I I J

H u

W\'DANI E 2

LIBER
Warszawa 2007
Rada Programowa:
Spis treści
Gra±yna Baltruszajtys (przewodnicząca),
Jan Bleszy/1ski, Zdzisław Galicki, Genowefa Rejman,
Piotr Winczorek, Mirosław Wyrzykowski,
Wstęp ................................................................................................................................. 7
Maria Zabłocka, Andrzej Zakrzewski
Michał Fajst (sekretarz) I. PAŃSTWO W STAROŻYTNOŚCI ........................................................................... 9
Ustrój despotii wschodnich i polis greckiej ..................................................................... 11
Ustrój starożytnego Rzymu ............................................................................................. 17
Podsu1nowanie ................................................................................................................ 25
II. PAŃSTWO W ŚREDNIOWIECZU ....................................................................... 27
© Copyright by Marek Wąsowicz, Warszawa 2007
Wpro\vadzenie ................................................................................................................. 29
Ustrój pa11stwa Frankó\v .................................................................................................. 31
Ustrój Francji do schyłku XV wieku ............................................................................... 41
Ustrój pai'lstwa angielskiego do schyłku XV wieku ........................................................ 53
Redakcja: Krystyna Chojnacka
Ustrój I Rzeszy Niemieckiej (od początku X w. do roku 1806) ...................................... 67
Ustrój Rusi Kijowskiej i Rosji do polowy XVII wieku ................................................... 79
Ustroje innych pa11stw średniowiecznej Europy .............................................................. 87
Podsun10\vanie ................................................................................................................ 96
ISBN 83-7206-077-0
III. PAŃSTWO W CZASACH NOWOŻYTNYCH
(DO KOŃCA XVIII WIEKU) ..................................................................................... 99
Wpro,vadzenie ............................................................................................................... 101
Ustrój Francji w okresie XVI-XVIII wieku .................................................................. 105
Wydanie II Ustrój Anglii w okresie rządów Tudorów i Stuartów (XV-XVII w.) ............................ 113
Ustrój paóstwa pruskiego .............................................................................................. 117
Ustrój pa11stwa Habsburgów .......................................................................................... 121
Ustrój paóstwa rosyjskiego w XVIII wieku ................................................................... 125
Ustroje innych paóstw nowożytnej Europy ................................................................... 129
Podsu1nowanie .............................................................................................................. 135
IV. PAŃSTWO W DOBIE KONSTYTUCJONALIZMU. ....................................... 137
Druk i oprawa: Drukarnia Braci Grodzickich Ogólna charakterystyka konstytucjonalizmu ................................................................. 139
05-500 Piaseczno-Józefosław Ewolucja ustroju Anglii od XVII do XX wieku ............................................................ 149
ul. Geodetów 47 A Stany Zjednoczone Ameryki ......................................................................................... 167
tel. 022 750-88-67 Francja początków konstytucjonalizmu ......................................................................... 183
Francja konstytucyjna .................................................................................................... 199
Formy pai'lstwowości niemieckiej w XIX i XX wieku .................................................. 219
Pa11stwo pruskie w XIX-XX wieku .............................................................................. 235
Wydawca: LIBER sp. z o.o. Pa11stwo Habsburgów w XIX-XX wieku .................. :................................................... 241
00-325 Warszawa Ustrój Rosji w XIX i XX wieku .................................................................................... 245
ul. Krakowskie Przedmieście 24 Ustroje innych pa11stw europejskich w XIX i XX wieku ............................................... 255
tel. (0-22) 826-30-91 Podsun1owanie .............................................................................................................. 260
fax (0-22) 696-20-16 Proces integracji Europy ................................................................................................ 261
http://www.liber.pl Zako11czenie ................................................................................................................... 265
adres e-mail: liber@liber.pl
Indeks ...................................................................................................................... 267
Wstęp

Od absolwentów uniwersyteckich wydziałów prawa wymagać trzeba orientacji

w systemach ustrojowych współczesnego świata. Jest to wiedza niezbędna dla
wykształconego prawnika, który powinien rozumieć funkcjonowanie instytucji
pafistwa. Dotyczy to w szczególności modelu ustrojowego wypracowanego
w naszym kręgu cywilizacyjnym, czyli liberalnej demokracji opartej na prawach
obywatelskich, zasadzie suwerenności ludu i podziale władzy. Ten standard
ustrojowy stanowi dzisiaj wyróżnik państw zaliczających się do cywilizacji
Zachodu i odróżnia nas od innych cywilizacji, takich jak np. cywilizacja islamu
czy Dalekiego Wschodu.
Wiedza na temat zachodniego modelu ustrojowego wymaga jfdnak również
pewnej znajomości historii instytucji. Ustrojowy standard cywilizacji Zachodu jest
bowiem wynikiem długiej i złożonej ewolucji, której początków upatrywać należy
jeszcze w starożytności. Polska od początków swych dziejów przynależała do
kultury Zachodu. Odważna decyzja Mieszka I uczyniła z nas aktywnych uczest-
ników europejskich przekształce11. Dzisiaj, w dobie ważnego procesu formalnej
integracji z Unią Europejską, znajomość drogi, jaką przeszła Europa i jej cywili-
zacja w zakresie form ustrojowych wydaje się niezbędnym elementem wykształ­
cenia współczesnego Polaka.
Celem tego podręcznika jest więc zaprezentowanie w syntetycznej formie
procesu kształtowania się ustrojowych podstaw dzisiejszych pa11stw zachodnich.
Zakres terytorialny podręcznika obejmuje najważniejsze kraje zaliczane do cywili-
zacji Zachodu, których rozwój w decydującym stopniu zaważył na przyjętych
formułach ustrojowych. Omówimy więc starożytne pa11stwa położone w basenie
Morza Śródziemnego, potem dzieje pa11stwa Franków, by następnie skupić uwagę
na tych pa11stwach i terytoriach, które wyłoniły się z monarchii frankońskiej, jak
Francja, Niemcy czy pa11stwa półwyspu Apenińskiego. Sporo uwagi poświęcić
trzeba będzie także Anglii, gdyż jej doświadczenia ustrojowe okazały się niezwy-
kle atrakcyjne dla pm1.stw kontynentalnych, oraz Stanom Zjednoczonym Ameryki,
które wyrosły na gruncie europejskiej wizji państwa, a dzisiaj stanowią mocno
oddziaływujący przyldad liberalnej demokracji. Dopełnieniem prezentacji europej-
skich doświadczeń ustrojowych jest opis instytucji niektórych innych paóstw, jak
Hiszpania, paóstwa skandynawskie, Belgia czy Szwajcmia.
Ważnym uzupełnieniem wykładu jest prezentacja ustroju Rosji, którą trud-
no zaliczyć do pm1stw Zachodu. Położenie P0lski na styku dwóch kultur, jej
stałe kontakty, najpierw z Rusią, potem z Rosją, fakt pozostawania części ziem
polskich pod bezpośrednim panowaniem Rosji w XIX w. i całego pm1stwa
w latach 1945-89 pod kontrolą Związku Radzieckiego wskazują na potrzebę
uwzględnienia w wykładzie także i tego wątku.
Dotychczas używane podręczniki z powszechnej historii pa11stwa posługują
się zazwyczaj bardzo szeroko rozumianym terminem pa11stwa, obejmując nim
nie tylko strukturę organów państwa, ale także organizację społeczeństwa, czyli

7
 Wstęp

ustrój społeczny i dodając jeszcze niekiedy informacje na temat ustr?ju ek~no-

rnicznego. Jest to w pewnym stopniu pozostałość pojmowania pan~twa pko
instytucji ogarniąjącej i regulującej całość życia swych obywatel1. Zakres
przedmiotowy tego podręcznika ogranicza się do instytucji ściśle ustrojowych,
pominięto więc w nim celov./o wszystkie kwestie, które dotyczą spolecze11stwa
i jego struktury. Wiedza na ten temat może stać się przedmiotem odrębnego
wykładu. Wyeliminowano także niemal całkowicie wszystkie informacje doty-
czące ogólnej historii, wydarze11 politycznych. itp., założono bowiem, że ele-
mentarną wiedzę w tym zakresie każdy student uniwersyteckich studiów prawa
wynosić. powinien ze szkoły średniej.
Cechą liberalnego pa11stwa, rozumianego jako wykonywanie władzy publicz- I
nej, jest określenie granic, poza które nie powinno ono ingerować w życie obywa-
teli i lokalnych społeczności. Wykład historyczny powinien pokazywać jak daleko
sięgała ta ingerencja w różnych epokach i w jaki sposób pa11stwo jej dokonywało, PAŃSTWO W STAROŻYTNOŚCI
a jednocześnie prezentować, w perspektywie historycznej, jak skonstruowane były
i jak działały instytucje ustrojowe samego pa11stwa, czyli mówiąc inaczej, w jaki
sposób sprawowana była władza w danej społeczności. Antoni Peretiatkowicz,
wybitny polski konstytucjonalista, definiował państwo jako trwały związek ludzi
stale osiadłych na pewnej przestrzeni, pod władzą najwyższą. Odnosząc się do tej
definicji można powiedzieć, że ewolucja struktury tej najwyższej,. władzy, jej
uprawnie11 i ograniczeń, stanowi przedmiot niniejszego podręcznika.
Pa11stwo można traktować jako formę organizowania się społecze11stwa.
Każda organizacja zakłada istnienie pewnej struktury, zaś jej najważniejszy
element stanowi władza. Istotą pa11stwa jest więc władza, czyli prawo wydawania
decyzji określających zachowanie się ludzi oraz możliwość ich egzekwowania.
Skuteczność decyzji zależy w ogromnym stopniu od autorytetu, jakim cieszy się
podejmujący decyzję. Dlatego istotne jest, w jaki sposób legitymizowana jest
władza, jakie sąjej podstawy.
Przyglądając się historii ustrojów państw cywilizacji Zachodu można zaob-
serwować interesującą ewolucję podstaw, na jakich budowana była władza pań­
stwa i autorytet jego urzędników. W starożytności dominowały uzasadnienia
religijne, w początkach średniowiecza tytułem stało się patrimonżwn (czyli dzie-
dziczenie pa11stwa jak prywatnej własności). Z czasem zasada patrymonialna wy-
parta została przez teorie odwołujące się do dobra publicznego, którym miała
kierować się władza. Wiek Oświecenia umocnił przekonanie o publicznym cha-
rakterze pai1.stwa, a jednocześnie przyniósł próbę poszukiwania racjonalnych
uzasadnie11 dla władzy monarszej, co w rezultacie przyniosło ideologizację pail-
stwa. Wreszcie od schyłku XVIII w. poczynając podstawą władzy stał się kon-
stytucjonalizm, czyli rodzaj umowy między władzą i społecze11stwem. Mateiia
wykładu została zatem podzielona tradycyjnie na cztery części i obejmuje pai1stwo
w starożytności, państwo w średniowieczu, państwo w czasach nowożytnych
oraz państwo w dobie konstytucjonalizmu. Wykład kończy krótka prezentacja
europejskich struktur ponadpaństwowych.

8
 Ustrój despotii wschodnich i polis greckiej

J. Uwagi wstępne

1. Początków ewolucji ustrojów pa11stw Zachodu upatrywać należy Despotia i po/eis

jako podstawowe
w forn1ach paóstwowych ukształtowanych w starożytności w basenie formy ustrojowe
Morza Śródziemnego i jego mtjbliższym otoczeniu. Poczynając od m starożytności

tysiąclecia p.n.e. na terenach tych osiedlały się różne ludy, rozwijając

swoje organizacje paflstwowe. Przybierały one postać bądź wielkich tery-
torialnie organizmów, bądź niewielkich paf1stewek, obejmujących miasto
z okolicami. Pierwsze miały charakter lądowy i podstawową rolę odgry-
wała w nich uprawa roli, drugie, położone nad samym morzem lub w jego
bezpośrednim pobliżu, związane były przede wszystkim z handlem mor-
skim. Obie wykształciły specyficzne formy ustrojowe: despotię i polis.
Trudno nazwać je rozwiązaniami modelowymi dla późniejszych paflstw,
dlatego trzeba wyraźnie powiedzieć, że nie ma bezpośredniego związku
między demokracją ate11ską a dzisiejszym ustrojem parlamentarnym, czy
też despotią Egiptu a np. monarchią absolutną francuskich Burbonów.
Jednocześnie należy jednak zauważyć, że dwoistość doświadcze11 ustro-
jowych starożytności w zasadniczy sposób zaważyła na przyjmowanych
w późniejszych epokach w Europie uzasadnieniach źródeł władzy i wyni-
kających z tego sposobach organizowania pa11stwa.

2. Źródła władzy w despotiach wschodnie/z

i pw1stwach greckich

2. Władza w wielkich paflstwach Egiptu i Bliskiego Wschodu miała Teokratyczny

kilka podstaw legitymizacji. Przede wszystkim władza miała charakter charakter władzy
teokratyczny. Król był bogiem lub też łączyły go z bogiem ważne więzy,
które czyniły z panującego osobę wymagającą bezwzględnego posłu-
sze11stwa. W Egipcie faraon był jednocześnie bogiem. Cały rytuał, wła-
ściwy dla boskiego kultu, stał się więc zarazem kultem związanym
z władzą paóstwową. Faraon nie był jednak jedynym bogiem, stąd moż-

11
 I. Pw1snvo w Sraro:::ytności
liwość kolizji jego decyzji z decyzjami uzasadnianymi wolą innych
bogów: z tego wynikało np. ważne znaczenie kapłanów boga Amona-
-Ra. Początkowo również władcy panujący na terenie Mezopotamii byli
traktowani jak bogowie. Z czasem jednak pozbawieni zostali boskiego
atrybutu stając się swego rodzaju zastępcami bogów na ziemi. Właści­
wym władcą pozostawał bóg, natomiast król (/ugal) był jego osobistym
przedstawicielem. Podobnie przedstawiała się sytuacja w Persji, gdzie
król uważał się za obro11eę religii Ahury-Mazdy, boga nieba i ziemi.
Elementy 3. Teokratyczny charakter władzy łączył się w pai1stwach starożyt­
magiczne nych z elementami magicznymi. Magiczny rytuał towarzyszący władzy
władzy
miał dodatkowo zwiększać jej autorytet, budzić. respekt i strach oraz
podkreślać jej nadprzyrodzony charakter, nieziemską silę i moc pozwa-
lającą sterować zjawiskami przyrody.
Funkcja 4. Legitymizacja władzy wynikała także z jej funkcji organizator-
organizatorska skiej. Jednym z głównych zada11 władzy pa11stwowej w Egipcie i kra-
władzy
jach Bliskiego Wschodu było uporanie się z problemami wodnymi.
Ujarzmienie Nilu i wykorzystanie jego wód do nawodnienia upraw-
nych pól miało zasadnicze znaczenie dla funkcjonowania całego pa11-
stwa. Podobnie strategiczną rolę pełniło opanowanie wylewów Tygrysu
i Eufratu. Skuteczność działania władzy w tym zakresie stawała się
więc dodatkowym powodem jej akceptacji. O znaczeniu „problemów
wodnych" dla antycznych społecze11stw może świadczyć stała obec-
ność w nieb mitu potopu (epos o Gilgameszu czy biblijny potop).
Znaczenie 5. Uzasadnieniem władzy były także jej sukcesy militarne. Każde
sukcesów zwycięstwo na polu bitwy stanowiło dowód poparcia władcy przez
militarnych
boga, było także dowodem wyższości boga zwycięzców nad bogiem
pokonanych. Ważną rolę odgrywały podboje, będące wypełnianiem
swego rodzaju obowiązku szerzenia religii. Tak było np. w Persji,
gdzie religię Ahura-Mazdy traktowano jako uniwersalną, widząc
w osobie władcy jej orędownika i propagatora.
Władza w polis 6. Znamienna ewolucja w zakresie postrzegania źródeł władzy do-
jako wykonywanie konała się w polis greckiej. Początkowo i tutaj władza koncentrowała
powierzonych
się w osobie króla (basileusa), szybko jednak (od schyłku Vill w. p.n.e.)
przez ludzi funkcji
publicznych stracił on znaczenie na rzecz archontów (rady starszych), stając się
tylko dostojnikiem religijnym. Jednocześnie, pod wpływem filozofii,
dawne pojęcie władzy jako pochodzącej od bogów z Olimpu (co wi-
dać jeszcze wyraźnie w dziełach Homera) zączęło być zastępowane
pojęciem wyspecjalizowanych funkcji publicznych, nadawanych
w wyniku dyskusji i decyzji ludzi. Bogowie przestali być zatem pro-
tektorami władcy, stali się natomiast opiekunami wolnej społeczności.
Decyzje pa11stwowe nie były już dyktatem bogów, zaczęły natomiast
być wynikiem ścierania się argumentów.
12
Ustrój despotii 1vschodnich i polis greckiej
7. Krąg osób włączonych w podejmowanie takiej publicznej de- Rozszerzanie
kręgu osób
baty był początkowo niewielki. W polis arystokratycznej czy oligar- decydujących
chicznej decydująca była przynależność do znakomitych rodów lub o zakresie władzy
odpowiedni status majątkowy. W większości poleis greckich ewolucja
ich ustroju poszła jednak w kierunku stopniowej demokratyzacji,
tzn. dopuszczania coraz szerszego grona osób do praw politycznych.
W polis ate11skiej zasadnicze znaczenie w tym procesie miało ustawo-
dawstwo Solona. Przeprowadzona przez niego reforma (594 p.n.e.)
spowodowała rozszerzenie praw politycznych, pozostawiając jedynie
najuboższych poza życiem publicznym. Do demokratyzacji ustroju
Aren przyczyniły się również - co może wydawać się paradoksalne -
rządy tyranów (tyrranos jako synonim władzy królewskiej, bo termin
basileus oznaczał już wówczas urzędnika ds. kultu religijnego). Tyrani
(Pizystrat i Hippiasz, 544-514 p.n.e.) rządzili z pomocą ludu (,,tyran
faworyzuje i psuje lud", pisał poeta Teognis) i często z korzyścią dla
najuboższych, prowadząc w ten sposób do upodmiotowienia ate11skiego
ludu. Ostateczna demokratyzacja życia politycznego w Atenach doko-
nała się w czasach Peryklesa (V w. p.n.e.), gdy po reformach Kleiste-
nesa (506 p.n.e.) wszyscy wolni obywatele ate11scy płci męskiej uzy-
skali dostęp do działalności publicznej.
3. Działalność prmvodawcza
8. W Egipcie i pa11stwach Bliskiego Wschodu prawo traktowane było Prawo jako
wola bogów
jako dzieło bogów. W Egipcie rozkazy faraona miały moc objawionej
woli boga, obowiązywały więc jako nakazy boże. Bezgraniczne po-
słusze11stwo obowiązujące wobec bogów przenosiło się na ich wolę,
czyli prawo. W pa11stwach Mezopotamii rola władcy ograniczała się
do przekazywania poddanym rozstrzygnięć bogów, do zapisywania
ich woli. Taki charakter miały najstarsze zbiory praw, takie jak kodeks
Urukaginy (ok. 2400 p.n.e.), kodeks Ur-Nammu (ok. 2050 p.n.e.),
kodeks Lipit-Usztara (1870 p.n.e.) czy najsłynniejszy kodeks Hammu-
rabiego (ok. 1700 p.n.e.), w którym zarówno we wstępie, jak i na
zako11czenie władca zaznaczał, że ogłoszone prawa podyktował mu
bóg Marduk. System prawa w Egipcie i pa11stwach Bliskiego Wschodu
, charakteryzował się wielkim konserwatyzmem;· prawo zmieniało się
bardzo powoli, dominowało bowiem przekonanie, że boskie prawo
jest doskonałe i w zasadzie niezmienne.
9. W polis greckiej traktowanie władzy jako działania ludzi pro- Prawo jako
dzieło
ludzi
wadziło do uznania także działalności prawodawczej jako obszaru
aktywności obywatelskiej. Wolny Grek, jak mówiono, słucha tylko
prawa, które sam współtworzy. ,,Prawo jest królem dla wszystkich"
13
 I. Pw1st1vo w Staro:=yt11ości
pisał poeta Pindar. Takiemu podejściu do prawa sprzyjało również to,
że prawo pozytywne sprowadzało się w ujęciu Greków do prawa sta-
nowionego. czyli ustawodawstwa danej polis. Nie bez wpływu było
także to, że w języku greckim słowo nomos oznaczało zarazem prawo
w ogóle, jak i ustawę, stąd Grekom obce były rozważania, które pro-
wadzili potem Rzymianie, czy prawo (ius) jest tylko zbiorem obowią­
zujących ustaw (leges) czy też obejmuje jeszcze coś ponadto.
10. Działalność prawodawczą wykonywali wolni obywatele polis.
Stanowienie
prawa W Atenach gromadzili się oni w ramach tzw. Eklezji, tj. zgromadzenia
w polis ate,'lskiej
na agorze. W Eklezji, w okresie demokratycznym, udział brali wszy-
scy obywatele, którzy uko11czyli 18 lat. Eklezja zbierała się często, nie
rzadziej niż 10 razy w roku, niekiedy nawet do 30 razy w roku. Zgro-
madzenie mogło podejmować decyzje. gdy przybyło na nie minimum
6000 uprawnionych (kworum). Zasadą działania Eklez,ji była wolność
dyskusji i równość: każdy obywatel mógł zabrać głos, zgłaszać wnioski,
przedstawiać argumenty. Stanowienie prawa odbywało się w praktyce
w specjalnie powoływanych komisjach. Eklezja stwierdzała w drodze
uchwały potrzebę ustanowienia nowego prawa i przekazywała sto-
sowne wnioski komisji. Po dyskusji komisja podejmowała w wyniku
glosowania decyzję. Choć formalnie Eklezja powinna b'yła zatwier-
dzać stanowisko komisji, w praktyce rozstrzygnięcia komisji stawały
się obowiązującym prawem.
4. Organizacja pm1stwa, struktura Jeio władz
zasada ścisłego 11. W Egipcie i pa11stwach Bliskiego Wschodu obowiązywała zasada
podporządkowania centralizmu. Pa11stwo zarządzane było przez urzędników podporząd­
urzędników
władcy kowanych monarsze. W Egipcie niektóre funkcje faraona, np. w za-
kresie wymiaru sprawiedliwości, finansów czy kontroli nad armią,
przejmowali wezyrowie oraz inni wyżsi urzędnicy, rekrutujący się
często spośród kapłanów. Zakres ich kompetencji zawsze formalnie
zależał od woli faraona, ale niekiedy uzyskiwali oni sporą niezależ­
ność. Kraj dzielił się na okręgi zwane nomami, na czele których stali
nomarchowie, posiadający bardzo rozległe uprawnienia (w tym także
wojskowe). W pa11stwach Mezopotamii ważną rolę odgrywali inten-
denci, urzędnicy pa11stwowi wynagradzani nadaniami ziemskimi,
które szybko przybrały charakter nadaó dziedzicznych. W Persji ad-
ministracja lokalna znalazła się w rękach satrapów, którzy posiadali
szeroką władzę cywilną i wojskową, ale podlegali jednocześnie kon-
troli specjalnych inspektorów. Formalnie scentralizowany system
zarządu pa11stw Bliskiego Wschodu w praktyce korygowany był przez
czynnik odległości i problem przepływu informacji. W efekcie władze
14
Ustrój despotii wschodnich i polis greckiej
lokalne musiały być wyposażone w dość rozległy zakres funkcji,
a kontrola ich działa11 ze strony władcy i urzędników centralnych była
utrudniona.
12. Inaczej ukształtowała się organizacja polis greckiej. W Ate- Sprawowanie
nach funkcję władzy wykonawczej sprawowała Rada Pięciuset, urzędu jako
obowiązek publiczny.
czyli Bule, wybierana w drodze losowania spośród obywateli' atei'1- Struktura urzędów
skich, którzy uko11czyli 30 lat. Rada Pięciuset odbywała codzienne w Atenach
posiedzenia, pracowała w sposób jawny, a jej członkowie ponosili
odpowiedzialność przed Eklez,ją. Rada wyłaniała z siebie komisje
wykonawcze (najczęściej SO-osobowe), które zajmowały się szcze-
gółowymi zagadnieniami, a następnie referowały je na posiedzeniach
plenarnych. Nieza_leżnie od Bule w Atenach funkcjonowali także hcz-
ni urzędnicy. Byli wybierani przez Eklezję drogą losowania na krótką,
zaledwie roczną kadencję, i pobierali wynagrodzenie za swoją pracę.
Inaczej wyglądała sytuacja urzędu stratega i urzędników finansowych.
Tych wybierano spośród imiennie wskazanych kandydatów, funkcje
swe sprawowali nieodpłatnie i ponosili materialną odpowiedzialność
całym swoim majątkiem. Cechą charakterystyczną Aten był brak hie-
rarchii urzędów: wszyscy (z wyjątkiem urzędów wojskowych) odpo-
wiadali przed Eklezją, która poddawała ich stałej kontroli (do 9 razy
rocznie). Ograniczenie czasu wykonywania funkcji do jednej rocznej
kadencji nie stosowało się do urzędu stratega (czyli wyższego urzęd­
nika wojskowego); stratedzy (było ich 10) mogli sprawować urząd
wielokrotnie.
5. Wymiar sprawiedliwości
13. Dla Egiptu i pa11stw Bliskiego Wschodu charakterystyczne Połączenie
administracji
było połączenie władzy administracyjnej z sądowniczą. Wynikało
z sądownictwem.
to z przekonania, że źródłem sprawiedliwości jest władca i że jego Król najwyższym sędzią
wola objawia się poprzez orzeczenia powołanych przez niego urzęd­
ników. W Egipcie wymiar sprawiedliwości sprawowali nomarchowie,
na szczeblu centralnym funkcję tę pełnili wezyrowie, przy czym zaw-
sze istniała możliwość wywołania dowolnej sprawy w dowolnym jej
stadium (zasada ewokacji) przed oblicze faraona. W Mezopotamii
wymiar sprawiedliwości miał początkowo charakter religijny; był on
bowiem traktowany jako odczytywanie woli bogów, dlatego też miej-
scem sądu były świątynie a kapłani ?dgrywali szczególną rolę w fe-
rowaniu wyroków. Od czasów Hammurabiego marny do czynienia
z laicyzacją sądownictwa, co podobnie jak w Egipcie, prowadziło do
połączenia władzy administracyjnej z władzą sądowniczą. Funkcje
sądowe przejęli więc naczelnicy okręgów i inni miejscowi urzędnicy,
15
 I. Pcu,stwo iv Staro:::ytno.ści

orzekając z pon10cą asesorów (kolegialność sądów). Król pozostawał

najwyższym sędzią, mógł zatem orzekać w ostatniej instancji, a także
jako pierwsza instancja, gdy sąd zwlekał z rozpoznanie111 sprawy lub
odmówił rozstrzygnięcia.
Ustrój starożytnego Rzymu
Sądownictwo 14. W polis greckiej początkowo wymiar sprawiedliwości spra-
ludowe w Atenach
wowany był przez basileusa z udziałem gerontów, zazwyczaj na
zgromadzeniach lu9owych. W Atenach, wraz z demokratyzowaniem
się ustroju polis, funkcje sądowe przejęła tzw. Heliaia, składająca się
z 6000 obywateli ateóskich, wyłonionych przez Ekle-::ję. W konkret-
nych sprawach Heliaia obradowała w mniejszym składzie, zazwyczaj
501 osób (czasami mniej), w sprawach drobnych rozstrzygnięcia 1. Uwagi wstępne
powierzano diaitetom. W sprawach o rozlew krwi funkcje sądowe
zachował areopag (archonci), natomiast drobniejszymi sprawami
15. Ustrój starożytnego Rzymu zasługuje na odrębne potraktowanie Formy państwa
karnymi zajmowali się efaci. Nadzorowanie wykonania kar, jak również rzymskiego
przede wszystkim z uwagi na wpływ, jak.i cesarstwo rzymskie wywarło
nadzór nad więzieniami sprawowało Kolegium Jedenastu. Szczegól-
na kształtowanie się późniejszych państw europejskich. Początki pa11-
nym rodzajem sądu był tzw. ostracyzrn, czyli sąd skorupkowy. Miał
stwa rzymskiego są podobne do ustroju greckich poleis. Rzym rozwijał
on na celu nie dopuścić do pojawienia się dyktatury: zebrani na Eklezji
się więc początkowo jako państwo-miasto (civitas), potem jednakże
obywatele ateńscy wypisywali na specjalnych tabliczkach (skorup-
stopniowo powiększał swe terytorium podporządkowując swym wpły­
kach) imię tego obywatela, który w ich przekonaniu zagrażał demo-
wom Półwysep Apeni11ski, północne wybrzeże Afryki, a następnie
kracji w polis. Jeżeli czyjeś imię pojawiało się dostatecznie często, to
Półwysep Iberyjski, wreszcie praktycznie cały basen Morza Śród­
obywatel ten był zmuszany do opuszczenia Aten (na okres 5-10 lat).
ziemnego, a z czasem tereny położone na północ od Alp. Rozwój
terytorialny paóstwa wymuszał zmiany w systemie władzy i organiza-
cji zarządzania pa6stwem. Początkowa monarchia, podobna do rzą­
dów greckiego basileusa, przekształciła się w system przedstawicielski
w ramach civitas arystokratycznej a potem oligarchicznej, następnie sys-
tem republika11ski przeobraził się powoli w system cesarski. Występowa­
nie różnych fmm paóstwa w histmii Rzymu czyniło z niego dodatkowo
· atrakcyjny punkt odniesienia dla wielu reform i programów ustrojowych
na terenie średniowiecznej i nowożytnej Europy.
16. Początki państwa rzymskiego nie są jasne, nawet data założe­ Pierwotny podział
na patrycjuszy
nia miasta Rzym nie jest pewna. Przyjmowany tradycyjnie rok 753 i plebejuszy
p.n.e. ma znaczenie legendarne, prawdopodobnie bowiem Rzym po-
wstał później w wyniku opanowania ujścia Tybru przez Etrusków
w VII-VI w.p.n.e. Wiadomo, że w roku 575 p.n.e. miasto już istniało.
Brak informacji na temat początkowego okresu. państwa rzymskiego
' powoduje, że nie można w pełni wytłumaczyć genezy podstawowego
podziału społecznego, jaki ukształtował się w Rzymie u schyłku monar-
chii. Podział ten, będący prawdopodobnie rezultatem reform Serwiusza
Tuliusza, jednego z ostatnich królów Rzymu, ma istotne znaczenie,
gdyż w dużym stopniu zaważył na późniejszej ewolucji ustrojowej
Rzymu. W momencie wypędzenia z Rzymu ostatniego władcy, Tarkwi-
niusza Pysznego (509r. p.n.e.), społeczność Rzymu dzieliła się na dwie

17
 I. Pa11st1vo 111 Staro:::ytno.fri
zasadnicze grupy: patrycjuszy i plebejuszy. Władza znalazła się całko­
wicie w rękach patrycjuszy, którzy zmonopolizowali wszystkie ważniej­
sze urzędy i instytucje w pa11stwie. Walka plebejuszy o uzyskanie praw
politycznych stanie się więc motorem zmian ustrojowych Rzymu.
2. Źródła władzy w pm1stH;ie rzymskim
Lud rzymski 17. Istotne jest to, że od samego niemal początku istnienia paóstwa
depozytariuszem
władzy
rzymskiego (a więc także w jego okresie monarchicznym) lud rzymski
pa1istwowej postrzegany był jako depozytariusz władzy pa11.stwowej. To przeświad­
czenie ułatwiało plebejuszom walkę o szerszy dostęp do urzędów
i większą kontrolę nad tworzeniem i stosowaniem prawa. Na początku
VI w. p.n.e. patrycjusze opanowali zgromadzenia kurialne, Senat,
a następnie najważniejsze urzędy w paóstwie (konsulów, cenzorów,
kwestorów i pretorów). Plebejusze natomiast uczestniczyli w zgroma-
dzeniach centurialnych, których znaczenie nie było jednak duże. Stopnio-
wo wszakże plebejusze uzyskiwali wpływ na niektóre organy pa11.stwa.
Od roku 494 p.n.e. mieli własny urząd trybuna ludowego, z czasem
własne zgromadzenia ludowe (concilia plebis), których znaczenie
systematycznie rosło. Od roku 287 p.n.e. uchwały zgromadze11. plebej-
skich obowiązywały cały lud rzymski (lex Hortensia). W roku 367
p.n.e. plebejusze uzyskali dostęp do urzędu konsula, z czasem do
innych urzędów, co z kolei otworzyło im drogę do Senatu, w którym
zasiadali najważniejsi urzędnicy.
Kryzys instytucji 18. Wejście przedstawicieli plebejuszy do Senatu zatrzymało
republika1iskiej
civitas
proces demokratyzowania się civitas rzymskiej i umocniło pozycję
Senatu jako głównego organu pa11.stwa. Znaczenie zgromadze11. plebej-
skich natomiast malało, zwłaszcza po nieudanych próbach reform
braci Grakchów (połowa II w. p.n.e.). Szybki rozwój terytorialny
Rzymu w II wieku p.n.e. wymusił przeprowadzenie reform wojsko-
wych (reforma Mariusza, konsula w latach 107 i 104-100 p.n.e.), te
zaś uczyniły z armii ważną siłę polityczną, która wkrótce zaczęła od-
grywać ważną rolę w życiu pa11.stwa i wpływać na jego ewolucję
ustrojową. Rosło bowiem znaczenie wodzów, wśród których riie bra-
kowało wielkich indywidualności (Sulla, Pompejusz, Cezar, Marek
Antoniusz, Oktawian), zaś sama armia stała się dla wielu drogą szyb-
ldej kariery (w przyszłości prowadzącej niekiedy ludzi niskiego stanu
do tronu cesarskiego). Ambicje wodzów w połączeniu z coraz wyraź­
niejszą niesprawnością dotychczasowego systemu prowadziły do prze-
kazywania większych kompetencji w ręce jednego człowieka, z za-
chowaniem wszakże republikańskich formuł sprawowania władzy.
Tak wykształcił się w Rzymie pryncypat (rok 27 p.n.e.).
18
Ustrój staro:::ytnego Rzymu
19. Princeps skoncentrował w swoim ręku władzę trybuna ludo- Kształtowanie
sięsystemu
wego, cenzora, prokonsula (czyli władzę w prowincjach rzymskich) cesarskiego
oraz najwyższego kapłana (pontifex mcninws). Uprawnienia te nadawał
princepsowi na określony czas Senat, formalnie zatem Rzym zachował
republika11ski charakter. Praktycznie jednak okres pryncypatu jest cza-
sem stopniowego kształtowania się ustroju cesarskiego. Malało znacze-
nie Senatu, jako organu reprezentującego suwerena, zanikły całkowicie
zgromadzenia ludowe. Władza princepsa w coraz większym stopniu
nabierała boskiego charakteru (od czasów Aureliana, t.j. od III w. n.e.,
ubóstwienia dokonywano już za życia cesarza) i stawała się samoistnym
źródłem prawa i kompetencji urzędników. Ten proces trwał przeszło
dwa stulecia a zako11.czyły go reformy cesarza Dioklecjana (284-305
n.e.), które ostatecznie nadały pa11.stwu kształt cesarstwa z cesar;:em
sprawującym władzę z woli bogów (tzw. dominat). Szybkie włączenie
w orbitę władzy religii chrześcijaóskiej (czasy Konstantyna Wielkiego,
306-337 n.e.) nadało cesarstwu rzymskiemu szczególny charakter i zawa-
żyło na jego dalszych losach i historycznym znaczeniu.
20. Skumulowaniu całej władzy w ręku cesarza nie towarzyszyło Elekcyjność tronu
określenie reguł cesarskiego
sukcesji tronu. Początkowo, formalnie rzecz biorąc,
cesarza (princepsa) powoływał Senat. W praktyce mamy jednak do
czynienia z dynastiami Uak np. dynastia julijsko-klaudyjska, Sewe-
rów, Antoniów, itd.), niekiedy poprzez adopcję jako sposób wskaza-
nia następcy. Z czasem decydujące znaczenie uzyskało wojsko, które
wynosiło zwycięskich wodzów na tron cesarski, oraz pretorianie, czyli
gwardia cesarska, która także mogła faktycznie decydować o obsadzie
tronu. Brak jasnego określenia ree 1-1ł sukcesji tronu, osłabiający w istot-
ny sposób władzę cesarską, brał się w dużym stopniu z utrzymującej
się długo w pa11.stwie rzymskim fikcji, iż to lud jest depozytariuszem
władzy publicznej (a więc Senat, ale także żołnierze, zgromadzeni na
polu obozowym, wyrażali wolę ludu).
3. Działalność prcnvodawcza
21. Prawo rzymskie miało pierwotnie charakter prawa zwyczajowego Ustawa XII tablic
i jego źródła były bardzo rozproszone. ZnajomQŚĆ prawa miała w tej
sytuacji charakter wiedzy szczególnej, dostępnej nielicznym członkom
społeczności. Stąd wzięła się presja plebejuszy do uczynienia z prawa
narzędzia znanego szerszemu ogółowi. Pod ich wpływem powołano
specjalną komisję dziesięciu, która wyposażona została w szerokie
kompetencje, przyznawane wcześniej konsulom i trybunowi ludowemu.
Wynikiem pracy komisji stała się słynna ustawa XII tablic, zawierają­
ca regulacje dawnego ius civile (zwanego także ius Quiritwn).
19
 I. Pm1sfll'O w Staro::ytności
Działalność 22. Po przekształceniu się monarchii w republikę i pojawieniu się
pretorów: urzędów publicznych działalność prawodawcza odbywała się w dwojaki
ius honorarium
sposób. Z jednej strony prawo rozwijało się poprzez działalność preto-
rów, którzy wraz z objęciem urzędu przedstawiali w wydawanych edyk-
tach zasady, według których mieli rozstrzygać spory, co dało początek
tzw. ius honorarium, z drugiej strony zaś tworzeniem prawa zajął się
Senat, a także, w mniejszym stopniu, zgromadzenia ludowe.
Działalność 23. W okresie republika11skim szczególne znaczenie uzyskał Senat,
Senatu: który za czasów Juliusza Cezara (I w.p.n.e.) liczył blisko 900 członków.
senatus consulta
W Sęnacie zasiadali przedstawiciele rodów arystokratycznych, z cza-
sem, poprzez kariery urzędnicze, dostęp do niego uzyskali także przed-
stawiciele plebsu. Od IV w.p.n.e. (lex Ovinia) skład Senatu ustalali na
okres 5 lat cenzorzy, z tym, że regułą było powoływanie po upływie
kadencji dotychczasowych senatorów (chyba że utracili prawo do zasia-
dania w Senacie) oraz niektórych urzędników. Senat zwoływał konsul
lub pretor (potem uprawnienie takie uzyskał także trybun ludowy), który
przewodniczył później posiedzeniu. On też inicjował procedurę ustawo-
dawczą. Senat w głosowaniu zajmował stanowisko wobec projektu
(senatus auctoritas). Po zatwierdzeniu go przez przewodniczącego
urzędnika wola Senatu przybierała formę senatus consultwn, stając się
obowiązującym prawem. Senat zatwierdzał także projekty ustaw głoso­
wane w tzw. komicjach comitia tributa z inicjatywy pretora lub trybuna
ludowego. Zgromadzenia ludowe nigdy nie rozwinęły szerzej swych
kompetencji ustawodawczych, choć od czasów lex Hortensia (287 r.
p.n.e.) ich uchwały miały obowiązywać cały lud rzymski.
Działalność 24. Wraz z rozwojem pryncypatu uprawnienia prawodawcze Se-
prawodawcza
natu stawały się coraz bardziej symboliczne, władza prawodawcza
princepsa
przeszła bowiem faktycznie w ręce princepsa. Skumulowanie w jego
osobie uprawnie11 cenzora i trybuna ludowego dało mu możliwość
ks2tałtowania składu Senatu, inicjowania procedury ustawodawczej
oraz prawo weta wobec uchwał Senatu (uprawnienie trybuna ludowe-
go). Formalnie prawo nadal stanowił Senat, w praktyce akceptował on
wszystkie wnioski cesarza odczytywane przez kwestora. W III w. n.e.
uprawnienia prawodawcze Senatu przeszły w całości na cesarza, zaś
sam Senat zanikł jako odrębna instytucja. Od czasów Hadriana, który
polecił wybitnemu prawnikowi Salviusowi Iulianusowi zebranie
wszystkich edyktów pretorskich w jeden zbiór, tzw. Edictum Salvianum,
także edykty pretorskie przestały być źródłem prawa.
Konstytucje 25. Niezależnie od uprawnień wynikających z formalnie piasto-
cesarskie
wanych urzędów, princeps uzyskał także z czasem własne uprawnie-
nia ustawodawcze. Wydawał edykty, regulujące zwłaszcza sprawy
z zakresu prawa sądowego i działania magistratury, mandaty (zawiera-
20
Ustrój staro::ytnego Rzymu
jące instrukcje, także
procesowe), dekrety, przy pomocy których ce-
sarz rozstrzygał
spory sądowe (od ID w.n.e. wiązały one sędziów na
przyszłość) oraz reskrypty zawierające odpowiedzi na zgłaszane pytania
i wątpliwości prawne. Z czasem wszystkie te formy decyzji cesarskich
zaczęto nazywać konstytucjami cesarskimi.
4. Organizacja pm1stHYt, struktura jego władz
26. Państwo
rzymskie miało przez wiele stuleci nieuporządkowaną Elekcyjność,
kadencyjność
strukturę.Wraz z kolejnymi podbojami powiększało się znacznie teryto- i brak hierarchii
rium paóstwa, ale nie szły w ślad za tym zmiany w zakresie zarządza­ urzędów
nia. Rzym pozostawał w sensie organizacyjnym dawną civitas z kil-
koma ważnymi urzędami i bez kadry urzędniczej zdolnej systema-
tycznie wykonywać polecenia władzy. Do najważniejszych urzędów
zaliczyć należy urząd konsula, cenzora, pretora, kwestora i trybuna
ludowego. Urzędy te były sprawowane czasowo, przy czym najważ­
niejszy z nich urząd konsula powierzano dwóm osobom, co miało
chronić przed niebezpieczeństwem tyranii. Nie istniała jednak żadna
hierarchia między tymi urzędami, wszystkie piastowane były z woli
Senatu i ludu rzymskiego. W szczególnej sytuacji znajdowali się pro-
konsulowie, którzy sprawowali władzę w podbitych nowych prowin-
cjach, gdyż kumulowali oni na tych terenach całą władzę urzędniczą
(uprawnienia te wynikały z prerogatyw wodzowskich).
27. Sytuacja ta zaczęła ulegać stopniowej zmianie w okresie Rozbudowa
korpusu
pryncypatu. Z jednej strony część najważniejszych urzędów została urzędniczego.
skupiona w ręku princepsa, z drugiej zaś powoli rozbudowywała się Znaczenie zasady
fachowości
struktura niższych urzędów. Urzędników tych traktowano jako man-
datariuszy władzy cesarskiej, działających na zasadzie otrzymywa-
nych od cesarza pełnomocnictw. Zanikła więc zasada kolegialności
i rocznego sprawowania urzędu, charakterystyczna dla wcześniejszych
czasów, rozwinęła się natomiast zasada fachowości (nabierało zna-
czenia prawnicze wykształcenie i posiadana praktyka). Na szczeblu
centralnym szczególną rolę zaczął odgrywać urząd prefekta pretoria-
nów; okresowo mógł on sprawować niemałą władzę, jak choćby Sejan
za rządów Tyberiusza. Od czasów Aleksandra Sewera (ID w. n.e.)
' rozporządzenia wydawane przez prefekta pretorianów uzyskały moc
ogólnie obowiązującą. Dla uniknięcia niebezpiecze11stw związanych
z dużą władzą prefekta, cesarze zaczęli mianować dwóch prefektów.
Prefekt sprawował także w zastępstwie cesarza władzę sądowniczą,
zaczęto powoływać na to stanowisko także wybitnych prawników
(prefektami byli m.in. Papinian, Ulpian czy Paulus).
21
 I. Pa11stwo w Staro::ytności
Od czasów Hadriana (II w. n.e.) rosło znaczenie rady cesarskiej,
jako organu przybocznego i zarazem doradczego. Rada, składająca się
z osób powoływanych przez cesarza, zajmowała się jednak głównie
sprawami cywilnymi i karnymi oraz ustawodawczymi. Przewodniczył
jej często, pod nieobecność cesarza, prefekt pretorianów. Nadal bra-
kowało więc urzędów i organów centralnych (poza cesarzem), których
kompetencje administracyjne rozciągałyby się na prowincje.
Centralizm 28. Zasadniczą reformę przeprowadzono dopiero za czasów Dio-
i biurokracja
jako podstawy
klecjana (284-305). Oznaczała ona rozdzielenie władzy cywilnej i woj-
administracji skowej, co pozwoliło na uporządkowanie systemu zarządzania pa11-
stwem na szczeblu zarówno centralnym jak lokalnym. Podstawowymi
zasadami, na jakich zbudowano system administracji pa11stwa, stały
się centralizm i biurokratyzm, co oznaczało angażowanie fachowych,
przygotowanych do sprawowania funkcji i mianowanych urzędników,
a jednocześnie wprowadzenie systemu hierarchicznego, powiązanego
z nowym podziałem administracyjnym pa11stwa. Warto zauważyć przy
okazji, że administracja czasów dominatu zaczęła obejmować w znacz-
nie szerszym niż dotychczas stopniu sfery życia związane z użytecz­
nością publiczną, takie jak aprowizacja kraju, komunikacja i nadzór
nad drngami, poczta.
Reforma Dioklecjana pozwoliła zachować ciągłość organizacji
pa11stwowej, uniezależniając w znacznym stopniu działanie urzędów
od zawirowa11 i ciągłych zmian na tronie cesarskim. System scentrali-
zowanej i zbiurokratyzowanej administracji przejęło potem cesarstwo
wschodniorzymskie (Bizancjum), a kilkanaście wieków później stał
się on wzorem dla administracji pa11stwa absolutnego.
Święty Konsystorz 29. Organem centralnym stał się św. Konsystorz, w skład którego
jako organ
centralny
wchodzili najwyżsi urzędnicy, zwani niekiedy komesami, stojący na
czele najważniejszych służb pa11stwa Uak skarbowość, poczta czy
sądownictwo). Św. Konsystorz miał charakter najwyższej rady cesar-
skiej i sądu najwyższego.
Czterostopniowy 30. Na szczeblu lokalnym dawny, źle funkcjonujący podział dwu-
zarząd lokalny
stopniowy (prowincje, okręgi) zastąpiono podziałem czterostopniowym.
Bezpośrednie zarządzanie ponad stoma prowincjami okazało się niesku-
teczne, i dlatego powołano jednostki pośrednie: diecezje z wikariuszami
na czele (było ich 12) oraz cztery prefektury. Czterostopniowy podział
(okręg-prowincja-diecezja-prefektura), wprowadzony za czasów Dio-
klecjana i Konstantyna, wywarł później wpływ na strukturę kościelną
oraz organizację pa11stwa franko11skiego. Stojący na czele prowincji
prezesi (zwani także sędziami) byli urzędnikami powoływanymi i odwo-
ływanymi przez cesarza, który zmieniał ich często, aby nie wiązali się
zbyt mocno z miejscowymi elitami. Okręg (civitas) obejmował miasto
22
Ustrój staro::ytnego Rzymu
z otaczającym je terytorium. Za czasów pryncypatu w okręgach funk-
cjonował samorząd, wykonujący pod nadzorem pat1.stwa niektóre zada-
ni a publicz11e. W okresie dominatu samorząd ten uległ rozkładowi
a miastem kierowali duowirowie. Słabą stroną administracji późnego
cesarstwa była skarbowość. Mimo prób zreformowania tej służby przez
Dioklecjana, nie udało się zbudować sprawnego systemu ściągania po-
datków i finansowania rosnących zada11 pa{1stwa.
31. Zasadnicze znaczenie dla dalszych losów pa11stwa rzymskie- Tetrarchia
go miał dokonany przez Dioklecjana podział władzy między czterech i podział cesarstwa
na wschodnio-
panujących (tzw. tetrarchia). Podział ten, w zamierzeniu pomysło­ i zachodniorzymskie
dawcy, miał uporządkować reguły sukcesji, nie dotrwał jednak nawet
do ko11ea rządów Dioklecjana i ostatecznie zapoczątkował definityw-
ny rozpad cesarstwa na wschodniorzymskie i zachodniorzym;kie
(395 r.). Rywalizacja między tymi dwoma pa11stwami wypełniła ostat-
nie lata Cesarstwa Zachodniorzymskiego, a potem znalazła swoiste
przedłużenie w czasach, gdy idea cesarstwa odrodziła się w Europie
(w monarchii franko11skiej, a następnie w paf1stwie niemieckim).
5. Wymiar sprawiedliwości
32. W okresie republika11skim władza sądowa w Rzymie wykonywana Sądy
była początkowo przede wszystkim przez konsulów, z czasem na zna- pretorskie
czeniu zyskali pretorzy (praetor urbanus od 367r. p.n.e., dla spraw mię­
dzy obywatelami rzymskimi oraz praetor peregrinus od 242r. p.n.e. dla
spraw między cudzoziemcami oraz między cudzoziemcami i obywate-
lami rzymskimi). W sprawach najwyższej wagi (decydujących o wolności
i majątku) orzekał pretor, w pozostałych pretor przeprowadzał jedynie
postępowanie in iure, mające na celu stwierdzenie charakteru roszczenia
i ustalenie czy podlega ono ochronie prawa. Spór rozstrzygał natomiast
prywatny sędzia (iudex), powoływany przez pretora. Niekiedy w spra-
wach zwłaszcza o własność gruntową czy spadkowych orzekały tzw.
sądy centumwiralne, działające w małych zespołach.
33. W czasach pryncypatu, obok dawnych sądów, pojawiają się Sądownictwo
sądy nadzwyczajne (cognitio extra ordinem) wykonywane przez cesa- cesarskie
rza lub umocowanych przez niego urzędników (konsulowie, pretorzy).
W ramach wymiaru sprawiedliwości na znaczeniu zyskują prefekt
pretorianów i prefekt miasta, działający jako instancja odwoławcza.
Coraz wyraźniej władza sądowa wiąże się z władzą wykonawczą.
34. Do ujednolicenia struktury wymiaru sprawiedliwości doszło Związanie władzy
w okresie dominatu. Upowszechnił się wtedy proces kognicyjny, wy- sądowej
z wykonawczą
pierając wcześniejszy proces formułkowy. Jednocześnie w związku
23
 I. Pa/,snvo w Staro:=ytno.fri

z przeprowadzoną reformą podziału administracyjnego państwa, regułą

stała się wieloinstancyjność postępowania sądowego. Hierarchia są­
dowa, nie oddzielona od władzy wykonawczej, pokrywała się z hie- PODSUMOWANIE
rarchią zarządu lokalnego państwa. Od wyroku duowirów w mieście
można więc było apelować do prezesa prowincji, od prezesa prowincji l. Pa{1stwo w starożytności występowało w dwóch podstawo-
do wikariusza w diecezji, od wikariusza do prefekta prefektury, zaś od wych formach: niewielkiej pod względem obszaru polis (civitas)
prefekta do cesarza. Niezależnie od sądownictwa powszechnego funk- i dużej terytorialnie despotii.
cjonowały systemy sądów specjalnych; specjalna jurysdykcja dotyczy-
2. W polis (civitas) wykształciło się przekonanie, że władza ma
ła spraw wojskowych i skarbowych.
swe umocowanie w woli ludu, stąd znaczenie rozmaitych zgromadzeń
ludowych i powierzanie przez nie ograniczonej przedmiotowo i cza-
sowo władzy wybieranym urzędnikom. W despotii, gdzie władza
miała swe boskie źródło, władca nie podlegał nikomu i sprawował
rządy jednoosobowo.

3. Znamienna ewolucję przeszło państwo rzymskie. Z niewielkiej

civitas stało się imperium władającym całym basenem Morza Śród­
ziemnego. Elementy charakterystyczne dla ustroju civitas przetrwały
· jednak do późniejszych czasów, gdy republika zaczęła się przekształ­
cać w cesarstwo. Znalazło to swój wyraz w specyficznej konstrukcji
ustrojowej pryncypatu, będącego próbą kontynuacji instytucji republi-
kańskich w ramach umacniającego się systemu jedynowładztwa.

4. Cechą państwa rzymskiego był stosunkowo słabo rozbudowany

aparat administracyjny, a także powiązanie władzy wykonawczej z wła­
dzą wojskową i sądową.
 n
PAŃSTWO W ŚREDNIOWIECZU
 Wprowadzenie

35. W dziejach ustroju pa11stwa średniowiecznego można wyodrębnić Zasada

patrymonialna
dwie formy: paóstwo patrymonialne oraz pa11stwo stanowe. Cechą
charakterystyczną początków średniowiecza jest pojawienie się pa11-
stwa patrymonialnego (od łac. patrimonium, czyli dziedzictwo), po-
strzeganego jako łup zwycięskiego wodza. W konsekwencji paóstwo
traktowane było jak własność prywatna króla i jego rodu, co z jednej
strony oznaczało niekwestionowane prawo dynastii do rządzenia,
z drugiej jednak stało się przyczyną podziałów pa11stwa i rozdyspo-
, nowywania jego ziem między wiernych sojuszników króla. Pojawienie
się tego typu konstrukcji było w dużym stopniu skutkiem tego, że
najważniejsze paóstwa Europy Zachodniej, a przede wszystkim paó-
stwo Franków (potem także paóstwo angielskie), powstały w wyniku
podboju. Choć potem najeźdźcy zasymilowali się całkowicie z miej-
scową ludnością, traktowanie władzy jak zdobyczy utrzymało się
jeszcze wiele stuleci.
36. Drugą cechą europejskiego pa11stwa wczesnego średniowie­ Ustrój lenny
cza było pojawienie się w nim struktury lennej, czyli zazwyczaj dość
skomplikowanego układu osobistych zależności, wspartych nadaniami
ziemskimi i wyznaczających wzajemne prawa i obowiązki. System
lenny, mający swoje źródła w patrymonialnym charakterze paóstwa,
stał się na kilka stuleci sposobem organizacji pa11stwa i egzekwowania
władzy i zachował swą skuteczność nawet w okresie, gdy władzę
monarszą zaczęto już traktować jako dobro publiczne. Taka sytuacja
panowała we Francji i Anglii do schyłku XV w. i to mimo występują­
cych tam zgromadze11 stanowych. Szczególnym przypadkiem okazała
się Rzesza Niemiecka, która - jako całość - zachowała aż do swego
ko11ca charakter głęboko zdecentralizowanej 11101~archii lennej.
37. Traktowanie władzy, sposób jej wykonywania i organizowa- Prywatna-prawne
aspekty władzy
nia jako przedłużenia zasady patrymonialnej i osobistych zależności w średniowieczu
między seniorem i wasalem powodowało, że pa11stwo wczesnośre­
dniowieczne miało do pewnego stopnia charakter prywatna-prawny.
Z tego względu niektórzy historycy zastanawiają się, czy można mó-
wić o istnieniu pa11stwa w średniowiecznej Europie. Jeśli jednak
przyjmiemy, że pa11stwem określać będziemy każdą formę organizacji

29
 Il. Pw1st1vo 1v Średniowiecz.u
społecze11stwa (nawet opartą na prywatnych umowach), to średnio­
wieczna struktura lenna ma oczywiście charakter pa11stwa. Należy
przy tym pamiętać, że wynikające z umowy uprawnienia wasala ozna-
czały sprawowanie przez niego funkcji publicznych wobec mieszka11-
ców terytorium lenna, zaś na szczeblu centralnym ogólny charakter
władzy królewskiej (także w aspekcie publicznym) wynikał z namasz-
czenia, jakiego udzielał monarchom Kościół. Jest także charaktery-
styczne, że na dworach królewskich bardzo szybko zaczęły się pojawiać
doktryny podkreślające szczególny charakter monarchy jako strażnika
ładu, pokoju i dobra ogólnego.
Od Xll w. w coraz większym stopniu instytucja pa11stwa zaczyna
być postrzegana jako dobro wspólne. ,,Upublicznieniu" pa11stwa sprzy-
jało pojawienie się przedstawicieli stanowych jako aktywnych uczest-
ników władzy współpracujących, a niekiedy konkurujących z władzą
królewską. Zgromadzenia stanowe, o różnych kompetencjach i róż­
nym faktycznym udziale w rządzeniu, pojawiły się praktycznie we
wszystkich pa11stwach Europy poczymtjąc od schyłku XII wieku. U schyłku
średniowiecza elementy publicznoprawne pa11stwa zaczynają już zde-
cydowanie dominować, co znajdzie wyraz m.in. we wzmocnieniu
władzy królewskiej i rozbudowywaniu aparatu urzędniczego.
38. Cechą charakterystyczną pa11stwa późnego średniowiecza jest
Problem
tzw. monarchii
stanowej
pojawienie się reprezentacji stanów społecznych (czyli grup społecz­
nych wyodrębnionych z uwagi na odmienny status prawny) jak.o ak-
tywnego uczestnika lub pretendenta do władzy. Pojawieniu się tej
reprezentacji towarzyszyło przekonanie, że rozmaite uprawnienia
królewskie, w tym także te wykonywane wspólnie z reprezentacją
stanów lub za ich zgodą, składają się na pewną całość będącą wspól-
nym (a więc publicznym) dobrem. Trzeba jednak zauważyć, że z punktu
widzenia ustroju pa11stwa samo pojawienie się reprezentacji stanowej
nie oznacza jeszcze faktycznego włączenia się stanów w rządzenie
pa{1stwern. We Francji Stany Generalne okazały się słabe i nigdy nie
zagroziły władzy królewskiej. W Anglii rola Parlamentu jako współ­
uczestnika procesu ustawodawczego ugruntowała się dopiero w XV w.
Przedtem, natomiast, stanowił on raczej narzędzie sporu baronów
królestwa z monarchą. Zaś w Rzeszy Niemieckiej Sejm zachował
przez cały czas charakter zjazdu bezpośrednich wasali cesarskich
i nigdy nie stał się przedstawicielstwem stanowym (w sensie stanów
społecznych).
30
Ustrój państwa Franków
J. Uwagi ·wstępne
39. Upadek Cesarstwa Zachodniorzymsk.iego (476 r. n.e.) w1ąze się z Powstawanie
państw
powstawaniem paóstw ge1111a{1skich, lokujących swe siedziby na teryto- germańskich
rium dawnego imperium rzymskiego. Do najważniejszych zaliczyć trzeba
, pa11stwa Wizygotów, Ostrogotów, Burgundów, Wandalów, Longobardów
i Franków. Wizygoci osiedlili się w 419 r. na terenie Akwitanii, potem
opanowali wybrzeże Morza Śródziemnego a w 507 r., wyparci przez
Franków, przenieśli swe siedziby na obszar Półwyspu Iberyjskiego, gdzie
pozostawali aż do podboju arabskiego (rok 711). Pa11stwowość ostrogocka
okazała się znacznie krótsza: w 493 r. Ostrogoci podbili Italię, ale już
w 555 r. kres ich pa11stwu położyło Bizancjum. Podobnie efemeryczny
charakter miały pa11stwa Wandalów i Burgundów. Oba nie przetrwały
nawet stu lat. Dłużej rządzili Longobardowie, którzy opanowali północną
część Półwyspu Apeni11skiego w 568 r. i pozostali tam do roku 774, kiedy
zostali pobici przez Karola Wielkiego.
40. Najbardziej trwałe okazało się paf-1stwo Franków, którzy mieli Powstanie
państwa Franków
swe pierwotne siedziby w dorzeczu dolnego Renu. Stopniowo rozszerza-
jąc swe wpływy Frankowie opanowali ostatecznie całą dawną rzymską
Galię, eliminując inne ludy i budując najpotężniejsze pa11stwo ówczesnej
Europy. Ustrój pa11stwa franko11skiego i jego losy zaważyły w sposób
decydttjący na kształcie ustrojowym późniejszych pa6stw europejskich.
Przyjęcie chrztu przez Klodwiga w 496 r. spowodowało także, iż teryto-
rium pa11stwa Franków, wobec ekspansji islamu w basenie Morza Śród­
ziemnego, stało się głównym obszarem rozwoju religii chrześcija11skiej.
41. Dzieje pa11stwowości franko11skiej dzielą się na dwie wyraźne Rządy
Merowingów
części: okres rządów Merowingów (formalnie do roku 751, faktycznie i Karolingów jako
do początków VIII w.) oraz okres rządów Karolingów. Monarchia dwa okresy dziejów
par'lstwa Franków
karolióska podzieliła się w wyniku traktatu w Verdun (rok 843) na
trzy części, które objęli trzej wnukowie Karola Wielkiego: Francję
zachodnią, która dała początek dzisiejszemu pa11.stwu francuskiemu
31
 li. Pw1stwo w Średniowieczu
(z Karolem Łysym), Francję wschodnią, czyli pozmeJsze pa{1stwo
niemieckie (z Ludwikiem Niemieckim) oraz część obejmującą Półwy­
sep Apenióski i pas rozdzielający wschodnią i zachodnią Francję
(z Lotariuszem). Owa scheda Lotariusza stanie się w następnych stu-
leciach (aż po XX wiek) źródłem wielu europejskich konfliktów.
Podbój 42. Ludność germa11ska we wszystkich wskazanych wcześniej
i asymilacja paóstwach pozostawała w zdecydowanej mniejszości. Wizygoci w Akwi-
jako czynniki
kształtujące tanii stanowili np. tylko około 2% ludności. W pa11stwie Franków, po
państwowość
podboju Galii, na ok. 7-10 mln Galo-Rzymian, Franków było tylko
frankońską
100 tysięcy. Stopniowo dokonywał się proces asymilacji, tym łatwiej­
szy zresztą, że ludność pochodzenia rzymskiego z niechęcią wspomi-
nała rządy cesarstwa rzymskiego (,,lepiej żyć swobodnie przy pozo-
rach niewoli niż cierpieć nie\volę przy pozorach wolności", pisał w V w.
duchowny Salvianus z Marsylii komentując w ten sposób ostatnie lata
rzymskiego imperium). Jednakże fakt pozostawania przez Franków
w wyraźnej mniejszości miał ogromne znaczenie dla kształtu paó-
stwowości frankoóskiej. Pa11stwo Franków powstało więc i rozwijało
się z jednej strony jako rezultat kolejnych podbojów, co wymuszało
poszukiwanie takich rozwiąza11 ustrojowych, które pozwalały na
utrzymanie władzy na zaanektowanym terytorium, z dr[igiej zaś strony
proces asymilacji powodował przejmowanie przez Franków niektó-
rych antycznych instytucji zarówno społecznych, jak i prawnych.
Paóstwo Franków zatem, wyrosłe z tradycji germaóskiej demokracji
wojennej, stało się jednocześnie swoistym dziedzicem dorobku ustro-
jowego (i doktrynalnego) Rzymu.
2. Źródła ivladzy
Władanie ziemią 43. Legitymizacja władzy w państwie Franków ulegała znamiennej
jako podstawa ewolucji. Początkowo decydujące znaczenie, podobnie jak w innych
władzy
pa{1stwach szczepowych, miały umiejętności wodzowskie i odnoszone
zwycięstwa. Z czasem jednak pojawiły się inne uzasadnienia i źródła
władzy. Rozwój terytorialny paóstwa zwiększał istotnie domenę kró-
lewską, zdobywała sobie bowiem miejsce reguła, będąca rozwinię­
ciem dawnego prawa dysponowania zdobytym łupem, że podbijane
ziemie pozostawały w dyspozycji panującego. Wraz z przekształca­
niem się organizacji szczepowej Franków w strukturę o charakterze
terytorialnym, władanie ziemią nabierało specjalnego znaczenia i stawa-
ło się źródłem prestiżu i władzy. Wraz z podbitymi terenami władcy
frankoóscy przejmowali także funkcjonujące na nich instytucje rzym-
skie, w tym zwłaszcza system podatkowy i związane z własnością
publiczną przywileje. I choć system podatkowy szybko uległ niemal
32
Ustrój pa11st1va Franków
całkowitej dezintegracji, zawłaszczone terytoria stały się bezpośrednio
źródłem poważnych dochodów lub pośrednio przez obowiązek rozma-
itych świadcze11 na rzecz władcy (jak chociażby obowiązek stawania
zbrojnie lub służenia radą).
44. Ważnym czynnikiem umacniającym władzę w pat'lstwie fran- Sakralizacja
władzy
koóskim stał się proces jej sakralizacji. Odwoływanie się do poparcia
bogów występowało już w okresie szczepowym. Przyjęcie chrztu,
z rąk biskupa Remigiusza w roku 496, przez wodza Franków Klodwi-
ga nadało jednak temu rodzajowi legitymizacji władzy szczególnego
charakteru. Religia chrześcijm1ska od czasów Konstantyna była religią
pm1stwową Rzymu i dostarczała ważnych uzasadnieó władzy cesar-
skiej, wpisując jej sprawowanie w odwieczny boży plan dziejów.
Chrzest Klodwiga włączył więc monarchów franko11skich w ten nurt,
nadając ich władzy boski charakter. W ten sposób władza ta przestała
być w takim stopniu jak poprzednio zależna od fortuny i sukcesów
wojennych władcy, jej źródłem stała się bowiem wola Boga i z jego
namaszczenia była ona sprawowana. Jednocześnie królowie franko11-
scy uzyskali w ten sposób poważne oparcie w silnej organizacji Ko-
ścioła, co miało ogromne znaczenie zarówno dla dalszych podbojów,
jak i sprawowania władzy. (Korzyść była zresztą obopólna, bo Ko-
ściół zyskał z kolei ważnego sojusznika w walce z groźnymi dla jego
zwartości herezjami). Przyjęcie chrztu w wersji katolickiej dało Fran-
kom argument w konfrontacji z Wizygotami i Burgundami, którzy
przyjęli chrzest wcześniej, ale w wersji ariańskiej. Wyparcie Wizygo-
tów i pokonanie Burgundów (534 r.) dokonało się bowiem pod ha-
słem wyzwalania ludności, która „jęczała w jarzmie heretyków".
O stopniowym włączaniu się Franków w tradycję rzymską świadczyć
może z kolei próba zbudowania mitologicznych źródeł władzy rzą­
dzącej dynastii Merowingów. W kronice tzw. Pseudo-Fredegara (VII
w.) pojawia się próba udowodnienia trojaóskiego pochodzenia legen-
darnego Meroweusza, założyciela dynastii.
45. Źródłem władzy królów frankońskich była także wywodząca Bannus
l<rólewski
się jeszcze z czasów szczepowych instytucja bannusu królewskiego,
czyli zdolności i prawa wydawania rozkazów i wymierzania kar. Były
to typowe w okresie demokracji wojennej uprawnienia wodza, które-
go ludność wybierała na wiecu powierzając mu dowództwo nad ko-
, lejną wyprawą. Z czasem ten charakter władzy zatarł się, ale upraw-
nienia związane z bannusem pozostały, stając się następnie źródłem
władzy prawodawczej la-óla (o czym niżej). Legitymizowaniu władzy
królewskiej w pat'lstwie Franków służyło także przekonanie, umacnia-
ne zwłaszcza przez hierarchię kościelną, o wcielaniu przez królów
w życie trzech cnót: waleczności, pobożności i sprawiedliwości.
33
 II. Pw1stwo w Śrec/11i01viecz.11
Nieuregulowanie 46. Monarchia frankof1ska miała charakter patrymonialny. Pai1-
zasady sukcesji
tronu
stwo i sprawowanie w nim władzy były traktowane jako prywatna
domena rządzącej dynastii. W takim ujęciu pa11stwo stało się więc
patrimonium (ojcowizną), do którego zgłaszali pretensje wszyscy
członkowie rządzącego rodu. Na problem sukcesji tronu nakładały się
zatem reguły spadkobrania, obowiązujące wśród Franków. Sytuacja ta
prowadziła, zwłaszcza w okresie merowi11skim, do bezustannych walk
o władzę, toczonych przez przedstawicieli dynastii oraz do ciągłej
groźby podziału pa11stwa. W zasadzie obowiązywała reguła wska-
zywania następcy przez panującego władcę, ale potwierdzenia takiej
desygnacji dokonywali możni, co otwierało drogę do poważnych
konfliktów.
Proces 47. Walczący o władzę przedstawiciele dynastii merowióskiej
decentralizacji
władzy
musieli poszukiwać sojuszników wśród wielmożów, ci zaś skłonni
byli udzielić poparcia w zamian za konkretne korzyści. Uzyskiwane
przez możnowładztwo przywileje osłabiały władzę królewską i pogłę­
biały decentralizację paóstwa. Takim ważnym przywilejem okazał się
dokument wydany w 614 r. przez Chlotara, w którym władca zobo-
wiązywał się mianować ważniejszych lokalnych urzędników spośród
miejscowej arystokracji.
Walki o sukcesję tronu i rozdawanie przywilejów rozpoczęły
proces feudalizacji władzy. Jak już wspomniano wyżej dobra królew-
skie w czasach Merowingów traktowane były jak dawne rzymskie
dobra publiczne; były one zatem zwolnione z danin i podatków. Ten
immunitet zachowywał swoją moc także w razie przekazywania dóbr
możnowładcom (najczęściej łącznie z przywilejem sądowym). W ten
sposób, pozyskując sojuszników, królowie merowi11scy stopniowo
tracili kontrolę nad częściami swego terytorium, pozbawiając się do-
chodów i rezygnując z wykonywania wymiaru sprawiedliwości. Bę­
dzie to miało także wpływ na zakres ich władzy prawodawczej.
Objęcie rządów 48. Ostatni królowie z dynastii Merowingów znani są pod nazwą
przez Karolingów
,,gnuśnych władców", co dobrze obrazuje prestiż, jakim się cieszyli.
Nie spełniali więc podstawowych cnót władzy, którymi były, jak
wspomniano już wyżej, waleczność, pobożność i sprawiedliwość.
Zmiana rządzącej dynastii dokonała się w rezultacie w sposób dość
naturalny: wśród możnych rodów na plan pierwszy wysunął się ród
Arnulfingów, którego przedstawiciele zajmowali ważne stanowisko
majordomusa (zarządcy dóbr królewskich i zwierzchnika drużyny
królewskiej). Od czasów Karola Młota (przełom VII-VIII w.) i jego
znakomitego zwycięstwa nad Arabami pod Poitiers (rok 732) ród ten
faktycznie kierował sprawami paóstwa. Definitywne odsunięcie Me-
rowingów od władzy dokonało się za czasów Pepina Małego, który
uzyskał poparcie biskupów franko11skich i koronował się w 751 r.
34
Ustrój pa11stwa Franków
zapoczątkowując formalnie rządy dynastii Karolingów (tak od imienia
Karola Młota nazywano ród Arnulfingów). W 754 r. Pepin, by umoc-
nić swe prawa do tronu, powtórzył koronację, tym razem otrzymując
godność królewską z rąk papieża Stefana II. W tym przypadku więc,
niezależnie od innych czynników uzasadniających prawa Karolingów
do tronu, ostatecznym czynnikiem legitymizującym rządy now~j dy-
nastii stało się namaszczenie przez biskupów. Nadało to monarchii
karoli11skiej bardzo szczególny charakter.
49. Dla rządów Karolingów ogromne znaczenie miał okres pa- Powstanie
cesarstwa
nowania Karola Wielkiego (768-810). Władca ten, cieszący się nie- Franków
zwykłą charyzmą (to od jego imienia wywodzi się słowia11skie słowo
„król"), przyjął (choć z oporami) w 800 r. z rąk papieża Leona III
godność cesarską, nawiązując w ten sposób do idei Cesarstwa Rzyin-
skiego. Stało się to w przyszłości powodem do zgłaszania przez kon-
tynuatorów Karola Wielkiego (czyli cesarzy niemieckich) pretensji
uniwersalistycznych i źródłem wielu europejskich konfliktów.
3. Władza prawodawcza
SO. Cechą charakterystyczną czasów frankoóskich było nawarstwianie Partykularyzm
prawa
się porządków prawnych wraz z podbojami kolejnych terytoriów
przez Franków. Takiemu mnożeniu się tych porządków sprzyjało
funkcjonowanie zasady osobowości prawa, według której każdy
mieszkaniec paóstwa, bez względu na to, gdzie przebywał, rządził się
prawem właściwym dla swego lu.du. Zasada ta, wynikająca z faktu, że
pat1stwo Franków stanowiło początkowo swoistą federację ludów
a nie obszarów, bardzo komplikowała funkcjonowanie sądów i wza-
jemne stosunki prawne między mieszka11cami pa11stwa, zmuszając do
ciągłego poszukiwania norm kolizyjnych. Z czasem więc, gdy ugrun-
towywał się patrymonialny charakter pa11stwa, była ona wypierana
przez zasadę terytorialności. Takiej ewolucji sprzyjała także polityka
rozdawnictwa dóbr przez władców franko11skich, która w związku
z towarzyszącym jej przyznawaniem przywilejów sądowych, spowo-
dowała pogłębienie się paitykularyzmu prawnego.
że władza prawodawcza.królów franko11skich
51. Wynika z tego, Znaczenie
była istotnie ograniczona. Dominowało prawo zwyczajowe, którego prawa zwyczajowego
istnienie potwierdzano na wiecach (np. podczas odbywania sądów).
Król zachował władzę sądową (w takim zakresie, w jakim nie zrzekł
się jej na rzecz uprzywilejowanych możnowładców), ale nie dawała
ona możliwości kształtowania nowych norm prawnych. Prawa zwy-
czajowe w monarchii franko11skiej zwykło się dzielić na tzw. Leges
35
 li. Pa,1s1wo w Średniowiec::.11
Barbarorum i Leges Romanae Barbarorwn. Leges Barbarorwn sta-
nowiły prawa ludności germaf1skiej, takie jak, przykładowo, prawo
Franków salickich (Lex Salica), prawo Franków rypuarskich (Lex
Ripuaria), prawo Alamanów (Lex Alamanorum), Fryzów, Burgun-
dów, potem Sasów (po podboju przez Karola Wielkiego). Leges
Romanae Barbarorwn to spisy prawa rzymskiego dokonywane przez
władców gerrna11skich dla ludności autochtonicznej. Do najbardziej
znanych należą: Lex Romana Visigotlwrum, czyli tzw. brewiarz Ala-
ryka (506 r.) oraz Lex Romana Burgundiorwn (z kotka V wieku).
Brewiarz Alaryka, oparty na kodeksie Teodozja11skim (438 r.), stano-
wił do XII w. podstawowe źródło znajomości prawa rzymskiego
w Europie zachodniej.
Władza 52. Za czasów Karolingów zaczęły pojawiać się próby odzyski-
prawodawcza króla: wania realnej władzy prawodawczej przez panujących. Dokonywało
kapitularze
się to w kilku formach. Władcy karoli11scy wydawali tzw. kapitularze
królewskie, w których starali się spisy,vać obowiązujące prawa zwy-
czajowe (capitularia legibus addenda). Dzięki takiej inicjatywie do-
konano uporządkowania i ujednolicenia redakcji ważniejszych praw
zwyczajowych, jak chociażby prawa salickiego Uak np. Recensio
Pippina z czasów Pepina Małego). Z czasem pojawiły.się kapitularze
królewskie wprowadzające nowe regulacje prawne, zwłaszcza w tych
dziedzinach, w których brakowało prawnych rozstrzygnięć (capitularia
per se scribenda). Dotyczyło to w znacznym stopniu prawnych pod-
staw funkcjonowania Kościoła w pa11stwie. Jednocześnie królowie
karoli11scy zaczęli wydawać specjalne kapitularze dla tzw. wysłanni­
ków królewskich (missi donzinici), czyli urzędników kontrolujących
lokalnych hrabiów (por. akapit 60), w których wskazywali zasady, na
jakich rozstrzygać mieli oni spory (capitularia missorwn). W obu
przypadkach podstawą wydawania kapitularzy był wspomniany wyżej
banrws królewski, czyli prawo wydawania rozkazów. W drugiej po-
łowie IX wieku i w X stuleciu odzyskiwaniu atrybutów prawodawczych
przez monarchów zaczęła służyć konstrukcja tzw. złego zwyczaju. Król
odmawiał stosowania danej normy zwyczajowej, zasłaniając się jej
niepewnym pochodzeniem, niejasną treścią lub negatywną oceną
przedstawianą najczęściej przez duchowie11stwo i proponował nową,
właściwą jej wersję. Praktyka ta rozwinęła się szerzej za czasów
pierwszych Kapetyngów.
'w dożywotnie, a z czasem - w dziedziczne nadanie. Usankcjonowa-
Dokumenty 53. Specyficznym źródłem prawa w okresie franko11skim były
praktyki rozmaite dokumenty praktyki. Należały do nich np. formularze, czyli
wzory poprawnego redagowania dokumentów (najbardziej znany jest
formularz Markulfa opracowany w VII w. dla kancelarii królewskiej),
jak również akty poświadczające dokonanie jakiejś czynności prawnej
(cartai, czyli oświadczenia woli i notitiae, czyli zaświadczenia o ist-
36
Ustrój pc111stwa FrankÓll'
nieniu stosunku prawnego) oraz kartularze, sporządzane w klasztorach
(odnotowujące uzyskiwane przywileje, dokonywane czynności i za-
wierające często wykaz posiadłości).
4. Organizacja 1xu1stiva, struktura jego -władz
54. Dla organizacji pa11stwa franko11skiego zasadnicze znaczenie miał Ustrój lenny
jalm podstawa
tworzący się ustrój lenny. Jego geneza nie jest do ko11ea wyjaśniona.
organizacji
Kształtował się on przez kilka stuleci, bez wątpienia pod wpływem pa,istwa
procesów feudalizacyjnych, rozwijania się przywilejów i immunite-
tów. Upadek znaczenia miast, zaznaczający się u schyłku rządów
merowi11skich, prowadził do przejściowej utraty znaczenia pieniądza
jako środka obrotu towarowego. Podstawą egzystencji stała się zie-
mia, stąd rosnące znaczenie nada{1 ziemskich. Jednocześnie rozwijał
się system komendacji, czyli oddawania się pod opiekę możniejszemu,
który mógł zapewnić bezpiecze11stwo, co miało istotne znaczenie
wobec słabości władzy królewskiej i nieskutecznej organizacji pa11-
stwa. Od czasów pierwszych Arnulfingów (VIII w.) i ich militarnych
sukcesów, opartych na kawalerii (zwycięstwo nad Arabami w bitwie
pod Poitiers, 732 r.), pospolite ruszenie traciło na znaczeniu, a o pre-
stiżu danego możnowładcy decydować zaczyna wielkość drużyny
konnej, z jaką mógł stawić się na wezwanie króla (lub majordomusa).
Wszystko to prowadziło do tworzenia się złożonej sieci powiąza11
o charakterze zarówno osobistym, jak i rzeczowym.
55. Powiązania osobiste powstawały w wyniku stosunku wasal- Lenno:
stosunelc wasalny
nego. Jego treść określała umowa lenna kształtująca wzajemne obo-
i beneficium
wiązki stron, do których po stronie seniora zaliczyć trzeba obowiązek
udzielenia opieki i zapewnienia bezpiecze11stwa, zaś po stronie wasala
- służenia radą, uczestniczenia w sprawowaniu sądów i stawania
z bronią na wezwanie seniora. Rzeczowym elementem urnowy stawa-
ło się beneficium, czyli nadanie ziemi na czas trwania umowy. Umo-
wa, której zawarciu towarzyszył zazwyczaj uroczysty ceremoniał,
obowiązywała między żyjącymi, toteż po śmierci którejkolwiek ze
stron, umowa musiała być odnawiana. Ewolucja tego systemu zmie-
rzała w kierunku stopniowego przekształcania beneficium czasowego
niem dziedziczenia nadanych dóbr stał się kapitularz Karola Łysego
z roku 877. Z początkiem X w. możemy więc już mówić o rozwinię­
tym systemie lennym w państwie Karolingów. Nadawaniu dóbr ziem-
skich (lenn) towarzyszyło z reguły przyznawanie ważnych godności
lub urzędów przez króla, a więc reguły dotyczące dziedziczenia lenna
przenosiły się na dziedziczenie godności i urzędów pa11stwowych
37
 II. Pa11stwo w Średniowiecz.11
(w tym także kościelnych). Miało to zasadnicze znaczenie dla organi-
zacji pa11stwa i sprawności funkcjonowania jego służb.
Decentralizacyjna 56. Karol Wielki chciał wykorzystać tworzący się system lenny
funkcja systemu jako kościec organizacyjny pa11stwa. Powstająca w ten sposób hierar-
lennego
chiczna struktura z monarchą, jako zwierzchnikiem całego układu,
dobrze odpowiadała potrzebom władcy, jasno bowiem określała obo-
wiązki królewskich wasali i eksponowała konieczność ich posłusze11-
stwa wobec króla. Już jednak za czasów Karola, rozbudowujący się
i komplikujący system lenny, zaczął się wymykać spod kontroli króla,
czego dowodem kapitularz z 806 r. przypominający o zwierzchnictwie
monarchy nad całym systemem. Następcy Karola Wielkiego usiłowali
kontynuować działania swego poprzednika, na co wskazuje kapitularz
z 847 r., w którym zobowiązano wszystkich wolnych do wybrania
sobie seniora i przypomniano, że wszyscy seniorzy pozostają wasala-
mi króla. Kryzys władzy centralnej po podziale paf1stwa, w wyniku
traktatu z Verdun, oraz ciągłe rozbudowywanie struktury lennej, do-
prowadziły w części zachodniej cesarstwa karolif1skiego (późniejszej
Francji) do zaniku więzi między lokalnym możnowładztwem niższego
stopnia a władzą królewską. Wytworzył się zwyczaj, że „wasal moje-
go wasala nie jest moim wasalem". Ta praktyka, w p'owiązaniu ze
wspomnianym wyżej feudalizowaniem się urzędów, nadawanych
w lenno, oznaczała, że - wbrew oczekiwaniom Karola Wielkiego -
system lenny, zamiast roli umacniającej pozycję króla, zaczął spełniać
funkcję decentralizacyjną i na długi czas przyczynił się do osłabienia
władzy królewskiej. Trzeba jednak zaznaczyć, że w XII-XIV w. ten
sam system lenny stał się jednym z narzędzi wykorzystanym przez
królów francuskich do umocnienia ich pozycji w pa11stwie.
Zarząd centralny: 57. Zarząd centralny pa11stwa franko11skiego był słabo rozwinię­
wiece, placita
ty. Przez długi okres ważną rolę odgrywały wiece, grupujące wolnych
Franków, zdolnych do noszenia broni. Odbywały się one zazwyczaj
raz w roku (Pola Marcowe za Merowingów, Pola Majowe za Karolin-
gów). Instytucja ta, datująca się jeszcze z czasów tzw. demokracji
wojennej, straciła na znaczeniu pod rządami Karolingów. Na jej miej-
sce pojawiły się placita, czyli zjazdy dygnitarzy świeckich i duchow-
nych. Za czasów Karola Wielkiego zjazdy te służyły władcy do wy-
wierania nacisku na możnowładztwo frankoliskie, od czasów jego
syna, Ludwika Pobożnego, Frankof1scy wielmoże wykorzystywali je
do narzucania swej woli monarsze. Placita z biegiem lat przekształcały
się w szeroką Radę Królewską, z której w przyszłości wyłoniło się
kilka ważnych dla ustroju Francji instytucji.
58. Ważną rolę odgrywał dwór królewski, wędrujący ze swym
Znaczenie dworu
królewskiego
władcą. Jego dygnitarze króla i jednocześnie wykonywali
obsługiwali
38
Ustrój pm1st1va Franków
funkcje administracyjne. Do najważniejszych urzędników dworskich
zaliczyć trzeba majordomusa (dziedziczny urząd zlikwidowany przez
Pepina Małego), seneszala (spełniającego funkcje wojskowe), koniu-
szego, cześnika, palatyna (spełniającego zadania sądowe). Od czasów
Karolingów rosło znaczenie kanclerza, kierującego kancelarią królew-
ską. Cechą charakterystyczną zarządu centralnego pm'istwa franko11-
skiego, zwłaszcza w okresie rządów karoli11skich, było wciągnięcie do
służby pm'istwowej duchowie11stwa. Duchowni, spośród których wy-
wodziła się zdecydowana większość znających sztukę czytania i pisa-
nia, zajmowali wiele ważnych stanowisk, przede wszystkim w kance-
larii królewskiej (z kanclerzem włącznie).
59. Na szczeblu lokalnym kraj podzielony był na hrabstwa, a te Zarząd lokalny:
dzieliły się na setnie. Na czele hrabstwa stał hrabia, wyposażony w hrabstwa
i marchie
uprawnienia sądowe, administracyjne i wojskowe. Za czasów Mero-
wingów możnowładztwu udało się wywalczyć przywilej, zobowiązu­
jący monarchę do mianowania hrabiego spośród miejscowej arysto-
kracji. Karol Wielki przywrócił swobodę powoływania hrabiego przez
władcę, potem jednak, za czasów jego następców, powróciła praktyka
ograniczania króla w swobodzie wyboru. Sprzyjała temu stopniowa
feudalizacja urzędu hrabiego, który od schyłku IX wieku stał się urzę­
dem dziedzicznym. W odrębny sposób zorganizowane były tereny
leżące na obrzeżach pa11stwa. Marchie graniczne zarządzane były
przez margrabiów, wyposażonych w znacznie szersze niż hrabiowie
kompetencje wojskowe. Odrębny zarząd miały także obszary stano-
wiące domenę monarszą: kierowali nimi osobni włodarze.
60. Niesprawne funkcjonowanie zarządu lokalnego w czasach Missi dominici
merowi11skich, co stało się szczególnie dokuczliwe w związku z eks-
pansją terytorialną w drugiej połowie VID w., zmusiło Karola Wiel-
kiego do wprowadzenia instytucji wysłanników królewskich (missi
dominici). Ci niezależni urzędnicy, poruszający się zazwyczaj parami
(hrabia i biskup), mieli sprawować kontrolę nad działalnością hra-
biów, zbierać skargi, czuwać nad stosowaniem prawa i zdawać rapor-
ty panującemu. Z tego powodu wyposażani byli przez monarchę w
liczne instrukcje (w formie kapitularzy), w których określano zakres
ich kompetencji i sposób rozstrzygania sporów (w sprawach admini-
stracyjnych, zarządu domeną królewską, z zakrgsu prawa karnego).
Dla potrzeb wysłanników królewskich kraj podzielono na okręgi in-
spekcyjne, w ramach których wykonywali oni w określonych odstę­
pach czasu swoje funkcje kontrolne. Charakter urzędu wysłannika
królewskiego spowodował, że był on stale podporządkowany monar-
sze i nie uległ feudalizacji. Osłabienie władzy królewskiej w IX-X
wieku spowodowało zmniejszenie znaczenia wysłanników królew-
skich, zwłaszcza wobec wyraźnego oporu ze strony umacniających
39
 li. Pa11snvo w Średniowieczu
swoją pozycje (w drodze dziedzicznych nadań i przywilejów) hra-
biów. Do doświadczeń karolińskich powrócili jednak królowie fran-
cuscy, gdy poczynając od XII w., podjęli zadanie centralizowania
państwa i usprawniania jego służb.
5. Wymiar sprawiedliwości
Sądy wiecowe 61. Wymiar sprawiedliwości w monarchii franko{1skiej charakteryzo-
wał się istnieniem kilku systemów sądownictwa, występujących rów-
nolegle i wzajemnie się przeplatających. Obowiązywał więc nadal
dawny, germański wymiar sprawiedliwości, sprawowany na wiecach
ludności z udziałem hrabiego i towarzyszących mu rachimburgów,
powoływanych przez zgromadzony lud. Z czasem udział ludu zmalał,
jego obecność konieczna była tylko na tzw. głównych rokach, odby-
wających się kilka razy w roku (za Karolingów - 3 razy w roku), na
których sądzone były najpoważniejsze przestępstwa, większość czy-
nów natomiast sądzona była na tzw. mniejszych rokach z udziałem
samego hrabiego i ławników, których dobierał on sobie do pomocy
i którzy zastąpili dawnych rachimburgóvv. Orzeczenia tego typu są­
dów były ostateczne i nie można się było od nich odwoływać.
62. Równolegle istniało sądownictwo królewskie. Król mógł
Sądownictwo
królewskie wywołać każdą sprawę przed swój sąd (zasada ewokacji) i rozstrzygał
wtedy osobiście, albo czynił to w jego imieniu palatyn. Do wyłącznej
jurysdykcji sądu królewskiego należały sprawy o obrazę majestatu,
złamanie królewskiego bannusu, czy też sprawy dotyczące królew-
skich wasali.
Sądownictwo 63. Trzecim systemem wymiaru sprawiedliwości, zyskującym
panów feudalnych z czasem na znaczeniu, stały się sądy sprawowane przez panów feu-
dalnych lub ich wójtów w dobrach immunizowanych. Do tego typu
sądownictwa dołączyły szybko - gdy upowszechniło się privilegium
fori dla Kościoła - sądy kościelne. Słabość organizacyjna państwa
późnych Karolingów przyczyniała się do pogłębienia decentralizacji
wymiaru sprawiedliwości, zarazem jednak owo rozdrobnione sądow­
nictwo sprzyjało decentralizacji państwa i osłabieniu władzy królew-
skiej. Jednym z zada11 królów francuskich stało się więc odzyskanie
kontroli nad wymiarem sprawiedliwości.
40
Ustrój Francji do schyłku XV wieku
1. Uwagi wstępne
64. Paóstwo francuskie wyłoniło się z części dawnej monarchii karoli11- Wyodrębnienie się
Francji
skiej, która przypadła w udziale Karolowi Łysemu. Od czasów traktatu
w Verdun (843 r.) losy każdej z trzech części dawnego imperium ukła­
dały się odmiennie. Poza krótkim epizodem w latach 884-887 podział
monarchii Karola Wielkiego okazał się trwały. Francia occidentalis,
czyli późniejsza Francja, wyodrębniła się ostatecznie, gdy władzę tutaj
utracili definitywnie Karolingowie i tron przypadł w udziale rodowi
Robertynów, hrabiów Paryża, w osobie Hugona Kapeta. Dokonało się
to w roku 987. Datę tę przyjmuje się umownie za początek państwa
francuskiego. W początkowym okresie Francja była krajem głęboko
zdecentralizowanym. Stopniowo jednak władza królewska zaczęła od-
zyskiwać swe właściwe znaczenie. Od początku XIV w. ważną rolę
odgrywały Stany Generalne, jako przedstawicielstwo stanów społecz­
nych. Ten okres swoistej rywalizacji między królem i stanami, obejmu-
jący XIV-XV wiek, określany jest mianem „monarchii stanowej".
Z rywalizacji tej zwycięsko wyszła władza królewska, co doprowadziło
do wykształcenia się we Francji ustroju paóstwa absolutnego.
2. Rola władzy królewskiej
65. Władza w początkowym okresie państwa francuskiego była roz- Słabość władzy
proszona. Feudalizacja urzędów, wynikająca z dziedziczenia lenn królewskiej
1 prowadząca do dziedziczenia godności paóstwowych oraz nadawa-
nie przywilejów i immunitetów, zwłaszcza sądowych i skarbowych,
doprowadziły w rezultacie do mieszania się funkcji publiczno-
~prawnych z funkcjami prywatno-prawnymi. Uprawnienia administra-
cyjno-porządkowe, jak również kompetencje sądowe znalazły się
w rękach lokalnego możnowładztwa. Funkcje paóstwa, wtedy jeszcze
bardzo ograniczone i sprowadzające się do obrony i wymierzania
41
 II. Pa11stwo w Śrec/11iowiec::.u
sprawiedliwości, zostały więc istotnie zdecentralizowane. Sprzyjał ternu
także daleko posunięty partykularyzm praw zwyczajowych.
Czynniki 66. Jednocześnie istniały jednak pewne czynniki sprzyjające póź­
centralizacji: niejszej centralizacji pa11stwa. Przede wszystkim funkcjonował nadal
dynastia, koronacja,
system lenny system lenny. Król Francji nie był więc tylko jednym z wielkich feuda-
łów. ale pełnił także rolę zwierzchnika systemu lennego. Niemałe zna-
czenie miała również koronacja. Namaszczenie przez biskupa Reims
świętymi olejami czyniło z monarchy osobę wyjątkową i zapewniało
dodatkowo poparcie kleru. Ponadto nadal funkcjonowało przeświadcze­
nie o patrymonialnym charakterze pa11stwa jako dziedzictwie rządzącego
rodu. Wykorzystując te czynniki królowie Francji podjęli więc działania
zmierzające do umocnienia ich pozycji.
A. Problem sukcesji tronu
Elementy elekcji 67. Ważnym narzędziem umacniania władzy Kapetyngów stało się usta-
lenie zasad sukcesji tronu. Jak wiadomo w czasach merowi11skich reguły
te nie były określone i prawa do tronu zgłaszali wszyscy członkowie
dynastii, co prowadziło do nieko11czących się waśni. U schyłku rządów
Karolingów, wraz z postępującą feudalizacją pa11stwa, zyskiwała na
znaczeniu zasada elekcji. Wielcy wielmoże zaczęli decydować o obsa-
dzie tronu. Zjednej strony oznaczało to osłabienie pozycji monarchy, bo
rządził on niejako z woli określonej grupy możnowładców i musiał
liczyć się z głoszonym przez nich prawem do oporu (a więc do wypo-
wiedzenia posłuszeóstwa, jeśli władca nie realizował ich postulatów),
z drugiej jednak pozwalało to uniknąć sporów wewnątrz rządzącej dy-
nastii, gdyż prowadziło do wykluczenia innych spadkobierców.
Zasada desygnacji 68. Hugo Kapet objął tron w 987 r. w drodze elekcji. Od począt­
ku jednak podjął kroki zmierzające do przesądzenia praw swego rodu
do tronu. Służyła temu tzw. zasada desygnacji. Polegała ona na tym,
że Kapet jeszcze za życia wskazał swego następcę w osobie najstar-
szego syna i uzyskał akceptację tej decyzji ze strony największych
możnowładców. Podobnie postępowali jego następcy. Oznaczało to,
że w chwili śmierci króla był już wskazany i zaakceptowany jego
następca. Koronacja stawała się w tej sytuacji tylko potwierdzeniem
objęcia tronu. Tak ustaliła się zasada le roi est mort, vive le roi (,,król
nie żyje, niech żyje król").
Ukształtowanie 69. Od czasów Filipa Augusta (1185-1224) władcy zrezygnowali
się zasady
z desygnowania za życia swego następcy. Przestało to być konieczne,
dziedziczności
gdyż reguła przejmowania tronu przez najstarszego syna stała się już
utrwalonym zwyczajem. Tak się przy tym szczęśliwie dla dynastii
kapety11skiej złożyło, że aż po początek XIV wieku królowie francuscy
42
Ustrój Fra11cji do schyłku XV wieku
mieli synów, którzy mogli samodzielnie przejmować rządy w chwili
'śmierciswych ojców.
70. Sytuacja skomplikowała się na początku XIV wieku, gdy Odsunięcie
kobiet od tronu
trzej kolejni synowie Filipa IV Pięknego (Ludwik X, Filip V i Karol
IV) nie pozostawili potomków płci męskiej lub zmarli bezpotomnie.
Stanął więc problem sukcesji kobiet (prawa Joanny, córki Ludwika X
przeciw prawom Filipa V, brata Ludwika) oraz możliwości przeno-
szenia praw do tronu przez kobiety (pretensje króla Anglii Edwarda
III, wnuka po kądzieli Filipa Pięknego). Interes pa11stwa wymagał
wykluczenia w obu przypadkach praw kobiet. Aby osiągnąć ten cel,
posłużono się art. 59 prawa salickiego, który pozbawiał kobiety prawa
do dziedziczenia lenna (nieruchomości). Odwołanie się do starf:!go
przepisu miało charakter formalnego wybiegu, bowiem kobiety dzie-
dziczyły lenna we Francji i co więcej królowie francuscy w później­
szych czasach tę praktykę wykorzystywali do umocnienia swojej po-
zycji w pa11stwie. W odniesieniu jednak do praw do tronu przyjęła się
od XIV wieku reguła (nazywana niekiedy w skrócie „prawem salic-
kim") wykluczająca kobiety. Reguła ta (czyli zasada sukcesji agna-
tycznej) obowiązywała we Francji do kotka monarchii (to jest do
1848 r.) oraz we wszystkich krajach rządzonych przez Burbonów (np.
w Hiszpanii). Po śmierci Karola IV (w 1328 r.), ostatniego z głównej
linii Kapetyngów, tron objął przedstawiciel linii bocznej, Filip VI
Walezjusz, po śmierci natomiast w 1587 r. ostatniego Walezjusza,
Henryka III, tron przypadł w udziale Henrykowi IV z linii Burbonów,
jako najbliższemu krewnemu w linii męskiej zmarłego króla (w dwu-
dziestym pierwszym stopniu pokrcwie{1stwa!).
71. Ważnym uzupełnieniem wypracowanych wcześniej zwyczajowo Ugruntowanie reguł
następstwa tronu:
reguł sukcesyjnych stała się w XV w. te01ia statutowa. Głosiła ona, że król
prawa
nie może dysponować swobodnie tronem, pa11stwo bowiem nie jest już fundamentalne
tylko patrimoniwn władcy, lecz stanowi dobro publiczne poddane pew-
nym regułom prawnym, których król nie może samowolnie zmieniać.
Pogląd ten sfonm1łowany został w sytuacji, gdy Karol VI, wydziedzicza-
jąc swego syna, przyszłego Karola VIT, uczynił następcą swego zięcia,
Henryka V, króla Anglii. Z czasem, gdy na gruncie teorii statutowej wy-
pracowana została koncepcja praw fundamentalnych królestwa Francji,
zasady następstwa.tronu stały się jednym z takich prnw.
B. Umacnianie pozycji króla jako ośrodka władzy
72. W chwili objęcia tronu przez Hugona Kapeta istniało na terenie Fran- Względna słabość
cji około 10 liczących się władztw terytorialnych (Flandlia, Burgundia, pierwszych
Al<witania, Gaskonia, Normandia, Andegawenia, Tuluza, Barcelona,
Kapetyngów
43
 li. Pa11stwo li' Średniowieczu
Blois, Ile-de-France). Kapetyngowie, jako dziedzice Paryża i Orleanu
(Ile-de-France), nie zaliczali się wcale do najsilniejszych. Dzięki sprzyja-
jącym okolicznościom potrafili jednak wykorzystać posiadane atuty
i systematycznie umacniali swą pozycję. Pomogła im w tym rywalizacja
między wielkimi rodami, która zapewniała w praktyce równowagę sił
i dawała królowi możliwość występowania w roli arbitra. Warto także
wspomnieć, że przedstawiciele największych rodów urzeczywistniali swe
królewskie aspiracje poza terenem Francji, dzięki czemu prawa dynastii
kapety11skiej do tronu nigdy nie były poważnie kontestowane ( władcy
Normandii objęli rządy w Anglii, Burgundii - w Portugalii, Flandrii - jako
łaci11scy cesarze Konstantynopola, boczne linie Kapetyngów rządziły
w Neapolu, Polsce, na Węgrzech, Cyprze i Sycylii). Władcy terytorialni
mieli poza tym dostatecznie wiele kłopotów z własnymi wasalami. Obawa
przed ich buntem lub innymi przejawami nielojalności nakazywała więc
im ostrożność w postawie wobec króla. Nielojalność wobec własnego
seniora, którym był król, mogła bowiem stać się zaraźliwym przykładem.
Porządkowanie 73. Ogromne znaczenie dla wzmocnienia pozycji króla miało upo-
domeny
królewskiej
rządkowanie spraw własnej domeny. Działania królewskie szły w kie-
runku usprawnienia zarządzania dobrami (Henryk I w XI w.) i związa­
nej z tym konieczności likwidacji stanu anarchii feudalnej (Ludwik VI
w XII w.). Chętnie sięgano także do dobrych doświadcze11 innych tery-
toriów (np. z Andegawenii czy Flandrii przejmowano rozbudowany
i sprawny, jak na ówczesne czasy, system kontroli skarbowej, zaś śla­
dem Normandii starano się ujednolicić prawo zwyczajowe i uprościć
strukturę lenną). Istotne było także centralne położenie domeny pozwa-
lające na łatwiejszą kontrolę nad całym terytorium pa11stwa.
Wykorzystywanie 74. Królowie francuscy wykorzystali także niektóre instytucje
instytucji systemu
lennego
prawa lennego w celu powiększenia swej domeny i umocnienia tym
samym swych wpływów. Taką możliwość. stwarzało na przykład mał­
że11stwo z dziedziczką dóbr (tak przyłączono do domeny królewskiej
w XIII w. Szampanię i hrabstwo Tuluzy, potem w XV w. - Bretanię).
Inaczej niż w Niemczech (patrz akapit 125), lenna bez dziedzica wra-
cały do króla, był to więc też sposób na powiększenie domeny kró-
lewskiej. Bardzo skutecznym instrumentem okazała się także możli­
wość postawienia niektórym wasalom królewskim zarzutu felonii,
czyli nielojalności wobec seniora, co pociągało za sobą konfiskatę
dóbr. Królowie Francji wybrali tę drogę, aby odebrać niektóre dobra
pozostające we władaniu królów angielskich. Np. po bitwie pod
Bouvines w 1214 r. Filip August odzyskał w ten sposób Normandię.
Działalność 75. Niezwykle ważną rolę w umacnianiu się władzy centralnej
prawodawcza króla:
miała działalnośćprawodawcza króla. Wydawanie przez króla ordo-
ordonanse
nansów miało swe umocowanie w sprawowaniu zwierzchnictwa nad
44
Ustrój Francji do schyłku X\/ wieku
wasalami oraz w dawnym bamwsie królewskim. Król nigdy nie utracił
funkcji najwyższego sędziego i wydawanie ordonansów w znacznym
stopniu wiązało się z tą właś1iie funkcją władcy. Król początkowo
wydawał ordonanse, regulujące stosunki we własnej domenie. Potem.
gdy domena ta systematycznie się zwiększała, rosły także moc i zakres
terytorialny obowiązywania· ordonansów. Z czasem królowie francu-
scy podjęli za pomocą ordonansów próbę porządkowania prawa na
terenie całego pa11stwa. Zasadnicze znaczenie w tym zakresie miał
ordonans Karola VII wydany w 1454 r. w Montil-les-Tour.
76. Istotną rolę odgrywuło również organizowanie przez króla Król jako
głównodowodzący
wspólnej obrony przed obcym najeźdźcą. Udane akcje obronne (np.
Ludwika Grubego w roku 1124 przeciwko cesarzowi niemieckiemu,
Henrykowi V, czy tryumf Filipa Augusta pod Bouvines w bitwie
przeciwko koalicji angielsko-niemieckiej) podnosiły prestiż monar-
chy. czyniąc z niego w chwilach zagrożenia niekwestionowany ośro­
dek władzy.
77. Wszystkim tym procesom towarzyszyło także ideologiczne Rex imperator
umacnianie władzy królewskiej. Pojawiały się teorie, które uzasadnia-
in regno suo
ły niezależność i znaczenie władzy królów Francji, przeciwstawiając
się w ten sposób doktrynom uniwersalistycznym głoszonym przez
królów niemieckich, noszących godność cesarzy rzymskich. Starano
się podkreślać, że na terenie Francji król francuski ma wszystkie kom-
petencje przypisywane władzy cesarskiej i nie podlega żadnej ze-
wnętrznej instytucji. Ujmowano to w znanej sentencji rex imperator in
regno suo (,,Król jest cesarzem w swoim królestwie"). Tę niezależ­
ność władcy francuscy starali się także demonstrować w relacjach
z papiestwem.
3. Zarząd centralny: udział kurii króle11, skiej w
1 rządach
78. Zasadnicze znaczenie w procesie umacniania władzy królewskiej Podział kurii
królewsl<iej: Rada
we Francji miało umiejętne wykorzystanie przez monarchów aparatu Królewsl<a, Parlament,
urzędniczego, zarówno na szczeblu centralnym, jak i lokalnym. Izba Obrachunkowa,
Stany Generalne
Na szczeblu centralnym aparat urzędniczy .skupiał się w Curia
,Regis czyli kurii królewskiej. Zakres jej kompetencji systematycznie
się zwiększał, komplikowała się także jej wewnętrzna struktura. Za-
dania przejmowane przez kurię miały bardzo zróżnicowany charakter,
... ... ,L'-'"'-" w ciągu XI-XIV w. z kurii wyodrębniły się rozmaite instytu-
cje, które z czasem uzyskały status samodzielnych organów paf1stwa.
rozpoznawania spraw sądowych wyłonił się z kurii tzw. Parla-
ment, dla spraw skarbowych - Izba Obrachunkowa. Poważna część
45
 Il. Pa11st1vo w Śreclniowiecz.u
uprawnie11 kurii znalazła się w kompetencji właściwej Rady Królew-
skiej (szerokiej i wąskiej), z kurii wreszcie wyłoniły się w XIV wieku
Stany Generalne. Jednocześnie nadal funkcjonowały takie urzędy
dworskie jak konetabL seneszal, kanclerz.
Rola Rady 79. Warto podkreślić znaczenie Rady Królewskiej. Zmieniała
Królewskiej ona powoli swój charakter, gdyż wielcy feudałowie, funkcjonujący
jeszcze w ramach placita, byli zastępowani przez legistów, czyli wy-
kształconych prawników. Dominowali oni, nadając radzie bardziej
profesjonalny charakter, zwłaszcza podczas panowania silnych wład­
ców, takich jak Ludwik XI, Filip IV czy Karol VII. Rada spełniała
funkcje opiniodawcze, a wydawanie przez nią opinii z czasem przy-
brało charakter obligatoryjny. Już źródła z drugiej połowy XIII w. (jak
np. u Filipa de Beaumanoir) mówiły, że król rządzi w radzie i z radą,
zaś ordonans Karola V z 1374 r. powiadał. że król „rządzi z pomocą
ludzi światłych, laickich i urzędniczych". Rada rozpatrywała projekty
ordonansów królewskich (co czyniono niekiedy w ramach tak zwanej
rady sekretnej, która za czasów Filipa V zbierała się co miesiąc), roz-
patrywała raporty ambasadorów, dyskutowała naci nominacjami bali-
wów i ich raportami, miała także uprawnienia sądowe, rywalizując
w tym zakresie z Parlamentem. Stanowiła więc, jak ~-idać, poważne
oparcie dla króla, stając się jego zapleczem urzędniczym.
Pragmatyki 80. Usprawnieniu działania Rady Królewskiej i urzędników kró-
służbowe
lewskich różnego szczebla służyły reguły, które można nazwać prag-
matykami służbowymi. Określały one zasady rotacji na stanowiskach,
obowiązek składania sprawozda11, zakaz nabywania dóbr oraz zawie-
rania małże11stw bez zgody króla. Reguły te były często naruszane, ale
mimo to skutecznie podważały pozycję możnowładztwa zarówno na
szczeblu zarządu centralnego, jak i lokalnego.
4. Stany Generalne
Pojawienie się 81. Począwszy od XIV wieku ważne miejsce w systemie organów pa11-
Stanów Genera_lnych stwa zajęły we Francji Stany Generalne. Stanowiły one reprezentację
głównych stanów społecznych królestwa, tj. szlachty, duchowie11stwa
i mieszczal'1stwa. Za datę oznaczającą początek Stanów Generalnych
przyjmuje się rok 1302, gdy Filip IV Piękny zwołał Trzy Stany (nazwa
Stany Generalne pojawiła się dopiero w 1484 r.), by uzyskać w ten spo-
sób szersze poparcie w sporze z papieżem Bonifacym VIII.
Praktyka konsultowania wasali przez monarchę była oczywiście
znacznie wcześniejsza. Niesienie pomocy i rady było przecież pod-
stawowym obowiązkiem wasala wobec seniora. Król egzekwował ten
46
Ustrój Francji do schyłku XV wieku
obowiązek poprzez Radę Królewską. Od XIII wieku pojawiła się
także praktyl<a wzywania mieszczan, np. Filip August wezwał siedmiu
mieszczan Paryża do kontroli skarbu na okres wyprawy krzyżowej, na
którą udawał się władca, zaś w 1263 r. Ludwik IX Święty konsultował
ordonans dotyczący pieniądza z przedstawicielami pięciu miast. Do roku
1302 wezwania mieszczan i feudałów dokonywane były jednak od-
dzielnie. W 1302 r. po raz pierwszy wezwani zostali jednocześnie
przedstawiciele trzech stanów.
82. Skład Stanów Generalnych i sposoby jego ustalania przeszły SkładStanów
Generalnych
znamienną ewolucję. Początkowo decydował o tym król, wzywając
konkretne osoby na posiedzenie. Takie wezwanie król mógł jednak
skierować tylko do swoich bezpośrednich wasali, gdyż tylko oni zo-
bowiązani byli do świadczenia pomocy i rady w ramach lennych wię­
zów. Z czasem w odniesieniu do stanu szlacheckiego pojawiła się
formula wzywania przedstawicieli wasali, co pozwoliło rozszerzyć
skład poza krąg bezpośrednich wasali królewskich, jeśli zaś chodzi
o kler - to o wyborze zaczęli decydować sami duchowni. Od 1483 r.
zasada przedstawicielstwa objęła wszystkie stany, co oznaczało także
przeprowadzanie wyborów w trzecim stanie. Formalnie rzecz biorąc
stan trzeci obejmował zarówno mieszcza11stwo, jak i wolne chłopstwo.
Skomplikowana, wieloszczeblowa procedura wyborcza prowadziła
jednak do tego, że w Trzech Stanach znaleźli się w jej wyniku wy-
łącznie przedstawiciele miast. Obrady Stanów prowadzone były czę­
sto nie w poszczególnych stanach, lecz w grupach geograficznych,
natomiast głosowanie odbywało się stanami. W sprawach podatko-
wych wymagana była jednomyślność wszystkich trzech stanów,
w pozostałych kwestiach uznawano, że wystarczy zgoda dwóch sta-
nów (co oznaczało, że wiele rozstrzygnięć mogło być podejmowanych
wbrew stanowi trzeciemu).
Stany Generalne obejmowały w zasadzie cały kraj, co nie prze-
szkodziło pojawieniu się w połowie XIV wieku stanów prowincjonal-
nych. Jedynie w okresie wojny stuletniej w połowie XIV wieku Stany
Generalne zwoływano odrębnie dla krajów langue d'oil i krajów
langue d'oc (podział Francji na północne i południowe prowincje
mniej więcej wzdłuż linii rzeki Loary).
83. Choć pierwsze Stany Generalne zwołane zostały przez króla Uprawnienia
w celu wsparcia jego polityki wobec papiestwa (1302), a kolejne w Stanów Generalnych
związku z konfliktem z zakonem templariuszy (1308), Stany szybko
uzyskały uprawnienia podatkowe. Rosnące potrzeby finansowe mo-
narchii, których nie można było zaspokoić z dochodów własnej domeny
monarszej, zmuszały króla do poszukiwania innych źródeł dochodów.
Nadane wcześniej liczne immunitety skarbowe spowodowały, że ogromna
część szlachty była zwolniona z opłat na rzecz króla. Generalne zwol-
47
 Ustrój Francji do schyłku XV wieku
Jl. Pa11stwo w Średniowieczu
dowodem braku zaufania do urzędników królewskich i zarazem próbą
nienie z podatków uzyskał także stan duchowny. Również miasta,
ograniczenia nadużyć, jakie się przy okazji poboru podatków regular-
w drodze przywilejów, uwolniły się od obowiązków fiskalnych na
nie zdarzały), domagały się kontrolowania wydatków królewskich,
rzecz króla. Nałożenie podatków wymagało więc zgody wszystkich
uznania zasady periodycznego zwoływania Stanów, wreszcie wpływu
zainteresowanych. Stany Generalne stanowiły wygodne forum, na
na dobór doradców króla i wprowadzenie do tego grona przedstawi-
którym można się było ubiegać o taką zgodę. Żądania królewskie
cieli Stanów. Wtedy także pojawiły się propozycje przyznania Stanom
wywoływały zawsze dyskusję, niekiedy próbowano targować się
prawa dysponowania koroną (problem ten powrócił w 1420 r. w związku
z władcą, ale zgodę na nałożenie podatków traktowano zawsze jako
z traktatem w Troyes, w którym król Karol VI przekazał następstwo
jednorazowe upoważnienie. Po raz pierwszy Stany Generalne wypo-
tronu swemu zięciowi, królowi Anglii Henryk.owi V; postanowienia
wiedziały się w tej materii w 1314 r., potem kilkakrotnie w drugiej
tego traktatu zostały zaakceptowane przez zwołane w tym celu Stany
i trzeciej dekadzie XIV wieku. Od 1358 r. uprawnienia podatkowe
Generalne). Z kryzysu lat 1355-58 zwycięsko wyszła władza królewska.
przejęły jednak w znacznym stopniu stany prowincjonalne, na których
Ówczesny delfin, czyli następca tronu, przyszły Karol V, odwołał się
łatwiej było królowi wymusić zgodę na nowe podatki.
do stanów prowincjonalnych, uzyskał ich poparcie i złamał opór Sta-
W 1435 r. Stany Generalne uchwaliły stały podatek, tzw. aide nów Generalnych.
royale, zastąpiony w 1439 r. innym stałym podatkiem. zwanym taille
85. Od połowy XIV wieku królowie zaczęli zwoływać stany pro-
royale. Od tego czasu Stany definitywnie utraciły wpływ na kształto­ ł· d b ył po d ob ny d o s lca
. · al ne. I c I1 s1ca ł d u S tanow
, G eneralnych. znaczenie stanów
wmcJon Prowincjonalnych
wanie podatków w pa11stwie, gdyż o wysokości aide czy tai/le decydował
. Stany prowincjonalne obejmowały swych zasięgiem daną prowincję,
już samodzielnie król. Pozbawiły się tym samym głównej kompeten-
choć zdarzało się, że zwoływane były także na szczeblu baliwatu. Kró-
cji, pozwalającej wpływać na politykę pa11stwa i skutecznie kontrolo-
lowie francuscy chętniej odwoływali się do stanów prowincjonalnych,
wać działania władzy królewskiej. Stanom nie udało się_także uzyskać
gdyż łatwiej im było na tym szczeblu wymusić ustępstwa podatkowe.
inicjatywy w sprawach prawodawczych. Taką próbę stanowiły petycje
O znaczeniu i roli stanów prowincjonalnych decydowało także to, że
przedstawiane królowi, zawarte w tzw. cahiers de doleances (,,zeszyty
potrafiły one zorganizować własne służby kontroli skarbowej, co w efekcie
skarg"), ale ich treść nigdy nie stała się dla monarchy wiążąca. Nie
doprowadziło do dualizmu systemu podatkowego (patrz akapit 90).
udało się Stanom także zmusić króla do częstego ich zwoływania,
W przeciwie11stwie do Stanów Generalnych, stany prowincjonalne zbie-
mimo wielokrotnych apeli kierowanych do kolejnych władców (np. w
rały się w miarę regularnie aż do ko11.ca monarchii absolutnej.
latach 1355-58, czy potem w 1484 r.). W rezultacie królowie zwoły­
wali Stany rzadko i tylko wtedy, gdy potrzebne im było szersze
wsparcie prowadzonej polityki (tak było w przypadku Stanów zwoła­
5. Zarząd lokalny
nych przez Filipa Pięknego w 1302, 1308 i 1314 roku, przez Karola
VII w 1439 r. czy potem przez Ludwika XI w 1467 r. w przededniu
wojny z księciem Burgundii Karolem Zuchwałym). W efekcie znikały 86. Na najniższym szczeblu funkcje zarządu lokalnego wykonywali Prewoci
one z życia politycznego niekiedy na kilkadziesiąt lat (np. po Stanach prewoci. Byli to dawni zarządcy majątku królewskiego, przekształceni
zwołanych w roku 1484, następne obradowały w roku 1512, a kolejne w_ nominowanych funkcjonariuszy królewskich. W ich rękach znalazły
dopiero w okresie wojen religijnych), zaś po 1614 r. zamilkły na 175 się funk~je administracyjne, sądowe, podatkowe i policyjne, które wy-
lat, tj. do roku 1789. k?nywah w małych okręgach. Prewoci sprawowali także kontrolę nad
84. Niechęć władzy królewskiej do Stanów Generalnych w znacz- mektórymi miastami (tzw. miastami prewotalnymi). Liczne i bezustanne
Rywalizacja
stanów z królem nym stopniu wynikała z roli, jaką Stany odegrały w kryzysie lat 1355-58. \ skargi na działalność prewotów zmusiły władzę królewską do zorgani-
'zowania kontroli ich poczynań. Służyć temu miała instytucja baliwów.
Wtedy bowiem, po kolejnej klęsce Francji w wojnie stuletniej z An-
glią (bitwa pod Poitiers w 1356 r.) i dostaniu się do niewoli angiel- , 87. Baliwowie byli początkowo objazdowymi kontrolerami pre- Baliwowie
skiej króla Jana Dobrego, Stany Generalne podjęły próbę dokonania wotow, powoływanymi przez króla z grona nadwornych rycerzy.
zasadniczej reformy pa11stwa. Wykorzystując trudności władzy kró- l•\<Z czasem otrzymywali do kontroli konkretny okręg (zwany bali wa-
lewskiej, potem nieobecność władcy w kraju, Stany chciały istotnie • tern), co znalazło swe odzwierciedlenie w nazwie urzędu. Od 1260 r.
rozszerzyć swoje uprawnienia. Postulowały np. uchwalanie podatków przestali już nosić nazwę bali wa Jego Królewskiej Mości, lecz stali się
pod warunkiem ściągania ich przez własny aparat Stanów (co było
49
48
 li. Pa11st1vo w Śred11io1viecz11
baliwami określonych okręgów (np. baliw Senlis, czy Amiens). Nadal
jednak podlegali częstym rotacjom. Przykładowo, Filip de Beaumanoir,
autor „Spisu prawa zwyczajowego okręgu Clermont-le-Beauvaisis",
w latach 1279-92 pełnił funkcję baliwa okręgu Clermont, seneszala
(odpowiednik baliwa) w Poitou, ambasadora w Rzymie i ponownie
baliwa, kolejno w Varmandois, Touraine i Senlis. Baliwowie. Z cza-
sem baliwowie, rekrutujący się spośród dobrze wykształconej grupy
legistów, byli opłacani przez króla i pozostawali pod jego stałą kon-
trolą. Z tego względu, mimo pewnych prób w czasach Karola VII,
urząd ten nie został nigdy sfeudalizowany.
Uprawnienia baliwa 88. Baliw miał uprawnienia w zakresie administracji, podatków,
wojskowości i sądownictwa. W zakresie administracji kontrolował
targi, nadzorował budowle, rozpowszechniał decyzje królewskie.
W zakresie spraw wojskowych zwoływał pospolite ruszenie, kontro-
lował fortyfikacje. W zakresie podatków nadzorował działalność pre-
wotów (także jako instancja odwoławcza od ich decyzji) i gromadził
dochody paóstwowe na szczeblu okręgu. Niezwykle ważne okazały
się uprawnienia sądowe baliwa. W tym zakresie stał się narzędziem
ekspansji sądownictwa królewskiego i ograniczania władzy sądowej
miejscowych notabli. Baliw rozpatrywał odwołania od sądu prewota
i działał jako sąd pierwszej instancji w ważniejszych sprawach, w tym
we wszystkich sprawach dotyczących szlachty.
Znaczenie 89. Urząd baliwa odegrał ogromną rolę w procesie umacniania
urzędu baliwa
władzy królewskiej. Wyposażenie go w liczne kompetencje pozwoliło
na przełamanie monopolu lokalnego możnowładztwa. Uprawnienia te
dublowały niekiedy dawne uprawnienia lokalnych notabli, których
król nie mógł pozbawić nadanych wcześniej przywilejów. Stworzenie
konkurencyjnej struktury okazało się zatem skutecznym sposobem na
zminimalizowanie roli dawnych hrabiów i książąt.
Od czasów Ludwika IX (połowa Xill w.) próbowano całą admi-
nistrację lokalną poddać dodatkowej kontroli. Wykonywać ją mieli
specjalni komisarze, działający podobnie do missi dominici i rekrutu-
jący się np. z zakonu franciszkanów. Ich działalność nie została jed-
nak uregulowana i wkrótce straciła na znaczeniu.
Dualizm administracji 90. Trzeba także odnotować swoisty dualizm w zakresie admini-
skarbowej
stracji skarbowej. Wynikał on z tego, że Stany Generalne i stany pro-
wincjonalne miały własne służby skarbowe. Dla podatków nadzwy-
czajnych uchwalanych przez Stany Generalne stosowano podział kraju
na elekcje o obszarze pokrywającym się mniej więcej z terytorium
diecezji. Elekcją kierowali trzej elekci, rekrutujący się z trzech sta-
nów. Na szczeblu centralnym działało natomiast, jako organ Stanów
Generalnych, trzech generałów finansowych. Na szczeblu tym funk-
50
Ustrój Francji do schyłku XV wieku
cjonowało jednocześnie czterech skarbników królewskich, którzy
{adzorowali
1
pracę prewotów, baliwów i poborców w zakresie skar-
bowości królewskiej. Specjalnym organem centralnym, kontrolującym
niższe organy skarbowe i sprawującym sądownictwo w sprawach
skarbowych była Izba Obrachunkowa, która, jak już była o tym mowa,
wyodrębniła się z kurii królewskiej. Ten dualizm administracji skar-
bowej utrzymał się na szczeblu centralnym do początków .absoluty-
zmu (XVI w.), gdy w miejsce generałów finansowych i skarbników
królewskich pojawili się skarbnicy generalni. Na szczeblu lokalnym
natomiast dualizm ten przetrwał się aż do schyłku XVIII stulecia.
6. Sądownictwo
91. Struktura sądownictwa we Francji miała złożony charakter. For- Rozwój
sądownictwa
malnie władzę sądową sprawował król, jako źródło sprawiedliwości. królewskiego
W praktyce jednak władza sądowa króla napotykała wiele ogranicze11.
, Rzadko - co oczywiste - wykonywał ją osobiście, natomiast wspierał
się w jej wykonywaniu swoimi urzędnikami (prewotami, baliwami).
W dobrach lennych, na skutek immunitetów sądowych i procesu feu-
dalizacji urzędów, wymiar sprawiedliwości pozostawał w rękach kró-
lewskich wasali. To sądownictwo senioralne wykonywali urzędnicy
zarządu poszczególnych dóbr. Immunitety sądowe nie obejmowały
jednak wszystkich przypadków: w sprawach dla pa11stwa najważniej­
szych, takich jak np. obraza majestatu, fałszerstwa monet, bunty, wła­
ściwe były sądy królewskie (były to tzw. cas royaux, sprawy królew-
skie). Od końca XIII w. upowszechniła się także apelacja od wyroków
sądów senioralnych do sądów królewskich. Sądy te mogły również
wyrokować w razie odmowy sprawiedliwości przez sąd senioralny.
W ten sposób sądy królewskie przejmowały spory zakres sądownic­
twa senioralnego, co w praktyce prowadziło do stopniowego ograni-
czania zakresu immunitetu sądowego i sprzyjało centralizacji pa11.stwa.
51
 Ustrój państwa angielskiego do sclhyłk.u XV wiek.u

