Historia Ustroju I Prawa Sadowego Polski Wydanie 5-1

Tadeusz Maciejewski
Historia ustroju
i prawa sądowego
Polski
5. wydanie
61428665874636
61
zakupiono w sklepie: Empik.com
identyfikator transakcji: 10100832403899
e-mail nabywcy: mati6103@gmail.com
znak wodny:
61428665874636
61
PODRĘCZNIKI PRAWNICZE
T. Maciejewski • Historia ustroju i prawa sądowego Polski
61428665874636
61
W sprzedaży:
T. Maciejewski
HISTORIA POLSKIEJ MYŚLI ADMINISTRACYJNEJ DO 1918 R.
Podręczniki Prawnicze
T. Maciejewski
HISTORIA POWSZECHNA USTROJU I PRAWA, wyd. 5
Studia Prawnicze
H. Izdebski
HISTORIA MYŚLI POLITYCZNEJ I PRAWNEJ, wyd. 5
W. Wołodkiewicz, M. Zabłocka
PRAWO RZYMSKIE. INSTYTUCJE, wyd. 6
Pod red. E. Kundery, M. Maciejewskiego

LEKSYKON MYŚLICIELI POLITYCZNYCH I PRAWNYCH, wyd. 3
Inne
Pod red. J. Zajadło, K. Zeidler

LEKSYKON WSPÓŁCZESNEJ TEORII I FILOZOFII PRAWA, wyd. 2
Inne
Pod red. T. Maciejewskiego

LEKSYKON HISTORII PRAWA I USTROJU
Inne
61428665874636
61
Tadeusz Maciejewski
profesor zw. doktor habilitowany
Uniwersytet Gdański
Historia ustroju i prawa

sądowego Polski
5. wydanie
zmienione
WYDAWNICTWO C.H.BECK
WARSZAWA 2017
61428665874636
61
Wydawca: Aneta Flisek
Ilustracje pochodzą ze zbiorów

Biblioteki Gdańskiej Polskiej Akademii Nauk w Gdańsku.
© Wydawnictwo C.H.Beck 2017

Wydawnictwo C.H.Beck Sp. z o.o.
ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa
Skład i łamanie: TiM-Print, Warszawa

Druk i oprawa: Elpil, Siedlce
ISBN 978-83-255-9830-3
ISBN e-book 978-83-255-9831-0
61428665874636
61
Wnuczce Malenie
61428665874636
61
61428665874636
61
Spis treści
Wykaz literatury ................................................................................................................. XIX

Wstęp .................................................................................................................................. XXI
Rozdział I. Ustrój dawnej Polski (do 1795 r.) ............................................................. 1

§ 1. Monarchia patrymonialna .................................................................................... 1
I. Powstanie państwa polskiego ..................................................................... 1
1. Ustrój rodowo-plemienny i jego rozpad ................................................ 1
2. Początki państwowości polskiej ............................................................. 2
3. Patrymonialny charakter państwa .......................................................... 3
II. Ustrój polityczny ......................................................................................... 3
1. Monarcha ................................................................................................ 3
2. Administracja państwa ........................................................................... 5
3. Organy współrządzące ............................................................................ 7
III. Sądownictwo ............................................................................................... 8
1. Sądy państwowe ..................................................................................... 8
2. Sądy kościelne ........................................................................................ 8
3. Sądy prawa niemieckiego ...................................................................... 9
4. Sądy dominialne ..................................................................................... 10
IV. Organizacja Kościoła .................................................................................. 11
1. Chrzest Polski ......................................................................................... 11
2. Polska prowincja kościelna .................................................................... 11
3. Struktura wewnętrzna Kościoła ............................................................. 11
4. Stosunek Kościoła do władzy świeckiej ............................................... 12
V. Ustrój społeczny .......................................................................................... 12
1. Rycerstwo ................................................................................................ 12
2. Duchowieństwo ...................................................................................... 14
3. Mieszczaństwo ........................................................................................ 15
4. Chłopstwo ............................................................................................... 19
§ 2. Monarchia stanowa (1320–1454) ........................................................................ 21
I. Korona Królestwa Polskiego ...................................................................... 22
II. Organizacja i prawa stanów ....................................................................... 22
1. Szlachta ................................................................................................... 22
2. Duchowieństwo ...................................................................................... 24
3. Mieszczaństwo ........................................................................................ 25
4. Chłopstwo ............................................................................................... 26
III. Ustrój polityczny ......................................................................................... 26
1. Władza królewska .................................................................................. 26
2. Urzędy centralne ..................................................................................... 27
3. Urzędy lokalne ........................................................................................ 28
61428665874636
61
VIII Spis treści
4. Kształtowanie się reprezentacji stanowej .............................................. 29
IV. Inne ziemie .................................................................................................. 30
1. Wielkie Księstwo Litewskie. Unie polsko-litewskie ............................. 30
2. Śląsk (do 1526 r.) ................................................................................... 32
3. Pomorze Zachodnie (do 1478 r.) ........................................................... 33
4. Prusy. Państwo zakonne ......................................................................... 35
5. Mazowsze ............................................................................................... 37
6. Ruś Halicka ............................................................................................ 37
V. Sądownictwo ............................................................................................... 38
1. Sąd królewski ......................................................................................... 38
2. Sądy szlacheckie ..................................................................................... 38
VI. Organizacja Kościoła .................................................................................. 40
1. Kościół katolicki ..................................................................................... 40
2. Kościół prawosławny ............................................................................. 40
§ 3. Rzeczpospolita szlachecka (1454–1764) ............................................................. 41
I. Charakterystyka ustroju państwa ................................................................ 41
II. Terytorium i ludność ................................................................................... 42
III. Stany ............................................................................................................ 43
1. Szlachta ................................................................................................... 43
2. Mieszczanie ............................................................................................ 44
3. Chłopstwo ............................................................................................... 46
IV. Kościół i duchowieństwo ............................................................................ 47
1. Kościół rzymskokatolicki ....................................................................... 47
2. Kościół prawosławny ............................................................................. 47
3. Kościoły protestanckie ........................................................................... 48
4. Wolność wyznania .................................................................................. 48
5. Kontrreformacja ...................................................................................... 49
V. Monarcha ..................................................................................................... 50
1. Władza królewska .................................................................................. 50
2. Elekcje .................................................................................................... 51
3. Pacta conventa i artykuły henrykowskie .............................................. 52
VI. Sejm walny .................................................................................................. 52
1. Organizacja ............................................................................................. 52
2. Kompetencje ........................................................................................... 53
3. Obrady, głosowanie i uchwały ............................................................... 54
4. Senatorowie rezydenci ............................................................................ 55
VII. Sejmiki ......................................................................................................... 55
VIII. Konfederacje i rokosze ............................................................................... 56
IX. Urzędy centralne i lokalne .......................................................................... 57
X. Unie państwowe .......................................................................................... 57
1. Unia polsko-litewska w Lublinie (1569) ............................................... 57
2. Unia Rzeczypospolitej z Saksonią ......................................................... 58
XI. Odrębności ustrojowe, inkorporacje i lenna .............................................. 58
1. Prusy Królewskie .................................................................................... 58
2. Mazowsze ............................................................................................... 61
3. Księstwa oświęcimskie i zatorskie ........................................................ 61
4. Prusy Książęce ........................................................................................ 61
5. Inflanty i Kurlandia ................................................................................ 62
6. Lębork i Bytów ...................................................................................... 62
61428665874636
61
Spis treści IX
XII. Sądownictwo ............................................................................................... 63
1. Sądy centralne ........................................................................................ 63
2. Pozostałe sądy ........................................................................................ 65
§ 4. Początki monarchii konstytucyjnej (1764–1795) ............................................... 66
I. Reformy sejmu z lat 1764–1766 ................................................................ 67
1. Reformy sejmowania .............................................................................. 67
2. Komisje Skarbowa i Wojskowa ............................................................. 68
II. Reformy sejmu delegacyjnego z lat 1767–1768 ........................................ 69
III. Reformy sejmu delegacyjnego z lat 1773–1776 ........................................ 70
1. Rada Nieustająca .................................................................................... 70
2. Komisja Edukacji Narodowej ................................................................ 71
IV. Reformy Sejmu Czteroletniego .................................................................. 72
1. Stronnictwa ............................................................................................. 72
2. Przygotowanie i uchwalenie Konstytucji 3 Maja ................................. 73
3. Ustrój społeczny ..................................................................................... 74
4. Ustrój polityczny .................................................................................... 75
V. Konfederacja targowicka (1792) i grodzieńska (1793) ............................. 80
VI. Insurekcja kościuszkowska (1794) ............................................................. 81
1. Władze powstania ................................................................................... 81
2. Reformy chłopskie .................................................................................. 82
3. Sądownictwo ........................................................................................... 82
VII. Rozbiory. Terytoria i ludność ..................................................................... 83
Rozdział II. Prawo dawnej Polski (do 1795 r.) ............................................................ 85

