżone faktury.
Takie m anew ry miały tę dodatkow ą zaletę, że umożliwiały
uniknięcie opodatkow ania w Niemczech.
Tego rodzaju działania, prowadzone na wielką skalę, przy
czyniałyby się do inflacji m arki. Gdyby je kontynuowano, to
ostateczny efekt stanowiłaby niewypłacalność Niem iec jak o
kraju, chociaż ich obywatele mogliby mieć znaczne aktywa za
granicą. Proces ten był szczególnie naganny nie dlatego, że
zysk eksp o rtera zwyczajnie oznaczał stra tę dla kraju, lecz dla
tego, że część tej straty kryła się w znacznych dotacjach - na
wyżywienie robotników i tra n sp o rt kolejowy - które zapewniały
konkurencyjne ceny eksportowanych niem ieckich towarów.
W praktyce zaniżanie i zawyżanie fa k tu r nie było chyba
zbyt powszechne, ponieważ niem iecki eksporter, jeżeli tylko
nie m usiał sprowadzać zysków do kraju, to wpłacał swoje za
graniczne przychody do banku za granicą, gdzie władze p o d at
kowe nie mogły się do nich dobrać. W każdym razie, dopóki
otrzymywano dużo obcej w aluty i dostatecznie wiele zwracano,
wpływ na m arkę był prawdopodobnie korzystny. F. Thelwall,
brytyjski sek retarz ds. przem ysłu w Berlinie, dostrzegał więcej

niepokojących oznak przyszłych kłopotów Niem iec. Wynagro
dzenia niem ieckich robotników, pisał w połowie października,
gdy za fu n ta płacono ju ż prawie 500 m arek, były zbyt niskie,
pracowników fizycznych nie traktow ano uczciwie:
O b e c n e n iep o k o je w śró d ro b o tn ik ó w w yw ołane są sp a d k ie m

w a rto śc i m a r k i i z bliżającym i się now ym i p o d a tk a m i, a o b a te
czynniki p o d n o sz ą koszty u tr z y m a n ia . N ie m ie c k i p rz e m y sło
wiec i h a n d lo w ie c z a r a b ia d u żo pieniędzy, z aró w n o w N i e m
czech, j a k i za g ra n ic ą , n a to m i a s t p a ń stw o j e s t co ra z bliższe
b a n k ru c tw a . Sądzę j e d n a k , że nie tyle w yn ik a to z fa k tu , iż n ie
m iecki e k s p o r te r g ro m a d z i w ielk ą f o rtu n ę w obcych k ra ja c h ,
ile z b łę d n e j polityki finansow ej n ie m ie c k ie g o r z ą d u w kw estii
b u d ż e tu p a ń s tw a oraz z fa k tu , że rz ą d te n m a zbyt w ielkie zo
b o w ią za n ia , z k tó ry ch nie j e s t w s ta n ie się wywiązać.
N ie m ie c k i sy ste m p o d a tk o w y m a dwie głów ne wady. Po
pierw sze, n a p a p ie rz e n a k ła d a n a d m i e r n e o b c ią ż e n ia i w k o n
sekw encji sta w ia ob y w a te la p rz e d w y borem : albo z o sta n ie z ru j
nowany, albo nie zapłaci p o d a tk ó w - a obyw atel nie w a h a się,
k t ó r ą m ożliw ość n a le ży w ybrać. Po d ru g ie , sy stem te n w iąże
się z ta k w ie lk ą re o rg a n iz a c ją a p a r a t u egzekucyjnego, że z a
pe w n e u pły nie kilka lat, z a n im sta n ie się n a p ra w d ę skuteczny.
W październiku 1921 roku budżet Rzeszy był w opłakanym

stanie. W m ark ach papierowych sum a zwyczajnych wydatków
rządowych (obejm ująca niedaw ną podwyżkę w ynagrodzeń
0 10 mld m arek) wraz z szacunkową kwotą odszkodowań dla
aliantów i kosztam i okupacji wynosiła 113 mld m arek. Przy
chody z poprzedniego budżetu oraz z nowych propozycji p o d at
kowych z lipca miały wynieść mniej niż 90 mld m arek. O blicze
nia te opierały się na kursie przeliczeniowym, w edług którego
1 m ark a w złocie odpowiadała 13 m arkom papierowym - j e d
nak prawdziwy kurs ju ż wtedy wynosił 22 do 1. Rzeczywistość
była taka, że sam a tylko sum a odszkodowań, jakie Niemcy
miały wypłacić aliantom , zrównała się ju ż z całkowitą sum ą

zwyczajnych i nadzwyczajnych wpływów do budżetu, a udałoby
się go zrównoważyć tylko wtedy, gdyby skutecznie wprowadzo
no w życie 15 nowych program ów podatkowych kanclerza W irt-
ha. W panującej sytuacji politycznej i przy użyciu obowiązują
cego wówczas system u fiskalnego było to bardzo wątpliwe. N a
przykład podatek od wartości m ajątku, którego w lipcu żądali
socjaliści, licząc na to, że zdołają coś uzyskać z wartości nie
ruchomości, nie przyniósł znaczącej kwoty realnych wpływów
ze względu na upływ czasu między m o m en tem oszacowania
m ajątku a płatnością. Z atem , praktycznie rzecz biorąc, każda
spłata reparacji m usiała spowodować nierównowagę budżeto
wą, z nieuchronnym i tego konsekwencjam i dla m arki.
„Perspektywa ta - D ’A bernon inform ował C u rzona - je st
dosyć niepokojąca. Nie m a rzeczywistej determ inacji, by
w strzym ać pracę maszyn drukarskich, system ściągania po
datków pozostaje m ało skuteczny, a do zredukow ania zasiłków
i subwencji podchodzi się z wielką nieśm iałością [...] Gdyby
napraw dę zdolny i mocny m in ister finansów zaczął kierować
finansam i Niem iec, to wyobrażam sobie, że wkrótce mógłby
zm ienić tę sytuację”. Brytyjski am b asador zgłosił dwa postula
ty: zwiększone podatki bezpośrednie nie powinny być zsynchro
nizowane z wyższymi cenam i, a niem iecki podatnik nie powi
nien zbyt wyraźnie zdawać sobie sprawy z tego, na co idą jego
wpłaty, zwłaszcza gdy są one przeznaczone dla zagranicznych
wierzycieli.
Przez dwa tygodnie rząd W irth a przechodził poważny kryzys
i był bliski rezygnacji. Kroplą, która przepełniła czarę, okazało
się ogłoszenie 17 października decyzji Ligi Narodów na tem at
✓
przyszłości G órnego Śląska - zdecydowano, że ta w przeszłości

cesarska prowincja zostanie podzielona między Niem cy a Pol
skę. O burzenie było powszechne i wielkie; wynikało w równym
stopniu ze zranionej dum y narodowej, ja k i z tego, że u tra ta
kolejnego bardzo ważnego obszaru przemysłowych Niem iec
jeszcze bardziej zm niejszała szanse na rychłe uzdrowienie go
spodarki. Decyzja Ligi stanowiła je d e n z głównych powodów,

dla których Niem cy przez kilka lat nie przystępowały do tej
organizacji. K anclerz m usiał złożyć dymisję, ale 26 paździer
nika znowu objął władzę, kierując koalicją większościowych so
cjalistów (SPD) i dem okratów (DDP), któ ra przyjęła, chociaż
z pro testem , notę aliantów kom unikującą wiadomość z G e n e
wy. Tymczasem niem iecka w aluta zeszła do rekordowo niskiego
poziomu: za fu n ta płacono 600 m arek.
Dr. W irthowi nie brakowało porad, co dalej robić. 25 paź
dziernika m in ister finansów Bawarii, deklarując, iż nie je st
przeciwny wypłatom reparacji, o ile są one możliwe, ostrzegł
rząd w Berlinie, że „istnieją pewne granice obciążeń p odatko
wych, jeżeli życie gospodarcze kraju m a nie zostać sparaliżow a
n e ”. Zwrócił uwagę na to, iż urzędnicy podatkowi są zalewani
nowymi ak tam i prawnym i dotyczącymi przychodów. Regulacje
te mogłyby - ja k mówił - przynieść m iliardy m arek więcej, gdy
by urzędnicy mieli czas, by ścigać spekulantów i innych, którzy
u nikają płacenia podatków.
Ludzie byli wściekli, ale w większości nie tak przygnębieni
ani pesymistycznie nastaw ieni ja k politycy. Sklepy w Berlinie
sprzedawały wielkie ilości towarów Niem com i obcokrajowcom.
Ceny akcji na giełdzie szły w górę, w m iarę ja k dolar rósł w siłę
wobec m arki. Banki były tak pełne zleceń giełdowych, że nie
które z nich z kilkudniowym opóźnieniem otwierały listy w wy
działach papierów wartościowych.
Oczyw iście t e n w zrost j e s t n iezdrow y i gorączkow y [pisał lord

D ’A b e rn o n ] . Z a p e w n e nie dzieli n a s zbyt w iele od p an ik i. G dy
tylko skończy się in flacja i dojdzie do deflacji, n a s tą p i są d n y
d zień. T u te js z a B e h r e n s tr a s s e , k t ó r a o d p o w ia d a L o m b a r d
S tr e e t w L o n d y n ie , przyw odzi m i n a myśl S a n F ra n cisco po
tr z ę s ie n iu ziem i. N ie m a l każd y b a n k j e s t rozbud ow yw an y lub
przebudow yw any, ta k że ledwo m o ż n a prze jść ulicą. To w szyst
ko p r z y p o m in a b a ń k ę s p e k u la c y jn ą k o m p a n ii S o u th Sea.
Zwykłemu człowiekowi z niewielką wiedzą o finansach na

pewno tru d n o było się rozeznać, czy perspektywy są dobre,
czy złe. Bez w ątpienia praw da wyglądała tak, że gdy państwo
niczym ogrom ny statek sunęło na oślep w stronę wodospadu,
niektórzy na tym korzystali, a inni tracili. W każdym razie lu
dzie wiedzieli, kogo obarczyć winą, jeżeli m im o pewnych oznak
dobrej koniunktury byt kraju okazałby się zagrożony. G azeta
„B erliner T ag e b la tt” zauważyła 9 listopada 1921 roku:
N a d a l im p o r t u j e m y w ięcej, niż e k s p o r t u je m y A j e d n a k m u
sim y o d d a ć 26 p r o c e n t w a rto ś c i b r u t t o n a sz e g o e k s p o rtu
[w r a m a c h s p ła ty r e p a ra c ji] . I n n e k ra je , p r z e s tr a s z o n e n a s z ą
k o n k u re n c y jn o śc ią , b u d u j ą p ło ty z d r u t u k o lcz aste g o . N a r z u
ca się n a m z o b o w ią z a n ia , k tó ry c h s p ł a ta z a jm ie całe dekady,
a nie p o d e jm u je się ż a d n y c h m ię d z y n a ro d o w y c h d z ia ła ń , by
u sta b iliz o w a ć m a r k ę . W m o m e n c ie p rzy ję cia u l t i m a t u m [lon
dyń skiego] d o la r k o sz to w ał 60 m a r e k . T e ra z k o sz tu je 180 lub
w ięcej.
G az eta n arzekała na „dość m ałą kapitalistyczną klasę wyż

szą”, która czerpie wielkie zyski z w ahań kursów, podczas gdy
obcokrajowcy korzystają z rozbieżności między krajow ą a za
g raniczną w artością m arki, „by hurtowo kupować nasze towa
ry”. Żądała, aby wysoko opodatkować dochody ze spekulacji
giełdowych oraz dolarowych, i pisała dalej:
P o d a te k k o rp o rac y jn y przynosi m in im a ln e wpływy, pon iew aż

o dlicza się n a jró ż n ie jsz e koszty [...] w tym koszty p ry w a tn y c h
sa m o c h o d ó w w łaściciela lub d y re k to ró w firmy, itd. [...] N a li
c za n ie n a le ż n y c h p o d a tk ó w p r z e b ie g a z ta k im o p ó ź n ie n ie m ,
że se tk i tysięcy z a m o ż n y c h ludzi nie zap łac iło je szc ze p o d a t
ków za rok 1920. C a ły te n g m a c h podatków , t e n d o m e k z k a rt,
chw ieje się w p o sa d a c h . S o c ja ld e m o k ra c ja w y m a g a n a ty c h
m ia sto w e g o w ido cznego p o św ię ce n ia od klas p ro d u k u ją c y c h
p o p rz e z o p o d a tk o w a n ie re a ln y c h w arto ści. P rz e m y s ł prób ow ał
o d e p rz e ć to n a ta r c ie , p r e z e n tu ją c gotow ość do u ła tw ie n ia s p ła
ty k o lejn eg o m ilia rd a w złocie dzięki akcji kredytow ej.
Coraz bardziej zdumiewające szacunki krążyły ju ż wtedy za

równo co do ilości niemieckich banknotów trzymanych fizycznie
za granicą - choć nie było jasn e na wypadek jakiej ew entualno
ści - j a k i wysokości niemieckiego kapitału zdeponowanego, za
inwestowanego lub zatrzym anego za granicą w celu uniknięcia
podatków. A rth u r Eichhorn w jednej z gazet skomentował celnie
ucieczkę kapitału, zauważając, że wartość eksportowanego kapi
tału nie jest znana nawet w przybliżeniu, chociaż z pewnością od
zakończenia wojny wyprowadzono go za granicę bardzo wiele:
U c h y la n ie się od p ła c e n ia podatków , lęk p rz e d so cjalizacją o raz

in flacja p rzy c zy n ia ją się w su m ie do odpływ u k a p ita łu z k r a
jó w ze z d e p re c jo n o w a n ą w a lu tą do tych, w k tó ry ch p ie n ią d z
j e s t zdrow y i się liczy. [...] Nie m a to nic w sp ó ln eg o z h a n d le m
m ię d z y n a ro d o w y m ani n o rm a ln y m i o p e ra c ja m i kredy to w ym i,
tylko po p r o s tu zw iększa chaos k ursó w w alutow ych.
Dolary am erykańskie, franki szwajcarskie i guldeny ho

lenderskie były ulubionymi celami wymiany, ale inne waluty,
w tym korona czeska, też zaczynały zdobywać pew ną p o p u lar
ność. Kredyty na holenderskie nazwiska w bankach szwajcar
skich były nieproporcjonalnie duże w stosunku do wielkości
handlu między H olan dią a Szwajcarią i panow ała opinia, że są
to „szwajcarskie kredyty dla niemieckiej spekulacji przebranej
w holenderskie szaty”. Ciekawy efekt uboczny pędu do franków
szwajcarskich stanowił fakt, że cena rynkowa k ró tk o term in o
wych in stru m en tó w finansowych w Szwajcarii wynosiła poniżej
3 procent, natom iast długoterm inow ych ponad 10 procent.
W sytuacji gdy kapitał uciekał, budżet się nie równoważył
i nikt nie chciał trzymać m arek, stała się rzecz nieuchronna:
w połowie listopada 1921 roku za dolara m ożna było kupić 250
papierowych m arek, a za fun ta - 1,04 tys. m arek. M arka m inęła
kolejną traum atyczną granicę w swoim zjeździe w dół. Niemcy

musiały teraz znaleźć 500 min m arek w złocie przed końcem lu
tego, żeby zapłacić aliantom , i wiedziały, iż czekają je sankcje ze
strony Francji - okupacja Zagłębia Ruhry - w razie niedotrzym a
nia tych ustaleń. Jedynym ratunk iem była pomoc Londynu - j e d
nak tam tejsi bankierzy odmówili przyznania koniecznych kredy
tów do czasu, gdy Niemcy uporządkują swoje finanse, a żądania
Francji stan ą się bardziej rozsądne. Jak o że żaden z warunków
najwyraźniej nie mógł zostać zrealizowany bez spełnienia się
najpierw pozostałych, niemieccy bankierzy zaczęli się obawiać,
że m ark a może spaść do poziomu austriackiej korony.
Na pierwszy rzut oka potrzebne były trzy pilne działania:
zrównoważenie budżetu, które pozwoliłoby powstrzymać druko
wanie pieniędzy; zakończenie subsydiowania przemysłu w posta
ci dotowania żywności, nieadekwatnych stawek za transport ko
lejowy i niedostatecznie wysokiego podatku węglowego (nawet
100-procentowy podatek podniósłby cenę taniego niem ieckie
go węgla jedy nie do poziomu 550 m arek za tonę, co stanowiło
niewielki ułam ek ceny światowej) oraz korekta stawek celnych,
połączona z wprowadzeniem skutecznego systemu poboru po
datków. Zważywszy na siłę lobby przemysłowego, żadne z tych
działań nie wydawało się prawdopodobne, ani nawet możliwe.
Zwiększające się koszty u trzym ania powodowały znaczne
niepokoje społeczne w Zagłębiu Ruhry, gdzie nawet nowe staw
ki wynagrodzeń nie rekom pensow ały ich wzrostu. Fabrykanci
głośno przekonywali, że wysokie ceny wynikają z prowadzonej
przez e n te n tę blokady finansowej, której o statn im epizodem
był podział G órnego Śląska. Te w ystąpienia w niewielkim stop
niu przem aw iały do pracowników najem nych. Brytyjski wice-
konsul w Essen donosił:
O b e c n e c en y żywności p ra w d o p o d o b n ie je sz c z e w z ro sn ą , cze
m u będzie sprzyjać c ałko w ity b ra k o rg an iz ac ji w ładzy wyko
naw czej. C h o c ia ż w tym m ieście d z ia ła sp e cja ln y u r z ą d do
z w alc za n ia n ie le g a ln y c h speku lacji i chociaż co ty d zień lo k aln a

p r a s a p u b lik u je in fo rm a c je o w y m ierz o n y ch k a ra c h , s to s u n k o
wo n iew ielu p rz e stę p c ó w ponosi a d e k w a tn e do swych czynów
ko n sek w en cje. N a p rzy k ła d człowiek a re s z to w a n y za s p r z e
d a w a n ie n ie le g a ln ie uzyskanej białej m ąk i z o sta ł o sąd zo n y
i uwięziony, ale po wyjściu znow u był w sta n ie n ią h a n d lo w ać .
[...] N ie tylko ceny nowo sp ro w a d z a n y c h tow aró w ro s n ą z d n ia
n a d zień , ale też ceny sta ry c h z ap a só w są p o d n o sz o n e w c ią g u
każdych 24 godzin.
22 listopada sir Basil Blackett*, kontroler finansów w bry

tyjskim m inisterstw ie finansów, przedstaw ił w m inisterstw ie
spraw zagranicznych otrzeźwiający rapo rt na te m a t problem ów
Niemiec. W czasie służbowego objazdu po tym kraju uderzył go
ko ntrast między W ielką B rytanią z niem al dwom a m ilionam i
osób bez pracy, a N iem cam i, gdzie prawie nie było bezrobocia.
P o m im o dużej dozy zdrow eg o ro z są d k u p rz e c ię tn y człowiek

z [n iem ieck iej] ulicy zaczyna w ierzyć w to, co p r ó b u ją m u
w m ów ić n ie k tó rz y z a in te re s o w a n i przem ysłowcy, ta k iż n ie m a l
ochoczo p rz y jm u je fałszyw ą d o k try n ę , że d la h a n d lu d o b rze
j e s t, gdy rz ą d pro w ad zi politykę in fla cy jn ą i sta le w ydaje w ię
cej, niż w ynoszą j e g o d o chod y - i że z p e w n o śc ią n ie k o rz y st
nie w pływ a n a kraj to, iż o trz y m u je du ży przychó d z z a g ra n ic y
z ty tu łu odszko dow ań. [...]
N a w e t n ie m ie c k i p rzem y sło w iec wie, że o b e cn e d z ia ła
n ia n ie m ie c k ie g o p rz e m y s łu (n iszczenie e k s p o rtu s ą sie d n ic h
p a ń stw ) są o z n a k ą go rączk i, a nie zdrow ia. Ale, j a k zwykle,
k a ż d a k la sa w N ie m c z e c h uw aża, iż o b c ią ż e n ia p o d a tk o w e p o
w inn y spaść n a i n n ą klasę czy klasy. [...] N a w e t najw ięksi o p
tym iści sk ło n n i są w fata listy c zn y sposób pozw alać n a to, by
rzeczy sa m e biegły sw oim to r e m , i czekać, aż św iat odzyska
* Później dyrektor Banku Anglii. W brytyjskim ministerstwie finansów od 1904

roku. Urodził się w 1882 roku, a zm arł w 1935.
zdrow y ro zsąd e k . W ielcy przem ysłow cy p r ó b u ją ocalić coś z t e

go w ra k u , z a m ie n ia ją c w szystkie swoje p a p ie ro w e m a r k i n a
obce waluty, a je ż e li się nie d a, to n a re a ln e rzeczy - zie m ię ,
maszyny, itd., w szystko, co m a n ie z a le ż n ą w artość. [...] N ie m a
ż ad n e j z a c h ę ty do o sz c z ę d z a n ia w łaśn ie w sytuacji, gdy s t a n o
wi ono f u n d a m e n t a l n ą p o tr z e b ę p a ń stw a .
Spadek wartości m arki, wskazywał dalej Blackett w swoim

raporcie, stopniowo unicestwia klasy średnie - wartość ich in
westycji szybko zanika. Dodawał, że milion m arek w niem ie
ckich obligacjach wojennych, który odpowiadał w m om encie
ich kupna około 45 tys. funtów w brytyjskich obligacjach wo
jennych, je s t ju ż w art tylko około 1 tys. funtów, „a nawet j e
go krajowa siła nabywcza nie wynosi więcej niż 3 tys. funtów
i gwałtownie sp a d a ”. Niem iecki em eryt z dochodem w wysoko
ści 10 tys. m arek przed w ojną wypadał korzystnie w porów na
niu z angielskim em ery tem otrzym ującym 500 funtów. Teraz
w artość jego em erytury wynosiła - po przeliczeniu - zaledwie
10 funtów, a jej siła nabywcza - mniej niż 30 funtów. Ponadto
polisy ubezpieczeniowe były w arte mniej dla ich posiadacza lub
spadkobiercy niż coroczna składka, k tó rą płacił ze swoich cięż
ko zarobionych oszczędności.
Blackett zauważył, że ustawy ograniczające wysokość czyn
szów uderzały w mniej więcej te sam e klasy, które „przym u
szono do głodu, aby łożyć na wynagrodzenie niem ieckiego
robotnika i zyski jego pracodawcy”. Dotacje na chleb i kolej, sfi
nansow ane przez inflację, w połączeniu z ograniczeniem wyso
kości czynszów, pozwoliły obcokrajowcom kupować niemieckie
towary za ceny dużo niższe od światowych, a jeżeli mieszkali
w Niem czech lub je odwiedzali, podróżować, jad ać i wynajm o
wać domy za śmiesznie m ałe pieniądze. „Stopniowy proces wy
kupywania i wywożenia ruchom ego kapitału Niemiec, mebli,
fortepianów, itd., zachodzi kosztem N iem iec jako całości”.
Obcokrajowcy masowo nabywali też nieruchom ości oraz
udziały w fabrykach i wszelkiego rodzaju przedsiębiorstwach.
Do pewnego stopnia działo się to kosztem robotników, których

płace pozostawały w tyle za rosnącymi kosztam i utrzym ania,
je d n a k najbardziej ucierpiały klasy średnie - ich kapitał został
zniszczony i w dużej m ierze wyeksportowany. Z daniem Blacket-
ta eksportujący przemysłowcy mogli jeszcze jakoś utrzym ać
się na powierzchni, ale inni, produkujący towary z częściowo
im portowanych materiałów, w żadnym razie nie byli w stanie
poradzić sobie w sytuacji stałego i szybkiego spadku wartości
marki.
R aport B lacketta kończył się następująco:
J e d y n ą re a ln ą , ty m czaso w ą korzyścią j e s t to, że robo tn icy

w N ie m c z e c h m a ją p rac ę, j e d n a k n a w e t to w ynika głównie nie
z u d a n e g o e k sp o rtu , ale z niew łaściw ie m otyw ow anej k o n s u m p
cji posiadaczy m a r e k papierow y ch , któ rzy c h cą się ich szybko
pozbyć, a z a te m z n ieo d p o w ied n io m otyw ow anej p rodukcji,
w istocie zak łócającej właściwy bieg e k sp o rtu i do pew n eg o
sto p n ia zw iększającej ilość im p o rto w a n y c h d ó b r luksusow ych.
I s tn ie ją w y s ta rcz ają ce p rz e sła n k i, by o drzucić tez ę, że rz ą d
n ie m ie c k i u m y śln ie p ro w a d ził lu b pro w ad zi politykę inflacyj
n ą ta k k a ta s t r o f a l n ą d la k a żd e g o rz ą d u , k tó ry by j ą przyjął. To
raczej słabość i b r a k d o św ia d cz en ia są p rzy czy n ą b ra k u w ię k
szych sukcesów.
O cen a B lacketta, z któ rą D ’A bernon całkowicie by się zgo

dził, ostro kontrastow ała z przekonaniem - być może tylko u d a
wanym - francuskiego rządu, że Niem cy blefują, m an ip u lu ją
kursam i na w łasną korzyść i w rzeczywistości szybko zwiększają
swój dobrobyt. W istocie dowody na to, co dzieje się w n iem ie
ckiej gospodarce, znajdowały się pod ręką, w okupowanej przez
aliantów N adrenii.
Brytyjski konsul generalny w Kolonii, Paget T h u rsta n ,
w raporcie datow anym na 23 listopada 1921 roku zauważył, że
w sklepach codziennie kłębią się tłum y kupujących i dla własnej
ochrony wiele sklepów je s t zamykanych na d użą część dnia.
C z ę s to m o ż n a zobaczyć kolejki c h ę tn y c h , u sta w ia ją c e się p rz e d

sk le p e m w o czek iw an iu n a p o n o w n e o tw a rc ie. W tych okolicz
no ściach j e s t oczywiste, że w ystaw ione to w a ry z o s ta n ą szybko
w y p rz e d a n e , a k o le jn a d o sta w a spow oduje zn aczn y w zro st cen.
W istocie, m o ż n a t e r a z zao b serw o w ać niezwykły fe n o m e n :
cen y h u rto w e są często z n a c z n ie wyższe od cen d e ta lic zn y c h ,
w p rz y p a d k u n ie k tó ry c h a rty k u łó w ró ż n ic a ta wynosi n ie m a l
100 p ro c e n t. J e s t j a s n e , że do pók i p a n u ją ta k ie w a ru n k i, kosz
ty u tr z y m a n ia w m a rk a c h b ę d ą wciąż ro sn ą ć, a ro z w ią z a n ia
spo rów płacow ych m o g ą być tylko b a rd z o k ró tk o trw a łe .
C ztery dni później Addison pow tarzał tę sam ą historię

z Berlina, m im o że stolica ze względu na swoje dużo większe
oddalenie od granicy znacznie mniej ucierpiała na skutek n a
jazdów zagranicznych klientów, pragnących skorzystać na kur
sie walutowym.
W ie le sklepów ogłasza, że w szystkie to w a ry zostały w y p rz e d a

ne. In n e są z a m y k a n e po p o łu d n iu , n a godzinę do 4 godzin,
a większość o d m a w ia sp rz e d a ż y więcej niż je d n e g o a rty k u łu
teg o s a m e g o ro d z a ju j e d n e m u klientow i. Pęd do k u p o w a n ia
p ra k ty c z n ie się zakończył, ja k o że, ogólnie rzecz biorąc, c e
ny zostały p o d n ie sio n e zg o d n ie z now ym k u rs e m w aluto w ym .
J e d n a k w n ie m a l każdy m sk lepie z a p a r a t a m i fo to g raficz n y
m i wciąż łatw o zobaczyć J a p o ń c z y k a z z a p a łe m d o k o n u ją c e g o
zakupów. Ale w z asad zie, je ś li chodzi o B e rlin , to N ie m c y s t a
n ow ią zd ec y d o w an ą w iększość nabywców i g r o m a d z ą tow ary
z obawy7 p rz e d k o le jn ą podw yżką c en lub całk ow itym w yczer
p a n ie m zapasów.
Addison odbył rozmowę z kanclerzem , który stwierdził

z przygnębieniem , że nieustanny, szybki wzrost cen w końcu za
czyna budzić obawy o utrzym anie porządku publicznego. W irth
powiedział, iż wszystkie rozsądne żądania trzeba spełnić, ale
sytuacja z dnia na dzień tak gwałtownie zm ienia się na gorsze,
a ciągle pow tarzające się trudności, wym agające szybkich roz

wiązań, kosztują tak wiele - w sytuacji gdy nie m a na to fun du
szy - że ten ciężar staje się dla szefa rządu nie do zniesienia.
K a n c le rz robi, co m oże, żeby u tr z y m a ć spokój [uw ażał A d d i

son], j e d n a k fakt, iż klasy p ra c u ją c e nie m o g ą d o s ta ć n a w e t
n a jb a rd z ie j n ie z b ę d n y c h a rty k u łó w pierw szej potrzeby, ch yba
że za n ieb o ty cz n e ceny, w p o łą c z e n iu z n a s t a n i e m srogiej zim y
m oże p ro w a d zić do pow ażnych kłopotów. Po naszej rozm ow ie
k a n c le rz m ia ł p rzew odniczyć o b r a d o m g a b in e tu , k tó ry z e b ra ł
się, aby ro z p a trz y ć nowe ż ą d a n ia płacow e p rac o w n ik ó w w ładz
m ie jsk ich B e rlin a , a sied zieliśm y w p ó łm ro k u , n a sk u te k s t r a j
ku p rac o w n ik ó w e le k tro w n i, k tó ry zakończył się d o p ie ro n a
stę p n e g o d n ia dzięki o b ie tn ic y podw yżek d la w szystkich, o z n a
czającej d o d a tk o w y w y d a te k 400 m in m a re k .
„Dr W irth - ja k posępnie podsum ował Addison - je s t czło

wiekiem cichej determ inacji, ze skłonnością do o ptym izm u”.
Chociaż Addison uważał, że niem al powszechną niem iecką
w adą je st wyolbrzymianie wszystkich trudności, przyznawał, iż
nie tylko klasa średnia znajduje się w poważnych ta ra p a ta c h ,
ale również robotnicy obniżyli swój stan d ard życia do absolut
nego m inim um . Ani on, ani żaden z jego niem ieckich rozmów
ców nie m iał wątpliwości, że główne czynniki, które powodują
niepokoje społeczne i rewolucje, są pod koniec 1921 roku zno
wu obecne w Niemczech. W końcu listopada, gdy w Berlinie
z powodu braku żywności zaczęło dochodzić do rozruchów, m a
jących reperkusje w dużej części kraju, niem iecka w aluta spad
ła do poziomu nieco powyżej 1,3 tys. m arek za funta.
Negatywne n astępstw a miały też miejsce w Austrii, gdzie ko

rona spadała coraz szybciej, a żywności było jeszcze mniej niż
w Niemczech. R ozdrażnieniu na skutek stałego wzrostu cen to
warzyszyło uczucie głębokiej urazy i nienawiści wobec wszyst
kich, którzy zarabiali, lub rzekom o zarabiali, na nieszczęściach
A ustrii - nielegalnych handlarzy, spekulantów na rynku w alu

towym oraz, ja k to było to przewidzenia, do Żydów.
Wiedeńczycy wyszli na ulice 2 g rud nia po kolejnym głębo
kim spadku korony. Ilość szkła, które rozbito w mieście ta m
tego dnia, była ogrom na. Nieuzbrojony 30-tysięczny tłum -
a w nim wielu chuliganów - niszczył i plądrował wr całej stolicy
sklepy z żywnością, restau racje i kawiarnie oraz zaatakow ał
hotele w głównej dzielnicy. J e d n a k tylko w przypadku Bristo
lu, gdzie zatrzym ał się sir W illiam Goode, były przewodniczą
cy austriackiej sekcji Komisji R eparacyjnej, tłum doszedł aż
do drugiego p ię tra i splądrował jeg o a p a rta m e n t. W edług ra
portu sir W illiam „przez godzinę powstrzymywał tłum przed
wrejściem do pokoju, w którym schroniło się kilka angielskich
i am erykańskich d a m ”, a potem został ograbiony ze wszystkich
swoich rzeczy.
D em o nstranci żądali, aby państwo przejęło wszystkie obce
w7aluty - większość sklepów dla ochrony własnego interesu żą
dała zapłaty za towary właśnie w obcych w alutach - oraz ob
jęło kontrolą rynek papierów wartościowych. Chcieli również,
by przejęło całe złoto, także to, które należało do kościołów
i klasztorów. D om agali się progresywnego podatku od n ieru
chomości, natychm iastow ego w prow adzenia system u ubezpie
czeń dzieci oraz systematycznej redukcji subwencjonowania
żywności. K anclerz ustąpił we wszystkich tych spraw ach z wy
ją tk ie m dotow ania żywności, którego zaniechanie podniosłoby
jeszcze bardziej koszty utrzymiania.
Ten dzień stanowił ostrzeżenie. Brytyjski attache handlowy
wr W iedniu nadal mógł napisać, gdy korona niepowstrzym anie
sunęła w dół: „O baw iam się, że te rozruchy zapowiadają u p a
d e k ”. Do czasu n astan ia stabilizacji była to oczywiście jedyn a
rzecz, której wszyscy mogli być pewni, choć w sensie finanso
wym, a nie politycznym. W rzeczy sam ej, Austriacy wykazali
niebywałą zdolność do znoszenia długotrw ałego cierpienia.
Podczas gdy niem al każdy inny naród w Europie ju ż dawno wie
le razy by eksplodował, A ustriacy ja k dotąd przyjmowali czte
roletnią serię kryzysów finansowych stosunkowo pokornie. K la

sa średnia ucierpiała zdecydowanie najm ocniej, a je d n a k nie
podjęła żadnego realnego publicznego działania, by poprawić
swoją sytuację. W istocie wydawało się, że rozruchy grudniowe
na jakiś czas rozładowały napięcie większości wiedeńczyków.
Gdy austriacka w aluta spadła do poziom u ponad koron 2 tys.
za funta, A ustria szybko powróciła do swojego zwykłego stanu
letargu. U niw ersytet W iedeński ze względu na panujący chłód
n a zimę zawiesił zajęcia. G iełda zastrajkow ała z powodu p o d at
ku nałożonego na jej członków7. Ceny biletów kolejowych wzro
sły o 300 procent. Podczas gdy nocne życie bogaczy stawało się
coraz bardziej szalone, em erytow ani adwokaci i eksgenerało-
wie snuli się, doszczętnie zrujnowani, nad D unajem .
5. Zjazd do hiperinflacji
N
iepokoje społeczne stanowiły jed en z oczywistych sympto
mów inflacji. Austriackie i niemieckie kręgi finansowe były
zgodne, że samej choroby nie da się powstrzymać bez dobrej woli
społeczności międzynarodowej i znacznego zmniejszenia zobo
wiązań wynikających z traktatów pokojowych. Z atem niemieccy
politycy zabrali się do łagodzenia objawów wszędzie, gdzie to tyl
ko możliwe. Podejmowano dodatkowe kroki, które miały pokazać
opinii publicznej, że rząd zwalcza paskarstwo i spekulację. P re
m ier Bawarii złożył nawet w lokalnym parlam encie projekt usta
wy czyniącej z obżarstwa przestępstwo zagrożone surową karą.
Dla celów tej ustawy żarłok został zdefiniowany jako „ten,
kto nawykowo oddaje się przyjemnościom stołu w takim stopniu,
że może wywołać niezadowolenie ze względu na tru d n ą sytuację
ludności”. Akt zakładał, iż taki osobnik „może zostać aresztowa
ny pod zarzutem obżarstwa i ukarany więzieniem lub grzywną
w7 wysokości do 100 tys. m arek (około 75 funtów7) za pierwsze
przestępstwo tego rodzaju”. Drugi napad obżarstwa wiązał się
z zagrożeniem karą do pięciu lat ciężkich robót, grzywną do
200 tys. m arek i odebraniem praw cywilnych. Przewidziano też
kary dla osób świadczących usługi gastronomiczne, działających
w zmowie lub pomagających w przestępstwie, a specjalny ustęp
poświęcono obcokrajowcom, którzy w przypadku skazania mieli
podlegać dodatkowej karze wydalenia z Rzeszy*.
* W dokumencie brytyjskiego MSZ zawierającym ten raport widnieje odręczny

dopisek lorda Curzona: „Zabaw ne” oraz sugestia, że powinno się ten tekst prze
słać królowi dla rozrywki.
U staw a ta - przypom inająca wcześniej przedstaw ioną

w Austrii propozycję, by opodatkować wszystkich, którzy wyda
li obiad lub podwieczorek - nie m iała praktycznie znaczenia,
ponieważ nigdy nie została uchwalona. N iem niej je d n a k świad
czyła nie tylko o tym, ja k bardzo rażące było zachowanie nie
mieckich spekulantów i obcokrajowców przybywających tłu m
nie, żeby wykorzystać kurs wymiany walut, ale też o tym, do
ja k desperackich, żeby nie powiedzieć absurdalnych, działań
zostali zm uszeni szanowani politycy.
W takim stopniu, w ja k im spadek w artości m ark i wynikał
bezpośrednio lub pośrednio ze zobowiązań odszkodowaw
czych, z których N iem cy w żadnym razie nie były w stan ie
się wywiązać, powszechnie przyjm owano, że naw et doraźne
złagodzenie tych roszczeń sprawi, iż m a rk a szybko zyska na
wartości. N a 18 g ru d n ia 1921 roku zwołano trze cią k o n fe re n
cję londyńską; w iadom ość o tym uznano za sygnał, że a lia n
ci w końcu zrozum ieli, iż płatności w złocie przypadające na
styczeń i luty 1922 roku są praktycznie niem ożliwe do wyko
nania. K o n sta ta c ja ta spowodowała falę optym izm u, k tó ra
p rz elała się z im p e te m przez giełdy - wiary, że w końcu u da
się usunąć tę n iezno śną chorobę, d rą ż ą c ą system finansowy.
1 g ru d n ia 1921 roku m a rk a w ystrzeliła w górę o j e d n ą czw artą
w stosunku do swojej w artości w listopadzie. Gdy został osiąg
nięty poziom 751 m are k za fu n ta (w listopadzie funt kosz
tował średnio 1,041 tys. m are k ), ceny wielu akcji i udziałów,
chociaż n ad al znacznie wyższe od poziomów z g ru d n ia 1920
roku, spadły o połowę lub naw et więcej*, n a to m ia st B ank R ze
szy kupował obce w aluty na potęgę.
W illiam Seeds donosił o podobnej panice w M onachium ,
gdzie niektóre mniejsze banki i koncerny finansowe bardzo po
ważnie ucierpiały.
* Np. Daimler: (w grudniu 1920 roku) 295 marek, (w listopadzie 1921 roku) 800,
(22 grudnia 1921 roku) 490; Allgem eine E lek trizitäts Gesellschaft: 319, 1100,
657; Deutsche Bank: 327, 701, 475.
ZJAZD DO HIPERINFLACJI | 81
P r a s a uw aża, że fin an so w e n eg o cjacje w L o n d y n ie nie są ż a d n ą

p o d s ta w ą nagłej p o p raw y k u rsu i p ró b u je z n ie ch ę cić do s p e k u
lacji [pisał]. J e d n a k pod tym w z g lę d e m w a r u n k i są w yjątkow o
n iez d ro w e i ludzie b ę d ą n a d a l u le g a ć p lo tk o m i sp ekulow ać to
w a r a m i lub a k ciam i.
j
C o się tyczy o b ro tu a k c ja m i, to w szystkie w a rstw y sp o łe

c z e ń stw a od m iesięcy sp e k u lu ją , całkow icie lek cew ażąc zdrow y
ro zsąd e k . L e k k ą r ę k ą k u p u ją akcje c a łk ie m n ie z n a n y c h firm ,
c z a sa m i ch cąc z a m ie n ić b ezw arto ścio w e p ie n ią d z e n a p a p ie ry
w arto ściow e u z n a w a n e za d o b r ą lo k atę, ale g e n e r a ln ie licząc
n a zyski ze w z ro stu w a rto ś c i akcji. C e n y akcji sz an o w an y c h
koncernów , k tó re dawały, n a p rzy k ład , 2 0 -p ro c e n to w ą dywi
d e n d ę , „ p o m p o w a n o ” co ra z wyżej, aż w ko ńcu p o sia d ac ze nie
m ogli liczyć n a zw rot n a w e t w wysokości 1 p r o c e n ta , i w e fe k
cie p o p ra w a sytuacji m a r k i nie p rzy n io sła z ado w olenia, ale
w ręcz o d w ro tn ie .
P o p rz e d n i s p a d e k w a rto ści m a rk i m ia ł rów nież te n n ie fo r
tu n n y e fe k t, iż ludność, o g a r n i ę ta s z a łe m k u p o w a n ia, tłu m n ie
rz u c iła się do sklepów. M iejscow i, m im o że p o tę p ia li o b c o k ra
jow ców za w ykupyw anie N ie m ie c dzięki k o rzy stn y m k u rso m
w alu to w y m , nie po zo staw ali a n i tro c h ę w tyle w o p ró ż n ia n iu
sklepów z zapasów. [...] W ie lu uw ażało, że ich p ie n ią d z e w k ró t
ce nie b ę d ą m ia ły żad n ej w a rto ś c i i tr z e b a j e w y m ien ić n a to
wary, dopóki je sz c z e m o żn a ; inn i zdaw ali sobie sp raw ę z tego,
iż ta m a n i a k u p o w a n ia przyczyni się do sp a d k u k u rsu w a lu ty
i w z ro stu cen, a z a te m kupow ali w c e lac h spekulacyjnych.
P r a s a w sk azy w ała n a to, że gdy w yczerp ie się siła nab yw
cza lud ności, m oże n a s tą p ić k a ta s tr o f a ln e z a ła m a n ie h a n d lu ,
a w te d y u c ie rp ią ubo ższe w a rstw y ludności. J e d n a k w szystkie
wysiłki, aby wpoić tro c h ę ro zsąd k u o g a rn ię ty m p a n ik ą lu
dziom , szły n a m a r n e i c en y a rty k u łó w w sk le p ac h rosły do
słow nie z d n ia n a dzień.
N ie m ie c k a w a lu ta j e s t oczywiście u z n a w a n a za t a n d e t
ny p a p ie r bez w arto ści. M im o to było u d e rz a ją c e , że N ie m c y
z b a rd z iej sk ro m n y c h w a rs tw spo łecznych zawsze m ieli je j do-
s ta te c z n ie dużo, by pozwolić sobie n a ta k ie lu ksusy j a k tea tr,

kino, lodowisko, wycieczki n a wieś, itd. S u m y w y d a w a n e w c z a
sie szału zak u p o w eg o m u sia ły być o g ro m n e . Zwykłe tłu m a c z y
się, że te p ie n ią d z e pochodziły z k a p ita łu i oszczędności. G dy
n ie d a w n o r o z m a w ia łe m z m in i s t r e m h a n d lu , d a ł m i to sa m o
w y ja śn ien ie i rozw odził się n a d , j e g o z d a n ie m , n a jw aż n ie jszy m
e le m e n t e m o b e c n e g o s t a n u rzeczy, a m ianow icie n a d tym , że
z a u fa n ie ludzi do p a ń s tw a i ich lojalność w obec n ieg o p ow aż
nie osłabły - ci, k tó rz y w sp arli rz ą d w czasie wojny, k u p u jąc
obligacje p a ń stw o w e , stra cili f o r tu n ę n a sk u te k d e p re c ja c ji
m a r k i i te r a z całe sp o łe cz eń stw o u ch y la się od p ła c e n ia p o
d a tk ó w i p rz e z n a c z a p ie n ią d z e n a sp e k u lac y jn e z ak u p y - albo
dyw anów i tym po d o b n y ch rzeczy, albo ta k zw anych „ p a p ie ró w
w a rto śc io w y c h ”.
To, że niem iecki rząd m usiał się teraz zmierzyć z sytuacją,

w której (słowami jed n eg o z członków komisji kontroli rozbro
jen ia) wszyscy podatnicy składają, kiedy tylko m ożna, fałszywe
deklaracje podatkowe, było ju ż wy starczająco złe. Pogłębiające
się rozczarowanie wobec adm inistracji - ju ż niem al powszech
ne i zupełnie uzasadnione - o którym mówił bawarski m in ister
handlu, jeszcze pogarszało sprawę.
N ik t nie p a n u je n a d tym , co się dzieje [n a r z e k a ł „ B e rlin e r T a

g e b l a t t ” w a rty k u le w s tę p n y m z 6 g r u d n ia 1921 ro k u ]. N ik t nie
wie, co się s ta n ie z c a łą s e r ią propozycji p o d atk o w y ch [...] [po
niew aż] m in is te r s tw o fin an só w j e s t „ p ro w a d z o n e ” p rze z m in i
s t r a żywności j a k o s p ra w a u bo czna. [...] W o s t a tn i m ty g o d n iu
lis to p a d a w y e m ito w a n o więcej now ych b a n k n o tó w niż kiedy
kolw iek w cześniej: 4,5 m ld m a r e k - p ra k ty c z n ie dwTa razy tyle,
ile w ynosiła w a rto ś ć w szystkich naszych b a n k n o tó w w o b ieg u
p rz e d w ojną. J e ż e li nie u p o rz ą d k u je m y w k o ńcu finansów , nasi
w ierzyciele n a r z u c ą n a m p rz y m u s o w ą a d m in is tr a c ję .
Lord D ’A bernon doszedł ju ż do podobnych wniosków na te

ZJAZD DO HIPERINFLACJI | 8 3
m at kanclerza. 24 listopada 1921 roku zapisał w swoim p a m ię t

niku, celowo osiągając pewien efekt humorystyczny:
C o r a z b a rd z iej u tw ie r d z a m się w p rz e k o n a n iu , że W ir t h m a
b a rd z o n iew ielk ie r o z e z n a n ie w liczbach i t r a k t u je j e głównie
ja k o re to ry c z n y o r n a m e n t. G dy tylko zaczyna się z n im d y sku
tow ać o szczegółach n ie m ie c k ie g o b u d ż e tu , je g o k o n c e n tr a c ja
sła b n ie i w ydaje się c a łk ie m n iez d o ln y do z r o z u m ie n ia m o ich
n a w e t n a jb a rd z ie j p rze jrzy sty c h wywodów.
Być może na tym etapie dr W irth, podobnie ja k inni, uwa

żał, że równoważenie budżetu je s t bardziej akadem ickim niż
praktycznym przedsięwzięciem , gdy Francja wzywa Niemcy,
by, ja k to ujął, „wyłożyły m iliardy w złocie na stół”. 16 grudnia
gazeta „B erliner T ag e b la tt” wiernie przedrukow ała jego słowa,
pisząc, że w edług niego niem iecka gospodarka je s t sztucznie
nab rzm iała na skutek spadku kursu m arki, co w ciągu n a stę p
nych kilku miesięcy może doprowadzić do bardzo gorzkiego
rozczarowania. „Ta fikcyjna dobra k oniunktura, k tó rą często
wyrzucają nam nasi adw ersarze - mówił - uwidacznia się w cał
kiem odm iennej formie w innych krajach. W Anglii i Ameryce
przyjmuje postać bezrobocia”.
D r W irth stwierdził, iż nie da się ożywić światowego,
a zwłaszcza europejskiego system u gospodarczego, gdy ca
ła E u ro p a W schodnia je s t zrujnow ana, niezdolność narodów
w schodnioeuropejskich do kupow ania rozprzestrzen ia się zaś
/
na kraje Europy Środkowej. J e d y n ą nadzieją, w edług niego,

było to, że świat, a w szczególności „angielskie kręgi finanso
w e”, zaczną w' końcu zważać na w yjaśnienia Niem iec, dlaczego
nie są one w stanie zapłacić tyle, ile się od nich żąda - że ul
tim a tu m londyńskie pozbawiło Niem cy zdolności kredytowej
i problem ten je s t ściśle związany ze światowym system em go
spodarczym.
P rasa chłodno przyjęła jego przem ówienie. Kraj trady
cyjnie respektujący prawo, w którym dochodziło ju ż do przy
padków masowych grabieży, dokonywanych przez miejscową

ludność, potrzebował raczej działania niż wymówek. Niestety,
przy wprow adzaniu swoich reform w życie socjalistyczny rząd
zależał w ogrom nym stopniu od najbardziej reakcyjnych klas
urzędniczych, których życzliwość zm alała wraz z ich oszczęd
nościami i dochodami. W efekcie robiono coraz mniej i rząd
tracił wsparcie robotników, którzy głosowaniem przestali sobie
w ogóle zawracać głowę. Polityka staw ała się dla nich nieisto t
na - w Boże N arodzenie 1921 roku ich jed y n ą troską były ros
nące koszty utrzy m an ia i pytanie, ja k sobie z nimi poradzić.
W ciągu ośmiu lat - od 1913 roku - cena chleba żytniego
wzrosła 13-krotnie, a wołowiny - 17-krotnie, a i tak zaliczały
się one do towarów, które zdrożały najm niej. Cukier, m leko
(4,40 m arki za litr), wieprzowina, a nawet ziem niaki (1,5 m a r
ki za funt) podrożały od 23 do 28 razy; cena m asła wzrosła
33-krotnie. Były to tylko oficjalne ceny - realne często okazy
wały się o j e d n ą trzecią wyższe - a wszystkie one i tak spadły
o połowę od października, czyli w ciągu zaledwie dwóch m ie
sięcy.
K rótkotrw ała aprecjacja m arki w grudniu nie przyniosła
żadnej ulgi. Wydarzenie to spowodowało przejściowy, trzykrotny
wzrost bezrobocia (do 3 procent) i stanowiło n astęp n e ostrzeże
nie, przez co nieuchronnie trzeba będzie przejść, gdy pewnego
dnia maszyny p rz estan ą drukować banknoty na każde zam ó
wienie. Przed wojną, gdy m ark a była zdrowa, zwykle dochodziło
do około 9,5 tys. bankructw rocznie. Kiedy w czasie wojny wzro
sła inflacja, ta w artość regularnie spadała - z 7,739 tys. w 1914
na 807 w 1918 roku. Całkow ita liczba bankructw w 1921 roku,
w; ciągu pierwszych siedm iu miesięcy, gdy m a rk a pozostaw ała
dość stabilna, wyniosła 2,975 tys., ponad dwa razy więcej niż
w 1920 roku i trzy razy więcej niż w 1919 roku*. D ane za 1921
rok były najbardziej sym ptom atyczne, ponieważ jeżeli porów
* O d 1912 roku liczba bankructw w kolejnych latach była następująca: 9,218 tys.,
9,725 tys., 7,739 tys., 4,594 tys., 2,279 tys., 1,240 tys., 807, 1,015 tys., 1,324 tys.,
2,975 tys.
na się liczbę bankructw w czasie poszczególnych miesięcy tego

roku, to m ożna wykazać, że spadający kurs niemieckiej waluty
wiązał się z m niejszą liczbą bankructw i odwrotnie. Najwięcej
bankructw - 845 - miało miejsce wiosną, gdy m ark a stała naj
wyżej, ale kiedy osiągnęła swoje m inim um w listopadzie, liczba
bankructw wy niosła 150. „F ran k fu rter Z e itu n g ” skom entow ała
to tak: „Daje to pewne wyobrażenie, ja k strasznej katastrofy
m ożem y się spodziewać, jeżeli faktycznie dojdzie do szybkiej
i trwałej poprawy sytuacji m a rk i”.
K onferencja londyńska z udziałem Lloyda G eorge’a i fra n
cuskiego p re m ie ra A ristid e’a B rian da niczego nie rozwiąza
ła. Kwestia reparacji została odroczona do czasu kolejnego
spotkania, które miało się odbyć po Nowym Roku w C annes.
N ajważniejsza podjęta tam decyzja polegała na tym, by u s ta
nowić m o rato riu m na spłatę przez Niem cy rat przypadających
na styczeń i luty oraz zobligować je, aby potem , do czasu przy
jęcia nowych ustaleń, przekazywały 31 min m arek w złocie co
dziesięć dni. Z dyplom atycznego p u n k tu widzenia spotkanie
w C ann es przebiegło je d n a k fatalnie. N iem iecka delegacja,
której przewodził d r R a th e n a u , m in ister odbudowy, była przez
pierwsze cztery dni lekceważona i ignorow ana przez F rancu
zów. A gdy zauważono, że B riand na polu golfowym pobiera
instrukcje od Lloyda G eo rge’a, francuscy koledzy oskarżyli go
o uległość wobec brytyjskiej polityki. B riand został wezwany do
Paryża przez p rezydenta M illeranda na dzień przed końcem
konferencji - zastąpił go Raym ond Poincare, który objął urząd,
głosząc prosty program : zmusić Niemców do płacenia lub - jak
sam to ujął: „stanowczo egzekwować wszystkie praw a Francji
wynikające z tra k ta tu w ersalskiego”.
„Wojna je s t sądem , w którym obowiązują najwyższe opła
ty” - pisał Lloyd George, przejawiając skłonność do poetyckich
porównań. Niemcy przegrały sprawę i m usiały zapłacić pełne
koszty. J e d n a k Poincare chciał, żeby sprawiedliwość m iała nie
tylko prewencyjny, ale i retrybutyw ny charakter. Lloyd George
tak opisał francuskiego przywódcę z 1922 roku:
P o in c are nie p o trz e b o w a ł k o n fe re n c ji w C a n n e s . W ie d ział, j a k

w y ciągnąć p ie n ią d z e od N ie m c ó w - b a te m ! [...] B ria n d był B re-
tończy kiem . P o in c a re p ocho dził z L o ta ry n g ii, prow incji w ielo
k r o tn ie n a je ż d ż a n e j p rze z te u to ń s k ie z a stę p y [...] sa m d w u
k r o tn ie w idział n a w ła sn e oczy oku p ację swego u m iło w a n e g o
d o m u p rz e z ż ołn ierzy n ie m ie c k ic h . [...] J e s t zimny, z d y sta n s o
wany, sztywny, ze sk ło n n o śc ią do su c h e g o i n ie o p a n o w a n e g o
leg a liz m u . N ie m a wcale p oczucia h u m o r u . [...] N ie wykazyw ał
z a in te r e s o w a n ia sp raw ied liw ym , a j u ż n a jm n ie j w ie lk o d u sz
nym p o k o jem . C h c ia ł sp a raliżo w ać N ie m c y i uczynić j e k r a je m
n iez d o ln y m do przyszłej ag resji. [...] U p a d e k B r ia n d a spow o
dował, że św iat zaczął się sta cz ać w k ie r u n k u k atastrofy , której
k u lm in a c ja n a s tą p iła w 1931 roku.
Staczał się, oczywiście, poprzez upadek m arki, rozczarowa

nie Niem iec, postępujący wzrost ceł na świecie, ustanie handlu,
wielki kryzys gospodarczy i dalej, aż do czegoś znacznie gorsze
go. Ale Lloyd George pisał te słowa w 1932 roku*, gdy wydawało
się, że o stateczna k atastro fa ju ż uderzyła w Europę, w dużej
m ierze dlatego, iż Francja nie chciała pozwolić N iem com , by
po wojnie odzyskały równowagę.
Wysiłki Niem iec, by sprostać żądaniom reparacyjnym dzięki
w drożeniu program ów podatkowych z lipca 1921 roku, nadal
nie przynosiły pożądanego efektu. To, czego brakuje - pisał
brytyjski sekretarz handlowy w Berlinie - to nie kolejny zestaw
podatków, które nie zostaną ściągnięte, a tylko jeszcze bardziej
zd ezorientują ju ż niewydolny ap a ra t fiskalny, ale odpowiednie
dostosowanie i bezwzględne egzekwowanie istniejących p o d a t
ków. Jeg o zdaniem należało wywrzeć silną presję na ludzi za
możnych - szczególnie przemysłowców - żeby ujawnili swoje
zagraniczne portfele.
* Fragm ent ten pochodzi z książki Davida Lloyda G eorge’a The Truth about Repa-
rations and War-debts [.Prawda o reparacjach i długach wojennych] opublikowanej przez
wydawnictwo H einem ann.
J a k skuteczna mogłaby być tak a m etoda, pokazała reakcja

na wcześniejszą propozycję rządu zajęcia części dywidend. Nie
chcąc dopuścić do takiego bezpośredniego udziału państw a
i pragn ąc uniknąć przyszłych ingerencji w posiadaną własność,
przemysłowcy zaproponowali, że pom ogą państw u i przekażą
do dyspozycji rządu część swoich zagranicznych portfeli oraz
kredytów na zapłatę kolejnych ra t reparacyjnych, a w zam ian
za to niektóre z ich przyszłych zobowiązań podatkowych zosta
ną um orzone. Sposób, w jaki tę propozycję złożyli (we wrześ
niu 1921 roku) rządowi, nie sprawiał w rażenia, że oto pokorni
obywatele - lub podatnicy - zwracają się do władzy; w rzeczy
wistości przemysłowcy złożyli swoją ofertę pod w arunkiem , iż
państwo przekaże w ich ręce koleje państwowe. Rząd słusznie
odrzucił taki układ.
Po konferencji w C annes, gdy pojawiła się perspektywa no
wego, twardszego stanowiska Francji w sprawie spłat reparacji,
niem iecka w aluta znowu zaczęła spadać i w o statn im tygodniu
stycznia 1922 roku za fu n ta płacono 850 m arek. Człowiek,
skrom nie określony przez lorda D ’A bernona w pam iętniku j a
ko „jeden z najbardziej wpływowych ludzi w Niem czech, któ
rego nazwiska nie wolno mi wym ienić”, porównał ten kraj do
sam ochodu, którego nie m ożna zatrzym ać na kilku m etrach.
Wszyscy wiedzą - mówił - że okres deflacji będzie nieprzyjem
ny, ludzie stracą pracę, fabryki splajtują, że trzeb a będzie prze
stać drukować banknoty. Ale - dodał - „nie zatrzym ujcie nas
zbyt gwałtownie. Dajcie tem u samochodowi czas, żeby wyha
mował bez niebezpiecznego poślizgu”.
W sytuacji gdy kręgi rządowe i gospodarcze żywiły prze
konanie, że nierozsądne byłoby podejm owanie jakichkolwiek
gwałtownych działań, życie wlokło się w nerwowej atm osferze
finansowych zm artw ień wszystkich w arstw społecznych. D r
R a th e n a u , poszukując kogoś z doświadczeniem biznesowym,
kto mógłby reprezentow ać Niemcy w W aszyngtonie, ponoć n a
rzekał nie tylko na fakt, iż bardzo niewielu biznesm enów m a
kwalifikacje dyplomatyczne, ale też na to, że ci, którzy mają,
wolą odbudowywać pryw atne fortuny niż podejmować służbę

państwową. Bardzo niewielu dysponowało teraz znacznymi pry
w atnym i m ajątk am i i na przykład W ilhelm Cuno, który w n a
stępnym roku m iał zostać szefem prawicowego rządu i mógłby
się nadawać do misji w W aszyngtonie, wolał w tym czasie za
bezpieczyć sobie w łasną pozycję finansową.
W zimie w Bawarii obawiano się głównie tego, że w nadcho
dzącym sezonie turystycznym zapasy żywności zostaną wykupio
ne przez przyjezdnych Niemców i obcokrajowców, szczególnie
tych, którzy przybędą na m isterium pasyjne w O b e ra m m e r-
gau. Podjęto kroki, by turystom przypadły stosunkowo drogie
artykuły spożywcze z im portu, pozostawiając lokalne produkty
dla miejscowej ludności. W Berlinie na początku lutego doszło
do wielkiego strajku pracowników budżetowych; stanęły koleje
państwowe, w strzym ano też inne usługi dla ludności. Berliń-
czycy powoli się przyzwyczajali do takich przestojów i zanim
miejskie wodociągi odcięły dostawy' wody, jej zużycie było trzy
krotnie większe niż zwykle, ponieważ wszyscy napełniali wanny
i wszelkie inne pojem niki, żeby przygotować się na zapow iada
ne braki. Powszechnie oskarżano Moskwę o finansowe w spiera
nie fe rm en tu wśród robotników i opinia publiczna zwróciła się
przeciwko kom unistom .
W kraju ogarniętym szalejącą inflacją n a tu ra ln ie szukano
odpowiedzialnych za tę sytuację. Ludzie obwiniali inne klasy
społeczne, inne rasy, inne p artie polityczne i inne kraje. J e d n a k
gdy wskazywali na chciwość turystów i chłopów, żądania pła
cowe robotników, egoizm przemysłowców i paskarzy, bystrość
Żydów albo na spekulantów robiących fortuny na rynkach w a
lutowych, to w dużej m ierze koncentrowali się nie na chorobie,
ale na jej objawach.
Z n am ien n e było to, iż żądania związków zawodowych nadal
dotyczyły wyższych płac, które miały zrekom pensow ać rosnące
ceny, a nie, przede wszystkim, przewidywalnych cen i stab iln e
go pieniądza. Niektórzy, bardziej biegli w spraw ach finanso
wych, obwiniali rząd, a w szczególności m in istra finansów, lecz
typowy pogląd był taki, że ceny rosną, ponieważ rośnie kurs wy
m iany walut, a ten z kolei idzie w górę z powodu spekulacji na
giełdzie, za które oczywiście winę ponoszą Żydzi. M imo iż cena
dolara stanowiła przedm iot niem al powszechnej dyskusji, n a
dal większości Niemców wydawało się, że to dolar idzie w górę,
a nie m ark a spada; że cena żywności i odzieży je s t codziennie
celowo windowana, a nie że to niem iecka w aluta stale traci na
wartości, gdyż zalew m arek papierowych osłabia siłę nabywczą
pieniędzy, które są w obiegu.
O dziwo, Kom isja R eparacyjna aliantów m iała podobnie
skrzywiony obraz sytuacji. Gdy między lutym a m arcem 1922
roku kurs niemieckiej w aluty w b an knotach spadł z poziomu 45
do 70 za je d n ą m arkę w złocie (czyli z 900 do 1,4 tys. papiero
wych m arek za funta), Kom isja zażądała, by niemiecki rząd ze
brał kolejne 60 mld m arek w nowych podatkach. Jej członkom
nie przyszło do głowy, żeby zażądać przywrócenia poprzedniego
kursu wymiany; nie dostrzegali też wcale, iż nie m a praktycz
nie szans, by podatki podniesione do niemożliwego poziomu
mogły zrekom pensow ać ta k ą deprecjację.
D r R a th e n a u tłum aczył brak bezrobocia w Niem czech
tym, że milion ludzi pracuje na spłatę reparacji, milion, żeby
wytworzyć towary, za które m ożna kupić żywność za granicą,
a kolejny milion tylko po to, aby wyrównać straty w produkcji
wynikające z w prow adzenia 8-godzinnego dnia pracy. Robił,
co mógł, by wyjaśnić w R eichstagu to, co dzieje się z m arką,
rozwodząc się nad błędnym kołem, jakie tworzą niekorzystny
bilans handlowy, następ u jąca po nim konieczność sprzedaży
niemieckiej w aluty za granicą i wynikająca z tego deprecjacja,
po której przychodzi spadek kursu walutowego i nieuchronny
wzrost cen krajowych, co prowadzi do zwiększenia kosztów
m ateriałów i pracy, a potem do nowych dziur w budżecie. R a t
h en a u kategorycznie i publicznie przeczył tem u, by drukow a
nie pieniędzy odgrywało jakąkolw iek rolę w tej stałej sekwencji
zdarzeń, a tłum acząc problem y kraju głównie niekorzystnym
bilansem handlowym, spowodowanym przez spłaty reparacji,
wykazywał całkowite niezrozum ienie rzeczywistości, w której

kraj żył znacznie ponad stan, drukując pieniądze, żeby płacić
za różne ekscesy, takie ja k przerost zatrudn ienia, nad m iern e
dotacje dla przemysłu, im port i produkcja towânW luksuso
wych na potrzeby krajowej konsumpcji oraz rażąco niewydajny
system poboru podatków.
Biznesm eni robiący największe kokosy trzym ali się chętnie
błędnej koncepcji, że tylko dzięki stałem u spadkowi kursu w a
lutowego Niem cy m ogą konkurować na neutralnych rynkach
- po nich choćby potop. Ani oni, ani politycy, ani bankierzy -
z przygnębiająco niewielom a w yjątkam i - nie dostrzegali bez
pośredniego związku między inflacją i deprecjacją - a przecież,
wr m iarę ja k maszyny drukarskie produkowały kolejne góry
banknotów, kurs w aluty gwałtownie spadał. Politycy przejm o
wali się głównie groźbą niepokojów społecznych, które, ich
zdaniem , musiałyby nieuchronnie nastąpić, gdyby zabrakło
pieniędzy. Nie dostrzegali lub umyślnie lekceważyli oczywiste
zagrożenie wynikające z ciągłej inflacji - a niepokoje społeczne
nastąpiły i tak.
W czasie pierwszych trzech miesięcy 1922 roku sytuacja
gospodarcza wyraźnie się pogorszyła. Dwum iesięczne m o rato
rium na spłatę reparacji jedynie odroczyło styczniowy spadek
m arki do czasu, gdy pod koniec lutego przyszedł czas na pierw
szą „dziesięciodniową r a t ę ”. Spadek pogłębiał się przez cały
m arzec; dopiero w kwietniu przyszedł wzrost, gdy europejskie
kręgi finansowe, których gotowości do chwytania się każdej n a
dziei - co było zdum iewające - nie nadw ątliła nawet często
tliwość przeżywanych rozczarowań, uznały, że m iędzynarodowa
konferencja, k tóra m iała się w tym m iesiącu zacząć w7 G enui,
może przynieść wybawienie. Spotkanie to wywołało nieoczeki
wany kryzys, który pozostawił nieprzyjem ne w rażenie po pięciu
tygodniach dyskusji - chodziło o układ z Rapallo, podpisany po
poufnych negocjacjach między N iem cam i a Rosją, czyli dwo
m a krajam i mającym i poczucie, że odbiera im się prawro głosu
w sprawie przyszłości Europy. Po konferencji w G enui wTÓciła
ZJAZD DO HIPERINFLACJI | 91
perspektyw a uszczuplania realnych zasobów Niem iec trzy razy

w miesiącu.
W drugiej połowie 1921 roku oficjalne ceny żywności poszły
0 50 procent w górę. W zrost płacy sam otnego pracownika fi
zycznego był podobny. Żonaty robotnik znajdował się n ato m iast
w gorszej sytuacji, ponieważ m usiał zapewnić więcej odzieży
1 ogrzewania, których koszty rosły szybciej. W praktyce ceny
większości artykułów zależały od szczęścia lub um iejętności n a
bywcy. W edług W illiam a Seedsa, konsula generalnego w M o
nachium , który poprosił swojego niem ieckiego szofera, by ten
prowadził sta ra n n e notatki na te m a t wydatków swojej rodziny,
takie towary ja k m asło m ożna było kupić tylko za cenę znacz
nie wyższą od oficjalnej. W M onachium mleko, które w grudniu
1921 roku kosztowało 4,50 m arki za litr, podrożało do 6 m arek
w m arcu i do 7 - w kwietniu 1922 roku. Masło, w grudniu po
42 m arki za pół kilogram a (9 m arek powyżej ceny oficjalnej),
w kwietniu m ożna było dostać ju ż tylko za 50 m arek. C en a
jajek wzrosła z 2,50 do 3,60 m arki za sztukę; piwa - z 3 na
5,60 m arki za litr; a ceny cukru, m ięsa i ziem niaków poszły
w górę o 100 procent.
Wszyscy, których dochody rosły wolniej niż podwyżki cen,
znaleźli się w szalenie trudnej sytuacji. Blokada wprowadzo
na przez aliantów nadal odbijała się niekorzystnie na młodym
pokoleniu, a jej efekty niebezpiecznie potęgowała wynikającą
z inflacji bieda. Wszystkie dzieci, z każdej klasy społecznej, we
dług b adania przeprow adzonego we Frankfurcie nad M enem
w lutym 1922 roku, okazały się o dwa la ta fizycznie i psychicz
nie opóźnione w stosunku do swojego wieku. Nadal trud no było
im odzyskać ten stracony czas, ponieważ np. mleko w czasie zi
my przysługiwało tylko chorym, a cena chleba rosła. N ierzadko
m ożna było zobaczyć, jak zatroskane m atki przeszukują pojem
niki na śmieci w bogatszych dzielnicach w nadziei na znalezie
nie resztek żywności.
Ci, którzy mieli szczęście należeć do zorganizowanych związ
ków zawodowych, korzystali nadal z ochrony Przedstawiali
pracodawcom - niem ieckim przedsiębiorcom , rządowi c e n tra l

nem u i rządom lokalnym - teoretycznie paraliżujące żądania
płacowe. Pracodawcy mieli wybór: albo je uznać, albo przygo
tować się na masowe strajki i rozruchy, takie jak ie niedawno
miały miejsce w Wielkiej Brytanii. Po mniej więcej dziewięciu
tygodniach od podpisania układu w Rapałlo, chociaż kurs w alu
towy7pozostawał stosunkowo stabilny na poziomie około 1,3 tys.
m arek za funta, żywność gwałtownie podrożała. 50-procento-
wa podwyżka cen w drugim półroczu poprzedniego roku teraz
stała się wskaźnikiem godnym pożądania; w H am b u rg u wzrost
cen żywności w kwietniu, m aju i czerwcu wynosił odpowiednio
46, 51 i 56 procent*. Przez krótki okres w m aju, gdy ceny m ięsa
skoczyły o 100 procent w ciągu m iesiąca, zwiększenie kosztów7
utrzym ania okazało się tak nagłe i zdum iewające, że związki
zaw7odowe przez pewien czas nie potrafiły się zdecydować, jakie
wysunąć żądania.
Zważywszy na błyskawiczny wzrost kosztów pracy, zapał
przedsiębiorców, by rozbudowywać swroje zakłady, odnawiać fa
bryki i rozpoczynać wielkie program y ulepszeń, mógł się wy
dawać na pierwszy rzut oka trochę niezwykły. Również ze spo
łecznego p u n k tu widzenia tak gwałtowny rozrost budownictwa
komercyjnego był niefortunny w kraju, gdzie brakowało ponad
milion domów - częściowo stanowiło to efekt ustaw7 o ograni
czeniu czynszów, które zaham owały prywatny sektor w branży
budowlanej. Niemieccy przemysłowcy nie mogli je d n a k tw7orzyć
płynnych rezerw, utrzym ujących swoją wartość, zatem gotówkę,
której nie byli w stanie trzym ać nielegalnie za granicą w ob
cych w alutach, generalnie wy m ieniali - ja k zauważył sir Basil
Blackett - na nieruchom ości lub środki trw7ałe. Z tego pow7odu
bardzo obawiano się aprecjacji m arki i nawet te kilka tygodni
„stabilizacji” po konferencji w G enui spowodowało stagnację
* Phillip C agan uważa, że hiperinllacja zaczyna się w miesiącu, w którym wzrost

cen po raz pierwszy przekracza 50 procent (czyli 600 procent rocznie): por. jego
esej w pracy zatytułowanej Studies in the Quantity Theory o f Money, (red.) Milton
Friedm an, University of Chicago Press, 1956.
w biznesie. Kręgi przemysłowe stały w? obliczu zagrożenia po

legającego na tym, że gotówka stanie się cenniejsza od innych
dóbr i nastąpi krach, gdy wszyscy będą chcieli zam ienić swroje
aktywa z powrotem na pieniądze.
Kolejny powód, dla którego patrzono na każdy wzrost w ar
tości rodzimej w aluty z niepokojem , odnotował w raporcie
z końca m aja je d e n z członków Wysokiej Komisji dla N a d re
nii. Płacenie podatków stałoby się prawdziwym ciężarem , a nie
fraszką, ja k dotąd. K ażda m ark a dochodu w 1921 roku m iała
średnio wartość, powiedzmy, jed n eg o pensa. Rok później, gdy
należało zapłacić od niej podatek, była w a rta je d n ą p ią tą lub
je d n ą szóstą tam tej wartości - a tym czasem dochody wzrosły,
jeżeli nie w tej samej proporcji, to i tak bardzo znacznie. Im
dłużej dało się odroczyć płatność, tym większą stanowiło to ko
rzyść dla podatnika.
„Przedstawiciele wielkiego biznesu uważają - stwierdzał
raport - że skoro m ark a jak o w aluta je s t skazana na porażkę
i nie m a żadnej nadziei na jej uzdrowienie, wszystkie wysiłki,
by j ą wspierać, są drogie, bezcelowe i niebezpieczne dla ich in
teresów lub - ja k to u jm u ją - dla interesów k ra ju ”.
Lepsze niem ieckie koncerny przemysłowe miały szczególny
pow^ód do zadowolenia ze swojego losu. Mogły sprawiać w ra
żenie słabych finansowo, ale wiele z nich posiadało ogrom ne
ukryte rezerwy, ponieważ ich akcje uprzywilejowane (oraz inne
uprzywilejowane należności) były zakontraktow ane w7m arkach
w złocie i otrzymywano za nie ekwiwalenty towarów i usług li
czone w ten właśnie sposób. N a przykład potężna g ru pa prze
mysłowa S tinnesa nadal opierała się na tym właśnie kruszcu.
Spadek wartości m arek papierowych spowodował je d n a k um o
rzenie 98 procent długów w złocie - z korzyścią dla spółek i ze
s tra tą dla akcjonariuszy. Co więcej, nowe pożyczki z Banku
Rzeszy, z którego przedsiębiorstw a mogły otrzym ać kredyt przy
bardzo niskich stopach dyskontowych nawet w kulminacyjnym
m om encie kryzysu w 1923 roku, autom atycznie um arzały się
w ten sam sposób - szybka deprecjacja powodowała, że realna
wartość spłat kredytu była niższa od pierwotnych pożyczek tyle

razy, ile to wynikało z czasu i tem p a deprecjacji.
Sam H ugo Stinnes, najbogatszy i najpotężniejszy przem y
słowiec w Niemczech, którego im perium obejm ujące ponad
je d n ą szóstą krajowego przem ysłu w7dużej m ierze zostało zbu
dowane na korzystnych dla biznesu fu n d a m en tach gospodarki
inflacyjnej, odwoływał się bezwstydnie do wrażliwości społecz
nej. U zasadniał inflację jak o czynnik gw arantujący pełne za
tru d n ien ie n ie ja k o coś pożądanego, ale po prostu jako jedyne
rozwiązanie dostępne d obrem u rządowi. Twierdził, że nie m a
innego sposobu na podtrzym anie życia narodu.
Prezes Banku Rzeszy, którego przemysłowe interesy były
bez znaczenia, wr istocie podzielał tę arg u m en tację, a p rz e
m ów ieniem na te m a t niem ieckiej w aluty w7 m aju 1922 roku
okropnie zirytował lorda D ’A bernona, ponieważ (słowami a m
basadora) „w najkrótszym możliwym czasie zdołał pomieścić
m aksym alną liczbę fałszów7 i błędów”. Jak b y jeg o możliwości
rujnow ania gospodarki nie były jeszcze w ystarczająco wielkie,
na żądanie Komisji R eparacyjnej, k tó ra liczyła na to, że po
daż pieniąd za zostanie przez to oderw ana od doraźnych celów7
politycznych, w tym sam ym m iesiącu proklam ow ano a u to
nomię Banku Rzeszy - z Rudolfem H av e n stein em jak o jeg o
niekoronow anym królem . H av enestein szybko pokazał, iż rów-
nież jego zdaniem spadek kursu walutowego nie m a żadnego
związku z gigantycznym w zrostem emisji banknotów i dalej
„beztrosko drukow ał puste pieniądze, całkowicie nieświadom y
katastrofalnych tego skutków ”. D ’A bernon uw7ażał, że 90 na
100 bankierów7w N iem czech wyraża, a może też żywi, te sam e
przekonania. W każdym razie p rasa finansow7a relacjonow ała
je bez sprzeciwu.
Ciągle rosnące płace i wysokie wydatki przemysłowców7 za
ciem niały obraz wielu obcokrajowcom i napawrały ich zawiścią,
pom im o ubóstw7a, w7 które wpadło tak wielu ludzi. 18 kwietnia
1922 roku w „The T im e s ” ukazał się gorzki raport „człowieka
interesów7”, który niedawno odwiedził Niemcy:
N ajw iększe oszustw o w historii św iata dok onu je się te ra z