J. Uv.lCtgi wstępne

92. Ustrój Anglii zasługuje na wnikliwą analizę, gdyż instytucje an- Znaczenie
ustroju Anglii
gielskie od XVID wieku poczynając, zaczęły mieć ogromny wpływ na
rozwiązania ustrojowe przyjmowane na kontynencie europejskim.
W średniowieczu Anglia była niewielkim krajem, położonym nieco
z boku głównych wydarzeń epoki, ale to właśnie w tym czasie rozpo-
częły się procesy, które doprowadziły ostatecznie to państwo do sys-
temu parlamentarnego i uczyniły z jego ustroju tak atrakcyjny model.
Dlatego trzeba się przyjrzeć początkom angielskiej państwowości i prze-
śledzić uważnie ewolucję jej instytucji.

93. Po wycofaniu się rzymskich legionów z terenów Brytanii w po- Początek państwa
anglonormandzkiego:
czątkach V w. powstało tam kilkanaście państw plemiennych. Prowadziły rol< 1066
one ze sobą bezustanne walki, w rezultacie których ich liczba zmniejszyła
się do siedmiu (były to królestwa Wessex, Sussex, Essex, Kent, East An-
glia, Marcia i Nortumb1ia, które w przyszłości, co warto odnotować, staną
się hrabstwami zjednoczonego państwa). Za. rządów Alfreda Wielkiego,
króla Wessexu, (druga połowa 1X w.) udało się doprowadzić do zjedno-
czenia królestw i nadania im nawet pewnej jednolitości ustrojowej.
W początkach XI w. państwo angielskie zostało podbite przez króla duń­
skiego, Kanuta Wielkiego. Panowanie duńskie (1013-1042) przyczyniło
się jednak do utrzymania jednolitości państwa. Po śmierci Kanuta, anglo-
sascy wielmoże rozpoczęli między sobą walkę, w którą wplątany został
także książę Normandii Wilhelm. Uzyskał on prawa do królestwa Anglii
na mocy testamentu Edwarda Wyznawcy i gdy po śmierci tego ostatniego
panowie anglosascy powierzyli tron Haroldowi, postanowił upomnieć się
o swój spadek. W roku 1066 Wilhelm najechał Anglię, pokonał Harolda
w bitwie pod Hastings i objął rządy. Rok 1066 przyjmuje się w związku
z tym za początek państwa anglonormandzkiego.
Jest sprawą otwartą, jaki wpływ na późniejszy rozwój Anglii miały
jej doświadczenia ustrojowe sprzed roku 1066, na ile zaś decydujące stały
się doświadczenia własne książąt n01mandzkich. Faktem jest jednak, że

53
 Il. Pa11st11·0 w Śreclniowiecz.11
w początkowym okresie Anglia była kr~\iem podbitym przez obcych na-
jeźdźców i musiało to znaleźć odbicie w ustroju pa11stwa, a zwłaszcza
w charakterze i zakresie władzy Ia-ólewskiej. Trzeba zauważyć, że wbrew
głoszonym niekiedy poglądom, Anglia przed najazdem normandzkim
znała już system feudalny, ale wmto też wspomnieć, że struktura władzy
nie była tam oparta na hierarchicznym powiązaniu wasali z seniorami. Ten
brak struktury lennej w postaci, jaką znało pa11stwo francuskie, okazał się
wielką szansą dla nowych władców, którzy mogli dzięki ternu budo-
wać niemal od podstaw zręby organizacji pa11stwowej.
94. Fakt objęcia tronu angielskiego przez księcia Normandii, len-
Konflikt
angielsko-francusl<i nika króla francuskiego, stał się początkiem kilkuwiekowej rywalizacji
miedzy Anglią i Francją. Kiedy po wygaśnięciu dynastii normandzkiej
tron angielski przeszedł w ręce książąt Andegawenii, Plantagenetów,
posiadłości króla Anglii na terenie Francji były większe od rozmiarów
królestwa Anglii i kilkakrotnie przewyższały domenę własną królów
francuskich (oprócz Andegawenii i Normandii do posiadłości tych
wchodziły ziemie wniesione przez Eleonorę Akwita11ską, żonę Henryka
II Plantageneta). Musiało to doprowadzić do konfliktu zbrojnego, gdyż
zagrażało władzy królów francuskich. Filip August, król Francji,
w decydującej bitwie pod Bouvines w 1214 r. pokonał króla angielskie-
go Jana bez Ziemi i odebrał mu wszystkie posiadane na kontynencie
terytoria z wyjątkiem Gujenny. Klęska Jana bez Ziemi stała się okazją
do wystąpienia baronów angielskich przeciwko władzy królewskiej
i uzyskania znacznych przywilejów. Kolejną fazą francusko-angiel skiej
rywalizacji była wojna stuletnia (1337-1453), prowadzona ze zmiennym
szczęściem, ale zako11.czona ostatecznie porażką Anglików i całkowitym
wypchnięciem ich z kontynentu (pozostał im tylko port w Calais).
95. W historii ustroju Anglii wyraźną cezurą jest rok 1485. Koó-
Znaczenie cezury
roku 1485 czy się wtedy trwająca 30 lat krwawa wojna Dwóch Róż, będąca ry-
walizacją Yorków i Lancastrów, dwóch gałęzi rządzącej dynastii Plan-
tagenetów. Po bitwie pod Bosworth w 1485 r. i śmierci Ryszarda ID, tron
angielski dostał się w ręce Tudorów. Anglia weszła w okres szy~kiego
rozwoju gospodarczego i ekspansji terytorialnej, realizowanej poza
kontynentem europejskim.
2. Władza królewska
A. Podstawy władzy króla do XIII w.
Silna władza 96. W okresie bezpośrednio po podboju normandzkim władza królew-
królewska ska była bardzo mocna. Miejscowa arystokracja nie stanowiła dla niej
do )(Ili wieku
54
Ustrój pm1stwa angielskiego do schyłku XV wieku
zagrożenia, była zresztą systematycznie odsuwana od wszelkich wpły­
wów (w 1086 roku tylko 6% ziemi pozostawało w rękach anglosa-
skich wielmożów), zaś panowie normandzcy sprzyjali silnej władzy
królewskiej, upatrując w tym szansę utrzymania się na terenie Brytanii
i zachowania zdobytych majątków. Silną władzę monarszą popierał
także Kościół opanowany przez biskupów normandzkich. Sytuacja
zaczęła się zmieniać pod koniec XII i na początku XIII wieku, gdy
możnowładztwo angielskie okrzepło i silna władza królewska przesta-
ła mu być potrzebna. Niepowodzenia w polityce zagranicznej królów
(nieudana wyprawa krzyżowa Ryszarda Lwie Serce i klęska Jana bez
Ziemi we Francji) przyspieszyły ujawnienie się naraś1tającego konflik-
tu między baronami królestwa i monarchą.
97. Władza Wilhelma Zdobywcy i jego następców miała pod- Cechy
stawy patrymonialne. Król jako zdobywca uważał się za właścicie­ angielskiego
la wszystkich ziem. Zaraz też po podboju Anglii przystąpił do
systemu lennego
budowy systemu lennego, uwzględniając przy tym doświadczenia
,wynikające z funkcjonowani a tego systemu na terenie Francji.
Jednak angielski system lenny różnił się od systemu kontynental-
nego. Przede wszystkim był on tak pomyślany, by zapewnić kró-
lowi mocną pozycję. System lenny w Anglii był w zasadzie dwusz-
czeblowy, przy czym król zachował kontrolę na całym systemem,
będąc formalnie zwierzchnikiem wszystkich wasali. Przejawem
tego zwierzchnictwa i zarazem dowodem silnej pozycji korony
była powszechna przysięga, odbierana od wszystkich lenników
(bezpośrednich i pośrednich), a także innych grup wolnej ludno-
ści. Pierwszą taką przysięgę odebrał jeszcze Wilhelm Zdobywca
w roku 1086. Lenna bezpośrednich wasali królewskich były roz-
rzucone po całym kraju, król bowiem nie chciał dopuścić do tego,
by stanowiły one zwarty kompleks terytorialny, dostrzegając nie-
bezpieczefistwo takiej sytuacji dla sprawnego rządzenia. Zapobie-
gło to tworzeniu się w Anglii władztw terytorialnych. Możliwe
było natomiast łączenie lenn położonych w Normandii i Anglii.
Władcy angielscy nie dopuścili także do feudalizacji urzędów,
zachowując kontrolę nad zarządem lokalnym i sądownictwem.
Hrabiowie stali co prawda na czele hrabstw, ale nie przysługiwały
im z tego tytułu uprawnienia w zakresie władzy państwowej: mieli
j~ specjalni urzędnicy, zwani szeryfami. Udał~ się także uniknąć
'}l Anglii poważniejszych sporów terytorialnych. Stało się tak dzięki
IJrzeprowadzone mu jeszcze za rządów Wilhelma Zdobywcy (w la-
tach 1085-86) spisowi ludności i gruntów całego królestwa, co po-
zwoliło uporządkować stosunki ziemskie (była to tzw. Domesday
~ook, czyli „Księga sądu ostatecznego"). W późniejszych czasach
wielokrotnie wasale powoływali się na tę księgę, aby udowodnić
55
 li. Pw1st1vo w Śred11iowiecz11
swoje prawa. Pod koniec XI w. król miał blisko 500 bezpośrednich
wasali, w tym 170 baronów. Obowiązki lenne były ściśle egzekwo-
wane, zarówno w zakresie dostarczania dochodów, jak i stawania
zbrojnie na wezwanie króla. Niektórzy baronowie i biskupi przy-
prowadzali ponad stuosobowe poczty.
98. Ważnym oparciem dla władzy królewskiej był sprawny sys-
Sprawność
systemu tem skarbowy. Spore dochody przynosiła domena królewska. Za cza-
skarbowego
i wojskowego sów Wilhelma Zdobywcy w jej skład wchodziła l/7 ziemi uprawnej
i 1/4 lasów. Królowie egzekwowali rygorystycznie dochody lenne
w postaci pomOCJ lennej i opłat za objęcie ~enna, za cz~s ~1:ałoletnio­
ści wasala, wreszcie tzw. fines and amercunents, czyh rozne opłaty
ściągane przy okazji czynności urzędowych. Źródłem poważnych
dochodów były regalia (takie jak bicie monety, cła, opłaty targowe)
oraz szeroko rozwijane i cieszące się dużym autorytetem sądownictwo
monarsze. Król czerpał także dochody z powszechnego podatku
(Danegelcl) pochodzącego jeszcze z czasów anglosaskich. Podatek ten
był regularnie egzekwowany i systematycznie podnoszony. Wszystkim
tym działaniom towarzyszył rozwój specjalistycznych służb kontrol-
nych: za czasów Henryka I (1100-1135) z Rady Kró~ewskiej wyod-
rębniła się specjalna sekcja przyjmująca dochody od szeryfów i rozli-
czająca ich. Od stołu podzielonego na pola, jak na szachownicy, na
którym dokonywano obliczeń podatków, powstały urząd nazywano
Urzędem Szachownicy (Exchequer).
Podstawą mocnej władzy królewskiej był również system mili-
tarny. Król sprawował kontrolę nad zamkami i egzekwował obowiązki
lenne. Od tych ostatnich można się było wykupić płacąc specjalny
podatek, zwany tarczowym. Pozwalało to królowi na werbunek zawo-
dowych żołnierzy. Niezależnie od tego funkcjonowało pospolite ru-
szenie; w jego skład wchodziła wolna ludność miast i wsi, na tyle
liczna, że pospolite ruszenie stanowiło całkiem realną siłę wojskową.
99. Król pełnił także funkcję najwyższego sędziego, przy czym,
Król jako
najwyższy sędzia w przeciwieństwie do państw kontynentalnych, udało się władcom
i prawodawca
angielskim zachować praktycznie monopol w zakresie wymiaru spra-
wiedliwości. Przypadki nadawania sądowych przywilejów były nie-
liczne, a od XII w. praktyk takich zaniechano całkowicie. Co ważniejsze,
sądownictwo królewskie cieszyło się w Anglii wielkim autorytetem,
a to powodowało, że zwaśnione strony chętniej poddawały się królew-
skiemu arbitrażowi, niż sięgały po militarne sposoby rozstrzygania
sporów. z dawnego bannusu królewskiego wywodziło się też stano.:
wienie prawa. W tym zakresie, przynajmniej początkowo, monopol
królewski był niekwestionowany. Rozkaz króla miał walor obowiązu­
jącego prawa. Dopiero w drugiej połowie XIII w. pojawił się tutaj
konkurent w postaci Parlamentu.
56
Ustrój pa11st11·a angielskiego do schyłku X\I wieku
B. Ograniczenie władzy królewskiej w XIII-XV w.
100. Począwszy od XIII wieku władza królewska w Anglii podlegała Osłabienie władzy
procesowi systematycznego ograniczania. Już w XII w. zdarzały się królewskiej
w XIII wieku
konflikty między władcą a wielmożami, Henryk II potrafił jednak
wyjść z tego konfliktu zwycięsko. Konflikty te nasiliły się z począt­
kiem XIII wieku. Baronowie normandzcy czuli się już pewnie na
terenie Anglii, nastąpiła zresztą niemal pełna ich asymilacja z moż­
nowładztwem anglosaskim, stąd silna władza hóle'{Vska przestała być
potrzebna. Wojny na kontynencie o utrzymanie terytoriów Plantagene-
tów budziły niechęć baronów, którzy uważali, że wojny te są prywatną
sprawą króla i nie mieli ochoty angażować się w te przedsięwzięcia.
Ponadto zatarg Jana bez Ziemi z papieżem Innocentym ID sprowadził
na Anglię klątwę i interdykt papieski, co zwiększyło niezadowolenie
ludności. Trzeba także przypomnieć, że w roku 1100 baronom i du-
chowieństwu udało się uzyskać przywilej, którego potem Henryk II
nie uznawał: baronowie mieli więc dodatkowy powód do demonstro-
wania swego niezadowolenia. Klęska króla w bitwie pod Bouvines
w 1214 r. dopełniła miary. Monarcha zmuszony został do zaprzysię­
żenia w 1215 r. Wielkiej Karty Wolności (Magna Charta Libertatum).
101. Ograniczała ona istotnie władzę królewską, nakładając na Ograniczenia
króla obowiązek uzgadniania wielu decyzji z baronami w Radzie Kró- władzy królewskiej
lewskiej (np. w zakresie podatku tarczowego i innych zasiłków pienięż­
w. Wielkiej Karcie
Wolności
nych). Wprowadzała zakaz egzekwowania pomocy lennej, ograniczała
istotnie pobór fines and amerciments, co uderzało w finanse króla. Co
więcej, Magna Charta fo1mulowała także prawo do oporu, tzn. określała
warunki wypowiedzenia królowi posłuszeństwa, aczkolwiek „z zacho-
waniem nietykalności króla i jego rodziny". Przestrzegania postanowień
Wielkiej Karty miało pilnować 25 baronów. Karta oznaczała zatem
istotną cesję władzy królewskiej na rzecz wielkich baronów.
. 102. W poszukiwaniu równowagi, dla zneutralizowania rosnących Uprawnienia króla
wpływów wielkich feudałów, królowie spróbowali znaleźć sojuszników po powstaniu
w szeregach rycerstwa i w miastach. Wynikiem kompromisu stało się
Parlamentu
powstanie Parlamentu, który przejął z czasem część władzy królewskiej,
prawo stanowienia podatków, a potem także innych ustaw.
zachował w Parlamencie szczególną pozycję (King in Parliament),
nadal też mógł sprawować funkcję prawodawczą, wnosząc projekty
ustaw do Parlamentu i wydając ordonansy. Od 1341 r. pojawił się zakaz
dokonywania w drodze ordonansu królewskiego zmian w ustawie
/uchwalonej przez Parlament, ale jednocześnie królowie rozwinęli prawo
korzystania z dyspensy (czyli zawieszenia ustawy w odniesieniu do
57
 Il. Pa11stwo IV Średniowieczu
konkretnego przypadku lub osoby) oraz suspensy (czyli generalnego
zawieszenia przepisu prawa). Król kierował także nadal administracją
pa11stwa, zachowując prawo nominowania najważniejszych urzędników.
Zachował również własne źródła dochodów i możliwość swobodnego
dysponowania nimi, poza kontrolą Parlamentu.
C. Zasady sukcesji tronu
Reguły następstwa 103. Reguły następstwa tronu nie były w Anglii jasno określone. Praw
tronu: system
kognatyczny
Wilhelma Zdobywcy i jego synów (Wilhelma Rudego i Henryka I) nikt
nie kwestionował. Po śmierci Henryka I nastąpił jednak trwający 19 lat
okres anarchii, w czasie którego o tron walczyli Stefan hrabia Blois,
wnuk po kądzieli Wilhelma Zdobywcy, i Matylda, córka Henryka I
i żona Gotfryda Plantageneta, hrabiego Andegawenii. Ostatecznie tron
objął w 1154 r. syn Matyldy i Gotfryda Henryk II, rozpoczynając rządy
dynastii Plantagenetów. Henryk II utrwalił zasadę dziedziczności tronu,
nadal brakowało jednak zasad określających porządek dziedziczenia.
Przyjęto więc w tym zakresie reguły rządzące dziedziczeniem lenn.
Dlatego też w Anglii utrwalił się system kognatyczny, oznaczający do-
puszczenie kobiet do dziedziczenia, ale dopiero w bral<:u męskich po-
tomków w linii prostej. Jeśli więc król nie miał synów, tron obejmowała
córka, wykluczając prawa innych męskich przedstawicieli rządzącej
dynastii. Od 1301 r. następca tronu nosi tytuł księcia Walii.
Wspomniane reguły następstwa tronu obowiązywały także w przy-
padku złożenia z tronu władcy przez Parlament, co zdarzyło się dwu-
krotnie (Edward II w 1327 r. i Ryszard II w 1399 r.). W tym drugim
przypadku otworzyło to drogę do tronu linii Lancastrów (powołanych na
tron uchwałą Parlamentu) i stało się pośrednio jedną z przyczyn później­
szej wojny sukcesyjnej z linią Yorków, zwanej wojną Dwóch Róż
(1455-1485). Zako11czyła się ona objęciem tronu przez krewnego Lan-
castrów, Henryka Tudora, jako Henryka VII, którego prawa do tronu
były jednak bardzo wątpliwe. Nie bez powodu Henryk VII jako swój
tytuł do władzy powoływał zwycięstwo nad „tyranem" Ryszardem III,
a nie prawa dynastyczne. Brak ustalonego porządku dziedziczenia stał się
także w czasach późniejszych jedną z przyczyn częstych zmian dynastii.
3. Parlament
A. Powstanie Parlamentu
Geneza 104. Parlament angielski wywodzi się, podobnie jak francuskie Stany
Parlamentu
Generalne, z Rady Królewskiej. Za datę powstania Parlamentu uważa
58
Ustrój pa11stwa angielskiego do schyłku X\/ IVieku
sięrok 1265, gdy po raz pierwszy w obradach Wielkiej Rady, obok
baronów i przedstawicieli rycerstwa, uczestniczyła reprezentacja miast.
powstanie Parlamentu było wynikiem dłuższego procesu, którego waż­
nym, jeśli nie zasadniczym, elementem była Wielka Karta Wolności.
105. Wielka Karta Wolności (Magna Charta Libertatum) jest Znaczenie
Wielkiej Karty
dokumentem, który obrósł legendą. Bywa określana mianem funda- Wolności
mentu angielskiego ustroju parlamentarnego i zaliczana jest do doku-
mentów składających się na niepisaną konstytucję angielską. Wielka
Karta była przywilejem stanowym, zaprzysiężonym przez króla i ba-
ronów, nadającym rozmaite uprawnienia przede wszystkim baronom
królestwa: to oni byli jej głównymi beneficjantami. W postanowie-
niach Wielkiej Karty znalazły się jednak także przepisy, które doty-
czyły miast (art. 13 zawierający potwierdzenie praw Londynu i art. 41
stanowiący o swobodzie handlu dla kupców), a także ogółu wolnych
mieszka11ców, czyli około połowy ludności (art. 39 mówiący, że wol-
ny człowiek nie może być więziony, aresztowany, pozbawiony mie-
'nia, wyjęty spod prawa czy wygnany inaczej niż na podstawie wyroku
sądu składającego się z równych mu).
Z punktu widzenia przyszłego Parlamentu podstawowe znacze-
nie miały przepisy art. 12 i 14 Wielkiej Karty. Stanowiły one, że „żad­
ne pobory tarczowe ani żaden zasiłek pieniężny nie ma być nakładany
w naszym królestwie inaczej, jak tylko za zgodą ogólnej Rady Króle-
stwa naszego" (art. 12), oraz że „na posiedzenie ogólnej Rady Króle-
stwa każemy wzywać za pomocą listów naszych pieczętnych arcybi-
skupów, biskupów, hrabiów i większych baronów, prócz tego każemy
wezwać przez ogólne zawiadorrnenie za pośrednictwem szeryfów
i urzędników naszych wszystkich naszych bezpośrednich wasali" (mt. 14).
W kolejnych redakcjach Wielkiej Karty, poczynając od 1216 r., to jest
od jej zaprzysiężenia przez Henryka III, syna Jana bez Ziemi, oba
cytowane artykuły (oraz art. 61 mówiący o prawie oporu) zostały
pominięte. Walka o stosowanie Wielkiej Karty, która wypełniła zna-
komitą część okresu rządów Henryka III (1216-1272), dotyczyła więc
między innymi przywrócenia i stosowania tych przepisów.
106. Walka króla z baronami toczyła się przy dość biernej postawie Walka
o stosowanie
rycerstwa i miast, którym nie odpowiadało ani zwiększenie władzy kró- przepisów
lewskiej, ani zbyt wielka dominacja baronów.· w tzw. prowizjach Wielkiej Karty
Wolności
oxfordzkich (1258 r.) i prowizjach westminsterskich (1259 r.) król mu-
siał ustąpić żądaniom baronów. Próba uchylenia się od przyjętych zo-
bowiąza11 doprowadziła do otwaitej wojny z baronami, na czele których
stanął Szymon de Montfo11. To właśnie podczas tych walk zaproszono
do uczestniczenia w obradach Wielkiej Rady jednocześnie przedstawi-
cieli rycerstwa i miast (warto wspomnieć, że przedstawiciele rycerstwa
z hrabstw byli zapraszani na posiedzenia rady już wcześniej).
59
 Il. Pa11stwo w Średniowieczu Ustrój pa11stwa angielskiego do schyłku XV wieku

Od roku 1297 bez zgody Parlamentu nie można było nakładać

podatków bezpośrednich (statutwn de tallagio non concedendo), od
B. Skład Parlamentu
1395 r. - wszelkie podatki uchwalały „gminy za radą i zgodą panów".
Parlament uchwalał zazwyczaj podatki na krótki okres czasu, stąd
Wzorowy 107. Ostateczny kształt Parlamentu wykrystalizował się u schyłku XIII
konieczność częstego zwoływania izb. Pojawiły się także ze strony
Parlament: 1295 r.
wieku, za rządów Edwarda I (1272-1307). W roku 1295 zwołany został
Parlamentu próby uzyskania kontroli nad uchwalonymi podatkami, co
tzw. wzorowy Parlament. Jego skład przypominał już późniejsze parla-
w przyszłości prowadziło do uchwalania i kontrolowania budżetu
menty. Definitywny podział Parlamentu na dwie izby nastąpił w ciągu
pa11stwa (od XVIII w.).
XlV w. za rządów Edwarda ID (1327-1377). W ciągu 50 lat panowania
tego władcy Parlament, który zebrał się w tym czasie 48 razy, umocnił 111. Zasadnicze znaczenie dla pozycji Parlamentu miało uzyska- Ukształtowanie się
uprawnier'l
swoją pozycję, stając się stałym elementem struktury władz paóstwowych. nie przez niego uprawnie11 ustawodawczyc h. Był to wynik dłuższej ustawodawczych
ewolucji, zako11czonej w XV wieku. Od tego czasu Parlament nie
Izba Lordów 108. Izba Wyższa, która z czasem przyjęła nazwę Izby Lordów
tylko uczestniczył w procesie stanowienia prawa, ale miał także moż­
(House of Lords), wywodziła się wprost z dawnej Curia Regis. W jej
liwość samodzielnego inicjowania procedury legislacyjnej.
skład wchodzili arcybiskupi, biskupi, opaci oraz lordowie Anglii.
Surogatem inicjatywy ustawodawczej Parlamentu było początko­
Zasiadanie w Izbie Wyższej wiązało się więc albo z pełnioną funkcją
wo prawo wnoszenia petycji do króla z wnioskiem o wydanie konkret-
(lordowie duchowni), albo z przynależnością do grupy bezpośrednich
nego prawa. Do początków XV w. jednak król zachowywał możliwość
wasali królewskich. Liczba lordów ulegała stałemu powiększaniu,
„ korygowania treści petycji, w rezultacie czego projekt przygotowywany
gdyż król wprowadzał do izby nowe osoby nadając im godność para.
przez kancelarię królewską mógł odbiegać o tego, czego domagali się
Izba Gmin: 109. Izba Niższa, zwana Izbą Gmin (House of Commons), grupowała członkowie izb. Przedmiotem obrad i głosowa11 w izbach stawał się zaś
hrabstwa i miasta
przedstawicieli hrabstw i miast. Od XlV w. ustaliła się zasada, że obradują projekt królewski. Od 1414 r. obowiązywać zaczęła zasada, w myśl
oni razem i wspólnie podejmują uchwały. Z'lrówno hrabstwa, jak i miasta której król nie mógł zmieniać treści petycji, od połowy zaś XV w. reda-
wysyłały na obrady Parlamentu po 2 posłów. Hrabstw było 37, natomiast gowaniem treści projektu zajęła się sama Izba Gmin. W ten sposób
miast, które do XV w. uzyskały taki przywilej - 112. Liczebną przewagę dawne prawo petycji zamieniło się w samodzielną inicjatywę ustawo-
miast równoważyła zasada powierzania funkcji speakera, czyli prze- dawczą Parlamentu. Inicjatywą taką dysponował poza tym król, który
wodniczącego izby, przedstawicielow i rycerstwa. Przedstawiciele mógł przedstawiać Parlamentowi własne projekty do dyskusji.
hrabstw najpierw wyznaczani byli przez szeryfów, potem, od 1429 r. Projekt ustawy, czyli bill, musiał być uchwalony przez obie izby
pochodzili z wyborów. Obowiązywał w nich wysoki cenzus majątko­ i następnie przestawiony królowi do zatwierdzenia. Król albo akcepto-
wy i konieczność posiadania dóbr ziemskich na terenie danego hrab- wał projekt (stosując formulę le roi le veut - król tego chce), albo od-
stwa. Do uzyskania czynnego prawa wyborczego nie było natomiast ko- mawiał swej aprobaty (wtedy stosowano formułę le roi s'avisera - król
nieczne rekrutowanie się ze stanu szlacheckiego. Przedstawicielem hrabstwa zastanowi się). Dopiero po zatwierdzeniu projektu przez króla, czyli po
w izbie mógł być jednak tylko szlachcic. System wyborczy, określony w nadaniu sankcji królewskiej, projekt stawał się obowiązującą ustawą (act).
ustawie z 1429 r. obowiązywał aż do 1832 r. W miastach również obowią­ Można powiedzieć, że król zachował w Parlamencie równorzęd­
zywał wysoki cenzus majątkowy, reguły wyborcze nie były jednak jasne, ne stanowisko z Izbą Lordów i z Izbą Gmin bowiem zgoda obu izb
stąd zdarzało się, że wybranymi posłami miejskimi zostawali synowie moż­ i króla była niezbędna do tego, by ustawa mogła wejść w życie.
nowładców. Dość wcześnie, bo już w XV w. zaczęła się upowszech- Świadczy to o wytworzeniu się w Anglii stanu równowagi między
niać w .{-\nglii idea mandatu wolnego, zakładająca, że poseł głosuje według władzą Parlamentu i władzą monarszą (King in Parliament).
swobodnego uznania i nie jest skrępowany instrukcjami swych wyborców. 112. W dziedzinie sądownictwa rolę wiodącą odgrywała Izba Lor- Uprawnienia
sądowe
dów. Przede wszystkim izba wyższa zachowała wyłączne prawo sądze­
C. Uprawnienia Parlamentu nia parów Anglii. Była to kontynuacja dawnego sądu lennego, czyli tzw.
·iudiciwn pariwn (sąd równych). Uprawnienie to Izba Lordów utrzymała
Uprawnienia 110. Uprawnienia Parlamentu obejmowały najpierw sprawy podatkowe, aż do roku 1948. Innym ważnym uprawnieniem Izby Lordów było
podatkowe
z czasem pojawiły się kompetencje ustawodawcze. Ważną rolę od- sprawowanie funkcji sądu najwyższego. Choć z Kurii Królewskiej wy-
grywały także uprawnienia sądowe obu izb. odrębniły się bardziej wyspecjalizowa ne sądy, izba wyższa, jako zgro-

60 61
 I I. Pw1stwo w Średniowiec::.u
madzenie wasali królewskich wywodzące się wprost z Curia Regis,
stała się najwyższą instancją sądową, do której w określonych przypad-
kach można było kierować odwołania. Tę kompetencję Izba Lordów
formalnie utrzymała do dzisiaj, choć teraz wykonująją specjalnie w tym
celu powoływani sędziowie-lordowie (Law Lords).
Wspólną kompetencją sądową obu izb stał się, poczynąjąc od roku
1376 tzw. impeachment. Było to oskarżenie, formułowane przez Izbę
Gmin przeciwko osobom, którym zarzucano nadużycie władzy. Sprawę
wniesioną przez izbę niższą rozpoznawała Izba Lordów, i jej orzeczenie
było ostateczne. Impeaclunent stał się ważnym narzędziem kontro-
li Parlamentu nad władzą wykonawczą; można było w tym trybie
usunąć niewygodnego urzędnika królewskiego. Z czasem z insty-
tucji impeachmentu wykształciła się instytucja odpowiedzialności
konstytucyjnej (karnej) wyższych urzędników pa11stwowych. Dodat-
kowym narzędziem, jakim dysponował Parlament, była możliwość
uchwalenia ustawy, zwanej act of atteinder, na mocy której, bez jakie-
gokolwiek postępowania, można było skazać urzędnika na karę śmierci
lub wygnania. Tą procedurą posługiwali się niekiedy królowie, by z po-
mocą Parlamentu pozbyć się niewygodnego urzędnika (np. Henryk VIII).
4. Organy centralne pw1stwa
Urzędy dworskie U3. Organizacja zarządu centralnego w Anglii nie odbiegała od roz-
wiąza11, stosowanych na kontynencie. I tutaj więc, podobnie jak
w innych monarchiach europejskich, urzędy centralne powierzane
były dygnitarzom nadwornym. Wśród nich najważniejszą rolę zaczął
odgrywać kanclerz, sprawujący nadzór naci pieczęcią królewską
i kierujący kancelarią króla. Kanclerz kontrolowat wszystkie doku-
menty wychodzące w kancelarii, mając w ten sposób możliwość
wpływania na ich treść. Przewodniczył także sądowi kanclerskiemu,
który odegrał ogromną rolę w kształtowaniu porządku prawnego An-
glii. Obok kanclerza do ważniejszych urzędników zaliczyć można
cześnika (buttler), komornika (chamberlain), konetabla (constabl). Do
XIII w. ważnym urzędnikiem był wielki justycjariusz; urząd ten jed-
nak został zlikwidowany, a jego kompetencje przejął przede wszyst-
kim kanclerz.
Kuria 114. Urzędnicy nadworni tworzyli Radę Królewską, która stanowi-
Królewska
ła częśćKurii Królewskiej (Curia Regis). Kuria Królewska, w której
obok urzędników zasiadali także bezpośredni wasale królewscy, wyko-
nywała funkcje doradcze, sprawowała poza tym sądownictwo w spra-
wach parów Anglii i jako instancja odwoławcza. Z czasem urzędy
nadworne stały się tytularne, natomiast realne funkcje administracyjne
62
Ustrój pa11st1va angielskiego do schyłku XV wieku
przejmować zaczęli urzędnicy kancelarii królewskiej, wśr?d kt~rych 1~i~
brakowało prawników. W rezultacie tego procesu z Kum KrolewskleJ
zaczęły się wyodrębniać bardziej wyspecjalizowane służby.
115. Najwcześniej usamodzielniły się służby fiskalne. Już na po- Wyspecjalizowane
czątku XII w. pojawił się Exchequer jako najwyższy organ skm:bowy organy wyłonione
z kurii
i związany z nim Sąd Exchequeru. Niedługo potem z Kurii Królewskiej
wyodrębniły się dwa ważne sądy: Sąd Spraw Pospolitych (Common
Pleas, zajmujący się sprawami cywilnymi) i Sąd Ławy Królewskiej
(King 's Bench, zajmujący się sprawami karnymi), które łącznie z Sądem
Exchequeru zaczęto nazywać sądami westminsterskimi. Funkcję cen-
tralnego organu zarządu pa11stwem sprawować zaczęła natomiast Rada
ściślejsza, grupująca przecie wszystkim prawnik?w. W pierwszej połowie
XV w. królowie zaczęli wprowadzać do Rady Sciślejszej przedstawicie-
li Izby Lordów. Był to tzw. eksperyment lancasterski, będący próbą
rozciągnięcia kontroli Parlamentu nad bieżącą działalnością służb kró-
lewskich. Stanowiło to dowód kryzysu, w jakim znalazła się władza
\królewska w tym czasie. Eksperyment lancasterski nie trwał jednak
długo. Po roku 1485, po objęciu rządów przez Tudorów, wpływ Parla-
mentu na władzę wykonawczą istotnie zmalał.
5. Zarząd lokalny
116. Cechą charakterystyczną angielskiego zarządu lokalnego są Szeryfowie
pbecne w nim od samego początku elementy samorządowe. Od cza-
s.ów podboju normandzkiego Anglia dzieliła się na hrabstwa, na czele
lctórych stali hrabiowie (earls). Hrabstwa nadawane były w dzieclzicz-
pe lenna, ale tytuł hrabiego nie dawał realnej władzy. Tę w imieniu
króla sprawowali wicehrabiowie, zwani szeryfami. Szeryf był urzęd-
nikiem królewskim, mianowanym przez króla i opłacanym z części
dochodów, jakie zbierał na terenie danego hrabstwa. Przysługiwały
mu początkowo bardzo szerokie kompetencje w zakresie sądownic-
twa, skarbowości, wojskowości i spraw policyjno-porządkowych.
Od XV w. król powoływał szeryfów spośród osiadłego w danym hrab-
stwie rycerstwa. W ten sposób szeryf stał się przedstawicielem króla
i zarazem miejscowej szlachty. Zadania publiczne na szczeblu lokal-
nym były więc wykonywane w znacznym stopniu przy pomocy urzęd-
ników wywodzących się z danego terenu. Nie byli oni co prawda
wybierani przez miejscową ludność (król zachował bowiem prawo
.nominacji), ale w istotnej mierze reprezentowali miejscowe interesy.
117. Samorządowy charakter angielskiej administracji lokalnej Sędziowie
uległ wzmocnieniu, gdy funkcje szeryfa przejmować zaczęli sędzio- pokoju
63
 li. Pa11stwo 1v Średniowieczu Ustrój pa11stwa angielskie go do schyłku XV wieku

wie pokoju (justices of the peace). Wywodzi li się oni z wprowad zo- 120. Na szczeblu lokalnym wymiar sprawiedliwości sprawowa li sędziowie
nych w XII w. strażników pokoju, którzy kierowali do szeryfów spra- delegowa ni sędziowie koronni (Courts of Assize), z których każdy delegowani
wy o charakter ze porządkowym. Od XIV w. urząd strażnika pokoju działał w określonym okręgu sądowym (w tym celu podzielon o An-
przekształcił się w samodzie lny urząd sędziego pokoju,
któremu za- glię w XIV w. na sześć okręgów). Sędziowie koronni wykonyw ali
częły podlegać sprawy porządkowe i administr acyjne oraz wymiar swoje funkcje objeżdżając okręgi i orzekając w sprawach cywilnyc h
sprawiedliwości w drobnych sprawach karnych. Wkrótce w rękach oraz karnych. W zakresie tych ostatnich konkurow ali z sędziami po-
sędziów pokoju znalazła się niemal cała administr acja hrabstwa. Sę­ koju. W drobnych sprawach bieżących, obok sędziów pokoju i szery-
dziowie pokoju, w liczbie ośmiu dla każdego hrabstwa, powoływani fów, występowali sędziowie miejscy, również mianowa ni przez króla.
byli od XV w. spośród osób osiadłych w danym hrabstwie i posiada- W ten sposób nie wykształciło się w Anglii oddzielne sądownictwo
jących odpowie dni majątek. W ten sposób urząd ten znalazł
się dla szlachty i mieszcza11stwa, zaś sądownictwo patrymon ialne, spra-
w rękach zamożnej szlachty lokalnej. W tym samym okresie niektóre wowane przez panów feudalnyc h wobec chłopstwa, zostało zreduko-
funkcje administr acyjne zaczęły przejmować parafie, tworząc tym wane niemal do zera. Stopniow o ogranicza no także sądownictwo
samym struktury samorządowe na niższym szczeblu. kościelne. Można powiedzieć, że system sądów królewsk ich w połą-
Z organizacją hrabstwa powiązana została także organizac ja czeniu z systemem sądów pokoju doprowadził do całkowitego zaniku
j ciążył na innych sądów lokalnych .
służby wojskowe j. Od 1285 r. obowiązek służby wojskowe
życia.
121. Cechą charakterystyczną sądownictwa angielski ego było Ława
wszystkic h wolnych mieszka11cach hrabstwa od 15 do 60 roku
pojawieni e się w nim przedstaw icieli ludu w postaci sędziów przysię- przysięgłych
Samorządowy charakter miała t<1.kże struktura organów miejskich
w tych miastach, które posiadały stosowny przywilej . Na czele władz głych. Brali oni udział w procesie obok królewsk ich sędziów zawo-
miejskich stał pochodzący z wyborów mer (mayor). dowych i sędziów pokoju. Wybieran o ich w hrabstwa ch spośród
zamożnych posiadacz y ziemskich , cieszących się nieposzlakowaną
opinią. Ich udział w procesie był dowodem silnej pozycji lokalnego
6. Sąd01,vnictwo samorządu, stanowił jednak zarazem swoistą kontynuację dawnego
ludowego sprawow ania sądów. W toku ewolucji sądów przysięgłych
Dominująca rota 118. Sądownictwo w Anglii zachowało cały czas charakter sądów wykształciły się do XVI w. dwie podstawo we formy: ława orzekająca
sądów królewskich królewsk ich. W przeciwie11stwie do Europy kontynen talnej, gdzie do spraw karnych, rozstrzygająca o winie oskarżonego (karę wymie-
prawnien ia sądowe w drodze przywilej ów i immunite tów uległy de- rzał na podstawi e przepisów sędzia zawodow y), oraz ława do spraw
centraliza cji, w Anglii - dzięki specyficz nym cechom systemu lenne- c~wilnych , ustalająca stan faktyczny , do którego następnie sędzio-
go, o czym była mowa wyżej - królom udało się utrzymać władzę wie zawodow i dobierali właściwe przepisy. Oprócz tego funkcjo-
sądową w swoich rękach. Sądownictwo królewsk ie zyskało
przy tym nowała także tzw. wielka ława, która decydowała o postawie niu
taki autorytet, że pojawiają ce się gdzienieg dzie sądy sprawo- w stan oskarżenia.
szyl.Jko
wane przez baronów ulegały po krótkim czasie likwidacj i nie mogąc
sprostać konkuren cji sądów królewsk ich.

Sądy 119. Stabilizację struktury sądów królewskich określił w 1295 r. Sta-

weSłminsterskie tut Westmin sterski. Na szczeblu centralny m funkcjonowało więc
pięć sądów: Izba Lordów, jako sąd apelacyjn y i sąd
dla parów
ch (dla spraw cywilnyc h), wyodręb­
Anglii, Sąd Spraw Pospolity
niony z kurii królewsk iej w XII w., Sąd Ławy Królewsk iej (spra-
wy karne), wyodrębniony z kurii w XIII w., Sąd Excheque nc
(sprawy skarbowe ) oraz Sąd Kanclers ki. Ten ostatni funkcjonował
poza Westmin sterem, stosował procedurę mniej sformalizowaną
od tej, której wymagało prawo powszech ne (common law) i orze-
kał na podstawi e zasady słuszności (equity), korygując
w ten spo-
sób sztywne normy prawa powszec hnego.

64 65
 Ustrój I Rzeszy Niemieckiej
(od początku X w. do roku 1806)

Uwagi wstępne

122. Państwo niemieckie ukształtowało się na terenach, które w wyni- Specyficzny

charakter państwa
Ifu · traktatu z Verdun (r. 843) przypadły Ludwikowi Niemieckiemu.
zczasem w granicach tego państwa znalazła się także znaczna część
niemieckiego

· ziału Lotara (dŻisiejsza Belgia i Holandia, część Alzacji i Lotaryngii,

f;l1wie cała Szwajcaria). Paóstwo niemieckie stanowiło więc obszar
)u-dzo zróżnicowany geograficznie i gospodarczo, a w konsekwencji
h1dny do rządzenia. Na północy dominował handel morski, ludność
rb11ów wschodnich penetrowała ziemie Słowiańszczyzny, południe
i~miec wiązało się z Italią i Bizancjum, z kolei ziemie zachodnie,
Właszcza Lotaryngia, pozostawały pod wyraźnym wpływem Francji.
aóstwu brakowało także wyraźnego centrum, jakim np. we Francji
ała się domena rodowa Kapetyngów (okolice Paryża i Orleanu).
{ekcyjność tronu spowodowała, że w okresie do Xill w. paf1stwem
)ądzili przedstawiciele trzech rodów: dynastii saskiej, potem salickiej
fa-ankońskiej), wreszcie szwabskiej.

123. Paradoksalnie władzę królewską w Niemczech osłabiała ko- Znaczenie korony

cesarskiej
na cesarska, którą uzyskiwali władcy niemieccy poczynając od Ottona
w roku 962. Ich zaangażowanie w odbudowę wielkiego imperium,
'rego stolicą miał stać się Rzym, spowodowało, że znaczną część
~fgii i czasu przeznaczali na próbę opanowania Italii. Uniemożliwiało
\t() w rezultacie prowadzenie stałej i konsekwentnej polityki we-
qą,trz. kraju, a to z kolei prowadziło do umacniania się pozycji nie-
i~ck.iego możnowładztwa. Polityka włoska niemieckich cesarzy pro-
Mziła także w sposób nieunikniony do konfliktu z papiestwem
.f~edmiotem sporu była uniwersalna władza nad światem) i ze sporu
~rnwładcy niemieccy wyszli w XIII w. mocno osłabieni. Pretensje do
.of:lności cesarskiej antagonizowały także cesarzy niemieckich z Bizan-
~Nm, którego władcy uważali się za właściwych kontynuatorów rzym-
~~ego impe1ium. Ostatecznie królowie niemieccy musieli zrezygnować

67
 li. Pm,stwo '" .~redniowiecz.u
ze swych ambitnych planów przewodzenia światu, co znalazło odzwier-
ciedlenie w ich tytulaturze: od XV w. tytuł ten brzmiał „Cesarz rzymski
narodu niemieckiego" (Romischer Kaiser der Deutschen Nation).
Wielkie 124. Ważną cezurą w dziejach pa11stwa niemieckiego stało się
bezkrólewie:
1250-1273
wielkie bezkrólewie w latach 1250-1273. Po wygaśnięciu dynastii
Hohenstaufów zwaśnione rody długo nie mogły uzgodnić wspólnego
kandydata na tron królewski. Ostatecznie w 1273 r. królem został
Rudolf Habsburg. Okres bezkrólewia doprowadził do takiego umoc-
nienia się księstw lokalnych, zwanych władztwami terytorialnymi, że
zjednoczenie kraju pod berłem cesarza okazało się już niemożliwe.
Ponadto kolejni cesarze, wywodzący się z różnych rodów (Wittelsba-
chów, Luxemburgów, Habsburgów), większą uwagę przywiązywali
do powiększania własnych rodowych domen niż do odbudowywania
zjednoczonego pa11stwa.
Pojawienie się 125. Decydujące dla kierunku rozwoju pa11stwa niemieckiego było
władztw
pojawienie się rosnącej liczby władztw teryto1ialnych, cieszących się w
terytorialnych
dużym stopniu niezależnością wobec cesarza, choć często powstających
za przyzwoleniem cesarskim. W początkowym okresie (do XII w.)
księstw szczepowych było stosunkowo niewiele i ich władcy, na wzór
dawnej monarchii franko11skiej, sprawowali rządy jako urzędnicy królew-
scy. Potem jednak księstwa te przekształciły się w dziedziczne posiadło­
ści, w coraz większym stopniu zagrażając władzy królewskiej, zwłaszcza
gdy w wyniku polityki dynastycznej dochodziło do połączenia kilku
księstw w rękach tego samego rodu. W 1180 r. cesarz Fryderyk I Hohen-
stauf pokonał poważnego konkurenta do tronu, Henryka Welfa, księcia
saskiego i bawarskiego, jednak zwycięstwo to nie stało się okazją do trwa-
łego umocnienia władzy cesarza w Niemczech. Zgodnie z zasadą tzw.
przymusu lennego, obowiązującego na terenie Niemiec (a polegającego na
tym, że ziemie, które uzyskały status. lenna, miały zachowywać taki cha-
rakter), dobra odebrane Henrykowi Welfowi nie zasiliły domeny królew-
skiej, lecz uległy podziałowi i dostały się w ręce dotychczasowych wasali
Welfów, którzy tym samym uzyskali status bezpośrednich lenników kró-
lewskich. Z czasem ten proces usamodzielniania się wasali książąt szcze-
powych objął całe teryt01ium państwa, osiągając apogeum w okresie wiel-
kiego bezkrólewia. Nowi władcy terytorialni, wywodzący się przede
wszystki,m z szeregów hrabiów, uzyskiwali przywileje i immunitety od
cesarza, niekiedy zaś także tytuły książęce. Proces wydzielania kolejnych
władztw terytorialnych nie zakończył się w XIII wieku. Kolejne przywile-
je cesarskie, wyłączające dobra spod jurysdykcji hrabiów, stwarzały oka-
zję do powstawania nowych, niekiedy bardzo drobnych władztw terytorial-
nych. Podobną samodzielność zdobywali tak.że wójtowie zarządzający czę­
ściami domeny królewskiej: ich urząd stał się dziedziczny, a oni sami prze-
kształcili się w dziedzicznych panów zarządzanych przez siebie terytoriów.
68
Ustrój I Rz.esz.y Niemieckiej ( od początku X w. do roku 1806)
126. Władcami terytorialnymi stali się także wyżsi duchowni Księstwa
duchowne
(arcybiskupi, biskupi i opaci). Cesarze, decydujący do końca XI w.
0 obsadzie stanowisk duchownych, popierali początkowo tworzenie
przez wyższych duchownych księstw terytorialnych. Wbrew oczeki-
v,,aniom władców, książęta duchowni szybko uniezależnili się odmo-
narchy zachowując jednak posiadane terytoria, co pozwoliło niektó-
rym z nich odgrywać potem ważną rolę w funkcjonowaniu instytucji
Rzeszy. Dużą samodzielność uzyskały także niektóre miasta, które
w drodze przywilejów uzyskiwały status wolnych miast Rzeszy.
127. Skomplikowane reguły dziedziczenia lenn, w połączeniu ze Utrwalenie się
rozbicia
wspomnianą wyżej zasadą przymusu lennego, prowadziły do dalszych terytorialnego
podziałów terytorialnych, w rezultacie których doszło już w XID w. Rzeszy
do całkowitego rozbicia terytorialnego Rzeszy. Rozbicie to, usankcjo-
nowane potem postanowieniami pokoju westfalskiego, kończącego w
1648 r. wojnę trzydziestoletnią, okazało się trwałe aż do powstania
w 1871 r. II Rzeszy. Wcześniejsze próby zorganizowania na nowo -
.po formalnym rozwiązaniu w 1806 r. I Rzeszy - bardziej skutecznych
centralnych struktur pa11stwa (Związek Reński z 1806 r., Związek
Niemiecki z 1815 r.) okazały się bezowocne.
128. Władza cesarska na terenie Niemiec stała się więc od wieku XV Organy wspólne
czysto fo1malna, struktura pa11stwa była słabo rozwinięta, wspólnych orga- Rzeszy
nów Rzeszy było zaledwie kilka, a ich znaczenie - niewielkie. Obok instytu-
cji cesarza do organów wspólnych dla całej Rzeszy można jeszcze zaliczyć
Sejm Rzeszy (Reichstag), o niewielkich uprawnieniach, oraz Sąd Kame-
ralny Rzeszy (Reichskanzmergericht), pełniący rolę sądu najwyższego.
129. Spośród wielu władztw terytorialnych kilka uzyskało szcze- Najważniejsze
władztwa
gólne znaczenie, stając się w istocie samodzielnymj podmiotami
terytorialne:
stosunków międzynarodowych. Do najważniejszych zaliczyć trzeba Austria, Sal<sonia,
Brandenburgia
terytorium Austrii, Saksonii i Brandenburgii.
Austria, powstała z istniejącej jeszcze za czasów karolifiskich
marchii wschodniej (Ósterreich), stała się w 1282 r., po wojnie Rudolfa
I z linii habsburskiej z królem czeskim Przemysłem Ottokarem, dzie-
dziczną domeną Habsburgów (wywodzących się z terenów Palatynatu
Renu). Potem Habsburgowie przyłączyli do swej domeny Karyntię,
Tyrol i Styrię, skupiając w swoich rękach terytoria zwane niemieckimi·
,krajami alpejskimi. Domena ta, ze stolicą w W1edniu, stała się pod-
stawą potęgi, znaczenia i prestiżu dynastii habsburskiej.
Saksonia, która w 1423 r. przypadła Wettynom, powstała z ziem
~awnego księstwa saskiego oraz opanowanej potem przez Wettynów
Turyngii.
Margrabstwo brandenburskie wywodziło się z utworzonej w wieku X
marchii północnej. Jej obszar, za czasów rządów rodu Askańczyków,
69
 Il. Pa11stwo w Średniowieczu
powiększył się o ziemie zdobyte na Słowianach między Łabą i Odrą,
potem o część Ziemi Lubuskiej. Po krótkich rządach Wittelsbachów
i Luxemburgów, w 1415 r. Brandenburgia przypadła ostatecznie w udziale
Hohenzollernom, którzy systematycznie powiększali później terytorium
swego władania. Zasadnicze znaczenie dla pozycji Brandenburgii (sto-
sunkowo niedużego i położonego na peryferiach paflstwa obszaru) mia-
ło zaliczenie margrabiów brandenburskich do grona książąt-elektorów,
wybierających króla niemieckiego. Liczne przywileje, które otrzymali
książęta-elektorzy, w tym niepodzielność domeny elektorskiej i dziedzi-
czenie godności elektorskiej w linii męskiej w porządku primogenitury,
spowodowały, że kraj ten uniknął wewnętrznych podziałów i stał się
szybko ważnym i aktywnym uczestnikiem polityki międzynarodo­
wej. O ostatecznej, mocarstwowej pozycji Brandenburgii zadecydowało
przejęcie w 1618 r., za zgodą Polski, przez linię brandenburską Prus
Książęcych, gdzie dotychczas rządziła inna linia Hohenzollernów.
2. Władza królewska
Elekcyjność 130. Władza królewska była w Niemczech, po wygaś.nięciu dynastii
tronu
Karolingów, elekcyjna. O wyborze decydowali wielcy feudałowie,
którzy w 919 r. powołali na tron księcia saskiego Henryka. W przeci-
wieflstwie do Francji, gdzie Kapetyngom, też przecież powołanym
w drodze elekcji, udało się w ciągu dwóch stuleci doprowadzić do
utrwalenia zasady dziedziczności tronu, reguły sukcesji w Niemczech
nie uległy zmianie. Elekcja ta jednak była zbliżona do desygnacji,
gdyż uznawano prawo rodziny do tronu i wskazywano następcę
w ramach rządzącego rodu. Sytuacja komplikowała się w przypadku
braku męskich potomków i braku dalszych męskich krewnych, gdy
trzeba było szukać następców po kądzieli. W ten sposób doszło do
powołania na tron nowych dynastii, salickiej a potem szwabskiej.
Próby określenia 131. Okres wielkiego bezkrólewia (1250-1273) utrwalił ostatecz-
reguł elekcji
nie elekcyjność tronu, zarazem jednak wykazał konieczność uregulo-
wania zasad elekcji. Kilkakrotne nieudane elekcje przeprowadzane
w tym czasie, wybór niekiedy dwóch konkurujących ze sobą preten-
dentów i wynikające stąd walki, wszystko to powodowało, że już
w XIII w. zaczęły się pojawiać propozycje uporządkowania sposobu
wyboru króla. Należy do nich np. Zwierciadło Saskie (1220-1235),
w którym znalazła się teza o wyborze niemieckiego króla przez sied-
miu najważniejszych feudałów. Elekcyjność tronu i uniezależnienie
objęcia pełnej władzy od zgody papieża, potwierdzała ustawa Licet
Iuris z 1338 r., wydana przez cesarza Ludwika Bawarczyka.
70
Ustrój I Rzeszy Niemieckiej (od początku X w. do roku /806)
132. Ostatecznie zasady elekcji określone zostały w dokumencie Złota Bulla
zwanym Złotą Bullą, wydanym w 1356 r. przez cesarza Karola IV,
który był jednocześnie królem czeskim. Złota Bulla, nawiązując do
Zwierciadła Saskiego, ustanawiała siedmiu elektorów, zwanych ksią­
żętami-elektorami (/(w:fiirsten). Zaliczyła do nich czterech książąt
świeckich (króla czeskiego, księcia saskiego, margrabiego branden-
burskiego i palatyna Renu) oraz trzech książąt duchownych (arcybi-
skupów Moguncji, Kolonii i Trewiru). Wybór (zwykłą większością
głosów) miał być dokonywany we Frankfurcie nad Menem, a zgroma-
dzeniu przewodniczyć miał arcybiskup Moguncji. Skład grona elektor-
skiego wywołał gwałtowne sprzeciwy, gdyż zabrakło w nim potężnych
książąt Bawarii i Austrii (rywalizujących z Karolem IV Luxembur-
giem), znalazło się zaś miejsce dla króla czeskiego i spokrewnione.go
z Luxemburgami margrabiego brandenburskiego. Złota Bulla utrzy-
mała się jednak w mocy i na jej podstawie wybierano króla niemiec-
kiego do kotka I Rzeszy (w XVII w. liczba elektorów zamknęła się
ostatecznie na ośmiu). Od 1438 r. na cesarza wybierano zawsze przed-
stawiciela rodu Habsburgów.
133. Władza królewska, choć elekcyjna, była do kot'lca XII w. Uprawnienia króla
stosunkowo mocna. Król był najwyższym wodzem, sprawował zwierzch-
nictwo lenne nad całą strukturą lenną, piastował także funkcję naj-
wyższego sędziego. Ekonomiczną podstawą władzy królewskiej
było posiadanie własnych dóbr rodowych, a także liczne regalia
Uak np. prawo bicia monety, pobieranie opłat targowych, celnych,
regale górnicze, itd.).
Z sądowych uprawnieó króla wynikało ogłaszanie lanc(f,ydów, czy-
li pokojów ziemskich. Była to próba zwiększenia bezpiecze11stwa w kraju
i ograniczenia samowoli w egzekwowaniu sprawiedliwości, polegająca
na zakazie prowadzenia wojen prywatnych. Towarzyszyło temu zakła­
danie sądów orzekających za naruszenie landfrydów. Najbardziej znany
był landfryd Fryderyka II Hohenstaufa, w którym dopuszczał wypowie-
dzenie wojny prywatnej tylko w drodze procedury sądowej.
134. Stopniowo jednak, z przyczyn, o których była już mowa wyżej, Kapitulacje
pozycja monarchy słabła, zyskiwali natomiast na znaczeniu poszczególni wyborcze
władcy teryto1ialni. Od czasów elekcji Karola V (rok 1519). wyborowi na
cesarza towarzyszyło zaprzysięganie przez wybranego tzw. kapitulacji
wyborczych, przygotowanych przez elektorów. Stanowiły one dodatkowe
ograniczenie władzy królewskiej (przypominały polskie pacta conventa).
Można więc powiedzieć, że od XVI w. władza cesarza jako króla nie-
mieckiego była już czysto tytularna. O pozycji Habsburgów, jako cesarzy,
nie decydowały uprawnienia, jakie posiadali w Rzeszy, lecz własna dzie-
dziczna domena i kolejne teryt01ialne zdobycze, włączane do tej domeny
(Czechy, Węgry). ·
71
 li. Pa11srwo 11 1 Średnio1viecz11
3. Zarząd centralny i lokalny
Urzędy 135. Organizacja pa11stwa niemieckiego w początkowym okresie
nadworne
przypominała organizację pa{1stwa francuskiego. Zarząd centralny był
więc sprawowany przez urzędników nadwornych, których urzędy
wywodziły się jeszcze z czasów karolińskich. Byli to kanclerz, cze-
śnik, marszałek, palatyn. Urzędy te jednak uległy stopniowej feudali-
zacji, przekształcając się w lenna. I tak przykładowo tytuł cześnika
przysługiwał królowi czeskiemu, komornika - margrabiemu branden-
burskiemu, marszałka - księciu saskiemu, kanclerza - arcybiskupowi
Moguncji. Królowie zmuszeni byli więc powoływać nowe urzędy
nadworne, które przejmowały funkcje dotychczasowych sfeudalizo-
wanych urzędów. Przykładowo, urząd kanclerza, który stał się lennem
arcybiskupa Moguncji, zastąpiony został urzędem kanclerza nadwornego,
który sprawował kierownictwo nad kancelarią królewską, zaś arcybi-
skupa, dla odróżnienia, zaczęto tytułować arcykanclerzem Rzeszy.
Rada Nadworna 136. Od XIV w. pojawiła się Rada Nadworna (Hofrat) składająca się
z nowych urzędników nadwornych. Dominowali w niej kanclerz nadwor-
ny i ochmistrz, mając do pomocy radców i sela-etarzy. Brak stałej siedziby
dwom królewskięgo powodował, że kancelmia królewska wędrowała
razem z władcą. Nie sprzyjało to usprawnianiu działania ani umacnianiu
uprawnień, nie dawało także niezbędnej organom zarządu stabilizacji.
Sytuacja ta nie zmieniła się po okresie wielkiego bezkrólewia, gdyż wobec
dość częstych zmian dynastii Rada Nadworna urzędowała w Wiedniu,
potem w Monachium, wreszcie w Pradze. W rezultacie zarząd centralny
Rzeszy uległ pod koniec XV w. kompletnemu rozkładowi. Próbę refonny
zarządu podjął cesarz Maksymilian w 1495 r., ale z ambitnych planów
niewiele udało się zrealizować. Na odnotowanie zasługuje jedynie utwo-
rzenie w 1495 r. Sądu Kameralnego Rzeszy, jako sądu najwyższego.
W XVIII w. sprawy Rzeszy przejął aust1iacki kanclerz nadworny.
Feudalizacja 137. Zarząd lokalny, wykonywany przez hrabiów i margrabiów,
zarządulokalnego
bardzo szybko znalazł się w stanie rozkładu i postępującej feudalizacji~
Wobec pogłębiającej się od schyłku XII w. decentralizacji, władcy nie-
mieccy·. nie mieli praktycznie możliwości zorganizowania sprawnej
administracji lokalnej. Mieli z tym także poważne problemy we własnej
domenie, gdzie urząd królewskiego wójta, jak wspomniano już wyżej,
uległ feudalizacji. Sfeudalizował się również powołany przez Ottona I
lokalny urząd palatyna. W Saksonii przejął go sam książę saski, w księ­
stwie lotaryńskim zaś palatyn uzyskał pozycję księcia teryto1ialnego
(palatyn Renu). Miastami zarządzali burgrabiowie, ale miasta szybko
72
Ustrój I Rzeszy Niemieckiej (od początku X w. do roku 1806)
wyzwalały się spod ich władzy. Przykładowo burgrabstwo norymber-
skie uzyskali w 1195 r. Hohenzollernowie, którzy w 1415 r., po otrzy-
maniu marchii brandenburskiej, sprzedali burgrabstwo miastu.
4. Sejm Rzeszy
138. Organem centralnym zachowującym długo pewne znaczenie w pa11- Hoftag jako
stwie niemieckim był Hoftag. Hoftag, podobnie jak francuska Curia Regis, zjazd wasali króla
wywodził się z frankońskich placita. W jego skład wchodzili początkowo
urzędnicy dworscy i urzędnicy terytorialni w randze hrabiów, książąt
i margrabiów. Wobec sfeudalizowania urzędów dworskich i lokalnych
Ho.frag przekształcił się dość szybko w zjazd wasali królewskich. O jego
składzie decydował władca, wzywając (na zasadzie egzekwowania lenne-
go obowiązku rady) poszczególnych wielmożów. Choć o zwołaniu
Hoftagu decydował wyłącznie hól, od XII w. częste zwoływanie zjazdu
1.wasali uważano za obowiązek monarchy. Od kmka XII w. ustala się za-
sada, że w Hoftagu uczestniczą wszyscy książęta Rzeszy. W ten sposób
dawny wasalny obowiązek zaczyna się przekształcać w prawo książąt
Rzeszy do zasiadania w Hoftagu. Towarzyszy temu możliwość wysyłania
przedstawicieli przez książąt, znika więc kłopotliwy wcześniej obowiązek
osobistego stawania na rozkaz władcy.
Poczynając od drugiej połowy XIII w. na zjazdy Hoftagu zaczyna-
być także zapraszani przedstawiciele miast cesarskich. W XIV w.
staje się to już regułą. Od chwili wydania Złotej Bulli (1356 r.) zaryso-
wał się w Hoftagu podział książąt na dwie kategorie: książąt-elektorów
i pozostałych książąt.
139. W ten sposób od początku XV w. możemy już mówić Reichstag: skład
wykształceniu się Sejmu Rzeszy (nazwa Reichstag zaczęła być uży­ i zasady działania
wana u schyłku XV stulecia), składającego się z trzech kolegiów:
kolegium książąt-elektorów, kolegium pozostałych książąt Rzeszy
. .· i. kolegium miast cesarskich. W kolegium książąt Rzeszy znaleźli się
książęta świeccy i duchowni z głosami wirylnymi (łącznie 94) oraz
liczna grupa panów Rzeszy (hrabiowie, prałaci w liczbie 141), podle-
głych bezpośrednio cesarzowi, którzy dysponowali łącznie 6 głosami.
W obradach Sejmu, ale bez prawa głosu, mogli także uczestniczyć
w.olni rycerze Rzeszy, których bezpośrednim zwierzchnikiem pozo-
§.tawał cesarz (było ich około 1,5 tysiąca). Kolegium miast (w liczbie
51) dzieliło się na dwie ławy: re11ską i szwabską.
W okresie przerw między sesjami Sejmu działała tzw. Deputacja, wy-
rana przez Sejm i uprawniona do podejmowania uchwał. Od 1663 r. Sejm
zeszy funkcjonował jako Sejm nieustający z siedzibą w Ratyzbonie.
czestniczyli w nim posłowie poszczególnych władców terytorialnych.
73
 li. Pa11st1vo w Śred11.iowiecz.u
Na podjęcie uchwały przez Sejm potrzebna była zgoda wszyst-
kich trzech kolegiów. Uchwały takie, po ich akceptacji przez cesarza,
ogłaszano jako reces cesarski (Reichsabschied). Akceptacja cesarza
była także niezbędna w przypadku uchwał podjętych przez Deputację.
Można ogólnie powiedzieć, że Sejm Rzeszy grupował wszyst-
kich bezpośrednich wasali cesarza, natomiast brakowało w nim przed-
stawicieli szlachty lu-ajowej i miast krajowych. Uczestników Sejmu
nazywano niekiedy stanami Rzeszy (Reichssti.inde). Taki skład Sejmu
Rzeszy powodował, że organ ten przybierał charakter ciała federali-
stycznego, w którym reprezentowane były nie stany społeczne (jak we
Francji), lecz poszczególne terytoria Rzeszy.
Uprawnienia 140. Pierwotne uprawnienia Ho.ftagu były czysto doradcze.
Hoftagu
Z chwilą jednak, gdy utracił on charakter zjazdu wasali królewskich
i Reichstagu
wzywanych do udzielenia rady królowi, pojawiły się sprawy, w któ-
rych monarcha musiał uzyskać akceptację Sejmu. Należały do nich
początkowo: wyrażenie zgody na podjęcie przez króla wyprawy do
Rzymu na koronację, powołanie książąt Rzeszy na wyprawę wojenną,
nałożenie ogólnopa11stwowych podatków. Hoftag nie miał natomiast
bieżących uprawnie11 ustawodawczych i w tym zakresie spełniał tylko
rolę doradczą: prawo stanowił cesarz. , 143. Cechą charakterystyczną paóstwa niemieckiego było pojawienie się
Uprawnienia Sejmu Rzeszy zostały rozbudowane w wiekach
XVI-XVII. Odtąd miał on podejmować decyzje we wszystkich naj-
ważniejszych kwestiach dotyczących całej Rzeszy. Do Sejmu Rzeszy
należało więc ustawodawstwo w sprawach Rzeszy, decyzje o wojnie
i pokoju, zawieranie traktatów międzynarodowych, uchwalanie podat-
ków. sprawy wojska.
5. Sąd Karneralny Rzeszy
Skład 141. Sąd Kameralny Rzeszy powstał w 1495 r. jako trybunał dla całej
i kompetencje
Rzeszy. Powołanie tego sądu oznaczało istotne ograniczenie władzy
Sądu Kameralnego
Rzeszy sądowej cesarza. Do właściwości Sądu Kameralnego Rzeszy należało
rozpatrywanie w pierwszej instancji spraw między władcami terytorial-
nymi, między poddanymi różnych władców oraz w zakresie skarg
o charakterze cywilno-prawnym przeciwko władcom terytorialnym (spra-
wy karne przeciwko władcom terytorialnym rozpatrywała Rada Nadwor-
na Rzeszy). Jako instancja odwoławcza natomiast sąd ten rozpoznawał
apelacje od wyroków sądów władców terytorialnych, jeżeli wartość
przedmiotu sporu przela-aczala 400 talarów. Cesarz powoływał prze-
wodniczącego sądu oraz początkowo mianował asesorów w liczbie od
16 do 50 z listy przygotowanej przez stany. Potem kandydatów przed-
stawiały sądowi stany bezpośrednio, przez co cesarz utracił niemal cał-
74
Usrrój I Rzeszy Niemieckiej (od początku X w. do roku 1806)
kowicie wpływ na sąd. Połowa asesorów miała być pochodzenia szla-
checkiego, polowa zaś - legitymować się doktoratem z prawa.
142. Działalność Sądu Kameralnego Rzeszy jako instancji odwo- Znaczenie
ławczej nie miała zastosowania wobec tych terytoriów, których wład­ Sądu Kameralnego
Rzeszy
com przysługiwał przywilej de non. appellando. Przywilej ten, ozna-
czający zakaz apelowania od sądu władcy terytorialnego, uzyskali
w Złotej Bulli książęta-elektorzy, potem jednak stopniowo otrzymy-
wali go także inni książęta Rzeszy. W rezultacie znaczenie Sądu Ka-
meralnego Rzeszy jako sądu odwoławczego systematycznie malało.
Sąd Kameralny Rzeszy posługiwał się ustawami Rzeszy oraz
prawem powszechnym, czyli prawem rzymskim. Przyczynił się tym
samym do recepcji prawa rzymskiego w Niemczech, ponieważ na
jego orzeczeniach opierały się inne sądy
6. Ustrój wladztlv terytorialnych
A. Uwagi wstępne
Usamodzielnienie się
po upadku księstw szczepowych pod koniec XII w. licznych teryt01iów, władztw
terytorialnych
które osiągnęły z czasem daleko idącą samodzielność, praktycznie ozna-
czającą niemal suwerenność. Królom niemieckim pozostały pewne for-
malne uprawnienia, opmte na zwierzchnictwie lennym, brakowało nato-
miast, jak o tym była wyżej mowa, sprawnych instytucji centralnych, za
pomocą których można by było owe uprawnienia egzekwować. Tę samo-
dzielną pozycję książąt terytmialnych zwykło się nazywać władztwem
terytorialnym (Landeslwheit). W rezultacie Rzesza Niemiecka stanowiła
swego rodzaju konfederację niezależnych w praktyce pa11stw, ze słabą,
raczej formalną, centralną władzą cesarza. Władcy terytorialni rządzili
początkowo z udziałem zgromadze11 stanowych, stopniowo jednak ich
władza umacniała się kosztem słabnącej pozycji sejmów stanowych. Ewo-
lucja ustroju większości księstw terytolialnych prowadziła zatem ku for-
mom pa11stwa absolutnego. Wyjątkiem była Meklemburgia, która ustrój
stanowy zachowała aż do roku 1918.
B. Zakres władzy książąt terytorialnych
144. Szczególną pozycję władców terytorialnych, którą wywalczyli Przywileje
sobie oni drogą immunitetów, dziedziczenia lenn w ciągu XII w., egze- 1220, 1232 r.
kwowania przymusu lennego, a także przeprowadzania przez Hoftag
(a więc za zgodą przybyłych feudałów) wielu królewskich decyzji, grun-
75
 Il. Pm1stwo 11 1 Średniowiecz.11
towały przywileje z roku 1220 i 1232. Pierwszy dotyczył książąt du-.
chownych, drugi - wszystkich książąt Rzeszy. W przywilejach tych
cesarz zrzekł się wykonywania niektórych regaliów na terenach księstw
oraz prawa zakładania miast na ich terenie. Pozwalało to na istotne
wzmocnienie pozycji gospodarczej księstw. Decydujące znaczenie dla
usamodzielnienia się księstw miała jednak możliwość sprawowania
przez ich władców najwyższego sądownictwa, bez prawa odwoływania
się do sądownictwa cesarskiego. Funkcja sądowa bowiem była postrze-
gana w średniowieczu jako główny atrybut władzy publicznej.
Przywileje 145. Najwcześniej uprawnienie takie uzyskali książęta-elektorzy.
książąt-elektorów
Nadała je im Złota Bulla w 1356 r. Obok postanowień dotyczących
elekcji króla niemieckiego, bulla przyznała elektorom przywilej
de 11011 appellando (zakaz apelacji do sądu cesarskiego) i de non
evocando (zakaz wywoływania sprawy przed sąd cesarski). Poza tym
w bulli cesarz zrzekł się na rzecz elektorów wszystkich regaliów
(łącznie z menniczym, celnym i górniczym), oraz zagwarantował elek-
torom dziedziczenie godności elektorskiej w linii męskiej i niepo-
dzielność terytoriów elektorskich. W ten sposób książęta-elektorzy
uzyskali pełne zwierzchnictwo nad swoimi terytoriami.
Uzyskanie pełnej 146. Stopniowo podobne przywileje otrzymali inni książęta.
władzyprzez książąt
terytorialnych
Książę austriacki Rudolf. pominięty w Złotej Bulli, już w 1359 r.
przedstawił sfałszowany dokument, potwierdzający jego tytuł arcy-
księcia oraz uprawnienia szersze niż te, które otrzymali elektorzy.
Cesarz Karol IV nie uznał tego dokumentu, ale w 1453 r. Fryderyk III
Habsburg zatwierdził falsyfikat. W XVI w. Habsburgowie objęli tron
czeski i z tej racji uzyskali uprawnienia elektorskie. Przełomowe zna-
czenie miał dokument pokoju westfalskiego z 1648 r., kończącego
wojnę trzydziestoletnią. Na jego podstawie książęta Rzeszy uzyskali
praktycznie pełną samodzielność (jedyne ograniczenia, jakie traktat
nałulył na nich to zakaz prowadzenia polityki godzącej w interes
cesarza, w pokój panujący w Rzeszy i w porządek powstały po wojnie
trzydziestoletniej). Wcześniej, w 1555 r. pokój augsburski dał wład­
com terytorialnym pełną swobodę w wyborze religii w myśl zasady
cuius regio eius religio (czyja władza, tego religia).
C. Zarząd centralny i lokalny
Ewolucja zarządu 147. Władcyterytorialni posiadali własne organy centralne i własny
centralnego:
od urzędów
zarząd lokalny swych włości. Zarząd centralny władztw sprawowali
nadwornych urzędnicy dworscy tworzący, podobnie jak to było w innych pań­
do fachowej
administracji stwach ówczesnej Europy, radę nadworną z kanclerzem i ochmistrzem
dworu na czele. Zarząd ten stopniowo rozbudowywał się i pojawiali
76
Ustrój 1 Rz.esz.y Niemieckiej (od pocz.ątk11 X 1v. do roku 1806)
się w nim coraz liczniej fachowi urzędnicy. W XVII-XVIII w. admi-
nistracja księ_stw terytorialnych była już zorganizowana na zasadach
centralizmu i biurokratyzmu. Organizacja zarządu lokalnego różniła
się w zależności od obszaru księstwa. Wykonywali go najczęściej
specjalni urzędnicy (amtmcinner), którzy zastąpili dotychczasowych
wójtów. Szczególną pozycję zachowały w księstwach miasta (tzw. mia-
sta krajowe), które cieszyły się zazwyczaj sporą niezależnością i po-
siadały w ramach samorządu miejskiego własne organy (niekiedy
także prawodawcze).
D. Sejmy krajowe
148. Cechą charakterystyczną władztw terytorialnych było powszechne Skład
landtagów
(od końca XIII w.) występowanie w nich zgromadzeń stanowych. Nosiły
one nazwę landtagów, czyli sejmów krajowych, i gromadziły począt­
kowo przedstawicieli szlachty i duchowieństwa, do których rychto dołą­
_czyli reprezentanci miast. Sporadycznie w landtagach uczestniczyli
także wolni chłopi (np. w Tyrolu). Uchwały landtagó-w zapadały na
zasadzie zgody wszystkich stanów, przy czym każdy stan obradował
oddzielnie (jeżeli tworzył odrębne kolegium; w niektórych księstwach
np. stan duchowny obradował wspólnie ze stanem szlacheckim).
149. Kompetencje landtagów były bardzo zróżnicowane i za- Uprawnienia
landtagów
zwyczaj wynikały ze specjalnych umów zawieranych z książętami. Do
najważniejszych należały uprawnienia finansowe. Sejmy krajowe
uchwalały podatki (zgodnie z zasadą, że nakładanie nowych podatków
wymagało zgody osób posiadających immunitet podatkowy), przy
czym uchwałom takim towarzyszyło zwykle zastrzeżenie ich ściągania
i administrowania nimi przez stany, co musiało prowadzić do, znane-
go nam już z terenu Francji, dualizmu zarządu skarbowego. Częścią
dochodów książęcych (z własnej domeny i regaliów) zawiadywały
więc służby dworskie, natomiast dochodami pochodzącymi z podat-
ków - organy powołane przez sejmy stanowe. Sejmy krajowe uczest-
niczyły także aktywnie w prawodawstwie, przy czym w zależności od
pozycji jaką sobie wywalczył dany sejm krajowy, oznaczało to albo
wyrażanie zgody na ogłoszenie nowych praw przez księcia, albo też
tylko doradzanie księciu w tym zakresie i składanie stosownych petycji.
Sejmy wyrażały także zgodę na prowadzenie wojny, miały również
pewien wpływ na obsadę głównych urzędów w księstwie. W takich
krajach jak Austria, władcy unikali zwoływania jednego generalne-
go sejmu krajowego i uchwały podatkowe przeprowadzali na sej-
mach poszczególnych krajów austriackich (jak np. w Austrii Dolnej,
Styrii czy Tyrolu).
77
 Ustrój Rusi Kijowskiej i Rosji
do połowy XVH wieku