§ 1. Źródła prawa w okresie średniowiecza .............................................................. 85
I. Pojęcie źródeł prawa ................................................................................... 85
II. Cechy charakterystyczne systemu i źródeł prawa średniowiecznego ....... 86
1. Dominacja prawa zwyczajowego ........................................................... 86
2. Partykularyzm prawa .............................................................................. 86
3. Stanowość prawa .................................................................................... 87
4. Kazuistyka prawa ................................................................................... 88
5. Systematyka prawa ................................................................................. 88
III. Źródła historiograficzne .............................................................................. 89
IV. Księgi uposażeń .......................................................................................... 89
V. Dokumenty .................................................................................................. 90
VI. Prawo polskie – prawo ziemskie ................................................................ 90
1. Spisy prawa zwyczajowego ................................................................... 90
2. Prawo stanowione ................................................................................... 91
3. Uchwały sejmów i sejmików ................................................................. 93
4. Księgi sądowe ......................................................................................... 93
VII. Prawo kanoniczne ....................................................................................... 93
VIII. Prawo miejskie ............................................................................................ 95
1. Prawo zwyczajowe ................................................................................. 95
2. Wilkierze ................................................................................................. 97
3. Pouczenia prawne i ortyle ...................................................................... 97
4. Przywileje miejskie ................................................................................ 98
5. Księgi miejskie (ławnicze i radzieckie) ................................................ 98
IX. Prawo wiejskie ............................................................................................ 98
§ 2. Źródła prawa w czasach nowożytnych ............................................................... 99
61428665874636
61
X Spis treści
I. Prawo ziemskie koronne ............................................................................. 100
2. Statut Jana Łaskiego (1506) ................................................................... 102
3. Kodyfikacja prawa .................................................................................. 102
4. Kodyfikacje i zbiory prywatne ............................................................... 105
5. Metryka koronna .................................................................................... 107
6. Księgi sądowe ......................................................................................... 107
7. Literatura prawnicza ............................................................................... 107
II. Prawo partykularne na innych obszarach Rzeczypospolitej ...................... 108
1. Prawo mazowieckie ................................................................................ 108
2. Prawo Prus Królewskich ........................................................................ 108
3. Prawo litewskie ...................................................................................... 109
III. Prawo kanoniczne ....................................................................................... 110
1. Prawo powszechne ................................................................................. 110
2. Statuty prowincjonalne ........................................................................... 111
IV. Prawo miejskie ............................................................................................ 111
1. Prawo zwyczajowe ................................................................................. 111
3. Literatura prawnicza ............................................................................... 114
4. Inne źródła prawa miejskiego ................................................................ 114
V. Prawo wiejskie ............................................................................................ 115
VI. Prawa szczególne ........................................................................................ 116
1. Prawo górnicze ....................................................................................... 116
2. Prawo bartne ........................................................................................... 117
3. Prawo wekslowe ..................................................................................... 117
4. Prawo wojskowe ..................................................................................... 117
5. Prawo morskie ........................................................................................ 118
VII. Prawo rzymskie ........................................................................................... 118
§ 3. Prawo prywatne ................................................................................................... 119
I. Prawo osobowe, małżeńskie i rodzinne ..................................................... 120
1. Prawo osobowe ....................................................................................... 120
2. Prawo małżeńskie ................................................................................... 124
3. Prawo rodzinne ....................................................................................... 128
II. Prawo rzeczowe .......................................................................................... 130
1. Pojęcie rzeczy i ich podział ................................................................... 130
2. Posiadanie i jego ochrona ...................................................................... 130
3. Własność ................................................................................................. 132
4. Formy własności ..................................................................................... 132
5. Ograniczenia własności .......................................................................... 134
6. Nabycie własności .................................................................................. 135
7. Utrata własności ..................................................................................... 136
8. Ograniczone prawa rzeczowe ................................................................ 137
III. Prawo spadkowe .......................................................................................... 139
1. Dziedziczenie beztestamentowe ............................................................. 139
2. Dziedziczenie testamentowe .................................................................. 142
IV. Prawo zobowiązań ...................................................................................... 144
1. Powstanie zobowiązań ............................................................................ 144
2. Sposoby utwierdzania i umacniania umów ........................................... 145
3. Wygaśnięcie zobowiązań ........................................................................ 147
61428665874636
61
Spis treści XI
4. Odpowiedzialność z tytułu zobowiązań ................................................ 147
5. Rodzaje umów ........................................................................................ 147
§ 4. Prawo karne ......................................................................................................... 150
I. Przestępstwo ................................................................................................ 151
1. Pojęcie ..................................................................................................... 151
2. Terminologia ........................................................................................... 151
3. Podstawy odpowiedzialności .................................................................. 152
4. Rodzaje odpowiedzialności .................................................................... 153
5. Przyczyny ograniczające lub wyłączające odpowiedzialność .............. 154
6. Okoliczności ograniczające lub wyłączające karalność ........................ 155
7. Formy udziału w przestępstwie ............................................................. 157
8. Podział przestępstw ................................................................................ 158
9. Rodzaje przestępstw ............................................................................... 160
II. Kara ............................................................................................................. 163
1. Pojęcie i racjonalizacja kary .................................................................. 163
2. Zasady wymiaru kary ............................................................................. 164
3. Rodzaje kar ............................................................................................. 165
§ 5. Postępowanie sądowe .......................................................................................... 171
I. Proces ziemski ............................................................................................. 171
1. Zasady ..................................................................................................... 171
2. Strony procesowe i ich zastępcy ........................................................... 172
3. Właściwość sądowa ................................................................................ 173
4. Przewód sądowy ..................................................................................... 173
5. Postępowanie egzekucyjne ..................................................................... 180
6. Odrębności procesu ziemskiego w sprawach karnych .......................... 181
II. Proces miejski ............................................................................................. 181
1. Proces skargowy ..................................................................................... 182
2. Proces inkwizycyjny ............................................................................... 184
III. Proces wiejski .............................................................................................. 186
IV. Procesy specjalne ........................................................................................ 187
1. Proces o czary ........................................................................................ 187
2. Proces wojskowy .................................................................................... 188
3. Inne postępowania specjalne .................................................................. 188
4. Postępowania zapobiegawcze ................................................................ 190
Rozdział III. Ustrój ziem polskich pod zaborami (do 1918 r.) ................................. 192
§ 1. Ziemie polskie w pierwszym okresie zaborów .................................................. 192
I. Zabór rosyjski .............................................................................................. 192
2. Organizacja władz .................................................................................. 193
3. Sądownictwo ........................................................................................... 193
II. Zabór pruski ................................................................................................ 193
2. Ustrój administracyjny ........................................................................... 194
3. Sądownictwo ........................................................................................... 195
III. Zabór austriacki ........................................................................................... 195
2. Ustrój polityczny .................................................................................... 196
3. Sądownictwo ........................................................................................... 197
61428665874636
61
XII Spis treści
§ 2. Napoleońskie Wolne Miasto Gdańsk (1807–1813) ............................................ 198
I. Utworzenie i likwidacja Wolnego Miasta Gdańska ................................... 199
1. Zasady ustrojowe i projekty konstytucji ............................................... 199
2. Urząd gubernatora i podległe mu agendy ............................................. 200
3. Administracja centralna .......................................................................... 201
4. Administracja lokalna ............................................................................. 202
III. Sądownictwo ............................................................................................... 202
§ 3. Księstwo Warszawskie (1807–1815) ................................................................... 203
I. Utworzenie, rozwój terytorialny i likwidacja Księstwa
Warszawskiego ............................................................................................ 203
1. Konstytucja ............................................................................................. 204
2. Monarcha ................................................................................................ 205
3. Sejm ........................................................................................................ 205
4. Rada Stanu .............................................................................................. 206
5. Ministrowie i Rada Ministrów ............................................................... 207
6. Administracja terytorialna i samorząd ................................................... 208
III. Ustrój społeczny .......................................................................................... 209
IV. Sądownictwo ............................................................................................... 210
1. Zasady organizacji .................................................................................. 210
2. Sądownictwo cywilne ............................................................................. 211
3. Sądownictwo karne ................................................................................ 211
4. Sąd kasacyjny ......................................................................................... 212
5. Sądownictwo administracyjne ................................................................ 212
6. Sądownictwo kompetencyjne ................................................................. 212
§ 4. Królestwo Polskie (1815–1915) .......................................................................... 213
I. Powstanie Królestwa Polskiego i jego konstytucja ................................... 213
1. Król ......................................................................................................... 214
2. Namiestnik .............................................................................................. 215
3. Rada Stanu (Zgromadzenie Ogólne i Rada Administracyjna) ............. 216
4. Komisje rządowe .................................................................................... 217
5. Sejm ........................................................................................................ 218
6. Administracja terytorialna. Samorząd .................................................... 220
III. Ustrój społeczny. Ograniczenia praw i wolności obywatelskich .............. 222
IV. Sądownictwo ............................................................................................... 224
§ 5. Zabór pruski (1815–1914) ................................................................................... 225
I. Status prawny Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Odrębności
ustrojowe ..................................................................................................... 226
II. Organizacja administracji ............................................................................ 227
1. Podział administracyjny ......................................................................... 227
2. Samorząd terytorialny ............................................................................ 228
1. Zmiany w położeniu prawnym stanów ................................................. 230
2. Ograniczenie praw i wolności obywatelskich ludności polskiej .......... 231
IV. Sądownictwo ............................................................................................... 232
1. Sądownictwo powszechne ...................................................................... 232
61428665874636
61
Spis treści XIII
§ 6. Wolne Miasto Kraków (1815–1846) ................................................................... 233
I. Powstanie i upadek Rzeczypospolitej Krakowskiej .................................. 234
1. Władze naczelne ..................................................................................... 234
2. Administracja terytorialna ...................................................................... 235
IV. Sądownictwo ............................................................................................... 236
§ 7. Zabór austriacki (1809–1914) ............................................................................. 237
I. Ustrój Galicji w latach 1809–1861 ............................................................ 238
II. Autonomia Galicji (od 1861 r.). Ustrój polityczny ................................... 239
1. Władze krajowe ...................................................................................... 239
2. Samorząd terytorialny ............................................................................ 240
3. Władze rządowe ..................................................................................... 241
4. Administracja szkolnictwa ..................................................................... 241
III. Prawa obywatelskie ..................................................................................... 242
IV. Sądownictwo ............................................................................................... 242
§ 8. Ziemie polskie w latach I wojny światowej ....................................................... 243
I. Orientacje polityczne .................................................................................. 244
II. Polityka mocarstw wobec sprawy polskiej ................................................ 245
1. Stosunek państw centralnych do sprawy polskiej ................................. 245
2. Kwestia polska w polityce Rosji carskiej, rewolucji lutowej
i październikowej .................................................................................... 247
3. Rozwiązanie sprawy polskiej przez mocarstwa zachodnie .................. 248
Rozdział IV. Prawo na ziemiach polskich pod zaborami (do 1918 r.) ...................... 249
§ 1. Źródła prawa ........................................................................................................ 249
I. Prawo cywilne ............................................................................................. 250
1. Zabór pruski ............................................................................................ 250
2. Zabór austriacki ...................................................................................... 250
3. Księstwo Warszawskie ........................................................................... 251
4. Królestwo Polskie ................................................................................... 252
II. Prawo handlowe .......................................................................................... 252
1. Zabór pruski ............................................................................................ 252
3. Księstwo Warszawskie i Królestwo Polskie .......................................... 253
III. Prawo pracy ................................................................................................. 253
1. Zabór pruski ............................................................................................ 253
3. Królestwo Polskie ................................................................................... 254
IV. Prawo karne ................................................................................................. 254
1. Zabór pruski ............................................................................................ 254
V. Postępowanie cywilne ................................................................................. 257
1. Zabór pruski ............................................................................................ 257
VI. Postępowanie karne ..................................................................................... 258
1. Zabór pruski ............................................................................................ 258
61428665874636
61
XIV Spis treści
§ 2. Prawo cywilne ...................................................................................................... 261
I. Prawo osobowe, małżeńskie, rodzinne i opiekuńcze ................................ 261
1. Prawo osobowe ....................................................................................... 261
2. Prawo małżeńskie ................................................................................... 262
3. Prawo rodzinne ....................................................................................... 264
4. Opieka ..................................................................................................... 265
II. Prawo rzeczowe .......................................................................................... 265
1. Własność ................................................................................................. 265
2. Prawo hipoteczne .................................................................................... 266
III. Prawo spadkowe .......................................................................................... 268
1. Zagadnienia ogólne ................................................................................ 268
2. Dziedziczenie testamentowe .................................................................. 269
3. Dziedziczenie ustawowe ........................................................................ 270
4. Dziedziczenie kontraktowe (umowne) ................................................... 271
IV. Prawo zobowiązań ...................................................................................... 271
1. Źródła zobowiązań. Umowy .................................................................. 271
2. Odpowiedzialność cywilna ..................................................................... 272
V. Dziedziny prawa wyodrębnione z prawa cywilnego ................................. 273
1. Prawo handlowe ..................................................................................... 273
2. Prawo pracy ............................................................................................ 275
§ 3. Prawo karne ......................................................................................................... 278
I. Doktryny prawa karnego ............................................................................ 278
1. Humanitaryzm ........................................................................................ 278
2. Szkoła klasyczna .................................................................................... 279
3. Szkoły pozytywistyczne ......................................................................... 279
II. Zagadnienia ogólne. Obowiązywanie ustawy karnej ................................. 280
III. Przestępstwo ................................................................................................ 281
1. Pojęcie przestępstwa ............................................................................... 281
2. Podział przestępstw ................................................................................ 281
3. Odpowiedzialność ................................................................................... 282
IV. Kara ............................................................................................................. 284
1. Określenie i podział kar ......................................................................... 284
2. Rodzaje kar ............................................................................................. 284
§ 4. Postępowanie sądowe .......................................................................................... 287
I. Proces cywilny ............................................................................................ 287
1. Powszechny proces cywilny .................................................................. 287
2. Współczesny proces cywilny ................................................................. 289
II. Proces karny ................................................................................................ 290
1. Proces inkwizycyjny ............................................................................... 290
2. Proces mieszany ..................................................................................... 291
Rozdział V. Ustrój II Rzeczypospolitej i w okresie II wojny światowej ................... 293