w N iem czech , za p e łn ą z god ą i z aktyw nym w sp arc ie m 60 czy
70 m in obywateli. Ta zm ow a j e s t bezczelnie rea liz o w a n a pod
sa m y m n o se m aliantów. N ie m c y aż k a p ią od bogactw a. T ę tn ią
życiem. K o m fo rt i dobrobyt ich m ieszkańcó w w praw iły m n ie
w osłupienie. Biedy p rak tyczn ie nie m a. Jest całk iem odw rotnie.
[...] A je d n a k te n kraj u p ie ra się, że nie będzie płacić swoich
zobow iązań. [...] To je s t n a ró d aktorów. [...] Gdyby nie fakt, iż
N ie m c y nie m a ją poczucia h u m o ru , m o ż n a by pom yśleć, że cały
kraj postano w ił zrobić św iatu niezwykle w ym yślnego psikusa.
Oczywiście, niektórzy żyli w dobrobycie i bez tru d u dało się

go zauważyć. Ludzi, którzy dobrze ja d a li w restau racjach , było
na to stać. Skoro w artość zaoszczędzonych pieniędzy rozpły
w ała się ja k kostka lodu na mocnym słońcu, istniały wszelkie
powody, żeby je przejeść, przepić i wydać na rozrywki. U s ta
wa o obżarstwie przedłożona poprzedniej jesien i przez rząd
Bawarii w p re am b u le czyniła subtelne rozróżnienie między
notorycznym obżarstw em a okazyjnym d ogadzaniem sobie
w czasie świąt. „Człowiek in teresó w ” przeoczył nie tylko zm o
ry i problem y biedaków, tak ja k zapewne nie zauważałby ich
we własnym kraju - całkowicie u m k n ęła m u też niedola e m e
rytów i rentierów.
W H am burgu , gdzie władze szczególnie troszczyły się o to,
żeby wyplenić wszelkie nieprawości zaostrzające niezadowole
nie społeczne, regulacje m ające ograniczyć paskarstw o odnosiły
jedynie um iarkow any sukces. W pierwszych trzech m iesiącach
1922 roku 175 spraw wniesionych przez państwo zakończyło się
grzywnami na łączną kwotę 347 tys. m arek - wtedy wartych
poniżej 1,5 tys. funtów - oraz wyrokami więzienia wynoszącymi
w sum ie 1635 dni. Z tych wszystkich kar najwyższą grzywnę -
50 tys. m arek - nałożono za paskarski handel m ąką, a najdłuż
szą karę więzienia - rok i dziewięć miesięcy - orzeczono za
paskarski handel węglem. W czerwrcu Wucheramt, urząd do
zwalczania paskarstw a, zwiększył swoją aktywność, rozpatrzył
185 spraw zgłoszonych w tym m iesiącu i zebrał 1,4 min m arek

grzywien - wartych w tym m om encie ju ż tylko około 1 tys. fu n
tów.
Pomijając wyższe wyroki, te liczby mogły przynieść niewiel
ką pociechę H am burczykom , którzy w tym samym miesiącu
otrzymywali średnio 105 m arek (czyli sumę w ystarczającą do
w ykarm ienia statystycznej czteroosobowej rodziny przez zale
dwie je d e n dzień) za każdą z ponad 200 tys. rzeczy oddanych
w zastaw w miejskich lom bardach; którzy od kwietnia musieli
płacić 20 razy więcej za przejazd dorożką i 25 razy więcej za
taksówkę - i których koszty utrzym ania, tak ja k wszystkich in
nych Niemców, rosły teraz co miesiąc o ponad 50 procent.
W iosną 1922 roku w N iem czech dało się zauważyć liczne oznaki
narodowej rozpaczy. Większość ludzi uważała, że za cesarskich
rządów naród przynajm niej wierzył w siebie i dobrze prospe
rował. Starsze pokolenie z klasy wyrższej i średniej ko n stato
wało z przerażeniem , ja k powierzchowna była pruska kultura.
Młodsi, z których niektórzy później pam iętali te lata nie jako
koszmar, tylko jako przygodę, byli głównie zdezorientow ani
i rozczarowani. W iara narodu we własne możliwości kurczyła
się wraz z dobrobytem , czego efekt stanowiła m oralna d eg e n e
racja kraju i jego instytucji. N arastały pesymizm i niepokój -
w m iarę ja k m alało poczucie bezpieczeństwa, słabł duch wspól
noty i patriotyzm . Ani nienawiść do francuskiego m ilitaryzm u,
ani ogólnie do Francji, ani n arastające pragnienie zem sty nie
wystarczyły, aby spoić ten wcześniej najbardziej praw orządny
naród w Europie - gdy zanikała sam a jego tkanka, wraz z w ar
tościami etycznymi, a m oralne, m aterialn e i społeczne spusto
szenia powodowane przez inflację wciąż pogarszały jego stan.
To prawda, że dla niektórych odrodzenie niem ieckiego d u
cha, zdruzgotanego przez wojnę, cierpienia i upokorzenia, s ta
wało się swego rodzaju obsesją. Nie tylko militaryści p a ra d u
jący na Frontkampfertag i akadem icy z Kónigsbergu, ale wielu
innych, ze wszystkich klas będących ofiaram i inflacji, zaczęło
tęsknić za wielkim przywódcą - nie w ładcą (jak sądził jeden

ze współczesnych obserwatorów) w rodzaju cesarza czy von
T irpitza, ale za wodzem posiadającym atrybuty legendarnych
postaci wczesnej historii germ ańskiej i wyrażającym ich sp ar
tańskie wartości. Była to tęsknota, któ rą Adolf Hitler, ze swoim
upodobaniem W agnera, doskonale rozum iał i któ rą jego Na-
rodowosocjalistyczna N iem iecka P artia Robotników (NSDAP)
ju ż wykorzystywała w M onachium . Gdy naród się rozpada,
a jego tradycyjne wartości zostają w nowych w arunkach zakwe
stionowane, zawsze znajdą się elementy, które sięgną po każdy
środek mający zapewnić m u spójność.
In fla c ja zakoń czy ła pro ces m o r a ln e g o z ep su c ia ro zp o częty

p rze z w ojnę [po w ied ziała E r n a von P u s t a u w rozm ow ie z P earl
Buck]. To był pow olny proces, trw ają cy d e k a d ę lub d łużej;
p rz e b ie g a ł ta k powoli, że w istocie trą c ił pow o lną śm ierc ią .
[...] W tym czasie z d a rz a ły się m o m e n ty , gdy w ydaw ało się, iż
m a r k a p rz e s ta je tra c ić n a w arto ści i za każdym r a z e m wszy
scy n a b ie ra li tro c h ę nadziei. L u dzie mówili: „N ajg o rsze chyba
j u ż za n a m i ”. W ta k im m o m e n c ie m o ja m a t k a s p r z e d a ła swo
j e [czynszowe] k a m ie n ic e . W yglądało n a to, że z ro b iła d obry
in te r e s , p o n iew aż d o s ta ła dw a razy więcej gotów ki, niż s a m a
za nie zap łac iła . Ale m e b le , k tó re k u p iła [...] p o d ro ża ły p ię
c io k ro tn ie , a [...] n a jg o rsze m iało d o p ie ro n a stą p ić . W k ró tc e
inflacja ruszyła z nowym im p e t e m i k a w ałe k po k aw ałk u po
c h ło n ę ła w szystkie oszczędności m ojej m a tk i o raz m ilionów
innych ludzi.
Pani von P ustau opowiadała, ja k sprzedano pewien dom,

ponieważ p ara m ałżeńska, która w nim wcześniej m ieszkała,
straciła obu synów na wojnie, nie m iała nikogo, kto by o nią
zadbał, a jej oszczędności całego życia całkowicie się zdewaluo-
wały, więc popełniła samobójstwo, odkręcając gaz. „Nasze cza
sy sprawiły - von P ustau mówiła dalej - że staliśmy się cynicz
ni. Placek do podziału był coraz mniejszy, a więcej ludzi chciało
mieć swój kawałek, więc nic nie zostało z dobrosąsiedzkiej a t

mosfery dawnych czasów. Wszyscy wiedzieli wroga w pozosta
łych”. Jej ojciec narzekał, że „my, z klasy średniej, nie jesteśm y
zorganizowani przeciwko hurtow nikom , n atom iast robotnicy
są zorganizowani przeciwko n a m ”. Innymi słowy, klasa średnia
była w zięta w kleszcze przez dwie potężne klasy: wielkiego bi
znesu i robotników.
W lecie 1922 roku mały przedsiębiorca widział wroga w wiel
kim przedsiębiorcy, uosabianym przez Stinnesa, „największą
przeszkodę na drodze do reform y w alutow ej”, ja k go opisał
lord D ’Abernon. Prawica, teraz starająca się potajem nie um oż
liwić powrót do władzy H ohenzollernów w Berlinie i W ittelsba-
chów w M onachium , widziała wroga w republikańskim rządzie.
Bardziej niepokojące było to, że politykę wypełniania zobowią
zań reparacyjnych, uosabianą przez dr. R ath e n a u a , uważała za
zdradę. R a th e n a u i Stinnes nie ufali sobie nawzajem, ale być
może najbardziej zbliżyli się do obopólnego zrozum ienia wczes
nym rank iem 28 czerwca w drodze do dom u po nocnej dyskusji
w siedzibie am erykańskiego am b asad o ra w Berlinie - na tem at
dostaw węgla dla ententy. R ath en au , który był Żydem, tak ja k
Erzberger, tuż przed tym spotkaniem stał się przedm iotem ,
tak ja k wcześniej Erzberger, jadow itego ataku w R eichstagu ze
strony lidera prawicy, dr. Helffericha.
Kilka godzin później, gdy R a th e n a u jech a ł z dom u do m i
nisterstw a spraw7 zagranicznych, jego sam ochód został celowo
zablokowany przez inny, a dwóch zamachowców wyskoczyło
z trzeciego pojazdu i z bliskiej odległości naszpikowało go ku
lami. G ra n a t wyrzucony na koniec do a u ta R a th e n a u a niem al
rozerwał jego ciało na dwoje.
6 . Lato 1922 roku
M
orderstw o apostoła „wypełniania”, m ęża stanu, którego
kosmopolityzm wykraczał poza wąski nacjonalizm , prze
rwało tam ę i zepchnęło m arkę ze względnie stabilnego pozio
m u, na jak im się znajdowała od kwietnia. Kurs w aluty kolejny
raz się załam ał - znowu trzeb a użyć tego słowa, chociaż ledwo
nadaje się ono do opisu tego, co miało się wydarzyć - w jed
nej chwili nastąpił spadek z 1,3 tys. na 1,6 tys. m arek za funta,
a potem na 2,2 tys. m arek za fu n ta w ciągu tygodnia, czyli za
dolara płacono ju ż niem al 500 m arek.
Nie tylko sam a śm ierć R a th e n a u a , uczczona w Berlinie
strajkiem generalnym , który m iał stanowić ostrzeżenie dla p ra
wicy, była powodem najnowszego spadku. N a przykład w Bawa
rii krajowe finanse już wcześniej znajdowały się w beznadziej
nym stanie, ponieważ urzędnicy skarbowi nie dawali sobie rady
z ogrom nym i zaległościami podatkowymi, a szacowany deficyt
na 1922 rok podwoił się. Chociaż w Bawarii redukcję wydatków
publicznych było równie łatwo głosić i równie tru dno przepro
wadzić - j a k wszędzie na świecie - nieustający gwałtowny spa
dek siły nabywczej m arki niezm iernie wszystko komplikował.
W czerwcu 1922 roku władze nie uporały się jeszcze z p o d at
kam i federalnym i za rok 1920 - co stanowiło odbicie trudności
rządu centralnego. (M iarą rozeznania w sytuacji bawarskiego
L an d tag u była jego decyzja, by pom im o panujących warunków
podwoić coroczną dotację na promocję gimnastyki.)
Istniały też czynniki zew nętrzne. Prowadzone w Paryżu
(przez komisję M organa) negocjacje, m ające na celu uzyska
1 0 0 | KIEDY PIENIĄDZ UMIERA
nie kolejnych pożyczek międzynarodowych, nie powiodły się,

wbrew oczekiwaniom i nadziejom , i ustała zdolność władz do
zapobiegania nagłym ruchom na rynkach walutowych. 7 lipca
„F rankfurter Z e itu n g ” zauważyła, że strach przed w ew nętrz
nymi zam ieszkam i w Niem czech najwyraźniej wywołał panikę
- zapoczątkowały j ą większe spółki przemysłowe, kupując na
gwałt dewizy, żeby zabezpieczyć sobie przyszłe dostawy surow
ców. Po raz pierwszy od zawieszenia broni, zauw ażała g azeta
z przerażen iem , inne kraje odmówiły Niem com pożyczki, którą
dotąd udawało się otrzymać, sprzedając za granicą m arki p a
pierowe: „W tej chwili m arek nie da się sprzedać”.
Nowością była szybkość, z ja k ą ceny podążały teraz za ku r
sem walutowym. Do początku lata występował znaczny odstęp
czasowy między deprecjacją m arki w kraju i za granicą. Tuż
przed załam aniem , które nastąpiło po śm ierci R a th e n a u a ,
coraz więcej branż deklarowało, że ich koszty produkcji zaczy
n ają osiągać światowe poziomy, więc nie m ogą ju ż dłużej kon
kurować za granicą. Fakt ten, rzecz jasn a, mocno zdziwił tych,
którzy widzieli, iż koszty pracy w Niem czech pozostają niższe,
a inne dotacje na przem ysł są takie ja k wcześniej. Wskazywa
no, iż nie tylko nie m a bezrobocia, ale wręcz występuje niedo
bór pracowników, między innymi dlatego, że wielu niem ieckich
robotników szuka wyższych płac w7Belgii, Holandii, a nawet na
przygranicznych tere n ach Francji.
W iosną 1922 roku zaczęła wyraźnie rosnąć rozbieżność m ię
dzy tem p em wzrostu długu krótkoterm inow ego oraz — ilości
pieniądza w obiegu. Wynikało to, po pierwsze, z tego, że banki
prywatne nie mogły ju ż dłużej udzielać pożyczek potrzebnych
do działania przem ysłu i handlu, a po drugie, z faktu, iż Bank
Rzeszy uznał za swój obowiązek szczodrze wypełniać tę lukę.
O d tam teg o lata niemiecki bank centralny traktow ał weksle
handlowe równie hojnie ja k weksle skarbowe i udzielał po
życzek firm om na znacznie korzystniejszych w arunkach, niż
mogły zaoferować banki prywatne. Stopa dyskontowa weksli
handlowych pozostawiała na poziomie 6 procent przez cały sier
LATO 1922 ROKU | 101
pień, podczas gdy w tym sam ym m iesiącu m ark a spadła o 250

procent w stosunku do funta. W ciągu sześciu miesięcy w ar
tość weksli handlowych zbliżyła się do trzech piątych wartości
weksli skarbowych Banku Rzeszy. Popyt na dodatkowy kredyt,
rozkręcony przez działanie niem ieckiego banku centralnego,
nie był wcale mniej istotny dla pobudzania inflacji niż jego roz
rz u tn a hojność dla rządu.
W konsternacji świata finansowego, zwłaszcza autorów a r
tykułów we „F ran k fu rter Z e itu n g ”, najbardziej uderzający był
całkowity brak zrozum ienia, że nieustanny zalew nowych b an k
notów je st jedn ym z powodów zachowania marki. Najnowszy
spadek jej kursu uznano za katastrofalny zarówno dla finansów
Rzeszy, ja k i poszczególnych krajów związkowych - wszystkie
wysiłki, by napraw ić budżet federalny, zostały obrócone wni-
wecz. O znaczało to dalsze zubożenie klas żyjących ze stałego
dochodu, w tym urzędników państwowych, oraz (jak obawiała
się inna gazeta) dopływ kolejnych zwolenników radykalnej p ra
wicy spośród tych „społecznie zdeklasowanych”.
P a n u je w ielkie z a n ie p o k o je n ie [pisał D ’A b e r n o n w swoim

p a m ię tn ik u 10 lipca 1922 ro ku w B e rlin ie ]. C a łe nieb o j e s t
z a c h m u rz o n e i p o sę p n e . M a r k a n a d a l s p a d a - dzisiaj j e s t n a
p oziom ie 2,43 tys. za f u n ta , czyli s tr a c iła około połowę w sto
su n k u do k u rsu sp rz e d m ie siąc a . C e n y r o s n ą i w k ró tce b ę d ą
d w u k ro tn ie wyższe niż 1 czerw ca, płace m u s z ą zostać d o sto so
w a n e. Ale d o sto so w an e do czego?
Sytuacja finansowa w Niem czech, zauważył D ’Abernon,

była dokładnie tak a sam a ja k w W iedniu rok wcześniej, gdy
kurs mieścił się w przedziale od 2 tys. do 2,5 tys. „Dzisiaj kurs
w W iedniu wynosi około 95 tys. Czy za rok Berlin będzie na
takim poziomie?”
Lord D ’A bernon za to, co się dzieje, winił przede wszystkim
niem ieckie władze. Uważał, że lekkomyślne drukowanie pienię
dzy je st czystym szaleństw em - „trzeba kajdanek - pisał - żeby
powstrzymać te ręce, które u ru c h am ia ją maszyny d ru k a rsk ie ”.

Je d n a k , choć sytuacja ju ż i tak była m ało obiecująca, okazało
się, że działania Komisji Reparacyjnej w tam tych dniach zwy
kle są w stanie całkowicie rozwiać najbardziej nikłe nadzieje
na to, iż zaufanie do m arki powróci. Sam a obecność tej komi
sji w Berlinie wywoływała panikę. „Gdy tylko się pojawi - pisał
lord D ’A bernon - m ark a leci w dół”.
Gdy K o m itet Gwarancyjny Komisji Reparacyjnej odwiedził
Berlin we wrześniu 1921 roku, kurs niemieckiej waluty spadł
z 350 do 650 m arek za funta. Teraz, w czasie jej przedłużonej
letniej wizyty, ru n ą ł z 1,8 tys. na 2,4 tys., a niem iecki rząd skwa
pliwie jej o tym przypom inał - koszty sześciu tygodni jej d ziała
nia, obejm ujące opłaty za specjalny w7agon kolejowy, czekający
przez cały ten czas wr Berlinie, zostały uiszczone w7 20-marko-
wych banknotach; było ich tak wiele, że aż siedm iu gońców m u
siało je w ogrom nych koszach taszczyć na stację kolejową. Tym
czasem uniezależnienie, w m aju 1922 roku, Banku Rzeszy od
rządu (na które wcześniej naciskała Komisja) przypominało,
według brytyjskiego am basadora, przekazanie szaleńcom kon
troli nad zakładem dla umysłowo chorych. „W ubiegłym tygo
dniu - D ’A bernon zapisał wr pam iętnik u pod d a tą 10 lipca - gdy
dzięki boskiej opatrzności drukarze zastrajkowali i siłą rzeczy
produkcja pieniędzy została w strzym ana, H avenstein sprowa
dził łamistrajków, żeby znowu uruchom ić maszyny”.
Ze strajkiem drukarzy wiązało się więcej okoliczności, niż
to wynika z krótkiego opisu D ’A bernona. W czerwcu po trze
bowano nadzwyczaj wielkiej ilości papierowych pieniędzy, więc
Bank Rzeszy wyemitował 11,3 mld m arek w nowych ban k n o
tach. Z powodu strajku zwykłe przekazanie tych pieniędzy
z pow rotem do banku nie nastąpiło, więc nie pozostało ju ż nic
w7 rezerwie. Około sześć miesięcy wcześniej, w edług poufnej
notatki przekazanej kanclerzowi, podpisano kontrakty na do
stawę nowego, specjalnego papieru, umożliwiającego szybkie
drukow anie banknotów z prostym znakiem , którego nie dało
się sfałszować. Papier ten niespodziewanie do tarł do zakładów
LATO 1922 ROKU | 1 0 3
drukarskich 7 lipca. Teoretycznie wydrukowanie dostatecznej

ilości banknotów 500-markowych do czwartku 13 lipca - aby
dostarczyć je w dniu wypłaty - było możliwe. Pom im o goto
wości związków zawodowych, by użyć nowego m ateriału , sami
drukarze nagle wy cofali swoją zgodę.
„Było jasn e - napisano w7 notatce - że nie chodzi tu tylko
0 strajk płacowy czy solidarnościowy. Wydaje się praw dopodob
ne, że ukryci i nielegalni liderzy próbowali chwycić państwo za
gardło”. Gdyby w dniu wypłaty (która odbywała się dwa razy
w miesiącu) wr wielu dużych zakładach przemysłowych zab ra
kło pieniędzy, adm in istracja m usiałaby się zmierzyć z ryzykiem
powszechnych zamieszek. Przed podjęciem decyzji o złam aniu
p ro testu rząd powstrzymywała groźba, że strajkujący w Berli
nie drukarze zniszczą maszyny, jeżeli do pracy zostaną przyjęci
ochotnicy.
Pod koniec lipca brytyjski konsul we Frankfurcie nad M enem
donosił, że nastąpił gwałtowny wzrost cen artykułów pierwszej
potrzeby. N aturalnie płace robotników proporcjonalnie pod
niesiono i pracownik wykwalifikowany zarabiał teraz 100 tys.
m arek rocznie - wr przedwojennych w arunkach odpowiadało to
5 tys. funtów, jed n ak teraz ta sum a ledwo wystarczała na utrzy
m anie. Płacę pracownika fizycznego obliczano na tej samej
podstawie. „Takie stawki - pisał konsul - znacznie przewyższają
zarobki przedstawicieli wolnych zawodów —lekarzy, nauczycieli
czy urzędników bankowych: na przykład przeszkolony urzędnik
bankowy7może aspirować do m aksym alnego rocznego wynagro
dzenia wynoszącego zaledwie 12 tys. m a re k ” - czyli około 5 fun
tów, gdyby wymienić te pieniądze w Londynie.
W ciągu czterech tygodni lipca wartość indeksu cen h u rto
wych 98 rodzajów7 żywności zwiększyła się z 9 tys. punktów do
14 tys., czyli był to kolejny miesięczny wzrost o ponad 50 pro
cent. „F ran k fu rter Z e itu n g ” odnotowała, że cena hurtow a „to
warów ” wzrosła 139 razy od czasów przedwojennych, a skóry
1 tekstyliów - 219 razy. N a tle tych liczb am erykański indeks
odzwierciedlający ceny światowe - przy uwzględnieniu spadku
cen zboża od czasów przedwojennych i wzrostu cen m etali -

pozostawał stabilny. K om unistyczna gazeta „Rote F a h n e ” (któ
rej dane statystyczne też były generalnie prawdziwe) obliczała
w tam tym czasie, że od 1914 roku m inim alne koszty utrzy m a
nia czteroosobowej rodziny w Niem czech wzrosły 86 razy, n a
tom iast średnia płaca - tylko 34 razy. Za jajko, które kiedyś
kosztowało 4 fenigi, teraz trzeba było zapłacić 7,20 m arki, czyli
jego cena wzrosła 180 razy. Tylko w ciągu pierwszego tygodnia
lipca m inim alne tygodniowe koszty utrzy m an ia czteroosobo
wej rodziny (wynoszące nieco ponad 1 funt w Londynie lub
5 dolarów w Nowym Jo rk u ) skoczyły z 2,3 tys. m arek do 2,8 tys.
W efekcie roczne wynagrodzenie urzędnika bankowego wy s ta r
czyłoby na utrzym anie jego rodziny przez około miesiąc.
Tak więc w N iem czech powoli realizował się ten sam sce
nariusz co w Austrii —bardziej wy kształcone klasy społeczne,
w większości przypadków pozbawione możliwości, aby prow a
dzić życie na przyzwoitym poziomie i utrzym ać swoje rodziny,
stawały się coraz bardziej wrogie wobec republiki i podatne na
wpływy7 reakcji. Konsul we Frankfurcie donosił o silnym wzro
ście antysem ityzm u.
Bez żad n ej p rz e sa d y m ożna pow iedzieć, że w ykształceni

N iemcy, m ężczyźni i k o biety o w ysokim s ta tu s ie społecznym ,
o tw a rc ie p o p ie r a ją polityczne m o rd y n a Ż ydach, t r a k t u ją c j e
ja k o u z a s a d n io n e d z ia ła n ie o b ro n n e . P rz y z n a ją co p ra w d a , że
zab ójstw o R a t h e n a u a niew iele d a ło [...] ale m ów ią, iż są inni,
k tórzy m u s z ą odejść, aby m o ż n a było ocalić Niemcy. N a w e t we
F ra n k fu rc ie , gdzie p rz e w a ż a ludn ość żydow ska, te n ru c h j e s t
ta k silny, że Żydów o pew nej pozycji społecznej prosi się o r e
zygnację ze sta n o w isk w z a r z ą d a c h spółek.
E rn a von P ustau wspom ina o takiej samej tendencji w H a m

burgu, gdzie pojęcia „giełda” i „Żydzi” były bardzo ściśle sko
jarzo n e w umysłach ludzi, a p anująca sytuacja - dla nikogo tak
napraw dę niezrozum iała - sprawiała, że ci, którzy stracili swo
LATO 1922 ROKU | 1 0 5
je oszczędności lub fortuny, stawali się ofiaram i antysemickiej

propagandy. Jej ojciec coraz częściej wypowiadał się przeciwko
Żydom, twierdząc teraz, iż „my, Niemcy, m am y twórczy kapi
tał, n ato m iast Żydzi m ają tylko kapitał pasożytniczy”.
Szkoda, że nie z n a ła ś m o je g o ojca kiedyś [po w iedziała swojej

przyjaciółce]. P olityczną e d u k a c ję o d e b r a ła m od niego. To on
tłu m a c z y ł m i, d laczeg o krytycznie o dnosi się do c e s a r z a i n a
szego p a r l a m e n t u . Ale te r a z p r z e s ta ł m yśleć i ro zu m o w a ć lo
gicznie, a to przyniesie więcej szkody n a m niż Ż ydom .
Pod koniec lipca 1922 roku, w m om encie, który mógłby

stanowić apogeum ówczesnego kryzysu, Kom isja R eparacyjna
postanowiła zrobić sobie letnie wakacje, przez co praktycznie
odroczyła do połowy sierpnia jakiekolwiek rozwiązanie zam ie
szania kursowego. Poincare natom iast, zdeterm inow any jak
zawsze (tak sądzono), by doprowadzić do zniszczenia Niemiec,
wysłał do B erlina notę zaw ierającą oskarżenia pod adresem
niem ieckiego rządu - o rozmyślne niewywiązywanie się ze zo
bowiązań - i groził, że Francja zastosuje „reto rsje”. Miało to
katastrofalny wpływ na sytuację finansową. W zrost cen zwięk
szył popyt na w alutę, zarówno ze strony rządu, ja k i innych
pracodawców. Banki prywatne nie mogły go w żadnym razie
zaspokoić i m usiały ograniczać realizację czeków, tak że te nie
zrealizowane pozostawały zam rożone, podczas gdy ich siła n a
bywcza spadała. Z tego powodu nie dawało się ju ż nikogo prze
konać do przyjęcia czeku i duża część biznesu wkrótce stanęła.
Panika p rzeniknęła także do klasy robotniczej, gdy ta zdała so
bie sprawę z tego, że jej zarobki po prostu nie są wypłacane.
Ponieważ możliwości drukow ania pieniędzy i wprowadza
nia ich do obiegu przez Bank Rzeszy okazały się w tej sytuacji
niewystarczające, uchwalono ustawę, k tóra władzom krajów
związkowych i samorządowy m oraz przemysłowyTn koncernom ,
za zezwoleniem i po zdeponowaniu odpowiednich aktywów,
zezwalała emitować pieniądze zastępcze, tzw. Notgeld - jeżeli
Bank Rzeszy nie byłby w stanie zaspokoić popytu pracodawców

na banknoty potrzebne do wypłat. Główny cel tej ustawy stan o
wiło uregulow anie praktyki, któ rą stosowano szeroko już od kil
ku lat, z tą różnicą że teraz drukow ane z takiego upoważnienia
pieniądze zastępcze miały gwarancje Banku Rzeszy. W krótce,
ponieważ te gwarancje cieszyły się coraz mniejszym poważa
niem , Fala pieniędzy zastępczych, które weszły do obiegu - za
zgodą banku lub bez - przyczyniła się ogrom nie do podniesie
nia poziomu m orza papierowych pieniędzy zalewającego cały
kraj. Ja k o że prawo do takiego drukow ania pieniędzy w czasie
przyśpieszającej inflacji otwierało możliwości czerpania pry
watnych zysków, ograniczonych tylko stopniem gotowości ludzi
do przyjm owania tego rodzaju banknotów, proces ten jedynie
podsycił inflacyjny ogień i nieuchronnie spowodował jeszcze
większe rozbuchanie inflacji w późniejszym okresie.
Ze względu na gwałtowny wzrost kosztów utrzym ania
w tam tych tygodniach coraz bardziej natarczywe żądania wyż
szych płac napływały od wszystkich klas, które miały jak iek o l
wiek środki nacisku na swoich pracodawców. Roszczeniom tym
towarzyszyły strajki. 8 sierpnia strajk pracowników sklepów we
Frankfurcie zaowocował tym, że dwa dni później zwiększono im
płace z 7,2 tys. do 9,6 tys. m arek miesięcznie, z wyrównaniem
od początku lipca. Z araz potem nastąpił strajk zecerów, który
spowodował, że przez dwra tygodnie nie ukazywały się gazety;
zakończyło go porozum ienie, zgodnie z którym do 1 wrześ
nia płace miały wzrosnąć o 500 m arek tygodniowo, potem , do
16 w rześnia - o 800 m arek tygodniowo, a następn e podwyżki
miały być efektem kolejnych negocjacji. U rzędnicy rządowi do
stali 38-procentową podwyżkę od 1 sierpnia, a pracownicy bu
dżetowi dodatkowe 12 m arek za godzinę - co stanowiło kolejne
obciążenie dla budżetu, w wysokości 125 mld m arek papiero
wych. Nie było żadnych planów zrekom pensow ania tego cięża
ru nowymi wpływami do budżetu, poza 50-procentowym wzro
stem opłat za tran sp o rt kolejowy’ od 1 września oraz podwyżką
cen znaczków pocztowych (wartość nom inalna znaczków', które
LATO 1922 ROKU | 1 0 7
w 1916 roku kosztowały od 2 fenigów do 4 m arek, pod koniec

1922 roku wynosiła od 50 m arek do 100 tys. m arek).
William Seeds pisał z M onachium, że tygodniowe wydatki
jego szofera na żywność są teraz 5,5 razy większe niż przed ro
kiem, w sierpniu 1921 roku. Z drugiej strony jego zarobki były
prawie sześć razy wyższe. Jak o że wiązały się one z przeciętnym
wynagrodzeniem tej kategorii pracowników, szofer nadm iernie
nie cierpiał, z wyjątkiem tego, że podwyżki płac - teraz wpro
wadzane każdego miesiąca - zawsze pozostawały trochę w tyle
za wzrostem cen, który’ miał miejsce z tygodnia na tydzień, j e
żeli nie z dnia na dzień. Tak było w przypadku ogromnej rzeszy
rzemieślników i robotników, ale oczywiście, pisał Seeds, klasa
średnia, obejm ująca urzędników i dziennikarzy, znajdowała się
w znacznie gorszej sytuacji. Obcokrajowcy zwykle czerpali infor
macje od tej ostatniej grupy, dlatego też opisy uciążliwości infla-
cji publikowane za granicą były niem al beznadziejnie ponure.
W mniej więcej tam tym czasie młody E rnest Hemingway,
który pracował w tedy dla „Toronto Daily S ta r”, przyjechał do
Niem iec z Francji i na miejscu ogarnęło go podobne przygnę
bienie:
W S tr a s b u r g u nie m o g liśm y d o sta ć m a r e k , gdyż ju ż od w ie

lu dn i rosnący kurs w y m ian y wyczyścił w szystkie b a n k i, więc
sp rz e d a liś m y tro c h ę fra n c u sk ic h p ien ięd z y n a stacji kolejowej
w’ K ehl. Z a 10 fra n k ó w d o s ta łe m 670 m a re k . 10 franków' to by
ło około 90 c e n tó w k anad y jsk ich . Te 90 c e n tó w w ystarczyło p a
ni H e m in g w a y i m n ie n a cały d z ie ń sporych wydatków, a pod
koniec d n ia zostało n a m je s z c z e 120 m arek !
P ierw sze zak u p y zro b iliśm y n a s tr a g a n ie z ow ocam i [...].
Wy b ra liśm y pięć d o ro d n y ch j a b ł e k i d a liśm y kobiecie b a n k n o t
50-m arkowy. W ydała n a m 38 m a r e k reszty. E le g a n c k i sta rsz y
m ężczy zn a z siwą b r o d ą zobaczył, j a k k u p u je m y ja b łk a , i unió sł
k apelu sz.
„ P r z e p r a s z a m p a n a b a rd z o - po w iedział dość n ie ś m ia ło po
n ie m ie c k u - ile kosztow ały te j a b ł k a ? ”
P rzeliczy łem re s z tę i o d p o w ie d z ia łe m , że 12 m a re k .
U śm ie c h n ą ł się i pokiwał głową. „Nie stać m nie. To za du żo”.
Poszedł dalej ulicą, p o dob nie j a k s ta rs i siw obrodzi d ż e n t e l
m e n i c h o d z ą we w szystkich k ra ja c h , ale b a rd z o tę s k n ie sp o g lą
d a ł n a ja b łk a . Ż ału ję , że m u tro c h ę nie d a łe m . T a m te g o d n ia
d w a n aście m a r e k to było nieco m n iej niż 2 centy. S ta rsz y p a n ,
k tó re g o życiowe oszczędności zostały z ap e w n e z a in w e sto w a
ne, j a k w p rz y p a d k u w ielu ludzi z klasy śre d n ie j, w n ie m ie c k ie
obligacje p rz e d w o je n n e i w o je n n e, nie m ógł sobie pozwolić n a
w y d a tek 12 m a re k . N a leż y do tej g ru p y ludzi, k tó ry ch dochody
nie ro s n ą w ra z ze s p a d a ją c ą siłą n ab yw czą m a r k i i korony.
H em ingw ay zanotował, że przy kursie 800 m arek za dolara,

czyli 8 m arek za centa, pół kilogram a kawy m ożna było kupić
za 34 m arki. Kufel piwa kosztował 10 m arek, czyli 1,25 centa.
Najlepszy hotel w Kehl serwował posiłek złożony z pięciu dań
za 150 m arek, czyli 15 centów.
F ra n c u z i nie m o g ą tu p rzy je ch a ć i w ykupić w szystkich ta n ic h

towarów, ja k ie by chcieli. Ale m o g ą p rzy jech ać i się n a je ść [...].
Cudow rny kurs w a lutow y prow adzi do p rz y k re g o sp e k ta k lu , gdy
m łod zież ze S tr a s b u r g a tłoczy się w n iem iec k ie j c ia s tk a r n i, o b
j a d a ją c się do bólu b rz u c h a puszystym i k rem o w y m i c ia s tk a m i
po 5 m a r e k za sztukę. W szystkie w yroby z n ik a ją z c ia s tk a rn i
w ciągu pół godziny [...].
W łaściciel i je g o p o m o cn ik zachowywali się raczej o pry sk li
wie i nie wy daw ali się szczególnie szczęśliwi, gdy cały to w a r zo
sta ł sprzedany. M a r k a s p a d a ła szybciej, niż byli w sta n ie u p iec
nowe.
U lic ą p r z e te le p a ł się mały, śm ie sz n y pociąg, wiozący ro
b o tn ik ó w z m e n a ż k a m i do d o m u n a o b rz e ż a c h m ia s ta , p r z e
m k n ę ły sa m o c h o d y sp eku lan tó w , w z n iec ając c h m u r ę ku rzu ,
któ ry o siad ł n a d rz e w a c h i fa s a d a c h budynków ; ty m c z a se m
w c ia s tk a r n i m łodzi fran c u sc y c h u lig a n i p o c h ła n ia li o s ta tn ie
słodkości, a fra n c u sk ie m a tk i w ycierały lepiące się u s ta swoim
LATO 1922 ROKU | 1 0 9
dzieciom . W szystko to rzu c ało nowe św iatło n a kurs w y m ian y

w a lu t.
G d y o s ta tn i a m a to r z y po dw ieczo rków i c ia ste c z e k udaw ali
się z p o w ro te m , p rze z m o st do S tra s b u r g a , do K e h l zaczęli n a
pływać pierw si c h ę tn i n a t a n i ą kolację.
M arka leciała w dół. 16 sierpnia dr W irth, jedząc obiad

z lordem D A b e rn o n e m , powiedział, że dzień, w którym kurs
niemieckiej wâluty spadł poniżej poziomu 1 tys. m arek za do
lara, podczas gdy kurs parytetowy7wynosił około 5, był jednym
z najgorszych w historii Niem iec, a także w jego życiu. W irth
m iał mnóstwo gości, wielu bliskich paniki z powodu kryzysu
finansowego, którzy przychodzili do niego z najróżniejszymi
- niewykonalnymi i nierealnym i - rozwiązaniam i problem ów
kraju.
K anclerz nie chciał przyjąć do wiadomości, że istnieje zwią
zek między drukow aniem pieniędzy a ich deprecjacją. Istotnie,
tego związku w dużej m ierze nie dostrzegano ani w rządzie, ani
w banku centralnym , ani w parlam encie, ani w prasie. 16 sierp
nia „Vossische Z e itu n g ” oświadczyła:
O p in ia , że zalew pap iero w y ch p ien ięd z y stan ow i praw d ziw ą

przyczynę d e p re cja cji, j e s t nie tylko b ł ę d n a - j e s t n ie b e z p ie c z
nie b łę d n a . [...] Z a ró w n o p ry w a tn e , j a k i p ubliczne sta ty sty k i od
d a w n a w s k a z u ją n a to, iż p rze z o s ta tn ie dw a la ta w e w n ę trz n a
d e p re c ja c ja m a rk i w ynika ze sp a d a ją c e g o k u rsu w aluto w ego.
[...] N ależy p a m ię ta ć o tym , że dzisiaj ilość p ien ięd z y w obiegu,
chociaż n a p a p ie rz e p r z e d s ta w ia z a tr w a ż a ją c ą liczbę m ilia r
dów, tak n a p ra w d ę nie j e s t n a d m ie r n ie d u ża. [...] Nie m a m y
„ n ie b e z p ie c z n e g o zalewru papierow ych p ie n ię d z y ”, ale wyręcz
o d w ro tn ie - w a rto ś ć w szystkich p ien ięd z y w o b ieg u j e s t co n a j
m niej trzy lub c z te ry razy m n ie js z a niż w czasach pokoju.
Lord D ’A bernon określił te niezwykłe poglądy jak o „wcale

nie wyjątkowo w steczne”, a wręcz typowe dla oświeconej b e r
lińskiej opinii publicznej. Kilka dni później w gazecie „Berli-

ner B ó rsen-C o urier” wyrażono wielką troskę o społeczne kon
sekwencje inflacji, ale rozeznanie dziennikarzy na te m a t jej
przyczyn wcale nie było większe. Ubolewano, że niem iecka
m arka, która spadła do jed nej trzechsetnej swojej parytetowej
wartości, je s t teraz oceniana podobnie ja k w ig iersk a korona.
W gazecie pisano, iż p ro letariat staje się niespokojny, a p a ń
stwo, którego szacunki wpływów podatkowych opierały się na
średnim kursie 500 m arek za dolara, okazuje się bezradne.
J e d n a k p raw d ziw ą tr a g e d ią d e p re c ja c ji j e s t coś, co m o ż n a

ok reślić ja k o je j „ efek t m o r a ln y ”. T en n iek o ń c zą cy się s p a
d ek w a rto ści m a rk i, ja k i p rze w id u je się za g ra n ic ą , spow oduje
w k ra ju niem ożliw y do w y trz y m a n ia wrzrost niepew n ości. Ż a d
ne dyskusje e k o n o m ic z n e nie b ę d ą w sta n ie uspokoić m as ani
ukryć p rz e d n im i cen y ch le b a.
O d d a w n a w ia d o m o , że d ru k o w a n ie banknotów ' stan ow i
sk u te k , a nie przyczynę d e p re c ja c ji i że ilość waluty, choć n o
m in a ln ie się zw iększa, w' istocie trac i n a w artości. D oszliśm y
do p u n k tu , w k tó ry m b ra k p ien ięd z y m a gorsze sk u tk i niż s a
m a d e p re c ja c ja [...] N a w e t gdyby ilość p a p ie ro w y ch p ie n ię d z y
była trz y k ro tn ie w iększa niż ob ecn ie, nie stan o w iło b y to p r a w
dziwej przeszk o d y d la stabilizacji.
A z a te m do teg o czasu - d r u k u jm y b anknoty!
Ten czołowy dziennik finansowy miał jasny obraz tego, co

się dzieje; podczas gdy nom inalna wartość m arek papierowych
wr obiegu wzrosła z 35 mld w- grudniu 1919 roku do 200 mld
w lipcu 1922 roku - ich wartość w t funtach szterlingach spadła
odpowiednio ze 193 min do 83 min. Przed wojną 6 mld m arek
w obiegu odpowiadało pod względem wartości około 300 min
funtów. Przyczyna tego stan u rzeczy wciąż pozostawała jedynie
w7sferze kategorycznie wyrażanych domysłów.
D r H e rm a n n H um m el, młody, ale wpływowy prezydent Ba
denii, stwierdził, że nie chciałby brać na siebie odpowiedział-
ności za w strzym anie drukow ania pieniędzy. Spadek wartości

m arki tłum aczył różnymi przyczynami: względami m oralnym i
i psychologicznymi, postawą Poincarego, ciężarem reparacji
oraz drukow aniem pieniędzy. Bez w ątpienia wszystkie te czyn
niki odegrały pewną rolę; sam D ’A bernon porównywał posta
wę Poincarego do zachowania nauczyciela, który bije ucznia
po rękach, nie dostrzegając, że ten je s t umierający. K atastro fa
Austrii była lekcją poglądową, którą wszyscy mogli zobaczyć.
„Dalsza paniczna wyprzedaż m arki je st wielce prawdopodob
na - napisał am b asado r - chyba że powstrzym a się bezpośred
nią przyczynę spadku jej wartości - tj. n ieustann e zasypywanie
rynku m asą nowych banknotów. Trzeba będzie chyba operacji
chirurgicznej, żeby to wbić tutejszym władzom do głowy - nic
innego, poza trep a n acją czaszki, nie wystarczy”.
24 sierpnia dr W irth, wyglądający na bardziej przem ęczone
go niż wcześniej, mówił am basadorow i o swoim lęku, że Niemcy
nie będą w stanie zdobyć wystarczająco dużo żywności, aby za
spokoić potrzeby ludzi w7czasie nadchodzącej zimy, szczególnie
gdy będą zm uszone do spłacania reparacji. W czasie tej rozm o
wy, ja k zapisał D ’A bernon, „przyniesiono kartkę z inform acją,
że kurs niemieckiej waluty wynosi 1,837 tys. m arek za jedn ego
dolara - to ogrom ny spadek od w czoraj”.
D ezorientacja ludzi i rządu w obliczu tak totalnej niepew no
ści w sprawach finansowych znajdowała odbicie w kręgach dy
plomatycznych. Dobrym tego przykładem był wpis D ’A bernona
do p am iętn ik a pod d a tą 26 sierpnia:
Po p o łu d n iu s p o tk a łe m a m e ry k a ń s k ie g o a m b a s a d o r a , który
pow iedział: „W iem b a rd z o d u żo - a p a n ile w ie?”. Nie m o g łe m
j e d n a k z n iego w yciągnąć, o co, u licha, chodzi. Pow iedział:
„ M a m y p raw ie w o jn ę ”; ale czy m ia ł n a myśli A m e ry k ę i A n
glię, czy F ra n c ję i Niemcy, czy j a k ą ś in n ą k o m b in a c ję - nie
m a m pojęcia.
7. Dziedzictwo Habsburgów
N
iewątpliwie lata powojenne przyniosły niezwykłą redys
trybucję m ajątku i dochodów7w Austrii. Głównym proble
m em było to, że zbyt duża część dochodów - klas pracujących -
„um ykała” teraz podatkom . Rząd nie potrafił wymyślić takiego
podatku, którego robotnicy nie przerzuciliby natychm iast na
pracodawców' (zwłaszcza gdy zatrudn iało ich państwo lub wła
dze miejskie W iednia), którym następnie pracodawcy nie ob
ciążyliby konsum entów i który nie prowadziłby do drukow ania
pieniędzy, a w konsekwencji - autom atycznie potem n a stę p u ją
cego wzrostu płac i cen. A larm ujący obraz egoizmu narodow e
go spowodowanego przez inflację oraz politycznej nieudolności
wynikającej z niepewności gospodarczej nakreślił O.S. Phill-
potts*, sekretarz handlowy poselstwa brytyjskiego w W iedniu:
A u s tria c y są j a k ludzie płynący s ta tk ie m , k tó ry m nie p o tra f ią

ste ro w ać , i sta le w ysyłają w e zw an ia o pom oc. C z e k a ją c n a nią,
większość z nich zaczyna w ycinać tr a tw y z b u r t i pokładów ,
każdy d la siebie. S ta te k je szc ze nie z a to n ą ł, p o m im o spow odo
w any ch w te n sposób przecieków , a ci, któ rzy z g ro m a d z ili z a
pasy d re w n a , używ ają go też do o g rz e w a n ia i g o to w a n ia sobie
strawy, podczas gdy ci b a rd z iej p rz y p o m in a ją c y ż eg larz y p a tr z ą
n a to zziębnięci i głodni. L udn ości te g o k ra ju b ra k u je odwagi
i p a trio ty z m u . W czasie n ie d a w n e g o s tra jk u n a kolei w ładze
* Owen Phillpotts dobrze znał ten kraj, gdyż w latach 1906-1914 był wicekonsu-
lem, a następnie konsulem w Wiedniu.
DZIEDZICTWO HABSBURGÓW | 1 1 3
zwróciły się do klu b u a u to m o b ilo w e g o o pom oc, ale nie zgłosił

się ż a d e n o c h o tn ik ; p o p ro sz o n o też lo k a ln ą spółkę o wypoży
czenie ciężaró w ek , sp o tk a n o się j e d n a k z o dm ow ą, p o łąc zo n ą
z pro pozycją ich k u p n a.
M im o obaw lorda D ’A b ernona, że m ark a wkrótce znaj

dzie się na poziomie austriackiej waluty, upadek korony n a
dal przebiegał znacznie gwałtowniej. W m aju 1921 roku kurs
korony doszedł do poziomu 2 tys. za funta. W m aju 1922 ro
ku funt kosztował ju ż 35 tys. koron. Podstawowe przyczyny
były takie sam e ja k zawsze, ale teraz w zm acniały je jeszcze
m iędzynarodowe wątpliwości, a także pesym izm Austriaków,
który skłaniał ich do wykupywania wszystkiego, co się dało,
za wszystkie pieniądze, jak ie mieli, oraz ich d eterm in ac ja, by
grom adzić ja k najwięcej żywności, pom im o wprowadzonych
o statnio surowszych kar. Nowe zarządzenie zobowiązywało
sklepikarzy do przyjm ow ania krajowych banknotów, ale ponie
waż zezwalało też na dalsze wykorzystywanie obcych w alut do
wszystkich zakupów, h an dlarze na ogół znajdowali wymówki,
by nie przyjmować koron. Takie działanie powodowało wiel
ką irytację, gdyż wszystkie sklepy w W iedniu były zatłoczone,
chłopi przybywali tysiącam i do dawnej stolicy cesarstw a, żeby
wy dać pieniądze.
K o b ie ty kupow ały zap asy c u k ru , kawy i inny ch towarów, o b a

w iając się w z ro stu cen, albo w ydaw ały p ie n ią d z e n a u b r a n i a
i m e b le [pisał V.W. G e rm a in s* ]. In n i trw o nili p ie n ią d z e bez
o p a m ię ta n ia ; j u t r o w ino b ęd zie droższe! G dy d o la r szedł w gó
rę, n a ty c h m ia s t n a s tę p o w a ł n a ja z d n a sklepy. C e n y rosły z go
dziny n a g odzinę; lud ność była o g a r n i ę ta sz a łe m zakupow ym .
M ówi się o pew nym s ta r y m k a w a le rz e , k tó ry kupił powijaki,
gdyż w lo k aln y m sk lepie nie było nic innego . [...] H a n d la r z e
o d pow iad ali n a tę gorączkę, z a m y k a ją c sklepy pod ró żnym i
* A utor książki Austria o f Today [Austria dzisiaj], M acmillan 1932.

p r e te k s ta m i: z pow odu choroby, sp ra w ro d zin n y c h lub in w e n

taryzacji.
Byli też ludzie, głównie z m iasta, bez żadnych pieniędzy,

które mogliby roztrwonić.
W połowie m aja 1922 roku heroiczne, niemal sam otne wy
siłki kanclerza J o h a n n a Schobera, by wprowadzić porządek do
austriackiej gospodarki oraz umiarkowanie i zdrowy rozsądek
do polityki, dobiegły końca. Jego gabinet upadł w7 parlam encie
zaledwie cztery tygodnie po tym, ja k udało mu się przekonać
aliantów w Genui, aby zrzekli się praw7hipotecznych do wszyst
kich nieruchomości państwa austriackiego, które zostały zajęte
na poczet kosztów okupacji i reparacji wojennych - porozum ie
nie to utorowało drogę do zaciągnięcia pożyczki przez Austrię.
Być może politycy uważali, że misja dr. Schobera dobiegła końca,
jed n ak zdymisjonowanie najsilniejszego w7kraju m ęża stanu na
tychmiast postawiło pod znakiem zapytania zdolność kredytową
Austrii - dopóki sam a kontrolowała swoje finanse. Z powodu
dymisji Schobera, byłego szefa policji, brytyjski kredyt obieca
ny przez Lloyda G eorge’a został wstrzymany, kredyty z Francji
i Włoch nigdy nie doszły do skutku, a korona znowu zaczęła spa
dać. Położenie Austrii było szczególnie krytyczne, w7porównaniu
z sytuacją Węgier czy Niemiec, ponieważ jej funkcjonowanie
w wielkim stopniu zależało od towarów7importowanych.
Po 1 czerwca spadek w?artości korony mógł przyprawić o za
wrót głowy. Kurs z 5 czerwca, gdy austriacka w aluta przekroczy
ła poziom 52 tys. za funta i znacznie ponad 10 tys. za dolara,
wywołał panikę, która przyczyniła się w7czasie kolejnych dwóch
dni do dalszego spadku o 40 procent. 9 czerwca funt kosztował
70 tys. koron, a dolar ponad 15 tys. W ciągu miesiąca od zabój
stwa w Niemczech R athenaua, które miało miejsce pod koniec
czerwca, korona „pikowała” w ślad za m arką, z poziomu 100 tys.
na 125 tys. Równolegle ze spadkiem kursu austriackiej waluty
nastąpił ogromny wrzrost cen; indeks tego w7zrostu, którego baza
w lipcu 1921 roku wynosiła 100, osiągnął poziom 2,645 tys.
Kom petencje wiedeńskich polityków do radzenia sobie z tą

sytuacją stały się pośmiewiskiem w stolicy, natom iast poza nią
zwiększyła się jeszcze pogarda i niechęć do rządu centralnego.
W Styrii i Tyrolu szeroko agitowano za unią z Włochami. W W ied
niu rozważano nadal przyłączenie (Anschluss) do Niemiec, do
czego zachęcali pangerm aniści, mimo że było to zakazane przez
trak taty pokojowe i lekceważąco traktow ane w7 Berlinie - „Kto
by się chciał do nas przyłączyć - pytał dr W irth - gdy m arka jest
w takim stanie?” R ada Ligi Narodów odmówiła koniecznego ze
zwolenia, a w Austrii nasiliła się komunistyczna działalność wy
wrotowa, na którą płynęły znaczne kwoty z Moskwy7.
W istocie K om unistyczna P artia Austrii była - tak ja k cały
kraj - kom pletnie zrujnow ana finansowo, je d n a k Moskwâ uwa
żała, że w arto j ą wspierać ze względu na jej związki z bardziej
znaczącym ruchem kom unistycznym w Niemczech. O d z n a
czała się ona dobrą organizacją i oprócz protestów7 przeciwko
podwyżkom cen oraz rutynowych apeli o konfiskatę m ajątku
bogaczy z powodzeniem prowokowała lub przedłużała straj
ki. W arto zwrócić uwagę na fakt, że p a rtia daleko odeszła od
dotychczasowej praktyki tworzenia tajnych organizacji, a po
szczególni komuniści zaczęli całkiem otwarcie dem onstrow ać
swoją przynależność i odkrywać karty.
W sierpniu 1922 roku dr Ignaz Seipel, następca Schobera
na stanowisku kanclerza, wystosował do e n ten ty nowy, rozpacz
liwy7 apel o pożyczkę w7 wysokości 15 min funtów. W im ieniu
państw7 sprzymierzonych Lloyd George odrzucił tę prośbę, wy
rażając ubolewanie, że od czasu wojny A ustria „otrzym ała od
nich ju ż tak wiele, lecz dało to tak rozczarowujące efekty”. A u
strię szorstko skierowano do Ligi Narodów7i do końca m iesiąca
kurs jej waluty spadł do poziomu 350 tys. koron za funta, czy
li jej wartość obniżyła się dokładnie dziesięć razy w stosunku
do maja. Kraj ogarnęła to taln a rozpacz. A ustriacy oczekiwali,
iż zaraz nastąpi katastrofa - tak jakby nie wydarzyła się już
kilkanaście razy. Szef policji publicznie ogłosił, że m a 20 tys.
ludzi, na któryoh może liczyć, jeśli zajdzie potrzeba rozbroję-
1 1 6 1 KIEDY PIENIĄDZ UMIERA
nia niebezpiecznie lewicowej arm ii austriackiej. A m erykański

pełnom ocnik w W iedniu ostrzegał, aby nie przyjeżdżać do tego
kraju, chyba że w spraw ach biznesowych. M imo iż często docho
dziło do strajków7 i dem onstracji, przewidywano jeszcze więk
sze niepokoje społeczne, a brytyjskie poselstwo raportowało, iż
„zalęknieni żydowscy b iznesm eni” pospiesznie załatw iają sobie
paszporty. Codziennie zwiększało się ryzyko grabieży przez
głodny, bezrobotny motłoch, ponieważ od lipca indeks kosztów
utrzy m ania wzrósł o 124 procent. W samym tylko lipcu p a ń
stwo było w stanie wywiązać się ze zobowiązań wobec swoich
pracowników- na kwotę 150 mld koron jedynie dzięki rozłożeniu
wy nagrodzeń na raty. Sierpniowe podwyżki zwiększyły te zobo
w iązania do 344 mld koron, a sum a wszystkich wynagrodzeń
w kraju wyniosła w tym miesiącu 700 mld koron - w7 każdym
razie znacznie więcej, niż było pieniędzy w obiegu. Zanosiło się
na całkowity upadek au to ry tetu rządu.
Sytuacja ta oczywiście odzwierciedlała podstawowy7 problem
finansowy7Austrii, polegający na nadm iernych wydatkach na wy
nagrodzenia zbędnych urzędników (ich liczba bardzo zwiększyła
się w czasie wojny), które, w7miarę ja k autom atycznie zwiększały
się wraz z indeksem, m ożna było pokryć, jedynie drukując więcej
pieniędzy. Pod koniec lipca związki zawodowe protestowały, że
ten indeks, korygowany co miesiąc na podstawie wzrostu kosz
tów utrzym ania w poprzednim miesiącu, nie dotrzymuje już kro
ku coraz wyższym cenom; zatem presja na drukowanie pienię
dzy stale się nasilała. Ty lko w sierpniu dodatkowa emisja nowych
banknotów7 bez pokrycia osiągnęła nom inalną wartość 560 mld
koron - była to suma, która odbierała sens uchwalonej w lipcu
ustawie, by założyć nowy7 bank emisyjny z kapitałem 800 mld
koron, który7w7połowie miał pochodzić z pożyczki przymusowej,
a w połowie z nowych podatków. Projekt ten, choć zachęcała do
niego Komisja Reparacyjna, stał się praktycznie martwy7 już
w chwili poczęcia - po prostu ze względu na skalę deprecjacji.
Po lipcowym krachu korony uruchom iono w W iedniu za
stępczą giełdę, tzw7. Deuisenzentrale, m ającą regulować tra n sa k
cje i przepływy7 w7 obcej walucie; był to pomysł, który Niemcy

i Węgry skopiowały w ciągu kilku następnych miesięcy. Nie tyl
ko nie udało się w7 ten sposób zatrzym ać panicznego odwrotu,
ale też ściągnąć z powrotem m ającego decydujące znaczenie
austriackiego złota o wartości 18 min funtów, które - ja k uwa
żano - zostało zdeponowane w Szwajcarii. Rozwiązanie to nie
poprawiło wyjątkowo uciążliwych warunków życia austriackich
klas średnich ani strasznych - klas niższych. Nie wywarło też
żadnego zauważalnego wpływu ani na operacje spekulantów,
ani działania paskarzy, ani proces dewaluacji korony. Gdy p rze
stała być ona przyjmowana, ludzie posiadający zagraniczne
banknoty, stanowiące teraz główny środek płatniczy, nie chcieli
się ju ż wcale z nimi rozstawać. A ustriacy wrócili do tego p u n k
tu, w którym pozostawiła ich wojna - tworzyli m asę kilku m i
lionów7zrujnowanych, głodnych ludzi, m iotających się w g ran i
cach kraju, którego nie potrafili poznać.
A ustria, ledwo utrzym ująca się na powierzchni wzburzonych

europejskich mórz w7 1922 roku (żeglarskie m etafory doskona
le pasowały do jej stanu), nagle m iała je d n a k poczuć g ru n t pod
nogami. Nie chcąc czekać bezczynnie na kom pletną ruinę, dr
Seipel w końcu postanowił, że wymieni część niezależności kra
ju na jeg o przetrw anie. „Jesteśm y świadkami - powiedział j e
den z kom entatorów - niebywałego spektaklu: austriacki kan
clerz jeździ po Europie i oferuje swój kraj tem u, kto zaoferuje
najwyższą ce n ę”.
O bjazd Seipela obejmował po kolei wszystkich sąsiadów
Austrii i stanowił finezyjne dyplomatyczne preludium do j e
go poruszającego apelu wygłoszonego na forum Ligi Narodów7
w Genewie na początku września. W czasie tego wystąpienia
Seipel wy kazał ponad wszelką wątpliwość, iż bez pomocy finan
sowej A ustria ustanow iona na mocy tra k ta tu z St. G erm ain
rozpadnie się na kawałki; oświadczył też, że W iedeń je st go
towy przyjąć każdy wymagany przez Ligę stopień dyscypliny,
aby doprowadzić kraj do porządku. Pistoletem przyłożonym
Lidze do głowy był nie tyle sam koszm ar dezintegracji Austrii,

ile groźba austriackiej unii celnej, nie mówiąc ju ż o jak im ś sil
niejszym politycznym związku z tym lub innym z jej sąsiad ó w -
N iem cam i, Bawarią, W łochami czy państw am i naddunajskim i
- co szybko stawało się jedynym alternatyw nym rozwiązaniem.
Perspektywa, że A ustria mogłaby stać się włoskim p ro te k to ra
tem , częścią Wielkich Włoch, była dla Francji szczególnym po
wodem do zastanowienia.
C ała sytuacja zm ieniła się w cudowny sposób, gdy zaczę
ły się negocjacje z Ligą. W pierwszym tygodniu września a u
striacka w aluta, która osiągnęła swoje m inim um 25 sierpnia,
zyskała trochę na wartości i wzrosła z poziomu 350 tys. koron
za fu n ta do 335 tys. - i na tym poziomie, dzięki zaufaniu wy
nikającem u z prowadzonych rozmów, rząd zdołał j ą utrzym ać.
W ciągu m iesiąca przygotowano tzw. protokoły genewskie.
Pierwszy gw arantow ał polityczną i tery to rialn ą integrację A u
strii; drugi postanaw iał, że W ielka Brytania, Francja, Wiochy
i Czechosłowacja zabezpieczą pożyczkę dla Austrii w wysokości
650 min koron w złocie; a trzeci zobowiązywał ją do uporządko
wania finansów publicznych, zaprzestania dyskontowania wek
sli skarbowych i utw orzenia nowego banku emisyjnego. Całość
tego przedsięwzięcia m iała być zabezpieczona przez nadanie
absolutnej władzy finansowej komisarzowi g en e raln em u wy
znaczonem u przez Ligę.
Austriacki indeks cen osiągnął swoje m aksim um 15 wrześ
nia 1922 roku, a potem nieu stann ie spadały one do końca roku
- w sumie o 20 procent. Jeszcze bardziej niezwykłe było to, że
po 2 w rześnia kurs korony wobec dolara ju ż nie ulegał fluktu
acji, pom im o faktu iż przez kolejne dwa i pół m iesiąca podaż
banknotów nadal rosła, a ilość pieniędzy w obiegu zwiększyła
się ponad trzykrotnie. Do połowy7 listopada, do czasu otwarcia
nowego Narodowego Banku Austrii i pojawienia się wpływów
z krótkoterm inow ej pożyczki w ew nętrznej, lojalnie udzielonej
przez austriackich bankierów, deficyt budżetowy pokrywano
przez drukow anie banknotów; Żyjąc na kredy t, możliwy’ dzięki
nadziejom obudzonym w Genewie, rząd balansował na niezwy

kle cienkiej linie.
Postabilizacyjna inflacja - ab su rd aln a sytuacja z z a in te re
sowaniem odnotow ana przez ówczesnych ekonom istów - wy
nikała z potrzeby zastąpienia papierowy mi koronam i wielkiej
liczby zagranicznych banknotów w obiegu. Występował też a u
tentyczny niedobór gotówki, którego maszyny drukarskie nie
były w stanie fizycznie uzupełnić - w sierpniu 1922 roku ilość
pieniędzy w obiegu odpowiadała sumie nieco ponad 80 min ko
ron w złocie, podczas gdy przed wojną w obiegu znajdowało się
500 min koron (chociaż wr trochę innych okolicznościach) na
tym samym obszarze. Dwa czynniki złożyły się na spadek cen:
po pierwsze, nie m usiały być ju ż niebotycznie wysokie, żeby za
pewnić zysk, a po drugie, jak o że rynek na towary został nasy
cony w czasie długiego okresu szału zakupowego, popyt n a tu
ralnie osłabł.
Gdy po połowie listopada sukces tej operacji stał się oczywi
sty dla wszystkich wr kraju i za granicą, rządowi chodziło przede
wszystkim o to, żeby zapobiec „um ocnieniu się” korony. W iedeń
widział już, ja k przygnębiające konsekwencje spotkały Czecho
słowację, gdy jej finanse zostały bru talnie zdezorganizowane
przez spekulacyjne wykupywanie czeskiej korony wr Niemczech.
Do 1922 roku A ustria tak się przystosowała do ciągłej d ep re
cjacji, że sam a stabilizacja wystarczyła, by wywołać ostry kry
zys gospodarczy. Rząd potrzebował koron, więc em itow ano je,
a zabezpieczenie stanowiły otrzymywane ze źródeł krajowych
i zagranicznych obce waluty, które powiększały rezerwy7banku.
W7 istocie był on zobowiązany kupowâć więcej zagranicznych
banknotów, niż potrzebował.
Szybkość, z jaką przywrócono w W iedniu zaufanie i stabil
ność —chociaż jeszcze nie dobrobyt - wskazywała na to, w jak
dużym stopniu problem y A ustrii miały podłoże psychologiczne
i adm inistracyjne. Austriacy od początku przejawiali głęboką
niewiarę w7siebie i wr swój rząd oraz dziecinną wręcz skłonność
do zdawania się na zagraniczną pomoc i kontrolę. W dużej
m ierze wynikało to zapewne stąd, że p rzestrzeń - pozostała po

tradycyjnych auto ry tetach zmiecionych przez rewolucję, która
spowodowała jednocześnie wielkie rozczarowanie zubożonych
klas urzędniczych i panujących - wciąż była boleśnie pusta.
Rzecz jasna, dr Seipel stał się przedm iotem niezwykle ostrych
ataków ze strony politycznych przeciwników za wymianę na złoto
suwerenności nowej republiki. O statecznie socjalistów uciszyło
jed n ak dojście do władzy we Włoszech Mussoliniego (w połowie
października), które zrodziło w nich wielkie obawy, iż A ustria
może stać się faszystowska, jeżeli pożyczka Ligi nie dojdzie do
skutku - faszyzm cieszył się teraz wśród wielu Austriaków dużą
popularnością. Komisja finansowa Ligi zrozum iała natychm iast,
że żaden austriacki rząd nie będzie miał dostatecznie dużej siły
w parlam encie, by dokonać koniecznych cięć w wydatkach i sa
modzielnie wydobyć kraj z trudności - poczynając od perspek
tywy7anarchii, a kończąc na groźbie klęski głodowej. Po krótko
terminowej pożyczce wewnętrznej na założenie nowego banku
natychm iast nastąpiła krótkoterm inowa pożyczka międzynaro
dowa, którą coraz więcej krajów śpieszyło gwarantować; teraz
Austria czekała na długoterm inowe kredyty międzynarodowe,
nadal będące przedm iotem dyskusji. Dr Zimmermann*, komi
sarz Ligi, przybył do W iednia w połowie grudnia 1922 roku i n a
tychmiast zaczął tworzyć warunki gospodarcze wymagane przez
protokoły genewskie, dostrzegając, ile sam a A ustria zdołała już
osiągnąć w dziele stabilizowania swojej wâluty.
P riorytet stanowiło odwTÓcenie system u opartego na d oraź
nych korzyściach politycznych i socjalistycznej szczodrości -
był on zaprzeczeniem zdrowej gospodarki. W iedeń jak o stolica
republiki, w której żyło 6,5 min ludzi, m iał więcej pracowników
państwowych, niż gdy pełnił funkcję stolicy m onarchii zamiesz-
✓
kiwanej przez 50 m in ludzi. Ściąganie podatków pozostawiało

całkowicie nieefektywne, a wszystkie przedsiębiorstw a p a ń
stwowe przynosiły wielkie straty. U jem ny bilans samej kolei,
* Dr A.R. Z im m erm an n, wcześniej burm istrz R otterdam u.

DZIEDZICTWO HABSBURGÓW | 121
wy noszący 6 min funtów rocznie, czyli je d n ą trzecią krajowego

deficytu, wynikał nie tylko z przerostu zatrudnienia, ale też ze
zbyt niskich opłat za przejazdy. N a każdą milę linii kolejowej
przypadało trzech ludzi do obsługi, podczas gdy w Szwajcarii
tylko dwóch, a kiedy płace pracowników’ kolei podniesiono wraz
z indeksem kosztów utrzym ania, ceny biletów kolejowych przy
nosiły tylko je d n ą p iątą wpływów potrzebnych do pokrycia tego
wzrostu. M inisterstw a, koleje państwowe, poczta - wszystkie te
podm ioty wymagały drastycznych cięć i restrukturyzacji. P ań
stwowe dotacje były zadziwiająco hojne. Mniej niż połowa użyt
kowników kolei płaciła za cały bilet. Ten zrujnowany kraj nawet
cygara dostarczał ludności znacznie poniżej kosztów produkcji.
Teraz je d n a k A ustria była jedynym z państw centralnych,
którego stan finansów wyraźnie się poprawiał. Gdy wróciło za
ufanie publiczne, pom im o rosnącego bezrobocia, część wielkiej
ilości nagrom adzonych walut zagranicznych wypłynęła z po
w rotem na rynek. W końcu powstała baza, na której państwo
mogło budować, a raczej - ze względu wielką zależność od ze
w nętrznej pomocy - na której m ożna było budować państwo.
W iosną 1922 roku na skali chaosu finansowego i handlowego

Węgry, drugi odłam ek podwójnej m onarchii Habsburgów*, sy
tuowały się między N iem cam i i A ustrią. Ja k o że były krajem
rolniczym, miały inne problem y niż ta m te państwa, ponieważ
teoretycznie dysponowały dostatecznym i zasobam i, aby się
utrzym ać i jeszcze coś odłożyć. Zważywszy na ich zasadniczo
obiecujący stan posiadania, niezwykłe było to, ja k w iernie Wę
gry' skopiowały drogę do katastrofy finansowej swoich eksso-
juszników.
Między rokiem 1913 a końcem 1921 ilość pieniędzy w7obiegu
zwiększyła się 64-krotnie. Koszyk artykułów domowych zakupio
* Na mocy tra k ta tu w Trianon W7ęgry straciły swoje najlepsze terytoria, zatrzy

mując tylko 14 komitatów z 64. W brytyjskim ministerstwie spraw zagranicznych
przyznawano uczciwie, chociaż riie publicznie, że „jeszcze na dodatek reparacje to
ju ż trochę za wiele”.
ny w 1914 roku za 100 koron obecnie kosztował 8,26 tys. koron.

Przed wojną na obszarze, który teraz zajmowały nowe Węgry,
dochody państw a były o około je d n ą dziesiątą większe od wydat
ków - trzy lata po zawieszeniu broni wydatki wynosiły o je d n ą
trzecią więcej niż dochody. Do 1921 roku zaburzenia norm al
nych standardów m onetarnych wynikające z wojny, rewolucji,
kontrrewolucji, czerwonego, a potem białego te rro ru i w końcu
regencji adm irała Miklósa Horthyego spowodowały tak wielkie
przygnębienie, że każdy, kto tylko miał jakieś pieniądze, chciał
wymienić je na bardziej stabilne aktywa - zagraniczną walutę,
akcje spółek przemysłowych, antyki lub biżuterię. Podobnie jak
w Niem czech i w Austrii wszystkie klasy społeczne spekulowały
na giełdzie, kupowano i sprzedawano wszelkie kategorie papie
rów7 wartościowych i z dnia na dzień gorliwie śledzono zmiany
kursów w7alut.
M inister finansów, dr L óran t Hegedlis, otwarcie przyznawał,
że jego najważniejszym zadaniem w 1921 roku je s t powstrzy
m anie ucieczki od korony. Chociaż w styczniu znajdowała się
ona na poziomie 2,1 tys. za funta, twierdził, że ustabilizuje j ą
na poziomie 400 za funta. To fakt, że sześć tygodni po pierw
szej próbie odzyskania węgierskiego tronu przez cesarza K aro
la I H absburga, w kwietniu 1921 roku, kurs węgierskiej waluty
osiągnął poziom 800 koron za funta. J e d n a k Hegedlis powinien
był raczej rozłożyć reform y na ponad dekadę, niż na dziewięć
miesięcy, a nie przeprowadzać je w sposób tak drakoński, że
ostatecznie doprowadziły do jego dymisji we wrześniu 1921
roku. 29 ustaw finansowych uchwalonych przez Z g rom adze
nie Narodowe w czasie jego rządów obejmowało m.in. 20-pro-
centowy podatek od kapitału i ostry fiskalny atak na „fortuny
w ojenne”, akcje, dobra luksusowe najróżniejszego rodzaju oraz
nieruchom ości - ustawy7 te spotkały się z k onsternacją lub ra
dością, w zależności od tego, ja k wpływały na d a n ą grupę spo
łeczną. Popełniono poważny błąd psychologiczny, zam rażając 20
procent depozytów bankowych, ponieważ ludzie, a szczególnie
chłopi, nabrali odtąd awersji do powierzania swoich oszczędno
ści instytucjom finansowym i grom adzili je w dom u, powodując

w konsekwencji niedostatek waluty na rynku.
Hegedlis uważał, że jego porażka wynikała z upadku m a r
ki niemieckiej, kiepskich zbiorów i niepewności w sprawie
reparacji. Ale jego ostatn im działaniem było doprowadzenie
do uchw alenia wydatku 960 min koron (600 tys. funtów) na
podwyżkę wynagrodzeń urzędników państwowych, które po
zostawały daleko w tyle za płacam i zwykłych robotników - ta
właśnie ustawia została u zn ana oficjalnie za przyczynę nowej
inflacji i dalszej deprecjacji, gdy po raz pierwszy od m arca na
dobre zabrano się do drukow ania pieniędzy.
Polityka finansowa H egedlisa wpłynęła na w ęgierską gospo
darkę w sposób podręcznikowy. Gdy wiosną 1921 roku korona
zyskała na wartości, bezrobocie - dotychczas nieznaczne - wy
raźnie wzrosło, ponieważ towary i surowce kupowrane, gdy za
graniczny kurs korony wynosił 2 tys. za funta, m ożna było sprze
dać tylko z wielką stratą, kiedy kurs węgierskiej waluty wzrósł
i został osiągnięty poziom 800 koron za funta. Innymi słowy, gdy
korona się umocniła, sytuacja kupców i producentów pogorszyła
się - kiedy zaś Hegedlis podał się do dymisji i wartość korony
spadła, kręgi biznesowe odetchnęły z ulgą, a w7przemyśle znowu
zaczęto zwiększać zatrudnienie. Z drugiej strony ten tymczaso
wy wzrost wartości korony został bardzo dobrze przyjęty przez
klasy urzędnicze i inne osoby o stafych dochodach. Chłopi n ato
m iast (stanowiący dwie trzecie ludności) generalnie patrzyli na
to wszystko obojętnie, ponieważ zawsze byli w stanie sprzedać
swoje produkty po cenach bliskich cenom światowym - bardzo
możliwe, że powodziło im się lepiej niż przedstawicielom tej
warstwy społecznej w innych krajach europejskich.
W ostatnich m iesiącach 1921 roku węgierski rząd znowu
m usiał się zmierzyć z problem em utrzym ania klas urzędni
czych. Zapew nienie im żywności i innych artykułów pierwszej
potrzeby za cenę niższą od kosztów tylko w niewielkim stopniu
poprawiło ich sytuację. U rzędnik wysokiego szczebla, na przy
kład podsekretarz stanu, nadal otrzymywał swoje przedw ojen
ne wynagrodzenie w wysokości 2 tys. koron miesięcznie - przed

wojną wystarczyło to na życie w7 um iarkow anym luksusie oraz
wychowanie i wykształcenie dzieci. Chociaż teraz dostawał do
datkow ą dotację w wysokości 3 tys. koron miesięcznie, to i tak,
aby tylko przeżyć, potrzebował co najm niej 20 tys. koron. Ta
o statn ia sum a, stanowiąca we wrześniu 1921 roku (tuż przed
d ru g ą próbą cesarza Karola, by wrócić na tron w Budapeszcie)
równowartość 120 funtów rocznie, w Boże N arodzenie odpo
w iadała ju ż tylko niespełna 70 funtom rocznie. P raca biurowa,
również w ynagradzana za ułam ek przedwojennych stawek, s ta
wiała tych, którzy j ą wykonywali, w podobnie żałosnej sytuacji.
T hom as Hohler*, brytyjski wysoki kom isarz w Budapeszcie,
pisał:
W ta k ic h oko liczno ściach t r u d n o byłoby się dziwić, gdyby

szerzyła się k o ru p c ja - o w ęgiersk iej służbie cywilnej d o b rze
świadczy fak t, że p rzy p a d k i korupcji w śród u rzędników 7z d a r z a
j ą się sto su n k o w o rzadko . K lasy u rz ę d n ic z e i w y kształcone są
zdecy dow anie w n ajgo rszej sytuacji. N ie u s k a r ż a ją się głośno,
więc t r u d n o u stalić, j a k a ich część z n a jd u je się w a u te n ty c z n e j
p o trz e b ie . Sale au k cy jn e św iadczą j e d n a k o tym , że w ielu z n a
lazło się w n a p ra w d ę ciężkim p o łożeniu.
M imo to wielu przedstawicieli klasy urzędniczej, zwłasz

cza jej młodsi członkowie, znajdowało upust dla swoich uczuć
w szkodliwych działaniach tajnych stowarzyszeń, z których
większość byia wściekle antysem icka. O rganizacje te cieszyły
się też w sparciem młodszych oficerów7 węgierskiego wojska,
również poszukujących jakiejś sprawy, o którą m ożna by wal
czyć, oraz kogoś, kogo mogliby obarczyć winą za swoją biedę.
W czerwcu 1922 roku m inął już czas, kiedy m inister finan
sów mógłby wprowadzić porządek do węgierskiego budżetu. O d
stycznia em isja pieniądza zwiększyła się o 28 procent, indeks
* Później sir Thom as Hohler, urodzony w 1871 roku, zmarł w 1946.

cen o 36 procent, a zew nętrzna deprecjacja korony - od 52 do

75 procent - ten przedział odpowiadał różnicy w ciągu je d n e
go tygodnia czerwca. W połowie tego miesiąca za jed nego funta
m ożna było kupić 4,5 tys. koron; zdaniem dr. Tibora Kallaya,
nowego m inistra finansów, było to odbiciem finansowego sta
nu Niem iec i Austrii. Podobnie ja k w Niemczech nie uważano
wcale, że drukowanie pieniędzy m a wiele wspólnego z tem pem
deprecjacji - ortodoksyjne kręgi finansowe za obecną sytuację
winiły „brak zauf ania w Z urychu” i twierdziły, że skoro deprecja
cja tak znacznie przekracza wzrost emisji pieniądza, em isja ta
jest najwyżej jednym z dodatkowym czynników pogłębiających
deprecjację. I znowu, fakt, że przez wiele miesięcy spadek w ar
tości korony za granicą konsekwentnie wyprzedzał nowe emisje
węgierskiej waluty, a nie następow ał po nich, sprawiał, iż wła
dze finansowe Węgier nie dostrzegały wpływu, jaki na Zurych
wywiera wiedza, że deficyt budżetowy zawsze będzie pokrywany
przez dodruk pieniędzy, a nowe banknoty zawsze będą em ito
wane, aby zaspokoić popyt na walutę, który nieodm iennie n a
stępował po wzroście cen. W każdym razie, podobnie ja k władze
Niemiec, węgierski rząd nie przypuszczał, by stabilizacja była
możliwa w sytuacji, gdy nieznana jest wielkość długu repara-
cyjnego. Ilość pieniędzy w obiegu podwoiła się w ciągu roku od
m om entu, gdy tra k ta t z Trianon został wreszcie ratyfikowany.
Pod koniec czerwca 1922 roku zanosiło się na znaczne nie
pokoje społeczne i rosła liczba protestów dotyczących kosztów
utrzymania. Strajki „miejskich śmieciarzy” i pracowników kana
lizacji w Budapeszcie udało się zakończyć dzięki ogólnej podwyż
ce wynagrodzeń - wynosiła ona od 12 do 75 procent. Dr Kallay
oświadczył, że będzie skłonny zwiększać emisję papierowych pie
niędzy, bez względu na zagrożenia z tym związane, dopóki nie
pojawi się perspektywa przerw ania spirali rosnących cen i wyna
grodzeń. Z atem węgierska waluta, która 17 lipca osiągnęła po
ziom 6 tys. koron za funta, tydzień później spadła do poziomu
7 tys. (wcześniej straciła już znacznie na wartości wraz ze spad
kiem m arki po śmierci R ath enaua) i odpowiednio wzrosły też
ceny żywności. Natychmiast pojawiły się nowe żądania płacowe.