1. Uwagi wstępne

150. Przyjęcie przez księcia Włodzimierza Wielkiego w 988 r. chrztu Początki państwa
ruskiego
w obrządku bizantyjskim spowodowało, że po wielkiej schizmie
'1054 r. Ruś Kijowska znalazła się ostatecznie w hęgu religii prawo-
sławnej i kultury politycznej związanej z Bizancjum. Miało to ogrom-
ne znaczenie dla kształtowania się ustroju tych ziem, poddało bowiem
instytucje pa11stwa stałym wpływom wschodnim.
Państwo ruskie powstało prawdopodobnie pod koniec VIII wie-
k.u. Dyskusyjny do dzisiaj jest udział w tym procesie plemion nor-
maóskich. Przyjęło się uważać, że założycielem rządzącej dynastii
Rurykowiczów był legendarny Ruryk, wódz norma11skiego plemie-
nia Waregów. Pierwszym historycznym władcą Rusi był Oleg (879-
912), za panowania którego doszło do połączenia ziem Nowogrodu
z pa11stwem kijowskim. Kolejni książęta (Igor, Świętosław) rozwijali
stosunki handlowe z Bizancjum i zapewniali obronę przed Pieczyn-
i Chazarami. O znaczeniu pa11stwa kijowskiego może świad­
to, że za czasów Włodzimierza (980-1015) i Jarosława (1015-
1054) Rurykowicze wchodzili w związki małże11skie z dynastiami
panującymi w Bizancjum, ale także w Anglii, Francji i Polsce. Po
śmierci Jarosława Mądrego (r. 1054) nastąpił podział pa11stwa mię­
dzy pięciu synów. Podziały paóstwa kijowskiego występowały już
wcześniej (np. za czasów Świętosława), miały jednak dotychczas
charakter przejściowy. Jarosław Mądry, chcąc zapobiec walkom
o wielkoksiążęcy, postanowił uregulować' zasady następstwa
trnnu kijowskiego. Pozostawiony przez niego testament nie uchronił
jednak pa11stwa przed podziałami. Próby jednoczenia ziem podej-
1nowano w ciągu XII i na początku XIII w. Częściowe zjednoczenie
dokonało się za rządów Włodzimierza Monomacha (1113-1125),
ale już panowanie jego syna Mścisława (1125-1132) przyniosło
ponowne rozbicie feudalne, w wyniku którego ziemiami ruskimi

79
 Il. Pa11sf\Fo w Średnio1Fiecz.u
rządziło 70 książąt. Kolejne próby zjednoczeriiowe, podejmowane
między innymi przez Andrzeja Bogolubskiego, zostały przerwane
przez najazdy mongolskie. Klęska w bitwie nad Kałką w 1223 r.
poddała ziemie ruskie panowaniu mongolskiemu na przeciąg ponad
dwustu lat. Miało to zasadnicze znaczenie dla dalszego rozwoju
państwowości tego obszaru.
Zwierzchnictwo 151. Mongołowie nie sprawowali bezpośrednio władzy nad
mongolskie
podbitymi obszarami, lecz posługiwali się władcami lokalnymi,
których upoważniali i zobowiązywali do zaprowadzenia porządku,
pilnowania lojalności wobec mongolskich chanów i zbierania należ­
nego trybutu. Uprawnienia te - dające zwierzchnictwo nad książę­
tami ruskimi - wiązały się z instytucją jarłyku. Jarłyk dostał się
w ręce książąt włodzimierskich, którzy tym samym wysunęli się na
czoło ruskich książąt, co oznaczało zarazem definitywny upadek
Kijowa jako ośrodka dawnej paóstwowości. Jednocześnie - w ra-
mach generalnego podporządkowania ziem ruskich Mongołom -
coraz mocniej występowały tende11cje integracyjne. Na początku
XIV w. dominowały cztery wielkie księstwa: twerskie, riazańskie,
włodzimierskie i moskiewskie. W 1323 r. Iwan Kalita, książę mo-
skiewski, objął księstwo włodzimierskie i związany z nim jarłyk.
Odtąd ośrodkiem integrującym ziemie rosyjskie stało się Księstwo
Moskiewskie. Moskwa stała się też metropolią Kościoła prawosław­
nego (przeniesioną z Włodzimierza nad Klaźmą). Prestiż władców
moskiewskich wzrósł zwłaszcza po zwycięstwie odniesionym nad
Mongołami w bitwie na Kulikowym Polu w roku 1380. Na osta-
teczne zrzucenie mongolskiej zwierzchności trzeba było jednak
czekać jeszcze do 1480 r., gdy Iwan III Srogi, wielki książę mo-
skiewski, zaprzestał płacenia Mongołom trybutu. Na ostateczne
wyzwolenie się spod mongolskiego panowania wpływ miały także
podt,i.ały w Złotej Ordzie i pojawienie się chanatów krymskiego,
kazańskiego i astrachaóskiego. Obszary te staną się w przyszłości
terenem ekspansji terytorialnej Rosji (w XVI w.).
Zjednoczenie ziem 152. Zrzucenie zwierzchnictwa mongolskiego umocniło defini-
pod egidą księstwa
moskiewskiego tywnie pozycję książąt moskiewskich jako jednoczycieli ziem. W 1478 r.
wcielono do państwa moskiewskiego Nowogród, w 1483 r. - Twer,
w 1510 r- - Psków. Część dawnych ziem ruskich, z Kijowem, znalazła
się pod panowaniem Wielkiego Księstwa Litewskiego i od 1569 r.
weszła w skład Rzeczypospolitej Obojga Narodów. O ziemie te Rosja
będzie walczyć przez cały XVII i XVIII w., stopniowo włączając je do
swego terytorium, w wyniku traktatów zawieranych z Rzecząpospolitą
(pokój w Andruszowie w 1667 r. traktat Grzymułtowskiego z 1686 r.),
a potem dwóch pierwszych rozbiorów.
80
Ustrój Rusi Kijowskiej i Rosji do polowy X\III wieku
2. Hlladza książęca
153. W Wiellcim Księstwie Kijowskim władza książęca miała charakter Zasady
następstwa
patrymonialny. Księstwo traktowane było jak własność rodu Rurykowi- tronu
czów, którzy jako jedyni mogli rościć sobie prawo do wielkoksiążęcego
tronu. Zasady następstwa wewnątrz rodu nie były jednak uregulowane,
co musiało prowadzić do częstych wojen między pretendentami. Osta-
tecznie wykształciły się trzy zasady następstwa tronu. W 1054 r. Jaro-
sław Mądry wpisał do swego testamentu zasadę senioratu. Polegała ona
tym, że po śmierci dotychczasowego władcy tron w Kijowie obejmować
miał najstarszy przedstawiciel dynastii. Jarosław przydzielił jednocze-
śnie swym synom mniejsze księstwa i ustalił regułę przemieszczania się
książąt w przypadku opróżnienia tronu kijowskiego: najstarszy przed-
stawiciel dynastii zasiadał w Kijowie, natomiast pozostali przesuwali się
\w ustalonym porządku przejmując kolejne księstwo. Postanowienia
testamentu Jarosława okazały się praktycznie niewykonalne i zjazd
Jarosławiczów w Lubeczu w 1097 r. ustalił, że każdy z książąt dzierży
swoje księstwo jak ojcowiznę, a więc tytułem dziedzicznym. Reguła ta
nie miała się odnosić do tronu kijowskiego. Warto też odnotować wy-
stępowanie zasady elekcji tronu. Pojawiała się ona sporadycznie, ale np.
w Nowogrodzie czy Pskowie stała się obowiązującą regułą. Zasada
ojcowizny będzie obowiązywała także na terenach jednoczącego się
pa11stwa rosyjskiego, w szczególności w Wielkim Księstwie Moskiew-
skim. Kres jej położyło wygaśnięcie dynastii Rurykowiczów w 1598 r.
i konieczność dokonania wyboru nowego władcy Rosji.
154. Władza książęca była początkowo bardzo szeroka. Książę Uprawnienia księcia
pełnił funkcję najwyższego wodza, sędziego, administratora i ustawo-
dawcy. Nie wykształciła się natomiast na Rusi struktura lenna w takim
stopniu, jak to miało miejsce na zachodzie Europy. Rozbicie feudalne
przyniosło kryzys władzy centralnej. Po roku 1132 książęta przestali
uznawać zwierzchnictwo księcia kijowskiego.
155. Odbudowywanie prestiżu władzy książęcej zaczęło się do- Odbudowywanie
prestiżu władzy
konywać w XIV w. wraz z procesem stopniowej integracji ziem ru-
lcsiążęcej
&kich. Na plan pierwszy wysunął się tutaj, jak juź wspomniano wyżej,
książę moskiewski. Oprócz sukcesów militarnych, na wzrost znacze-
nia władców Moskwy wpływ miało także przeniesienie siedziby me-
tropolii Kościoła do Moskwy oraz przede wszystkim uznanie Moskwy
przez książąt moskiewskich za Trzeci Rzym (co m.in. wynikać miało
z małżeóstwa zawartego w 1472 r. przez Iwana ID z Zoe Paleolog,
potomkinią ostatniego cesarza Bizancjum). W ten sposób władcy
81
 II. Pw1stwo w Średniowieczu
Moskwy zaczęli świadomie nawiązywać do tradycji bizantyjskiej, co
znajdowało wyraz w ceremoniale dworskim i wyraźnym nasyceniu
władzy elementami religijnymi. Sprzyjała temu Cerkiew Prawosław­
na, wspierając władzę książąt i podporządkowując się jej. Od 1547 r.
wielki książę moskiewski zaczął nosić tytuł cara Rosji. Stanowiło to
odpowiednik tytułu królewskiego i było dowodem formalnego, a także
faktycznego, skupienia całej władzy nad dawnymi i przyszłymi tere-
nami Rosji w rękach książąt moskiewskich.
Przełom XV i XVI w. przyniósł także pojawienie się konstrukcji
Świętej Rusi. Choć różniła się ona od występujących wcześniej na
Zachodzie konstrukcji pa11stwa jako dobra publicznego (miała bo-
wiem przede wszystkim charakter mistyczno-religijny), stanowiła
jednak ważny atut w umacnianiu władzy carskiej, nadając jej nadprzy-
rodzoną legitymację i wywyższając ją w sposób nie podlegający dys-
kusji ponad wszelkie inne organy pa11stwa.
Szczególny 156. Szczególny charakter nosiła władza Iwana IV Groźnego. Była
charakter władzy ona, zwłaszcza po rozbiciu opozycji bojarów, w praktyce nieograniczo-
Iwana Groźnego
na, co wynikało zarówno z cech charakteru samego władcy, gotowego
stosować brutalne metody rządzenia i nie znoszącego jakiegokolwiek
sprzeciwu czy krytyki, jak i z poparcia udzielonego mu'przez rosyjskie
dworiańsn,vo (czyli drobną szlachtę próbującą przeciwstawiać się wpły­
wom wielkich bojarów). Istrumentem rządzenia za czasów Iwana IV
stała się tzw. oprycznina, czyli zasada wysiedlania bojarów i nadawania
ich ziem (tytułem czasowym) lojalnym poplecznikom cara, rekrutują­
cym się z szeregów drobnej szlachty lub niekiedy nawet zwykłego ludu.
Tzw. oprycznicy stanowili narzędzie represji carskich i cechowało ich
szczególne okrucieóstwo. Ważnym zapleczem władzy Iwana IV były
także tzw. pułki strzeleckie, czyli wyćwiczona armia, której żołnierze
mieszkali wraz z rodzinami w specjalnych osadach w pobliżu Moskwy.
Oficerami w pułkach mogli być tylko dworianie.
Ogromna władza Iwana IV nie miała jednak podstaw prawnych,
toteż po jego śmierci, a zwłaszcza po zgonie jego syna Fiodora, ostat-
niego Rurykowicza na tronie Rosji, władza carska pogrążyła się
w głębokim kryzysie, który w znacznym stopniu podważył jej dotych-
czasowy autorytet. Dopiero wybór przez Sobór Ziemski w 1613 r.
Michała Romanowa, założyciela nowej dynastii, pozwolił na stopnio-
we restaurowanie rangi władzy carskiej.
3. Zarząd centralny państwa
urzędy 157. W Wielkim Księstwie Kijowskim zarząd paóstwa zorganizowany
dworskie był podobnie do innych europejskich monarchii. Sprawami pa11stwa
82
Ustrój Rusi Kijowskiej i Ro.~ji do polowy XV/I wieku
kierowali więc urzędnicy dworu książęcego, jak dworecki (odpowied-
nik frankoóskiego majordomusa), wojewoda (dowodzący drużyną
książęcą), koniuszy, cześnik czy miecznik. Malało natomiast znacze-
nie dawnych wieców, gromadzących wolną ludność księstwa, choć
w niektórych księstwach zachowały one dłużej swoją rolę, np. decy-
dując o pokoju i wojnie lub dokonując wyboru księcia (jak w Nowo-
grodzie). Pewne znaczenie zachowały także zjazdy feudałów, zwoły­
wane przez książąt w celu rozstrzygania najważniejszych spraw pa11-
stwa. Ze zjazdów tych wykształciła się z czasem Duma Bojarska,
stanowiąca odpowiednik zachodnioeuropejskiej Curia Regis.
158. Proces jednoczenia ziem, ,,zbieranych" przez księstwo mo- Duma Bojarska
skiewskie, wymagał przebudowy zarządu pa11stwa. Pojawiła się w nim i puty
Duma Bojarska jako stały organ doradczy przy księciu, w skład którego
wchodzili członkowie rodziny książęcej oraz duchowni i bojarzy zarzą-
dzający pulami (patrz niżej). W XVI w. Duma Bojarska zaczęła tracić
swój arystokratyczny charakter, bowiem do jej składu car powoływał
przedstawicieli drobniejszej szlachty (dworia,:1stwa), a niekiedy także
ważniejszych urzędników zarządu centralnego, czyli diaków. Wzrosła
liczebność Dumy: w czasach Iwana IV liczyła ona 30 członków, w po-
łowie XVIl w. było ich już ponad 150. Oprócz funkcji doradczych Du-
ma miała również uprawnienia sądowe, jako instancja odwoławcza i sąd
pierwszej instancji w sprawach politycznych. W XVII w. doprowadziło
to do wyodrębnienia się z Dumy osobnego sądu.
159. Od XV w. zaczęto także tworzyć odrębne organy centralne Prikazyjako
pa11.stwa, powołane do załatwiania określonych spraw. Najwcześniej organy centralne
pojawiły się wspomniane wyżej puty, czyli jednostki o kompetencjach
teryto1ialno-rzeczowych z bojarami na czele. Rychło puty zastąpione zostały
prikazami, którymi kierowali bojarzy z pomocą diaków i poddiaków.
W XVI wieku prikazy miały już wyraźnie charakter organów
centralnych, których zakres kompetencji określony został rzeczowo
(np. prikaz skarbowy, prikaz dworski, czy prikaz do spraw stosun-
ków zagranicznych). Z czasem liczba prikazów rosła, osiągając
w XVII w. liczbę niemal pięćdziesięciu, przy czym tworzono je
w sposób dość chaotyczny i powierzano im bardzo zróżnicowany
zakres spraw (np. powołano w XVI w. prikaz aptekarski, zaś sprawy
wojskowe oddano kilku prikazom, jak np. prikazowi artyleryjskie-
mu, czy prikazowi dla wojsk cudzoziemskich), co pociągało za sobą
nierównomierny rozdział kompetencji. W XVI w. zaczęto wyodręb­
niać także prikazy zajmujące się zarządem określonego obszaru, np.
prikaz kaza11ski czy prilwz syberyjski. Prikazy zorganizowane były
na sposób biurokratyczny. Kierujący nimi bojarzy coraz częściej
sprawowali tę funkcję nominalnie, zaś faktyczne przewodnictwo
w prikazach przejmowali dialwwie.
83
 Jl. Pa11stwo w Średniowieczu
Ustrój Nowogrodu 160. Szczególny charakter miał zarząd w republikach feudal-
i Pskowa nych, do których zaliczyć trzeba Nowogród i Psków. Republiki te nie
uległy podbojowi Mongołów, a terytorialnie nie ustępowały innym
księstwom (Nowogród władał terenami aż po Ural). Najwyższym
organem w Nowogrodzie i Pskowie był wiec mający kompetencje
sądowe, administracyjne i prawodawcze. Wiec wybierał księcia, jako
zaprzysiężonego urnową wodza oraz posadnilw, czyli właściwego
urzędnika kierującego bieżącymi sprawami miasta. Ważną rolę od-
grywała także Rada Panów, licząca do 300 osób, w której obok boja-
rów znaleźli się przedstawiciele miejskiego patrycjatu.
4. Sobór Ziemski
Skład Soboru 161. Sobór Ziemski został zwołany po raz pierwszy w 1549 r. przez
Ziemskiego Iwana IV. Podobnie jak zwołaniu Trzech Stanów w 1302 r. przez
Filipa IV we Francji, zwołaniu Soboru przyświecały motywy politycz-
ne: w toczącej się wówczas batalii o przełamanie oporu wielkich boja-
rów, car poszukiwał poparcia w innych grupach społecznych. W skład
Soboru Ziemskiego weszli więc, obok Dumy Bojarskiej, najwyżsi
dostojnicy duchowni, zgromadzeni w Świętym Soborze, oraz przed-
stawiciele dworia11stwa, ludności miejskiej i pułków strzeleckich.
W 1613 r. w obradach Soboru brali udział także przedstawiciele chło­
pów. Reprezentanci miast i szlachty byli początkowo powoływani
przez cara, od XVII w. wybierano ich już w powiatach. Sobór Ziemski
zwoływał car, lub w okresie bezkrólewia, Duma Bojarska. Każda
część Soboru obradowała odrębnie i podejmowała osobno uchwały,
które nie były dla cara wiążące.
Kompetencje 162. Formalnie rzecz biorąc Sobór był organem doradczym.
Soboru
Jednak w okresie schyłku rządów Rurykowiczów, w czasach Wiel-
Ziemskiego
kiej Smuty (1605-1613) i potem, aż do ugruntowania się pozycji
Romanowów na tronie carskim, Sobór Ziemski odgrywał ważną rolę
w funkcjonowaniu paf1stwa. Uchwalał podatki, decydował o wojnie
i pokoju, stanowił prawo. Uchwalone przez Sobór w 1649 r. tzw.
Sobornoje Ułożenie, stanowiło stojącą na wysokim poziomie tech-
niki legislacyjnej unifikację, obejmującą niemal wszystkie dziedziny
prawa i pozostawało w mocy aż do pierwszej połowy XIX wieku.
Sobór Ziemski dokonywał też kilkakrotnie wyboru cara (wybór
Borysa Godunowa w 1598 r., Michała Romanowa w 1613 r., Alek-
sego w 1645 r.). W drugiej połowie XVII w., wobec umacniania się
Romanowów na tronie, znaczenie Soboru zaczęło maleć. Od 1685 r.
przestał być zwoływany.
84
Ustrój Rusi Kijolllskiej i Rosji do połowy XVIJ wieku
5. Zarząd lokalny
163. W ohesie supremacji Wielkiego Księstwa Kijowskiego zarząd Posadnicy
i wolostie/e
lokalny w miastach wykonywali posadnicy, natomiast w okręgach ziem-
skich - wolostiele. Spełniali oni funkcje sądowe, wojskowe i skarbowe,
a zakresem kompetencji, jak i stopniem zależności od księcia przypomi-
nali angielskich szeryfów czy polskich kasztelanów. W okresie „zbiera-
nia" ziem przez księstwo moskiewskie, wolostiele tracili powoli na
znaczeniu, gdyż ich rolę przejmowały puty z bojarami putnymi na czele.
Po pojawieniu się na szczeblu centralnym prikazów z bojarami na czele,
zarząd lokalny powierzany był przez książąt moskiewskich specjalnym
namiestnikom, którzy wykonywali swe uprawnienia w powiatach, na
jakie zaczęto dzielić państwo. Urząd ten został jednak zniesiony przez
Iwana IV, a przeprowadzona przez cara reforma wprowadziła zarząd
. lokalny oparty na samorządzie.
164. Samorządlokalny sprawował władzę za pomocą instytucji Samorząd
samorządu gubnego (guba - okręg) i samorządu ziemskiego. Samorząd gubny i ziemski
gubny spełniał przede wszystkim funkcje sądowe, zwłaszcza w zakresie
ścigania i karania sprawców rozbojów. Organem samorządu była gubna
izba, w skład której wchodzili starosta gubny, gubny diak i przysięgli,
których wybierali chłopi. Starostę i diaka wybierała cała ludność powia-
tu, przy czym starostę wybierano spośród szlachty.
Samorząd ziemski miał uprawnienia skarbowe i policyjne oraz
sądowe w odniesieniu do ludności miejskiej i chłopów nie podlegają­
cych sądownictwu panów feudalnych. Organem samorządu była izba
ziemska ze starostą ziemskim, diakiem ziemskim oraz przysięgłymi
wybieranymi przez ludność.
System samorządu, wprowadzony przez Iwana IV, już na początku
XVII w. zszedł na dalszy plan wobec pojawienia się nowych urzędni­
ków prowincjonalnych, mianowicie wojewodów, którzy skumulowali
w swym ręku uprawnienia wojskowe i cywilne. Wojewodowie podpo-
rządkowali sobie samorząd gubny i ziemski. Przy ich boku pojawiły się
kancelarie, zorganizowane na wzór prikazóvv z fachowymi urzędnikami,
co nadało tym urzędom charakter biurohatyczny ..
85
 Ustroje innych. państw średniowiecznej Europy

]. Ustroje pcu1.stw półwyspu ApenHzskiego

165. Losy półwyspu Apenióskiego po upadku Cesarstwa Zachod- Dzieje Włoch

po upadku Cesarstwa
nio-rzymskiego w 476 r. były bardzo zmienne. Najpierw dostał się Zachodniorzymskiego
on pod panowanie Ostrogotów, których dość szybko, bo w 555 r.,
wyparło w półwyspu Bizancjum. Zwierzchnictwo cesarza bizantyj-
,skiego nad całym półwyspem okazało się jednak także krótkotrwałe.
Od 568 r. północne terytoria Włoch zajęli bowiem Longobardo-
wie. Ich obecność na półwyspie okazała się znacznie dłuższa. Kres
paóstwu longobardzkiemu położył dopiero w 77 4 r. Karol Wielki,
władca Franków, wcielając je do swego imperium. Jednak wpływy
instytucji, a zwłaszcza prawa longobardzkiego, utrzymały się we
Włoszech aż po późne średniowiecze. Włączając terytoria longo-
bardzkie do swego paóstwa Karol Wielki nadał im w konsekwen-
cji status części odrodzonego Cesarstwa Rzymskiego. Toteż po
odnowieniu idei cesarstwa przez Ottona I z dynastii saskiej (rok
962) obszar półwyspu apenif1skiego stał się przedmiotem szcze-
gólnego zainteresowania władców niemieckich. Trzeba także pa-
miętać, że Rzym był siedzibą papieża oraz że z nadania władców
frankoóskich powstało Paóstwo Kościelne rozciągające się od
Rzymu aż po Rawennę. Od początku VIII w. południowe tereny
półwyspu wraz z Sycylią stały się obiektem penetracji arabskiej.
W rozwijającej się rywalizacji między papiestwem, cesarstwem
niemieckim, Bizancjum i Arabami o dominację nad półwyspem,
zwaśnione strony szukały od początku XI w. wsparcia u Norma-
11ów, wojowniczego ludu osiadłego na terytoriuh1 północnej Francji
(Normandii). Normanowie odpowiedzieli pozytywnie na te oferty
i ich rycerze wylądowali na Sycylii i południu Włoch, a z czasem
podjęli, z poparciem papiestwa, udaną próbę założenia tam wła­
snego paóstwa. W północnych Włoszech z kolei rywalizacja mię­
dzy papiestwem i cesarstwem sprzyjała rozwojowi i rosnącemu
znaczeniu miast jako samodzielnych ośrodków politycznych.

87
 Il. Pa11stwo w Śred11iowieczu
Dwa modele ustroju 166. W ten sposób pojawiły się na terenie średniowiecznych
średniowiecznych
Włoch dwa modele ustrojowe: model monarchiczny rozwijany na połu­
Włoch: monarchia
i republiki miejskie dniu półwyspu pod rządami dynastii normandzkiej (de Hauteville'ów),
potem niemieckich Hohenstaufów, a następnie Andegawenów i dynastii
arago11skiej oraz model republik miejskich (ukształtowany w XI-XII w.),
o bardzo zróżnicowanych rozwiązaniach ustrojowych. Należy także
pamiętać o ciągłej jeszcze obecności na terenach półwyspu Apenif1skiego
(po XIV w.) pa11stwa bizantyjskiego oraz o świeckich ambicjach papieży,
którzy stale dążyli do umocnienia swojego pa11stwa.
A. Królestwo Sycylii
Powstanie 167. Założycielami królestwa Sycylii byli rycerze przybywający od
Królestwa Sycylii
początku XI w. z Normandii, najmowani przez walczące ze sobą strony:
lokalnych wielmożów longobardzkich, Bizancjum, Arabów, a potem
także papiestwo. Od 1027 r. Normanowie zaczęli przejmować na
własny rachunek odbijane ziemie (formalnie nadane im przez papieża
Mikołaja II w 1059 r. jako lenno papieskie) i podjęli próbę zbudowa-
nia na tych terenach własnego pa11stwa, umiejętnie wykorzystując
w tym celu, obok własnych doświadcze11 ustrojowycll, także zastane
instytucje bizantyjskie i arabskie. Na początku XII w. (1130 r.) Roger Il,
król Sycylii, połączył posiadłości sycylijskie i południowo-włoskie
w jedną całość i ulokował stolicę pa11stwa w Palermo.
Ustrój 168. Rozwiązania ustrojowe, przyjęte
w Królestwie Sycylii,
królestwa
przypominają częściowo rozwiązania ustrojowe_zastosowane w Anglii
Sycylii
w okresie od schyłku XI wieku aż po koniec XII stulecia (w obu przy-
padkach są dziełem Normanów). Objęcie rządów w drodze podboju
wymagało wprowadzenia silnej władzy królewskiej i ograniczenia roli
miejscowych baronów. Sprzyjało temu ustanowienie specyficznego
systemu lennego, który pozwalał królowi zachować pełną kontrolę
nad wszystkimi poddanymi i nie dopuścić do przekształcenia lenna
w dziedziczną własność alodialną. Każde przejście lenna w inne ręce,
w tym także dziedziców zmarłego wasala, wymagało zgody panujące­
go (połączonej zazwyczaj z wniesieniem odpowiedniej opłaty). Rola
tradycyjnych zgromadze11 baronów została istotnie ograniczona (słu­
żyły tylko do komunikowania woli królewskiej), władca przejął także
pełne zwierzchnictwo nad sądami (eliminując wszelkie formy pomocy
własnej w dochodzeniu sprawiedliwości oraz rozbudowując katalog
czynów ściganych z urzędu) i - co stanowiło ewenement w ówczesnej
Europie - podjął aktywną działalność prawodawczą. Silnej władzy
królewskiej sprzyjały również sprawne urzędy centralne, spośród
których wyróżniały się urzędy justycjariusza kierującego kurią kró-
lewską i naczelnego komornika przewodniczącego izbie rachunkowej,
88
Ustroje i1111ych pa11stw śred11iowiecz11ej Europy
która czuwała nad finansami pai1stwa. W XIV w. z rady królewskiej
wyłonił się organ przedstawicielski, w którym obok baronów i wyż­
szego duchowie11stwa znaleźli się także reprezentanci miast. Upraw-
nienia tego ciała były jednak bardzo ograniczone.
169. Silną władzę królewską umacniali również królowie z dynastii Reformy
Hohenstaufów, którzy objęli rządy na Sycylii w 1194 r. Szczególne zna- Fryderyka 11
czenie miały refom1y wprowadzone przez Fryderyka II. Nadawały one
administracji pa11stwa charakter hierarchiczny i biurokratyczny, rozwijały
silny system finansowy, wprowadzały elementy polityki gospodarczej, jak
np. wzorowany na Bizancjum monopol solny, żelazny, farbiarski, czy
rozwijany wzorem arabskim system celny, a także ekspoi1 zboża czy weł-
ny. W ramach tych reform, w Konstytucjach z Melfi (1231 r.) podjęto
także ważną próbę uporządkowania systemu prawa, likwidując pmtykula-
ryzmy prawne i wprowadzając w miarę ujednolicony porządek prawny.
Można uznać z tego względu Konstytucje z Melfi za pierwowzór kodyfi-
kacji prawa. Konstytucje z Melfi stanowiły również ważny dokument
doktrynalny: głosiły one ideę cesarstwa jako pełni władzy i cesarza jako
wykonawcy woli Bożej na Ziemi.
170. Po śmierci Fryderyka II (1250 r.) królestwo Sycylii w wyniku Dalsze losy
długotrwałych walk dostało się w ręce Andegawenów (w 1266 r. rządy króle st wa Sycylii
objął Karol Andegawe11ski, brat Ludwika IX Świętego). Rządy francu-
skie na Sycylii trwały do 1282 r., gdy w wyniku powstania w Palermo
(tzw. nieszpory sycylijskie) wyspa dostała się pod panowanie dynastii
arago11skiej. Oznaczało to podział pa11stwa na Królestwo Obojga Sycylii
i Królestwo Neapolu, w którym utrzymali się Andegaweni.
Ustrój Królestwa Sycylii, mimo stosunkowo szybkiego rozpadu
tego pa11stwa, stał się przedmiotem zainteresowania wielu władców
europejskich, którzy dążyli do wzmocnienia swojej pozycji. Do roz-
wiąza11 ustrojowych Sycylii próbowali nawiązywać m.in. władcy Ara-
gonii, Filip IV Piękny we Francji czy Karol IV w Czechach.
B. Ustrój miast włoskich
171. Na szybki rozwój miast włoskich złożyło się wiele przyczyn. Przyczynyrozwoju
Do najważniejszych zaliczyć należy czynniki gospodarcze z dyna- miast włoskich
micznym rozwojem handlu na czele, zwłaszcza morskiego, co umoż-
'liwiło bogacenie się miast, czynniki ustrojowe polegające na lokowaniu
w miastach od czasów karoli11skiej supremacji na półwyspie siedzib
biskupów, wyłączonych spod władzy hrabiów, co zapewniało mia-
stom sporą autonomię, a z czasem istotne przywileje, wreszcie czyn-
niki polityczne, czyli spór między papiestwem i cesarstwem, który
powodował, że obie strony zabiegały o poparcie miast w zamian za .
nowe uprawnienia, które oznaczały stopniowe uniezależnianie się miast
89
 Il. Pa11srwo w Średniowieczu
zarówno od władzy cesarskiej, jak i władzy biskupiej. Nie bez zna-
czenia okazało się również to, że miasta bardzo wcześnie zaczęły
podporządkowywać sobie najbliższe okolice, przez co - inaczej niż
np. w Niemczech, gdzie przywileje i swobody miejskie ograniczały
się tylko do obszaru położonego w obrębie murów - uzyskiwane
uprawnienia rozciągały się na całe terytorium pozostające pod kontrolą
danego miasta. Nie należy także zapominać o roli uniwersytetów,
które największym miastom włoskim (Bolonia, Padwa, Piza) umożli­
wiały odgrywanie roli ośrodków niezależnej myśli politycznej, a nie-
kiedy funkcji arbitra w sprawach interpretacji prawa.
Pokój 172. Zasadniczy proces emancypacji włoskich miast dokonał się
w Konstancji w drugiej połowie XII wieku. Próba ograniczenia uprawnie11 miast,
(1183 r.)
podjęta przez Fryderyka I Barbarossę na tzw. sejmie ronkalskim
w 1158 r., doprowadziła do buntu miast i zawiązania się Ligi Miast
Lombardzkich. Zjednoczone miasta wyszły ostatecznie zwycięsko
z walk z cesarzem, który zmuszony był podpisać z nimi pokój w Kon-
stancji (1183 r.). Na mocy postanowief1 tego traktatu miasta uzyskały
potwierdzenie prawa wyboru swoich władz, własnej jurysdykcji, pra-
wa zawierania porozumie11 z innymi miastami i zawiązywania lig,
zwierzchnictwa nad terenami pozamiejskimi, utrzymywania własnego
wojska, wreszcie przejmowania niektórych regaliów, (jak np. bicie
monety, pobieranie ceł czy prawo korzystania z dróg i żeglugi). Cesarz
zachował formalnie prawo zatwierdzania wybranych władz oraz po-
bierania daniny od miast podczas swego pobytu we Włoszech, ale
egzekwowanie tych uprawnie11 napotykało na ogromne trudności.
Doktrynalne 173. Umocnieniu niezależności miast włoskich sprzyjało również
uzasadnienie
samodzielności
recypowanie konstrukcji civitas, jako podstawy politycznej samo-
miast włoskich dzielności. Nawiązywano tutaj do myśli Arystotelesa i instytucji polis
greckiej, ale warte odnotowania są również wpływy myśli Ojców
Kościoła (przede wszystkim św. Augustyna - civitas jako siedziba
biskupa) oraz Cycerona. Ostatecznie uznanie zdobyły sobie formuły
civitas sibi princeps (Bartolus de Saxoferrato) oraz potestas civitatis
est tanta quanta principfa (Baldus de Ubaldis). Z formuł tych wynika-
ły uprawnienia prawodawcze miast. Ustrój miast włoskich i prawo w
nich obowiązujące regulowane były w drodze statutów miejskich,
opartych głównie na prawie zwyczajowym. Zgodnie z powszechnie
początkowo akceptowaną w miastach doktryną, consuetudo, czyli
zwyczaj, równe było leges, czyli ustawom, a zatem prawo zwyczajo-
we miało tę samą moc, co prawo cesarskie. Od XIIl w. ugruntował się
jednak pogląd, że przekazanie cesarzowi przez lud prawa stanowienia
ustaw nie było ostateczne i nieodwołalne, a zatem lud może stanowić
nowe prawo (względnie mogą to czynić w jego imieniu oheślone
organy lub osoby). W konkluzji formułowano tezę, że lud jest suwe-
90
Ustroje innych pa11stw średniowiecznej Europy
renem oraz prawo lokalne przeważa nad prawem cesarskim. Miasta
że
włoskie stały się
w ten sposób praktycznie suwerennymi organizmami,
stanowiącymi i egzekwującymi prawo, nakładającymi podatki i pro-
wadzącymi samodzielnie wojny.
174. Cechą charakterystyczną ustrojów miast włoskich jest ich Ewolucja ustrojów
miast włoskich
ewolucja, prowadząca od systemu konsularnego (koniec XI - schyłek
XII w.), poprzez rządy podesty (do drugiej połowy XIIl w.), system
rządów cechowych (do początku XIV w.) aż po signorie. Nieco od-
miennie przebiegał rozwój niektórych miast środkowowłoskich, zwłasz­
cza Florencji, gdzie przez dłuższy okres, poprzedzający rządy oligar-
chiczne i pojawienie się signorii, występował ustrój demokratycznej
republiki miejskiej. Odrębnie kształtował się ustrój Wenecji, którego
zasadniczy schemat (republika arystokratyczna) pozostawał niezmle-
niony do XVIIl wieku.
175. System konsularny charakteryzował się powierzeniem władzy Ustrój miast włoskich
wykonawczej w mieście konsulom (w liczbie od 2 do 21), wybieranym
na okres zazwyczaj roku przez zgromadzenie obywateli lub Wielką
Radę (grupującą bardziej znamienitych mieszka11ców). Był to więc
urząd kolegialny i choć początkowo udawało się w ten sposób dopusz-
czać do władzy przedstawicieli różnych środowisk miejskich, to z czasem
ujawniły się wszystkie mankamenty kolegialności (spory wewnętrzne,
brak odpowiedzialności, opieszałość działania). System konsularny
kontestowało także bogate mieszczaóstwo, niechętne dzieleniu się wła­
dzą z innymi warstwami. System rządów podesty wprowadził cesarz
Fryderyk Barbarossa, podejmując \Valkę z miastami włoskimi i wpro-
wadzając w miejsce konsulów własnego urzędnika, zwanego potestas.
Po odzyskaniu przez miasta, w wyniku pokoju w Konstancji, prawa
wybierania własnych urzędników, wiele miast, dostrzegając zalety jed-
noosobowego urzędu, zaczęło powierzać władzę tylko jednemu z kon-
sulów, którego w nawiązaniu do urzędników powoływanych przez cesa-
rza poczęto nazywać podestą. Kompetencje podesty były bardzo szero-
kie (władza administracyjna, sądowa, wojskowa, ściąganie podatków,
utrzymywanie porządku w mieście, itd.), stąd- w obawie przed dyktatu-
rą i stronniczością - miasta formułowały bardzo rozbudowane wmunki,
jakim miał odpowiadać podesta, i zasady, na jakich miał sprawować
swój urząd (np. pochodzenie rycerskie, zamieszl<i.wanie w innym, odle-
głym mieście, zakaz zawierania przyjaźni z osobami z miasta, w którym
miał pełnić urząd, sprowadzania tam rodziny, kupowania nieruchomo-
ści, prowadzenia interesów czy opuszczania miasta). Od XII w. w mia-
stach włoskich rozwija się coraz szybciej system cechowy. Początkowo
cechy stanowiły wewnętrzny element wspólnoty miejskiej, z czasem
jednak - z uwagi na obowiązki wojskowe ciążące na członkach cechów
- zaczęły dążyć do uzyskania wpływu na decyzje władz miasta. Dopro-
91
 Il. Pm1stwo w Średniowieczu
wadziło to do pojawienia się dualizmu ustrojowego w postaci gminy
dotychczasowej z podestą i gminy cechowej z kapitanem ludu (odpo-
wiednikiem podesty) na czele. W większości miast przewagę zyskała
gmina cechowa i w jej ręce przeszedł zarząd miasta. Procesowi temu
towarzyszyły jednoczesne tendencje centralizacyjne, zmierzające do
dalszego umocnienia władzy wykonawczej. Podestów i kapitanów ludu
zaczęto wybierać (najczęściej z najznakomitszych rodów) na dłuższe
okresy, z czasem dożywotnio i wyposażać w coraz szersze kompetencje,
niekiedy niemal dyktatorskie. W ten sposób stali się oni faktycznymi
władcami miasta, przyjmując tytuł signora i zabiegając następnie u cesa-
rza lub papieża o uzyskanie tytułu dziedzicznego księcia. Przykładem
takiej kaiiery jest ród Viscontich, od 1395 r. ·_ książąt Mediolanu.
Specyficzne cechy 176. Wielkim konserwatyzmem charakteryzował się ustrój We-
ustroju Wenecji
necji. Jego zasadnicze zręby ukształtowały się w XIII w. i pozostały
(z drobnymi korektami) niezmienione aż do schyłku XVIII wieku.
Władza w mieście spoczywała w rękach kupieckiego patrycjatu, który
reprezentowała Wielka Rada, zamknięta od 1297 r. dla nowych ro-
dów. Władzę wykonawczą sprawował dożywotnio wybierany przez
Radę doża, wyposażony początkowo w bardzo szerokie kompetencje.
Stopniowo władza doży ulegała ograniczeniu. Od Xffi w. działał on
pod kontrolą Senatu, potem również Rady Dziesięciu - organu, który
przejął od Senatu sprawy z dziedziny bezpiecze11stwa pa11stwa, dy-
plomacji i finansów. Nowo wybrany doża musiał także zaprzysięgać
warunki, określające zakres jego władzy. Doża ponosił odpowiedzial-
ność majątkową za popełnione szkody lub nadużycia. Republika we-
necka stworzyła bardzo rozbudowany aparat administracyjny, szcze-
gólnie sprawny, zwłaszcza w policji i dyplomacji.
Znaczenie rozwiązań 177. Polityczna emancypacja miast włoskich, odwołująca się do
ustrojowych miast
włoskich
tradycji greckiej polis i okresu rept.1blika11skiego Rzymu, mimo bardzo
różllych rozwiąza11 ustrojowych, stosowanych w poszczególnych mia-
stach, niekiedy daleko odchodzących od starożytnej tradycji, miała
ogromne znaczenie dla rozwijania idei demokratyzowania ustrojów
pa11stwowych i propagowania instytucji republika11skich.
2. Ustrój pa,:zstw półwyspu Iberyjskiego
Proces 178. Półwysep iberyjski, dawna prowincja rzymska, od początków VI
reconquisty
wieku stanowił obszar paf1stwa Wizygotów. Pa11stwo wizygockie upa-
dło na początku VIII wieku pod naporem Arabów, jednak ekspansja
arabska nie objęła całego półwyspu i w północnej jego części powstało
kilka niewielkich pa11stewek chrześcija11skich. Podjęły one walkę o wy-
92
Ustroje innych pa,1stw średniowiecznej Europy
parcie Arabów (tzw. reconquistę), ale utrudniało ją utrzymujące się
rozdrobnienie feudalne, które dotknęło chrześcija11ską część półwyspu.
Trwająca kilka stuleci walka nie zlikwidowała rozbicia politycznego.
Wojnę ze wspólnym wrogiem, ale także między sobą, prowadziło Pięć
Królestw (los Cinco Reinos): Leon, Kastylia, Navarra, Aragonia (od
1137 r. połączona z hrabstwem Barcelony) oraz P01tugalia (hrabstwo
przekształcone w 1143 r. w królestwo). Proces zjednoczenia trwał długo
i zakoóczył się dopiero u schyłku XV w. po zdobyciu Granady i osta-
tecznym wyparciu Arabów z półwyspu (1492 r.). W procesie zjedno-
czeniowym decydującą rolę odegrały Iu-ólestwa Kastylii (które wcze-
śniej wchłonęło Leon) i Aragonii, które połączyły się w latach 1469-79
dając początek pa11stwu hiszpaóskiemu (w 1512 r. anektowano króle-
stwo Navarry). Odrębny byt paóstwowy zachowała Portugalia, stając się
szybko ważnym mocarstwem morskim.
179. Cechą charakterystyczną ustroju królestw półwyspu iberyj- Zakres władzy
królewskiej
skiego było utrzymywanie się silnej władzy królewskiej. Tron był
w praktyce dziedziczny (elekcja wchodziła w grę tylko w przypadku
wygaśnięcia dynastii), a król pełnił przede wszystkim funkcję wodza
(co zrozumiałe wobec trwającej bez ustanku wojny z Maurami).
W rezultacie rozwijająca się struktura lenna nie osłabiała władzy kró-
lewskiej, lecz dodatkowo wzmacniała więzy łączące rycerstwo z mo-
narchą. Pewnym wyjątkiem jest tutaj królestwo Aragonii, w którym
feudalizacja paf1stwa, po nadaniu wielkiego przywileju w 1283 r. dla
szlachty i miast, przybrała większy zasięg niż w pozostałych Iu-óle-
stwach. Królowie nie wywodzili też najczęściej swej władzy od Boga
czy ludu, lecz z praw przyrodzonych (sefioro natura[), co zapewniało
im także niezależność od Kościoła.
180. Wcześnie, bo już od drugiej połowy XII wieku, w króle- Kortezy, ich
uprawnienia i skład
stwach półwyspu iberyjskiego pojawiły się zgromadzenia stanowe,
(k01tezy). Podobnie, jak przedstawicielstwa stanowe w innych pa11-
stwach europejskich, wykształciły się one z rad królewskich uzupełnio­
nych reprezentantami rycerstwa i uprzywilejowanych miast, a do ich
tradycyjnych uprawnie11 należało uchwalanie podatków, przedstawianie
królowi skarg i petycji oraz ewentualnie elekcja władcy w przypadku
wygaśnięcia dynastii. Znaczenie kortezów w praktyce było jednak bar-
dzo zróżnicowane. W Kastylii, gdzie istniały już od 1188 r., ich rola
'była ograniczona i nie uległa zwiększeniu po ustanowieniu w 1301 r.
jednej reprezentacji dla Kastylii, Leonu i Galicji. W królestwie Aragonii
z kolei zgromadzenia stanowe, odrębne dla poszczególnych prowincji
pa11stwa (Aragonia, Walencja, Katalonia) miały od XIII stulecia większe
znaczenie, co oznaczało większą regularność ich zwoływania, jak rów-
nież realny wpływ na ustawodawstwo królewskie. K011ezy różniły się
także co do swego składu. W Kastylii zasiadali w nich przedstawiciele
93
 li. Pa11stwo w Średniowieczu Ustroje innych pa,1stw .fred11iowiecz.11ej Europy

duchowie11stwa, szlachty i miast, podczas gdy w królestwie Aragonii oporu. Istotne osłabienie władzy królewskiej na rzecz Rady Królestwa
kortezy tworzyli baronowie, szlachta i miasta. nastąpiło w okresie unii kalmarskiej (1397-1523).

183. Ważne miejsce w ustroju pa11stw skandynawskich zajmowa- Zgromadzenia

stanowe, skład
ły zgromadzenia stanowe. Warte podkreślenia jest to, że od samego i kompetencje
3. Ustrój pw1st1,v skandynawskich początku zasiadali w nich także przedstawiciele wolnego chłopstwa.
W Szwecji początków zgromadzenia stanowego można się doszu-
Kształtowanie się UH. Początek pa11stw skandynawskich (Szwecji, Danii, Norwegii) kiwać w zjeździe zwołanym w 1359 r. przez Magnusa Erikssona,
państw
przypada na X stulecie i wiąże się z przyjęciem chrześcija11stwa, a w w którym uczestniczyli członkowie Rady Królestwa oraz przedstawi-
skandynawskich
przypadku Danii także z odrzuceniem zwierzchnictwa Rzeszy. Pierw- ciele stanu chłopskiego, duchownego i reprezentanci miast. Pierwszy
szemu okresowi pa11stwowości towarzyszyły liczne podboje (przykła­ Rigsdag, obejmujący cztery stany, zebrał się w 1435 r. Uprawnienia
dowo rządy du11skie w Anglii w pierwszej połowie XI w.) oraz bezu- Rigsdagu nie były jasno określone, w praktyce jednak zajmował się on
stanne wojny domowe. Losy trzech paf1stw skandynawskich były też wszystkimi najważniejszymi sprawami w pa11stwie. W Danii wspo-
wzajemnie ściśle powiązane. W Szwecji i Norwegii rządziła przez mniany wyżej Dane/wf (istniejący od połowy XIII w.) miał charakter
wiele lat ta sama dynastia (Ynglingów), a od 1319 r. oba pa11stwa zjazdu wszystkich wolnych i w XIV stuleciu zastąpiony został przez
łączyła unia personalna. Unia kalmarska z 1397 r. zapewniła z kolei Radę Królestwa, zjazdy możnych i lokalne landstingi (wiece). Pierw-
dominację Danii w regionie, trwającą do 1523 r., gdy rządy w Szwecji szy stanowy sejm został zwołany w 1468 r. i składał się z trzech izb
objęła rodzima dynastia Wazów. (pierwszą tworzyli rycerze i prałaci, drugą - przedstawiciele miast,
trzecią - reprezentanci wolnych chłopów. Do jego kompetencji nale-
Władza królewska, 182. Od XIV w. państwa skandynawskie wchodzą w okres monar- żało uchwalanie podatków, ustawodawstwo, decydowanie o wojnie
jej zakres
i zasady sukcesji
chii stanowych. W Szwecji początki monarchii stanowej przypadają na i pokoju. Sejm du11ski nie był często zwoływany, przy jego pomocy
rządy Magnusa Erikssona (1316-1364) i wiążą się z uniwersałem kró-
udało się jednak królom drn1skim ograniczyć wpływy możnowładztwa
lewskim z 1346 r. uzależniającym nakładanie podatków nadzwyczaj- (zasiadającego w Radzie Królestwa).
nych od zgody stanów, w Danii - na czas panowania Waldemara IV
Atterdaga (1340-1375), który w 1360 r. zawarł pakt z poddanymi
(Lanc(freclen), określający prawa wolnych mieszka11ców królestwa.
Władza królewska w pa11stwach skandynawskich była początko­
wo dość mocna i wynikała z tradycyjnych uprawnie11 wodzowskich.
Jej słabością były nieuporządkowane zasady sukcesji tronu, co pro-
wadziło do wojen domowych i przejściowych podziałów pa11stwa.
W Szwecji tron cały czas pozostawał elekcyjny, w Danii początkową
dziedziczność ( opartą na regule patrymonialnej) zastąpiła w połowie
XIII w. elekcyjność, by pod koniec XIV w. powrócić do konstrukcji
monarchii dziedzicznej. W Norwegii natomiast tron przez cały czas
zachował charakter dziedziczny. Stopniowo jednak władza królewska
podlegała pewnym ograniczeniom. W Szwecji istotne znaczenie miał
tutaj przywilej z 1319 r. potwierdzający dotychczasowe prawa Szwe-
dów i zobowiązujący króla do ich przestrzegania, w Danii - wspo-
mniany wyżej Landfreden z 1360 r., w którym król Waldemar IV
przyrzekł zwoływać raz w roku Dane/wf (zjazd wolnych mieszkaf1ców)
i potwierdził nietykalność osobistą i majątkową wolnych poddanych.
Od połowy XIII w. (od wprowadzenia tronu elekcyjnego) królowie
du11scy zaprzysięgali przy okazji elekcji specjalnie w tym celu układa­
ne zobowiązania. Były one zmienne, ale stale powtarzały się w nich
elekcyjność tronu, współrządzenie z Radą Królewską oraz prawo

94
 Poclsu111owanie

związania urzędu z lennem (co w konsekwencji oznaczało dziedzi-

czenie urzędów). U schyłku średniowiecza elementy publicznoprawne
PODSUMOWANIE
·•·• zaczynają zdecydowanie dominować, m.in. poprzez umacnianie wła­
i} dzy królewskiej i rozbudmvywanie aparatu urzędniczego.
1. Pa11stwo we wczesnym średniowieczu traktowane było jak wła.;
sność (dziedzictwo) panującego rodu (patrimonium). Konsekwencją ta"'. 5. Zarząd pa11stwa na szczeblu centralnym sprawowany był po-
kiego podejścia był początkowo brak uregulowania zasad następstwa czątkowo z pomocą zgromadzonej na wiecu ludności (wojowników),
tronu w ramach dynastii (pa11stwo Franków). Z czasem o wyborze króla z czasem węższej grupy wielmożów, tworzących placita (J-Joftag w Niem-
zaczęli decydować wielmoże (zgodnie z regułą, wprowadzoną przez Ka- czech). Z placita wyłoniły się potem inne organy centralne (rada królew-
rola Wielkiego, że każdy musiał sobie wybrać swojego seniora). Elekcja ska, izba obrachunkowa, sądy centralne). Ważną rolę odgrywali także
w odniesieniu do tronu cesarskiego utrzymała się w Niemczech do ko11ca urzędnicy dworscy. Na szczeblu teryto1ialnym władzę sprawowali począt­
I Rzeszy, natomiast we Francji, w połączeniu z zasadą desygnacji (wska"'. kowo wyposażeni w przywileje i immunitety lokalni książęta i hrabiowie.
zania następcy przez panującego króla), doprowadziła do utrwalenia się W Anglii ich znaczenie ograniczał szeryf jako przedstawiciel króla
dziedziczności tronu. w hrabstwie, we Francji z czasem ograniczeniu władzy hrabiów służyło
tworzenie równoległej struktury urzędów komisarycznych z baliwami.
2. Od XII w. w coraz większym stopniu instytucja pa11stwa zaczyna
być postrzegana jako dobro wspólne. ,,Upublicznieniu" pa11stwa sprzyjało
pojawienie się przedstawicielstw stanov✓ych jako aktywnych uczestników
władzy, współpracujących, a niekiedy rywalizujących z władzą królewską.
Zgromadzenia stanowe, o różnym składzie, różnych kompetencjach
i różnym faktycznym udziale w rządzeniu, pojawiły się, praktycznie we
wszystkich pa11stwach Europy, poczynając od schyłku XIII wieku.
3. Charakterystyczną strukturą pa11stw Zachodu była struktura
lenna, zbudowana na osobistych więzach łączących seniora z wasalami
(wasalstwo), wspartych nadaniami ziemskimi (beneficźum). W niektó-
rych pa11stwach Zachodu struktura lenna była bardzo rozwinięta (Fran-
cja, Niemcy), co utrudniało sprawowanie przez władcę zwierzchnic-
twa lennego, w innych (jak Anglia czy Sycylia) król zachował kontro-
lę naci całym systemem lennym. System lenny mógł więc stanowić
podstawę organizacji pa11stwa (paf1stwo Franków, Anglia), mógł jed-
nał. także stać się czynnikiem decentralizującym (Francja, Niemcy).
We Francji królowie zdołali ostatecznie posłużyć się zwierzchnic-
twem lennym jako instrumentem umacniania swej władzy, w Niem-
czech natomiast rozbicie lenne doprowadziło do faktycznego usamo-
dzielnienia się poszczególnych terytoriów i utrzymało się w takiej
postaci aż do ko11ca I Rzeszy, tj. do początków XIX wieku.
4 .. Cechą charakterystyczną pa11stwa średniowiecznego było prze-
mieszanie elementów publicznoprawnych z elementami prywatno-
prawnymi. W drodze przywilejów i immunitetów królowie przekazali
swoim lennikom znaczną część uprawnie11 publicznych (np. w zakre-
sie sądownictwa), które wykonywane były z racji posiadanego lenna
i związanych z nim obowiązków wasala (a więc tytułu wynikającego
z umowy lennej). Łączenie władania lennem z funkcjami publicznymi
(urzędami) prowadziło do tzw. feudalizacji urzędów, czyli trwałego

96
 HI

PAŃSTWO W CZASACH NOWOŻYTNYCH

(DO KOŃCA XVIII WIEKU)
 Wprowadzenie

184. Przełom średniowiecza i czasów nowożytnych przyniósł rozprze- Nowe zadania

monarchy
str:zer11e111e się idei państwa traktowanego jako dobro publiczne. Do-
przykładem gruntowania się tej idei jest teoria statutowa, głoszona
wXV w. przez francuskich legistów. Kwestionowali oni patrymonialny
charakter państwa i podkreślali, że królestwo, jako dobro ogólne, ma
swój statut, który Ia-ól winien respektować. Sprawowanie władzy prze-
stało być postrzegane jako konsekwencja „posiadania" państwa i reali-
zowania zwierzchnictwa lennego, zaczęło natomiast stawać się obo-
'wiązkiem władcy. Zadania, które stawały przed monarchą zwiększyły
się w sposób zasadniczy. Król przestał być tylko wodzem i sędzią, stał
się administratorem i prawodawcą. Inaczej mówiąc w pojęciu władzy
czynnik panowania i dominacji ustępuje miejsca organizowaniu i zarzą-
dzaniu. W rezultacie władca musiał stawać się bardziej aktywnym legi-
slatorem, bowiem realizowanie tych nowych funkcji, wykonywanych
w imię dobra publicznego, wymagało aktywnego kształtowania stosun-
ków prawnych, a to oznaczało nie tylko umiejętne posługiwanie się
dotychczasowym prawem, ale przede wszystkim tworzenie nowego. Nie
bez powodu działający w XVI w. francuski prawnik, Jean Bodin, do
istoty suwerenności państwowej zaliczył stanowienie prawa. Stanowie-
nie prawa mogło być kompetencją nie tylko króla. W Anglii w dużym
stopniu dziedzinę tę przejął Parlament.
185. Państwo nowożytne charakteryzuje się odejściem od zdecen- Centralizacja
państwa
tralizowanej struktury władzy. Funkcja rządzenia, dotychczas ściśle
powiązana z władztwem lennym i będąca najczęściej rezultatem otrzy-
rr12m:ego przywileju lub immunitetu, zaczyna znajdować swe umocowa-
nie w woli suwerena. Już u schyłku średniowiecza rozwija się teoria
uznająca państwo za fikcyjną osobę prawną, która musi mieć swojego
_reprezentanta. Jest nim król, gdy chodzi o całe państwo, mogą być po-
słowie, gdy chodzi o reprezentację stanów lub terytoriów. Istotne jest to,
że państwo i monarchę zaczęto traktować jako odrębne instytucje.

186. Niemałą rolę w tym procesie odegrało także powstawanie Znaczenie

:tzw. monarchii narodowych, przeciwstawiających się Cesarstwu Nie- monarchii
narodowych
.mieckiemu i uniwersalistycznym ambicjom cesarzy. Cesarstwo, będące
spuścizną dawnego imperium rzymskiego, funkcjonowało jako odrębny

101
 III. Pa11stwo ,v cz.asach 11011'0:::ytnych(do ko,1ca XVIII wieku)
byt publiczno-prawny. Skuteczność walki o pełną niezależność od cesa
rza zależała więc nie tylko od gestów podkreślających zerwanie len
nych więzów z cesarzem, ale przede wszystkim od umiejętnego pod-
kreślania, że rządzona monarchia jest równorzędna Cesarstwu. Tego
typu argumentacja prowadziła do konkluzji, że monarchia, tak jak
Cesarstwo, ma publiczny charakter.
Absolutyzm 187. Wszystkie te procesy (centralizacja, traktowanie pa11stwa
jako dobra publicznego, osłabienie roli przedstawicielstw stanowych)
prowadziły do pojawienia się absolutyzmu, jako dominującej w Euro..:;
pie formy pa11stwa początków czasów nowożytnych. Absolutyzm
charakteryzował się koncentracją całej władzy w osobie monarchy.
,,Suwerenność jest niepodzielna jak punkt w geometrii", mówiono,
władca zatem nie dzielił się władzą z nikim, mógł jednak delegować
na innych konkretne uprawnienia. W praktyce ważną rolę odgrywał
niekiedy pierwszy minister, przejmując faktycznie rządy w pa11stwie
(Richelieu za Ludwika XIII we Francji, Olivares za Filipa IV w Hisz-
panii, książę Buckingham za Jakuba I w Anglii czy Oxenstierna przy
królowej Krystynie w Szwecji). ·•
Władzę absolutną monarchy uzasadniano teokratycznie (podkre-
ślając boskie pochodzenie władzy), szybko jednak z'aczęły się poja-
wiać także uzasadnienia utylitarne (eksponowanie osiągnięć władzy,
takich jak zapewnienie ładu, bezpiecze11stwa, pomyślności całego
społecze11stwa i indywidualnego szczęścia).
Dosl<onalenie 188. Rozbudowywanie funkcji organizacyjnych i zarządzających
fachowego aparatu
zarządzającego
paf1stwa pociągało za sobą konieczność przebudowania jego służb
administracyjnych. Pa11stwo publiczne charakteryzowało się więc
doskonaleniem aparatu zarządzającego, pojawieniem się w nim fa-•·
chowych urzędników wypierających dawnych wielmożów oraz orga-
nizowaniem pracy tych służb na sposób biurokratyczny, a więc z za-
chowaniem hierarchicznego podporządkowania i bardziej szczegółowego
określania zakresu kompetencji poszczególnych stanowisk. Dobrym
przykładem takiej ewolucji aparatu urzędniczego stała się Francja
XVI-XVIII stulecia.
Doktrynalne 189. Ważne zmiany w sposobie rozumienia i organizowania insty-
podstawy
funkcjonowania
tucji pa11stwa przyniosła epoka Oświecenia. Decydujący wpływ miała
państwa tutaj filozofia, odwołująca się do koncepcji prawa natury, znaczenia
i roli rozumu, prawa do szczęścia. Prawa natury traktowano jako nie-
zmienne i trwałe atrybuty człowieka, uznawano, że poszukiwanie szczę­
ścia jest naturalną skłonnością ludzi, zaś rozum dany został człowiekowi
po to, by mógł głębiej świat poznać i lepiej wykorzystać rządzące nim
prawa. Postulaty filozofów przekładały się na programy działania wład-
102
Wprowadzenie
i polityków. Wierzono dość powszechnie, że można tak zorgani-
zować pa11stwo, by podstawowe potrzeby ludzi zostały w nim zaspo-
kojone. Co więcej, uważano, że należy to do obowiązków rządzących.
W rezultacie organizacja pa11stwa oświeceniowego przeniknięta została
filozofią racjonalizmu i po raz pierwszy w tak wyraźny sposób pojawiły
się w niej akcenty ideologiczne. Spory o kształt pa11stwa, o kompetencje
jego organów, jak również konflikty międzypaństwowe traciły bowiem
swój dotychczasowy, bardzo spersonalizowany charakter (wojny dyna-
styczne, konflikty między wielkimi rodami) i zaczynały przybierać
kształt sporu ideologicznego, którego istotą stał się sposób realizacji
filozoficznych postulatów epoki.
190. Pa11stwo oświeceniowe było przede wszystkim monarchią. Monarchia
oświecona
Monarchowie doby Oświecenia uważali więc, że ich zadaniem jest
zracjonalizowanie organizacji państwa, tak by odpowiadała podsta-
wowym filozoficznym kanonom epoki. Dobrem nadrzędnym było
paóstwo i pomyślność jego mieszkatków, władza zaś legitymizowała
się poprzez umiejętne osiąganie tych celów. Król winien był zatem
być pierwszym sługą paóstwa i służyć dobru ogółu, przy czym to mo-
narcha, i tylko on, potrafił owo dobro określić i wskazać prowadzące
do niego drogi. Król działał z pomocą urzędników, którzy mieli kom-
petentnie i sprawnie wykonywać jego wolę oraz działać zgodnie
z prawem. Wymagało to dobrze zorganizowanego aparatu urzędni­
czego i uporządkowanego prawa. Stąd postulaty centralizacji i biuro-
kratyzmu (czyli fachowego spełniania urzędniczych obowiązków)
oraz kodyfikacji, które dominowały w myśleniu o organizacji pa{1-
stwa. Taką ścieżką podążali zwłaszcza władcy Prus i Austrii. To dla-
tego oba te pa11stwa zwykło się zaliczać do najlepszych przykładów
tzw. absolutyzmu oświeconego.
191. Inaczej rzecz się przedstawiała we Francji. Tam filozofia Specyfika Francji
Oświecenia, wobec wyraźnej stagnacji systemu, rodziła przede
wszystkim bardzo surową krytykę dotychczasowej organizacji i spo-
sobu rządzenia pa11stwem. Król i jego ministrowie (poza nielicznymi
wyjątkami) okazali się niezdolni do zaproponowania i przeprowadze-
nia ważniejszych zmian. W rezultacie postulaty reform pojawiały się
w znacznie większym stopniu poza dworem królewskim. Musiało to
doprowadzić do konfliktu między monarchią i. szerszą opinią pu-
bliczną, której wyrazicielem stały się zwołane w roku 1789 Stany
Generalne przekształcone wkrótce w Konstytuantę. Podstawowe do-
kumenty epoki, jak przede wszystkim uchwalona w sierpniu 1789 r.
Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela, wytyczyły inny kierunek
realizacji filozoficznych postulatów. Podmiotem władzy i siłą spraw-
czą dokonywanych w państwie zmian stał się suwerenny lud, a pod-
stawowym prawem, regulującym działanie pa11stwa - konstytucja.
103
 III. Pa11stwo w cz.asach nowo::.ytnych(do ko11ca XVIII wieku)

Monarchie 192. Jeszcze inaczej przebiegała ewolucja ustrojów pa11stw, które

przedstawicielskie,
miały charakter monarchii przedstawicielskich (Rzeczpospolita Oboj(
republiki
ga Narodów, Szwecja) lub parlamentarnych (Anglia). W monarchiacH
przedstawicielskich władza Ia-ólewska opierała się na umowie zawie
ranej ze stanami lub tylko stanem szlacheckim. To ta tradycja właśnie Ustrój Francji w okresie XVI-XVIII wieku
spowodowała, że wcześniej niż gdzie indziej znalazła tutaj zastoso--'
wanie idea konstytucji (Artykuły Henrykowskie, Konstytucja 3 Maja
w Polsce, konstytucje szwedzkie z 1721 i 1771 r.). ·
Szczególny okazał się rozwój pa11stwa brytyjskiego. Oświecenie na 1

terenie Wielkiej Brytanii miało swoją specyfikę, wyrażającą się w tym','

że w rozważaniach filozoficznych zwracano znacznie większą uwagę na
wątki empiryczne. Nie chciano więc zmieniać - w imię teoretycznych J. Uwagi lvstępne
koncepcji, importowanych z kontynentu - dobrze w praktyce funkcjonu::'
jącej organizacji państwa, opmtej na dominacji Parlamentu, istotnej
193. Okres XVI-XVIII stulecia dzieli się w dziejach Francji na wy- Umacnianie
ciągle roli monarchy i idei samorządności lokalnej. władzy królewskiej:
raźne dwie fazy. Cezurą są lata 1648-52, czyli wydarzenia związane
Na uwagę zasługują również Zjednoczone Prowincje Niderlan..: zwycięska rywalizacja
z frondą (nieudanym buntem książąt Francji wspieranych przez paryskie ze Stanami
dów, które zachowały do końca XVIII wieku charakter republiki. Generalnymi i wielką
,mieszcza{1stwo). Okres do 1648 r. to czas, w którym władza królew-
arystolcracją
ska we Francji podejmuje skuteczną walkę o pełnię władzy najpierw
ze Stanami Generalnymi, a następnie wielką arystokracją. Proces sys-
tematycznego umacniania władzy rozpoczął się wraz z rządami
Ludwika XI (1461-1483). Tendencji tej nie przerwał krótki epizod
związany ze Stanami Generalnymi, zwołanymi w roku 1484. Próba
reformy paóstwa i wzmocnienia pozycji Stanów zakoóczyła się (po-
dobnie jak wcześniej) niepowodzeniem. Rządy kolejnych Walezjuszy
(Karol Vlli, Ludwik XII, Franciszek I) były dość mocne i to mimo
kłopotów, jakie stanęły przed Franciszkiem I po klęsce pod Pawią
V'! 1525 r. Okres wojen religijnych (1555-1589) charakteryzowały
próby osłabienia władzy króla. Potężne rody magnackie dążyły do
' umocnienia swojej pozycji, niektóre z nich zgłaszały nawet pretensje
do tronu (Gwizjusze). Groźna była także próba nadawania apanaży
dla członków królewskiego rodu, gdyż mogło to prowadzić do po-
wtórnej decentralizacji paóstwa. Trudności te opanował Henryk IV,
który - jako pierwszy Burbon - objął rządy po tragicznej śmierci Hen-
~yka III, ostatniego Walezjusza. Opozycja magnacka była jednak
l1adal silna i dała o sobie znać w okresie rządów Ludwika Xlli. Kró-
}owi z pomocą kardynała Richelieu udało się zneutralizować wpływy
:>-;,arystokracji, jednak za czasów małoletniości Ludwika XIV, książęta
francji znowu podnieśli bunt. Z tej próby sił zwycięsko wyszedł król,
;ivspierany przez kardynała Mazariniego. W 1661 r. Ludwik XIV, po
śmierci Mazariniego, objął samodzielnie rządy w paóstwie eliminując
finitywnie wielką arystokrację z udziału we władzy.
194. Długie panowanie Ludwika XIV (1643-1715) to okres orga- Kryzys państwa
~izowania absolutnego państwa, rozbudowywania aparatu urzędniczego w XVIII wieku