§ 1. II Rzeczpospolita (1918–1939) ........................................................................... 293
I. Ustrój polityczny w latach 1918–1921 ...................................................... 293
1. Utworzenie centralnego ośrodka władzy państwowej .......................... 293
2. Mała konstytucja (20.2.1919 r.) ............................................................. 295
3. Ukształtowanie granic państwa .............................................................. 296
61428665874636
61
Spis treści XV
II. Ustrój polityczny w latach 1921–1926 ...................................................... 298
1. Konstytucja marcowa (17.3.1921 r.) ...................................................... 298
2. Funkcjonowanie systemu politycznego ................................................. 301
III. Ustrój polityczny w latach 1926–1935 ...................................................... 303
IV. Ustrój polityczny w latach 1935–1939 ...................................................... 304
1. Konstytucja kwietniowa (23.4.1935 r.) .................................................. 304
2. Funkcjonowanie systemu ....................................................................... 308
V. Administracja II Rzeczypospolitej ............................................................. 308
1. Administracja centralna .......................................................................... 308
2. Administracja ogólna (zespolona) ......................................................... 309
3. Administracja specjalna (niezespolona) ................................................. 311
4. Samorząd ................................................................................................ 312
VI. Organizacja wymiaru sprawiedliwości ....................................................... 318
1. Zasady przewodnie sądownictwa ........................................................... 318
2. Sądy powszechne .................................................................................... 319
3. Sądy szczególne ...................................................................................... 320
4. Inne organy wymiaru sprawiedliwości .................................................. 320
VII. Związki wyznaniowe .................................................................................. 321
1. Kościół katolicki ..................................................................................... 321
2. Związki wyznaniowe mniejszości religijnych ....................................... 322
§ 2. Litwa Środkowa (1920–1922) ............................................................................. 323
I. Geneza, obszar, ludność .............................................................................. 323
II. Sejm wileński .............................................................................................. 324
III. Władza wykonawcza ................................................................................... 324
1. Naczelny Dowódca Wojsk Litwy Środkowej ........................................ 324
2. Tymczasowa Komisja Rządząca (TKR) ................................................ 325
3. Administracja terytorialna i samorząd Litwy Środkowej ..................... 326
IV. Sądownictwo ............................................................................................... 327
§ 3. Wersalskie Wolne Miasto Gdańsk (1920–1939) ................................................. 328
I. Geneza, terytorium i ludność ...................................................................... 328
II. Ustrój polityczny Wolnego Miasta Gdańska .............................................. 329
1. Konstytucja ............................................................................................. 329
2. Władza ustawodawcza. Zgromadzenie Ludowe .................................... 329
3. Władza wykonawcza. Senat ................................................................... 329
III. Sądownictwo ............................................................................................... 330
IV. Prawa Polski w Wolnym Mieście Gdańsku ............................................... 330
V. Uprawnienia Ligi Narodów i jej Wysokiego Komisarza .......................... 332
§ 4. Ustrój państwa polskiego w okresie II wojny światowej (1939–1945) ............ 332
I. Ustrój ziem okupowanych .......................................................................... 332
1. Układ Ribbentrop-Mołotow i jego konsekwencje ................................ 332
2. Ziemie polskie pod okupacją niemiecką ............................................... 333
3. Ziemie polskie pod okupacją radziecką (do 1941 r.) ........................... 335
4. Organizacja sądownictwa państw okupacyjnych .................................. 337
5. Związki wyznaniowe .............................................................................. 338
II. Władze polskie na emigracji ...................................................................... 339
III. Polskie Państwo Podziemne ....................................................................... 341
61428665874636
61
XVI Spis treści
Rozdział VI. Prawo II Rzeczypospolitej i w okresie II wojny światowej ................. 344
§ 1. Źródła prawa ........................................................................................................ 344
I. Źródła prawa w okresie II Rzeczypospolitej ............................................. 344
1. Stan prawny po odzyskaniu niepodległości .......................................... 344
2. Komisja Kodyfikacyjna .......................................................................... 345
3. Kodyfikacja prawa cywilnego, handlowego i postępowania
cywilnego ................................................................................................ 346
4. Kodyfikacja prawa karnego materialnego i postępowania karnego ..... 348
II. Źródła prawa na ziemiach polskich w okresie II wojny światowej ......... 350
1. Źródła prawa obowiązujące na obszarze okupacji niemieckiej ........... 350
2. Źródła prawa obowiązujące na obszarze okupacji radzieckiej ............. 351
3. Źródła prawa stosowane w sądownictwie specjalnym Polskiego
Państwa Podziemnego ............................................................................ 351
§ 2. Prawo cywilne i postępowanie cywilne .............................................................. 352
I. Zagadnienia ogólne ..................................................................................... 352
II. Prawo osobowe, rodzinne i małżeńskie ..................................................... 353
III. Prawo rzeczowe .......................................................................................... 355
IV. Prawo spadkowe .......................................................................................... 356
V. Prawo zobowiązań ...................................................................................... 356
VI. Prawo handlowe .......................................................................................... 356
VII. Postępowanie cywilne ................................................................................. 357
1. Postępowanie sporne .............................................................................. 357
2. Postępowanie polubowne ....................................................................... 358
3. Postępowanie egzekucyjne i zabezpieczające ....................................... 359
§ 3. Prawo karne materialne i postępowanie karne ................................................... 359
I. Prawo karne materialne .............................................................................. 359
1. Zasady ogólne ......................................................................................... 359
2. Przestępstwo ........................................................................................... 361
3. Kara ......................................................................................................... 361
II. Postępowanie karne ..................................................................................... 361
§ 4. Prawo pracy ......................................................................................................... 362
I. Stosunek pracy ............................................................................................ 363
II. Układy taryfowe i regulaminy pracy ......................................................... 363
III. Ochrona prawna pracowników ................................................................... 363
IV. Związki pracowników ................................................................................. 364
V. Kontrola przestrzegania przepisów prawa pracy ....................................... 364
VI. Ubezpieczenia społeczne ............................................................................ 365
Rozdział VII. Ustrój w okresie władzy ludowej (1944–1989) ..................................... 366