Tymczasem większą część krajowego bogactwa wytwarzali
rolnicy, których podatki, pom im o wysiłków dr. H egedüsa, po
zostawały nom inalnie na takim samym poziomie jak przed
wojną, czyli realnie stanowiły mniej niż je d n ą dw usetną ob
ciążeń przedwojennych. Sam a ta niesprawiedliwość fiskalna
wystarczyłaby, żeby nasilić w zajem ną wrogość środowisk m iej
skich, przemysłowych i biznesowych z jedn ej strony, a rolników
i właścicieli nieruchomości z drugiej. J e d n a k istniejące szanse
na większe zyski skłaniały rolników do wstrzymywania się ze
sprzedażą swoich plonów ja k najdłużej, żeby stworzyć niedają-
cy się zaspokoić popyt i nakręcić dalszy wzrost średnich cen.
K atastrofa Węgrów była w dużej m ierze dziełem ich samych.
Dewaluacja korony postępowała z zatrw ażającą prędkością.
We wrześniu, gdy ilość pieniędzy7w7obiegu wzrosła o 25 procent
w stosunku do sierpnia, a w ig iersk a w aluta spadła do pozio
mu 11 tys. koron za funta, m inister finansów wyjaśniał, że naj
nowsze emisje pieniądza nie powinny spowodować deprecjacji,
ponieważ odzwierciedlają tylko wzrost krajowych aktywów na
skutek zbiorów - a nowro wyemitowane banknoty sam e też bę
dą ściągnięte z rynku, gdy roczne plony zostaną rozdzielone.
Bez względu na to, czy były to czcze frazesy, czy myślenie ży
czeniowe, nadzieje ta okazały się płonne, ponieważ niemożliwa
okazała się sprzedaż plonów7za proponowane ceny.
W panice rząd utworzył urząd kontroli wymiany walut - De
visenzentrale, wzorowaną na modelu austriackim - aby ustrzec
się katastrofy finansowej. Gdy początkowe problem y tego urzę
du, jego Kinderkrankheiten, jak je nazywano, utrzymywały się,
pogorszyło to znacznie sytuację. Po ustaleniu kursu wymiany
korony na poziomie niższym od jej wartości rynkowej, co sp ra
wiło, że posiadacze zagranicznych walut nie chcieli się z nimi
rozstawiać, urząd nie miał środków, by pomóc kupcom spłacić
ich zagranicznych wierzycieli. Wcześniej handlarze sprzedaw a
li za granicą na podstawie kursu wymiany na dany dzień, n a
tychm iast spłacając kredyt w walucie swoich wierzycieli. Zgod
nie z nowymi przepisam i każde podanie o zagraniczną w alutę

należało złożyć wr źle zorganizowanym urzędzie, gdzie na jego
rozpatrzenie czekało się nawet dwa tygodnie - a po tym czasie,
ze względu na niedobór waluty, m ożna było dostać tylko część
sumy, o którą się wnioskowało. Z atem handel zagraniczny szyb
ko osłabł, a to doprowadziło do zwiększenia bezrobocia.
Z drugiej strony w listopadzie, gdy kurs korony sztucznie
utrzym ywano na poziomie 12 tys. za funta, w ęgierska Devisen-
zentrale pracowała ju ż dostatecznie sprawnie i podobno bardzo
przeszkadzała spekulantom , ponieważ nie dało się ju ż m an i
pulować ceną korony za granicą. Spekulacje walutowe natych
m iast ustąpiły miejsca giełdowym i zaczęto na gwałt kupować
akcje przemysłowe. Akcje wyceniane wiosną na 8 tys. koron po
szybowały w górę na 100 tys. i więcej koron - a spółki, dostrze
gając szansę, zaczęły zwiększać kapitał i rozwadniać akcje. Lu
dzie nadal kupowali; zauważano, że naw7et ostrożni inwestorzy
nie planowali trzym ać swoich nowych akcji (z których dywi
dendy były śm iesznie małe w stosunku do wyłożonego kap ita
łu), tylko raczej chcieli osiągnąć zysk z ich sprzedaży kosztem
mniej przenikliwych rodaków7. Dwa miesiące niem al stabilnej
waluty w; połączeniu z ustaw am i przeciwdziałającymi m an ip u
lacjom walutowym skłoniły spekulantów do upłynnienia swoich
akcji. Notowania na giełdzie znowu zaczęły spadać i wielu in
westorów poniosło ciężkie straty.
Przyglądający się tem u ludzie, zbyt biedni, żeby grać na
giełdzie, nie mogli się radować tym spektaklem . Chociaż koro
na była stabilna, ceny nadal szły w górę - wzrosły o 60 procent
w ciągu dwóch miesięcy przed 1 listopada. 13 listopada rząd
znacznie podniósł opłaty za przejazdy kolejowe i tran sp o rt to
warów, co bezpośrednio i zdecydowanie wpłynęło na wszystkie
ceny. „Wszystkie klasy - pisał H ohler - całkowicie zatraciły po
czucie proporcji co do kosztów7. Węgier, który tylko wzruszy ra
m ionam i i pom ruczy coś pod nosem o traktacie z Trianon, gdy
musi zapłacić 5 tys. koron za butelkę vin mousseux, wścieka się
z powodu podwyżki ceny biletów tramwajowych o 5 koron”.
H o h ler przesyłał do brytyjskiego m in isterstw a spraw za

granicznych szczegółowe analizy reakcji Węgrów na ich nowe
obciążenia finansowe. U rzędnicy państwowi, pisał, nie mogąc
zastrajkow ać, niezwykle ucierpieli i u trzy m u ją się przy życiu
tylko dlatego, że ich m izerne w ynagrodzenia uzu pełn iane są
przez pewne przywileje, takie ja k zniżki na przejazdy kolejo
we czy możliwość zakupu wybranych artykułów po niższych ce
nach. M im o to było „tru d n o zrozum ieć, ja k ci, którzy nie m ają
możliwości nielegalnie profiter de l'occasion, dają radę przeżyć”.
Oficerowie arm ii znajdowali się w7 niewiele lepszej sytuacji.
Na przykład major, którego zarobki przed wojną wynosiły 575
koron tygodniowo, teraz otrzymywał 17 tys. koron tygodnio
wo (czyli około 1 fu n ta i 10 szylingów), podczas gdy m usiałby
mieć 184 tys. koron na tydzień, żeby dysponować tą sam ą siłą
nabywczą. Porucznik m usiał przeżyć za rów nowartość je d n e g o
fu n ta na tydzień, a dowódca korpusu - około 2 funtów i 5 szy
lingów. Żonaci oficerowie otrzymywali zasiłek na żonę i dzie
cko w wysokości 3,5 tys. koron m iesięcznie (czyli 6 szylingów)
na osobę.
Z wyjątkiem nielicznych szczęśliwców7, którzy mieli kapitał
w krajach neutralnych, klasa rentierów przedstaw iała sobą
„niezwykle przygnębiający o b raz”. Młodsi i aktywni znajdowali
pracę, ale starsi żyli w skrajnej nędzy. Przedstawiciele wolnych
zawodów, lekarze i prawnicy, podobnie ja k w Niem czech i w7Au
strii, cierpieli na brak pacjentów7 i klientów, ale mogli w pew
nym stopniu dostosować swoje stawki - chociaż lekarzom nie
pom agało to, że wszystkie szpitale były ogołocone z najbardziej
podstawowego i niezbędnego wyposażenia, od łóżek po baseny
dla chorych. Profesjonaliści o stałych dochodach „zostali spro
wadzeni do absolutnego ubóstw7a ”. Urzędnicy, którzy tworzyli
w stolicy bardzo w ażną klasę, otrzymywali całkowicie n iead e
kwatne wynagrodzenia, od 12 tys. do 20 tys. koron miesięcz
nie (czyli pomiędzy 12 a 19 funtów7rocznie), które cały czas się
kurczyły. Większość mogła je d n a k nadal dostać w swoich biu
rach obiady po symboliczny ch cenach, tak że jakoś udawało im
się przeżyć. Ale dla tych, którzy mieli rodziny do wykarm ienia,
„60-procentowa podwyżka cen je st nie do zniesienia”.
Robotnicy, którzy mieli wsparcie związków zawodowych, ja k
zwykle nie znajdowali się w najgorszej sytuacji, gdyż ich wy
nagrodzenie od czasu do czasu korygowano. Wcale je d n a k nie
powodziło im się dobrze. Podczas gdy w 1914 roku trzeb a było
pracować 80 godzin, żeby nabyć garnitur, a w 1919 roku 141 go
dzin, to w lipcu 1922 roku - ju ż 381 godzin. Podobnie aby kupić
tuzin jajek konieczne było przepracow anie 3 godzin zam iast
jed n ej, a w przypadku kilogram a chleba - 2 godzin zam iast 30
m inut.
Na wsi właściciele ziemscy i rolnicy ucierpieli mniej niż inni,
ponieważ wytwarzali dla siebie większość koniecznych do życia
produktów i podnosili ich ceny równie regularnie ja k sklepika
rze. Bezrolni chłopi nie radzili sobie tak dobrze, a wielka liczba
pracowników' dorywczych, których tułaczki były teraz ograniczo
ne przez nowe granice Węgier, tworzyła szczególnie ubogą w ar
stwę społeczną. H ohler stwierdzał na końcu swego raportu, że
w kryzysie gospodarczym dobrze się wiedzie wielu ludziom, i to
oni odpowiadają za powierzchowną atm osferę dobrobytu p an u
ją c ą w Budapeszcie - w szczególności, jego zdaniem , powodziło
się Żydom, którzy stanowili sporą część ludności stolicy.
Gdy zbliżało się Boże N arodzenie 1922 roku i ceny prze
kroczyły ostatnie możliwe do zaakceptow ania przez większość
ludności miejskiej ceny, stało się jasn e, że nie da się ju ż dłu
go odroczyć prawdziwego kryzysu ani wspierać korony. Tajne
organizacje rosły w siłę, rozkwitał skrajny nacjonalizm , a a n
tysem ityzm szerzył się nawet w oficjalnych kręgach - Węgry
stanęły na krawędzi.
8. Jesienne podchody
ylko ludzie na wsi mogli w Niem czech mówić o względnym

1 dostatku - każdy, kto żył z ziemi, m iał bezpośredni dostęp
do rzeczy o realnej wartości. Nie było zaskoczeniem , iż nawet
gdy rolnicy pilnowali tylko tego, by pieniądze, jakie dostawali
za swoje produkty, miały tak ą sam ą siłę nabywczą ja k wcześ
niej, i tak oskarżano ich o zdzierstwo - tym bardziej jeżeli
opóźniali sprzedaż, wiedząc doskonale, że im dłużej będ ą zwde-
kać, tym bardziej w zrosną ceny.
E rn a von P ustau pojechała na jakiś czas na wieś i bez ogró
dek zapytała swoich gospodarzy, co robią z tymi wszystkimi
pieniędzm i, które wyciskają z mieszczuchów. Gospodarze od
powiedzieli szczerze, że spłacają kredyty hipoteczne. Z asada
„M ark gleich M a rk ” ogrom nie pom ogła rolnictwu; dla ludzi ze
wsi, właścicieli ziemskich, rolników czy chłopów, życie zaczęło
się od nowa. Pod koniec sierpnia 1922 roku, gdy m ark a p rze
kroczyła poziom 2 tys. za dolara - czyli 9 tys. za fu n ta - kredyt
hipoteczny zaciągnięty siedem lub osiem lat wcześniej był ju ż
spłacony w ponad 99 procentach. Gdy E rn a von P ustau wróciła
do dom u
w ro d zin ie ro z m a w ia n o o ro sn ący ch c e n a c h , k re d y ta c h , k tó re
m u sia ły zo stać z re d u k o w a n e , o p a r tii klasy ś re d n ie j, o w ielkim
biznesie i o r o b o tn ik a c h , wciąż żąd a ją cy c h więcej. [...] K o n
tr a s t m ię d z y w sią a m ia s te m był ta k ogrom ny, że nie m o g ą t e
go z ro z u m ie ć ludzie, k tó rzy teg o nie przeżyli.
JESIENNE PODCHODY | 131
H ans-G eorg von der O ste n - wcześniej latał na myśliwcach

w słynnej jed nostce („latającym cyrku”) barona von Richtho-
fena, a później przez krótki czas był a d iu ta n te m H e rm a n n a
G öringa, dopóki nie ustrzelił ulubionego je le n ia m arszałka
Rzeszy - wspom ina, że w lutym 1922 roku dzięki pożyczce od
zaprzyjaźnionego b an k iera kupił posiadłość sąsiadującą z jego
własnym m ajątk iem na Pom orzu za 4 min m arek (wtedy odpo
wiadało to sum ie około 4,5 tys. funtów). J e s ie n ią spłacił dług
pieniędzm i ze sprzedaży mniej niż połowy plonów z jed n eg o ze
swoich pól ziemniaków. W czerwcu tego sam ego roku, gdy ceny
wystrzeliły w górę, wyprzedzając spadek m arki, von der O sten
kupił od pewnego h andlarza 100 ton kukurydzy za 8 min m arek
(wtedy około 5 tys. funtów). Tydzień później, zanim towar je sz
cze został dostarczony, odsprzedał go z powrotem tem u sam e
m u człowiekowi za dwa razy większą sum ę, zarabiając na tym
8 min m arek bez kiwnięcia palcem. „Za te pieniądze - opowia
dał -w ypo sażyłem w antyczne meble rezydencję w mojej nowej
posiadłości, kupiłem trzy strzelby, sześć g arniturów oraz trzy
pary najdroższych butów w Berlinie —a potem spędziłem tam
osiem dni na zabaw ie”.
To był prosty interes - jed y n ą rzeczą, któ rą w tam ty m czasie
należało zrobić z gotówką, to ja k najszybciej wy m ienić j ą na
coś innego. Oszczędzanie było głupotą. Niewątpliwie jed n ak ,
podobnie ja k w Austrii, znalazło się wielu rolników, którzy za
chowywali się w sposób oburzający. D r Schacht, pisząc o latach
inflacji, wspom inał, że chłopi „wydawali papierowe pieniądze
tak szybko, ja k to tylko było możliwe, na rozm aite potrzebne
maszyny i sprzęty - a także na wiele bezużytecznych rzeczy. To
był czas, w którym często dało się zauważyć fortepiany i pia
nina w najbardziej niemuzykalnych d o m ach ”. Każdy, kto miał
świadomość skutków inflacji, pisał Schacht, mógł zabezpieczyć
się przed stratam i, wymieniając papierowe pieniądze na akty
wna, które m usiały zachować swoją wartość: domy, działki, pro
dukty przemysłowe, surowce, itd.
T o ta ln a u c ie cz k a do re a ln y c h w a rto śc i pozw oliła nie tylko lu

dzio m z a m o ż n y m , ale też, zwłaszcza, lu dzio m p ozbaw io nym
sk ru p u łó w zachow ać, a n a w e t powiększyć swój m a ją te k . [...]
W w yniku tej w alki o w z b o g ac en ie się i finansow e p rz e trw a n ie ,
o p a rte j n a w ykorzystyw aniu ig n o ra n c ji m as, każdy a s p e k t ży
cia biznesow ego z o sta ł osłabiony.
P otępianie walki o p rzetrw anie wr tak chaotycznych oko

licznościach i uznaw anie jej za działanie egoistyczne, n ie n a tu
ralne czy złe byłoby pod w ielom a względam i niesprawiedliwe.
Gdy ludzie nie rozum ieją, co się dzieje, dlaczego się to dzieje,
gdy nie m ają pojęcia, co zrobić, i nikt im nie mówi, co należy
zrobić, musi dojść do paniki. M im o to fakt, że ludzie na wsi
zachowywali się n a tu ra ln ie , nie stanowił żadnego pocieszenia
dla ludzi żyjących w m iastach, którzy nie mieli żadnych tow a
rów na wym ianę i których n iezm ienne dochody stale traciły na
wartości.
We wrześniu 1922 roku pewien profesor z Hesji la m e n to
wał, iż profesorom , nauczycielom i ludziom nauki odm aw ia się
ju ż prawa do życia i wielu z nich prawdopodobnie um rze w cza
sie nadchodzącej zimy z powodu braku żywności i ogrzewania.
Obaw iał się, że ich synowie, zam iast pójść drogą zawodową oj
ców, jak to bywało od pokoleń, zostaną przez sytuację zm uszeni
do pracy fizycznej, aby zarabiać na chleb.
Oczywiście, łatwo było wpaść w n adm ierny pesymizm -
utrzym ywanie się z pracy rąk przez jakiś krytyczny czas wca
le nie musi oznaczać, że je s t to trwałe rozwiązanie. Ale skargi
profesora pokazywały, jak ie przygnębienie panuje wr świecie
akadem ickim :
Siła robocza, w' całości lub w części w ykw alifikow ana, z a c z ę

ła j u ż rzą d zić w N ie m c z e c h ; nie m a ż a d n e g o p o p y tu n a p ra c ę
um ysłow ą, to znaczy - p r a c a u m y słow a p r z e s ta ła m ieć w a rto ść
rynkow ą. E f e k te m m oże być tylko k a ta s t r o f a N ie m ie c i u p a d e k
cywilizacji w E u ro p ie Środkow ej, je ż e li nie n a całym świecie.
JESIENNE PODCHODY | 1 3 3
W kryzysie gospodarczym pojawił się ju ż je d n a k nowy ele

m ent. Po raz pierwszy wy nagrodzenia za pracę zaczęły wyraźnie
pozostawać w tyle za w zrostem cen, pom im o wszystkich starań,
jakie związki zawodowe podejmowały w tej sprawie. Prezydent
E bert, zabiegając u lorda C urzona o kolejne m o rato riu m na
spłatę reparacji, wskazywał na to, że w arunki egzystencji ludzi
pracy stały się „całkowicie nie do przyjęcia” i bliski je s t upadek
życia gospodarczego w Niem czech.
Za litr mleka, który w kwietniu 1922 roku kosztował 7 m a
rek, a w sierpniu 16 m arek, w połowie września trzeba było za
płacić 26 m arek. C en a piwa wzrosła z 5,60 m arki za litr do 18,
a potem 30 m arek. Je d n o jajko, w kwietniu po 3,60, teraz kosz
towało ju ż 9 m arek. W ciągu zaledwie dziewięciu miesięcy tygo
dniowe wydatki szofera pan a Seedsa za identyczny koszyk pro
duktów spożywczych zwiększyły się z 370 do 2,615 tys. m arek.
W z ro st c en o n ie m a l 100 p ro c e n t w ciągu o s ta tn ic h c z te re c h
tygo dni [ra p o rto w a ł konsul] p o stę p o w ał w ta k e k sp resow y m
te m p ie , że n iem ożliw e było w y p ra co w an ie ż a d n e g o sy ste m u
rów noległych, r e k o m p e n s u ją c y c h podw yżek płac - n a p rzy k ła d
podw yżka płac pod koniec j e d n e g o ty g o d n ia nie r e k o m p e n s o
w a ła w z ro stu cen ju ż w n a s tę p n y w to re k ; ro b o tn ic y i p ra c o w n i
cy o trz y m u ją c y sta łe p e n sje b a rd z o c ie rp ią p o m im o n i e u s t a n
neg o z w ięk sz an ia w y n a g ro d z e ń . [...] S y tu a cja w d z ie d zin ie płac
j e s t w tej chwili k o m p le tn ie z d e sta b iliz o w a n a .
9 września władze ogłosiły, że w ciągu poprzednich dzie

sięciu dni wydrukowano i wprowadzono na rynek 23 mld m a
rek, czyli 10 procent wszystkich pieniędzy papierowych b ęd ą
cych w obiegu w całym kraju. G azety sum iennie odnotowały,
iż ,,[d]zienna produkcja d ru k a rn i federalnych zwiększyła się
obecnie do 2,6 mld m arek papierowych. W ciągu tego m iesią
ca wzrośnie do niem al 4 mld m arek papierowych; władze m ają
nadzieję, że na tym poziomie problem niedoboru pieniędzy zo
stanie definitywnie rozwiązany”.
B rak gotówki był rzeczywiście dotkliwy, a lipcowa ustawia

o pien iądzach zastępczych przynosiła ju ż pierwsze owoce.
W ielkie koncerny przemysłowe zaczęły płacić robotnikom
częściowo w b an k n o tac h , a częściowo w' kuponach przyjm o
wanych przez lokalne sklepy pod w aru n k iem , że zo stan ą wy
kupione wr bardzo krótkim czasie. Również władze m iejskie
przystąpiły do emisji własnych pieniędzy, świadom e, iż każde
opóźnienie w7 w ypłacaniu zarobków niebezpiecznie podniesie
poziom emocji wśród pracowników7, których główną troską
było wydanie pieniędzy, zanim stra c ą w artość. Jednocześnie
m iasta i m iasteczka obawiały się bezrobocia, które w dużej
skali mogłoby prowadzić do inspirow anych przez kom unistów
zam ieszek, za te m zaczęły sztucznie tworzyć m iejsca pracy.
M ieszkańcy F ra n k fu rtu zauważyli ze zdziw ieniem , że za m ia
stem re m o n tu je się duże odcinki całkiem dobrych dróg, a n a
pow ietrzny system kabli telefonicznych je s t w ym ieniany na
podziemny.
Wrześniowe plany Banku Rzeszy zostały zrealizowane, lecz
jak o że w drugim tygodniu października m ożna było odnieść
w rażenie, iż spadek niemieckiej wâluty nabrał nowego tem p a
- w7 ciągu sześciu tygodni zsunęła się z poziomu 9 tys. m arek
za fun ta do 13 tys. za fu n ta - nadzieje, że uda się zaspokoić po
pyt na gotówkę, równie szybko się rozwiały. Prognoza profesora
Keynesa sprzed 15 miesięcy, iż przez n astępn e 2 lata m ark a
będzie spadać o punkt dziennie aż do poziomu 1 tys. za funta,
zostały przekroczone 13 razy w7niespełna dwie trzecie zapowia
danego czasu. Teraz, 29 września, Keynes napisał w „M anche
ster G u a r d ia n ”, że 2 mld m arek w7złocie rocznie (100 min fun
tów) to m aksym alna kw7ota reparacji, jakiej m ożna oczekiwać
od Niemców, a dom aganie się większej sumy oznacza wejście
„w świat fan tazji” - i nie m a pewności, czy nawet podana przez
niego kwota będzie spłacona. Keynes uznał, że żądania Francji,
dom agającej się ponad 3 mld rocznie, opierają się na „błędnym
rozum ow aniu, którem u ulega wielu Francuzów7, iż ogrom po
trzeb Francji zwiększa wydajność N iem iec”. Tymczasem je d n a k
Keynes, którego bezzwłocznie zaproszono wraz z innymi nieza

leżnymi ek spertam i do Niem iec, aby doradził, ja k zatrzym ać
spadek m arki, stwierdził, że Niem com koniecznie należy dać
„chwilę w ytchnienia”, zanim spłaty zostaną wznowione, nawet
w skrom niejszym wymiarze.
Również A lbert E instein sądził, iż problem reparacji jest
podstawową przyczyną choroby m arki, i przesłał lordowi
H a ld a n e ’owi artykuł z „B erliner T a g e b la tt”, sugerujący, że
W ielka B rytania i Francja powinny partycypować w niem ie
ckim przemyśle do poziomu 30 procent kapitału zakładowego.
Einstein, który poprosił H a ld a n e ’a, by „publicznie nie wiązano
[jego] nazwiska z tą sprawrą ”, uważał to za dobre rozwiązanie.
Niestety, rekom endacje E in stein a nie przyniosły żadnych
efektów; opublikowany w listopadzie raport ekspertów, zawie
rający propozycję rozsądnego program u stabilizacji m o n e ta r
nej (na poziomie około 14 tys. m arek za funta), w prow adzenia
równowagi budżetowej, zaciągnięcia pożyczek zagranicznych
i czasowego zawieszenia spłat reparacji, również został całko
wicie zignorowany, zarówno przez dłużnika, ja k i wierzycieli.
To prawda, że działo się wtedy wiele innych rzeczy, które zaj
mowały ich uwagę. W październiku w Wielkiej Brytanii rząd
Lloyda G eorg e’a zastąpił konserwatyw ny gabinet A ndrew Bo-
n ara Lawa. We Włoszech do władzy doszedł Mussolini.
W N iem czech ludzie uciekali się do wymiany barterowej
i stopniowo przechodzili na w aluty obce jak o jedyny wiarygod
ny środek płatniczy; wprowadzono nowe zarządzenia dotyczące
zakupu dewiz i korzystania z zagranicznych walut do regulow a
nia krajowych płatności. O prócz kary więzienia przewidziano
grzywnę, której wysokość m ogła nawet dziesięciokrotnie prze
kraczać wartość nielegalnej transakcji. Aby zapobiec uciecz
ce kapitału, postanowiono, że teraz należy uzyskać zgodę na
tran sfer kapitału - nie zaś tylko powiadam iać o nim - a wszyst
kie transakcje im porterów miały podlegać ścisłym regulacjom.
Niestety, kroki te nie dość, że utrudniały legalny handel, to nie
uwzględniały faktu, iż spekulacje m ożna było nadal prowadzić
na zagranicznych giełdach, a zatem dawały nikłe szanse na po

w strzym anie spadkowego tren d u m arki.
Bank krajowy w O ldenburgu, próbując zaoferować ludziom
bezpieczną inwestycję, alternaty w ną wobec zagranicznych wa
lut, wyemitował „obligacje żytnie” (Roggenmark) , z term in em
wykupu w 1927 roku. C en a emisyjna była rówrna aktualnej w ar
tości 125 kg żyta, a cena wykupu m iała odpowiadać średniej
cenie 150 kg żyta w7 pierwszym kw artale roku wy kupu; d o d a t
kowe 25 kg stanowiło odsetki za cztery lata. Były to obligacje
na okaziciela, notowane na giełdzie i zabezpieczone przez cały
kapitał banku.
Tymczasem za litr m leka, który we wrześniu kosztował 26
m arek, w7październiku należało zapłacić już 50 m arek. Masło,
jeszcze w kwietniu po 50 m arek za pół kilogram a, m ożna było
teraz dostać za 480 m arek. W ciągu dwóch miesięcy cena jajka
podwoiła się i doszła do 14 m arek. Kieszonkowy grzebień kosz
tował 2 tys. m arek; słoik miodu - 8 tys.; para dziecięcych spod
ni - 5 tys.; tuzin talerzy7 kuchennych - 7,5 tys.; para jed w a b
nych pończoch - 16 tys.; rolka papieru toaletowego - 2 tys.;
p ara dziecięcych butów - 2,8 tys. J e d n a k trzy msze za bliską
osobę były nadal dostępne po starej cenie 150 m arek.
D eputowani do bawarskiego L andtagu bez względu na b ar
wy polityczne rywalizowali ze sobą w naciskach na rząd ce n tral
ny, by przysłał pomoc, ponieważ wydawało się, że setkom tysięcy
biedaków7 w tym kraju związkowym grozi śmierć głodow7a. Ich
los wydawał się jeszcze bardziej przejmujący, gdy nadszedł Ok-
toberfest, wielki trzytygodniowy7festyn w M onachium , na którym
spożywa się gigantyczne ilości piw7a i wieprzowiny - sprzedaw a
nych po bardzo wysokich cenach nawet w najbardziej sprzyjają
cych okolicznościach. W sytuacji gdy niem iecka w aluta spadła
z 9 tys. m arek za funta na 12 tys., a potem 18 ty7s., cena litra
piwa wzrosła zaś z 30 do 78 m arek, przybyli ze wsi uczestnicy za
bawy, świętujący żniw7a, stali się przedm iotem politycznego po
tępienia - w miejsce turystów, którzy w większości wyjechali do
domów. Seeds tak to kom entował w monachijskim konsulacie:
D e p u to w a n i m a ją p e łn e podstawy, by o stro p o tę p ia ć zbytki

n a festyn ie, ale z a g ra n ic z n y o b se rw a to r, k tó ry w idział te n ie
p r z e b r a n e tysiące baw iących się ludzi, pocho dzący ch w yłącz
nie z klasy ro b o tn ic ze j i niższej śre d n ie j, m a powody, by w ą tp ić
w istn ie n ie tej m asy głodu jących , o której tyle się mówi. P o m i
ja j ą c pew n e części klasy śre d n ie j, t r u d n o o p rze ć się w ra ż e n iu ,
że d o tac je n a żywność słu ż ą je d y n ie p rz e n ie s ie n iu n a p o d a tn i
ka części w y n a g ro d z e ń , k tó re pow inni w ypłacać przem ysłowcy.
Sam Stinnes, uosobienie kapitalistycznej bezwzględności,

na spotkaniu z brytyjskimi biznesm enam i w Kolonii w listo
padzie 1922 roku został zapytany o to, ja k długo niemieccy
przemysłowcy są gotowi pozwalać na dalsze trwanie tego stanu
rzeczy. Odpowiedział, że będą starać się robić swoje tak długo,
ja k długo będą w stanie - „jeżeli będzie trzeba, to dopóki rząd
francuski nie zacznie wreszcie prowadzić polityki zrozum ie
n ia ”. Stinnes korzystał z każdej okazji, by wbić klin pomiędzy
Francję a W ielką Brytanię, ale przypuszczalnie napraw dę uwa
żał, że poziom spadku m arki m a drugorzędne znaczenie w sto
sunku do ryzyka bezrobocia. „Gdy rząd cen traln y nie m a ani
władzy, ani au to ry tetu , występują poważne trudności gospodar
cze, a żądni zem sty sąsiedzi chcą łowić ryby we wzburzonej wo
dzie - stwierdził Stinnes - zrobimy wszystko, co w naszej mocy,
by nasi robotnicy zachowali p ra c ę ”.
I rzeczywiście, wr Zagłębiu Ruhry wiele fabryk wymyślało
różne sposoby na to, aby uniknąć zw alniania ludzi. N a przykład
w Essen spółka B ochum er Verein angażow ała 1,5 tys. pracow
ników do produkcji artykułów dla kolei m im o braku zamówie
nia. D ziałania takie były je d n a k możliwe tylko w firm ach z d u
żymi rezerw am i finansowymi, a m ałe przedsiębiorstw a powoli
zaczynały ju ż przeprow adzać redukcję zatrudn ienia. Gdy w li
stopadzie nastąpiły nowe podwyżki cen - masło kosztowało 800
m arek za pół kilogram a, a ja jk a 22 m arki za sztukę - sklepy ze
względu na m niejszą sprzedaż przystąpiły do zw alniania p e r
sonelu.
Rozbieżność między w zrostem kosztów utrzym ania a wzro

stem wynagrodzeń stała się teraz bardzo wyraźna. Podczas gdy
od czasu wojny koszty u trzym ania wzrosły niem al 1,5 tys. razy,
to zarobki górników - najlepiej opłacanych robotników w li
stopadzie 1922 roku - podniesiono zaledwie 200-krotnie. Gdy
w połowie listopada kurs niemieckiej waluty osiągnął poziom
27 tys. m arek za fu n ta i 6,4 tys. za dolara, a ceny szły w górę za
kursem obu tych walut z n ieu b łag an ą regularnością, nie tylko
wysokość wynagrodzeń pozostawała daleko w tyle za w zrostem
cen, ale też pracownicy nie otrzymywali nawet tego, co im się
należało. Gdy ze względu na niedobory pieniędzy papierowych
jakiegokolwiek rodzaju - i waluty federalnej, i banknotów za
stępczych - dostawali wypłaty z opóźnieniem , przekonywali
się, że do tego czasu ich zarobki straciły ju ż połowę wartości.
Nawet najlepiej zarabiający robotnicy nie byli w stanie kupić
najbardziej podstawowych artykułów niezbędnych do życia. In
ni i - ja k zawsze - ci o stałych dochodach lub zależni od swoich
oszczędności cierpieli jeszcze bardziej.
C ierpienia te były bardzo dotkliwe - chociaż gorsze czasy
miały dopiero nadejść - ale stanowiły tylko kulminację wielu
miesięcy rosnącej biedy. W arunki panujące w Berlinie nie były
może typowe dla każdego ośrodka miejskiego w kraju, ale d a
wały przynajmniej pewne wyobrażenie o powszechnej nędzy.
Dane statystyczne za 1922 rok opublikowane przez burm istrza
dzielnicy Panków wskazywały na to, że niemal 25 procent dzie
ci opuszczających szkołę mieści się poniżej norm alnego zakresu
wzrostu i wagi, a 30 procent jest niezdolnych do pracy z przyczyn
zdrowotnych. W Schónebergu, gdzie w 1913 roku 8 procent ab
solwentów szkół miało gruźlicę, liczba ta wynosiła teraz 15 pro
cent. „Bieda - pisano w raporcie burm istrza - stopniowo dławi
jakąkolwiek wrażliwość na schludność, czystość i przyzwoitość,
zostawiając miejsce tylko na myśli o walce z głodem i chłodem ”.
To, że w ynagrodzenia nie dotrzy mywały ju ż kroku cenom,
i wy-nikające z tego faktu zubożenie nawet najlepiej zarab ia
jących robotników miało bezpośredni wpływ na związki zawo
dowe. Ze względu na gwałtownie spadającą w artość funduszy

związkowych oraz niem ożność podniesienia składek w tak cięż
kich czasach zwykłe strajki stawały się coraz trudniejsze do
przeprow adzenia. Tym sam ym przywódcy związkowi zatracili
zdolność do wym uszania na pracodawcach wyższych wynagro
dzeń. których żądali robotnicy, a zatem tracili najpierw7 wpły
wy, a następnie - chociaż nie chcieli tego przyznać —kontrolę.
W coraz bardziej nerwowej sytuacji musieli wielokrotnie ap e
lować do członków7 o zachowanie dyscypliny i przestrzeganie
decyzji związku.
Robotnicy stali się n ato m iast bardzo podatni na wpływy
skrajnych frakcji, przestawali podporządkowywać się kontroli
i zaczynali się burzyć, szczególnie gdy uważali, że największe
osiągnięcie rewolucji, 8-godzinny dzień pracy, je st przedm io
tem ataku wielkich przemysłowców. Ponieważ wiele lokalnych
władz nie w ahało się strzelać do wzburzonego tłum u, była to
niezwy kle wybuchowa m ieszanka. W trzecim tygodniu listopada
doszło do poważnych starć między policją a tłu m em rozwście
czonych robotników po tym, ja k pracownicy zakładów M an n es
m a n n a zażądali 100-procentowej podwyżki płac i próbowali bez
powodzenia - choć przy zachętach kom unistów - ogłosić strajk
powszechny w całym mieście. Podobne dem onstracje miały
miejsce w Kolonii. W D reźnie nastąpiły gwałtowne rozruchy
podczas protestów przeciwko wysokim kosztom utrzym ania -
splądrowano sklepy z zaopatrzeniem , a straty szacowano na
100 min m arek. Doszło tam również do głośnych ksenofobicz
nych m anifestacji przed głównymi hotelam i, w7 których zwykle
mieszkali obcokrajowcy - to właśnie ich obecność w kraju po
wszechnie uważano za przyczynę wzrostu cen. W Brunszwiku
doszło do zam ieszek wywołanych brakiem żywności oraz przy
padków plądrow ania sklepów7; podobne rozruchy miały miejsce
także w Berlinie. Większość daw ała się opanować, ale wszyst
kie świadczyły o powszechnych niepokojach społecznych.
W artość w złocie wszystkich pieniędzy w7obiegu, która przed
w ojną odpowiadała sum ie niem al 300 min funtów, a w lipcu
1922 roku - 83 min funtów, w listopadzie 1922 spadła do pozio

m u 20 min funtów. Im więcej pieniędzy drukowano, tym niższa
była ich w artość - co ilustrowało tezę M ikołaja K opernika, wy
rażoną w 1526 roku w traktacie napisanym dla polskiego króla
Z ygm unta Starego: „m oneta się psuje, gdy je st jej za w iele”.
W ielu obserwatorów nie mogło wyjść ze zdziwienia, ja k m ożna
prowadzić gospodarkę w kraju, w którym je st tak niewiele re a l
nej waluty; przyczyniało się to do ciągle rosnącej presji na bank
centralny, by dalej drukować banknoty. Fakt, że m im o wszyst
ko nadal odbywał się handel, zwykle tłum aczono coraz większą
szybkością, z ja k ą obracano pieniędzm i. B anknoty trzym ano
tak krótko, ja k to tylko możliwe. Praktycznie nie przyjmowano
prywatnych czeków. Każdy, kto otrzymywał pieniądze za jakiś
towar, szybko wydawał je na inny i były one cały czas w obro
cie, wykonując pracę dziesięć razy większej ilości wymienianej
z dziesięciokrotnie m niejszą szybkością.
W połowie listopada rząd kanclerza W irth a upadł pod tym
ciężarem , a pod koniec m iesiąca niem iecka w aluta spadała ko
lejno do poziomu 30 tys., 32 tys. i 34 tys. m arek za fu n ta - czyli
8 tys. za dolara. Bank Rzeszy ogłosił i wprowadzał teraz w ży
cie program nieograniczonej produkcji banknotów. Korzystano
z coraz większej liczby d ruk arni i w grudniu ilość wytwarzanych
pieniędzy była ograniczona tylko przez wydajność maszyn i fi
zyczne zm ęczenie pracujących przy nich ludzi. Lord D ’A bernon
raportow ał do Londynu: „Rynek walutowy7i Bank Rzeszy7są jak
koń, który poniósł niek o m p eten tn eg o jeźdźca - jed n o wzm ac
nia tylko szaleństwo d rugiego” - lub, ja k to ujął inaczej, także
w7 przypływie natchnienia: „W7 całej historii nie było psa, któ
ry goniłby tak szybko za własnym ogonem ja k Bank Rzeszy.
Niemcy ko m prom itu ją w7łasn ą w alutę szybciej, niż rośnie jej
ilość w obiegu. Skutek przewyższa przyczynę. Ogon porusza się
szybciej niż pies”.
Niedobór pieniędzy był je d n ą z przyczyn gwałtownego
zmniejszenia realnej wartości - chociaż oczywiście nie wartości
nominalnej - akcji przemysłowych. Pod koniec lata ich wartość
JESIENNE PODCHODY | 141
w złocie spadła do około jednej dziesiątej przedwojennego pozio

mu; oznaczało to pokaźną stratę dla konsekwentnych posiadaczy
tych papierów wartościowych, chociaż absolutnie nie mogła się
ona równać z tą poniesioną przez właścicieli obligacji wojennych
i innych papierów wartościowych o stałym oprocentowaniu, które
stały się całkowicie bezwartościowe. W sierpniu gazeta „Berliner
T ageblatt” oszacowała całkowitą wartość wszystkich niemieckich
spółek na niecałe 4 mld m arek w7złocie (około 200 min funtów)
i stwierdziła, że - wskazując na niebezpieczeństwo systematycz
nego wykupywania ich akcji przez obcokrajowców - „rzeczywisty
obraz prosperity niemieckiego przemysłu bardzo różni się od te
go, jaki rysują gazety w Londynie i Paryżu”.
N om inaln a wârtość koszyka akcji spółek, które nie zwięk
szyły lub w7inny sposób nie zm ieniły swojego kapitału z czasów
pokoju, wzrosła od lipca 1914 do lipca 1922 roku 13,4 razy. Ko
szyk ten obejmował akcje kopalni (G elsenkirchen, wzrost ze
181 do 1,374 tys.; M uhlheim er, ze 155 do 1,99 tys.) oraz róż
nego rodzaju zakładów przemysłowych (Schwelmer Eisenwerk,
ze 135 do 2,8 tys.; D eutsche Waffen- und M unitionsfabriken,
z 331 do 1,605 tys.; K am m g arn sp in n e rei Düsseldorf, ze 131 do
2,55 tys.; H otelbetriebs Berlin, ze 136 do 2,1 tys.; Anglo-Conti-
n en tale G uanow erke, ze 119 do 1,776 tys.). Wskaźniki te trz e
ba jednak porównać ze 143-krotnym w zrostem wartości m arek
w złocie w stosunku do m arek papierowych. Pod koniec wojny
indeks cen akcji spadł realnie o około je d n ą trzecią w stosunku
do swojego poziomu z 1913 roku. W roku 1921 był ju ż na po
ziomie jednej piątej tam tej wartości. W październiku 1922 ro
ku osiągnął poziom zaledwde trzech setnych; mówiło się wtedy-
trafnie, że koncern D aim ler M otor Company, wraz ze wszyst
kimi jego fabrykam i, tere n am i, rezerw am i, k apitałem i organi
zacją, m ożna byłoby kupić za cenę 327 wyprodukowanych przez
niego samochodów. Popyt na akcje był mały, ponieważ średni
dochód z dywidendy wynosił tylko ćwierć procenta - zgodnie
z preferencjam i największych akcjonariuszy7—istniało też wiele
wygodniejszych sposobów na uzyskanie zwrotu z kapitału.
Sprawozdanie D eutsche Banku za 1921 rok pokazywało

wyraźnie, w ja k wielkim stopniu inflacja zredukow ała re a ln ą
w artość dywidend w złocie, m im o złudzenia prosperity wywo
łanego wysokimi dywidendami papierowy mi. Papierowe obroty
tego banku, równe w 1921 roku 2,125 bin m arek, miały re a ln ą
w artość 85 mld m arek w złocie. W 1913 roku, gdy bank m iał
m niejszą sieć oddziałów, jego obroty wynosiły 129 mld m arek
w złocie. W 1922 roku dywidenda od kapitału 400 min m arek
odpowiadała wartości 1,5 min m arek w złocie, podczas gdy
w 1913 roku z kapitału 200 m in m arek m ożna było uzyskać dy
widendę w wysokości 12,5 procent, czyli 25 min m arek.
Październik 1922 roku okazał się najtrudniejszym m o m e n
tem dla akcjonariuszy, wtedy je d n a k nastąpił przełom . O d tąd
nie tylko pieniądze zaczęły znów napływać do giełdę, ale ludzie,
którzy byli w stanie uzyskać tani kredyt lub nie mogli wysłać
pieniędzy za granicę, powoli uświadam iali sobie korzyści, jakie
daje kupno akcji przemysłowych i innych aktywów własnego
kraju za ułam ek ich prawdziwej wartości. Chociaż realnie gieł
da zaczęła piąć się w górę, siła nabywcza m arki nadal spadała.
Pod ko niec roku [op ow iadała E r n a von P u s ta u ] mój zasiłek

i w szystkie p ie n ią d z e , j a k ie z a r a b ia ła m , nie były w a r te n a w e t
je d n e j filiżanki kawy. M o ż n a było pójść r a n o do p ie k a rn i i k u
pić dwie bułki za 20 m a r e k - ale po p o łu d n iu te sa m e bułki
kosztow ały j u ż 25 m a re k . P ie k a rz nie w iedział, d lac ze g o ta k
się dzieje [...] J e g o klienci też nie w iedzieli. [...] M u sia ło się
to w ja k iś sposób w iązać z d o la re m , z g ie łd ą - a m oże też z Ży
d a m i.
Szofer p an a Seedsa m usiał być podobnie zdezorientowany:

O n i miliony m u podobnych nadal instynktownie uważali, że
m ark a je st równie dobra ja k złoto, nie zdając sobie sprawy7z te
go, ja k bardzo była chora. Za mleko, które w pierwszym tygo
dniu listopada kosztowało aż 78 m arek za litr, m iesiąc później
należało zapłacić ju ż 202 m arki. C en a m asła skoczyła z 800 do
2 tys. m arek za pół kilogram a; cukru ze 180 do 440 m arek za

kilogram ; jajek z 22 do 30 m arek za sztukę. Chociaż ziemniaki
m ożna było nadal dostać po 16 m arek za kilogram, czyli ich
cena wzrosła tylko o 2 m arki, to pół kilo m arnej kiełbasy kosz
towało 1,4 tys. m arek.
W większości kraju autoryzowane pieniądze zastępcze (Not
geld) stały się teraz tak powszechne ja k banknoty Banku Rzeszy.
M ożna je było drukować w nom inałach do 500 m arek, a nie
kiedy do 1 tys. m arek - górne granice trzeb a było regularnie
podnosić - a po dwóch lub trzech m iesiącach m ożna je było
wymienić na banknoty Banku Rzeszy. W połowie listopada na
samych tylko tere n ach okupowanych działało 40 podmiotów
em itujących Notgeld. Należały do nich: Badische Anilin- und So
dafabrik z Ludwigshafen, D üsseldorf L andesbank, Stahlwerk
Becker-Willich i L inoleum fabrik-M axim iliansau - czyli spółki
działające w najróżniejszych branżach: artykułów chem icz
nych, usług bankowych, stali, m ateriałów podłogowych. Wiele
m iast płaciło swoim pracownikom własnymi pieniędzm i, m.in.
Krefeld, Koblencja, Düsseldorf, Duisburg, W ormacja, Trewir,
M oguncja, Bonn, a także Kolonia, gdzie na banknotach wid
niał podpis K onrada A denauera.
N a tym tle szalejących cen i mnożących się emisji krajowej
i lokalnej waluty odbyła się czw arta konferencja londyńska,
preludium do 1923 roku, roku „inflacji taczkowej”. Spotkanie
to, stanowiące w stęp do kolejnego szczytu w Paryżu, zorganizo
wano w grudniu, żeby rozważyć, czy należy zgodzić się na m o
ra to riu m na spłatę przez Niemcy reparacji. Było ono niezwykłe
nie tylko ze względu na obecność Benito Mussoliniego, re p re
zentującego Włochy, ale też z powodu stanowczego stw ierdze
nia Poincarego, skierowanego do B onara Lawa, że ,,[c]okol-
wiek się zdarzy, 15 stycznia wejdę do R uhry”. To Francja, a nie
W ielka B rytania chciała, ja k to ujął w 1918 roku w słynnym po
wiedzeniu sir Erie Geddes, „wycisnąć wszystko, co się da, z nie
mieckiej cytryny, i trochę więcej”, a „ścisnąć j ą tak, żeby pestki
zapiszczały”.
O p inia Lloyda G eorge’a na te m a t propozycji Poincarego,

złożonych cztery m iesiące wcześniej w Londynie, była taka, że
Francuzi „wykazali albo całkowitą niezdolność do zrozum ienia
najbardziej podstawowych w arunków ekonomicznych reg u lu ją
cych płatności jedn ego kraju na rzecz drugiego, albo złowrogą
determ inację, by doprowadzić do niewywiązania się N iem iec
z nałożonych przez tra k ta t zobowiązań, co usprawiedliwiłoby
zajęcie westfalskich terenów przemysłowych z dalszą możli
wością oderw ania ich od niemieckiej m acierzy”.
Bonar Law7, który w7 pełni zdawał sobie sprawę z tego, że
stabilizacja m arki oznacza dla Niem iec bezrobocie, kryzys go
spodarczy i ogrom ne obciążenia finansowe, natom iast brak
stabilizacji - całkowitą katastrofę, podobnie nie potrafił teraz
przekonać francuskiego prem iera, iż bezsensem jest g ro m a
dzenie wielkich ilości niemieckich m arek papierowych poprzez
działania odwetowe czy wy muszające. Niemieckie służby celne
zebrały ju ż 1,5 bln m arek na rachunku reparacyjnym państw
sprzymierzonych, ale Komisja R eparacyjna nie śm iała ich wy
mienić, bo nie dostałaby za nie prawie nic. Poincare wykazywał
uporczywą pewność, pisał Lloyd George, że łatwo dałoby się
eksploatować niemieckie lasy pod nadzorem sił państw7 sprzy
mierzonych, a państw a te mogłyby również kontrolować Bank
Rzeszy i wymusić wzrost w7artości marki. Zajęcie Zagłębia Ruh-
ry miało pokazać, ja k tragicznie się mylił. Bez w7zględu na to,
czy Francja faktycznie zam ierzała zrujnować Niemcy na zawsze,
czy też nie, jej ówczesna polityka sprowadziła franka do jednej
piątej jego przedwojennej wartości.
10 g rud nia na konferencji londyńskiej otrzym ano notę no
wego kanclerza Niemiec, dr. W ilhelm a Cuno, z propozycjami
różnych działań stabilizujących m arkę, w tym także dw ulet
niego m o rato riu m na spłatę reparacji - została ona odrzuco
na. Poincarego, który nalegał na „zobowiązania produkcyjne”
z Berlina, jeszcze bardziej wytrąciła z równowagi złożona przed
Bożym N arodzeniem niem iecka oferta 30-letniego paktu poko
jowego - uważał j ą tylko za wybieg.
W ydarzenia biegły nieuchronnie do konferencji paryskiej,

i dalej. 4 stycznia 1923 roku Francja i W ielka B rytania poróż
niły się w kwestii Niemiec. 9 stycznia francuscy; belgijscy i wło
scy członkowie Komisji Reparacyjnej - przy sprzeciwie W iel
kiej Brytanii - uznali, że Niem cy umyślnie nie wywiązują się
z dostaw węgla i drew na, do których byli zobowiązani przez
tra k ta t pokojowy. W tedy nie istniał ju ż żaden prawny sposo
bu, by powstrzymać Poincarego przed spełnieniem jego gróźb,
a nadzieje, że A m erykanie zainterw eniują, okazały się płonne.
Rzeczywiście, 10 stycznia Stany Zjednoczone wycofały swoje si
ły okupacyjne. 11 stycznia Poincare wysłał do Zagłębia Ruhry
złożoną z inżynierów komisję k ontrolną „w celu zabezpieczenia
dostaw ”; towarzyszyły jej oddziały wojska, które miały „chronić
tę komisję i zapewnić realizację jej m isji”. N a dodatek fra n
cuski p re m ier ostrzegł, że w razie konieczności zostaną użyte
sankcje i inne środki przymusu.
N a pozór okupacja Zagłębia Ruhry m iała, ja k to popularnie
ujmowano, „przemówić N iem com do ro z u m u ” i zmusić ich do
płacenia. Pozostało je d n a k tajem nicą, w jak i sposób czasowe
odcięcie od głównego regionu przemysłowego miało im to uła
twić. Lloyd George uważał - a w ydarzenia n astępnego lata bez
względnie potwierdziły tę opinię - że prawdziwym motywem
okupacji była chęć ustanow ienia zaprzyjaźnionej z Francją
konfederacji nadreńskiej. Zajęcie Ruhry uznał za „akt agresji
m ilitarnej przeciwko nieuzbrojonem u narodowi, równie nie
uzasadniony, ja k ostatecznie nieopłacalny”. O kupacja przynio
sła je d e n efekt o dalekosiężnych konsekwencjach - przekonała
wielu Niemców, że przy najbliższej okazji należy dokonać re-
militaryzacji. J e d n a k jej bezpośredni wpływ na Niemcy okazał
się jednocześnie dynam izujący i - w dram aturgicznym ujęciu
- katastroficzny. Cały kraj zatrząsł się z oburzenia. Nie dyspo
nując dostatecznie dużą arm ią, by podjąć jakieś przeciwdzia
łania, Niemcy odpowiedziały w jedyny sposób, jak i przychodził
im na myśl - polityką biernego oporu na nowo okupowanych
obszarach.
„Konflikt o Zagłębie R uhry” (Ruhrkampf), ja k go określano,

miał tragiczne konsekwencje gospodarcze, ale równocześnie
stanowił w ażną lekcję. Przemysłowe serce Niem iec praktycz
nie stanęło. Prawie nikt nie pracował, niem al nic nie działa
ło. Nigdy nie zaprzestano całkiem wydobycia wręgla, niektórzy
właściciele kopalni tłumaczyli, że należy utrzymywać rezerwy
(które zawsze przejmowali Francuzi). Ludność Zagłębia Ruhry
- 2 min robotników, 6 min mieszkańców - m usiała być tenaz
utrzym yw ana przez resztę kraju. N iem iecka gospodarka zaś,
która m iała dotować strajk powszechny o nieokreślonym czasie
trw ania, nie tylko została pozbawiona najważniejszych krajo
wych produktów i surowców - szczególnie węgla, koksu, żelaza
i stali - ale też ogrom nych zagranicznych wpływów z eksportu
N adrenii i Ruhry. Skarb państwra stracił wszystkie norm alne
wpływy podatkowe z olbrzymiej części krajowego przem ysłu,
a także z podatku węglowego i dochodów' z kolei w Zagłębiu
Ruhry. Co więcej, ze względu na m iędzynarodowe znaczenie
wydobycia i produkcji w7 Zagłębiu Ruhry światowe ceny węgla
i stali, czyli surowców', które Niem cy m usiały teraz importować,
zaczęły rosnąć, co jeszcze bardziej zwiększyło trudności.
Niem al na pewno polityka biernego oporu zm usiła najeźdź
ców do działań zakrojonych na większą skalę, niż to pierwotnie
planowano. Od tego m o m en tu frank francuski poszedł ostro
w dół, a odszkodowania wojenne dla Francji oddaliły się bardziej
niż kiedykolwiek wcześniej. Francja nie mogła je d n a k sobie
pozwolić na porażkę wr tej bitwie, podobnie ja k niem ieckiem u
rządowi nie wolno było skapitulować przedforce majeure - naród
niemiecki nigdy by na to nie pozwolił, zwłaszcza w pierwszych
m iesiącach, gdy wspólnota celu wszystkich klas w' Zagłębiu
Ruhry' tak bardzo zdum iała obserwatorów. Obie strony oddały
się zatem całkowicie świętej wojnie - a niemiecki rząd miał do
dyspozycji tylko je d n ą broń. B atalia o Zagłębie Ruhry toczyła
się między francuską presją i działalnością wywrotową z jed nej
strony (przyjm ującą wiele form: ekonom iczną, dyplom atyczną,
m ilitarną, polityczną), a niem ieckim i m aszynam i drukującym i
pieniądze z drugiej. Dopóki papierowe banknoty dało się wy

mienić na żywność, walka m ogła trwać dalej. Gdy stały się ju ż
niewym ienialne, trzeba było j ą przerwać.
Do czasu zajęcia Zagłębia Ruhry powodów7 niemieckiej inflacji

można było upatrywać, po pierwsze, w niepewności następstw7
wojny, a po drugie, w7braku doświadczenia i uległości nowych lu
dzi u władzy. Przemysł nie chciał ani wy sokich podatków, ani żad
nych innych hamulców dla swojej ekspansji w kraju i za granicą,
a rząd ustępował pod presją i uzupełniał brakujące przychody,
drukując pieniądze. Ani przemysłowcy, ani zwykli ludzie nie by
li gotowi płacić za prawdziwe koszty kolei państwowych, poczty,
a nawet chleba - tak to widział rząd, więc produkował banknoty,
żeby te koszty pokryć. Czy obywatele Niemiec mieli roszczenia
wynikające z wojny albo - lepiej - z tra k ta tu pokojowego? Czy
jed en z krajów związkowy ch, albo najbardziej zachłanny okręg,
zw7rócił się do Berlina, by zaspokoił jego wymagania finansowe?
Rząd drukował pieniądze, aby wszystkim dogodzić, tłumacząc
sobie, że gdy wielkość kredytów7 udzielanych za pomocą czeków
tak bardzo się zmniejszyła, ilość waluty w obiegu należy odpo
wiednio zwiększyć. Bogaci i silni wyszli na tym najlepiej.
Jed n y m z efektów nieograniczonej inflacji było zniszcze
nie państwowej zdolności kredytowej za granicą. Pod koniec
1922 roku zaczęły się ujawniać inne skutki. Z powodu wysokiej
konkurencyjności Niem iec towary z tego kraju znowu stały
się dostępne na całym śwdecie, chociaż nadal stanowiło to j e
dynie je d n ą trzecią stanu przedwojennego; ze względu na to,
że każdy wydawał swoje dochody tak szy bko, ja k to tylko było
możliwe, niemiecki rynek krajowy w chłaniał niebywałe ilości
produktu krajowego, z większą krótkoterm inow ą korzyścią dla
przemysłu.
O d połowy 1922 roku znacznie zwiększyły się problemy z pry
watnymi płatnościami i prywatnymi kredytami, zarówno w kra
ju, ja k i poza nim; eksporterzy byli jed n ak generalnie w dobrej
sytuacji, jeśli chodzi o uzupełnienie surowców, gdyż mogli wy
korzystać wpływy ze sprzedaży za granicą. Porównanie różnych

niemieckich towarów' eksportowych, na przykład chemikaliów7,
ceramiki czy wyrobów metalowych, z podobnymi produktam i
z innych krajów' pokazywało, że niemieckie ceny eksportowe by
ły często na śmiesznie niskim poziomie. Częściowo wynikało to
jed n ak z faktu, iż eksporterzy pilnowali, by nie wykazywać zy
sków w momencie przekraczania granicy, ale w chwili później
szej odsprzedaży, i dzięki tem u nie podlegali regulacji, na mocy
której zagraniczne dochody musiały wrócić do kraju. W ten spo
sób wielka część zysków7 z eksportu pozostawała wolna zarówno
od podatku od kapitału, ja k i od ryzyka związanego z krachem
finansowym. Z drugiej strony, ci, którzy importowali surowce, by
sprzedawać je potem na krajowym rynku, znajdowali się w kiep
skiej sytuacji. Powszechny brak pieniędzy oraz niebotyczne stopy
procentowe na poziomie 25 procent miesięcznie oznaczały, że
norm alne życie biznesowe było poważnie utrudnione. Wystarczy
ło, że pracodawcy i pracownicy nieustannie musieli negocjować
wynagrodzenia, które zwy kle okazywały się daleko niewystarcza
jące już w momencie wejścia w życie, i że wszelkie krajowe w ar
tości uległy takiem u zakłóceniu, iż panowało całkowite zam ie
szanie na wszystkich poziomach gospodarki.
Sytuacja w przemyśle motoryzacyjnym odzwierciedlała
trudności branży produkcyjnej wr w arunkach niepewności wyni
kającej z inflacji. W 1922 roku stosunek liczby samochodów7do
liczby ludności (wynoszący w N iem czech 1 do 360) nie p rzed
stawiał się szczególnie korzystnie w porównaniu, powiedzmy,
z Francją (1 auto na 176 osób), W ielką B rytanią (1 na 91) czy
S tanam i Zjednoczonymi (1 na 10). Możliwości sprzedaży były
je d n a k odpowiednio większe, tak sam o ja k popyt. Nabywcami
okazywali się zwykle obcokrajowcy, biznesm eni nuworysze oraz
- gdy okazało się, że samochody są tańsze w utrzym aniu niż ko
nie - właściciele ziemscy - od czasów' wojny praktycznie znik
nęli wiaściciele-dżentelm eni, którzy utrzymywali sam ochód dla
rozrywki. Za litr benzyny w styczniu 1922 roku płacono 17 m a
rek (pół pensa), a pod koniec roku ju ż 686 m arek.
Wysoki popyt nie pom agał zbytnio sprzedawcom. Na przy

kład sam ochód z silnikiem o mocy 10 koni m echanicznych (ze
św iatłam i i zestaw em rozruchowym, ale bez opon, ponieważ na
ogół kupowało się je oddzielnie) w styczniu 1922 roku koszto
wał 220 tys. m arek (około 270 funtów), w sierpniu - 1,25 min
m arek, w styczniu 1923 roku - ju ż 11,4 m in m arek - albo poło
wę lub dw ukrotność tej sumy, w zależności od tego, czy kupiło
się go na początku, czy na końcu tego gorączkowego m iesią
ca. W artość w funtach szterlingach pozostaw ała je d n a k mniej
więcej taka sam a. Podobnie cena czterotonowej ciężarówki
(bez opon, ale z nadwoziem i lam pam i acetylenowymi) wzrosła
od stycznia 1922 roku do stycznia 1923 roku z 265 tys. m arek
(320 funtów) do 12,9 min. C en a opony pneum atycznej (jed
nego przeciwpoślizgowego pokrycia i jedn ej dętki) wzrosła
z 4,92 tys. m arek (6 funtów) do 161 tys. m arek, a cena opon
z pełnej gum y jeszcze bardziej - z 3,691 tys. m arek (4 funtów
10 szylingów) do 202,095 tys. m arek za sztukę.
Podaw anie cen z wy p rz e d z e n ie m stało się całkiem n iem o ż
liwe, a klienci nie chcieli b rać na siebie ryzyka podpisyw ania
tzw. „klauzuli ruchom ej ceny” w um owie, poniew aż w7 tak im
w ypadku po w płaceniu bezzw rotnego depozytu o stateczn y
ra c h u n e k do za p ła cen ia m ógłby m ieć n iem al n ieo g ra n ic zo n ą
wysokość, w zależności od d aty dostawy. W re zu ltacie d ile
rzy, których sytuacja finansow7a ju ż była b ardzo tru d n a , wciąż
prow adzili n ie p rz y je m n ą k o respo nden cję zarów no z k lie n ta
mi, ja k i z dostaw cam i. P o n ad to wiele czasu zab rało b ranży
rozw iązanie konfliktu m iędzy sprzedaw cam i a p ro d u c e n ta m i
dotyczącego depozytu płaconego w m om encie zam ów ienia;
zwykle należało uiścić j e d n ą trze cią a k tu a ln e j ceny, lecz do
czasu dostawy7, na k tó rą trz e b a było długo czekać, depozyt
te n staw ał się m a lu tk im u ła m k ie m ostateczn ej ceny - a p ro
ducenci nieuczciwie d o m agali się za p łaty całej ostateczn ej
sumy. W każdym razie w bran ży d o strzeg an o , że sum y o trzy
mywane ze sprzedaży nie pokryw ają kosztów o dtw o rzen ia za
pasów7.
Niezadowalające w arunki handlu w ew nętrznego przeko

nały niem ieckie m inisterstw o skarbu, że trzeb a zaakceptować
niezrównoważony budżet. W ciągu ostatnich dziewięciu m ie
sięcy 1922 roku wpływy z podatków i ceł wywozowych sięgnęły
324 mld m arek, czyli około 10 min funtów w edług ówczesne
go kursu niemieckiej waluty. Wydatki rządowe w7 tym samym
okresie osiągnęły n ato m iast wysokość 1,173 bln m arek, tj.
40 m in funtów. Deficyt pokryto, zwiększając dług k ró tk o ter
minowy - wyem itowano nowe banknoty o nom inalnej wartości
prawie 850 mld m arek. Bardzo niska w artość realn a zarówno
wydatków, ja k i dochodów pokazywała skalę załam an ia fin an
sów wysoko uprzemysłowionego kraju z ponad 60 min m iesz
kańców. W okresie Bożego N arodzenia wr kraju m ark a spadła
do poziomu 1/1723 swojej przedwojennej wartości; za granicą
była w arta zaledwie 1/1923 tego, co przed wojną.
W tym niezdrowym obrazie rząd potrafił dostrzec tylko dwie
stosunkowo ja sn e strony. J e d n ą było to, że dług w ew nętrzny
kraju, ku przerażeniu udziałowców, skurczył się do zera. D ru
ga wiązała się z niem al całkowitym brakiem bezrobocia, które
oczywiście stanowiło je d n ą z największych obaw socjalistyczne
go rządu, od kiedy arm ia niem iecka zaczęła się rozforrriowy-
wać - i to właśnie ten lęk był głównym motywem prow adzenia
polityki inflacyjnej.
Nawet w Bawarii koniec roku 1922 oznaczał je d n a k dla
większości społeczeństwa powrót do w arunków życia, jakich
doświadczało w czasie wojny. Ludziom znowu wydawano kartki
na chleb i cukier, a zaopatrzenie podwójnie ucierpiało wskutek
ogrom nych problem ów z zao patrzen iem w paliwo. Spadek m a r
ki stanowił oficjalne usprawiedliwienie dla tych braków - ale
mało kto w nie wierzył, ponieważ ludzie widzieli, że ceny rosną
równie ostro w okresach tymczasowej stabilności waluty. W inę
za niedobór węgla wszyscy zgodnie zrzucali na aliantów, zgła
szających na mocy tra k ta tu pokojowego roszczenia w n aturze.
Z wyjątkiem wdów, emerytówr i osób pozostających w^ po
dobnie ciężkiej sytuacji, zauważał W illiam Seeds, ludność B a
JESIENNE PODCHODY | 1 51
warii wcale nie była na skraju śmierci głodowej - w uboższych

dzielnicach angielskich m iast dało się zauważyć tyle samo ra
żących przypadków biedy. Seeds uważał, że klasy średnie są n a
dal raczej w ta ra p a ta c h finansowych niż w nędzy - a spośród
7 m in ludzi jedynie 16 tys. pozostaje bez pracy. Baw aria stała
się jednak bardziej niż kiedykolwiek wcześniej w ylęgarnią ru
chów reakcyjnych, a jedny m z najbardziej niezwykłych wyda
rzeń w tym roku były postępy partii narodowosocjalistycznej.
O ddziały szturm owe H itlera, SA - założone w listopadzie 1921
roku - w ciągu jednego roku zwiększyły liczebność do 6 tys. bo
jowników i miały zezwolenie na szkolenia i m anew ry u boku
Reichswehry.
D aw niej [pisał S eed s do brytyjskiej a m b a s a d y w B erlin ie] o ist

n ie n iu N S D A P m o ż n a się było dow iedzieć tylko dzięki o g r o m
nym czerw o n y m p la k a to m , k tó re obw ieszczały p u b lic zn e p r z e
m ó w ien ia p a n a H i t l e r a i zaw sze kończyły się u w a g ą „Żydom
w s tę p w z bro nio ny!”. A n ty s e m ity z m w ydaw ał się głów nym
e le m e n t e m p r o g r a m u H i t le r a , ale g e n e r a ln ie w y stępow ał on
przeciw ko w szy stk ie m u i w szystkim : e n te n c ie , rządow i Rzeszy,
k a p ita lis to m , c z a se m rządow i B aw arii, so cjalisto m i k o m u n i
sto m - w szystkich p rz e d s ta w ia ł e lo k w e n tn y m ję z y k ie m j a k o
zdrajcó w n a ro d u . P o czątkow o ludzie podchodzili do te g o z ro z
b a w ie n ie m , ale w m ia r ę upływ u czasu, gdy z aró w n o sy tu a cja
p olityczna, j a k i g o sp o d a rc z a p r z e o b r a z iła się ze złej w z n a c z
nie go rszą, p ojaw iła się te n d e n c ja , by w idzieć w H itle r z e czło
w iek a, k tó ry zaw sze m ia ł rację.
Stopniowo, wyjaśniał Seeds, gwiazda H itle ra zaczęła przy

ćmiewać m edale Ludendorffa. Dla większości ludzi ocalenie
ekonom iczne stało się bardziej palącą potrzebą. Rosnące kosz
ty utrzym an ia i niskie w ynagrodzenia sprawiały, że odwTacali
się od polityki. Tylko H itler potrafił ustawić żagle do każdego
w iatru; krótko mówiąc, klasa średnia z coraz większą sym patią
odnosiła się do nazizmu.
Do tego wszystkiego doszło jeszcze zajęcie Zagłębia Ruhry.