105
 Ili. Pa11st1vo w czasach nowo:::ywych(clo ko,ka XVIII wieku)
i rozwijania fiskalizmu pafistwowego. Rządy Ludwika XV (1715-1773)
stanowiły kontynuację tej polityki, ale zarazem oznaczały pogłębienie
kryzysu finansowego pa11stwa. Przyczynił się do tego nieudany ekspe-
ryment Johna Lawa, szkockiego finansisty zarządzającego skarbem
w czasach rządów Filipa Orlea11skiego, regenta podczas małoletności
Ludwika XV. Z finansowych kłopotów francuskiej monarchii absolutnej
nie udało się już wybrnąć. Próby podejmowane przez Ludwika XVI
okazały się nieskuteczne. Konieczna była bardziej zasadnicza reforma
paóstwa, a tej król nie miał odwagi przeprowadzić. Zwołane ostatecznie
w 1789 r. Stany Generalne przekształciły się w Konstytuantę i rozpoczę­
ły z królem zwycięską walkę o władzę w paóstwie.
2. Władza królewska
Umocnienie 195. Definitywne wyeliminowanie Stanów Generalnych z życia poli-
władzy królewsl<iej
tycznego Francji dało królowi pełnię władzy w państwie. System
dwuwładzy, który - mimo słabości przedstawicielstwa stanów - funk-
cjonował jednak w poprzednim okresie, został zastąpiony systemem
władzy jednej osoby. Centralizacji władzy sprzyjała ri'owa ideologia,
wypracowana przez legistów i rozwijana przez następne pokolenia
prawników (takich, jak np. Jean Bodin). W myśl tej doktryny monarcha
stał się uosobieniem suwerenności pafistwowej, zaś za istotę suweren-
ności zaczęto uważać funkcję prawodawczą. Król stał się więc przede
wszystkim legislatorem, choć nie przestał oczywiście być jednocze.:
śnie sędzią i naczelnym wodzem. Rosło znaczenie funkcji administra-
cyjnych, wykonywanych przez władcę. Rządzenie krajem zaczęło być
pojmowane jako swego rodzaju obowiązek monarchy, wymagający
dobrego przygotowania i przyzwoitych kwalifikacji. Zmieniały się
więc zadania monarchy: nie tylko wojował i sądził, ale także zarzą­
dzał, administrował. Nie bez powodu Ludwik XIV zatytułował swe
pamiętniki „Rozważania o rzemiośle królewskim".
Stosunki między 196. Umocnieniu władzy królewskiej sprzyjało także uzależnienie Ko-
Kościołem
ściołaod monarchy. Na mocy układu z Bolonii z 1516 r., zawmtego między
i monarchą:
układ w Bolonii Franciszkiem I i papieżem Leonem X, król uzyskał decydLtjący głos w obsa-
dzie biskupstw. Papież mógł co prawda zakwestionować nominacje kró-
lewskie, ale w praktyce tego nie robił. W zamian kler francuski miał płacić
daniny papieżowi, ale jednocześnie prawo do ściągania takich danin od
kleru uzyskał także król. W okresie obowiązywania edyktu nantejskiego
(1598-1685) król był również głową kościoła kalwióskiego (hugenotów).
Spadel< znaczenia 197. Na systematyczny wzrost znaczenia władzy monarszej wpływ
arystokracji
miał także powolny spadek znaczenia wielkiej arystokracji. Stopniowo
106
Ustrój Frcmcji w okresie XVI-XVIII wieku
ją z życia politycznego, pozostawiając jeszcze przez jakiś
czas funkcje kościelne i wojskowe, ale i te z czasem zostały podporząd­
kowane królowi. Rosła rola szlachty urzędniczej (noblesse de robe),
wypierającej dawną szlachtę (noblesse cl'epee): w połowie XVII wieku
już prawie 4 tys. urzędów dawało szlachectwo, choć niekiedy dopiero
po kilku pokoleniach. Od czasów Ludwika XIV arystokracja przebywa-
ła w bezpośrednim otoczeniu króla, na dworze w Wersalu. Pędziła
dworskie życie pod czujnąkontrolą władcy.
198. Władza króla we Francji podlegała jednak pewnym ograni- Ograniczenie władzy
czeniom. Po pierwsze, funkcjonowały tzw. prawa fundamentalne
Królewskiej: prawa
fundamentalne
monarchii, do których zaliczano reguły sukcesji tronu, niepodzielność i prawo remonstracji
parlamentów
domeny królewskiej, potem także wymóg, by król był katolikiem.
Istota tych praw polegała na tym, że nawet król, choć obdarzony
przymiotem władzy suwerennej, nie mógł tych praw zmienić. Po dru-
gie, ograniczeniem uprawnie11 królewskich stały się kompetencje par-
lamentów (pod koniec monarchii absolutnej było ich we Francji 16,
choć bez wątpienia najważniejsze znaczenie i największy zasięg miał
Parlament paryski). Otóż parlamenty we Francji wywalczyły sobie
prawo tzw. remonstracji, czyli odesłania ordonansu królowi w celu
dokonania w nim niezbędnych poprawek. Prawo to wzięło się z prak-
tyki rejestrowania przez Parlament nowych ordonansów królewskich.
Praktyka ta miała początkowo funkcję wyłącznie informacyjną, cho-
dziło bowiem o to, by przez fakt rejestracji ordonansu uczynić pu-
blicznym fakt jego wydania. Z czasem parlamenty zaczęły wykorzy-
stywać to formalne uprawnienie do kontrolowania merytorycznej
zawartości aktów królewskich. Ostz.teczny głos należał do króla, który
mógł przybyć osobiście do Parlamentu i tam, zasiadając na tzw. łożu
sprawiedliwości (lit de justice) podyktować sędziom tekst nowego
prawa. W drugiej połowie XVIII wieku parlamenty uczyniły z prawa
remonstracji narzędzie walki z władzą królewską. Usiłowały nawet
(bez powodzenia) doprowadzić do tego, by prawo remonstracji uznać
za kolejne prawo fundamentalne monarchii.
3. System organów centralnych
199. Król wykonywał swoje uprawnienia przy pomocy rozbudowują­ Znaczenie
urzędów
cego się aparatu urzędniczego. Silna władza królewska potrzebowała komisarycznych
· dobrze zorganizowanych służb pa11stwa, działających w sposób moż­
· liwie jednolity. Dlatego cechą administracji pa11stwa absolutnego stał
się centralizm, jasno określający zasady podporządkowania poszcze-
gólnych urzędników oraz biurokratyzm, który oznaczał wprowadzanie
· pragmatyk służbowych i wymaganie odpowiedi1ich kompetencji od
107
 Ilf. Pm1stwo w cz.asach nowo::.ytnych(do ko11ca XVIII wieku)
służb pa11stwowych. Wprowadzanie tych zasad we Francji było utrud""
nione istnieniem wielkiej liczby urzędów nieusuwalnych, przypisai
nych konkretnym rodom. Sytuację komplikowała także, wprowadzona
za czasów Henryka IV na dużą skalę możliwość kupowania niektó-::
rych urzędów. Praktyka ta, wynikająca z potrzeb finansowych monari•
chii, ułatwiała dostęp do urzędów ludziom niekompetentnym i niekiedy'
przypadkowym. W połowie XVII wieku, kiedy monarchia francuska'
przystąpiła do porządkowania spraw zarządu pa11stwa, trzeba było na
większą skalę sięgnąć po tzw. urzędników komisarycznych, którzy
wykonywali określone zadania na podstawie odrębnego upoważnienia
królewskiego (commission). Posługiwanie się urzędnikami komisa-. ·
rycznymi pozwalało neutralizować znaczenie dawnych urzędów, które
w ten sposób stawały się coraz bardziej urzędami tytularnymi. ·
Urzędykolegialne: 200. Na szczeblu centralnym pa11stwa główną rolę odgrywała
Rada Stanu, Rada
Depesz,
Rada Królewska, będąca kontynuacją dawnej Curia Regis. Jej skład •.•
Rada Finansów ustalił się ostatecznie za czasów Ludwika XIV, gdy przestali być za-
praszani do udziału w niej książęta krwi i parowie Francji. Z Rady
Królewskiej wyłoniły się 4 rady: Rada Stanu, Rada Depesz, Rada
Finansów i Rada Stron Procesowych. W XVIII wieku przez jakiś czas
funkcjonowała także Rada do spraw handlowych, któi·a miała funkcje
wyłącznie doradcze.
Rada Stanu (zwana niekiedy Tajną Radą lub Wysoką Radą) roz..:
patrywała sprawy zagraniczne, zawieranie przymierzy, wypowiadanie
wojen, a także sprawy wewnętrzne o szczególnej wadze. Jej skład był
najczęściej siedmioosobowy: wchodzili do niej sekretarze stanu, kon-
troler finansów, kanclerz. Radzie przewodniczył król.
Rada Depesz (Sprawozda11) zajmowała się sprawami administra-
cji wewnętrznej. Orzekała w sprawach spornych z zakresu administra-
cji bądź jako instancja odwoławcza od zarządze11 intendentów, bądź
jako pierwsza instancja. W jej skład wchodzili sekretarze stanu, kanc-
lerz oraz powoływani przez króla radcowie, w sumie 10-12 osób.
Rada Finansów ustalała wysokość należnych podatków oraz do-
konywała ich repartycji na poszczególne okręgi. Wypowiadała się
także w zakresie podatków pośrednich. Miała poza tym pewne
uprawnienia sądowe jako instancja odwoławcza od podatkowych
rozstrzygnięć intendentów. Główną rolę odgrywał w radzie generalny
kontroler finansów, poza nim w radzie zasiadali kanclerz i radcowie.
W wymienionych trzech radach król mógł wydawać postanowie-
nia (tzw. postanowienia w radzie - arrets de conseil), które nie podle-
gały rejestracji w Parlamencie.
RadaStron 201. Rada Stron Procesowych (zwana także Radą Prywatną) była
Proc;r~:~Y;;li!~ przede wszystkim sądem kasacyjnym i orzekała w przypadku naru-
szenia prawa materialnego, błędnej wykładni prawa lub uchybienia
108
Ustrój Francji w okresie XVI-XVIII wieku
przepisom formalnym. W takim przypadku rada nie podejmowała
merytorycznego rozstrzygnięcia, lecz przekazywała sprawę właści­
wemu sądowi. Rada rozpoznawała również spory kompetencyjne
między poszczególnymi sądami i urzędami. Radzie Stron Proceso-
wych przewodniczył kanclerz, a poza nim zasiadali w niej sekretarze
stanu oraz 30 radców, rekrutujących się ze szlachty rodowej i urzędni­
czej a także duchowie{1stwa.
202. Oprócz organów kolegialnych w aparacie administracji cen- Urzędy
jednoosobowe:
tralnej działali także ważni urzędnicy jako organy jednoosobowe. Zali-
kanclerz
czyć do nich należy kanclerza, generalnego kontrolera finansów
i sekretarzy stanu. Inne dawne urzędy, jak konetabl czy admirał straciły
znaczenie. Kanclerz był tradycyjnym, wywodzącym się jeszcze z cza-
sów średniowiecza, urzędnikiem dworskim zawiadującym kancelarią.
W okresie monarchii absolutnej kanclerz f01malnie przewodniczył wszyst-
kim sądom, natomiast kontrola wychodzących z kancelarii pism trakto-
wana była jako funkcja dodatkowa, specjalnie zlecana kanclerzowi.
,Zdarzało się więc, że królowie powierzali tę funkcję innym osobom.
203. Od czasów Henryka IV pojawił się urząd zawiadujący fi- Generalny
nansami monarchii i dbający o jej dochody. Urzędem tym był nadin- kontroler finansów
tendent finansów. Jego pozycja i uprawnienia systematycznie rosły.
Ludwik XIV, obawiając się zbyt dużej samodzielności nadintendenta,
zlikwidował ten urząd, tworząc w to miejsce urząd generalnego kon-
trolera finansów. Generalny kontroler finansów sprawował kierownic-
two nad administracją skarbową, zajmował się przemysłem, handlem,
komunikacją, rolnictwem. Pełnił więc rolę swoistego ministra gospo-
darki pa11stwa. Pierwszym generalnym kontrolerem finansów, miano-
wanym przez Ludwika XIV, był Jean-Baptiste Colbert.
204. Sekretarze stanu wywodzili się z dawnych urzędników kan- Sekretarze stanu
celarii królewskiej. Wraz z komplikowaniem się zada{1 kancelarii
pojawiła się potrzeba zlecania konkretnych funkcji poszczególnym
urzędnikom, gdyż kanclerz nie był w stanie wypełnić sam wszystkich
obowiązków. Z czasem niektórzy z nich otrzymywali stałe pełnomoc­
nictwa do kierowania określonym działem kancelarii. Jednocześnie
słabła rola kanclerza jako kierownika kancelarii, a w konsekwencji
owi umocowani urzędnicy stawali się samodzielnymi kierownikami
,pa11stwowych agend. Byli całkowicie zależni od króla, który mógł ich
odwołać w każdej chwili. Ich liczba zmieniała się, ale ostatecznie
wykrystalizowały się cztery urzędy sekretarzy stanu. Każdy sekretarz
stanu zajmował się określoną dziedziną spraw (sprawy marynarki
ikolonii, wojny, sprawy zagraniczne oraz sprawy dworu królewskiego
/i wyzna11), a jednocześnie nadzorował działanie administracji na okre-
ślonej części obszaru pa11stwa. Ich zakres kompetencji opierał się więc
• na kryterium rzeczowo-terytorialnym.
109
 Ili. Pa/1stwo w czasach nowo:::.ytn.ych(do ko11Ca X\1/II wieku)
4. Administracja lokalna
Intendenci królewscy 205. W początkowym okresie monarchii absolutnej pojawił się na
szczeblu lokalnym urząd gubernatora. Wykonywał on swe funkcje
obszarze prowincji, obejmującej kilka baliwatów. Baliw, będący pod-
stawowym urzędnikiem lokalnym w dobie monarchii stanowej zaczął
tracić swe znaczenie i jego kompetencje ograniczyły się z czasem do
funkcji sądowych. Gubernatorzy rekrutowali się jednak z szeregów
miejscowej arystokracji, dlatego dość szybko królowie zaczęli ograni-
czać ich rolę. W czasach Ludwika XIV gubernatorzy przebywali na
dworze w Wersalu i musieli otrzymywać specjalne zezwolenie od
króla na udanie się do własnej prowincji. Ich zadania przejęli nato..:
miast urzędnicy komisaryczni, zwani intendentami królewskimi.
Do kompetencji intendentów należały sprawy szeroko rozumianej
administracji, w tym także sprawy skarbowe. W ramach okręgów,
zwanych generalites, zajmowali się oni między innymi ściąganiem
podatków, wydawali orzeczenia w sprawach administracyjnych
(w tym dotyczących porządku publicznego) i podatkowych. Od ich
rozstrzygnięć można się było odwoływać do Rady Depesz lub Finan-
sów. Intendenci (w liczbie 30) podlegali bezpośrednio królowi i byli
przez niego mianowani i odwoływani. W praktyce kontrolę nad ich
działaniami sprawowały odpowiednie rady królewskie. Ich pomocni-
kami, działającymi na niższym szczeblu byli tzw. subdelegaci.
Początki 206. System administracji lokalnej, opartej na urzędach intendenta
administracji
zespolonej
i subdelegata, okazał się bardzo sprawny i stał się punktem odniesienia
do organizowania w przyszłości administracji zespolonej, tzn. takiego
systemu, w którym wszystkie (lub znakomita większość) kompetencje i
zadania administracji skoncentrowane są w jednym pionie administra-
cyjnym, podporządkowanym władzom centralnym. Do doświadcze11
tego systemu nawiązał potem Napoleon I, wprowadzając w ramach
swojej reformy administracji urzędy prefekta i podprefekta, przypomina-
jące w znacznym stopniu intendenta i subdelegata.
Słabość 207. Nie udało się natomiast monarchii francuskiej stworzyć jed-
administracji
skarbowej
nolitej, centralistycznej administracji skarbowej. Mimo pewnych
reform, jak np. powołanie jeszcze na początku XVI w. skarbników
generalnych, będących połączeniem funkcji królewskich skarbników
i stanowych generałów finansów, nadal utrzymywał się w tym zakre-
sie dualizm, zwłaszcza tam, gdzie zachowały się stany prowincjonalne
(repartycją podatków zajmowały się tam tzw. elekcje stanowe, choć
ich składy były teraz powoływane przez króla). Pewne działania po-
110
Ustrój Francji w okresie X\fl-XVIII wieku
rządkujące podejmowali też intendenci królewscy, którzy nadzorowali
pracę skarbników generalnych w tzw. okręgach generalnych. Sku-
teczność egzekucji podatków próbowano poprawić wydzierżawiając
ich pobór specjalnym dzierżawcom generalnym, którzy płacili roczny
czynsz do skarbu królewskiego i ponosili odpowiedzialność majątko­
wą za rzetelne wykonywanie obowiązków. Do kofica monarchii abso-
lutnej administracja skarbowa pozostawała więc bardzo skompliko-
waną strukturą, co nie pozostawało bez wpływu na stan finansów
publicznych pa11stwa.
5. Sądownictwo
208. Podstawową zasadą wymiaru sprawiedliwości monarchii abso- Monarcha jako
najwyższy sędzia
lutnej było uznanie króla za jedynego sędziego. Monarchia absolutna
doprowadziła więc do powrotu dawnej średniowiecznej reguły, w myśl
której władza oznaczała między innymi (w średniowieczu przede
wszystkim) sprawowanie sądów. Przypomnijmy, że kompetencję tę
monarcha przekazywał następnie w drodze przywilejów i immunite-
tów swoim wasalom. Od schyłku XIII w. jednak królowie francuscy,
w imię publicznego charakteru władzy pa11stwowej podjęli działania
zmierzające do odzyskania dawnych sądowych uprawniefi. Zmieniło
się więc uzasadnienie władzy sądowej króla (dawniej wynikała ona ze
zwierzchnictwa lennego i bannusu królewskiego, teraz jej podstawą
stała się idea suwerenności skupionej w osobie władcy), nie zmienił
się natomiast jej zakres.
209. Król nie sprawował oczywiście całego sądownictwa osobiście. Sądownictwo
delegowane
Działał za pomocą specjalnie umocowanych urzędników i sędziów,
którzy sprawowali sądy w imieniu króla i orzekali z jego delegacji.
Dlatego system tego sądownictwa określamy mianem sądownictwa
delegowanego. Sprawy, w których król sprawował sądy osobiście lub
w Radzie Stron Procesowych, należały do tzw. sądownictwa zastrze-
żonego. Poza tym istniało jeszcze sądownictwo patrymonialne, wyko-
nywane przez panów feudalnych w stosunku do poddanego chłopstwa.
Było ono jednak ograniczone i poddane ścisłej kontroli sądów królew-
skich. Zachowało się także w ograniczonym zakresie sądownictwo
kościelne i miejskie.
Sądem najniższej instancji były sądy prewotalne. Orzekały one
w drobnych spra~ach, przeważnie natury porządkowej i właściwe
były dla ludności nieszlacheckiej. Były także instancją odwoławczą od
sądów patrymonialnych. Sądem odwoławczym od wyroków sądów
prewotalnych były sądy baliwalne, sprawowane przez baliwów. Były
one poza tym sądami właściwymi dla spraw szlachty. Sądami odwo-
111
 III. Pa,istwo w czasach 1101vo:::yt11ych(do k011ca XVIII wieku)
ławczymi od sądów baliwalnych były sądy prezydialne, które jedno„
cześnie orzekały jako pierwsza instancja w ciężkich sprawach krymi,:-
nalnych (np. o rozbój). Od sądów prezydialnych można było apelować1)
do parlamentów, przy czym Parlament paryski obejmował swoją ju-
rysdykcją 2/3 terytorium kraju. W przypadku naruszenia prawa prze
sąd pozostawała jeszcze możliwość zwrócenia się o kasację do Rady
Stron Procesowych.
Funkcjonowało także sądownictwo delegowane do spraw spe.:,
cjalnych. Sądami takimi były np. sądy skarbowe (z Izbą Obrachunkową
i Radą Finansów), sądy admiralskie (rozpoznające sprawy z zakresu
handlu morskiego), sądy leśne czy sądy konsularne (zajmujące się
sprawami handlowymi).
Niektóre urzędy sędziowskie można było kupić. Należał do nich
np. urząd prewota oraz urząd radcy parlamentu. Urzędy sędziowskie
były niekiedy dziedziczone w rodach mieszcza11skich. Utrudniało to
królowi kontrolę nad wymiarem sprawiedliwości (mógł tylko wykupić
urząd), ale jednocześnie dawało sęd;-~iom pewną niezależność.
Sądownictwo 210. Sądownictwo zastrzeżone przybierało rozmaitą postać. Kie-
zastrzeżone
rowane do króla prośby o sprawiedliwość rozstrzygane były w formie
tzw. placetu. Król mógł także wystawiać listy piecźętne (lettres de
cachet), na mocy których każdego można było osadzić w więzieniu,
Królowie francuscy nadużywali przez jakiś czas tej formy ferowania
sprawiedliwości, wskutek czego listy pieczętne (i Bastylia jako wię­
zienie, gdzie internowano pozbawionych w tym trybie wolności) stały
się symbolem nadużyć władzy monarszej. Do innych form sądownic­
twa zastrzeżonego zaliczyć trzeba możliwość ewokacji przez króla
dowolnej sprawy przed własny sąd, listy committimus, polecające
rozpoznanie danej sprawy konkretnemu sądowi, sądy komisarskie,
czyli rozpoznawanie sprawy przez specjalnie w tym celu powołany
sąd. wreszcie kasację wyroku (w Radzie Stron Procesowych) i prawo
łaski, wypełniane przy pomocy listów sądowych.
112
Ustrój Angm w okresie rządów Tudorów
i Stuartów (XV-XVH w.)
Uwagi wstępne
Zwykło się określać okres rządów dynastii Tudorów i Stuar- Charakterystyl<a
tzw. absolutyzmu
tów mianem absolutyzmu. Nie ulega wątpliwości, że okres ten
angielskiego
charakteryzował się silną władzą królewską, ale też nie należy
zapominać, że nadal funkcjonował Parlament, praktycznie w takim
samym składzie, zaś administracja centralna pozostawała w zasad-
niczej części nie zmieniona w stosunku do poprzedniego okresu.
Trzeba także przypomnieć, że administracja lokalna nadal zacho-
wywała charakter samorządowy. Trudno w tej sytuacji mówić
Oabsolutyzmie.
Okres wzmocnienia władzy królewskiej trwał w Anglii krótko.
Czasy pierwszych Tudorów (Henryka VII, 1485-1509 i Henryka
• VIII, 1509-1547) wypełniło systematyczne odbudowywanie autory-
tetu władzy monarszej. Osiągnęła ona swoje apogeum w okresie
i~ządów Elżbiety I (1558-1603). Jednak panowanie Jakuba Stuarta
(1603-1625) pokazało, że władzy królewskiej brak dobrze zorgani-
zowanego biurokratycznego zaplecza i szerszego społecznego po-
parcia. Próba rządów bez Parlamentu, podejmowana zarówno przez
{'Jakuba I, jak i przez Karola I (1625-1649), wcale nie była dowodem
silnej władzy króla, lecz raczej wyrazem obaw przed możliwościami
j uprawnieniami obu izb. Od początku lat czterdziestych XVII w.
państwo angielskie przeżywało poważny kryzys, który pogrążył kraj
w wojnie domowej i zakończył się uwięzieniem i skazaniem na
~mierć Karola I Stuarta. Po krótkotrwałych rządach Cromwella na-
~.tąpiła restauracja rządów Stuartów. Usiłowali oni przywrócić absolu-
tyzm i panowanie religii katolickiej, co wywołało rewolucję angielską,
~tóra przyniosła Anglii zasadnicze zmiany ustrojowe, czyniąc z nich
.'-\'ZÓr naśladowany przez·inne państwa europejskie.
113
 Ili. Pa11stwo li' czasach no1110::::yt11yc/1( do ko,,ca XVIII wieku)
2. Władza królewska
Wzmocnienie 212. XVI w. przyniósł Anglii wyraźne wzmocnienie władzy królewJ
władzy królewskiej:
skiej. Wojna Dwóch Róż, w wyniku której objął rządy Henryk VII,
Akt o Supremacji
i Akt zdziesiątkowała dawną arystokrację. Utraciła ona w definitywny sposób
o Proklamacjach
swoje miejsce w pa11stwie. Nowa arystokracja wyłoniła się spośród
rodów oddanych królowi, które swój awans zawdzięczały wyłącznie
monarsze. Szybki rozwój gospodarczy, którego areną stała się Anglia
w XVI w. sprzyjał także budowaniu porozumienia między królem
a średnią szlachtą oraz mieszcza11stwem, reprezentowanymi w Parła„
mencie. Silna władza królewska zyskiwała zatem aprobatę obu izb
Parlamentu.
W 1534 r. Henryk Vili wydał Akt o Supremacji, oznaczający
rwanie więzów z papiestwem i ufundowanie własnego kościoła angli-
ka11skiego, którego głową został sam król. Pozwoliło to królowi przejąć
majątki Kościoła katolickiego oraz licznych zakonów.
W 1539 r. parlament wydał Akt o Proklamacjach (Act of
Proclamation.) przyznający królowi prawo wydawania rozporządze11
z mocą ustawy. Nie było to jednak upoważnienie blankietowe. Parla-
ment w swojej ustawie wyraźnie zaznaczył, że król nie może zmieniać
w trybie rozporządzeó dotychczasowego ustawodawstwa Parlamentu,
oraz że działania jego powinny pozostawać w zgodzie z prawami
i zwyczajami hólestwa.
Sąd Izby 213. Z Rady Królewskiej wyłoniły się dwa kolejne sądy, które
Gwiaździstej
i Sąd
stały na straży mocnej władzy królewskiej: Sąd Izby Gwiaździstej
Wysokiej Komisji
i Sąd Wysokiej Komisji. Sąd Izby Gwiaździstej (powstały jeszcze
w 1487 r.) miał karać wszelkie objawy nieposłusze11stwa wobec
króla. W ten sposób król zyskał narzędzie do egzekwowania posłu­
sze11stwa wobec rozporządze11, wydawanych na podstawie ustawy
z 1539 r. oraz do poskromienia buntów starych rodów feudalnych.
Sąd Izby Gwiaździstej (nazwa pochodzi od pomalowanego w gwiazdy
sklepienia komnaty, w której odbywały się jego posiedzenia) funk-
cjonował jako sąd nadzwyczajny, pierwszej i zarazem ostatniej
instancji, bez udziału przysięgłych i z uproszczoną procedurą o cha-
rakterze inkwizycyjnym. Sąd Wysokiej Komisji, powołany przez
Elżbietę I, miał wyrokować w sprawach przeciwko religii. Przed
tym sądem także obowiązywała odmienna procedura, a zapadłe
wyroki były ostateczne. W ten sposób król zyskiwał szczególne
narzędzie jako głowa Kościoła anglika{1skiego. Miało to istotne
znaczenie wobec rosnącej popularności religii kalwi11skiej, zwanej
w Anglii purytanizmem. Funkcjonowanie obu tych sądów nadzwy-
114
Ustrój Anglii w okresie rządów Tudorów i Stuartów (XV-XVI/ 1v.)
wywoływało niezadowolenie wśród ludności i zarzuty
naruszania odwiecznych praw Anglii, dających każdemu wolnemu
mieszka11cow1 królestwa prawo do sądu w obecności przysięgłych.
Dlatego w okresie narastającego konfliktu między królem i Parla-
mentem w latach dwudziestych i trzydziestych XVII w., stały się
one obiektem szczególnie zajadłej krytyki. Ostatecznie Sąd .Izby
Gwiaździstej i Sąd Wysokiej Komisji zostały zniesione w 1641 r.,
a więc w początkowym okresie rewolucji angielskiej.
214. Nakładanie podatków pozostawało nadal kompetencją Par- Pożyczki
królewskie
lamentu. Królowie angielscy, by uniezależnić się finansowo od obu
izb, zaczęli stosować procedurę zaciągania obligatoryjnych pożyczek
u swych poddanych. Pożyczka była obowiązkowa, więc wszyscy mu-
sieli wspierać hólewską kasę, a ze spłatą zobowiąza11 przez króla
różnie bywało.
3. Organizacja zarządu pal1.stwa
215. Sto kilkadziesiąt lat wzmocnionej władzy królewskiej nie zdołało Tajna Rada
i sekretarze stanu
zasadniczo przebudować administracji pa11stwa. Nadal podstawowym
organem wykonawczym Ia-óla pozostawała Rada Królewska, w której
zaczęli jednak dominować fachowcy, wypierając dawne możnowładz­
two. Od czasów Henryka VID rada ta zaczęła nosić nazwę Tajnej Rady
(Privy Council). W skład rady wchodzili także dygnitarze królewscy,
tacy jak Lord Kanclerz czy Kanclerz Szachownicy. Szczególne znacze-
nie odgrywali w radzie sekretarze stanu. Wywodzili się oni, podobnie
jak sekretarze stanu we Francji, ze skromnych urzędników kancelaryj-
nych. W Anglii było ich dwóch, przy czym podział funkcji między nimi
opierał się na kryterium terytorialnym. Do kompetencji jednego należały
sprawy administracji północnych hrabstw Anglii, sprawy kolonii pół­
nocnych, czyli ameryka11skich i korespondencja dyplomatyczna z pół­
nocnymi hajami europejskinli Uak np. z Rzecząpospolitą czy Księ­
stwem Moskiewskim), do drugiego zaś sprawy administracyjne hrabstw
południowych, sprawy kolonii angielskich w Azji i Afryce oraz lmre-
spondencja z krajami południowymi Uak Francja czy Hiszpania). Powoli
praca sekretarzy nabierała coraz bardziej zbiurokratyzowanego charak-
teru, proces ten jednak - zahamowany wojną domową i rewolucją -
nigdy nie przybrał takich rozmiarów jak we Francji.
Bez zmian pozostawał samorząd w hrabstwach i miastach. Wo-
bec konfliktów, jakie dotknęły Anglię w XVII w. samorząd ten dał
szlachcie i mieszcza11stwu angielskiemu organizacyjne zaplecze do
walki z monarchią.
115
 Ili. Pa11stwo w cz.asach nowo:::ytnych(do ko,ka X\llll wieku)
4. Parlament
Skład Parlamentu 216. Jedną z cech okresu rządów
Tudorów i Stuartów było to, że mi-
za Tudorów
mo umacniającej się władzy królewskiej, Parlament nadal funkcjono~,"
wał. Nie zmieniła się też jego struktura, choć w izbie wyższej pojawili
się nowi lordowie, dawnych biskupów katolickich zastąpili biskupi
anglikaóscy, a wobec likwidacji klasztorów zniknęli z niej opaci.
W izbie niższej w miejsce dawnej szlachty pojawiła się nowa szlachta
(new gentry), wiążąca swoją przyszłość z prowadzeniem rozmaitych
przedsiębiorstw i mieszczat1stwo zainteresowane ekspansją koloniał..:
ną. Dla wszystkich tych grup silna władza królewska wydawała się
atrakcyjna, dlatego też parlament ściśle współpracował z królem.
Udział Parlamentu 217. Henryk VIII zwoływał Parlament często; w ostatnim okresie
w rządach
jego rządów, w latach 1536-1547 Parlament zbierał się corocznie
i przygotowywał wiele ustaw. Wielką aktywność przejawiała w tym
czasie Izba Lordów, która na ponad 350 projektów nowych ustaw
wniesionych do Parlamentu zainicjowała uchwalenie ponad 180. Wai·.:C
to także przypomnieć, że to właśnie w ostatnim okresie rządów Hen-
ryka VIII pojawiły się przepisy chroniące nietykalność poselską
i dające posłom immunitet. Jednocześnie trzeba dodać, że Parlament
służył królowi do pozbywania się niewygodnych dygnitarzy, uchwala-
jąc - gdy król sobie tego życzył - stosowny act of atteinder. Elżbieta I
w czasie swego długiego panowania zwołała Parlament tylko 10 razy'.
Stuartowie natomiast próbowali rządzić bez Parlamentu; Karol I nie
zwoływał izb przez 11 lat, ustawy wydawał samodzielnie, a potrzebne
fundusze próbował zbierać w drodze przymusowych pożyczek. Wobec
takiej postawy władcy Parlament i jego posłowie stawali się powoli
ośrodkiem opozycji wobec króla. Postulaty Parlamentu koncentrowały
się przy tym na przypominaniu królowi o prawach, jakie Parlament
już sobie wywalczył i na nawoływaniu do ich respektowania.
· · na zasadzie zwierzchnictwa lennego królowi polskiemu i stały się
116
Ustrój państwa pmskiego
1. Uwagi wstępne
218. Rzesza Niemiecka jako samodzielny podmiot prawa po trak- Upadek znaczenia
Rzeszy Niemieckiej
tacie westfalskim (1648) utraciła jakiekolwiek znaczenie. Na plan
pierwszy wysunęły się natomiast Prusy i Austria jako odrębne,
.niezależne pa11stwa, aktywnie uczestniczące w polityce europej-
skiej, których doświadczenia ustrojowe wywarły wpływ na inne
państwa Europy.
219. Paóstwo pruskie, jako niezależny podmiot międzynarodo­ Powstanie
państwa pruskiego
wy, pojawiło się stosunkowo późno, bo u schyłku XVII wieku. Za
początek paóstwowości pruskiej uważa się rok 1701, tj. datę koro-
nacji Fryderyka I. elektora brandenburskiego, jako króla Prus. Tery-
torium państwa pruskiego obejmowało początkowo Brandenburgię
i Prusy Książęce, potem w wyniku ekspansji terytorialnej dołączony
został Śląsk, zdobyty w 17 40 r. na Habsburgach oraz w wyniku
kolejnych zaborów tereny Rzeczypospolitej. Terytoria te miały nie-
jednakowy status prawny. Brandenburgia była terytorium Rzeszy
Niemieckiej i z tego tytułu, przynajmniej formalnie, król pruski
powinien uznawać zwierzchnictwo cesarza, czyli rządzących Au-
strią Habsburgów. Prusy Książęce natomiast w wyniku traktatów
welawsko-bydgoskich z 1657 r. utraciły charakter ziem podległych
samodzielną domeną Hohenzollernów. To dlatego koronacja Fryde-
ryka I odbyła się w Królewcu, a więc na terenie Prus Książęcych.
Szybki rozwój państwa pruskiego dokonał się za rządów Fryderyka
~Wilhelma I (1713-1740) i Fryderyka II Wielkiego (1740-1786).
· Pierwszy, zwany królem-sierżantem, rnzpoczął proces militaryzacji
państwa, zapewniając mu w ten sposób ważne miejsce wśród euro-
pejskich mocarstw, drugi natomiast, pozostając pod wpływem filo-
zofii Oświecenia, podjął próbę racjonalnego zorganizowania państwa
ijego służb.
117
 Ili. Pa11st1vo w cz.asach 11owo::yt11ych(do ko11ca X\111/ wieku)
2. Władza królewska
Rządy 220. Po definitywnym złamaniu reprezentacji stanowych, co dokonało
osobiste króla
się jeszcze w XVII w. za czasów Fryderyka Wilhelma, zwanego
Wielkim Elektorem (1640-1688), król pruski uzyskał nieograniczoną
władzę. Swoimi decyzjami stanowił prawo, nakładał podatki, miano-
wał i wynagradzał urzędników, dowodził armią. Król sprawował rządy
osobiste. Choć decyzje przygotowywane były przez kolegialne ciała,
ostateczne rozstrzygnięcia król podejmował samodzielnie i przybierały
one postać tzw. nakazów gabinetowych (Kabinettsorder). Za czasów
Fryderyka II prowadziło to do podejmowania przez króla decyzji także
w sprawach zupełnie drugorzędnych.
Armia jako 221. Podstawą silnej władzy królewskiej, obok korpusu urzędni­
podstawa władzy
królewskiej
czego, była armia. Jej jednolity i stały charakter był jednym z czynni-
ków ułatwiających utrzymywanie więzi między poszczególnymi, dość
zróżnicowanymi terytoriami pa11stwa. Rangi oficerskie w armii zostały
zarezerwowane wyłącznie dla szlachty, co dawało zwłaszcza młod­
szym synom szlacheckim źródło utrzymania. W ten sposób szlachta
włączyła się chętnie w program militaryzacji paf1stwa i sprzyjała silnej
władzy królewskiej.
Zasady 222. Monarchia pruska była dziedziczna w linii męskiej. Dzie-
następstwa tronu
dziczność tronu wynikała z postanowiefl Złotej Bulli z 1356 r., która
przewidywała, że terytoria elektorskie będą niepodzielne i dziedziczone
w linii męskiej. Rozstrzygnięcia Złotej Bulli dotyczyły tylko Branden-
burgii, ale w 1473 r. elektor Albrecht Achilles wydał dokument, zwany
Dispositio Achillea, mocą którego wszystkie terytoria zajmowane
przez Hohenzollernów (z wyjątkiem dwóch księstw franko11skich,
Bayreuth i Ansbach) miały być niepodzielnie dziedziczone w linii
męskiej z wykluczeniem kobiet.
3. Organizacja zarządu centralnego
Doradczy 223. Szczegółowa reglamentacja życia poddanych wymagała rozbu-
i kolegialny charakter
organów centralnych
dowanego aparatu urzędniczego. Został on zorganizowany na zasa-
dach centralizmu i biurokratyzmu, choć nie doszło w Prusach do wy-
kształcenia się w tym czasie podziału kompetencji na podstawie jed-
nolitego kryte1ium przedmiotowego. Z dawnej Rady Nadwornej i Rady
Tajnej wykształciły się za czasów Fryderyka Wilhelma I trzy organy
kolegialne, zwane ministerstwar~1i. Były to: Generalne Dyrektorium,
118
Ustrój pa11st1va pruskiego
Ministerstwo Gabinetowe i Ministerstwo Sprawiedliwości. Miały one
charakter ciał doradczych i w ich posiedzeniach monarcha nigdy nie
brał udziału. Przygotowywały one sprawę, następnie wyznaczony
minister składał królowi raport i po zapoznaniu się z nim monarcha
wydawał stosowny nakaz gabinetowy.
224. Generalne Dyrektorium (Generaldirektorium) zajmowało Generalne
się sprawami wewnętrznymi pa11stwa i finansami. Dzieliło się na 5 Dyrektorium,
Ministerstwo
departamentów, z ministrami na czele, przy czym podział zada11 mię­ Gabinetowe
dzy poszczególne departamenty był oparty częściowo na kryterium
rzeczowym, częściowo zaś na zasadzie terytorialnej, tzn. dany depar-
tament zarządzał określonymi obszarami pa11stwa. Po zdobyciu Ślą­
ska, oderwanego od habsburskiego królestwa czeskiego, powstało
w 1742 r. specjalne ministerstwo do spraw Śląska, niezależne od Ge-
neralnego Dyrektorium.
Ministerstwo Gabinetowe (Kabinettsministeriwn) zajmowało się
sprawami zagranicznymi i podlegało dwóm albo trzem ministrom.
225. Ministerstwo Sprawiedliwości (Justizministerium) zajmo- Ministerstwo
Sprawiedliwości
wało się sprawami sądownictwa i wyzna11. Odgrywało ważną rolę
z uwagi na wielką różnorodność sądów, która utrzymywała się do
ko1'lca XVID wieku. Z chwilą powstania w Berlinie Sądu Najwyższego,
obejmującego swą jurysdykcją całe pa11stwo, znaczenie Ministerstwa
Sprawiedliwości zmalało. Ministerstwem kierował kanclerz z pomocą
kilku ministrów.
Ministrowie wymienionych trzech kolegiów tworzyli Tajną Radę
Stanu (Geheimer Staatsrat), która nie miała jednak większego znacze-
nia, a za czasów Fryderyka II w ogóle przestała się zbierać, gdyż władca
ten wolał osobiste kontakty z poszczególnymi ministrami.
4. Zarząd lokalny
226. Monarchia pruska rozwijała się poprzez przyłączanie kolejnych Konieczność
ziem, posiadających najczęściej własny zarząd lokalny (Brandenbur- ujednolicenia
zarządu lokalnego
gia, Prusy Książęce, księstwa nadreliskie). W dodatku na niektórych
z tych terytoriów występowały jeszcze dawne instytucje samorządowe
o charakterze stanowym (sejmiki, rady miejskie). ·Konieczne stało się
zatem ujednolicenie administracji lokalnej i definitywne odsunięcie
instytucji stanowych od wszelkich wpływów (przez ograniczenie
kompetencji lub likwidację).
227. Ostatecznie Prusy zostały podzielone na dość rozległe pro- Podział
wincje zwane departamentami kamer oraz powiaty. Depmtamentami terytorialny:
1 • ł departamenty
1c1erowa y organy kolegialne, czyli tzw. kamery wojny i domen (Kriegs kamer i powiaty
119
 III. Pm1Stwo w czasach nowo:::ytnych(do ko11ca XVIII wieku)
und Domiinenkammer). Zajmowały się one zarządem dobrami królew
ski.mi, finansami oraz sprawami wojskowymi (o charakterze administra
cyjnym, jak np. zaopatrzenie armii). Kamery wojny i domen podlegał
ściśle Generalnemu Dyrektorium.
Na czele powiatu stał urzędnik zwany landratem. Landrata mia-
nował król spośród kandydatów przedstawionych przez sejmik szla::.
checki. W ten sposób landrat był zarazem urzędnikiem państwowym
i mężem zaufania miejscowej szlachty, przez którą był wybierany:
W swojej działalności landrat podlegał kontroli władz departamental::.
nych, a poprzez kamery wojny i domen - Generalnemu Dyrektorium.'
Miasta nie zostały podporządkowane administracji powiatowej i nad~
zór nad ich bardzo ograniczonym samorządem sprawowali specjał~(
radcy skarbowi (Steuerrat). Gminy chłopskie otrzymały nieznaczne
uprawnienia samorządowe, gdyż władzę na wsi sprawowali nadal
panowie feudalni.
5. Sądownictwo
Proces 228. Sądownictwo zachowało w Prusach charakter stanowy. Skompli~
ujednolicania
sądownictwa
kowana była też początkowo kwestia podporządkowania sądownictwu,
cesarskiemu, sprawowanemu od 1495 r. przez Sąd Kameralny Rzeszy.
Na mocy Złotej Bulli elektor brandenburski uzyskał przywilej de non
evocanclo i non appelanclo, co oznaczało wyłączenie spod sądownie
twa cesarskiego, ale przywilej ten dotyczył wyłącznie Brandenburgii.
Pełną władzę sądową na wszystkich swoich terytoriach Hohenzoller::.
nowie uzyskali dopiero w roku 1746. Pod koniec XVIII w. powstał
sąd najwyższy w Berlinie dla całego państwa pruskiego. Pełne upo-
rządkowanie i ujednolicenie systemu sądowego w Prusach nastąpiło
jeti.nak dopiero na początku XIX wieku.
Fryderyk Wielki starał się objąć ściślejszą kontrolą sądownictwo
patrymonialne. Zobowiązał więc panów feudalnych do powoływania
fachowych sędziów i zapewnił możliwość odwoływania się od orze'.:.
czeń sądów patrymonialnych do sądów królewskich.
120
Ustrój państwa Habsburgów
J. Uwagi wstępne
.;,229. W skład pa6stwa Habsburgów wchodziły kraje Dolnej i Górnej Rozwój terytorialny
Austrii, Tyrol i Styria oraz od 1526 r. kraje korony św. Wacława, państwa
Habsburgów
.· obejmujące Czechy wraz z Morawami i kraje korony św. Stefana,
czyli Węgry, Chorwacja, Słowenia, Siedmiogród i Słowacja. Tereny
te, mimo wielkiego zróżnicowania tworzyły zwarte terytorium ze
stolicą w Wiedniu. W XVIII wieku obszar państwa habsburskiego
powiększył się o tereny zabrane Polsce w czasie rozbiorów. Prestiż
monarchii związany był przede wszystkim z pozycją rządzącej dy-
nastii. Habsburgowie od 1439 r. nieprzerwanie wybierani byli na
tron cesarski i choć od XVII w. godność ta nie miała realnego zna-
czenia, dodawała niewątpliwie splendoru. W XVI w. sięgnęli po
władzę w Hiszpanii i sprawowali ją tam do początku XVIII stulecia,
kiedy to tron hiszpański wywalczyli Burbonowie.
230. Dla rozwoju monarchii habsburskiej zasadnicze znaczenie Znaczenie reform
józefińskich
miał okres rządów Marii Teresy (1740-1780) i jej syna Józefa II
(1765-1790), który przez 15 lat współrządził z matką. To wtedy
przeprowadzono w Austrii wiele ważnych reform pozwalających
uporządkować i usprawnić organizację państwa. Reformy te inspi-
rowane były filozofią Oświecenia. Do najważniejszych zaliczyć
, trzeba reformy wiejskie, polegające na ograniczeniu podda11stwa,
wprowadzeniu elementów samorządności i rozciągnięciu nadzoru
państwa nad tą sferą, reformę polegającą na zwiększeniu ingerencji
państwa w sprawy wyznaniowe (ograniczenie kontaktów kleru z pa-
piestwem, kasacja zakonów), wreszcie ambitny program kodyfika-
cyjny, który przyniósł kilka bardzo ważnych kodeksów (jak kodeks
józefiński z 1784 r. dotyczący prawa cywilnego czy kodeks karny
~wany Józefiną, wydany w roku 1787).
121
 Ili. Pa,1st1vo ,v czasach nowo::ytnych(do ko,ka XVI! I wieku)
2. Władza cesarska
Dziedziczne 231. W krajach Austrii Habsburgowie sprawowali dziedziczne rządy1
prawa Habsburgów
Ich prawa 1;1iały jednak początkowo charakter praw patrymonialnych,
co oznaczało podział spadku pomiędzy synów zmarłego panującego<
Aż do początku XVII w. prowincje te ulegały w związku z tym stałym
podziałom. Od XVII w. utrwalił się podział na trzy księstwa: Górnej'.
i Dolnej Austrii ze stolicą w Wiedniu oraz księstwa Tyrolu i Styrii:
Górna i Dolna Austria przypadała zawsze w udziale najstarszem9
z Habsburgów, który zostawał jednocześnie cesarzem, znaczenie Ty-
rolu i Styrii i ich władców było więc raczej drugorzędne. W Czechaclj
i na Węgrzech bardzo silne były tradycje elekcyjności. Tamtejsze
zgromadzenia stanowe bardzo długo broniły się przed uznaniem dzie-
dzicznych praw Habsburgów do tronu.
Sankcja 232. Ostatecznie kwestie dziedziczenia korony habsburski;j
Pragmatyczna
określiła tzw. Sankcja Pragmatyczna, wydana w 1713 r. przez cesarzą
Karola VI. W myśl tego dokumentu, obowiązującego zresztą aż clg
1918 r., monarchia habsburska miała stanowić niepodzielną całość('
dziedziczoną w linii męskiej w porządku primogenitury. W przypadhl
wygaśnięcia linii męskiej prawo dziedziczenia przechodziło na kobiety:
W ten sposób po śmierci Karola VI w 1740 r. tron objęła jego córką
Maria Teresa, która poślubiła księcia lotaryńskiego Franciszka (Fran-
ciszek został cesarzem w 1745 r.). Dynastia rządząca Austrią aż pq
XX w. nosiła więc nazwę dynastii habsbursko-lotaryńskiej.
Eliminacja 233. Zasadnicze znaczenie dla umocnienia władzy cesarskiej
zgromadzeń
stanowych
miało wyeliminowanie zgromadzeń stanowych. Sprawa ta była prost--
sza na obszarze niemieckich krajów alpejskich, znacznie trudniej
natomiast przebiegała w Czechach i na Węgrzech. W krajach au.;.
striackich zgromadzenia stanowe były już od początku XV w. systei'
rnatycznie pozbawiane uprawnień i w drugiej połowie XVII w. prze.;:
stały odgrywać jakąkolwiek rolę. W Czechach przez cały XVI w. nię
udawało się Habsburgom ograniczyć w istotny sposób znaczenia seJT
mów krajowych. Przełom nastąpił dopiero po klęsce powstania cze~
skiego w bitwie pod Białą Górą w 1620 r., które pozbawiło Czechi
jakiejkolwiek odrębności. Wprowadzone przez Ferdynanda II w 1627 r,
nowe prawo ziemskie wyeliminowało całkowicie wspólny sejm dl
Czech, Moraw i Śląska, zaś poszczególnym sejmom tych krajó
przyznało trzeciorzędne uprawnienia. Można powiedzieć, że o
1620 r. kraje korony św. Wacława rządzone były przez Habsburgó
w sposób absolutny.
122
Ustrój pa11stwa rosyjskiego w XVIII wieku
234. Inaczej sprawa się miała z Sejmem węgierskim. Węgrzy byli Znaczenie Sejmu
węgierskiego
bardzo przywiązani do swego parlamentu, który, podobnie jak parlam~nt
angielski czy ·polski, miał dwuizbową strukturę i _szerokie kompetencłe,
z uprawnieniami ustawodawczymi i podatkowym1 oraz wyborem k.rola
włącznie. W parlamencie tym były reprezentowane ponadto trzy stany
(szlachta, duchowie11stwo i przedstawiciele miast króle:"ski~b} oraz
szlachta Chorwacji, Słowenii i Siedmiogrodu. Walka z węg1ersk1111 parla-
mentem nie przyniosła więc Habsburgom sukcesu. Ostatecznie Węgrzy
zdołali utrzymać swoją odrębność, a jedynym ustępstwem z ich strony
okazało się zaakceptowanie zasad Sankcji Pragmatycznej. Oznaczało to,
że Habsburgowie władali odtąd państwem węgierskim nie na zasadzie
elekcji, lecz z tytułu dziedzicznych praw.
3. Zarząd centralny
235. Proces tworzenia jednolitej administracji centralnej przebiegał w Tworzenie
, monarchii habsburskiej powoli i nigdy nie został konsekwentnie dopro- jednolitej
administracji
~adzony do ko1ka. Najbardziej zdecydowanym ref01matorem okazał się
tutaj Józef II. Za jego czasów zarząd centralny państwa został zorganizo-
wany w postaci kilku kolegialnych organów, spełniających funkcję dorad-
czą; głos rozstrzygający należał oczywiście do cesarza.
236. Podstawowe znaczenie miała Zjednoczona Kancelmia Nadwor- Kolegialne organy
centralne
na, która powstała w miejsce kilku mniejszych organów o podobnym
charakterze (jak kancelarie dla krajów austriackich, kancelarie czeska,
siedmiogrodzka, włoska i niderlandzka). Kancelaria zajmowała się
sprawami wewnętrznymi z wyłączeniem kwestii skarbowych i sądo­
wych. Sprawy węgierskie prowadziła odrębna kancelaria, a przez
pewien czas (zaraz po pierwszym rozbiorze Polski) działała też spe-
cjalna Kancelaria Nadworna Galicyjska.
Sprawami zagranicznymi zajmowała się Kancelaria Stanu, na czele
której stał kanclerz. Przez pewien czas, za rządów Marii Teresy, resort
spraw zagranicznych kierowany był przez kanclerza jednoosobowo.
Sprawami wojskowymi i skarbowymi zajmowały się odpowied-
nio Nadworna Rada Wojskowa i Nadworna Izba Skarbowa: oba kole-
ściśle podporządkowane cesarzowi. Najwyższa Izba Sprawiedliwo-
natomiast pełniła funkcję sądu najwyższego. Pod wpływem teorii
merkantylizmu, zakładającej bardziej aktywną rolę paf1stwa w gospo-
darce, powstawały także specjalne kolegia gospodarcze. Wszystkie
wymienione organy kolegialne biurokratyzowały się dość szybko, co,
mimo fachowego personelu, powodowało niesprawność działania i po-
'wolność w załatwianiu spraw. ·
123
 III. Pa11stwo w czasach nowo::ytnych(do ko,ka XVIII wieku)
4. Zarząd lokalny
Podział 237. Struktura zarządu lokalnego ustaliła się ostatecznie w XVIII
terytorialny:
gubernie i cyrkuły
wieku. Państwo podzielono na gubernie na czele z gubernatorami,
którzy zostali podporządkowani Zjednoczonej Kancelarii Nadwornej.
Gubernatorzy zastąpili wcześniejsze lokalne organy kolegialne. Wy„
konywali swoje funkcje z pomocą podległych im radców gubernial-
nych. Gubernie pokrywały się mniej więcej z historycznymi obszarami
hajów, które weszły w skład monarchii habsburskiej.
Gubernie dzieliły się na cyrkuły (Kreise) ze starostami na czele
(Kreishauptmann), którzy sprawowali nadzór nad miastami i domi~1iami.
Elementy 238. Ordynacja Józefa II z 1783 r. ujednoliciła ustrój miast.
samorządu
Wprowadziła wydziały miejskie (które zastąpiły dawne rady miejskie)
w miastach i na wsi
oraz wybierany przez wydział magistrnt z burmistrzem na czele. Ma-
gistrat miał uprawnienia sądowe i administracyjne.
Elementy samorządu pojawiły się także na szczeblu własności
dominialnej. Chłopi zorganizowani w gromady mogli przedstawiać
panu feudalnemu kandydata na wójta. Nadzór nad samorządem gro-
madzkim i stosunkami między panem feudalnym i chłopami w ramach
dominium sprawował starosta.
Ustrój państwa rosyjskiego w XVIII wieku
J. Uwagi wstępne
239. Trudno zaliczyćbez zastrzeżef1 Rosję XVIII w. do monarchii Rosja jako państwo
oświeconych. I tam jednak pojawiły się w XVIII stuleciu pewne re- oddziaływujące
na politykę
formy, których podstawą stało się poszukiwanie racjonalnych zasad europejską
funkcjonowania państwa. Z tego względu (a nie z powodu oświece­
niowej retoryki Katarzyny II, którą posługiwała się ona przede
wszystkim w korespondencji z zachodnimi filozofami lub władcami)
warto poświęcić nieco miejsca państwu rosyjskiemu.
Po zwycięskiej wojnie północnej i pokoju w Nystadt z 1721 r.
Rosja stała się mocarstwem mającym wpływ na wydarzenia europej-
skie. Podporządkowanie sobie Rzeczypospolitej, a potem kolejne
rozbiory, pozwoliły Rosji na nawiązanie bezpośredniego kontaktu
z państwami Europy. Coraz ściślejsze kontakty z państwami Europy
Środkowej (Prusy, Austria) powodowały, że władcy rosyjscy intere-
sowali się rozwiązaniami ustrojowymi wprowadzanymi w tych kra-
jach i nawiązując do tych doświadczeń, próbowali doskonalić własne
instytucje. Zasadnicze znaczenie dla porządkowania spraw zarządu
państwa miał okres rządów Piotra I (1689-1725).
2. Władza cesarska
240. W 1721 r. Piotr I Wielki przyjął tytuł imperatora Wszech Rosji, Absolutny
charakter władzy
czyli cesarza. Tytuł cesarski dobrze oddawał. niezwykle szeroki carskiej
zakres uprawnień monarchy. Cesarz rosyjski sprawował w istocie
władzę absolutną, nie podlegając niczyjej kontroli. Wszystkie orga-
ny w państwie pełniły rolę doradczą, źródłem bowiem wszelkich
decyzji i praw był sam cesarz. Cesarz stanął także na czele Kościoła
prawosławnego, znosząc patriarchat i tworząc dla kierowania spra-
wami cerkwi specjalne kolegium, podporządkowane bezpośrednio
sobie, czyli Święty Synod. Podporządkowanie kościoła państwu
125
 III. Pa11st11 0
1
li' czasach 1101vo:::yt11ych(do ko11ca X\llll wieku)
wystąpiło w Rosji w znacznie głębszej formie niż miało to miejsce
w pa11stwach absolutnych Rzeszy Niemieckiej po 1555 r., czy
Austrii doby reform józefi11skich.
Problem 241. Nieuregulowana pozostawała jednak kwestia następstw,
następstwa tronu
tronu. Zgodnie z ukazem Piotra I z 1722 r. prawo wyznaczenia na
stępcy przysługiwało wyłącznie władcy, przy czym nie był on w tyn
zakresie skrępowany jakimikolwiek ograniczeniami. Dopiero Paweł
w 1797 r. uregulował specjalnym statutem porządek następstwa, wpro
wadzając dziedziczność tronu na zasadzie primogenitury z pierwsze11-
stwem linii męskiej. Piotr I zmarł nie wskazując następcy, co, stało się.
przyczyną ki !ku przewrotów pałacowych. Częste zmiany na tronie
cesarskim (6 cesarzy lub cesarzowych w latach 1725-1763) i powo-
ływanie naó przez grupy dygnitarzy i oficerów osób pozostających
w różnym stopniu pokrewieóstwa z Piotrem I, nie osłabiły jednak·~
żadnym stopniu władzy cesarskiej jako takiej. Miała ona już na tyle
okrzepłe podstawy organizacyjne i ideologiczne, że czyniło to z niej
trwałą instytucję, niezależną od danego, niekiedy przelotnego układti
politycznego i cech charakteru konkretnego władcy.
3. Zarząd centralny
Centralizm 242. Zasadniczą reformę zarządu centralnego przeprowadził w Rosji
i biurokratyzm
podstawą zarządu
Piotr I jeszcze na początku XVIII wieku. Zarząd ten miał być oparty 1
państwa podobnie jak \N innych krąjach europejskich podejmujących w tym
okresie reformy, na zasadach centralizmu i biurokratyzmu.
Senat 243. W 1711 r. powołany został Senat Rządzący, złożony pierwot'-
Rządzący
nie z 9 osób, potem składający się z prezesów powołanych w 1718
kolegiów. Senat Rządzący był organem doradczym, miał jednak dość
szerokie kompetencje. Sprawował zarząd finansami, nadzór nad admini-
stracją i sądownictwem, będąc zarazem m~jwyższą instancją sądową.
Miał także kontrolować wykonywanie ustaw oraz, przejściowo (podczas
nieobecności cesarza), stanowić nowe prawa. Tak szerokie uprawnienia
Senatu nie utrzymały się długo. Ostatecznie po 1722 r. pozostały mu
kompetencje sądowe, jako sądu odwoławczego od wyroków kolegióVy
mających uprawnienia sądowe oraz jako wyłączna instancja w sprawach )
o przestępstwa polityczne. Wyroki Senatu zawsze miały charakter osta-
teczny. Poza tym Senat nadal kontrolował funkcjonowanie organów
administracji centralnej (zadanie to wykonywał powstały przy Senacie
urząd fi.skala). Definitywnie utracił natomiast Senat prawa ustawodaw-
cze. Katarzyna II podzieliła Senat na 6 departamentów z oberprokurato-
rem przy każdym departamencie i rozszerzyła uprawnienia sądowe
126
Ustrój pa11st1va rosyjskiego w X\llll wieku
Senatu, które były spełniane poprzez orzeczenia poszczególnych depar-
tamentów, a nie Senatu in gremio.
244. Kontrolą wykonywania ustaw, w tym także kontrolą dzia- Prokuratura
łalności Senatu, zajął się powołany w 1722 r. urząd Prokuratury. Sto-
jący na jej czele generał-prokurator podlegał bez~ośrednio ce~ar~owi,
zwoływał posiedzenia Senatu, miał prawo sprzeciwu wobec Jego de-
cyzji, sprawował kontrolę nad administracją i sądownictwem w całym
kraju, stając się swego rodzaju „okiem cesarza".
245. Sprawy administracji centralnej powierzone zostały powo- Kolegia jako
organy resortowe
łanym w 1718 r. kolegiom. Zastąpiły one wcześniejsze prikazy, z tym
że prikazy utrzymały się w tych działach administracji, dla których nie
tworzono kolegiów. Początkowo kolegiów było 10, potem ich Iicz:b1
~ystematycznie rosła. Obowiązywał rzeczowy podział kompetencji,
nie zawsze jednak konsekwentnie przestrzegany. Szczególną pozycję
miały tzw. wyższe kolegia (spraw zagranicznych, wojskowości i ma-
rynarki), które podlegały bezpośrednio cesarzowi. Nad pozostałymi
kolegiami nadzór sprawować miał Senat Rządzący. Pewne reformy w
strukturze kolegiów przeprowadziła Katarzyna II, która pozbawiła
także Senat Rządzący kontroli nad ni mi, a znaczną część ich kompe-
tencji przekazała organom zarządu lokalnego. Kolegia dysponowały
własnymi kancelariami z fachowym personelem, a na ich czele stali
prezesi, którzy nie mieli jednak z tego tytułu specjalnych uprawnie11.
Decyzje kolegiów zapadały poprzez głosowanie. Taki model admini-
stracji resortowej, podobny zresztą do ówczesnych rozwiązat1 francu-
skich, pruskich i austriackich, utrzymał się w Rosji do początku XIX w.,
gdy kolegia zastąpiono urzędami ministrów.
4. Zarząd lokalny
246. Ważne zmiany dokonały się także w organizacji zarządu lokalnego Podział
terytorialny
monarchii rosyjskiej. Piotr I przeprowadził w tym zakresie wiele reform, na gubernie,
w wyniku których zlikwidowano ostatecznie samorząd gubny i podzielono prowincje
i dystrykty
kraj na 8 guberni. Ich liczba szybko wzrosła do 20. Na czele guberni stał
gubernator podlegający bezpośrednio Senatowi Rz~dzącemu. Jego kom-
petencje ujęte były bardzo szeroko i obejmowały zarówno sprawy admini-
stracyjne i skarbowe jak wojskowe i sądowe. Gubernie dzieliły się na
prowincje z wojewodami, zaś najniższąjednostka zarządu stał się dystrykt
z komisarzem ziemskim. Wszystkie te organy obowiązywała zasada
hierarchicznego podporządkowania.
247. System zarządu lokalnego zmodyfikowała w 1775 r. Kata- Reforma
Katarzyny li
rzyna II. Zwiększyła liczbę guberni do 51 i podzieliła je na powiaty.
127
 Ili. Pmistwo w czasach nowo:::ytnych(do ko,ica XVIII wieku)
Kilka guberni łączono. w większe okręgi pod władzą generał-gubernatorów;
Jednostki takie powstawały zwłaszcza na terenach przygranicznych:
Guberniami zarządzali gubernatorzy, powoływani z szeregów szlach~
ty, w powiatach organem władzy był isprawnik, wybierany przez
szlachtę. Gubernator stał na czele zarządu gubernialnego i podlegały;
mu takie organy, jak izba skarbowa (bezpośrednio jednak podporząd-'[
kowana wicegubernatororn) czy urząd opieki społecznej, sprawujący
zarząd nad szkołami, szpitalami i przytułkami. Izby sądowe, cywilna
i karna, pozostawały poza władzą gubernatora, gdyż Katarzyna ode-
brała gubernatorom uprawnienia wojskowe i sądowe. lsprawnik wraz
z dwoma asesorami tworzył niższy sąd ziemski, który był organem
policji administracyjnej.
Samorząd 248. W 1785 r. Katarzyna utworzyła samorząd szlachecki. Jego
szlachecki
organami były zgromadzenia szlachty na szczeblu guberni i powiatu,
z wybieralnymi gubernialnymi i powiatowymi marszałkami szlachty. ·
Ustroje innych państw nowożytnej Europy
J. Posiadłości Habsburgów i Burbonów
249. Unia Kastylii i Aragonu (1479 r.), jako rezultat małżeństwa władców Kształtowanie się
absolutyzmu
tych krajów, Izabeli i Ferdynanda, zapoczątkowała proces budowy ustroju
w Hiszpanii
absolutnego w zjednoczonej Hiszpanii. W 1516 r. tron hiszpaóski objął
Karol Habsburg, jako Karol I (od 1519 r. jednocześnie cesarz Rzeszy
Niemieckiej, jako Karol V). Po abdykacji Karola w 1556 r. i podziale
imperium Habsburgów tron hiszpański objął jego syn Filip II (rządy
w pozostałej części irnpelium przejął brat króla, Ferdynand). Absolutyzm
hiszpański ukształtował się ostatecznie za rządów Filipa II (1556-1598),
zapewniając Hiszpanii w tym czasie faktyczną dominację w Europie. Pod
panowaniem hiszpaóskich Habsburgów znalazła się znaczna część półwy­
spu apenif1skiego (Sardynia, Sycylia, Neapol, Mediolan), kontrolowane za
pomocą gubernatorów lub wicekrólów z udziałem przedstawicieli tych
krajów (z zachowaniem miejscowych reprezentacji stanowych). Trzeba
także przypomnieć, że niektóre zachowujące niezależność miasta włoskie
przekształciły się w absolutystycznie rządzone państewka (signio1ie), jak
Toskania pod panowaniem Medyceuszy.
250. Ustrój absolutny w Hiszpanii utrzymał się (z Ia-ótkimi prze- Pokój w Utrechcie
rwami) do lat trzydziestych XIX wieku. Po śmierci w 1700 r. ostat- (1714 r.)
niego z Habsburgów, Karola III, rządy objęła dynastia Burbonów
(w osobie Filipa V, wnuka Ludwika XIV), co doprowadziło do wojny
sukcesyjnej, zakoóczonej pokojem w Utrechcie w 1713 r. Część wło­
skich terytoriów Habsburgów przypadła w jego wyniku linii dynastii
austriackiej. Z czasem na terenach tych (Toskani.a, Lombardia) poja-
wiły się formy absolutyzmu oświeconego. Pozostałe terytoria (Sycy-
lia, Sardynia, Neapol) przeszły w ręce dynastii Burbonów. Warto
także wspomnieć, że hiszpaóscy Habsburgowie w latach 1580-1640
zasiadali na tronie Portugalii. Po 1640 r. rządy w tym państwie objęła
miejscowa dynastia Braganca, umacniając ustrój absolutny; w drugiej
połowie XVIII w., za czasów Józefa I i jego ministra Pombala, Portu-
galia przekształciła się w monarchię oświeconą.
129
 III. Pa11st1vo 11 1 cz.asach nowo~ytnych(do ko,ka XVIII wieku)
Zakres władzy 251. Królowi w Hiszpanii przysługiwała pełnia władzy. Nie
l<rólewskiej
oznacza to oczywiście, że wszystkie decyzje władca podejmował oso.-:
biście: w jego otoczeniu szczególną pozycję zyskał urząd pierwszego
ministra, który przejmował część obowiązków władcy. Stanowisko to
zajmowali niekiedy wybitni politycy Uak np. hrabia Olivares w XVIT
w.), którzy podejmowali ważne reformy administracji pa11stwa i jego
finansów. Osobiste rządy próbował wykonywać Filip II (idąc śladem
instrukcji swego ojca, Karola I), co doprowadziło do znacznych opóź­
nie11 w podejmowaniu decyzji i zbiurokratyzowało procedury decy-
zyjne w p_a11stwie.
Organy władzy 252. Pomocą służyły władcom rozmaite ciała kolegialne, które
centralnej
pełniły formalnie funkcje doradcze. Początkowo funkcjonowały
rębne Rady Królestwa (Consejo Real) dla Kastylii i Aragonu. Rada
Kastylii pełniła jednocześnie rolę sądu najwyższego. W 1526 r. utwo-
rzono Radę Stanu obejmującą całe imperium Habsburgów, zachowując
jednak istniejące już rady. System ten został uporządkowany dopiero
po objęciu rządów przez Burbonów. Naczelnym organem pa11stwa
została Rada Kastylii (w 1787 r. zastąpiona Najwyższą Radą Pań­
stwa), podzielona na 5 departamentów z ministrami na czele.
Organy kolegialne występowały także w pa11stwach włoskich rzą­
dzonych przez Habsburgów i Burbonów. W Lombardii, cieszącej się za
rządów habsburskich sporą autonomią, istniejący tam Senat wykonywał
funkcje administracyjne i sądownicze i mógł nawet zgłaszać weto wo-
bec zarządze11 gubernatora reprezentującego króla Hiszpanii. Była to
jednak sytuacja szczególna; w innych pa11stewkach włoskich (Neapol,
Sycylia) działające rady były ściśle podporządkowane władcom.
Obok organów kolegialnych występowały również urzędy jedno-
osobowe. W Hiszpanii utrzymały się w tym zakresie urzędy ukształto­
wane jeszcze w czasach reconquisty. Najważniejszym był urząd tzw.
valido, który faktycznie decydował często o najważniejszych sprawach
w państwie. Sprawowali go zaufani dygnitarze (jak np. hrabia Olivares
za rządów Filipa IV). Po objęciu rządów przez dynastię Burbonów po-
jawił się urząd sekretarza stanu, wzorowany na urzędzie francuskim. Od
polowy XVIII w. sekretarzy stanu (zwanych ministrami) było pięciu.
Podobny urząd (z rozdziałem kompetencji przypominającym praktykę
francuską) pojawił się w XVII w. w P01tugalii. W Italii rządzonej przez .
Habsburgów przedstawicielami króla byli wicekrólowie lub gubernato-
rzy (Lombardia). Działające przy nich urzędy miały najczęściej genezę
średniowieczną. Od wieku XVIII sięgano po wzory urzędów francu-
skich (Sardynia) lub austriackich (Toskania, Lombardia).
Znaczenie 253. W Hiszpanii za rządów Habsburgów reprezentacje stanowe
reprezentacji
stanowych (kortezy) poszczególnych krajów, wchodzących w skład zjednoczo-
nego państwa, utrzymały swą działalność. Miały one większe znacze-
130
Ustroje innych pa11stw 11owo=yt11ej Europy
nie w Aragonie, Walencji czy Katalonii, gdzie skutecznie starały się
zachować swe uprawnienia (m.in. podatkowe), natomiast w Kastylii,
gdzie rola k01tezów jeszcze przed zjednoczeniem pa11stwa była mniejsza,
król uzyskał dużą swobodę w ustanawianiu nowych praw i podatków.
Po objęciu rządów przez dynastię Burbonów większość lokalnych
kortezów została zlikwidowana, ostały się natomiast kortezy Ka.talo-
nii, niezwykle jednak rzadko zwoływane przez władców.
We włoskich posiadłościach Habsburgów przedstawicielstwa
stanowe zachowały najczęściej swe uprawnienia, które były jednak
niewielkie. Wyjątek stanowił Neapol, gdzie w połowie XVII w. za-
przestano zwoływania parlamentu i przekazano jego uprawnienia
(w tym do stanowienia podatków) sześcioosobowej komisji.
2. Krąje skandynawskie
254. Absolutyzm objął również pa11stwa skandynawskie. W Szwe- Ustanowienie się
absolutyzmu
cji zręby absolutyzmu budował już Gustaw II Adolf, a zwłaszcza kanc- w Szwecji i Danii
lerz Oxenstiema w okresie panowania królowej Krystyny (1633-1654).
Utrwalenie absolutyzmu nastąpiło za rządów Karola XI, po deklaracji
Rigsdagu (1680), uznającej związanie króla wyłącznie prawami króle-
stwa. Po wojnie północnej, zako11czonej klęską Szwecji, nastąpił tzw.
okres wolności (1721-1772) zako11czony zamachem stanu przeprowa-
dzonym przez Gustawa III Adolfa i nadaniem przez niego konstytucji,
która znacznie rozszerzała władzę królewską. Rządy Gustawa III i Gu-
stawa IV zalicza się niekiedy do swoistej odmiany absolutyzmu oświe-
conego, wydaje się jednak, że bardziej właściwe jest uznanie ich jako
formy monarchii ograniczonej (z uwagi na oktrojowaną konstytucję).
W 1809 r. wraz z abdykacją Gustawa IV i przyjęcia przez nowego
władcę, Karola XIII, nowej konstytucji przygotowanej przez Rigsdag,
Szwecja weszła na drogę monarchii parlamentarnej.
W Danii absolutyzm wprowadzono w drodze politycznego prze-
wrotu. Po niepowodzeniach w wojnie z Szwecją, król dm1ski Fryderyk
III, przy poparciu mieszczan Kopenhagi i kleru, przejął w swe ręce
pełnię władzy ustawodawczej i wykonawczej, znosząc parlament
(Rigsraad) i przekształcając monarchię elekcyjną w dziedziczną. Taki
system rządów utrzymał się w Danii do 1808 r., ·z tym że pod koniec
XVIII w. zaczął on wykazywać cechy absolutyzmu oświeconego.
Warto też przypomnieć, że królestwo Danii w latach 1680-1814
obejmowało również Norwegię.
255. Podobnie jak w innych krajach europejskich organy central- Zarząd centralny
ne Szwecji i Danii miały charakter kolegialny. Ich rola zmieniała się w
zależności od zakresu władzy królewskiej. W Szwecji dawnej Radzie
131
 /Il. Pm1stwo 1v czasach 1w11 10::yt11ych(do ko11ca XV/lf 1,vieku)
Królestwa Wazowie nadali początkowo kształt organu zarządzające}
go, wykonującego także pewne funkcje sądowe. Potem, w czasacfr
Karola XI i Karola XII, Radę Królestwa przemianowano na Radę
Królewską i ograniczono jej zadania do funkcji doradczej. W okresie
wolności Rada odzyskała uprawnienia zarządzające i stała się ciałerri
odpowiedzialnym przed Rigsdagiem. Po 1772 r. jej rola została poi
nownie ograniczona.
W Danii po 1660 r. utworzono Tajną Radę, podzieloną na kilka
kolegiów. Zasiadali w niej najwyżsi urzędnicy królestwa, a przewod-
niczył król.
Organy 256. Cechą charakterystyczną ustroju Szwecji było istnienie
przedstawicielskie
Rigsdagu. Jego struktura i kompetencje pozostawały praktycznie bez
zmian od czasów średniowiecznych. Rigsdag tworzyły 4 stany (szlachta,
duchowie11stwo, mieszcza11stwo i chłopi). Stany obradowały oddzielnie
i do podjęcia uchwały wystarczała zgoda trzech stanów (z wyjątkiem
zmiany konstytucji, która wymagała zgody wszystkich stanów). Pierw-
szą próbę ograniczenia roli Rigsdagu podjął Karol XI, skracając czas:
obrad zgromadzenia i odbierąjąc mu część uprawnie11 stanowiących
(np. w dziedzinie podatków). W okresie wolności Rigsdag odzyskał swą
pozycję: zbierał się często, inicjował procedury ustawodawcze. Po 1772 r.
rola Rigsdagu została istotnie zredukowana.
W Danii zgromadzenia stanowe (Danehof, potem Rigsraat) nie
odgrywały większej roli, a po 1661 r., gdy stany przekazały pełnię
władzy królowi, straciły wszelkie znaczenie.
3. Niderlandy
Kształtowanie się 257. Prowincje niderlandzkie do 1506 r. stanowiły posiadłość książąt
niezależności prowincji
burgundzkich. Po 1506 r. przeszły w ręce Habsburgów i po całkowi­
niderlandzkich
tym zjednoczeniu w 1556 r. przypadły po podziale posiadłości habs:..
burskich Filipowi II, królowi Hiszpanii. Próba zaprowadzenia w Ni-
derlandach porządku absolutnego i religii katolickiej doprowadziły do
wojny z Hiszpanią, w trakcie której w 1579 r. prowincje północne pod
przewodnictwem księcia Wilhelma Ora11skiego ogłosiły niezależność
(unia y,; Utrechcie), a w roku 1581 - detronizację Filipa. Woj1~a
z Hiszpanią zako11czyła się w 1609 r. faktycznym uznaniem niezależ­
ności prowincji północnych (prowincje południowe, czyli późniejsza
Belgia, uznały zwierzchnictwo Habsburgów jeszcze w 1579 r.). For-
malne potwierdzenie niezależnego statusu Niderlandów nastąpiło
w traktacie westfalskim (1648 r.). W 1795 r. Niderlandy zostały zajęte
przez Francję, która w 1798 r. utworzyła tam Republikę Batawską,
w roku 1806 przekształconą w królestwo Holandii z Ludwikiem Bo-
132
Ustroje inllych 1x111stw nowo::ytnej Europy
naparte (bratem Napoleona) jako monarchą. Po upadku Napoleona
z ziem królestwa Holandii, terytoriów belgijskich oraz księstwa Luk-
semburgu utworzono w 1815 r. Zjednoczone Królestwo Niderlandów.
Wilhelm I z dynastii ora11skiej nadał temu pa11stwu konstytucję, prze-
widującą silną władzę królewską. Z pa11stwa tego w 1830 r. wyodręb­
niła się Belgia, co ostatecznie potwierdzono w traktacie z 1839 r.
Konstytucja z 1848 r. nadała Niderlandom charakter monarchii parla-
mentarno-gabinetowej.
258. Zjednoczone Prowincje Niderlandów miały charakter luźnego Władza wykonawcza
(stadhouder)
związku 7 prowincji, z których największą i mającą największe znacze-
nie była Holandia. Zgodnie z tradycja wywodzącą się jeszcze z czasów
rządów burgundzkich każdą prowincją zarządzał namiestnik (stadhouder).
Po detronizacji Filipa II (1581 r.) nie powołano na jego miejsce general-
nego namiestnika, traktując okres bezkrólewia jako przejściowy. Nowego
władcy nie udało się jednak powołać i tym sposobem urząd namiestnika
stał się kluczowy. Namiestnicy prowincji mieli szerokie kompetencje:
,dowodzili armią i flotą prowincji, mianowali sędziów i urzędników
miejskich, mieli prawo łaski. W praktyce dynastia ora11ska skupiła w swych
rękach większość namiestnictw prowincji, a w 1618 r. wygrała rywali-
zację z wielkim pensjonariuszem Holandii, podporządkowując sobie tę
prowincję. W rezultacie książę ora11ski, choć nie tylko nie był królem,
ale nawet generalnym namiestnikiem, stał się de facto quasi-monarchą,
pełniącym dodatkowo godność naczelnego dowódcy armii i floty. Pozy-
, cja ta uległa wzmocnieniu w 1631 r., gdy część prowincji uznała urząd
namiestnika za dziedziczny.
Po śmierci Wilhelma II (1650 r.) Zjednoczone Prowincje weszły
w okres tzw. prawdziwej wolności (1650-1672). Zniesiono urząd
namiestnika, oddano miastom prawo obsadzania urzędów, rozszerzo-
no cywilną kontrolę nad armią i flotą. Na plan pierwszy wysunął się
wielki pensjonariusz Holandii (Jan de Witt), który próbował rządzić
z pomocą intelektualistów w sposób ściśle racjonalny. W roku 1672,
po klęsce Niderlandów w wojnie z Francją, dynastia ora11ska powróci-
ła do władzy: restaurowano stanowisko namiestnika w prowincjach
i objął je - w Holandii i Zelandii jako namiestnik dziedziczny - Wil-
helm III, późniejszy król Anglii. W 1747 r. Stany Generalne i stany
prowincjonalne uznały Wilhelma IV Oraf1skiego za dziedzicznego
,namiestnika wszystkich siedmiu prowincji. W ten sposób republika11-
ski urząd namiestnika nabrał definitywnie kolorytu monarchicznego,
choć formalnie Zjednoczone Prowincje do chwili zajęcia ich teryto-
rium przez Francję w 1795 r. zachowały charakter republiki.
259. Organami przedstawicielskimi w prowincjach były Stany Organy
Prowincjonalne, mające charakter stanowy (głównie mieszcza11stwo przedstawicielskie
z dodatkiem szlachty, niekiedy także przedstawiciele wsi). Wspólny
133
 Ili. Pa11stwo w czasach nowo:=ytnych(do ko11ca XVIII wieku)
organ konfederacji stanowiły Stany Generalne, które składały się z przed,
stawicieli prowincji. Formalnie Stany Generalne nie miały uprawnie(
stanowczych i każda sprawa musiała uzyski:wać aprobatę stanów prti
wincjonalnych. W dodatku w Stanach Generalnych wymagana był
jednomyślność. W praktyce wyraźna przewaga Holandii (która wkfo
dała prawie 2/3 środków do wspólnego budżetu) spowodowała, ż
Stany Generalne zdominowane przez tę prowincję zachowały znacze.
nie i mogły stanowić przeciwwagę dla władzy wykonawczej skupione
w rękach dynastii orańskiej. Głównym uprawnieniem Stanów Gene
ralnych było uchwalanie podatków.
PODSUMO W ANIE
l. Państwo w czasach nowożytnych traktowane było jako dobro
wspólne. Na jego czele stał zazwyczaj monarcha postrzegany jednak
już nie jako właściciel państwa lecz jego „pierwszy sługa". Jako su-
; weren stanowił prawo, sprawował wymiar sprawiedliwości, zarządzał
pa11stwem. Wśród funkcji władcy na plan pierwszy zaczęła się wysu-
wać funkcja organizatorska.
2. Rosnące zadania monarchii wymuszały rozbudowę jej służb
administracyjnyc h. W szeregach tych służb pojawiali się w coraz
większym stopniu fachowcy, rehutujący się także ze stanu mies7•
cza11skiego. Organy centralne przyjmowały najczęściej charakter ciał
kolegialnych, gdyż formalnie biorąc ich rola sprowadzała się do dora-
dzania królowi. Nadal funkcjonowały niektóre dawne urzędy (jak np.
·; urząd kanclerza), powstawały również nowe (sekretarze stanu we
Francji i w Anglii).
3. Rozbudowujące się zadania monarchy prowadziły do ogranicza-
nia roli zgromadzeń stanowych. We Francji i w większości krajów nie-
mieckich straciły one znaczenie rezygnując z kompetencji podatkowych.
Wyjątek stanowiła Anglia, gdzie Parlament utrzymał swą pozycję, mi-
mo wzmocnienia władzy królewskiej.
4. W okresie Oświecenia państwo zyskało dodatkowe uzasadnie-
nie w filozofii racjonalizmu, charakteryzującej tę epokę. Jedną z waż­
niejszych kategorii Oświecenia było szczęście. Państwo miało uła­
twiać swym mieszkańcom jego osiągnięcie. Wypełnienie tego zadania
. oznaczało zwiększenie funkcji państwa. Zadaniem władcy stało się
racjonalne zorganizowanie paóstwa, co prowadziło do dalszej roz-
budowy jego administracji, kształtowanej na zasadach centralizmu
biurokratyzmu.
 IV

PAŃSTWO W DOBIE KONSTYTUCJONAL IZMU

 Ogóllna charakteryst yka konstytucjona llizmu

J. Geneza konstytucjona lizmu

260. Charakterystyczną cechą ustrojów paóstwowych samego schyłku Konstytucjonalizm

jako cecha ustrojów
XVIII i początku XIX stulecia było pojawienie się konstytucji jako przełomu XVIII i XIX w.

ustawy zasadniczej, określającej podstawowe zasady, na jakich zbudo-

wane mają być organy państwa, określone ich kompetencje i wzajemne
relacje oraz uprawnienia wobec obywateli, a także zawierającej katalog
praw i wolności obywateli. O konstytucji można także mówić w rozu-
mieniu materialnym. Oznacza ona wtedy faktyczny system organów
paóstwa oraz zasad, przepisów i zwyczajów regulujących ich działanie.
261. Tradycja praw fundamentalny ch była w Europie długa. Tradycje
konstytucjonalizmu
Wywodziły się one z przywilejów stanowych, terytorialnych i grupo-
wych. Do najważniejszych tego typu dokumentów zaliczyć trzeba
angielską Wielką Kartę Wolności z 1215 r., niemiecką Złotą Bullę
z 1356 r. i podobnie zatytułowany węgierski dokument z 1222 r.,
prawa fundamentalne we Francji, polskie Artykuły Henrykowskie
z 1573 r. czy szwedzki Regirungsform z roku 1634. Nie bez znaczenia
były także doświadczenia paóstw Rzeszy Niemieckiej, w których
kompetencje sejmów krajowych wynikały często z umów zawieranych
z władcą. Tradycje umów były także bardzo żywe w koloniach angiel-
skich. Ich organizacja opierała się na umowie, która powinna być
zawmta przez wszystkich członków wspólnoty. Tak wyglądały umowy
osiedleócze, np. umowa „ojców-pielgrzy mów" z Myflower w 1620 r,
czy uchwalony w 1639 r. przez wszystkich mieszkańców nowo założonej
kolonii Connecticut akt nonnujący ustrój kolonF (tzw. Foundamental
Orders). Dokument ten w 1662 r. potwierdził Karol II, i obowiązywał
on jako konstytucja stanowa aż do 1818 r.
262. Ogromne znaczenie dla rozwoju idei konstytucjonaliz mu Podstawy doktrynalne
konstytucjonalizmu:
miała teoria umowy społecznej. Zdaniem takich autorów jak Tomasz teoria umowy, prawo
Hobbes (1588-1679), John Locke (1632-1701) czy Jan Jakub Rous- natury, podział władz

seau (1712-1778), u podstaw organizacji społeczeóstwa leży umowa,

139
 /\I. Pa11s111'0 11• dobie konstywcjonaliz.11111 Ogólna charak terysty ka k.onsty wcjona lizmu
0nowa nia grupy , prawa jednos tek, upraw nienia władzy . hzam i Rozum u. Docen iano też znacze nie prawa w
. Umow a ta realizacji te~o
stanow i także podstawę do wykon ywani a władzy z n a'-< .. · d 1, · XVIII w w o-rorne
zam Ysł ·
public znej, jest jej u Dlatecro idea konstytucji stała się po . . 0111ec
samoi stnym źródłem. Sama teoria umow y nie przesą · o
dzała jeszcz e kto , · tłych ludzi.b naczelną, niemal powszechrne · E
w . urop1e· •I tow·mą
a ccep
jest suwer eneh1 w pa11stwie. W ujęciu Hobbe sa stawał ~;: polityczną. Nie jest więc przypadl~iem, że zwołan
<

lutny monar cha, w konce pcji Rouss eau - lud. Samu

się nim abso- e w 1789 r. ~nm_cu:
el Pufen dorf skie Stany Gener alne przekształciły s1ę szyb.ko w K.on~ty
tua~t-ę 1_yiz~
(1632 -1690 ), który uważał, że umow a społeczna
składa się z trzech st, iły do opraco wywa nia konstytucji dla reform owane
j n:ona~~l111. N~e
faz, zakładał, że faza druga (po zorgan izowa niu się
w społecze11stwo) ·e~ też przypa dkiem , że wyzw olone sp~d ang~els~<!ej
polega na przyg otowa niu zasad rządzenia (a więc uchwa d~mmac.11 ,'.~olome
leniu konsty - Jamerykm'iskie postanowiły oprzeć swą mezal eznosc na
tucji) i poprz edza kolejną fazę polegającą na powie konstytuc.11.
rzeniu władzy
określonym osobo m lub instytu cjom.
Teoria Puffen dorfa odegrała
wielką rolę w kształtowaniu się konsty
tucjon alizmu ameryka11skiego. 2. Char akter ystyk a europ ejskie go konst ytucjo nalizm
Ważną podstawą konstytucjonalizmu stała u
się teoria praw natmy. Za-
kładała ona, że podmi otowe prawa ludzkie
XIX wiek.u
nie wynik,~ją z nadania jakiej-
kolwiek władzy pa11stwow~j, nie są też wynikiem monar
szego przywileju,
lecz biorą się z natmy rzeczy i przysługują każdemu człowi 265. W krajac h Europ y, poza Anglią, gdzie prakt~l<.a
ekowi z chwilą rząc:ów parlame1_1_-
tarnycb utrwaliła się jeszcze_ w _XVIlI w. i Fran~j ~
~i~:~u cjonali zmu
urodze nia. Preku rsorem nowożytnego prawa natury
podmi otowy ch był holend erski prawn ik Hugo Grocju
i koncep cji praw
sz (1585 -1646 ).
konsty tucjon alizm zadomowił się na dobre w p1e1 wszej
czas_ow Re~o1
poł~~11e
;&_ w XD< w.