§ 1. Polska Ludowa (1944–1952) ............................................................................... 366
I. Ustrój polityczny w okresie przejmowania władzy przez komunistów
(1944–1947) ................................................................................................ 366
1. Budowa komunistycznego ośrodka władzy ........................................... 366
2. Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN) ............................. 367
3. Rząd Tymczasowy (RT) i Rząd Tymczasowy Jedności Narodowej
(RTJN) ..................................................................................................... 368
4. Referendum ludowe (1946) ................................................................... 369
5. Wybory do Sejmu Ustawodawczego (1947) ......................................... 370
6. Granice, terytorium i ludność ................................................................ 370
61428665874636
61
Spis treści XVII
II. Ustrój polityczny małej konstytucji (19.2.1947 r.) .................................... 371
1. Uchwalenie małej konstytucji ................................................................ 371
2. Sejm Ustawodawczy .............................................................................. 371
3. Prezydent RP .......................................................................................... 372
4. Rada Państwa .......................................................................................... 372
5. Rada Ministrów ...................................................................................... 372
6. Administracja terytorialna ...................................................................... 373
7. Wymiar sprawiedliwości ........................................................................ 373
8. Prawa i obowiązki obywateli ................................................................. 374
§ 2. Polska Rzeczpospolita Ludowa (1952–1989) ..................................................... 374
I. Konstytucja z 22.7.1952 r., jej zmiany i zasady ....................................... 374
II. Naczelne organy władzy państwowej ........................................................ 375
1. Sejm ........................................................................................................ 375
2. Rada Państwa .......................................................................................... 377
III. Najwyższa Izba Kontroli (NIK). Inne formy kontroli administracji ........ 377
IV. Naczelne organy administracji państwowej. Rada Ministrów .................. 378
V. Terenowe organy władzy i administracji państwowej ............................... 379
VI. Wymiar sprawiedliwości ............................................................................. 381
1. Sądownictwo ........................................................................................... 381
2. Inne organy wymiaru sprawiedliwości .................................................. 383
VII. Prawa, wolności i obowiązki obywatelskie ............................................... 384
VIII. Związki wyznaniowe .................................................................................. 385
Rozdział VIII. Prawo w okresie władzy ludowej (po 1944 r.) .................................... 388
§ 1. Źródła prawa ........................................................................................................ 388
I. Zagadnienia ogólne ..................................................................................... 388
II. Prawo cywilne i postępowanie cywilne ..................................................... 389
1. Zmiana stosunków własnościowych ...................................................... 389
2. Unifikacja prawa cywilnego ................................................................... 390
3. Kodyfikacja prawa cywilnego ................................................................ 391
III. Prawo karne materialne i postępowanie karne .......................................... 391
1. Przepisy karne dla rozliczenia skutków wojny i zwalczania opozycji
politycznej ............................................................................................... 391
2. Przepisy karne chroniące ustrój władzy ludowej .................................. 392
3. Przepisy karne chroniące nowe stosunki społeczno-gospodarcze ........ 392
4. Kodyfikacja prawa karnego materialnego i postępowania karnego ..... 393
IV. Prawo pracy ................................................................................................. 393
§ 2. Podstawowe zmiany w prawie ............................................................................ 394
I. Prawo cywilne i postępowanie cywilne ..................................................... 394
1. Prawo małżeńskie i rodzinne ................................................................. 394
2. Prawo rzeczowe ...................................................................................... 396
3. Prawo spadkowe ..................................................................................... 396
4. Prawo zobowiązań .................................................................................. 397
5. Postępowanie cywilne ............................................................................ 397
II. Prawo karne materialne i postępowanie karne .......................................... 397
1. Prawo karne materialne .......................................................................... 397
2. Postępowanie karne ................................................................................ 399
III. Prawo pracy ................................................................................................. 399
61428665874636
61
XVIII Spis treści
Zestawienia ........................................................................................................................ 401
Władcy państwa polskiego ................................................................................................. 402
Władcy państw zaborczych ................................................................................................ 404
Sejmy, prezydenci i rządy II Rzeczypospolitej ................................................................. 405
Sejmy, prezydenci i rządy Polski Ludowej i Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej
(1944–1989) ................................................................................................................... 407
Tabele ............................................................................................................................... 409

Tabela I ............................................................................................................................... 410
Tabela II .............................................................................................................................. 411
Tabela III. Podstawy ustroju rzeczypospolitej szlacheckiej (1454–1764) ....................... 412
Tabela IV. Konstytucja 3 Maja 1791 r. ............................................................................. 413
Tabela V. Ustrój Napoleońskiego Wolnego Miasta Gdańska (1807–1813) ..................... 414
Tabela VI. Konstytucja Księstwa Warszawskiego (22.7.1807 r.) ..................................... 415
Tabela VII. Konstytucja Królestwa Polskiego (27.11.1815 r.) ......................................... 416
Tabela VIII. Konstytucja Wolnego Miasta Krakowa (3.5.1815 r.) .................................. 417
Tabela IX. Dekret z 22.11.1918 r. o najwyższej władzy reprezentacyjnej RP ................ 418
Tabela X. Uchwała z 20.2.1919 r. (mała konstytucja) ..................................................... 419
Tabela XI. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (17.3.1921 r.) .................................... 420
Tabela XII. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (23.4.1935 r.) .................................. 421
Tabela XIII. Konstytucja Wolnego Miasta Gdańska (14.6.1922 r.) ................................. 422
Tabela XIV. Ustrój Rzeczypospolitej Polskiej (1947–1952) ............................................ 423
Tabela XV. Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (22.7.1952 r.) ................... 424
Tabela XVI. Struktura społeczna ludności Rzeczypospolitej ok. 1791 r. ........................ 425
Tabela XVII. Struktura społeczno-zawodowa ludności Polski w 1921 r.
(według spisu) ............................................................................................................... 425
Tabela XVIII. Terytorium i ludność Polski (Rzeczypospolitej) ....................................... 426
Tabela XIX. Najważniejsze urzędy centralne i nadworne rzeczypospolitej
szlacheckiej .................................................................................................................... 427
Tabela XX. Najważniejsze urzędy ziemskie i starościńskie rzeczypospolitej
szlacheckiej .................................................................................................................... 429
Tablice synchronistyczne dla historii ogólnej, ustroju i prawa Polski ...................... 431

Tablica I. Dawna Polska (do 1795 r.) ............................................................................... 433
Tablica II. Ziemie polskie pod zaborami (1795–1918) .................................................... 440
Tablica III. II Rzeczpospolita (1918–1939) i ziemie polskie w okresie II wojny
światowej ....................................................................................................................... 445
Tablica IV. Polska Ludowa i Polska Rzeczpospolita Ludowa ......................................... 447
Ilustracje ............................................................................................................................ 451
Indeks rzeczowy ................................................................................................................ 459
61428665874636
61
Wykaz literatury
1. Wykaz zbiorów tekstów źródłowych

G. Bałtruszajtys, J. Kolarzowski, M. Paszkowska, K. Rajewski, Wybór źródeł do historii pra
wa sądowego czasów nowożytnych, Warszawa 1996.
A. Bereza, G. Smyk, W. Tekely, A. Wrzyszcz, Historia administracji w Polsce. Wybór źródeł,
Warszawa 2006.
J. Chodorowski, Wybór tekstów źródłowych z dziejów sądownictwa polskiego do 1795 roku,
Wrocław 1980.
J. Chodorowski, A. Konieczny, Wybór tekstów źródłowych z historii ustroju Polski 1916–1939,
Wrocław 1974.
J. Ciągwa, A. Lityński, Teksty źródłowe z historii państwa i prawa Polski (1864–1945), Ka
towice 1974.
B. Cybuski, S. Rogowski, Wybór tekstów źródłowych z historii państwa i prawa polskiego
epoki feudalizmu. Chłopi, mieszczanie, Wrocław 1976.
S. Godek, M. Wilczek-Karczewska, Historia ustroju i prawa w Polsce do 1772/1795. Wybór
źródeł, Warszawa 2006.
A. Gulczyński, B. Lesiński, B. Walachowicz, J. Wiewiórowski, Historia państwa i prawa. Wy
bór tekstów źródłowych pod redakcją B. Lesińskiego, Poznań 1995.
M. Hłady, D. Malec, J. Malec, Z. Zarzycki, Historia administracji. Wybór źródeł, Kraków
2002.
P. Jurek, Wybór tekstów ćwiczeniowych do historii prawa, cz. 1, Własność, posiadanie, Wroc
ław 1982.
P. Jurek, F. Połomski, Historia państwa i prawa Polski. Źródła, Wrocław 1997.
M. Kallas, M. Krzymkowski, Historia ustroju i prawa w Polsce 1772/1795–1918. Wybór źró
deł, Warszawa 2006.
B. Lesiński, J. Walachowicz, Historia ustroju państwa w tekstach źródłowych, Warszawa–Po
znań 1992.
F. Połomski, Wybór tekstów źródłowych z historii ustroju ziem polskich 1807–1908, Wro
cław 1974.
S. Rogowski, Wybór tekstów źródłowych z historii państwa i prawa polskiego epoki feuda
lizmu. Szlachta, Wrocław 1975.
S. Rogowski, Historia ustroju i prawa w Polsce 1918–1989. Wybór źródeł, Warszawa 2006.
J. Sawicki, Wybór tekstów źródłowych z historii państwa i prawa polskiego, t. 1–2, Warszawa
1952–1953.
M. Sczaniecki, Wybór źródeł do historii państwa i prawa w dobie nowożytnej, Warszawa
1996.
W. Witkowski, Wybór tekstów źródłowych z historii prawa (epoka feudalizmu i kapitalizmu),
Lublin 1978.
61428665874636
61
XX Wykaz literatury
2. Wykaz podręczników
J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa 1994.
E. Borkowska-Bagieńska, K. Krasowski, J. Walachowicz, Historia państwa i prawa Polski,
Poznań 1994.
E. Borkowska-Bagieńska, B. Lesiński, Historia prawa sądowego, Poznań 1995.
P. Dąbkowski, Prawo prywatne polskie, t. I–II Lwów, 1910–1911.
G. Górski, S. Salmonowicz, Historia ustroju państw, Warszawa 2001.
S. Grodziski, Porównawcza historia ustrojów państwowych, Kraków 1998.
S. Grzybowski, Dzieje prawa, Wrocław 1981.
Historia państwa i prawa Polski pod red. J. Bardacha: t. I – do połowy XV w., opraco
wany przez J. Bardacha, Warszawa 1973; t. II – od połowy XV w. do 1795 r., w opra
cowaniu Z. Kaczmarczyka i B. Leśnodorskiego, Warszawa 1971; t. III – od rozbiorów do
uwłaszczenia, w opracowaniu zbiorowym, Warszawa 1981; t. IV – od uwłaszczenia do
odrodzenia państwa, opracowany przez K. Grzybowskiego, Warszawa 1982; t. V – 1918–
1939 w opracowaniu zbiorowym, cz. 1. Warszawa 1962, cz. 2, Warszawa 1968.
H. Izdebski, Historia administracji, Warszawa 1996.
D. Janicka, Ustrój administracji w nowożytnej Europie, Toruń 2002.
P. Jurek, Historia państwa i prawa polskiego. Źródła prawa, sądownictwo, Wrocław 1996.
M. Kallas, Historia ustroju Polski, Warszawa 2005.
M. Kallas, Historia ustroju Polski X–XX w., Warszawa 1996.
M. Kallas, A. Lityński, Historia ustroju i prawa Polski Ludowej, Warszawa 2000.
A. Korobowicz, W. Witkowski, Ustrój i prawo na ziemiach polskich. Od rozbiorów do od
zyskania niepodległości, Lublin 1996.
A. Korobowicz, W. Witkowski, Historia ustroju i prawa polskiego (1772–1918), Kraków 1998.
S. Kutrzeba, Historia źródeł dawnego prawa polskiego, t. I–II, Lwów 1925–1926.
S. Kutrzeba, Dawne polskie prawo sądowe w zarysie, Lwów 1927.
Leksykon historii prawa i ustroju, red. T. Maciejewski, Warszawa 2010.
A. Lityński, Historia prawa Polski Ludowej, Warszawa 2010.
R. Łaszewski, S. Salmonowicz, Historia ustroju Polski, Toruń 1997.
T. Maciejewski, Historia administracji, Warszawa 2002.
T. Maciejewski, Historia powszechna ustroju i prawa, Warszawa 2007.
T. Maciejewski, The History of Polish Legal System from the 10th to the 20th century, Warsza
wa 2016.
D. Makiłła, Historia prawa w Polsce, Warszawa 2008.
D. Makiłła, Z. Naworski, Historia prawa na ziemiach polskich, cz. 1: Polska przedrozbioro
wa, cz. 2: Polska pod zaborami, II Rzeczpospolita, Toruń 1995.
D. Malec, J. Malec, Historia administracji nowożytnej, Kraków 1996.
D. Malec, J. Malec, Historia administracji i myśli administracyjnej, Kraków 2000.
S. Płaza, Historia prawa w Polsce, cz. 1: Polska przedrozbiorowa, Kraków 1989; cz. 2: Pol
ska pod zaborami, Kraków 1993.
S. Płaza, Historia prawa w Polsce na tle porównawczym, cz. 1: X–XVIII w., Kraków 1997.
S. Płaza, Historia prawa w Polsce na tle porównawczym, cz. 2: Polska pod zaborami, Kra
ków 1998.
S. Płaza, Historia prawa w Polsce na tle porównawczym, cz. 3: Okres międzywojenny, Kra
ków 2001.
J. Rafacz, Dawne polskie prawo sądowe w zarysie, Warszawa 1936.
K. Sójka-Zielińska, Historia prawa, Warszawa 1993.
B. Sygit, Historia prawa kryminalnego, Toruń 2007.
W. Uruszczak, Historia państwa i prawa polskiego. Tom I (966–1795), Warszawa 2010.
W. Witkowski, Historia administracji w Polsce 1764–1989, Warszawa 2007.
61428665874636
61
Wstęp
Podręcznik jest próbą przedstawienia historii ustroju i prawa sądowego Polski