W wyniku wojny Niemcy zostały pozbawione dziewięciu dzie
siątych swojej floty handlowej i wszystkich kolonii. Straciły
/
węgiel i cynk z G órnego Śląska, potaż z Alzacji i rudę żelaza

z Lotaryngii. Straciły, na rzecz Francji, kontrolę nad kopalnia
mi w Zagłębiu Saary. Straciły ponad 14 procent terenów rol
nych - 15 procent wcześniejszych upraw pszenicy i 18 procent
- ziemniaków. Cały niemiecki kapitał trzym any za g ranicą zo
stał skonfiskowany.
Przedstawiając to w7 najgorszym możliwym świetle - ja k to
chętnie czynił dr Stresem ann, gdy jako kanclerz zwracał się
później w tam tym roku o pomoc zagraniczną - Niemcy już były
niczym trup po am putacji (jak mówił), którego wypełniała go
rycz i który pracował tylko osiem godzin dziennie, gdy 11 stycz
nia francuskie i belgijskie wojska pod dowództwem generała
D eg o u tte’a zajęły Zagłębie Ruhry, by odebrać brakujące słupy te
legraficzne. W 1923 roku Zagłębie Ruhry zapewniało Niemcom
prawie 85 procent zasobów węgla, 80 procent produkcji stali i su
rówki hutniczej; odpowiadało za 70 procent przewozów towarów
i kopalin, a także obejmowało 10 procent ludności całego kraju.
U tra ta produkcji Zagłębia Ruhry i wszystko, co z niej wynikało,
nie była zatem kroplą, tylko całą falą, która przepełniła miarę.
Kurs niemieckiej wâluty, który w7 Boże Narodzenie 1922 roku
wynosił 35 tys. m arek za funta, dzień po zajęciu Ruhry spadł do
poziomu 48 tys. za funta, a pod koniec stycznia 1923 roku sięgnął
227,5 tys. za funta, czyli sporo ponad 50 tys. za dolara.
To w tym m om encie Bank Rzeszy wprowadził do obiegu
pierwszy b anknot o wartości nom inalnej 100 tys. m arek. Jeg o
siła nabywcza nieco przekraczała dwa dolary lub dziesięć szy
lin g ó w - i prawdopodobnie stanowiła je d n ą dziesiątą lub je d n ą
p ię tn a stą wartości tego banknotu, gdy był w fazie projektow a
nia. To nie miało ju ż je d n a k znaczenia - w7 ciągu następnych
trzech tygodni niem iecki bank centraln y m iał wypuścić bank
not opiewający na milion m arek.
9. Konflikt o Zagłębie Ruhry
W
każdym narodzie m ożna zaobserwować takie zjawisko:
niem al bez względu na to, ja k bardzo byłby rozdarty
przez w ew nętrzne spory, jednoczy się pod wpływem zew nętrz
nego zagrożenia. W edług wszystkich relacji wejście arm ii fra n
cuskiej i belgijskiej do Zagłębia Ruhry miało elektryzujący
wpływ na rozpadający się naród niemiecki. J a k to ujął ad m irał
von T irpitz w niechętnie widzianym przez Anglosasów panegi-
ryku na ich cześć: los najwyraźniej przypisał Francji „historycz
ną rolę ciągłego scalania rozbieżnych sił naszego n a ro d u ”. Nie
tylko całe Niemcy zjednoczyły się od razu pod hasłem w spar
cia dla braci nad R enem —społeczna i polityczna gorączka na
tym przemysłowy m obszarze opadła na fali narodowych emocji
skierowanych przeciwko w spólnem u wrogowi.
Niezwykły był nagły zanik nienawiści klasowej, do któ re
go przyczyniła się gotowość części przemysłowców - zwłasz
cza właścicieli i dyrektorów kopalń - do tego, by wraz ze swo
imi pracownikam i dać się zaaresztow ać i uwięzić za odmowę
współpracy. Stali się oni b o h ateram i narodowymi. W Berlinie
nawet lewicowa N iezależna Socjaldem okratyczna P artia N ie
miec (USPD) udzieliła tymczasowego wsparcia rządowi Cuno.
Powszechnie mówiło się o „odrodzeniu ducha narodow ego”.
Tylko Ludendorffowi nie udało się skorzystać z tego nowego
przebudzenia. Gdy pojechał z apelem o jedność narodow ą do
W iednia, gdzie ludzie, nadal pogrążeni w wielkiej biedzie po
m im o zdrowiejącej korony, wiedzieli, co dla nich dobre, przy
witali go okrzykami „Na szubienicę!” oraz „Precz z m ordercą
milionów!” i trzeb a go było szybko wywieźć z pow rotem do N ie

miec.
„Śpiewano wszystkie dawne pieśni p atriotyczne” - wspo
m inała E rn a von P ustau. „Nawet mój ojciec dał pieniądze na
pomoc dla Zagłębia Ruhry. Z bierano odzież. Zaczęło brakować
węgla. Znowu mieliśmy zim ne domy, ale byliśmy gotowi znosić
zimno dla ojczyzny”.
Gdy zabrakło kadry kierowniczej kopalń i leśnictw - któ
ra trafiła do w ięzienia lub wyjechała do nieokupowanej części
kraju - rzekom a „operacja ad m in istracy jn a” szybko przero dzi
ła się w surową i często b ru ta ln ą okupację wojskową. Syndykat
węglowy w Zagłębiu R uhry zastąpiono francuskim i i belgijski
mi urzędnikam i. P rzejęto adm in istrację lasów, urzędów cel
nych i licencji eksportowych na całym obszarze okupowanym.
U tw orzono kordon celny m iędzy N a d ren ią-R u h rą a obszarem
nieokupowanych N iem iec, przez który nie wolno było p rz e
puszczać żadnych tran sp o rtó w węgla. P rzerw ano połączenie
kolejowe między nieokupowanymi N iem cam i i Szwajcarią,
a na stacje kolejowe w Zagłębiu R uhry wprowadzono fra n c u
ski i belgijski personel. Niem ieccy robotnicy nie mieli wiele
wspólnego z tymi obcymi pracow nikam i, a ich wcześniejsza
k ad ra zarządcza mocno ucierpiała.
W ciągu dwóch pierwszych tygodni od 11 stycznia wyrzu
cano z pracy i domów burm istrzów m iast, urzędników celnych
wszystkich szczebli, kom endantów policji, lokalnych radnych
i urzędników skarbowych. Zdymisjonowano głównego naczel
nika lasów wraz z jego dyrektoram i w Cleve, Spirze, Moguncji
i Trewirze. Zwolniono szefa głównego urzędu celnego w W ies
baden. W proteście przeciwko aresztow aniu b u rm istrza Essen
wszystkie sklepy i restau racje zostały zam k nięte w środku dnia
- aż siły francuskie rozpoczęły działania odwetowe.
Przykłady te dają wyobrażenie, ja k drobni urzędnicy stali
się celem operacji w Zagłębiu Ruhry. J e d n a k skala tych działań
wcale nie była mała. W czasie okupacji gen erał D egou tte wy
rzucił z Zagłębia Ruhry 147 tys. Niemców, w tym 5,764 tys. p ra
KONFLIKT O ZAGŁĘBIE RUHRY | 1 5 5
cowników kolei i 17,237 tys. osób pozostających na ich utrzy

m aniu. Ponad 2 tys. osób odniosło rany, a 376 zostało zabitych.
Każde m iasto w N iem czech, aż do Wrocławia na wschodzie,
przyjmowało uchodźców7 z okupowanych terenów7. Konflikt
w Zagłębiu Ruhry spowodował nie tylko wielkie szkody gospo
darcze, ale też niezm iernie powiększył ju ż i tak ogrom ną sumę
ludzkich nieszczęść.
Bierny opór wcale nie był taki bierny, ja k tego autentycz
nie chciał niemiecki rząd. Powszechny stał się sabotaż kolei
i regularnie zaczęto wysadzać mosty, zwrotnice i węzły kole
jowe. Blokowano semafory, a urzędnicy m anifestacyjnie gubili
lub niszczyli listy przewozowe, szczególnie te dotyczące łatwo
psujących się towarów, które następnie rabowano. Wykolejano
francuskie pociągi wojskowe, a statki zatapiano w kanałach;
tylko sporadycznie udawało się Francuzom wywieźć trochę wę
gla na zachód.
Fala nacjonalizm u, któ ra przelała się przez całe Niemcy po
inwazji francuskiej, wyniosła w górę ruchy reakcyjne, cieszą
ce się względami arm ii niemieckiej i finansowym w sparciem
przemysłowców7. Narodowa socjaliści (NSDAP), Narodowa N ie
m iecka P artia Ludowa (DNVP) i organizacje faszystowskie
zbiły ogrom ny kapitał na „patriotyzm ie ru h rsk im ” - H itler
pojawił się osobiście w Zagłębiu Ruhry, werbował ochotników
do swojej organizacji i odegrał wielką rolę w działaniach d e sta
bilizujących na tym obszarze. Większość ruchów reakcyjnych,
zwłaszcza „O rgesch” (wspierany przez S tinnesa), cieszyła się
ogrom nym poparciem wśród żołnierzy i studentów, a siedzibę
m iała w Baw7arii. Niem niej je d n a k wielu zniechęconych i po
zbawionych pracy w Zagłębiu Ruhry także miało swój udział
w działaniach przeciwko siłom okupacyjnym. Szowinistyczny
zapał wzniecony przez konflikt w Zagłębiu Ruhry był tak wiel
ki, iż zdarzały się nawet przypadki, że dobrze opłacani robotni
cy z innych części kraju poświęcali swoje doroczne wakacje na
wypady do Ruhry, aby zastrzelić francuskiego oficera lub wysa
dzić pociąg towarowy.
W odpowiedzi na to wszystko Francuzi i Belgowie p rze

prowadzali aresztow ania i egzekucje, a razem z rządem nie
m ieckim doprowadzili do takiego dyplom atycznego im pasu,
z jakiego nie dało się ju ż wyjść z twarzą. J a k m ożna było oczeki
wać, do Zagłębia Ruhry zaczęli napływać agenci sowieccy, j e d
nak na ogół przekonywali się, że - przynajm niej na początku
- towarzyszący im zalew papierowych pieniędzy robi znacznie
większe w rażenie niż p o k rę tn a ideologia bolszewizmu. W m a r
cu sowieccy agenci zaprzestali komunistycznej propagandy
w Zagłębiu Ruhry, ponieważ nie chcieli stwarzać w rażenia, że
są nieczuli na powszechną udrękę. Francuzi natom iast zaczęli
odtąd współdziałać z miejscowymi k om un istam i w celu osłabie
nia niem ieckich władz. Pobudzanie przez Francję organizacji
Rote Hundertschaften (Czerwone C en tu rie), działającej w Nad-
renii-Ruhrze, przypominało politykę, k tó rą N aczelne Dowódz
two N iem iec prowadziło sześć lat wcześniej, gdy w' czasie wojny
przewiozło L enina zaplombowanym w agonem do Piotrogrodu,
żeby przyśpieszyć dezintegrację carskiej Rosji.
W kwestii powszechnego patriotyzm u M onachium wyróż
niało się na tle całych Niem iec dzięki wielomiesięcznym m an i
festacjom żałoby i oburzenia, które zaczęły się pierwszego dnia
okupacji. Nie wolno było tańczyć ani publicznie, ani prywatnie,
pom im o stra t tych grup społecznych, których dochody zależały
od takich rozrywek. Żaden Francuz nie mógł pokazać się bez
karnie w restauracji, sklepie ani w innym miejscu publicznym;
pod tym względem Berlin był znacznie bardziej wyrozumiały.
Co więcej, ja k raportow ał Seeds, nieu stan n e śpiewanie Deu
tschland über Alles często wiązało się z brutalnym i atak a m i na
każdego obcokrajowca, który przez nieuwagę lub znużenie nie
wstał z miejsca.
M imo że niem iecki rząd i bank centralny prowadziły polity
kę m o n e ta rn ą nieograniczonego drukow ania pieniędzy, w p eł
ni zdawały sobie sprawę z tego, iż jeżeli w artość m arki będzie
n ieustann ie spadać, to okres, kiedy ludność Zagłębia R uhry
będzie m ożna utrzymywać w bezczynności, musi być bardzo
krótki. D latego w połowie lutego Bank Rzeszy - żeby wzmoc

nić kurs m arki - rzucił na rynek w kraju i za granicą wielkie
ilości zagranicznych banknotów. Działanie to stało się możli
we natychm iast po w strzym aniu przez rząd spłaty reparacji na
czas trw ania działań wojennych. Gdy n ad m iar pieniędzy p a
pierowych został wchłonięty, kurs niemieckiej waluty gwałtow
nie wzrósł i do 20 lutego skoczył z 50 tys. m arek za dolara na
20 tys. Pokrzepiającą konsekwencją była korzystna reakcja cen
hurtowych, nato m iast negatywny skutek polegał na gwałtow
nym spadku notowań na giełdzie, gdyż wszystkie spekulacyjne
kalkulacje okazały się zupełnie błędne.
J e d n a k o tym, że rozsądek wcale nie powraca, świadczyły co
raz większe ilości banknotów drukowanych przez Bank Rzeszy.
W lutym n o m inaln a wartość pieniędzy w obiegu rosła co ty
dzień o 450 mld m arek. Tylko w je d e n dzień na początku m a r
ca, na skutek zdyskontowania weksli skarbowych przez Bank
Rzeszy, dług krótkoterm inow y wzrósł o 800 mld m arek.
A nom alia polegająca na tym, że w aluta była czasowo stabil
na na rynku światowym, a jednocześnie w kraju szalała inflacja
- i ceny nadal rosły jak na drożdżach - nie pozostała niezauwa
żona. „Berliner T ag eb latt” stanowczo skrytykował politykę kre
dytową Banku Rzeszy za „forowranie jed n o stek kosztem wspól
noty poprzez kurczowe trzym anie się fikcji m arki papierowej,
która od daw?na nie jest już ani zasobem, ani nawet m iernikiem
w artości”. Głównie odnosiło się to do wciąż silnej skłonności
koncernów przemysłowych i innych korporacji do tego, by -
w celu uniknięcia podatków7, ale głównie po to, żeby nie trzymać
rodzimej waluty - każdą wolną m arkę przeznaczać na rozbu
dowę, rem onty i m odernizację. Przez wiele miesięcy Francuzi
przyglądali się tej praktyce z rosnącą dezaprobatą, nie mogąc
jej pogodzić z solennymi zapew nieniam i Niemiec, że cały kraj
je s t w nędzy.
N iem niej je d n a k przez cały m arzec i dwâ pierwsze tygodnie
kw ietnia m ark a utrzym ała swoją pozycję na poziomie niespeł
na 100 tys. za funta. P rzetrw ała przejście francuskiego wojska
przez R en i zajęcie części M ann heim , K arlsruhe i D a rm sta d

tu 13 m arca - a także wieści o tym, że Japończycy zaw ierają
nowe k on trak ty na budowę statków7 w Wielkiej Brytanii, a nie
w H am burgu. P rzetrw ała załam anie francuskiej waluty, która
przed w ojną oscylowała na poziomie 20-25 franków za funta,
a teraz spadła z 66 franków za fu n ta na 77, znowu pozbawiając
francuskich rentierów jednej szóstej ich zdolności nabywczej*.
P rzetrw ała problemy, które towarzyszyły stłu m ien iu sep araty
stycznego spisku w M onachium , oraz wielokrotnie wyrażane
w R eichstagu niepokoje na te m a t m anew rów 8 tys. bojówrka-
rzy pod dowództwem H itle ra w tym sam ym mieście. P rze trw a
ła nawet ogłoszenie deficytu budżetowego wr wysokości 7 bln
m arek, czyli 70 min funtów (około cztery razy większego niż
w styczniu), który, ja k wszyscy wiedzieli, tylko drukow anie pie
niędzy mogłoby pokryć.
W iosenne targi w Lipsku, zorganizowane na początku kwiet
nia pom im o kłopotów w kraju, stały się rozczarow aniem dla
eksporterów właśnie dlatego, że ceny eksportowe okazały się
teraz zbyt wysokie, by zdobyć zamówienia. Wynikało to również
z faktu, iż ze względu na stabilność kursu m arki ceny krajowe
były często wyższe od cen eksportowych, wyrażonych w obcych
w alutach. Szalona fluktuacja wartości m arki w poprzednich
m iesiącach, gdy produkowano wystawiane towary7, spowodowa
ła ogrom ne różnice cen na targach - dochodzące nawet do 60
procent za ten sam rodzaj artykułów. Jedynym i produktam i,
które mogły jeszcze dawać wytwórcom nadzieje na zyski, były
zabawki i precyzyjne in stru m e n ty m echaniczne - w tej dziedzi
nie Niemcy nadal cieszyły się swego rodzaju m onopolem , ale
np. niem ieckie wyroby skórzane, szkło czy kryształy miały te
raz poważną konkurencję wytwórców z Wielkiej Brytanii.
Goście na targach mogli się przekonać, że niem ieckie firmy
kon cen tru ją się teraz na wytwarzaniu dużych ilości towârów ni
skiej klasy - ponieważ ich produkcja zapew niała m aksym alne
* W marcu ceny francuskiego koksu były dwa razy wyższe niż w styczniu.
zatru dnienie, odpowiadała znacznie zmniejszonej wew nętrznej

sile nabywczej, a na dodatek zaspokajała potrzebę i pragnienie
Niemców, by ja k najszybciej pozbywać się papierowych pienię
dzy. W tam tych dniach przeciętny obywatel wolał kupić trzy
pary byle jakich butów skórzanych niż je d n ą parę wysokiej j a
kości. Na targach mógł dostać harm onijki ustne za równowar
tość 17 szylingów za tuzin lub koncertynę za pół gwinei. Pod
wielom a w zględam i Niemcy stawały się krajem tandety.
Było jedynie kwestią czasu, kiedy wyczerpią się możliwości
w spierania w7aluty przez bank centralny. Rząd próbował uzy
skać pożyczkę w złocie, em itując dolarowe weksle skarbowe
(wymienialne po trzech latach na 120 procent pierwotnej kwo
ty), ale przekonał się, że ludzie wolą je d n a k trzym ać zagranicz
ną walutę. Gdy w ostatnich dniach m arca ogłoszono pierwsze
oficjalne rezu ltaty pożyczki, okazało się, że nadal brakuje 75
procent chętnych na te papiery wartościowe. W iadom ość o tym
pogłębiła jeszcze brak zaufania, co doprowadziło do tego, że po
pyt na obce waluty7 stał się większy niż kiedykolwiek wcześniej.
Dopiero 18 kw ietnia je d n a k - gdy Hugo Stinnes przedstawił
Bankowi Rzeszy żądanie 93 tys. funtów7w dewizach - polityka
interw encji legła w gruzach. Wycofano wsparcie dla niem ie
ckiej waluty. M ark a się załam ała; postanowiono pozwolić na
to, by kurs wymiany ustalił się na bardziej realistycznym pozio
mie. W ciągu 24 godzin m ark a ru n ę ła do poziomu 140 tys. za
fu n ta i nadal spadała.
„Inflacja pod wielom a względam i przypom ina narkotyk”
- zauważył lord D ’Abernon. „O statecznie jest zgubna, lecz
w^ wielu trudnych m o m en tach m a swoich zwolenników”. Bank
Rzeszy, beznadziejnie uzależniony, brnął dalej. WT sytuacji gdy
coraz większe masy papierowych pieniędzy zalewały codzien
nie rynek, zasoby obcych w alut nie zdołały utrzym ać m arki,
więc rzucono na ra tu n e k także rezerwy7złota. W m arcu sięgały
one 1,004 bln m arek w złocie, czyli równowartości nieco ponad
50 min funtów. W połowie m aja nie było ju ż jednej piątej tych
zasobów, tym razem dobrego pieniądza - a co więcej, działo się
to w czasie, gdy te rezerwy7niem al na pewno stanowiły jeszcze

w ystarczającą podstawę do emisji stabilnej waluty.
O d wiosny rezerwy7 złota dalej się kurczyły (nie tylko na
skutek w spierania m arki - wiele wydano na im port żywności
i brytyjskiego węgla) i podejm owano coraz więcej desperackich
prób kontroli rynku wymiany walut. Sporadyczne interw encje,
m ające na celu powstrzym anie deprecjacji waluty, w n ajlep
szym razie ham owały jej spadek przez kilka dni. N iem al zawsze
ułatwiały spekulantom zdobywanie obcych w alut po sztucznie
zaniżonych cenach. Majowa regulacja zobowiązująca banki
do sporządzania szczegółowych raportów na te m a t wszystkich
zakupów obcych w7alut w im ieniu ich klientów była tylko m aj
strow aniem przy jedn ym z natu ralnych skutków ubocznych in
flacji - a efektem trzydziestu kilku późniejszych oddzielnych
rozporządzeń regulujących zakup, sprzedaż, a nawet przygod
ne posiadanie zagranicznych pieniędzy okazało się tylko pew7ne
u tru d n ien ie norm alnego działania handlu.
Ceny poszły w górę i chociaż nie osłabła d e te rm in a c ja w ca
łym kraju, a w szczególności w Zagłębiu Ruhry, by kontynuo
wać wycieńczającą walkę z Francją, m orale zaczęło się obniżać,
zwłaszcza w N adrenii. Gdyby m ała frankofilska p a rtia postano
wiła w tedy ze w sparciem Francji ogłosić Republikę N adrenii,
większość ludności prawdopodobnie zam knęłaby oczy i przyję
ła tak ą decyzję. Ruch separatystyczny dał kom unistom szansę
na wywoływanie niepokojów na obszarze od Essen aż do F ran k
furtu. N a obszarze nieokupowanych Niem iec zwiększył się n a
pływ uchodźców, którzy przynieśli ze sobą wszystkie problem y
gospodarcze i społeczne, które, ja k sądzili, pozostawili za so
bą. Przebywający w dom ach przywódcy związkowi zaczęli się
teraz dom agać pracy zam iast coraz bardziej niew ystarczają
cych zasiłków dla bezrobotnych. Po 1 m aja, gdy podjęta przez
H itle ra próba rozbicia przy pomocy bojówkarzy tradycyjnych
m anifestacji związkowych w M onachium - a jeżeli to możliwe,
wywołania wojny domowej w całej Rzeszy - została u d arem n io
na przez lokalnego dowódcę Reichswehry, g en e rała O tto von
KONFLIKT O ZAGŁĘBIE RUHRY | 161
Lossowa, m ark a spadła do poziomu 200 tys. za funta. Zabiegi

Curzona*, by przełam ać im pas w Zagłębiu Ruhry, polegające
na apelowaniu do Niemiec, żeby złożyły nową ofertę dotyczącą
spłaty reparacji, spełzły na niczym.
E rnest H em ingw ay powrócił do Kehl pod koniec kwietnia,
z wizą uzyskaną od niem ieckiego attache konsularnego w Paryżu
za pom ocą łapówki. O d poprzedniego roku to m ałe m iasteczko
w N adrenii bardzo się zmieniło.
K e ln e r u sia d ł przy stole. „N ie, te r a z tu nie m a n ik o g o ” - po

w iedział. „Wszyscy ci ludzie, k tó rych p a n w idział w lipcu, nie
m o g ą t e r a z p rzyjechać. F ra n c u z i nie d a ją im p a sz p o rtó w na
w jazd do N ie m ie c . [...] K upcy i r e s t a u r a t o r z y w S tra s b u r g u
wściekli się i poszli n a policję, bo wszyscy przybyw ali tu ta j,
by zjeść z n ac zn ie ta n ie j, a t e r a z n ikt w S tra s b u r g u nie m oże
d o sta ć p a s z p o r tu , by tu p rzyjech ać. [...] T e ra z ż a d e n N ie m ie c
nie d o s ta n ie też p a s z p o rtu , żeby przejść p rze z rzekę do S t r a s
b u rg a , gdzie w ielu pracow ało. P racow ali za m n ie jsze p ie n ią d z e
niż F ra n cu z i, więc tak to z ałatw io n o . W szystkie n asze fabryki
są z a m k n ię te . N ie m a w ęg la, nie m a pociągów. Była tu j e d n a
z najw iększych i n a jb a rd z ie j ruchliw ych stacji w N ie m c ze ch .
T e ra z nie m a nic. Ż a d n y c h pociągów z w y ją tk ie m wojskowych,
a te je ż d ż ą , j a k chcą. [...] O d 1914 roku nie m ie liśm y tu żadn ej
zabawy7. J e ż e li zaro bi się j a k ie ś p ie n ią d z e , tr z e b a j e z a ra z wy
dać. I ta k w łaśn ie robimy. R ok te m u m ia łe m w y sta rcz ają co d u
żo oszczędności, żeby kupić Gasthaus w H e r n b e r g u - te r a z za te
p ie n ią d z e nie m o g ę kupić n a w e t c z te r e c h b u te le k s z a m p a n a ”.
Hem ingw ay zanotował dla „Toronto Daily S ta r”, że szam

pan kosztował wtedy 38 tys. m arek za butelkę, obiad 3,5 tys.
m arek, kanapka 900 m arek, a piwo 350 m arek za kufel.
* W kwietniu, na miesiąc przed tym, jak Baldwin, ku niezadowoleniu Curzona,

zastąpił Bonara Lawa na fotelu prem iera. Por. Harold Nicolson, Curzon: the Last
Phase, Rozdział XII.
P a m ię t a m , że w lipcu u b ieg łeg o roku z a trz y m a liś m y się z p a

n ią H e m in g w a y w luksu so w ym h o te lu za 600 m a r e k za noc.
„No j a s n e ” - m ów ił dalej kelner. „ C z y ta m fra n c u sk ie gazety.
N ie m c y d e w a lu u ją swoje p ie n ią d z e , żeby o sz u k ać aliantów . Ale
co j a z te g o m a m ? ”
Odpowiedź brzm iała, że kelner z inflacji nie m a nic, podob

nie ja k nie m iał z niej teraz nic skarb państw a - z wyjątkiem
pozbycia się dalszej drobnej części pozostałego m aleńkiego
ułam ka długu publicznego. N iektórzy je d n a k prosperowali
lepiej niż kiedykolwiek wcześniej. Spekulant walutowy, który
1 stycznia 1923 roku pożyczył z Banku Rzeszy do statecz
nie dużo m arek (około 1,98 mld), by kupić 100 tys. dolarów7,
a 1 kwietnia sprzedał dostatecznie dużo dolarów (około 80 tys.),
aby spłacić dług w banku, i który znowu pożyczył równowartość
100 tys. dolarów, i działał w7ten sposób do końca m aja, mógł za
robić ćwierć m iliona dolarów kosztem k o n trah en tó w przyjm u
jących puste m arki. Oczywiście jego problem polegał wtedy na
tym, w jakiej formie trzym ać swoje zyski - gdyby były to m arki,
to przeciekłyby m u przez palce.
Spadek wartości niemieckiej waluty był nieunikniony.
W m arcu, kwietniu i m aju dochody państw a pokrywały po trze
by zaledwie w 30 procentach. W m aju nato m iast klasa robot
nicza wpłaciła do kasy państw a większą sum ę podatków niż
wyższe klasy społeczne dlatego, że podczas gdy z tej pierwszej
m ożna je było ściągać od razu u źródła, inni musieli wypełniać
deklaracje podatkowe, które okazywały się ju ż dawno n ie a k tu
alne, kiedy m achina adm inistracyjna m ogła się nim i w końcu
zająć. Między 1 a 31 m aja niem iecka wra lu ta spadła z 220 tys.
m arek za fu n ta na 320 tys. 1 czerwca wyemitowano pierwszy
banknot o wartości nom inalnej 5 m in m arek.
Spekulacje walutowe nie stanowiły wyłącznej dom eny spe
cjalistów od finansów. Każdy - bankier, polityk, biznesm an
czy robotnik - kto widział, że obecnie są dostępne znacznie ła
twiejsze sposoby zdobycia środków na utrzym anie niż bardzo
teraz problem atyczna m etod a polegająca na pracy, był gotów

korzystać z okazji. Wyliczono, iż na początku 1923 roku spo
ro ponad milion Niemców angażowało się w7 spekulacje w alu
towe. Transakcji dokonywali głównie za pośrednictw em tzw7.
Winkelbankiers, pokątnych spekulantów7, którzy pojawili się wraz
z inflacją i tuczyli się na niezdrowej gospodarce, wykorzystując
różnice w cenie kupna i sprzedaży obcych walut. Chociaż nie
byli oni nawet członkami giełdy, to je d n a k odgrywali isto tn ą ro
lę w ustalaniu codziennego kursu wymiany - tak napraw dę to
właśnie arbitralnym i m achinacjam i Winkelbankiers tłum aczono
fakt, iż kurs na zam knięciu w Berlinie był zawsze niższy niż
w Nowym Jorku.
Pod koniec m aja 1923 roku stało się jasn e, że żadna po
jedyncza reform a, a nawet kilka jednoczesnych działań nie
wystarczy, by uniknąć ostatecznej katastrofy. W prow adzano
niewielkie zmiany: 19 m aja uchwalono ustawę likwidującą
portfele obligacji rządowych o wartości poniżej 5 tys. m arek,
ponieważ koszty adm inistrow ania nimi były wyższe - i w7 ten
sposób 920 tys. posiadaczy samych tylko obligacji wojennych,
którzy zapłacili do 250 funtów, by w7esprzeć wysiłki wojenne
państw a, zostało zmuszonych do przyjęcia nom inalnej wartości
(wynoszącej teraz najwyżej 6 pensów) posiadanych przez siebie
obligacji. W^ ram ach poszukiwania oszczędności m in ister spraw
wew nętrznych wydał zezwolenie na stosowanie do pochówków7
tru m ien tekturowych zam iast drewnianych, zwłaszcza w przy
padku rosnącej liczby pogrzebów na koszt państwa. Poza tym
rząd podejmował kroki, by odroczyć to, co nieuniknione.
Do czasu zajęcia Zagłębia Ruhry przez Francuzów politykę
inflacyjną rządu napędzał głównie lęk przed bezrobociem. Te
raz (i to w7 ogrom nych rozm iarach) stało się ono faktem , cho
ciaż odrodzenie d ucha narodowego znacznie złagodziło jego
najgorsze destrukcyjne skutki uboczne - i działania inflacyjne
podejm ow ano bardziej energicznie niż wcześniej. Poniewraż bez
robocie w Zagłębiu Ruhry7było w pełni dotowane, nie stanowiło
przeciwwagi dla ogrom nych dodatkowych roszczeń płacowych
ani tam , ani nigdzie indziej. Jednocześnie władze w Berlinie

skoncentrowały się bardziej na reform ie system u podatkow e
go, co w dużej m ierze oznaczało przekonanie S tinnesa i jego
przyjaciół, by zaczęli wpłacać realne kwoty do skarbu państwa.
W czerwcu 1923 roku z 511 mld m arek ściągniętego podatku
dochodowego tylko 90 mld pochodziło od podatników rozlicza
jących się sam odzielnie - resztę stanowiły zaliczki od pracow
ników najem nych, a Stinnes był coraz częściej uznaw any za
osobę m ającą szkodliwy wpływ na finanse Niemiec. Je d y n ą ra
dością skarbu państw a w tam ty m m iesiącu okazały się większe
wpływy z podatku od obrotów giełdowych, które podwoiły się
ze względu na nowy stru m ień zamówień na niem ieckie papiery
wartościowe.
Kwitła drobna przestępczość, wynikająca z biedy i d e sp e ra
cji. Niewielkie kradzieże szerzyły się oczywiście od wojny, ale
teraz to zjawisko zaczęło przyjmować większe, niem al przem y
słowe rozmiary. Trzeba było usuwać m etalow e płyty z p om ni
ków narodowych, żeby przechować je w bezpiecznym miejscu.
Z drzwi frontowych brytyjskiej am basady w Berlinie ukradzio
no mosiężne tabliczki z dzwonkami; stanowiło to część m aso
wych kradzieży, których policji nie udawało się zapobiec naw et
na W ilhelm strasse i U n te r den Linden. Fakt, że członkowie
Brytyjskiej Arm ii R enu i ich rodziny stawali się ofiaram i licz
nych w łam ań i kradzieży, prawdopodobnie nie wynikał z tego,
iż złodzieje odczuwali jak ąś szczególną niechęć do sił okupa
cyjnych, ale z faktu, że w tam tych dniach obcokrajowcy znacz
nie bardziej nadawali się do obrabow ania niż ktokolwiek inny.
W większej części N iem iec z dachów znikał ołów. Z baków sa
mochodów spuszczano paliwo. B a rte r był ju ż powszechną for
m ą handlu, ale teraz takie towary ja k mosiądz i benzyna sta
wały się zwykłym środkiem płatniczym . Za bilet do kina płaciło
się bryłą węgla. Za butelkę nafty kupowało się koszulę, k tó rą
potem m ożna było wymienić na worek ziem niaków na obiad
dla rodziny. Von d er O ste n m iał utrzym ankę w stolicy jednej
prowincji i w 1922 roku za jej pokój płacił ćwierć kilogram a
m asła na miesiąc, ale ju ż w lecie 1923 roku kosztowało go to

pół kilogram a masła.
W róciło śre d n io w iec ze [p isała E r n a von P u s ta u ] . L o k a ln e spo

łeczności d ru k o w a ły w ła sn e p ie n ią d z e o p a rte n a to w a ra c h , n a
p rz y k ła d n a o k reślo n ej ilości z ie m n ia k ó w lub żyta. F a b ry k a
ob uw ia p łac iła sw oim p ra c o w n ik o m b o n a m i n a buty, k tó re m o
gli w y m ienić w p ie k a rn i n a c h le b lub u r z e ź n ik a n a m ięso.
Kto dysponował obcą w alutą, niewątpliwie najbardziej ak

ceptowanym papierowym środkiem płatniczym, miał też naj
większe szanse na znalezienie okazji. W szczególności siła dola
ra znacznie przewyższała nom inalny kurs wymiany. N a początku
1923 roku von der O sten, m ając przy sobie banknot jednodola-
rowy, pewnego wieczora zaprosił sześciu przyjaciół do Berlina,
żeby wspólnie przepuścić te pieniądze. O świcie następnego
dnia, długo po sutej kolacji i wielu wizytach w nocnych klubach,
nadal miał jed n ak w kieszeniach resztę. Opowiadano historie
o A m erykanach będących w Berlinie w ogromnych tarap atach ,
ponieważ nikt nie miał tylu m arek, żeby rozmienić banknot pię-
ciodolarowy; o innych, którzy nabijali rachunki (potem spłacane
w zdeprecjonowanej walucie), wykładając zagraniczne banknoty
o jeszcze większych nom inałach - tych, po posiłku lub usłudze,
nie dało się rozmienić; i o zagranicznych studentach, którzy ku
powali całe szeregi domów za swoje stypendia.
Opow iadano historie o tym, ja k złodzieje kradli robiącym
zakupy koszyki lub walizki z pieniędzm i, porzucając sam e
banknoty na ziemi; o tym, ja k całe rodziny utrzymywały się
z codziennej lub dokonywanej raz na kilka dni sprzedaży je d
nego m alutkiego ogniwa ze złotego łańcuszka z krzyżykiem.
O pow iadano też - zwłaszcza gdy przyszło lato i kursy walut
zm ieniały się wielokrotnie w ciągu dnia - historie o posiłkach
w restauracjach, które kosztowały więcej w m om encie zapła
ty rachunku niż w' czasie zam aw iania. Filiżanka kawy za 5 tys.
m arek po wypiciu kosztowała ju ż 8 tys.
Rzeczywistość, do której odnosiły się te anegdoty inflacyjne,

zabaw na z perspektywy czasu, była w istocie niezwykle ponura.
/
Ó w czesną udrękę w równym stopniu wyrażał widok błąkających

się po ulicach dżentelm enów 7 z zacerowanymi białymi kołnie
rzykami i w lśniących g arn itu ra ch ocalałych z wojny, ja k i wy
czerpanych robotników, którzy z wielkimi torbam i na zakupy
niecierpliwie stali w kolejkach po wypłatę, by zaraz potem po
pędzić do sklepów i ja k najszybciej j ą wydać. M im o że pracow
nicy fizyczni znajdowali się w trudnej sytuacji, ich poziom życia
był jeszcze w jakiś sposób porównywalny do tego z przeszłości.
N ato m iast w całych Niem czech, w Austrii i na W ęgrzech daw
ne stan dardy życia osób o stałych dochodach, emerytów, ciuła
czy i rentierów, spadły w sposób niewyobrażalny.
J u d ith Listowe!*, której ojciec pełnił wysoką funkcję w wę
gierskiej służbie dyplomatycznej, wspom ina ciężką sytuację
kręgu przyjaciół jej rodziny w Budapeszcie:
Ich m ie s z k a n ia sto pniow o z m ie n ia ły wygląd. P a m ię ta ło się, że

gdzieś był kiedyś ja k iś o b raz, dyw an czy s e k re ta rz y k . W k o ń
cu ich pokoje sta ły się n ie m a l c a łk ie m p u s te - a je ś li chodzi
o p ie n ią d z e , to n ie k tó rz y stra cili po p r o s tu wszystko. W p r a k
tyce ludzie nie u m ie r a li ta k po p ro s tu . C ie rp ie li o k ro p n y głód,
a k rew n i i p rzy jaciele p o m a g a li, użyczając c z a sa m i tro c h ę j e
d z en ia. W ysyłaliśm y im paczki albo sa m i j e zanosiliśm y, bo nie
m ie liśm y p ie n ię d z y n a pocztę. A n ie k tó rz y z nich ż e b ra li - nie
n a u licach - tylko sk ła d a ją c n ie z a p o w ie d z ia n e wizyty (wie
działo się aż n azb y t d o b rz e , po co przy ch o d zą) lub pisząc listy,
w k tó ry ch prosili o pom oc. Wszyscy n a d a l s ta r a li się zach ow ać
pozory - p o czątkow o ludzie z a s ta n a w ia li się, j a k zaoszczędzić,
z ja k ic h klub ów się wypisać, z ja k ic h luksusów zrezygnow ać.
P o te m była to j u ż k w e stia tego, bez ja k ic h artykułów 7pierw szej
p o trz e b y m o ż n a się obejść.
A gdy żywność nie s ta n o w iła p ro b le m u - w7 ko ńcu p rz e z
* H rabin a Listowel, wcześniej J u d ith de M arffy-Mantuano.

w iększość czasu m ie sz k a liśm y n a wsi, gdzie m ie liśm y do niej

d o s tę p - to pojaw iały się kłopoty zw iązan e z b r a k ie m p ie n ię
dzy. D o B u d a p e s z tu nie m o g ła p o jec h ać n a ra z więcej niż j e d n a
osoba. Bez p ien ięd z y nie m o ż n a było o trz y m a ć pom ocy le k a r
skiej. J e ż e li b olał cię ząb, nie m o g łeś sobie pozwolić n a d e n ty
stę. J e ś li człowiek m u s ia ł pójść do sz p ita la , to co najwyżej szedł
do k la s z to ru - w in n y m razie z o staw a ł w d o m u i alb o sa m d o
chodził do zdrow ia, albo coraz b a rd z iej chorow ał.
W czerwcu, po krótkiej przerwie, znowu zaczęto wspierać

m arkę. C ałkiem otwarcie wyjaśniono dlaczego —żeby złagodzić
powszechne niezadowolenie, które nabierało niepokojących
rozmiarów. Ludzie mieli powód do narzekań. W ciągu jednego
m iesiąca, począwszy od 20 maja, cena ja jk a wzrosła z 800 do
2,4 tys. m arek; litra m leka z 1,8 tys. do 3,8 tys. m arek; kilogra
m a mąki z 2,4 tys. do 6,6 tys. m arek, kilogram a wieprzowiny
z 10,4 tys. do 32 tys. m arek. Również w Zagłębiu Ruhry, choć
w ynagrodzenia się podwoiły (płaca robotnika poszła w górę
z 3,3 tys. do 6,8 tys. m arek za godzinę), to ceny towarów po
troiły się. H an dlarze nie wiedzieli, ja k ustalać ceny, i często po
prostu zamykali sklepy. Z tych powodów w^ ciągu jed n eg o dnia
w czerwcu stracono 6 min m arek w złocie w7„kolejnej z konwul-
syjnych i desperackich prób Banku Rzeszy” - ja k Addison pisał
z B erlina - żeby umocnić m arkę dzięki wrzuceniu zagranicznej
w aluty na rynek - w tym przypadku celem było obniżenie ceny
dolara poniżej 100 tys. m arek. Nadzieje rządu znowu okaza
ły się płonne. W połowie czerwca n om in alna w artość pienię
dzy w obiegu w /nosiła 8,564 bln m arek. 21 czerwca ich ilość
zwiększyła się o 157 mld m arek. 28 czerwca niem iecka w alu
ta znajdowała się na poziomie 170 tys. m arek za dolara, sum a
pieniędzy w obiegu wzrosła do 11 bln m arek i nie drukowano
ju ż banknotów7o nom inale niższym niż 100 tys. m arek (równo
wartości 2 szylingów i 10 pensów).
W liście do brytyjskiego m inisterstw a spraw zagranicznych
z 29 czerwca Addison zanotow ał zwiększenie ilości pieniędzy
w obiegu między 25 a 26 czerwca o blisko 1 bin m arek (dokład

nie - o 959 156 010 000), a między 26 a 27 czerwca o przeszło
1,5 bin (1 523 534 460 000) - w ciągu jed n eg o dnia nastąpił za
tem „wzrost w zrostu” o ponad 500 mld m arek. „Jesteśm y ju ż
daleko od skrom nego przyrostu o 160 mld m arek, który m iał
miejsce jeszcze tydzień te m u ” - pisał Addison i przytoczył wy
powiedź M eflstofelesa z Fausta:
D e r k lein e G o tt d e r W elt b leib t s te ts von g le ic h e m Schlag,

U n d ist so w u n d e rlic h als wie a m e r s t e n Tag.*
W m iarę ja k rosła ilość pieniędzy w obiegu, a wartość m arki

spadała, coraz mniej wagi przywiązywano do wpływów z p o d a t
ków. W zrost długu krótkoterm inow ego odnotowany 27 czerwca
- t e 1,5 bin m arek, które tak zdum iały Addisona - był więk
szy od wszystkich przychodów skarbu państw a (1,4 bin m arek)
w całym m aju. Chociaż m inisterstw o finansów pracowało nad
planam i podniesienia podatków do poziomu odpow iadające
go deprecjacji m arki, polityka Banku Rzeszy, który nadal dys
kontował i drukował, gw arantow ała, że m ark a będzie spadać
znacznie szybciej. W ciągu dwóch i pół m iesiąca wydatki rządo
we wyniosły równowartość 15,5 m in funtów, podczas gdy przy
c h o d y - tylko 5 m in funtów. W funtach szterlingach były to nie
wielkie sumy, ale praw da wyglądała tak, że kraj m ający 60 m in
mieszkańców bankrutow ał, ponieważ (przy kursie, powiedzmy,
500 tys. m arek za funta) nie był w stanie zebrać nawet 30 m in
funtów rocznie na pokrycie wydatków, które wynosiły zaledwie
80 min funtów.
Pod koniec czerwca 1923 roku rząd zaczął stosować z nie
uzasadnionym optym izm em różne doraźne środki zaradcze. Za
lekarstwo m iał posłużyć m.in. m nożnik, który według własnego
uznania stosowało m inisterstw o finansów, aby dopasować wy
* „Ten mały świata bóg snadź wcale się nie zmienia, i tak jest dziwny dziś, ja k
w pierwszym dniu stworzenia”. Jo h a n n Wolfgang G oethe, Faust, w przekładzie
Feliksa Konopki.
sokość podatków do te m p a deprecjacji waluty. Nikogo w tym

urzędzie nie m artw ił fakt, że ta m etoda kłóci się zasadniczo
z uświęconą zasadą pewności A dam a Sm itha, k tóra stanowi, iż
podatnik powinien z góry wiedzieć, ile będzie m usiał zapłacić.
W m aju podatek dochodowy został pom nożony 25 razy, a n a
stępnie ogłoszono, że w sierpniu, gdy nadchodził te rm in za
płaty, mnożnik wyniesie 40. M im o to było oczywiste, iż tem po
zwiększania wysokości podatków nigdy nie dorówna szybkości
deprecjacji waluty, niezależnie od tego, z jakiego źródła będą
pochodzić. Wpływy7z podatków7konsumpcyjnych - nakładanych
np. na tytoń, piwo, wino, cukier, sól lub karty do gry —nie po
krywały już nawet kosztów adm inistrow ania nimi.
Problem polegał na tym, że wszystkie podatki nakładano
nie na realne, ale na aktualne wartości, zatem dr H erm es, m i
nister finansów, m iał pod pewnymi względam i rację, twierdząc,
iż podniesienie tych podatków do norm alnych poziomów świa
towych nie dałoby „żadnej gwarancji finansowej na przyszłość”.
Je g o podejście cechowała przede wszystkim desperacja. Niski
stopień obciążeń podatkowych w całej niemieckiej gospodar
ce stał się boleśnie oczywisty, m im o że poszczególne jed nostki
często mocno cierpiały z ich powrodu. D r H erm es zapowiedział
now7e opłaty podatkowe od weksli i przepływu kapitału oraz —
co potencjalnie miałoby większe znaczenie - zaliczki na poczet
podatków dochodowych od osób praw7nych. To ostatnie rozwią
zanie zgłoszono je d n a k głównie po to, aby złagodzić niezado
wolenie klasy robotniczej.
W drugiej połowie czerwca konieczne okazało się podwoje
nie w ynagrodzenia urzędników państwowych, a także przyzna
nie większych zasiłków osobom rannym w czasie wojny, wdo
wom, em erytom i bezrobotnym , zarówno w Zagłębiu Ruhry,
ja k i poza nim. Dodatkowy powód tych podwyżek, poza ogól
nym spadkiem siły nabywczej m arki, stanowiło to, że biedniej
sze warstwy społeczeństwa, zwłaszcza rentierzy, wkrótce nie
mogłyby ju ż sobie pozwolić n a chleb. Chłopi byli wściekli na
Umlage, przym usow ą dostawę pierwszych 2 m in ton pszenicy
zebranych każdego roku, k tó ra pozwalała utrzym ywać niską

cenę połowy całej podaży pieczywa. O d sierp nia od rolników
m iano skupywać produkty po światowych cenach, bo m im o iż
m usieli tanio sprzedaw ać pszenicę, nadal płacili światowe ce
ny za nawozy. Z m ian a prowadzonej polityki, przejście od d oto
w ania żywności do niesienia pomocy potrzebującym , być może
przez jakiś czas zadow alała rolników, je d n a k kolejne dotacje
dla biednych wkrótce znowu stały się bezwartościowe.
W trzecim tygodniu czerwca m iała miejsce kolejna próba
ukrócenia spekulacji walutowych poprzez ustalenie kursu wy
miany, po którym m ożna było nimi legalnie handlować. Za n a
ruszenie nowego rozporządzenia groziła nieograniczona grzyw
na oraz k ara w ięzienia do trzech lat. D ziałanie to, podjęte na
życzenie większych banków, obawiających się ataków w razie
wybuchu niepokojów społecznych, było wymierzone przeciwko
Winkelbankiers - teraz nie mogli ju ż ustalać ceny m arki przed
ogłoszeniem oficjalnych notowań. N ajpierw upewniono się, że
niem iecki przem ysł posiada dostatecznie dużo obcych w alut,
by zaspokoić swoje potrzeby w miesiącu, w którym to rozporzą
dzenie miało wejść w życie, bo w innym razie uniemożliwiłoby
ono im port towarów do N iem iec i cały handel zostałby sparali
żowany.
Wysoka Kom isja dla N adrenii odmówiła je d n a k przyjęcia
tego rozporządzenia, tak że ogrom ne transakcje wkrótce za
częto przeprow adzać w Kolonii, co ponownie poważnie osłabiło
kurs m arki. N astępnie gen erał D eg outte ogłosił, iż ów akt nie
będzie obowiązywał w Zagłębiu R uhry - w ten sposób p osta
wił Francję, często kierującą pod adresem Niemców oskarżenia
o um yślną dewaluację m arki, w nietypowej sytuacji, w której
zabran iała ona kroku m ającego na celu wyłącznie w zm ocnie
nie m arki. Rozporządzenie to okazało się w sumie porażką,
a w części miało ten skutek - tak ja k podobny akt w A ustrii - że
Winkelbankiers przestali działać otwarcie i przenieśli się do ka
wiarni za rogiem. (W Austrii giełda została w końcu zm uszona
do przyjęcia kursów Schwarze Bórse.) 2 lipca dolar kosztował na
otwarciu w7 Nowym Jo rk u 174 tys. m arek, lecz na zam knięciu

w Berlinie, pod wpływem Banku Rzeszy, został wyceniony- na
160 tys. m arek. Innymi słowy, niem iecki bank cen traln y sprze
dawał dolary za 160 tys. m arek w pełni świadomy tego, że cena
dolara za granicą je s t o 14 tys. m arek wyższa.
N astępnego dnia, 3 lipca, pojawiło się nowe rozporządzenie,
które zabraniało kupowania kontraktów terminowych. W czę
ści miało ono ograniczyć im port, ponieważ zapasy były teraz
bardzo duże i im porterzy mogli zebrać wielkie ilości dewiz
w okresie, kiedy usilnie w spierano m arkę. Konsekwencję sta
nowiło to, że na giełdzie niebywale wzrósł popyt na weksle na
okaziciela, w7 odróżnieniu od weksli trzymiesięcznych - okazał
się on możliwy do zaspokojenia tylko w około jednej dziesiątej.
W związku z tym im porterzy zaczęli ubiegać się o dziesięć razy
więcej dolarów niż faktycznie potrzebowali, m ając nadzieję, że
w ten sposób d o stan ą pełną sum ę, o k tó rą im chodzi.
Rozporządzenie to wymierzone było również w tych, którzy
chcieli kupowâć dolary po kursie, powiedzmy, 160 tys. m arek
i wykorzystać am eryk ańską w alutę do nabycia dolarowych wek
sli skarbowych, mających znacznie wyższy kurs - stanowiło to
pewny sposób na wielkie zyski. Wyższe notow ania weksli dola
rowych prowadziły nawet ludzi do przekonania, że kurs dolara
je s t sztuczny, a kurs weksli - realny: J e d n a k wiele firm straciło
na zbyt wielkiej liczbie zamówień, gdy Bank Rzeszy, z niezwykłą
dla siebie przenikliwością, zmusił je do pokazania kart, żądając
czeków7 na pokrycie całej sumy, o k tó rą wnosiły7. R ozporządze
nie to okazało się um iarkow anym sukcesem , doprowadzając do
ujawnienia, które z mniejszych banków ak ceptu ją spekulacje
walutowe.
A je d n a k wszystkie wysiłki, by zapobiec utracie zagranicz
nych w7alut, wszystkie nowe próby ustabilizow ania m arki by
ły jedynie igran iem z pro blem am i kraju. U staw a o autonom ii
Banku Rzeszy z m aja 1922 roku w pełni przek onała dr. Ha-
yensteina, że je s t p an em we własnym dom u. Pom im o rosn ą
cej presji ze wszystkich stron H avenstein dawał wyraźnie do
zrozum ienia, iż nie m a za m iaru ustąpić i myśli jedynie o re

alizacji własnych przekonań. Sądząc, że w B erlinie kurs m a r
ki należy utrzym ywać na niskim poziomie, bez względu na to,
jak i je s t gdzie indziej, H av en stein chętnie zaspokajał żąd an ia
swoich wielbicieli, w yprzedając wszystkie zasoby obcych w alut.
W czasie o statnich dni czerwca i pierwszych dni lipca, gdy nie
m iecka w alu ta spadła z 600 tys. na 800 tys. za fun ta, niem al
80 m in m arek w złocie - 2 m in funtów - rzucono na rynek,
ja k przyznał dr B ergm ann, wysoki urzędnik w m inisterstw ie
finansów, żeby zaspokoić chciwość niem ieckich spekulantów.
Tymczasem zaledwie 1 m in m are k w złocie wystarczyłby do
osiągnięcia bardziej pożądanego celu - w sparcia m arki w N o
wym Jo rk u .
10 lipca niem ieckie rezerwy złota spadły do równowartości
35 m in funtów, a wszystko, co robił bank centralny, dawało do
kładnie ten efekt, którego stara ł się uniknąć. Kolejne 50 min
m arek w złocie Bank Rzeszy stracił w tygodniu, który skończył
się 14 lipca - stanowiło to bezpośredni skutek wsparcia dla p a
pierowej m arki przez racjonowanie podaży obcych walut oraz
konieczności pokrycia niezbędnego im portu rezerw am i złota.
Gdyby interw encje kontynuowano na ówczesnym poziomie
10 min m arek w złocie dziennie, bankructw o nastąpiłoby po
60 dniach - rezerwy były ju ż na wyczerpaniu. Powszechnie n a
tom iast obawiano się, że gdyby zaprzestano interwencji, dolar
doszedłby do poziomu 1 min m arek, a funt do ponad 4 m in -
i pod koniec lipca te obawy się spełniły. Mówiło się, iż kupcy
nadal pożyczają m arki papierowe do wartości 80 procent swo
ich zapasów i w ym ieniają je w banku centralnym na dolarowe
weksle skarbowe, potrzebne ponoć do im p ortu towarów. Wek
sle te wysyłano za granicę do agencji zakupowych tych kupców
i w większości przypadków tam zostawały, a ich równowartość
nie w racała do N iem iec w żadnej formie.
Do myślenia rządu o finansach wkradło się samozadowole
nie. Na przykład podsekretarz stanu w ministerstwie finansów,
pan Schroeder, odnosząc się do 8 bin m arek zdyskontowanych
w czerwcu, stwierdził, że odpowiadają one tylko 10 min funtów

szterlingów, co trudno uznać za n ad m iern ą sumę, zważywszy
na to, iż kraj jest w stanie wojny. Niemniej jed n ak Bank Rzeszy
przyglądał się z przerażeniem , ja k znikają resztki rezerw. 19 lip-
ca nagle zawiesił dyskontowanie handlowych papierów dłużnych
i odmówił dalszego pozbywania się rezerw złota w jakiejkolwiek
wysokości. Zwykły im port towarów został sparaliżowany, a rząd
miał ogrom ne trudności ze sfinansowaniem im portu żywności
i węgla - który był niezbędny, aby utrzym ać ruch pociągów7.
Decyzja banku centraln ego wynikała w części z paniki. Tego
dnia żądania ze strony innych banków sięgnęły sumy równej
wartości wszystkich pieniędzy w obiegu w całym kraju. D yrek
tor d e p a rta m e n tu walutowego zaproponował im jedynie ćwierć
procent tej sumy, co banki odrzuciły jak o zupełnie n ieadekw at
ną ofertę. Dwa dni później Bank Rzeszy ustąpił w takim stop
niu, że wyemitował banknoty na kwotę pozwalającą zaspokoić
5 procent popytu - ale też wznowił dyskontowanie w ew nętrz
nych weksli handlowych, toteż pod koniec lipca rezerwy w zło
cie Banku Rzeszy skurczyły się do 25 min funtów. Podejm owa
ne przez rząd próby uzyskania pożyczki za granicą, głównie
w Londynie, na pokrycie koniecznego im po rtu spotykały się ze
s ta rą odpowiedzią, że Niemcy nie d o stan ą nic, dopóki nie n a
praw ią swoich finansów.
W tam ty m czasie dało się w Niem czech zauważyć cały sze
reg rozbieżnych, często sprzecznych tendencji - gdy oszołomie
nie i przygnębienie ogarnęło wszystkich, poczynając od kręgów
rządowych i biznesowych, od których m ożna było oczekiwać j a
kiejś wiedzy o tym, co się dzieje, do klasy robotniczej i u rzęd
niczej, niem ających o tym zielonego pojęcia. Z jednej strony,
wśród niem ieckich urzędników niskiego szczebla, zawsze głę
boko lojalnych wobec rządu - głównie dlatego, że ich własne
losy były ściśle związane z losami kraju - zapanował skrajnie
nacjonalistyczny duch. Stało się rzeczą politycznie niemożliwą,
by ten rząd - jakikolwiek rząd - zrezygnował z biernego opo
ru w Zagłębiu Ruhry. Z drugiej strony, w całym kraju obecna
koalicja pod każdym innym względem bardzo szybko traciła

poparcie. 27 lipca czołowa gazeta centrow a „ G e rm a n ia ” napi
sała, że zaufanie do rządu „leży w g ru z ach ”, panuje powszech
na złość i „ogólna atm osfera 9 listopada” (dzień, w którym pro
klam owano Republikę w 1918 roku).
R ządow i W i r t h a z a r z u c a n o ch w iejno ść [pisała „ G e r m a n i a ”],

ale g a b in e t C u n o nie w ykonuje ż a d n e g o ru c h u . N ie robi nic.
Poza p a r o m a r o z p o r z ą d z e n ia m i, doty czącym i ta k ic h rzeczy
j a k k o n tr o la spożycia m ię s a w r e s ta u r a c ja c h , i sp o ra d y cz n y m i
p r z e m ó w ie n ia m i j e s t całkow icie pasywny. [...] O g r o m n e su m y
p o tr z e b n e do w s p ie r a n ia b ie r n e g o o p o ru zostały po p ro s tu wy
d ru k o w a n e . [...] K rę g o m p rzem ysło w ym u d z ie lo n o kredytów ’
i nie w ia d o m o , w j a k i m s to p n iu zostały one w y k o rz y stan e do
g ro m a d z e n ia dewiz. [...]
P olityk a w y p e łn ia n ia tłu m a c z y to tylko częściowo. L u dzie
za g r a n ic ą stra cili z a u fa n ie , gdy zdali sobie sp ra w ę z tego,
że a u to r y t e t p a ń s tw a j e s t p o d w a ża n y w sa m y ch N ie m c z e c h .
P ierw szy m s y m p to m e m było zabó jstw o R a th e n a u a . Praw dziw y
u p a d e k naszej w a lu ty zaczął się wtedy, gdy sta ło się ja s n e , iż
pew ne k ręg i p rzem y sło w e są p o tę ż n ie jsz e od rz ą d u .
Tymczasem ludzie pracy tracili cierpliwość. Wycofanie b an k

notu 1000-markowego, m im o że na początku lipca jeg o w ar
tość wynosiła zaledwie je d n ą trzecią pensa, zostało niedobrze
przyjęte. O d 1876 roku był to banknot o najwyższym nom inale,
a zatem stary przyjaciel. Mówiło się, iż zrezygnowano z niego
z powodu plotek, że będzie rewaloryzowany po starym kursie
złota. W rzeczywistości wycofano go, ponieważ (jak to ujął dr
Schacht) przy emisji banknotów o niskim nom inale koszt pracy
producentów papieru, inżynierów, drukarzy, litografów, grafi
ków i pakowaczy znacznie przewyższał w artość ostatecznego
produktu. W czwartym tygodniu lipca wprowadzono w N iem
czech nowe banknoty, z których trzy o najwyższym nom inale
opiewały na 10, 20 i 50 m in m arek.
Robotnicy odpowiedzieli w jedyny sposób, w jaki mogli - za

żądali nie tylko wyższych plac, ale też codziennej wypłaty, że
by zarobione pieniądze utrzym ały siłę nabywczą wystarczająco
długo, by m ożna je było wydać. Ż ądania te akcentowali liczny
mi strajkam i, zam ieszkam i i d em on stracjam i we wszystkich
częściach kraju. Możliwość wybuchu wojny domowrej otwarcie
dyskutowano w prasie, co gorączkowo dem entow ał rząd. 20 i 21
lipca aresztow ano tysiąc osób po zam ieszkach i grabieżach we
Wrocławiu, gdzie na ulicach grasowały zorganizowane bandy
komunistów. 24 lipca odbyły się dem onstracje przeciwko pa-
skarstwu, kapitalizmowi i faszyzmowi we Frankfurcie, gdzie
pobito spokojnie zachowujących się mieszkańców, powybijano
okna, a je d n ą osobę skopano na śmierć. W Berlinie zgrom a
dzenia na otw artym powietrzu były zabronione, ale w Lipsku
dem onstrow ało 10 tys. osób, a w D reźnie - 5 tys. W ostatnim
tygodniu lipca zabito kilku d em o n stran tó w w bawarskim m ie
ście R osenheim , a także w Poczdamie. W H am burg u stanęły
stocznie; strajkowali też piloci na K anale Kilońskim.
Do podobnych zdarzeń miało dochodzić przez cały sierpień,
gdy uzbrojeni strajkujący robotnicy zabili kilku policjantów
w W ilhelm sburgu, a w H am b u rg u paru wyrzucili do wędy —we
wszystkich tych protestach chodziło o podstawowe wynagro
dzenie, które nieuchronnie było ju ż daleko niewystarczające,
kiedy zostało wynegocjowane i wypłacone. N iektóre z tych za
m ieszek inspirowali komuniści, inne niekoniecznie. W 1922
roku Trzecia M iędzynarodówka postanowiła, że jej polityka
w Niem czech będzie się ograniczać do zdobywania wpływów
wśród robotników poprzez wykorzystywanie ich trudnej sytua
cji ekonomicznej. W m aju 1923 roku rozważano znowru powsta
nie w Zagłębiu Ruhry, ale generalnie panow ała teraz opinia, że
jeszcze nie nadszedł czas.
Przywódcy związkowa, gdy przekonali się, iż coraz tru d
niej je s t zapewnić stabilną siłę nabywczą zarobków, zaczęli
się dom agać, aby płace ustalać w edług pary tetu złota. Wszy
scy je d n a k zgadzali się, że raczej nie da się tego zrobić, dopó
ki stan d ard złota nie zostanie przyjęty przez branżę handlow ą

i finansową. D latego na początku lipca m in ister finansów za
warł z k o m itetem przedstawicielskim związków zawodowych
porozum ienie, które wiązało płace z kosztam i utrzym ania. Z a
sadą stała się cotygodniowa korekta (i codzienna wypłata) wy
nagrodzeń, żeby utrzym ać ich w artość - korekta ta m iała doty
czyć zarówno płacy „za świadczenie” (Leistungslohn), ja k i płacy
„socjalnej” (Soziallohn), obejm ującej takie kwestie ja k zasiłki
dla wielodzietnych rodzin. Negocjacje płac realnych (Reallohn),
to znaczy większych wynagrodzeń opartych na parytecie złota,
zostały uznane za o d ręb n ą sprawę.
W praktyce, o czym wiedział rząd, podwyżki płac - w tym
pensji państwowych - zawsze miały następow ać 15 dni po
wzroście kosztów utrzym ania, ponieważ nowe korekty miały
być dokonywane pod koniec każdego 15-dniowego okresu roz
liczeniowego, zaczynającego się w dniu otrzym ania płacy za
sadniczej. Ten m echanizm oznaczał wielkie oszczędności dla
m inisterstw a skarbu, ponieważ w każdym kolejnym tygodniu
lipca kurs niemieckiej waluty wobec fu n ta alarm ująco spadał
- z 800 tys. (7 lipca) na 900 tys. (14 lipca), a potem 1,6 m in
(23 lipca) i 5 min, czyli 21 min za dolara w o statn im dniu m ie
siąca - i ponieważ ceny w podobnym tem pie szybowały w górę.
„Ten nadzwyczajny i niem al niewiarygodny spadek w arto
ści m a rk i” - ja k to ujął lord C urzon - spowodował ostry kryzys
żywnościowy w N iem czech oraz sprawił, że niem iecki a m b a sa
dor w Londynie odwiedził go w m inisterstw ie spraw zagranicz
nych. A m basador pokornie prosił C urzona, by ten użył swych
wpływów, aby uzyskać pożyczkę, o k tó rą Niem cy od daw na za
biegały, na konieczny im port paliw i żywności. Ja k o że Francja
była nadal nom inalnie sojusznikiem Wielkiej Brytanii, C urzon
nie mógł na razie przychylić się do tej prośby i ograniczył się do
pytania, czy Bank Rzeszy m a zam iar przestać drukować pienią
dze. N a to oraz kolejne pytanie - dlaczego ostatnie regulacje
podatkowe nie zostały wcześniej wprowadzone - nieszczęsny
am basado r nie um iał udzielić odpowiedzi. Wręczył je d n a k C u
rzonowi m em o ran d u m sform ułowane w sposób, który mogłaby

zaaprobować „ G e rm a n ia ”:
To złowieszczy zn ak , że m a r k a po swoim o s ta tn im n ie s ły c h a
nym sp a d k u [nach ihrem letzen ungeheuren S tu rz\ zaczyna te ra z
tra c ić siłę naby w czą w h a n d lu w e w n ę trz n y m . J e d n o c z e ś n ie
B a n k R zeszy nie m a ju ż d o s ta te c z n ie dużej ilości obcych w a
lut, żeby um ożliw ić p rzem ysłow i i p a ń s tw u z ak u p za g r a n ic ą
n a jn ie z b ę d n ie js z y c h towarów, zw łaszcza w ęg la i żywności. Po
n u r e p e rsp ek ty w y za g r a n ic ą w ra z z d e s tr u k c ją w a lu ty i w yni
kającym z teg o c h a o s e m w całej g o sp o d a rce d ały taki e fe k t, że
ludzie z ac zy n a ją trac ić z a u fa n ie do p a ń s tw a i do siebie. N ie
ufność w obec sp a d ają ce j w a lu ty wysysa tow ary z rynku, a pó ź
ne żniw a spow odow ały w yjątkow o n iep o k o jąc e braki żywności
w m ia s ta c h , szczególnie w B erlin ie. D e s p e ra c ję m as wy korzy
s tu ją rad y k a ln i a g ita to r z y z aró w n o z lewicy; j a k i z prawicy.
W rzeczywistości zbiory pszenicy były dość dobre, zwłaszcza

w Saksonii, a niedobory wynikały z tego, że rolnicy nie chcieli
przyjmować papierowych pieniędzy w zam ian za swoje produk
ty. Ale skoro jedyna strateg ia rządu polegała na pożyczaniu po
m aksym alnym kursie na wy płaty wr Zagłębiu Ruhry i gdy nie
zależny Bank Rzeszy dolewał oliwy do ognia (ponieważ dr Ha-
venstein i zarząd Banku jeszcze bardziej mylili się w tych sp ra
wach niż rząd), nie było szans na wsparcie - W ielka B rytania
ju ż wcześniej wr tym roku d ała się naciągnąć na 12 min funtów
pożyczki na pomoc dla równie rozrzutnej Austrii. Niesam ow i
ty spadek m arki w ostatnich dniach lipca z pewnością spowo
dował ogrom ne zakłopotanie rządu w Berlinie. Zale niem ie
ckiego am basadora, iż m ark a traci w ew nętrzną siłę nabywczą,
chociaż tak często pow tarzane od wielu miesięcy, stawiały się
coraz bardziej realne. Na razie je d n a k z niechęcią handlarzy
do przyjm owania banknotów drukowanych przez Bank Rzeszy
m ożna sobie było teoretycznie nadal poradzić, mnożąc zarówno
ilość papierowych pieniędzy, ja k i ich nominały; W praktyce do
starczenie bankom wystarczających sum - żeby biznes mógł się

nadal kręcić - okazało się trudniejsze niż kiedykolwiek wcześ
niej. Pod koniec lipca od D rezn a do Koblencji wszyscy czekali
z niecierpliwością na banknoty o nowych nom inałach.
M iędzy 11 a 20 lipca dług krótkoterminowy' wzrósł z 28 bin
m arek do 40 bin, czyli codziennie, z wyjątkiem niedziel, w pro
w adzano na rynek 2 bin m arek. System podatkowy całkowicie
się załam ał. Żyjąc z dnia na dzień, rząd wydawał się tym nie
przejmować. Z 12 bin m arek wydatków w tym krótkim okresie
jedynie 4 procent miało pokrycie w podatkach - wpływy z nich,
wynoszące nieco ponad 500 mld m arek, nie wystarczyły naw et
na pokrycie odsetek (570 mld) od długu zaciągniętego w tym
sam ym okresie.
Te przerażające liczby stanowiły tylko przedsm ak chaosu
w następnych tygodniach. Koleje państwowe w Zagłębiu Ruhry,
które kiedyś zapewniały je d n ą trzecia wpływów Niem iec z tego
obszaru, teraz odpowiadały za je d n ą p iątą ich wydatków na za
robki i odszkodowania. Wysoki urzędnik finansowy powiedział
brytyjskiemu ambasadorowi: „Wir schiessen dieselben Böcke
wie die Ö s te rre ic h e r” („Strzelam y te sam e byki, co A ustriacy”).
Dane pokazują, że między 1 a 10 sierpnia dług k rótk oterm ino
wy niem al się podwoił - ale w czasie tych ostatnich dziesięciu
dni ogólne wydatki adm inistracyjne państw a wzrosły do 40 bin
m arek - była to kwota nieco większa niż no m inalna sum a wy
datków w czasie pierwszych czterech miesięcy' tam teg o roku.
Sytuacja w A ustrii bardzo się zm ieniła od ubiegłej jesieni, gdy

dr Z im m e rm a n n objął kontrolę nad finansam i państw a, a Z gro
m adzenie Narodowe zaaprobowało protokoły genewskie i teraz
Niemcy mogły z podziwem przyglądać się swojemu sąsiadowi.
Ten nieszczęsny kraj był w trakcie wypędzania diabła inflacji
i stało się jasn e, że je s t to niezwykle nieprzyjem ny proces.
O tym, iż konieczne reform y to ciężka próba i przyniosą
wiele cierpień, ludzi wyraźnie uprzedzono w czasie świąt Bo
żego N arodzenia. Nie powiedziano im jed n ak , a teraz dopiero
sami zaczęli się o tym przekonywać, że ofiary procesu uzdro

wienia finansów nie będą wcale bardziej sprawiedliwie wybie
rane niż ofiary inflacji. W sierpniu 1922 roku oficjalna liczba
pobierających zasiłek dla bezrobotnych (podobnie ja k w N iem
czech była ona znacznie niższa od rzeczywistej liczby bezrobot
nych i pom ijała skrócony czas pracy) wynosiła 21 tys. W ciągu
pięciu miesięcy - od października 1922 roku do lutego 1923
roku - w zrastała kolejno z 38 tys. do 58 tys., 83 tys., 117 tys.
i 161 tys. W każdym przypadku dużo więcej niż połowa bezro
botnych znajdowała się w sam ym W iedniu, co w lutym 1923
roku oznaczało ponad 100 tys. niepracujących mężczyzn otrzy
mujących dla siebie i swoich rodzin zasiłek w m aksym alnej wy
sokości 87,36 tys. papierowych koron tygodniowo - równowar
tość około 5 szylingów. Taka koncentracja ludzi bez pracy była
niebezpieczna, choć obejm owała zarówno przedstawicieli klasy
robotniczej, ja k i urzędniczej - w mieście, które nadal pozo
stawało politycznie podzielone i w którym wojna klasowa wciąż
stanowiła popularny tem at.
W całej Austrii około je d n a p iąta ludności zależała od p a ń
stwowych pieniędzy na pensje lub em erytury - na kolei na
każdych trzech nadal pracujących przypadało dwóch ekspra-
cowników pobierających ju ż em eryturę. Chociaż nadwyżki za
tru d n ie n ia na kolei zostały zlikwidowane dopiero pod koniec
1923 roku dzięki wskazówkom z zewnątrz* i chociaż ich finanse
stanowiły kluczową część deficytu budżetowego, inne koniecz
ne oszczędności, zaplanowane lub wymuszone, zaczęto realizo
wać w7 tym sam ym czasie zarówno w sektorze publicznym, jak
i prywatnym, w7obu powodując falę zwolnień. Stabilizacja spo
wodowała, że austriaccy producenci musieli się zmierzyć z rze
czywistością i n astał poważny kryzys gospodarczy; stagnacja za
panow ała w7 branży żelaznej, drzewnej, papierowej i skórzanej,
a także produkcji m etali, maszyn, butów7 i mebli. Zaczęły się
* Sir William Acworth, wybrany na technicznego doradcę austriackich kolei

państw-owych, przedstawił swój raport w7listopadzie 1923 roku i zarekomendował,
by zwolnić je d n ą czw'artą pracowników.
pierwsze b ankructw a firm zrodzonych z inflacji. Wychodziły na

jaw ukryte przerosty z a tru d n ie n ia - w styczniu 1923 roku czo
łowe wiedeńskie banki miały jed n eg o urzędnika n a każde 2 tys.
funtów wszystkich rezerw i depozytów, podczas gdy w Londynie
je d e n urzędnik statystycznie obsługiwał 18 tys. funtów. Sytu
acja ta wynikała częściowo z obowiązkowej dodatkowej pracy,
ja k ą m usiały wykonać banki, aby pomóc urzędowi w alutow e
m u i władzom podatkowym, ale bankom też coraz trudniej było
adm inistrow ać - chyba że ogrom nym kosztem - wielką liczbą
mniejszych, starszych rachunków, które inflacja zredukow ała
do wartości kilku przedwojennych fenigów, a w części przypad
ków do wartości mniejszej od ceny papieru, na którym trzeba
było je zapisać. Pod tym względem szczególnie boleśnie ucier
piały banki oszczędnościowe, obsługujące drobnych ciułaczy
i m ające nadzieję na odzyskanie ich zaufania.
Zm niejszenie zatru d n ie n ia w sektorze publicznym wynikało
z cięć wydatków publicznych narzuconych przez urząd dr. Zim-
m erm an n a . N a ogół jego kolejne etapy następow ały po zwol
nieniach w sektorze prywatnym - adm inistracja rządowa wol
no w drażała otrzymywane dyrektywy. Zauważono jed n ak , że
w pierwszym rzędzie pracę ostatecznie traciły osoby, które nie
miały żadnych koneksji politycznych. J e d n ą z niefortunnych
konsekwencji tego faktu był poważny spadek efektywności ad
m inistracji pod koniec 1923 roku, ponieważ w służbie cywilnej
występował prawie taki sam przerost z a tru d n ie n ia ja k w kole
ja c h państwowych, a najwyżsi, najbardziej doświadczeni u rzęd
nicy tradycyjnie trzym ali się z dala od polityki.
O d m arca je d n a k sytuacja gospodarcza i finansowa Austrii
- z p u n k tu widzenia jej dobroczyńców - zaczęła wyglądać le
piej. Bezrobocie, które w tam ty m m iesiącu sięgnęło poziomu
prawie 170 tys., zaczęło wyraźnie i regularnie maleć, tak że
w sierpniu osiągnęło poziom 84 tys. (z tego 53 tys. przypadało
na W iedeń). Kurs korony pozostawał niewzruszony ja k skała,
a fakt, że przez większą część roku okazywała się ona bardziej
stabilna wobec dolara niż jakakolw iek inna w aluta w Europie,
stanowił solidną podstawę do powrotu zaufania. Rosły depo

zyty wr bankach oszczędnościowych. Gdy 1 czerwca 1923 roku
A ustria zaciągnęła w końcu długoterm inow ą pożyczkę, okazała
się ona ogrom nym i natychm iastow ym sukcesem. Budżet A u
strii został zbilansowany przed te rm in e m zaplanowanym przez
Z im m e rm an n a, a cała pożyczka nigdy nie została zrealizowana.
U derzający wzrost popytu na austriackie akcje, których indeks
podwoił się między grudn iem 1922 roku a m ajem 1923 i zwięk
szył się o 400 procent w ciągu 12 miesięcy, bardziej odzwier
ciedlał powszechne zaufanie, niż zapewnił znaczące i realne
korzyści gospodarce - spekulacje niedoszacowanymi akcjami
zaabsorbowały wielką ilość krajowego kapitału, który mógłby
zostać spożytkowany bardziej produktywnie.
Najniższy poziom, jaki osiągnęło oficjalne bezrobocie w A u
strii, wyniósł 79 tys. w listopadzie 1923 roku - było to nadal
niem al cztery razy więcej niż przed stabilizacją pieniądza.
O d listopada liczba planowych zwolnień w służbie cywilnej,
w Volkswehrze, na poczcie i kolei zaczęła wywierać realny wpływ
na rynek pracy. Stosunkowo obiecująca sytuacja w połowie 1923
roku wynikała w dużej m ierze ze wzrostu wartości austriack ie
go handlu na skutek konfliktu o Zagłębie Ruhry - zagraniczne
zam ów ienia niektórych towarów przeszły z Niem iec na A ustrię,
gdzie nawet przejęcie drobnej części niem ieckich interesów
mogło mieć wielkie znaczenie.
Zwolnienie ponad 23 tys. urzędników państwowych od paź
dziernika do g rudn ia 1923 roku stanowiło znacznie lepszą m ia
rę ówczesnego zaciskania pasa. Strajki okazały się nieliczne
- dlatego że strajkow anie, z poparciem związków zawodowych
lub bez, było działaniem oczywiście samobójczym, ponieważ
wszyscy tracili pracę i łatwo oraz tanio dało się zastąpić p ra
cowników. Oficjalny cel stanowiła przecież redukcja 100 tys.
państwowych miejsc pracy do końca 1924 roku, a związki do
skonale zdawały sobie sprawę z tego, że jesien ią 1923 roku pro
gram zm niejszenia zatru d n ie n ia w sferze budżetowej był ju ż
bardzo spóźniony.
Niewątpliwie zadowalający okazał się fakt, iż w tak dużym

stopniu powróciło zagraniczne zaufanie do tej europejskiej
oazy finansowej utrzymywanej i gwarantowanej przez alian
tów - a także to, że austriacka gospodarka, zarówno w sekto
rze publicznym, ja k i prywatnym, wy raźnie reorganizowała się
na prawidłowych zasadach. Niewiele czynników pozwalało je d
nak A ustriakom na większą radość - pomimo że tak bardzo od
1922 roku poprawiła się atm osfera, pełna wcześniej niepewno
ści i przygnębienia. O d stycznia 1923 roku, w m iarę ja k konflikt
o Zagłębie Ruhry zaczął wywierać wpływ7 na gospodarkę euro
pejską, koszty utrzym ania znowu zaczęły rosnąć - i rosły przez
cały rok, tylko w samym sierpniu o 3 procent. Chociaż w grud
niu 1923 roku osiągnęły tylko poprzedni szczyt z września 1922
roku (po czym nastąpił 20-procentowy spadek), wzrost ten miał
miejsce w obliczu wyższych podatków, które musiało płacić wię
cej ludzi niż kiedykolwiek wcześniej. Zdaniem rządu szczególnie
niefortunne było to, że ceny (odpowiadające światowym) rosły
w sytuacji, gdy miały miejsce konieczne reformy i zwolnienia.
Już w m aju rząd zastanawiał się, czy w ogóle m ożna utrzymać
ład i porządek publiczny jednocześnie z równowagą budżetową.
Może zatem nie należało się dziwić tem u, że robotnicy upor
czywie sprzeciwiali się zniesieniu systemu indeksowego, zgodnie
z którym nie m ożna było redukować płac, jeżeli indeks nie spa
dał przez dwa kolejne miesiące. Robotnikom z fabryk wiodło się
teraz stosunkowo lepiej niż wielu innym, a w7 niektórych przy
padkach lepiej niż przed wojną, pomimo że płace znajdowały się
na poziomie niższym niż gdziekolwiek indziej w Europie, z wyjąt
kiem Niemiec. W kraju, w którym występowała wdelka nadwyżka
wykształconych ludzi, różnica w przeciętnych wynagrodzeniach
między pracownikami fizycznymi i umysłowymi stała się bardzo
niewielka, a wykwalifikowany mechanik często otrzymywał za
swToją pracę więcej od m enedżera w fabryce, który z kolei zara
biał kilkakrotnie więcej niż urzędnik państwowy:
Finanse państw a były zdrowe, stan gospodarki ulegał po
prawie - ale sytuacja społeczna była daleka od zadowalającej.
Warstwy społeczne, które ju ż tyle przecierpiały, rozum iały do

skonale, że może je czekać jeszcze trudniejszy czas. Ci, któ
rych indeks w pewnej m ierze chronił, zaczęli odczuwać większe
problemy, niż sobie wcześniej wyobrażali, w pewnym stopniu
dlatego, że do czasu stabilizacji pieniądza w istocie nie zdawa
li sobie sprawy z faktu, ja k bardzo zubożeli. Skończyły się dni
dotacji i zasiłków. Ludzie pozostający bez pracy byli biedniejsi
niż kiedykolwiek wcześniej, spędzali czas, przeglądając tablice
ogłoszeniowe i gazety w poszukiwaniu pracy - a tej bardzo b ra
kowało. U rzędnicy państwowi, którzy zachowali zatrudnienie,
przekonali się, że w 1923 roku ich przeciętne zarobki m ają je d
ną czw artą siły nabywczej pensji z 1914 roku. Emeryci otrzy
mywali je d n ą trzecią realnej wartości tych i tak ju ż niewielkich
świadczeń, jak ie dostawali przed wojną.
W W iedniu większość ludzi żyła w m ieszkaniach, gdyż tylko
bardzo zamożnych stać było na domy, które mogliby utrzym y
wać. Ponieważ czynsze pozostawiono na bardzo niskim pozio
mie (ich ograniczenie to zwykle je d e n z pierwszych i n a jta ń
szych sposobów rządu na ograniczenie kosztów utrzym ania
w czasie inflacji), podaż m ieszkań była też bardzo m ała. Nawet
gdyby władze sam orządowe W iednia odnosiły się przychylnie
do właścicieli m ieszkań, nie dałoby się zignorować faktu, iż
większość klasy średniej okazałaby się całkowicie niezdolna do
płacenia czynszów nawet 20 tys. razy wyższych niż przed wojną.
W ielu właścicieli nieruchom ości, chociaż nie mogło ściągnąć
czynszów, miało przynajm niej tę pociechę, że ich własne p ła t
ności hipoteczne pozostawały dla nich ju ż tylko nom inalnym
obciążeniem - był to fakt, który od daw na wprawiał w k o n ster
nację deponentów i udziałowców banków hipotecznych. W ta
kiej sytuacji prywatni deweloperzy nic ju ż nie budowali —więk
szość została praktycznie wywłaszczona. Ponad 42 tys. rodzin
czekało na około 6 tys. m ieszkań budowanych każdego roku
w W iedniu przez lokalne władze. Ten niedobór, a także przepis
stanow iący iż to miejscy urzędnicy, a nie właściciele decydują
o tym, kto wprowadzi się do m ieszkania, które opustoszało, do
prowadził do wielkiej korupcji w tym obszarze - a ju ż wcześniej