· 1, Początkowo działo się to poci wpływem Napol eona, ._

Dla kształtowania się idei konsty tucjon alizmu ważne w1e . . u. kt01 Y podbi
znacze nie · ·
miała także konce pcja podziału i równo ·anym kntjom narzucał konstytucje. Po Kongr~s1e w_ie d , I· 1815 ·
ważenia władz pa11stwowych, ens <.1~11 ~
jna drogę konsty tucjon alizmu wkroczył~ kn.1je Zw1ąz a I.
r.
sformułowana przez Monte skiusz a
(1689 -1755 ) w dziele O duchu ku _N1~m1e~k1e~o.
praw i znana pod nazwą teorii podziału władz. Monte w latach 1815- 1830 na 86 jednos tek panst~o"':'ych V: Emop1e (~hc~a
skiusz uważał,
w to Królestwo Polskie, Wyspy Jo11skie znajdujące się.
Jąc
że w dobrz e zorgan izowa nym państw
ie, a za takie traktował monar - pod protel. . trnat~m
chię ograniczoną, władza ustaw odawc Wielkiej Brytan ii, czy kanton y szwajc arskie ) 57 posiad
za powin na być oddzie lona od ało k?1~stytucJe.
władzy wyko nawcz ej. StanO \vieni e
prawa i jego wykon ywani e są Trzeba jednak pamiętać, że trzy główne 11:ocarstwa
Eur_~PY S1 ~~ko_wo-
bowie m dwiem a odrębnymi funkcj ami. Skonc entrow -W schodn iej, Rosja, Austri a i Prusy nie miały _I~onstytucJ1.
anie obu w jed- Mo1:a1ch1~ te
nych rękach musi prowadzić do rządów tyn111skich, ewoluowały stopni owo w kierun ku monar chu ko~sul 0
rozdzi elenie ich tatywneJ z 011:::)~-
natom iast - staje się gwarancją ustroju umiar kowan nami doradc zymi O charak terze quasi- reprez entacy jnym.
ego. Prusy ~tały się
monarchią konstytucyjną w 1850 r., Austri a - w 1867 r., natom1
Znaczen ie 263. Szczególną rolę w rozwq ju idei konsty tucjon alizmu _ast ~~­
miały do- sja dopier o na początl~u XX w. (rok 1906). Og?ln ie
doświadcze1'1
ustrojow ych świadczenia ustrojo we Anglii . Anglia nie miała konsty tucji w znacze
można p?w1edz1ec,
niu że w 1830 r. w monar chiach absolu tnych mieszkało łączme
Anglii forma lnym (nie ma jej do dzisiaj
), ale wykształcony w drodze trwającej 83 1:11~
podda nych, natom iast w pozostałych pa11~twach -
blisko 150 lat ewolu cji system rządów parlam entarn 78 n:ln lu~n~sc_1;
ych okazał się Od połowy XlX w. ta propo rcja zmie_niał~ się zdecyd
nadzw yczaj atrakc yjnym model em dla innych państw ~w~m e na l:m_zy~c
europe jskich . Do monarchii konsty tucyjn ych, coraz więcej zatem ludzi
model u angiel skiego odwoływała się też wspom niana zyło w Em opie
wyżej teoria pod rządami przepi sów konsty tucji.
Monte skiusz a, którą zresztą zapożyczył on od J. Locke
' a. Wiele konsty -
tucji europejslcich próbowało recypować angiel skie
jowe. Najważniejszym przykładem jest tutaj francu ska
rozwiązania ustro-
Karta Konst ytu-
266. Konst ytucje monar chiczn e pierws zej połow~ ~JX
podzielić na te, które opierały się explicite lub do~ys lme
w. możi:a
na zasadz1e
~~~:trc~~~:ne
cyjna z 1814 r., ale warto przypomnieć, że wpływy model suwerenności ludu oraz te, które strukturę władz panstwov:y~h
u angiel skiego budow a-
można dostrz ec także w polski ej Konsty
tucji 3 Maja. ły na tzw. zasadz ie monar chiczn ej (Mona rchisc hes Pnnz1:
p). Zasad a
suwerenności ludu, zapisa na w konsty tucjac h, przekładał~1
Racjona lizm jako 264. Filozofia wieku Oświecenia sprzyjała poszukiwaniu s1ę z punktu
racjonal- widzen ia organi zacji organ ów pa11stwa na regułę oznacz
'ilozoficzna podstaw a
ustroju państwa nych podsta w organi zacji pa11stwa. Uważano, że w miejsc e
aJącą w pr~1kty-
dawny ch ce podporządkowanie wszystki_ch or~an ów p~11s~
zasad religijnych, konstytucja powin na stać się źródłe wowych _ prz~pison~
m wiedzy i reguł prawa lub konstytucji. Mówiąc macze j, upra_w~1ema
postępowania. Dominował racjon alistyc zny
pogląd na świat, chcian o więc
tych ~1ga~ow
nikały z konstytucji. Na zasadz ie su_~erennosc1 ludu, V:Yra.zo
':y
zorganizować społecze11stwo i pa11stwo w _1~ej w1?1~st.'
sposób uporządkowany, zgodn y oparły się np. konsty tucje Norwe gu z 1814 r. czy H1szpL
mn z 18L 1.
140 141
 IV. Pa11stlVo l\l dobie konstytuc:jona lizmu
(konstytucja ta obowiązy~ała do 1814 r., a potem przywrócono ją na
okres lat 1820-23). Do teJ ostatniej nawiązywała konstytucja Portugalii
z 1822 r., Neapolu z 1820 r. czy Piemontu z 1821 roku. Po roku 1830
zasadę ~uweren~1ości ludu ,wyraziła e.yJressis verbis konstytucja Belgii
z 183_11., natomiast w sposob dorozumiany (co stało się zresztąprzedmio-:-•·
tern licznych kontrowersji) - konstytucja monarchii lipcowej z 1830 r.
Teoria 2,6?. Próbę pogodzenia zasady suwerenności ludu z zasadą suwe:..
.,czwartej władzy"
re1;11osc1 władzy monarszej stanowiła konstytucja Portugalii z 1826 r.,
!<:tora wprowadzała władzę królewskąjako czwartą władzę - moderu-
Jąc~. Wła~za ta - jak pisano - stanowi „sklepienie całej organizacji
po!1tyczne~, a należy :"yłącznie do króla jako zwierzchnika narodu, by
mogł on meprzerwam e czuwać nad zachowaniem niezależności, rów-
nowagi i harmonii innych władz publicznych" .
Zasada
. . 268. ~a~acla monarchiczn a legła u podstaw większości konstytu-
monarchiczna
c.11 europeJsktch XIX ':1· W jej ukształtowaniu ogromną rolę odegrali
1:f?P~leon Bonaparte, Jako Cesarz Francuzów i Aleksander I, car Ro-
SJI. _Pierwszy, jako autor (lub pomysłodawca) konstytucji_ nadawanych
k1:a.101~1 włą_czanym do tzw. Wielkiego Cesarstwa, drugi, jako jeden
z 111sp1ratorow Karty Konstytucyjn ej Ludwika XVIII ,.z 1814 r. We
wszystkich, tych aktach konstytucyjn ych pojawiała się szczególna rola
władcy, ktory nadawał pa11stwu konstytucję. Przez akt nadania monar-
cha co prawda sam ograniczał swą władzę, ale jednocześnie to on
c~ecydo_wał o ~akresie tego ograniczenia . Ostatecznie konstytucjon a-
hzm p1er':'szeJ po_łowy XIX w. związał się w ogromnym stopniu
z monarchią ogramczoną, w której władca zmuszony był uzyskiwać
zgodę 1~arlamentu (często nie posiadającego nawet inicjatywy ustawo-
dawcze.1) na _ustawy z zakresu podatków oraz prawa karnego i cywil-
n~go~ natom~ast w pozostałym zakresie dysponował władzą praktycz-
lll~ m~ogra~1,1czoną, naw~t jeśli jego ministrowie ponosić mogli odpo-
w1e~zialnosc konstytucyjną (konstytucja Wirtembergi i z 1814 r., Ba-
denu z 1818 r. czy Wielkiego Księstwa Hesji z 1820 r.).
Konstytucjonaliz m
~6~ .. Drugim ważnym nurtem, chronologicz nie nawet nieco
republikariski
wc~es'.11~Jszym od_ ko~1st~tu~jonalizmu monarchiczn ego, był konsty-
tucJO~Mhz1:1 repubhkansk t. Pierwszym jego wyrazem była konstytucja
Stanow ~Jednoczony ch z 1787 r., a następnie konstytucje czasów
Rewolucji Franct~skiej (1793, 1795, 1799). Do tego nurtu nawiążą
potem: konstytucJa II Republiki we Francji (1848) oraz pochodząca
z, t_eg~ _sameg_o rokt'. konstytucja Konfederacj i Szwajcarskie j. Naj-
bc1!~z1eJ ocld~1aływa.1ącym przykładem, obok konstytucji ameryka11-
sk1e.1,_ stała się k~nstytucja III Republiki (1875), do której modelu
ustroJo_we~o nawiązywały powstające po I wojnie liczne republiki
europejskie.
142
Ogólna charak,te1ysty ka konstytucjona limw
270. Konstytucja Stanów Zjednoczony ch i konstytucja III Repu- Republika
prezydencka
blikiwyznaczyły dwa podstawowe modele ustnuju republika11skiego:
republikę zwaną tradycyjnie prezydencką i republikę parlamentarn o-
-gabinetową. W republice prezydenckie j szczególną pozycję otrzy-
mywał prezydent, pochodzący z powszechnyc h wyborów i posiadający
zazwyczaj szeroką władzę wykonawczą, nie podlegającą politycznej
kontroli parlamentu. Parlament zachowywał za to pełnię władzy
ustawodawcz ej (choć niekiedy korygowanej przez weto prezydenckie ),
nie mógł być rozwiązywany przez głowę paf1stwa, miał natomiast
możliwość pociągania prezydenta i jego ministrów do odpowie-
dzialności konstytucyjn ej.
271. Funkcjonow anie republiki parlamentarn o-gabinetowe j opie- Republika
rało sięna instytucji politycznej (parlamentar nej) odpowiedzia lnosci
parlamentarno-
-gabinetowa
ministrów. Władzę wykonawczą sprawował prezydent, wybierany
przez parlament oraz rada ministrów, która musiała cieszyć się za-
ufaniem większości parlamentar nej. Utrata tego poparcia, np. w
drodze głosowania nad wnioskiem o wotum nieufności, pociągała za
sobą konieczność ustąpienia rządu lub poszczególn ych ministrów.
Wyraźna przewaga władzy ustawodawc zej w tym systemie korygo-
wana była uprawnienie m głowy pa11Stwa do rozwiązania parlamen-
tu. Konstytucje republika11sk ie przewidywały zazwyczaj znacznie
szerszy niż w konstytucjac h monarchiczn ych udział społeczd1stwa
w wyborach. Niektóre z nich formalnie wprowadzały nawet po-
wszechność prawa wyborczego, którą jednak ograniczały potem
bardziej szczegółowe regulacje.
3. Podstawmv e rozstrzygnięcia konstytucji
272. Do podstawowy ch problemów, które miała rozstrzygać kon- Katalog
stytucja, zaliczyć trzeba: wskazanie kto jest suwerenem w pa11-
podstawowych
rozstrzygnięć
stwie, czyli gdzie znajduje się źródło suwerenności pa11stwowej, konstytucji
jak mają wyglądać relacje między najważniejszymi instytucjami
paf1stwa, w szczególności między władzą ustawodawczą i wyko-
nawczą oraz jaką odpowiedzialność ponoszą ministrowie za wy-
konywane funkcje. Pierwszorzędne znaczenie miało także okre-
ślenie jakimi uprawnienia mi będzie dysponować obywatel i w jaki
sposób zostanie zabezpieczo ny przed niekorzystny mi dla niego
działaniami pa11stwa (czyli w jaki sposób obywatel będzie mógł
uczestniczyć w życiu publicznym i sprawować ważne urzędy).
Konstytucja zawierać powinna także katalog praw obywatelski ch
oraz określać zasady, na jakich obywatele mogą wybierać swych
przedstawici eli do ciał ustawodawc zych.
143
 I\/. Pm1srwo w dobie konstytucjonaliz.mu Ogólna charakterystyka ko11stytucjo11aliz.111u

człowieka, mająca swe star~ożytne korzenie, stała się w_ dru~i~j połowie

XVIlI w. jednym z głównych haseł walki o zmianę ustroJu, a JeJ w_yrazem
A. Zasada suwerenności, reprezentacji i podziału władz
_ francuska Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 1789 r., pierwsze
ameryka11skie konstytucje stanowe (jak np. Konstytucja Wirginii z 1776 r.)
Podmiot 273 Konstytucja musiała rozstrzygnąć problem suwerenności. Po-
i istota · ierwszych 10 poprawek do konstytucji Stanów Zjednoczonych. Katalog
suwerenności wszechnie przyjmowano, że suwerenność jest istotą pa11stwa i kompe- IP . . . . d
praw obywatelskich, początkowo do~ć skl_·011:n~ 1 ogra~1czaJący się , ~
tencje wszelkich jego organów wynikają z woli suwerena. Akcepto-
równości, wolności osobistej, wolności sum1erna 1 wyznama oraz wolnosc1
wano także pogląd, głoszony jeszcze przez J. Bodina, francuskiego
gospodarczej, z czasem zaczął się r~zszerzać obejmując,coraz ~ięcej praw
prawnika z XVI w. a powtórzony przez J.J. Rousseau, że esencją su~
0 charakterze politycznym (wolnosc prasy, zgromadzen), socJalnym, kul-
werenności jest stanowienie prawa. Konstytucja musiała więc roz-
turalnym i gospodarczym. Współczesnym dokumentem, wyrażającym
strzygnąć kto jest suwerenem i w jaki sposób będzie swą suwerenność
w sposób najpełniejszy prawa człowieka i obywatela, jest Pows~ech1:a
realizować. Konstytucjonalizm europejski wskazywał na lud lub na
Deklaracja Praw Człowieka, przyjęta w 1948 r. przez OrgamzacJę
monarchę jako na suwerena. Uznaniu suwerenności ludu towarzyszyło
Narodów Zjednoczonych.
wprowadzenie zasady reprezentacji: suwerenny lud wykonywał swe
uprawnienia na pośrednictwem przedstawicieli, których wybierał
i umocowywał do działa11, przede wszystkim ustawodawczych (zasada C. Struktura parlamentu
demokracji przedstawicielskiej).
277. Konstytucjonalizm zna parlamenty jedno- i dwuizbowe. Dwu- Uzasadnienie
Podział władz 274. Konstytucja musiała także określić, za pomocą jakiego ro- izbowość (bikameralizm) pojawiła się w drodze recepcji modelu an-
bi kameralizmu
podstawą
funkcjonowania dzaju organów ma być wykonywana władza pa11stwowa. Wzorując się
gielskiego i początkowo dobrze służyła spełnianiu aspir~cji p~~itycz-
państwa na Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela z 1789 r. konstytucjona- nych wielkiej arystokracji w okresie społecznych transformacJI XIX
lizm europejski przyjął jako regułę zasadę podziału władz. Dlatego
wieku i stopniowej demokratyzacji systemów politycznych. Z czasem,
niemal wszystkie konstytucje zawierają przepis stwierdzający, że wła­
gdy zwyciężyła idea republikanizmu, dwuizbowość zaczęto bronić
dza publiczna wykonywana jest poprzez organy ustawodawcze (par-
koniecznością stworzenia izby refleksji, namysłu, która moderowałaby
lament), wykonawcze (głowa pa11stwa i rząd) oraz sądowe (niezawiśli
zbyt radykalne pomysły izby niższej, rekrutującej się z coraz szer-
sędziowie). W przypadku uznania monarchy za suwerena, spełniał on
szych mas społecze11stwa. Specjalną rolę ma do odegrania druga iz~a
także swą szczególną rolę w pa11stwie z pomocą organów ustawodaw-
w pa11stwie federalnym (związkowym): staje się tam ona reprezentacJą
czych, ministrów i administracji oraz niezawisłych sądów. Inaczej
poszczególnych krajów tworzących federację.
mówiąc, również w przypadku suwerenności monarchy monteskiu-
szowski podział władz stawał się sposobemjej wykonywania. 278. W zależności od funkcji, jaką miała spełniać izba wyższa różny Skład
izby wyższej
był jej skład. W parlamencie monarchicznym dominuje ~ na mocy doży­
Sposób uchwalenia 275. Problem źródeł suwerenności przekładał się na sposób uchwa-
konstytucji wotnich lub dziedzicznych nominacji królewskich - arystokracja. W par-
lania konstytucji. Tarn, gdzie uznawano zasadę suwerenności ludu, kon-
lamencie republikańskim izba wyższa ma charakter reprezentacyjny
.stytucję uchwalał parlament, z tym, że niekiedy była ona zatwierdzana
i pochodzi z wyborów, zazwyczaj bardziej cenzusowych niż izba niższa .
przez całą ludność w referendum. Tam natomiast, gdzie suwerenem pozo-
W parlamencie federalnym izbę wyższą tworzą wyznaczeni lub wybrani
stawał monarcha, konstytucja była oktrojowana, czyli nadawana przez
przedstawiciele poszczególnych krajów (stanów) związkowych.
króla (jak swego rodzaju przywilej). Zdarzały się też formuły mieszane,
gdy konstytucję nadawał król wspólnie z izbami parlamentu (formuła
zastosowana w konstytucji monarchii lipcowej z 1830 r.). D. Relacja: władza ustawodawcza - władza wykonawcza

279. Problem relacji między władzą ustawodawczą i wykonawczą spro- Udział władzy
B. Prawa obywatelskie wykonawczej w toku
wadzał się do dwóch zagadnie11: współdziałania w procedurze legislacyj-
ustawodawczym
nej oraz kwestii odpowiedzialności ministrów przed parlamentem. W tej
Katalog praw 276. Cechą charakterystyczną konstytucjonalizmu stało się zamieszczanie
pierwszej sprawie chodziło o ustalenie, komu przysługuje inicjatywa
obywatelskich w konstytucji (lub w osobnym dokumencie, stanowiącym załącznik do
ustawodawcza (głowie pa{istwa, parlamentowi czy też jednocześnie
konstytucji) katalogu praw obywatelskich. Koncepcja praw naturalnych

144 145
 /\/. Pa11stwo w dob;e ko11stytucjona lizmu
i parlamentowi i głowie pa11stwa oraz ministrom) oraz w jaki sposób gło
wa pa11stwa mogłaby wpływać na kształt stanowionego prawa (kwesti'
sankcji królewskiej czyli zgody króla na uchwalone prawo, lub weta za
wieszającego czyli wezwania izb do powtórnego rozpatrzenia ustawy).
Rodzaje 280. W drugiej sprawie konstytucja powinna rozstrzygnąć jak.ieg'
odpowiedzialności
ministrów rodzaju odpowiedzialność ponosić mają ministrowie i w jakim trybię
będzie ona egzekwowana . W grę wchodziły dwa rodzaje odpowiedzialn~/
ści: konstytucyjna, czyli prawna (za naruszenie prawa przy wykonywanit1
obowiązków), egzekwowan a w drodze impeachment u (izba niższa oskar
ża, izba wyższa sądzi) ]ub przed specjalnym trybunałem (wtedy parlamen't
oskarża), oraz polityczna (za prowadzoną politykę i jej zgodność z wolą
większości parlamentu), egzekwowan a przez parlament w drodze głoso­
wania nad wnioskiem o wotum nieufności lub przez głowę paf1stwa.
E. Prawa wyborcze
Ograniczenia
281. W zakresie praw wyborczych wykształciło się pięć charakteryzują­
powszechności
cych je cech (nazywanych niekiedy przymiotnikami prawa wyborczego):
wyborów
powszechność, równość, bezpośredniość, tajność i prnporcjonalność.
Powszechność bywała ograniczana rozmai tymi cenzusami. Do najczęściej
stosowanych należał cenzus majątkowy, oznaczający, że prawa wyborcze
otrzymywały osoby płacące określony podatek (lub osiągające określony
roczny dochód). Innym stosowanym szeroko cenzusem była granica wie-
ku, uprawniająca do uczestnictwa w wyborach. Im bardziej demokratycz-
ny system wyborczy, tym niższa granica wieku. Współcześnie w pa11-
stwach zachodnich dominuje granica 18 lat. Przez długi czas praw wybor-
czych nie miały kobiety. Najwcześniej uzyskały je w niektórych stanach
Stanów Zjednoczonyc h (np. w Woyorning- 1867), w Anglii -po I wojnie
światowej, we Francji - dopiero w 1946 r. Z innych cenzusów ograniczają­
cych powszechność wymienić można cenzus domicylu, czyli konieczność
zamieszkiwania w danym okręgu przez określony czas, by uzyskać prawa
wyborcze. Szczególny charakter miały niektóre cenzusy stosowane zwłasz­
cza na południu Stanów Zjednoczonych. Wymagano tam od wyborców
zmtjomości tekstu konstytucji, niekiedy zaś dodatkowo jeszcze umiejętności
jej inte1pretowania. Ograniczenia te wymierzone były w ludność murzyóską,
wśród której znajomość pisania i czytania była bardzo słaba.
Sposoby ograniczania
równości prawa
282. Ważne znaczenie ma równość prawa wyborczego. Oznacza
wyborczego ona, że waga każdego głosu jest taka sama. Równość ograniczana była
w dwojaki sposób: albo poprzez taką geometrię (czyli wytyczanie okrę­
gów wyborczych) lub arytmetykę wyborczą, która prowadziła do tego,
że tę sarną liczbę posłów wybierała różna liczba wyborców, albo po-
przez przyznanie niektórym wyborcom prawa kilkakrotnego głosowa-
146
Ogólna charakte,ystyk a konstytucjona lizmu
· Przykładem pierwszego ograniczenia są tzw. wybory kurialne, po-
111ia: 1·::i;ce na tym że wyborców dzieli się na grupy i każda• grupa dokonu-
r b
·e t>odrębnie wyborów do parlamentu,/
eu,1 Ct: '
pr~y czym pr?po_rcp
• d
m1e zy _1cz ,ą
Jw borców a liczbą wybranych posłow Jest dla kazdeJ grupy odmienna.
p 1~ykładem są
drugiego ograniczenia tzw. wy?ory pluralne.
Proporcjonalność znajduje zastosowarne w przypadku wy1;itępo­
wania systemu wielopartyjn ego i występuje w systen:ach wyborcz~ch
przewidujących wieloman~at owe okręgi wybor~ze. L1~zba _n!~ndatow~
zdobytych przez daną pait1ę w okręgu pozostąJe w p1 opot CJt do uzy
skanych przez nią głosów.
Sądownictwo
F.
283. W zakresie wymiaru sprawiedliwości
konstytucje , z~odnie Sądownictwo
jako trzecia władza
z zasadą podziału. władz, traktowały sądownictwo jako _trzeci~ wł~­
dzę i uznawały jej niezależność ?d wł_adzy _wykonawcz~ j- S~dz1ow1e
mieli być niezawiśli i w orzekamu zw1ązam tylko p1:zep1sa~1 ustawy:
Inaczej rzecz przedstawiała się w krajach anglosaskich , gdzie wyroki
sądów tworzyły w drodze precedensów _normy _Prawne. ~ praktyce
jednak nawet tam, gdzie rola sądu ogramcza~a się fon:11al!11e tylko ~o
stosowania prawa, orzecznictw o sądowe w istotny mekie_dy sposob
modyfikowało poprzez interpretację o~o~iąz~jące przep~~y pi~awa.
Gwarancją niezawisłości sędziów stała się ich meusu':aln~s _c ~ mzędu
oraz immunitet sędziowski. Nieusuwalność nie ma najczęsc1ej charak-
teru absolutnego: przepisy dopuszczają więc usunięcie sędz~ego_ ze
stanowiska, ale wyłącznie z wyliczonych ustawowo powodow I w
drodze postępowania dyscyplinarn ego (czyli p1~owadz~nego prz~z sarn~
korporację sędziowską), lub przy zas_to_sowamu -~pecjah:ych p10cedu1
(jak uchwała parlamentu w Wielkiej Brytanu, czy unpeachmen t
w Stanach Zjednoczony ch).
284. Zasadą stało się, zgodnie z postulatem równości obywa- Zasada sądownictwa
teli wobec prawa, wprowadze nie sądownictwa powszechne g?,
powszechnego
obejmującego wszystkich obywateli. Od~·zuco~10 ~a~em wszelkie
formy sądów stanowych ( choć zdarzały s1~. wyjątki, Jak I:P· ut_rzy-
manie przez brytyjską Izbę Lordów funkcji s~~u dla parow_ az do
1948 r.). Idea sądownictwa powszechne go me ozn/acza je~~iak
konieczności wprowadzen ia jednolitego systemu s~dow. M_ozhwe
jest więc tworzenie odrębnych struktur sądów specJal~ych, j~k 1~p.
sądy handlowe. Cechą sądownictwa powszechne ~o Jest w1elom-
stancyjność. W poszczególn ych paóstwach występuje w tym zak~·e-
sie duża różnorodność, mająca najczęściej historyczny rodowod.
Na ogół rozpowszechniła się struktura dwu- lub trzyinstancy jna
147
 !\/. Pa11st1vo w dobie ko11stytucjonaliz.111u

z sądem najwyższym, mającym charakter instancji kasacyjnej

(tzn. badającej wyłącznie zgodność wyroku z prawem) lub rewiJ
zyjnej (tzn. rozstrzygającej także merytorycznie).
Sądownictwo 285. Zasada rozdziału władzy sądowej i wykonawczej postawiłaJ1
administracyjne Ewolucja ustroju Angm od XVII do XX wieku
problem rozstrzygania sporów, w których stroną była władza admini-
stracyjna. We Francji, gdzie zasadę tę traktowano u schyłku XVID w.
bardzo rygorystycznie, pojawiła się w związku z tym koncepcja powo- 1
•

łania odrębnego sądownictwa administracyjnego, które miałoby wła­

sną organizację i procedurę. Do modelu _francuskiego nawiązano po-
tem w Prusach i w Austrii. Inne kraje europejskie Uak np. Belgia,
Holandia, Włochy, kraje skandynawskie) pozostawiły - wzorem an-
gielskim - rozstrzyganie sporów z administracją sądom powszechnym.
G. Administracja lokalna
Porządkowanie 286. Cechą charakterystyczną pa11stw doby konstytucyjnej jest stop-
struktur administracji
lokalnej niowe porządkowanie struktur administracji lokalnej. Oznaczało to,
po pierwsze, wprowadzanie jednolitego podziału terytorialnego pań­
stwa, niekiedy naruszającego dotychczasowe historyczne tradycje
(Francja, Prusy, Austria), po drugie ujednolicenie systemu władz lo-
kalnych oraz określenie ich kompetencji i wzajemnych zależności.
Samorząd 287. Istotne znaczenie miał tutaj rozwój instytucji samorządu
terytorialny
terytorialnego i ustalenie jego relacji z administracją pa11stwową. Przy-
kładowo, w Prusach organy samorządu współdziałały ściśle z admini-
stracją pa11stwową (zwłaszcza na szczeblu powiatu), natomiast w Aust1ii
samorząd tworzył do pewnego stopnia równoległą strukturę organów,
słabo powiązaną z administracją państwową. We Francji organy sa-
morządowe miały przez długi czas kompetencje przede wszystkim
opini0dawcze, na szczeblu lokalnym dominowała więc scentralizowa-
na administracja paf1stwowa (prefekci, podprefekci). Wyjątek stanowi
Anglia, gdzie administracja lokalna, zgodnie z tradycją datująca się od
średniowiecza, pozostaje w gestii organów samorządowych, wspoma-
ganych wykwalifikowanym korpusem urzędniczym.
Francja, Anglia 288. Wśród państw konstytucyjnych szczególną rolę odgrywała
i Stany Zjednoczone
jako podstawowe Francja, w której w ciągu ostatnich 200 lat uchwalono aż 15 konstytu-
modele ustrojowe cji. Niektóre z nich stały się modelem dla innych państw. Ważna rola
przypadła w udziale Anglii, której model ustrojowy niezwykle silnie
J. Uwagi wstępne
289. Anglia nie posiada konstytucji w sensie formalnym. Ft~nkcjm~o- Bralc konstytucji
pisanej
wanie jej instytucji reguluje wiele ustaw, uchwalonych_ w ~1ągu wie-
ków i obrosłych tradycją oraz rozmaitymi precedensam1. Kilka z tych
ustaw traktowanych jest w Anglii w sposób szczególny. Wytycz~ły
one bowiem kierunek rozwoju ustrojowego państwa, doprowadzaJąc
go do stanu obecnego. Są to niektóre postanowienia Wielkiej Karty
Wolności (1215), Petycja Praw (1628), Ustawy z 1641 r., Habeas
Corpus Act (1679), Bill o Prawach (1689), Ustawa Sukcesyjna (1701).
Formalnie rzecz ujmując, nie różnią się one od innych ustaw uchwala-
nych przez Parlament; w szczególności nie przysługuje im żadna
szczególna ochrona i inny trudniejszy tryb ich zmieniania. Ze względu
jednak na długotrwałą tradycję traktowane sąjako fundamentalne akty
pa11stwowości angielskiej. .
Mimo braku konstytucji w rozumieniu kontynentalnym, mstytu-
cje angielskie stały się swego rodzaju ustrojowym standardem l~1b
punktem odniesienia, który próbowały wcielać lub do którego ~aw1ą­
zywały konstytucje europejskie. Także doktryna konstytucyJna w
ogromnym stopniu nawiązywała i nawiązuje do tradycji parlamenta~·-
nych Anglii. Podstawowe cechy konstytucjonalizmu, jak określeme
relacji między władzą ustawodawczą i wykonawczą oraz wprowadze-
nie systemu gwarancji obywatelskich wykształciły się .~łaśnie n_~
gruncie angielskim. Dlatego trzeba przyjrzeć się dokładmeJ ewoluCJI
państwa angielskiego w XVII-XX wieku.
290. Mimo pozornie wyraźnych cezur, jakimi wydaje się na Ewolucyjne
kształtowanie się
przykład pierwsza rewolucja angielska czy potem chwalebna rewolucja, instytucji ustroju

oddziaływał na polityków i filozofów kontynentalnych. Trzeba także

zwrócić uwagę na specyficzne cechy konstytucjonalizmu amerykań­
skiego, który czerpał pełną garścią z doświadczeń europejskich,
a potem sam stał się wzorem dla niektórych państw europejskich.
ustrój Anglii nie poddaje się łatwo periodyzacji. Wydarzenia XVII w:
nie doprowadziły wbrew pozorom do radykalnych przekształ~en
ustrojowych. Można powiedzieć, że jedynie zapoczątkowały pew1~~
kierunek rozwoju, który dopiero w ciągu XVIII w., w drodze dług1eJ
ewolucji, doprowadził do pojawienia się podstaw systemu parlamen-

148 149
 I\/. Pa11stwo w dobie ko11stytucjo11aliz.111u
tarnego ': Anglii. System ten zaczął jednak funkcjonować dopiero
w XIX wieku. 'V! XVII wieku, w trakcie długotrwałego, przybientją­
cego, 111omentam1 dramatyczny charakter, konfliktu między Parlamentem
a !<:rolern, kształtowały się ich wzajemne kompetencje i relacje. Okres
w1ek;1 XVIII a7: po połowę XIX stulecia doprowadził do przejęcia
rządow z rąk krola przez gabinet i przekształcenia rządu w instrument
vvykonawczy Parlamentu. Przełom XIX i XX wieku to czas demokra- ;
tyzacji całego systemu i przełomowych zmian w prawie wyborc~ym. .. .
Rozwój . 29~. Trzeba także zwrócić uwagę na zmiany terytorialne pa11stwa
terytorialny państwa
ang1elskiego. Objęcie rządów w 1603 r. przez dynastię Stuartów
oznaczało unię personalną ze Szkocją. Sprzyjało to, mimo wielu kon-
fliktów, powolnemu łączeniu obu pa11stw. Zjednoczenie nastąpiło na
moc~ ustm'."'y z 1707 r.. Od tego momentu oficjalna nazwa pa11stwa
brzrnrnła Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii, a w Parlamencie
w Londynie pojawili się lordowie i posłowie szkoccy. Kolejnym, tym
razem_ bardzo _kło?otliwym nabytkiem terytorialnym Anglii, stała się
Irlandia. Podbita Jeszcze w XII w., była przez wiele stuleci terenem
b~zust~nnych konfliktów i powsta11 tłumionych krwawo przez Angli-
kow (jak np. ekspedycja Cromwella w 1649 r.). W t800 r. zawarto
z Irlandią formalną unię, na mocy której stała się ona częścią Zjedno-
czonego Królestwa i przestała być traktowana jak podbite teryt~rium.
Do Parlamentu angielskiego weszli lordowie i posłowie z Irlandii. Nie
zaspokoiło to jednak niepodległościowych aspiracji Irlandczyków.
Po~ ,wojnie _świ,ato_w_ej Anglia uznała ostatecznie w 1921 r. niepodle-
gł?s_c repu~hkanskteJ Irlandii, która pozostała jednak w ramach brytyj-
sk1eJ W~polnoty Nar~dów. Po II wojnie światowej Irlandia wystąpiła
ze Wspolno~y ~arodow, ale wtedy część wyspy opowiedziała się za
d~lszym z':1ązl<1em z monarchią brytyjską i odłączyła się od Republi-
ki Irlandzkiej (Irlandia Północna, czyli Ulster).
Wspólnota Narodów 292. W ciągu XVII-XIX stulecia Anglia stała się potężnym rno-
c~rstwem kol?nialnym. W przeciwie11stwie do innych krajów kolo-
malnych Anglicy szybko zaczęli wprowadzać tam samorząd, stopniowo
wyposa~ając niektóre z tych terytoriów w coraz większą polityczną
samodzielność (status dominiów, uzyskały w drugiej połowie XIX w.
Kanada, Australia, Afryka Południowa). Po I wojnie światowej, w 1926 r.,
proklamo~ano powstanie Brytyjskiej Wspólnoty Narodów, grupującej
?yłe kolorne angielskie jako praktycznie niezależne państwa, których
Jed~nym ~wiązkiem ze Zjednoczonym Królestwem było uznawanie
zw1erzch111c~wa brytyjskiego monarchy. W 1949 r. Brytyjska Wspól-
no~a Naro~ow została przekształcona we Wspólnotę Narodów, czyli
zw1ą~ek rown~rzędnych pa11stw z monarchą brytyjskim jako głową
Wspol'.1oty. NaJ':ażniejszymi więzami, łączącymi paf1stwa Wspólnoty,
stały się stosunki handlowe oraz system prawny common law. Wiele
150
Ewolucja ustroju Anglii od X\/11 do XX wieku
z pa11stw wchodzących w skład Wspólnoty przejmowało także od
Anglii pewne rozwiązania ustrojowe (jak np. dwuizbowy parlament
czy kształt systemu parlamentarnego).
2. Przemiany ustrojowe XVII wieku
A. Konflikt monarchii z Parlamentem (1625-1649)
293. Konflikt między królem i Parlamentem narastał już za rządów Przyczyny konfliktów
Jakuba I i Karola I
Jakuba I (1603-1625), który rzadko zwoływał Parlament (4 razy w czasie z Parlamentem
całego panowania) i próbował bez jego zgody ściągać rozmaite opłaty
na rzecz korony. Oprócz sporów wokół kompetencji podatkowo-
-ustawowych Parlamentu, przedmiotem konfliktu stały się także kwe-
stie religijne. W Anglii dużą popularność uzyskała odmiana kalwinizmu,
zwana purytanizmem. Jakub I odmówił jednak purytanom możliwości
legalnego wyznawania ich religii. Prześladowania dotknęły także
katolików. W rezultacie jedyną uznawaną przez pa11stwo religią stał
się anglikanizm, z królem jako głową Kościoła. W Izbie Gmin zasia-
dało wielu zwolenników purytanizmu (zwłaszcza wśród posłów
z miast), stąd postawa króla musiała prowadzić do zaostrzenia kon-
fliktu. Krytykę wywoływała także działalność królewskich sądów
specjalnych, Sądu Izby Gwiaździstej i Sądu Wysokiej Komisji, które
zaczęły być na szeroką skalę wykorzystywane do walki z opozycją.
Z chwilą wstąpienia na tron Karola I (1625-1649) konflikt z Par-
lamentem przybrał postać otwartej konfrontacji. Karol I usiłował
wprowadzić rządy absolutne na wzór kontynentalny, co musiałoby
prowadzić do marginalizacji Parlamentu. Parlament grupował jednak
przedstawicieli miast i tzw. nowej szlachty (new gentry) zaintereso-
wanych w przełamaniu dominacji wielkich landlordów oraz Kościoła
anglika11skiego, a tym samym posiadał niemałe zaplecze społeczne
oraz ekonomiczne.
294. W 1628 r. Karol I, zmuszony trudną sytuacją finansową, Petycja Prawa
zwołał Parlament, by uzyskać jego zgodę na podatki. Parlament przy-
znał mu pomoc finansową, ale pod warunkiem przyjęcia przez króla
uchwalonej przez siebie Petycji Prawa (Petition of Right), w której
domagał się respektowania zakazu więzienia kogokolwiek bez wyro-
ku sądowego oraz uznania wyłącznej właściwości Parlamentu do
uchwalania wszelkich podatków i opłat. Petycji Prawa towarzyszyła
deklaracja Elliota, w której izba stwierdzała, że „zdrajcą wolności
Anglii i jej wrogiem jest każdy kto doradza królowi nowe podatki
i podatki takie płaci". Karol I petycję zatwierdził, ale już w 1629 r.
rozwiązał Parlament i nie zwoływał go przez następnych 11 lat.
151
 !\I. Pm1stH 10 H' dobie konstytucjonalizmu
W prowadzeniu takiej polityki podtrzymywał go główny
królewski Tomasz Wentworth, hrabia Strafford.
Skazanie hrabiego 295. W 1640 r., po klęsce w wojnie ze Szkocją, potrzeby finanso.:.
Strafforda:
początki odpowiedzial-
we monarchii zmusiły Karola I ponownie do zwołania Parlamentu.
ności prawnej Przeszedł on do historii jako tzw. Długi Parlament, gdyż formalnie ob-
ministrów
radował aż do 1660 roku. Parlament ten, w którym zdecydowaną więk­
szość uzyskali przeciwnicy absolutnych rządów królewskich, postano-
wił wykorzystać trudną sytuację króla i umocnić swoją pozycję. Jeszcze
w 1640 r. uznano hrabiego Stratforda odpowiedzialnym za postępowa­
nie la-óla i wszczęto przeciw niemu procedurę impeachmentu. Wobec
niepewnych dowodów Izba Gmin wycofała się z impeachmentu i do-
prowadziła do skazania i ścięcia Strafforda na podstawie act of atreinder.
Wydarzenie to oznaczało początek kształtowania się zasady, zgodnie
z którą za działania króla odpowiadająjego ministrowie.
Ustawy 1641 r. 296. Na początku 1641 r. Parlament przyjął kilka bardzo waż­
nych ustaw, które miały uniezależnić go od władzy królewskiej. Nale-
żały do nich ustawa zakazująca królowi rozwiązania Parlamentu bez
jego własnej zgody, ustawa o trzechleciu (Triennia! Act) zobowiązu­
jąca króla do zwołania Parlamentu najpóźniej w ciągu 3 lat od ostat-
niej sesji rozwiązanego Parlamentu (z umocowaniem kanclerza do
zwołania Parlamentu, gdyby król nie dotrzymał terminu) oraz ustawy
znoszące Sąd Izby Gwiaździstej i Sąd Wysokiej Komisji. Parlament
usiłował także wymóc na królu powoływanie na doradców wyłącznie
osób cieszących się poparciem Parlamentu. Postulat ten zawmty był
w tzw. Wielkiej Remonstracji, uchwale przyjętej pod koniec 1641 r.
i zawierającej spis nadużyć królewskich. Karol I odmówił zatwierdze-
nia tej uchwały i nie zgodził się na propozycję Parlamentu, co do od-
powiedniego dobierania sobie doradców, uważając to za zamach
na uprawnienia królewskie. Podjął jednocześnie próbę postawienia
w stan oskarżenia najbardziej aktywnych posłów Izby Gmin.
Okres 297. Na początku 1642 r. konfrontacja między królem i Izbą
Wielkiej Rebelii
Gmin przerodziła się w wojnę domową. Armia Parlamentu, zorgani-
zowana i dowodzona przez Olivera Cromwella, pokonała wojska
królewskie. Król został uwięziony, a następnie osądzony i skazany na
karę śmierci. Ścięto go w styczniu 1649 r. 19 maja 1649 r. Izba Gmin
ogłosiła Anglię republiką.
B. Okres Republiki (1649-1660)
Przejściowy 298. Instytucje ustrojowe republiki nie odegrały większej roli w histotii
charakter republiki
państwa angielskiego. Republika powstała jako efekt nieprzejednanej
postawy króla i jego otoczenia, co prowadziło do radykalizowania na-
152
Ewolucja ustroju Anglii od X\lll do XX wieku
strojów wśród opozycji. Nie miała natomiast poważnego doktrynalnego
uzasadnienia, ani też, jak się rychło okazało, większego politycznego
zaplecza. Wobec rozbudzonych aspiracji drobnomieszczaństwa, które
wyrażały się zwłaszcza w ruchu lewellerów, zarówno bogate miesz-
czaństwo, jak i drobna szlachta chętnie poparły dyktaturę wojskową, by
po dziesięciu latach zwrócić się ponownie ku monarchii.
299. Po ścięciu króla Parlament, z którego usunięto wczesrneJ Zamach stanu
Cromwella
wszystkich prezbiteriaóskich posłów reprezentujących bardziej za-
chowawczą postawę (tzw. czystka Pride'a z grudnia 1648 r.), przeka-
zał władzę wykonawczą Radzie Stanu, całkowicie podporządkowanej
Parlamentowi, a następnie zniósł Izbę Lordów. Jedynym formalnie
samodzielnym organem władzy miał być więc Parlament (zwany od·
czasów wspomnianej czystki, Parlamentem Kadłubowym). W 1653 r.
Cromwell, będący tylko członkiem Rady Stanu, dokonał wojskowego
zamachu stanu, rozwiązał Parlament i przejął pełnię władzy. W grudniu
1653 r. ogłoszony został tzw. Instrument Rządzenia (The Instrument
of Government), jedyna w dziejach Anglii spisana konstytucja.
300. Instrument Rządzenia powierzał władzę wykonawczą Lor- Instrument
dowi Protektorowi, którym miał być oczywiście Cromwell oraz Rządzenia
Radzie Stanu, powoływanej dożywotnio przez Lorda Protektora.
Władza ustawodawcza spoczywała w jednoizbowym Parlamencie,
przy czym Lordowi Protektorowi przysługiwać miało weto zawie-
szające wobec uchwalonych przez Parlament ustaw i prawo rozwią­
zywania izby. W praktyce rządy dyktatorskie sprawował Cromwell,
który w ciągu 5 lat swej dyktatury dwukrotnie rozwiązywał Parla-
ment, rządząc przez dłuższy czas bez izby. W 1657 r. odrzucił pro-
pozycję swoich oficerów przyjęcia korony królewskiej, ale zmienił
konstytucję. ustanawiając dziedziczny urząd Lorda Protektora
i wprowadzając Izbę Lordów.
301. Po śmierci Cromwella w 1658 r. władzę przejął jego syn Restauracja
Ryszard. Nie miał on jednak ani potrzebnego autorytetu, ani koniecz- monarchii
nych umiejętności i szybko zrezygnował ze stanowiska. Władzę prze-
jęli wyżsi oficerowie. Jeden z nich, generał Monk, opowiedział się po
stronie monarchii, do której powrotu zaczęło się tymczasem skłaniać
coraz więcej osób, widząc w niej instytucję, na której opierały się
podstawowe prawne zasady funkcjonowania pańs.twa. W 1660 r. ze-
brał się ponownie Długi Parlament w pełnym składzie (obejmującym
posłów Parlamentu Kadłubowego oraz tych relegowanych w drodze
czystki Pride'a), podjął uchwalę o rozpisaniu nowych wyborów i roz-
wiązał się. W ten sposób formalnie nawiązano do okresu sprzed
1649 r. Nowo wybrany Parlament uchwalił przywrócenie monarchii
i powołał na tron angielski Karola II Stuarta, syna ściętego Karola I.
153
 IV. Pa11stwo w dobie konstytucjonaliz.m u
C. Restauracja Stuartów i chwalebna rewolucja (1660-1688)
Rywalizacja 302. Okres restauracji Stuartów był czasem rywalizacji między zwo-
między królem
i Parlamentem lennikami silnej władzy królewskiej i zwolennikami mocnej pozycji
Parlamentu. _Rywalizacja ta nie przybrała jednak tak dramatycznego
charakteru, _Jak w czasach rządów Karola I. Karol II (1660-1685)
uznał PetycJę Prawa z 1628 r. oraz ustawy z 1641 r. i zwoływał Par..,
lament zgodnie z ich postanowieniam i. Uważał jednak, że poszano-
wanie uprawnie11 Parlamentu nie powinno osłabiać władzy króla
który miał pozostawać decydującym czynnikiem w rządzeniu pań~
stwem. Na tej podstawie Stuartowie formułowali pogląd, iż król nie
musi być związany prawem stanowionym przez Parlament. Praktycz-
nym wyrazem takiego stanowiska było częste korzystanie przez Stuar-
tów z instytucji dyspensy i suspensy. Dyspensa oznaczała uchylenie
obowiązywania jakiegoś przepisu wobec konkretnej osoby lub kon-
kretnego przypadku, suspensa natomiast polegała na całkowitym za-
wieszeniu mocy ustawy. Zwolennicy silnej władzy Parlamentu dążyli
z kolei do rozszerzenia uprawnid1 Izby Gmin kosztem władzy królew-
skiej i Izby Lordów.
Torysi i wigowie - 303. W ten sposób w łonie Parlamentu pojawiły się dwa stronnic-
dwa stronnictwa
w Parlamencie ~w~ ~olityczne: torysów, będących zwolennikami przewagi króla,
1 w1gow, zwolenników dominacji Parlamentu. Stronnictwa te stały się
partiami politycznymi, co doprowadziło do wykształcenia się charak-
tery~tycznego dla Anglii systemu dwupartyjnego. Torysi byli ugrupo-
wa111em konserwatywny m, reprezentującym ziemia11stwo, wigowie
1'.atomiast, jako rzecznicy interesów przemysłu i handlu, stali się partią
liberalna. Do ko1'lca I wojny światowej oba ugrupowania rządziły na
zmianę Anglią.
Habeas Corpus Act 304. Karol II zręcznie lawirował między dwoma stronnictwami
wykazując pewne skłonności ugodowe. Ich przejawem było podpisa-
nie przez króla w 1679 r. ustawy Habeas Corpus Act. Zakazywała ona
areszt~wania i skazania kogokolwiek bez przeprowadzone go postę­
powama sądowego. Określała jednocześnie procedury skutecznie
chroniące przed samowolą urzędników królewskich. Habeas Co,pus
Act stał się w ten sposób jedną z podstawowych gwarancji praw jed-
nostki, podnosił także znaczenie sądów, stawiając ich orzeczenia ponad
wolą królewską. Ustawa z 1679 r. stała się w zakresie gwarancji praw
obywatelskich i swobód osobistych wzorem dla XVIII-wiecznecr 0
o kon-
stytucjonalizmu.
Chwalebna rewolucja 305. Po objęciu tronu przez Jakuba II (1685-1688), brata Karola I,
napięcie między Parlamentem i królem gwałtownie wzrosło. Jakub II
154
Ewolucja ustroju Anglii od XVll do XX 1vieku
był gorliwym katolikiem i większość Parlamentu zaczęła obawiać się
przywrócenia religii katolickiej jako religii panującej. Mogło to ozna-
czać zwróceni'e Kościołowi sekularyzowany ch wcześniej dóbr, a to
zagrażało stanowi posiadania znacznej części ziemiaflstwa i miesz-
cza11stwa. W 1688 r. doszło do porozumienia między wigami i tory-
sami. Parlament złożył z tronu Jakuba II i zaproponował objęcie rządów
córce Jakuba, Marii i jej mężowi Wilhelmowi Ora11skiemu, namiest-
nikowi Holandii, którzy byli protestantami. Opuszczony przez wojsko
Jakub II schronił się we Francji, a Wilhelm i Maria bez przeszkód
objęli tron angielski. W ten sposób dokonała się chwalebna rewolucja,
która definitywnie położyła kres królewskim ambicjom budowania
absolutnego paóstwa i zapoczątkowała proces kształtowania się mo-
narchii parlamentarnej.
306. Rewolucja 1688 r. przyniosła ugruntowanie pozycji Izby Początek
współpracy króla
Gmin. Sko11czył się okres jej bezustannej rywalizacji z monarchą, z Parlamentem
zaczął natomiast czas bliższej współpracy. Uzyskane zwycięstwo
trzeba było jednak przełożyć na zmiany prawne. Wprowadzone
w ciągu kilku lat - stały się punktem wyjścia do dalszych ewolucyj-
nych zmian ustrojowych.
307. W 1689 r. Parlament uchwalił dwie ważne ustawy: Bill o Pra- Ustawa o Tolerancji
Religijnej
wach i Ustawę o Tolerancji Religijnej. Ustawa o Tolerancji Religijnej
(Toleratźon Act) przyznawała swobodę wyznania wszystkim religiom
protestanckim. W praktyce stosowano ją także do katolików, którzy nie
mieli jednak biernych praw wyborczych: od członków Izby Gmin wyma-
gano bowiem złożenia deklaracji potępiającej katolicki dogmat o przeisto-
czeniu, co odsuwało katolików od kandydowania do izby.
308. Bill o Prawach (Bill of Rights) wymieniał w 13 punktach Bill o Prawach
nadużycia władzy, jakich dopuścili się ostatni Stuartowie i formułował
nowe zasady prawne, które miały zapobiec podobnym przypadkom
w przyszłości. Generalnie rozszerzał on prawa Parlamentu, ogranicza-
jąc jednocześnie władzę króla. W szczególności uznano za nielegalne
wykonywanie przez króla prawa suspensy oraz ograniczono znacznie
stosowanie prawa dyspensy, nakładanie jakichkolwiek podatków uza-
leżniono od zgody Parlamentu, potwierdzono immunitet poselski
w zakresie swobody wypowiedzi, wreszcie sformułowano pod adresem
monarchy obowiązek częstego zwoływania Padarnentu. W 1694 r.
określono czas trwania kadencji Parlamentu na 3 lata, potem ustawa
z 1716r. przedłużyła kadencję do 7 lat (w 19llr. - skrócono ją do 5
lat). Bill o Prawach regulował także zasady sukcesji tronu, wskazując,
że po Wilhelmie i Marii tron objąć miała siostra Marii, Anna, a po jej
śmierci - dziedzice Wilhelma. Do kwestii sukcesji tronu powrócono
po kilku latach w Ustawie Sukcesyjnej (1701).
155
 IV. Pa11stwo w dobie konstytucjonalizmu
Ustawa Sukcesyjna 309. Ustawa Sukcesyjna (The Act of Settlement) określiła ewen-
tualną sukcesję dynastii hanowerskiej i ustaliła dalsze zasady sukcesji
tronu. Zasadnicze znaczenie miały jednak inne postanowienia tej
ustawy. Wprowadziła ona regułę kontrasygnowania decyzji królew.:.
skich przez odpowiedniego ministra, członka Tajnej Rady. Zasada
kontrasygnaty potwierdzała związanie monarchy prawem. Król miał
być prawnie nieodpowiedzialny, ale odpowiedzialność za jego działa..:
nia przejmował kontrasygnujący minister. Odpowiedzialność ministra
miała być egzekwowana w ramach procedury impeachmentu. Ustawa
Sukcesyjna odbierała w związku z tym królowi prawo ułaskawienia
ministra skazanego w tym trybie. Poza tym Ustawa Sukcesyjna two-
rzyła podstawy niezawisłości sędziowski~j, dopuszczając odwołanie
sędziego wyłącznie na żądanie obu izb Parlamentu. Postanowienia
Ustawy Sukcesyjnej przyczyniły się w ogromnym stopniu do ukształ­
towania się rządów parlamentarnych w Anglii.
Z innych ważnych ustaw ko1ka XVII w. wymienić trzeba także
ustawę znoszącą cenzurę (1695), co UP:1ożliwiło swobodne prezento-
wanie poglądów i przekona11. Warto również zauważyć, że rewolucja
1688 r. ukształtowała definitywnie przekonanie, iż Izba Gmin jest
reprezentacją narodową, to znaczy, że każdy poseł reprezentuje nie
tyle swój okręg, lecz cały naród.
3. Uksztaltovvanie się systemu parlamentarno-
-gabinetowego (XVIII-XIX 1-v.)
Powstanie gabinetu 310. Przejęcie w 1714 r. rządów przez dynastię Welfów, elektorów
hanowerskich, stworzyło sprzyjające warunki do ukształtowania się
rządów parlamentarnych, pozwalających Parlamentowi całkowicie
kontrolować władzę wykonawczą i nie osłabiać jednocześnie jej
sprawności. Udało się to dzięki powstaniu instytucji gabinetu kiero-
wanego przez premiera, który przejął od króla funkcje rządzenia oraz
wykształceniu się zasady odpowiedzialności politycznej ministrów
i całego gabinetu.
Od czasów średniowiecza władza wykonawcza należała do króla,
który wykonywał ją z pomocą urzędników dworskich, takich jak
kanclerz czy sekretarze stanu. Dygnitarze ci, z czasem nazywani mini-
strami, pełnili jedynie funkcje doradcze. Jedynym uprawnionym do
podejmowania decyzji był bowiem król. Od czasów Henryka vm
najważniejsi dygnitarze wchodzili w skład Tajnej Rady, która wyłoni­
ła się z dawnej Rady Królewskiej. Liczba członków Tajnej Rady sys-
tematycznie rosła i w drugiej połowie XVII w. Rada stała się ciałem
niezdolnym do funkcjonowania. Ostatni Stuartowie zaczęli więc po-
156
Ewolucja ustroju Anglii od XVII do XX ll'ieku
woływać spośród członków Rady mniejsze grono ministrów. Spotyka-
li się oni w gabinecie królewskim i dlatego w odniesieniu do tych
ministrów zaczęła funkcjonować nazwa „gabinet". Posiedzeniom
gabinetu przewodniczył zawsze król. Wilhelm Ora11ski, dla zapewnie-
nia sobie jedności poglądów swych ministrów, zaczął powoływać do
aabinetu członków partii mającej większość w Izbie Gmin. W ten
;posób działalność gabinetu mogła liczyć na poparcie Parlamentu.
Za rządów królowej Anny (1702-1714), podczas wojny o sukcesję
hiszpa11ską, książę Marlborough otrzymał na pewien czas królewskie
uprawnienia w zakresie polityki zagranicznej i spraw wojskowych.
Był to pierwowzór instytucji premiera.
311. Kiedy w 1714 r. tron objęli książęta hanowerscy, Jerzy I, Przejmowanie
pełni władzy
a potem Jerzy II, słabo zorientowani w sprawach angielskich i kiepsko wykonawczej
znający język angielski, przestali przewodniczyć posiedzeniom gabi- przez rząd
netu i przekazali te funkcje jednemu z ministrów, którym był najczę­
ściej Pierwszy Lord Skarbu, zwany odtąd premierem. Pozycja premiera
uległa ugruntowaniu i zarazem istotnemu wzmocnieniu dzięki Rober-
towi Walpole'owi, politykowi wigów, który sprawował ten urząd
przez 21 lat (1721-1742). Walpole wprowadził także zasadę, że
członkowie gabinetu muszą być jednocześnie posłami w Izbie Gmin;
zapewniało to jeszcze ściślejszą współpracę między gabinetem a Par-
lamentem.
Utrwalającą się praktykę przejmowania władzy wykonawczej
przez rząd próbował zmienić Jerzy III. W latach 1761-1782 rządził on
z pomocą ministrów, których powoływał spoza Parlamentu, przekupu-
jąc członków Izby Gmin w celu uzyskania potrzebnego poparcia. W
1783 r. Parlament zmusił jednak rząd do ustąpienia, przekreślając w
ten sposób królewskie nadzieje na odzyskanie pełni władzy. Funkcję
premiera objął William Pitt Młodszy. Długi okres sprawowania przez
niego urzędu premiera (1783-1801 i 1804-1806) pozwolił odrestau-
rować znaczenie tego stanowiska (choć początkowo Pitt powoływał
ministrów, nie zważając na układ sił w Izbie Gmin).
Ostatecznie więc z ko11cem XVID w. gabinet z premierem na
czele przejął pełnię władzy wykonawczej w pa11stwie, zastępując w
tym króla. Jednocześnie kształtowała się zasada odpowiedzialności
politycznej ministrów, egzekwowana przez Parlament. Pojawienie się
tej zasady pozostawało w ścisłym związku z zasadą nieodpowiedzial-
ności króla.
312. Zasada nieodpowiedzialności króla znana była od dawna Wykształcenie się
odpowiedzialności
i znajdowała wyraz w sformułowaniu „król nie może czynić źle". Po-
politycznej
wodowało to, że Parlament bywał bezsilny wobec działających w imie- ministrów
niu króla ministrów, których monarcha osłaniał mocą swego autorytetu.
Jednocześnie jednak już od średniowiecza wszystkie akty królewskie
157
 I\/. Pw1st11·0 w dobie konstytucjo11aliz.m11
wymagały potwierdzenia swej autentyczności podpisem (kontrasygnatą)
kanclerza lub innego wyższego urzędnika. W XVIl wieku, w okresie
konfliktu króla z Parlamentem, wykształciło się przekonanie, że minister
doradzający królowi ponosi odpowiedzialność za decyzje królewskie.
W ten sposób na przełomie XVIl i XVIJI wieku zaczęto nadawać kon-:
trasygnacie inne znaczenie, co wiązało się z potwierdzoną w Ustawie
Sukcesyjnej zasadą nieodpowiedzialności króla, z jednoczesnym zwią­
zaniem go uchwalonym przez Parlament prawem. Król zatem mógł
naruszyć prawo, nie ponosił jednak odpowiedzialności; tę przejmował
na siebie minister kontrasygnując decyzje króla. Prowadziło to do tego,
że ponoszący odpowiedzialność minister mógł odmówić swego podpisu
na decyzji króla, a król nie miał możliwości zmuszenia go do złożenia
takiego podpisu. Realna władza przechodziła zatem na ministrów, wła­
dza królewska natomiast zaczęła stopniowo nabierać charakteru repre~
zentacyjnego. Ostateczny rezultat tego procesu dobrze oddaje
angielskie powiedzenie, że „król panuje, ale nie rządzi".
Gabinet rządził jednak w imieniu nieodpowiedzia lnego króla,
przejmował więc na siebie pełną odpowiedzialność. Środki egzekwo-
wania tej odpowiedzialności, jakimi dysponował Parlament, były dla
ministrów bardzo niebezpieczne. W grę wchodził bowiem impe-
achment względnie act of atteinder: w obu przypadkach stanowiło to
poważne zagrożenie dla ministrów, czego dowodem było skazanie hr.
Strafforda na karę śmierci. Uruchomienie tych procedur przez Parla-
ment było jednak możliwe tylko wtedy, gdy można było zarzucić mi-
nistrowi popełnienie przestępstwa. Parlament poszukiwał więc innych
środków, pozwalających na bieżąco kontrolować politykę prowadzoną
przez rząd. Takim instrumentem okazała się instytucja interpelacji,
czyli pyta11 poselskich zadawanych królewskim urzędnikom. Uznanie
odpowiedzi za niezadowalającą mogło pociągać za sobą utratę zaufa-
nia izby. Podobnie było rozumiane odrzucenie projektu ustawy wno-
szonej przez rząd. W takich przypadkach król zmieniał ministrów
zgodnie z wolą Parlamentu. Ministrowie, zgodnie z praktyką utrwalo-
ną podczas rządów Walpole'a, rekrutowali się spośród członków izby,
w ten sposób Parlament uzyskał możliwość decydowania o składzie
rządu (co postulowano już bezskutecznie w 1641 r.).
Solidarna
odpowiedzialność
313. W ciągu XVIII w. ukształtowała się zasada solidarnej od-
ministrów powiedzialności ministrów. Wyrosła ona z kilku przesłanek. Uzależ­
nienie ministrów od Parlamentu oznaczało dla nich niebezpiecze11st wo
uruchomienia procedury impeachmelltu. Solidarna odpowiedzialność
ministrów pozwalała na rozmycie odpowiedzialności: cały gabinet
brał bowiem odpowiedzialność za postępowanie każdego z ministrów.
Za czasów premierostwa Walpole'a przestrzegano konsekwentnie, by
rząd prezentował jednolite poglądy. Walpole usuwał z rządu mini-
158
Ewolucja ustroju Anglii od X\/11 do XX wieku
strów kontestujących jego politykę, gdyż uw~1ż~l, że gabi1~et jal~o c~1-
I , ' odpowiada za nią. Zmuszony do dym1sJ1 w 1742 ~- z~o~ył ,Ją
zo;;lym gabin~tem. Zasada solidarnej odpowiedzialności. mm1s~row
została sformułowana już w 1711 r., ale uzna~ą regułą (mimo pre_c~-
densu Walpole'a) stała się dopiero pod kornec XV~ ~- (dym1sJ~
. etu lorda Northa w 1782 r.). Stopniowo także ustalił się zwyczaj,
b 111
ga · •
•e (Tabinet
· · k ' ·
ustępował z chwilą utraty poparcrn w1ę :szo~c1 w
Pa, 1·la. -
~,e;cie. w takim przypadku, król mógłjednak rozw,ązac Izbę
_G'.'.'m
· -z~,dzić nowe wybory. Po raz pierwszy nastąpiło to w 1784 1., ody
b' G .
I Zal 't. •
crabinet Pitta Młodszego spotkał się z opozycją w Iz ie n:m;_ nowe
:ybory przyniosły korzystną dla rząd~t większość. ~ogł_o s~ę Jednak
. yc' z·e więhzość noweJ· Izby Gmm okazywała się mep1zychylna
zd mz , . l · •,
'-
rz dowi: wtedy rząd ustępował (jak w 1834 1 1844 r.). Ukszta towm:•u-:
si: politycznej, solidarnej odpowiedzialności gabinetu w dr_odze wn10_-
sków O wotum nieufności, spowodowało, ze wychodził z ~1zycia
;mpeachment jako dotychczasowe narzędzie jej egz~kw~wan~~- O~
1806 r. procedura ta nie była już wszczynana. Od?owied~ialno sc km-
ną ministrowie ponoszą wyłącznie przed zwykłymi sądam1.
314. Do początku XIX wieku ustaliły się więc w An~Iii podsta- Mechanizm rządów
parlamentarno-
wowe mechanizmy rządów parlamentarno-g abineto':'ych, ktore_ w ~en~- -gabinetowych
ralnych zarysach obowiązują do dzisiaj._ Op~rły s_1ę one na 1s_tmenm
crabinetu odpowiedzialne go politycznie 1 sohdarme przed Pm l~men-
~em i na zasadzie nieodpowiedzialności króla, która ~oprowadziła ~o
odsunięcia monarchy od bezpośredniego wykon_ywam~ władz~. D~ia-
łalność gabinetu wymagała większości w Izbie _Gmm, gdyz ut1~ta
takiej większości i przegłosowani~ ~rzez Izbę_ wmosku o wotum 1~1~-
ufności (nawet wobec jednego m1111stra) pociągało z,a, sob~ dymt~J~
całego rządu. Dlatego też gabinet był _tw?rzony spos~·od ~1~ks~os~1
parlamentarnej, czemu sprzyjało przyJęc1e zasa~y, ze. mmi~tt~w1e
gabinetu muszą rekrutować się z pos~ów Iz?Y· Krol ut~·ac1ł ta,l~ze 1eal-
ną możliwość decydowania o składzie gabmetu. Kon~ecznosc powo-
ływania ministrów spośród większ?ści parla~entarneJ_ ~pow~_dow~ła,
że monarcha desygnował na premiera przywodcę pmtu, kt01a mrn~a
większość w Izbie Gmin, a następnie powoływał rząd w składz~e
przedstawionym mu przez premiera. Wszystko to po~odo_wało, z~
rząd stał się całkowicie podporządkowany ParI~:11~ntow1, _pr_zekszta~.
cając się z organu przybocznego króla (wyw?dztł się przec1ez z sekCJI
Tajnej Rady) w organ wykonawczy Izby Gmm.
315. Mimo tak silnego związania rządu z Parlamentem, władza Stabilny
charakter władzy
wvkonawcza okazała się sprawna i stabilna. Wynika~o to prze~e wykonawczej
w;zystkim z zachowania przez króla prawa rozwiązyw~m~ Izby Gm~n
i rozpisywania przedterminowy ch wyborów. Z u~raw~1~~1a tego kro-
Iowie angielscy korzystali jednak dość rzadko, naJczęsc1eJ wtedy, gdy
159
 /\I. Pa,,snvo 1v dobie konstytu cjonaliz .mu
rządzący gabinet tracił poparci e większości parlame ntarnej. Zdarzały
się jednak przypad ki, gdy monarc ha rozwiązywał izbę w momen
cie
korzyst nym dla rządzącego gabinet u, po to, by wykorzystując
poli.::
tyczną koniunkturę przedłużyć jego funkcjo nowani
e (o nową kadencję
izby); w takich przypad kach król działał na wniosek premier a.
Drugim czynnik iem stabilizującym funkcjo nowani e władzy rzą­
dowej było ukształtowanie się w Anglii system u dwupar tyjnego
,
Wywodził się on, jak wspom niano już wyżej,
z dawneg o podziału na
ugrupow ania torysów i wigów, które w XIX w. działały już jak
polityczne. Dwupa rtyjny układ Parlame ntu zachował się także w XX
panie
w:,
gdy w miejsce tracącej popularność panii liberalnej pojawiła się,
jako
konkure ncja dla konserw atystów , Partia Pracy (Labou r Party)
o pro:.:
gramie socjald emokra tycznym . W okresie międzywojennym przez
pe-
wien czas żadna z partii nie uzyskiwała większości w Parlame
ncie, ,
ostatecz nie jednak od 1935 r. powrócił system dwupartyjny. Zachow
a-
niu dwupar tyjnego systemu sprzyja wyborc zy system większościowy,
który preferu je duże ugrupo wania (•N jednom andatow ych okręgac
h · pierwsz ej. XIX stulecia bardzo szybki rozwój gospod arczy. Powsta
wygrywa ten, kto uzyska zwykłą większość głosów, co w skali
może prowadzić do sytuacji , w której partia
kraju
zdobywająca większość
głosów nie uzyskuj e większości mandat ów). Faktycz
ny system dwupar -
tyjny (mniejs ze pm1ie są obecne w Izbie Gmin, ale ich rola jest
margi-
nalna) powodu je, że gabinet wyłaniany z większości parlame
ntarnej
miał zazwyc zaj poparci e przez cały okres kadencj
i Izby Gmin.
Rola rządu 316. Władza ustawo dawcza znalazła się całkowicie w rękach Par-
w procesie
lamentu. Jedyny m formaln ym jej ogranic zeniem jest prawo
tworzenia prawa sankcji
ustaw, przysługujące monars ze. Po raz ostatni jednak z prawa odmow
y stwom i miastom i to tylko tym miastom , ktore uzyskały taki p1 zyw1leJ
sankcji skorzystała królowa Anna w 1707 r. i od tego czasu nie
zdarzył
się ani jeden przypad ek odmow y. W ten sposób
drogą desuetu do (czyli
przez zaniech anie) królow ie angielsc y utracili prawo odmow y udziele-
nia s;mkcji ustawie uchwal onej przez Parlame nt. Trzeba jednak
pamię­
tać, że głos decydujący w procesi e ustawo dawczy
m ma gabinet, którego
premier jest jednocześnie szefem większości parlame ntarnej. To dlatego
niektórzy wskazują, że mimo całkowitej kontroli Parlame ntu naci
władzą
wykonawczą i mimo przyzna nia Parlame ntowi
całkowitej władzy usta-
wodawc zej, faktycz na pełna władza, łącznie z możliwością kształt
owa­
nia prawa, znajduj e się w rękach gabinet u i premiera. Warto
także
wspomnieć o praktyc e delegow ania przez Parlame
nt prawa wydawa nia
aktów normaty wnych organo m władzy wykona wczej. Formal nie
akty
takie przybierają postać ordonan sów wydawa nych przez króla w
Tajnej
Radzie (która stanowi pozostałość po dawnym XVIl-w iecznym organie
, Nadal
składa się z członków gabinet u oraz zaprasz anych
przez króla osób i nie
posiada dzisiaj żadnej władzy). Faktycz nie o ich wydaniu decyduj
ą wa-
ministro wie gabinet u, którzy kontrasygnują orclonanse.
160
E,vol11cja ustroju An.glii od X\111 do XX wieku
4. Demok ratyza cja system u parlam entarn ego
w XIX-X X wieku.
A. Reform y prawa wyborc zego
17. Paradok salnie Anglia, do której in_sty_tucji, jako modelo ~e;o Przestarzały
3 roz-
wiązania, nawiązywały pa11stwa europej skie wchod~ąc~ na d1o~ę, kon- charakter prawa
wyborcze go
stytucjo nalizmu , stała się na początkt~ ~IX w. pr_zyk~ad~m panstw i zarządu państwa
a
archaic znym już składzie Parlam entu 1 me o~~owiadaJąceJ potrze~ na początku )(IX w.
0 om
strukturze zarządu. Krótki okres absolut yzmu 1 Jego bar~~o szczego
lny
charakter spowodowały, że nie przepro wadzon o w Angl11 r~form
t~~o-
wych dla monarchii oświecon~ch. ~r~any zarządu l?lrn~~eg~ 1 s~dowm
c-
twa pozostawały w kształcie mezm1e111onym od cz~s~w s1edn~ow1ecza.
Jednocześnie Anglia przeżywała w drug1eJ połowie XVIII w.
-
1 ły nowe ośrodki miejski e, rosła zamożność społecze11stwa, tymcz~
wa , , d · · -
sem system wyborc zy, niezmie niany od czaso": sre mow1ecza,_ me
uwzględniał tych zasadni czych społecznych przemian. Pra~o wyb01c
ze,
ogranic zone wysoki m cenzus em majątkowym, przy_sh~g1wało ok.
3~0
spo ł e Cz eóstwa , a głos decydujący .w hrabstw
. ach mieli nadal landl01 -
. ··
dowie. Co więcej, mimo utrwala ma się d _
zasady r~p~ezentacJI naro ~-
wej, Izba Gmin miała nadal charakt er przedst a~1c1el stwa l~orpora
cJI
terytorialnych, prawo zasiada nia _w niej pr~ysług1wało bo":1e~
hr?b~
do kmka XIV wieku. W rezultac ie w parlame ncie repreze ntowan
e
były miasta, które lata świetności_ mia~y już dawno z~ sobą, al~~
w ogóle przestały istnieć (tzw. zgmłe mrnsta, - ro:ten bo,_m_tgl~s),
~1_a
kowało w nim natomi ast nowo powstałych osrodko w,
pręzme 1ozw1p -
jących się w XVIII i XIX w. Uak np. Manche ster). Wobec opo~·-u Izby
Lordów , reformy prawa wyborc zego przepro wadza~ o w Angin
stop-
niowo i zakończono je dopiero po I wojnie światowej.
318. Pierwszą poważną reformę prawa wyborc zego przepro wa- Reforma Greya
dzono w roku 1832. Nosi ona nazwę_reformy _Greya. Pole?c.~ła :1.a
?ode-
braniu praw wyborc zych zgniłym miastom (liczącym mmeJ m_z
-OOO
~ieszka óców) i przyzna nia ich nowym miastom , dot~chc zas meobe~
-
nym w Izbie Gmin. Obniżono także nieco cenzus maJątk~wy w
wym-
ku czego liczba wyborc ów wzrosła z 3% do 5% sp?łe~zenstwa.
jednak czynne prawo wyborc ze traktow ane ?yło_ me Jako pr~wo
oby-
watelsk ie, lecz jako przywil ej (franch ise) n:rnst 1 hr~bst~ . Przepro
dzenie reformy, zwłaszcza w zakresie odebram a pr~w mek~ory~1 miastom
,
irnpotkało na opór Izby Lordów . Dopier o grozba kro la, ze powoła
161
 IV. Pa11st1vo 1v dobie konst_vtucjo11aliz111u Ewolucja ustroju Anglii od XVII do XX wieku

~1m~ych lor~ó~, tak _ab~ uzyskać ~)ożądaną_ większość, spowodowała,; ponowanym przez Izbę Gmin. Stopniowe demokraty zowanie się izby
ze izba wyzsz<1 zm1e111ła stanowisko . Reformę 1832 r. poprzedziła niższej, co oznaczało utratę przez landlordów możliwości kontrolo-
ustmva z 1829 r. dopuszczająca katolików do zasiadanh< w Izbi·e Gi11111
· wania jej składu, prowadziło do coraz wyraźniejszej różr\icy zdm1
· b · · ,
1 o eJmowama urzędow pa11stwowy ch. W 1859 r. podobne uprawnieni między dwiema izbami. Pojawił się nawet u schyłku XIX wieku projekt
uzyskała ludność wyznania żydowskiego. a
likwidacji izby wyższej w myśl tezy, że jedyną reprezentacją narodo-
wą jest Izba Gmin. Mimo tych kontrowers ji Izba Lordów zachowała
Reforma
319. Na kolejną reformę prawa wyborczeg o trzeba było czekać
przez cały XIX w. swoją dotychczasową pozycję.
do, rol~u 1867._ P_ole_gała ona na obniżeniu cenzusu majątkowego,
Disraelego

glo~~11e_ ~ od111es1em~1 do ludności miejskiej i oznaczała kilkakrotny 324. Zasadnicza zmiana nastąpiła w wyniku ustawy z 1911 r. (tzw. Ustawa z 1911 r.:

wz1 ost liczby ~yborcow. W 1872 r. reformę tę (zwaną reformą Disra-

ograniczenie
Parliament Act). Ustawa ta pozbawiła Izbę Lordów znacznej części jej uprawnie1'l
elego) uzupełmono ustawą wprowadzającą tajne głosowanie. ustawodaw czych uprawnień. Odtąd izba wyższa miała tylko prawo ustawodawcz ych
Izby Lordów
proponowa nia poprawek w dyskusji nad projektami ustaw budżetowych
Reforma
320. Zasadnicze znaczenie miała reforma Gladstone' a, przeprowa-
oraz prawo weta zawieszającego, pozwalającego sprzeciwić się ustawie
dzona w_ latach 1~84-1885 . W jej wyniku zerwano ze średniowieczną
Gladstone'a:
prawo wyborcze
zwykłej uchwalonej przez Izbę Gmin przez 3 kolejne sesje w ciągu 2 lat.
prawem
za_sadą _trnktowama prawa wyborczeg o jako przywileju hrabstwa lub
podmiotowym W 1949 r. weto Izby Lordów uległo dalszemu osłabieniu: jej sprzeciw
m1~st~ 1 uznano,_ że prawo wy?o1-cze jest prawem podmiotow ym jed-
zachowywał ważność tylko przez 2 sesje w ciągu l roku, przy czym
1~_ostk1. Izba Gmm przestał~- więc być reprezentacją korporacji teryto-
weto to nie przysługiwało izbie w stosunku do ustaw finansowyc h
1~aln~ch._ "W_, kon~~kwen cJi tego wprowadz ono okręgi wyborcze,
(money bills). W tym zakresie Izba Lordów mogła tylko zgłaszać po-
v\ z~~adz1e rowne I Jednomand atowe. Powstało ich ponad
600. Istotnie
prawki, ale głos decydujący należał wyłącznie do izby niższej.
ob1~1zon? _także cenzus ~11~1j~tko~y: prawo wyborcze uzyskali wszyscy
męzczyzm,, ?ędący własc1c1ela m1 domów i lokatorzy płacący określo­ 325. Izba Lordów utraciła także większość swoich uprawnień sądo­ Ograniczenie
uprawnień sądowych
ną wysokosc kon~ornego. Pozwoliło to zwiększyć liczbę wyborców do wych. Przestała być sądem rozpoznającym sprawy wnoszone w trybie Izby Lordów
ponad 8 mln (a więc prawie czterokrotn ie). impeachme ntu, gdyż procedura ta w drodze desuetudo wyszła z użycia.
W 1948 r. lordowie utracili przywilej podlegania sądowi równych i w ten
Reforma
_3~1- Ostatnią dużą ~·efo1mą prawa wyborczego była reforma Lloyd
sposób Izba Lordów przestała być sądem parów. Nadal jednak zachowała,
Geo1ge a z 1918 ~-- Znosiła ona cenzus majątkowy i przyznawała prawa
LloydGeorge'a :
powszechność prawa
formalnie biorąc, rolę sądu najwyższego. Wykonująjąjednak, w imieniu
wyborczego
wyborcze wszystkim mężczyznom, którzy uko11ezyli 21 rok życia. Kobie-
Izby, specjalnie powoływani przez monarchę, niedziedzic zni lordo-
ton~ prz~znai~o prawa wyborcze po ukoóczeniu 30 lat i pod warunkiem
wie-sędziowie (Lcrw Lords).
~os1adarna mieszkania, za które one same lub ich mężowie płacili okre-
slony czynsz. W 1928 r. zrównano prawa wyborcze mężczyzn i kobiet. 326. Izba Lordów liczy dziś około 1000 osób. Wśród nich jest Obecne znaczenie
Izby Lordów
prawie 900 lordów dziedziczn ych, przy czym ponad połowa z nich
Wybory pluralne
322 . _ Na?al ~ednak obowiązywał system pluralny, który polegał
wywodzi się z nominacji dokonywan ych już w XX wieku. Od 1958 r.
na t~m, ze mektorzy wyborcy mieli możliwość kilkakrotne go odda-
prawo do dożywotniej godności lorda przyznane zostało także kobie-
w~rna głosu. _Była to pozostałość dawnego systemu korporacyj nego.
tom. Izba Lordów, mimo braku istotnych uprawnień, nadal cieszy się
:P·
I t<1k_ 1 n~ozn~ było głosować w miejscu swojego zamieszkan ia,
dużym autorytetem , czego dowodem może być uwzględnianie wielu
w mieJscu ~1edz1b~ własn_ego przedsiębiorstwa i w siedzibie uniwersy-
jej poprawek w procesie ustawodaw czym przez Izbę Gmin.
tet~1, _w ktory'.11 się studiowało. System wyborów pluralnych został
zmes1ony dopiero w roku 1948.

5. Zarząd centralny pm1.stwa

B. Reforma Izby Lordów

Pogłębianie się
323. I~ba_ Lordów zachowała swój arystokraty czny charakter. Pomimo 327. System zarządu centralneg o w Anglii był i jest bardzo skompli- Gabinet i rząd

rozbieżności
między Izbą Gmin te~o, ze JUŻ w )~IX wieku w jej szeregi zaczęła wstępować w coraz kowany. Brak reform w duchu oświeceniowym spowodował, że sys-
i Izbą Lordów
w1~ks_zym stopmu arystokracj a finansowa, izba wyższa nie przestała tem ten stanowi układ nawarstwiających się w ciągu stuleci instytucji
byc ciałem konserwaty wnym, niechętnym zmianom i reformom pro- o wzajemnie krzyżujących się kompetenc jach, przy czym tradycja ma
dla ich funkcjonow ania zasadnicze znaczenie.

162 163
 /\/. Pc111stwo w dobie k.011stytucjona!i:::.11w Ewolucja ustroju Anglii od X\/11 do XX wieku

Główną rolę
zmt·erzały w Ancrlii
w systemie władzy wykonaw czej odgrywa gabine w kierunku unowocześnienia instytucji samorządo-
o
wywodzący się, jak wspomnia no już poprzedni o, z Tajnej Rady. Gabine . . . ..
wych. Najwcześniej zrefo1~n: o':ano samorząd mie~ski, ustan~wia~ąc
tworzą ministrow ie powoływani przez króla na wniosek premiera, w 1835 r. obieralne rady nueJsk1e. W 1888 r. prz~p10waclz~1~0 1efom~ę
wyw0 :::
dzący się z szeregów rządzącej większości parlament arnej. Ministrow samorządu w hrabstwac h. W jej wynik~1 po~baw1ono sędz1ow 1~ok_0Ju
ie ci
ponoszą odpowiedzialność polityczną przed Parlamen tem w sposób -·iwniei'l administr acyjnych (pozostaw iono 1m sprawy sądowe) 1 p1ze-
soli-'.. upi,
damy i wchodzą także do Tajnej Rady, powoływanej przez króla. Kiemją kazano je wybieraln ym radom hrabstw. Zmienion ~ przy o I~az.11.. po d zia . ł
określonymi agendami pa11stwowymi i mają tradycyjne nazwy, - bstwa
jak np! na l11 a , wprowadz
' aJ· -::ie
~i:
w mieisce
:.i
dawnych, historyczm
.
e ukształto-
Kanclerz Excheque ru, zajmujący się finansami, czy Sekretarz Stanu, kie..:· wanych jednostek , tzw. hrabstwa admi~istracyj~~- w_ 1894 r_. ustanowio no
•

rujący sprawami zagranicz nymi. Premier tradycyjnie nosi tytuł

Pierwszego samorządowe organy niższych szczebh (rady wie.1sk1e, parafialne).
Lorda Skarbu (choć nie zajmuje się sprawami finansowymi). Bezpośred­
nim zapleczem gabinetu jest grono ministrów, nazywany ch w Anglii łącz­ 330. Cechą charakterystyczną administr acji lokalnej była zasada Kontrola państwa
nie rządem. Są oni powoływani przez króla lub przez premiera, ich liczba od pow iedzialności urzędnikó . w wyłącznie
. . przed. wyborcam
. , i. Nie ukształ-
nad działalnością

wynosi obecnie około 100. Specyficzną cechą tak rozumian ego rządu jest tował się tu zatem system hierarch1czneJ odpow1edzialnosc1.. Za_ nm _, uszeme
. samorządów

występowanie wewnętrznej hierarchii, co prowadzi do wyróżnian

ia w nim
ministrów właściwych i podporządkowanych im „młodszych" ministrów
(najczęściej sekretarzy parlament arnych reprezentujących
właściwych
ministrów w izbach parlament u).
Rodzaje organów
resortowych : urzędy,
328. Funkcje organów resortowy ch spełniają rozmaite instytucje,
rady, ministerstw a które powstawały w wyniku długiej ewolucji. Najwcześniej pojawiły
się
urzędy kierowane przez sekretarzy stanu. Do schyłku XVIIl w. było
dwóch takich sela-etarzy, po 1782 r. liczba ich systematycznie rosła. Każdy
z nich miał powierzo ny sobie urząd (office) jak Home Office (sprawy
wewnętrzne), Foreign Office (sprawy zagranicz ne) czy War
Office (spra-
wy wq_jny). Jednocześnie od XVII w. powstawały kolegialne organy za-
rządu centralneg o jak Board of Trade (ministers two handlu) czy
Board of
Treaswy (ministers two skarbu) z dygnitarzami o różnych tytułach na
czele. W XX w. pojawiły się ministerstwa z ministrami na czele. W efek-
cie funkcje res01iowe wykonują urzędy centralne o nazwach office
(urząd), board (rada) i ministry (ministers two). Funkcje administra
cyjne
wykDi;iuje korpus urzędniczy ( Civil Sen1ice ), hierarchicznie zorganizo wa-
ny i politycznie nieodpow iedzialny. Pozwala to na prowadze nie spraw
administracji paóstwa przez fachowyc h urzędników, wykonujących swe
obowiązki niezależnie od zmieniających się gabinetów .
prawa urzędnicy odpowiad ali przed sądami_ powszech nymi. Kontrolę
paóstwa nad działalnością samorządów spełmało początkowo powołane
1871 r. Ministerstwo Spraw Samorządowych (Loca! Govemme nt Board).
; 0 ·ecro likwidacji w 1919 r. kontrola ta została rozdzielo na pomiędzy
.I b I t
organy wyspecja lizowane branżowo. Cor~z w1ę~e~ • .
ustaw par_ amen Ll
czy rozporządzeń ministrów dotyczyło dz1ałalnosci samorz~d ow. Ro-
snąca zależność od władzy centralnej wynikała też ~e wzg_lędow ekon~-
micznych: samorządy musiały ubiegać się o dotac.1e _?udzetowe na sfi-
nansowan ie swoich zadat'l, zaś rząd udzielając dotaCJl celowych zaczął
określać kierunki działania samorządów.
331. System sądownictwa doczekał się gruntow1~ej reforn:y w la- Likwidacja sądów
tach 1873-187 5. Zlikwido wano wtedy liczne sądy na.1wyższe, Jak Sąd westminster skich
Ławy Królewsk iej, Sąd Excheque ru, Sąd Spraw Po~pol_itych oraz Sąd
Kanclersk i i utworzon o w to miejsce jeden Sąd NaJwyzsz y w Lond~-
nie (Supreme Court). Zniesiono tym samym także na szc~eblu n~J-
wyższym podział na sądy stosujące common law i sądy_ st?s~1Jące equzty
law. Na szczeblu niższym to ujednolic enie dokonało się JUZ w 1846 r.,
gdy powołano jednolity system sądów w hrabstwa ch ~County Courts).
Na najniższym szczeblu nadal działały sądy poko~u. Sprawow ane
przez miejscow ych sędziów pokoju rozstrzy~ały blisko 90% spraw
karnych i większość drobniejs zych spraw cywilnyc h.

6. Reformy adminis tracji lokalnej i sądownictwa

7. Znaczen ie ustroju Anglii dla europejski-ego
konstytu cjonaliz mu
Reforma 1888 r.: 329. System zarządu lokalnego i sądownictwa,
jak wspomnia no wyżej,
wprowadzen ie
ukształtowany w średniowieczu, nie ulegał zmianom aż do
rad hrabstw drugiej po-
łowy XIX wieku. Administ racja lokalna miała charakter samorząd 332. Ustrój Anglii miał wielki wpływ na rozwój europejsk ich pai'lst":'. Równość wobec prawa,
owy
i niefachow y. W hrabstwac h zarząd lokalny znalazł się w rękach sę­ konstytuc yjnych. Zasada równości wobec prawa, ugrunt~w ana w ~ngl11 podział władz,
odpowiedzialność
dziów pokoju, we wsiach rządzili landlordo wie i proboszcz owie. Brako- pod koniec XVII w., stała się jednym z haseł rew~lucy.1nych zrnrnn ~a parlamentar na jako
kontynen cie u schyłku XVID w., zaś zasada podziału władzy, wywie- wzór dla konstytucjo na-
wało kompeten tnych urzędników, fachowej biurokracji. Refonny
XIX w. lizmu europejsl<iego

164 165
 IV. Pa/1stwo w dobie konstytucjonalizmu

dzi?na przez Monteskiusza z angielskiej praktyki ustrojowej, zostat

z~hczona do l~~n_onów konstytucjonalizmu. Szczególną uwagę twóF
cow konstytUCJI liberalnych zwracały te rozwiązania ustroiowe Anor
o u
I / J
<~or~ poz':alały ograniczyć władzę królewską i rozbudować upraw
merna legislatywy. Czerpiąc wzór z Anglii, paf1stwa kontynentalne Stany Zjednoczone Ainerylki
tw~rzyły dwuizbowe_ parl~menty o bardziej zachowawczej izbie wyż~
szeJ. N_a modelu ang1elsk1m oparto także system rządów parlamentar~
n~-~ab1/neto~ych, dostrzegając w odpowiedzialności parlamentarnej
mm1strow naJlepszą gwarancję demokracji.

1. Uwagi wstępne

333. Konstytucjonalizm amerykat1ski wyrósł z koncepcji europejskiego Znaczenie

konstytucjonalizmu
Oświecenia, a jednocześnie wywarł duży wpływ na kształtowanie się ameryka1'iskiego
idei konstytucji w wielu pa11stwach Europy. Ten wpływ zaznaczył się
już pod koniec XVID w., gdy świeżo uchwalona konstytucja Stanów
Zjednoczonych stanowiła inspirację dla twórców konstytucji francuskiej
1791 r. czy polskiej Konstytucji 3 Maja. Rola, jaką spełniły Stany Zjed-
noczone w procesie kształtowania się liberalnej demokracji i znaczenie,
jakie dzisiaj odgrywają w świecie, uzasadniają konieczność bliższego
przyjrzenia się zasadom ustrojowym tego państwa.
334. Stany Zjednoczone powstały w wyniku wojny o niepodle- Powstanie Stanów
Zjednoczonych
głość prowadzonej przez angielskie kolonie z metropolią. Konflikt,
mający początkowo charakter sporu o wielkość podatków i innych
świadcze11 ściąganych przez metropolię, przerodził się z czasem
w żądanie posiadania własnych przedstawicieli w Parlamencie w Lon-
dynie, decydującym o ciężarach podatkowych. W 1775 r. konflikt ten
przekształcił się w regularne działania zbrojne. Zwołany do Filadelfii
II Kongres Kontynentalny, grupujący przedstawicieli wszystkich 13
kolonii, uchwalił 4 lipca 1776 r. Deklarację Niepodległości, doku-
ment, w którym kolonie wyraziły wolę zerwania więzów z monarchią
angielską. Wojna o niepodległość trwała 8 lat i zakończyła się w 1783 r.
pokojem paryskim, w którym Anglia uznała niezależność swoich
byłych kolonii.

335. W okresie wojny poszczególne kolonie•pozostawały ze sobą Artykuły Konfederacji

i Wieczystej Unii
w luźnym związku. Wspólna była armia dowodzona przez Jerzego
Waszyngtona, brakowało natomiast wspólnych instytucji. Była to
konsekwencja sytuacji panującej przed rozpoczęciem wojny: między
koloniami nie istniała formalnie żadna łączność, każda oddzielnie
podlegała metropolii i każda na swój sposób kształtowała swe we-
wnętrzne struktury, choć przyjmowane rozwiązania były do siebie

167
 !\I. Pa11snvo 11 1 dobie konstytucjonalizmu
zbliżone (gubernator jako organ wykonawczy i zgromadzenia ogólne
lub rady przy gubernatorze jako organy opiniodawcze). Zgodnie'
z zaleceniami II Kongresu poszczególne kolonie uchwalały swoje
własne konstytucje, poprzedzane często deklaracjami praw. Wspólną
cechą tych dokumentów było oparcie ich na doktrynie umowy spo-
łecznej, teorii podziału władz i uznaniu naturalnych praw człowieka.
Organizowanie swoich własnych pa11stwowych struktur spowodowało
jednak, że z chwilą zako11czenia wojny, byłe kolonie tworzyły samo-
dzielne państwa, czyli stany, połączone tylko luźnym związkiem kon-
federacyjnym. Wyrazem formalnym tej sytuacji stały się Artykuły
Konfederacji i Wieczystej Unii, przygotowane przez Beniamina Fran-
klina jeszcze w 1777 r. i ratyfikowane przez wszystkie stany w roku
1781. Zwołany w tym samym roku Kongres Konfederacji nadał nowe-
mu organizmowi nazwę Stanów Zjednoczonych Ameryki. Artykuły
określały Stany Zjednoczone jako konfederację, czyli związek samo-
dzielnych państw. Wspólnym organem konfederacji był Kongres, który
stanowił ciało uchwałodawcze o niezbyc szerokich uprawnieniach. Kon-
federacja nie miała natomiast organów wykonawczych. Jako cele kon-
federacji wymieniano wspólną obronę, zabezpieczenie swobód obywa-
telskich, prowadzenie polityki zagranicznej i sprawy wojska.
Prace nad 336. Przyjęty system stał się od razu przedmiotem krytyki. Zgła­
konstytucją
i jej uchwalenie
szano zastrzeżenia do słabej pozycji Kongresu, najwięcej jednak wąt­
pliwości wzbudził brak władzy wykonawczej, który powodował, że
nawet te nieliczne uchwały Kongresu nie miały należytej egzekucji.
W 1786 r. postanowiono zwołać specjalny Konwent, który miał przy-
gotować dokumenty, zmierzające do przystosowania ustroju państwa
do potrzeb Konfederacji. Jednym z głównych propagatorów idei zwo-
łania Konwentu i przygotowania nowej konstytucji był Aleksander
Hamilton, który na łamach pisma „The Continentalist" zamieszczał
artyirnły krytykujące dotychczasowy stan rzeczy. Konwent zebrał się
w maju 1787 r. pod przewodnictwem Jerzego Waszyngtona. W toku
prac zarysowały się dwa konkurencyjne stanowiska. Pierwsze, repre-
zentowane przez Hamiltona, polegało na wzmocnieniu władz federal-
nych i wyposażeniu ich w realne uprawnienia kosztem dotychczasowej
pozycji poszczególnych stanów. Hamilton proponował silną władzę
wykonawczą, myślał nawet o wprowadzeniu instytucji dożywotniego
prezydenta. W drugim stanowisku dominowało przekonanie o ko-
nieczności utrzymania zdecentralizowanej formuły państwa i wyposa-
żenia z kolei Kongresu w poważniejsze kompetencje, tak by lepiej
reprezentował interesy poszczególnych stanów. Zwolennikiem takiego
podejścia był Tomasz Jefferson. Wluótce pojawiły się koncepcje po-
średnie, próbujące pogodzić dwa sla-ajne stanowiska. Znalażły one
wyraz w projekcie przygotowanym przez Jamesa Madisona i przed-
168
Stany Zjednocz.one Ameryki
stawionym przez delegację stanu Wirginia. Głównym przedmiotem
dyskusji w Konwencie był zakres uprawnief1 stanów i ich równej po-
zycji w związku, zakres władzy wykonawczej oraz kwestia równowa-
gi władz i mechanizmów ją gwarantujących.
Konwent przyjął konstytucję 17 września 1787 r. Podpisali ją
przedstawiciele trzynastu stanów. Miała ona wejść w życie po ratyfikacji
przez specjalne konwenty w co najmniej dziewięciu stanach. Nastąpiło
to (z dużymi oporami, niejednokrotnie minimalną większością głosów)
w ciągu 1788 r., co pozwoliło jesienią tegoż roku dokonać wyboru
pierwszego prezydenta (został nim Jerzy Waszyngton) i izb Kongresu.
Ostatni stan ratyfikował konstytucję dopiero w roku 1790.
Wmto także wspomnieć, że zgodnie z apelem II Kongresu Konty-
nentalnego poszczególne stany miały uchwalić własne konstytucje i dekla-
racje praw. Do najbardziej znanych dokumentów tego typu zaliczyć trzeba
Deklarację Praw i Konstytucję Wirginii z 1776 r., do których potem wie-
lokrotnie nawiązywano także na kontynencie europejskim.
2. Deklarac:ja Niepodległości
337. Uchwalona przez II Kongres Kontynentalny 4 lipca 1776 r. Dekla- Deklaracja
Niepodległości
racja Niepodległości jest, obok francuskiej Deklaracji Praw Człowieka jako manifest
i Obywatela, jednym z najważniejszych dokumentów epoki Oświecenia. niezależności kolonii
i dolcument epoki
Ma ona podwójny charakter. Dla Amerykanów jest przede wszystkim
dokumentem zrywającym więzy z Wielką Brytanią, ogłaszającym nie-
podległość kolonii i stanowiącym tym samym początek ameryka11skiej
państwowości (święto narodowe Stanów Zjednoczonych przypada wła­
śnie 4 lipca). Deklaracja Niepodległości ma jednak również ogólno-
ludzki wymiar jako dokument zawierający podstawowe tezy dotyczące
ludzkich praw i obowiązków paóstwa.
Autorem tekstu Deklaracji był Tomasz Jefferson. Ogromny wpływ
na treść Deklaracji miała także broszura Tomasza Paine'a (Zdrowy
Rozsądek z początku 1776 r.), w której przeciwstawiał on dobre społe­
czeństwo złemu rządowi (,,Społeczeństwo jest w każdym okresie błogo­
slawie11stwem, rządy natomiast są nawet w najlepszej formie jedynie
złem koniecznym ... ") i stwierdzał, że społeczeństwo może odrzucić złą
władzę i ustanowić nową, która jednak wymagać ·będzie skrępowania,
by także nie zaczęła działać na szkodę społeczeństwa.
338. Deklaracja Niepodległości składa się z wyraźnych trzech Treść Deklaracji
Niepodległości
części. W części pierwszej mówi się o przyrodzonych prawach ludz-
kich, zaliczając do nich prawo do życia, do wolności i do poszukiwa-
nia szczęścia, zaznaczając przy tym, że wszyscy ludzie stworzeni
zostali jako równi sobie. W celu zabezpieczenia wspomnianych praw
169
 IV. Pa11stwo w dobie ko11stytucjo11alizmu Stany Zjed11oczo11e Amery ki

1~tanowiona została władza paflst wowa , która czerp

ie swe upraw nie
dzące w skład feder acji, czyli stany , zachowały prawo
,..do własnej
ma ze z_gody rząd~onych. _Jeśli ':'ięc władza konstytucji, własnego ustaw odaw stwa, własnych
pa11stwowa nie osią o~·ganow ~1stawo~
,~spom_nianych ce~ow, ludzie „maJą prawo , a nawet dawcz ych, wyko nawcz ych i sądowych. Ważną
obowiązek obale:. kwestią stało s1~ w _te~
111a t~1kieg~ rządu 1 ustan owien ia nowy ch gwara
~- Był,.. to, pk J:lZ
ncji dla ich przyszłeo sytuacji rozgr anicz enie upraw nieó. f~dera cji i stanó
bezp_,eczenstwa'.'. W części drugie j Dekla racji wspom niano wyżej, jeden z trudrn eJszyc h proble
następuje długie wyli-- 1:1ow, kt01? rozwią­
czem e wszys tkich nadużyć króla angie lskieg o
) l ' · wobe c kolonii · · zać musie li twórc y konst ytucji . Sprawę tę regulują pkt. 8 i 10
· . . '--' prt.. I
L~c nos~1, ;' trzec~eJ natom iast następuje konstytucji. W pierw szym z nich wymi enion e został
1·

ogłoszenie zerwa nia wszel~I IC 1

y enum ~raty wme
kich_ w1ęz_ow ~ Wiell~ą Brytanią i ustan owien ia upraw nienia Kong resu, co miało oznac~ać, że
kolon ii wolny mi i nie- we w~zel kich mat~-
zale~nyn~1 panst wami , które mają „pełną władz
ę prowa dzeni a wojn -- -•·.• riach. nie wspom niany ch w tym punkc ie, komp
etenCJe przysługują
z~1w1_erama pokoj u, wcho dzeni a w sojusz e, prowa Ieaisi atywo m stano wym. Drugi ze wspo mnian
dzeni a handl u i cz{~ ych punkt ów zawie ra
rne_ma teg? wszys tkiego , czego mogą dokonywać z kolei wylic zenie spraw , które są wyłączone
i czego dokonują spod uprawnief1 po-
panst wa mepodległe". szcze uólny ch stanó w. Gene ralnie można powie
dzieć, że do spraw
wspóli1ych federa cji należą: spraw y zagra niczn e,
siły zbrojn e (lądO\VC,
morsk ie, powie trzne) , spraw y natura lizacj i (czyli
obyw atelst wa Sta-
3. Kons tytuc ja 1787 r. i prak tyka konst ytucy jna nów Zjedn oczon ych), handl u zagra niczn ego (w tym
cła, waluta, poczta),
XIX- XX wiek u spraw y skarb owe. W ciągu XIX i XX w., w drodz
e prakty ki konst ytu-
cyjnej, lista spraw wspól nych ulegać będzie system
atycz nemu rozsze -
rzaniu, koszt em uprawnie11 stano wych .
A. Ogól na chara ktery styka konst ytucj i O zwier zchni m chara kterze federa cji wobe c
stanó w świadczy
również wspo mnian a już poprz ednio klauz ula supre macy
jna. Stwie r-
339. Konstytu~ja Stan_ów _Zjednoczonych jest pierw dza ona, że ustaw y federa lne mają wyższą moc
l<onstytucja jako
akt nadrzędny szą~ dzieja ch spi- od ustaw stano wych
san~ _kon~tytuCją, zaw1e:·ąJącą całość podst awow i są wiążące dla sędziów wszys tkich stanó w
ych norm regulujących „bez względu na
ust1 OJ p~nstwa. Szcze golny chara kter tej konsty
tucji zawie ra się także kąkolwiek sprzeczność z konstytucją czy ustaw ami stano wymi ich ja-
~ t~m, ze nadała ona norm om konst ".
ytucy jnym specja lny walor, stawia-
jąc Je_,ponad zwyl~łymi ust?':' ami. _Dczyn 341. Funda mente m konst ytucji ameryka11skiej jest Zasada podziału
iło to z konsty tucji nadrzędny zasad a podzi a-
akt PI_L~wny, do ktoreg o tresc1 powm ny być dosto łu władz. Konst ytucja , nawiązując do konce pcji Lock e'a władz podstawą
sowan e wszys tkie nor- i Mont eskiu - ustroju
sza, ustan awia władzę ustawodnwczą, wykonawc
my rnz~zego rzędu. Nadrzędność konsty tucji wynik zą i sądową oraz
klauzuli ~upre1~acyjnej, zawar tej w art. VI konst
a częściowo z tzw. określa wzaje mne relacj e między nimi. Zami arem twórc ów
ytucji , częściowo zaś było zapew nienie równo wagi między władzami, poprz ezkonst ytucji
z P!·~ktyk1 przyjętej prz~z federa lny Sąd Najwyższy,
który bada zgod- ich ścisłe
1_~os~ usta': z konstytucją. Szcze gólny chara kter rozgra niczen ie i wprow adzen ie wzaje mnyc h hamu
konstytucji podkreśla lców.
tc:!<z~ spec~alna proce ~ura, prowadząca do jej zmiany.
Rewizji konsty tu-
CJI 1~ie mo~na dokon ac przy _pomocy zwykłej proce
dury ustaw odawc zej, B. Władza ustaw odaw cza
poti zebna Jest do tego kwali fikow ana większość
dwóc h trzecich w obu
izbach ~raz r~tyfikacja przez co najmn iej trzy czwar 342. Władza ustaw odaw cza należy do Kong resu,
lone zmian ~ me ~rowadzą do korekty głównego tekstu
te stanów . Uchw a- składającego się Skład i sposób
wyboru Izby
, lecz umieszczane z dwóc h izb: Izby Repre zenta ntów i Senat u.
są ~a z~ko~1czeme konsty~ucji jako kolejn
Izba Repre zenta ntów Reprez entantó w
e popra wki. Do dnia dzisie j- wybie rana jest na 2 lata. Liczy obecn ie 435
szeoo pizyJęt~ w t~rn trybie tylko 27 popra wek. Z członków, przy czym
tych względów kon- warun kiem wybo ru jest ukoóc zenie 25 lat i posia
stytucJ_a Sta_now Zjedn oczon ych uchod zi za konsty danie od co najmn iej
podda_iącą się łatwo zmian om.
tucję sztywną, nie 7 lat obyw atelst wa arneryka11skiego. Pierw otnie
członków izby niższej
wybie rano w stosun ku 1 do 30 tys. miesz katkó
w. Potem ta propo rcja
system atyczn ie rosła. W XX w. kilkak rotnie
Federa lny , 340. Konstytt~cj~ ~me?lrn11ska wprowadziła próbo wano zwiększyć
charalcter pa1istwa
~a~i~twa. W przec 1~1en stw1e do Artykułów Konf
federalną strukturę
liczbę członków Izby Repre zenta ntów, ale żadnego z projek
edera cji z 1781 r., tów nie
ktoi e_ tworzyły zw~ązek niezależnych pa11stw, udało się przegłosować w Kong resie. Zasad y
konst ytucja 1787 r. czynn ego prawa wy-
~twoizyła now~ panst w~, składające borcz ego zostały uregu lowan e w ustaw odaw stwie
się z mniej szych jedno stek pa11- stano wym. Powo -
stw0w ych, czylt tzw. panst wo związkowe (feder dowało to początkowo duże różnice w prawa ch wybo
alne). Pa11stwa wcho - rczyc h poszc ze-

170 171
 IV. Pa/1st1vo w dobie konstytucjonaliz.11111
gólnych stanów, z tym że generalnie rzecz biorąc zmiany w prawie
wyborczym szły w kierunku jego demokratyzacji. Pierwotnie obowią-:
zywał wysoki cenzus majątkowy, w pierwszej połowie XIX w. dość
powszechnie zaczęto przyznawać prawa wyborcze osadnikom i farme-
rom. Od 1870 r. prawa wyborcze, na mocy poprawki do konstytucji,
zostały zagwarantowane także ludności murzy11skiej. Kobiety w nie-
których stanach uzyskiwały prawa wyborcze już w drugiej połowie
XIX w., poprawka XIX z 1920 r. przyznała im prawa wyborcze
w całych Stanach Zjednoczonych. W niektórych stanach, zwłaszcza
na południu, utrzymywały się aż po lata sześćdziesiąte XX w. rozma-
ite ograniczenia powszechności prawa wyborczego. Należały do nich
np. cenzus domicylu (najczęściej dwuletni), umiejętność czytania i pisa-
nia, znajomość konstytucji i umiejętność tłumaczenia jej przepisó~~
opłata taksy wyborczej. Ujednolicanie prawa wyborczego dokonywało
się dzięki ustawodawstwu federalnemu, poprawkom do konstytucji,
a przede wszystkim - orzecznictwu Sądu Najwyższego. Nadal jednak
istnieją między stanami różnice w tym zakresie.
Skład i sposób 343. Senat składa się dzisiaj ze 100 senatorów, po 2 z każdego
wyboru Senatu
stanu. Są oni wybierani na 6 lat, przy czym co 2 Iata wymianie ulega
jedna trzecia senatorów. Początkowo senatorów wybierały- legislatywy
stanowe. Od 1913 r., na mocy XVII poprawki do konstytucji, wybie-
rani są oni w wyborach powszechnych przez ludność danego stanu.
Bierne prawo wyborcze przysługuje osobom, które uko11czyły 30 lat
i od co najmniej 9 lat są obywatelami Stanów Zjednoczonych. Izba
wyższa Kongresu ma zatem charakter typowej izby wyższej pa11stwa
federalnego i składa się z przedstawicieli wszystkich stanów. Twórcy
konstytucji przyjęli zasadę równej reprezentacji, co powoduje, że
poszczególni senatorowie reprezentują bardzo różne liczby wybor-
ców. Nadaje to także Senatowi konserwatywny charakter, jest on bo-
wiem 7rlominowany przez senatorów pochodzących ze słabiej zalud-
nionych, mniej zindustrializowanych stanów. Senatowi przewodniczy,
bez prawa głosu, wiceprezydent.
Funkcja 344. Główną funkcją Kongresu jest stanowienie ustaw. Specyfiką
ustawodawcza
Kongresu amerykaóskiego ustawodawstwa jest możliwość wydawania tzw. ustaw
prywatnych, dotyczących konkretnych osób i konkretnych spraw. Na
początku XX w. liczba ustaw prywatnych, wydawanych przez Kongres
przekraczała dość wyraźnie liczbę ustaw publicznych. W drugiej poło­
wie tego stulecia ta proporcja uległa zmianie, ograniczono także istotnie
zakres spraw, które mogą być regulowane w tym trybie.
Inicjatywa ustawodawcza należy do obu izb. Nie ma jej nato-
miast prezydent. Wykształciła się jednak zasada, w myśl której prezy-
dent, wygłaszając na początku każdego roku orędzie o stanie Unii,
przedstawia katalog pożądanych inicjatyw ustawodawczych, które
172
Stany Zjednocz.011e Ameryki
następnie są realizowane przez kongresmenów, wywodzących się
z partii prezydenta. W ten sposób władza wykonawcza pośrednio
uzyskała wpływ na inicjatywę ustawodawczą. W zakresie projektów
ustaw podatkowych inicjatywa przysługuje wyłącznie Izbie Reprezen-
tantów. Obie izby mają tę sarną pozycję w toku ustawodawczym.
Zgoda obydwu jest więc konieczna, by ustawę można było przedsta-
wić prezydentowi do podpisu. W przypadku pojawienia się rozbieżno­
ści między izbami tworzone są wspólne komisje, które rozpatrują
projekty i uzgadniają kompromisowe zapisy. Ustawy przyjmowane są
zwykłą większością głosów. Kwalifikowana większość dwóch trze-
cich wymagana jest w obu izbach przy powtórnym głosowaniu nad
ustawą zwróconą przez prezydenta (tzn. w przypadku weta prezydenc-
kiego) oraz przy rekomendowaniu stanom poprawek cło konstytucji.
345. Ważną kompetencją Kongresu jest stosowanie procedury Procedura
impeachmentu
impeachmentu. Konstytucja przewiduje, że wyższym urzędnikom fede-
ralnym, w tym prezydentowi i wiceprezydentowi, Izba Reprezentantów
może postawić zarzut popełnienia zdrady, przekupstwa lub dopuszcze-
nia się innej ciężkiej zbrodni lub przewinienia. Rozpatrywanie takich
zarzutów i orzekanie o winie należy do Senatu, przy czym wyrok skazu-
jący wymaga większości dwóch trzecich obecnych senatorów. Głoso­
wanie odbywa się jawnie, każdy senator wywołany do głosu przedsta-
wia swe stanowisko wraz z uzasadnieniem. W przypadku, gdy procedu-
ra dotyczy prezydenta, Senatowi przewodniczy prezes Sądu Najwyższe­
go. Wyrok w sprawie wniesionej w trybie impeachmentu opiewać może
wyłącznie na usunięcie z urzędu i utratę prawa do zajmowania w przy-
szłości jakiegokolwiek urzędu federalnego; nie wyklucza to jednak
możliwości odpowiadania za popełnione przestępstwa przed zwykłym
sądem. W stosunku do decyzji Senatu podjętych w trybie impeachmentu
prezydentowi nie przysługuje prawo łaski. Zakres czynów, podlegają­
cych impeachmentowi nie jest precyzyjnie określony, niejasna jest
zwłaszcza katego1ia „przewinief1", która nie odpowiada żadnym instytu-
cjom prawa karnego. To dlatego prezydent Gerald Ford, jeszcze jako
kongresmen, mówił, że podstawą wszczęcia procedury impeachmentu
może być to wszystko, co izba uzna za wystarczające.
Procedura impeachmentu była w historii Stanów Zjednoczonych
już kilkakrotnie wszczynana. Dwukrotnie dotyczyła nawet urzędują­
c~go prezydenta (Andrew Johnsona zaraz po woJnie secesyjnej oraz
Billa Clintona w 1999 r.): za pierwszym razem zabrakło jednego głosu
w Senacie do wydania wyroku skazującego, za drugim również nie
udało się zgromadzić wymaganej większości. Kilkakrotnie natomiast
z powodzeniem uruchamiano tę procedurę wobec sędziów federal-
nych. Z procedurą impeachmentu związane było też, choć nie bezpo-
średnio, ustąpienie ze stanowiska w 1974 r. prezydenta Richarda
173
 IV. Pm1stwo w dobie konstytucjonaliz.mtt
Nixona, który - po ujawnieniu wszystkich dowodów w aferze Watergate
- zdecydował się na ten krok wobec nieuchronnej groźby wszczęcia
procedury przez Izbę Reprezentantów.
Szczególne 346. Szczególne uprawnienia ma Senat. Większością dwóch
uprawnienia Senatu
trzecich wyraża on zgodę na zawieranie traktatów międzynarodo­
wych, zwykłą większością - na mianowanie ambasadorów oraz nomi-
nacje prezydenta na wszystkie wyższe stanowiska federalne, w tym
także na stanowiska sędziów Sądu Najwyższego i członków gabinetu.
W takich przypadkach prezydent wskazuje swego kandydata i dopiero
po uzyskaniu zgody Senatu dokonuje nominacji. Senat rozpatruje
wnioski prezydenta na posiedzeniach komisji, wzywając niejedno-
krotnie kandydata na szczegółowe przesłuchania. Zasada wyrażania
zgody przez Senat na nominacje prezydenckie zmusza prezydęnta do
poszukiwania poparcia wśród senatorów i daje izbie wyższej ważne
narzędzie wpływania na politykę głowy paf1stwa. Przyjęte w konstytu-
cji rozwiązanie było rezultatem kompromisu między zwolennikami
pełnego powierzenia nominacji Senatowi a zwolennikami samodziel-
nego obsadzania stanowisk przez prezydenta. W trakcie swej kadencji
Senat rozpatruje dzisiaj kilkadziesiąt tysięcy nominacji.
C. Władza wykonawcza - prezydent
Sposób wyboru 347. Władzę wykonawczą konstytucja powierzyła prezydentowi, wy-
prezydenta
bieranemu na okres 4 lat w wyborach pośrednich. Ciałem uprawnio-
nym do wyboru prezydenta jest kolegium elektorów. Z każdego stanu
wybieranych jest tylu elektorów ile ma on łącznie miejsc w Kongresie.
W sumie jest więc dzisiaj 538 elektorów (435 + 100 + 3 osoby z dys-
tryktu Columbia, w którym położony jest Waszyngton). Początkowo
elektorów powoływały zgromadzenia stanowe, ale już w pierwszej
połowie XIX w. przyjął się zwyczaj powoływania elektorów w drodze
wyborów, w ramach ordynacji obowiązującej w wyborach do parla-
mentu. Kandydaci na prezydenta znani są przed wyborami i są zwią­
zani z jedną z dwóch partii,a więc wybór elektora z danej partii ozna-
cza w praktyce oddanie głosu na konkretnego kandydata. Stąd, mimo
formalnie pośredniego charakteru wyborów prezydenckich, w prakty-
ce są one bezpośrednie. Formalna procedura wyboru prezydenta przez
elektorów (bezwzględną większością głosów) odbywa się od pewnego
czasu drogą korespondencyjną. Gdy żaden z kandydatów nie może
osiągnąć wymaganej większości w kolegium elektorskim, wyboru
prezydenta może dokonać Izba Reprezentantów, przy czym głosowa­
nie odbywa się wtedy w poszczególnych stanach. W takim trybie zo-
stał wybrany na prezydenta Tomasz Jefferson w 1800 r. czy John
Adams junior w 1824 r. Jednocześnie z wyborem prezydenta dokonu-
174
Stany ZJec/11ocz.011e Ame,yki
je się wyboru wiceprezydenta, który - oprócz przewodniczenia Sena-
towi - nie ma właściwie żadnych samodzielnych uprawnień. John
Adams senior, prezydent w latach 1796-1800, mówił, że jest to „naj-
mniej znacząca funkcja, jaką ludzka pomysłowość zdołała wynaleźć".
Jednak w przypadku śmierci, rezygnacji lub złożenia ze stanowiska
urzędującego prezydenta, wiceprezydent obejmuje z mocy prawa
najwyższy urząd w pa11stwie. Takie przypadki zdarzyły się kilkakrot-
nie w historii Stanów Zjednoczonych. W drugiej połowie XX stulecia,
Lyndon Johnson objął prezydenturę po zabójstwie prezydenta Kenne-
dy'ego, zaś w 1974 r. Gerald Ford został prezydentem na skutek rezy-
gnacji Nixona (nawiasem mówiąc Ford został mianowany na stanowi-
sko wiceprezydenta za zgodą Kongresu przez Nixona, po ustąpieniu
wiceprezydenta Spiro Agnew z powodu nadużyć podatkowych). Prezy-
dentem może zostać osoba mająca uk01kzone 35 lat, urodzona
w Stanach Zjednoczonych i mieszkająca tam od co najmniej 14 lat.
Konstytucja nie rozstrzygała pierwotnie ile kadencji mogła ta sarna
osoba sprawować urząd prezydenta. Waszyngton, wybrany po raz trzeci,
odmówił przyjęcia funkcji i w ten sposób ustaliła się praktyka konstytu-
cyjna ograniczająca sprawowanie urzędu prezydenta do dwóch kaden-
cji. Praktykę tę naruszył Franklin D. Roosevelt, który - z powodu wojny
- wybierany był na prezydenta aż czterokrotnie (zmarł na początku
czwm1ej kadencji w 1945 r.). W 1947 r. przyjęto XXII poprawkę do
konstytucji, w której zapisano, że ta sama osoba może pełnić urząd pre-
zydenta najwyżej przez dwie kadencje.
348. Konstytucja przyznaje prezydentowi bardzo szerokie upraw- Uprawnienia
prezydenta
nienia. Jest on głównodowodzącyrr, armii, za zgodą Senatu obsadza
urzędy, mianuje sędziów Sądu Najwyższego, ambasadorów, kieruje
wszystkimi sprawami administracyjnymi federacji, prowadzi politykę
zagraniczną. Kompetencje prezydenta ulegały rozszerzeniu w okresie
wojen (wojny secesyjnej, II wojny światowej), ważną rolę odgrywali oni
także w czasach kryzysów gospodarczych (Franklin Roosevelt i jego
polityka Nowego Ładu, oznaczająca rozbudowany program interwen-
cjonizmu pm'lstwa w dziedzinie gospodarki). Od czasów II wojny świato­
wej i uzyskania przez Stany Zjednoczone statusu światowego mocarstwa,
rysuje się wyraźny wzrost znaczenia urzędu prezydenta. Rozszerzaniu
kompetencji prezydenta sprzyja teoria tzw. kompetencji domniemanych
(implied power), według której prezydentowi pi·zysługują nie tylko
uprawnienia pozytywnie wyliczone w konstytucji, ale również takie,
które wynikają bezpośrednio z zadai'l i funkcji głowy pa11stwa.
349. Prezydentowi przysługuje także weto zawieszające wobec Prezydenckie weto
zawieszające
ustaw uchwalonych przez Kongres. W ciągu 10 dni od przesłania mu
ustawy prezydent może zwrócić ją Kongresowi do ponownego rozpa-
trzenia. Do uchylenia prezydenckiego weta potrzebna jest większość
175
 !\/. Pm1st1vo 1v dobie konstytucjonalizmu
dwóch trzecich w obu izbach. Weto prezydenta okazało się w prakty-
ce konstytucyjnej bardzo skutecznym narzędziem. Nawet bowiem
skłóconemu z Kongresem prezydentowi nietrudno zdobyć poparcie
ponad jednej trzeciej członków przynajmniej jednej z izb, a to wystar-
cza, by Kongresowi nie udało się uchylić weta. Swoisty rekord pobił
w tym zakresie F. Roosevelt, który zawetował 635 ustaw i tylko w 9
przypadkach poniósł porażkę. Nawet jednak tak skonfliktowany
z Kongresem prezydent jak R. Nixon, na 43 przypadki założenia weta,
tylko w 5 został zmuszony do podpisania ustawy. Prezydenci posłu­
giwali się także tzw. wetem kieszonkowym (pocket veto), które mogło
być jeszcze bardziej skuteczne od zwykłego weta. Przyjmuje się mia-
nowicie, że jeśli Kongres odraczając swoje obrady uniemożliwia pre-
zydentowi zwrócenie zawetowanego projektu, to nie staje się on ustawą
i co więcej Kongres nie może już takiego weta obalić. Weto kieszon-
kowe stosowane było dość rzadko, a najgłośniejsze przypadki jego
użycia wiążą się z prezydenturą Nixona.
D. Administracja federalna
System łupów 350. Prezydent wykonuje swoje uprawnienia z pomocą n1ianowanych
przez siebie urzędników federalnych. Do ich powołania potrzebna była
zgoda Senatu, ustaliła się jednak praktyka, że przy odwoływaniu urzędni­
ków prezydent nie jest niczym skrępowany. Od czasów prezydentury
Andrew Jacksona (1829-1837) pojawiła się zasada, że w przypadku objęcia
prezydentury przez przedstawiciela konkurencyjnej partii, obsada wszyst-
kich urzędów federalnych ulega wymianie. Był to tzw. system łupów.
Organy resortowe 351. Pierwsze regulacje prawne dotyczące organizacji zarządu
centralnego pa11stwa pochodzą jeszcze z 1789 r. Powołano wtedy
departamenty, będące odpowiednikami europejskich ministerstw.
Liczba departamentów systematycznie rosła: początkowo były tylko
trzy (Departament Stanu, zajmujący się sprawami zagranicznymi, De-
partament Skarbu i Departament Wojny), w połowie XX wieku już
dziesięć. Na czele depmtamentów stoją sekretarze (wyjątkiem jest Pro-
kurator Generalny - Attorney-General - kierujący depmtamentem
sprawiedliwości i Generalny Poczmistrz - Postmaster-General - stojący
na czele Dt:?pmtamentu Poczty, którzy zachowali dawne tytuły). Sekreta-
rzy powołuje (za zgodą Senatu) i odwołuje prezydent. Są oni tylko
przed nim odpowiedzialni i nie mogą być członkami żadnej z izb Kon-
gresu. Nie ponoszą zatem odpowiedzialności parlamentarnej.
Brak gabinetu: 352. Sekretarze mają status urzędników prezydenta. Nie tworzą ko-
sekretarze jako
doradcy prezydenta
legialnego ciała, które mogłoby podejmować samodzielne decyzje. Zebra-
niom sekretarzy przewodniczy zawsze prezydent i on decyduje, kto
176
Stany Zjed11oc::.011e Ameryki
w takich spotkaniach bierze udział. Pierwszy prezydent, Waszyngton,
próbował gabinetowi ministrów nadać bardziej trwały charakter, jego
następcy jednak nie kontynuowali tych prób. Prezydent nie jest związany
opiniami swych ministrów i ostateczne decyzje podejmuje samodzielnie.
Znane jest podsumowanie przez prezydenta Lincolna dyskusji, w której
spotkał się ze sprzeciwem wszystkich swoich sekretarzy: ,,Sześć głosów
przeciw, jeden głos za, głosy za przeważają''. Sekretarze kierują poszcze-
gólnymi resortami w ściśle określonym zakresie, co wynika z zasady, że
cała władza wykonawcza znajduje się w rękach prezydenta, zaś ministro-
wie zastępują go w takim stopniu, w jakim nie jest on w stanie osobiście
kierować wszystkimi sprawami Unii. W roku 1939 zorganizowano przy
boku prezydenta Biuro Wykonawcze, w skład którego weszły z czasem:
Biuro Białego Domu (czyli gabinet osobisty prezydenta), Biuro Budżetowe,
Biuro Doradców Ekonomicznych, Krajowa Rada Bezpiecze11stwa i pod-
legająca jej Centralna Agencja Wywiadowcza.
E. Władza sądowa
353. Konstytucja niewiele miejsca poświęca strukturze sądownictwa. Struktura
i kompetencje
Ustanowiła jedynie federalny Sąd Najwyższy natomiast organizację
sądów federalnych
niższych instancji sądownictwa federalnego pozostawiła do uregulo-
wania Kongresowi w drodze zwykłego ustawodawstwa. Określiła
jednak zakres spraw, które należeć mają do sądów federalnych: są to
wszystkie sprawy wynikające z konstytucji, ustaw federalnych i trak-
tatów międzynarodowych, spory między stanami oraz między stanem
i obywatelem innego stanu, między obywatelami różnych stanów i
między obywatelami różnych państw. W sprawach dotyczących ob-
cych dyplomatów oraz gdy jedną ze stron sporu jest stan, sądem
pierwszej instancji jest Sąd Najwyższy. We wszystkich pozostałych
Sąd Najwyższy orzeka jako instancja apelacyjna.
Ustawa z 1797 r. wprowadziła trójszczeblową strukturę sądów
federalnych. Sądami najniższej instancji są sądy obwodowe (District
Courts), rozpoznające w składzie jednoosobowym sprawy karne i
cywilne. Sądów tych powołano początkowo 13, obecnie ich liczba
zbliża się do 100. Orzeka w nich przeszło 300 sędziów. Drugą instan-
cją są sądy apelacyjne (Courts of Appeals), utworzone w 1891 r.
w, liczbie 11. Orzekają one w trzyosobowych składach w sprawach ape-
lacyjnych od orzecze11 sądów obwodowych oraz jako pierwsza instancja
w poważniejszych sprawach. Na tym szczeblu orzeka około 90 sędziów.
Naczelne miejsce w systemie sądownictwa zajmuje Sąd Najwyższy.
Składa się on z przewodniczącego i 9 sędziów (początkowo było ich 6),
mianowanych za zgodą Senatu przez prezydenta. Sędziowie Sądu Naj-
wyższego (podobnie jak inni sędziowie federalni) piastują swe urzędy
177
 IV. Pa,1st1vo w dobie ko11sty111cjonaliz.11w
dożywotnio, a usunięci mogą być tylko w trybie procedury impeachmentu
~~gą do~row~l~1ie ~r~ejść n~ emeryturę ': wi~lrn lat 70, ale rzadko korzy
stają z teJ mozhwosc1. Nadą1e to Sądowi Ną1wyższemu konserwatywny'.~
!
char~1kter. o dlatego zwykło się mawiać, że „sędziowie Sądu Najwyższe. . ;
go mgdy me przechodzą na emeryturę, a umierają rzadko". ).
Wykształciły się także federalne sądy specjalne, orzekające ·
w sprawach skarbowych, patentowych, celnych; od ich orzecze11 moż-:
na się odwoływać do sądów apelacyjnych.
Sądownictwo
stanowe
354. Obok sądownictwa federalnego istnieje także sądownictwo
stanowe, regulowane w konstytucjach i ustawach stanowych. Jest 0110
z reguły dwu- lub trzyinstancyjne, ze stanowym Sądem Najwyższym
~,a cze!~. Na szczeblu najniższym orzekają sędziowie pokoju, wyższą
111stanc.1ą są sądy obwodowe oraz sądy apelacyjne. Sądy stanowe roz~
strzygają ostatecznie wszystkie sprawy, które nie zostały zastrzeżone
cli~ sądów federalnych. W przeciwiefistwie do sędziów federalnych,
ktorzy pochodzą z nominacji, sędziowie stanowi są w większości
wyb!erani (~h<..?ć niekiedy przez stanowe legislatywy) i nie wymaga się
od mch (z rnehcznymi wyjątkami) znajomości prawa.
Konstytucja przewiduje, że wszystkie sprawy karne, zarówno
przed sądami federalnymi, jak i stanowymi, toczyć się powinny z udzia-
łem lawy przysięgłych. Ława przysięgłych może także występować we
wszystkich sprawach cywilnych, w których wartość przedmiotu sporu
przekracza 20 dolarów.
. W Stanach Zjednoczonych nie wykształciło się odrębne sądow-
n_1_ctwo ~~ministracyjne. We wszystkich sprawach wynikających z decy-
ZJI admm1stracyjny ch właściwe są więc sądy powszechne.
Badanie zgodności
ustaw z konstytucją
355. Specyficzną cechą sądownictwa ameryka11skiego jest możli­
~ość_ ba?ai~ia prze_z sąd~ zgodności aktów prawnych z konstytucją.
~ędz1ow1e federalm badają zgodność ustaw federalnych z konstytucją
federalną, sędziowie stanowi - zgodność ustaw stanowych z konstytucją
~tanową. Szczególną rolę w badaniu konstytucyjności ustaw spełnia
federalny Sąd Najwyższy, do którego sprawy te trafiają w trybie odwo-
ławczym (?d orzecze11 sądów federalnych lub od rozstrzygnięć najwyż­
szych sądow stanowych, gdy stroną w sprawie staje się stan). Prawo
bad~~nia zgodności ustaw z konstytucją nie wynika z przepisów konsty-
tuc~Jnych. Stworzył je słynny ptecedensowy wyrok wydany przez Sąd
NaJwyższ~ w 1803 r. w sprawie Marbury-Madiso n, uzasadniony przez
przewodmczącego sędziego Johna Marshalla. Zdaniem Sądu Najwyż­
szego ustawa sprzeczna z konstytucją nie jest prawem, nie może zatem
obo_wiązyw~?- Sąd Najwyższy, który orzeka w konkretnej sprawie, nie
mo~e uchyhc ustaw sprzecznych z konstytucją, natomiast może rozpo-
zna.1ąc konkretny kazus uznać przepisy sprzeczne z konstytucją za nie-
obowiązujące i nie zastosować ich do rozstrzygnięcia. Praktyczny sku-
178
Stany Zjednocz.one Ameryki
tek jest ten sam, gdyż ustawy, której Sąd Najwyższy zarzucił sprzecz-
ność z konstytucją, nie będą stosować żadne sądy federalne ani stanowe.
Badanie zgodności ustaw z konstytucją czyni z Sądu Najwyższego real-
ną trzecią władzę w pa11stwie i daje mu możliwość przeciwstawiani a się
Kongresowi i prezydentowi, a niekiedy nawet paraliżowania ich polityki.
Taka sytuacja wystąpiła w okresie wdrażania polityki New Dealu przez
prezydenta Roosevelta, gdy Sąd Najwyższy uznał wiele aktów prezy-
denckich i ustaw Kongresu za niezgodne z konstytucją.
F. Prawa obywatelskie
356. Pierwotny tekst konstytucji nie zawierał przepisów dotyczących praw Otwarty katalog
praw obywatelskich
obywatelskich. Już jednak w trakcie ratyfikacji konstytucji w poszczegó}c.
nych stanach zgłaszano postulat uzupełnienia jej tekstu o zapisy odwołują­
ce się do Deklaracji Niepodległości i Deklaracji Praw, zamieszczanych
w niektórych konstytucjach stanowych (jak np. w konstytucji Wirginii
z 1776 r.). Pierwszy konstytucyjny Kongres, który zebrał się w 1789 r.,
przystąpił od razu do odpowiedniej nowelizacji konstytucji. Efektem tych
dziala11 było dziesięć pierwszych poprawek do konstytucji, ratyfikowa-
nych ostatecznie w 1791 r., które stanowią swoisty katalog podstawowych
praw obywatelskich (tzw. Bill of Rights). Poprawki zapewniały wolność
sumienia, wolność. słowa i prasy, prawo gromadzenia się, gwarantowały
własność p1ywatną oraz ochronę praw oskarżonego w procesie karnym.
Twórcy poprawek świadomi byli tego, że uchwalony katalog praw nie jest
pełny, dlatego w IX poprawce zapisali, że wyliczenie określonych praw
w konstytucji „nie będzie rozumiane Jako zaprzeczenie lub ograniczenie
innych praw zachowanych przez naród".
357. Pierwsza poprawka do konstytucji zabraniała ustanawiania Gwarancje
wolności religijnej
przez Kongres jakiejkolwiek religii panującej oraz wprowadzania zaka-
zu praktykowania jakiejkolwiek religii. Przepis ten doprowadził do
wykształcenia się w Stanach Zjednoczonych faktycznego rozdziału
Kościoła od pa11stwa. Pa11stwo miało mieć świecki charakter, natomiast
związki wyznaniowe uzyskały pełną swobodę działania w ramach wy-
znaczonych przez prawo. Aby uczestniczyć w obrocie prawnym musiały
jednak przybrać formę organizacyjną akceptowaną przez przepisy prawa
(stowarzyszenia, fundacje). Ustawodawstwo stanowe zaczęło uwzględ­
niać I poprawkę dopiero po uchwaleniu XIV poprawki z 1868 r., która
zabraniała stanom uchwalania jakichkolwiek ustaw ograniczających
prawa obywatelskie; odnosiło się to także do ograniczef1 z powodów
religijnych. Aż do II wojny światowej zachowały się jednak w konstytu-
cjach niektórych stanów (zwłaszcza na południu) przepisy ograniczające
prawa ateistów (Arkansas, Poludniowa Karolina). Szczegółowe przepi-
sy dotyczące kwestii wyznaniowych zawiera ustawodawstwo stanowe.
179
 IV. Pa11.mvo w dobie ko11styturjonaliz.111u
4. Ustrój stanów
ustawo:~~;: 358. Ws~ystkie stany mają własne konstytucje uchwalone przez
nowe legislatywy. ~onstytucje te wprowadzają system rządów zbliżony
do sytemu usta~ow_,onego przez konstytucję federalną. We wszystkich
stanach (z_ wy~ą~k:em ~ebraski) występują dwuizbowe parlamenty
(zwane naJczęsc1eJ Legislatywami lub Zoromadzeniami Ooo'lny ·)
m1 .
Ił d . . o ' o
s c ~ c?~ce_s1ę z S~natu i Iz_by Reprezentantów (Delegatów). Głównyth
~I~ia~ memem legislatyw J~st. stanowienie ustaw ,v
sprawach nieza-
st~zez?n~ch d~ k~mpetencJ1 federacji. Niektóre konstytucje stanowe
P 1_zew1duJą_takze ~onny demokracji bezpośredniej, takie jak zgłaszanie
piz_~z okre~l~n_ą hczbę obywateli projektów zmian ustaw czy konsty-
tUCJI (tzw. rn1cJatywa ludowa) czy zatwierdzanie w drodze refei·end urn
r .. I ..
no':~ 1za~~1 constytucJ1. Szczególną instytucją jest tzw. recall, czyli
mozhwosc usu~ięcia deputowanego lub urzędnika (a także sędziego)
prz~z głosowame powszechne. Procedurę tę wprowadziło 12 konsty-
tUCJI stanowych, ale stosowana jest ona bardzo rzadko (choć w 197 l
odwołano w tym trybie gubernatora stanu Oregon). · - r.
wykon:!:~:~ . 3~9: _Władza wykonawcza należy do gubernatora, wybieranego
gubernator ~iaJczęsci~J ~a 4 Iata ~ ':Yb~rach bezpośrednich. Gubernator dysponu-
je szerok11111 L~pra~men~am1, p~równy_walnymi z uprawnieniami pre-
zyd~nta. ~ wyJątloem PołnocneJ Karaimy dysponuje też prawem weta
z~wiesz~Jącego wo~ec L~staw u~hwalonych przez stanowe legislatywy.
! 1zeb? Jednak pam1ętac, że wiele urzędów stanowych obsadzanych
Jest me w drodze nominacji gubernatora, lecz w drodze wyborów
dol~o~ywa~y~h przez społeczeństwo, co powoduje, że urzędnicy ci są
mmeJ zalezm od gubernatora.
_ Organizację za~·ządu lokalnego reguluje ustawodawstwo stanowe.
Organ~ lokalne maJą zazwyczaj charakter samorządowy. Urzędnicy
lokalm są ~ybier?ni w wyb?rach powszechnych w danym okręgu.
Jednostkami podzrnłu terytorialnego są gminy (townshtiJ) i hrabstwa
(county).
5. Cechy konstytucjonalizniu amerykm1skiego
Konstytucja jako
ograniczenie
360. Konstytucjonalizm amerykański zbudowany został na kilku waż­
władzy państwa nych przes!ankach, które w zasadniczy sposób wpłynęły na ·e 0
~ształt. T~orcy konstytucji Stanów Zjednoczonych wyszli z założ~nfa
ze cała panstwowość opiera się na wypływającej z woli ludu konstytu~
180
Stany Zjednocz.one Ameryki
cji. Pa11stwo zatem „wynika" z konstytucji, jest przedmiotem umowy,
która je tworzy. To między innymi dlatego właśnie konstytucja (a nie
pa11stwo jak we Francji) jest w Stanach Zjednoczonych obiektem
ogromnego szacunku. Dla „ojców założycieli" było oczywiste, że
ludzie mają fundamentalne prawa, takie jak prawo do życia, wolności,
własności, do szczęścia i wolności sumienia. Te prawa są niezbywal-
ne, ale ludzie mogą w ograniczonym zakresie zrzec się uprawnień do
kontroli wykonywania tych praw. Stąd biorą się z kolei takie prawa,
jak wolność słowa, prasy, zgromadzeń i wolnych wyborów. Celem
ludzkich działa11. jest powiększanie praw jednostki. Łatwiej to osiągnąć
zbiorowo niż w pojedynkę. Dlatego ludzie powołali rząd, będący do-
browolnym stowarzyszeniem wolnych i równych ludzi: rząd, czyli władza,
potrzebna jest człowiekowi w celu ochrony jego praw, ale człowiek,
jako obywatel, zachowuje kontrolę nad rządem. Uprawnienia władzy
wynikają zatem wyłącznie z umowy. Każda władza musi być więc ograni-
czona i konstytucja jest właśnie sposobem jej ograniczenia. Mówiąc
obrazowo, intencją twórców konstytucji ameryka11skiej było zamknięcie
państwa w klatce pod nazwą konstytucja.
361. Podstawą równowagi społecznej jest, zdaniem najwybitniej- Pluralizm jako
szych polityków amerykaflskich końca XVIII w. (np. Hamiltona),
gwarancja wolności
obywatelskich
możliwość manifestowania wielości poglądów i inicjatyw. Pluralizm
stanowi zatem najlepsze zabezpieczenie przed władzą despotyczną.
Władza państwowa powinna być więc tak skonstruowana, by w jej
ramach pluralizm ten mógł się ujawniać i by nie krępowała ona
w żadnym stopniu możliwości głoszenia różnych opinii i podejmowa-
nia rozmaitych przedsięwzięć. Podział władz, wprowadzony do kon-
stytucji jako jej fundament, miał zapewnić realizację tego postulatu.
362. Konstytucję Stanów Zjednoczonych zwykło się uważać za mo- Konstytucja Stanów
Zjednoczonych
del ustroju prezydenckiego. Rzeczywiście wprowadzała ona silną władzę jako model
wykonawczą, skupioną w osobie prezydenta, ale zarazem wyposażyła równowagi władz
władzę ustawodawczą w narzędzia dostatecznie skuteczne, by kontrolo-
wać prezydenta i jego urzędników. Historia Stanów Zjednoczonych jest,
z punktu widzenia ustrojowego, bezustanną batalią o wpływy i pozycję
między Kongresem i Białym Domem. Były okresy, gdy dominował Kon-
gres Qak np. w połowie XIX w. czy w latach siedemdziesiątych naszego
stulecia), są okresy, gdy na czoło federacji wysuwał.się prezydent. Ogólnie
można jednak powiedzieć, że twórcom konstytucji amerykańskiej udało
się skonstruować system realnej równowagi i wzajemnego powstrzymy-
wania się władz. Dlatego w przeciwieństwie do republiki parlamentarnej,
gdzie parlament zdominował egzekutywę (jak w III Republice Francu-