od czasów najdawniejszych po najnowsze. Materiał został ujęty w formie tradycyj
nej periodyzacji. Dokonując jej, za podstawowe kryterium podziału przyjęto prze
miany formy państwa. Siłą rzeczy powodowały one przekształcenia w treści pra
wa sądowego. W nauce najwięcej trudności sprawia periodyzacja ustroju i prawa
dawnej Polski (do 1795 r.). Dla ustroju jej podstawy stworzył Stanisław Kutrzeba
w dziele Historia ustroju Polski w zarysie (1905), a utrwalił Juliusz Bardach w sy
stemie Historia państwa i prawa Polski (1957). Przedstawia się ona następująco:
a) powstanie państw plemiennych, a następnie państwa polskiego (VIII w. – po
łowa X w.),
b) monarchia patrymonialna (połowa X w. – 1320 r.), przy czym okres ten dzieli
się jeszcze na monarchię wczesnofeudalną – do 1138 r. i rozbicie dzielnicowe),
c) monarchia stanowa (1320–1454) oraz
d) rzeczpospolita szlachecka (1454–1795), z podziałem na podokresy demokracji
szlacheckiej (1454–1652), oligarchii magnackiej (1652–1764), a następnie po
czątki monarchii konstytucyjnej (1764–1795).
Ostatnio autorską periodyzację zaproponował Wacław Uruszczak, dzieląc dzieje
prawa i ustroju w Polsce na trzy okresy: monarchia Piastów (966–1370), Królestwo
Andegawenów i Jagiellonów (1370–1572) oraz Rzeczpospolita Polska Obojga Na
rodów (1572–1795).
Niektóre z tych okresów i podokresów co do początku i czasu trwania wywołują
do dzisiaj dyskusję, która wynika z różnych ocen przebiegu procesów ustrojowo
prawnych, nawet przy uwzględnieniu podobnych kryteriów systematyzacyjnych.
Znacznie mniejsze trudności sprawia w okresie dawnej Polski systematyzacja histo
rii prawa. Jej podstawy stworzył Michał Bobrzyński, autor Dziejów Polski w zary
sie (1877), który zaproponował podział rodzimej historii na trzy okresy:
a) pierwotny (do 1241 r.),
b) średniowieczny (1241–1505) i
c) nowożytny (1505–1795).
Oparł się na nim Józef Rafacz, który wyodrębnił podział historii prawa dawnej
Polski na okres średniowieczny (do schyłku XV w., przy słusznym założeniu że źród
ła dla historii prawa do XIII w. są niezwykle skąpe) oraz nowożytny (XVI–XVIII w.).
Dostrzegając odrębności w periodyzacji historii ustroju i historii prawa Polski do
61428665874636
61
XXII Wstęp
1795 r., na potrzeby niniejszego podręcznika, przyjęto wspólny mianownik umożli

wiający, w ramach tych samych okresów praktycznie pokrywających się, omówienie
obu zagadnień. W rozwiązaniu tym oparto się przy tym na praktyce przyjętej w więk
szości podręczników, jakkolwiek nie jest to ujęcie idealne.
Dalsza periodyzacja historii ustroju i prawa Polski nie nastręcza już większych
trudności. Podzielić ją można na okresy:
a) rządów państw zaborczych, z uwzględnieniem polskich tworów państwowych
o częściowej suwerenności lub autonomii (1772/1795–1918),
b) II Rzeczypospolitej i ziem polskich pod okupacjami (1918–1944/45) oraz
c) władzy ludowej (1944/45–1989) z podziałem na podokres Polski Ludowej (do
1952 r.) i Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (do 1989 r.).
Należy jednak zaznaczyć, że przyjęcie tej periodyzacji dla historii prawa stano
wi pewne uproszczenie, gdyż obowiązywanie kodyfikacji prawa państw zaborczych
wchodzi z nimi w kolizje.
W podręczniku wykorzystany został dorobek uczonych polskich zawarty za
równo w fundamentalnych podręcznikach z zakresu historii ustroju i prawa polskie
go, jak i pracach monograficznych i cząstkowych. Pewnym ułatwieniem dla Czytel
nika pragnącego dotrzeć do bogatej literatury prawno-historycznej przedmiotu jest
zamieszczenie wykazu podstawowych podręczników, a przed każdym rozdziałem
głównej literatury tematu. W szczegółach odsyłam jednak do bibliografii prawno-
-historycznej, ukazującej się w ramach Czasopisma Prawno-Historycznego oraz do
systemu Historia państwa i prawa Polski pod red. Juliusza Bardacha i dzieła Stani-
sława Płazy Historia prawa w Polsce na tle porównawczym.
Dla ułatwienia korzystania z podręcznika wprowadzono: umiarkowanie rozbu
dowaną strukturę tekstu w formie podziału na mniejsze partie (rozdziały, paragrafy,
punkty rzymskie i arabskie), pogrubienie druku dla najważniejszych pojęć, petit dla
tekstu uzupełniającego wykład zasadniczy, indeks rzeczowy, tablice genealogiczne,
tabele i wykresy. Nie rozstrzygając natomiast sporu, czy zamieszczać w podręcz
niku do historii ustroju i prawa ogólne wstępy historyczne, czy też unikać tego,
wychodząc z założenia, że wiedzę tę student wyniósł z edukacji szkolnej, wybrano
stanowisko kompromisowe, a zarazem praktyczne, poprzez umieszczenie na zakoń
czenie tablic synchronistycznych ujmujących dzieje: Polski, ustroju i prawa. Umoż
liwią one łatwiejsze kojarzenie zjawisk i faktów.
Zamieszczony tekst jest wykładem przedmiotu. Z takiego ujęcia wynikają skróty
i uproszczenia spowodowane konieczną selekcją ogromnego materiału źródłowego
i literatury. W związku z tym wiele zagadnień zakreślonych zostało jedynie ogólnie
bądź zostały tylko wzmiankowane. Nic też nie zastąpi podstawowej syntezy przed
miotu, jaką jest Historia państwa i prawa Polski, pod red. J. Bardacha.
W wydaniu czwartym poszerzono przede wszystkim partie poświęcone dziejom
administracji publicznej.
Gdańsk, kwiecień 2011 r. Prof. zw. dr hab. Tadeusz Maciejewski
61428665874636
61
Rozdział I. Ustrój dawnej Polski (do 1795 r.)
§ 1. Monarchia patrymonialna
Literatura: W. Abraham, Organizacja Kościoła w Polsce do połowy XII w., Poznań 1962;
M. Bogucka, H. Samsonowicz, Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej, Wro
cław 1986; R. Grodecki, Początki immunitetu w Polsce, Lwów 1930; Historia Pomorza, red.
G. Labuda, t. I, Poznań 1969; K. Kamińska, Lokacje miast na prawie magdeburskim na zie
miach polskich do 1370 r., Toruń 1990; taż, Sądownictwo miasta Torunia do połowy XVII wie
ku na tle ustroju sądów niektórych miast Niemiec i Polski, Warszawa 1980; H. Łowmiański, Po
czątki Polski, t. I–VI, Warszawa 1963–1985; L. Łysiak, Ius supremum Magdeburgense castri
Cracoviensis 1356–1794, Frankfurt 1990; W. Maisel, Sądownictwo miasta Poznania do końca
XVI w., Poznań 1961; J. Ochmański, Historia Litwy, Wrocław 1990; K. Orzechowski, Historia
ustroju Śląska 1202–1740, Wrocław 2005; J. Osiński, Statut Bolesława Krzywoustego, Kra
ków 2014; B. Podoski, Historia ustroju Wielkiego Księstwa Litewskiego, Londyn 1953; E. Ro
zenkranz, Początki i ustrój miast Pomorza Gdańskiego do schyłku XIV stulecia, Gdańsk 1962;
tenże, Recepcja prawa lubeckiego w miastach nadbałtyckich, Gdańsk 1967; M. Sczaniecki, Na
dania ziemi na rzecz rycerzy w Polsce do końca XIII wieku, Poznań 1938; S. Śreniowski, Histo
ria ustroju Śląska, Katowice–Wrocław 1948; K. Tymieniecki, Historia chłopów polskich, t. I–III,
Warszawa 1965–1969; Z. Wojciechowski, Państwo polskie w wiekach średnich. Dzieje ustroju,
Poznań 1948; tenże, Sądownictwo prawa polskiego w dobie przedimmunitetowej, Lwów 1930.
I. Powstanie państwa polskiego