była tam ona n a porządku dziennym .
O kres odbudowy Austrii, wysokich podatków i drastycznych
cięć wydatków publicznych wiązał się z wielkimi wyrzeczeniami
i cierpieniam i, n ieustanną nienawiścią klasową oraz walką po
lityczną. Rząd państwa i władze lokalne w W iedniu zdawały się
prześcigać w7 nakładaniu podatków na biznes, którego wiełka
część koncentrowała się na kapitale - rząd po to, by móc spłacić
odsetki od zagranicznych pożyczek, a władze municypalne (któ
rych działalność nie podlegała kontroli Ligi) po to, aby zadbać
o interesy swoich politycznych zw-olenników z klasy robotniczej.
Niezależnie od tego, czy uzasadniony był zarzut, że socjaliści
sprawujący władzę w7 W iedniu jedynie obciążali republikę dok
trynerskim i reform am i - „aktywnie angażując się w; proces za
miany dochodów7klasy średniej na zasiłki dla robotników” - jak
pisał G erm ains - nie m a wątpliwości, iż polityka partyjna nadal
rozdzierała kraj, który szalenie potrzebował jedności.
Odbudow ę A ustrii porównywano do eksperym entu, jak i
przeprow adził Cygan, który chciał nauczyć swojego konia ob
chodzić się bez jedzenia. Gdy doszedł do jed n eg o źdźbła siana
dziennie, koń zdechł.
10. Lato 1923 roku
P
od koniec lipca 1923 roku niem ieckie akcje stały się popu
larną, choć niestab iln ą lokatą kapitału. G eneralnie akcjo
nariusze byli znacznie biedniejsi, niż myśleli - ich zubożenie
w dużej m ierze ukrywał gigantyczny wzrost cen nominalnych.
Spekulacje sprawiały, iż wszystkie akcje osiągały wysokie ceny
- powyżej swojej wartości wynikającej ze zwrotów, nawet biorąc
pod uwagę fakt, że dywidendy nadal utrzym ywano na sztucz
nie zaniżonym poziomie, aby uniknąć podatku dochodowego.
Akcja D eutsche Banku tuż przed wojną kosztowała 114 funtów
i daw ała 6 funtów 5 szylingów zysku - n ato m iast w 1923 roku
płacono za nią 5 funtów i pozwalała zarobić ćwierć pensa. Akcja
Siem ens & Halske przed wojną była w arta 101 funtów i dawrała
6 funtów, teraz - odpowiednio: 23 funty i 2 pensy. Z atem w ar
tość akcji, choć spadła znacznie, to nie w takim sam ym stopniu
ja k dywidendy, które proporcjonalnie wynosiły nawet mniej niż
wr 1922 roku. N a dorocznym zgrom adzeniu akcjonariuszy pew
nego dużego banku je d e n z nich - A m erykanin - narzekał, że
dywidendę z jego akcji ledwo opłaca się zabierać - nie tylko
z powodu jej niewielkiej wartości, lecz także ze wrzględu na wy
soki koszt tra n sp o rtu wielkiej ilości banknotów, w których je st
wypłacana.
Każdy, kto w ciągu pierwszych sześciu miesięcy roku ulo
kował pieniądze w krajowych akcjach, przynajm niej niewiele
realnie stracił. Całkow ita wartość akcji niem ieckich spółek
notowanych w Berlinie, któ ra w grudniu 1922 roku spadła do
śmiesznie niskiego poziomu 89 m in funtów, w lipcu 1923 ro
ku była ju ż trzykrotnie wyższa i wynosiła 271 m in funtów. To

m usiała być pewna pociecha, jeśli ktoś potrafił przym knąć oko
na porównanie z przedw ojenną w artością 1,767 mld funtów
lub w artością z lipca 1921 roku, wynoszącą 600 min funtów.
W pierwszych m iesiącach 1923 roku cena (wyrażona w do
larach) wielu tzw. „nierozwodnionych” akcji była w rzeczywi
stości dwa razy wyższa niż w październiku, gdy znajdowały się
one na najniższym poziomie w historii. W tam ty m m om encie
w artość dolara w m arkach papierowych wzrosła 1525 razy, n a
tom iast nom inalne ceny akcji - tyiko 89 razy. W istocie, od p aź
dziernika 1922 roku m ożna było, jeśli staran n ie wybierało się
inwestycje, znacznie powiększyć swój realny kapitał - do lipca
1923 roku wartość przeciętnego portfela akcji wzrosła 16 razy,
do w rześnia 23 razy, a do października 28 razy - w7przeliczeniu
na złoto.
Wyniki rynków z tego roku, chociaż na znacznie niższym po
ziomie niż przed wojną, mniej więcej zrekom pensowały strasz
liwą bessę z 1922 roku. Z drugiej strony, ten spadek i późniejsza
zwyżka odzwierciedlały dostępność zagranicznych walut jako
środka lokaty kapitału, a wielka chwiejność rynku niezwykle
u tru d n ia ła podejm owanie racjonalnych decyzji inwestycyjnych.
Co więcej, w czasie konfliktu o Zagłębie Ruhry ogrom na licz
ba zleceń kupna pochodziła z terenów okupowanych - w sp arta
przez te właśnie dotacje, które wypłacał rząd, żeby utrzym ać
bierny opór. W ielu inwestorów7poniosło ciężkie straty z powodu
szalonych w ahnięć cen rynkowych - inni osiągnęli w ten sam
sposób wielkie, choć przypadkowe zyski. Wpływ inflacji na ceny
akcji generalnie spowodował p o tężn ą redystrybucję m ajątku
wśród wielkiej obecnie społeczności posiadaczy akcji i przyczy
nił się do rozgoryczenia i dem oralizacji całego narodu. Wielu,
którzy bardzo chcieli kupić akcje, gdy były one jeszcze wciąż
absurdalnie tanie, nie mogło tego zrobić z braku pieniędzy*.
* Dalsze i głębsze om ówienie kwestii wpływu inflacji na akcje m ożna znaleźć

w: Bresciani-Turroni, The Economics o f Inflation (w oryginale: Le Vicende del Marco
Tedesco, 1931) s. 253-285.
LATO 1923 ROKU | 1 8 7
Trudna sytuacja nie tylko jednostki skłaniała do dbania prze

de wszystkim o siebie. Gdy cały kraj szybko pogrążał się w cha
osie, wszystkie społeczności - od poszczególnych landów w dół
- zaczęły patrzeć wąsko na własny interes. Na przykład w P ru
sach Wschodnich, gdzie z pewnego dystansu obserwowano za
łam anie centralnych Niemiec, biznesmeni i właściciele ziemscy
z Kónigsbergu starali się znaleźć jakąś alternatywę dla swoje
go eksportu. W tej na pozór kwitnącej prowincji klasa rządząca
była ponoć całkiem gotowa opuścić statek, gdyby miał zatonąć,
a nawet pozostawić centralne Niemcy na pastwę głodu, jeśli nie
potrafiłyby zapewnić dobrego rynku dla produktów rolnych.
Prusy Wschodnie nadal cieszyły się pełnym zatrudn ieniem .
G odne uwagi było to, że bogaci mieszkańcy tego landu - po
m im o działań, które teraz podejmowali, aby zabezpieczyć so
bie przyszłość - hojnie zasilali tzw. Ruhrspende - fundusz na
wsparcie walki z Francją w Zagłębiu Ruhry. Izolacja spowodo
w ana tra k ta te m wersalskim, który odciął ten obszar od reszty
Niem iec, doprowadziła do odrodzenia wielu branż przemysłu,
a w o statn im czasie zbudowano tam elektrownię, żeby poradzić
sobie z niedoborem węgla. J a k zwykle Stinnes wykupił niem al
wszystkie stocznie oraz fabryki celulozy i p apieru w Prusach
Wschodnich, a inni inwestorzy szli jego śladem.
Podobnie ja k gdzie indziej dobrobyt ograniczał się je d n ak
do tych, którzy czerpali korzyści z produkcji poszukiwanych to
warów. R edaktor „Königsberger Volkszeitung” pisał, że w pro
wincji są dzielnice robotnicze, gdzie „warunki życia m ieszkań
ców wypadają niekorzystnie na tle w arunków życia fellahów
w Egipcie”. J a k wszędzie klasa niższa średnia cierpiała n a jb a r
dziej - w lipcu cztery piąte z 60 tys. osób pobierających zasiłek
w Kónigsbergu stanowili przedstawiciele petits bourgeois, prób u
jący żyć z oszczędności. W rozmowie z obserw atorem u stan o
wionym przez aliantów nauczyciel z Insterb u rg a stwierdził, że
u 70 procent uczniów w Prusach Wschodnich podejrzewa się
gruźlicę, i dodał ponuro, iż „widok pożywienia mąci rozum gło
dujących ludzi”.
Saksonia politycznie znajdowała się w bardziej niebezpiecz

nej sytuacji. K om unizm cieszył się dużym poparciem , a socjali
styczny prem ier, dr Zeigner, związał się koalicją z dziewięcioma
kom unistycznymi posłami, żeby utrzym ać władzę w L andtagu.
Tu pojawiły się pierwsze oddziały Rote Hundertschaften (Czerwo
nych C enturii) - były to zorganizowane grupy socjalistycznych
robotników, infiltrowane przez sowieckich agentów, które o t
warcie stawiały sobie za cel zasilenie szeregów policji. Braki
w uzbrojeniu rekom pensowały liczebnością - w ich skład w Sak
sonii wchodziło prawdopodobnie 30 tys. ludzi, gdy w tam tejszej
policji służyło 11,5 tys. osób. Z narodowego p u n k tu widzenia
stanowiło to niebezpieczny elem ent, chociaż wielu postrzega
ło go jak o przeciwwagę dla równie mrocznej ekspansji skrajnie
prawicowych organizacji. Zasadniczo był to je d n a k m a te ria ł za
palny, tym bardziej że saksońskie fabryki - tak ja k wszędzie in
dziej - traciły rynek ze względu na wzrost cen swoich towarów.
O stre cięcia zamówień zagranicznych i konieczne ograniczenia
produkcji prowadziły do krótszego czasu pracy i bezrobocia.
N iem al całkowite w strzym anie handlu zagranicznego w po
łowie lata w różnym stopniu dotknęło p artn eró w handlowych
Niemiec. M inisterstw o handlu w Londynie ju ż wcześniej u zna
ło, że bezpośrednie interesy z N iem cam i są niemożliwe. Teraz
Holendrzy, Włosi i A ustriacy (nadal próbujący stanąć na nogi)
zaczęli przygotowywać się na polityczny i gospodarczy upadek
wspólnego sąsiada. Belgia bardzo m artw iła się o handel tr a n
zytowy przez Antw erpię, wykorzystujący zarówno drogi kolejo
we, ja k i wodne. N a początku sierpnia przestano spłacać re p a
racje w n atu rz e nawet tym członkom ententy, którzy nie wzięli
udziału w okupacji Zagłębia Ruhry. Wszystkim wydawało się,
że zakłócenia w handlu i dostawach surowców na całym konty
nencie będ ą się ciągnąć bez końca.
N a początku sierpnia najtrudniejsze w arunki w N iem czech
panowały, co całkiem zrozum iałe, w Zagłębiu R uhry i N a d re
nii. P rem ier Poincare mógł apelować do francuskich gazet,
by powstrzymały się od w spierania dezintegracji tego obszaru
LATO 1923 ROKU | 1 8 9
poprzez publikowanie artykułów opowiadających się za R e

publiką Reńską, ale Francja robiła, co mogła, by złam ać d u
cha biernego oporu, przekonując niem ieckich robotników na
tere n ach okupowanych, by albo oderwali się od Niem iec, albo
powrócili do pracy. W istocie Zagłębie R uhry stanowiło żałosny
widok, ucieleśnienie gospodarczej stagnacji. Jeździły tylko po
ciągi wojskowe, przetaczające się bez celu tam i z powrotem.
K anały i porty śródlądowe pozostawały zablokowane przez róż
nego typu jedno stki pływające, które nie mogły, ani nie chciały,
odpłynąć. Usługi pocztowe i telegraficzne były beznadziejnie
sparaliżowane, a linie telefoniczne - odcięte. Jeździło niewiele
samochodów i wszyscy mieli ogrom ne problem y z poruszaniem
się po tym terenie - u tru d n ie n ia w podróży budziły powszechną
wściekłość. Wydobyty do lata węgiel stanowił jedynie niewielki
ułam ek norm alnego urobku, a teraz Francuzi, którzy wcześniej
zdążyli ju ż wyczyścić kopalniane zapasy i przewieźć je koleją
do Francji, dzięki sam olotom zwiadowczym zlokalizowali zapa
sy węgla zgrom adzone przez przem ysł stalowy i zaczęli się do
nich dobierać. Wielkie piece w Zagłębiu Ruhry zostały w więk
szości wygaszone i produkcja stali była m inim alna. B rak koksu
zmniejszył produkcję żelaza i stali do jednej piątej wielkości
z 1922 roku.
Na teren ach okupowanych, zarówno w Zagłębiu Ruhry, jak
i poza nim, porządek publiczny stał się rzadkim tow arem . N ie
m iecka w aluta 31 lipca znajdowała się na poziomie 5 min m arek
za funta, a ju ż 7 sierpnia - 16 min. Przez n astęp ne osiem dni
granica z nieokupowanymi N iem cam i pozostawała zam knięta
w odwecie, jak oznajm ił gen erał D egoutte, za niedaw ne z a m a
chy bombowe w Dusseldorfie. Czy były to działania odwetowe,
czy nie, część polityki Francji stanowiło osłabianie oporu po
przez wstrzymywanie dostaw pieniędzy do regionu; działanie
to okazywało się tym skuteczniejsze, im szybciej szły w górę
koszty utrzym ania. Polityka ta przynosiła pewne owoce, ponie
waż szczególnie górnicy i kolejarze z Zagłębia Ruhry sygnalizo
wali gotowość do współpracy, gdy nie nadchodziły płace od ich
1 9 0 I KIEDY PIENIĄDZ UMIERA
form alnych pracodawców. J e d n a k jej bardziej bezpośrednim

efektem było zwrócenie ludności przeciwko wszelkiej władzy.
N iedostępność pieniędzy doprow adzała do szału nie tylko bez
robotnych w Zagłębiu Ruhry, którym zasiłek, teraz wynoszący
2 m in m arek dziennie, ledwo starczał na przeżycie, ale również
robotników na całym obszarze okupowanym, starających się
przynieść do dom u płacę wystarczającą na utrzym anie.
W strefie belgijskiej plądrow anie upraw zagrażało żniwom.
N a zachód od Kolonii, gdzie z dnia na dzień nasilały się ra b u n
ki, strajki i zamieszki, wielkie bandy protestujących grasowały
po wsiach, niszcząc uprawy i budynki gospodarskie. W A achen
zginęło 12 dem onstrantów , a 80 zostało rannych w lokalnych
zam ieszkach, które wynikły z żądań płacowych. Górnicy wę
gla b ru n a tn e g o z B ergheim (w strefie brytyjskiej) prowadzili
długi strajk, po serii dzikich przerw w pracy i gróźb spalenia
budynków zakładowych i zniszczenia maszyn. Policja m usia
ła rozpędzić 3 tys. robotników z fabryki papieru w M ulheim ,
a tłum bezrobotnych w Solingen opanował plac targowy7i zm u
sił handlarzy, by obniżyli o połowę ceny ziemniaków. G ru p a
kom unistów uwięziła oddział straży pożarnej w Leverkusen,
a w G elsenkirchen, nieopodal Essen w Zagłębiu Ruhry, po
wieszono kukły kanclerza C uno oraz Hugo S tinnesa i doszło
do krwawych rozruchów, gdy otoczono i zaatakow ano oddział
miejscowej policji - zginęły dwie osoby.
10 sierpnia, gdy wybuchł strajk drukarzy, który jeszcze b a r
dziej zakłócił dostawy banknotów, zaczęto odczuwać pełen cię
żar niedoboru papierowych pieniędzy. W wielu społecznościach
całkowicie zniknęły zapasy żywności, a fabryki mogły wypłacać
zarobki tylko na rachunek. Kolejarze w strefie brytyjskiej, któ
rych pobory były o połowię niższe od płac robotników z fabryk,
próbowali przyłączyć się do biernego oporu w Zagłębiu R uhry
i pytali żałośnie, czy —jeżeli nie wolno im strajkować - m ogą
przynajm niej dostać gwarancje od władz okupacyjnych, że do
s ta n ą wystarczająco dużo żywności po określonych cenach oraz
pieniędzy na jej zakup.
W Koblencji potrzebow ano natychm iast 300 mld m arek na

wypłaty pod koniec tygodnia, żeby zapobiec rozruchom i rozle
wowi krwi. Lord K ilm arnock robił tam , co mógł, aby przekonać
g en erała D e g o u tte ’a, by rozluźnił kontrolę granicy. Francuzi
jed n ak , podejrzewając, że strajki w Zagłębiu Ruhry finanso
wano głównie ze strefy brytyjskiej, twierdzili, iż niedorzeczne
byłoby, gdyby Koblencja i Kolonia otrzymywały dostawy m a
rek w sytuacji, kiedy niem iecki rząd nie chce przesłać żadnych
pieniędzy dla francuskiej i belgijskiej arm ii. W tej sprawie
francuskie podejrzenia były prawdopodobnie uzasadnione,
ponieważ przez trzy tygodnie Berlin system atycznie przesyłał
papierowe m arki do Kolonii przez A m sterd am i Croydon, aby
uniknąć ceł i konfiskaty na granicach terytoriów okupowanych
przez Francję. Ta innowacja została zauważona przez m in iste r
stwo spraw zagranicznych w Londy-nie, ponieważ urząd celny
w Croydon poprosił o poradę, czy paczki z banknotam i, które
przewoził przedstawiciel Banku Rzeszy, H einrich Schlinkme-
ier, ważące za każdym razem ćwierć tony, należy^ zaklasyfiko
wać jak o towar, czy rzeczy osobiste. Transport banknotów przez
Anglię w istocie odbywał się aż do zakończenia biernego oporu,
a w tym czasie gen erał D eg outte dostał instrukcje z Paryża, by
przepuszczać dostawy pieniędzy do Kolonii.
W strefie brytyjskiej sytuacja pod względem dostępności
pieniędzy zaczęła się poprawiać. Bank Rzeszy obiecał, że będzie
drukował lokalnie milion banknotów dziennie, a każdy z nich
w arty będzie milion m arek. „To powinno sprawić, że nasza
strefa stanie się niezależna od zewnętrznych dostaw - 13 sierp
nia napisał w telegram ie lord K ilm arnock w przypływie nieuza
sadnionego optym izm u (ponieważ po miesiącu milion m arek
w art był ju ż tylko pół pensa) - i powinno umożliwić bankowi
stworzenie rezerwy- na wypadek ew entualnego spadku wartości
m arki w przyszłości”.
Lokalne władze, w^ tym także wr Kolonii i Koblencji, nadal
robiły wszystko, co mogły, by pokryć niedobór papierowych
pieniędzy poprzez drukow anie własnych banknotów, ale teraz
przekonywały się, że wielcy przemysłowcy nie chcą ich honoro

wać. Szybko nasiliły się tarcia w lokalnej polityce, co zachęciło
robotników do zgłaszania żądań płacowych, które odnosiły się
do przyszłej hipotetycznej wartości m arki. Dokerzy w B rem ie
dom agali się zarobków powiązanych z ceną złota. D e m o n stra n
ci w H am burgu, gdzie na próżno zakazano publicznych zgro
m adzeń, żądali płacy zasadniczej w wysokości 4,65 min m arek
(około 7 szylingów) dziennie. W poniedziałek 13 sierpnia prze
w ażająca część firm dała podwyżki swoim pracownikom - od
5 min do 15 min m arek tygodniowo. Większość tych pieniędzy
trzeb a było je d n a k wypłacać w czekach, a przeciętnie tylko
5 min (6 szylingów) gotówką. Realizacja czeku zabierała więcej
czasu niż wydanie gotówki. 14 sierpnia pracownicy W upperm a-
na otoczyli domy dyrektorów firmy, dom agając się natychm iast
50 min m arek (3 funtów) na osobę, n atom iast tłum 10 tys. ludzi
wystąpił z tymi sam ym i żądaniam i wobec firmy Bayer. W ciągu
tygodnia policja w Kolonii została zaatakow ana żelaznymi p rę
tam i i kam ieniam i, tłum y wyległy na ulice w Wiesdorf, Ohligs
i Hilden; zaczynało się ogrom ne bezrobocie.
Tymczasem w Berlinie, gdzie daleko było do rozgoryczenia,
jakie panowało w Zagłębiu Ruhry i w N adrenii, życie wcale nie
wyglądało lepiej. Kryzys polityczny osiągnął punkt krytyczny.
Gdy wybuchł strajk drukarzy, wielkie tłum y wyposażone w ko
sze i taczki otoczyły główną siedzibę Banku Rzeszy, wściekle
dom agając się banknotów. Rosły obawy, że w całym kraju wy
buchn ą nowe zamieszki, jeżeli nie wystarczy ich na wypłaty -
nigdzie nie była to ju ż kwestia dotrzym ania term in u tygodnio
wego, tylko dziennego. Przez dwa tygodnie Berlin wyglądał
niczym oblężone m iasto, regiony wiejskie praktycznie wstrzy
mały wszelkie dostawy mięsa, jajek i warzyw do stolicy. Wszyst
ko, co dało się powiedzieć o obowiązującej walucie, to to, że
nadal obowiązywała, gdyż nie zastąpił jej żaden inny środek
płatniczy - ale nie stanowiła poważnej m iary wartości i prawie
całkiem zatraciła swoją funkcję środka wymiany.
Komplikacje codziennego życia w mieście były ju ż wtedy
LATO 1923 ROKU | 1 9 3
tak wielkie, że konieczna okazywała się rozbudow ana wiedza

m atem atyczna, żeby w ogóle przeżyć. Każdego ra n k a w prasie
publikowano listę cen obowiązujących w danym dniu:
J e d n o ra z o w y bilet tram w ajow y’ 50 tys.

M iesięczn y bilet tra m w a jo w y
n a j e d n ą linię 4 m in
n a w szystkie linie 12 m in
Taksów ka: po m n ożyć zwykłą o p ła tę p rze z 600 tys.
D oro żka: pom no żyć zwykłą o p ła tę p rze z 400 tys.
K s ię g a rn ie : po m nożyć zwykłą c e n ę książki p rze z 300 tys.
Ł a ź n ia p u bliczna: p om noży ć zw ykłą o p ła tę p rze z 115 tys.
W iz y ta u lek a rza : pom no żyć zwykłą o p ła tę p rze z 80 tys.
Inny indeks lub mnożnik obowiązywał dla każdej branży

oraz dla każdej klasy towarów w danej branży. Najzwyklejszy
zakup w sklepie wymagał trz e ch -cz te rec h m inut obliczeń,
a gdy zdołano ju ż ustalić cenę, potrzebnych było zwykle kolej
nych kilka m inut, żeby przeliczyć wszystkie banknoty; które
stanowiły zapłatę. Kolejki coraz bardziej się wydłużały. Lord
D ’A bernon napisał:
Nic dziw nego, że p a n u je w ielkie n iez ad o w o le n ie . W y sta rc z a ją

co iry tu jąc e d la o b co k rajo w ca j e s t to, że m u si zap łacić m ilion
m a r e k za grę w golfa, ale m a on tę po ciechę, iż w je g o przy
p a d k u to ró w n o w arto ść około szylinga. N ie sz c z ę sn a gospodyni
d o m o w a , od której ż ą d a się po d o b n y ch su m za podstawkowe a r
tykuły d om ow e, tak iej pociechy nie m a. A do teg o m u si p rzez
kilka godzin sta ć w' kolejce, aby zdobyć ta k ie rzeczy j a k m asło.
Rząd, wciąż usiłujący rozpaczliwie naprawić system po

datkowy7 i ściągnąć z powrotem do skarbu państw a papierowe
m arki - „ruble H a v e n ste in a ”, ja k je nazywano - które Bank
Rzeszy masowo wylewał na rynek (żeby zmniejszyć potrzebę
ich druku), próbował wszystkiego, co przychodziło jego człon
kom do głowy. Walka na Zachodzie m usiała trwać nadal, więc

wprowadzono Rhein-Ruhr Opfer (czyli ofiarę na rzecz Zagłębia
Ruhry i N adrenii), żeby zobligować podatników do jej w spar
cia. Nowy podatek opierał się na rozliczeniach za 1922 rok po
mnożonych przez pięćdziesiąt w przypadku pierwszej wpłaty
i wielokrotnie więcej w przypadku dwóch następnych. Zależał
głównie od handlu, przem ysłu i rolnictwa, ale każdy, kto z a ra
biał ponad m iliard m arek rocznie (około 150 funtów) albo był
właścicielem sam ochodu, m usiał go uiścić - ci ostatni w kwo
cie 50 razy wyższej, niż wynosił poprzedni podatek sam ochodo
wy. Do 14 sierpnia deprecjacja okazała się tak wielka, że stare
mnożniki - 25 i 35 - odnoszące się do zaliczek na rzecz p o d at
ku, stały się ju ż nieaktu aln e, a nawet nowe propozycje podnie
sienia podatków dochodowych od osób fizycznych i prawnych -
odpowiednio 100- i 140-krotnie - trzeba było zastąpić. Trzy dni
później postanowiono, że podatek dochodowy od osób prawnych
zostanie podniesiony 600 razy. N aw et gdyby te podatki w pełni
zadziałały, to i tak nie zmniejszyłyby dziury budżetowej więcej
niż o połowę.
Problem y z indeksacją i zbyt niskimi o płatam i były równie
oczywiste w usługach pocztowych, które notorycznie wykorzy
stywano do ukrywania bezrobocia. Chociaż przedstawiciele
m inisterstw a finansów chętnie przyznawali, że poczta działa
łaby znacznie lepiej, gdyby zwolniono połowę pracowników, nie
istniała polityczna możliwość, aby podjąć takie kroki. In sty tu
cja ta podnosiła opłaty z absurdalnie niskich na nieadekw at
ne: listy miały teraz kosztować 400 m arek (jedną ósm ą pensa)
w przypadku przesyłek krajowych i 1 tys. m arek w przypadku
zagranicznych. Oczekiwany deficyt m iał nadal wynieść p ra
wie 6 bln m arek. Podobnie było z koleją, której ad m inistracja
przez cztery miesiące nie dostosowywała cen do spadku w arto
ści m arki. Gdy 1 sierpnia opłaty za przejazd pierwszą i d ru g ą
klasą wzrosły o 300 procent, trzecią i czw artą - o 250 procent,
a przewozy towarowe o - 150 procent, powszechne oburzenie
okazało się bardziej godne uwagi niż wpływy. W istocie w żad
LATO 1923 ROKU | 1 9 5
nym rządowym d ep a rtam en cie nie było nadziei na zbilansowa

nie budżetu w czasie, gdy ciągle drukow ano pieniądze.
Kiedy dług publiczny znowu się podwoił, zaplanowano po
życzkę w złocie (do spłacenia w 1935 roku z 50-procentowrą p re
m ią), której wyraźnym celem było ściągnięcie z rynku papie
rowych banknotów. Skierowano j ą do dwóch grup inwestorów:
do rodziców pragnących coś zostawić swoim dzieciom oraz do
przedsiębiorców, którzy chcieli trzym ać kapitał obrotowy w sta
bilnej formie. Chociaż przedsięwzięcie to przez chwilę okrzyk
nięto pierwszym poważnym atakiem na maszyny drukarskie,
miało ono mniej więcej taki efekt, jakby ktoś m iotłą chciał wal
czyć z przypływem morza. Bank Rzeszy był nie do powstrzym a
nia. C ałe nom inały banknotów stawały się bezwartościowe nie
mal w chwili opuszczania d rukarni. Gdy przyszła jesień, trzeba
było wielokrotnie wymieniać całą bieżącą krajówką w alutę, za
każdym razem , kiedy cena biletu tramwajowego - odpowiada
ją c a zwykle wartości najniższego bank notu w obiegu - ponow
nie szybowała w górę. Nawet z tego tylko pu nktu widzenia poli
tyka inflacyjna okazywała się niezwykle kosztowna.
N a tym etapie niekom petencja zarządu Banku Rzeszy prze
chodziła pojęcie wielu obserwatorów. 3 sierpnia 1923 roku,
widząc, jakby po raz pierwszy, że rynkowe oprocentow anie po
życzek wynosi 1 procent dziennie, prezes podniósł stopę dys
kontową Banku z 18 do 30 procent rocznie, a oprocentowanie
pożyczek z 19 do 31 procent. Główny kom itet doradczy Banku
apelował, aby nie robić tego kroku, gdyż jego członkowie sądzi
li, iż oznacza on p otulną akceptację wrarunków rynkowych, lecz
zarząd naciskał, a sam dr H avenstein uważał, że obowiązkiem
Banku Rzeszy nie je s t ustalanie stóp procentowych, ale dosto
sowywanie się do nich. Gdyby rzeczywiście m iał na myśli - albo
przynajm niej rozum iał - to, co mówi, powinien ustalić stopę
procentow ą banku centralneg o na 360 procent, ponieważ n a
wet te 3 do 4 procent tygodniowo, odnoszące się do bieżących
rachunków, stanowiło 200 procent rocznie. Nowa stopa nie
m iała żadnego wpływu na nic.
W atm osferze narastającej wściekłości i frustracji, w sytua

cji gdy politykę Banku Rzeszy atakow ano ze wszystkich stron,
dr H av enstein pogrążał się dalej. Dzień i noc 30 fabryk p a
pieru, 150 d ru k a rn i i 2 tys. maszyn drukarskich mozolnie po
większało tę gigantyczną m asę banknotów, k tó ra całkowicie
zasypała ju ż gospodarkę kraju. H aven stein mówił o wydajno
ści (.Leistungsfähigkeit) swojego system u drukow ania pieniędzy,
a największe zagrożenie inflacyjne widział w prywatnych b a n
kach, które miały zezwolenie na emisję do 15 bln m arek - ale
nie dziennie, ja k to czynił Bank Rzeszy każdego dnia tygodnia
z wyjątkiem niedziel, lecz był to ich łączny i ostateczny limit
emisji określony przez prawo - i które dom agały się pozwole
nia na drukow anie większej ilości pieniędzy. H avenstein tw ier
dził, ogłaszając raz jeszcze swoją misję uwolnienia N iem iec od
niedostatku waluty, że to „zniweczyłoby całą politykę kredyto
wą państw a i Banku Rzeszy”.
Ciężar, jaki stanowił H avenstein wraz z konfliktem w Z a
głębiu Ruhry, był zbyt wielki, by rząd mógł go udźwignąć. Przy
szłość kanclerza C uno stała pod znakiem zapytania ju ż wtedy,
kiedy na początku sierpnia m ark a zaczęła gwałtownie spadać.
W sytuacji gdy nie było pożyczki z zagranicy, dziura b udżeto
wa m iała się powiększyć o kolejne 6 bln m arek (około 400 tys.
funtów) ze względu na dotacje dla Zagłębia Ruhry, a członko
wie rządu zdawali sobie sprawę z tego, że zakończenie b iern e
go oporu oznaczałoby dla nich nie tylko śm ierć polityczną, ale
prawdopodobnie i fizyczną, koalicja zaczęła się kruszyć. „To nie
je st wybór między kapitulacją a ch ao sem ” - wyjaśniał m in ister
spraw zagranicznych dr Rosenberg. „K apitulacja oznaczałaby
chaos. Jeżeli sprawy7 nadal będą nadal się toczyć tym torem ,
będziem y mieli chaos bez kapitulacji. A lternatyw a je st taka:
chaos i honor albo chaos i h a ń b a ”.
W istocie Niemcy pogrążały się w rozpaczy. Uważano, że
rozruchy w Zagłębiu Ruhry i w N adrenii m ogą sprawić, iż F ran
cuzi ruszą na Berlin - a Francja tych plotek nie dem entow ała.
W Saksonii i Turyngii miały miejsce gwałtowne wybuchy inspi
LATO 1923 ROKU | 1 9 7
rowane przez komunistów, reakcyjny ruch H itle ra w Bawarii

wyraźnie zaś rósł w siłę i powiększał swoje szeregi. 8 sierpnia
w czasie przem ów ienia w R eichstagu, które w dużej m ierze by
ło niesłyszalne ze względu na hałas powodowany przez kom u
nistycznych posłów, kanclerz C uno ostrzegł, że trzeba będzie
teraz ograniczyć im port bardziej niż kiedykolwiek, podatki bę
dą „nieu b łag an e”, a jedność narodowa je s t po trzebn a ja k nigdy
wcześniej. Chociaż szczególną cechę tego posiedzenia stanowi
ły wybuchy wrogości między kom unistam i i socjaldem okrata
mi oraz coraz większa bezczelność tych pierwszych w stosunku
do wszystkich innych, kanclerza w końcu wysłuchano wr ciszy,
gdy stwierdził, że siedem miesięcy biernego oporu w Zagłębiu
Ruhry pokazało światu, iż Niem cy zasługują na szacunek. P ar
lam en t przyjął z a p ro b a tą jego apel o kontynuowanie tej walki
- było to ju ż je d n a k ostatnie działanie Cuno, który coraz b a r
dziej sprawiał wrażenie kozła ofiarnego.
W lawinie papierowych m arek, przy katastrofalnym kur
sie wymiany walut, pod groźbą strajku generalnego i przy po
wszechnym niezrozum ieniu noty przesłanej przez lorda C urzo
na, w której ten stw ierdzał dość wyraźnie, że Francja nie m a
praw a okupować Zagłębia Ruhry, gabinet C uno upadł. Zastąpił
go nowy rząd G ustava S tresem an n a, przywódcy konstytucyjnej,
antysocjalistycznej partii wielkich przemysłowców, Niemieckiej
Partii Ludowej (Deutsche Volkspartei).
11. Havenstein
P
ierwszym działaniem nowego kanclerza było opublikowanie
i rozpowszechnienie noty C urzona, tak aby wszyscy mogli
j ą przeczytać. Zapow iadany strajk generalny został odwołany
i niem al natychm iast naród niem iecki n ab rał otuchy w walce
0 Zagłębie Ruhry. J e d n a k S tresem an n nie mógł od razu zdo
być poparcia narodu, naw et na chwilę niebędącego w stanie
zapom nieć o anarchii finansowej, w której wszyscy żyli. P rzed
stawiciele prawicy, w tym część przemysłowców ze szczególną
aw ersją do płacenia podatków, zaczęli go oskarżać o realizację
p ro g ram u socjalistycznego. A w anturnicze siły społeczne - ko
m uniści i, zwłaszcza w Bawarii, organizacje „patriotyczne” -
stały się bardziej buntownicze niż kiedykolwiek.
Rosły obawy, że nom inacja S tresem an n a oznacza koniec
biernego oporu i kapitulację wobec Francji. H itle r wystąpił ze
swoją sztandarow ą propozycją scalenia sił reakcji w jedność -
M onachium dzieliła teraz tylko kwestia, czy oderwać Bawarię
od Berlina, czy pom aszerować na stolicę. D la k o n trastu anty
hitlerowskie, kom unistyczne zamieszki miały miejsce w Szcze
cinie, Lubece i innych m iastach, a protesty robotników wybu
chały w całych Niemczech.
Sytuacja nie wyglądała tego lata je d n a k aż tak źle, żeby
d r H avenstein nie mógł jej jeszcze pogorszyć. Nikt w rządzie,
na pozór gorzej zorientow anym w sprawach finansów, nie był
skłonny dyskutować z prezesem banku centralnego, m en to rem
1 liderem ortodoksyjnej niemieckiej myśli finansowej. H av en
stein trzym ał się twardo przekonania, że podaż pieniądza nie
HÄVENSTEIN I 1 9 9
m a żadnego związku ani z poziom em cen, ani z kursem w aluto

wym. Za swój obowiązek uważał dostarczenie środka płatnicze
go, którego dom agali się jeg o rodacy ze względu na ciągle spa
dającą siłę nabywczą m arki - a do nowych działań mobilizowały
go ostatnie gigantyczne podwyżki cen. Wydaje się, iż jeg o naj
większe zm artw ienie stanowiła sam a logistyka, nie mówiąc ju ż
o niesamowitych kosztach druku i dystrybucji tych ogromnych
ilości pieniędzy, z jak im i miał do czynienia - i chociaż w ta m
tych dniach banknoty o odpowiednim nom inale były dostępne
tylko przejściowo, nikt w świecie bankowym ani w R eichstagu
nigdy nie zasugerował, że ktoś inny mógłby lepiej poradzić so
bie z zadaniem zapew nienia odpowiedniej podaży pieniądza.
C ała potworność polityki H av ensteina ujawniła się w jego
przem ów ieniu - natychm iast potem opublikowanym - które
17 sierpnia wygłosił do Rady Państwa. „Bank Rzeszy - m ó
wił z w yraźną d u m ą i satysfakcją - em ituje obecnie każdego
dnia 20 bin nowych m arek, z czego 5 bin w dużych no m in a
łach. W7 przyszłym tygodniu Bank zwiększy tę ilość do 46 bin
dziennie, w tym 18 bin będą stanowić duże nominały. O becnie
całkowita em isja wy?nosi 63 bin. Z atem za kilka dni będziemy
mogli w ciągu 24 godzin wyemitować dwie trzecie nom inalnej
wartości wszystkich pieniędzy w obiegu”.
J a k H avenstein zdoła wprowadzić do obiegu tę górę papieru,
było najmniej istotnym z pytań, które się rodziły. Pozostawał on
całkowicie nieświadomy katastrofalnego wpływu, jaki zam ierzo
ne przez niego działanie, a nawet samo ogłoszenie jego planów,
musi mieć na wartość m arki, nie mówiąc ju ż o skutkach w kon
tekście całej finansowej, handlowej i przemysłowej struktury
kraju. Przed jego przem ów ieniem niem iecka w aluta znajdowa
ła się na poziomie 3 min m arek za dolara, 12,5 min za funta
(w ostatnim czasie odrobinę się wzmocniła) —wr ciągu 48 godzin
spadła do poziomu 5,2 min za dolara i 22 min za funta. Wszyst
kie pieniądze w obiegu w sierpniu 1923 roku miały wartość kur
sową 9 min funtów; mniej niż je d n ą trzydziestą swojej wartości
sprzed dziesięciu lat - i żadna ilość nowo drukowanych bank
notów nie przyczyniała się do jej zwiększenia nawet o pensa.

Wręcz przeciwnie, dziura w budżecie stale się powiększała - ale
to właśnie na tym zjawisku opierały się przekonania Havenstei-
na co do związku między podażą pieniądza a poziom em cen.
„Nikt nie mógł przewidzieć tak prostodusznego objawienia
skrajnej głupoty, do jakiej doprowadziła ignorancja i błędna
te o ria ” - pisał lord D ’A bernon do brytyjskiego m inisterstw a
spraw zagranicznych. „O błąkańcze poglądy Banku Rzeszy nie
dają żadnych szans na stabilizację”. A w swoim pam iętn iku za
notował:
46 bin m a r e k [12 zer] r e p r e z e n t u je w a rto ś ć n o m in a l n ą 2,3 m ld

fu n tó w i w a rto ś ć b a n k n o tó w w o b ieg u 3,15 b in fu n tó w [...].
W R a d z ie P a ń s tw a pow inni z a sia d a ć e k sp erc i finansow i i ek o
no m ic zn i, j e d n a k n ik t nie skrytykow ał p rz e d sta w io n e j polityki
ani nie o dn iósł się do je j sz ale ń stw a . P rz e m ó w ie n ie [H a v e n s te -
ina] z o stało w dużej m ie rz e w y d ru k o w an e w n iem iec k ie j p r a
sie i nie w zbud ziło a n i o b u rz e n ia , a n i z d u m ie n ia .
Nie było to do końca prawdą. G az eta „Vorwärtz”, w której

Hilferding, na wpół oświecony m in ister finansów w gabinecie
S tresem an n a, pełnił funkcję re d ak to ra politycznego do 1915
roku, stanowczo oskarżyła dr. H av ensteina o pokrzyżowanie
ostatnich wysiłków rządu, by uczynić z m arek papierowych
towar poszukiwany - nie tyle przez ich drukowanie, ile przez
pozwolenie ludziom na trzym anie dewiz albo, jeszcze gorzej,
przez pożyczanie im papierowych m arek, za które mogli kupo
wać więcej dewiz. W artykule Wieczny Havenstein pisano:
N ie m c y są re p u b lik ą , ale B a n k R z e s z y je s t m o n arc h ią ! W ilh e lm

j e s t w D o o rn - H a v e n s te in j e s t n a d a l w Berlinie! M a tu być do
koń ca życia. Z aw dzięcza to e n te n c ie - to A nglicy m ieli u ro je
nie, że B a n k R zeszy p o trz e b u je w z m o cn ien ia, że inflacja rośnie
w b re w je g o woli, że n iez ależ n y B a n k odm ów i d y sk o n to w a n ia
weksli skarbow ych. P o trz e b u je m y abdykacji H a v e n s te in a !
HAVENSTEIN | 2 0 1
K anclerz zdawał się w strząśnięty wystąpieniem H avenste-

ina, ale jako że sam pozostawał - tak ja k Stinnes, mający na
niego wielki wpływ - zwolennikiem polityki inflacyjnej, był wy
raźnie bardziej zdezorientow any faktem publikacji przem ów ie
nia niż jego treścią, której szokującego znaczenia nie bardzo
potrafił pojąć. Socjaliści dom agali się dymisji H avensteina,
co wystarczyło, żeby stała się politycznie niemożliwa - a jego
przyjaciele twierdzili, że jeżeli on odejdzie na em ery tu rę, to
znikną szanse na pożyczkę w Londynie, gdzie w ich przekona
niu cieszył się szacunkiem . W każdym razie, gdyby wezwano go
do ustąpienia, H avenstein m iał prawo po prostu odmówić.
W m iastach, m iasteczkach i wsiach nieadekw atne do po
trzeb banknoty H avensteina o olbrzymich nom inałach, zdecy
dowane zbyt liczne, a jednocześnie daleko niewystarczające,
utru d n iały i tak ju ż niełatw ą egzystencję oraz jeszcze bardziej
pogłębiały rozpacz ludzi. W Berlinie ze względu na brak środ
ków płatniczych przestały działać tram w aje. We wsiach, gdzie
nie dysponowano żadnymi pieniędzm i zastępczymi, nagły spa
dek wartości m arki powodował, że cała społeczność m iała zbyt
mało pieniędzy, aby w ogóle był sens nosić je ze sobą - a w nie
których wsiach działo się tak bez żadnego ostrzeżenia. Widok
ludzi z koszami pełnymi banknotów stał się teraz powszechny
w każdym mieście.
„Na ulicach m ożna było zobaczyć listonoszy z workam i na
plecach lub z wózkami dziecięcymi pełnymi papierowych pie
niędzy, które następnego dn ia traciły w artość” - w spom inała
E rn a von P ustau. „Zycie było szaleństw em , koszm arem , rozpa
czą, chao sem ”.
Ze względu na wciąż panujący niedobór papierowych pie
niędzy, m imo że 22 sierpnia wprowadzono do obiegu pierwszy
banknot o nom inale 100 min m arek, wiele firm zaczęło em ito
wać nielegalne pieniądze zastępcze, bez pokrycia i bez żadnych
gwarancji Banku Rzeszy - i m im o że H avenstein potępiał to, jak
mówił, „istotne nowe źródło inflacji”, które próbował powstrzy
mać - było jasn e, że Bank Rzeszy zawsze wykupi te pieniądze.
Zbiory ustaw podatkowych tworzyły stos wysoki na ponad

m e tr i nikt ju ż nie potrafił stwierdzić, kto powinien płacić, ile,
kiedy i gdzie. Wpływy podatkowe za sierpień, chociaż nom i
nalnie 98 razy większe niż w kwietniu, realnie były wdarte tyl
ko połowę tam tej sumy, ponieważ wartość m arki spadła w tym
okresie 200 razy. Między 20 a 30 sierpnia wpływy do budżetu
stanowiły jedynie 0,7 procent wydatków. W istocie na tym e ta
pie nie robiłoby ju ż wielkiej różnicy, gdyby podatki mogły n a
wet teoretycznie zrównoważyć budżet, który był teraz n ie u sta n
nie i gwałtownie wywracany do góry nogami. W kategoriach
ludzkich nakładanie niemożliwych do zapłacenia obciążeń,
aby spłacić niemożliwy do rozliczenia dług, w końcu całkowi
cie zniszczyło poczucie obowiązku podatkowego we wszystkich
w arstw ach społeczeństwa. Jed ność narodowca z wiosny prawie
całkiem się ulotniła i niem al nikt nie wy kazywał ju ż gotowości
do kolejnych poświęceń na rzecz państwa.
B eznadziejny bój o usunięcie H aven stein a toczył się dalej.
B erlińska gazeta „Börsen C o u rie r” apelowała do H ilferdinga,
by okazał więcej zdecydowania, i zastanaw iała się, czy „ze swo
j ą austriack ą uległością” będzie w' stanie to zrobić.
J e ż e li wyżsi u rz ę d n ic y B a n k u R zeszy c h c ą pozbyć się now ego

m in i s t r a finansów, to w iedzą, co robić. N a jp ie rw tr z e b a d a ć m u
zbyt w iele d o k u m e n tó w 7, żeby nie m ógł u sta lić p ro sty c h faktów,
a p o te m zbyt m ało , żeby nic nie w iedział. W alk a o n ie m ie c k ą
w a lu tę toczy się m ię d z y H ilf e rd in g ie m a H a v e n s te i n e m - a b i
tw a o p r e z e s u r ę B a n k u R zeszy p o d su m o w u je d z isie jszą s y tu a
cję N ie m iec .
Czy pruski właściciel ziemski, taki ja k H avenstein, je s t

w stanie zrozum ieć - pytała gazeta - że niemieccy robotnicy
przym ierają głodem? Czy za działaniem Banku Rzeszy kryją się
jakieś bardziej złowrogie motywy niż głupota i czy celem je s t
szerzenie rozpaczy w m asach, zniszczenie au to ry tetu R epubli
ki i utorow anie drogi do dyktatury prawicy? „C o u rier” uważał,
HAVENSTEIN | 2 0 3
że rząd S tre se m a n n a je st o sta tn ią próbą ocalenia N iem iec przy

pomocy legalnych m etod parlam entarny ch.
H ilferding wygłosił ważne przem ówienie - stwierdził
w nim, że trzeba ustabilizować m arkę, ale przyznał, iż nie po
trafi znaleźć lepszego rozwiązania od tego, które wymyślił jego
poprzednik, A ndreas H erm es - a nowa pożyczka w złocie przy
ciąga niewielu subskrybentów. M inister spraw wewnętrznych
próbował bez skutku opracować budżet, opierając się na złocie
- motywował to faktem , że nikt nie rozum ie znaczenia obec
nych liczb, które i tak ciągle się zm ieniają.
25 sierpnia, zapewne dlatego, że podatek Rhein-Ruhr Opfer
zm usił firmy do wymiany na m arki pewnych zasobów zag ra
nicznej waluty, aby go zapłacić, m ark a odnotowała raptow ny
wzrost - z 25 min do 12,5 min, tak że przez 48 godzin płace
realne nagle przekroczyły poziom z czasów pokoju, a ceny im
portowanych surowców prześcignęły ceny światowe. Ta zwyżka,
dostatecznie długotrw ała, by wprowadzić kom pletny chaos do
systemu cen detalicznych, była tylko chwilowa. H avenstein, te
raz w defensywie, twierdził, że inflacja nie wynika z przyznawa
nia kredytów, tylko z tego, co nazywał nieograniczonym wzro
stem długu krótkoterm inow ego - co oznaczało, iż jego zdaniem
odpowiedzialny za nią je s t rząd. N a zarzut, że nie odmawiał
dyskontowania obligacji rządowych, odpowiadał: „Nawet groź
ba ze strony Banku byłaby tylko bezcelowym g e s te m ”, dodając,
iż gdy by podniesiono stopę dyskontową Banku odpowiednio do
deprecjacji, to zaszkodziłoby to wszystkim gałęziom przem ysłu
- i miałoby też „k atastrofalny” wypływ na ceny.
Przem ów ienie H av enstein a wygłoszone w ostatnich dniach
sierpnia na zebraniu centralnej komisji Banku Rzeszy kończyło
się opisem tego, co nadal uważał on za najpoważniejsze zada
nie do wy konania:
N a d zw y cz ajn a d e p re c ja c ja m a rk i n a tu r a ln i e stw orzyła szyb

ko ro sn ą cy popyt n a d o d a tk o w y wra lu tę , k tó ry B a n k Rzeszy
nie zawsze był w sta n ie w p e łn i zaspokoić. U p ro s z c z o n a p r o
d u k c ja b a n k n o tó w o duży ch n o m in a ła c h [o b e jm u ją c a d r u k o
w an ie tylko n a je d n e j stro n ie ] pozw oliła n a m w p ro w ad z ać co
raz w iększe su m y do obiegu. J e d n a k te o g ro m n e kwoty ledwo
w y s ta rc z ą do z a sp o k o je n ia n ie z m ie rn ie zw ięk szonego p o p y tu
n a śro d e k płatniczy, p o p y tu , k tó ry c a łk ie m n ie d a w n o o sią g n ą ł
a b s o lu tn ie f a n ta sty c z n y poziom , zw łaszcza n a sk u te k nad zw y
czajnych podw yżek płac.
K ie ro w a n ie p r o d u k c ją b a n k n o tó w w B a n k u Rzeszy, k tó r a
ro z ro sła się do g ig an ty cz n y ch z u p e łn ie rozm iarów , stanow i
o g ro m n e w yzw anie d la n a sze g o p e rs o n e lu . P rzesyłk i w ielkich
kwot w gotów ce m u s z ą się odbywać, ze w zg lęd u n a szybkość,
p ry w a tn y m i ś ro d k a m i lokom ocji. L iczne t r a n s p o r t y o p u sz c z a
j ą B e rlin c o d zien n ie, k ie ru ją c się do poszczególnych prow incji.
D o staw y do kilku b a n k ó w m o ż n a zrealizow ać [...] tylko za p o
m o c ą sam olotów .
1 w rześnia Bank Rzeszy wyemitował banknot o n o m in a

le 500 m in m arek. U kuto nowe słowo „biliard” na oznaczenie
liczby, która powstaje po dodaniu trzech zer do biliona, a za
jed n eg o fu n ta szterlinga płacono ju ż 50 m in m arek.
Sytuacja szybko staw ała się coraz bardziej korzystna dla
b ru natn ych sił faszystowskich, które działały na południu. N a
zew nątrz chyba najbardziej ośmielił je sukces p artii wojskowej
w H iszpanii, a jeszcze bardziej udany opór M ussoliniego wo
bec Ligi Narodów po zbom bardow aniu i okupacji Korfu przez
Włochów pod koniec sierpnia*. Co do sytuacji wew nętrznej -
wszechobecna niepewność gospodarcza, finansowa i politycz
na, k tó ra zdusiła dawnego ducha narodowego, stanowiła teraz
pokarm dla ekstrem izm u. Najbardziej um iarkow ane osoby
deklarowały, że potrzebne są stanowcze działania - rządy sil
nej ręki. Zgodziłyby się ze S tresem an n e m , że: „In drin g en d en
Notfälle m uss geschossen w erd en ” („W nagłej potrzebie trzeba
* Było to działanie podjęte pośpiesznie w odwecie za zastrzelenie przez n iezn a

nych sprawców na terytorium Grecji włoskiego członka komisji wyznaczającej
granicę między G recją i A lbanią.
HAVENSTEIN | 2 0 5
strzelać”). J e d n a k dla wielu Berlin stal się synonim em słabo

ści, a R epublika - nędzy. W ten sposób 2 września 1923 roku
100 tys. d em o n stran tó w zebrało się na nazistowskim wiecu
w N orym berdze, gdzie H itler stał u boku L udendorffa i kolejny
raz przypuścił wściekły atak na rząd, który, ja k twierdził, chce
poddać niemiecki honor Francji. Po paradzie utworzono Deu
tsche Kampjbund - Związek Niem ieckich K om batantó w - z Lu-
dendorffem jak o prezesem . W ciągu tygodnia, przem aw iając
niekiedy pięć lub sześć razy dziennie, H itler wzywał do wpro
w adzenia dyktatury narodowej. Teraz potrzebował tylko osta
tecznej katastrofy narodowej w Zagłębiu R u hry która dowiod
łaby, że miał rację, i wyniosłaby go do władzy.
E k strem izm zaznaczał się równie wyraźnie na lewicy. Stre-
sem an n prywatnie wyraził przekonanie, że kom uniści nie
przepuszczą obecnej okazji do desperackich prób obalenia
panującego porządku - nigdy ju ż nie b ęd ą mieli takiej szan
sy, a postrzeganie wydarzeń przez niem iecka klasę robo tni
czą, w głębi duszy przeciw ną kom unizm owi, je s t zafałszowane
strasznym i nieszczęściam i, które j ą dotknęły*. H am burg, gdzie
m ieszczańskie rodziny podejm owały działania, żeby chronić
się przed rewolucyjnymi zam ieszkam i i grabieżą, cafy wrzał
z niezadowolenia, tym bardziej że 600 najbardziej aktyw
nych w czasie niedawnych strajków stoczniowych robotników
straciło pracę i teraz, aby się utrzym ać, m usiało uciekać się
do przestępstw^ - zasiłek dla bezrobotnych wynoszący 700 tys.
m arek dziennie (około 3,5 pensa) absolutnie nie w ystarczał na
zaspokojenie potrzeb żonatego mężczyzny z dwójką dzieci. Z a
równo tam , ja k i gdzie indziej było wielu, którzy kierowali się
zaw ołaniem „Ręce precz od p roletariackich N iem iec!”, wzno
* Nie bez przyczyny S tresem an n cytował ponoć nową zwrotkę niem ieckiego
hym nu narodowego, zaczynającą się od słów:
„D eutschland, D eutschland, über alles, und im U nglück nun erst recht,
E rst im U nglück lässt’s sich sagen ob die Liebe frei und e c h t”.
(„Niemcy, Niemcy ponad wszystko, a zwłaszcza w nieszczęściu; pierwszy w nie
szczęściu może powiedzieć, czy miłość je st wolna i praw dziw a”.)
szonym przez K arola R adk a w Moskwie i G rigorija Zinowjewa

w Piotrogrodzie.
9 w rześnia w D reźn ie w Saksonii zorganizow ano wiec so
cjalistycznych i kom unistycznych tzw. „organizacji sam oo bro
ny”, na którym 8 tys. mężczyzn przez 2 godziny p arad o w a
ło pod dowództwem lokalnego dem ago ga, radn eg o H a n s a
Ludwiga Sierksa, byłego chorążego wojskowego. Szef policji
M ehnke, który kiedyś odbył dw u ip ółletnią karę ciężkich ro
bót, stał z boku, przyklaskując, gdy Sierks mówił: „Je ste śm y
tu po to, żeby bronić d y k tatu ry lewicy [...] Je ż e li robotnicy
w swojej m asie nie przyłączą się do nas, trz e b a będzie ich wy
prowadzić na ulice b a g n e ta m i [...] Lepiej, abym j a to uczynił,
niż pozostawić to zadanie hordom H itle ra - m uszę uprzedzić
jeg o d z ia ła n ia ”.
Godny uwagi był też fakt, że p a ra d a odbyła się za cichym
przyzwoleniem p re m ie ra Saksonii, dr. Ericha Z eignera - wcześ
niej zgodził się on na tworzenie Czerwonych C enturii, zębów7
smoka, które w końcu zaczęły wyrastać. J e d n a k bez względu na
to, z kim sympatyzowała policja p an a M ehnke, nie przeszko
dziło jej to zranić 13 bezrobotnych d em o n stran tó w w czasie za
m ieszek w D reźnie dwa dnia później.
Niemcy stały też przed zagrożeniem rozkładu tery to rial
nego, wykraczającym daleko poza francuskie próby oderw ania
N adrenii. Ze Szczecina nadeszło ostrzeżenie, że istnieje plan
ustanow ienia dyktatury na Pomorzu, w Prusach W schodnich
i Bawarii - była to nieco chaotyczna konstrukcja, nad któ
rą pieczę m iał sprawować G ustav Noske, eksm inister obrony,
a teraz prezydent H anow eru; jego zastępcą w Bawarii m iał zaś
zostać Adolf H itler - a ponieważ m im o m onarchistycznego kli
m a tu m iał to być przewrót w gruncie rzeczy socjalistyczny, nie
uwzględniono w nim Ludendorffa. Trudno powiedzieć, w ja k
zaawansowanym stadium znajdował się ten spisek. Wśród do
wodów świadczących o jego istnieniu należy wymienić zgrom a
dzenie wielkich zapasów żywności, zwłaszcza ziemniaków, do
konane zapewne po to, by zagw arantow ać skuteczność ruchu.
HAVENSTEIN | 2 0 7
W efekcie, przynajm niej na Pomorzu, pom im o dobrych zbio

rów brakowało ziem niaków
Tymczasem rząd pośpiesznie podejmował kolejne działania
ratunkow e o ch arak terze finansowym i konstytucyjnym - zbyt
nieliczne i zbyt spóźnione, by zapanować nad w ydarzeniam i,
nad którymi nikt nie m iał ju ż kontroli. Nowe podatki i pożycz
ka w złocie nie poprawiły ani nawet znacząco nie zm ieniły sy
tuacji (chociaż coupures z pożyczki w złocie stały się in s tru m e n
tam i zbywalnymi, którym ludzie przypisywali stałą wartość).
D odano więcej ogniw do długiego łańcucha ustaw7 zakazują
cych handlu w obcych w alutach - w większości ludzie musieli
je ignorować, ponieważ nikt, poza instytucjam i rządowymi, nie
chciał przyjmowrać m arek.
8 września m ianow ano kom isarza walutowego, który miał
najszersze upraw nienia do zajm owania obcych walut wszędzie
tam , gdzie mógłby je znaleźć, oraz do zobligowania posiadaczy
weksli lub papierów wartościowych płatnych w złocie, by do
starczyć je w zam ian za świadectwo pożyczki w złocie. N om i
nacja ta wym agała zawieszenia obowiązywania różnych przepi
sów konstytucji, szczególnie dotyczących tajem nicy pocztowej,
nienaruszalności m iru domowego i generalnie wywłaszczenia.
W ciągu dziesięciu dni nowy Devisenkommissar uzyskał też p ra
wo do zajm owania złota, srebra, platyny i stopów7m etali, czy to
w m onetach, czy w7postaci surowej. Krok ten częściowo spowo
dowała świadomość, że skoro odłożono 200 min m arek w7 zło
cie na gwarancje dolarowych weksli skarbowych, rezerwy złota
N iem iec praktycznie skurczyły się do równowartości niecałych
14 min funtów', czyli sumy zbyt małej, aby m ożna było dzięki
niej stworzyć nową walutę, w któ rą ludzie mogliby uwierzyć.
W ten sposób na mocy nowych regulacji Wucherpolizei prze
prowadziła 20 września nalot na kawiarnie i restauracje przy
U n te r den Linden i K u rfü rsten d am m w7 Berlinie, zm usiła
wszystkich klientów do okazania portfeli lub p o rtm onetek
i zajęła wszystkie obce waluty, jak ie w nich znalazła - w su
mie tego dnia pozyskano tak, za stosownym pokwitowaniem,
3,12 tys. dolarów, 36 funtów brytyjskich, 373 guldeny holen

derskie, 475 franków szwajcarskich, 200 franków francuskich,
42,523 tys. koron austriackich, 37 koron duńskich, 30 koron
szwedzkich, 1,402 tys. koron czeskich, 800 koron węgierskich,
143 dinary serbskie, 18 tys. lew bułgarskich, 30 m arek estoń
skich, 5,1 tys. m arek polskich i 500 rubli radzieckich.
Działanie to nie tylko ukazało darem ność nowej polityki,
ale podkreślało też desperację zaawansowanego, przem ysłowe
go kraju, niebędącego w stanie pożyczyć na zagranicznym ryn
ku 6 min funtów, których potrzebował. „To tak - pisał Addison
w prywatnym liście do M ilesa Lampsona* - jakbym j a nie mógł
pożyczyć ćwierci p e n sa ”.
Osiągnięto nieznane dotąd szczyty [pisał dalej w tym liście,

datowanym na 11 września 1923 roku]. Dług krótkoterminowy
wzrósł tego ranka o 160 bln marek papierowych. Wysiłki, by
skalkulować go jakąś inną miarą, podejmowane są na próżno
- wszystko i tak sprowadza się z powrotem do marek papiero
wych. Sklepy żądają funtów, franków, duńskich koron lub ja
kiejkolwiek innej obcej waluty, a potem przez pół godziny obli
czają, ile tysięcy milionów życzą sobie w' markach papierowych
- dlatego wzrost cen jest znacznie większy niż spadek marki.
Z wyjątkiem tak drobnych rzeczy jak bilety tramwajowe za
większość artykułów trzeba zapłacić kilkaset milionów więcej
niż kosztowałoby to przy aktualnym kursie w Londynie. To na
turalne, ponieważ sklepikarze wliczają w cenę dalszy spadek
niemieckiej waluty. Odzwyczaili się od myślenia w prostych
liczbach, zatem przyjmuje się, że czterdzieści lub sześćdziesiąt
szylingów nie znaczy nic, jeżeli nie doda się do nich milionów.
W hotelu Adlon butelka wina kosztuje równowartość 4 lub
5 funtów**.
* Późniejszy pierwszy lord K illearn. Lam pson właśnie wrócił do brytyjskiego

MSZ z Syberii.
** Dziesięć lub dwanaście razy więcej niż w Londynie - bu telk a dobrego borde
aux w hotelu Savoy w 1923 roku kosztowała około 10 szylingów.
HAVENSTEIN | 2 0 9
Addison uważał, iż Niemcy „m aszerują wielkimi krokami

w stronę czegoś bardzo nieprzyjem nego” - a m im o to ludzie
nadal spierają się o odpowiedzialność przemysłowców za nie
szczęścia kraju albo o formę potrzebnej sam opom ocy Spotykał
Niemców, którzy zdawali się autentycznie wierzyć, że skoro wa
runki pogarszają się przez cztery lata, to m ogą się pogarszać
w nieskończoność.
Ale oczywiście coś d z ia ła tak dłu go, aż w k ońcu p rz e s ta je , a te n

m o m e n t przychodzi n agle. W m a rc u 1918 roku nikt nie sądził,
że w o jn a zbliża się do końca. N ik t we F rancji nie przew idyw ał
rew olucji fran c u sk iej d la te g o , że paryski m o tło c h sp lą d ro w ał
sk lep R éveillon F rè res.
T rz e b a zobaczyć te d łu g ie kolejki ludzi, którzy g o d z in a m i
sto ją p rz e d sk le p a m i z z a o p a tr z e n ie m w B e rlin ie. G ospodyni
d o m o w a nie m oże p o s p rz ą ta ć m ie s z k a n ia a n i zająć się swoim
d z ie ck iem , je ż e li m usi sta ć od 8 r a n o do 13 po p o łu d n iu , p r ó
b u jąc zdobyć k a w ałe k kiełbasy, k tó re g o w ko ńcu i ta k nie d o
sta je . L ud zie w y k a zu ją n ie s a m o w itą cierpliw ość, ale rozeźlony
n iem iec k i tłu m j e s t paskudny.
Addison pojechał do Bawarii, żeby bezpośrednio przyjrzeć

się tam tejszej sytuacji - w m iastach brakowało żywności, cho
ciaż było jej bardzo dużo na wsi. Nawet tam nie chciano mu
je d n a k sprzedać ja jk a za papierowe m arki, a chłop wyjaśnił
mu: „Wir wrollen keine J u d e n fe tz e n von B erlin” („Nie chcemy
żydowskiego konfetti z B erlin a” - stanowiło to popularne okre
ślenie banknotów drukowanych przez Bank Rzeszy). Bawaria
tęskniła za starym dobrym talarem , z którego zrezygnowano
w 1870 roku —to od tej m onety dolar wrziął swoją nazwę.
List Addisona m iał takie postscriptum :
O d n a p is a n ia tego, co wyżej, n ie m ie c k a w’a l u t a sp a d ła do p o

z iom u 500 m in m a r e k za ł u n t a - to więcej o 200 m in niż n ie c a
łe 24 g odziny w cześniej.
Nowe zagrożenie polegało na tym, że gdy chłopi w końcu

p rz e sta n ą dostarczać żywność do m iast, to ich m ieszkańcy sami
udadzą się na wieś, aby j ą sobie wziąć. Coś takiego zdarzyło się
w Austrii w czasie blokady - a także w Zagłębiu Ruhry i w N ad
renii po prowokacji Francuzów i wymuszonej bezczynności.
Teraz nadchodziły rapo rty z Saksonii - nieokupowanej części
N iem iec - że kilkusetosobowe bandy wyjeżdżają na rowerach
z m iast na wieś, żeby skonfiskować p o trze b n ą żywność.
P am iętnik Anny E isenm enger zawiera opis z pierwszej rę
ki plądrow ania Linzu i okolic w7 A ustrii - m iejsca uważanego
przez H itle ra za swoje rodzinne m iasto. E isenm enger przepisa
ła list córki, przebywającej tam przez kilka tygodni u kuzynów
prowadzących m ałe gospodarstwo, w którym trzym ano osiem
krów, dwa konie, dwanaście świń i drób:
P o je c h a ła m z w u je m i ciocią do kościoła w L inzu. W m ia rę

j a k się zbliżaliśmy, zwykle o p u s to s z a ła d r o g a s ta w a ła się co
raz b a rd z iej zatło c zo n a . S p o ty k a liśm y n a jró ż n ie jsz e indyw i
d u a . P ew ien człowiek m ia ł n a sobie trzy k a p elu sz e, j e d e n n a
d r u g im , i p rz y n a jm n ie j dw a płaszcze, co n as b a rd z o rozbaw iło.
[...] W id z ie liśm y ludzi ciąg n ący ch wózki w yład ow ane k o n s e r
w a m i w szelk iego ro d za ju . [...] M ę żc zy z n a i k o b ie ta siedzieli
w rowie przy d ro d z e i bez n a jm n ie js z e g o sk rę p o w a n ia p r z e b ie
rali się ze swoich b a rd z o zniszczonych u b r a ń w c a łk ie m nowe.
„Pośpieszcie się - k rz y k n ę ła do n a s k o b ie ta - bo nic ju ż nie
z o sta n ie !” Nie ro zu m ieliśm y, o czym mówi, dopóki nie p r z e je
c h a liśm y obok pierw szych sp lą d ro w a n y c h sklepów.
S pokojny L inz w y g ląd ał tak, ja k b y naw ied ziło go trz ę s ie n ie
ziem i. N a u licach w alały się szczątki rozbitych m eb li. O g r a
biono nie tylko sklepy spożywcze i odzieżow e, gospody o raz
k a w ia rn ie . J u b ile r z y i z e g a rm istrz o w ie też nie byli w s ta n ie
o c h ro n ić swoich towarów. Zobaczyliśm y, że gosp oda, w k tórej
wuj i ciocia zwykle zatrzy m y w ali się po mszy, j e s t k o m p le tn ie
zd e w a sto w a n a . S ta ry o b e rż y sta zobaczył nas i p o d b ieg ł, p raw ie
ze łz a m i w’ oczach. N ie m ógł otw orzyć lokalu, bo ro zb ito m u
HAYENSTEIN | 2 1 1
w szystkie m e b le i u k ra d z io n o całe z a o p a trz e n ie . Z d ecy d o w a

nie ra d z ił wujowi, żeby j e c h a ć do d o m u , bo przyw ódcy m otło-
c h u pod żegali innych, żeby o g ra b ić też okolicę. [...]
Wuj p o p ęd ził k o n ia [...]. N a k rę te j d ro d z e prow ad zącej do
g o sp o d a rstw a w u ja [...] zobaczyliśm y d u ż ą g ru p ę ludzi, około
80 do 100 m ężczyzn i kobiet. Wszyscy w rzeszczeli, śpiew ali
i pro w adzili wóz, do k tó re g o z a p rz ę g n ię ty był k a szta n o w y koń.
Wuj krzyknął: „Wzięli n a sze g o H a n s l a i nasz wóz!” N ie m ó w iąc
j u ż ani słowa, zeskoczył n a z ie m ię , ale ze swoją sztyw ną n o g ą
m ógł tylko w olno posuw ać się p rze z pole do drogi, n a której
chciał z a trz y m a ć c a łą g ru p ę .
W tym m om encie pojawiła się ciężarówka z żan darm am i.