skiej), czy republiki prezydenckiej, gdzie rola parlamentu została zmi-
nimalizowana (jak w V Republice Francuskiej), ustrój Stanów Zjed-
noczonych można określić mianem republiki zrównoważonej.
181
 Francja początków konstytucjonalizm u

J. Uwagi 1'Vstępne

363. Początkikonstytucjonalizmu francuskiego związane są z Wielką Periodyzacja dziejów

Francji do 1814
Rewolucją 1789 roku. Zapoczątkowała ona proces głębokich prze-
kształce11 społecze11.stwa i pa11stwa francuskiego. Okres rewolucji
zwykło się zamykać na roku 1795. Można się jednak spotkać z poglą­
dami głoszącymi, że prawdziwym ko11cem rewolucji stał się dopiero
upadek Napoleona w 1814 r. Z punktu widzenia historii ustroju istot-
ny jest rok 1799, oznaczający początek rządów napoleo11skich. Choć
bowiem formalnie sprawowane były one w ramach ustroju republi-
ka11skiego, stanowiły jednak wyraźną próbę restauracji systemu
monarchicznego z zachowaniem wszakże w dużej części dorobku
pierwszych lat rewolucji (reformy społeczne, zmiany gospodarcze).
Lata 1789-1814 można podzielić na kilka etapów. Pierwszy etap to
okres monarchii ograniczonej (1789-1792), w czasach której przeprowa-
dzono ważne refom1y społeczne oraz administracyjno-sądowe i uchwalo-
no pierwszą francuską konstytucję (3 września 1791 r.). W sierpniu
1792 r. obalono monarchię i proklamowano Francję republiką. Czasy
I Republiki obfitowały w dramatyczne wydarzenia. Rozpoczął ją okres
rządów Konwentu, wypełniony walką dwóch ugrupowa11, żyrondystów
ijakobinów. Po aresztowaniu (a potem straceniu) przywódców Żyrondy
rozpoczął się w czerwcu 1793 r. ola-es dyktatury jakobi11skiej, zako11-
czony przewrotem termidoria11skim w lipcu 1794 r. Kolejny etap to
trwający do 1799 r. okres Dyrektoriatu. Rządy Dyrektoriatu przerwał
zamach Napoleona, który dał początek Konsulatowi. W 1804 r. Napole-
on ogłoszony został cesarzem. I Cesarstwo trwało do roku 1814.
364. Lata 1789-1814 przyniosły Francji kilka konstytucji. Po wspo- Konstytucje
lat 1789-1814
1m1ianej pierwszej konstytucji monarchicznej (1791), kolejną uchwalił
Konwent w 1793 r. Pozostała ona jednak tylko dokumentem programo-
wym i nigdy nie weszła w życie. Po upadku jakobinów, w 1795 r. uchwa-
lono następną konstytucję, która obowiązywała do momentu zamachu
Napoleona w listopadzie 1799 r. (18 Brumaire'a według kalendarza rewo-

183
 !\/. Pa11stwo 11 1 dobie /.::onstytucjo11aliz.11w Francja pocz.qtk.ó1v konstytucjonalizmu

lucyjnego). Napoleon wprowadził kolejną konstytucję, zwaną konsularną. Deklaracja zawierała ponadto szeroki katalog praw ludzkich i oby-
Była ona kilkala-otnie nowelizowana. Najważniejszą poprawkę wprowadzo- watelskich, takich jak wolność, równość wobec prawa, bezpiecze11-
no w 1804 r.: na jej mocy „rząd Republiki powierzony został cesarzowi". stwo i opór przeciwko uciskowi. Zapewniała wolność przekona11,
w tym religijnych, gwarantowała swobodę wymian~ myśli i po~ląd?w,
ustanawiając wolność słowa, pisma i druku. Przewidywała takze wiele
2. Deklaracja Praw Człowieka i Oby11,atela owarancji procesowych, takich jak zasada domniemania niewinności
· ~zy zakaz pozbawiania wolności inaczej, niż tylko w przypadka~~1
określonych przez ustawę. Szczególne znaczenie miał art. 17 deklaracJ1,
Deklaracja 365. Podstawowym dokumentem rewolucji, dającym teoretyczną bazę
Praw Człowieka który nadawał własności charakter prawa świętego i nietykalnego, d?-
większości przyszłych konstytucji, stała się uchwalona 26 sierpnia
i Obywatela jako puszczając wywłaszczenie tylko w przypadkach :"skazanych w ustawie
program rewolucji 1789 r. przez Konstytuantę Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela.
i za słusznym z góry wypłaconym odszkodowamem.
W 17 artykułach, ujętych w znakomicie zredagowane formuły, zawar-
to cały program rewolucji, określono katalog podstawowych praw 368. Deklaracja 1789 r. stała się trwałym dorobkiem francuskie- Znaczenie Deklaracji
Praw Człowielca
obywatelskich i wskazano podstawy ustroju konstytucyjnego. go konstytucjonalizmu. Konstytucja 1791 r. włączyła _ją do swe~o i Obywatela
tekstu jako integralną część. Wiele jej sformułowa11 przeJęła deklaracp
suwerenności 366. Deklaracja przesądzała jednoznacznie, do kogo należy wła­
praw otwierająca konstytucję z roku 1793. Do postanowień ~ek~aracji
i sposób jej
dza w państwie. Jej art. 3 stanowił: ,,Źródło wszelkiej suwerenności
wykonywania 1789 r. nawiązywała konstytucja II Republiki z 1848 r., dop1suJąc do
spoczywa całkowicie w Narodzie, żadmi jednostka, żadne ciało nie
zasad wolności i równości - braterstwo, a jako podstawy pa11stwa
może sprawować władzy, która nie pochodziłaby wyraźnie od Narodu".
wymieniając rodzinę, pracę, własność i por~ądek public~ny. Bezpo-
Lud nie musiał jednak sprawować władzy bezpośrednio. Deklaracja
średnio do deklaracji 1789 r. odwoływała się konstytucJa z 1852 r.
dopuszczała bowiem także podejmowanie przez lud decyzji za po-
w art. 1 stanowiła ona, że „konstytucja uznaje, zatwierdza i gwarantu-
średnictwem przedstawicieli. Jej ai1. 6 mówił, że „wszyscy obywatele
je wielkie zasady proklamowane w 1789 r., kt?re ~tanowią podstaw,ę
mają prawo brać udział w tworzeniu [ustawy] bądź osobiście, bądź
publicznego prawa Francuzów". Odtąd utrwaliła się a~ada, w my~~
przez swych przedstawicieli". W podobny sposób obywatele mieli 7
której prawa obywatelskie nie są umieszczane w teksc1e konstytucJ1
decydować o nakładaniu podatków publicznych, ustalaniu ich wyso-
jako jej odrębny rozdział, lecz są potwierdzane uroczyście _w prea~-
kości, sposobie ściągania (art. 14). Te postanowienia deklaracji stały
bułach konstytucji, z nawiązaniem do deklaracji 1789 r. (takie rozwią­
się podstawą z jednej strony do powołania parlamentu z deputowanymi,
zanie przyjęto w konstytucji IV Republiki z 1946 r. i podobnie
jako wybranymi reprezentantami narodu, z drugiej zaś do sięgania po
w obowiązującej dzisiaj we Francji konstytucji V Republiki z 1958 r.).
instytucje demohacji bezpośredniej, w rodzaju zgromadzeń pierwiast- Francuska Deklaracja z 1789 r. stała się także źródłem inspiracji
kowych w konstytucji jakobińskiej (1793 r.) lub plebiscytów (np. za- dla podobnych dokumentów o charakterze ogólnoludzkim. Najważ­
twierdzającego konstytucję konsularną 1799 r.). Wybrani przedstawicie-
niejszym z nich jest Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z roku
le ponosili pełną odpowiedzialność przed narodem.
1948, zawierająca kanon praw ludzkich i obywatelskich respektowa-
Podział władzjako 367. Zasadnicze znaczenie dla organizacji władz paóstwowych nych i gwarantowanych przez współczesne państwo demokratyczne.
podstawa ustroju
miał mt. 16 deklaracji. Stwierdzał on, że „społeczeństwo, w którym nie
konstytucyjnego
ma należytej gwarancji praw ani określonego z góry podziału władz, nie
ma ustroju konstytucyjnego". Przepis ten jasno więc wskazywał, że 3. Konstytucja z 3 września 1791 r.
ustrój pa11stwa powinien opierać się na zasadzie monteskiuszowskiej
teorii podziału władz. Oznaczało to konieczność wyodrębnienia władzy
369. Prace nad konstytucją trwały prawie 2 lata. W końcowym etapie Podstawowe
ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej oraz określenia wzajem- zasady konstytucji
nabrały dość dramatycznego charakteru z uwagi na nieudaną ucieczkę
nych relacji między nimi. Deklaracja potwierdzała także szeroki dostęp 1791 r.
Ludwika XVI i rosnącą nieufność do hóla. Ostatecznie konstytucja
obywateli do udziału w życiu publicznym. Stanowiła, że „wszyscy oby-
wprowadziła ustrój monarchii konstytucyjnej. Suwerenność stała s~ę
watele są równi wobec prawa i mają równy dostęp do wszystkich god-
atrybutem narodu, który wykonywał swe suwerenne prawa wyłączme
ności, stanowisk i funkcji publicznych, zależnie od ich zdolności i z
przez przedstawicieli: Ciało Ustawodawcze i króla.
zachowaniem takich tylko różnic, które wynikają z ich cnoty i talentu".

184 185
 IV. Pa11stwo w dobie ko11stytucjo11aliz.111u
Władza 370. Konstytucja wprowadzała zasadę podziału władz. Władzę;;
ustawodawcza:
Ciało Ustawodawcze
ustawodawczą powierzała jednoizbowe mu Ciału Ustawodawc zemu;
wybieranemu na okres 2 lat. Królowi nie przysługiwało prawo roz:.
wiązania izby. W trakcie prac nad konstytucją rozważano poważnie
dwuizbową strukturę parlamentu, odwołując się do propozycji Monte-
skiusza i przykładu angielskiego , ale ostatecznie odrzucono ten po:-
mysł w obawie przed tworzeniem odrębnej reprezentacji arystokracji.
Ciało Ustawodawc ze liczyło 745 deputowanyc h, wybieranych w wybo-
rach pośrednich. Czynne prawo wyborcze przysługiwało tzw. obywate:..
łom czynnym, to znaczy mężczyznom, którzy uko11czyli 25 lat i opła­
cali stosowny podatek. Członkowie Ciała Ustawodawc zego mogli być
ponownie wybrani dopiero po upływie dwuletniej przerwy. Inicjatywa
ustawodawcz a należała wyłącznie do Ciała Ustawodawc zego; król
mógł tylko zaproponować parlamentow i zajęcie się jakąś sprawą.
Ciało Ustawodawc ze uchwalało (w trzech czytaniach) dekrety i przed-
stawiało je królowi do zatwierdzeni a. Dopiero po zatwierdzeni u przez
króla dekret stawał się ustawą. Król mógł odmówić swej zgody, a jego
weto miało charakter zawieszający. Jeżeli dwie kolejne legislatury,
następujące po tej, która dekret uchwaliła, przedstawiły go królowi
w takiej samej redakcji, monarcha zmuszony był dekret zatwierdzić.
Władza wykonawcza: 371. Władzę wykonawczą powierzono królowi, który nosił tytuł
lcról i ministrowie
Króla Francuzów. Tron francuski miał być dziedziczny, według reguł
prawa salickiego. Konstytucja określała osobę króla jako nietykalną
i świętą. Jednocześnie jednak król został związany obowiązującym
prawem. Art. 55 wyraźnie stanowił, że „nie ma we Francji autorytetu
wyższego ponad ustawę". W konsekwencj i król miał zaprzysięgać
przestrzegan ie konstytucji i wszystkich ustaw, uchwalonych przez
Konstytuantę w latach 1789-91. Niezłożenie przysięgi przez króla lub
jej złamanie pociągało za sobą abdykację. Wszystkie decyzje królew-
skie wymagały kontrasygnat y właściwego ministra, który ponosił z tego
tytułu pełną odpowiedzialność konstytucyjną (prawną). Ministrów
powoływał i odwoływał król, przy czym nie mogli oni być jednocześnie
członkami Ciała Ustawodawc zego. Konstytucja nie znała odpowie-
dzialności politycznej ministrów. Odpowiedzialność prawną ministrów
egzekwował Najwyższy Trybunał Narodowy, działając na wniosek
Ciała Ustawodawc zego, które formułowało oskarżenie.
Władza sądowa: 372. Władzę sądową sprawować mieli wybierani przez
elekcyjni sędziowie
sędziowie. Konstytucja gwarantowała sędziom pełną niezawisłość
leżność od władzy wykonawcze j.
Znaczenie 373. Konstytucja 1791 r. obowiązywała krótko, formalnie do 22
konstytucji 1791 r.
września 1792 r. gdy zniesiono monarchię i ogłoszono Francję republiką,
faktycznie zaś do 10 sierpnia 1792 r., gdy aresztowano Ludwika XVI.
186
Francja początków konstytucjona lizmu
Konstytucja ta stała się w latach 1814-1830 wzorem dla ~uropejskich
kręgów liberalnych, które chciały pog?d~ić ustrój, mon_arch1czny z dol~~
tryną liberalną i prawami ~bywatelsk~~111. Bezposredmo do konstytucji
1791 r. nawiązała konstytuCJa Norwegu z roku 1814.
4. Konstytucje Rewolucji Francuskie j ( 1793, 1795)
A. Konstytucja jakobi11ska 1793 r.
374. Konstytucja z 24 czerwca 1793 r. uchwalona przez ~onwent Konstytucja 1793 r.
niady nie weszła w życie. Rządzący faktycznie Francją Komitet Oc~- jako projekt
ustroju.
le~ia Publicznego (opanowany przez jakobinów) uważał, że w okresi~
wojny z antyrewolucyjną koalicją potrzebny jest 1:eżim_ dykt~torsk1
i czas na wprowadzan ie konstytucji nastąpi po zakoncz~mu wojny. ~o
upadku jakobinów w Jipcu 1794 r. uznano jednak, że ich konstyt~cja
była zbyt demokratycz na i przygotowan o nową usta~ę konstytucyjną,
którą Konwent uchwalił 22 sierpnia 1795 r. (5 Fructidora roku III wg.
kalendarza rewolucyjneg o).
375. Konstytucję z 1793 r. rozpoczynała Deklaracja Praw nawią­ Ciało Prawodawcze
zująca do historyczneg o dokumentu z 1789 r. Deklara~ja _ta wp~·owa~ jako depozytariusz
całej władzy
dzała pewne prawa socjalne (jak prawo do pracy, do op1ek1 ~ub;ic_znej
dla tych, którzy nie są w stanie pracować czy do bezpłatnej oswiaty)
oraz kładła nacisk na prawo do bezpieczef1st wa i oporu wobec naru-
szającej prawo władzy. . .
Konstytucja jakobi11ska odrzuciła monteskiuszo wski p~dz1_ał władz
(choć jej twórcy dostrzegali jednak konieczność wyodrębmen~a- trzech
podstawowyc h funkcji państwa: prawodawcz ej, wykonaw?ze j 1 sądo­
wej). Cała władza miała spoczywać w jednoizbowy m Ciele Prawo-
dawczym, wybieranym na okres 1 roku w wyborach po_ws_zech~ych:
równych, bezpośrednich i jawnych. Prawa wyborcze m1eh posiad_ac
mężczyźni po ukończeniu 21 roku życia. Funkcje wykona_wcze ~ow1e-
rzono Radzie Wykonawcze j (liczącej 24 członków), wybieranej przez
Ciało na okres 2 lat i całkowicie mu podporządkowanej.
376. Ważną rolę konstytucja przyznawała tzw. zgromadzeni om Elementy demokracji
bezpośredniej:
pierwiastkow ym. Ich powołanie było próbą pogódzenia bliskich jako- zgromadzenia
ludność
binom ideałów demokracji bezpośredniej (głoszonych przez J.J.Rousseau) pierwiastkowe
i nieza- z koniecznością oparcia się na zasadzie reprezentacji , którą wymuszała
choćby wielkość pa11stwa. Zgromadzen ia pierwiastkow e miały uczest-
niczyć w procedurze tworzenia ustaw. Projekty ustaw uchwalone
przez Ciało Prawodawcz e stawały się ustawami dopi~ro- wó:"czas,
gdy zaakceptowała je odpowiednia liczba zgromadzen pierwiastko-
187
 I\/. Pa/1stwo w dobie konstytucjonaliz11111
wycli, które mogły też zażądać glosowania powszechne go (referen-
dum) nad projektem. Prawa stanowione wyłącznie przez Ciało Pra-
wodawcze nosiły nazwę dekretów.
Warto także zwrócić uwagę na art. 1 konstytucji, który zawierał
słynną formułę, powtarzaną potem przez wszystkie francuskie konsty-
tucje repub1ika11skie (z wyjątkiem konstytucji ID Republiki z uwagi na
to, że tworzyły ją trzy odrębne ustawy): ,,Republika Francuska jest
jedna i niepodzielna ".
B. Dyktatura jakobi1iska
Struktura władzy 377. Okres rządów jakobińskich (2 VI 1793 - 27 VII 1794), obok
w czasie dyktatury • •
jakobińskiej wspommaneJ wyżej konstytucji, która pozostała jednak tylko doku-
mentem programowy m, przyniósł także ważne doświadczenia w za-
kresie teo1ii rządu rewolucyjneg o. Konieczność podjęcia walki w celu
obrony Francji i jej nowych instytucji przed obcą interwencją oraz
potrzeba zmobilizowa nia całego społec,:eństwa do tej walki, zmusiły
jakobinów do sięgnięcia po środki nadzwyczajn e. Faktyczna władza
przeszła na wybrany przez Konwent Komitet Ocalenia Publicznego,
który na wielką skalę stosował środki terroru. Jego narzędziem stały
się Komitet Bezpieczef1s twa Publicznego oraz Trybunał Rewolucyjny .
Skuteczność działania Komitetu Ocalenia Publicznego opierała się na
działających na terenie całego kraju klubach jakobinów. W ten sposób
praktycznie realizowała się dyktatura partii jakobińskiej.
Teoria rządu 378. Jeden z głównych polityków jakobif1skich , Maksymilian
rewolucyjnego R b • ,:
o esp1e1Te, s1ormułował teorię rządu rewolucyjneg o. Twierdził on,
że konieczność ocalenia ojczyzny i narodu wymaga zawieszenia zasad
i praw konstytucyjn ych, i usprawiedliw ia posługiwanie się przez rząd
ten-orem. Dowodził przy tym, że jest to efekt dostosowania się demo-
. kracji do nadzwyczajn ych potrzeb kraju. Stosowany przez jakobinów
teITor oznaczał nie tylko fizyczną eliminację wrogów ojczyzny i prze-
ciwników politycznych jakobinów, ale także konfiskaty majątków i kon-
trybucje finansowe na rzecz „Republiki w potrzebie".
Znaczenie
379. Dyktatura jakobinów tiwała stosunkowo krótko (14 miesięcy),
ale odegrała ważną rolę w późniejszych dziejach Francji, a także całej
! :lyktatury jakobinów-
E_uropy. Widmo jakobinizmu , kojarzonego w XIX w. przede wszyst-
kim z wywłaszczeniami i konfiskatą majątków, jako skutku dopusz-
czenia ludu do rządów, hamowało reformowani e prawa wyborczego.
Obawiano się, że w powszechnyc h wyborach do głosu dojdzie lud,
a wraz z nim odżyją jakobińskie metody rządów, oznaczające zawie-
szenie konstytucji i stosowanie teIToru. Jednocześnie jednak okres
dyktatury jakobińskiej i teoria rządu rewolucyjneg o, sformułowana
188
Francja początków ko11stytucjo11aliz.mu
przez Robespierre'a , stały się źródłem inspiracji dla ~~-wieczny ch
rewolucjonist ów i przygotowywały grunt pod wystąp1e111a Komuny
Paryskiej w 1871 r. Do koncepcji jakobi11skiego rządu rewolucyjneg o
1
nawiązywała także bolszewicka teoria dyktatury proletariatu.
C. Konstytucja 1795 r.
380. Konstytucja 1795 r., uchwalona po odsunięciu jakobinów od Władza
ustawodawcza
władzy i usunięciu ich z Konwentu, została zatwierdzona w drodze w konstytucji 1795 r.:
referendum ludowego. Jej celem było ograniczenie praw drobno- dwuizbowy
parlament
mieszczaństwa i wprowadzen ie mechanizmó w zapewniających pa11-
l
stwu większą stabilizację. Konstytucję poprzedzała Deklaracja praw,
w której obok uprawnień pojawiła się także po raz pierwszy lista
obowiązków obywatelskic h (sformułowanych jednak w sposób bardzo
ogólny). Konstytucja wprowadzała po raz pierwszy we Francji dwu-
izbowy parlament, składający się z Rady Pięciuset i Rady Starszych.
Obie izby wybierane były na okres 3 lat (co roku wymieniała się jedna
trzecia składu) w wyborach pośrednich, w których obowiązywał cen-
zus majątkowy i podwyższony cenzus wieku. W przypadku biernego
prawa wyborczego do Rady Pięciuset wynosił on 30 lat, zaś do Rady
Starszych - 40 lat, przy czym dodatkowo wymagano, by członkowie
Rady Starszych byli obywatelami żonatymi lub wdowcami. Dolną
granicą wieku, uprawniającą do udziału w zgromadzeni ach wybierają-
cych posłów, było ukończenie 25 lat. Inicjatywa ustawodawcz a przysłu-
giwała wyłącznie Radzie Pięciuset. Rada Starszych mogła uchwaloną
ustawę albo zatwierdzić, albo odrzucić, nie mogła natomiast wprowa-
dzać do niej poprawek. Rada Pięciuset po upływie roku mogła po-
nownie uchwalić tę samą ustawę i przedstawić ją Radzie Starszych.
381. Władzę wykonawczą powierzono Dyrektoriatowi, składające­ Dyrelctoriat jako
władza
mu się z pięciu dyrektorów (stąd wzięła się stosowana często nazwa kon- wykonawcza
stytucji dyrektorialnej). Wybierała ich na okres 5 lat Rada Starszych spo-
śród 10 kandydatów (cenzus wieku: 40 lat) przedstawion ych przez Radę
Pięciuset, przy czym co roku wymieniał się jeden dyrektor. Dyrektorzy nie
ponosili odpowiedzialności politycznej i nie mogli być odwołani przez
izby. Byli jednak odpowiedzial ni prawnie i w razie naruszenia prawa
odpowiadali przed Najwyższym Trybunałem. Dyrektorzy nie mieli inicja-
fywy ustawodawczej i nie mogli rozwiązać parlamentu. Jako kolektywna
władza wykonawcza powoływali ministrów, którzy nie tworzyli jednak
rady ministrów i pozostawali zwykłymi urzędnikami.
382. Konstytucja dyrektorialna funkcjonowała źle. Ścisły podział Funkcjonowanie
· · konstytucji 1795 r.
władzy między rady i dyrektorów okazał się w pra k'tyce meżyc1owy
i utrudniał działanie organów paristwa. Nie sprawdził się też pomysł
189
 I\/. Pa11stwo w dobie konstytucjonali::.nut
powołania zbiorowej głowy pa11stwa w osobach pięciu Dyrektorów.
Konflikty w łonie Dyrektoriatu paraliżowały jego działanie, utrudniały
nominacje ministerialne i sprawowanie kontroli nad ministrami. Wobec
stałego wewnętrznego zagrożenia jakobinizmem, a jednocześnie nie-
bezpiecze11stwa powrotu Burbonów i reakcji monarchicznej, oparciem
rządów stawała się coraz wyraźniej armia. Ostatecznie rządy w pa11-
stwie w drodze zamachu stanu przejął w 1799 r. generał Napoleon
Bonaparte i narzucił Francji nową konstytucję i nowy system rządów.
5. Konstytucja 1799 r. i system rządó-iv napole01hkich
Plebiscyt jako 383. Nową konstytucję, proklamowaną przez Napoleona 13 grudnia
legitymizacja
władzy Napoleona
1799 r. (22 Frimaire' a roku VIII), zatwierdził w drodze plebiscytu
ogół obywateli. W ten sposób zachowano formalnie zasadę suweren-
ności ludu, który wypowiedział się w kwestii ustroju paf1stwa.
Wszystkie późniejsze zmiany konstytucji, łącznie z tą, która wprowa-
dzała w istocie cesarstwo, były potwierdzane w taki sarn sposób. Po-
zwalało to Napoleonowi utrzymywać, że jego władza jest kontynuacją
rewolucyjnych przemian, zapoczątkowanych w 1789 r., ale' jednocze-
śnie osłabiało jego pozycję międzynarodową, gdyż taka legitymizacja
władzy, europejskim władcom wydawała się wysoce wątpliwa.
System list zaufania 384. Ustrój władz pa11stwowych, wprowadzony przez konstytucję
konsularną, był bardzo skomplikowany i okazał się nadzwyczaj nie-
trwały. Iluzoryczna okazała się powszechność głosowania. Formalnie
prawo głosu przysługiwało wszystkim obywatelom po uko11czeniu 21
roku życia. System wyborczy oparty jednak został na tzw. listach za-
ufania: z jednej dziesiątej obywateli uprawnionych w okręgu do gło­
sowania powstawała lista okręgowa, jedna dziesiąta z listy okręgowej
tworzyła listę departamentalną, zaś z jednej dziesiątej listy depm1amental-
nej powstawała lista narodowa. Nominacji ważniejszych urzędników
dokonywał pierwszy konsul z list okręgowych i departamentalnych,
natomiast z listy narodowej Senat wybierał członków zgromadze11 usta-
wodawczych oraz konsulów i sędziów sądu kasacyjnego, (który stanowił
najwyższą instancję). W ten sposób decydujące wybory i nominacje zna-
lazły się poza kontrolą wyborców.
Rozdzielenie władzy 385. Władza ustawodawcza została rozdzielona między 4 organy.
ustawodawczej
między cztery organy
Rada Stanu, powoływana przez pierwszego konsula (potem cesarza)
opracowywała projekty ustawodawcze. Inicjatywę w tym zakresie miał
wyłącznie pierwszy konsul. Składający się ze 100 osób (od roku 1802 -
z 50) Trybunat przeprowadzał dyskusję nad projektem i w razie aprobaty
przedstawiał go (wraz z przedstawicielem Rady Stanu) Ciału Ustawo-
190
Francja pocz.qtkó,v ko11stytucjo11ali::.1111t
dawczernu, które z kolei głosowało nad projektem, nie mając prawa
podejmowania_ nad nim dyskusji. Tak więc funkcja dyskutowania usta-
wy i głosowania nad nią zostały w konstytucji konsularnej rozdzielone.
Trybunat w 1807 r. został rozwiązany, gdyż na jego forum ujawniały się
opozycyjne nastroje. Zgodność uchwalonej ustawy z konstytucją badał
Senat Zachowawczy, składający się z 80 dożywotnich członków, powo-
łanych przez pierwszego konsula (potem Senatowi przysługiwało prawo
kooptacji, czyli możliwość uzupełniania składu własną uchwałą). Senat
miał także prawo zmieniania konstytucji w drodze senatus-consulta,
przy czym takie zmiany musiały być poddane plebiscytowi. W tym wła­
śnie trybie dokonano dwóch ważnych zmian w konstytucji: w 1802 r.
wprowadzono instytucję dożywotniego konsula, zaś w roku 1804 -
Napoleon został ogłoszony Cesarzem Francuzów.
386. Władza wykonawcza spoczywała całkowicie w rękach trzech Władza wykonawcza:
pierwszy konsul,
konsulów, z których głos rozstrzygający przypadał pierwszemu konsu- cesarz
lowi (został nim oczywiście Napoleon), podczas gdy pozostałym przy-
sługiwał tylko głos doradczy (stąd konstytucję tę nazywano konsularną).
Konsulów na 10 lat wybierał Senat i byli oni nieusuwalni. Pierwszy
konsul mianował i odwoływał członków Rady Stanu, ministrów, amba-
sadorów, oficerów, członków władz lokalnych (np. prefektów), sę-
dziów, przy czym ci ostatni byli nieusuwalni. Ministrowie odpowiadali
przed pierwszym konsulem i była to tylko odpowiedzialność prawna
(przed Najwyższym Trybunałem wyłanianym z sądu kasacyjnego). Nie
tworzyli jednak rady ministrów. Władza wykonawcza (rj. pierwszy kon-
sul i ministrowie) mogła wydawać zarządzenia potrzebne do wykonania
ustaw. W 1804 r. wszystkie upra\\:nienia pierwszego konsula przeszły
na cesarza, a urzędy dwóch pozostałych konsulów zostały zniesione.
387. Konstytucja konsularna zapewniała zdecydowaną przewagę System napoleoriski:
bonapartyzm
władzy wykonawczej, którą sprawował niemal całkowicie pierw-
szy konsul, potem cesarz. Władza ustawodawcza została rozproszona
i pozbawiona uprawnie11 kontrolnych, a ogół obywateli - odsunięty od
realnego wpływu na skład organów przedstawicielskich. W efekcie
konstytucja konsularna nie spełniała zasady podziału władzy koncen-
trując ją w całości w ręku cesarza. System napoleo11ski oznaczał więc
faktyczne wprowadzenie rządów jednoosobowych, przy zachowaniu
pozorów ustroju republika11skiego. System ten,.nazywany niekiedy
cezaryzmem lub bonapartyzmem, miał swoich zwolenników, np. na
terenie Ameryki Łaci11skiej (Simon Bolivar). Powróci też do niego
Francja w 1852 r., gdy powstanie II Cesarstwo.
388. Okres Rewolucji nie rozwinął we Francji instytucji demo- Ograniczony zasięg
kratycznych. Konstytuc_1· onalizm tego okresu cechowały rozwiązania wpływów wczesnego
konstytucjonalizmu
skomplikowane i nie zdające praktycznego egzaminu. Postulowana w francuskiego
191
 IV. Pm1stwo w dobie konstyt1njo11aliz111u
Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela równowaga władz była ciągle
naruszana. Wynikało to z dominacji Ciała Ustawodawczego (jak w
konstytucji jakobińskiej), albo z faktycznej dyktatury jednostki (jak
w czasach napoleońskich). Niekiedy władza przybierała postać dwóch
działających obok siebie struktur, co okazywało się także niekorzystne
dla funkcjonowania pa{1stwa (jak w okresie Dyrektoriatu). W efekcie
wprowadzane w tym okresie konstytucje okazały się nietrwałe i nie
wywarły większego wpływu ani na rozwój konstytucjonalizmu fran-
cuskiego, ani europejskiego. Proces gruntowania się instytucji par-
lamentarnych zacznie się we Francji dopiero w czasach monarchii
lipcowej (1830-1848), a dojrzały kształt osiągną one w ID Republice,
a więc po roku 1875.
6. Reformy zarządu terytorialnego
A. Reformy Konstytuanty
Nowy podział 389. Lata 1789-1814 przyniosły Francji wiele bardzo istotnych reform,
terytorialny:
83 departa111enty
z których do najważniejszych zaliczyć trzeba reformę podziału teryto-
rialnego państwa i towarzyszące jej zmiany organów zarządu lokalnego.
Już w 1789 r. Konstytuanta dokonała reformy podziału terytorialnego
państwa tworząc 83 departamenty. Programowo starano się zerwać
z tradycyjnym, historycznie uwarunkowanym podziałem i jako kryte-
rium brano względy geograficzne i gospodarcze. Wprowadzono także
nowe nazwy powstałych jednostek, nie nawiązujące do nazw historycz-
nych. Obszar departamentu starano się tak wytyczyć, aby z najodleglej-
szego zakątka można było dojechać do stolicy departamentu i wrócić
z niej w ciągu jednego dnia. To dlatego stolicami nowych departamentów
czyrnr:no miasta (niekiedy bez wielkiej tradycji) położone centralnie.
Reforma 1789 r. przewidywała czterostopniowy podział kraju. Depar-
tamenty dzieliły się więc na dystrykty, dystrykty - na kantony, a kantony
- na gminy wiejslde i miejslde.
Sa111orządowy 390. Władze wszystkich stopni podziału terytorialnego miały
charakter władz
lokalnych
charakter samorządowy i pochodziły z wyborów. W cenzusowych
wyborach wybierano rady municypalne, dystryktowe i depmtamentalne,
a te ze swego grona wybierały mera (w gminie) i dyrektoriaty w dys-
tryktach i depmtamentach. W początkowym okresie w organach tych
brakowało czynnika urzędniczego, fachowego. Brak przygotowania
do pełnienia odpowiedzialnych funkcji oraz brak kontroli ze strony
organów wyższego stopnia, spowodowały, że wprowadzony przez Kon-
stytuantę system zarządu lokalnego nie zdał egzaminu. Już w czasach
Konwentu, a potem w okresie Dyrektoriatu wprowadzono do samo-
192
Francja początków konstytucjonalizmu
rządu terytorialnego czynnik fachowy w osobach urzędników. Nie
poprawiło to jednak w sposób dostateczny funkcjonowania lokalnej
administracji. Zasadniczej zmiany dokonał dopiero Napoleon prze-
prowadzając w 1800 r. gruntowną reformę zarządu terytorialnego.
B. Reforma napoleo11ska
391. Z dawnego systemu, wprowadzonego w 1789 r., Napoleon pozo- Nowy podział
stawił tylko podział na departamenty. Cała reszta uległa zasadniczym
terytorialny:
departa111ent, olcręg,
zmianom. Podział terytorialny miał być trójszczeblowy. Departamenty g111ina
miały się dzielić na oluęgi (arrondissements), zaś okręgi - na gminy.
Kantony utrzymały się tylko jako okręgi administracji sądowej i skar-
bowej. Pozostałe uprawnienia administracyjne kantonów miały
przejść na gminy.
392. Zarząd terytorialny zorganizowany został przez Napoleona Wprowadzenie zasad
centraliz111u
na zasadzie centralizmu i biurokratyzmu, a więc z zachowaniem hie- i biurokratyz111u
rarchicznego podporządkowania i z powierzeniem funkcji urzędnikom
odpowiedzialnym przed swoimi zwierzchnikami i przez nich odwoły­
wanym. Oznaczało to całkowite zerwanie z systemem wybieralnych
i kolegialnych organów samorządu lokalnego wprowadzonym przez
Konstytuantę.
393. Na czele depmtamentu postawiony został prefekt, okręgiem Prefekt, podprefekt,
kierował podprefekt, zaś na czele gminy stał mer. Prefektowi podlegały 111er jako organy
ad111inistracji
wszystkie działy administracji z wyjątkiem sądownictwa, wojska, poczty lokalnej
oraz szkolnictwa wyższego i średniego. Urząd prefekta nawiązywał do
przedrewolucyjnego urzędu intendenta królewskiego. W zakresie admi-
nistracji ogólnej prefekt podlegał ministrowi spraw wewnętrznych,
w sprawach policyjnych - ministrowi policji, w pozostałych sprawach -
odpowiednim ministrom resrntowym. Prefekt był urzędnildem politycz-
nym, mógł być w każdej chwili odwołany i poważniejsze zmiany rzą­
dowe bardzo często oznaczały także wymianę prefektów. Natomiast
niższy personel urzędniczy miał charakter ściśle fachowy i nie zmieniał
się nawet po poważnych zawirowaniach politycznych w kraju. To
nadawało administracji państwa niezbędną ciągłość.
Uprawnienia podprefekta były bardzo skromne. Nazywany był
.i,okiem prefekta" lub „skrzynką na listy", co poBkreślać miało jego
brak samodzielności; podprefekt bowiem w niewielu sprawach mógł
podejmować samodzielnie decyzje i jego rola sprowadzała się przede
wszystkim do opiniowania kierowanych do prefekta podań. W wyko-
nywaniu swych obowiązków był ściśle podporządkowany prefektowi.
Mer, wybierany przez mieszkańców gminy, załatwiał sprawy bieżące
administracji gminnej.
193
 !\I. Pm1st1vo w dobie ko11stytucjonaliz.111u
Ograniczona rola rad 394. Przy boku prefekta, podprefekta i mera działały rady depar-
departamentalnych,
okręgowych tamentalne, okręgowe i gminne. Ich członkowie pochodzili z nomina,
i gminnych cji (prefekt mianował członków rady okręgowej i gminnej, pierwszy
konsul - rady departamentalnej), zaś funkcje rady były wyłącznie
doradcze. Ponadto zbierały się one rzadko, najczęściej raz w roku.
Trudno więc potraktować je jako organy samorządu terytorialnego.
W drugiej połowie XIX w. znaczenie rad wzrosło, zaś od 1831 r. ich
członkowie byli już wybierani.
Wprowadzony przez Napoleona centralistyczny system zarządu
terytorialnego utrzymał się we Francji w zasadniczym zrębie do dnia
dzisiejszego. Przeciwstawiany samorządowemu modelowi angielskie-
mu, miał wielu swoich naśladowców w Europie. Do rozwiąza11 napo-
leo11skich nawiązywały np. Prusy.
Rada Stanu 395. Ważną rolę w stworzonym przez Napoleona systemie admi-
jako organ
wykonawczy nistracji pa11stwa odgrywała Rada Stanu. Utworzona w 1799 r., wy-
i sąd wodziła się z Rady Prywatnej i działała jako ciało doradcze przy
administracyjny
pierwszym konsulu oraz jako najwyższy sąd administracyjny. Do jej
zada11 z dziedziny administracji (o udziale w procesie ustawodawczym
była już mowa wyżej) należało przygotowywanie opinii dla pierwszego
konsula, obligatoryjne wypowiadanie się co do rozporządze!'1 wyko-
nawczych, przygotowywanych przez pierwszego konsula i ministrów
oraz pełnienie roli trybunału administracyjnego. W tym ostatnim za-
kresie Rada Stanu działała jako sąd II instancji, rozpoznający odwołania
od rad prefekturalnych i niektórych orzecze11 ministrów. Wyodrębnie­
nie sądownictwa administracyjnego było konsekwencją rozdzielenia
władzy wykonawczej i sądowniczej, a poza tym miało zapewniać
jednostce ochronę w przypadku nadużyć ze strony organów władzy.
W ramach Rady Stanu zaczęło się rozwijać prawo administracyjne
i nauka prawa administracyjnego, kontynentalne prawo cywilne bo-
wiem, w przeciwid1stwie do systemu anglosaskiego, nie znajdowało
zastosowania w dziedzinie administracji.
7. Reforma sądownictHJCL
Wprowadzenie 396. Ważne reformy dokonały się także w wymiarze sprawiedliwości.
sądownictwa
powszechnego Konstytuanta wprowadziła jednolity system sądownictwa powszechne-
go, z wyodrębnieniem sądów cywilnych i karnych. Zerwano tym samym
ze skomplikowanym systemem sądowym monarchii absolutnej, z ele-
mentami sądownictwa stanowego, wielością sądów królewskich, zanie-
chano także wymiaru sprawiedliwości sprawowanego osobiście przez
króla. Jedynie w sprawach małżeóskich kompetencja sądów kościelnych
utrzymała się do września 1792 r.
194
Francja początków ko11stytucjo11alizmu
W sprawach cywilnych przewidziano dwuinstancyjność postę­
powania: sprawy rozpoznawały sądy pokoju i trybunały w dystryk-
tach, a od ich ·orzecze11 można się było odwołać do trybunału innego
dystryktu. W sprawach karnych mniejszej wagi obowiązywały trzy
instancje: sąd policji municypalnej, sąd policji poprawczej, działający
w kantonie, oraz trybunał w dystrykcie. W sprawach karnych z,~gro-
żonych surowymi karami (jak kary na ciele lub kary ha11biące) śledz­
two prowadził sędzia pokoju, a wyrokował trybunał w dystrykcie,
działając z udziałem ławy przysięgłych. Zgodnie z przyjętym przez
Konstytuantę modelem angielskim w tym zakresie, najpierw tzw.
wielka ława decydowała, czy sprawie należy nadać bieg, a następnie
ława orzekająca rozstrzygała o winie oskarżonego. Od wyroku trybu-
nału dystryktu, podjętego w tym trybie, nie przysługiwała apelacja.
Nie było natomiast ławy przysięgłych w sprawach cywilnych.
W przypadku stwierdzenia naruszenia przepisów procedury lub
prawa można było wystąpić z wnioskiem kasacyjnym do specjalnie
powołanego Sądu Kasacyjnego. Nie rozpoznawał on spraw meryto-
rycznie, lecz w przypadku potwierdzenia zarzutów uchylał dotychcza-
sowy wyrok i kierował sprawę do innego trybunału dystryktu, w celu
jej ponownego rozpoznania.
Wszystkie stanowiska sędziowskie obsadzane były w wyborach.
Z wyjątkiem sędziów pokoju kandydaci musieli wykazać się kwalifika-
cjami prawniczymi. Zasada wyboru dotyczyła także sędziów przysięgłych.
397. Konstytuanta przeprowadziła też ścisłe oddzielenie sądownic­ Oddzielenie
sądownictwa
twa od administracji, co zapewniło sędziom niezawisłość w orzekaniu. od administracji
Była to zasadnicza zmiana w stosunku do czasów poprzednich, gdy orga-
ny administracji lokalnej, jak intendent, czy bali w, wykonywały jednocze-
śnie funkcje sądowe. Oddzielenie sądownictwa od administracji posunięte
zostało jednak tak daleko, iż uznano, że sądy nie mogą ingerować nie
tylko w dŻiałalność administracji, ale także w jej spory z obywatelami.
To dlatego konieczne stało się wprowadzenie we Francji sądownictwa
administracyjnego (z radami prefekturalnymi i Radą Stanu).
398. Istotnych zmian w systemie sądowym, wprowadzonym Wprowadzenie
przez Napoleona
przez Konstytuantę, dokonał Napoleon. Przede wszystkim zniósł on zasady nominacji
obieralność sędziów, wprowadzając w to miejsce zasadę nominacji sędziów i nowej
struktury
połączonąjednak z nieusuwalnością. Oznaczało t9 istotne wzmocnie- terytorialnej sądów
nie niezawisłości sędziego, którego można było zwolnić tylko w ola-e-
ślonych prawem przypadkach (jak osiągnięcie wieku emerytalnego
czy popełnienie stwierdzonego wyrokiem sądu czynu, nie licującego
z godnością sędziowską). W wyborach powoływani mieli być nadal
tylko sędziowie pokoju i oczywiście sędziowie przysięgli. Ograniczono
jednak znaczenie tych ostatnich, likwidując wielką ławę i pozostawia-
jąc przysięgłym tylko decydowanie o winie oskarżonego.
195
 !V. Pa11stwo 1v dobie konstytucjonalizmu Francja początków konstytucjonalizmu

Napoleon dostosował także strukturę organizacyjną sądownictwa Ukoronowaniem zmian wprowadzanych przez rewolucję w zakre-
do nowego podziału terytorialnego. Sędziowie pokoju mieli więc sie stosunków wyznaniowych był dekret Konwentu z lutego 1795 r.
działać na szczeblu kantonu, na szczeblu okręgu miał powstać jeden traktujący o rozdziale Kościoła od pa11stwa. W myśl jego postanowie11
trybunał do spraw cywilnych. Odwołania kierować należało do jedne- pa11stwo miało powstrzymać się od materialnego wspierania wszelkich
go z 27 trybunałów apelacyjnych, zaś najwyższą instancją w sprawach wyznań, symbole religijne powinny były zniknąć z miejsc publicznych,
cywilnych i karnych pozostawał Trybunał Kasacyjny. a wszystkie religijne ceremonie - odbywać się wyłącznie wewnątrz
399. Wprowadzony przez Konstytuantę i zmodyfikowany przez przeznaczonych na ten cel pomieszcze11. Wszelkie przywileje i szcze-
Wpływ systemu
sądownictwa
Napoleona, system sądownictwa we Francji wywarł duży wpływ na gólne prawa duchownych miały być zlikwidowane, paóstwo zaś powin-
francuskiego na inne
kraje Europy rozwój sądownictwa w Europie. Oddzielenie sądów od administracji, no objąć działalność kultową szczególnym nadzorem.
ustanowienie jednolitych sądów powszechnych i wprowadzenie gwa- 402. System rozdziału utrzymał się do roku 1801, gdy Napoleon Konkordat 1ao1 r.
rancji niezawisłości sędziowskiej stało się kanonem organizacyjnym podpisał z papieżem Piusem VII konkordat. W konkordacie papież
wymiaru sprawiedliwości pa11stw europejskich. Także recepcja insty- zniósł dawny, przedrewolucyjny podział na diecezje, akceptując tym
tucji ławy przysięgłych dokonywała się w Europie przede wszystkim samym podział wprowadzony przez Konstytuantę, pokrywający się
na bazie modelu napoleońskiego Uedna ława orzekająca o winie). mniej więcej z podziałem teryto1ialnym paóstwa na departamenty. No-
W wielu krajach europejskich przyjęto również francuską ideę są­ minacji biskupów i arcybiskupów dokonywać miał pierwszy konsul
downictwa administracyjnego. (potem cesarz) zaś papież nadawać miał nominatowi inwestyturę kano-
niczną. Był to więc powrót do zasad, określonych jeszcze w konkorda-
cie bolońskim z roku 1516. W sprawie skonfiskowanych Kościołowi
8. Stosunki państ1-vo - Kościół dóbr zawarto kompromis: papież uznał za nienaruszalny powstały przez
ich sprzedaż stan faktyczny, formalnie jednak nie zrzekł się ich na rzecz
państwa francuskiego. Pm1stwo francuskie zobowiązało się natomiast do
Wolność wyznania 400. Rewolucja Francuska przyniosła zasadniczą zmianę w stosun-
prawem ludzkim wypłacania stałych pensji biskupom i proboszczom. Do Kościoła po-
kach wyznaniowych. Przypomnijmy, że Deklaracja Praw Człowieka
i obywatelskim wróciły także świątynie i budynki, które nie zostały jeszcze sprzedane
i Obywatela czyniła wolność wyznania jednym z fundamentalnych
osobom trzecim. W 1802 r. Napoleon dołączył do konkordatu, bez zgo-
praw ludzkich. W konsekwencji radykalnie musiały się zmienić rela-
dy papieża, 77 artykułów ograniczających znacznie autonomię Kościoła.
cje między państwem i Kościołem katolickim.
Mimo sprzeciwów papieża, prawo to uznano za część składową kon-
Konstytucja 401. W lipcu 1790 r. uchwalona została konstytucja cywilna kleru. kordatu, który obowiązywał do roku 1905.
cywilna kleru
Na mocy tej ustawy wprowadzono nowy podział diecezji, dopasowując
go do podziału administracyjnego kraju. Biskupów i proboszczów wy-
bierać: miały zgromadzenia departamentalne i dystryktu, przy czym
w elekcji biskupów nie przewidziano żadnego udziału papieża. Ozna-
czało to zerwanie stosunków z papiestwem. Zlikwidowano wszystkie
instytucje kościelne, w tym szkoły prowadzone przez Kościół (majątek
kościelny przeszedł na własność państwa już w listopadzie 1789 r., zaś
kasatę zakonów przeprowadzono na podstawie dekretu z lutego
1790 r.). W listopadzie 1790 r. uchwalono ustawę nakładającą na du-
chowieństwo obowiązek złożenia przysięgi na wierność królowi
i wspomnianej wyżej konstytucji cywilnej kleru. Odmowa pociągała za
sobą utratę urzędu. Wobec tego, że tylko czterech biskupów i mniej
więcej połowa księży złożyła przysięgę, na opróżnionych miejscach
pojawili się masowo nowi księża, wybierani według nowych zasad.
Doprowadziło to do bardzo głębokiego podziału w Kościele francuskim,
którego skutki odczuwalne były jeszcze w połowie XIX wieku.

196 197
 Francja konstytucyjna

1. Uwagi wstępne

403. Upadek Napoleona zako11czył pierwszy okres francuskiego kon- Utrwalenie się
konstytucjonalizmu
stytucjonalizmu. Był to ok.res prób, pierwszych doświadcze11; wpro- we Francji
wadzane konstytucje okazały się niefunkcjonalne, a praktyka rządów
często nie tylko odbiegała od litery konstytucji, ale po prostu jej za-
przeczała. Tak było w przypadku konstytucji konsularnej, republika11-
skiej w swych podstawach, i praktyki monarchicznych de facto rzą­
dów Napoleona. Od 1814 r. konstytucjonalizm stał się już we Francji
trwałą podstawą władzy pa11stwowej. Decydujące znaczenie miała
tutaj decyzja Ludwika XVill, który, restaurując monarchię Burbonów
i nawiązując w wielu swych działaniach do czasów przedrewolucyj-
nych, uznał jednak (namawiany nota bene gorąco przez Aleksandra I,
cesarza Rosji), że zasady sprawowanej przez niego władzy powinny
być ujęte w formie konstytucji. Die. wszystkich późniejszych rządów,
które w mniej lub bardziej otwarty sposób nawiązywały do dorobku
rewolucji, było już oczywiste, że legitymizować swą władzę mogą
wyłącznie na podstawie aktu konstytucji.

404. Konstytucje Francji XIX i XX w. podzielić można na trzy ro- Trzy rodzaje
konstytucji
dzaje: są to konstytucje monarchiczne (1814, 1830), konstytucje repu-
blika11skie (1848, 1875, 1946 i 1958) oraz zachowująca specyficzny
charakter konstytucja napoleo11ska (1852), nawiązująca do konstytucji
konsularnej z roku 1799. Większość wymienionych konstytucji odegrała
ważną rolę w dziejach europejskiego konstytucjonalizmu, stając się
wzorem lub punktem odniesienia dla konstytucji in_nych paf1.stw. Zasad-
nicze znaczenie miały zwłaszcza konstytucja 1814 r. i akty konstytucyj-
ne 1875 r. stwarzające podstawy ll Republiki.
W ciągu XIX wieku gruntowały się też zasady funkcjonowania
administracji pa11stwa zarówno na szczeblu centralnym, jak i lokalnym.
Wprowadzony przez Napoleona centralizm uzupełniany był systema-
tycznie elementami samorządowymi. Nowej regulacji, już na początku
XX w., doczekały się też stosunki między pa11stwem a Kościołem.

199
 Francja konstytucyjna

1. Uwagi wstępne

403. Upadek Napoleona zak011ezył pierwszy okres francuskiego kon- Utrwalenie się
konstytucjonalizmu
stytucjonalizmu. Był to ok.res prób, pierwszych doświadcze{1; wpro- we Francji
wadzane konstytucje okazały się niefunkcjonalne, a praktyka rządów
często nie tylko odbiegała od litery konstytucji, ale po prostu jej za-
przeczała. Tak było w przypadku konstytucji konsularnej, republikań­
skiej w swych podstawach, i praktyki monarchicznych de facto rzą­
dów Napoleona. Od 1814 r. konstytucjonalizm stał się już we Francji
trwałą podstawą władzy paóstwowej. Decydujące znaczenie miała
tutaj decyzja Ludwika XVIII, który, restaurując monarchię Burbonów
i nawiązując w wielu swych działaniach do czasów przedrewolucyj-
nych, uznał jednak (namawiany nota bene gorąco przez Aleksandra I,
cesarza Rosji), że zasady sprawowanej przez niego władzy powinny
być ujęte w formie konstytucji. Dla wszystkich późniejszych rządów,
które w mniej lub bardziej otwarty sposób nawiązywały do dorobku
rewolucji, było już oczywiste, że legitymizować swą władzę mogą
wyłącznie na podstawie aktu konstytucji.

404. Konstytucje Francji XIX i XX w. podzielić można na trzy ro- Trzy rodzaje
konstytucji
dzaje: są to konstytucje monarchiczne (1814, 1830), konstytucje repu-
blikańskie (1848, 1875, 1946 i 1958) oraz zachowująca specyficzny
charakter konstytucja napoleońska (1852), nawiązująca do konstytucji
konsularnej z roku 1799. Większość wymienionych konstytucji odegrała
ważną rolę w dziejach europejskiego konstytucjonalizmu, stając się
wzorem lub punktem odniesienia dla konstytucji iąnych państw. Zasad-
•nicze znaczenie miały zwłaszcza konstytucja 1814 r. i akty konstytucyj-
ne 1875 r. stwarzające podstawy III Republiki.
W ciągu XIX wieku gruntowały się też zasady funkcjonowania
administracji państwa zarówno na szczeblu centralnym, jak i lokalnym.
Wprowadzony przez Napoleona centralizm uzupełniany był systema-
tycznie elementami samorządowymi. Nowej regulacji, już na początku
XX w., doczekały się też stosunki między paóstwem a Kościołem.

199
 !V. Pa11stwo w dobie ko11stytucjo11alizmu Franc ja kon.stytuc)iina

wiązując się do jej przes trzeg ania. Suwe renem

w pa11stwie był zatem
król, który władzę swą sprawował Dei grati
a (z laski Boga ), on nada-
2. Kons tytuc je nwna rchic zne wał konstytucję swym podd anym i tylko on mógł
dokonywać w niej
zmian. Jest rzeczą charakterystyczną, że konst
ytucj a nie regulowała
kwes tii porządku dzied zicze nia tronu franc uskie
A. Karta Kons tytuc yjna Ludw ika XVII I go, tak jak czyniła to
konst ytucj a 1791 roku. Ludw ik XVII I uważa
ł bowi em, że wska ~anie
następcy tronu jest wewnętrzną sprawą rządzącej
01 ~::~~t~t:n~~
4~5. P~ upadku Napo le~n~ w 1814 r. Senat
ogłosił konie c cesar stwa, tym zakre sie pozostała wiern a praw u salick iemu
dynas tii (która w
) i nie należy do mate-
przez Ludwil<a xvm uchwalił nową konsty~ucJę I wezwał
na tron Ludw ika XVIII, brata ścię­ rii Karty Kons tytuc yjnej , (bo nie stano wi przed
tego /w_ 1793 1~. ~udw 1ka XVI. Przebywający
miotu ustępstw ze stro-
w Anglii Ludw ik XVII l ny króla , a tak Ludw ik XVII I traktował wyda
odrnow1ł p1?yJęcia tr01'.~1 na warun
kach określonych przez Senat i po
ną przez siebie Kartę).
wyJądo~anm we ~rancJ1 w_cz er~cu 408. Konsekwencją przyjęcia stano wiska ,
1814 r. nadał jej (czyli oktrojował) że suwe renem jest Władza
własną konstytucję. Po ep1zodz1e
100 Dni, będącym nieudaną próbą król, było bardz o szcze gólne usytu owan ie mona ustawo dawcz a:
rchy w rama ch funkc ji król i parlam ent
p~wr~~u na t~·on ~a~o leona , ~u~w ik XVII I objął ustaw odaw czej. Art. 15 Karty stanowił, że władz
defin itywn ie rządy we a ustaw odaw cza je::.t
FrnncJI, uz1;aJąc, ze Jest to dz1ew1ętnasty rok jego wyko nywa na kolek tywn ie przez króla , Izbę
panow ania. Parów i Izbę Depu towa -
Powr ot B;irb onów został zaakc eptow any przez nych Depa rtame ntaln ych. Inicjatywę ustawoda
wielk ie europ ejskie wczą posiadał wyłącz­
moca rstwa ,. ktore walczyły z Napo leone m, a nie król, on też nadawał sankcję wszy stkim
po jego klęsce przystąpił ustaw om i ogłaszał je.
na Kong~·esie Wied eóski m (1814 -1815 ) do
~ Europ ie; Podstawową zasadą tego
układania nowe go porządk~ Proce s ustaw odaw czy zależał więc w ogrom
on go uruchamiał i ostat eczni e decydował
nym stopn iu od władcy:
ładu miał być legity mizm , oznac za- o wpro wadz eniu ustaw y
jący powr ot d~wn ych dynas tii na w życie. W Karci e próbo wano w tym zakre
europ ejskie trony. Jednocześnie jedna k sie zachować pozor y po-
zdaw~no_ so~1~ s~raw~ _z tego, że powr ót działu władz, wyodrębniono więc władzę ustawoda
starych reżimów, sprze d wczą i wyko naw-
l ~89 r.,_ J_est JUZ me~o zliwy , gd_yż 25 lat porzą czą, ale obie powi erzon o w istoci e mona rsze, nadaj
dków wyrosłych z idei, ąc parla ment owi
piakty lo 1 _dokumentow rewoluCJi, nie da się rolę organ u konsu ltacy jnego .
całkowicie wyeliminować.
Konstytt:CJa !1a?a~a przez Ludw ika XVII I była Prakt yka konst ytucy jna poszła jedna k w kieru
więc próbą pogod zenia nku nadan ia parla -
ty~h dw~cl~ swiat ow: absol utnej mona rchii ancie mento wi dużej samodzielności. Była to osobi
n regime 'u z obyw atel- sta zasługa Ludw ika
słom dosw iadcz eniem lat 1789 -1814 XVII I, który starał się tak dobierać swoic h
. minis trów, by ciesz yli się
oni popar ciem obu izb. Tym samy m parla
Nawiązanie do . 406. Karta Kon~tytu~yjna 1814 r. nawiązywał ment zyskiwał istotn ie na
a w wielu rozwiąza- znacz eniu i mógł bardz iej aktyw nie wpływać
modelu angiels kiego
rnacl.1_ do mode lu angie lskieg o. Ludw ik XVII na legislację. W takim
I spędził wiele lat na emi- też kieru nku poszła interp retac ja doktr ynaln a konst
graCJ1_ w An~lii i dobrz~ znał praktykę angie ytucj i (zwłaszcza
lskich rządów. Recy powa - Benia mina Cons tanta , przed stawi ciela kieru
ny1~1 mst~tucJom nad~ł Jedna k s~ecj alny chara nku libera lnego i deput o-
kter, chcąc maks ymaln ie wane go do izby niższej).
zwięks~yc władzę krolewską. Mimo
tych różnic karta Ludw ika XVII I
st~ł~ s_ię d~ pewn eg~ stop~ ia zapis 409. Parla ment składał się z dwóc h izb. Karta
em angie lskieg o mode lu rządów, stanęła zatem na Izba Parów
kto1y, pk ';':iadomo, mgdy_me przybrał konstytucy grunc ie zasad y bikam eraliz mu. Izba wyższa, o składzie
jnej formy. Późniejsza zwan a Izbą Parów , miała
skład arysto kraty czny. Jej członkowie, mian owan i
arysto kratycz nym
popul_amosc mode~u t~stl~OJowego Angli i w Europ
ie wynikała w dużym przez króla , wcho -
stopm u ze znacz ema, Jakie uzyskała konst ytucja dzili tytułem dzied ziczn ym, lub jako parow ie
1814 roku. dożywotni. Praw o zasia -
dania w izbie uzyskiwało się w chwil i ukoó
Król jal<o suwere n . ~07. Kons tytuc ja Ludw ika XVII I nosiła czeni a 25 lat życia, ale
nazwę Karty Kons tytu- praw o głosowania przysługiwało dopie ro od
c~JneJ, (Cha rte Cons titutio nnell e). W ten sposó 30 roku życia. Izbie Pa-
b mona rcha chciał na- rów przewodniczył kancl erz.
~~ą~~~ do_ dawn y~h przyw ilej~w nadaw
anych przez władców i pod-
k1eshc zaiaz em, ze _konstytucja ta nie wyni
ka z woli suwe renne go 410. Izba niższa, zwan a Izbą Depu towa nych Izba Deputo wanyc h
Depa rtame ntaln ych,
~udu (dlate go odrzucił ko_nstytucję proponow
aną mu przez Senat ), lecz
składała się z 459 depu towa nych , którz y pocho dzili wybier ana
z wybo rów. Wy- w pośrednich,
J~st wyra zem -~uwerenneJ decyz ji króle wskie biera no ich na 5 lat w wybo rach pośrednich cenzus owych
j. Zaraz em jedna k nada- i cenzu sowy ch. Czyn ne
me konst~tu~Jl oz~iaczało_ samo ogran iczen ie praw a wybo rcze miały osoby osiągające bardz wybora ch
się władzy króle wskie j, o wyso ki dochó d, które
władcy nueh bowi em kazdo razow ukoóczyły 30 rok życia. W prakt yce oznaczało to,
o zaprzysięgać konstytucję, zobo- że na około 30 mln

200 201
 IV. Pa/1stwo w dobie konstytucjonalizm ll
mieszkańców ówczesnej Francji prawa wyborcze posiadało zaledwie
około 100 tysięcy (i liczba ta zmalała w okresie Restauracji Burbo.:.
nów). Liczba osób posiadających bierne prawo wyborcze była jeszcze
niższa i wynosiła 15 tysięcy (cenzus wieku wynosił w takim przypad.:.
ku 40 lat). W 1820 r. wprowadzono wybory pluralne: najbogatsi
mieszkaf1cy uzyskali dzięki temu możliwość dwukrotnego głosowania
i wybierania w ten sposób dwóch piątych składu izby. Izba Deputo-
wanych mogła być w każdej chwili rozwiązana przez króla. Konstytu-
cja wprowadziła jedl'iak obowiązek powołania nowej izby w ciągu
trzech miesięcy. Ludwik XVIII uznał zatem, że pochodząca z wybo-
rów izba stanowi trwały element systemu ustrojowego pa11stwa.
Równorzędność 411. Uprawnienia legislacyjne obu izb były w zasadzie podobne.
izb w toku
Jedynie w przypadku ustaw podatkowych król miał obowiązek przed-
ustawodawczym
kładania ich najpierw Izbie Deputowanych. Każda ustawa wymagała
zgody obu izb. Projekt musiał więc tak długo wędrować z izby do
izby, aż uzgodniły one jednakową redakcję ustawy (taką procedurę
nazwano potem procedurą navette).
Samodzielne 412. Król zachował dla siebie ważne samodzielne uprawnienia
uprawnienia
prawodawcze
prawodawcze. Zgodnie z art. 14 Karty mógł wydawać „roz;porządze­
króla: ordonanse nia i ordonanse niezbędne do wykonywania ustaw i przestrzegania
bezpiecze11stwa paóstwa". Wykonywanie tych uprawnie11 przez króla
rodziło wiele zastrzeże11. Klauzula bezpiecze11stwa pa11stwa pozwalała
na bardzo szeroką interpretację, co dawało królowi pretekst do wkra-
czania w dziedziny regulowane już przez ustawy. W 1830 r. następca
Ludwika XVIII Karol X, znajdujący się w konflikcie z parlamentem,
po rozwiązaniu izby niższej wydał na podstawie wspomnianych pre-
rogatyw 4 ordonanse, z których dwa, dotyczące zmiany ordynacji
wyborczej i zniesienia wolności prasy, były oczywistym naruszeniem
konstytucji. Działania te doprowadziły do wybuchu rewolucji lipco-
wej i upadku Karola X.
Władza wykonawcza: 413. Władza wykonawcza, zgodnie z art. 13, ,,należała wyłącznie
nieodpowiedzialny
król i ministrowie
do króla". Osoba królewska była święta i nietykalna, król nie ponosił
więc żadnej odpowiedzialności. Odpowiedzialność ponosili jego mini-
strowie. Konstytucja nie mówiła nic o tym, czy ministrowie tworzą ko-
. legialny gabinet. Dopuszczała natomiast, by byli oni jednocześnie
członkami Izby Parów lub Izby Deputowanych i dawała im prawo wy-
powiadania się w izbach w dowolnym momencie. W praktyce mini-
strowie tworzyli gabinet, a jeden z nich pełnił faktycznie rolę premiera.
Odpowiedzialność 414. Odpowiedzialność ministrów ograniczała się formalnie do
konstytucyjna
zdrady i nadużycia władzy. Formuła nadużycia władzy była jednak
ministrów
bardzo szeroka i oznaczała w istocie pełną odpowiedzialność konsty-
tucyjną. Egzekwowana była ona w trybie impeachmentu: Izba Depu-
202
Francja konstytucyjna
towanych stawiała w stan oskarżenia, natomiast Izba Parów sądziła.
Karta nie znała instytucji odpowiedzialności parlamentarnej. Ludwik
XVIII, idąc bliskim sobie wzorem angielskim, starał się jednak tak
dobierać skład gabinetu ministrów i tak wyznaczać jego faktycznego
szefa, by ministrowie mieli zapewnioną większość w izbie niższej. Od
praktyki tej odszedł Karol X, mianując w 1828 r., wbrew większości
parlamentarnej, gabinet księcia de Polignac.
415. Władza sądowa wykonywana była w imieniu króla zgodnie Król źródłem
sprawiedliwości
z art. 57 Karty, w którym deklarowano, że „cała sprawiedliwość po-
chodzi od króla". Sędziowie byli więc mianowani przez panującego,
zaś gwarancję ich niezawisłości stanowiła nieusuwalność z urzędu.
416. Ludwik XVIII był świadom głębokich, nieodwracalnych Gwarancje
podstawowych praw
zmian, jakie dokonały się w społecze11stwie francuskim w okresie
rewolucji i w czasach napoleońskich. Jednocześnie musiał jednak
wyjść naprzeciw oczekiwaniom zwolenników restauracji monarchii.
W pierwszym rozdziale Karty, zatytułowanym „Prawa publiczne
Francuzów" Ludwik XVIII zawarł katalog podstawowych praw pu-
blicznych, nie odbiegających daleko od standardu Deklaracji Praw
Człowieka i Obywatela, choć oczywiście nazwa ta nie mogła się po-
jawić w konstytucji. Karta gwarantowała Francuzom równość wobec
prawa, wolność osobistą, wolność prasy, nienaruszalność własności.
Zapewniała także wolność wyznania, chociaż jednocześnie ustanawia-
ła religię katolicką religią państwową. Oczekiwania zwolenników
starego porządku miało usatysfakcjonować przywrócenie tytułów
szlacheckich oraz odrzucenie zasady suwerenności ludu. Przywracając
szlachectwo Karta zastrzegała jednocześnie, że tytuł szlachecki nie
może uprawniać do jakichkolwiek przywilejów, ani zwalniać od obo-
wiązków wobec społecze1\stwa.
417. Karta Konstytucyjna Ludwika XVID stała się swego rodzaju Znaczenie Karty
Konstytucyjnej
praktycznym zastosowaniem teorii „czwartej władzy", czyli neutral- 1814r.
nej, moderującej władzy królewskiej, stojącej ponad trzema podsta-
wowymi władzami w państwie. Był to pewien kompromis między
koncepcją bezwzględnego prymatu monarchy (charakterystycz nej dla
absolutyzmu) i koncepcją prymatu parlamentu (jako konsekwencji su-
werenności ludu). Król miał pełnić rolę nadrzędnego organu w pa11-
,stwie, który jednak nie wykonywał swej władzy bezpośrednio (jak mo-
narcha absolutny), lecz za pośrednictwem odpowiedzialnyc h ministrów.
Model Karty Konstytucyjnej okazał się bardzo atrakcyjny dla
tych wszystkich monarchii europejskich, które poszukiwały łagodnej
drogi od absolutyzmu oświeconego do ustroju konstytucyjnego . Opar-
ły się na niej konstytucje pa11stw Związku Niemieckiego, Austrii
(1867), Prus (1850), Rosji (1906).
203
 IV. Pa11stwo w dobie ko11.stytucjo11alizmu
B. Karta Konstytucyjna z 1830 r.
Objęcie rządów
418. Re,wolucja lipcowa 1830 r. położyła kres rządom głównej linii
przez linię orleańską
Burbonów Burbonow. ~o wymuszonej wypadkami w Paryżu abdykacji Kar~Ia X
w_ład_z~ powierzono Ludwikowi Fi1ipowi, przedstawicielowi linii orle~
an~JoeJ. Ogł~szona przez niego 14 sierpnia 1830 r. Karta Konstytu-
cyJna stanowiła v:' ~gromnej części powtórzenie karty Ludwika XVIII.
Wprowadzone meliczne korekty nie miały jednak charakteru kosme-
tycznego, prowadziły bowiem do zmiany układu sił między królem
a Izb~- Deputowanych i pozwoliły na powolne kształtowanie się we
FrancJ1 systemu parlamentarnego.
Otwarty problem 419. I~ons~ytucja nie przesądzała jednoznacznie, kto jest suwere-
podmiotu
nem w p~nstw1e. Formuła preambuły sugerowała, że suwerenność
suwerenności:
król i izby rozkłada się_ na króla i izby (,,Zarządziliśmy i zarządzamy, by Karta
1814 r. tak Jak została poprawiona przez obie izby i zaakceptowana
P;·zez n~s, ~os~ał~ ponownie ogłoszona w następującym brzmieniu._.").
~ ak tez ':1dz1~1I t~ kw~st~ę najwy?itniejsi politycy epoki, którzy tę
konstytucję wcielali w zyc1e (Adolf Thiers i Frarn;ois Guizot). Warto
takż,e zauw_aż~ć, że Ludwik Filip ogłaszał konstytucję jako król Fran-
cuzow, a me Jako król Francji. Nie bez znaczenia było również to ż
choć Izba ~eputowanych starała się działać w ramach dawnej Ka~ty:
(dlatego me przepr?wadziła sama zmian w konstytucji), to jednak
z~oferowała tron ks1ęc~u ~rlea11~kiemu (a więc z pominięciem następ­
cow _według p_raw~ _sahcloego) 1 postawiła warunki intronizacji. Wa-
runki te Ludwik F1hp przyjął i ogłosił jako własne postanowienia, ale
oznacz~lo to, że_ przestał być suwerenem i że parlament uzyskał
szczegolną pozycję w państwie.
Główne zmiany
. 420. ~on~ekwencją tej zmiany koncepcji suwerena były wszyst-
konstytucyjne:
kie modyfikaCJe wprowadzone do dawnej karty. Inicjatywę ustawo-
wzmocnienie roli
parlamentu, ?awczą, ~otychczas zastrzeżoną dla króla, miały odtąd także obie
rozszerzenie praw
izby. Zm:eniono treść art. 14, dającego królowi prawo wydawania
wyborczych, ograni-
czenie uprawnień ordonansow, ogra~iczając ich zakres wyłącznie do wykonywania
prawodawczych lcróla
ust~w (odpadł~ więc przesłanka działania na rzecz bezpiecze11stwa
-p~mstwa). Obmżono cenzus wieku w wyborach do izby, w przypadku
biernego prawa wyborczego z 40 do 30 lat, zaś w przypadku czynne-
go pr~wa wyborcz~~o - z 30 do 25 roku życia. Ważne zmiany doko-
nały się w_ordynaCJt wyborczej uchwalonej wiosną 1831 r. Obniżono
cenzus m~Jątkowy i o~jęto nim także podatek płacony od działalności
h~n?l~weJ, _co pozwoliło rozszerzyć prawa wyborcze na przedstawi-
cieli fi_na1:sJe~·y, kupców i przemysłowców. W sumie oznaczało to
podwoJeme hczby wyborców. Osłabiono także znaczenie izby wyż-
204
Francja konstytucyjna
szej, w której zniesiono instytucję parów dziedzicznych, pozostawia-
jąc w niej wyłącznie powoływanych dożywotnio nominatów królew-
skich. Dwóch istotnych zmian dokonano w rozdziale początkowym
traktującym o prawach publicznych Francuzów. Po pierwsze wykre-
ślono artykuł głoszący, że religia katolicka jest religią pa11stwową, po
drugie zaś artykuł mówiący o wolności prasy został wzmocniony zapi-
sem, że cenzura nie będzie nigdy przywrócona.
421. Nie zmieniono postanowie11 dotyczących funkcjonowania System orleański:
ministrów i ich odpowiedzialności. Praktyka konstytucyjna odbiegała
podwójna
odpowiedzialność
jednak w tym zakresie w zasadniczy sposób od tego, co robiono pod ministrów
rządami Karty 1814 (i to nawet za życia Ludwika XVIII). Równowaga
sił między monarchą i izbą deputowanych spowodowała, że wykształ­
cił się system podwójnej odpowiedzialności politycznej ministrów.
Musieli się oni cieszyć zarówno zaufaniem króla, jak i poparciem izby
niższej, a utrata zaufania jednego z tych podmiotów pociągała za sobą
konieczność rezygnacji ministra lub dymisji całego gabinetu. System
taki bywa nazywany systemem orleai1skim. Aktywną rolę w jego kre-
owaniu odegrał Ludwik Filip, który pozostawał pod dużym wpływem
systemu angielskiego (w Anglii spędził kilkanaście lat swego życia).
Kształtowaniu się zasad odpowiedzialności parlamentarnej ministrów
sprzyjało pojawienie się na forum parlamentu kilku ugrupowa11. politycz-
nych, które nie spełniały jeszcze co prawda kryte1iów nowoczesnej paitii
politycznej, ale aktywnie uczestniczyły w grze o władzę, współtworząc
koalicję rządzącą, lub podejmując działania zmierzające do jej obalenia.
Ministrowie ponosili poza tym odpowiedzialność konstytucyjną za
zbrodnie i nadużycia władzy. Odpowi~dzialność tę egzekwowano w trybie
impeachmentu: Izba Deputowanych oskarżała, Izba Parów sądziła.
422. Monarchia lipcowa trwała 18 lat. Liczne kryzysy u jej Znaczenie Karty
Konstytucyjnej
schyłku, a przede wszystkim konsekwentny opór wobec wszelkich
1830 r.
prób demokratyzowania prawa wyborczego, spowodowały w lutym
1848 r. jej upadek i proklamowanie II Republiki.
Konstytucja 1830 r. i praktyka wprowadzonego przez nią syste-
mu rządów odegrały ważną rolę w dziejach europejskiego konstytu-
cjonalizmu. Do Karty Konstytucyjnej 1830 r. nawiązali w dużym
stopniu twórcy konstytucji Belgii z roku 1831. Konstytucja ta wpro-
wadzała wprost zasadę suwerenności ludu i postąnawiała, że wszyst-
kie władze w pa11stwie, łącznie z władzą królewską mają swoje źródło
w konstytucji. Konstytucja belgijska stała się z kolei wzorem dla XX-
-wiecznych monarchii konstytucyjnych. Do niektórych rozwiąza11
karty 1830 r. nawiązywano w toku prac nad podstawami ustroju III
Republiki, przygotowując grunt pod, jak się potem okazało nie-
udany, powrót Orleanów na tron francuski. Współcześnie system
orlea11ski znalazł swoje zastosowanie w Konstytucji V Republiki.
205
 /\/. Pa11stwo 11' dobie ko11stytucjo11aliz111u
3. Konstytucje republikal1skie
A. Konstytucja II Republiki z 1848 r.
Uchwalenie
konstytucji
423. II Republikę proklamowano w końcu lutego 1848 r. W kwietniu
li Republiki przeprowadzono powszechne i bezpośrednie wybory do Zgromadzenia
Konstytucyjnego , które przygotowało i uchwaliło we wrześniu nową
konstytucję. W Zgromadzeniu przewagę miały ugrupowania umiarko-
wane i one nadały kształt konstytucji, nawiązując w wielu proponowa-
nych rozwiązaniach do konstytucji Stanów Zjednoczonych. Konstytucja
zawierała deklarację praw wzorowaną na Deklaracji z roku 1789, uzu-
pełnioną o niektóre prawa socjalne (jak np. prawo do pracy).
Władza
424. Władzę ustawodawczą Konstytucja 1848 r. powierzała jed-
ustawodawcza:
jednoizbowe noizbowemu Zgromadzeniu Narodowemu. Liczyło ono 750 deputo-
Zgromadzenie
Narodowe
wanych, wybieranych na 3 lata w wyborach powszechnych (cenzus
wieku - 21 lat), bezpośrednich, równych i tajnych. Inicjatywę ustawo-
dawczą mieli członkowie izby oraz ministrowie.
Władza
wykonawcza:
425. Władzę wykonawczą „lud francuski delegował obywatelo-
prezydent wi, który otrzymuje tytuł Prezydenta Republiki". Powierzenie funkcji
i ministrowie
głowy państwa prezydentowi było wyraźnym nawiązaniem do konsty-
tucji amerykańskiej. Prezydenta Republiki wybierano na okres 4 lat
w głosowaniu powszechnym, bezpośrednim i tajnym. Konstytucja za-
braniała powtórnego wyboru na urząd prezydencki. Ponowne objęcie
tego urzędu było możliwe dopiero po upływie czterech lat. Prezydent
wyposażony został w dość szerokie uprawnienia. Przede wszystkim
do niego należało powoływanie i odwoływanie ministrów. Konstytu-
cja nie mówiła nic o odpowiedzialności politycznej ministrów, co
w praktyce oznaczało, że ponosili oni taką odpowiedzialność przed
prezydentem. Prezydent (i ministrowie) był odpowiedzialny konstytu-
cyjnie. Jako szczególny przypadek traktowano próbę rozwiązania
parlamentu lub utrudniania jego pracy - działania takie kwalifikowane
były jako zdrada główna. Odpowiedzialność konstytucyjną egzekwo-
·wano przed Najwyższym Trybunałem, przy czym w stan oskarżenia
stawiać mia.Jo Zgromadzenie Narodowe. Prezydentowi przysługiwało
słabe weto zawieszające wobec ustaw uchwalonych przez Zgroma-
dzenie. Do jego przełamania wystarczyło ponowne uchwalenie ustawy
przez Zgromadzenie zwykłą większością.
Ważną rolę konstytucja przewidywała dla Rady Stanu. Oprócz
sprawowania funkcji nadzorczej nad administracją publiczną, miała
ona opiniować projekty ustaw, przygotowane przez ministrów oraz
206
Francja ko11stytuc_):j11a
powstałe z inicjatywy posł~w, a t~kże ~Jrzygot~wy~,ać ak~y wyko1:aw-
cze z zakresu administraCjI pubhcznej. Radzte Stanu ~1 zewodmczył
wiceprezydent, a jej członków powoływało Zgromadzeme.
426. Praktyka konstytucyjna II Republiki obnaży:ła w~zyst_kie Praktyka
słabości konstytucyjnych rozwiąza11 i ukazała, że republika me m1a!a
konstytucyjna:
rywalizacja prezydenta
jeszcze wielu V:.
zwolenników . . wy~ranym _w _1849 r._ Zgr~mad_~em'u ze Zgromadzeniem
większość uzyskali monarch1sc1, ktorzy d~zyh do _PI zyw1 ocema \\ e
Francji monarchii. W 1850 r. Zgro1:1adzeme ?gramcz~ło pows:~cl::
ność crłosowania przez wprowadzeme trzyletmego do1:11cylu. Oo1_am
czeni: to stało się dokuczliwe zwłaszcza dla migrującej ~ poszul~1~a-
niu pracy ludności robotniczej. W wyborach prezydenckich zwyc1ęzył
Ludwik Napoleon Bonaparte, bratanek Napoleon~ I: Legen~a- nap?_I:-
ońsk.a była ciągle bardzo żywa (zwłaszcza na wsi francuskie_!, ws10d
ludności chłopskiej), co pozwoliło Bonapartem:1 zdecydowan~e poko-
nać innych konkurentów. Jako prezydent _Ludwik Napole_an n~~ c~op~1-
ścił do wykształcenia się parlamentarneJ formu_ły rząd0v:', k~e10wa~
bezpośrednio ministrami i uczynił ich polityczme odpow1e~~rnlnyn:1
przed sobą. Jednocześnie zyskiwał sobie szer~zą popularn~sc pod~J~
mując walkę ze Zgromadzeniem (zwłaszcza zas ze wspommaną wyzeJ
zmianą zasad wyborczych).
Konstytucja zabraniała powtórnego wyboru. na urząd prez~den~a.
Ludwik Napoleon zdecydował się więc w grudm~1 1851 r._ na p1z~p10-
wadzenie zamachu stanu. Rozwiązał Zgromadzeme, uchyhł o?ow1ązu­
jącą konstytucję, a następnie uzyskał w ~lebisc~cie akcept~cJę swych
clziała11 i pełnomocnictwa do przygotowama noweJ konstytuCJI.
B. Konstytucja III Republiki z 1875 r.
427. p 0 kapitulacji Napoleona m w 1870 r. po? _Sedanem w wojnie Ustanowienie
republiki jako rezultat
francusko-pruskiej i upadku II Cesarstwa, 4 wrzesma 1870 r. ogłoszono kompromisu
Francję ponownie republiką. Wybrane na początku_ 1871 r. ?gromadze-
i przypadku
nie Narodowe miało zdecydować o przyszłym ustroJu FrancJL .
Nim jednak rozpoczęto prace nad nową konstytucją, rozegra~ się w Pa-
ryżu dramatyczny epizod, zwany Komuną Paryską (marzec-me.~ _1871 _r)·
W Deklaracji do narodu francuskiego władze Komuny n~1_k~·eshł~, WI~j~
przyszłego ustrqju państwa: nawiązały w niej do_ konstytucJ1 Jakobmsk1e_1,
odrzucając teorię podziału władzy (Rada Komuny Jako organ_ ustawodaw~zy
i wykonawczy) i traktując państwo jako związek autonom~cznych gmm.
Po upadku Komuny Zgromadzenie Nar?do':e _podjęło p~·~c_e n~d
nową konstytucją. Większość w Zgromadzemu m1el_1_ 1:iona~·ch1sc1'. kto~
rzy nie uznawali deklaracji z ~- wrześ~ia_- ~onarch1s~1 b~li ?odz~e,l~m
jednak na zwolenników dynast11 orle_anskie] 1 tzw. leg1~ym1~t~w, !\.t~1zy
nadal uznawali główną linię Burbonow za Jedynych dz1edz1cow k01ony
207
 1\1. Pa11stivo 11 1 dobie konstytucjo11aliz.11w
francuskiej. Każda z tych grup reprezentowała inny program polityczny.
Legitymiści chcieli powrotu silnych rządów królewskich, orleaniści
natomiast starali się przywrócić system funkcjonujący w okresie monar-
chii lipcowej. Niemożność uzgodnienia wspólnego stanowiska spowo-
dowała, że mimo przewagi liczebnej w Zgromadzeni u, zwolennikom
monarchii nie udało się doprowadzić do restauracji tej formy rządów.
Ostateczne wprowadzeni e ustroju republika11skiego odbyło się
w sposób przypadkowy . W 1875 r. w toku dyskusji poseł Wallon
postawił wniosek w brzmieniu: ,,Prezydent Republiki wybierany jest
większością głosów przez Senat i Izbę Deputowany ch połączone
w Zgromadzeni e Narodowe". Wniosek przeszedł większościąjednego
głosu (353 do 352). W przyjętym wniosku znalazło się określenie
republika11sk iej formy pa11stwa, sposób wyboru prezydenta oraz
stwierdzenie dwuizbowej struktury parlamentu, a więc głosowanie to
uznaje się za narodziny IIl Republiki. Za wnioskiem głosowała znacz-
na część zwolenników linii orleafiskiej, traktując republikę jako formę
przejściową, przygotowującą instytucjonal ny grunt pod przyszłą libe-
ralną monarchię konstytucyjną.
Konstytucja jako trzy 428. W ciągu 1875 r. uchwalono konstytucję III Republiki. Nie
odrębne ustawy
miała ona formy jednolitego aktu, lecz składała się z trzech ustaw:
„O organizacji władz publicznych" z 25 lutego 1875, ,,O organizacji
Senatu" z 24 lutego 1875 i „O stosunkach między władzami publicz-
nymi'' z 16 lipca 1875 r. Wszystkie trzy ustawy były dość lakoniczne,
co pozwalało na ich elastyczną interpretację i stało się jednym z po-
wodów funkcjonowa nia konstytucji III Republiki przez 65 lat prak-
tycznie bez zasadniczych zmian. Zwięzłość ustaw konstytucyjny ch
wynikała także z tego, że popierający je zwolennicy Orleanów chcieli
po szybkim powrocie na tron ograniczyć do minimum zmiany w kon-
stytucji. W gruncie rzeczy wystarczyło instytucję prezydenta zastąpić
królem, by wprowadzić angielski model ustrojowy.
Władza
41-29. Konstytucja III Republiki przenosiła, najogólniej mówiąc,
ustawodawcza:
dwuizbowy zasady angielskiej monarchii parlamentarn ej na grunt ustroju republi-
parlament ka11skiego. Władza ustawodawcz a należała do Senatu i Izby Deputo-
wanych. Izby te łączyły się w Zgromadzeni e Narodowe w trzech
przypadkach: w celu wyboru prezydenta, wyboru dożywotnich senato-
rów oraz zmiany konstytucji.
Senat 41-30. Szczególną rolę konstytucja przyznała Senatowi. Składał się
on z 300 senatorów, w tym 75 dożywotnich (którzy uzupełniali się
w drodze kooptacji) i 225 wybieranych w departamenta ch. Senatorów
wybierano na 9 lat, przy czym co 3 lata zmieniała się jedna trzecia
składu. Wyborów dokonywano w kolegiach depaitamentalnych, w któ-
rych uczestniczyli przedstawicie le rad departamenta lnych, okręgowych
208
Francja konstytucyjna
i gminnych (municypalny ch) oraz deputowani z danego departamentu .
Bierne prawo wyborcze przysługiwało po uko11czeniu czterdziesteg o
roku życia. Senat miał szerokie kompetencje. Przysługiwała niu inicja-
tywa ustawodawcz a, miał równorzędną z izbą niższą pozycję w proce-
sie uchwalania ustaw, wykonywał też funkcje sądowe (w ramach try-
bu impeachment u, oraz jako sąd do rozpoznawan ia zamachów, na
bezpiecze11stwo pa11stwa). Zgoda Senatu potrzebna była też w przy-
padku rozwiązania Izby Deputowany ch przez prezydenta. W 1884 _r.
usunięto z Senatu senatorów dożywotnich; odtąd wszyscy senatorowie
wybierani byli w kolegiach departamenta lnych.
431. Izba Deputowany ch liczyła 600 deputowanyc h, wybiera- Izba
Deputowanych
nych na 4 lata w czteroprzymi otnikowych wyborach: bezpośrednich,
równych, tajnych i powszechnyc h z niskim cenzusem wieku - 21 lat,
jednak z wykluczeniem kobiet i wojskowych służby czynnej. System
wyborczy ulegał kilkakrotnym zmianom w okresie III Republiki: wy-
bory odbywały się albo w okręgach jednomandat owych (z konieczno-
ścią uzyskania bezwzględnej większości w pierwszej turze lub zwykłej
w drugiej), albo w okręgach wielomandat owych (i wtedy pojawiał się
element proporcjonalności, pozwalający rozdzielać mandaty między
poszczególne listy wyborcze proporcjonal nie do liczby oddanych na
nie głosów; do najczęściej stosowanych systemów rozdziału należy
tzw. system d'Hondta).
432. Inicjatywa ustawodawcz a należała do obu izb i prezydenta. Tok ustawodawczy:
równorzędność izb
Każda ustawa musiała być uchwalona przez obie izby. W przypadku
rozbieżności projekt wędrował z izby do izby tak długo, aż obie izby
wyraziły zgodę na tę sama redakcję (procedura navette). W przypadku
ustaw budżetowych prezydent obowiązany był wnosić je najpierw do
Izby Deputowanyc h. Prezydentow i przysługiwało słabe weto zawie-
szające: mógł zwrócić się do izb o ponowne uchwalenie ustawy. Po-
wtórne przyjęcie jej przez obie izby zmuszało prezydenta do opubli-
kowania ustawy.
433. Władza wykonawcza spoczywała w rękach prezydenta i mi- Władza wykonawcza:
prezydent
nistrów. Prezydent wybierany był na okres 7 lat, z możliwością re-
i ministrowie
elekcji, przez Zgromadzeni e Narodowe, czyli połączone izby Senatu
i Izby Deputowanyc h. Kompetencje prezydenta ujęte były bardzo
szeroko. Mianował on ministrów i innych urzędników cywilnych,
dysponował siłami zbrojnymi, miał prawo łaski, przysługiwała mu ini-
cjatywa ustawodawcz a i weto zawieszające, mógł wreszcie (za zgodą
Senatu) rozwiązać Izbę Deputowany ch. Prezydent ponosił jedynie
odpowiedzialność konstytucyjną i to tylko za zdradę główną. W takim
przypadku na wniosek Izby Deputowany ch sądzony był przez Senat
(impeachmen t). W intencji twórców konstytucji leżało umocnienie
209
 I\/. Pa11stwo w dobie konstytucjo11aliz.111u
władzy prezydenta. Miała być ona bliska władzy królewskiej. W prak-
tyce, po kryzysie 1877 r. wywołanym rozwiązaniem Izby Deputowa-
nych i ustąpieniu w 1879 r. prezydenta Mac Mahona, zwolennika
powrotu monarchii, władza prezydenta straciła całkowicie na znacze-
niu. Nadziejom na powrót monarchii kres położyła nowelizacja kon-
stytucji w roku 1884. Stanowiła ona, że ustrój republika11ski nie może
być przedmiotem rewizji konstytucji oraz, że urzędu prezydenta nie
będą obejmować przedstawiciele niegdyś rządzących Francją rodów
królewskich. Funkcje prezydenta stały się czysto reprezentacyjne,
natomiast na plan pierwszy wysunęły się obie izby.
Odpowiedzialność 434. Wiązało się to ściśle z kwestią odpowiedzialności mini-
parlamentarna
ministrów strów. Konstytucja zawierała w tym zakresie bardzo lakoniczny prze-
pis. Powiadała, że ministrowie są solidarnie odpowiedzialni przed obu
izbami za ogólną politykę rządu oraz indywidualnie za swe akty oso-
biste. Nie precyzowała jednak w jakiej formie ta odpowiedzialność
powinna być egzekwowana. Na podstawie tego przepisu rozwinęła się
jednak we Francji bardzo szeroko instytucja odpowiedzialności par-
Jamentarnej ministrów egzekwowanej za pomocą głosowania nad
wnioskiem o wotum nieufności i to zarówno w Izbie Deputowanych,
jak i w Senacie. Wobec słabej pozycji prezydenta, rząd staf się całko­
wicie zależny od parlamentu. Do głosowania dochodziło najczęściej
w wyniku interpelacji poselskich. Ten system całkowitej dominacji
władzy ustawodawczej nad wykonawczą, jaki ukształtował się w
III Republice (wbrew intencjom twórców konstytucji) w wyniku prak-
tyki konstytucyjnej, nazywany bywa „parlamentaryzmem absolutnym".
Odpowiedzialność parlamentarną egzekwował także Senat. Wielo-
krotnie zdarzało się, że upadek gabinetu spowodowany był właśnie
uchwaleniem wotum nieufności przez izbę wyższą. Ministrowie pono-
sili także odpowiedzialność konstytucyjną, która egzekwowana była
w trybie impeachmentu.
Praktyka rządów 435. W Izbie Deputowanych III Republiki dominował system
parlamentarnych
wielopartyjny. Partie polityczne były jednak słabe organizacyjnie
i niezdyscyplinowane. Zawiązywane koalicje okazywały się więc
kruche i często dochodziło do zmian gabinetów. W okresie 65 lat
•istnienia ITI Republiki funkcjonowało 140 rządów, a w okresie mię­
dzywojennym czas trwania jednego gabinetu wynosił średnio 5 mie-
sięcy i 18 dni. Zdarzały się jednak rządy, które upadały już po kilku
dniach. Częste zmiany rządów nie wywoływały jednak chaosu w ad-
ministracji państwa. W rozmaitych konfiguracjach koalicyjnych
uczestniczyli bowiem zazwyczaj ci sami politycy. Nie występował we
Francji ID Republiki wyraźny podział na partie rządzące i opozycję.
W rezultacie upadek gabinetu nie prowadził do przejęcia władzy przez
opozycję, lecz do tworzenia nowej większości, często z udziałem
210
Francja ko11srytucyj11a
poprzednio sprawujących władzę polityków (to dlatego znany polityk
III Republiki Georges Clemenceau, który doprowadził do upadku
wielu rządów, powiadał, że obalał zawsze ten sam gabinet). Trzeba
też dodać, że zrywanie koalicji nie groziło rozpisaniem nowych wybo-
rów, nie oznaczało więc bezpośredniej obawy utraty mandatu, a to
dlatego, że prawo prezydenta do rozwiązania parlamentu wygasło w
drodze desuetudo (czyli niestosowania). Chociaż formalnie pracami
ministrów kierować powinien prezydent, w praktyce na czoło wysunął
się premier, czyli jeden z ministrów, któremu powierzano sformowa-
nie gabinetu. Oficjalnie funkcja prezesa Rady Ministrów pojawiła się
we Francji u schyłku okresu międzywojennego (w 1934 r.).
436. W latach trzydziestych pozycja rządu uległa istotnemu Wzmocnienie rządu:
dekrety z mocą
wzmocnieniu. Kryzys gospodarczy i coraz wyraźniejszy niedowład ustawy
parlamentu, jako ciała uchwalającego ustawy, spowodowały, że rząd
został wyposażony w prawo wydawania dekretów z mocą ustawy.
W drodze ustawowego upoważnienia, w określonym czasowo i przed-
miotowo zakresie, rząd uzyskiwał możliwość stanowienia prawa i zmie-
niania obowiązujących ustaw. Teoretycznie dekrety rządowe powinny
być zatwierdzane przez parlament, ale w praktyce często nie respek-
towano tego wymogu.
437. Konstytucja ID Republiki odegrała wielką rolę w historii Znaczenie konstytucji
Ili Republiki
konstytucjonalizmu. Stworzyła model republiki parlamentarnej, prze-
ciwstawny republice prezydenckiej, jaka ukształtowała się w Stanach
Zjednoczonych. Łączyła funkcję prezydenta, jako republika11skiej
głowy państwa (zastępując wcześniejsze pomysły rozmaitych kole-
gialnych ciał w rodzaju Dyrektoriatu czy nawiązujących do starożyt­
nego Rzymu konsulów), z systemem parlamentarnym typu angielskiego,
a więc opartym na zasadzie odpowiedzialności politycznej ministrów
przed parlamentem. Atrakcyjność modelu m Republiki ujawniła się
po I wojnie światowej, gdy w Europie wiele nowych lub odradzają­
cych się pa11stw poszukiwało wzorów dla swych systemów ustrojo-
wych. Jednym z nich była Rzeczpospolita Polska, która w konstytucji
marcowej z 1921 r. nawiązała do ustroju III Republiki.
C. Konstytucje Francji po II wojnie światowej.
438. Klęska Francji w wojnie z Niemcami w 1940 r. położyła lues III Koniec Ili Republiki:
powstanie Wolnego
Republice. 10 lipca 1940 r. Zgromadzenie Narodowe przelało całą wła­
Państwa Francuzów
dzę ustawodawczą i wykonawczą na ostatniego premiera III Republiki,
bohatera I wojny światowej marszałka Petaina. Wobec zajęcia Paryża
przez Niemców Petain przeniósł siedzibę pa11stwa do Vichy. W ten
sposób powstało Wolne Państwo Francuzów, formalnie nie okupowane
211
 /\/. Pm1stwo iv dobie konstytucjonaliz.mll
przez Niemców, w praktyce podporządkowane władzom niemieckim.
W 1942 r., gdy Niemcy z::1jęły całe teryt01ium Francji (łącznie z obsza-
rem Vichy), Petain, sprawujący dotąd rządy osobiste, utworzył stanowi-
sko premiera, powołał na ten urząd Lavalla, jawnie kolaborującego
z reżimem hitlerowskim i przelał na niego swoje uprawnienia.
Powstanie 439. Jednocześnie w 1940 r. powstał drugi ośrodek władzy, sku-
IV Republiki
piony wokół generała de Gaulle'a, który stanął na czele Komitetu Wol-
nej Francji. Komitet podjął w ramach koalicji antyhitlerowskiej walkę
z Niemcami i szybko zyskał uznanie aliantów. W roku 1944 powstał
Rząd Tymczasowy Republiki Francuskiej z gen. de Gaullem na czele.
Po wyzwoleniu Paryża w sierpniu tegoż roku rząd ten, uznany przez
wszystkie nurty ruchu oporu, objął całą władzę ustawodawczą i wyko-
nawczą. Lavalla aresztowano i skazano na karę śmierci. W referendum
w październiku 1945 r. większość Francuzów opowiedziała się przeciw
kontynuowaniu ID Republiki, którą kojarzono z klęską 1940 r. i rządami
Vichy, i powierzyła wybranej Konstytuancie zadanie przygotowania
nowej konstytucji. Pierwszy projekt, poddany pod referendum w maju
1946, został odrzucony, drugi uzyskał w październiku nieznaczną więk­
szość. W ten sposób narodziła się IV Republika.
System rządów 440. Konstytucja IV Republiki z 27 października 1946 r. wprowa-
parlamentarno-
-gabinetowych
dzała system rządów stanowiących w dużym stopniu powtórzenie modelu
III Republiki. Ze względu na osobę generała de Gaulle'a obawiano się
silnej władzy prezydenckiej, dlatego utrzymano supremację władzy usta-
wodawczej, podporządkowując jej, w ramach systemu parlamentarnego,
radę ministrów (de Gaulle wycofał się na okres 12 lat z życia polityczne-
go). IV Republika rozszerzyła krąg wyborców, przyznając prawa wybor-
cze kobietom, wprowadziła także system wyborów proporcjonalnych.
Istotna zmiana dotyczyła pozycji izby wyższej. W miejsce Senatu powoła­
no Radę Republiki (izba niższa przyjęła natomiast nazwę Zgromadzenia
Narodowego), wyposażając ją w słabe weto zawieszające wobec ustaw
uchwalonych przez izbę niższą. W 1954 r. nowelizacja konstytucji przy-
wróciła dawną procedurę navette, shacając jednak czas jej trwania i sta-
nowiąc, że następnie decyzja ustawodawcza przechodziła w ręce wyłącz­
nie Zgromadzenia Narodowego. Władza wykonawcza należała do mini-
strów oraz wybieranego przez połączone izby na okres 7 lat prezydenta.
Uprawnienia prezydenta były czysto reprezentacyjne, (choć posiadał pra-
wo słabego weta zawieszającego). Władzę wykonawczą sprawowała więc
Rada Ministrów z premierem na czele, która musiała jednak cieszyć się
zaufaniem większości parlamentarnej. W IV Republice funkcjonował
system wielopartyjny i wszystkie problemy, znane wcześniej w III Repu-
blice, związane z tworzeniem i działaniem koalicji rządowych, wystąpiły
w powojennej Francji z całą mocą. Konstytucja przewidywała co prawda
możliwość rozwiązania parlamentu (decyzją rządu, ale w fonnie dekretu
212
Francja konstytucyjna
prezydenta), opatrywała jednak tę ewentualność tyloma warunkami, że
tylko raz udało się rządowi wykorzystać to uprawnienie.
441. W 1958 r. w obliczu kryzysu algjerskiego i nacisków armii Upadek IV Republiki
IV Republika zako11czyła swe istnienie. Zgromadzenie Narodowe i powstanie
V Republiki
powołało na stanowisko premiera generała de Gaulle' a i powierzyło
mu zadanie opracowania nowej konstytucji, wskazując jedynie, że
nowy akt konstytucyjny uwzględniać powinien zasadę powszechnych
wyborów, podziału władzy, odpowiedzialności politycznej rządu oraz
niezawisłości sędziowskiej. Projekt konstytucji został zatwierdzony
w referendum 28 września 1958 r. i nowa konstytucja weszła w życie
4 października 1958 r. Obowiązuje ona (po istotnych zmianach doko-
nanych w 1962 r.) do dzisiaj jako fundament ustroju V Republiki.
442. Konstytucja V Republiki wprowadza system pól-prezydencki. Dominującą
pozycja prezydenta
Od 1962 r. prezydent Republiki wybierany jest w powszechnych wy-
borach na okres 7 lat (obecnie na 5 lat), z możliwością reelekcji, co
nadaje mu szczególny - bo pochodzący bezpośrednio od wyborców -
mandat do sprawowania władzy. Uprawnienia prezydenta są bardzo
szerokie. Powołuje on i odwołuje premiera, mianuje na wszystkie
ważne urzędy publiczne, prowadzi politykę zagraniczną paf1stwa,
zarządza referendum, formalnie przewodniczy posiedzeniom Rady
Ministrów, może rozwiązać parlament. W sytuacji zagrożenia bezpie-
cze11stwa pa11stwa może ogłosić stan wyjątkowy.
443. Władza prawodawcza rozdzielona została między parlament Dwuizbowy parlament:
Zgromadzenie
i rząd. Parlament, wybierany w demokratycznych wyborach, jest dwu- Narodowe i Senat
izbowy (Zgromadzenie Narodowe i Senat) i do jego kompetencji należy
uchwalanie ustaw (z własnej inicjatywy lub inicjatywy rządu). Kadencja
Zgromadzenia wynosi 5 lat, Senatu - 9 lat (przy czym Senat ma charakter
reprezentacji regionalnej). Konstytucja wylicza mate1ie, które muszą być
regulowane poprzez ustawy, wprowadza zatem domniemanie, że wszyst-
kie inne kwestie mogą być rozstrzygane dekretami rządowymi.
444. Konstytucja przewiduje odpowiedzialność parlamentarną Odpowiedzialność
ministrów, wprowadza jednak wiele warunków i ogranicze11, które ministrów: elementy
systemu orleańskiego
powodują, że egzekwowanie tej odpowiedzialności jest bardzo utrud-
nione. Ministrowie muszą jednocześnie cieszyć się zaufaniem prezy-
denta. Oznacza to wprowadzenie do ustroju republika11skiego elementów
tzw. systemu orleai1skiego.
445. Ważne miejsce w systemie organów V Republiki zajmuje Rada Konstytucyjna:
badanie zgodności
Rada Konstytucyjna. Bada ona zgodność ustaw z konstytucją, orzeka ustaw z konstytucją
także o prawidłowości wyborów prezydenta, deputowanych i senatorów.
Jej rozstrzygnięcia mają charakter ostateczny i są wiążące dla wszyst-
kich organów pa11stwa.
213
 /V. Pa11stwo w dobie konstytucj onalizmu
Praktyka 446. System konstytuc yjny V Republik i jest próbą znalezien ia
cohabitation równowa gi między władzą wykonawczą i ustawodawczą i takiego
ułożenia relacji między nimi, by nie groziły one permanen tnym kryzy-
sem gabinetow ym, a jednocześnie dawały rządowi oparcie w pocho-
dzącym z wyborów parlamen cie. Nowym doświadczeniem dla syste-
mu konstytuc yjnego V Republik i stała się tzw. cohabitat i~n, czyli
sytuacja, w której prezyden t i większość parlamen tarna (a więc rząd)
pochodzą z przeciwn ych obozów polityczn ych.
4. Konstytu cja cesarska z 1852 r.
Powstanie 447. II Cesarstw o nie odegrało większej roli w historii konstytuc jona-
li Cesarstwa lizmu. Jego początki związane są z upadkiem II Republik i i wprowa-
dzeniem dyktators kich rządów przez Lud\'vika Napoleon a Bonaparte .
Po uchyleniu konstytucji 1848 r. Ludwik Napoleon pr~~dstawił w_ styc~-
niu 1852 r. nową konstytucję, uzyskując wcześniej w pleb1scyc1e
mandat do jej opracowa nia. Konstytuc ja 1852 r. nawiązywała w du-
żym stopniu do konstytuc ji konsularn ej z 1799 r., z tym że n~ okres 10
lat powierzała Ludwikow i Napoleon owi jako prezydent owi ogr?mn~
władzę w państwie. W listopadzi e 1852 r. Senat nadał Ludw1kow1
Napoleon owi godność dziedzicz nego cesarza Francu_zów. Po zaakce~-
towaniu tej decyzji w kolejnym plebiscyc ie, 2 grudrna 1852 r. LudwII(
Napoleon ogłosił się cesarzem przyjmując imię Napoleon a III.
Szerokie 448. W myśl konstytuc ji 1852, zmodyfik owanej po paru miesią­
uprawnienia cesarza cach, głową państwa o bardzo szerokich kompeten cjach ~ył ce_sarz.
Mianował on i odwoływał ministrów , którzy nie tworzyli gabmetu
i ponosili odpowiedzialność tylko przed cesarzem . Posiadał wyłączną
inicjatywę ustawodawczą oraz prawo sankcji ustaw, co dawało mu
pełną kontrolę nad procesem ustawoda wczym. Cesarz miał także pra-
wo wydawan ia własnych aktów prawnych .
Ciało Ustawodawc ze, 449. Projekty ustaw lub cesarskic h ordonans ów przygotowy':ała
Senat Rada Stanu. Projekty ustaw dyskutowało następnie i uchwalało Ciało
Ustawoda wcze. Obok Ciała Ustawoda wczego funkcjonował Senat,
· który badał zgodność ustaw z konstytucją, miał także uprawnie nie do
przeprow adzania w niej zmian (podobnie jak Senat Zachowa wczy
w konstytucji Napoleon a I). Członków Rady Stanu i Senatu powoły­
wał cesarz, Ciało Ustawod awcze pochodziło natomias t z wyborów
(w dużym stopniu demokrat ycznych) .
Próby reformy 450. W połowie lat sześćdziesiątych podjęto pewne próby refo1my
ustroju ustroju II Cesarstwa. Szły one w kierunku zwiększenia uprawni~ń C_iała
Ustawodawczego oraz powołania izby wyższej. Reformy te, naw1ązuJące
214
Francja konstytucy jna
do modelu orleańskiego, nie miały już żadnego znaczenia, gdyż przyjęto
je w mctju 1870 r., czyli na trzy miesiące przed upadkiem II Cesarstwa.
5. Organiz acja zarządu pal1stwa
451. Organiza cja administr acji wprowad zona w 1800 r. przez Napole-
Fachowy
ona zachowała swój zasadnicz y kształt po dzień dzisiejszy. Scentrali- charal<ter l<orpusu
administrac yjnego
zowany i biurokrat ycznie urządzony zarząd państwa powodował, że
mimo wielu zmian konstytuc yjnych w latach 1814-187 5, a potem
bezustann ych zmian rządzących gabinetów w latach 1875-195 8, pa11-
stwo funkcjonowało normalnie i polityczn e gry, uprawian e wśród
członków izb, nie przenosiły się na korpus urzędniczy, który,
z wyjąt­
kiem prefektów , pozostawał apolityczn y.
452. Od drugiej połowy XIX w. poczynając, napoleoński system Rozwój samorządu
administracji zaczęto stopniow o uzupełniać organami samorządu terytorialneg o
terytorialnego, których uprawnie nia systematy cznie rosły. Od 1831 r.
merowie byli mianowan i spośród wybieraln ych członków rad gmin-
nych, od 1848 r. mer pochodził już z wyborów . Od 1837 r. gminy
zaczęły wykonywać także zadania własne, co mogło stanowić
pod-
stawę rozwoju ich samorządności. Od czasów III Republiki
gminy
przejmowały także funkcje zlecone administr acji. Samodzie
lność
gmin została ostateczn ie ugruntow ana w latach 1882 i 1884 ustawą
o organizacji gmin. W 1871 r. uznano departam ent za samorządowy
związek terytorialn y. Pociągnęło to za sobą rozszerze nie kompeten
cji
rad departam entalnyc h. Uzyskały one swój organ wykonaw czy
w postaci komisji departam entalnej, która jednak nie ograniczyła
urzędu prefekta. Rady okręgowe i departam entalne, mimo bardziej
demokrat ycznego składu (od roku 1833 pochodziły już z wyborów ),
nadal zachowały charakter doradczy. Daleko idące zmiany w admini-
stracji terytorialnej zapowiadała konstytuc ja IV Republiki . Motywo-
wano je koniecznością lepszego spełniania zasady suwerenności ludu
i przybliżenia obywateli do administr acji. Konsekwencją tych zmian
było umocnien ie pozycji mera, natomiast reform, które miały
dopro-
wadzić do decentrali zacji, nie przeprow adzono. Przeprow
adzono je
dopiero w czasach V Republik i. Zasadnic za zmiana, wprowad zona
'ustawą z 1972 r., polegała na utworzen iu regionów , grupujący
ch kilka
departam entów. Region ma charakter przede wszystkim gospodarc zy;
powinien przyczyniać. się do rozwoju ekonomic znego i społecznego
swojego terytorium, jego wprowad zenie nie oznaczało więc uszczu-
plenia uprawnień prefekta czy mera. Organam i regionu są rada regio-
nalna oraz prefekt regionu, przy czym w praktyce dominuje prefekt,
a rada regionaln a zachowuj e rolę opiniodawczą.
215
 IV. Pm1stwo w dobie konstytucjonaliz.11/11
Francja konstytucJ:jna
specjalny status 453. Przez długi czas specjalną strukturę organizacyjną miał Pa- znaniowych podporządkowania się uchwalonej również w 1905 r. ustawie
Paryża ryż. Politycy obawiali się przyznania stolicy pełnych uprawnie11 samo- o stowarzyszeniach. Ustawa ta przewidywała możliwość zakładania sto-
rządowych. Wspomnieni e rewolucji, które wybuchały właśnie w stoli-
warzysze11 wyznaniowych posiadających osobowość prawną i realizują­
cy (zwłaszcza zaś Komuny Paryskiej z 1871 r.) spowodowało, że cych cele związane z wykonywanie m kultu.
kontrola ze strony rządu nad organami samorządu miejskiego była Wprowadzon y we Francji ustawą z 1905 r. system rozdziału Ko-
tutaj szczególnie wnikliwa. Paryż do 1977 r. nie miał swojego mera. ścioła od paiistwa uznany został potem za klasyczny model europejski,
Jego funkcje wykonywało dwóch prefektów (Paryża i policji). Dopie- spełniający założenia liberalnej demokracji. Potwierdziły go konstytucje
ro ustawa z 1975 r. (która weszła w życie w 1977 r.) wprowadziła IV i V Republiki, stanowiąc, że Francja jest krajem świeckim.
w Paryżu urząd mera, wybieranego przez ludność miasta.
ENA- szkoła kadr 454. Rozwijający się aparat urzędniczy wszędzie wymagał stałe-
administracji go dopływu nowych, dobrze przygotowan ych pod względem. facho-
wym kadr. We Francji powołano w tym celu w 1945 r. Narodową
Szkołę Administracji (Ecole Nationale d' Administratio n), której uko11-
czenie otwiera drogę do najwyższych stanowisk w administracj i
pa11stwowej.

6. Stosunki palzstwo - Kościół

Próby zmiany 455. Stosunki między państwem i Kościołem katolickim uregulował na

konkordatu z 1801 r.
całe XIX stulecie konkordat z roku 1801. Próbę jego zmiany podjął już
Ludwik XVIII. W swojej Karcie Konstytucyjnej nadał religii katolickiej
szczególną pozycję, wynosząc ją do rangi religii państwowej, zaś
w 1817 r. podpisał z Piusem VII nowy konkordat, uchylający konkordat
napoleoński (łącznie z artykułami organicznymi ) i przywracający moc
prawną układowi z 1516 r. Nowy konkordat nie wszedł jednak nigdy
w życie, gdyż nie został ratyfikowany przez parlament. Ścisły związek
z Kościołem propagował Karol X w ramach sojuszu tronu z ołtarzem.
Jednakże w Karcie Konstytucyjn ej 1830 r. nie znalazł się już zapis
o religii katolickiej jako paóstwowej. W monarchii lipcowej nastroje
antyklerykalne okazały się mocne i Kościół znalazł się w bardzo trudnej
sytuacji. Uległa ona poprawie dopiero u schyłku lat czterdziestych, by
znowu pogorszyć się w okresie II Republiki. III Republika toczyła dłu­
gotrwały spór z episkopatem i środowiskami katolickimi, które popiera-
ły ideę powrotu monarchii. Ostatecznie w 1905 r. uchwalono ustawę
wprowadzającą rozdział Kościoła od pa11stwa.

Ustawa z 1905 r.: 456. Ustawa z 28 grudnia 1905 r. potwierdzała wolność wyznania i
rozdział Kościoła
od państwa
swobodne wykonywanie kultu, zabraniała zarazem pa11stwu finansowania
jakiegokolwiek Kościoła i wyznania. Pozostawiała organizację Kościołów
i związków wyznaniowych ich wewnętrznym regulacjom, zaznaczając
jednak, że w świetle prawa publicznego są one tylko stowarzyszeniami.
Uczestniczenie w obrocie cywilnoprawnym wymagało od związków wy-

216
 Formy pańsll:wowośd niemieckiej w XIX i XX wieku

1. Uwagi wstępne

457. Po rozwiązaniu I Rzeszy Niemieckiej w 1806 r. przez kilkadzie- Rywalizacja Austrii

i Prus o hegemonię
siąt lat trwały próby zorganizowania na jej miejsce innej struktury, w Niemczech
która jednoczyłaby liczne pa11stwa niemieckie. Dążenia te opierały się
najpierw na ideach Oświecenia, z koncepcją suwerenności ludu
i przyznaniem całej ludności praw obywatelskich, potem zaś na ide-
ologii romantyzmu, która rozbudzała poczucie narodowej tożsamości.
Idea zjednoczonych Niemiec stawiała problem ich hegemona. W I Rzeszy
była nim dynastia Habsburgów. ,W XIX wieku walkę o hegemonię
toczyły między sobą dwa paóstwa: monarchia austriacka Habsburgów
i paóstwo pruskie Hohenzollernów. Ostatecznie szala przeważyła na
korzyść Prus i właśnie pod ich przewodnictwem doszło do utworzenia
II Rzeszy Niemieckiej. Austria znalazła się poza zjednoczonymi
Niemcami, zachowując własne zróżnicowane wewnętrznie i wielona-
rodowościowe paóstwo. Po I wojnie światowej, ograniczona do Au-
strii właściwej, pozostała nadal odrębnym paóstwem.
458. Wszystkie próby reorganizowania pa11stwowości niemiec- Federalizm jalco
podstawa państwa
kiej, aż po III Rzeszę, zakładały federalną strukturę pa11stwa. Tradycje niemieckiego
lokalnych odrębności, mające za sobą niekiedy prawie 1000-Ietnie
trwanie, były wciąż żywe i musiały być respektowane w programach
zjednoczeniowych. Stąd dominująca formuła federacyjna. Wyjątkiem
okazała się III Rzesza, budująca paóstwo unitarne. Po II wojnie świa­
towej natomiast powróciła idea pa11stwa federalnego.

2. Związek Rdiski ( 1806-1813)

459. Związek Reóski (Rheinbund) powstał w 1806 r. z inicjatywy Koniec I Rzeszy

Napoleona, po jego zwycięskiej wojnie z Austrią w 1805 r. i rozgro- Niemieckiej
mieniu Prus w roku 1806. Formalnie akt powołania związku miał

219
 IV. Pa11st1vo w dobie ko11stytuc:jo11aliz.11111
dwojaki charakter. Była to umowa międzynarodowa nakładająca na jej
sygnatariuszy określone obowiązki wobec protektora, czyli Napole-
ona, a jednocześnie powołująca nową organizację ponadpa11stwową,
poddaną opiece protektora. Książęta Rzeszy, którzy w lipcu 1806 r.
podpisali akt konstytuujący związek, zadeklarowali swe wystąpienie
z Rzeszy. Cesarz Franciszek II, który już w 1804 r. przyjął tytuł cesa-
rza Austrii, wydał 6 sierpnia 1806 r. deklarację oznajmiającą koniec
Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego i zrzekł się wszystkich
swoich uprawnie11 wynikających z tytułu cesarza Rzeszy.
Związek Reriski 460. Związek Re11ski był od strony prawnej związkiem suweren-
jako konfederacja
nych pai'1stw, czyli konfederacją, jednocześnie jednak pozostawał
formą protektoratu Napoleona, który chciał w ten sposób włączyć te
ziemie do Wielkiego Cesarstwa. Przewodniczącym związku, wyposa-
żonym w funkcje wyłącznie reprezentacyjne miał być arcybiskup
Moguncji jako prymas niemiecki. Wspólnym organem związku miał
być Sejm Związkowy (Bundestag) z siedzibą we Frankfurcie nad
Menem. Sejm miał składać się z dwóch kolegiów: wielkich książąt
i królów pod przewodnictwem prymasa oraz pozostałych książąt, pod
przewodnictwem księcia Nassau. W rzeczywistości Sejm nie zebrał
się ani razu i niemal żadne postanowienie Aktu Związkowego nie
weszło w życie. Jedynym faktycznie działającym organem był protek-
tor Związku Re11skiego czyli Napoleon, który narzucał swoje decyzje
pa11stwom skonfederowanym.
Związek Re11ski nie obejmował wszystkich pa11stw niemieckich.
Przede wszystkim zabrakło w nim Prus i monarchii Habsburgów,
które kontynuowały walkę z Napoleonem. Trwałość związku okazała
się też iluzoryczna. W 1813 r., po klęsce Napoleona w Rosji, a potem
w bitwie pod Lipskiem, większość skonfederowanych pa11stw obróciła
się przeciw protektorowi. Wraz z upadkiem Cesarza Francuzów
Związek Reóski przestał istnieć.
Proces mediatyzacji 461. W czasie krótkiego istnienia Związku Reńskiego zaszły
terytoriów Rzeszy
jednak w Niemczech istotne zmiany. Po pierwsze dokonał się ogrom-
nie ważny proces tzw. mediatyzacji terytoriów Rzeszy, polegający na
likwidacji większości drobnych terytoriów i ich włączeniu w obręb
większych pa11stw niemieckich. W ten sposób w miejsce bez mała 300
terytoriów i wolnych miast Rzeszy pojawiła się grupa dość rozległych
i zwartych terytorialnie państw jak Badenia, Bawaria, Hesja, Saksonia
czy Wirtembergia. Niektóre z nich uzyskały nawet status królestwa
(Bawaria, Wirtembergia). Proces mediatyzacji nie był jednak przepro-
wadzony do ko11ea i dlatego pozostało kilka wolnych miast Rzeszy, czy
też zupełnie miniaturowych księstw Uak Liechtenstein). W pa11stwach
Związku Re11skiego zaznaczyły się także wpływy reform francuskich.
I choć tylko 4 z nich weszło na drogę konstytucjonalizmu (niezbyt
220
Formy pw1st1Powości niemieckiej w XIX i XX wieku
oryginalnego, będącego raczej recepcją konstytucji napoleońskiej),
wiele zapoczątkowało reformy wewnętrzne polegające na likwidacji
ustroju cechowego, podda11stwa chłopów, przywilejów szlachty i du-
chowieflstwa oraz na wprowadzaniu wolności przemysłowej.
3. Związek Niemiecki (1815-1866)
462. Związek Niemiecki powstał w ramach postanowień Kongresu Powstanie Związku
Ni!=lmieckiego
Wiede11skiego, zamykającego okres wojen napolern1skich i ustalającego
nowy porządek w Europie. Rozstrzygnięcie problemu niemieckiego
było jednym z zagadnie11, które dyskutowano podczas kongresu. Myśla­
no już wtedy o zjednoczeniu terenów niemieckich, ale stanęły temu na
przeszkodzie ambicje władców niemieckich, zwłaszcza władców świeżo
podniesionych w hierarchii terytoriów Rzeszy oraz angielska polityka
,,równowagi europejskiej", którą zjednoczone Niemcy mogłyby naru-
szyć. Szczegółowe zasady działania związku znalazły się w tzw. Aktach
Wiede11skich z 1820 r. (Wiener Schluj3akte).
Związek Niemiecki (Deutscher Bund) miał charakter konfedera-
cji, a więc związku suwerennych paóstw. W jego skład weszło 35
państw i 4 wolne miasta (Hamburg, Lubeka, Brema i Frankfurt nad
Menem). Związek objął wszystkie terytoria dawnej Rzeszy, łącznie
z Prusami i Austrią, z tym, że poza związkiem znalazły się te terytoria
habsburskie i pruskie, które formalnie do I Rzeszy nie należały, jak
Galicja, Węgry, Pozna6skie oraz Prusy Zachodnie i Wschodnie.
463. Jedynym organem wspóinym związku było Zgromadzenie Organy Związku
Niemieckiego:
Związkowe (Bundesversammlung) nazywane Sejmem Związkowym
Zgromadzenie
(Bundestag). Stanowiło ono nawiązanie do dawnego Sejmu Rzeszy i tak Związkowe, Rada
Ściślejsza
jak tamten było zjazdem dyplomatycznym przedstawicieli poszczegól-
nych krajów. Liczba przedstawicieli zależała od rangi kraju: królestwa
miały po 4 reprezentantów, inne pat1stwa odpowiednio mniej. W sumie
w Sejmie Związkowym zasiadało 69 posłów. Jego kompetencje były
niewielkie i ograniczały się do zmieniania aktów prawnych dotyczących
związku, wypowiadania wojny i zawierania pokoju. Uchwały zebra11
plenarnych musiały zapadać jednomyślnie, przy czym nie przewidywa-
no żadnej dyskusji nad przedstawianymi projektami ..
Sprawy bieżące załatwiano w tzw. Radzie Ściślejszej (Engerer
Rat). Rada składała się z 17 umocowanych członków związku, w tym
11 państw dysponowało głosami wirylnymi Uak np. Prusy, Austria,
Bawmia, Badenia, Wirtembergia, Saksonia, Hanower), pozostałe dyspo-
nowały w sumie 6 głosami. Dawało to przewagę większym pa11stwom
związku, gdyż w Radzie Ściślejszej głosowano większością głosów.
Radzie przewodniczył przedstawiciel Austrii.
221
 IV. Pw1sni>o '" dobie konstytucjonaliz.m u
Organy Związku Niemieckiego nie były zdolne do podejmowania
ważniejszych decyzji. Bardzo szybko stał się on miejscem rywalizacji
Austrii i Prus o hegemonię, co skutecznie paraliżowało działalność
jego organów.
Wiele pa11stw skonfederowanych w Związku Niemieckim weszło na
drogę konstytucjonalizmu. Należały do nich Bawaria (1818), Badenia
(1818), Wirtembergia (1819), Hesja (1820), Saksonia (1832), Hanower
(1833). Wszystkie te konstytucje nawiązywały do modelu Kmty Konsty-
tucyjnej Ludwika XVIII z 1814 r. Wprowadzały osobiste rządy monar-
chów, powoływały dwuizbowe parlamenty, z arystokratyczna izbą wyższą
i pochodzącą z ograniczonych wyborów izbą niższą. Jako monarchie
absolutne funkcjonowały natomiast nadal Austria i Prusy. Konstytucje
w tych pa11stwach pojawiły się dopiero po 1848 r. (Wiosna Ludóv,1).
Walka o hegemonię 464. W walce o hegemonię w związku przewagę zyskały szybko
w Związku między
Austrią i Prusami
Prusy. Już w 1833 r. doprowadziły do powstania związku celnego, który
łączył je z innymi pa11stwami w jednolity obszar celny. Do związku
celnego przystąpiły z czasem niemal wszystkie pa11stwa Związku Nie-
mieckiego, z wyjątkiem jednak Austrii. Choć Prusy nie dysponowały
w ramach związku celnego żadnymi specjalnymi przywilejami, fak-
tycznie sprawowały w nim kierownictwo, co pozwalało im 'na ujed-
nolicanie na terenach niemal całych Niemiec systemu handlowego,
monetarnego oraz prawa wekslowego.
Parlament frankfurcki 465. Ważnym epizodem w procesie jednoczenia ziem niemieckich
okazały się wydarzenia roku 1848. W maju tegoż roku doszło do zebra-
nia się we Frankfurcie demokratycznie wybranej ogólnoniemieckiej
Konstytuanty. Na forum tego tzw. parlamentu frankfurckiego dysku-
towano możliwość nadania Niemcom struktury pa11stwa federalnego
z konstytucją opartą na zasadzie suwerenności ludu, z cesarzem o ogra-
niczon~j władzy na czele. Propozycja wzbudziła opory mniejszych
pa11stw, które nie chciały się zgodzić na restaurację cesarstwa. Decydu-
jący okazał się jednak spór między zwolennikami pozostawienia Austrii
w nowym pa11stwie a przeciwnikami tego rozwiązania, ciążącymi do
powierzenia funkcji cesarza królowi pruskiemu. Ostatecznie zwyciężyło
stanowisko tzw. partii małoniemieckiej, ale król pruski Fryderyk Wil-
helm IV nie przyjął korony, jako oferowanej mu z woli ludu. W rezulta-
cie parlament frankfurcki nie doprowadził do zjednoczenia Niemiec,
pokazał jednak, że Prusy stają się wyraźnym, akceptowanym przez inne
pa11stwa niemieckie liderem procesów zjednoczeniowyc h.
Wojna 1866 r.: 466. Spór o przewodnictwo w Związku Niemieckim rozstrzygnął
rozwiązanie Związku
się w drodze działań wojennych. Wojna prusko-austriacka, do której
Niemieckiego
doszło w 1866 r. zako11czyła się błyskawicznym sukcesem Prus. Jeszcze
przed rozpoczęciem działa11 wojennych wystąpiły one ze Związku Nie-
222
Formy pa11st1vowo.§ci niemieckiej w XIX i XX wieku
mieckiego i zaproponowały pa11stwom niemieckim utworzenie nowego
stowarzyszenia. Po klęsce poniesionej z rąk pruskich w bitwie pod Sa-
dową w 1866 r., Austria zgodziła się na rozwiązanie Związku Niemiec-
kiego. Inicjatywa znalazła się całkowicie w rękach pruskich.
4. Związek Północno-Nierniecki ( 1867-1871)
467. Podstawą prawną Związku Północno-Niemieckiego stała się kon- Prusy jal<o organizator
Związku Północno­
stytucja z 1 lipca 1867 r. uchwalona przez Sejm składający się z przed-
-Niemieckiego
stawicieli poszczególnych pa11stw członkowskich i zatwierdzona przez
monarchów sfederowanych państw. Ważną rolę przy opracowywaniu
konstytucji odegrał Otton Bismarck, premier pruski. Konstytucja ta
powoływała do życia pa11stwo związkowe. W przeciwie11stwie więc do
poprzednich prób zjednoczeniowych, które zatrzymywały się na poziomie
konfederacji, czyli luźnego związku pa11stw, Związek Północno­
-Niemiecki stanowił odrębne pa11stwo, w skład którego wchodziły pa11-
stwa członkowskie. Znalazły się w nim pa11stwa wchodzące przedtem
w skład Związku Niemieckiego, z wyjątkiem Austrii, Bawarii, Badenii,
Wirtembergii i Hesji. Pięć szóstych obszaru związku stanowiło pa11stwo
pruskie, podobnie kształtowały się proporcje ludności.
468. Dziedzicznym przewodniczącym związku został król pruski. Organy związku:
przewodniczący
Władza ustawodawcza powierzona została dwuizbowemu parlamen- (król pruski),
towi: izba niższa nosiła nazwę Sejmu (Reichstag), natomiast drugą Reichstag
izbę, czyli Radę Związkową (Bundesrat) tworzyli przedstawiciele i Bundesrat
rządów pa11stw sfederowanych. Dwuizbowa struktura ciała ustawo-
dawczego odpowiadała zatem federalnej strukturze pa11stwa.
Sejm Rzeszy pochodził z wyborów powszechnych, bezpośrednich,
równych i tajnych. Jego kadencja miała trwać 3 lata. Oprócz stanowie-
nia prawa do jego kompetencji należała także ratyfikacja traktatów mię­
dzynarodowych. Rada Związkowa liczyła 43 członków, z czego Prusy
miały 17 miejsc, Saksonia - 4, Brunszwik i Meklemburgia po 2, a pozo-
stałe 18 pa11stw po jednym. Rada akceptowała każdy projekt ustawy
zanim trafił on pod obrady Sejmu, pełniła także rolę sądu polubownego
w przypadku sporu między pa11stwami członkowskimi.
Funkcje wykonawcze należały do Prezydium Rady, powoływanego
przez Radę. Prezydium mianowało wszystkich urzędników federacji
i nadzorowało ich pracę. Przygotowywało projekty ustaw, zwoływało
posiedzenia Sejmu, mogło też na wniosek Rady rozwiązać Sejm. Pra-
com prezydium przewodniczył z urzędu premier pruski.
469. Zakres spraw wspólnych dla związku został szeroko wyty- Zakres kompetencji
związku
czony. Należały do nich: wojsko, marynarka, koleje i drogi, poczta,
 IV. Pa,1Sf1vo iv dobie kons(vtucj onalizmu Formy pa11stwowości niemieckie j w XIX i XX wieku

kwestie monetarn e, handel zaoranicz n , . . ,

i wszystkie jego decyzje wymagały kontrasyg naty kanclerza . Konsty-
p_1:awo sądowe (karne, cywilne t°'handlo ~) ~sp~J;1~ n;1~ło byc także
tucja nie przesądziła kto był suwerene m w paóstwie. Uprawnie nia
CJI związku w połączeniu z domim. . . zern (I z~ Ges kompeten -
~Jąc~ w _111111 pozycją Prus oznaczał
możliwość LLJ.ednolice111·a sp.rnw mem1eck cesarza mogą wskazywać na niego, jednakże Bismarck , jako jeden ze
d d l , d całości
tch współtwórców konstytuc ji, uważał, że suwerenność tkwi „w
~~tan ~ pru~kie
<-

I uł~twi~ł 1~ełne zjednocze nie ziem niemieck ie/~

•

rządów związkowych", (co mogło sugerować , że źródłem suwerenn o-

lat 1st111ema związku zapoczątl ł rzeczywiś l od eb1dą P1 us. Kilka
<- c: <owa o c· • ści federacji jest porozumi enie zawarte między królem pruskim, jako
•
posumętej integracji polit)rczne· 1. d . ie p1ocesy daleko mo-
• k. · J gospo arcze1 małych p· · t . przewodniczącym Związku Północno-Niemieckiego i czterema
m1ec -,eh z Prusami. Oznaczało także defi . . . . _ans_ w n1e-
narchami, na które powołuje się zresztą preambuła konstytuc ji).
racj i Habsburg ów do odb 1 R . rntywne p1zekres1 eme aspi-
. uc owy zeszy 111emieckiej.
473. Władza wykonaw cza należała do kanclerza, który sprawował Kanclerz jako organ
wykonawczy Rzeszy
ją w imieniu cesarza. Kanclerz nie był odpowied zialny przed
Sejmem
i wykonywał swoje funkcje samodzie lnie. Konstytuc ja nie przewidyw a-
5. li Rzesza Niemiec ka (1871-1 9 18 ) esią­
ła bowiem istnienia federalnyc h ministrów . Od ko11ca lat siedemdzi

. tych zaczęły się tworzyć organy o charakter ze ministeiia lnym (urzędy

Powstanie 470. Po pokonani u FrancJ·1· w wo,i111·e 1870 I. l<I·') o k. Rzeszy). Do roku 1918 powstało ich 12. Kierowali nimi sekretarze sta-
· .. porozumia ł
J
li Rzeszy Niemieckiej
się z władcami Bawarii B d ... w· prus 1
· ·
<- ,
Północ
a enu 1 irtemberg u pr oponując
' un przy- nu, którzy mieli status urzędników kanclerza, odpowied zialnych przed
stąpienie do Związku N. . . .
no- 1em1eckiego N a mocy tego poro-
. 11 . c: nim i nie tworzyli gabinetu. Do k011ea II Rzeszy kanclerz pozostał więc
zumienia l stycznia 1871 r
jedynym organem wykonaw czym Rzeszy, wykonując w praktyce rządy
Niemieck iej, zaś 18 styczni· ·1· J,p1·01'0la< m~ol~ano powstani e II Rzeszy
W
<- '- <- p1 us <:lego onłos
zono w ersalu osobiste. Kanclerze m Rzeszy był najczęściej premier pruski.
cesarzem niemiecki m Parę . . , , . . b
kwietnia 1871 •
S • · (. miesięcy pozme1, 16
eJm nadał nowemu pa11stwu konstytucję. . <-. I., 474. Władzę ustawodawczą konstytuc ja powierzyła Sejmowi Rze- Reichstag

471 II R szy i Radzie Związkowej, tworzących jak gdyby dwuizbow y parlament.

li Rzesza jako
zesza była pa11stwem feder· I Sl·ł •
pa,istwo federalne •
(La nym. '- adała się z 22 Do Sejmu Rzeszy (Reichstag) wchodziło 397 posłów wybierany ch na
pa11stw członkowskich i 3 woln I1 miast .
N ależały do niej królestwa Prus B
yc
.·.
ubeka Bre . · H b
, . . ~na I am urg). okres 3 lat w wyborach powszech nych, równych, bezpośrednich i taj-
wielkie księstwa Badenii H .. 'S·awkarn, ~aksonu Ii Wirtembe rgii, nych. Prawa wyborcze przysługiwały wszystkim mężczyznom po ukoó-
' esJI, as o-Weima,rskie Olden b urs 1<Ie · czeniu 25 roku życia. W 1888 r. kadencję Sejmu przedłużono do 5 lat.
oraz 12 mniejszych księstw. W 1911 r .
uzyskała Alzacja z Lot·1ryno-ią p , . status panstwa II członkowskiego Oprócz ustawoda wstwa do kompeten cji Sejmu Rzeszy należało ratyfi-
b c • anstwa tworzące Rz b ł kowanie umów międzynarodowych i stanowien ie budżetu.
eszę y y
. c
ogromme zróżnicowane ter torialni . . , .
blisko 350 tys km2 · ? . c . e. NaJwięl. . sze z mch, Prusy, liczyły 475. Rada Związkowa (Bundesrat) była przedstaw icielstwem kra- Bundesrat
ponad 300 km~. , na_,m111eJ~ze, Jak księstwa Reuss czy Lippe nieco
jów członkowskich. Zasiadali w niej umocowa ni przez rządy tych kra-
Król pruski - . . jów pełnomocnicy. Rada liczyła 58 członków (od roku 1911 - 61), przy
472. Konstytuc ja II Rzeszy z 1871 r t .
~~~w_1ł~] -:1 częsc1 czym Prusy miały w niej 17 miejsc, Bawaria - 6, Saksonia i Wirtembe r-
cesarzem niemieckim
powtórzeni_e konstytuc ji Związku Północ~o~ t~uze.1
_rnec . .1ebo z 1867 ~-- gia - po 4, pozostałe paóstwa - od 1 do 3, w zależności od znaczenia
~prowadziła jednak do niej kilka istotn eh
~ . zmian, ?ędących wym- i wielkości kraju. Formalnie rzecz biorąc Rada Związku nie była izbą
klem zmiany sytuacji po zw ci l . .
federacji o nowe pa11stwa ~ ęs <I~J WOJme_ z FrancJą, rozszerze nia parlamentu, lecz odrębnym organem Rzeszy. Posiadała jednak ważne
pruskiego w procesie tworzeo1_azRugamtowa111a przewodn ictwa króla uprawnienia w zakresie ustawoda wstwa, co czyniło z niej faktycznie
, t ł , o.
ma zeszy
. . . .
Na czele p·<.1ns
. wa staną kro] izbę wyższą o składzie charakter ystycznym dla państwa federalneg
pruski. jako dziedzicz ny c (Deuts / K · rozstrzyga ła spory pomiędzy
· esai z 111em1eck1 .. c zer mser). Do Obok uprawnieó ustawoda wczych Rada
uprawnie11 cesarzac: należało . .
· . iu
<-
I
mianowa nie kanele.
. . Iza t wszystkic h państwami członkowskimi, współdecydowała z cesarzem o rozwiązan
urzędnik ów federacJ·i zwierz <
siłami zbro. . ł czych do
, c m1ctwo nad Sejmu, miała też prawo wydawan ia rozporząd zeó wykonaw
wanie Sejmu Rzeszy i Rad z . l .' . ~nym1, zwo y-
międzynarodowych ProieJ ty wiąz rn_ a takze zawierani e traktatów
. .
ustaw. Radzie przewodniczył z urzędu kanclerz Rzeszy.
• J < Y ustaw miały być wno szone w 1m1eniu Sejm i Rada miały równorzędne stanowisk a w zakresie ustawo-
cesarza, który przygotow y ł . ł .
miał natomiast prawa sank~~ u;tao! ~z~ł 1_ch o_stat~czną wersję, nie dawstwa. Obu przysługiwała inicjatyw a ustawoda wcza i zgoda obu
.
· Y piawrne meodpow iedzialny była niezbędna do przedłożenia ustawy cesarzow i do ogłoszenia