1. Ustrój rodowo-plemienny i jego rozpad
Plemiona prapolskie należały do grupy Słowian zachodnich. Na tereny 1
leżące między rzekami Odrą i Bugiem oraz Karpatami i Morzem Bałtyckim
przybyły w okresie wędrówki ludów, najprawdopodobniej w VI w. Podstawo
wą jednostką organizacji społecznej Słowian był ród. Pierwotnie ród obejmo
wał wszystkich pochodzących od wspólnego przodka (agnatyczny), z czasem
większe znaczenie zyskał ród skupiający zarówno krewnych ze strony ojca, jak
i matki (kognatyczny). Pełnił funkcje: religijne, wojskowe, gospodarcze, spo
łeczne i ochronne. Z reguły członkowie rodu zamieszkiwali jedną osadę. W ob
rębie rodu występowały rodziny.
Większa liczba rodów łączyła się w plemię, które również opierało się na 2
zasadzie wspólnego pochodzenia, ale dodatkowo pełniło jeszcze funkcje pań
Nb. 1–2
61428665874636
61
2 Rozdział I. Ustrój dawnej Polski (do 1795 r.)
stwowe. Proces kształtowania się państwa zaczął się dokonywać najpierw

w obrębie tzw. małych plemion, zamieszkujących obszar od tysiąca do 10 tys.
km2. Łączyły się one w wyższą formę organizacyjną, jaką było tzw. wielkie
plemię, stanowiące luźny związek wielu małych plemion. Proces ten nasilił się
zwłaszcza w VIII w. Powstałe w ten sposób związki plemienne zajmowały ob
szar do 40 tys. km2. Najważniejszymi byli: Wiślanie, Polanie, Goplanie, Lę
dzianie, Ślęzanie, Mazowszanie i Pomorzanie.
Naczelnym organem władzy w małym państwie plemiennym był wiec.
Obejmował on wszystkich wolnych i zdolnych do noszenia broni, a więc wy
łącznie męskich współplemieńców. W wielkim państwie plemiennym był to już
raczej wiec starszyzny plemiennej i książąt małych plemion, którzy decydowali
o najważniejszych sprawach państwa: wypowiedzeniu wojny i pokoju, sądow
nictwie oraz wyborze wielkiego księcia.
3 Postęp gospodarczy, migracje ludności i wytworzenie się własności prywat
nej zapoczątkowały w VII w. rozpad wspólnoty rodowej i zastąpienie jej wspól
notą terytorialną opartą na więzach sąsiedzkich. Nowo powstały związek teryto
rialny zaczęto nazywać opolem. Obejmowało ono obszar od 40 do 400 km2, na
którym znajdował się gród oraz liczne wsie i osady. Głównym zajęciem ludności
było rolnictwo i hodowla. Jednolita społecznie ludność uległa z czasem podzia
łowi, a indywidualna własność ziemi zaczęła w przypadku starszyzny i wodzów
nabierać cech własności wielkiej, co zróżnicowało dotychczasową strukturę,
wyodrębniając warstwę możnych od ogółu bezpośrednich producentów.
2. Początki państwowości polskiej

4 Większe organizacje terytorialne, oparte na wspomnianych wyżej plemio
nach, wytworzyły się na ziemiach polskich w IX w. Pierwsze informacje prze
kazał o nich Geograf Bawarski, wyliczając ich nazwy i liczbę posiadanych
przez nie grodów. Najsilniejsze państewko plemienne stworzyli Polanie, którzy
podporządkowali sobie sąsiednie plemiona. Prawdopodobnie w połowie IX w.
w państwie Polan doszło do obalenia rządzącej dynastii, której ostatnim przed
stawicielem był Popiel, a władzę przejęli Piastowicze, którzy posiadając Wiel
kopolskę i Kujawy opanowali następnie ziemię sieradzką, łęczycką, sandomier
ską i Mazowsze, tworząc zręby państwa polskiego.
5 Innym ważnym organizmem było państwo Wiślan, które jednak w IX w.
uległo państwu Wielkomorawskiemu, a po jego upadku weszło w obręb pań
stwa czeskiego. Włączył je ponownie do państwa polskiego wraz ze Śląskiem
dopiero pod koniec swoich rządów Mieszko I. Za panowania pierwszych Pia
stów państwo polskie liczyło 250 tys. km2 i ok. 1 mln ludności. O rozwoju pań
stwa Polan nie mamy dokładniejszych informacji. W źródłach pisanych po
Nb. 3–5
61428665874636
61
§ 1. Monarchia patrymonialna 3
jawia się ono dopiero w latach sześćdziesiątych X w. w opisie Ibrahima ibn

Jakuba, a później w kronice Widukinda z Korwei.
3. Patrymonialny charakter państwa

Monarchia patrymonialna wykształciła się w państwach germańskich 6
powstałych po rozpadzie imperium rzymskiego. Koncepcję tę przyjęto na
stępnie w pozostałych państwach powstałych w okresie średniowiecza, w tym
w Polsce. Oznaczała ona, iż państwo jest rzeczą prywatnoprawną, stanowią
cą własność monarchy, który może swobodnie dysponować nim jako całością,
jego poszczególnymi ziemiami i ludnością, co wiązało się z wykonywaniem
prawa książęcego (ius ducale). W pojęciu tym brakowało rozróżnienia mię
dzy majątkiem prywatnym (patrimonium) monarchy a sprawowaną przez niego
władzą publiczną. Koncepcja taka utrzymała się aż do powstania monarchii sta
nowej. Odmienny pogląd ostatnio podniósł W. Uruszczak, uznając, że państwo
polskie nie było własnością Piastów, lecz jedynie dziedzicznym dzierżeniem,
przez co władcy byli tylko jego posiadaczami.
II. Ustrój polityczny

1. Monarcha
Zgodnie z zasadą państwa patrymonialnego monarcha uważany był zarów 7
no za władcę kraju, jak i jego prywatnego właściciela. Z reguły władcy Polski
w okresie monarchii wczesnofeudalnej nosili tytuł książęcy, gdyż do 1138 r.
zaledwie trzech uzyskało tytuł królewski: Bolesław Chrobry (1025), Miesz-
ko II (1025) i Bolesław Śmiały (1076).
Tytuł królewski podnosił znacznie autorytet władcy zarówno na zewnątrz,
jak i wewnątrz państwa, podkreślając jego jedność i niezależność. W okresie roz
drobnienia feudalnego koronacji zaniechano i przywrócono ją dopiero w 1295 r.
(Przemysław II). Obok tytulatury, formą umocnienia władzy monarszej było za
pewnienie jej ciągłości dynastycznej. Uprawnionymi do objęcia tronu byli mę
scy spadkobiercy władcy najpierw w linii prostej, a następnie bocznej.
Zakres władzy królewskiej w okresie państwa scentralizowanego i jed 8
nolitego był znaczny, co występowało zwłaszcza za panowania Mieszka I i Bo-
lesława Chrobrego. Później widać jej stopniowe osłabienie, ale zdarzało się,
że czasowo podlegała ona ponownemu wzmocnieniu (Bolesław Śmiały). Ogół
praw monarchy obejmował sprawowanie władzy: ustawodawczej, wykonaw-
czej, wojskowej i sądowniczej.
Nb. 6–8
61428665874636
61
9 Kryzys władzy monarszej powodowały czynniki decentralizacyjne, repre