Padło kilka strzałów i m otłoch rozpierzchł się na wzgórza, po
zostawiając za sobą wóz z koniem.
N a wozie zob aczy łam trzy z a sz la c h to w a n e świnie. D o teg o kil

ka k aw ałków z a rż n ię ty c h krów i świń o ra z p a rę m a rtw y c h k ur
leżało n a n ie c h lu jn e j ste rcie. „Mój Boże, mój B o ż e ” - zaw o
d z iła ciocia. „A co będ zie w d o m u ? ” [...] D w óch ż a n d a rm ó w
poszło z n a m i, żeby ocenić szkody. „G dyby tylko nie zawsze
w szystko niszczyli” - po w iedział j e d e n z nich. „Ze są głodni, to
nic d z iw n e g o ”. S po dziew aliśm y się n a jg o rsze g o . B r a m a do go
s p o d a rstw a była o tw a rta n a oścież. Nie było śla d u po dziew czy
n ach , k tó re służyły ja k o p o m o c do m ow a. C ięż k o z ra n io n a , ale
wciąż żywa Świnia le ż a ła we w łasnej krwi n a podw órzu. Pozo
sta łe uciekły n a dro g ę. O b o r a była c a ła we krwi. J e d n ą krowę
z a rż n ię to ta m , gdzie sta ła , a m ięso p o o d ry w a n o jej od kości.
Te p o tw o ry rozcięły w ym ię najlep szej m leczn ej kro w y ta k że
m u sie liśm y j ą n a ty c h m ia s t dobić. W sp ic h rz u w szędzie r o z r z u
cone leżały z ia rn o i p a sz a [...] n a d a l tliła się s z m a ta n a s ą c z o n a
b e n zy n ą , co św iadczyło o z a m ia r a c h tych bestii. W kuchn i z j a
d a ln ią , z k tórej ciocia była ta k d u m n a , nic nie zach ow ało się
w całości. Wuj szacuje s t r a ty n a 100 tys. sta ry ch koron, a ż a d n a
f ir m a u b e z p ie c z e n io w a nie w ypłaci m u za to odszk odo w ania.
M iasta przym ierały głodem. Wieś m iała obfite żniwa, ale

żywność tam pozostawała, bo chłopi nie chcieli przyjmować p a
pierowych pieniędzy za swoje produkty, bez względu na cenę.
Trzeba było coś zrobić, żeby to zmienić. 18 w rześnia opubliko
wano plany utw orzenia nowego Boden C red it Banku - potem
znanego jak o R en ten b an k - banku emisyjnego, którego zabez
pieczenia nie stanowiło złoto (na to było ju ż za późno), tylko
hipoteki na ziemi rolnej i zakładach przemysłowych. Z asadn i
czo próbowano w ten sposób skłonić chłopów, żeby pomogli wy-
karm ić naród. Bodenmark m iała n ato m iast solidną form ę Kon-
tomark - jednostki rozliczeniowej w artej dziesięć centów, którą
Bank Rzeszy wykorzystywał teraz do w yrażania realnej w arto
ści rachunków bieżących - wreszcie form alnie porzucono sta rą
fikcję, że „M ark gleich M a rk ”.
Ten nowy pomysł najczęściej komentowano w ten sposób, że
Bank Rzeszy, przekonawszy się, iż drukowanie pieniędzy - tra k
towane jako in stru m en t inflacyjny - niem al całkowicie straci
ło skuteczność, zaczął się rozglądać się za nowymi sposobami.
W końcu Bodenmark nie traktowano wcale jako środka prowadzą
cego do stabilizacji. Podobnie ja k wcześniejsza pożyczka w złocie
i równocześnie zaproponowane „obligacje żytnie” - które miały
być emitowane i spłacane według bieżącej ceny żyta - stanowi
ło to tylko tymczasowe rozwiązanie - nie proponowano przecież
wcale, aby wstrzymać drukowanie pieniędzy. Do obiegu wchodzi
ły właśnie banknoty o nominale 10 i 20 mld m arek. Ten większy,
który w dniu emisji (15 września) miał teoretyczną wartość kur
sową około 50 funtów, w ciągu siedmiu dni spadł do poziomu 30
funtów. W tym czasie istniała ju ż wielka różnica, wynosząca oko
ło 40 procent, między kursem wymiany oficjalnym a wolnoryn
kowym. Coraz mniej ludzi chciało przyjmować papierowe marki,
a każda branża ustalała swoje ceny według innych indeksów.
W pierwszej połowie w rześnia Zagłębie Ruhry odpowiada
ło za 5/8 codziennego w zrostu długu krótkoterm inow ego; co
dziennie wydawano 50 mld m arek, żeby utrzym ać tam tejszych
robotników w bezczynności - była to sum a nieco, ale tylko
HAVENSTEIN | 2 1 3
niewiele, wyższa od ogrom nego kosztu dotacji dla niemieckiej

kolei i poczty Do pewnego stopnia dotowanie Zagłębia R uh
ry pom agało frankowi, ponieważ za m arki wykupywano tam
znacznie mniej chorą w alutę francuską.
Zapał do walki o Zagłębie Ruhry osłabł. Bez w ątpienia b a
talia ta nadal budziła patriotyczną gorączkę w wielu częściach
Niem iec - z pewnością sugestia, że poddanie się stanowi b a r
dziej praktyczne rozwiązanie, mogłaby wciąż kosztować życie
każdego polityka. J e d n a k w sam ym Zagłębiu Ruhry dem o rali
zacja w klasie robotniczej - na skutek bezczynności, której to
warzyszyły niedostateczne zarobki - była ju ż głęboka. W k a te
goriach istotnych dla całego kraju - sedno tej walki stanowił
węgiel. Niemcy nie mogły bez niego funkcjonować i z tego po
wodu stało się pewne, że Poincare „wygra”, cokolwiek miało to
znaczyć. Pyrrusowe zwycięstwo Francji byłoby tylko teoretycz
ną pociechą dla przegranych, a ruchy reakcyjne nie pozwoliły
by Stresem annow i go wy korzystać.
Pod koniec trzeciego tygodnia w rześnia rząd praktycznie
nie panował ju ż nad sytuacją polityczną, nie mówiąc o finan
sowej. M inistrowie, według Edvarda Beneśa, ówczesnego m i
nistra spraw zagranicznych Czechosłowacji, byli tak wyczerpa
ni, że aż niezdolni do jakiegokolwiek rzeczowego rozważenia
stojących przed nimi problem ów - „decyzje podejm uje ten,
który miał najwięcej snu poprzedniej nocy”. Rozporządzenie
z 19 w rześnia grożące k arą m iesiąca więzienia i nieograniczo
ną grzywną każdem u, kto grom adzi zapasy żywności albo pie
niędzy, nie płaci podatków lub u tru d n ia dystrybucję żywności
czy paszy, chociaż podpisane przez kanclerza, m in istra spraw
wew nętrznych i sam ego prezydenta, było bezużytecznym ak
tem rozpaczy. Wszyscy, także ministrowie, grom adzili zapasy,
jakie tylko mogli, nikt nie płacił podatków, a jed y n ą przeszkodę
w dystrybucji żywności stanowił brak zbywalnej waluty, którą
m ożna by za nią zapłacić.
D ete rm in a cja S tre se m a n n a nie ulegała wątpliwości. Jeg o
problem polegał na tym, ja k porzucić bierny opór bez u traty
godności Niemiec. To była łam igłów ka bez rozwiązania. Po

uzgodnieniu przez Poincarego i Baldwina, że żaden punkt po
lityki nie dzieli Wielkiej Brytanii i Francji, oraz po wiadomości
0 nielegalnym ogłoszeniu stan u wyjątkowego w Bawarii Strese-
m ann, który był w pełni gotowy działać sam odzielnie - gdyby
R eichstag stan ął mu na drodze - w końcu m usiał zmierzyć się
z faktam i.
26 w rześnia S tresem an n zawiesił siedem artykułów konsty
tucji w eim arskiej, sam ogłosił stan wyjątkowy i przekazał wła
dzę wykonawczą ministrowi obrony, O tto Gesslerowi, który po
puczu K appa-L üttw itza zajął miejsce Noskego na tym stanowi
sku. Ta zm iana m iała jedynie c h a ra k te r formalny. W praktyce
przez pięć kolejnych miesięcy najwyższą władzę wykonawczą
1 adm inistracyjną w kraju sprawował gen erał H ans von Seeckt,
naczelny dowódca Reichswehry.
Niemcy stały się d y k ta tu rą wojskową, a zdecydował o tym
socjalistyczny w większości gabinet. Kraj podzielono na siedem
okręgów wojskowych z lokalnym dowódcą w każdym z nich.
Jednocześnie prezydent E bert ogłosił koniec biernego oporu
w Zagłębiu Ruhry.
12. Dno otchłani
W
końcu nastąpiły rządy silnej ręki, których um iarkow a
ni Niemcy chcieli od miesięcy, ale związana z tym u tr a
ta prestiżu na arenie międzynarodowej okazała się większa,
niż się spodziewano. Państwo mogło teraz ograniczać wolność
osobistą, wolność słowa, prasy i swobodę zrzeszania się. Woj
sko i policja miały prawo ingerować w edług własnego uznania
w usługi pocztowe, telegraficzne i telefoniczne, przeprowadzać
rewizje wr dom ach i konfiskować m ajątek. Za podburzanie do
nieposłuszeństw a groziło więzienie lub grzywna do 15 tys. m a
rek w złocie. Jeżeli dochodziło do zagrożenia życia, k arą mogły
być ciężkie roboty. Za spowodowanie u tra ty życia przewidziano
karę śmierci - podobnie ja k za przewodzenie uzbrojonem u tłu
mowi, zdradę, podpalenie lub sabotaż na kolei.
Przypuszczalnie prawica nie życzyłaby sobie niczego mniej.
J e d n a k Berlin dopiero n ad rab iał zaległości w tej grze. Bawar
scy przywódcy ju ż wcześniej pytali B eneśa o postawę Czecho
słowacji w7 razie deklaracji niepodległości - ten odpowiedział
(jak sam relacjonował Curzonowi), że będzie neutralny, „pod
w arunkiem że ten ruch pozostanie w7 rękach H itle ra i Rup-
p re ch ta [księcia Bawarii z rodu W ittelsbachów ], L udendorff
nie będzie m iał z tym nic w spólnego” oraz nie dojdzie do unii
Bawarii z Austrią.
Władze w M onachium zapewne znały H itle ra lepiej niż Be-
neś. Stan wyjątkowy w? Bawarii ogłoszono głównie dlatego, że
H itle r postawił 15 tys. swoich bojówkarzy z SA wr stan gotowości
i objął przywództwo Kampjbundu - nikt nie wie, czy w7 tym m o
216| KIEDY PIENIĄDZ UMIERA
mencie zam ierzał przeprowadzić zam ach stanu, czy nie. Teraz
bawarski gabinet, bez podstawy konstytucyjnej i z naruszen iem
tra k ta tu wersalskiego, m ianował antyrepublikańskiego polity
ka G ustava von K a h ra kom isarzem generalnym z dyktatorską
władzą w kraju. Z araz potem von K ah r przywołał do porząd
ku wściekłego H itle ra i sytuacja została wkrótce uregulow ana
- przynajm niej form alnie, a może i w praktyce - gdy G essler
m ianował von Lossowa, lokalnego dowódcę Reichswehry, ofi
cjalnym kom isarzem rządu z von K ah rem jak o jego cywilnym
ram ieniem . Ponieważ odtąd kom unikacja między B erlinem
a M onachium staw ała się coraz trudniejsza, w nowej rzeczywi
stości Niemcy miały dwóch dyktatorów, po jed nym w każdym
z tych m iast. Von Seeckt szybko stłum ił źle zorganizowany p ra
wicowy pucz w Kostrzyniu, w Prusach, wykorzystując tę okazję
do ostatecznego rozbicia „czarnej Reichsw ehry” (pozostałości
freikorpsów), i równie stanowczo traktow ał lewicowe ruchy
w Saksonii. M imo że Helfferich, lider nacjonalistów, pieklił się
w R eichstagu, iż oto Niemcy znowu k apitu lu ją wobec Francji,
faktem było, że w końcu pojawiła się jak aś perspektyw a na wyj
ście z dyplom atycznego i politycznego im pasu.
Należy odnotować, iż w tym kryzysowym m om encie losów
Niem iec przynajm niej niektóre sektory gospodarki próbowały
pracować norm alnie. Przykładem je st b ran ża motoryzacyjna,
która postanowiła zorganizować październikowe targi sam o
chodowe w Berlinie, m ające pokazać, że niemieccy producenci
są nadal konkurencyjni na świecie. Krytycy uznali, iż nie udało
się tego dowieść. Główną różnicą w stosunku do poprzedniej
wystawy samochodowej w 1921 roku był ogrom ny wzrost liczby
małych i bardzo małych aut, w większości brzydkich i wątpliwej
jakości. Z nane m arki nowości pokazały bardzo niewiele.
E u le r n a d a l p o k a zu je swoje w ym yślne a u to w k sz tałcie kropli

wody [Tropfenauto], z szerszym k o ń c e m z p rz o d u [relacjo n o w ał
cie rp k o brytyjski a tt a c h e han dlo w y], M a y b a c h znow u swoje
b e z p rz e k ła d n io w e podw ozie, B enz i M e rc e d e s zwykłe m o d ele;
DNO OTCHŁANI | 2 1 7
w a r to je sz c z e tylko w s p o m n ie ć o A udi, k tó re z an o to w a ło p e
w ien p o stę p . W szystkie k a ro s e rie są p o śled n iej jak o ści, kolory
ż ało sn e , a k s z ta łty p o tw o rn e , je ż e li o d b ie g a ją od ste re o ty p u .
W yposażenie j e s t t a n d e t n e i w złym guście. N ie m a żad nej z ro
z u m iałe j p o d sta w y d la cen.
Rządy silnej ręki w cen tru m , czy raczej w centrach, nie przy
bliżyły rozwiązania żadnego konkretnego problem u Niemiec.
W istocie niem al pod każdym względem sytuacja szybko się po
garszała, a przyśpieszająca inflacja leżała u podstaw wszystkich
trudności. W o statnim tygodniu w rześnia Bank Rzeszy em ito
wał codziennie 3,267 bid* m arek (3 267 000 000 000 000), sumę
o bieżącej wartości kursowej 5,2 m in funtów. W reakcji na to
niem iecka w aluta, któ ra 11 w rześnia znajdowała się na pozio
mie 315 min m arek za funta, 2 października spadła do 1,5 mld,
a 9 października do 5,7 mld za funta. Bank Rzeszy zwiększył
produkcję.
Te nadzwyczajne liczby zapowiadały straszne cierpienia.
P rzeciętna przedw ojenna płaca wynosiła około 36 m arek w zło
cie - 1 funta 16 szylingów - tygodniowo. W październiku 1923
roku siła nabywcza przeciętnej płacy spadła poniżej 20 procent
tam tej. W tej sytuacji nie trzeba było wcale ekstremistów, żeby
wzbudzić rewolucyjne nastroje. W transakcjach nie stosowa
no ju ż sum poniżej m iliona m arek, i w rzeczy samej, ja k lord
D ’A bernon pisał do C urzon a - „nawet żebrak nie przyjąłby
b an kno tu o niższym n o m in ale”.
A je d n a k cierpienia miały c h a ra k te r nie tylko m a te ria l
ny. Przez osiem miesięcy rząd zapewniał naród niemiecki, że
z biernego oporu nigdy nie zrezygnuje. D la ignorantów ozna
czało to, iż może trwać on wiecznie. Wszystkie okna i kioski n a
dal były oblepione p lak atam i z wezwaniami, by nie ustępować,
z apelam i o wsparcie finansowe lub z obrazam i, na których
francuscy żołnierze biją niem iecką ludność. Teraz to wszystko
* 1 biliard to tysiąc bilionów; w skrócie - Ibid (przyp. red.).

218| KIEDY PIENIĄDZ UMIERA
nagle się skończyło i ludzie zostali spokojnie poinform owani,

że rząd robił z nich głupców i m uszą się bezwarunkowo poddać
w sprawie, która kosztowała ich tryliony papierowych m arek
oraz mnóstwo wyrzeczeń i cierpień. Pogarda dla Republiki i jej
urzędników stała się teraz niem al powszechna.
„Ludzie dojrzeli do tego - pisał Addison do A lex an dra Ca-
dogana* - żeby zaakceptować każdy stanowczy system rządów
albo każdego człowieka, który zdaje się wiedzieć, czego chce,
i głośnym, zuchwałym głosem będzie wydawał rozkazy”.
Addison poczynił jeszcze je d n ą znaczącą uwagę:
C ię ż k a sy tu a c ja e k o n o m ic z n a sp ra w ia, że ludzie są z n ac zn ie
b a rd z iej ulegli w obec władzy, gdyż j e s t o n a d la nich j e d y n ą n a
d z ie ją n a o calen ie z ob ecn ych ta ra p a tó w . B ezrobo cie o d b ie ra
cały u ro k d e m o k ra c ji, a klasy p ra c u ją c e z d a ją sobie sp ra w ę
z tego, iż s tra jk o w a n ie j e s t bezcelow e, gdyż byłoby tylko n a r ę
kę p rac o d aw co m .
N a początku października, zaraz po uchwaleniu nowej u s ta

wy7 o banku walutowym, S tresem an n próbował przeforsować
ustawę o upraw nieniach nadzwyczajnych, dającą rządowi kilka
kolejnych pozakonstytucyjnych kom petencji. Jeg o N iem iecka
P artia Ludowa (DVP) dostrzegła szansę na to, żeby wreszcie
znieść 8-godzinny dzień pracy, rewolucyjną zasadę, któ rą krę
gi wielkiego biznesu nadal darzyły szczególną niechęcią. Ta
nowa propozycja stanowiła całkowite zaprzeczenie program u
Socjaldemokracji (SPD). Kwestia ta podzieliła rząd i nawet
H ilferding, dotąd trzym ający się kurczowo stanowiska m inistra
finansów, podał się do dymisji wraz ze swoimi socjalistycznymi
kolegami. G abinet upadł.
Nowy rząd S tresem an n a, który objął władzę 6 października,
okazał się, co łatwo dało się przewidzieć, bardziej prawicowy;
* Później sir A lexander C adogan, O.M ., podsekretarz stan u w brytyjskim MSZ

w ia ta c h 1938-1946.
poszukiwał recepty na to, by łudzie ciężej pracowali, a nie

miecki przem ysł stał się bardziej wydajny. Na taki program
robotnicy byli skłonni się zgodzić. Zostało im ju ż niewiele en
tuzjazm u dla dem okracji i sam i przesuwali się w stronę au to
rytaryzm u, ponieważ stracili ducha, czuli się zmęczeni i stali
się niem al całkowicie obojętni na wszystko z wyjątkiem swoich
niezaspokojonych potrzeb m aterialnych. 13 października k an
clerz uzyskał swoją ustawę o upraw nieniach nadzwyczajnych.
M anifest Niemieckiej Partii Ludowej z 4 października jedynie
odzwierciedlał narodowe preferencje, gdy stwierdzał: „Stery
państw a musi przejąć prawica. [...] M arksizm zrujnował N iem
cy. [...] Trzeba położyć kres tej polityce kom prom isu. Socjaliści,
precz z rządu!”
Socjaliści odeszli z niego, ale nie obyło się bez ostrej ripo
sty związków zawodowych, które apelowały: „Kieruj się tylko
instrukcjam i swojej organizacji! Zachowraj dyscyplinę! Precz
z wrogam i klasy robotniczej! Niech żyje R epublika!”
Robotnicy zaakceptowali je d n a k fakt, że walka o Zagłębie
Ruhry się skończyła. 30 września „Kölnischer Z e itu n g ” (w ce
nie 5 m in m arek) opublikowała kopię oświadczenia, jakie ro
botnicy musieli podpisać, wracając do pracy - zobowiązanie do
służby na rzecz Belgów i Francuzów. 6 października niemiecki
rząd odstąpił od Rhein-Ruhr-Hilfe - pomocy dla okupowanego
obszaru - ale był gotowy nadal wypłacać zasiłek tym, którzy
nie mogli znaleźć pracy. Do 1 listopada m iał on wynosić dwa
razy więcej niż gdzie indziej, a potem tyle, ile w pozostałej
części kraju, czyli miał rówmać się połowie szacowanych pod
stawowych w ym agań jego odbiorców. Czuło się ju ż presję -
a 7 października grupa przemysłowców, w tym H ugo Stinnes
oraz dyrektor Pruskich K opalń Państwowych (ale nie G ustav
K rupp von Bohlen, który nadal siedział w więzieniu), udała się
do francuskiego naczelnego dowódcy sił okupacyjnych z o fertą
wznowienia pracy. K ontynuow ano dyskusje, a tydzień później
niem iecki rząd poinstruow ał pracowników7 kolei, aby powrócili
na stanowiska.
Tak sam o ja k wcześniej nikt nie m iał wątpliwości, że nie

możliwe je s t żadne rozliczenie odszkodowań, dopóki finanse
Niem iec nie zostaną uzdrowione. Za wznowienie dostaw wę
gla do Francji i wszelkie inne świadczenia w natu rze mógł za
płacić tylko rząd. Jedynym sposobem, aby tem u podołać, było
zwiększenie emisji banknotów. 10 października oficjalny kurs
fu n ta wynosił 7 mld m arek - ale na czarnym rynku płacono za
niego 18 mld m arek. 15 października oficjalny kurs osiągnął
ju ż 18,5 mld, a czarnorynkowy - 40 mld m arek. D ebatow ano
nad najróżniejszymi w arian tam i reform y walutowej, opartej
na złocie, życie, kursie walutowym czy „wartościach m a te ria l
nych”. Bardzo istotn a wątpliwość sprowadzała się do tego, czy
zagraniczna kontrola finansów Niem iec będzie możliwa do
zaakceptow ania. M etoda małej pożyczki, nowego banku em i
syjnego oraz nadzoru przez zew nętrzny podm iot praw dopodob
nie zdałaby egzam in w N iem czech jeszcze lepiej niż w Austrii.
W ielką korzyść dla każdego kraju, którego w aluta całkiem
upadła, stanowiło to, że m ożna było zacząć z czystym kontem ,
gdyż publiczne i m unicypalne długi praktycznie uległy wy zero
waniu. Kontynuowano te dyskusje, a m ark a wciąż leciała w dół
i w niepojęty sposób jeszcze bardziej traciła na wartości, gdy
cały kraj pogrążał się w nędzy, głodzie, a teraz jeszcze i chło
dzie. Klasa robotnicza w końcu zaczęła cierpieć tak, ja k klasa
średnia przez ostatnie trzy lata.
Gdy 15 października opublikowano rozporządzenie tworzą
ce R entenb ank, a w konsekwencji m arkę rentow ą (Rentenmark) ,
podnoszono, że je st to bardzo wątpliwe działanie. Rentenmark
była przechrzczoną Bodenmark, w istocie zmodyfikowaną Rog-
genmark (czyli „m ark ą żytnią”), in stru m e n te m zaproponow a
nym przez K arla H elffericha, mającym zapewnić poparcie
wśród mas rolniczych nacjonalistów oraz lewicy, która uważała,
że Roggenmark je st politycznie podejrzana. Cokolwiek by powie
dzieć przeciwko m arce rentowej - zwłaszcza o okolicznościach
zdobywania dla niej poparcia - spełniała podstawowe zadanie
- zwalniała Bank Rzeszy z fatalnego obowiązku finansowania
rządu. Gdyby się sprawdziła, przeniosłaby dr. H av en stein a

z powrotem do filozofii walutowej z 1913 roku, gdy każdy ban k
not miał tak ą wartość, ja k ą na nim wypisano. M arka rentow a
stanowiła wynalazek następcy H ilferdinga na fotelu m inistra
finansów, dr. H an sa L uth era, oraz dr. H ja lm a ra Schachta, dy
re k to ra generalnego D a rm sta d t & N ational Bank, który w krót
ce m iał zostać nowym kom isarzem walutowym. W połowie
października koncepcja m arki rentowej była je d n a k tylko ko
lejnym planem walutowym, które - ja k to ujął Addison - „są
jedynie m arnotraw stw em a t r a m e n tu ”. Nie istniał żaden nowy
bank emisyjny, a tym bardziej nowe banknoty, które mogłyby
zastąpić stare.
C hociaż M onachium i inne m ia sta Bawarii nie znajdow a
ły się wcale w cięższym położeniu niż inne m iejsca w N ie m
czech, było ja sn e , iż tu właśnie skoncentro w ała się n a jb a r
dziej wybuchowa m ieszan k a w całym kraju. Nowy brytyjski
konsul g en e raln y w' M onachium , R obert Clive, zauw ażając, że
wielu korespon den tów prasy zagranicznej zebrało się w sto
licy Bawarii, zaryzykował tw ierdzenie, iż w edług jeg o roze
zn a n ia „w najbliższym czasie zapewne nic się nie wydarzy”.
C odziennie wy'dawano nowre d e k rety zakazujące zgrom adzeń
publicznych i strajków i nie było wątpliwości, że p a ra a u to ry
tarnych przyjaciół, von K a h r i g e n e ra ł von Lossow, spraw uje
p e łn ą kontrolę. W istocie, czuli się oni tak pewnie, że w spo
sób wyrachowany ignorowali instrukcje rządu cen traln eg o .
2 paźd ziern ik a nie spełnili polecenia B erlina, by zam k n ąć g a
zetę H itle ra , „Völkischer B e o b a c h te r”, ale sam i zawiesili j ą
na dziesięć dni - od 5 p aździernika - za publikację wywroto
wego artykułu.
„Bawaria woli von K a h r a ” - pisał Clive. „N astąpił niem al
całkowity zm ierzch H itle ra ”. W istocie von K ah r bardzo go na
śladował, rozmyślnie rozpowszechniając kłamstwo o winie za
wojnę (Kriegschuldlüge) i wydalając z Bawarii dziesiątki żydow
skich rodzin, od nędzarzy do spekulantów. Gdy gazeta „M ünch
ner P ost” zarzuciła mu, że robi to wszystko po to, aby przypo
dobać się Hitlerowi, także została zawieszona*. Von Lossow

nie był wcale bardziej uległy wobec rządu centraln ego niż von
Kahr. K ah r nie odpowiada na listy, donosił Addison, k tó rem u
S tresem an n wylewał swoje żale:
L ossow zawsze z ap e w n ia , że robi w szystko, co w j e g o mocy, aby

w ykonać in s tru k c je ja k o Reichsdiktator, ale zaw sze coś się d z ie
je , co niw eczy j e g o w s p a n ia łe in te n c je : in stru k c je p rz y c h o d z ą
zbyt p ó źno albo on j e s t gdzieś n a obiedzie, albo n a p o g rze b ie
swojej ciotki. [...] P ra k ty c z n ie rzecz biorąc, B a w a ria nie j e s t
j u ż częścią Rzeszy.
20 października von K ah r odrzucił decyzję B erlina o dymisji

von Lossowa.
Trudności rządu cen tralneg o nie mogły raczej bezpośrednio
wpływać na ludność Bawarii, zwłaszcza na tych, którzy nie sku
piali się na kwestiach politycznych i wojskowych.
S y tu a cja ludzi j e s t b a rd z o cię żk a [pisał Clive w ra p o rc ie d a

to w a n y m n a 18 p a ź d z ie rn ik a ]. N ieliczn e ro d zin y m o g ą sobie
pozwolić n a m ięso częściej niż raz w tyg o d n iu , j a j k a sta ły się
n ie o s ią g a ln e , m le k a b a rd z o b ra k u je , a c h le b j e s t j u ż szesn aście
razy droższy niż kilka d n i te m u , gdy zn iesio n o c e n ę m a k s y m a l
ną. N ie w ątp liw ie , d ro g ie r e s ta u r a c je są p e łn e d o b rz e u b ra n y c h
ludzi, k tó rzy p iją w ino i j e d z ą to, co n a jle p sz e w M o n a c h iu m -
ale są to alb o A m e ry k a n ie n ie m ie c k ie g o p o c h o d z e n ia , m ylen i
z m iejscow ym i, alb o przem ysłow cy z Z a g łę b ia Ruhry. [...] N ik t
nie spo d ziew a się ro z ru c h ó w politycznych, j e d n a k czym in n y m
są z a m ie sz k i w yw ołane g ło d e m [...] i j e s t b a rd z o z im n o - n ik o
go nie sta ć n a c e n tr a ln e o g rze w a n ie . N ik t nie uw aża, by m a r k a
r e n to w a m o g ła pom óc.
* „M iinchner P ost” zapewne niespraw iedliw ie potraktow ał K ahra, który był

przekonanym o swojej słuszności pietystą i uważał, że je st narzędziem wybranym
przez O patrzność, by wybawić Niemcy od socjalistów i Żydów.
Pisał też o tvm Reichsminister von H aniel, przedstawiciel B er

lina w M onachium :
Te p o w ta rz a ją c e się p ro b le m y w y n ik a ją głów nie z ro zp a cz li

wych w a ru n k ó w e k o n o m icz n y ch . S y tu a cja nie m o g ła b y być
gorsza. Szerzy się d e m o r a liz a c ja i nieo d p o w ied zialn o ść, i b ę
dzie się dalej szerzyć, dopóki nie pojaw i się ja k ie ś św iatełk o
w tu n e lu i ludzie nie od zy sk ają poczucia, że j e s t coś, d la czego
w a r to żyć - poza w a rto ś c ią d o la r a i k o n iec zn o ścią pozbycia się
m a r e k p a p ierow ych , z a n im s t a n ą się bezw arto ścio w e.
W innych częściach Niem iec ludzie również uciekali się do

działań bezpośrednich tam , gdzie rząd ich zawodził. O ddzia
ły z karab inam i maszynowymi patrolowały ulice Bremy, gdzie
wszyscy przędzarze i stoczniowcy prowadzili kolejny strajk
płacowy. Tam i w sąsiednim H anow erze bezrobocie w zrastało
co tydzień o około 10 procent, a ceny gwałtownie szły w górę,
zarówmo w złocie, ja k i w m ark ach papierowych. Pan Elphick,
brytyjski konsul w Brem ie, właśnie niedawno tam przyjechał:
P ie rw sz ą rzeczą, k tó r a rz u c a się w oczy, j e s t to, że czasy, gdy

N ie m c y były ta n ie , p ra k ty c z n ie minęły. C złow iek p rzy je żd ż a
do teg o k ra ju , n a słu c h a w sz y się m n ó s tw a opowieści o tym ,
j a k wiele m o ż n a tu kupić za n iew ielk ie p ie n ią d z e . N a m iejscu
p rz e k o n u je się, iż ceny w N ie m c z e c h nie tylko o sią g n ęły po
ziom światowy, ale go przekroczyły, ta k że w istocie tan iej j e s t
coś kupić w A nglii niż tu ta j. Powód j e s t tak i, iż n a w e t w N i e m
czech p a n u je ju ż p e łn a św iadom ość, że m a r k a nie m a a b so
lu tn ie ż ad n ej w a rto ści i w szystkie ceny są o p a r te n a p a ry te c ie
złota.
O g ó ln ie rzecz bio rąc, „cenę p o d sta w o w ą ” u s ta la się w m a r
k a ch w złocie n a poziom ie d w a razy wyższym niż p rz e d w oj
ną, a n a s tę p n ie m n oży p rz e z w spółczynnik o k re ś la n y p rze z
sa m y ch han dlarzy, wre d łu g w ła sn e g o u z n a n ia , k tó ry zw iększa
się nie tylko z d n ia n a dzień , ale c zęsto n a w e t z g odziny n a
g odzin ę, by nad ąży ć za o b łą k a ń c z y m sp a d k ie m m a rk i p a p ie r o

wej - a raczej aby go w yprzedzić, p o n iew aż żeby zabezpieczyć
się p rz e d g w a łto w n ą d e p re c ja c ją o trz y m a n y c h m a r e k p a p ie r o
wych, w c e n ę w licz an a j e s t o g r o m n a m a r ż a zysku*.
Senat w B rem ie 24 października postanowił wyemitować

banknoty oparte na złocie o łącznej wartości 1 min dolarów, ale
nie w m arkach, tylko w nom inałach ćwierć, pół i jed n eg o dola
ra, a także niższych - pięciu i dziesięciu centów - specjalnie po
to, żeby m ożna było używać ich do codziennych zakupów7 bez
potrzeby wymiany na m arki papierowe. J u ż wcześniej B rem a
wydawała certyfikaty zlotowe jak o część pakietów płacowych;
po pięciu m iesiącach certyfikaty te m ożna było zam ienić na
5-procentowe obligacje dolarowe B rem y albo na w alutę B an
ku Rzeszy w edług średniego oficjalnego kursu w Nowym J o r
ku. B anknot jednodolarow y m ożna było n ato m iast w każdym
m om encie wymienić na m arki papierowe po pełnym kursie
oficjalnym bez płacenia zwykłego podatku za transakcje w alu
towe. Ja k o że zabezpieczenie emisji tych banknotów stanowiły
wszystkie wpływy i zasoby zamożnej Brem y - ważnej bram y do
N iem iec na wypadek rozpadu kraju - wydawało się, że je s t to
najbardziej stabilna w aluta, ja k ą m ożna było wtedy stworzyć
w Niemczech.
B rem a wzięła na siebie skalkulowane ryzyko polegające
na tym, że ciągła em isja m arek papierowych uruchom i p ra
wo G resh am a, mówiące, iż gorszy pieniądz wypiera lepszy, tak
więc ludzie będą tylko grom adzić zapasy nowych banknotów
opartych na złocie. J e d n a k jesien ią 1923 roku działał ju ż no
wy czynnik - ustała zdolność do robienia zapasów. Zarówno ro
botnicy, ja k i drobni mieszczanie zostali sprowadzeni do nędzy
i nie mieli ju ż żadnych zasobów. Zapasy towarów detalicznych
wy m agały pilnego uzupełnienia, aby drobny handel mógł odżyć,
* Na kopercie listu Elphicka do Londynu, datow anego na 22 października, przy

klejono znaczki o w artości nom inalnej 148 m in m arek.
je d n a k kieszenie były puste. Wydawało się nieprawdopodobne,

by ktokolwiek nadal posługiwał się w alutą, której nikt nie chce,
zatem wbrew teorii liczono na to, że lepszy środek płatniczy
wyprze z obiegu gorszy. Żywiono nadzieję, iż jedn ym z efektów
emisji nowych banknotów opartych na złocie okaże się spadek
cen, ponieważ handlarze nie b ędą ju ż musieli uwzględniać d e
precjacji*.
Separatyzm finansowego rodzaju stanowił najm niejsze
zm artw ienie rządu centralnego. Istniała groźba terytorialnego
oddzielenia się Prus, Saksonii, Bawarii i N adrenii. Zorganizo
wano nawet gwelfowski spisek secesjonistyczny w Hanow erze
pod symbolicznym przywództwem księcia C u m b erlan d - wnuk
obalonego elekto ra H anow eru nosił ten angielski tytuł. N aj
groźniejszy, po bawarskim , był ruch separatystyczny w N ad re
nii, który nasilał się od wielu tygodni - a przynajm niej rosła
liczba dem onstrantów ' na ulicach oraz donośność ich okrzyków.
30 września wr Dusseldorfie zebrał się tłum 20 tys. zwolenni
ków oderw ania się od reszty państwa, który przeszedł ulicami
i zabił je d e n a s tu policjantów - ludzie ci przyjechali pociągami
za przyzwoleniem i zachętą Francuzów, n atom iast miejscowi
pozamykali drzwi i zostali w dom ach.
Kolejne wybuchy, z francuskim w sparciem lub bez, miały
miejsce przez następn e trzy tygodnie i w końcu 21 paździer
nika w belgijskiej strefie wr A achen proklam ow ano Republikę
Reńską. Została ona natychm iast odrzucona przez C urzona
wr ostrej nocie skierowanej do Belgii. J e d n a k separatystyczne
adm inistracje, w spierane przez francuskie wojsko, uformowały
* 10 lutego 1923 roku prof. J. Shield Nicholson zauważył w gazecie „The Scots-
m an ”: „Po przekroczeniu pewnego punktu w deprecjacji pieniędzy papierowych
zaczyna działać odw rotność tzw. praw a G resham a: legalny środek płatniczy po
m im o nakładanych kar traci siłę nabywczą. Lepszy pieniądz wypiera gorszy [...]
N ieudolne wysiłki niem ieckiego rządu, by ograniczyć spekulacje m arkam i papie
rowymi, są równie pozbawione sensu ja k kajdany i kary śm ierci m ające wesprzeć
asygnaty [które w' czasie rewolucji francuskiej, od 1790 roku, miały stanowić le
galny środek płatniczy we Francji, ale zostały porzucone w 1796 roku, gdyż nie
spełniły swojego z ad an ia]”.
się od razu we francuskiej strefie w7Bonn, Trewirze, W iesbaden

i Moguncji. Przywódcy nowej republiki byli skłóceni, niem iecka
służba cywilna odmówiła współpracy i nowy reżim wraz ze swo
j ą adm in istracją upadł. W tedy Francuzi skierowali uwagę na
P alatynat, in te g ra ln ą część Bawarii, dając do zrozum ienia, że
stał się on autonom icznym państwem*.
Jednocześnie z wydarzeniam i w N adrenii pojawiły się po
ważne problem y w H am burgu, inspirowane przez komunistów.
Zasadniczo powód był ten sam co wcześniej - gdy ludzie d o sta
wali tygodniowe płace po kolejnym załam an iu niemieckiej w a
luty, okazywały się one całkowicie nieadekw atne do ich potrzeb.
15 października władze wycofały kartki na chleb, które pozwa
lały najbardziej potrzebującym kupić go po cenie o ponad po
łowę niższej od rynkowej. Tydzień później stoczniowcy znowu
zastrajkowali. Agresywni d em o nstranci zaatakowali kom isa
riaty policji, zatarasow ali ulice powalonymi drzewcami, stworzy
li okopy i splądrowali te nieliczne otw arte sklepy z żywnością,
które potrafili znaleźć. J e d e n zam ach stanu udało się wcześniej
stłum ić w Kostrzyniu i rząd nie chciał ju ż wdęcej ryzykować. Do
portu wpłynął niem iecki krążownik H am b u rg wr towarzystwie
okrętów torpedowych i wysadził na brzeg dostatecznie wdelu
żołnierzy piechoty morskiej, by zdusić b u n t i zaaresztow ać jego
800 lewicowych aktywistów.
15 października kurs m arki wobec fu n ta przekroczył 18 mld.
21 października, gdy niem iecka wralu ta w ciągu trzech dni spad
ła z 24 mld do 80 mld m arek za funta, lord D ’A bernon zauważył
z pewnym statystycznym rozbawieniem , że - w m om encie gdy
funt kosztował 60 mld m arek - była to sum a „w przybliżeniu
równa liczbie sekund, któ ra upłynęła od narodzin C h ry stu sa ”.
Pod koniec m iesiąca w artość nom inaln a banknotów w obiegu
sięgnęła blisko 2,5 trn** (dokładnie - 2 496 822 909 038 000
000) m arek, a wciąż wszyscy dom agali się więcej. 26 paździer
* Opowieść o tym, ja k C urzon pow strzym ał ten ruch, m ożna znaleźć w książce
H arolda Nicolsona Curzon: The Last Phase, Rozdział XII.
** 1 trylion to milion b ilio n ó w -w skrócie 1 trn (przyp. red.).
nika budynek Banku Rzeszy w Berlinie (gdzie od kilku dni nie

było chleba, gdyż piekarze nie mieli mąki) został otoczony
przez tłum żądający banknotów miliardowych, które wynoszo
no w koszach i na wózkach zaraz po ich wydrukowaniu. Pierw
sze banknoty o nom inale 1 bln, 5 bln i 10 bln m arek miały być
gotowe 1 listopada.
Rozruchy w H am b u rg u pod koniec października, chociaż
sprowokowane przez lewicę, stanowiły efekt autentycznej fru
stracji i rozpaczy. D eprecjacja była tak gwałtowna, że nie d a
ło się ju ż szybko dostosować zarobków poprzez użycie indek
sów i mnożników. Robotnicy, którzy 1 października dostawali
405 min m arek za dzień (około 6 szylingów 8 pensów po ów
czesnym kursie), a 20 października 6,5 mld, nagle przekona
li się, że ich nowy pakiet płacowy7 (przy kursie 80 mld m arek
za funta) m a wartość jedynie 7,5 pensa. C eny natom iast dość
dobrze nadążały za kursam i walutowymi - na ogół ceny d e ta
liczne uwzględniały spodziewany spadek wartości pieniądza.
Prowadzenie biznesu stało się praktycznie niemożliwe, a skle
pikarze, którzy nadal działali, stali się przed m io tem nowego
rozporządzenia - ogłoszonego 22 października - które n ak a
zywało im otw ieranie sklepów i przyjmowanie m arek papiero
wych za sprzedaw ane towary.
W H am bu rg u, podobnie ja k wszędzie indziej, nadal żąda
no płac o stałej wartości. Wydawało się, że upłynęło dużo czasu
od m o m entu, gdy związki zawodowe dom agały się coraz wyż
szych zarobków - tylu m arek, by zrekom pensow ać wzrost cen.
26 października ci sami ludzie, którzy wcześniej głośno żądali
płac o stałej wartości, odrzucili ofertę wypłaty zarobków w no
wych ham burskich banknotach opiewających na m arki w złocie,
uzasadniając to na dwa sposoby: po pierwsze tym, iż pracodaw
cy nie będą w stanie ich wypłacić, a po drugie - że i tak po trze
bują m arek papierowych do pokrywania kosztów utrzym ania.
Ludzie ju ż sami nie wiedzieli, czego chcą. 1 listopada, gdy zgro
m adzenie ham burskie przeznaczyło 500 bln m arek (niem al
2 tys. funtów) na rozładowanie napięcia, H am b u rg powrócił
do pracy, a zarobki w porcie ostatecznie wypłacano w miejskiej

„złotej” walucie.
Ten układ funkcjonował w sposób dalece niedoskonały, po
nieważ banknoty te przed w prow adzeniem do obiegu trzeba
było wymieniać na papierowe m arki i często skandalicznie
korzystały na tym kantory walutowe. J e d n a k ogólne poczucie
ulgi, że kom unistyczne powstanie zostało stłum ione, okazało
się tak wielkie, że nie przejm ow ano się tak bardzo powagą sy
tuacji gospodarczej w mieście —w H am b u rg u było 100 tys. bez
robotnych, w tym 30 tys. budowniczych statków, 6 tys. dokerów
i około 60 tys. innych.
Podobnie wyglądała sytuacja w całych N iem czech, lepiej
w niektórych miejscach, gorzej w innych, a najgorzej w Z agłę
biu Ruhry. Wszędzie trwały zwolnienia. K ontyngent piechoty
morskiej z H am b u rg a został wysłany do Zagłębia Ruhry, po
nieważ obawiano się problem ów po decyzji Thyssena, S tinnesa
i innych przemysłowców o zam knięciu wielu fabryk. Ich dysku
sje z F rancuzam i toczyły się w przyjaznej atm osferze, ku obo
pólnej korzyści, ale w konflikcie z żądaniam i Berlina.
K anclerz odwiedził Zagłębie R uhry i 27 października po
wrócił przerażony. Stopniowa likwidacja oficjalnego zasiłku
na te re n a c h okupowanych praktycznie się zakończyła - rządu
nie stać było ju ż dłużej na u trzym an ie jakichkolw iek zapom óg
nawet na śm iesznie niskim poziomie krajowym. Związki za
wodowe donosiły, że w całych N iem czech bezrobotnych je s t
18,7 procent ich członków, a kolejne 40 procent siły roboczej
m a skrócony czas pracy, który w aha się od 4 -5 do 30-40 go
dzin tygodniowo. O prócz 2 m in robotników na te re n a c h oku
powanych rząd ce n traln y wypłacał zasiłek dla bezrobotnych
877 262 osobom w nieokupowanych N iem czech (gdzie b ez
robocie wśród członków związków wynosiło 10 procent) oraz
k rótkoterm inow e zasiłki niem al 1,7 m in innych. D rugie tyle
ludzi nie otrzymywało żadnej pomocy. S tagnacja w nieokupo
wanych N iem czech właściwie w ynikała wyłącznie z z a m k n ię
cia reszty kraju.
S tresem an n powiedział D ’Abernonowi, że rząd spodziewa

się, iż w listopadzie 5 m in robotników będzie bez pracy, bez
zasiłku i w dużej m ierze bez żywności. Kolejne rozruchy były
nieuchronne. Stinnes i jego kolega Vogler mieli nadal nego
cjować z Francuzam i, ale wydawało się pewne, że nacjonaliści,
w spierani przez Stinnesa, są zdeterm inow ani, aby zniszczyć
obecny rząd. To jeszcze nie było wszystko. Francuzi dom agali
się - w ram ach ceny za powrót do norm alności - zapłacenia
podatku węglowego w zupełnie nierealnej wysokości. N ad ren ia
stała się obszarem bezprawia, anarchii i swobodnie pleniące
go się terroryzm u uzbrojonych band separatystycznych, które
okupowały ratusze i - z francuskim w sparciem - przeciw sta
wiały się policji. G en eralnie w całym kraju ludzie nie chcieli
ju ż przyjmować w żadnej formie waluty, któ ra traciła połowę
swojej wartości każdego kolejnego dnia. Ale to nadal nie było
wszystko.
K om unistyczni m inistrow ie dr. Z eignera w Saksonii wydali
m anifest ustanaw iający czerw oną d yktaturę, a sam Z eigner od
rzucił u ltim a tu m B erlina nakazujące m u przywrócić porządek.
Co więcej, wiedząc, że jego jed y n ą nadzieją, a może też jed y n ą
nadzieją Niem iec, na przetrw anie w niepodzielonej postaci, by
ło wprowadzenie stabilnego pieniądza, kanclerz wyraził teraz
wątpliwości, czy m ark a rentow a spełni swoje zadanie nawet j a
ko rozwiązanie tymczasowe. Nie ulegało wątpliwości, że pestki
zaczęły ju ż piszczeć.
30 października, gdy kurs niemieckiej w aluty wynosił 310 mld

m arek za funta, rząd w Berlinie stał w obliczu pięciu najpil
niejszych kryzysów, które nazywały się: Bawaria, Saksonia,
N ad renia, kwestia przywrócenia pracy w Zagłębiu Ruhry i cha
os finansowy*. O d pomyślnego zakończenia negocjacji w Zagłę
biu Ruhry zależały dalsze negocjacje w Nowym Jo rk u dotyczące
* Do grudnia 1923 roku system podatkowy pozostał w dużej m ierze oparty na

w artościach papierowych. W październiku oplata paszportow a na polskiej granicy
nadal wynosiła 2 m arki papierowe - nie podnoszono jej od końca wojny.
uzyskania kredytów wystarczających na pokrycie kosztów klu

czowego im portu żywności i paliw. Gdyby ta pożyczka była do
statecznie duża, to mogłaby też stanowić podstawę, wraz z po
zostałymi rezerw am i Niem iec, do u ruchom ien ia nowej waluty.
Poza tym rząd nie mógł ju ż nigdzie indziej szukać tlenu, który
pozwoliłby m u przetrw ać choć trochę dłużej.
J e g o kłopoty nie miały je d n a k końca. 1 listopada bawarskie
oddziały H itle ra zebrały się na granicy z Turyngią (z wielkim
poparciem m oralnym płynącym z B randenburgii i Pom orza),
grożąc, że sam e rozpraw ią się z kom unistycznymi re b e lia n ta
mi w tej prowincji, jeżeli nie zrobi tego Republika. Tymczasem
wojskowy kom isarz generalny w Saksonii, który dostał odpo
wiednie wsparcie, zadziałał z tak ą siłą (i sukcesem ) przeciw
ko Czerwonym C en tu rio m i ich mocodawcom - Z eigner i jego
m inistrowie zostali aresztow ani - że spowodowało to nieprzy
chylne reakcje ze strony socjalistów w R eichstagu i przyczyniło
się do narastająceg o kryzysu rządowego. 2 listopada wybuchła
gwałtowna panika na giełdzie w Berlinie - nie ze względu na
Bawarię czy przesilenie na szczytach władzy, ani też nie tylko
z powodu m arki, która właśnie w ciągu trzech dni straciła czte
ry piąte wartości. Wynikało to raczej ze świadomości, że w obie
gu je st osiem oficjalnych rodzajów papierowego pieniędzy, po
za niezliczonymi ban kno tam i zastępczymi em itowanym i przez
poszczególne władze miejskie, przemysłowe koncerny i kraje
związkowe. Cały wachlarz oficjalnych środków płatniczych roz
ciągał się od banknotów Banku Rzeszy i kolejowych Notgeld do
coupures z pożyczki w złocie i bonów dolarowych Rzeszy. Był to
okres (jak stwierdził lord D ’A bernon) „chaosu, jakiego nigdy
wcześniej nie widziano w historii ekonom ii”.
5 listopada władze wojskowe, uznając, że działania w Sak
sonii zostały zakończone, skierowały Reichswehrę do Tury ngii,
czym wywołały jeszcze więcej protestów ze strony socjalistycz
nych deputowanych, których wielu wyborców znalazło się teraz
na linii ognia. 6 listopada zaczęło się plądrowanie sklepów spo
żywczych - z mocnymi akcentam i antysem ickim i - w biedniej
szych dzielnicach Berlina, gdzie ludność była znowu w najcięż

szej sytuacji ze względu na niechęć chłopów do sprzedawania
swoich produktów w m iastach. Pewien brytyjski biznesm en,
niejaki J.C . Vaughan, przejeżdżał przez Berlin i napisał list pro
testacyjny do m inisterstw a spraw zagranicznych w Londynie:
B yłem w s tr z ą ś n ię ty tym , co w id z ia łe m . P rz e je ż d ż a łe m p rze z

A rk a d ę m ięd zy F r ie d r ic h s tr a s s e a U n t e r d e n L in d e n i n a tej
niew ielkiej p r z e s trz e n i zo b aczy łem trzy bliskie śm ierci kobiety.
N ie u le g a w ątpliw ości, że u m ie r a ły z głodu. Nie m iały j u ż siły
prosić o j a ł m u ż n ę i kiedy d a łe m im zw itek bezw artościow ych
n ie m ie c k ic h b ank n o tó w , zaszokow ało m n ie , j a k skw apliw ie je
chwyciły - j a k w ygłodniały pies, k tó ry r z u c a się n a kość. Nie
u w a ż a m się za g e rm a n o f ila , ale fak t, że to le r u je m y tak i s ta n
rzeczy pięć lat po z aw ie sze n iu bro n i, j e s t w e d łu g m n ie o b u r z a
jący. M a m w ielkie w ątpliw ości, czy ludzie, k tórzy nie widzieli
tych s tra sz n y c h rzeczy, n a p ra w d ę z d a ją sobie sp raw ę z tego,
j a k w ygląda ta m sytuacja. [...] O czyw iście, w B e rlin ie widzi się
też m n ó stw o sa m o c h o d ó w i ludzi d o b rze sy tuow anych, ale czy
wiemy, co się dzieje w b iedn iejszych d zieln icach ? K olejki p rz e d
sk le p a m i m ó w ią sa m e za siebie.
Taka była powszechna dola na wszystkich obszarach u prze

mysłowionych i w m iastach, z wyjątkiem tych okręgów7 m iej
skich, gdzie oparty na złocie Notgeld zyskał społeczną ak cep ta
cję, a podstawowe potrzeby mogły zostać zaspokojone dzięki
bezpośredniem u sąsiedztwo terenów rolniczych. Takich oaz
było niewiele. We Wrocławiu inny zagraniczny biznesm en, od
w rześnia żywiący się głównie samym chlebem i słabą h erb atą,
przekonał się, że może dostać „jeden pełny posiłek dziennie,
zajm ując miejsce w restauracji wczesnym rankiem i czekając
do lunchu, który serwowano kilka godzin później”. Chociaż
m iał pieniądze n a je d z e n ie , co wieczór kładł się spać głodny.
F aktem było, że chociaż w całym kraju wiejskie stodoły pę
kały w szwach od niesprzedanej żywności, w Niem czech pano
wał powszechny głód. N a każdym skłepie spożywczym w Zury

chu wisiały plakaty z napisem : „Wyślij paczki z żywnością swoim
przyjaciołom w N iem czech”. J a k zawsze - ale w jeszcze więk
szym stopniu niż wcześniej - w arunki życia i perspektywy klasy
średniej wyglądały przerażająco. Możliwe były tylko dwa środ
ki zaradcze, z których je d e n wydawał się niedorzeczny, a drugi
całkiem niewykonalny: albo im port żywności z zagranicy, albo
stabilny pieniądz, który przekonałby niem ieckich rolników do
w ym ieniania żywności na papierowe banknoty.
D ziałania w Turyngii przez dwa kolejne dni zapewniły
jeszcze względny spokój we wrzącej Bawarii. U padły nadzieje
H itlera, że walka z kom unistam i w Turyngii lub Saksonii do
prowadzi do tego, iż jeg o bawarskie oddziały ruszą na Berlin.
Napięcie w M onachium n arastało z godziny na godzinę, gdy
von K ah r i von Lossow rozważali - a przynajm niej tak sądzono
- proklam ow anie secesji Bawarii jak o niepodległej m onarchii.
To niebezpieczeństwo oraz konieczność wykonania jakiegoś
stanowczego ruchu, żeby popłynąć na rewolucyjnej fali, która
w zbierała od zakończenia walki o Zagłębie Ruhry, skłoniły H it
lera do tego, by wieczorem 8 listopada rozpocząć pucz.
Przebieg puczu m onachijskiego i jego żałosny koniec n a
stępnego dnia po jednej salwie monachijskiej policji na Ode-
onsplatz nie należy całkiem do tej historii, a tak czy owak był
ju ż dostatecznie często opisywany*. Istotne je s t to, że H itler na
czele swojej nazistowskiej partii był w stanie bezwstydnie i ła
two wykorzystać nieszczęścia nieodłącznie związane z dotkliwą
inflacją, by wzbudzić powszechny, narodowy sprzeciw wobec
rządu i przekonać wiele tysięcy ludzi, że winę za obecną sytu
ację ponoszą ludzie, którzy ew identnie jej nie ponosili - osoby,
które podpisały zawieszenie broni, Francuzi, Żydzi, bolszewi
cy. Inflacja ułatw iała zadanie Hitlerow i i wcale nie wynikała
w większym stopniu z działań kom unistów - również dążących
* Opisy zaw arte w książkach J o h n a W. W h eelera-B en n etta The Nemesis o f Power

i A lana Bullocka Hitler: A Study in Tyranny nie w ym agają żadnych poprawek.
do tego, by wykorzystać społeczne spustoszenia, jakie wyrzą

dzała - niż H itle ra i jego siły.
Inflacja sprzyja politycznym ekstrem izm om , je st anty tezą
porządku. Być może w innych wypadkach - w porewolucyjnej
Rosji, na W ęgrzech zaraz po drugiej wojnie światowej - była
umyślnie uruchom iona, żeby zniszczyć porządek społeczny, po
nieważ chaos stanowi esencję rewolucji. J e d n a k w Niem czech
w tam ty m czasie polityka inflacyjna stanowiła konsekwencję
ignorancji finansowej, chciwości przemysłowców i w pewnym
stopniu politycznego tchórzostwa. Stworzyła idealne w aru n
ki do większego i szybszego rozw'oju ruchów reakcyjnych i re
wolucyjnych. W 1923 roku H itle r liczył na „bunt głodujących
m iliarderów ”*. W drugim tygodniu listopada wystawił władze
bawarskie i - może w mniejszym stopniu - cen traln e na niezwy
kle ciężką próbę. Przez dwadzieścia cztery godziny, gdy sym
patie dla H itle ra rosły w P rusach W schodnich i na Pomorzu,
niem iecki rząd żywił przekonanie, że istnieje realne niebezpie
czeństwo wojny domowrej, k tó ra nie ograniczy się tylko do B a
warii. A m im o to kom unistyczne powstanie, kilka dni wcześniej
stłum ione w H am burgu, było uznaw ane - przynajm niej do pro
cesu H itle ra w lutym 1924 roku - za znacznie bardziej złowro
gie i niebezpieczne. W istocie to właśnie zagrożenie polegające
na tym, że robotnicy zb u n tu ją się pod przywództwem innym
niż komunistów, stanowiło czynnik, który popchnął p artię ko
m unistyczną, w porozum ieniu z Moskwą, do prób przyspiesze
nia pow stania - okazało się ono je d n a k źle zorganizowane.
Rozlew krwi w' Bawarii - gdzie ogłoszono stan wojenny - wcale

nie uspokoił nastrojów ani nie złagodził nieszczęść nigdzie in
dziej. Von Seeckt zabrał się do poskram iania wszystkich partii
ekstrem istycznych uzbrojony wr upraw nienia nadane m u przez
najnowsze dekrety prezydenckie. C hcąc uspokoić sytuację,
* K onrad H eiden w książce Der Führer: Hitler’s Rise to Power wyjaśnia w pełni, jak
H itle r grał na lękach ekonom icznych wszystkich w arstw społecznych w tam tym
czasie.
prezydent i kanclerz wydali oświadczenie, w którym potępili

wywrotowe wybuchy na południu, i wskazali na to, że ostatnie
ustawy walutowe wyraźnie poprawiły kondycję m arki w cią
gu 24 godzin - ta radość okazała się je d n a k krótkotrw ała. Do
obiegu wprowadzono ju ż pierwszy banknot o nom inale 100 bin
marek*. Maszyny drukarskie dr. H av en stein a pracowały pełną
parą, produkując tygodniowo banknoty o łącznej wartości no
m inalnej 74 trn (74 000 000 000 000 000 000 - 74 trylionów)
m arek i w ciągu 6 dni czterokrotnie zwiększając poprzednią
łączną w artość n o m inalną wszystkich pieniędzy w obiegu. In
deks kosztów utrzym ania, przyjm ując stan z 1914 roku za 1,
wzrósł od średniej wartości we wrześniu wynoszącej 15 m in do
3,657 mld w październiku, a teraz, 12 listopada, sięgnął pozio
m u 218 mld.
Kobiety z Kolonii, w której było niem al 100 tys. bezrobot
nych, wystosowały emocjonalny, ale wcale nie przesadzony apel
Do kobiet imperium brytyjskiego:
W czasie b ie r n e g o o p o ru eg zy stow aliśm y nie dzięki p rz e m y

słowi, ale dzięki zasiłk o m p rzysy łany m z n ieo k u p o w an e j części
k raju . T era z te w y p łaty u sta ły i sto im y w obliczu śm ie rc i g łodo
wej. P rz e m y s ł nie p o tra fi odżyć i są tu dosłow nie m ilion y ludzi
bez p ra c y [...1 d z ie sią tk i tysięcy naszych czołowych o b y w a te
li w y g n a n o lub uw ięziono [...] n a sze g a z e ty z o stały z a m k n ię
te [...] u z b ro jo n e h o rd y a w a n tu r n ik ó w w ypuszczono n a n a s z ą
b e z b r o n n ą lu d n o ść w im ię s e p a r a ty z m u i r e p u b lik a n iz m u . [...]
P rz e d n a m i zim a, a nie m a m y w ęgla.
W istocie niemiecki rząd przygotowywał się do pozosta

wienia finansów strefy okupowanej ich w łasnem u losowi. Być
może należało to uczynić już wcześniej, zam iast wchodzić na
* Je st to banknot o najwyższym nom inale, jaki kiedykolwiek wydrukowano - opie

wał na 100 bin (czyli 100 000 000 000 000) m arek. (Na W ęgrzech po zakończeniu
II wojny światowej, w 1946 roku, największym nom inałem na banknocie było 100
trn (100 000 000 000 000 000 000 - trylion to jedynka z 18 zeram i przyp. red.).
sam obójczą ścieżkę biernego oporu, ale oczywiście w styczniu

1923 roku okazało się to niemożliwe ze względów h u m a n ita r
nych i patriotycznych. Teraz niebezpieczeństwo polegało na
tym, że koniec pomocy finansowej mógł pchnąć cały ten obszar
w ręce separatystów - z tego powodu propozycję, by ustanowić
nowy bank emisyjny dla Zagłębia Ruhry i N adrenii, przyjm o
wano z wielką konsternacją. Jedynej szansy dla tego pomysłu
upatryw ano w możliwości wchłonięcia go przez nowy R e n te n
bank - kiedy by ju ż powstał. Negocjacje między Francuzam i
a przemysłowcami toczyły się bezowocnie. Było je d n a k pewne,
że m ark a rentow a pójdzie śladem papierowej - jeżeli przedłuży
się przesyłanie nieproduktywnych dotacji i zasiłków dla Zagłę
bia Ruhry. Aby tego uniknąć, miały ustać nawet wypłaty em e
rytur - na razie je d n a k nadal kwoty odpowiadające m ilionom
m arek w złocie przekazywano codziennie do okupowanej części
Niem iec, żeby ocalić tam tejszą ludność.
K oncerny przemysłowe i władze miejskie na tere n ach oku
powanych robiły wszystko, co mogły, żeby złagodzić skutki n ad
chodzącej zmiany. N a przykład okręg Solingen wyemitował
m arki oparte na parytecie złota zabezpieczone przez zagranicz
ne kredyty członków Izby Handlowej w Solingen. F arbiarnia
H öchst wypuściła d ru g ą serię m arek w złocie zabezpieczonych
przez depozyt ponad 400 tys. franków szwajcarskich w banku
w Zurychu. Kilka firm zakupiło wielkie ilości m leka i ziem nia
ków, żeby sprzedawać te produkty własnym pracownikom, ale
mogły wypłacać im tylko 70 fenigów w złocie, czyli około 8,5
pensa lub 20 centów, na godzinę. W całych Niem czech różni
ca między wykwalifikowaną a niewykwalifikowaną siłą roboczą
została zredukow ana do około 10 procent. Robotnicy byli b a r
dziej zdem oralizowani niż kiedykolwiek wcześniej, a wydajność
spadła do poziomu niższego niż przed wrojną.
13. Schacht
G
dy 13 listopada d r Schacht został m ianowany kom isarzem
walutowym Niemiec, nadal zadawano pytania, na ja k ą
stabiln ą w alutę będzie m ożna wymienić m arkę papierow ą i po
jak im kursie. Były to akadem ickie rozważania, ponieważ nikt
nie miał wielkich nadziei, że program R en ten b an k u faktycznie
zadziała. Każdego dnia wydawano nowe rozporządzenia, które
miały powstrzymać wciąż narastający chaos finansowy, ekono
miczny i administracyjny, ale w efekcie jeszcze tylko pogłębiały
zam ęt. Brak gazet, spowodowany strajkiem drukarzy trw ają
cym od 10 do 16 listopada, nasilił powszechną dezorientację,
plotki i panikę, gdyż ludzie na ogół nie znali najnowszych cen,
wiadomości z Bawarii ani nawet zam iarów adm inistracji.
Schacht m usiał się zmierzyć z niesam owitym bałaganem .
W czasie poprzednich dziesięciu dni wydatki budżetowe p rze
wyższyły wpływy tysiąc razy. D ług krótkoterm inow y wzrósł
piętnastokrotnie. Zanosiło się na to, że rząd wkrótce nie będzie
w stanie wypłacać zarobków w gotówce wojsku, policji i włas
nym urzędnikom . J u ż teraz pracownicy sam ego m inisterstw a
finansów część poborów dostawali w ziem niakach. Szacunki
budżetowe zawierały na każdej stronie, w nawiasie, szokujące
przypom nienie, że wszystkie liczby są podawane w biliardach*.
Zarząd R en ten b an k u skłaniał się otwarcie ku prawicy, a w jego
skład wchodzili wielcy posiadacze ziemscy, najpotężniejsi p rze
* Jed e n biliard to 1 000 000 000 000 000 (1015). Wydatki rządu w tym czasie
sięgnęły 6 trn (6 trylionów) m arek, natom iast wpływy wynosiły jedynie 6 bid
(6 biliardów) m arek, czyli je d n ą tysięczną sum y wydatków.
SCHACHT | 2 3 7
mysłowcy oraz im podobni - ludzie, którzy wzbogacili się na

polityce inflacyjnej i uniknęli płacenia stosownych należności
państw u - zatem nie żywiono wielkich nadziei na efekt korzyst
ny dla szerszych w arstw społecznych.
To, co nastąpiło po nom inacji dr. Schachta i powstaniu Ren-
tenb anku 15 listopada 1923 roku, dokładnie m iesiąc po pier
wotnym rozporządzeniu w tej sprawie, było zdum iewające. Te
go dnia, gdy Bank Rzeszy w końcu wstrzym ał dyskontowanie
weksli skarbowych, dr H av enstein m iał niezrównane zasoby,
aby ratować niem iecką w alutę, która poprzedniego dnia spadła
do poziomu 6 bid za funta. W edług dr. Schachta m arki pap ie
rowe, które m iał wtedy Bank Rzeszy i jego oddziały, a które nie
trafiły do obiegu, wypełniłyby trzysta 10-tonowych wagonów
kolejowych.
M otor inflacji przestał działać, ale finanse kraju siłą włas
nego ogrom nego rozpędu nadal staczały się w dół. W ciągu n a
stępnych pięciu dni, gdy pojawiły się pierwsze m arki rentowe
(ren ten m ark i), niem iecka w aluta w Berlinie spadła - i pozwo
lono jej na to - z 12 bln 15 listopada na 18 bln za fu n ta 20 li
stopada, z czego wynikało, że za dolara (ponieważ funt w o sta t
nim czasie tracił w Nowym Jork u ) płacono teraz 4,2 bln m arek.
W artość n om inalna wszystkich banknotów w obiegu podwoiła
się znowu w ciągu tych pięciu dni i m ark a papierow a zsunęła
się dokładnie do jednej bilionowej wartości m arki w złocie. To
właśnie w tym m om encie, gdy trzeba było tylko skreślić 12 zer,
żeby dokonać prostego przeliczenia, m ark a papierowa - nadal
jedyny prawny środek płatniczy - w końcu osiągnęła równowa
gę*. Bilion m arek papierowych równał się jednej m arce w zło
cie. M arka w złocie była równa jednej m arce rentowej. Znowu
obowiązywała zasada „M ark gleich M a rk ” - zasadnicza w ątpli
wość polegała na tym, czy ktokolwiek w to uwierzy. Zaufanie
miało kluczowe znaczenie. D r Luther, m in ister finansów, po
* Gdyby m arka została ustabilizow ana w edług kursu z 15 listopada, do wszyst

kich przeliczeń konieczny byłby niepraktyczny i tru d n y do zastosow ania współ
czynnik w postaci ułam ka okresowego 1,66.
równał to przedsięwzięcie do budowy' dom u, któ rą zaczyna się

od kładzenia dachu.
Wiele z istniejących problem ów rozpracowano ju ż pod ko
niec lata. Rezerwy złota i ekwiwalentów złota zostały tak roz
trwonione w czasie walki o Zagłębie Ruhry, że nie wystarczyły
do zabezpieczenia nowej w aluty B anknoty R en ten b an k u gwa
rantow ano więc w równej części na podstawie hipotek na nie
ruchom ościach ziemskich i obligacji niem ieckiego przem ysłu
- handlu, bankowości i tran sp o rtu - o łącznej wartości 3,2 mld
m arek w złocie, czyli około 160 min funtów. M aksym alna w ar
tość nom in alna em itowanych banknotów w7m arkach rentowych
m iała wynosić 2,4 mld. R en ten b an k był niezależny (podobnie
ja k Bank Rzeszy) od rządu. W zam ian za specjalne kredyty dla
Rzeszy w wysokości 1,2 mld - w tym 300 min m arek rentowych
na zero procent na spłatę długu krótkoterm inow ego - rząd
gwarantował, że nie będzie ju ż dyskontował weksli skarbowych
z B ankiem Rzeszy. W ciągu pięciu dni po 15 listopada, gdy po
zwolono, by m ark a papierowa straciła połowę swojej wartości,
chociaż dyskontowanie ju ż ustało, wartość zdyskontowanych
weksli skarbowych spadła z 320 min do 191,6 m in m arek w zło
cie. C zekając na okrągłą liczbę, R en ten b an k wykonał niezwy
kle korzystną dla Niem iec operację.
Ta pauza była w istocie następnym ciosem dla oszołomionych,
wielokrotnie zrujnowanych wierzycieli państwa - od posiadaczy
obligacji wojennych, do osób udzielających kredytów hipotecz
nych; od właścicieli polis na życie, do członków towarzystw spół
dzielczych; od deponentów pieniędzy w bankach oszczędnościo
wych, do posiadaczy obligacji państwowych - nadzieje wszystkich
tych osób na sprawiedliwą spłatę należności teraz ostatecznie
się rozwiały. Dla nich wymazanie długu publicznego stanowiło
koniec złudzeń. Dłużnicy Niemiec, publiczni i prywatni, zostali
zwolnieni ze swoich zobowiązań na sumę około 10 mld funtów*.
* W 1930 roku Philip Snowden, brytyjski m inister finansów, oszacował, że wojna

kosztowała W ielką B rytanię identyczną kwotę.
SCHACHT | 2 3 9
N aw et w tam ty m czasie zew nętrzni obserw atorzy byli zdu

m ieni tym, że niem ieckie klasy średnie, podobnie ja k bardziej
zorganizowane podmioty, na przykład banki oszczędnościowe
czy związki zawodowe, przyjęły spokojnie rozwiązanie, choć
by nawet efektywne, które oznaczało ich ograbienie - poprzez
um orzenie wszystkich długów i unicestwienie oszczędności
ogrom nej większości ludzi. Poniesione wcześniej straty zostały
teraz ostatecznie utrw alone; ja k pisał Bresciani-Turroni, było
to „największe wywłaszczenie niektórych klas społecznych, do
jakiego kiedykolwiek doszło w czasach pokoju”. Klasy te, pisał
Addison z B erlina w 1924 roku — „przyjmowały zarówno n ad
chodzącą, ja k i dokonaną ruinę z nie mniejszym stoicyzmem,
niż pierwsze bolesne sym ptom y rekonwalescencji - wysokie po
datki i powszechne bezrobocie”.
Możliwe, że ludzie zachowywali się tak, bo o g arn ęła ich
cz a rn a rozpacz - je d n a k bardziej praw dopodobne, iż w ięk
szość z nich po p ro stu nie rozum iała, co się dzieje. M ark a
ren to w a stanow iła zwyczajną sztuczkę, polegającą na zdoby
ciu zaufania. R e a ln a w artość jej gw arancji hipotecznych była
bardzo wątpliwa, jeśli nie całkowicie złudna. Co więcej, cho
ciaż ustało dyskontow anie weksli skarbowych, dyskontow anie
weksli handlowych m usiało się odbywać nadal - i odbywało
się w szybkim tem pie. „C ud m arki re n to w e j” polegał na tym,
że od 20 listop ada cena m ark i papierow ej pozostaw ała s ta
bilna, chociaż liczba m are k w obiegu nie p rzestaw ała rosnąć.
Innym i słowy, u sta ła deprecjacja, ale podaż pien iąd za nadal
się zwiększała.
Tak samo działo się wcześniej w Austrii. W listopadzie 1923
roku realn a w artość pieniędzy Banku Rzeszy w obiegu pozosta
wała nadal na poziomie niższym niż je d n a trzydziesta wartości,
którą uznawano za konieczną w stabilnych latach przed wojną.
Notowano rozpaczliwy niedobór gotówki, który R en ten bank ,
gdyby wykorzystał wszystkie swoje możliwości prawne, mógł
uzupełnić w około jed nej trzeciej. Trzeba było zastąpić setki
autoryzowanych i nielegalnych emisji pieniędzy zastępczych
(Notgeld) i wyciągnąć z system u ogrom ne ilości zagranicznych

walut - sum ę tych pierwszych szacowano (w wielkim przybliże
niu) na 1 mld m arek w złocie, a tych drugich na 2 mld - łącznie
było to około 150 m in funtów, które funkcjonowały obok oficjal
nych banknotów.
Do 30 listopada 1923 roku do obiegu weszło 500 m in m arek
rentowych, do 1 stycznia 1924 roku - 1 mld, a do następnego
lipca - 1,8 mld. Emisje te przeprowadzono oprócz drukow ania
m arek papierowych, które nadal dodawano do 93 trn*, b ęd ą
cych w obiegu 15 listopada i mających teraz w artość 93 m in
m arek w złocie. Sum a m arek papierowych w obiegu wzrosła
do 400 trn 30 listopada, do 690 trn pod koniec m arca 1924 ro
ku i do 1,211 trd (1,2 tryliarda, czyli 1211 trylionów) w lipcu
- sum a ta równała się prawie 70 m in funtów albo dwóm trz e
cim wartości m arek rentowych w obiegu. Należy pam iętać, ja k
przypom inał w 1931 roku C ostan tin o Bresciani-Turroni, ekono
m ista i członek Komisji Reparacyjnej, że
sta b iliz a c ja n iem iec k ie j w a lu ty nie z o sta ła o s ią g n ię ta dzięki

z m n ie js z e n iu ani n a w e t dzięki w s trz y m a n iu z w ięk sz an ia ilości
leg aln y ch p ie n ię d z y w obiegu. W ręcz przeciw n ie, ilość le g a l
nych p ie n ię d z y zdecydow anie rosła.
Stanowiło to konieczny w arunek uzdrowienia finansów -

je d n a k gdyby rząd ogłosił, że w ciągu kolejnych ośmiu miesięcy
zam ierza wyemitować m arki papierowe o wartości nom inal
nej ponad dwanaście razy większej od łącznej kwoty będącej
w obiegu w m om encie, gdy wprowadzano m arkę rentow ą, m ia
łoby to k atastrofalne skutki psychologiczne.
* J e d e n trylion to 1 000 000 000 000 000 000 (1018). O dm ienne system y nazy
w ania wielkich liczb w różnych krajach (tzw. długa i krótka skala) powodowały
wielkie m iędzynarodow e zam ieszanie co do wielkości podawanych kwot, dlatego
am basada brytyjska i inni zaczęli przyjmować system am erykański, czyli kró tk ą
skalę, w której 1018 to kwintylion, a nie trylion. Spowodowało to jeszcze większy
zam ęt niż wcześniej.
SCHACHT | 2 4 1
Pozycję samej m arki rentowej ukształtow ano nietypowo.

M ark a rentow a nie stanowiła praw nego środka płatniczego,
ale definiowano j ą jako „legalny środek regulow ania p łatn o
ści”. Nie była w ym ienialna na złoto, a w jeszcze mniejszym
stopniu na aktywa rolne i przemysłowe, które miały stanowić
jej zabezpieczenie - chociaż 500 m arek rentowych m ożna było
wymienić na obligację o wartości nom inalnej 500 m arek w zło
cie. Prawnym środkiem płatniczym pozostawała nadal m arka,
m artw a, ale zm um ifikow ana - i zbywalna, ponieważ jej stały
kurs na poziomie jednej bilionowej nom inalnej wartości gwa
rantow ała, w wyobrażeniu ludzi, m ark a rentow a, która sam a
stanowiła tylko kolejny świstek papieru z zapisaną obietnicą.
P raw n ą redukcję m arki papierowej do tego ekstrem alnie m a
łego ułam ka usankcjonow ała dopiero ustaw a m o n e ta rn a z 30
sierpnia 1924 roku, zezwalająca na wymianę bankno tu z n api
sem „Eine Billion M a rk ” (i z uzupełniającym , dla jasności, n a
pisem „1000 M illiarden”) na je d n ą reichsm arkę.
Z atem bezpośrednią podstaw ą stabilizacji było nie wstrzy
m anie drukow ania pieniędzy, ale rygorystyczne zdyscyplinowa
nie wydatków państw a poprzez odmowę dalszych kredytów dla
rządu i przejście od m arki o zm iennej wartości z pow rotem do
stałego p ary tetu wobec złota i dolara.
Sztuczka polegająca na zdobyciu zaufania zadziałała. Ren-
ten m ark a , doraźne rozwiązanie m ające umożliwić dystrybucję
zbiorów w 1923 roku, stała się bronią, która u trzym ała w obie
gu banknot o nom inale biliona m arek do czasu w prow adzenia
reichsm arki rok później. „Na podstawie tego prostego faktu
- pisał Bresciani-Turroni - że nowy pieniądz papierowy7 różnił
się nazwą od starego, ludzie myśleli, że je s t on czymś innym
od m arki papierowej. [...] Został zaakceptowany, pom im o fak
tu, że była to niew ym ienialna w aluta papierowa. Trzymano go
i nie wydawano tak szybko”.
Podobnie działo się nie tylko w Austrii, ale też w przypadku

rzekomej pożyczki w złocie uruchom ionej w sierpniu w N iem
czech - nie m iała ona żadnego rzeczywistego zabezpieczenia,

lecz obligacje dłużne oznaczono napisem „stabilna w artość”
i to wystarczyło, żeby ludzie nie tylko je akceptowali, ale i gro
madzili. Szybkość w prow adzania pieniędzy do obiegu przeszła
z szalonego galopu do spokojnego stępa. W przypadku m arki
rentowej fakt, iż zdobyła zaufanie rolników, był korzyścią naj
ważniejszą. O d dnia rozpoczęcia stabilizacji istniały przynaj
mniej perspektywy, że żywność napłynie do m iast i pewnego
dnia budżet kraju da się znowu zrównoważyć.
D r Schacht stał w obliczu dwóch bezpośrednich problem ów
przy wprow adzaniu nowego środka wy miany. J e d e n stanowił
czarny rynek - gdzie w ostatn im tygodniu listopada cena dola
ra doszła do 12 bln m arek, poziomu niem al trzykrotnie wyższe
go od nowego oficjalnego kursu. D rugim były pieniądze zastęp
cze (Notgeld), które w dużej m ierze traktow ano podobnie ja k
m arki papierowe i które stanowiły najpoważniejsze zagrożenie
dla trwałej stabilizacji. „Każdy swoim własnym B ankiem R ze
szy” - ten system Schacht był zdeterm inow any zlikwidować.
Ogłoszenie, że Bank Rzeszy nie będzie ju ż akceptow ał nowych
emisji Notgeld, wywołało lawinę protestów ze strony tych, którzy
przyzwyczaili się do drukow ania własnych pieniędzy i nieźle się
na tym dorobili kosztem banku centralnego.
25 listopada na burzliwym spotkaniu w Kolonii kom isarz
ds. waluty narodowej oparł się prośbom i groźbom wielkiego
zgrom adzenia przemysłowców i urzędników m unicypalnych
- wszyscy dom agali się przywrócenia akceptacji dla Notgeld -
i oznajmił, że podtrzym uje swoją decyzję i należy się znowu
przyzwyczaić do tw orzenia budżetów ze stabilnym i liczbami.
W końcu nadszedł dzień sądu. M ając wszelkie powody do obaw,
Niemcy wchodziły niepewnie w mroczny grudzień.
Z czarnym rynkiem poradzono sobie autom atycznie, choć nie
mniej szorstko. Spekulanci zamykający swoje księgi rachunko
we pod koniec listopada, gdy czarnorynkowy kurs dolara był na
najwyższym poziomie, nie mieli pieniędzy, by zrealizować swoje
zobowiązania. Nie dało się już tak jak wcześniej uzyskać kredy
SCHACHT | 2 4 3
tu z Banku Rzeszy, więc każdy, kto kupił am erykańską walutę,

płacąc za jednego dolara 12 bilionów m arek, musiał j ą teraz
odsprzedać po kursie 4,2 biliona m arek za dolara, tracąc dwie
trzecie swoich inwestycji. Przed 1 grudnia w ten sposób wróciły
do Banku zagraniczne waluty warte 10 min funtów. Spekulanci
przenieśli się do Paryża, żeby manipulować frankiem , a ich wy
jazd stanowił pierwszy sygnał, że nastąpiła stabilizacja.
D r Schacht zajmował pojedynczy pokoik, który kiedyś był
pom ieszczeniem gospodarczym sprzątaczki, z oknem na po
dwórze m inisterstw a finansów. Z tego stanowiska w ciągu nie
spełna tygodnia przeprowadził niem iecki system finansowy7
z totalnego chaosu do stabilizacji. Jeg o sekretarkę, pannę Stef-
feck, proszono potem , by opisała jego pracę:
C o robił? Siedział n a swoim krześle i palił w swoim m ały m

c ie m n y m pokoiku, w k tó rym n a d al czuło się w oń starych sz m at
do podłogi. Czy czytał listy? Nie, nie czytał listów. Czy pisał li
sty? Nie, nie pisał listów. B ardzo dużo telefonow ał —dzwonił we
wszystkich k ieru n k a c h , do każdego m iejsca w N ie m c ze ch i za
g ran ic ą, któ re m iało cokolwiek w spólnego z pien ięd z m i i wy
m ia n ą w alu t, a także z B a n k ie m Rzeszy i m in is te rs tw e m fin a n
sów. I palił. Nie je d liśm y dużo w ta m ty m czasie. Zwykle późno
w ychodziliśm y z b iu ra i często je c h a liśm y do d o m u o s ta tn ią ko
lejką po dm iejską, trz e c ią klasą. O p rócz tego nie robił nic.
Tajem ne i skomplikowane m anipulacje finansowe w m i

nisterstw ie finansów przeszły niezauważone przez większość
ludności, której zm artw ieniem 15 listopada był głód, chłód
oraz stale rosnące społeczne ubóstwo i niezadowolenie. W ca
łym Berlinie dochodziło do zam ieszek i rabunków. U chw alenie
ustawy S tre se m a n n a o nadzwyczajnych upraw nieniach rządu
dało większe możliwości działania von Seecktowi, który teraz
polecił władzom wojskowym, by wsparły adm inistrację cywilną
w kontroli cen żywności - ale m im o to Kom isja R eparacyjna
uznała za stosowne odesłać do dom u swój żeński personel.
W ciągu trzech dni od oficjalnej stabilizacji na rynkach wca

le nie pojawiło się więcej żywności. Wysoka cena m ięsa wołowe
go i baraniego, którego było dużo, wykluczała jego powszechne
spożycie. Do m iast nie dostarczano wcale wieprzowiny, ponie
waż - j a k pisano w ra p o rtach - chłopi sami j ą zjadali. Ze wzglę
du na brak sztucznych olejków z zagranicy występował duży
niedobór paszy dla krów i produkcja m leka spadała. C odzienne
spożycie m leka w Berlinie, wynoszące wcześniej 1,8 min litrów,
zmniejszyło się do 130 tys. litrów, a największy zakład m leczar
ski w mieście, Bollo, sprzedawał tylko 25 tys. litrów dziennie,
podczas gdy przed wojną jego dzienna sprzedaż przekraczała
1 min litrów. Nie było m asła, a nawet gdyby było, to i tak dla
większości ludzi okazałoby się za drogie.
Bardziej niż katastrofy finansowej socjalistyczni politycy
obawiali się upadku nowej dem okracji w Niemczech. O d stłu
m ienia wystąpień lewicy w Turyngii R eichstag kipiał z o burze
nia na kanclerza. 23 listopada głosy socjalistów doprowadziły do
odwołania jeg o gabinetu po wniosku o wotum nieuf ności - jak o
uzasadnienie podawali oni fakt, że nie chce zakończyć stanu
wyjątkowego. Istniały je d n a k także inne powody ich niezado
wolenia. S tresem an n objął urząd w sierpniu, żeby powstrzymać
inflację, a tym samym doprowadzić do odejścia dr. H avenstein a
- ten je d n a k dziwacznym zrządzeniem losu u m arł 20 listopada,
dokładnie w dniu stabilizacji, i w ten sposób opuścił stanowisko
prezesa banku centralnego. M ianowanie przez S tresem an n a
H ilferdinga m inistrem finansów nie powstrzymało inflacji -
i gdy S tresem an n podał się do dymisji, nie było wcale oznak,
by n astępca H ilferdinga, dr Luther, mógł mieć jakieś większe
osiągnięcia na tym polu. Nawet zwolennicy S tre se m a n n a p a
m iętali też, że objął on urząd na fali optym izm u po brytyjskiej
nocie dyplomatycznej z 11 sierpnia, deklarując, iż bierny opór
w Zagłębiu Ruhry nie ustanie* - je d n a k osobiście go przerwał,
* D ramatyczne wprowadzenie w sierpniu ledwo żywych z głodu biedaków na te

ren Reichstagu również przyczyniło się do upadku rządu Cuno.
SCHACHT | 2 4 5
a nadal nie osiągnięto żadnego porozum ienia z Francuzam i.