224 225
 IV. Pa11st1vo w dobie konstytu cjonaliz mu Formy pa11stwo11'0.fri niemiec kiej w XIX i XX wieku

R?zdział kompeten cji 476. Konstyt ucja rozstrzyo- ł · l

Mimo tych tendenc ji Rzesza pozostała do swego ko1ka par'l-
między Rz:~i:~: ~~= racji. Zaliczała do nich min );l~tdl~a cres sp~w..v wspólnych dla fede-
.
, ·k ę WOJenn ą podath
. · ,l .1 Y\.ę zagra111czną, cła<, WOJS
usta
· }r'-o, mary- stwem federaln ym. Poszcz ególne kraje związkowe zachowały swoje
na1 d tak.że
, < ndwian e na cele wspóln
< '-
go (]' . . e, ustawo awstwo parlam enty, rządy, własną strukturę sądową. Utrzymała się
w zakresie prawa sc1dowe '-m necro cywilne cro i 11'1 dl ) adminis tracji lokalne j.
·r
. . ~ ' n owego , pocztę, wielka różnorodność w zakresi e
transport lądowy i wodny · S piawy o .'
mewym1e111one J·ako wspo'] ne pozo-
stawały w 0oestii p·111stw czł 1 k. . e ,
< on cows 'Ich Niektór . panstwa zachowały
.
Jednak, nawet w dziedz·mac11 ZdStrze , _ . ·
zonych Jalro W , I 6. Repub lika Weima rska (1919- 1933)
samodzielność. Przykładowo władc B d .. ' '- s~.°. ne,. częściową
z_achowali w okresie pokoju zwierzJ ini~t enu, Bawam I Wir~embergii
na utrzymała ponadto odrębną pocztę i. własną wo nad własną anmą; Bawa- 479. Klęska Rzeszy w I wojnie światowej oraz fala rewolucyjnych wy- Powstani
e
służbę cl Republiki Weimarsk iej
Organe m sądowym fecie . . . b ł YP 1oma tyczną. stąpieó pod koniec 1918 r., doprowadziły do abdykac ji cesarza Wilhel-
z siedzibą w Lipsku Pełn "ł it~CJII . y Sąd Rzeszy (Reiclzs gerichr)
ma Il i zastąpienia ustroju monarc hiczneg o ustrojem republika11skim
.
, . i on un CCJe sądu rewiz . d
·mow·1ł o orzecze11 gólnych krajach byłej
sądow krajowy ch, a także za ,· . YJnego Podobn e zmiany dokonał y się także w poszcze
J ' się wykładmą prawa związkowe- tronu.
go i krajowe go. Rzeszy: i tam rządzące dotychc zas dynastie zostały pozbawione
zwołał do Weimar u
477 K st Powstały w tych warunk ach prowizo ryczny rząd
li Rzesza jako
• on YtUcja II Rzeszy zawierał · I . ,
Zgromadzenie Narodo we. 5 sierpnia 1919 r. uchwaliło ono nową
kon-
W tej sytuacji decydująca stała si rak; ~~w:e e przepr~ow ~-amow
.,cesarstw o pruskie ych.
·• narodu niemieck iego"
stytucję, która stała się podstawą ustrojo wą paóstwa , formaln ie nazwa-
znaczen ie miały tutaJ· relacJ· . ędp y \.r.t konstytucyJna. Zasadn icze
'
Irnwymi a w szczego'lnos' c1. pozycJa
' e mrę zy poszczeo-ólny m1· J<raJam1
. Prus o
· ·
związ- nego Rzeszą, a powsze chnie zwaneg o Republiką Weimarską.
f d •·
, ~ Fakt, iż cesa-
rzem był król prush <1 nc 1e1zen1 - premier prusk· e eracJ1. 480. Konstytucja weimarska czerpała wzory z demokracji parlamen- charakterystyka
, ka . Ogólna
d
•
Jednocześnie przewodniczył
'-
R· d . z . 'Jego rzą
ł - II
u, który tarnych (zwłaszcza Francji) , sięgając zarazem do doświad cze11 ustrojo- lconstytucji weimarsk iej
a zie w1ązku powodo . , wa , ze Rze- a prezyde nta, system federaln y).
sza zdomin owana była przez Prus i moo-0 '_ wych Stanów Zjednoc zonych (pozycj
politykę, która był 1c01•zystna dlay Prus Warto ła piowad zic wyłącznie taką ludu, wprowadziła
a t I. Stanęła wyraźnie na gruncie zasady suwerenności
każdą propozycję zmiany ko .. . a cze wspomnieć, że szeroki katalog praw obywatelskich, w tym także praw socjalnych i eko-
w Radzie Związku. Prusy pos~~da\~c.1;7 n~~i!~~c zabloko ~ać 14 głosów nomicznych, odwoływała się często do element ów demokr acji bezpo-
samodz ielnie sprzeciwić się każde· rewiz·i J w Ra~_z1e, mogły więc średniej (referen dum ludowe) . Dzięki temu stanowi ła przykła d jednej

sny historyl-'-, He·im.·rc I1 von Trertsch . J J konSrytucJ1. Znany ówcze- atyczny ch konstytu cji okresu międzyw ojennego.
. ke p d . . z najbardziej demokr
w federacj i, nazwał Rzeszę cesarstw , ok_ sumowu Jąc pozycJę Prus
481. Republ ika Weima rska była federacją (mimo licznyc h gło­ Republiki
Federalny charakter
". ' em prus ' 1111 narodu niemieckie ero"
W II R . · · , . •
0
. zeszy me rozwmęła się inst t UCJcl ·, d
o powiedzialnosc1 poli- sów w Zgromadzeniu postulujących unitarny charakter pai1stwa z
nada- Weimarskiej
tyczneJ kanclerza czy n1i· ms . t., K y skład
10w. anclerz po zos tawa odpowiedzialny ł . .
dawnym krajom związk owym autonom ii). W jej
. , niem jedynie
wyłącznie przed cesarze m min.1s t.1 owie ka
zas _ przed , nc 1erzem. Prowa- a, Hambu rg i Brema)
, weszło 21 krajów, w tym 3 wolne miasta (Lubek
d z1.ł o to w praktyce do utrzy . . m
mama się rządów osobistych cesarza. oraz tak małe organiz my jak Lippe czy Anhalt (co było dowode
478 W mimo XIX-wi ecznej mediaty zacji, śladów
Tendencj e unitarne:
yraźne były też tendenc je un 1·r • S przyJała • . utrzymy wania się ciągle,
kodyfikac je •
, ~me. Im w jakimś
ogólnonie mieckie sensie szczeo-ólna pozycJ·a p-1us w panstw1 e ale takż · rozdrob nienia jeszcze z czasów I Rzeszy ).
°
1constytucję zasada suprem acji .
L
. , ' e przyJęta przez
482. Na czele państwa stał prezyde nt, wybiera ny na okres 7 lat prezyden t
Głowa pa1istwa:

jowym. Różnice między po:;cz~1~~~'l z~1ą~l~ ow~go _nad prawem kra-

należało: mianow a-
rały się ponadto w wvnikt1 t g . ymi k1 aJam1 związk owymi zacie- w powsze chnych wybora ch. Do jego kompet encji
Rze-
, .1 s opmowecro
.
rozsze - · 1cornpetencji
izanrn pie i odwoływanie kancler za, ministr ów oraz innych urzędników
organo w central nych oraz ob eJmow o_
SZ" 1.,szego zakresu zawiera nie umów między­
i Rzeszy D .
ama coraz
. . ✓ e szy, zwierzc hnictwo nad siłami zbrojny mi,
spraw ustawam • . nie
d zone ogólnon iemieck ie kod fi .
· uze znaczem e miały I.owmez ,
przeprowa- narodow ych i repreze ntowan ie pa6stw a na zewnątrz. Prezyde nt
weta zawiesz ającego , mógł natomia st poddać
( 1900), handlow eo-o (1897) y I. cacJe prawa karnego (1871), cywilnego dysponował prawem
o1az postępowania cy ·1 nego I. Irnrnego także w określonych
o każdą ustawę pod referen dum ludowe . Mógł
(187 7), dzięki którym udało s1·ę 1·1 .d '. ' w1
z 1cw1 owac trwaJ· ::ie d •
' er Y o w1e 1u stuleci w konstytucji przypad kach rozwiązać Sejm Rzeszy. Prezyde nt wyda-
partyku laryzm prawny . ygnaty kancler za lub
wał rozporządzenia, które wymagały kontras
ólne uprawn ienia przysługiwały pre-
odpowi edniego ministra. Szczeg
226 227
 cjo1 1ali zmu iej w XIX i XX wiek u
IV. Pc111stwo w dob ;e kons tytu For my pwistwowości niem ieck
dym isji,
zyd ento wi w razi e ,,powaz.neo- 0 naru . lam entu mus ieli podać się do
,
licz neg o i porz ądl< ,. s~em~, 1ub zagrożenia bez pie utra ty zau fan ia większości par
z pra wa rozwiązania par lam entu i roz-
chy ba że pre zyd ent skorzystał
cze nstw a pub . W takieiJ sytuac1·1· :
, . u w panstw1e" pre ..:y. edz ialn i
zyd ent miał pra wo wyd a\\ Członkowie rządu byli
takż e odp owi
•
ac roz por d ·,
wy. Na ;~. ze~1<.1 "".kraczając
e pisał now e wyb ory .
1
,.
w mat erie Rze -
us~awow~ I zmieniające usta
•
staw iał ich Sej m
w stan oskarżenia
owi edz i a ws~~ Se! mu ~ze szyd N· . .
prez yde nt praw nie. W taki m prz ypa dku
mogJ byc pociągnięty do odp bunał Pa11stw owy Rze szy .
lnos c1 piaw ne1 prze szy, sądził zaś Najwyższy Try
szy m Trybunałem p ans , dJWyz-
two wym R nsty tucj a wei mar sl. owej na szc zeb lu fede
raln yrn funk- Organizasądo cja

o_puszczała także możliwoś, egz e <wowania poli tycz nej od 486. W zak resi e władzy sąd
d I zes zy. !'-o władzy wej
_<d jnym , Naj wyż ­
c pow1e- szy , będący sądem ape lacy
dzrnlności .pre zyd enta,. · W p1.zyp adk u utr t . . . Sej mu, prze cjonowały trzy sądy : Sąd Rze
w spra wac h
. . I . a y Zdufania
ofo_ szy jak o sąd rozstrzygający
sowane1 większością dwó ch trze c1c ,, iozstrzygnięcie spra wy odwoJao . szy Trybunał Paó stw owy Rze szy ch urzędników
pre zyd enta ze stanowisl<a p1z . 1 ,. n1a odpowiedzialności kon
styt ucy jnej pre zyd enta i wyż
e <azywano ogo„ł owi. oby wat eli w dro dze szy . Poz a tym cała jury sdy kcja poz o-
• c-
1ei eren dum . oraz Sąd Adm inis trac yjn y Rze był o pra wo bad ania prz ez
ym. Nowośc ią
staw ion a była sądom kra jow nie sądów adm i-
Władza 41-83. Władzę LISt a woda wczą koristytuc. a . . . .
z konstytucją ora z wpr owa dze
' .
. usta woda wcza : Rze sz I w pew nym zak resi e R d . R
J . powierzała Sejm owi sądy zgodności usta w obyw:H.el-
spra wac h o nar usz enie pra w
a zie zesz y. SeJ m pochodził nist racy jnyc h, działających w
SeJm i Rada Rzes zy
j zd
emo -
krat ycz nyc h wyb oró w , pow sze chn ych . , h taJ· - jną,
. W} 'b. ' iow nyc h, bez poś red nic
, ,. skic h prze z władzę administracy
nycl, I pro por cjon alny cl1 · 1era no go 1<res czte rech lat. Pra wa spra wy należące do wyłączne
j kom - Podział kompetencji
b
wy orc ze prz yzn ano takż e kob iet na o
iżono d 0 487. Kon styt ucja wymieniała między Rzeszę
czn e, i kraje związkowe
b ł om, a cen zus wie ku obn petencji federacji. Należa ły do nich prz ykł adowo spra wy zag rani
dwu dzie stu lat. Rad a Rze s zy Y a wyr aze m f d J · stru ktur y par1- budżetu federacji.
stw a W JeJ · · . e era neJ sił zbro jnyc h, syst emu
mon etar neg o, ceł, poc zty oraz
: skład wch odz ili del rządy kra jow e prze d- e1ie , w któr ych Rze sza mogła
kra1 ·ó ego w?m prz ez
Oddzielną grupę spra
w stanowiły mat
staw1~ieJe pos zcz egó lny ch zwi ązkowych w 1·1_cz.b.Ie Proporcjo- skorzystała, upr awn ieni
e to
nalne1 d ~ 1·lCZ bY mie szk allc ów, z t ITI . .
w jeśli z tego pra wa nie
ł mieć wydawać usta wy, lecz
y ' ze_Jeden kra_, me móg zakresie praw a karn ego i cy-
związkowe (m.in. w
w1ęce1 n1z 40% mie jsc (ch od z1.ł o tu o ogr amc zen ie roli Pru s).
• J_
przechodziło na kraje zeń i zgro mad ze11 ,
yczącego stowarzys
48 .
ro . wilnego, usta wod aws twa dot W pozo stał ych spra wac h
Proces
ustawodawczy· .
4. Poz ycja obu org anó w w p ces1e usta wod awc zym nie była związków zaw odo wyc
h, dró g, przemysłu).
wod '- ć. Kon styt ucja usta na-
ały pełną samodzielnoś
elem enty demokracji Jed nak owa . Inic·
jaty wa usta ·
bezpośredniej · · awc za przy ł ug_1
sz s wała Sejm owi i rządowi, kraje związkowe zac how
jow ym i dlat ego
~11e 11:1ała jej nato st Rad a Rze
iwało wa fede raln ego nad pra wem kra
jąceo-o : Rad zie Rze szy przysług Sej m
mia
wiała jedn ak pry mat pra
Jedyrne pra wo wet a zawiesza sprz ecz ne z usta wod aws twe m Rzeszy.
Se- ~, ?be e ucl~';alonyc h prze z ustawy kraj owe nie mogły być wła sne kon styt ucje ,
usta,:', przy czy m wet o takie -~ mogł uch yhc większośc1·ą d woc e posiadały
, I
1 Pos zcz egó lne kra je zwi.ązkow ustanawiały
trzecich głosów · W tal . . wy pa11 stwa ,
c
p. d zyd enta jak o gło
ent ogłaszał ustawę ·
" <IeJ sytu aCJ 1 W p1· któr e wprowadzały urząd pre
aga1 1e•.i . l , . iezy zy- owe par lam enty (z wyjątkiem
pad ku braku wym d i tworzyły jedn oizb
:.i w1ę <szosc1 pr
rend ume z[o ent alb? re~ygnowa
ł z usta- rządy par lam enta rne
:Y,_ ~lbo po?dawał ją pod refe , Już Pru s), wyb iera ne w dem okr atyc
zny ch wyb orac h.
rez ' było Jak wsp omn iano
yzeJ, oso bist ym upr awn ieni em
prze z ~re zyd enta było nato mia
! ;2 ~de ta. Zarządzen ie refe rend um
488. W prak tyce kon styt ucy jnej
ć Trzy okre sy
Rep ubl iki We ima rski ej wskaza w dziejach Republiki
st
::;:
wystąpił~ co najmniej jed na trzecia p . w, lub Jed na dwu dzie sta ogółu
<Owe,_ gdy z taki m żąd aniem
można trzy okr esy .
Lat a 191 9-1 923 to okr es koa
owa ły wię ksz
licj i wię
ością parlamentarną,
ksz ośc io­
co
Weim arsk iej

obywateli upr awn iony ch do gło

dys pon
we). Wsz ystk ie wycl1. Tworzące je part ie do fun kcji med ia-
sow ama (tzw._ weto ludo pre zyd enta sprowadzała się
te regu lacj e oznaczały , że do syst emu ustroJ R powodowało, że rola kry zys u, gdyż
, owe'?o zes zy włączono owały jed nak sym pto my
wd .
uzy m stop niu inst ytuc je dem okr ac11 ezposredrnej.
.. b cyjn ych . Już wte dy występ prze si-
lne, co prowadziło do częstych
Władza 485 koa licj e okazywały się nies tabi
a naie · ł d wał się fun k-
. • Władza wyk ona wcz
. . , (19 23- 193 0) charakteryzo
wyko nawc za: . : a I o_ mm 1strow, któr zy two rzyl i lell rządowych. Dru gi okr es rzą du Stre se-
szcz egól na pozy cja i~ą~
działający pod kie row nic twe m~
, Do ~yłącznych upr aw- cjon owa niem gab inet ów mni
ejszościowych. Po upa
dku
za należało usta lani e nc e1za licj i wię ksz ośc iow ych
kanc lerza n1en kan cl~r tecz ny roz pad koa
e, każ~ytycznyc ~1 poli tyki Rze szy , któr e man na (19 23) nastąpił osta tworzone·
pot em _reahzowaii min istr owi e. Zastępował . Odt ąd (po za kilk oma wyjątkami) kol ejno
ypa dku : w s~o ~m zak resi w parl ame ncie ych i był y tylk o
01: ~akze pre zyd enta w przwy] uniemożli- większości dep uto wan
~stąp1e111a prz esz kód gab inet y nie miały pop arci a prez yde nta,
WiaJących głowie pa11stwa" Zwiększało to zna cze
nie
<on ywa rne urzędL K anc 1erz i min istro wie tole row ane prz ez parl ame nt. ista
p ono siT1 0 d powiedzialność 1· L den bur g, mon arch
po Hyczną prz ed Sej mem · W pizy pad ku
.
zwłaszcza, gdy urząd
ten objął marszałek Hin

228 229
 IV. Pmfat1vo 1v dobie konstytuc jonalizmu . . XIX i XX wieku
, stwowości niemieckze,11v . ala
.
rządów
Formy pan .
i zwolenn ik silnych jednostk i. W trzecim okresie (1930-1 933) tracyJnymi, a c.·, l
11, okręgami· adm1·nis
kraje związkowe stały się ty ,od orządkowana stmkturo m t':ryton_•:
. c
mamy do czynieni a z gabineta mi prezyden ckimi. Prezyde nt powo/y.
wal kolejne gabinety składające się
z jego zaufanyc h ludzi bez udziału dministracja pa11stwa została po ? . o Radę Rzeszy. WczesmeJ, JUZ
Rządy działały troszcząc się
te nie o poparcie w parla- a NSDAP . W lutymw 1934 r. zmes1.on l borów Sejm Rzeszy zo-
nieuti10ści,
parlamen tu. ,
mencie, który teoretyc znie mógł uchwalić im wotum ale nym
W .
listopadzie 1933 I.,
. wyniku koleJnyc i wy .
. edstawic iell NSDAP .

musiał się liczyć rozwiązaniem przez prezyden ta i rozpisa-

stał całkow1c1e . . przez p1z Pełna władza H'tl a·

cały ciężar rządów przeniósł

c
wtedy z opanowa ny H. l . W oficJ· alnej dok- • er .

niem nowych wyborów . W ten sposób 491. Pełną władzę w panstw'.e ~1zasadn
zyskał zasadą
wykorzystywał
, . lt er. wodzost ":? zasada wodzostwa

się
iano
nadzwyc zajne
na prezyden ta, który dodatko wo
uprawni enia ustawod awcze, wynikające z konstytu cji i wydawał wła­
. . J·eo-o nadzwyczajną pozycJę mej
try me o. . . rowadza no z
bowilłzu
. . rawo wydawa nia decyZJl,
jącą.
p . dstawały
sne rozporządzenia zastępujące ustawy. (Fiihrerp rmzzp) I wyp l . Decyzje wo za
powszec 1me O z ' ti zastępowa ł Y us tawy ·
które mają moc
kierowauą
. . _..
489. Po wygraniu w 1932 r. wyborów przez
urząd
przez Hitle-
się więc najwyższym pra;'em Rze: y ośrednictwem trzech kancel•_1 11
partię
Upadek RepubHkl
NSDAP , 31 stycznia 1933 r. Hindenb urg powierzy ! Hitler kierował panstwe m z p. Były to Kancela na Partu
uchwalił
Welm"skle j ra
kanclerza Adolfow i Hitlerowi. Nowo wybrany parlamen t 24 odpowiadających jego trzem ~ulnak~ ~:a partii), fKancela ria ~zeszyd
marca 1933 r. ustawę pełnomo cnictwa ch dla rządu. Przyznaw ała ona wym aJące
•k · ze stanow1s c, lna ( un k CJe· przeyte c o
odbiegały
o 1 ia Prezydia
jeśli
(funkcje
rządowi prawo wydawa nia ustaw, uawet ich przepisy od (
funkcje kanclers kie) oraz Kance ar mny aparat przymus u, oparty na
norm konstytucji. Wcześniej, w drodze rozporządzenia prezydenta z 28
h
.. sądach nadzwyc zajnyc .
) Stworzo no ogro .
urzędu prezy enta . ,
d d
lutego 1933 r., zawiesz ono niektóre konstytu cyjne prawa i wolności rozbudo wanej policji pa~stw_ow;!:1a wszystkich urzędników do tlał •;
obywatelskie. Na podstaw ie ustawy o pełnomocnictwachdla rządu Ustawa z 1937 r. zo ~wiąz . ·e a11stwu). Zasada ta obJę a ta cz
Hitler uzyska! niemal dyktatorską władzę przystąpi!
i do przebudo wy-
ma przys1ę 1
. . 0
o· na wierność H1tlerow1
. -zędmko
(am ~ , w pans , twowych. Oznaczał . o
państwa. faktyczn y koniec Republik i We- 1
s dziów których traktowa~o Ja ~o u~ . s dziowskiej. Nie funkCJon owa y
obowiązywała.
wania ustroju Oznacza /o to 1
imarskiej, choć
formalnie jej konstytucja nadal t~ w pr;ktyce uchylenie_ mezaw1 slo:~ ionstytu cyjne obywatel i. Zasada
również w praktyce pohtycznej pra a re ulą całkowitego podporządk~
suwerenn ości lludu została zastąp~on ~rowadzi ło. to do reglamentacJI
.
7. Okres Trzecie j Rzeszy ( 1933-1 945) . .
warna Jednost Cl to
. talitamemu panstwu.
. . ci w życie Jednostla .
. .
. ·d łęboko mgemJąceJ
. ' ·t zaprzecz enie europeJ-
został całkowicie
prawnej bar wg
ciągu
jako
tanow1ł całicowi e d l on Ustrój Ili Rzeszy
Już
zmienio- 492. Ustrój III Rzesz~ s' Wsz stkie podstaw owe zasa y c - zaprzeczenego.
Rolę
490. W lat 1933-19 34 ustrój pa,istwa ie dorobku
y ł mane. Równow aga władz, europejski
systemu
ny. Sejmu Rzeszy ogranicz ono do funkcji czysto fasadowych. k go dorobku konstytu cyJnego .
komuniści,
111 Rzeszy

w marcu 1933 r. z życia

politycz nego zostali wyeliminowani s ie . I w m Rzeszy z a
stytucjo nahzmu zosta1y1,· h traktowa nie ustawy Jako. normy
.
ł tworzo- konstytucj onalizmu
dyk-
posłowie ł zastąpione pe ną
pozbawi eni mandató w w parlamen cie. Potem zdelegali-
zowano partię socjaldemokratyczną, a w dalszej kolejności zmuszon o
a ich
ciał
raw obywate s '-1c ' .
przedsta wiciels~ ~c::~~~ :waniem jednostk i pań­
wcześniej
:::r:i::, ialem
samorozwiązania popar- taturą wodza całko.w1tydm P_ l ~ źródła prawa. Dokonało się to
partie prawicow o-centro we (które
rządowa
partii,
została
do
ły działania Hitlera). W lipcu 1933 r. wydana ustawa . •
stwu I partu oraz l • · deą woli wo. zakonstytuJa c .
cyJnych, a1e za przyzwo . le-
.
zabraniająca, groźbą
.
sankcji karnych, tworzeni a partii politycznych. . h a potem w pleb1scyc 1e.
jedyną legalną partią polityczną pozostała
pod . wda z naruszem em nmm
demokracJ1, tę 1c Ol
m w wyboracstronę .. t'·ej
.e drugą
,
niem społecznym wyrazon y l
NSDAP , co co pia .
W ten sposób
stworzyło podstawę rządów tyjnych. 31 lipca rząd
1934 r. , . . ID Rzeszy
filozofow ie starożytneJ. I ecJl.
pocazuJ . G· ..
śmierci
do rnonopm
iu urzędu
. ,
połączen
cz~m.e
ustawę
Doswrnd
tak obawiah się mektorz y
ta i kanclerz a. Po
zniósł odrębność urzędu
wydal o prezyden
urga (l sierpnia 1934 r.) Hitler prezy-
przyjął tytuł
Hindenb
„wodza i kanclerz a Rzeszy" (Fiihrer und
została następnie
denta i światowej
w plebi- .
8. Nienicy po Il wojnie
Reichskanzler). Decyzja Hitlera zatwierd zona
sierpnia 1934 r.: przy frekwenc ji prze-
glosujących poparło działania
scycie, który przeprow adzono 19
kraczającej 95%, blisko 90% Hitlera. • eJ· 8 maja 1945 r.,
493. W wyniku bezwarn nkow J . p. eć Na konferencji w Poczdarm e
e· ka itulacji, podp1san . Podział Niemiec .

stała się państwem pań­

unitarnym. Federaln a struktura
na strefy okupacy1ne .

ka .przestała 1~t~1 okupacyjne. Celem okupaCJI me

stwa została zlikwido wana ustawą z 30 stycznia 1934 r. Odtąd dawne
ID Rzesza Bizonia, Trizonia
III Rzesza Niemie~
. ł N1em1ec na 4 stre y
ustalono pod zrn

230
231
 IV. P011stwo w dobie konstytucjon.aliz.mu Formy pa11st1vowości niemieckiej w XIX i XX wieku

było całkowite likwidowanie pa11stwa niemieckiego. Chodziło o prze-
prowadzenie demilitaryzacji i denazyfikacji (czyli zlikwidowania
narodowego socjalizmu) tak, by stworzyć podstawy przyszłych demo-
kratycznych Niemiec. Konieczna była zatem likwidacja wszystkich
struktur IlI Rzeszy, reorganizacja sądów, wymiana urzędników. W stre-
fach okupacyjnych Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Francji
dokonano tego do ko1ka roku 1946.
, Ju~ w styczniu 19~7 r. USA i Wielka Brytania postanowiły połą-.'.
czyc obie strefy dla celow gospodarczych (tzw. Bizonia), na początkLt/
1949 r. dołączyła do nich strefa francuska. W tak powstałej Trizonii',
zaczęto tworzyć wspólne organy pai'1stwowe dla trzech stref.
Powstanie Republiki
Federalnej Niemiec
. 494. W~ wrz~śni_u 1~49 r. zebrało się, pod kontrolą władz okupa
cyjnych~ ogolno111em1e~k1e zgromadzenie narodowe (konstytuanta):
W konstytucji RFN zapisano szeroki katalog praw obywatelskich,
nadając im charakter praw naturalnych. Zasada socjalnego państwa
prawnego, stanowiąca jedną z naczelnych zasad państwa, nałożyła na
organy państwa obowiązek budowania państwa sprawiedliwości spo-
łecznej poprzez rozbudowany system opieki społecznej. Organy pm'l-
stwa działać mają zgodnie z zasadami praworządności, przy czym zasa-
dzie tej nadaje się znaczenie przede wszystkim matelialnoprnwne, co
oznacza, że tworzenie i wykonywanie prawa odpowiadać powinno kata-
logowi wm1ości przyjętemu przez konstytucję. Uwzględnienie przez
konstytucję RFN w takim stopniu treści prawno-naturalnych było po-
dyktowane chęcią zabezpieczenia się przed wynaturzeniami, do jakich
prowadzić może czysto formalne stosowanie przepisów prawa.
497. NRD stała się natomiast państwem partyjnym, zbudowa- NRD jako

Uchwahło ono. 24 maja 1949 r: ustawę zasadniczą, która stała sję

państwo partyjne
nym ściśle wedle modelu radzieckiego. Powołane organy pai'lstwo-
podsta~~ ustrojową utworzonej z zachodnich stref okupacyjnych \, we (Izba Ludowa, Rada Ministrów, Rada Pa11stwa) miały charakter
Repubhk1 Federalnej Niemiec. Państwa zachodnie uchyliły statut czysto fasadowy, faktycznie bowiem władzę sprawo wała SED (par-
oku~acyjne swych stref, zachowując jednak nadzór nad polityką za tia komunistyczna) i jej główny organ, Biuro Polityczne. Wielką
gramczną oraz handlem zagranicznym nowego państwa. Miały tak.· rolę w funkcjonowaniu państwa odgrywał także aparat bezpieczeń­
czuwać l'.~d właściwym wprowadzaniem w życie demokratyczrr ~twa (STASI). Pai'lstwo partyjne miało monopol na decyzje poli-
konstytucji. W tym celu powołano Wysoką Komisje Aliancką. Peł czne, ekonomiczne, władało niepodzielnie środkami masowego
suwerenność została przyznana RFN w roku 1955. zekazu, poddawało społeczeństwo stałej indoktrynacji. NRD była
1ęc państwem totalitarnym.
Powstanie Niemieckiej
Republiki
. 495. Wszystkie te procesy nie objęły radzieckiej strefy okupaci
Demokratycznej nej. Tam, zwołany w 1947 r., Niemiecki Kongres Ludowy zos, t\ 498. Po upadku systemu komunistycznego w 1989 r. powstały Zjednoczenie
Niemiec
szybko zdominowany przez pai1ię komunistyczną i pod jej dyktan funki do zjednoczenia obu państw niemieckich. Dokonało się to
przeprowadził wybory do nowego Kongresu, który uchwalił w mJ ,1.ździernika 1990 r.
1949 r. konstytucję. Weszła ona w życie 7 października 1949 r., sta'
się podstawą prawnej odrębności Niemieckiej Republiki Demo
tycznej. W ten sposób powstały dwa państwa niemieckie.
Podstawy 4%. Ustrój RFN oparty został na zasadzie federalizmu, suwe,
ustroju RFN
ności ludu i podziału władz. Wprowadzał model tzw. socjalnege>
stwa prawnego. W skład federacji weszło 10 krajów. Organamip
stawicielskimi były Parlament Federalny (Bundestag) oraz '
Związku (Bundesrat). Bundestag wybierany był na 4 lata w deJ.119
tycznych wyborach. Miał uprawnienia ustawodawcze w spn1
zastrzeżonych do kompetencji organów wspólnych federacji (spi
zagraniczne, handel zagraniczny, sprawy wojskowe, polityka g
darcza, socjalna i finansowa). W Radzie Związkowej zasiedli
stawiciele rządów krajów związkowych. Rada otrzymała upraWJ
ustawodawcze. Konstytucja 1949 r. wprowadziła system kanclęi
rządów parlamentarnych, zapewniający państwu stabilizację p'
ną. Uprawnienia prezydenta, wybieranego na 5 lat przez sp
Zgromadzenie Federalne, były czysto reprezentacyjne.

232 233
 Państwo prus kie w XIX -XX wieku.

1. UHJ[tgi wstępne

sie zjedn ocze nia ziem nie- Koniec zność

499. Rola , jaką odegrały Prusy w proce moca rstw reform y pa1'lstwa
d europ ejski ch
miec kich oraz miejs ce, jakie zajmowały wśró
każą przyj rzeć się bliżej ich insty tucjo m ustro jowy m. Jest to
XIX w.,
óre rozwi ązani a przyj mow,ane w Prusa ch
ważne także dlate go, że niekt
Półn ocno -Nie miec kieg o, a następnie
były potem , w dobi e Związku
związkowych.
II Rzes zy, wdrażane w pozostałych kraja ch
pono szon e przez Prusy w wojn ach napoleońskich po-
Porażki
a w 1806 r. (bitw y pod Jeną i Auer -
czątku XIX w., a zwłaszcza klęsk
cia refor m, które pozwoliłyby
stadt), zmusiły władze prusk ie do podję
twa odzy skać dawn ą pozycję i po-
popr zez uspra wnie nie agen d pa11s
konać Napo leona .
rchią absolutną. Obej -
Prusy początku XIX w. były nada l mona
adcze­
różną przeszłość, różne doświ
mowały teryto ria mające za sobą
w., przep rowa dzan e w duch u
nia i różne insty tucje . Refo rmy XVID Pa11s two
tały już być wysta rczaj ące.
oświeconego racjo naliz mu, przes
du centr alneg o, ujedn olice nia
admi ni-
wymagało przeb udow ania zarzą
a.
stracji lokal nej, uporządkowania sądownictw

2. Refo rmy Stein a-He rden berg a

Reforma zarządu
500. Refo rmy te zapoczątkowali u zaran ia XIX w. dwaj prusc y mini- centra lnego
strowie: kons erwa tywn y H. F. Karl vom und zum Stein oraz jego na-
stępca książę Karl Augu st von
Hard enbe rg. "Dotyczyły one wielu
ięczają Prusy to, że unik-
dzied zin życia i ich przep rowa dzen iu zawdz
y skute cznie włączyć się w działania
nęły katas trofy finan sowe j i mogł
antynapoleo11skich koali cji.
likwi dacji dawn ych ko-
Refo rma zarządu centr alneg o polegała na
wadz eniu w ich miejs ce
legialnych organ ów minis terial nych i wpro
m. Było ich początkowo
mini strów odpo wied zialn ych prze d króle

235
 IV. Pw1st11•0 w dobie ko11stytuc:jo11a/iz111u .
Pa11s1wo prusk Le \I 1 XIX-X X wieku

pięciu i wzorem francuskim, stali oni nay, czele resortów spraw zagra - i wszy scy
. wą
. . arn~t.ę r~rnęo
skarbu i sprawiedliwości.
(w której służyl
11k1:
niczn ych, spraw wewnętrznych, wojn
skład1 wehr (do której zali-
siły zbroj ne na trzy _: Land
l 7 r. powołano przy królu
. enie
Z czase m ich liczba wzrosfo do ośmiu. W
?O 25 lat) ieze10wlat) oraz posp o 1·,te_ rnsz .... -:
18 mężczyżni w_ w1e. l_rn - - ieku ,25-4
ciała
Radę Prywatną, która miała charaie liczba sprawdczeg
dora o. W rezultacie cza li się męzc dl zyzm
w w_ O 60 I· t) Now a orgam zacJa rn mu t ~eJ
a · militarnego Prus ·' ~ ł atw1ła
wianych osobi-
kter
tych zmia n zmniejszyła się istotn załat La11dsturm ( a oso
'b w . wiek u 4 -
nocn ienia
przyc zyrnła .sięwoje
d? nne. . też przed miot em nasla d9w-
wz1 Sta. ł·a się
ście przez króla w drodze nakazów gabinetowych, co
niło zarząd pa11stwa.
znacz nie uspraw- zaple
ich
cza
, ,!,. • ejsz
poL,m • e sukc esy
społeczna
•

ł znoszący Reform a
501. Refo rma zarządu teryt olialn ego, przep
Reform a zarządu d kt z 1807 r.
rowa dzon a w 1815 r., nictw a przez inne kraje.1 ,
· 1· ·1 także mies zczan stwu
apoczątkowa e Y
czną
terytor ialneg o
zerw anie z dawn ym podziałem admi nistra 505. Reformę ,spo1e
na-
oznaczała cyjny m. Zlikwi- z, . a
. l l ·e dał
w1
powołano
t ten urnoz 1
na ich mi~jsce 10 prowincji Podda óstw o chłopow. Edyk praw o wyko nywa ma z -
dowa no kamery wojny i domen i
a wzrosła do czter nastu . · I ·eh
sG ,
zas sz•. aclct
k. (I
<-
andel przem ysł). •
Z111es
•
1e111
·ew
-
z nadp rezyd entem na czele . Potem ich liczb bywa nie dóbr ztem 1 11ieszczans ie 1" wolno ' ści przem ys ł owej·. Na.
dzieliły się wodó w uważanyc 1 za I ło wpro wad zem·e
cji
Prowincje na obwo dy regencyjne z prezydentami regen la
d kt z 1811 r., zwan y edyk tem regu ':
na czele , zaś obwo dy regen cyjne - na powi
na czele który ch stali
i przez chłopów. Z jedne j
aty, 1810 r. cech ów ozna cza
Najniższąjednostką podziału by/a gmina, której przew odzi/ tym jedna k nie poprz estan o. Eby nia ziem
ił zasad chłop ów' z drugiej zaś do
była
aci.
cyjny m, wprowadz
landr y na ywa .
zorga nizow ana na zasad zie centrali- na . i _, ) co
wójt. Administracja lokalna d . ·1 on do uwłaszczer
ł
. Uuni(IOW '
kratycznego. Hardenberg , · 1e · li ziem skich
.
chciał wprowadzić szerszą skalę się samorządowe. Zapocząt­
styczn~j i nabiera/a stopn iowo chara ktem biuro stron.y dopr.owa .zt. 1 , przez w asc1c
pow,ększema maJąl<ow . rozw oju kapit ahzm u. .. ..
na organy
zapoczątkowało tzw. pruską d1ogJ1 Prus okre ło zyskując stoprno- sem malej stab1 hzacJ 1.
jednak tylko do stworzenia
samorządowymi
iczy/a
kowana przez niego reforma ogran
Lata 1815 -184 0 stały się . ; . krzep
w 1808 r.samorządu mi~jskiego. Orga nami
liczą ce
w.mi a- eh
ze ważne zmia ny ustro -
stacl, miały być wybierane kie do 100 osób . Orga- Paós two ' po przep rowa dzon ych ie _orl~~ Dals
rady miejs li tyce europ ejs (tej. (.
· Wiośnie Ludó w.
nem wyko nawc zym samorządu stały się
magistraty z wynagradzanymi wo na znacz emu w po . .
Samorząd miejski został
podda- jowe dokonały się w Prusa ch dop1e1 o p 0
burmistrzami i syndykami miejskimi.
ny ścisłej kontroli pa1istwowej. Dals zy
rozw ój samo rząd u lokal nego,

połączony z pewną decentralizacją zarzą du państ wa, nastą pi! dopie ro

ua p rL{')/W (185 0-19 18)
w drugi ej połowie XIX wieku. 3. Konstytucyjn.a mon arcI. L

Reform a skarbo wa
polegała
na wpro wadz eniu jedn olite go
apara tu ściągania należnych
502. Reforma skarbowa A. Kons tytuc ja z 1850 r.
systemu poda tkow ego i ujedn olice niu
jowanie podatkowe szlachty, ły króla . państwu
do Nadan ie konsty tucji
podatków. Znie siono przy okazji uprzywile u do' w) zmusi any pruski emu
lu, rzemiosła i przemysłu.
. s nd. Lierwo prusk iego
· 1848 r . (Wio otow ywc
wpro wadz ono wolność upraw iania hand
.. . tny proje kt, przyg

Doty chcz asow a polityka reglamentacji

ze strony pa1istwa została
za-
506. Wyd arzem a
nada nia paós twu konstytu~jl. J~J p we nawi
ązywał do liberalnej kon-
stąpiona zasadą wolności wykonywa wiąza ło się z likwi da- . ez prusk ie. . zgrom adze me nm od~ , . z Fryd eryka .
Wilh
.
elma
rała istotne zmia ny idące ~
nia zawo du, co 30 . Oktr ojow ana prze
stytucji belg1JskteJ z 18d . \84 8 r. zawie
p1z . .
cją wielu typow o feuda lnych ogranicze11.
·'1 nada l j·ednak zachowywała dosc
sądowa oznaczała IV konstytuCJa z 5 grn ma .. 1O O a,
Reform a sądowa
oddz ielen ie, wzor em franc u- l<ro'1 , w poro-
się Ji · i w kraju •
pozyC
Prowadziło
503. Refo rma kieru nku wzm ocme · 1
1 ia . ytuac.1
c.

skim, sądownictwa od admi nistra cji. to do umacniania

post ępow y k te1.. Po opan owar s
nu nicze j rewiz
.. . glo-
ji konstytucji 1 o
zasad y niezawisłości sędziow;,kiej. Utwo
chara zasad .
rzono jedno lity, kilku insta n- zumieniu z parla ment em, d~lrn nał .
sądów, ograniczały
ich pows zech ny charakter
jedna k . . 1 t 31 stycz rna 1850 t.
swym pods tawo wym
cyjny syste m
zach owan e jeszc ze do poło wy stule cia sądy patry moni alne na wsi. sil JeJ nowy te <s - . I
xvm. Wprowadzała jako nawiązanie
Konst ytucja 1850 r.
507. Kons tytuc ja 1850 r. n~W l~Z{ ::w\:
Reform a wojsko wa
polegała przed e wszy stkim na znies ie-
obciążeniu naty aktów króle wski ch przez
do Karty
504. Refo rma wojs kowa
dę
S yJn~J
chem acie do Karty Konstytulc rnntt asyg " · , Konstytucyjnej
ie ofice rskie oraz na b ·d o szero ki zakre s upraw men.
niu mon opolu szlac hty na stopn
służb y
' 1814r .

w równ ym stopniu całej ludno ści obow iązk iem wojsk owej . dwui zbow y parla ment , zasa
·n1·strów wyposażała mona
l rchę w m z . l<to 1·est suwe rene m
miała
. .
spraw uje rządy z łaski
d ala ·edno znac zme, .
Zasadnicze znac zenie tutaj nowa organizacj a armii , wpra wa'
dzieliła
m '
ja
Kons,tytuc· w pream
.
me prze s~ z dl j. ·1 10 że król
Usta wa z 1814 r. c bule po <1es 01 ' .
dzona w [814 r. przez gen. Scharnhorsta. w panstw1e.

236 237
 !\/. Pa11st1vo w dobie konstytuc jonali::.m u Pc111stwo pruskie w XIX-XX wiek.u

bożej, ale jednocześnie zaznaczo no, że tekst konstytu cji uzgodni ony za naruszen ie prawa, sądził ich zaś w takim przypadk u Sąd Najwyższy
został z dwiema izbami parlamen tu. Interpret acja konstytu cji poszła w pełnym składzie. . . . .
w kierunku stosowa nia zasady monarch icznej, oznaczającej sprawo- Konstytu cja z 1850 r. obowiązywała w praktycz me mez1rnemo-
wanie osobisty ch rządów przez monarchę. nym kształcie do 1918 r., tj. do upadku II Rzeszy.
Warto wspomnieć, że pierwszą część konstytu cji stanowiły prze-
pisy wprowadzające katalog praw obywate lskich. Gwaran towano B. Reform a adminis tracji terytoria lnej i wprowa dzenie
w nich równość wobec prawa oraz podstaw owe prawa wolnościowe samorządu
jednostk i, a także prawo do zrzeszan ia się i zgromadze11.
508. Na czele pa11stwa stał król, sprawujący rządy osobiste. Mia- lokalneg o, lansowa na przez Hardenb erga,. do-
Rządy Rozwinięcie
512. Idea samorządu samorządu
osobiste króla
nował i odwoływał ministró w, którzy byli przed nim odpowie dzialni. czekała się realizacj i na początku XI~ V:. ale ty_1ko na szczeblu
mu~s~ terytorialn ego ja!<o

Powoływał także innych urzędników pa11stwowych, sprawował Do pomysłu tego powróco no w dn~g1eJ połoww ~IX w., P?~oł~ 1H uzupełnienie

zwierzch nictwo nad siłami zbrojnym i, prowadził politykę zagraniczną

administra cji
się na przykład samorzą du angielsk iego. Ostatecz me_ w_ wymku lolku par'lstwowej

pa11stwa, miał prawo wypowi adania wojny i zawiera nia traktató w reform ukształtował się na początku lat siedemdz1es1ątych system
międzynarodowych. Król miał także ważne uprawni enia w zakresie samorządu terytoria lnego, który przetrwał do roku 1~ 18.
. .
ustawod awstwa. Przysługiwała mu inicjatyw a ustawod awcza oraz Twórcy pruskieg o samorządu lokalneg ? oparli go ~ odm~e1'.m e
prawo sankcji ustaw. Mógł również rozwiązać parlamen t. niż w Anglii_ na fachowy ch urzędnik ach, ktorzy ?odlega h ko~1t~o~1 z~
strony obywate li. Samorząd lokalny w _Prusach me tworzył_ h1~1mch1~
Władza
509. Władza ustawod awcza należała do parlamen tu, który składał memem teJ
odrębnej od administ racji pa{1stwoweJ, lecz był uzt~peł
się z dwóch izb. Izba wyższa miała początkowo charakte r mieszany:
ustawodaw cza:
.: u izbowy parlament ł_ om
ostatniej o element obywate lski. Tym samym zapewma ~b~~ate~
tworzyli ją zarówno członkowie dziedzic zni i dożywotni, jak i pocho- _ lokalnycl '., umo~h~i aJąc Jed-
współudział w decydow aniu o sprawach
dzący z wyborów . W 1853 r. w wyniku rewizji konstytu cji w izbie sc1ą.
nocześnie pa11stwu sprawow anie kontroh nad tą działalno
wyższej pozostal i wyłącznie parowie dziedzic zni i dożywotni, po-
woływani przez króla. Od 1855 r. izba ta nosiła nazwę Izby Panów 513. Na szczeblu gminy organem uchwałodawcz?-kontrolnym Struktura organów
samorządowych
o ~~czel-
(Herren haus). samorządu było przedsta wicielstw o gminne, które wybierał
'w , zatwierd
, zanych przez landrata . Organem
510. Izbę Poselską wybiera no w wyborac h pośrednich, nierów-
111"k'a ·
g1n1n y ·
1 ławni·lco
,
uchw;łodawczym powiatu był sejmik powiato wy, p_ocl:odzący z v~y-
,pecyticzny system

nych i jawnych (głos oddawa no ustnie do protokołu). Nierówność

;', wyborczy do Izby
Poselskiej
borów. Do jego uprawni eó należało m.in. przedsta wiame kandy~ato_v,v
prawa wyborcz ego polegała na podziele niu wyborcó w danego okręgu
na stanowis ko landrata , spośród których król dokonyw~ł nommac_p.
na trzy różnej liczebności klasy na podstaw ie wysokości płaconego
Sejmik wybierał wydział powiato wy, któremu p1:zewo~:11czył lc~ndrat~
podatku. W ramach każdej klasy wyborcó w wybiera no tę samą liczbę
elektoró w Elektorz y wybieral i posłów, przy czym posła obowiązywał
w pewnym zakresie samorządowy charakte r miał takze ":Yd_zrnł ob
wodowy (na szczeblu regencji ). Organem sam01~ządu pr~W111CJOn_ali:e~
wysoki cenzus wieku (30 lat) oraz roczny domicyl w okręgu, z które-
no był sejmik prowinc jonalny, którego c~ło~lrnw wyb1:rały se}1rn_ki
go miał być wybrany . Wybory były natomias t w zasadzie powszec hne:
.,: ;owiatow e. Sejmik wybierał wydział prowmC Jonalny, ktory wsp?łprn­
czynne prawo wyborcz e mieli wszyscy mężczyźni, którzy ukorkzy li pr~ez kroi~.
cował ściśle z nadprez ydentem prowinc ji, mianow anym
I

24 lata i płacili jakikolw iek podatek gminny. sowame w w1~lu

o budził zaintere
W procesie ustawod awczym obie izby były równorzędne: przy-
Model samorzą du pruskieg
pafotwa ch europejs kich i w niektóry ch z nich został recypow any (jak
sługiwała im inicjatyw a ustawod awcza i zgoda obu była konieczn a do . . . .
przedsta wienia ustawy do sankcji królewsk iej. w II Rzeczyp ospolitej ).
Na uwagę zasługuje także model sądowmc twa admm1st racyJn~~ o,
I
: i1dza wykonawcza:
: 1 król i ministrowi e
511. Władza wykonaw cza należała wyłącznie do króla, ale spra- wprowad zony w Prusach w drugiej połow~e ~w.By ł to mode_l troJm~
1,>owiedzialni przed wował on ją za pomocą ministró w. Posiedze niom ministró w prze- stancyjny , w którym dwie niższe instan_cJe związane były ~ ~1gana~11
I królem
wodniczył premier. Konstytu cja pruska nie przewidywała odpowie - samorządu (wydział powiatow y, wydział obw_o~owy),_
zas mst~~~Ję
dzialności politycz nej ministró w przed parlame ntem (odpowi adali najwyższą stanowił odrębny sąd, Trybunał A~m1_mstracyJ~Y
: Be1 hrne,
wyłącznie przed królem). Wprowadzała natomia st odpowiedzialność mający charakte r sądu zarówno kasacyjn ego, Jak 1 apelacyJ neoo.
konstytucyjną: każda z izb mogła postawić ministra w stan oskarżenia

238 239
 Panistwo Habsburgó w w XIX-XX wieku

1. Uwagi wstępne

514. W pierwszej połowie XIX w. Austria, kierowana politycznie przez Cesarstwo

austriackie jako
kanclerza Metternicha, pozostawała jednym z najpotężniejszych mocarstw monarchia absolutna
europejskich. Rozwią;zanie I Rzeszy w 1806 r. i utrata korony rzymsko-
-cesarskiej nie okazały się groźne wobec wprowadzenia dwa lata wcze-
śniej godności cesarza Aust1ii. Pm1stwo Habsburgów wyszło też obronną
ręką z zawieruchy wojen napoleoóskich. W efekcie w pierwszej połowie
XIX w. nie przeprowadzono w Austrii żadnych poważniejszych refo1m;
ustrój pa11stwa pozostawał nie zmieniony od koóca XVIII w. Austria była
więc - przy bardzo zróżnicowanym teryt01ium - monarchią absolutną
funkcjonującą według zasad pa11stwa policyjnego, z kolegialnymi orga-
nami o doradczym statusie przy cesarzu. Palącym problemem była kwestia
węgierska, a po 1815 r. także aspiracje niepodległościowe we Włoszech.
Rozwiązania oczekiwał też spór o hegemonię w Zwią;zku Niemieckim.