zentowane zwłaszcza przez obdarzone stanowiskami, przywilejami i immunite
tami możnowładztwo, które uzyskawszy samodzielność ekonomiczną, starało
się również uniezależnić politycznie. Nakładały się na to kłótnie, a nawet walki
wewnętrzne o tron książęcy między zwaśnionymi synami, jak również zatargi
z duchowieństwem. Obrazu dopełniały powstania ludowe. Ważniejsze kryzysy
władzy państwowej wystąpiły zwłaszcza za panowania: Mieszka II (powstanie
ludowe i walka o tron z Bezprymem), Bolesława Śmiałego (wewnątrzkrajowa
opozycja z Władysławem Hermanem i biskupem krakowskim Stanisławem
na czele), Bolesława Krzywoustego (wojna domowa ze Zbigniewem, następ
nie opozycja wojewody Skarbimira). Nasilenie tendencji decentralistycznych
miało miejsce zwłaszcza na przełomie XI/XII w. Efektem tego był pierwszy
nietrwały podział państwa na dzielnice, dokonany przez Władysława Hermana
w 1097 r., który zostawiając sobie władzę zwierzchnią oraz Mazowsze, przeka
zał starszemu synowi Zbigniewowi w zarząd Wielkopolskę i Kujawy, a młod
szemu Bolesławowi Śląsk i Małopolskę. Umierając w 1102 r., Władysław Her-
man zostawił Polskę podzieloną. Konflikty między synami doprowadziły do
wojny domowej połączonej z interwencją cesarza Henryka V, zakończonej na
szczęście ponownym scaleniem państwa. Natomiast trwałego podziału państwa
dokonał sam Bolesław Krzywousty, wydając w 1138 r. tzw. testament (statut),
będący aktem regulującym sprawy następstwa tronu i organizacji władzy.
10 Testament wprowadził w Polsce zasadę senioratu. Zgodnie z nią władza
zwierzchnia została podzielona między księcia zwierzchniego (princepsa),
którym miał być każdorazowo najstarszy w rodzie książę, oraz podległych mu
książąt dzielnicowych (juniorów). Princeps obok dzielnicy własnej uzyskał
również dzielnicę pryncypacką, przechodnią i formalnie niepodzielną, obejmu
jącą: ziemię krakowską, sieradzką, łęczycką oraz zapewne część Wielkopol
ski z Gnieznem, Pomorze Gdańskie, a także zwierzchnictwo nad Pomorzem
Zachodnim. Każdy z pełnoletnich synów Krzywoustego otrzymał, zgodnie
z testamentem, dzielnicę własną, która była dziedziczna i mogła ulegać podzia
łowi (Władysław II, będący seniorem – Śląsk, Bolesław Kędzierzawy – Ma
zowsze i Kujawy, Mieszko III – Wielkopolskę). Książę zwierzchni-princeps
posiadał uprawnienia o charakterze ogólnopaństwowym. Należały do nich:
prowadzenie polityki zagranicznej, naczelne dowództwo wojskowe, mia-
nowanie urzędników kościelnych i państwowych oraz utrzymywanie załóg
w grodach juniorów.
Próba przeciwstawienia się testamentowi i przywrócenia jednowładztwa
przez Władysława II nie powiodła się, a księcia wygnano (1146). Podobny los
spotkał dążącego do wzmocnienia rządów Mieszka III Starego (1177). Czasy
Nb. 9–10
61428665874636
61
rządzącego po nim Kazimierza Sprawiedliwego (do 1194 r.) były ostatnim okre
sem utrzymywania się stabilnej władzy zwierzchniej i funkcjonowania zjazdów
ogólnopaństwowych. Jego śmierć otworzyła nowy etap walk o tron krakowski,
doprowadzając do zaniku władzy princepsa i usamodzielnienia się poszczegól
nych dzielnic w odrębne organizmy państwowe. Polska po 1227 r. weszła w stan
trwałego rozdrobnienia feudalnego, który utrzymał się faktycznie do 1320 r.,
chociaż już w drugiej połowie XIII w. pojawiły się procesy zjednoczeniowe.
W okresie tym następowało dalsze skrępowanie władzy książąt dzielnico 11
wych na rzecz możnowładztwa i duchowieństwa. Za panowania Henryka IV
Probusa (koniec XIII w.) sformułowano też oficjalnie prawo oporu (ius re-
sistendi), pozwalające na pozbawienie władcy tronu za nieprzestrzeganie praw
lub naruszenie zobowiązań, która to instytucja funkcjonowała w praktyce już
od pierwszej połowy XI w. (Mieszko II, Kazimierz Odnowiciel).
W sumie podstawowymi zasadami ustrojowymi państwa polskiego za
pierwszych Piastów były: monarchiczna forma rządów, suwerenność, powiąza
nie państwa z Kościołem czy też koncentracja władzy w osobie monarchy oraz
dziedziczność tronu.
2. Administracja państwa
a) Administracja centralna
Zarząd państwa polskiego opierał się generalnie na wzorach przejętych 12
z administracji karolińskiej, z uwzględnieniem własnej specyfiki. Urzędy cen
tralne ukształtowały się w dobie monarchii wczesnofeudalnej, zaś rozbicie je
dynie upowszechniło istniejący układ w każdej dzielnicy.
Urzędników zajmujących wyższe stanowiska określano początkowo termi 13
nem komes lub polskim odpowiednikiem żupan. Niższych nazywano komorni
kami. Z czasem pojęcia te stały się jedynie tytułami honorowymi, oznaczającymi
osoby wysoko postawione. Cechą charakterystyczną monarchii patrymonialnej
był przy tym brak rozróżnienia między urzędami państwowymi a dworskimi.
Najważniejszym urzędnikiem był w okresie XI–XIII w. komes pałacowy
(comes palatinus). Z czasem zaczęto go nazywać wojewodą. Był on faktycz
nym zastępcą monarchy, zwłaszcza w zakresie sądownictwa i zarządu państwa
oraz wojskowości. Pozycja wojewody wzrosła w okresie rozdrobnienia, kiedy
to starał się samodzielnie przejąć kompetencje księcia, a jego znaczenie miała
podkreślać tytulatura z użyciem formuły „z bożej łaski”.
Pod koniec XIII w. wojewoda znacznie stracił na znaczeniu. Dotyczyło to zwłaszcza wo
jewody krakowskiego, który w hierarchii urzędniczej musiał ustąpić pierwszeństwa kaszte
lanowi.
Nb. 11–13
61428665874636
61
Na Śląsku odpowiednikiem wojewody był komornik, a na Pomorzu Za

chodnim marszałek.
14 Kolejne miejsce w hierarchii zajmował kanclerz (cancellarius). W źródłach
urząd ten występuje od początku XII w. Najczęściej sprawowała go osoba du
chowna, gdyż wymagał on umiejętności pisania i czytania. Do jego zadań nale
żało sporządzanie dokumentów publicznych i ich pieczętowanie. Z czasem przy
urzędzie powołano kancelarię książęcą nadzorowaną przez protonotariusza,
któremu podporządkowani byli redagujący dyplomy notariusze. Ważne znacze
nie posiadał też skarbnik (thesaurarius) zarządzający skarbcem monarszym,
a także przechowujący dokumenty państwowe, oraz mincerz (monetarius),
któremu podlegały zapasy pieniędzy i kruszcu. Ponadto głównymi urzędnika
mi byli jeszcze dostojnicy zajmujący się poszczególnymi funkcjami dworski
mi: cześnik (zarząd piwnicami), stolnik (zaopatrzenie stołu), koniuszy, łowczy,
miecznik itd. Każdy z nich posiadał jednego lub kilku zastępców, np. podcza
szy, podstoli itd. W sumie wszystkich wymienionych urzędników można po
dzielić na wykonujących pomocniczo władzę monarszą oraz dworskich.
W okresie państwa jednolitego i w początkach rozdrobnienia występował
tylko jeden dostojnik (np. wojewoda, kanclerz) dla całego państwa lub dzielni
cy. W razie łączenia się niektórych dzielnic urzędy kumulowano. Jednakże od
początku XIII w. wystąpiła tendencja do utrzymywania się odrębnej hierarchii
urzędniczej w każdej dzielnicy. Rezultatem tego było przekształcenie się urzęd
ników centralnych w ziemskich. Ich silną pozycję umacniała zasada dożywot
ności sprawowania urzędu.
b) Administracja terytorialna
15 W okresie monarchii wczesnofeudalnej występował podział na prowincje.
Nawiązywał on do dawnych państewek wielkoplemiennych (poznańsko-gnieź
nieńska, krakowska, sandomierska, śląska, mazowiecka, kujawska, łęczycko-
-sieradzka). Na czele prowincji stał mianowany przez monarchę namiestnik.
Podział ten zanikł w okresie rozdrobnienia.
16 Podstawową jednostką podziału terytorialnego był jednakże okręg grodo-
wy, zwany od XII w. kasztelanią. Władza należała tutaj do komesa grodo-
wego, a potem kasztelana. Centrum zarządu był gród, który wraz z okręgiem
pełnił funkcje: administracyjne, wojskowe, skarbowe i sądowe. W okresie roz
drobnienia, rozbudowując lokalny aparat władzy, kasztelanie dzielono. W re
zultacie tego w połowie XIII w. było ich prawie 100. Lokalnymi urzędnikami
w kasztelanii byli: wojski (bezpieczeństwo), chorąży (zbieranie rycerstwa), sę
dzia grodowy (lokalne sądownictwo) i włodarz (sprawy gospodarcze). Uposa
żenie urzędników lokalnych pochodziło z dochodów kasztelanii.
Nb. 14–16
61428665874636
61
c) Starosta
Urząd starosty pojawił się pod koniec XIII w. Wprowadził go król Wa- 17
cław II, opierając się na wzorcu czeskim. Starosta (generalny, powiatowy) po
woływany był przez króla dla poszczególnych ziem. Będąc urzędnikiem miano
wanym, w każdej chwili mógł być odwołany. Najczęściej pochodził z drobnego
rycerstwa, reprezentując interesy króla przeciwko możnowładztwu. Należała
do niego władza administracyjna i wojskowa. Urząd utrwalił Władysław Ło-
kietek, który powołał starostów dla wszystkich dawniejszych dzielnic, z wyjąt
kiem Małopolski. Starostom podlegały urzędy sądowe grodzkie (sędzia, podsę
dek, pisarz) oraz administracyjne (podstarości, burgrabia).
3. Organy współrządzące
a) Rada monarsza
Ośrodkiem zarządu państwa był dwór książęcy, na którym urzędnicy na 18
dworni kierowali różnymi dziedzinami administracji państwowej. Dostojnicy
ci tworzyli pierwotną radę monarszą (książęcą, królewską). Z czasem powięk
szyła się ona o grono możnych świeckich i duchownych. Skład rady zależał
zawsze od woli panującego. Miała ona tylko głos doradczy, a jej kompetencje
nigdy nie zostały określone, gdyż monarcha każdą sprawę mógł załatwić oso
biście, nie zasięgając niczyjej opinii. Niemniej stanowiła ona, w zależności od
pozycji władcy, większe lub mniejsze ograniczenie jego prerogatyw.
b) Wiece i zjazdy feudalne
Wiece nawiązywały do tradycji przedpaństwowych. Do XII w. obejmowały 19
one ogół wolnych mężczyzn. Rozległość państwa, wzrost władzy królewskiej,
złożoność rozstrzyganych spraw oraz dominacja możnowładztwa w życiu po
litycznym przyczyniły się do ich stopniowej ewolucji. Wyrazem tego było od
danie podejmowania decyzji w ręce monarchy i możnowładztwa, sporadycznie
już tylko poddając je pod głosowanie wszystkich zgromadzonych, zapewne tyl
ko po to, by sprawie nadać większą powagę.
Z czasem wiec ogólny przekształcił się w zjazd feudalny, w którym uczest 20
niczyło, obok księcia, już tylko możnowładztwo, rycerstwo i przedstawiciele
miast, przez co nabrał on charakteru urzędniczego. W okresie rozdrobnienia wy
odrębniły się wiece międzydzielnicowe i dzielnicowe. Pierwsze miały charak
ter ogólnopolski, drugie wyłącznie lokalny. Do kompetencji wieców (zjazdów)
feudalnych należało opiniowanie spraw z zakresu: polityki zagranicznej, uchwa
lania podatków, obsady urzędów, podziału dzielnic itp., sprawowanie wymiaru
sprawiedliwości, a także dokonywanie elekcji nowego władcy lub wypowiadanie
Nb. 17–20
61428665874636
61
mu posłuszeństwa. Najbardziej znanymi wiecami były zjazdy uznające przywi