Zagłębie Ruhry stanowiło o statn ią kwestię sporną - możliwość,
że tam tejsi robotnicy zostaną pozostawieni w łasnem u losowi po
tylu miesiącach biernego oporu, przesądziła o wyniku głosowa
nia, m im o istnienia ryzyka, iż je d e n prawicowy gabinet zastąpi
drugi - jeszcze bardziej prawicowy7.
Brak zaufania do S tresem an n a, śm iertelnie już zm ęczone
go, nie oznaczał wcale przeniesienia go na kogokolwiek innego.
Lord D ’A bernon pisał, że działania von Seeckta, m im o iż dyk
tatorskie, są um iarkow ane i taktow ne - ale w ostatn im tygo
dniu listopada stwierdził, że zam ęt w niemieckiej polityce jest
„nie do opisania”, problem z Zagłębiem Ruhry staje się b a r
dziej dotkliwy niż kiedykolwiek wcześniej, a trudności finanso
we nie ustępują. Oprócz poskrom ienia kom unistów w H a m b u r
gu i D reźnie, gdzie byli wyjątkowo mocni (ostatni dekret von
Seeckta rozwiązywał skrajne p artie na lewicy i prawicy, co spo
wodowało uspokojenie um iarkow anej części społeczeństwa),
D ’A bernon nie potrafił dostrzec żadnego światełka w tunelu.
Powoli je d n a k powracał rozsądek. U padek S tresem an n a
i problem y polityczne, jak ie spowodował, przesłoniły bardziej
obiecujące zdarzenia, ale im nie zagroziły. U dało się nagle
sklecić porozum ienie między właścicielami kopalń w Zagłębiu
Ruhry a M IC U M , francusko-belgijską Kom isją Kontroli, która
zastąpiła niemiecki syndykat węglowy, gdy siły okupacyjne za
jęły obszar Ruhry. Na mocy tego układu właściciele kopalń m ie
li dokonać pełnych dostaw reparacyjnego węgla i koksu oraz
zapłacić 15 min dolarów zaległego podatku węglowego. W ten
sposób zabezpieczono „zobowiązania produkcyjne”, o których
mówił wcześniej Poincare, za oczywistą cenę pogorszenia p e r
spektyw7na uzdrowienie niemieckiej gospodarki. Otworzyła się
też dla Francuzów7 możliwość wyjścia z Zagłębia Ruhry (cho
ciaż jeszcze z niej nie skorzystano - najpierw m usiał odejść
Poincare).
Poza zew nętrznym porozum ieniem pojawiły się też in
ne kwestie. Decyzja, by oprzeć opłaty pocztowe na parytecie
złota; ogłoszenie, że w ciągu dwóch miesięcy pracę straci 10

procent pracowników kolei i zostaną wprowadzone inne d ra
styczne oszczędności; zgoda górników, by pracować pod ziem ią
(na razie) 8 godzin dziennie zam iast 7,5 godziny, oraz urzęd n i
ków i pracowników państwowych, a nawet robotników z a tru d
nionych w hutnictw ie żelaza i stali, by wrócić do 9-godzinnego
dnia pracy; redukcja oficjalnych płac do poziomów niższych niż
przed wojną - wszystko to były istotne elem enty nowego, tw ar
dego realizm u, który zaczął ogarniać cały kraj.
Takie kroki zostały wzmocnione, po pierwsze, przez upadek
tymczasowego rządu Republiki Reńskiej, a po drugie, przez
objęcie stanowiska kanclerza przez dr. W ilhelm a M arx a z N ie
mieckiej Partii C e n tru m , który 30 listopada utworzył gabinet
ze S tresem an n e m jak o m inistrem spraw zagranicznych. Gdy
8 grudnia R eichstag ogłosił przerwę w obradach do połowy
stycznia, oznaczało to koniec kryzysu rządowego i p a rla m e n
tarnego, rozpoczętego, gdy we wrześniu porzucono politykę
biernego oporu.
Główny problem stanowiło rosnące bezrobocie. Trudno
określić, w jak im stopniu akt stabilizacji wpłynął na liczbę osób
bez pracy. J u ż wcześniej stan niem ieckich finansów i gospo
darki pogorszył się za bardzo, by jakiekolwiek działanie mogło
spowolnić czy zatrzym ać silny tren d wzrostu liczby osób pozo
stających bez pracy - a czasy, gdy półśrodki mogły znowu odro
czyć straszny dzień masowego bezrobocia, z pewnością minęły.
W sytuacji gdy sta ra w aluta zupełnie przestała być akceptow a
na, nie istniał sposób, by drukow anie pieniędzy mogło dłużej
zapewnić komukolwiek pracę. Teraz wy bór był ju ż prosty: albo
bezrobocie i chaos finansowy', albo bezrobocie i dyscyplina m o
n etarn a. K ażda z tych możliwości oznaczała nieszczęście, ale
ta d ruga daw ała przynajm niej nadzieję na żywność i wyjście
ze ślepej uliczki. Bezrobotni w N iem czech początkowo wcale
nie dostrzegali tej różnicy. Tydzień bezkrólewia między u p ad
kiem gab in etu S tre se m a n n a a uform ow aniem się nowego rzą
du M arxa przyniósł powrót - znowu w głównej m ierze inspiro
SCHACHT | 2 4 7
wanych przez kom unistów - rozruchów w Dusseldorfie, Essen

i G elsenkirchen, zbrojnych walk z policją i znacznego rozlewu
krwi. Brakowało żywności.
J
Pierwszy sygnał, że stabilizacja je st faktem , stanowił zapewne

exodus do Paryża międzynarodowych spekulantów, zwabionych
depresją franka; kolejne oznaki nie były ju ż je d n a k tak mile wi
dziane. Podatki stały się teraz wielkim ciężarem . Stopy procen
towe pozostały wysokie - na poziomie 100 procent. Niedobór
kapitału i kredytu oznaczał wysokie ceny i zamykanie fabryk.
Koszty u trzym ania ciągle pięły się w górę, teraz w w artościach
realnych. N iektóre rzeczywiste koszty wzrosły bardzo gwałtow
nie, na przykład czesne na uniw ersytetach, co spowodowało
mniejszy nabór studentów. Zasiłki państwowe i samorządowe
były jeszcze bardziej niewystarczające niż wcześniej. Związki
zawodowe, których fundusze zostały unicestwione przez upa
dek m arki papierowej, pogrążyły się w chaosie.
Na wcześniejszych etapach inflacji płace robotników były ni
skie, ale w zasadzie wystarczające. Gdy kurs waluty zaczął gwał
townie spadać, tru d n a sytuacja klasy robotniczej znacznie się
pogorszyła. Teraz nagły szok stabilizacji spowodował trudności
niem al nie do zniesienia. Do świąt Bożego N arodzenia łączna
liczba zarejestrowanych bezrobotnych na terenie nieokupowa-
nych Niemiec, cały czas rosnąca, przekroczyła 1,5 min - czyli
była dwa razy większa niż na początku listopada; jed n ak rze
czywista liczba osób bez pracy wynosiła prawdopodobnie o m i
lion więcej, a liczba tych, którzy pracowali wr skróconym czasie
lub za zredukowane płace, obejmowała większość pracowników.
A rth u r Rosenberg, przedstawiciel skrajnej lewicy, szacował, że
tylko 30 na 100 robotników7jest zatrudnionych na stałe. W krót
ce musieli oni zaakceptować każde warunki płacowe lub czaso
we - z tej sytuacji w pełni korzystali przyciśnięci do m ury praco
dawcy, mając za sobą życzliwą i znużoną neutralność rządu.
Rzeczywiście, niemiecki rząd po przykręceniu śruby w kraju
i uczynieniu Schachta dożywotnim prezesem Banku Rzeszy nie
mógł zrobić ju ż nic innego, ja k tylko liczyć na to, że lekarstwo

zadziała, przygotować nowe rozporządzenia podatkowe i za
lecać takie działania łagodzące trudności ludzi, które nic nie
kosztują. N a przykład tymczasowo zniesiono rozprawy przed
ławą przysięgłych, ze względu na finansowe trudności człon
ków tych gremiów. Większy akt wiary, wynikający z konieczno
ści, stanowiła decyzja, by tylko połowę w ynagrodzenia wypła
cić urzędnikom w tygodniu kończącym się 17 grudnia, a resztę
uiścić po zasileniu skarbu państw a przez wpływy' podatkowe.
Ale tu istniał realny powód, aby żywić nadzieję. Podatki szyb
ko oparto na parytecie złota. Podczas gdy bezpośrednio przed
stabilizacją deficyt budżetowy między wpływami a wydatkam i
wynosił 99 procent, w okresie po 20 listopada spadł do 92 pro
cent, a w ostatnich dziesięciu dniach grudn ia do 44 procent.
Dochody w grudniu 1923 roku wyniosły 33 min m arek w złocie
- ale w styczniu 1924 roku ju ż 440 min, co stanowiło 95 pro
cent wydatków. Po lekkim załam aniu w lutym budżet udało się
w końcu zrównoważyć w m arcu 1924 roku.
Chociaż sukces R en ten b an k u w naprawie niem ieckich fi
nansów znacznie przekroczył wszelkie oczekiwania, jego naj
ważniejszy bezpośredni triu m f stanowiła realizacja pierwszego
celu powszechnie akceptowanej w aluty - dystrybucji zbiorów.
R aporty medyczne za 1922 rok pokazały, że w każdym dużym
mieście w N iem czech istnieją wielkie obszary strasznego nie
dożywienia. Wśród ludności miejskiej brak żywności, odzieży
i ciepła powodował wszystkie towarzyszące tem u dolegliwości,
od wrzodów do krzywicy, od zapalenia płuc do gruźlicy, a sytu
ację tę pogarszały jeszcze szybujące koszty lekarstw. Kolejny
rok nieskończenie większego niedostatku przyniósł jeszcze b a r
dziej tragiczne skutki, a teraz dochodziła do tego d em oraliza
cja, wynikająca z przedłużającego się bezrobocia, które miało
nastąpić.
W połowie g rudn ia w m iastach znowu zaczęła się je d n a k po
jaw iać żywność - a była to wyłącznie zasługa m arki rentowej.
Przed listopadem 1923 roku jedyny wzrost w liczbie zwierząt
SCHACHT | 2 4 9
ubijanych na mięso zanotow ano w przypadku psów* - po stabi

lizacji spożycie każdego artykułu codziennej potrzeby - piwa,
wieprzowiny, kawy, cukru, tytoniu (z wyjątkiem psiego mięsa)
- w zrastało regularnie. W pierwszy dzień świąt Bożego N aro
dzenia 1923 roku lord D ’A bernon pisał o „magicznej różdżce
stabilizacji w aluty”:
N a w e t n a jb a rd z ie j fa n a ty c z n y o ręd o w n ik stab ilizacji - a tego

ty tu łu nie o d d a m n ik o m u - nie m ógł p rzew id zieć b a rd z iej n ie
zwykłych jej e fe k tó w niż te, k tó re te r a z obserw ujem y. W d u
żych m ia s ta c h j e s t m n ó stw o żywności; n a ry n ek t r a f ia ją w ielkie
ilości z ie m n ia k ó w i zbóż; m asło , k tó re m o ż n a było d o sta ć tylko
w lepszych d z ie ln ic ac h , te r a z o fero w an e j e s t w szędzie, choć po
wysokiej c enie. W rz e ź n ia c h u b ija się du żo z w ierząt, a sp rz ed
sklepów m ię sn y c h i spożywczych z n ik n ę ły kolejki. E k o n o m ic z
ne o d p rę ż e n ie p o c ią g n ę ło za so b ą u sp o k o je n ie polityczne - nie
d y sk u tu je się j u ż o d y k ta tu r z e i pu c za ch , i n a w e t s k ra jn e u g r u
p o w a n ia przestały, n a razie, sp ra w iać kłopoty.
Euforia pierwszych miesięcy po stabilizacji udzieliła się

Bresciani-Turroniem u, który sześć lat później pisał o zbawien
nym wpływie tej reformy:
H a n d e l odżył, sy tu a cja żywnościow a w m ia s ta c h się p o p raw iła ,

siła nabyw cza w ielu klas społecznych w zrosła, z ac zę to pon ow
nie o tw ie ra ć fabryki, b e zro b o cie g w ałtow n ie spadło, a ożywia
j ą c a fala z a u f a n ia w z m o g ła e n e rg ię ludzi.
To wszystko była praw da - przez pewien czas. W lutym 1924

roku dr Kuczyński, czołowy niemiecki statystyk, potwierdził, że
w życiu N iem iec dokonała się wielka przem iana:
* Mięso psów miało uzupełnić braki wieprzowiny.

R ó ż n ic a w n a s tr o ja c h społecznych w p o ró w n a n iu ze s ta n e m
sp rz ed dw óch m iesięcy [m ówił b ry ty js k ie m u a m b a sa d o ro w i]
j e s t a b s o lu tn ie z d u m ie w a ją c a . W te d y wszyscy byli p rz y g n ę
bieni i sądzili, że n a d c ią g a k a ta s tr o f a . Dzisiaj są p ełni w iary
i z a u fa n ia . Nie m a d la teg o ż a d n e g o fizycznego czy e k o n o m ic z
n e g o pow odu - ta z m ia n a m a głów nie c h a r a k t e r psychologicz
ny. M o ż n a by pow iedzieć, że o p ie ra się n a m a rc e re n to w e j, ale
p rze cie ż j e s t o n a swego ro d z a ju o sz u stw e m , więc n a le ża ło b y
raczej pow iedzieć, iż stan o w i e fe k t z a p r z e s ta n ia d r u k o w a n ia
pieniędzy, a m ów iąc ściśle - p r z e k o n a n ia , że w k o ńcu z a p r z e
s ta n o d r u k o w a n ia pieniędzy. To w zbudziło u ludzi tyle z a u f a
nia, iż te ra z tr z y m a ją p ie n ią d z e w k ie s z e n ia c h i w kasie - d z i
siaj j e s t w o b ieg u 125 m in funtów , choć je sz c z e we w rz e ś n iu
było tylko 5 m in.
Rozsądek powrócił do finansów Niemiec, a rok 1924, okres

często skrajnych rygorów7 m onetarnych, niewątpliwie um ocnił
uzdrowienie finansowe. J e d n a k gdy w sierpniu przyjęto plan
Dawesa, a latem i jesien ią bezrobocie zachęcająco spadło, po
jawiły się złudne nadzieje, że lata lekkomyślnej rozrzutności
m ożna tak łatwo spłacić albo że to, przez co kraj przeszedł, nie
pozostawi trwałych efektów7w um ysłach ludzi. Zubożenie klas
średnich, z którego podnieśli się jedynie najbardziej odporni,
stanowiło tylko część ceny. Ekonom iczne rozliczenie miało je sz
cze nadejść, a polityczne - powiedzieliby niektórzy - nastąpiło
dopiero w 1933 roku, gdy trzeb a było znowu zaczynać n a p ra
wiać gospodarkę.
14. Wybuch bezrobocia
D
r Schacht, au to r reformy, nie m iał złudzeń co do jej m a n k a
mentów. Rozum iał, że m ark a rentow a może powstrzymać
inflację tylko przez pewien czas, że konieczne są nowe kredy
ty z zagranicy i że nie m ożna w żadnym razie odejść (pomimo
próśb rządu, który rozpaczliwie szukał pieniędzy) od n a jb a r
dziej rygorystycznej dyscypliny finansowej. Nie wolno było zro
bić nic, co groziłoby zachwianiem stabilizacji walutowej albo
równowagi budżetowej. „Po długiej dewaluacji - mówił Schacht
24 stycznia 1924 roku - stabilizację m ożna odzyskać tylko kosz
tem ostrego kryzysu. Je ste śm y w środku tego kryzysu. H andel
zagraniczny je st sparaliżowany. Bilans handlowy pozostaje do
datni [tj. na korzyść Niemiec] tylko dlatego, że im port ustał,
ponieważ im porterzy nie m ają środków na zapłatę. Przemysł
karm i się starym i za p asam i”.
Schacht spotkał się ju ż z lordem N o rm an em , prezesem
Banku Anglii, w sprawie finansow ania Golddiskontbank, projek
tu, który z powodzeniem zapobiegł powstaniu nowego banku
emisyjnego N adrenii, w spieranego przez Francuzów. Pod ko
niec stycznia udał się zaś do Paryża, gdzie komisja Dawesa
(przewodniczył jej C harles Dawes, am erykański finansista)
rozpoczynała posiedzenia dotyczące pomocy dla Niem iec oraz
przyszłości reparacji. Lodowate spotkanie z Poincarem poka
zało Schachtowi, że Francja nadal m a kategoryczne roszczenia
i wciąż bardzo jej zależy na separatyzm ie N adrenii.
Zaufanie, które powróciło do Niem iec, w niewielkim stop
niu wpłynęło na sytuację przemysłowców w zachodnich pro
wincjach. Aby zaspokoić pilną potrzebę funduszy z kraju i za

granicy, zaczęli oni teraz szukać porozum ienia z Francuzam i,
gdyż uznali (jak to ujął S tresem an n ), że podstawowym obo
wiązkiem patrioty je s t zarabianie pieniędzy, a nie bankructwo.
Ta myśl przyświecała im ju ż od wielu lat, a u S tinnsa dało się
zauważyć więcej niż u innych tej niebezpiecznej gotowości, aby
przystać na wszystko, co zaproponuje Paryż. Nie przejm ow ał
się tym, że wspierany przez Francuzów bank reński, stojący
w opozycji do Banku Rzeszy, jeszcze bardziej wzmocniłby te n
dencje separatystyczne.
Ani nowe zaufanie, ani nowy d ostatek nie dotarły też do
biednych i bezrobotnych, zwłaszcza na obszarze N adrenii i Z a
głębia Ruhry. Stabilizacja wywarła niszczycielski wpływ na wiele
działów handlu żywnością, szczególnie na jej importerów. Gdy
m ark a nadal traciła na wartości, kupcy mogli narzucać wysokie
ceny, uzasadniając to faktem , iż m uszą sobie zrekom pensow ać
spodziewany spadek. Ja k o że otrzymywane pieniądze w’ p rakty
ce często wym ieniano na rzeczy o stabilnej wartości, rozwinął
się niezdrowy rodzaj biznesu. Nie tylko kupcom (i większości
rolników) tru d n o było powrócić do świata nudnych, małych
zysków - wielu zostało zaskoczonych dostępnością tańszej, im
portowanej żywności, któ ra sprawiła, że pozostali z wielkimi,
kosztownymi, często łatwo psującymi się zapasam i. Najwięk
si importerzy, którzy zamawiali towary w sytuacji szybko po
stępującej deprecjacji pieniądza, licząc na to, że spłacą długi
zdewraluowanymi m ark am i kosztem Banku Rzeszy, nagle s ta
nęli przed groźbą bankructw a, wpadli w panikę i zaczęli rzucać
swoje zapasy na rynek.
W ten sposób w trzecim tygodniu stycznia 1924 roku z Ko
lonii napłynęły raporty o „obfitych d o staw ach” wrarzyw i owo
ców, krajowych i zagranicznych: niem ieckich ziemniaków,
jajek i m asła; włoskich kalafiorów, kanaryjskich pomidorów,
hiszpańskich winogron, am erykańskich jab łek , francuskich
orzechów. Dwa tygodnie później obfitość przeszła w n ad m iar
i żywność zalała rynek. Sprzedawcy błagali ludzi, by kupowali
WYBUCH BEZROBOCIA | 2 5 3
m leko po 18 fenigów za pół litra (niecałe 3 pensy). N a nabyw

ców czekały całe góry hawajskich ananasów, kolum bijskiego
łososia i am erykańskiej wołowiny w puszkach - a wszystko to
stanowiło efekt b an k ru ctw a lub niem al bankructw a. Chociaż
ceny stawały się coraz niższe - piwo przy każdej kolejnej zm ia
nie taniało o 25 procent - towarów nie dało się sprzedać, po
nieważ duża część ludności po prostu nie m ogła sobie na nie
pozwolić. N apraw dę m nóstwo było cierpienia, w części d la te
go, że wielu robotników strajkow ało z powodu pow rotu 10-go-
dzinnego dnia pracy, a jeszcze bardziej ze względu n a to, iż
wiele dużych fabryk zostało zam kniętych. W Zagłębiu R uhry
i w N adrenii w każdym mieście widziało się tłum y bezrobo t
nych na ulicach.
Żywność była tam tańsza, ale niewielu zarabiało lub otrzy
mywało dostatecznie dużo, żeby móc j ą kupować. W pozosta
łej części Niemiec, chociaż warzywa nadal pozostawały drogie,
ceny spadały z bardziej zasadniczych powodów. W czasie świąt
Bożego N arodzenia za 1 bln m arek (milion milionów, równo
w artość jed nej m arki rentow ej) m ożna było kupić dwie lub trzy
pom arańcze, ale w lutym za tę sam ą sum ę dostawało się ju ż
20 lub 30 pom arańczy od bezrobotnych, którzy - ku irytacji
sklepikarzy - sprzedawali je na ulicy. M argaryna kosztowała
500 mld m arek za kilogram , chociaż wcześniej jej cena wy
nosiła 800 mld. C en a m rożonego m ięsa spadła z 600 mld do
450 mld m arek za pół kilogram a, chociaż najlepsze kawałki n a
dal kosztowały 4 bln m arek (4 szylingi) za pół kilogram a.
Z ekonomicznego p u n k tu widzenia n astała nowa era, ale
am b asad a brytyjska pisała do kraju:
B iedacy nie m a j ą ta k n a p ra w d ę d o s ta te c z n ie dużo je d z e n ia ,

p oniew aż nie d y sp o n u ją w y s ta rc z a ją c ą ilością pieniędzy, żeby
k orzystać z niższych c en n a ryn ku - ró w nież z pow odu stra jk ó w
i n iepokojów społecznych, z a sto ju w p rz e m y śle i ek spo rcie. N a
s tą p ił ogólny w zrost kosztów u tr z y m a n ia , p o d ro ża ło o g rz e w a
nie, św iatło i m ie s z k a n ia - b a rd z ie j niż w W ielkiej B ry tan ii.
Ludzie potrzebowali pracy. Zasiłek dla bezrobotnych był

niewystarczający, a zarobki pracujących w mniejszym wym ia
rze godzin nie zaspokajały nawet najbardziej podstawowych
potrzeb.
W Bawarii po zakończeniu 24-dniowego procesu H itlera,
rozpoczętego 2 lutego 1924 roku, szybko powrócił polityczny
spokój. Sam proces, który dał Hitlerowi możliwość za p reze n to
wania się na arenie ogólnokrajowej i międzynarodowej, zakoń
czył się m inim alnym i wyrokami dla wszystkich oskarżonych -
co wielu z nich uznało za afront - w tym dla Ludendorffa, który
przyjął swoje uniew innienie z obrzydzeniem , a przynajm niej
tak twierdził. Pod koniec roku R obert Clive, brytyjski konsul
generalny w M onachium , spoglądając wstecz na wydarzenia,
których był świadkiem, zanotował:
N aro d o w y socjalizm ro zk w itał w d e p re sji 1923 roku. P a n o w a ł

w te d y n a stró j o bojętności. P roces H i t l e r a pozbaw ił z łu d z eń
ba rd z iej ro zsąd n y c h ludzi, chociaż tro c h ę później je g o p a r t i a
uz y sk ała j e d n ą p i ą t ą głosów w w y b o ra ch do L a n d ta g u . [...]
N ajw ięk szym w ro g ie m H i t l e r a j e s t m a r k a re n to w a . Nie d a się
p rz e c e n ić k o rzy stn eg o e fe k tu sta b iliza cji w a lu ty d la p e r s p e k
tyw B aw arii i całych N ie m iec . G dy k o n fe re n c ja lo n d y ń sk a [do
tycząca w d ro ż e n ia p la n u D aw esa] z e b r a ła się w lipcu 1924 ro
ku, sześć m iesięcy sta bilizacji j u ż w yw arło u sp o k a ja ją c y wpływ
n a n a cjo n alisty cz n y ch narw ańców .
Von K ah r i von Lossow ustąpili w połowie lutego 1924 ro

ku, pozwalając na przywrócenie poprawnych stosunków między
Baw arią a Rzeszą.
Oczywiście również wr Bawarii klasy średnie niezm iernie pod
upadły. Tak wyglądała sytuacja w m iastach w całych Niemczech,
chociaż trudno powiedzieć, czy bardziej dotkliwy - związany
z większym głodem i chłodem - był dla nich koniec 1923, czy
1922 roku - już Boże Narodzenie 1919 roku przyniosło skrajną
nędzę tak wielu. Ludzie, którzy utrzymywali się z oszczędno
ści, rent, emerytur, zasiłków dla inwalidów7 wojennych, wypłat

z ubezpieczenia czy innych stałych dochodów, musieli nadal ra
dzić sobie, sprzedając rozm aite przedm ioty ze swojego dobytku
lub szukając pracy dorywczej. Często żywili się w komunalnych
garkuchniach, wydających biedakom bezpłatną zupę.
Były ich miliony, ale żaden z nich nie pobierał zasiłku dla
bezrobotnych. Ich m ajątek zabrała wojna, choć sami o tym nie
wiedzieli. Szukali pomocy charytatywnej, lecz na próżno - in
stytucje dobroczynne i towarzystwa religijne, podobnie ja k
fundacje literackie i naukowe oraz liczne uniw ersytety i szpi
tale, również straciły źródła dochodów7 i niezm iernie zuboża
ły. Każdy, kto m iał obligacje przemysłowe, stracił swój kapitał,
a zyskały na tym koncerny przemysłowe, które wykupiły sw7oje
zobowiązania za papierowe pieniądze bez wartości. Każdy, kto
w 1913 roku m iał akcje przemysłowe, stracił trzy czwarte swo
jeg o kapitału, a przez lata dostaw ał m arn e grosze w7 dywiden
dach - choć w praktyce przew ażająca część ludzi spanikowała
dużo wcześniej i sprzedała większość akcji spekulantom , któ
rzy zgromadzili m ajątek narodowy w sw7oich rękach i wypłacali
sobie nie dywidendy, tyiko „h o n o raria”. K apitał N iem iec uległ
bolesnej redystrybucji - nie był ju ż w m iarę rozsądnie rozłożo
ny między miliony ludzi, lecz tworzył napęczniałe kluchy po
śród nowej plutokracji.
C zęsto zauważano, że nędza spowodowana przez inflację nie
je st powszechna. O znaki wielkiego bogactw7a - z którym osten
tacyjnie obnosili się nuworysze - doprowadziły wielu obserw a
torów, w tym Francuzów, do błędnego przekonania, iż odmowa
natychm iastowej spłaty reparacji wojennych przez Niemców
wynika z ich germ ańskiej nikczemności. Istnienie pełnego
za tru d n ie n ia do m o m en tu zajęcia Zagłębia Ruhry, wyraźnie
prosperująca klasa robotnicza, p rężna gospodarka, kwitnący
rynek wewnętrzny, silna, konkurencyjna pozycja na rynkach
zagranicznych, fabryki produkujące p ełn ą p a rą - wszystko to
było możliwe dzięki o grom nem u zadłużeniu państw a i mogło
zmylić każdego.
Inflacja nie u derzała je d n a k we wszystkich tak sam o i część

społeczeństwa była n arażona zdecydowanie bardziej. O klasie
rentierów - ludzi, których utrzym anie zależało od oszczędno
ści albo od ren t i em ery tu r - ju ż wspom niano. Do dotkniętych
przez inflację należały też słabo opłacane profesje - sędziów,
oficerów wojskowych, deputow anych do p a rla m e n tu i im po
dobnych - ich pozycję i godność tradycyjnie wspierały pryw at
ne środki. Były też inne grupy, głównie przedstawiciele wolnych
zawodów, których usługi potencjalni klienci uznali za zbędne,
przynajm niej przez pewien czas. Na przykład wzięcie adwoka
ta stało się luksusem. Kto w takiej sytuacji kupowałby książki?
Kom u się śpieszyło, żeby uzyskać poradę architekta? Sztuka
i prywatne lekcje mogły poczekać. Nie było też pędu do porad
medycznych, poza leczeniem w nagłych przypadkach, a nawet
wtedy ludzie nie zawsze byli w stanie zapłacić tak szybko albo
tyle, ile życzyłby sobie doktor - zgłaszało się mało prywatnych
pacjentów, a firmy ubezpieczeniowe nie były w stanie wypła
cać pełnych honorariów lekarzom , gdyż inflacja zniszczyła ich
fundusze. Nikt nie potrafił powiedzieć, ile osób na utrzym aniu
ludzi wolnych zawodów cierpiało niedostatek na skutek takiej
recesji w biznesie.
Powszechnie ocenia się, że najbardziej zubożały klasy śred
nie, ale to tylko część historii. Z pewnością ich przedstaw icie
le mieli oszczędności, które mogli stracić, i je stracili, czy to
w formie papierowej, czy wr postaci biżuterii, srebra, mebli,
obrazów i innych cennych rzeczy - z nimi też musieli się roz
stać. Niewątpliwie właściciele m ieszkań, jeżeli nie mieli innych
źródeł utrzym ania, zostali doprowadzeni do skrajnej nędzy
z powodu ograniczenia czynszów do określonych nom inalnie
sum lub z powodu konieczności w yprzedania nieruchom ości po
zaniżonych cenach, żeby po prostu zdobyć środki na życie. N ie
którzy właściciele domów przeżyli, wynajm ując m ieszkania po
realistycznych stawkach.
J e d n a k nie tylko klasa średnia przeszła tw'ardą szkołę. Pod
czas gdy zorganizowani, zrzeszeni w związkach zawodowych
robotnicy w większości potrafili utrzym ać swoje płace na ak

ceptowalnym (choć niewysokim) poziomie, przynajm niej do
czasu, gdy walka o Zagłębie Ruhry zaczęła dławić gospodar
kę całego kraju, pracownicy niezrzeszeni poszli na dno razem
z klasą średnią. G ru p a ta obejm owała najróżniejsze zawody,
od krawców7 i taksówkarzy, do kom iniarzy i służących, m ala
rzy, ogrodników, szoferów, stolarzy, ekspedientów sklepowych,
drukarzy, praczek, wytwórców mebli, portierów; pracowników
wykwalifikowanych i niewykwalifikowanych, mężczyzn i ko
biety, osoby pracujące na własny rachunek i pracowników n a
jem nych. Trzecia grupa prawdopodobnie obejm owała pew ną
część poprzedniej - ludzie ci otrzymywali niewielkie zasiłki lub
em erytury od władz centralnych lub lokalnych - były to osoby,
których wiek lub niepełnospraw ność daw ała prawro do pew ne
go dochodu z publicznej kasy. Płacone je d n a k latam i składki
na ubezpieczenie społeczne ostatecznie nie dały żadnej realnej
korzyści - w 1923 roku z publicznej kasy wypłacano kwoty, któ
re wahały się od obraźliwych do haniebnych - a liczbę ich od
biorców, oprócz bezrobotnych, pod koniec roku szacowano na
ponad 5,6 min.
Stabilizacja przyniosła równie niewielką ulgę klasie śred
niej, zależnej od stałych dochodów, ja k przedstawicielom kla
sy robotniczej, którzy nie mogli znaleźć pracy. Rok stabilizacji
w Austrii, ja k zauważono, zdecydowanie potwierdził słuszność
tezy, że inflacja spowodowała głębsze i bardziej destrukcyjne
przem iany społeczne niż rewolucja. Końcowe wpisy do p a
m iętnik a pani E isen m en g er d ają pewne wyobrażenie o tym, co
przeszła:
A rty k u ły spożywcze, k tó re trzy l a ta w cześniej były całkowicie

n ie d o s tę p n e w W ie d n iu i w całej A u s trii [pisała w g ru d n iu
1923 ro k u ], te r a z m o ż n a kupić w szędzie. Ale kogo n a nie stać?
Czyje docho dy d o trz y m a ły k ro k u n i e s tr u d z o n e m u d z ia ła n iu
m aszy n d ru k u ją c y c h p ie n ią d z e ? C h o c ia ż m oje akcje w e d łu g
dzisiejszych n o to w a ń są w a rte p o n a d 10 m in koro n, nie m a m
pojęcia, sk ąd wziąć p ie n ią d z e n a z a k u p żywności [...] dzisiejszy

kurs naszej ko ro n y w Z u ry c h u wynosi 0,00705 c e n ty m a .
2 stycznia 1924 roku Pani E isen m en g er uświadom iła sobie

pełne konsekwencje reform y walutowej w Austrii:
K o ro n y i h a le rz e z a m ie n io n o n a szylingi i grosze*. To d r a
styczna z m ia n a . Z a 15 tys. ko ro n d o s ta je m y - j e d n e g o szylin
ga! W o s ta tn ic h d n ia c h tysiące A u s tria k ó w d o p ro w a d z o n o do
sk ra jn ej nędzy. Wszyscy, którzy nie byle n a tyle sp ry tn i, żeby
g ro m a d z ić z a k a z a n e s ta b iln e w a lu ty lub złoto, bez w y jątk u p o
nieśli straty. S ta rsz e m a łż e ń stw o , z k tó ry m p rze z la ta u tr z y
m y w a ła m p rzy jazn e sto su n k i, m ia ło p o rtfe l p ań stw o w ych akcji
o w arto ści 2 m in p rze d w o je n n y c h koro n , d a ją cy o d se tk i w wy
sokości 80 tys. p rz e d w o je n n y c h ko ro n rocznie [p o n ad 3,2 tys.
fun tó w ]. To byli z am o żn i ludzie. Dzisiaj te akcje p rz y n o sz ą im
„8 nowych szylingów rocznie!” P a n ik a o g a rn ę ła giełdę. M oje
m iliony skurczyły się do około ty siąca nowych szylingów; N a
leżym y do nowych biedaków . K la sa ś r e d n ia z o s ta ła sp ro w a
d z o n a do p r o l e t a r i a t u . P rz e d n a m i więcej w alki - c o d zien n e j,
p o w ta rz a ją c e j się, iry tu jąc e j, d e m o ra liz u ją c e j, ofensyw nej i d e
fensyw nej w alki człow ieka z czło w iekiem . C z u ję , że siły m n ie
op uszczają. J u ż dalej nie m ogę.
Sytuacja wcale nie wyglądała lepiej na W ęgrzech, dla któ

rych rok 1923 okazał się fatalny. Zaczął się od gwałtownego
wybuchu antysem ityzm u w styczniu i przesunięcia na prawo
rządu Istvana B ethlena, coraz bardziej poddającego się wpły
wom skrajnych nacjonalistów, których liczba rosła w m iarę,
jak szerzyły się plotki o nadchodzącej interw encji zagranicz
nej - „R uch” i „P rzebudzeni W ęgrzy”, grupy prowadzone
przez Gyulę G öm bösa, m in istra obrony, składały się głównie
* Ich emisja w postaci srebrnych i miedzianych monet, a nie banknotów, miała

zachęcić do oszczędności i przywrócić zaufanie do pieniądza. W tej zmianie cho
dziło też o pozbycie się dużych liczb.
ze studen tów i byłych oficerów. Sytuacja finansowa kraju cią

gle się pogarszała, a rząd pod w ielom a względam i podzielał
—z braku jakiejkolw iek koncepcji napraw y finansów —pogląd
B runo Balogha, d y rektora Banku Brytyjsko-Węgierskiego, we
dług którego:
J e d y n ą w łaściw ą p o lity k ą j e s t ta, k tó r ą p ro w a d z ą Niemcy, gdzie

p ry w a tn e p rz e d s ię b io rs tw a w s p ie ra się i rozw ija, nie z w aż a
j ą c n a fin an se p a ń stw a . To j e s t n a jm o c n ie jsz y p u n k t N ie m ie c
i najw iększy powód do z m a r tw ie n ia Francji.
W ęgierska w aluta spadła z 14,5 tys. koron za fu n ta w m a r

cu 1923 roku, na 92 tys. w sierpniu i 120 tys. w październiku,
przy czym kurs na czarnym rynku zawsze był znacznie wyższy,
a ceny doszły do poziomu dw ukrotnie wyższego niż w Wielkiej
Brytanii. Rolnicy ju ż od daw na nie chcieli pieniędzy i teraz gro
madzili zapasy zboża i mięsa, ku rozpaczy mieszkańców miast.
Rok po udanym objeździe po Europie dr. Seipela, który szukał
wsparcia dla Austrii, hrabia B ethlen, p re m ier Węgier, wyruszył
z czapką w ręku, aby znaleźć m iędzynarodową pomoc dla swe
go kraju.
W październiku 1923 roku Kom isja R eparacyjna zrobiła dla
W ęgier to, co rok wcześniej uczyniła dla Austrii, zrzekając się
praw a zastawu na narodowych aktywach - w grudniu zaś spo
rządzono w Genewie kolejne protokoły przygotowujące m ię
dzynarodową pożyczkę na naprawdę finansów kraju. J e re m ia h
Sm ith, am erykański finansista, udał się do B udapesztu jako
komisarz generalny Ligi Narodów' i poszedł podobną drogą,
ja k ą wcześniej wytyczył dr Z im m e rm a n n w W iedniu. W nie
mniejszym stopniu niż w Austrii ludność Węgier, zwłaszcza
urzędnicy państwowi, boleśnie odczuła niedostatki i upoko
rzenia związane z odbudową finansów kraju. Do tych niedoli
trzeb a dodać, w latach przed kryzysem, wielki głód ziemi wrśród
chłopów’ i brak pełnych praw dem okratycznych, w tym wolno
ści prasy, które istniały w sąsiedniej Austrii. R eform a walutowa
z 1925 roku pozwoliła na wymianę 12,5 tys. koron w igierskich

na jed n o nowe pengó.
W Niemczech niektóre ofiary inflacji uzyskały w istocie pew

ną m in im aln ą rekom pensatę. W 1922 roku niesprawiedliwa
redystrybucja bogactwa i dochodów7 zaczęła wszystkich kłuć
w oczy, tym bardziej że praw a wierzycieli były tak oburzająco
naruszane przez absurdalnie wielką przepaść między w artością
no m inaln ą a rynkową - na przykład realna w artość nierucho
mości obciążonej hipotecznie nie stanowiła żadnej pociechy dla
wierzyciela, który m usiał przyjmować papierowe pieniądze za
m iast złota, podczas gdy nieruchom ość pozostawiała bezpiecz
nie w rękach dłużnika.
W m iarę jak, przy wsparciu sądów*, rosła wrzawa przeciwko
niesprawiedliwościom spowodowanym przez inflację, rząd pró
bował choćby częściowo wynagrodzić wyrządzone krzywdy. Na
mocy dekretu z 14 lutego 1924 roku, zwanego „trzecim rozpo
rządzeniem podatkowym ” (było to jed n o z ponad 70 rozporzą
dzeń wydanych w okresie obowiązywania ustawy o specjalnych
upraw nieniach rządu), obligacje przemysłowe bez zabezpie
czenia oraz długi hipoteczne zostały zrewraluowrane na 15 pro
cent ich pierwotnej ceny w złocie. Obligacje zabezpieczone na
nieruchomości, depozyty w bankach oszczędnościowych oraz
inne rodzaje obligacji wyceniono ponownie na trochę wyższym
poziomie. W arunki te były nader skrom ne, a do tego nie miały
żadnego znaczenia dla ludzi, którzy wcześniej zostali zm usze
ni do pozbycia się papierów wartościowych lub którym kredyty
spłacono już zdewaluowanymi papierowymi pieniędzmi. Z atem
kolejny akt prawny z 1925 roku wprowadził elem ent retrospek
tywny i obejmował wygasłe długi hipoteczne oraz obligacje trzy
m ane wr dobrej wierze przez co najmniej pięć lat, a także pod
niósł stawkę rewâluacji długów hipotecznych do 25 procent.
* Najbardziej godne uwagi je st orzeczenie niemieckiego Sądu Najwyższego

w Lipsku z 23 listopada 1923 roku.
Rozporządzenie z 1924 roku nałożyło też skrom ny podatek

na bardziej rażące zyski osiągnięte w związku z inflacją, na
przykład wynikające z deprecjacji obligacji przemysłowych bez
zabezpieczenia - sięgał on niecałych 2 procent ich pierwotnej
wartości w złocie oraz jeszcze niższy podatek na zyski rolników
- 1,7 procent pierwotnej sumy w złocie długów hipotecznych.
W praktyce uległy one wym azaniu, co przyniosło ogrom ne re
alne korzyści tym, którzy je zaciągnęli. Podatki te zasilały albo
budżet całej Rzeszy, albo poszczególnych krajów związkowych.
W 1925 roku uchwalono ustawę o rewaloryzacji obligacji skar
bu państwa, która stanowiła, że ich właściciele otrzym ają 2,5
procent pierwotnej inwestycji, o ile wcześniej zostaną spłaco
ne wszystkie reparacje (!). Ponadto ustanaw iała ona coroczną
loterię dla wieloletnich posiadaczy tych obligacji - jeśli dopi
sałoby im szczęście, ich papiery miały być wykupione za 12,5
procent pierwotnej wartości bez czekania na spłatę reparacji.
Publicznem u oburzeniu, które doprowadziło do tak nieznacz
nego przecież spełnienia żądań wierzycieli, towarzyszyły gwał
towane spekulacje obligacjami państwowymi na giełdzie - po
dobne m anipulacje stosowano ju ż wcześniej w odniesieniu do
zniżkującego franka francuskiego*.
Ożywienie gospodarcze i zm niejszenie stóp procentowych ze
100 procent w styczniu do 30 procent w m aju zredukowało do
kwietnia 1924 roku liczbę bezrobotnych o połowę. Wielki wzrost
im portu w tym okresie doprowadził je d n a k do tak niebezpiecz
nych oznak słabości m arki rentowej, że dr Schacht natychm iast
zareagow ał drastycznym i ograniczeniam i kredytowymi. Prezes
Banku Rzeszy był ogrom nie niepopularny - stabilność udało
się przywrócić natychm iast, ale kosztem powrotu do wyższych
stóp procentowych, większej liczby bankructw i wzrostu bezro
bocia. M arki stały się praktycznie niedostępne. W tym m o m en
cie komisja Daw esa przedstaw iła swój plan, w sierpniu przyjęty
* Pełniejszy opis program u restytucji m ajątku i rewaluacji papierów wartościo

wych można znaleźć w pracy C. Bresciani-Turroniego, The Economics o f Injlation,
rozdz. VII i VIII.
przez aliantów, by reparacje wypłacać tylko w takim stopniu,

w jakim niem iecka w aluta jest w stanie je wytrzymać. Nowy
harm o n o g ram spłat, wciąż bez precyzyjnego określenia łącznej
sumy odszkodowania, miał zostać w sparty dużą pożyczką za
graniczną i wyjściem, w końcu, Francuzów i Belgów z Zagłębia
Ruhry. Plan Daw esa przewidywał też wprowadzenie reichsm ar-
ki w miejsce starych walut.
N atychm iast wróciło zaufanie - po sukcesie pożyczki D a
wesa przyszły następne kredyty zagraniczne, które pomogły
ożywić handel, podnieść ceny akcji i zmniejszyć bezrobocie.
W grudniu 1924 roku liczba zarejestrow anych bezrobotnych -
czyli około połowa rzeczywistej liczby ludzi bez pracy —spadła
do 436 tys. Do czasu dojścia H itlera do władzy wr 1933 roku nie
będzie ju ż nigdy tak niewielu bezrobotnych wr Niemczech.
J e d n a k znowu okazało się, że był to fałszywy świt. Problem
N iem iec polegał na tym, że boom inflacyjny nigdy nie został
zlikwidowany. Stabilizacja zakończyła okres, w którym p rzed
siębiorcy mogli pożyczać, ile tylko chcieli, kosztem wszystkich
innych. O g ro m n a liczba przedsiębiorstw założonych lub rozbu
dowanych w okresie wielkiego dostatku pieniędzy nagle stała
się nieproduktyw na, gdy skurczył się kapitał. Powrót czynszów
do poziomów uzasadnionych ekonomicznie oraz bardziej re a
listyczne ceny tran sp o rtu , paliwa i żywności oznaczały, że rów
nież płace trzeba znacznie zwiększyć w kategoriach realnych.
Firmy, wr czasie inflacji wyrastające ja k grzyby po deszczu,
teraz się przekonały, iż realne odsetki, które płacą od kredytów,
po raz pierwszy są dodatnie, a nie ujem ne, m im o że obniżo
no stopy procentowe. Może najważniejszą nowość stanowiło to,
iż m usiały płacić rzeczywiste podatki - wiele z nich ustalono
na wyjątkowo wysokim poziomie ze wrzględu na konieczność
bardzo szybkiego zrównoważenia budżetu i podniesienia p e n
sji urzędniczych - które wcześniej katastrofalnie spadły - do
akceptow alnego poziomu. Po nastaniu stabilizacji firmy często
nie mogły sobie pozwolić na kupno nowych maszyn, tak że w Z a
głębiu Ruhry zaczęły się tworzyć ogrom ne zapasy niesprzeda-
nego żelaza i węgla. Nawet napływające pożyczki zagraniczne

nie mogły zapobiec ponow nem u załam aniu się przem ysłu wy
dobywczego w Zagłębiu Ruhry, gdzie zam ykano je d n ą kopalnię
po drugiej, zwłaszcza takie, które wydobywały węgiel niskiej
jakości. Robotnicy przechodzili tłum nie z kopalń do rolnictwa,
z kam ieniołom ów i fabryk do przedsiębiorstw produkujących
żywność i inne towary konsum enckie oraz do budownictwa. Sa
m ego H ugo S tinnesa zmyliła sztucznie nap ędzan a koniunktura
inflacji i doprowadziła do fanatycznej wiary w przyszłość węgla.
To właśnie postabilizacyjne załam anie przemysłu węglowego,
żelaznego i stalowego, które spowodowało nawet wyludnienie
m iast w Zagłębiu Ruhry, doprowadziło w końcu, w czerwcu
1925 roku, do upadku im perium Stinnesa.
Zdarzenie to w końcu przecięło napęczniały ropień. Wielkie
grupy przemysłowe, które oparły się pokusie nadm iernej eks
pansji w czasie deprecjacji - Krupp, Thyssen, G elsenkirchen
- były w stanie przetrw ać kryzys. Inne, takie jak Sichel i Kahn,
upadły. Ujawniły się wady „wertykalnej” koncentracji przem y
słu, obejmującej wszystkie etapy produkcji, od surowców do go
towego artykułu, a jednocześnie potwierdziły się zalety „hory
zontalnych” karteli. Jed n y m słowem, spekulanci przekonali się,
iż m uszą zapłacić za swoją głupotę, brak przezorności i chci
wość, natom iast starzy liderzy biznesu odzyskali swoje wpływy7.
Klęska S tinnesa pokazała przede wszystkim, że nie da się
utrzym ać wielkich koncernów przemysłowych bez zachowania
odpowiedniej płynności (już w czerwcu 1924 roku Stinnes pró
bował oddać w zastaw akcje B ochum er Verein i G elsenkirchen,
starając się o holenderskie pożyczki) i że kartele „wertykalne”
są niewydajne i niedochodowe - chyba iż działają w wyjątko
wych w arunkach, które przyczyniły się do ich powstania.
Niemcy w ciągu sześciu poprzednich lat przeszły niem al
każdy możliwy do w yobrażenia upadek - militarny, polityczny,
społeczny, finansowy, gospodarczy - teraz zaś znow u przeżywa
ły krach, właśnie wtedy, gdy tak wiele razy zniechęcona ludność
zaczynała wierzyć, że z m iędzynarodową pomocą podnoszą się
z kolan. Zaufanie legło w gruzach. Napływ zagranicznych pie

niędzy osłabł. Bank Rzeszy, aby przeciwdziałać odpływowi n e t
to złota i zagranicznych walut, utrzymywał politykę ograniczeń
kredytowych równie stanowczo jak wcześniej. Przesunięciom
siły roboczej towarzyszył nowy przerażający wzrost bezrobocia,
coraz częściej też pracowano w skróconym wymiarze godzin.
Ponieważ rynek pracy był rynkiem pracodawcy, ludzi m ają
cych posadę często zm uszano do pracy 54 godziny w tygodniu.
N astąpił tak alarm ujący wzrost kosztów utrzym ania, że aby
zapobiec powszechnem u wzburzeniu, konieczne okazało się
zafałszowanie wskaźnika tych kosztów. Doszło do nowych spek
takularnych bankructw. M imo że uruchom iono roboty publicz
ne, aby zapewnić pracę ludziom, w grudniu 1925 roku liczba
bezrobotnych przekroczyła 1,3 min i rosła coraz szybciej. Po
wrót do racjonalnego gospodarow ania spowodował konieczność
bezwzględnego odchudzenia niezwykle rozrośniętego perso n e
lu przedsiębiorstw i instytucji państwowych - do tych, którzy
zostali zwolnieni z poczty i kolei, dołączali teraz nie tyrlko byli
górnicy i hutnicy, ale też wielu wcześniejszych właścicieli firm.
W okresie polityki inflacyjnej powstawały nowe fabryki,
reorganizowano i rozbudowywano stare przedsiębiorstwa,
u rucham ian o nowe zakłady, wykupywano udziały we wszyst
kich dziedzinach aktywności przemysłowej i tworzono wielkie
am orficzne koncerny. Zbyt późno przekonano się, że ten pro
ces osłabił kapitałową stru k tu rę kraju - kapitał był zam ro
żony w fabrykach, na których produkty brakowało popytu ze
względu na eksterm inację klasy rentierów i redukcję płac re
alnych ogrom nej części konsumentów. Gdy skończył się popyt
na towary i przestała napływać gotówka, los zakładów7p rod uk
cyjnych został przesądzony. Nawet w7 1924 roku niewątpliwie
solidne firmy o wielkich aktywach nie były w stanie wypłacić
drobnych sum pieniędzy. W 1926 roku ap a ra t produkcyjny po
zostawał nadal zbyt włelki w stosunku do kapitału obrotowego
i możliwości konsumpcyjnych kraju. Podczas gdy w 1913 roku
odnotowano 7,7 tys. bankructw7, a w7 1924 tylko 5,7 tys., w 1925
roku było ich ju ż 10,8 tys.. Między trzecim kw artałem 1925 ro
ku a drugim 1927 roku liczba bankructw wy niosła 31 tys. - czyli
około 15 tys. rocznie.
Co więcej, w praktyce sądy odmawiały wydania decyzji
o upadłości, gdy brakowało aktywów mogących zaspokoić
roszczenia wierzycieli. Między m ajem a listopadem 1925 ro
ku tygodniowa liczba weksli oprotestowanych podwoiła się
- z 2,691 tys. do 5,406 tys. Wiele banków7 zostało sparaliżowa
nych, gdyż m usiało pożyczać pieniądze swoim przemysłowym
klientom , którym trzeba było pomóc przetrwać, a teraz nie
mogli oni tych pożyczek zwTÓcić. Banki przekonywały się, że
coraz trudniejsze i mniej opłacalne staje się upłynnianie papie
rów7wartościowych, a w ówczesnych w arunkach nie wykazywa
ły chęci do przejm ow ania upadłych fabryk zam iast pieniędzy.
W sytuacji gdy notowane na konającej giełdzie akcje pozosta
wały teraz bardzo niedoszacowane, było mnóstwo sprzedają
cych i żadnych nabywców.
Kiedy niektóre firmy uległy likwidacji, wiele innych reo r
ganizowało się kosztem pracowników7. Sytuacja w pierwszym
tygodniu gru dnia 1925 roku stanowiła realizację koszm aru po
lityków7z 1922 roku - nadchodziło autentyczne masowe bezro
bocie, którego udawało się uniknąć dzięki polityce inflacyjnej.
M arka pozostawała stabilna. Francuskiej walucie, która przed
wojną odpowiadała w artością m arce w złocie, groził spadek do
poziomu 150 franków za funta. Wr sytuacji gdy Francja obni
żała wartość swojej waluty i produkowała żelazo oraz stal ta
niej niż jej sąsiedzi, Niemcy doświadczały teraz dokładnie tego,
ja k wcześniej wpływały na ekonomię innych, i przekonywały
się, że jest to bardzo nieprzyjem ne. K rupp pozbył się właśnie
12 tys. osób, a zwolnienia na tę sam ą skalę przeprow adzano
w takich firm ach ja k M an n e sm a n n , G elsenkirchen, Phoenix,
Pruskie Kopalnie Państwowe - i w wielu innych zakładach.
Thyssen ograniczał wszędzie produkcję. Spółka G asm otoren-
fabrik D eutz z Kolonii zwolniła setki ludzi i m iała zostać za
m k n ięta 15 grudnia. O sram , producent lamp, skrócił czas p ra
cy. N iektóre ogrom ne przedsiębiorstw a kończyły działalność

na zawsze, n ato m iast inne zawieszały j ą na kilka tygodni, żeby
poczekać i zobaczyć, co przyniesie przyszłość - tak postąpiły
na przykład Rheinische Stahlwerke i B ochum er Verein, je d n e
z największych firm w niem ieckim przemyśle. Produkcja loko
motyw spadła do 2 procent przedw ojennego poziomu. B ranża
motoryzacyjna też przeżywała poważne trudności, Benz p osta
nowił zam knąć swoje fabryki na miesiąc, a O pel zwolnił 5 tys.
ze swoich 7 tys. pracowników.
W pierwszej połowie listopada doszło do 145 bankructw
w przemyśle tekstylnym, a teraz przychodziły kolejne ra p o r
ty o likwidacji zakładów i zwalnianiu pracowników. Trudności
nie ograniczały się tylko do obszaru N adrenii i Zagłębia Ruhry.
W Saksonii tymczasowo zam knięto 179 fabryk produkujących
m etale, tekstylia i maszyny. W Schwarzwaldzie 65 procent ze
garm istrzów pozostawało bez zajęcia lub pracowało w skróco
nym wy m iarze godzin. Przemysł stoczniowy7 zatru d n ia ł o poło
wę mniej ludzi niż przed wojną i o je d n ą p iątą mniej niż w 1924
roku - odpowiednio spadł też tonaż budowanych statków. W lu
tym 1926 roku liczba zarejestrow anych bezrobotnych prze
kroczyła 2 min, a kryzys szerzył się od H am b u rg a do Bawarii.
W całym roku 1926 - skądinąd okresie racjonalizacji i ożywie
nia w gospodarce i przemyśle - średnia liczba zarejestrow a
nych osób bez pracy wyniosła ponad 2 min, a w grudniu wciąż
było to niem al 1,5 min*.
Kryzys w przemyśle w 1926 roku oszczędził przynajm niej
ludzi wolnych zawodów, którzy tak bardzo ucierpieli w czasie
kryzysu finansowego. W m aju tam teg o roku sytuacja lekarzy,
prawników, profesorów, pisarzy itd. radykalnie się zmieniła.
Znowu mogli żyć w sposób adekw atny do swojej pozycji w śro
dowisku - otrzymywali godziwe honoraria i na ich usługi utrzy
* Średnia liczba w latach 1927 i 1928 wynosiła 1,4 min. Liczba za 1926 r o k - b a r
dzo zaniżająca rzeczywiste wartości - byłaby znacznie większa, gdyby nie prze
dłużający się strajk powszechny górników w Wielkiej Brytanii, który' ogromnie
poprawńł los kopalni w Zagłębiu Ruhry'.
mywał się duży popyt. W 1927 roku, gdy całe Niemcy, ogarnięte
m odą na ćwiczenia fizyczne i gim nastykę, zapragnęły być „sil
ne i pięk n e”, również poziom życia mas bardzo się podniósł,
a zamożność jed n o stek stała się równie oczywista, ja k dobrobyt
kom unalny i krajowy. Tylko rzesze ludzi bez szans na z a tru d
nienie, których m ajątek wyparował, oraz setki tysięcy pozosta
jących bez pracy robotników wciąż nosiły widoczne blizny po
wielkiej inflacji i psuły ten sielankowy7niem al obraz.
15. Obnażone rany
G
łębokość i trwałość w ew nętrznych ran odniesionych przez
cały naród było chyba trudniej ocenić. Trzeba jeszcze raz
podkreślić, że plaga inflacji przyszła po klęsce m ilitarnej, za
tem trzeba ostrożnie podchodzić do twierdzenia, iż na począt
ku lat dwudziestych nie doszłoby do psychologicznej traumy,
gdyby nie społeczna i ekonom iczna niepewność wynikająca
z niekończącej się deprecjacji waluty. Narodowa dezintegracja
i wstrząsy społeczne niezwiązane z podażą pieniądza w ystar
czą na ogół, by prowadzić do etycznej degeneracji i pogardy dla
dawnych standardów zachowania w każdej społeczności. Po
zostaje je d n a k faktem , że ci, którzy przeżyli lub obserwowali
z bliska inflację i kryzys związany z n ap raw ą finansów, bez w a
hania przypisywali to, co widzieli - lęk, chciwość, d em oraliza
cję, zniechęcenie i korupcję - przede wszystkim inflacji.
W ostatnich latach jej trw ania toczyły się ostre spory o to,
kto ponosi winę i co je st przyczyną tego nieustającego, stale
pogłębiającego się kryzysu finansowego - który w istocie nie
był prawdziwym kryzysem, bo nigdy nie dochodził do p u nktu
krytycznego, ale zawsze jeszcze się pogłębiał. Miesiąc za m ie
siącem wynajdowano wszelkie możliwe powody - oprócz tego
właściwego; podejm owano wszystkie działania, żeby powstrzy
m ać spadek m arki - oprócz tych fundam entalnych. M irabeau
zostałby zlekceważony tak ja k wtedy, gdy na kilka miesięcy
przed śm iercią i na rok przed w prow adzeniem niesławnych
asygnat w czasie rewolucji francuskiej zawarł w swoim p rze
mówieniu o sytuacji finansowej Francji słynne podsum owanie:
OBNAŻONE RANY | 2 6 9
„La b an q u ero u te, la hideuse b an q u ero u te, est là. Elle m enace
de consumer, vous, vos propriétés, votre ho n n eu r - et vous déli
bérez!”.
To, co Pani E isen m en g er obserwowała w Austrii, J u d ith
Listowel, jeszcze niepełnoletnia, widziała na W ęgrzech - ja k
niedostatek i u tr a ta statu su społecznego prowadzi do upadku
standardów etycznych, kłótni rodzinnych i nienawiści na tle
etnicznym , zwłaszcza wobec Żydów. J u d ith Listowel nie m iała
żadnych złudzeń co do tego, ja k jej rodzina zareagow ała na kry
zysy finansowe, które ciągnęły się do 1924 roku i dłużej, i od
rzucała uogólnienie, że w czasie inflacyjnych miesięcy wszyscy
szukali tylko m aterialnych dóbr, w które mogliby zainwestować
swoje oszczędności.
M oi k rew n i i przy jaciele ok a za li się zbyt głupi. N ie ro zu m ieli,

co o z n ac za inflacja. N ie pozbywali się p o śp ie sz n ie p ie n ię d z y
(jak to czynili Żydzi i N iem cy ). Wszyscy m oi krew n i sądzili, że
to się skończy w n a s tę p n y m ty g o d n iu - i k a żd e g o k o lejn eg o
ty g o d n ia m yśleli ta k sam o .
O b u d z ili się b a rd z o późno. N ie byli w sta n ie kupić je d z e n ia ,
więc zaczęli pozbyw ać się w arto ścio w ych rzeczy - p o rc e la n y
z k o m in k a , m eb li, sreber. To im d ało do m y śle n ia - gdy c e n a
zesta w u sta ry c h s re b rn y c h łyżek skoczyła z 20 tys. do 40 tys.
ko ro n w ciąg u ty g o d n ia lu b dwóch. A je ż e li m u sia ło się s p r z e
d ać c e n n e b iu rk o za p ie n ią d z e , k tó ry ch w a rto ś ć w ty d zień s p a
d a ła o połowę, to oczywiście było to n ie p rz y je m n e .
N ie p o d o b a ł się fak t, że Żydzi te rzeczy kupow ali. Żydówki
pojaw iały się n a p rzy jęciach lub p o ta ń c ó w k a c h , gdy n ik t z nas
j u ż nie m ia ł pieniędzy, w k re a c ja c h ze s r e b rn y m i lisam i - t r z e
m a n a ra z d la w iększego e fe k tu - i d i a m e n t a m i , ku p io n y m i od
naszy ch k rew n y ch za b e zc en , a w k ażd y m razie za kwoty, k tó re
po k r ó tk im czasie nie m ia ły j u ż w arto ści. M oi krew ni nie znali
w a rto ści niczego. Byli głupi. N asi d o ra d c y w cale nie o k azali się
lepsi. K ie ro w n ik w b a n k u m ojej m a m y u d z ie la ł je j k o s z m a r
nych w skazów ek - też nie w iedział, o czym mówi.
P rz e d in fla cją a n ty s e m ity z m nie m ia ł w ielkieg o z n a c z e n ia .

C h o c ia ż rew olucję Beli K u n a o rganizo w ali głów nie Żydzi, biały
t e r r o r w d u ż y m sto p n iu uw olnił ludzi od politycznych n ie c h ę
ci. Żydów źle tra k to w a n o n a W ęg rze c h od lat sześćd ziesiąty ch
X I X w ieku i p rze z w iele lat nie p rzy jm o w a n o ich tow arzysko.
D ziew ięciu n a dziesięciu chow ało u ra z y i gdy wr k o ńcu pojaw iła
się o k azja, by z a im p o n o w a ć a ro g a n c k im gojom , kto m ó g łby ich
obw iniać, że z niej skorzystali? G d y dzięki inflacji zdobywali
m a ją te k , staw ali się o b ie k te m nienaw iści. G dy robili to z o s
te n ta c ją , n ien a w iść do nich je szc ze w z ra s ta ła . To ch y b a było
g łup ie z ich s tro n y i oczywiście m ą d rz e js i Żydzi, zw łaszcza ci
sta rsi, b a rd z o się tym z m a rtw ili i gan ili m łodszych, poniew aż
przew idyw ali, do j a k w ielkiego a n ta g o n iz m u m oże d o p ro w a
dzić ich z ac h o w an ie .
Żydzi p ra w d o p o d o b n ie płacili uczciw e cen y za to, co k u p o
wali - ale nie w tym rzecz. Z w y ją tk ie m m o jego ojca i w ielu
in nych z je g o p o k o le n ia ludzie nienaw idzili Żydów. Mój ojciec
zd aw ał sobie sp ra w ę z tego, że Żydzi nie p o n o sz ą w iny za to,
co się dzieje, że leży o n a gdzieś z n a c z n ie wyżej. O czyw iście,
nie n a le ży z a p o m in a ć , iż było też w ielu b ied n y ch Żydów w B u
d a p esz cie i gdzie indziej, k tó rzy m ieli rów nie b łę d n e pojęcie
0 sytuacji j a k wszyscy pozostali.
W p o ró w n a n iu z in n y m i g r u p a m i społeczn y m i elity w i g i e r
skiej służby p aństw ow ej - a rm ii, k o rp u s u d y p lo m a ty c z n e g o
1 finansow ej a d m in is tr a c ji - b a rd z iej p ielęg n o w ały d a w n e t r a
dycje praw ości i uczciwości - i c ie rp ia ły z teg o pow odu. R o d z i
ny wyższych u rz ę d n ik ó w p a ństw o w ych s ta ra ją c y c h się trz y m a ć
z asa d etycznych m o n a rc h ii a u stro -w ę g ie rsk ie j czę sto p rze ży
w ały k a ta s tr o f ę - ch y b a że m ieli oni posiadłości z ie m sk ie , d z ię
ki k tó ry m m ogli u tr z y m a ć swoje p r z e k o n a n ia - a p ry n cy p ia ln e
p o staw y rodziców często były n ie c h ę tn ie p rz y jm o w a n e p rzez
m łodych, d o s trz e g a ją c y c h , iż ro d zin y ich przyjaciół w yraźnie
id ą n a kom prom isy.
P ra w d z iw a k o ru p c ja z d a r z a ła się rzad ziej w rz ą d zie c e n
tr a ln y m niż n a prow incji. To było coś całkow icie now ego. G dy
mój ojciec p ro te s to w a ł w sp raw ie niep raw id łow ości, n a ja k ie

się po zw alało - p ro w a d z e n ie dw óch różnych ksiąg r a c h u n k o
wych, p rzy jm o w a n ie łap ów ek, p ła tn o śc i w gotów ce, b ra n ie
d o d a tk o w y ch zajęć, k tó re p o z o staw ia ły m n iej czasu n a wyko
n a n ie oficjalnej p ra c y - odpo w iedź b rz m ia ła : „Wasza E k s c e le n
cjo, czy n a k a r m i p a n m oje d zieci?”
S zerzyła się n ien a w iść e tn ic z n a i to była now a rzecz. R o
sło n iez ad o w o le n ie społeczne i to była now a rzecz. P le n iła się
k o ru p c ja i to była now a rzecz. T ak sa m o w yg ląd ało to w A u s trii
i w Polsce. J e ś li m asz tę s a m ą c h o ro b ę , to i objaw y są id e n
tyczne.
Niemiecki honor też nie okazał się odporny na inflację.