2. Kształtowanie się systemu konstytucyj nego ( 1848-1866)

515. Lata 1848-66 przyniosły monarchii Habsburgów serię poważ­ Próba wprowadzenia
konstytucji w okresie
nych kryzysów. Pierwszy związany był z Wiosną Ludów. Pod jego Wiosny Ludów
wpływem podjęto w Austrii pierwszą próbę wejścia na drogę konsty-
tucjonalizmu. W kwietniu 1848 r. cesarz nadał Austrii konstytucję.
Nie spełniła ona jednak oczekiwa11 i wywołała powszechne niezado-
wolenie. W związku z tym cesarz zawiesił konstytucję i zarządził
zwołanie nowego sejmu, który miał przygotować nową konstytucję.
Zanim jednak projekt nowej konstytucji został uchwalony cesarz roz-
wiązał sejm. Jednocześnie cesarz usankcjonował konstytucję uchwa-
loną przez parlament węgierski, która nie zaspokoiła wszelako żąda11
węgierskich i wywołała wybuch zbrojnego powstania. Po stłumieniu
rewolucji w Austrii i powstania na Węgrzech w marcu 1849 r. oktro-
jowana została kolejna konstytucja, na mocy której pa11stwo, łącznie

241
 I\/. Pw1stw o w dobie ko11styt11<)011alizmu Pa11stwo Habsb urgów w XIX-XX wieku

z Węgrami, miało stanowić jednolitą całość · Ko ns ytuc_1a ta obowią- o władzy sądowni­

t ~·
to: ustawa o odpowiedzialności minist rów, ustawa
zywała do 1851
pierws ze konstytu~~j!~~ dc;{~ ~a~~; :~: Tak :~~;;:.~~rn. zako11czyło się czej, ustawa o spraw ach wspól
Monar chii, ustawa o pełnie niu
nych
władz y
wszys tkim
rządow ej
krajom
i wykon
Austri ackiej
awcze j oraz
Klęska w wojnie z Francją · s. ·d ·
1859 r. zapoczątkowała
:v0 ająca ustawę zasadn iczą o reprez entacj i pa11stw a.
kolejn y kryzys pa(1stwa St· , ł I ,·aJ ymą
ustawa zmieni

~i~;iie ~centr alizow ane~~ p:~L: :a s~1/j:~t~l:1 ż ~~~:i:

::: : ··I.~:;s:c,\~: 519. Konst ytucja grudn iowa, podob nie jak konsty
nawiązywała do model u Karty Konst
ytucyj nej Ludwi
tucja pruska ,
ka XVIII . Na
Nawiązanie do Karty
Konstytucyjnej

z1 o w1ę~ a!bo przekształcenie pa(1stwa w .monarchię

1814r.
fed ywał mi-
ei d ~styczną, wał on i odwoł
albo przy_1ęc1e rozwiązania lansow ane
.r czele pa11stwa stał dziedz iczny cesarz . Miano
chii dualis tyczne j. go pizez Węgiow, czyli monar - nistrów oraz innych wyższych urzęd ników pa11st wowyc h, którzy byli
Spraw ował zwierz chnict wo nad siłami
przed nim odpow iedzia lni.
międzynarodowe.
Początki okresu 516. Wydan y·1 w 1860 r . Z'l czasow pre1rnera Gołuchowskie0oo tzw zbrojn ymi, wypowiadał wojnę, zawierał traktat y
r •

konstytucyjnego: 'd . L
. . •
iwego minist ra.
bm październikowy
dyplom Paz
nej Nada ł
< z1em1 rowy b ł - ✓ b
.'-. y p10 ą wp10wadzema koncepcji federalistycz- Wszys tkie jego akty wymagały kontra sygnat y właśc
i patent lutowy
wł~sne s::~ ~nw~::.1on~r l~~ronenym szeroką autonomię, która obejmowała Cesarz miał także prawo sankcj i ustaw parlam entu.
ne GdJow ustawo dawstw o. Wydan y w 1861 I.. tzw. i był dwu- Dwuizbo wy
520. Parlam ent austria cki nosił nazwę Rady Pai1stwa
L

patent lutowy zawierał statuty kra·Jowe dla poszcz egolny ch krajów (m in r

parlament: Izba
dla G r ") . arysto kra- Panów i Izba
;:~s:::sx~~~:er~o::· miała charak ter
izbow y. Izba wyższa, zwana Izbą Panów
prze~idyw~ł;
L

ut~m :e;;; ;~~~ !~n~tytt~cja ta

Y ui_ow 1 Izby Posłow, która
tyczny i składała się z członków dziedz icznyc h i dożywo
tnich, powoły­ Poselsk a
kiej. Izba Posels ka
miała się składać z osłó wanyc h przez cesarz a oraz członków dynast ii cesars
lutowa obowiązyw~ła d: ;;~~ł~1nych przez se.1my krajow
e. Konstytucja człon ków pocho dzący ch z wybor ów.
rekrutowała się z
. ·, po czym została zawies zona M oc
1861 r. ciągu 40 lat Ewolucj a systemu
piawnązachowały natom iast statuty krajow e nadane w 521. System wybor czy do izby niższej przeszedł w
<.
wyborcz ego
w do Izby Posels kiej miały do izby niższej
517 N t k znamienną ewolucję. Początkowo posłó
państwa austro- dopro wadz/ ~~pn; . :Y~ys, spowo~?wany_ klęską
Powstan ie w wojnie z Prusam i, nie). Ordyn acje wybor cze obo-
wybierać sejmy krajow e (wybo ry pośred
zyJęcw . duahst ycznej i trwałego wejścia adzały tzw. wybor y kurialn e.
-węgierskiego Austrii na droo { kon~ep CJI
wiązujące do sejmó w krajow ych wprow
została w ugoct! i:~:~~ ~;~r;1 :zm~1 . ~once pcja dualist yczna wyrażona Każda kuria wybierała posłów oddzie
lnie. Wybo ry odbywały się
. ęgrnm1 w roku 1867. Na jej mocy Au- ści ziemsk iej, małej własności ziem-
str· . W . konst tuc· w czterec h kuriac h: wielkiej własno
połącz yła a· .
1ę I ęg1y realna . Przyw rócono
i
r
urna h. System kurialn y
miał być jednoc ześnie I Ję w~o1e1 ~ką skiej, miejskiej oraz izb handlo wych i przemy słowyc
z 1848 r. Cesarz austria cki
r

. <ro em węg1ersknn. dawał przewagę mniej liczny m kmiom

, które uzyskiwały propor cjonal -
Do zala-esu spraw ws ól 1
i marynarkę wo·e p nyc l zalicz ono: spraw y zagran iczne. wojsk o nie więcej manda tów. W 1873 r. wprow adzon o bezpoś
rednie wybor y do
ie ~ydatk ów na system kurialn y. W 1896 r.
wspóln e cele. io::~ ~:a:a l:~:a: ~ ~~arb o:e w zakres Rady Pa11stwa, zachowując jednak nadal
m budżetu echneg o
na wspólw · w d tlO. . ł Y się Zajmować tzw d l
. . p ne rnoany . Uchw alame czasow ych kurii „kurię powsz
· k . dołączono do cztere ch dotych
Ya mia ładaJą ce się mogli wybierać
z przeds tawici eli obu parlam entów Mi ł . e _egacJe : głosowania", w ramac h której wszys cy upraw nieni
W rah. c a y on~ obiado wac na przem ian
pewną liczbę posłów w wybor ach cztero
przym iotniko wych. System
w Budap eszcie i Wiedn iu.
a kwesti e budże towe t1zgad _P '- y eddele gacJe obrado wały oddzie lnie,
kurialn y został zlikwi dowan y wskut ek reform y 1907
r., która wprow a-
mano w rodze ko·iespon d encJt. ·· Głosowanie
L
. Organ ami dziła wybor y powsz echne , bezpośrednie
, równe i tajne.
wykon awczy mi w zakres ie r

spraw zagran iczn eh wo· ~pia~ wsp?ln ych był? trzech minist rów:
odbywało się w okręgach jednom andato wych, przy czym do wybor u
dawcz ym Austri i w'ęoie~ r o
-~Ybl
y
tl<a1lbl~
I za ezm
. ~le podle_g
wyłącz rne
ah
od
oni ciałom
monar chy.
ustawo -
koniec zne było uzyska nie większ ości bezwzg lędnej .

wykonywał Władza wykona wcza:

522. Władza wykon awcza należała do cesarz a, który cesarz i ministro wie
ją z pomocą minist rów. Minis trowie
tworzy li Radę Minis trów pod
się zasada par-
3. Okres konst ytucy jny (1867 -JgJ 8 ) kierow nictwe m premie ra. W Austri i nie wykształciła
Wielo narod owościowy
lamen tarnej odpowiedzialności minist rów.
wyraz w składz ie Izby Posel-
518. Na początku 1867 r rz .r •
charak ter monar chii, znajdujący swój
instytuc: ia 1867 r.
lutowe j. Działa· ca na . ·. p yw10c_ono obowiązywa
nie konsty tucji skiej, nie sprzyjał tworze niu się partii polity cznych o zasięg u ogólno -
uchwaliła 21

I
t J;J podsta wie Rada Pa11stw a ie zorgan izowa ni byli raczej w kluby narodo we,
grudni a 1867 r J~akie
grudni ową. Były pa11stwowym: posłow
us aw, zwany ch konsty tucją h. W tych wa-
• c
a różnice poglądów prowadziły do podziałów w klubac

242 243
 I\/. Pw1stwo w dobie konstytucj onal;zmu

runkach trudno było o tworzenie większości parlamen tarnej. Mini-

strowie ponosili natomiast odpowiedzialność konstytucyjną. W stan
oskarżenia mogli być postawien i przez każdą z izb Rady Pa11stwa '
sądził zaś ich Trybunał Stanu.
Administracja
523. Przekształceniom uległa także administr acja lokalna. Od
Ustrój Rosji w XIX i XX wieku
lokalna: równoległe
działanie hierarchii czasów dyplomu październikowego Austria dzieliła się na 17 krajów
k?ronnyc h, k~órym patent lutowy nadał statuty. W krajach tycl~ funk-
paristwowej i systemu
autonomiczn o-
-samorządowego CJono_wały ~eJmy z wydziałami krajowym i jako organami wykonaw -
czymi. Kra~e. ko1:01_me uzyskały zatem szeroką autonomię, która pole-
ga~a na_ rnozhwosc1 wykonyw ania władzy ustawoda wczej w sprawach ,
ktore me zostały zastrzeżone dla Rady Pa11stwa. Organem administr a-
1. Uwagi wstępne
c~! pa11s~wowej na terenie kraju był namiestni k, do którego kompeten -
CJI nalezały sprawy porządkowe, policyjne, wyznanio we i oświatowe
oraz rolni_cze. Od 1867 r. kraje dzieliły się na starostwa powiatow e ze 526. Mocarstw owa pozycja Rosji i jej wpływ na politykę europejską, Wpływ Rosji
na ustroje państw
~tar?stam1 na czele. W czterech krajach austriacki ch (w tym w Galicji) zapoczątkowane jeszcze w XVIII wieku, uległy wzmocnie niu
po woj- Europy Środkowej
1st111ał samorząd na szczeblu powiatu z radą powiatową, kierowaną nach napoleo11 skich i znaczący m udziale Rosji w ostateczny m pokon~-
pr~e~ m~rszałka _POWiatow_ego, i wydziałem powiatow ym. Powiaty niu Napoleon a. Po Kongresie Wiede11skim (1814-18 15), wraz z Austną
d~1ehły s1ę na ~n~my ~ wybieralnymi wójtami. Własny samorząd miały i Prusami, Rosja stanęła na czele Świętego Przymierz a, którego celem
m1_asta (rada m1e.1ska 1 burmistrz lub prezydent ). Samorząd austriacki była obrona porządku powstałego w wyniku postanowi_e11 kongr~su.
Po
dz1_ał~ł bardz~ źle: Występował tu dualizm hierarchii pa11stwowej upadku caratu i republiki w Rosji w 1917 r. i powst~mu w wyn_1ku ~a~

(m1mster -naime~tn 1k-starost a) i samorządowej (kraj-pow iat-gmina ),
przy _czym po~zrnł zada11. między organy pal1stwowe i samorządowe
był rneprecyzyjl1y, co wywoływało bezustann e spory kompeten cyjne.
/ 524. Konstytuc ja g~·udniowa wprowadziła trzystopn iowy ustrój
Jednolity system
;ądów powszechny ch
w ramach krajów sądo""'. po':sz:ch nych działających w ramach poszczegó lnych krajów.
W W1~dnm funk~jonował natomiast Trybunał Najwyższy jako sąd
kasa~yJn t Z:orgamz owano także sądownictwo administr acyjne, ale_
?dm1en_1:1e mż we Francji czy w Prusach - tylko w jednej, najwyższej
111stanc_11.
_525. ~on~r~hi a habsbursk a· rozpadła się w wyniku I wojny świa­
Rozpad monarchii
towej. Na_ J~J m1e_1scu pq_jawiły się suwerenn e państwa: Czechosłowacja,
habsburskiej po
I wojnie światowej
Jugosławia, Polska. Królestw o węgierskie utraciło z kolei Siedmio-
gród i wybrzeże Dalmacji . Po abdykacji cesarza Karola I Austria
właści~a (czyli niemieck ie kraje alpejskie) została proklamo wana
repub_hką_ o ustroju federalny m. Uchwalo na w 1920 r. konstytuc ja
obow1ązu.1e w Austrii do dzisiaj.
machu stanu pa11stwa bolszewic kiego, próba narzucem a pozostałej częsc1
kontynent u modelu władzy rewolucyj nej, podjęta w 1920 r. w związku
z wojną polsko-bolszewicką, zakończyła się niepowod zeniem. Po
II wojnie światowej, w wyniku postanowie11. konferenc ji w Jałcie i Pocz-
damie (1945 r.), rządzona przez Stalina Rosja (w formule Związku So-
cjalisty~znych Republik Radziecki ch) narzuciła swój system ustrojowy
Europie Środkowej, odgradzając ją żelazną kmtyną od wpływó~ i tra-
dycji ustrq_jowych pa11stw Zachodu. W ten sposób Rosja wywarła istotny
ących do
wpływ na ustroje pa11stwowe terytoriów od wieków przynależ
cywilizacji Zachodu (Polska, Czechy, Węgry, część Niemiec, kraj_e
po upadku systemu komun_1-
nadbałtyck ie). Dopiero w latach 1989-91,
stycznego , kraje te odzyskały możliwość samodzie lnego kształtowama
swych systemów pa{1stwowych. Z tych wszystkic h względów waito
przyjrzeć się ustrojowi Rosji w XIX i XX wieku.
527. System władzy w Rosji, ukształtowany przez Piotra I i Kata- Periodyzacja
się coraz
ustroju Rosji
rzynę II, trwał niemal bez zmian przez cały XIX wiek, stając w XIX-XX wieku
bardziej anachron iczny. Rosja była nadal pa6.stwem absolutn ym
z centralist ycznie zorganizowaną administracją i nielicznym i elemen-
tami samorządu na szczeblu lokalnym . Pewne próby reform ustrojo-
wych podejmował Aleksand er I (1801-18 25), ale zakmkzyły się one
niepowod zeniem. Jego brat, Mikołaj I (1825-18 55), starał się konse-
kwentnie realizować absolutys tyczny model rządów, rozbudowując
instytucje sprzyjające umacnian iu władzy cesarskiej . Następca Miko-

244 245
 /\I. Pa11stwo w dobie konstytucjo11aliz11111 Ustrój Ro~ji \I' XIX i XX ll'ieku

łaja I, Aleks ander II (1.855 -1881) , zmusz ony po klęsce Rosji w1861-wojnie Porządek następstwa został jasno okres,1ony i. 1.._a , _żdy . członek dynastii wie-
kryms kiej do podjęcia pewny , dokona ł w latach 64
dzl. i1ł, w J. akieJ· kolejności przysługują mu prawa do
t1 onu.
zarządu
ch reform
wielu ważnych zmian ~
które jednak w niewie lkim tylko stopni u doty- f y w centraln
e -csan d r,a ,I przeprW 180')- r . powołano urzędy
, owadz ono pewne re ·orn1
Reformaego

czyły kwesti i organi zacji i zarządu pa11stwa (znies ienie podda óstwa
Al I
530. W czasac h ł d
i uwłaszczenie chłopów, reform a sądownictwa oraz
samorządu lokal- .
zarzą, d centr-1lneoo panstw
i::, b ł
a.
, . potem ich liczba wzros a o
. . ie,
zakres kt, . ueh początkowo y o osm1l1'
), zmierzającego
L

nego). Po okresi e rządów Aleks andra Il (1881 -1894 . . ono k o l et:,o1·a', ustano wione jeszcz e przez.
jego następca
row, R rny . . zn1es1 .
ja Odtąd
mm1st -
do restau rowan ia porządków z czasó w Mikoła I, . 1, , źrneJ
. . . admin istraqa centra . 1d
na
zę
po y rolę mm1ste1stw.
o'- l)ełnił •
. . stu.
zastępuj· ących
Jedena
Mikołaj II (1894 -19 l 7) zmusz ony został w wynik u klęski w wojnie I l't,. 01
P1 otl.a ł , d'- e· d 1oosob owych mzę ow, ' . d, dawne Ul
· .Y
z Japonią społec znych tów 1905 r. do przepr owadz enia refor- biurok ratycz nie zorgam zowa-
ienie się urzędów
i protes naleza a o J~ _1 . . . do omocy
my ustroju paóstw a. Jej rezu1tatern stało się zwołan
ie Dumy Pa11- kolegi alne. Mm1st row1e m1eh . p . . t ·stw · Pojaw ,
co oznaczało . d 1iczy w postac i mm1s e1 '
ny aparatb u1 zę 1I ie zm1em
konsty tucji 1906 r., doradc zeoo charak teru organo w·
stwow ej (czyli parlam entu) i nadan ie . .ło Je . d na< l
. t ro w·1e składal ' i raport
i::,
wprow adzen ie Rosji na drogę konsty tucjon alizmu .
so owyc11 n o 1)ai1stwa M.1111s
y cesarz owi .
.jednoo
Abdykae:_ja Mikołaja Il w marcu 1917 r. stworzyła szansę zarząd u
na wpro- centra neg : . •a i rozkaz y do wykonarna. .
a się .rnł y si·ę w pi·erwszy m okresi e
o po 1ecem
wadzenie republi ka11sk iej foimy państw a. Próba okazał jednak nie- 1. d
i otrzym ywa 1 o mei::,o , l ·
· er bezpo sredm
.
udana. W listopadzie 1917 r. pmtia bolsze wicka przejęł
a w drodze zama- Nie tworzyli rady, choc ta<Ie p1 ł
·óby po1aw
ł. . kiedy ministrów na wspóln e
ę w hórym obok wła-
chu władzę w pa11stwie, rozpoczynając budow noweg o systemu ustrojo- rządów Aleksa ndra I, którysięzwo y':a Mm~ . . , ,
·zewodniczący depmt ament ow
8P 0 ·awił Komit et m1st1ow, '-
pmtii i jej ·.tparat u biurok ratycz nego.
wego, oparte go na domin acji jednej narady. W 1 - r. P J ,. . 1,.
System ten utrwa]ił się ostate cznie w latach trzydz iestych i przy- ściwych ministrów ~nalezh _się t\~:1: ~adny ch własnych kompetencji
brał postać arnego pa11stw a kontro lujące go wszys tkie przeja wy Rady Pa11stwa, ale ciało to me uzy ' ·za Rad'l Minist rów jako
.
ingerującego
totalit o1·ganem doradc zym cesm . ' . . ,
działalności gospo darcze j, społecznej i kultur alnej oraz wistyc
. l 1.
1 stało się -co eJnym aden z mm1strow me
. . . , 5 z·
· ·ł · dopier o po 101...t uł 190 · '
bardzo głęboko w życie obywa teli, pozba stały organł p0Jaw1
wiony ch rzeczy h praw a s1~ ni minist rami. Przyzn awany
władza . herow mctwa nad pozos a y1
polityc znych. Po śmierci Stalin a (1953 r.), komun istycz na
_
tez . esarza 1, l . (z recruły minist rom spraw zagra- .
ter wyłączme
spraw owa tytuł .._anc e1 za, i::,
zrezygnowała ze stosow ania terroru na taką skalę jak poprze dnio,
czasmr
.
nhprzez cNesse' lrode czy Gmcz arnw , . l ) miał charak
. ,
nadal jednak obowiązywał system monop artyjn y i c , J. ·c dawał żadnych specja lnych upraw rnen.
instytu cje pa11stwa . ·ak
·
pozostawały zawłaszczone przez pm1ię komuni styczn ą. Reform y za- mczi~~
Prestizo wy 1 111 ' ' ' d ·

początkowane przez Michaiła Gorba czowa w 1985 r. doprowadziły 531 W 1810 r. powołana został a R a d a Pa11stw''
m-
a której przew o. f ._ Rady Pa11stwa Powołan ie

Związ ku ckiego . ·cranu b ło częścią szersz ego panu 1 re Ol

. Powołame tego Oli::,a ł M.icylrnł Spera1
ostate cznie w 1991 r. do rozpad u Radzie . .
czył cesarz '
1ski. Reform a ta, której
. .
, d którą pracow
my panstw a, na · ł s·im cesarz mrn . ł .,, kierun ku ooram i::,
czema
••
I
a isc w
i

2. Orga nizac ja państwa rosyjs kiego w XIX wieku

początkowo sprzyp ' . , ' . .shemu charak teru monar cha
kiej i nadam~1 panstw u I~slyJ ~esarza' nie udało się zreali-
:I
:.1 władzy cesars ł
. • wobe c zmi ·my stanow1s rn
sam S erm1ski wiele lat spędził na zes a-
absolutny. Cała
konsultacy?1eJ. . , '
528. Przez cały XIX wiek Rosja była rządzona w sposób
:i Absolutna
zować ambitn ych proJek tow, ktoreJ a, . pl d z1·li wszys cy minist rowie oraz
!władza cesarza
władza w monarchii spoczywała w rękach cesarz a, który miał uprawnienia d P , t
niu. Ra a ans wa,
w skład
, . ł
we 10
. ć charak ter organu ,doradc ze-
o wydawały wy- przez cesarz a, n1rn a mJe '
prawo dawcz e, był najwyższym sędzią, w imieniu któreg
ł
.'/
. l b o iniowa niem projek tow ustaw.
osoby powo ane .
roki wszystkie sądy, piasto wał funkcj ę najwyż szego wodza i reprezento- go, zajmuj ącego się (zwłas zcza po 1882 r.). Dzieli -

a miały
m źródłem wszelkich
wał paf1stwo na zewnątrz. Był jedynycharak ter doradc zy.
decyzj i, i dla- Pełniłanatakże
ła się
\il~~ad
rolę komISJI ,1~0 rn~~1l i::,
depart ament y, kto1yc 1 icz '
r;.
a~I~~ u. er
eoała częsty m zmian
.
om.
tego wszystkie organy pa11stw izacja ego
t u Rzą- ReorganRządząc
nizacJ ę Sena
. także reoroa
529. W 1797 r. cesarz Paweł I uregulował zasady sukces
Senatu
/ reślenie zasad ji tronu d z ono oz; tym powie rzono mu
532. W 1802 r. przepr ow~
1 sukcesj i tronu
I

(wcześniej wskazanie następcy było prerog atywą cesarsk ą). Ustaw a Pawła S ł · S!'łdem naJwy zszym , a P '
dzącego. ta się on ~t: . ' • . s1~ p. :od l'oniec XIX w. Senat
. ocz tkowo na osiem depart a-
porząd ku
!
I przewidywała dziedziczenie tronu w piimog enitury w linii nadzó r nad minist erstwa m1. Dz1ehł
funkcJę
•
ięciu .' • 1 1 iów z któryc h dwa pełniły
'-
męskiej. Kobiety miały dziedz iczyć dopier o po wygaśn wszyst kich · l liczba ulegała zmiam e.
mentó w, potem ic i_ ły się kontrolą admin i-
linii męskich. Odtąd, aż do końca cesars twa w 1917 Rządzący składa ł się z p1ęcrn
r., kwestia dziedzi- rn eg ,.
czenia korony cesarskiej nie wywoływała w Rosji żadnyc
h konfliktów. sądu .
kasacy Jnego, zas, poz ostałe
' trzy zaJmo wa

246 247
 IV. Pa11stwo 11· dobie konstytucjon alizmu
stra~ji. 1:1inistr~~ ie mi_eli obowiązek składać Senatowi raporty na
t~mat dzrnł_alno~c1 sw01ch reso1tów. W praktyce czynili to bardzo
n1eregular~1_1e. Niezależność Senatu, jako instancji sądowej, ogranicza-
ła obecnosc przy_ każdym departamen cie oberprokur atora. Oberproku -
ratorz~ P?dle~~h prokuratoro wi generalnem u, którym był minister
spraw1e_dhwosc1. Warto przypomnieć, że prokuratura , wprowadzo na
~rze_~ Piotr~ ,1, miała w_ ~osji ~~r~zo_sze rokie uprawnieni a, obejmujące
kontrolę zmowno adrn1111stracj1, pk I sądownictwa.
Rola Kancelarii
533. Ważną rolę w zarządzaniu pa11stwem odgrywała Kancelaria
C~sa~·~ka, u_tworzona. przez Aleksandra I. Po jego śmierci zaczęła się
Cesarskiej
w zarządzaniu
paristwem
dz1_ehc na lo~~rn wydziałów, z których tylko wydział I pełnił rolę osobi-
stej kan~elarn c~sarz~. Z P?zostałych szczególne znacze~1ie, (zwłaszcza
~ okre~1e rządow M1~<0łaja I), 1:1iał wydział III, zajmujący się ściga-
1~1em p1ze~_tępstw ~ohtycznyc h i dysponujący specjalnym korpusem
z~ndarmern (wydział ten zlikwidowa no w 1880 r.). w 1882 r. znie-
s1~no_ wszystkie wydziały, pozostawiając jedynie wydział I. Zadania
zrnes1~nych w_ydziałów przejęły inne organy, np. kodyfikacy jne kom-
petencje wydziału II przejęła Rada Państwa.
Reforma 1864 r.:
534. ~arząd lokalny w kształcie nadanym przez Katarzynę II
rozwinięcie
samorządu utr~ymał się ~o. 1917 r. ~osja podzielona była więc na gubernie
terytorialnego
z mrn_now~nyi:11 1 podlega~ącymi ministrowi spraw wewnętrznych
g~1~e11:ato1 ami oraz na ~owrnty z wybieranym i przez szlachtę ispraw-
nzkamz. Zespo~y guberni tworzyły generał-gubernatorstwa z generał­
-guber~ator am1 na czele. Ważnym uzupełnieniem zarządu lokalnego
stały się_ zr~formow ane ustawą z 1864 r. samorządy terytorialne . Od
1785 r. isti:rnł w Rosji samorząd szlachecki o dość ograniczon ych
l~ompetenc pch. Usta:"a z _roku 1864 rozszerzyła zakres spraw powie-
rzon~ch samorządo:"1, o_bjęła ni_m wszystkie stany społeczne (a więc
o_bok. szlachty, takze ~111.eszczans~wo i chłopstwo) oraz wyposażyła
Sd~oiząd w pewną mm1malną niezależność od administrac ji rządo­
wej. W 1870 r. wprowadzo no odrębny samorząd w miastach. .
. Tzw. z~emstwa (czyli organy samorządu lokalnego) miały zajmować
się ~pr~wa_1~1 ~ospod~rczymi o zasięgu lokalnym, takimi jak zarząd szkół,
szp1t~l~, d10g_ 1 mosto~. Gubern~tor zy sprawować mieli jedynie ogólny
nadzoi nad ziemstivamz: uchyleme przez nich decyzji ziemstiva możliwe
było tyll~o z przyczyn fonnalnych , a i wtedy przysługiwało samorządowi
Senatu Rządzącego. Organy samorządu (zgromadze nia
odw?la111e ?o
pow1_~towe 1 ~ubernialne ) wyb~erane były w drodze kurialnych wyborów
z d~sc_ wysokln: cenzusem majątkowym. Cenzus majątkowy, podział na
k:me 1 skomplikow ana procedura wyborcza zapewniały w zgromadze-
ma~h prze~agę szlachty. Zgromadze niom powiatowym przewodnic zyli
marszałkowie s~lachty, (co było pozostałością systemu stanowego samo-
rządu szlacheck1ego). W 1890 r. Aleksander ID dokonał istotnej rewizji
248
Ustrój Rosji w XIX i XX wieku
ustawy ziemskiej. Podniesion o cenzus majątkowy, podział na kurie opmto
wyłącznie na kryterium stanowym, a przede wszystkim przyznano guber-
natorom prawo uchylania wszelkich decyzji ziemstwa bez podawania
motywów, odbieraj_ąc jednocześnie samorządowi możliwość odwołania
się do Senatu Rządzącego. Mimo takich niekorzystn ych zmian samorząd
lokalny odegrał w Rosji bardzo pozytywną rolę, zwłaszcza w zakresie
rozwoju szkolnictwa i lokalnej gospodarki.
Utworzony w 1870 r. samorząd miejski tworzyły wybieralne du-
my miejskie i zarządy z prezydenta mi miast na czele. Prezydentó w
zatwierdzał gubernator lub (w miastach gubernialn ych) minister spraw
wewnętrznych. Wybory do dum miejskich odbywały się w trzech
kuriach z zastosowan iem wysokiego (a w 1872 r. jeszcze podniesio-
nego) cenzusu majątkowego. Do zakresu kompetenc ji samorz4")u
miej~kiego należały sprawy gospodarcz e o zakresie lokalnym.
535. W 1864 r. przeprowad zono także zasadniczą reformę ustroju Reforma ustroju
sądownictwa
sądownictwa. Dawny system sądów stanowych (utrwalony przez Katarzy-
nę II ustawą gubernialną z 1775 r.) został zastąpiony systemem sądownic­
twa powszechne go. Najniższą instancją miał być wybierany sędzia pokoju
orzekający w drobnych sprawach cywilnych i karnych. Odwołania od jego
wyroków rozpoznawały zjazdy sędziów pokoju danego okręgu. W pozo-
stałych sprawach karnych i cywilnych sądami pierwszej instancji były
sądy okręgowe, orzekające w składzie zawodowyc h sędziów, z udziałem
w sprawach karnych sędziów przysięgłych, tworzących ławę orzekającą
(podobnie jak we Francji). Sądami apelacyjnymi były tzw. izby sądowe,
które orzekały także jako pierwsza instancja w sprawach o przestępstwa
przeciwko paóstwu. Skarga kasacyjna od wszystkich tych sądów mogła
być kierowana do Senatu Rządzącego. Ustawa z 1864 r. oddzieliła (przy-
najmni~j teoretycznie) sądownictwo od administracji i zapewniła sędziom
nominowan ym nienaruszalność. Zmieni-la także zakres działania prokura-
tury, ograniczając go do ścigania przestępstw.
W 1889 r. w znacznej liczbie guberni zlikwidowa no instytucję wy-
bieralnych sędziów pokoju, zastępując ich isprawnika mi, co istotnie
ia
naruszało zasadę odrębności sądownictwa. Inną metodą ograniczan
sądów doraźnych, orze-
ci sądownictw a było organizowa nie
niezależnoś
kających poza normalnym tokiem instancji na teryt01iach objętych
sta-
zwłaszcza za
nem wyjątkowym. Z możliwości tej korzystano. często,
ym panowania Mikołaja II.
rządów Aleksandra III i w początkow okresie
3. Okres konstytuc yjny (1906-19 17)
536. Klęska w wojnie z Japonią oraz protesty licznych grup społecznych Nadanie Rosji ustaw
zasadniczych
od początku 1905 r. zmusiły carat do podjęcia reform ustrojowych pa6-
249
 IV. Pa11s111·0 11• dobie konstytucjcmaliz.mu Ustrój Rosji w XIX i XX wieku

stwa. Ich ostate cznym rezult atem stało się nadan

ie Rosji charak teru
monar chii konsty tucyjn ej. Wpro wadze nie system
u konsty tucyjn ego
dokonało się w wynik u wydan ia kilku
aktów prawn ych, które w sumie 4. Okre s Repu bliki (1917 )
złożyły się na konstytucję rosyjską,
przy czym warto podkreślić, że
staran nie unika no w tych dokum entach słowa „kons . I ,
tytucj a".
538. Pogłębiaj~CY s1~ k_ry ys wewnę
· · · , z trzny, rosnąca mec 1 ęc d O wo,iny w Ogłoszenie Rosji
W sierpn iu 1905 r. powołano Dumę Pa11stwową tym tle strajki i protesty, zmusiły republilcą
J '
, która miała, ja- h· .
ko instyt ucja dorad cza, zajmować się projek tami jaką uwikłała się Rosp i__wybuc ającle9ln7a. w imien iu własnym i syna
praw i budżetu pm1- . ł . II d bdyl,acJ i 3 marca
stwa. Wybo ry do Dumy powin ny mieć chara kter Miko aja I • car .
pośredni i kurial ny, o a -.. . M. b ł Ksiąz· ę Michał nie przyjął koro-
ł
a oparte zostały na bardz o wysok im cenzu sie
majątkowym. Ostate cz-
abdyk owa na rze cz sweoo O
brata ic a a.
, Rządy przejął Rząd Tymc zasow y,
nie Duma (zwan a bułyginowską od nazwi ska ny i Rosja została bez głowy panst" :a. .
em na czele pode1mując wie e wa żnych refonn (wpro-
minis tra spraw we- . . L . l
wnętrznych Bułygina), wobe c sprze
ciwów dotyczących zasad jej wy- z ks1ęc1~m wow_ . . d~·uku .zoromadze11, stowarzyszeń, strajkO . ,
:",
boru, nie została zwołana. 17 października 1905
natom iast tzw. manif est październikowy, w którym
r. Mikołaj II ogłosił wadze me woln?sc1 słowa I d
zniesienie różmc ~tm:owych, __narod \ ; s;łe· foimy 0
eo eh religij nych). Przez kilka rn1e-
zapowiadał nada- paóstwa. Ostate cznie
nie ludności praw obyw atelsk ich, rozsze rzenie
powołanie Dumy jako ciała o komp
praw wybo rczyc h oraz
etencj ach ustaw odawc zych.
sięcy unikano podjęcia d~cyzjt ~o. o
Rząd Tymc zasow y ogłosił Rosję iepu 1<
~ri ą dipier o 14 września 1917 r.
. .
Utrzymująca się presja społecznyc W , .. od lutego do lipca, Rosja pozostawała taktyc
h protes tów doprowadziła do
wydan ia na początku 1906 r. kolejn ych us:.:aw 539. czesm ej, . c ·n wobec Rządu Tymc zasow ego sys-
zme ~~~;,:z;~
w
, wprowadzających za- system ie dwuwładzy. KonkllleJ1 yj y D l t' Robot niczyc h Chłop-
powie dzian e w manifeście październikowym ,
tern orĘanow pa_ns twa tworzyły
s,vob ody obyw atelsk ie ' Rady e ega ow '
. .. atów na wszec hrosyj skie
(w zakre sie prasy, zgromadzeń i stowarzysze1
1). W kwiet niu 1906 r. skicb i Zołnierskich. Rady wyb1~1 ały_ del~g . 1-. e zjazdy
Mikołaj II zdecydował się wydać o arlarnentu. Pierw szy
rad, które uważały się za ~odzai 9ol~t-no;~~;:ał
~es~cze stanowisko dość
ustaw y zasad nicze, regulujące
upraw nienia Dumy Pa11stwowej i Rady Par1stwa.
taki zjazd, zwołany w czerw cu I., ;. w nim tylko 10% mand atów)
konstyt ucja 1906 r.
~i jako nawiązanie Karty537. Konst ytucja 1906 r. nawiązywała do schem atu umiar kowa ne (bolsz~,wicy ~ys_ponowa I dem T
'!
,1 ••
do Karty Konst ytucy jnej z roku 1814. Władzę wykonawczą
francu skiej
powierzała
i deklarował gotow osc wspołpr~cy z_ Rz~. .
1917 r. Rząd Tymc zasow y po~jił prob~ ~1:~i ~katz
i; rnczasowym. W lipcu
ełne· władzy, kładąc
e z!ołaniemkonsty­
}stytucyJneJ 1814 r. nieod powie dzialn emu
prawn ie cesarz owi i minis trom odpow iedzia lnym
przed monarchą, natom iast władzę ustawodawc kres ola-esowi dwuwładzy, ale_je dnoczedsn~o nieu~
zą rozdzielała miedz y anyrn puczu generała
dwuiz bowy parlam ent i cesarz a. Parlam ent tworzy rnacniało rolę zpz u ra ·
ły Duma Pa11stwowa tuant~, co u ' l ·1- . l'ldów silnej ręki), świadczącym o poważ l
i Rada Pa11stwa. Duma Pa11stwowa, licząca 524 Korn1łowa (zwo enm -..a rz'1:: nyc 1
członków, pochodziła r1 R d Tymc zasow y
z pośrednich i kurial nych wybo rów. Prawa wybor
cze uzależnione zosta-
rozdźwiękach w łonie sił ws_pier~j;-~ych) rept;b \ '-;ię :iard zo trudny
(kiero wany od lipca przez K1erensk1ego zna az. m
ły od wysok iego cenzu su majątkoweg
o. Rada Pa11stwa, wywodząca się ..
z instytucji powołanej jeszcz e przez Aleks andra
wyższej. Wcho dzili do niej człon
I, miała pełnić rolę izby P ołożeniu i prakty cznie utracił kontrolę nad rozwo jem
sytuacjI. . .
kowie powoływani w połowie przez 540 Od kwietn ia 1917 r. do ofensy wnych działa , l bolszew1 Bolsze wicki
cesarz a, w połowie zaś wybie rani przez rozma ite · n ~rzes~ ~ - zamach stanu
koleg ia samorządowe, cy z Lenin em na czele, ogłasząiąc_ . 1u cy•ine w swej tresc1 tzw. tezy
(jak zgrom adzen ia guber nialne , koleg ia nauko we, . . rew_o J, . . 'd . ·ad Podcz as
kościelne, kupiec kie). . skame w1ększosc1 w zjeZ zie I .
kwie~niow~ I dzab1 eg1~:p :;~:~ 1917 r., już taką większ
Inicja tywa ustaw odaw cza przysługiwała obu izbom
i cesarz owi. druu1ego zpz u, w is ością dyspo n~':al i.
Stano wisko obu izb w proce sie ustaw odaw czym eo , . . • ili do oroan izacji zamac hu stanu. p·izep1·owadz1h 0 o
było równorzędne:
Wczes mej p1~ystąp
skutec znie 7 listopada, zdobywając Pałac Zimow
eo
ich zgoda była konie czna do tego, by ustawę można
było przedstawić
eo . y i aresztując przeby wa-
do sankc ji cesars kiej. Brak sankc ji uniemożliw jących tam członków rządu. Repub lika rosyjska przesr
. . ł . . ,
iał nadan ie ustaw ie a a istrnec.
mocy prawn ej. Cesar z zachował także prawo rozwi
ązania obu izb.
Minis trowie tworzyli Radę Minis trów z premi erem
na czele i ponos i-
li odpowiedzialność wyłącz nie przed cesarz em.
1

odpowiedzialności minist rów przed

Próba wprow adzen ia
parlam entem , podjęta przez I Dumę
(jeszc ze w 1906 r.) zako11czyła się niepo wodze niem
i rozwiązaniem Du-
my. Izby mogły natom iast zgłaszać interp elacje pod
adrese m ministrów.
5 _ Pm1Stwo radzi eckie (191 7-19 91)
. 1. o ożna rozpatrywać w dwóch
Historięustroj u pa11stwa radz1 e\~1:t ~~i:\n stytuc ji paóst
wa i aktów
płaszczyznach. Pierw sza - to

250 251
 IV. Pa11stwo w dobie konstytucjonaliz.11111
prawnyc h powołujących te instytucj e do życia, z konstytu cjami na
czele. Drugą natomia st stanowi faktyczn a struktura władzy, sprawo-
wanej przez instancje partii komunis tycznej.
Rosja radziecka 541. Formaln ie rzecz biorąc Rosja radziecka była republiką federa-
jako federacja
cyjną. Taki charakte r pa11stwa anonsowała Deklarac ja Praw Ludu Pracu-
jącego i Wyzyski wanego, wydana przez III Wszecbrosyjski
Zjazd Rad
w styczniu 1918 r. i potwierdziła konstytucja z 10 lipca 1918 r. W 1922 r.
k~lejny Z~azd_ Rad uchwalił powstanie Związku Socjalistycznych Repu-
blik R~dziecktch. Jego federalny charakte r potwierdzała konstytucja z 31
styczma 1924 r. Federacyjną strukturę pa11stwa spetryfikowała ostatecznie
konstytucja z 5 grudnia 1936 r., zwana konstytucją stalinowską. Federa-
lizm radziecki miał jednak specyficzny charakter. Mimo odrębnych kon-
stytucji i własnych kompetencji republik związkowych, stopie11 uzależnie­
nia struktur poszczególnych republik wobec władz całego Związku spro-
wad~ał w istocie organy republik do roli organów terenowy
ch. Jaskrawy m
przeJawem tego było regulowanie w konstytucjach federalnych (zarówno
w konstytucji stalinowskiej, jak i w konstytucji z 1977 r. uchwalonej za
czasów rządów L.Breżniewa) struktury władz republik związkowych, co
nadawało w rezultacie konstytu cjom poszczególnych
republik charakte r
aktów w~lrnna' :czych. Ostatecznie po II wojnie światowej ZSRR lfczył
15 re~ubhk związkowych, a jego terytorium pokrywało się w znacznym
stopnm z obszarem cesarstw a rosyjskie go z początku XX w.
, Okres lat 1918-19 36 charakteryzuje się stałą obecnością w życiu
pai;stwowym organów mających rewolucyjną genezę. Główne funkcje
panst':'ow e wykonyw ane były przez Wszechrosyjskie Zjazdy Rad i ich
ro~ma1te organy wykonaw cze (Rada Komisarzy Ludowyc h, Wszechrosyj-
sk1e Centralne Komitety Wykona wcze, inne komitety i komisje). Podsta-
w_owe akty prawne, w tym konstytucje, stanowio ne były fon11alnie przez
Zjazdy Rad, ale uprawnienia prawodawcze, obok wykonawczych, miała
także Rada Komisar zy Ludowy ch, która wydawała dekrety.
Sformalizo wanie 54J.2. Nowy kształt władz ogólnopa11stwowych wprowadziła kon-
ustroju pa11stwa:
konstytucja 1936 r. stytucja z roku 1936. Piastune m najwyższej, niepodzielnej władzy pa11-
~twowej miała być Rada Najwyższa, składająca się z Rady Związku
1 Ra~y ~arodowości. Dwuizbowość Rady Najwyższej znajdowała uza-
s~drneme w federalnej strukturz e pa11stwa. Rada Najwyższa zaj1i1owała
się przede wszystki m uchwala niem ustaw, wybierała
także Radę Mini-
strów, sędziów Sądu Najwyższego, Prezydiu m Rady Najwyższej.
. Funk~je gło~y p~11stwa sprawowało Prezydiu m Rady Najwyż­
szeJ, kole_g1alne ciało liczące ponad 30 osób, złożone z przewodniczą­
c~go, 16 jeg? zastępców (po jednym z każdej republiki) oraz 15 człon­
kow. Prez?dm m Rady Najwyższej wykonywało tradycyjne uprawnie nia
głow~ panst_wa (ogłaszanie wyborów , zwoływanie Rady
Najwyższej,
ratyfikow ame umów międzynarodowych, mianowa nie dowódcó w sił
252
Ustrój Rosji ,i, XIX i XX 11 ieku
1
zbrojnyc h, wykonyw anie prawa łaski), mogło także wydawać dekrety
z m'acą ustawy (zatwier dzane przez Radę Najwyższą), dokonywać
interpret acji ustaw, zarządzać referend um, uchylać akty prawne rządu
związkowego i rządów poszczeg ólnych republik .
Zarząd centralny sprawow any był przez Radę Ministrów, w skład
której wchodzili ministrowie kierujący ministerstwami ogólnozwiązko­
wymi i związkowo-republikaóskimi. Po roku 1951, gdy dokonan o nowe-
lizacji konstytucji stalinowskiej, liczba resortów sięgała 53, przy czym
dominowały res01ty gospodarcze, zajmujące się niekiedy bardzo szczegó-
łowymi sprawami. Ministrów powoływała i odwoływała Rada Najwyższa,
a w przerwach między jej sesjami - Prezydiu m Ra~y Naj_w~ższej. ,
Model konstytu cji stalinow skiej (zasada JednohteJ władzy pan-
stwowej skupione j w parlame ncie, kolegial na głowa pa11stwa) nar,,u-
cony został po II wojnie światowej pa11stwom, które w w~niku po~t~1-
nowie11 konferen cji jałta11skiej i poczdam skiej znalazły się w orb1c1e
wpływów Związku Radziec kiego (Bułgaria, Czechosłowacja, NRD,
Polska, Rumunia , Węgry).
543. Cechą charakterystyczną radzieckiej pa11stwowości był fasa- Związek Radziecki
państwo
dowy charakte r instytucj i pa11stwowych. Realna władz~ wykonywan_a jako dyktatury partyjnej
była bowiem przez instancje partii komunis tycznej (Zpz_dy _Komun~-
stycznej Partii Związku Radzieck iego, Komitet Centraln y I B1~1ro Poli-
tyczne KPZR, instancje w republik ach), przy czym szczegol~1ą rolę
odgrywał tutaj przewodniczący partii (sekretar z generalny, pierwszy
sekretarz), który w niektóry ch okresach skupiał niemal całą władzę
w swych rękach. W warunka ch systemu monopar tyjnego, jaki obowią­
zywał w Związku Radzieckim.. partia komunis tyczna kontrolowała
wszystkie aspekty życia polityczn ego, gospoda rczego, społecznego,
kulturaln ego oraz osobiste go obywate li. Decydującą rolę w ':'ykonyw~-
niu tych zada11 odgrywała biurokra cja partyjna, która reahzow~1ła _Je
posługując się aparatem pa11stwa. Wielkie znaczeni e w urzec_zyw1st111a-
ni u polityki partii miały także organy policji politycz ~ej (WCzK'.
NKWD, GPU, KGB), które stosowały (zwłaszcza w okresie faktycznej
dyktatury Stalina) na wielką skalę metody inwigilacji i terroru.
544. Pogłębiająca się niewydolność systemu centra_lnego ~arz~- Rozwiązanie
dzania i postępujące zbiurokr atyzowa nie struktur pa~·tyJnych 1 yan- Radzieckiego
Związku
stwowyc h doprowadziło do poważnego kryzysu panstwa . Polityka
pieriestr ojki i głasnosti, prowadz ona od roku 1986. przez Go~·baczowa
ujawniła wszystki e słabości systemu radzieck iego. W _grudrnu 1991 r.
Rosja, Białoruś i Ukraina ogłosiły upadek ZSRR _1 prok~a~1~owały
Wspólnotę Pa11stw Niepodległych. Po przyłączeniu się do mej 11111y~h
republik związkowych, 26 grudnia 1991 r. nastąpiło formalne rozwią-
zanie ZSRR.
253
 Ustro je innyc h państw europ ejskic h w XIX i XX wieku

przyjrzeć się
Z innych państw europejskich XIX i początku XX w. warto
przykła d różnorod­
ustrojom Hiszpanii, Belgii i Szw,~cmii. Stanowią one
na monarc hia konstyt ucyjna
nych rozwiązań instytucjonalnych (liberal
Szwajc mii), a niekied y także ścierani a się w
w Belgii, federacyjny ustrój
absolutyzmu
ramach jedneg o państwa różnych koncepcji ustrojowych, od
nia).
i form ustroju autorytarnego, aż po ustrój republikański (Hiszpa

1. Hiszp ania

wyjątkiem Ewolucja ustroju

545. Hiszpa nia zachowała w XIX w. formę monarc hii, z Hiszpani i w XI)( w.
4, gdy była republi ką. Jej ustrój ulegał jednak w
epizod u lat 1873-7
ciągu XIX w. wielu zmiano m, (czego dowod
em może być aż 8 konsty-
miała konsty -
tucji uchwal onych w tym okresie ). Szczeg ólne znacze nie
sie po detroni zacji Józefa
tucja z 1812 r. przyjęta przez k01tezy w Kadyk
Hiszpa nii w 1808 r. przez Napole ona.
Bonapa rte, osadzo nego na tronie
Hiszpa nia miała być monarc hią parlam entarno -
W myśl jej przepis ów
z ogranic zoną, ale dziedz iczną władzą króla. Konsty tucja ta
-gabinetową
monarc hy w 1814 r. i .restau-
obowiązywała zaledw ie 2 lata (do powrot u
onej wersji w latach 1820-
racji absolut yzmu), a potem w nieco zmieni
1823 (od rewolucji 1820 r. do interwe ncji Święte go Przymi erza i po-
absolut yzmu), ale jej postan owieni a stały się
nowne go przywr ócenia
o swą nie-
wzorem dla innych krajów śródziemnomorskich walczących
w 1820 r. w Portug alii i w
zależność. Próbow ano ją np. wprowadzić
jej zapisów nawiąz ywała
Neapol u, a w 1821 - w Piemon cie, zaś do
r. Podobn ie liberaln y charak ter miała
konstytucja Po1tugalii z 1822
ązując a do 1845 r.), zaś najbard ziej demo-
konstytucja z 1837 r. (obowi
Ograniczała
kratycz nym dokum entem okazała się konsty tucja z 1869 r.
wykon awczą .zaś
ona rolę króla do funkcji repreze ntacyjn ych, władzę
powierzała ministr om. Jej żywot był jednak
bardzo krótki. 01111q.vv· u.,_~~,.,.,,

królewską przewidywała z kolei konsty tucja z 1845 r.

po,cl:lQclp~JJnlt
gowan a w 1854 r.), która wprowadzała zapisy o boskim
władzy i umacni ała ustawo dawcze i wykon awcze
Trzeba także pamiętać, że w latach 1814-1 820 i

255
 · f. · /
IV. Pm1st1vo w dobie konstytuc:jonaliz.mu Ustroje innych pa11stw europeJs uc l w XIX i XX wieku
. b .. ł ff zpanii w dramaty cz-
m1 sprawo wane były rządy absolutne. Kompro misowy charakt er 547 Okres międzywojenny o titowa w ts
Hiszpania w XX w.
miał . . . . . d . ::idów dyktato rskich wprowa dzonyc h w wy-
natomia st statut królewski z 1834 r., wzorow any na Karcie Ludwik ne zmiany sytuacji . o tz'"t
a . 1 '1 Alfonsa XIII) ·przez gen.
XVIII z 1814 r. oraz konstyt ucja z 1876 r. (uchwa lona po powroc
ie mku zamac1lll s tanu (Popieran ego przez. ero a • ,
Burbon ów na tron hiszpa11ski). Konstytucja ta obowiązywała aż do . p .· d Rivera w 1923 r .. az do 1ewicow yeh rvdów Frontu
1923 r. Miguel a urn~ e . .
'1:: •
. 1936 r. Lata 1936-3 9 przymosły
Ludowe go, ktory wygrnł wybrn.y V-: - , .
546. Konsty tucja 1812 r. wprowadzała jednoiz bowy parlame wojnę domową, zakoóc.zoną ~?Jęciem rządow przez g en . Franco jako
Główne
rozstrzygnięcia nt
wybiera ny w wybora ch pośrednich; czynne i bierne prawo wyborc
konstytucji ze caudillo czyli wodza Hiszpam 1.
hiszparisl<ich ograniczał wysoki cenzus majątkowy. Król miał D ' 1931 r. Hiszpan ia była formaln ie monarchią. . •
prawo weta wobec Po opuszc~en_m
uchwał kortezó w; jego przełamanie wymagało . o Alf XID (który jednak nie abdykował), stała się ie-
powtórn ego dwukro t-
nego uchwal enia ustawy w ciągu pół roku. Mocną pozycję parlame kraJU przez onsa ' - wrócen ie mo-
ntu ublik . W 1947 r. w referen dum zaal~ceptowano p1~y
ugruntowało odebran ie królowi prawa rozwiąz .~ .
ania ko1iezó w. p F . ko dożywotmm szefem panstw a. Po Je~o
, ierci w 1975 r. na tron powioc1'ła dvnasti
Statut królews ki z 1834 r. wprowadzał dwuizb owy parlame narch11 z gen. ranco Ja .' a Burbon ów w osobie
nt
z Senatem , jako izbą wyższą, składającym się z nomina tów królews J •
;:ana Carlosa (wnuka Alfonsa XID) i Hiszpa ma ~tała się monm~•
• • h
kich
i wirylistów (tj. osób zasiadających w izbie z racji zajmow anego urzędu) ;·ą
. Konsty tucja z 1978 r. wprowadziła system rz~ ow
oraz Kongre sem, jako izbą niższą, wybieraną w wybora ch pośredni konsLytucyJną. . . warantowała swobod y obywa-
ch, parlame ntarno- gabmet owych ornz zag W '1 -
ogranic zonych wysoki m cenzuse m majątkowym. Podobn ie jak w
Karcie telskie. Otworzyło to Hiszpan ii drogę do członkostwa we spo no
Ludwik a XVIII, inicjatywa ustawod awcza miała przysługiwać wyłącz­
tach Europe jskich (1986 r.).
nie królowi, któremu przyzna no również prawo rozwiązania obu izb.
W konstyt ucji 1837 r. dostrze c można wpływy francus kiej Karty
1830 r., (co wynikało z tego, że Francja w tym czasie miała
duży
wpływ na rozwój wydarze11 w Hiszpan ii). W 2. Belgia
Senacie miały zasiadać
osoby nomino wane przez króla spośród kandyd atów wyłonio
nych
przez właściwe organy prowin cjonaln e, zaś wybory do Kongre 548 Terytor ium Belgii stanowiło południową część d~wnyc~1 ?r~wi~ Powstanie państwa
su, z : belgijskiego
.i Niderla ndów, które w 1579 r. podzieliły się t~a dwie ,~zęsc1.
zachow aniem cenzusu majątkowego (choć obniżonego), stały się .zęsc
pośrednie. Inicjatywę ustawodawczą przyzna
bez- CJ'ł ł iła w 1581 r. niezależność, natomia st częsc połudmo:wa
no królowi i obu izbom, po nocna og os A
król zachował natomia st prawo weta i rozwiązania izb. uznała zwierzc hnictwo His~p~nii (unia ~ n-as ) . Od 1713dr . w wymku
anowan ie
Konsty tucja 1845 r. przywróciła swobodę nomina cji króla do Se- pokoju utrechc kiego prowmc Je połuddmo;e P~.ze;z tl~~ce iapoleo
Austrii a w 1795 r. zostały wcielon e o I ancJt. o na
natu oraz podwyższyła cenzus majątkowy w wybora ch do Kongre , . .
su,
terytori'a belgijsk ie weszły w skład Zjednoczdonegl~ :~·o;;:~ :J~
istotnie redukując liczbę uprawn ionych do głosowania i kandyd
nia. Z zapisów tych wycofa no się w 1854 r., przewidując wybory
owa-
, W 1830 1. min pod wpływem wy arze
~:~~~
landow • :' . · • , . L d •ka Fi lipa z dynastii Orle-
(cenzus owe) do Senatu i wyraźne obniżenie cenzusu majątk
owego
lucja lipcowa i obJęc1e rządow p1~~z u wt
w wybora ch do Kongre su. anów) Belgia ogłosiła niepodległosc.
.
Konsty tucja 1868 r. wprowadzała wybory powsze chne do Kon- 549 Je· ustrój uregulowała konstyt ucja z 1831 r. Kons~ytucJa Podstawy
t~ ustrojowe Belgii
gresu zaś pośrednie - do Senatu. Król zachował prawo micpty
wy nawi z ~ał; do francus kiej Karty 1830 r. z pewnym i tdnak 1st?t1?m
1
d ąf-~ . . Wprowadzała ona ustrój monarc hiczny, op1ernJąc
ustawod awczej (obok obu izb) i rozwiązania parlame ntu, utracił
na-
tomiast prawo weta. mo y I acpmt. . . , twa na zasadzi e suwerenności ludu.
jednocześnie funkCJo nowame pans . ..
Wł
•d
a dzę l(l
W myśl konstyt ucji 1876 r., uchwalo nej po krótkim epizodz ie re- ·o' le wską powierz _
ono dziedzi cznie w lum agnatyczneJ yna
publika11skim, suwere nem w pa11stwie miał być król i kortezy . , · · · · tywy ustawo-
Senat stii sasko-k oburski ej i przyzna no k1:?low1 prawo. m1~~a
miał pochodzić częściowo z nomina cji króla,
częściowo z wyboró w,
parlame ntu.
dawcze j (obok parlame ntu), sankCJI oraz r?~w1ąza .
natomia st w wybora ch do Kongre su przywró cono cenzus majątko mini-
Konsty tucp p1zew1·dywała odpowi edzialn osc konstyt·ucyJną
wy. . .
Król zachował prawo inicjaty wy ustawod awczej, (ale nie na zasadzi · t·'w
e strów, natomia st odpowiedzialność parlam~ntan~a m~m-1s __1„o_,;~-hr\\11::1 .."o.
wyłączności), weta zawieszającego i rozwiąz
ania parlame ntu, władzę k·ształciła się w drodze praktyk i. Parlam ent miał strnktmę
wykonawczą zaś sprawował za pośrednictwem
ministró w, którzy . t yły go Senat i Izba Repreze ntantów . Początkow~
ponosil i prawną i polityczną odpowiedzialność przed parlame ntem. 1 worz
wagę miała Izba Repreze ntantów , od 192 1 r. Je · d ak obie
n

256 257
 IV. Pa11st1110 w dobie konsrytuc jonaliz.m u Ustroje innych pa,:,stH' europejsk ich XIX i XX wieku

nano w uprawnie niach. W wyborach do Izby Reprezen tantów do 1893 r. d we· Da· one możliwość (zarówn o na szczeblu feder~cji, ~al~ i kan-
obowiązywał cenzus majątkowy, potem w latach 1893-19 19 wybory tinó1·) w~~owi edzenia się obywate li w sposób p_rawme w1ązą~y z~
miały charakte r pluralny . rz . ciem lub odrzuce niem ustawy związkow~J, lu? kantonal n~J,
Do zapisów konstytu cji Belgii nawiązywały konstytu cje innych ~ tfilie zainicjo wania procedu ry ustawod awczej. WyJątek _stanowią
paflstw, zwłaszcza nowo powstałych w drugiej połowie XIX wieku trz' órskie kantony , gdzie władzę ustawodawczą spra:1uJą bezpo-
monarch ii, jak Grecja, Rumunia , Serbia, Czarnog óra czy potem Buł­ śrZci!o zgromad zenia, obejmujące wszystk ich uprawm onych oby-
garia, oraz niemal wszystki ch monarch ii po I wojnie światowej. wateli kantonu .
Organem wykona wczym zgromad zenia zw1ązko. · t for
we~o Je_s, -
, l . R da Związkowa, w praktyce jednak Rada stała s_1ę mganem
ma me a
3. Szwajc aria samodzi elnym o charakte rze quasi-rządowym. Słcł ad a s1 ę ona
. z 7
ł . . l
osób, a jej przewodniczący, wybiera ny na okres 1 roku, spe ma IO ę
Kształtowanie się 550. Na chwilę uwagi zasługuje ustrój Szwajcarii. Terytori um to już prezyden ta konfede racji.
niezależności
Szwajcarii
w czasach średniowiecznych cieszyło się dużą niezależnością, choć
istniejące tam gminy chłopskie (kantony ) związane były
ze sobą w bar-
dzo luźny sposób. W 1291 r. trzy kantony zawiązały związek w celu
obrony przed Habsbur gami. Do tego związku przystąpiły z czasem ko-
lejne kantony, a w 1499 r. cesarstw o niemieck ie uznało niezależność
kantonów szwajcar skich. Niezależność od Rzeszy Niemieckiej została
ostatecznie potwierd zona w traktacie westfals kim (1648 r.) i odtąd
Szwajca ria funkcjonowała jako konfeder acja kantonów. Pomijając 'hót-
ki epizod napoleoflski (Republi ka Helweck a) stan taki utrzymał się do
1848 r. Dopiero wtedy powstały warunki pozwalające wprowadzić kon-
stytucję i ustrój federalny, (choć w nazwie nadal pozostał
a konfeder a-
cja): ustroje poszczeg ólnych kantonów zaczęły się w ciągu pierwszej
.·,' połowy XIX w. upodabniać do siebie, m.in. pod wpływe
I
m francuskiej
rewolucji lipcowej , która ugruntowała na tych terenach zasadę suweren -
ności ludu i umocniła organy przedsta wicielsk ie.

,: Federacyjn y 551. System rządów wprowa dzony przez konstytu cje 1848 r.
';harakter państwa
i 1874 r. bywa nazywan y rządami zgromad zenia. Trzeba jednak za-
znaczyć, że konstytu cja 1874 r. bardzo mocno podkreśli
ła odrębność
poszczeg ólnych kantonó w: mają one swoje konstytu cje, własne orga-
ny, a dodatko wo ich pozycję wzmacn ia zasada, że wszystki e sprawy
nieprzek azane przez konstytucję Związkowi pozostają w gestii kanto-
nów (np. sprawy wewnętrzne, adminis tracja, oświata, utrzyma nie
porządku publiczn ego, sprawy gospoda rcze, handel,
itp.).
Główne zasady 552. Centraln ym organem przedsta wicielsk im jest dwuizbo we
państwa
szwajcarsk iego Zgroma dzenie Związkowe, które tworzą Rada Narodow a, wybiera na
w wyborac h bezpośrednich oraz Rada Kantonó w, do której wchodzą
przedsta wiciele kantonó w. Obie izby mają równorzędne uprawni e-
nia w procesie ustawod awczym : zgoda obu potrzebn a jest do tego,
by ustawa mogła wejść w życie. Specyficzną cechą ustroju Szwajca -
rii jest instytuc ja referend um ustawod awczego oraz inicjatyw y lu-

258
 PODSU MOWA NIE

l. Podstawą funkcjo nowani a paóstwa konstyt ucyjneg o jest konsty- Proces integr acji Europ y
tucja, czyli ustawa zasadnicza. Określa ona strukturę organów paf1stwa
,
ich kompet encje i wzajem ne relacje. Zawiera także zazwyczaj katalog
podstaw owych praw obywatelskich. Konstytucje uchwala ne były
albo
specjaln ie powoły wane zgroma dzenia (konsty tuanty), albo przez
przez
parlamenty. Konstytucję mógł także nadać (oktrojować) sam władca.
się doszu-
Idea integrac ji Europy ma swoją długą historię. Jej początków mo~na
kiej, gdy znaczne połac!e kont~ne ntu
kiwać już w czasach monarc hii karoliós
2. Pa11stwo konstyt ucyjne jest monarchią lub republiką. Podstawą Karola Wielkie go. Godne odnotow arna są r_owrnez
znalazły się pod rządami
jego ustroju jest najczęściej zasada podziału władz. Władzę ustawo- :z, Pod1~bradu
projekty przedst awione w XIV w. przez władcę Czech Jerzeg~
dawczą sprawu je parlame nt, władza wykona wcza powierz ona
jest
na: Pr?Jekt y te Jednak
władzę sądową wykonu ją niezawi słe sądy. oraz w początkach XVII w. przez Henryk a IV Bourbo
ministro m, ~a reahz~cJ ę., . .
pozostały tylko interesującymi pomysłami, bez szan~
-
3. Zasada podziału władz oznacza także wprowa dzenie instrumen- w organiz acyjnej mtegrac~ 1 panst~ . e:1ropeJ
Początki poważnych procesó
tów pozwalających zachować równowagę pomiędzy nimi. W republic
e na XIX stulecie . Podejm owane wowcza s m~cpty w~,
skicb przypadają dopiero
mogąc pociągn ąć ich do na _rozwi-
parlame ntarnej parlame nt kontrolu je ministró w, (takie jak unie celne i walutow e), nie doprowadziły jednak do powstar
ntar- wąski zakres przedm1 0t~wy
odpowiedzialności zarówn o konstytucyjnej (karnej), jak i parlame niętych struktur instytuc jonalny ch, miały przy
tym
król) c;lyspo- y 939~ - mimo
nej (politycznej). Głowa pa11stwa natomia st (prezyd ent lub i ogranic zony zasięg terytori alny. Okres między wojenn (1918-~
nuje zazwyczaj prawem rozwiązania parlame ntu (III Republi ka
we środowi ~k. intelekt :ialnych 1 pohty~z ~y~h
pewnyc h propozy cji wychodzących ze
Francji). W tzw. republic e prezyde nckiej, ministro wie odpowia dają (działalność Richard a Couden hove-K alergieg o 1 Jego proJel_<t Pane_ur o~y, m1cJ~-
możli­ tywy premier a Francji Aristid a Brianda , i innych francus kich pohtyko
w) - me
politycznie wyłącznie przed prezydentem, który z kolei nie ma
wości rozwiązania parlame ntu (Stany Zjednoc zone Ameryk i). . . .
przyniósł znaczących propozy cji integrac yjnych.
Przełom stanowiła dopiero II wojna światowa.
W Jej wymku - wobec po-
4. W ciągu XIX i XX wieku prawo wyborc ze uległo demokr aty- ów bezpiec znej egzyste ncji mieszka11c?m km:ty~en-
zacji. Stopnio wo elimino wano z niego liczne cenzusy , ograniczające
trzeby zapewn ienia warunk
ła się _idea
równości tu i pokojow ego rozwoju społecze11stwom europej skim - rozw1,nę
powszechność głosowania, rezygno wano także z ogranicze11 ch panstw Emopy :
prawa wyborc zego. europej ska, zakładająca budowę systemu demokr atyczny
ill, kreśląc w mowie, wygłosz onej
Wyrazi cielem tej idei stał się Winsto n Church
5. Zarząd lokalny w coraz większym stopniu powierz any był orga- w Zurichu , wizję Stanów Zjednoc zonych Euro-
14.09.1 946 r. na Uniwer sytecie
ową
nom samorządowym, które albo uzupełniały administrację państw py. Idei integrac ji europej skiej sprzyjał plan Marsha lla 0?47),
prze~idując~

(Prusy, Francja ), albo tworzył y równole głą struktur ę władzy (Austria ),

poważną pomoc gospoda rczą dla krajów Europy . Pomoc ta kierowa na ffilała b_yc
względnie zarządzały danym obszare m samodz ielnie (Anglia ). odrzuco na przez Zwią~
do wszystk ich pa11stw dotkniętych wojną, została jednak
bezpośr ednim wpływer: 1·. W teJ
zek Radziec ki i paóstw a pozostające pod jego
sytuacji ameryka11ska inicjaty wa ogranic zyła się ?o Em~opy Zacho~ meJ. Plan
ł powstan ie organiz mu, który zająłby się dystrybucją p~mo~y
Marsha lla zakłada
_?rgam zacJa
ameryka11skiej. W ten sposób powstała w ~948 r. Europe jska
pa11stw (bez kraJow pozosta -
Współpracy Gospod arczej, licząca początkowo
16
potem poszerz ona ~ ~ (1949 r.)
jących w strefie wpływów radziec kich),
1961 r. organiz acja ta przekszt ałciła się w OECD
i Hiszpanię (1959 r.). W
!. . .
(Organizację Współpracy i Rozwo ju Ekonom icznego
m integrow ania się pa11stw eu~·opeJ ~luch b:ło pows~ame Ra~y
Ważny etapem
1~1ędz~ pan-
Europy (1949 r.). Inicjaty wa ta miała na celu wspieram~ wsp_ołpracy,
obrony praw człowie ka 1 waitosc1 wspołcze-
stwami-członkami Rady w zahesie

261
 Proces integracji Europy
snej demokracji. Choć Rada Europy nie może podejmować żadnych wiążących
pa11stwa członkowskie rezolucji, stała się forum wielu ważnych inicjatyw, w tym
takich konwencji jak Europejska Konwencja na Rzecz Ochrony Praw Człowieka
i Politycznych Wolności (1950 r.) czy Europejska Karta Socjalna.
Decydujące znaczenie dla rozwoju integracji europejskiej miała Deklaracja
Robe11a Schumana, ministra spraw zagranicznych Francji, ogłoszona 5.05.1950 r.
i skierowana w formie memorandum do rządów RFN, Włoch i krajów Beneluxu.
W dokumencie tym Schuman przedstawił plan poddania produkcji węgla i stali
wspólnemu zarządowi (traktując górnictwo i hutnictwo jako podstawę rozwoju
gospodarczeg o). Miała to być struktura otwmta dla innych krajów Europy, za-
kładająca wprowadzeni e wspólnych przepisów prawnych dotyczących produk-
cji, inwestycji i cen oraz zniesienia różnic celnych i transp011owych. Schuman
zakładał także, że powstająca organizacja stanowiłaby pierwszy krok do stwo-
rzenia federacji europejskiej. Deklaracja Schumana, (której prawdziwym twórcą
był Jean Monnet, ekonomista, zastępca sekretarza generalnego Ligi Narodów,
komisarz rządu francuskiego do spraw odbudowy kraju po wojnie), stała się
punktem wyjścia do rozmów, które ostatecznie dcprowadziły do zawarcia
w Paryżu 18.04.1951 r. traktatu powołującego Europejską Wspólnotę Węgla
i Stali. EWWiS powołano na okres 50 lat (termin ten - liczony od daty wejścia
w życie traktatu - minął 22.07.2002 r.).
Powstała organizacja miała charakter ponadpa11stwowy. Jej organami były
Wysoka Władza (jako instancja wykonawcza , mianowana za zgodą wszystkich
pa11stw członkowskich, wyposażona w kompetencję tworzenia prawa wspólno-
towego), Specjalna Rada Ministrów, odpowiedzia lna za harmonizowa nie dzia-
ła11 Wysokiej Władzy i rządów pa11stw członkowskich oraz Zgromadzeni e
Ogólne (o pewnych uprawnieniac h kontrolnych) i Trybunał Sprawiedliwości.
Pró~y rozszerzenia współpracy gospodarczej na sferę obronną i polityczną,
~Odjęte niemal równocześnie, zako,kzyły się - na skutek sprzeciwu parlamentu
francuskiego - niepowodzen iem.
Sukces EWWiS zachęcił państwa członkowskie (Francję, Włochy, RFN
! kraje Beneluks~) do podjęcia działań rozszerzających zakres współpracy na
mne obszary życrn gospodarczeg o (zwłaszcza takie jak energetyka, handel, rol-
nictwo~- Szczególne znaczenie miał tutaj tzw. raport Spaaka, premiera Belgii,
stanow1ący podstawę do negocjacji nowych traktatów. Ostatecznie po trudnych
debatach podpisano 25.03.1957 r. w Rzymie tzw. traktaty rzymskie, powołujące
Europejską Wspólnotę Gospodarczą oraz Europejską Agencję ds. Energii Ato-
mowej (Euroatom).
:~-~~tato EWG przewidywał utworzenie Rady jako ciała prawodawcze go,
Kom1sJ1 Jako organu wykonawcze go, Europejskieg o Zgromadzeni a Parlamen-
tarnego jako ciała deliberującego i Trybunału Sprawiedliwości. Dodatkowo
utworzono jako organy pomocnicze Komitet Gospodarczy i Komitet Społeczny.
Towarzysząca traktatom konwencja o niektórych wspólnych instytucjach
wspól,not et~ropejskich przewidywała, że podobna struktura organów funkcjo-
nowac będzie w pozostałych wspólnotach (tj. w EWWiS i Euroatomie). Do roku
262
Proces integracji Europy
1965 jednak udało się wprowadzić jako wspólne organy tylko Zgromadzeni e
Parlamentarn e (od 1964 r. nazywane Parlamentem Europejskim ) i Trybunał
Sprawiedliwości (EWWiS zachował Wysoką Władzę i Specjalną Radę Mini-
strów). Dopiero w wyniku tzw. traktatu o fuzji (1965 r.) także Rada i Komisja
stały się wspólnymi organami wspólnot.
Ważna zmiana dokonała się w 1976 r. w odniesieniu do Parlamentu Euro-
pejskiego. Wprowadzon o wówczas zasadę bezpośrednich wyborów jego człon­
ków (przedtem byli to parlamentarzyści delegowani przez krajowe parlamenty),
przy czym wybory miały być przeprowadz ane według krajowych ordynacji wy-
borczych. Pierwsze wybory w tym trybie odbyły się w 1979 r. Warto także od-
notować powstanie w 1974 r. Rady Europejskiej jako pozatraktatow ego organu
wspólnot, składającego się z szefów państw i rządów i odbywającego swe regu-
larne spotkania co najmniej dwa razy w roku.
Duże znaczenie dla rozwoju integracji europejskiej miał tzw. Jednolity Akt
Europejski z 1986 r. (wszedł w życie 1.07.1987 r.). Był to pierwszy oficjalny
dokument, w którym zapisano utworzenie Unii Europejskiej jako celu działania
Wspólnot. JAE postawił przed Wspólnotam i zadanie wprowadzeni a do ko11ca
roku 1992 wspólnego rynku wewnętrznego, tj. przestrzeni wolnej wymiany
osób, towarów, usług i kapitału. Zwiększono także kompetencje parlamentu,
włączając go w niektóre procedury tworzenia prawa wtórnego.
Realizacja zasadniczego postanowieni a JAE oznaczała konieczność zmia-
ny wielu przepisów prawa i podjęcia debaty nad nowymi rozwiązaniami instytu-
cjonalnymi, tj. unią gospodarczą i monetarną oraz unią polityczną. Dyskusje nad
unią monetarną nabrały szybszego tempa w drugiej połowie lat osiemdziesią­
tych. W ich wyniku powstał tzw. komitet Delorsa, który przygotował, zaapro-
bowany w 1989 r., raport dotyczący etapów dojścia do unii monetarnej. Roz-
mowom na temat unii politycznej nowy impuls nadała w 1990 r. wspólna inicja-
tywa prezydenta Francji F. Mitteranda i kanclerza Niemiec H. Kohla odbycia
konferencji międzyrządowej poświęconej problemom polityki zagranicznej
i wspólnemu bezpieczeństwu pa11stw członkowskich Wspólnot. Intensywne
prace doprowadziły ostatecznie do podpisania 7.02.1992 r. w Maast1icht traktatu
o Unii Europejskiej, który wszedł w życie 1.11.1993 r.
Traktat z Maast1icht ustanowił Unię Europejską, czyli związek trzech
(obecnie dwóch) Wspólnot (EWG - przemianowaną na Wspólnotę Europejską,
EWWiS - do 2004 r. i Euroatom) z dwiema formami zinstytucjona lizowanej
współpracy państw członkowskich. Sprawy wchodzące w zakres działania
Wspólnot są tzw. pierwszym filarem, natomiast przedmiotem współpracy mię­
dzyrządowej są wspólna polityka zagraniczna i bezpieczeństwa (drugi filar) oraz
sprawy wewnętrzne i wymiar sprawiedliwości (trzeci filar, po wejściu w życie
traktatu z Amsterdamu ograniczony do współpracy policyjnej i sądowej w spra-
wach karnych). Traktat z Maastricht ustalał, że Unia Gospodarcza i Walutowa
zostanie wprowadzon a do roku 1999, rozszerzał zakres spraw objętych kompe-
tencją Wspólnoty Europejskiej, wprowadzał pojęcie obywatelstwa Unii,
wzmacniał rolę Parlamentu Europejskieg o i tworzył Komitet Regionów.
263
 Proces integrac ji Europy

ę dokona -
. . Perspek tywa rozszer zenia Unii o kolejne pa(1stwa rodziła potrzeb
jach. Wprow adzono je w 2001
ma istotnyc~1 k~re~<t :" dotychc zasowy ch regulac
r. w traktaci e mcejsk im .. Traktat ten porządk ował wiele kwestii procedu ralnych ,
a prawa europej skiego z większ ym udziałe m Parlame n-
w tym procedu r tworzem Zakończenie
tu, o;<reślał. nowe zasady głosowania w Radzie (inaczej skonstr
uowany system
jskiej i rolę
g~o_sow wazon~c_h), doprecyz?wywał upra:"n ienia Komisj i Europe
ując przystą pienie państw do
P,u.l_amentu w ~ej powoływanm. Antycyp nowych
Un11 trakt~t zwiększał ta~<ż~ liczbę członk ów Parlame ntu Europe jskiego .
Wspoln oty Europe jskie grupowa ły począt kowo 6 pa(1stw (Francj a, RFN,
doszukiwać się
Luksem burg). W 1973 r. do Wspóln ot przystąp iły Ustrój pa11stw Zachod u przeszedł długą ewolucję. Jej początków
W~ochy, Belgi.a, Hol~n~ ia, starożyt ności, która pozosta wiła jako swe dzie-
a w 1986 r. _ Hiszpan ia trzeba w formach ustrojow ych
:W-ielka B~·ytama, Dama i Irlandia , w 1981 r. - Grecja, pa11stw a publicz nego z silną władzą cesarską, ale zarazem
1 ~ortu~a ha. yv 19~5 r. czło~1kami Unii Europe jskiej stały się Austria , Szwecj a i dzictwo konstru kcje
enta władzy.
rozszer zyła się o dalszyc h 10 państw przekazała nam ideę ludu, jako pierwot nego dyspon
Fmland ia. zas z dmem .1 ma.1.a 2004 r. Unia ach średnio wiecza, ludów germań­
a, Słowenia Wejście na arenę dziejów , w początk
~Cypr, Czechy , Estoma , Litwa, Łotwa, Malta, Polska, Słowacj części terytori ów dawneg o Rzymu, spowod owa-
skich i opanow anie przez nich
1 ~ęgry_). O? 2007 r., po przystąpieniu do Unii Bułgarii i Rumun ii, Unia Euro- kcję państwa nałożył o się jego rozumie nie jako łupu
ło, że na dawną konstru
pejska hczyc będzie 27 krajów członkowskich. wania się patrymo nialnej kon-
zwycięskiego wodza. Prowadziło to do ugrunto
uzasadnie11.
cepcji pat'1stwa. Jednocześnie władza poszukiwała dodatko wych
er sakralny . Specyfi czną strnktu-
Dostarczył ich Kościół, nadając władzy charakt
Europy stał się system lenny, oparty na więzach
rą pat1.stwową na zachod zie
osobisty ch łączących seniora z wasalam i.
e uza-
Konflik t cesarstw a z papiest wem i poszuk iwanie innych niż religijn
pafistw a jako dobra publicz nego.
sadnień władzy, spowodowały odrodze nie idei
ie szerszy ch grup społecz nych do
Rozwinięciu tej idei sprzyjało także włączen
przeciw stawien ia się władcó w lokalny ch uniwer-
rządzenia, co wynikało z chęci
salistyc znym ambicjo m cesarzy niemiec kich.
władcami
Traktow anie państwa jako dobra publicz nego postawiło przed
h zarządz ać tym dobrem .
· problem zorgani zowani a odpowi ednich służb, zdolnyc
atorskie j monarc hii i rozbudo wy apa-
Prowadziło to do rozwoju funkcji organiz
ratu urzędniczego.
Jednocześnie jednak upowsz echnien ie się idei publicz nego, a zarazem słu­
u dzienny m kwestie źródeł
żebnego charakt eru państwa, postawiło na porządk
władzy. Od czasów Renesa nsu - nie bez wpływu filozofi i antyczn ej Grecji,
a także doktryn y reforma cji - rozwija ł się wyraźni e proces upodmi otowien ia
jednost ki. Koncep cja państwa , w którym suweren ność skoncen trowana została
króla, w coraz większ ym stopniu kłóciła się z przekon aniem, że pier-
w osobie
adziło to osta-
wotnym dyspon entem władzy jest lud. W X_YIII w. doprow
władza jest wyniki em umowy oraz że
tecznie do pojawi enia się tezy, że
obywate li jest takie ogranic zenie zakresu władzy
w interesie ludu i poszcze gólnych
i, by nie namszał a ona ich praw i dobrze spełniała
pozostającej w rękach jednostk
konstytucja oraz
swoje obowiązki. Prawny m wyrazem tego ogranic zenia stała się
nej ministró w.
zasada podziału władz, a z czasem odpowiedzialności politycz
charakt eryzowa ł się stopnio wym ro:zs2:er:za-
Okres XIX wieku w Europie
przyzna no prawa publicz ne i dopuszc zono
niem kręgu osób, którym

265
 Zako11czenie

wowania funkcji publicznych. Prowadziło to do demokratyzowania prawa wy-

borczego, ale zarazem rodziło niebezpiecze11stwo udziału w rządach, lub odda-
nia podstawowych dla pa11stwa decyzji w ręce ludzi przypadkowych, o niskim
stopniu wyrobienia obywatelskiego, ulegających zręcznym demagogom. Obawy
antycznych filozofów, że demokracja łatwo może przerodzić się w dyktaturę, Indeks
znalazły swe potwierdzenie w historii XX-wiecznej Europy. Sposobem ogra-
niczania tego niebezpiecze11stwa jest z jednej strony rozwój struktur ponad-
pa11stwowych, w których przynależność uwarunkowana jest respektowaniem
podstawowych praw ludzkich i wszystkich reguł demokracji (a więc łącznie
z poszanowaniem praw mniejszości), z drugiej zaś strony - rozwój form samo- Indeks obejmuje nazwy najważniejszych instytucji i aktów prawnych (z wyjątkiem
rządności, pozwalającej ludziom aktywnie działać na szczeblu lokalnym i do-
konstytucji). Numery oznaczają punkty akapitów.
strzegać konsekwencje swych decyzji.
A Common Pleas Court, zob. Sąd Spraw
Traktowaniu pa11stwa jako dobra wspólnego towarzyszyło przekonanie Pospolitych
o potrzebie roztoczenia przez jego służby opieki nad wszystkimi obywatelami. Act of atteinder, 112,217,295,312 Concilia plebis, zob. Zgromadzenia
Prowadziło to do systematycznego rozbudowywania aparatu administracyjnego ludowe
Aide royale (podatek), 83
i nieuniknionego rozszerzania zakresu spraw podlegających reglamentacji pa11- Akt o Proklamacjach, 212 Courts of Assize, zob. Sądy królewskie
stwa. Obroną przed nadmierną ingerencją służb pa11stwa w życie jednostki są Akt o Supremacji, 212 Curia Regis, zob. Kuria Królewska
zapisywane w konstytucji i obwarowane rozmaitymi gwarancjami instytucjonal- Areopag, 14 Cywilna konstytucja kleru, 401
nymi prawa i wolności obywatelskie. Artykuły Konfederacji i Wieczystej
Współcześnie obowiązujący w Europie standard ustrojowy zakłada powie- Unii, 335 D
rzenie władzy ustawodawczej wybranemu w powszechnych wyborach parla-
mentowi, który sprawuje jednocześnie kontrolę nad władzą wykonawczą, dys- B Danegeld (podatek), 98
ponując instrumentami egzekwowania odpowiedzialności politycznej ministrów. Danehof, 182-183,256
Funkcje głowy pa11stwa pełnią albo posiadający dzisiaj wyłącznie reprezentacyj- Baliw, 87-90, 205, 209, 397 Deklaracja Niepodległości, 334,
ne uprawnienia monarchowie, albo pochodzący z wyborów (bezpośrednich lub Bannus,45,52,62,99,208 337-338,356
Basileus, 6-7, 14-15 Deklaracja Praw Człowieka
pośrednich) prezydenci. Ostateczną kontrolę nad przestrzeganiem praw obywa-
Beneficjum, 55 i Obywatela, 191, 27 4,
teli sprawuje wymiar sprawiedliwości ze specjalnymi trybunałami badającymi
Bill o prawach, 289, 307-308 365-368,388,400,416
zgodność prawa z konstytucją. Taki model pai'istwa nazywamy modelem demo-
Board of Traesury, 328 Departament Skarbu, 351
kracji liberalnej. Departament Stanu, 351
Bule, 12
Bundesrat, zob. Rada Związkowa Departament Wojny, 351
Bundestag, zob. Sejm Związkowy Dispositio Achilea, 222
Długi Parlament, 295, 301
C Doża, 176
Duma Bojarska, 157-158, 161
Cahiers de doleances, zob. Zeszyty Duma Państwowa, 527, 536-537
skarg Dworecki, 157
Cas royaux, 91 Dypl0m październikowy, 516
Caudillo, 547 Dyrektorzy, 381, 382
Cenzor, 23, 26 Dyspensa, 102, 308
Ciało Prawodawcze, 375-376
Ciało Ustawodawcze E
- (Francja, 1791), 369-371
- (Francja, 1799), 385 Eklezja, 10, 12, 14
- (Francja, 1852), 449 Exchequer, zob. Szachownicy Urząd

266 267
 Indeks Indeks

Książęta-elektorzy, 129, 132, 138, 142, Nadworna Rada Wojskowa , 236

F Izba Obrachunkowa, 78, 90, 209
145 Najwyższa Izba Sprawiedliwości, 236
Izba Panów
Faraon, 2, 8, 11 Kuria Królewska, 78, 114, 138, 200 N:.tjwyższy Trybunał Pm'lstwowy
- (Prusy, 1851),509
Felonia, 74 - (Austria, 1867), 520 Kwestor, 24, 26 Rzeszy,4 82,485-48 6
Feudalizacja urzędów, 47, 56, Izba Parów, 408-409 Namiestnik, 523
59,65, 135, 138 Izba Poselska L Navette, zob. Procedura navette
Foreign Office, 328 - (Prusy, 1851), 510
- (Austria, 1867), 520-522 Landrat, 227, 501, 513 o
G Izba Reprezentantów, 342, 344-345, Landtag, 148-149, 233
347 Leges Barbaroru m, 51 Ochmistrz, 136, 147
Leges Romanae Barbaroru m, 51 Odpowiedzialność ministrów
Generalne Dyrektorium, 223-224, 227 Izby sądowe, 535
Generalny Kontroler Finansów, Legislatywy stanowe, 358 - (konstytucyjna), 280, 309,371,4 21,
202-203 Lenno, zob. System lenny 425,434,5 11
J
Gubernator, 205, 237, 246, 359, 534 Listy cornrnittimus, 210 - (polityczna), 280, 3 m 313, 327,
General-gubernator, 247,534 Jarłyk, 151 Listy pieczętne, 210 421,425, 434,444, 485
Listy zaufania, 384 Ordonans ~75,79, 102,198,3 16,412,
H K Lit de justice, zob. Łoże 420
p
sprawiedliwości
Habeas Corpus Act, 289, 304 Kadłubowy Parlament, 299, 301 Lord Protektor, 300
Heliaia, 14 Palatyn, 58, 62
Kamery Wojny i Domen, 227,501
Hofrat, 136 Parlament
Kancelaria Cesarska, 533
Hofta& 138,140,1 44 - (Anglia), 38, 102, 104, 107-112,
Kancelaria Rzeszy, 491
Home Office, 328 Ława przysięgłych, 121, 354, 398-399 211-212, 214,216- 217,290,2 94,
Kancelaria Stanu, 236
Łoże sprawiedliwości, 198 299-305, 312,315- 316
Kanclerz, 58, 78, 113, 135-136, 147,
- (Sąd), 78, 198, 209
200-202, 204,215, 225,236, 310,
409 M Parliarnent Act, 324
Immunitet, 47, 65, 83, 118, 125, 149, Patent Lutowy, 516
- (Rzeszy), 472-473, 475,477,4 85,
185,208,2 17 490 Magna Charta Libertatum, Patrimonium, zob. Zasada
- (poselski), 217, 308 zob. Wielka Karta Wolności patrymoni alna
- (Szachownicy), 215, 327
Majordom us, 48, 54, 58 Petycja Prawa, 289, 294, 302
Impeachment, 112,280,2 95, 309, 312, Kapitulacj e wyborcze, 134
313,325, 345,353, 414,421, 430, Marszałek powiatowy , 523 Pierwszy Konsul. 385, 387, 395
Kapitan ludu, 175
433 - (szlachty), 248, 534 Pierwszy Lord Skarbu, 311, 327
Kapitularz e królewskie, 52, 55-56, 60
Mediatyzacja, 461 Placet królewski, 210
Intendent królewski, 205-206, 397 King's Bench Court, zob. Sąd Ławy
Interpelacja, 312, 434 Mer, 117,452 Placita, 57, 79, 138
Królewskiej
Instrument Rządzenia, 299, 300 Ministerstwo Gabinetowe, 223-224 Plebiscyt, 383, 447, 490
Klauzula supremacyjna, 339
Isprawnik, 247 Ministerstwo Spraw Samorządowych, Podesta, 174-175
Kolegia, 245, 530
Iudicium parium, zob. Sąd równych 330 Podprefek t, 206, 393
Komitet Ocalenia Publiczne go, 374,
Izba Deputowanych, 411, 419, 427, 377 Ministerstwo Sprawiedliwości, 223, Pole Majowe, 57
429,431,4 33-435 225 Pole Marcowe, 57
Konetabl, 78
Missi dorninici, zob. Wysłannicy Posad~ik, 160, 163
Izba Deputowanych departame ntalnych, Kongres,3 40, 342,349, 356-357, 362
408,410 królewscy Prawa fundamentalne, 71, 198, 261
Kongres (Hiszpania), 546 ·
Izba Gmin, 109, 111,293, 302, Prawo wyborcze
Konkordat, 402, 455
306-307, 309-311,3 14-315, N - (powszechność i jej ograniczenia),
Konstytuanta, 191,194,2 64,389,46 5
317-318,3 20, 323-324, 326 281,317, 342,410, 424,426, 431,
Konstytucje z Melfi, 169
Nadintendent finansów, 203 468, 510, 521
Izba Lordów, 108,112, 217,299, 302, Konsul, 17, 21, 23, 26, 33
Nadprezydent, 501, 513 (równość i jej ograniczen ia), 282,
317-318,3 23-326 Kontrasygnata, 309, 312, 316, 371
Izba Ludowa, 497 Nadworna Izba Skarbowa , 236 322,410, 510,521, 536
Kortezy, 180,253,5 46

268 269
 Indeks Indeks

Prefekt (Rzeszy), 483-484 Sejm ś

(pretorianów), 27, 33 (Stanu),200,385,395,425,449 (Krajowy)_, 523
- (Rzym), 34 - (Starszych), 380-381 (I Rzeszy), 38, 139-140 Święty
- (Francja), 206, 393, 451 - (Stron Procesowych), 201, (Rzeszy),468,474,482-484,490 - (Konsystorz), 29
Pretor, 17, 22-23, 26, 32-33 209-210, 395 (Związkowy), 460, 463 - (Sobór), 161
Prewot, 86, 88, 90, 209 (Ściślejsza), 115,463 Sejmik
Prezydent (Wykonawcza), 375 - (powiatowy), 513 T
(Francja, 1848), 425, 426 (Związkowa), 468, 474-475, 496, - (prowincjonalny), 513
- (Francja, 1875), 427,433 552 Sekretarze, 351-352 Taille royale (podatek), 83
- (Francja, 1946), 440 - (Związku), 542 - (Stanu), 200-202, 204, 215, 252, Tajna Rada, 215, 309-310, 314, 327
(Francja, 1958), 442 Rady 310,327 - (Stanu), 225
- (Republika Weimarska, 1919), 482 - (departamentalne), 394,452 Senat Tarczowe (podatek), 98
- (Stany Zjednoczone Ameryki, - (gminne), 394, 452 (Francja, 1852), 449 Trybun ludowy, 17, 19, 21, 23-24,
1787),336,344-345,347-353,36 2 (hrabstw), 329 (Francja, 1875), 427, 429-430, 26
Prezydium Rady Najwyższej, 542 (okręgowe), 394,452 433-434 Trybunat, 385
Prikazy, 159, 163-164, 245 - (regionalne), 452 (Francja, 1958), 443 Trzy Stany, zob. Stany Generalne
Princeps, 19-20, 24, 27 Referendum ludowe, 480,482 - (Hiszpania), 546
Privilegium Reichskammergericht, zob. Sąd - (Rządzący), 243, 245-246, 532, u
- (de non apellando), 142, 145, 228 Kameralny Rzeszy 534-535
- (de non evocando), 145, 228 Reichstag, zob. Sejm Rzeszy - (Rzymu), 17, 19-20, 22-24 Unia Kalmarska, 181-182
- (fori), 63 Rigsdag, 183,254,256 - (Stanów Zjednoczonych), 342, Ustawa
Privy Council, zob. Tajna Rada Rigsraat, 256 343-346,348,350-351,353 - (o Tolerancji Religijnej), 307
Procedura navette, 432,440 (Zachowawczy), 385, 449 - (o Trzechleciu), 296
Prokuratura, 244 s Senatus-consulta, 23, 385 - (Sukcesyjna), 289, 309
Przymus lenny, 125, 127 Seneszal, 58, 78, 87
Puty, 158-159 Sankcja ,. Sędzia pokoju, 117, 120, 329,396,535 V
- (królewska), 279,408,448,472, Signoria, 174
R 510,537 Skarbnik generalny, 207 Valido, 252
- (Pragmatyczna), 232, 234 Sobór Ziemski, 156, 161-162 w
Rada Sąd Stadhouder, 258
(Depesz), 200, 205 (Izby Gwiaździstej), 213, 293, 296 Stany War Office, 328
- (Finansów), 200, 205, 209 - (Kameralny Rzeszy), 128, 136, (Generalne), 38, 64, 78, 81-85, 90, Wasal, 37; 55-56, 72, 81
(Komisarzy Ludowych) 541 141-142 191, 193-195,259,264 Weto zawieszające, 279, 344,349,425,
(Konstytucyjna), 445 - (Kanclerski), 113, 3 31 (Prowincjonalne), 82, 85, 90, 207, 440
(Królewska), 57, 78-81, 114, 183, - (Kasacyjny), 396, 398 259 Wiceprezydent, 343, 347
200,213,215,255,310 - (Ławy Królewskiej), 115, 119, 331 Starosta, 523 Wielka Karta Wolności, 100-101, 105,
(Najwyższa), 542 - (Najwyższy, federalny), 339, 342, Strateg, 12 261,289
(Narodowości), 542 345,348,353,355 Subdelegaci, 205-206 Wielka Rada, 176
(Pat'lstwa, Austria, 1867), 520, - (równych), 112, 325 Suspensa, l 02, 302
522-523 - (Spraw Pospolitych), 115, 119, 331 System
(Pal'lstwa, NRD), 497 - (Wysokiej Komisji), 213, 293, 296 (lenny), 36, 54-56, 66, 73-74, 127,
(Pa11stwa, Rosja), 531, 536-537 Sądownictwo 133, 185
(Pięciuset), 380-381 - (delegowane), 209 (orlea11ski), 421,444
(Prywatna, Francja), zob. Rada - (zastrzeżone),209 Szachownicy Urząd (Sąd), 98, 115, 119
Stron Procesowych Sądy Szeryf, 97, 105, 109, 116, 120
(Prywatna, Prusy), 500 (królewskie), 119, 120
(Republiki), 440 - (westminsterskie), 115, 119

270
 Indeks

z
Zasada
- (monarchiczna), 266, 268, 507
- (patrymonialna), 35, 37, 46, 71, 153
Zeszyty skarg, 83
Zgromadzenia
- (gubernialne), 534
- (ludowe), 17-19, 22
(pierwiastkowe), 376
- (powiatowe), 534
Zgromadzenie Narodowe
(Francja, 1848), 424-426
(Francja, 1875), 427,429,433
(Francja, 1946), 440
- (Francja, 1958), 443
Zjednoczona Kancelaria Nadworna,
236
Złota Bulla, 132, 138, 142, 145, 222,
261
Związek Celny, 464