W 1924 roku korupcja wśród urzędników, ja k donosił lord
D ’A bernon, była „ stra szn a”, m im o że przed wojną łapów kar
stwa prawie nie znano, a nieprzekupność dom inow ała w życiu
prywatnym i publicznym, choć nie zawsze w biznesie. Niewielu
pozostało w każdej warstwie społeczeństwa ludzi, których nie
dotknąłby wszechobecny, przytłaczający wpływ nieustannej ero
zji kapitału i dochodów oraz niepewności, co przyniesie ju tro .
O d uchylania się od płacenia podatków, grom adzenia zapasów
żywności, spekulacji walutowych albo nielegalnych transakcji
wymiany w alut - a wszystko to były przestępstw a przeciwko
państw u, z których każde w mniejszym lub większym stopniu
stało się dla jed n o stek kw estią p rzetrw ania - pozostawał ju ż
tylko mały krok do naruszen ia tego czy innego z dziesięciu
przykazań. Podczas gdy klasy niższe, na które oddziaływał jesz
cze dodatkowy bodziec w postaci bezrobocia, mogły zabrać się
do kradzieży i podobnych występków (w 1923 roku statystyki
pokazywały poziom przestępczości wyższy o niem al 50 procent
w stosunku do stanu w roku 1913 lub 1925) albo do prostytu
cji, klasy średnie i wyższe, znajdujące się w innej sytuacji, ucie
kały się do łapownictwa i oszustwa, zarówno przekupując in
nych, ja k i sam em u dając się przekupywać. Gdy łapówkarstwo
stało się norm ą, to z definicji popełniali je ludzie norm alni,
tym bardziej w m iesiącach skrajnego niedostatku. Nie m ożna

oczekiwać od nikogo, że pozostanie niewzruszony, gdy nieliczni
czerpali wielkie zyski i ostentacyjnie pławili się wr luksusie. Ko
rupcja rodziła korupcję, a służba państwowa złapała tę infekcję
jeszcze w czasie wojny. Fałszerstwo było powszechne.
Gdy dawne cnoty, takie ja k gospodarność, uczciwość i p ra
cowitość, utraciły swoją atrakcyjność, każdy próbował szybko
się wzbogacić, szczególnie że spekulacje walutowe lub giełdowe
mogły ew identnie przynieść znacznie większe zyski niż praca.
W sytuacji kiedy anonimowra, bezm yślna R epublika w postaci
Banku Rzeszy pokazywała gotowość, aby być frajerem wyzyski
wanym przez pożyczkobiorców, żaden przemysłowiec, biznes
m en czy kupiec nie przepuściłby okazji do wzbogacenia się,
gdy inni robili kokosy. Mniej sprytnym wystarczyło - zapewne
łatwiejsze do obrony pod względem m oralnym - spekulowanie
na giełdzie i wykorzystywanie niepraktycznego system u p o d at
kowego, żeby po prostu utrzym ać w łasną pozycję finansową
i społeczną.
Gdy ta pozycja staw ała się coraz niższa, wraz z nią zm niej
szało się znaczenie patriotyzm u, zobowiązań społecznych
i norm m oralnych. N astąpiło załam anie etyczne. Powszechna
stała się gotowość do łam an ia zasad. Niezdolność do u trzy m a
nia tego, co się miało, albo tego, co się zaoszczędziło, chociaż
w7 żadnym stopniu nie m artw iła tych, którzy nie mieli nic, była
bardzo realnym powodem ludzkiej rozpaczy i blisko z nią zwią
zanych uczuć, takich ja k zazdrość, strach i oburzenie.
Ogólny klim at korupcji panował wtedy w biznesie, polityce
i służbie publicznej. Nadużycia kapitału akcyjnego, które s ta
ły się powszechne, gdy spekulanci dysponowali coraz większą
liczbą akcji, stanowiły tylko je d e n - ale poważny - przykład
obniżenia standardów m oralnych na skutek inflacji - i w więk
szości zniknęły po przywróceniu stabilnego pieniądza. W lecie
1923 roku w7 artykule w „New York W orld” S tresem ann , stając
w obronie Niemców, stwierdził, że „całe nasze życie biznesowe
zostało naznaczone nieuczciwością i korupcją, ponieważ w ar
tość m arki w czerwcu je st inna niż w lipcu”. Bardziej prywatnie

S tresem an n zauważył, iż istota i klim at nieprawości to jedno.
Większość ludzi m iała świadomość, że chcąc nie chcąc obni
żyli swoje stan d ard y etyczne. „To zwykłe w arunki naszego życia
czynią kobietę złą” - powiedziała E rn a von Pustau. Z adręcza
ją c się pewnym m ałym grzeszkiem , uznała, iż jej „bezduszność
je s t po prostu częścią ogólnego upadku m oralności”. P a m ię t
nik Anny von E isen m en g er również zawierał wiele wyrazów
ubolewania dotyczących oszustw, do których zmuszało j ą życie.
Dzięki swojemu zapasowi dobrych cygar uzyskała od Volksweh-
ry zezwolenie na przewóz, norm alnie niedostępne dla burżua-
zji - ale na zezwoleniu też m ożna było zrobić interes, tak ja k
na wszystkim innym. Pani von E isenm enger dzieliła się swoimi
filozoficznymi żalam i na te m a t zachowania innych ludzi:
F a k t, że ludzie co ra z m n iej liczą się z in n y m i [...] o d czu w am

b a rd z o boleśn ie. P o tra fię j e d n a k z ro z u m ie ć, iż u tych, któ ry ch
s a m a e g z y ste n c ja j e s t z a g ro ż o n a , in sty n k t sam o zach ow aw czy
m oże w ziąć górę n a d w szystkim i p ra w a m i m o ra ln y m i. [...]
C z ę s to się t e r a z z d a rz a , że ludzie lepiej i cieplej u b r a n i są
o g ra b ia n i z u b r a ń n a ulicy i m u s z ą w ra c a ć do d o m u boso.
M iała je d n a k mniej współczucia dla prezydenta lokalnego

sam orządu Salzburga, który został zaaresztow any za nielegalny
handel własnością sam orządu - żywnością, skóram i i u b ra n ia
mi - „To są wrogowie w naszym obozie, ale ja k niewielu z nich
zostaje wykrytych!”
W Niem czech dopiero długo po przywróceniu stabilności
pieniądza zaczął wychodzić na jaw c h a ra k te r i stopień korupcji
na wysokich stanowiskach. Takie zdarzenia ja k wydany w m a r
cu 1924 roku wyrok trzech lat więzienia dla dr. Zeignera, nie
sławnego byłego p re m iera Saksonii, za nieuczciwe praktyki
i łapownictwo, znajdowały bardzo słaby oddźwięk. Pod koniec
roku ujawniono znacznie potężniejszą listę skandali finanso
wych, dostatecznie obszerną, by potwierdzić przekonanie, że
daw na powszechna uczciwość u to n ęła w wirze inflacji, i by wy

mierzyć kolejny oszałam iający cios w m orale narodu.
Afery braci B arm atów oraz Iw ana K utiskera, które w strząsnęły

krajem i zaszokowały świat, rozwijały się od końca, ja k d ra m a t
Ibsena, a im dłużej prowadzono dochodzenie, tym ujawniano
więcej - i na coraz wyższych szczeblach - nadużyć władzy. C ie
kawe było to, że przy każdej kolejnej serii aresztow ań najpierw
oskarżone osoby kategorycznie zapewniały o swojej niewinno
ści, a potem , w każdym przypadku, przedstaw iano im niezbite
dowody ich winy. Prasa, a zwłaszcza gazety nacjonalistyczne,
s ta ra ła się zbić polityczny kapitał na niezwykle kłopotliwym
położeniu rządu, którego wielu członków okazało się osobiście
uwikłanych - dopóki zatrzym anie wysoko postawionych p ru
skich urzędników starego reżim u nie pokazało wyraźnie, że
przedstawiciele nowej republiki nie m ają wcale monopolu na
korupcję.
Iwan K utisker był litewskim Żydem, który przyjechał do
N iem iec w czasie niemieckiej rewolucji i natychm iast rozpo
znał charakterystyczne zasady działania inflacji. Zaczynając od
skrom nej sumy w dolarach, ja k ą zgrom adził u siebie w kraju
w czasie okupacji niem ieckiej, kupił bank oraz objął kierowni
cze stanowiska w szeregu znanych firm - i od razu zyskał wiel
kie wpływy finansowe w nowym środowisku. W 1923 roku jego
bank mocno ucierpiał z powodu inflacji, ale nie na tyle, by nie
okazać niezwykłej szczodrości dla szefa biu ra paszportowego
w m inisterstw ie spraw wewnętrznych, niejakiego Bartelsa. Ku
tisker usłużnie wskazał m u też, których obcokrajowców należy
wydalić z kraju. Jed n y m z nich okazał się jego rodak z Litwy
o nazwisku H olzm ann. W 1924 roku, chociaż dostarczył zabez
pieczenie w arte pół m iliona m arek w złocie, nie był on w stanie
spłacić Kutiskerowi kwoty 200 tys. m arek w złocie, pożyczonej
w ekscytującym czasie inflacji. H olzm ann, nie chcąc zostać wy
dalonym z kraju pod takim p re te k ste m , zdecydował się na pu b
liczny spór z K utiskerem i od tego m o m en tu zaczęła wychodzić
na jaw wstydliwa historia łapówek i szantaży. W listopadzie

1924 roku B artelsa aresztow ano za przekupstwo i nadużycie
władzy.
Ju liu s B arm at był - podobnie ja k Kutisker - rosyjskim Ży
dem litewskiego pochodzenia i notorycznym oszustem , a m i
mo to w 1921 roku uzyskał od pruskiego m inisterstw a spraw
w ew nętrznych certyfikat instruujący władze celne na granicy
z H olandią, że on sam oraz sześć osób z jego rodziny należy do
holenderskiego poselstwa w Berlinie i w ich przypadku należy
odstąpić od zwykłych formalności celnych. Minister, który wy
dał to polecenie, twierdził potem , iż działał na bezpośrednią
prośbę z biura kanclerza K o n stan tin a Fehrenbacha.
C zterech braci B arm atów pełniło funkcje dyrektorskie
w spółce B arm at K onzern, mającej udziały w 45 firm ach prze
mysłowych i bankowych instytucjach. J e d e n z nich oburzał opi
nię publiczną ostentacyjnym bogactwem zajmowanej przez sie
bie rezydencji na wyspie Schwanenwerder, gdzie utrzymywał
całą flotyllę łodzi motorowych. Każdy z braci posiadał je d n ą
lub kilka pałacowych rezydencji. Wszyscy oni słynęli z bezguś-
cia i prostactw a, co zauważali nawet ci czołowi posłowie socjal
dem okratyczni, którzy (według prawicowej gazety „Vorwärts”)
często cieszyli się ich gościnnością.
Spekulacje inflacyjne polegały na pożyczaniu m arek papie
rowych, wymianie ich na towary i fabryki, a następnie spłaca
niu wierzycieli w zdeprecjonowanych m arkach. To był proceder,
w którym K utisker i B arm atow ie osiągnęli absolutne m istrzo
stwo. Spekulacje deflacyjne, których możliwości (w odróżnieniu
od Stinnesa) dostrzegli oni od razu, polegały na sprzedaw aniu
wszystkiego, co się dało, żeby dostać stabilne m arki i - w7 tym
okresie wielkich trudności z uzyskaniem kredytu - pożyczaniu
pieniędzy na bardzo wygórowany procent.
Nie zawsze nawet musieli najpierw coś sprzedawać. Julius
B arm at i frankfurcki Zyd Jac o b M ichael, je d e n z nielicznych
powojennych spekulantów, którzy zbili fortunę głównie po sta
bilizacji, i je d e n z pierwszych, którzy pozbywali się akcji w za
m ian za gotówkę*, weszli rzekom o w spór dotyczący pewnej su

my pieniędzy. R azem udali się do prezesa i zarządu Pruskiego
Banku Państwowego (Preußische S taatsbank) z prośbą o arb i
traż w zam ian za niewielki procent spornej sumy. Pruski Bank
Państwowy należał do najstarszych i najbardziej szanowanych
w kraju, stanowił wzór dyscypliny finansowej i prawości, a po
nieważ ściśle unikał ryzykownych spekulacji, nie ucierpiał na
inflacji. Również jego najwyżsi urzędnicy, elita dawnego po
rządku, cieszyli się szczególnym zaufaniem .
Chyba nikt nie był bardziej zaskoczony niż prezes banku
von Dombois i jego dwóch dyrektorów, R ühe i Hellwig, m a ją
cy razem tworzyć sąd arbitrażowy, gdy okazało się, że sporna
sum a je s t niezwykle wysoka i że procent, który ostatecznie
otrzym ali, wynosi niem al 40 tys. m arek w złocie. Tak czy owak
wielkie kredyty z Seehandlung - ja k zwyczajowo nazywano P ru
ski Bank Państwowy - zaczęły płynąć zarówno do B arm ata,
ja k i K utiskera, i to w czasie, gdy pieniędzy było tak mało, że
m in ister finansów L u th e r i prezes Banku Rzeszy Schacht co
dziennie apelowali do instytucji finansowych i przemysłowych
o respektow anie nałożonych ograniczeń. W sytuacji gdy naw et
najlepsze zabezpieczenia nie przekonałyby banku do udziele
nia nawet feniga kredytu, te dwie rodziny litewskich Żydów na
podstawie niezm iernie wątpliwych gwarancji mogły pożyczyć
od Seehandlung 50 min m arek w złocie ze stopą procentow ą od
10 do 18 procent, a następnie puszczać je w dalszy obieg, żąd a
ją c odsetek w wysokości od 100 do 200 procent.
Idąc tropem odkrytym po aresztow aniu B artelsa, zaraz po
Bożym N arodzeniu 1924 roku policja zatrzym ała prezesa b a n
ku i jego dwóch dyrektorów. N ajbardziej znaczącą wśród tych
trzech d żentelm enów rolę odegrał dr Rühe, dyrektor finansowy
banku, którego oskarżono o przestępczą zmowę z K utiskerem .
Prezes banku stracił stanowisko, gdy okazało się, że na ra c h u n
* i który przez pewien czas pozostawał właścicielem słynnego składowiska sprzę

tu wojskowego w H anau, rozciągającego się na wiele mil, często wykorzystywane
go jako zabezpieczenie dla ogromnych pożyczek.
kach Seehandlung brakuje około 15 min m arek - aresztow ano

też K utiskera i braci Barmatów.
Potem zaczęły wychodzić na jaw kolejne afery. Seehandlung
nie był jed y n ą firm ą, z której usług korzystali Barm atow ie.
Ujawniono, że Bank Pocztowy w ciągu roku przekazał Juliuso-
wi B arm atow i 15 min m arek w złocie, a kredytów tych udzielił
osobiście m in ister poczty i telegrafu, dr A nton Höfle, chociaż
oficjalnie wym agane były trzy podpisy na czekach. 9 stycznia
Höfle podał się do dymisji, a jego członkostwo w R eichstagu -
oraz innego prom in en tn eg o członka Partii C e n tru m - zostało
zawieszone.
Trzystu policjantów brało udział w kilkudziesięciu areszto
waniach, które potem nastąpiły - zatrzym ano m.in. 13 u rzęd
ników państwowych. W sprawę zam ieszani byli inni bankierzy
z Seehandlung, w tym pan K autz, wcześniej doradca w m ini
sterstwie finansów. Szef berlińskiej policji Richter, związany
z socjaldem okratam i, przyznał, że otworzył rachunek w banku
B a rm a ta w podobnych okolicznościach ja k Bartels. Pan Fried
länder z szacownego banku H offm an & F riedländer popełnił
samobójstwo, przedawkowując weronal, gdy dowiedział się
o aresztow aniu swojego pasierba, dyrektora w jednej z filii b a n
ku B arm ata.
✓
Siady afery prowadziły do coraz wyższych sfer władzy. O d

kryto, że z m inisterstw a spraw zagranicznych zniknął poufny
raport na te m a t braci B arm atów - podobnie zginęła n o tatk a
skierow ana do byłego kanclerza S cheidem anna od sam ego p re
zydenta Rzeszy E berta, w której miał ponoć prosić o pomoc dla
B arm ata. O kazało się, że Bank Pocztowy pożyczył kolejne 5 min
m arek w złocie innem u nieustalo nem u klientowi. O dkryto tak
że, iż bank ten udzielał wielu pożyczek Jacobowi Michaelowi.
Chociaż plotki o udziale w aferze prezydenta E b e rta okazały
się nieprawdziwe, to jego syn był w nią głęboko uwikłany.
P o d obn o nasz d o b ry p rzyjaciel „ d e r d z ielny J o s e p h ” [pisał A d

dison, o d n o sz ąc się do dr. W ir t h a , byłego k a n c le rz a ], k tó ry p o
zował n a u o so b ie n ie n iew in ności i praw ości n a w zór P a rsifa la ,

j e s t w tym z a n u rz o n y po uszy - do teg o s to p n ia , że p o ś r e d n i
czył, gdy j e g o w ła s n a sp ó łk a w y c iąg n ę ła z B a n k u P ocztow e
go, b a g a te la , 14 m in m a r e k w złocie. Z eby w y m ien ić innych,
tr z e b a by p o d a ć p e łn ą listę w szystkich lid erów SP D i u r z ę d n i
ków z a jm u ją c y c h najw yższe sta n o w isk a . [...] P ra w ica p ien i się
z wściekłości, że to w szystko nie wyszło n a j a w p rz e d g r u d n io
wymi w y b o ra m i.
Nacjonaliści byli je d n a k ponoć również uwikłani w aferę.

Sumy, jak im i obracano, przyprawiały o zawrót głowy - wartość
samych łapówek, nie mówiąc ju ż o kwotach kredytów, przekro
czyła 2 m in funtów. Sprzedajność urzędników Banku Pruskiego
ułatw iła transakcje w Seehandlung, a łapówki i polityczne wpły
wy - w Banku Pocztowym. K rótko mówiąc, dem oralizacja była
powszechna i nikt nie kwestionował, że to tylko czubek góry
lodowej. C ała ta nieszczęsna historia m iała swoją kontynuację
cztery lata później, gdy wybuchł skandal z braćm i Sklarkam i,
w którym chodziło o ogrom ne łapówki przekazywane przez
firm ę krawiecką władzom sam orządowym B erlina - uwikłany
okazał się sam b u rm istrz m iasta. W każdym razie afera b ra
ci B arm atów i K utiskera świadczyła o dużym stopniu korupcji
wśród wyższych urzędników państwowych, który niewątpliwie
wynikał z ogólnej dem oralizacji na skutek długiego chaosu fi
nansowego oraz nieadekw atnych pensji, jakie wypłacano przez
szereg miesięcy po uruchom ieniu p rog ram u napraw y finansów
Niemiec.
Rok 1925 przyniósł jeszcze dwa ważne w ydarzenia w historii

N iem iec - w kwietniu Paul von H in den burg został prezyden
tem Rzeszy, a w grudniu podpisano tra k ta t w Locarno. Obydwa
z zainteresow aniem i a p ro b atą przyjęła tylko mniejszość. J e d
nak napływ am erykańskich funduszy - 200 m in funtów tylko
w latach 1924-1926, a 1 mld funtów do 1929 roku - chociaż
przerywany od czasu do czasu, wywołał takiego ducha rozrzu t
ności w państwie i sam orządach - a potem u jed n o stek - że

P arker G ilbert, am erykański przedstawiciel Komisji R epara-
cyjnej w Berlinie, zastanaw iał się, ja k zagraniczne długi kraju
zostaną spłacone, m im o że zgodnie z planem Dawesa pożyczki
te wykorzystywano też do spłaty reparacji, gdy przychodziły ko
lejne terminy. D r Schacht głośno krytykował politykę wydatków
publicznych. D r S tresem an n , m in ister spraw zagranicznych,
pisał do b u rm istrza Duisburga:
Fak t, że p a ń stw o p ru sk ie p rzy z n ało 14 m in m a r e k n a o d b u

dowę O p e r y B erlińsk iej i p ra w d o p o d o b n ie p o d n iesie tę kw otę
do 20 m in m a r e k , tw orzy w ra ż e n ie n a świecie, iż p ław im y się
w p ie n ią d z a c h . [...] D re z n o b u d u je M u z e u m H ig ie n y z p o m o c ą
d o tac ji R zeszy [...]. N iech mi P a n powie, co m a m pow iedzieć
p rz e d sta w ic ie lo m z ag ra n ic z n y c h m ocarstw , gdy m ó w ią m i, że
w szystko to sp ra w ia w ra ż e n ie , ja k b y to raczej N ie m c y w ygrały
w ojnę.
Nikt nie zwracał na to wielkiej uwagi. Oczywiście, h an d la

rze twierdzili, iż biznes stał się nieopłacalny ze względu na
duże opłaty na rzecz państw a, je d n a k wśród tych, którzy prze
trwali kryzys 1925 roku, pozostała głęboka satysfakcja z popra
wy finansów kraju oraz m ocna w iara wr to, że odtąd życie będzie
lepsze. W tej atm osferze ludzie, którzy wcześniej odebrali bo
lesną naukę, iż należy ja k najszybciej pozbywać się pieniędzy,
powrócili do nawyku oszczędzania, a do tego nasilił się jeszcze
zwyczaj pożyczania, nabyty w okresie inflacji.
To, że kraje związkowe przodowały w wydawaniu pieniędzy,
było całkiem n atu ra ln e , ponieważ dzięki solidnym wpływom
z działającego system u podatkowego, wzmocnionym przez hoj
ne pożyczki zagraniczne, publiczne wydatki stały się możliwe
na skalę n ieznaną od czasów przedwojennych. Kraje związko
we i władze m unicypalne nadrabiały to, co straciły w^ okresie
inflacji, gdy role były odwrócone i prywatne interesy przem y
słowe rozkwitały ich kosztem. Duże wydatki na renowację lub
budowę budynków użyteczności publicznej traktow ano jako

sposób na zm niejszenie bezrobocia.
Wysokie stopy procentowe w 1926 roku mogły spowodować
w ahania biznesmenów, ale nie zapobiegły masowej „racjonali
zacji”, charakteryzującej lata przed wielkim kryzysem. Potężni
przemysłowcy tworzyli kartele, najpierw na poziomie krajo
wym, a potem międzynarodowym, żeby utrzym ać wysokie ceny.
K raje związkowe mogły jedynie mieć nadzieję, iż będą w sta
nie spłacać odsetki od pożyczek zagranicznych dzięki tem u, że
napłyną kolejne - a wkrótce łatwe długoterm inow e pożyczki
zostały zastąpione przez surowsze kredyty krótkoterm inow e.
W tej kwestii mniejsze firmy i drobni przedsiębiorcy poszli śla
dem wielkich przemysłowców i instytucji publicznych - i w krót
ce nawet chłopi byli równie zadłużeni, ja k władze m unicypalne.
K rótko mówiąc, publiczna i pryw atna lekkomyślność w sp ra
wach pieniędzy stanowiła dziedzictwo inflacji, do tego śm ier
telnie niebezpieczne.
W sierpniu 1926 roku je d e n z pracowników brytyjskiego
MSZ wrócił z wakacji w Niem czech, w czasie których jeździł po
całym kraju. N apisał potem w spraw ozdaniu, że klasa średnia
i niższa wydaje pieniądze lekką ręką. Dużo podróżuje. Wszyscy
są „porządnie odziani w nowe, choć szpetne rzeczy”, a u b ra
nia są droższe w Niem czech niż w Wielkiej Brytanii. K aw iar
nie i m iejsca rozrywki są wypełnione po brzegi, chociaż to, co
się tam serwuje, wcale nie je st tanie. W m uzeach, galeriach
i zam kach tłoczą się niemieccy turyści, którzy płacą za w stęp
czasam i dwie lub trzy m arki od osoby. W ładze sam orządowe
i krajowe organizują najróżniejsze festiwale, wznoszą kosztow
ne budynki wystawowe i są nastaw ione na niem ieckich, a nie
zagranicznych turystów. Chociaż Brytyjczyk obserwował, że
wielu wcześniej zamożnych ludzi nadal je st w trudnej sytuacji
finansowej, nie widział powodu, aby zm niejszać roczną ra tę re
paracji uzgodnioną w planie Dawesa - w pełni potwierdziły się
obawy S tresem an n a, iż cudzoziemcy będą patrzeć na Niemcy
zawistnym wzrokiem.
Fałszywy dobrobyt N iem iec po inflacji, drugi wybuch m aso

wego sam ooszukiwania się w kwestiach ekonomicznych w cią
gu dekady - choć w tym przypadku był to pozorny rozkwit
gospodarczy w sytuacji wielkiego bezrobocia - stanowił kiep
skie psychologiczne preludium wielkiego kryzysu, który m iał
nastąpić. W rzeczy samej, doświadczenie inflacji sprawiło, że
żaden niemiecki rząd nie mógł zareagować nawet niewielką
elastycznością m o n e ta rn ą na ogrom ne koszty ludzkie kryzysu
gospodarczego. „Łatwo je s t zrozumieć, dlaczego sm u tne la
ta 1919-1923 zawsze ciążą na N iem cach ja k koszm ar” - pisał
Bresciani-Turroni.
D em okracja p rzetrw ała inflację, ale niewiele świadczyło
o powszechnej radości z tego powodu. Bardziej popularne były
poglądy m onarchistyczne, a możliwe, że ujawnienie moralnych
ran odniesionych przez Niem cy - skandali finansowych z lat in
flacji - w dużej m ierze przyczyniło się do w zm ocnienia autory
tarnej strony c h a ra k te ru tego narodu. Lord D ’A bernon, który
wraz z dr. S tresem an n e m odgrywał rolę głównego arch ite k ta
tra k ta tu z Locarno, m ającego przywrócić Niemcy do świata cy
wilizowanego współistnienia, patrzył na ten kraj z niezwykle
ponurym realizm em :
G dy w n iedzielne popołud nie je d z ie się przez n ie m ie c k ą p ro

wincję, zawsze widzi się te n sa m o brazek - mężczyźni w różnym
wieku i różnej tuszy, podobnie u b ran i, m a s z e ru ją sztywno w sze
reg a ch z tow arzyszeniem kapel i chorągw i oraz a p la u zu kobiet
i dzieci. R e p r e z e n tu ją wszystkie szkoły politycznego m yślenia
- w ciągu je d n e j godziny m o żn a zobaczyć k o m p an ie właścicieli
ziem skich idących ze swoimi dzierżaw cam i i służącymi, a p o te m
„ pro letariackie c e n tu r ie ”, wykonujące te sa m e m an e w ry i no
szące z tą s a m ą n iez ac h w ian ą powâgą e m b le m a ty im perialny ch
N ie m iec i rewolucyjnej Rosji. Nie j e s t z a te m niczym specjalnie
dziwnym, że w tym k raju j e s t wielu zwykłych ludzi - w spaniałych
ojców i mężów, odgrywających rolę głowy rodziny - którzy o poli
tyce zagranicznej p o tra fią myśleć tylko w' k a te g o ria c h wojny.
Lord D ’A bernon dostrzegał ten sam ataw izm w jeszcze pry

mitywniejszej postaci w traktow aniu zdrady stan u przez nie
mieckie sądy, w których sędziowie, zwykle ludzie o szerokich
horyzontach i pełni światłego hu m an itary zm u , wydawali wy
roki tak okrutn e (jak twierdził), że Anglicy byliby przerażeni*.
„N adm iernym optym izm em byłoby mieć nadzieję - konkludo
wał D ’A bernon - że w takiej glebie ziarna Locarno m ogą szyb
ko w zrosnąć”.
Agresywne w ystąpienia skrajnych, reakcyjnych, milita-
rystycznych grup nieco osłabły od u stąpienia w arunków in
flacyjnych, w których tak mocno kwitły - je d n a k dyscyplina
p artyjna nadal pozostawała tw arda, a polityczna siła partii
nacjonalistycznych w R eichstagu i poza nim stale rosła. R ep a
racje, „kłamstwo o winie za w ojnę” i nieprzerw ana okupacja
N adrenii wciąż stanowiły powód wieców prawicy. Wybór von
H indenburga, choć może był przede wszystkim wynikiem n a
rodowego sen tym en tu i współczucia dla starego feldm arszał
ka, który m iał pecha przegrać wielką wojnę - a także dobrego
wyczucia czasu i pewnej dozy bezwzględnych m achinacji - sta
nowił ożywczy im puls dla ruchów nacjonalistycznych i m onar-
chistycznych. Z daniem niektórych zapowiadał powrót do „p ru
skich” Niemiec.
Niemcy, pisał gen erał Wauchope** w notatce do Londynu na
początku 1927 roku, są m oralnie zmobilizowane do przyszłej
wojny, by napraw ić krzywdy tra k ta tu wersalskiego.
N a jw ięk sz a s t r a ta , j a k ą poniosły Niemcy, p o le g a ła n a z ru jn o

w a n iu klasy śre d n ie j. J e ż e li ich „ n a t u r a l n i przyw ódcy” b ę d ą
pochodzić z obecnej prawicy, to N ie m c y m o g ą znow u sta ć się
* To oczywiście rzecz norm alna, że zbrodnie zagrażające przetrw aniu społeczeń

stwa są uznawane przez nie za gorsze od tych, które zagrażają życiu lub kończą
życie jego członków; w wielu krajach, także w Wielkiej Brytanii, zdrada stanu je st
karana śmiercią (była do 1998 roku - przyp. red.), a morderstwo ju ż nie.
** Później sir A rthu r Wauchope. Dowodził słynnym batalionem szkockiej piecho
ty Black Watch, a w latach 1924-1927 był szefem sekcji brytyjskiej wojskowej ko
misji międzysojuszniczej w Berlinie.
z a g ro ż e n ie m . W ia d o m o , że w iele fabryk m o ż n a szybko p rz e

staw ić, ta k j a k w la ta c h 1914-1915, n a p ro d u k cję w o je n n ą,
jeż eli rzą d zechce. J e s t te r a z wiele ta k ro zb u d o w an y c h z a k ła
dów, że m ogłyby p ro d u k o w a ć w ielkie ilości s p r z ę tu zaró w n o na
p o trz e b y w ojska, j a k i w c e lac h kom ercy jny ch. O s t a t n i a woj
n a p o k a za ła , iż w razie p o trz e b y d a się p od n ieść w ydajność na
osobę.
W auchope zauważył, że wydajność na osobę wr Niemczech,

chociaż o 40 procent niższa niż w' Stanach Zjednoczonych i o 10
procent m niejsza niż przed wojną, je st ju ż i tak o 40 procent
wyższa niż w Wielkiej Brytanii. Sądził, iż istnieje spore za
grożenie nowrą wojną z N iem cam i „za życia tego pokolenia5’,
i przyglądał się z respektem wielkim program om rozwoju kul
tury fizycznej realizowanym w całych Niemczech, by przygoto
wać naród do przyszłych bojów.
W ielu alianckich obserwatorów zauważało, że niemiecki
robotnik pracuje znacznie dłużej za m niejsze wynagrodzenie
niż jego brytyjski odpowiednik, a poza tym robi to bez ustanku,
z wyjątkiem zwykłych przerw wr pracy, i nie ograniczają tego
żadne związkowe restrykcje dotyczące ilości produkcji. Szcze
gólnie dla Francuzów obecność wśród podzielonych, stro n ią
cych od pracy i znużonych wrojną narodów zachodnich pełne
go energii, dobrze zorganizowanego bloku 60 min pracowitych
i wojowniczo nastawionych ludzi, przekonanych o swojej słusz
ności i aspirujących do należnej im, ich zdaniem , dom inującej
pozycji, stanowiła poważny powód do niepokoju. Skłonności
rewanżystowskie oraz istnienie bardzo doświadczonego ją d ra
Reichswehry, które von Seeckt zdołał ocalić z pożogi wojennej,
także wywoływały obawy, których zasadność przyszłe wydarze
nia, oczywiście, w pełni potwierdziły.
Epilog
E
konomiczne przyczyny niemieckiej inflacji pojawiły się na
długo przed tra k ta te m wersalskim. Jej efekty psycholo
giczne odczuwano jeszcze długo po traktacie w Locarno. Kiedy
skończyła się ta historia? Nie wraz z powrotem do stabilizacji,
bo to również był okres wielkich ludzkich cierpień; nie w n a
stępnych latach pozornej prosperity ufundowanej na zag ra
nicznych pożyczkach, które w końcu udało się zdobyć; ani też
nie w katastrofalnych latach 1930, 1931 i 1932, gdy ekonom i
ści, historycy i politycy jeszcze w tedy rzucili się do piór, żeby
obwieścić koniec następstw wielkiej wojny.
H istoria inflacji, bardziej niż jakikolwiek inny w ątek łączą
cy dwie wojny światowe, je s t przypom nieniem , że w przypadku
kraju, który usilnie dążył do nich obu, d ru g a stanowiła jedynie
przedłużenie pierwszej, co potw ierdza porzekadło, iż ziarna
wojny zasiane są w tra k ta ta c h pokojowych. Dla N iem iec infla
cja była nieuśw iadom ioną częścią procesu podsycania emocji
potrzebnych, by wznowić działania m ilitarne, gdy powróciły ju ż
siły do prow adzenia wojny. Nie tylko u tr a ta m ajątku i statusu
oraz destrukcja starych zasad m oralnych zniechęciły i upoko
rzyły ludzi, którzy wcześniej stanowili filary i fu n d am en t nie
mieckiego społeczeństwa - w um ysłach Niemców dem okracja
i republikanizm tak bardzo skojarzyły się z finansowym, spo
łecznym i politycznym chaosem , że każda inna możliwość wy
daw ała się lepsza, gdy znowu pojawiło się zagrożenie za ła m a
nia porządku.
EPILOG | 2 8 5
W raz z w ojną wróciła też inflacja. Tylko dzięki inflacji, za

uważył G u n te r Schmólders*, rząd może praktycznie umorzyć
dług bez jego spłaty lub prowadzić wojnę i angażować się w in
ne nieproduktyw ne działania na wielką skalę - nie je s t ona
je d n a k rozpoznaw ana jak o podatek przez tych, którzy ponoszą
jej koszty. W 1938 roku H itle r przywrócił deficyt budżetowy, że
by sfinansować zbrojenia, i inflacja znowu się zaczęła. Tak ja k
w pierwszym przypadku trw ała dziesięć lat, chociaż ogrom ny
wzrost cen zaczął się na dobre dopiero w ósmym i dziewiątym
roku, gdy papierosy stały się popularnym środkiem wymiany.
W społecznej percepcji d ru g a inflacja przebiegła jed n ak
znacznie szybciej. W 1948 roku porzucono reichsm arkę (m arkę
Rzeszy) i za dziesięć reichsm arek w gotówce m ożna było dostać
j e d n ą d eutschm arkę (m arkę niem iecką), nato m iast na ra c h u n
kach bankowych za każde 100 reichsm arek przyznawano tyl
ko 6,50 deutschm arki. N a posiadaczy pieniędzy znowu spadła
katastrofa, lecz ich męki zostały przerw ane znacznie szybciej.
E tap, do którego reichsm arka doszła w latach 1947-1948, gdy
straciła dziewięć dziesiątych swojej wartości, został osiągnięty
przez jej poprzedniczkę, m arkę, ju ż w roku 1919.
Nie licząc nowych odszkodowań wojennych, Niemcy stały się
znowu krajem niem al pozbawionym długów - i znowu, gdy od
zyskały stabilność m onetarną, wielkie pożyczki zagraniczne wy
ciągnęły je z trudności gospodarczych. Wymazanie zobowiązań,
świadome czy nieświadome, znowu okazało się tylko etapem na
drodze hiperinflacji. W grudniu 1923 roku w gazecie „Toronto
Star Weekly” Ernest Hem ingway opisał uliczną aukcję bankno
tów z krajów ogarniętych inflacją - niemieckich m arek, austria
ckich koron, rosyjskich rubli - do ich kupna zachęcano m ieszkań
ców Toronto, łudząc ich nadzieją, z której ju ż dawno brutalnie
odarto Niemców, Austriaków i Rosjan, że gdy wróci rozsądek, to
banknoty te również odzyskają swoją dawną wartość:
* The German Experience, esej w książce Inflation (red. C. Lowell H arriss), The
Academy of Political Science, New York, t. 31, IV, 1975.
N ik t nie w yjaśnił słu c h a c z o m , że ta n io w yglądające rosyjskie

b a n k n o ty były d ru k o w a n e w m ilionow ych n o m in a ła c h , ile tylko
się dało, żeby spro w adzić do z e r a w a rto ś ć sta ry c h c a rsk ic h p ie
niędzy, a w k onsek w en cji zru jn o w a ć klasę ich posiadaczy. T e ra z
R osja sow iecka e m itu je ru b le z ab e z p ie c z o n e p rze z złoto.
Powiedzenie, że inflacja dała Hitlerowi władzę, a zatem że

podobne zjawisko gdziekolwiek indziej, poza R epubliką Wei
m arską, mogłoby przynieść in n ą prawicową lub lewicową dyk
ta tu rę , byłoby wejściem w grzęzawisko nieistotnych historycz
nych analogii. W każdym razie rozgrywające się w tym sam ym
czasie w ydarzenia w A ustrii i na W ęgrzech, gdzie panowrały
porównywalne w arunki finansowe i społeczne, nie stanow ią po
tw ierdzenia takiej koncepcji, choć niektóre paralele są bardzo
znam ienne. Z drugiej strony, ogrom ne bezrobocie na począt
ku lat trzydziestych dało Hitlerowi głosy, których potrzebował.
Podobnie ja k skala tego bezrobocia była częścią gospodarczego
łańcucha zdarzeń, który został zapoczątkowany przez ekscesy
lat inflacji, tak też znaczne sukcesy partii nazistowskiej zaraz
po stabilizacji i tuż przed recesją wiązały się (z całym szacun
kiem dla obserwacji konsula generalnego Clive’a) z postępam i
inflacji w latach 1922 i 1923.
Nie ulega wątpliwości, że w okresie inflacji H itler poczuł
swoją polityczną siłę i to wtedy pierwszy raz spróbował obalić
niem iecką dem okrację. J a k wnikliwie zauważył Clive: „W j e d
nym 1923 roku udało m u się rozbudzić więcej złych emocji
i wywołać więcej wrogości niż znacznie większym ludziom u d a
ło się przez całe życie.” Konsul generalny mógłby w7 sposób
uzasadniony dodać, że H itle r zapewne zajdzie daleko. Niemcy
m usiały tylko przeżyć nowe załam anie gospodarcze, żeby nazi
ści - quasi-konstytucyjnie - doszli do władzy.
Inflacja nie bardziej zrodziła H itlera, niż on sam j ą spowo-
a
dował - ale go umożliwiła. Śmiałe je st twierdzenie, że bez niej

H itler niczego by nie osiągnął - ale równie odważna wydaje się
teza, iż gdyby nie to, że przez lata powstrzymywano ogrom ne
EPILOG I 2 8 7
powojenne bezrobocie przez finansowanie deficytu budżeto

wego i niekontrolow aną politykę kredytową, doszłoby do krwa
wej rewolucji, prowadzącej zapewne do równie krwawej wojny
domowej, której wynik m ożna tylko zgadywać. Los wszystkich
tych spraw był bardzo niepewny.
Twierdzenie, że Niem cy umyślnie rozkręcały inflację, aby unik

nąć kosztów reparacji, je s t nie do utrzym ania. Wszystko świad
czy przeciwko tem u. Po pierwsze, tem po inflacji było ogrom
ne ju ż na długo przed pojawieniem się kwestii reparacji. Po
drugie, presja przem ysłu na politykę inflacyjną, podyktowana
głównie własnym interesem , nie wiązała się w żaden bezpo
średni sposób z długiem wojennym. Po trzecie, ja k słusznie
dostrzegano, chociaż alianci siłą rzeczy wpływy celne pobierali
w postaci papierowych pieniędzy, reparacje musiały być regu
lowane albo w naturze, albo w ekwiwalentach złota - również
brytyjskie i francuskie długi wojenne wobec Ameryki musiały
być rozliczane w złocie lub jego ekwiwalentach, gdyż wysokie
cła am erykańskie sprawiały, że płatności w tow arach stały się
w praktyce niemożliwe.
Po czwarte, ludzie odpowiedzialni za finanse Niemiec nigdy
nawet nie dali do zrozumienia, ani publicznie, ani prywatnie, że
ich polityka wynika z cynicznego wyrachowania (które musiałoby
też cechować poczynania władz w Austrii i na Węgrzech), a nie
z niezrozum ienia i niekompetencji. Fakt, iż w rządzie i Banku
Rzeszy dominowała koncepcja, według której stała dewalua
cja jest nieuchronna ze względu na ogromny „pasywny” bilans
płatniczy, nie stanowi dostatecznego wyjaśnienia ich całkowitej
ślepoty na związek między deprecjacją m arki a podażą pienią
dza - lord D ’Abernon jeszcze w 1922 roku pisał, że „wszystkie
niemieckie kręgi wykazują niewiarygodny brak znajomości praw
dotyczących pieniądza - zwłaszcza teorii ilościowej” - a Brescia-
ni-Turroni zauważył, iż deficyty budżetowe Rzeszy i krajów związ
kowych były uznawane przez kom entatorów i polityków „nie za
przyczynę, ale za skutek zewnętrznej deprecjacji m ark i”.
Nie m a tu znaczenia, że niemieccy robotnicy, dzięki którym

były możliwe płatności reparacyjne w towarach lub wekslach, do
stawali wynagrodzenie za swoją pracę w szybko tracących wartość
pieniądzach papierowych, co stanowiło znaczny, choć przejścio
wy pożytek dla niemieckiego przemysłu i handlu - a często oka
zywało się niekorzystne dla zagranicznych konkurentów. W tym
zakresie reparacje zachęcały do inflacji. „Problem tran sferu ”,
dotyczący niekorzystnych skutków gospodarczych, jakie re p a ra
cje wywołały w krajach będących wierzycielami, został jedynie
z pewnym w ahaniem rozpoznany przez aliantów wiosną 1923 ro
ku - do tam tego czasu nie sugerowali oni (ani nie stanowiło to
przedm iotu obaw niemieckich przemysłowców), że nadm iern a
sprzedaż dotowanych towarów eksportowych w celu uzyskania
środków na spłaty reparacji może doprowadzić do wyniesienia
barier celnych z Niemcami, chociaż inne formy „dum pingu wa
lutowego” podlegały bardzo ostrej krytyce*.
Podczas gdy ciężar reparacji i wynikającą z niego niepew
ność przedstaw iano jak o przyczynę inflacji, j ą sam ą wskazy
wano jak o je d e n z czynników utrudniających spłacanie re p a
racji - w obu tych tw ierdzeniach tkwiło ziarno prawdy, chociaż
każde dotyczyło tylko frag m en tu całego obrazu. D ’A bernon,
który nie zwalniał francuskiego rządu Poincarego z części wi
ny za kłopoty finansowe Niem iec (zarzucał Paryżowi „shyio-
ckizm, mylne inform acje, a być może głęboką s tra te g ię ”), s ta
nowczo potępiał „głupotę i ignorancję” Berlina. Rzeczywiście,
było nie do pomyślenia, by Niemcy mogły świadomie wejść na
ścieżkę gospodarczego i finansowego samobójstwa, żeby unik
nąć odszkodowań wojennych, lub by takie motywy mogły być
brane pod uwagę przez R ath e n a u a . W praktyce okazało się, że
* Schacht w swojej książce My First Seventy-Six Years, w rozdziale 21, cytuje Re-
ginalda M cKenna, m inistra finansów w rządzie H e rb erta Asquitha, a potem,
w 1923 roku, prezesa Midland Banku, który miał powiedzieć: „Ponieważ Niemcy
mogą dokonywać płatności tylko dzięki środkom pochodzącym z eksportu, będą
zmuszone zwiększyć eksport w takim stopniu, że brytyjski przemysł niezmiernie
EPILOG | 2 8 9
inflacja nie je st wcale środkiem pozwalającym uciec od zag ra

nicznych zobowiązań, chyba że w takim stopniu, w jak im przy
czyniła się do załam an ia gospodarczego w 1932 roku, które cał
kowicie unicestwiło program reparacji.
Naiwność Banku Rzeszy, widoczna w jego polityce kredyto
wej w latach 1922 i 1923, powinna ostatecznie rozwiać wszel
kie podejrzenia o finansowy7m akiawelizm u H av enstein a i jego
współpracowników. Wszyscy oni stanowczo zaprzeczali tem u,
że wy ższe stopy dyskontowe złagodziłyby inflację, a wręcz prze
ciwnie, wyrażali opinię, iż po prostu zwiększyłyby koszty pro
dukcji i jeszcze bardziej wywindowałyby ceny. M imo że później
głośno twierdzili, iż tych niewytłum aczalnie tanich kredytów
udzielano głównie na „dochodowe” projekty, firmy będące be
neficjentam i tej szczodrości wykorzystywały pieniądze w7 spo
sób, który przynosił im najwięcej korzyści - albo zam ieniały
je na m aterialn e aktywa, albo na zagraniczne waluty, albo po
prostu używały ich do spekulacji na zniżkę m arki i jeszcze b a r
dziej pchały j ą w dół. H avenstein rozum iał jedynie te w arunki
finansowe, które panowały przed rokiem 1914.
J a k i poziom musi osiągnąć inflacja, aby rząd nie był ju ż w s ta

nie dłużej jej kontrolować? Większość ekonom istów przyjmuje,
że łagodna inflacja przynosi pewne terapeutyczne korzyści k ra
jowi, który musi radzić sobie ze społecznymi i gospodarczymi
problem am i, z jakim i zwykle borykają się uprzemysłowione
dem okracje. Większość wyborców nadal akceptuje dem ago
giczne zapew nienia polityków7 o ich intencjach kontrolowania
wzrostu coraz wyższych cen - a mimo to m ark a niem iecka
(d eu tsch m arka), w aluta kraju, który m iał największe powody,
by obawiać się inflacji, w latach 1948-1975 straciła dwie trz e
cie siły nabywczej. Funt brytyjski stracił prawie połowę siły n a
bywczej tylko między 1970 a 1975 rokiem. WT żadnym z tych
przypadków7 deprecjacja nie była je d n a k efektem rozmyślnej,
cynicznej strategii - bez w ątpienia tak twierdziliby również
przedstawiciele niem ieckich banków i rządów z początku lat
dwudziestych X X wieku, którzy wśród przyczyn swoich prob

lemów m onetarnych nie uwzględniali masowego drukow ania
pieniędzy ani system u podatkowego - ale znajdowali je bez
tru d u gdzie indziej, ku swojej pełnej intelektualnej satysfakcji.
Faktem je st, że gdy inflacja ju ż się dobrze rozkręci, to (jak ujął
Schm ólders) „tworzy potężne lobby, którego nie in teresu ją ra
cjonalne arg u m e n ty ”. Ta praw da odnosi się zarówno do Austrii
i Węgier, ja k i do Niemiec.
O d 1914 roku do lata 1923 roku nie było takiego m o m en tu
w Niem czech, kiedy teoretycznie nie dałoby się odzyskać stabil
ności walutowej, w razie konieczności poprzez założenie nowe
go banku emisyjnego, dla którego wystarczające zabezpiecze
nie nadal pozostawało dostępne. Do lata 1923 roku, pom im o
żądań e n ten ty oraz konieczności znalezienia zastępczych dla
Zagłębia Ruhry źródeł węgla i żelaza, niem ieckie rezerwy złota
i zagranicznych walut zawsze stanowiły znaczną część w arto
ści kursowej pieniędzy w obiegu, bez względu na to, ja k fan
tastycznie rosły ich nominały. O d końca wojny zawsze istniały
je d n a k pewne praktyczne problemy, które nie miały nic wspól
nego z faktem , że niemieckie władze m o n etarn e nie d ostrzega
ły żadnego związku między deprecjacją a podażą pieniądza.
N a długo przed okupacją Zagłębia Ruhry, a być może nawet
przed w stępnym i spotkaniam i Komisji Reparacyjnej, nadszedł
etap, na którym zatrzym anie inflacji stało się politycznie nie
możliwe. W połowie 1920 roku, po krótkim okresie stabilności
m arki po puczu K appa-Liittwitza, spadła konkurencyjność nie
mieckiego eksportu i w rezultacie zaczęło rosnąć bezrobocie.
Tej nauki prawdopodobnie nie przegapili zwolennicy polityki
inflacyjnej. M arki nie dało się uzdrowić bez natychm iastowych
reperkusji w postaci bankructw, zwolnień, skrócenia czasu
pracy, strajków, głodu, dem onstracji, agitacji kom unistycznej,
przem ocy na ulicach, załam an ia porządku publicznego, a za
tem (jak sądzono) pow stania i rewolucji.
Chociaż zapewne rozumiano, że pewnego dnia trzeba bę
dzie przywrócić stabilność waluty i że im później to nastąpi, tym
EPILOG | 2 9 1
trudniejsze się to okaże, zawsze wydawało się, iż to jeszcze nie

jest odpowiedni m om ent, aby fundować sobie tak wielki kłopot.
Dzień za dniem , przez kolejne lata: 1920, 1921 i 1922, odraczano
ten sądny dzień, tym chętniej (a nie mniej chętnie), im bardziej
przerażające stawiały się przyszłe następstw a inflacji. Sprzeczne
cele, jakim i były z jednej strony dążenia do uniknięcia bezrobo
cia, a z drugiej - niewypłacalności, w końcu przestały ze sobą
kolidować, gdy w' Niemczech ziściły się oba te zagrożenia.
Im dłużej odraczano leczenie, tym mocniejsze m usiało być
lekarstwo. Pod koniec 1922 roku A ustria pozostawała w rękach
zarządców7 masy upadłościowej, a stab ilną w7alutę odzyskała
dzięki władzy absolutnej kom isarza z zagranicy. Również Wę
gry miały czas, by wykorzystać szansę na sam odzielne podnie
sienie się na nogi, a potem przeżyły podobne niedostatki i cier
pienia, jakie dotknęły zwłaszcza urzędników państwowych.
W Niem czech stabilność wTÓciła w7czasie dyktatury wojskowej,
gdy zawieszono znaczną część konstytucji - chociaż stan wy
jątkow y został tylko pośrednio wy muszony d estruk cją finansów
kraju. Wszystkie te trzy kraje odzyskały stabilność i uzdrowiły
swoją w7alutę - i wszystkie potrzebowały ratunk u z zewnątrz.
Każde z nich m usiało zaakceptować większy stopień gospodar
czych wstrząsów7i bezrobocia, niż groził wtedy, gdy m ożna było
jeszcze zatrzym ać n ad m iern e drukow anie pieniędzy. Wydaje
się, że w7e wszystkich trzech przypadkach, kiedy inflacja doszła
do pewrnego zaaw7ansowranego stadium , k atastro fa finansowa
i gospodarcza stała się w arun kiem wyzdrowienia.
P unkt początkowy przebiegu inflacji, po którym nastanie
hiperinflacji pozostawało ju ż tylko kwestią czasu - m om ent,
kiedy zaczęła napędzać sam a siebie i oprócz krótkich okresów
jej zwalczenie ze względów politycznych było niemożliwe - nie
znajdował się na wykresie deprecjacji w aluty albo szybkości
jej obiegu, albo deficytu bilansu płatniczego. W przypadku
Niem iec nie zbiegł się też z żadnym wielkim zdarzeniem po
wodującym kryzys zaufania do m arki, w kraju lub za granicą
- zabójstwem R ath en au a , okupacją nadreńskich portów czy
u ltim a tu m londyńskim, choć wszystkie one wywarły natych

miastowy ogrom ny wpływ na inflację. P unkt ten leżał raczej
na krzywej malejących politycznych możliwości, z k tó rą ściśle
wiązał się stopień politycznej siły i odwagi, ja k ą rząd - poddany
ciężkiej próbie - był w stanie zebrać.
Tak napraw dę Niemcy złam ało ciągłe wybieranie „m ięk
kiej” politycznej opcji w kwestii pieniędzy. D latego punkt s ta r
tu hiperinflacji nie m iał c h a ra k te ru finansowego, tylko m o
ralny - a polityczne wymówki były niegodziwe, ponieważ nie
m ożna sobie wyobrazić bardziej nieodpowiednich okoliczności
politycznych do w prow adzania nowego porządku finansowego
niż te, które panowały w listopadzie 1923 roku, gdy nie dało
się ju ż dłużej wykorzystywać inflacji jak o sposobu odsunięcia
problemów. Sam a re n te n m a rk a stanow iła tylko środek doraźny
i raczej nie dałoby się jej wprowadzić z powodzeniem, gdyby
nie to, że m ark a całkowicie straciła sens. Stabilność przyszła,
gdy m ark a osiągnęła samo dno i nie mogła ju ż niżej spadać;
gdy wszystko to, czego te cztery lata finansowego tchórzostwa,
uporczywego tkwienia w błędzie i fatalnego zarządzania miały
pozwolić uniknąć, wreszcie się ziściło; gdy to, co wydawało się
nie do pomyślenia, nieuchronnie nastąpiło.
Pieniądz jest jedynie środkiem wymiany - m ożna go użyć zgod

nie z przeznaczeniem tylko wtedy, kiedy co do jego wartości ist
nieje porozumienie między co najmniej dwiema osobami. Im
szerszym cieszy się uznaniem , tym bardziej okazuje się użytecz
ny. Niemcy przekonali się, że gdy nikt ju ż nie akceptował ich p a
pierowego pieniądza, stracił on jakąkolwiek wartość i do nicze
go się nie nadawał - poza tapetow aniem ścian czy tworzeniem
strzałek. Niemieckim społeczeństwem wstrząsnęło odkrycie, iż
zniknęła tradycyjna skarbnica siły nabywczej i nie m a już żad
nego m iernika wartości czegokolwiek. Dla wielu życie zamieniło
się w obsesyjne poszukiwanie Sachwerte, rzeczy o „realnej”, stałej
wartości - Stinnes nabywał fabryki, kopalnie, gazety. Najbardziej
skąpy robotnik kolejowy kupował świecidełka. Dla wielu stopień
EPILOG I 2 9 3
niezbędności stał się jedynym kryterium wartości, podstawą

wszystkiego - od b arteru do zachowania. Ludzkie wartości na
brały zwierzęcego charakteru. W brew niektórym filozoficznym
koncepcjom nie było to wcale zbawienne doświadczenie.
C enne jest to, co podtrzymuje życie - gdy jest ono bezpieczne,
społeczeństwo uznaje wartość rzeczy luksusowych, tych przed
miotów, m ateriałów i usług, dóbr kultury lub po prostu zbytków,
bez których życie może się doskonale toczyć, ale które bardzo
je uprzyjemniają. Gdy pojawia się zagrożenie albo warunki sta
j ą się surowe, wartości ulegają zmianie. Bez ciepła, dachu nad
głową, odpowiedniego ubrania przeżycie więcej niż kilku tygodni
może okazać się trudne. Bez jedzenia życie może stać się jeszcze
krótsze. Na samej górze tej skali, wśród najbardziej wartościo
wych rzeczy znajduje się zapewne woda oraz - najcenniejsze ze
wszystkich - powietrze, bez którego da się przeżyć co najwyżej
parę minut. Egzystencja nędzarzy w Niemczech i Austrii, któ
rych pieniądze straciły jakąkolwiek wartość, bardzo zbliżyła się
do tych metafizycznych koncepcji. Tak samo było na wojnie.
W książce Na zachodzie bez zmian M üller um arł „i przekazał mi
swoje buty - te same, które wówczas odziedziczył po K em m eri-
chu. Po mnie dostanie je Tjaden, obiecałem mu j e ”*.
Na wojnie - buty, w czasie ucieczki - miejsce w łodzi lub
na ciężarówce może okazać się najcenniejszą rzeczą na świecie,
bardziej pożądaną niż niezliczone miliony. W czasie hiperinfla-
cji kilogram ziem niaków był w art, dla niektórych, więcej niż
rodzinne srebra; pół tuszy wieprzowej - więcej niż fortepian.
Lepiej było mieć w rodzinie prostytutkę niż m artw e dziecko;
kradzież okazywała się lepszym wyborem niż śm ierć głodowa;
ciepło - cenniejsze niż honor; odzież - ważniejsza od d em o k ra
cji; żywność - bardziej niezbędna niż wolność.
* Erich M aria R em arque, Na zachodzie bez zmian, tłum. Stefan Napierski, Wyd.
„Śląsk”, 1956, s. 191.
Bibliografia
Główne teksty źródłowe przestudiow ane w czasie pisania tej

książki:
A History of the German Republic, A r t h u r R o se n b e rg , tłu m a c z e n ie M o r

row i S iev ek in g ( M e th u e n , 1936).
A k ta b rytyjskiego M SZ za l a ta 1920-1927.
An Ambassador of Peace, p a m ię tn ik lo rd a D A b e r n o n a , B e rlin 1920—
1926, w trz e c h to m a c h ( H o d d e r & S to u g h to n , 1929).
Austria of Today, V.W . G e r m a i n s (M a c m illa n , 1932).
Blockade, the diary of an Austrian middle-class woman, 1914-1924, A n n a
E is e n m e n g e r (C o n s ta b le , 1932).
Conflicts, L.B. N a m ie r (M a c m illa n , 1942).
Curzon: The Last Phase, H a ro ld N icolson (C o n s ta b le , 1934).
Der Führer: Hitler’s Rise to Power, K o n r a d H e id e n , 1944.
Europe of the Dictators, 1919-1945, E liz a b e th W is k e m a n n (F o n ta n a ,
1966).
Germany, M. Dill jr. (A nn A rbor, 1961).
Gustav Stresemann, Diaries, Letters and Papers, re d a k c ja i tłu m a c z e n ie :
E ric S u tto n , w dw óch to m a c h (M a c m illa n , 1935).
Hindenburg, the Wooden Titan, sir J o h n W h e e le r - B e n n e tt, 1933 (US
E d itio n F e rtig , 1972).
Hitler, a Study in Tyranny, Sir A lan B ullock ( O d h a m , 1952).
How it Happens: Talk about the German People 1914-1933, rozm ow y
E r n ą von P u s ta u , P e a rl S. Buck, 1947.
My First Seventy-Six Years, H j a l m a r S c h a c h t (W in g a te , 1955).
BIBLIOGRAFIA I 2 9 5
Studies in the Quantity Theory of Money, red a k cja : M ilto n F rie d m a n

(U n iv e rs ity o f C h ica g o , 1956); p r a c a ta o b e jm u je esej P h ilip a
C a g a n a The Monetary Dynamics of Hyperinflation.
The Decline of the German Mandarins, F ritz R in g e r (H a rv a rd , 1969).
The Economic Recovery of Germany 1933-1938, C.W. G u ille b a u d (M ac
m illan , 1939).
The Economics of Inflation, C o n s t a n ti n o B rescian i-T u rro n i, tłu m .
Sayers (Kelley, 1937; p ie rw o tn ie w ydane ja k o Le Vicende del Marco
Tedesco, 1931).
The End of Reparations, H j a l m a r S c h a c h t (C a p e , 1931).
The German Economy, 1870 to the Present, G u s ta v Stolper, K u rt H a ü s e r
i K n u t B o rc h a r t, 1967.
The German Inflation o f1923, re d a k c ja : F ritz R in g e r (O x fo rd U n iv e r
sity P ress, 1969).
The Nemesis of Power, the German Army in Politics, sir J o h n W h e e le r-B e n -
n e tt (M a c m illa n , 1953).
The Stabilisation of the Mark, H j a l m a r S c h a c h t (Allen a n d U n w in ,
1927).
The Truth about Reparations and War-Debts, D avid Lloyd G e o rg e (H e in e -
m a n n , 1932).
Walther Rathenau and the Weimar Republic, D avid Felix (John H o p k in s,
1971).
Podziękowania
Dziękuję wielu przyjaciołom, którzy udzielili mi pomocy i porad

w czasie przygotowywania tej książki, których wiedza ustrzegła
m nie od niektórych błędów i których w spom nienia oraz zachęty
potwierdziły lub rozwiały, z korzyścią dla książki, moje wcześ
niejsze przekonania. Za pozostałe błędy odpowiadam j a sam.
J e s te m bardzo wdzięczny pracownikom Public Record Offi
ce za pomoc i wysiłek przy dostarczaniu mi do przestudiow ania
ponad stu ciężkich teczek z półek ich archiwum .
J e s te m także wdzięczny wydawnictwu M essrs C onstable za
zgodę na przedrukow anie fragm entów książki Blockade Anny
Eisenm enger; wydawnictwu H e in e m a n n za zgodę na p rz e d ru
kowanie kilku linijek z książki The Truth about Reparations Da-
vida Lloyda G eorge’a; zarządcom m ajątku lorda D ’A bernona
za zgodę na cytowanie jego pam iętników oraz wydawnictwu
W ingate za fragm en ty książki dr. Schachta M y First Seventy-
Six Years. F rag m enty How It Happens zostały przedrukow ane za
u p rzejm ą zgodą H arold O b e r Associates Inc. (prawa autorskie
od 1947 r. należą do Pearl S. Buck), a fragm enty wczesnych
artykułów E rn e sta H em ingw aya dla „Toronto Daily S ta r” - za
up rzejm ą zgodą M ary Hemingway.
Indeks nazw własnych
A achen 190, 225, Bela Kun 32, 270

Acworth W illiam 179 Belgia 28, 48, 100, 188
Addison Jo sep h 63, 75-76, Beneś Edvard 213-215
167-168, 208-209, 221-222, B ergm an n Karl 172
239,277 Berlin 1 1 ,2 1 -2 2 ,4 3 -4 4 , 52,57.
A d e n au e r K on rad 53-54, 143 60, 68, 75-76, 88, 102-103,
A llgem eine E lek trizitats G. 80 138-139, 164-165, 175, 192,
Alzacja-Lotaryngia 28, 30, 152 20 1,2 0 4 -2 0 5 , 207,216, 231,
A m ste rd am 26, 191 243-244, 278
Anglo-Continentale Guanowerke 141 B erliner M orgenpost 58
A ustria 9, 10, 12, 15, 32-41, 56, B erliner Tageblatt 55, 69, 82, 83,
76-78, 111-121, 166, 170, 135, 141, 157
1 7 7 -1 8 4 ,2 1 0 ,2 1 5 , 257-259, B ethlen Istvan 258-259
2 9 0 -291 ,29 3 Blackett Basil 72-74, 92
B o c h u m e rV e re in 137, 263, 266
Badische Anilin- und Sodafabrik Boden C red it Bank 212
(Ludwigshafen) 143 Bollo, zakład m leczarski 244
Baldwin Stanley 161, 214 Bonn 143, 226
Balogh Bruno 259 Börsen C o u rier 110, 202
Bank Brytyjsko-Wçgierski 259 B ran d en b u rg ia 230
Bartels, pan 274-277 B re m a 192, 223-224
Bawaria 44, 57, 61, 68, 79, 88, 95, Bresciani-Turroni C o stan tin o 186,
99, 118, 136, 150-151, 155, 23 9-2 4 1 ,2 4 9 , 2 6 1 ,2 8 1 ,2 8 7
197-198, 206, 2 0 9 ,214 -216 , Briand Aristide 52, 85-86
221-222, 225-226, 229-230, Brunszwik 22, 139
232-233, 23 6 ,2 5 4 Buck Pearl 19, 97
B udapeszt 167, 259 D üsseldo rf 51, 143, 189, 225,

Bullock Allan 232 247
D üsseldo rf L an desbank 143
C adogan A le x an d e r 218
C ag an Phillip 92 E b ert Friedrich 21-22, 42, 133,
cesarz (zob. W ilhelm , zob. Karol) 214,277
Clive Robert 221-222, 254, 286 E ichhorn A rth u r 70
C om piegne 29, 59 E instein A lbert 132
Croydon 191 E isen m en g e r A nna 35-41, 210,
C u m b erlan d , książę 225 257-258, 269, 273
C uno W ilhelm 88, 144, 153, 174, Eitel Friedrich, książę 57
190, 196-197,244 Elphick, pan 223-224
C urzon George 33, 51, 53, 67, 79, E rzberger M ath ias 29, 43, 59-62,
133, 161, 176, 197-198,215, 98
217, 225-226 Essen 22, 71, 137, 154, 160, 190,
Czechosłowacja 32, 118-119, 247
213-215 Feh ren bach K o n sta n tin 48, 52,
275
D ’A bernon E d gar Vincent 11, Friedländer, pan 241
4 9 - 5 3 ,6 0 - 6 1 ,6 4 ,6 7 - 6 8 , 74,
82 ,87 , 94, 98, 101-102, 109, G arb o G r e ta 34, 41
111, 113, 140, 159, 193, 200, G eddes Eric 143
217, 226, 229-230, 245, 249, G elsenkirchen 141, 190, 247, 263,
27 1,2 8 1 -2 8 2 , 287-288 265
D aim ler 80, 141 G enew a 48, 54, 68, 117, 119, 259
D a rm s ta d t 158 G ereis Karl 54
D ego utte J e a n M arie G erlach H ellm ut von 43
D eutsche Bank 80, 142, 185 G e rm a in s VW. 113, 184
D eutsche Waffen- und M u nition s G e rm a n ia 174, 177
fabriken 141 G essler O tto 58, 214, 216
Die Welt 59 G ilbert P arker 279
Dombois, pan von 276 G olddiskontbank 251
D rezno 44, 139, 175, 178, 206, 245, Goltz R üdiger von d e r 58
279 Göm bös Gyula 258
D uisburg 51, 143, 279 Goode W illiam 77
INDEKS NAZW WŁASNYCH | 2 9 9
Górny Śląsk 30, 5 2 ,5 4 , 67, 71, H odgkin H ow ard 53

152 Höfle A nton 277
G rö n e r W ilhelm 22 H o h ler T h o m as 124, 127-129
H olandia 20, 70, 100, 275
H a ld a n e R ichard 135 H olzm ann 274
H a m b u rg 19, 92, 95, 104, 158, 175, H o rth y Miklós 32, 122
192, 205, 226-228, 233, 245, H otel Bristol w W iedniu 77
266 H o telb etrieb s Berlin 141
H a n a u , składowisko sprzętu woj H u m m el H e rm a n n 110
skowego 276
H aniel, pan von 223 In ste rb u rg 187
H ano w er 206, 223, 225
H a rd e n M axim ilian 60 K a h r G ustav von 44, 61, 216,
H aven stein Rudolf 10, 56, 94, 102, 221-222, 232, 254
171-172, 177, 198-214, 193, K a lla y T ib o r 125
195-196, 221,234, 237, 244, K a m m g a rn sp in n e re i Düsseldorf
289 141
H egedü s L ó ran t 122-123, 126 K am pfbu nd 205, 215
H eid en K onrad 233 K app Wolfgang 43—44
H elfferich K arl 24-26, 31, 60, 98, Karol, cesarz
216, 220 K autz, pan 277
Hellwig, pan 276 Kehl 107-109, 161
H em ingw ay E rn est 107-108, Keynes J.M . 54, 134-135
161-162, 285, 296 K ilm arnock, lord 45, 191
H e rm e s A ndreas 169, 203 Koblencja 51, 143, 178, 191
H ilferding R udolf 200, 202-203, Kölnischer Z eitu n g 219
218, 221 ,2 4 4 Kolonia 22, 53, 74, 137, 139, 143,
H in d e n b u rg Paul von 23, 42—43, 170, 190-192, 234, 242, 252,
58-59, 270, 282 265
H iszpania 204 Königsberg 58, 96, 187
H itle r Adolf 10, 26, 45, 97, 151, K önigsberger Volkszeitung 187
155, 158, 160, 197-198, Korfu 204
2 0 5 -2 0 6 ,2 1 0 ,2 1 5 -2 1 6 , K rupp von Bohlen G ustav 219
221-222, 230, 232-233, 254, Kuczyński, d r 249
262, 285-286 K u rfü rste n d am m 207
L am pson Miles 208 M onachium 28, 45, 57, 61, 80, 91,
Law B onar 135, 143-144, 161 97-98, 107, 136, 156, 158, 160,
L enin W łodzim ierz 20, 53, 156 198,215-216, 22 1 -2 2 3 ,2 3 2 ,
L inoleum fabrik-M axim iliansau 254
143 Moskwa (zob. Rosja)
Linz 210 M ü n c h n e r Post 221-222
Lipsk 47, 158, 175, 260 Mussolini B enito 120, 135, 143,
Listowel J u d ith , 166, 269 204
Lloyd George David 13, 52-53,
85-86, 114-115, 135, 144-145, N a d re n ia 28, 30, 74, 144, 146, 156,
296 160-161, 170, 188, 192, 194,
Löbe Paul 50 196, 206,210, 225-226, 229,
Lossow O tto von 161, 216, 235, 251-253, 266, 282
221-222, 232, 254 Narodowo N iem iecka P a rtia Ludo
L u d en d o rff Erich 10, 21, 28, 43, wa (DNVP) 48, 60, 155
57-60, 151, 153,205-206, Narodowosocjalistyczna N ie
215-254 m iecka P a rtia Robotników
Ludwik III Bawarski 21 (NSDAP) 97, 151, 155
L u th e r H ans 221, 237, 244, 276 New York World, T he 272
L üttw itz W alth e r von 4 3-4 4 Nicholson J. Shield 225
N iem iecka P a rtia D em ok ratyczn a
M a n c h e ste r G u a rd ia n 134 (DDP) 29, 48, 68
M a n n e s m a n n 139, 265 N iem iecka P a rtia Ludowa (DVP)
M a n n h e im 158 218
M a n n h e im e r Fritz 56 N iezależna Socjaldem okratyczna
M arx W ilhelm 246 P a rtia N iem iec (USPD) 48,
M cK enn a Reginald 288 60, 153
M efistofeles 168 N orm an, lord 251
M ehnke pan 206 N orym berga 205
M endelssohn Bank 56 Noske G ustav 43, 206, 214
M ichael Ja co b 275, 277 Nowy J o r k 39, 104, 163, 171-172,
M IC U M 245 224, 229, 237
M illerand A lexand re 85
M ira b ea u H onore 268 O b e ra m m e rg a u 88
M oguncja 143, 154, 226 O ld e n b u rg 136
Orgesch 155 R epublika W eim arska 9, 20, 26,

O s ra m 265 286
O ste n H ans-G eorg von der 131, Rheinische Stahlw erke 266
164-165 Richter, pan 277
R osenberg A rth u r 247
P a b st Georg W ilhelm 34 Rosenberg Friedrirh von 196
Palatynat 226 R osenheim 175
Pankow 138 Rosja 12, 20-21, 90, 156, 233, 281,
Peuple, Le 60 286
Phillpotts O w en S. 112 Rühe, dr 276
Phoenix 265 R uhro rt 51
Piggott J u lia n 53-54 R um un ia 32
Piotrogród 20, 156, 206 R upprecht, książę 215
Poehner, pan 61-62
Poincare Raym ond 49, 85-86, 105, Saksonia 177, 188, 196, 206, 210,
111, 143-145, 188,213-214, 216, 225, 229-230, 232, 266,
245, 251,288 273
Polska 12, 53-54, 67,271 Salzburg 273
Pomorze 131, 206-207, 230, 233 Schacht H ja lm a r 12, 26, 131, 174,
Postępowa P a rtia Ludowa 28 2 2 1 ,2 3 6 -2 5 1 ,2 6 1 ,2 7 6 ,2 7 9 ,
Pruski Bank Państwowy 276, 278 288, 296
Pruskie Kopalnie Państwowa 219, Scheer R ein h ard 58
265 S cheidem ann Philipp 277
Prusy W schodnie 58, 187, 206, Schlinkm eier H einrich 191
233 Schm ölders G ü n te r 285, 290
P rzebudzeni Węgrzy 258 Schober Johann 114-115
P u stau E rn a von 19, 97, 104, 130, Schöneberg 138
142, 154, 165, 201,273 Schroeder Franz 172
Schwarzwald 60, 266
R ad ek Karol 206 Schwelm er Eisenwerk 141
R a th e n a u W alther 54-56, 85, 87, Scotsm an, T he 225
89, 98-100, 104, 114, 125, 174, Seeckt H an s von 42, 44, 214, 216,
288, 291 233, 243, 245, 283
R e n te n b a n k 212, 220, 235-239, Seeds W illiam 61—62, 8 0 ,9 1 , 107,
248 133, 136, 142, 150-151, 156
Seehandlung (zob. Pruski Bank T im es, T h e 94

Państwowy) T irpitz Alfred von 58, 97, 153
Seipel Ignaz 115, 117, 120, 259 Toronto Daily S ta r 107, 161,285,
Sichel 263 296
Siem ens & H alske 158 Trewir 143, 154, 256
Sierks H a n s Ludwig 206 Turyngia 196, 230, 232, 244
S m i t h je r e m i a h 259 U n te r den L inden 207
Snowden Philip 238
socjaldem okraci, większościowi V a u g h an J.C . 231
socjaliści (SPD) 28-29, 48, 60, Vogler A lbert 229
6 8 ,2 1 8 ,2 7 8 Völkischer B eo b ach ter 221
Solingen 190, 235 Vorwärts 275
Spira 154 Vossische Z eitu n g 27, 109
Stahlw erk Becker-Willich 143
Stany Zjednoczone 11, 20, 46, W aldersee, h rab ia von 58
62, 145, 148, 283 (am basador W auchope A rth u r 282-283
USA) 98, 111 W ęgry 10, 12, 15, 32, 117, 121-
Steffeck, p a n n a 243 129, 166, 233-234, 258-260,
Stinnes H ugo 10, 56, 93-94, 98, 269-270, 286, 290-291
137, 155, 159, 164, 187, 190, W h eeler-B en n ett J o h n 29, 232
201,219, 228-229, 263,275, W iedeń 3 2 - 4 1 ,7 7 -7 8 , 101,
292 112-113, 115-117, 119-120,
Strasbu rg 107-109, 161 125, 153, 179-180, 183-184,
S tre se m a n n G ustav 152, 197-198, 257, 259
200, 2 0 3 -2 0 5 ,2 1 3 -2 1 4 ,2 1 8 , W iesbaden 154, 226
222, 229, 243-246, 252, W ilhelm strasse 164
27 2-27 3,27 9-2 81 W ilson Woodrow 30
Szczecin 198, 206 W irth Jo se p h 48, 54, 54-55, 61,
Szwajcaria 37, 62, 70, 1 17, 121, 154 67-68, 75-76, 83, 109, 111,
Szwecja 21, 59 115, 140, 174,277
W łochy 62, 114-115, 118, 143,
Thelw all Francis 65 204
T h u r s ta n Paget 74 Wrocław 155, 175, 231,
Thyssen Fritz 48, 228, 265 Wysoka Kom isja dla N adrenii 45,
T ie rg a rte n 39 5 3 ,9 3 , 170
Young G.M. 33 Zagłębie Saary 30, 152

Z eigner Erich 188, 206, 229-230,
Zagłębie Ruhry 52, 71, 137, 144— 273
147, 152-184, 186-191, 194, Z im m e rm a n n A rth u r 120, 178,
196-198, 2 0 5 ,2 1 0 ,2 1 2 -2 1 4 , 180-181,259
219, 222, 228-229, 232, 235, Zinowjew Grigorij 206
238, 244-245, 252-253, 255, Zurych 26, 39-40, 125, 232, 235,
257, 262-263, 266, 290 258

Kiedy Pieniącz Umiera Prawdziwy Koszmzr Hiperinflacji

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kiedy Pieniącz Umiera Prawdziwy Koszmzr Hiperinflacji

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Spis treści

N ota do wydania z 2010 r o k u ..................................................8

Przekład: Witold Turopolski

Copyright © A dam Fergusson 1975

© Copyright for the Polish edition by Studio EMKA

Wszelkie prawa, włącznie z praw em do reprodukcji tekstów

Wszelkich informacji udziela

D ruk i oprawa: D ru k a rn ia Read Me

M ęka inflacji, nawet bardzo rozciągnięta w czasie, trochę

wielki au to ry tet w kręgach finansowych był zdrów na umyśle,

Ja k dalece to możliwe, starałem się opisywać poszczególne

Niełatwo było znaleźć wystarczająco dużo prostych określeń,

W przypadku dolarów wystarczy pomnożyć ówczesne sumy sześć

1913 roku, tuż przed pierwszą w ojną światową, nie­

choroby, nędzę, a czasam i śm ierć jeszcze szerszym warstwom

przeciw państw u, jedną warstwę społeczną przeciw' innej w ar­

Źródła niemieckiej inflacji - zarówno w ew nętrzne, ja k i ze­

w czasie wojny niem ieckie regulacje finansowe pozwalały na

kolejny raz okazało się, że jest za pięć dw unasta. Przew ażająca

Chociaż niem iecka rewolucja listopadowa zaczęła się jak o bunt

kolwiek postaci utrzym ać m onarchię, a L udendorff zbiegł do

Ten zam ęt znalazł bezpośrednie odzwierciedlenie wśród

obrad w W eim arze i stłu m ien ia powstań spartakistów w m arcu

prawny środek płatniczy od 1910 roku - tak, rzeczywiście była:

1916 rokiem. W prow adzona przez e n te n tę blokada państw

gdyby Niem cy nie przegrały wojny, to po 1918 roku czekałoby

N ie m c y s ta r a ły się pokryć kolosalne koszty wojny, n a w o łu ją c

Gdy kosztowna m ach in a w ojenna z m ozołem posuwała się

została zniesiona - choć blokada aliantów nadal trw ała - dla

Z n astan iem pokoju Niemcy w końcu przejrzeli na oczy, ale nie

N asza po rażk a m ilita rn a wynikała z faktu, że n a każdy tysiąc żoł­

Innymi słowy, nawet w czasach wojny inflacja odbijała się

* Erich M aria R em arque, Na zachodzie bez zmian, tłum. Stefan Napierski,

T era z tr z e b a przyzn ać, że co do z asa d y przy czy ną d e p r e c j a ­

J u ż sam a wojna była dostatecznie ciężkim ciosem dla nie­

tej jesieni, mijającej w atm osferze anarchii, rząd w sposób nie­

Nie m ieli siły, by przełożyć sw oją n ien a w iść n a ak tyw ny opór.

Podsycały ten ogień w arunki tra k ta tu wersalskiego. A lian­

* W książce The Nemesis o f Power (Macmillan, 1953), Część I, Rozdział I (vii).

oparty na słynnych cztern astu p u nktach prezydenta W ilsona

w uprzemysłowionym kraju. Ze znacznie zredukowanymi zaso­

* Nie licząc utraconej siły roboczej na skonfiskowanych terytoriach, Niemcy od­

ra k ta t wersalski osłabił Niemcy i zmniejszył ich teryto-

sto W iedeń wraz z najbliższym otoczeniem wegetował tylko

Ze stolicy wielkiego - stanow iącego d o tą d dziedzictw o wielkiej

cjonują, są o św ietlan e, o grzew an e, s p r z ą ta n e itd. dla u r z ę d n i­

d ecy duje o swoim ro zw ią za n iu . W istocie w szystkie spraw y

Praw da je st taka, że A ustria była całkowicie nieprzygoto­

jest ju ż dzisiaj tak przekonująca. Poczynając je d n a k od obrazu

M uszę s a m a siebie przekonyw ać [pisała], że ta k n a p ra w d ę z n aj­

W w ie lk im ho lu b an k o w y m ludzie robili p rz e ró ż n e interesy.

czw arty ch swoich p ie n ię d z y ”. „ J a k to » stra ciła « !” - k rz y k n ę ­

Gdy pani E isenm enger odkryła, że obligacje wojenne jej

P a n ik a sp ra w ia , że lek c ew aż y się w szy stk ie p rz e p is y p ra w a

p rac, że wolę wziąć n a siebie te cięższe i b a rd z iej n ie p r z y je m ­

Chociaż nędza w A ustrii bardziej bezpośrednio wynikała

P aństw o w prow adziło do obiegu b a n k n o ty o n o m in a le 10 tys.

W iosna nie złagodziła problem ów ludzi, którzy nie m ie­

W ied eń czy k , k tó r e m u w ręczy się d uży plik koro n [ k o m e n to ­

Gdy Niemcy śledzili notow ania w Nowy m Jo rk u i Londynie,

D w a razy d z ie n n ie wszyscy m u s im y c zek ać n a n o to w a n ia g ieł­

W listopadzie, rok po zawieszeniu broni, pani E isen m en g er

T ym czasem [pisała p a n i E is e n m e n g e r] w ielk a rz e sz a b e z r o b o t­

15 grudnia 1919 roku pani E isenm eng er zanotowała, że cho­

1913 roku, tuż przed pierwszą w ojną światową, nie

przeciw państw u, jedną warstwę społeczną przeciw' innej w ar

Źródła niemieckiej inflacji - zarówno w ew nętrzne, ja k i ze

N asza po rażk a m ilita rn a wynikała z faktu, że n a każdy tysiąc żoł

T era z tr z e b a przyzn ać, że co do z asa d y przy czy ną d e p r e c j a

J u ż sam a wojna była dostatecznie ciężkim ciosem dla nie

tej jesieni, mijającej w atm osferze anarchii, rząd w sposób nie

Podsycały ten ogień w arunki tra k ta tu wersalskiego. A lian

w uprzemysłowionym kraju. Ze znacznie zredukowanymi zaso

* Nie licząc utraconej siły roboczej na skonfiskowanych terytoriach, Niemcy od

cjonują, są o św ietlan e, o grzew an e, s p r z ą ta n e itd. dla u r z ę d n i

Praw da je st taka, że A ustria była całkowicie nieprzygoto

M uszę s a m a siebie przekonyw ać [pisała], że ta k n a p ra w d ę z n aj

czw arty ch swoich p ie n ię d z y ”. „ J a k to » stra ciła « !” - k rz y k n ę

p rac, że wolę wziąć n a siebie te cięższe i b a rd z iej n ie p r z y je m

W iosna nie złagodziła problem ów ludzi, którzy nie m ie

W ied eń czy k , k tó r e m u w ręczy się d uży plik koro n [ k o m e n to

D w a razy d z ie n n ie wszyscy m u s im y c zek ać n a n o to w a n ia g ieł

T ym czasem [pisała p a n i E is e n m e n g e r] w ielk a rz e sz a b e z r o b o t

15 grudnia 1919 roku pani E isenm eng er zanotowała, że cho

S p e k u la c ja m i n a giełdzie z a jm u ją się w szystkie w a rstw y lu d

To, co działo się w Austrii, było jedynie przedsm akiem wy

nowej republiki. Chociaż słabsze umysły na prawicy nadal tęsk

* Późniejszy dwudziesty pierwszy hrabia Erroll. W latach 1921-1928 był wyso

uzyskaniu większych wynagrodzeń i powiązaniu ich w jakiś spo

nadal znacznie wyprzedzałaby Niemcy, i tak spowodowałby nie

M a m w ra że n ie [pisał], że płace i koszty u tr z y m a n ia o sią g n ę

Konsul donosił wreszcie, że saksoński przem ysł je st w b a r

i Francji - nie chcieli przedłużać swoich szycht, pracowali do

Inflacja umożliwiła rozwiązanie tego równania. Jeżeli bu

W ie m n a p rzy k ła d zie m o ic h dzieci, j a k źle odżyw iają się lu

Nowe sankcje m ilitarne wywołały reakcje na drugim koń

Szczególnie niechętnie odnoszono się do Francji. Jej posta

W ięk szość polityków i fin a n s is tó w myśli w k a te g o r ia c h p a p ie

R a th e n a u słusznie zauważył, że takie delirium nie je s t przy

60 procent pozyskano na realistycznych w arunkach dzięki kre

O cena ta nie uwzględniała innych ważnych wydarzeń ta m

i wzbudziło ogrom ny niepokój jej najbliższych sąsiadów. Koro

w lasku C om piegne, L udendorff uciekał w p rzeb raniu do Szwe

N a czele K om isji R ozejm ow ej p ostaw ili E r z b e r g e r a - to sz a

prawicy będący uosobieniem zdrady, której dopuścili się cy

W samych N iem czech śm ierć E rzbergera, najbardziej nie

C o d z ie n n e d ru k o w a n ie pieniędzy, p o tr z e b n e rządow i, aby wy

N aw et progresywne podwyżki podatków nie mogły rozwią

Wszyscy sp e k u lu ją n a p o tę g ę [pisał dalej A d d iso n ]. M ilio

Zwykły obywatel m iał wszelkie powody, aby próbować chro

produkcji. Węgiel był dostępny poniżej ceny kosztów w W iel

G az eta n arzekała na „dość m ałą kapitalistyczną klasę wyż

Coraz bardziej zdumiewające szacunki krążyły ju ż wtedy za

Dolary am erykańskie, franki szwajcarskie i guldeny ho