leje Kościoła polskiego: synod w Łęczycy (1180) i wiec w Borzykowie (1210).
III. Sądownictwo
1. Sądy państwowe
21 Najwyższą instytucją był sąd monarszy (książęcy). Występował on ja
ko sąd dworski (in curia) lub sąd wiecowy (in colloquio). Składał się z pa
nującego oraz asesorów. W zastępstwie monarchy wymiar sprawiedliwości wy
konywał najczęściej sędzia (iudex curiae) lub podsędek (subiudex curiae).
Właściwość rzeczowa sądu nie była ściśle określona, gdyż książę mógł wywo
łać przed swój sąd każdą sprawę.
W praktyce były to sprawy najważniejsze: zbrodnie przeciwko majestatowi, sprawy
o ziemię i regalia, skargi na postępowanie urzędników itp. Warto jednak zauważyć, że sądow
nictwo książęce wykazywało wyraźną tendencję rozszerzającą.
22 Niższym sądem książęcym był sąd kasztelański, przy czym kasztelana

w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości zastępował zazwyczaj sędzia gro-
dowy (iudex castri), sądzący w otoczeniu asesorów. Sądowi kasztelańskiemu
podlegały pierwotnie wszystkie osoby zamieszkałe na terenie okręgu. Właści
wość podmiotowa sądu uległa jednak znacznym ograniczeniom w związku z:
poddaniem rycerstwa sądowi książęcemu na podstawie prawa nieodpowied
niego, przyznaniem duchowieństwu własnego sądownictwa i rozwojem immu
nitetów sądowych. Spowodowało to upadek znaczenia sądu kasztelańskiego na
przełomie XIII/XIV w. Właściwość rzeczowa sądu obejmowała wszystkie spra
wy, z wyjątkiem zastrzeżonych do kompetencji sądu monarszego.
Szczególnymi formami sądów państwowych były sądy wojewodzińskie,
rozstrzygające sprawy, w których stroną był Żyd, i sądy targowe, sprawowane
przez sędziego targowego (iudex fori).
2. Sądy kościelne

23 Sądownictwo kościelne ukształtowało się na początku XIII w. jako pierw
sze sądownictwo stanowe na podstawie stosownych przywilejów książęcych.
Dostosowane było do organizacji kościelnej. W pierwszej instancji sądził ar
chidiakon, od którego można było wnieść apelację do biskupa, jednakże po
cząwszy od synodu wrocławskiego (1248), obowiązki sądowe biskupa prze
kazano w ręce nowo utworzonego urzędu oficjała, od którego odwołać się
można było do arcybiskupa. Uzupełnieniem tej struktury były sądy synodal-
ne, odbywające się podczas objazdu diecezji przez biskupa.
Nb. 21–23
61428665874636
61
Jurysdykcja sądów kościelnych obejmowała wszystkie sprawy, w których

jako pozwany występował duchowny (privilegium fori), z wyjątkiem spraw
o dobra ziemskie i zbrodnie przeciwko majestatowi. Poza sprawami inter cle-
ricis sądy kościelne rozstrzygały sprawy związane z wiarą, w tym początko
wo przestępstwa o czary, rodzinne, np. zawarcie samowolnego małżeństwa,
czy wewnątrzparafialne. Przy ich rozpatrywaniu sąd kierował się nie prawem
świeckim, lecz kanonicznym. Specjalnym rodzajem sądów stały się od począt
ku XIV w. sądy inkwizycyjne, jednakże w Polsce nie odegrały one istotniej
szej roli.
3. Sądy prawa niemieckiego

a) Sądy miejskie
Sądy miejskie występowały w formie kolegialnej lub jednoosobowej. Do 24
kolegialnych należały sądy: radziecki, ławniczy zwyczajny, ławniczy nadzwy
czajny (jako sąd potrzebny, gościnny, kryminalny) oraz wetowy. Sądy jed
noosobowe to sądy: burmistrza-prezydenta, burgrabiego i sołtysa (sędziego).
Szczególnym rodzajem sądu był sąd leński, rozstrzygający sprawy wójtów
i sołtysów.
Sąd radziecki tworzyli rajcy z burmistrzem jako przewodniczącym składu.
Jego kompetencje ulegały stopniowemu rozszerzeniu kosztem ławy miejskiej.
Sąd ten rozpatrywał sprawy o przestępstwa przeciwko miastu, cywilne mniej
szej wagi itd. Oprócz tego był instancją odwoławczą od wyroków pozostałych
sądów miejskich.
Ława sądowa składała się z sołtysa jako przewodniczącego oraz 7 (Wro
cław, Kraków) lub 12 ławników (Toruń, Gdańsk). Najważniejszym sądem ław
niczym był sąd gajony. Odbywał się trzy razy w roku przy udziale pana mia
sta lub jego zastępcy w osobie wójta lub burgrabiego. Zasadniczo rozpatrywał
sprawy cywilne. Normalnym sądem ławniczym był sąd regularny (zwyczaj-
ny), wywodzący się jeszcze z powszechnego wiecu sądowego mieszczan. Wy
rokował co dwa tygodnie pod przewodnictwem sołtysa. Był kompetentny we
wszystkich sprawach, w których stronami byli obywatele miejscy, z czasem
na czoło wysunęły się jednak sprawy cywilne. Nadzwyczajny sąd ławniczy
występował w razie zaistnienia okoliczności uzasadniających zwołanie sądu
z pominięciem terminów oczekiwania na sąd zwyczajny. I tak, sąd potrzeb-
ny rozpatrywał sprawy pilne, wymagające natychmiastowego rozstrzygnięcia,
np. w wypadku podróży, wezwania do służby państwowej, niewątpliwej szko
dy w razie zwłoki. Sąd gościnny rozstrzygał sprawy, gdy stroną był cudzozie
miec lub obcy. Rozpatrzenie sprawy następowało tego samego lub następnego
dnia. Sąd kryminalny sądził sprawy karne. Odbywał się on w miejscu schwy
Nb. 24
61428665874636
61
tania przestępcy na gorącym uczynku lub miejscu dokonania przestępstwa, gdy

przedmiotem postępowania była proskrypcja zbiegłego. Ponieważ sądy nad
zwyczajne odbywały się w wypadkach nagłych, dla ich funkcjonowania wystar
czała obecność sędziego i dwóch ławników albo ławników i pisarza sądowego.
Sąd wetowy wykształcił się jedynie na Pomorzu (Gdańsk, Toruń, Grudziądz, Malbork).
Składał się z kilku panów wetowych (do 9), reprezentujących poszczególne ordynki miejskie.
Rozpatrywał sprawy wynikające z ustawodawstwa miejskiego, głównie z dziedziny handlu
i produkcji rzemieślniczej.
b) Apelacja (druga i trzecia instancja)

25 Od wyroków sądów ławniczych można było wnieść apelację. Miasta kró
lewskie początkowo odwoływały się do Magdeburga. Pierwszy na ziemiach pol
skich sąd wyższy prawa niemieckiego powstał w Chełmnie (1233). Zastąpio
ny on został przez sąd wyższy w Toruniu (1458–1608). Podobną funkcję pełniły
również sądy większych miast (Poznań, Wrocław, Szczecin). Z czasem funkcję
sądów wyższych zaczęły pełnić rady miejskie. W związku z brakiem instancji
pośredniej między sądami najniższymi a królewskimi Kazimierz Wielki utworzył
Sąd Najwyższy Prawa Niemieckiego na Zamku Krakowskim (1356). Skła
dał się on z landwójta i 7 ławników. Trzecią instancją był komisarski królew
ski Sąd Sześciu Miast (1356), składający się z: komisarzy, radców i po dwóch
przedstawicieli sześciu miast małopolskich. Zbierał się trzy razy do roku, roz
patrując apelacje od sądów wyższych prawa niemieckiego z terenu Małopolski.
c) Sądy wiejskie
26 Sądy wiejskie opierały się na wzorach wytworzonych w sądownictwie
miejskim. Składały się z sołtysa i ławy wiejskiej, powoływanej przez pana lub
sołtysa. Ich powstanie było pochodną wydania przywilejów immunitetowych
i lokacyjnych, oddających panom sprawowanie we wsiach wymiaru sprawie
dliwości. Sądy odbywały się w ściśle określonych terminach, tzw. rokach ga
jonych. Wielkie roki gajone odbywały się trzy razy do roku w obecności pana
wsi, natomiast roki gajone małe zwoływano w razie potrzeby.
Najczęściej sołtys wraz z ławą rozpatrywał sprawy mniejszej wagi, gdyż sprawy większe
zazwyczaj rozstrzygał osobiście pan.
4. Sądy dominialne
27 Sądy dominialne występowały we wsiach lokowanych na prawie polskim,
których, mimo posiadania immunitetu, nie przeniesiono na prawo niemieckie.
Jurysdykcja należała do pana, na mocy udzielonego mu przez księcia przy
wileju. Mógł ją sprawować osobiście lub przez swoich urzędników. Kompe
Nb. 25–27
61428665874636
61
tencja rzeczowa zależała od treści immunitetu, przy czym pełne sądownictwo

obejmowało prawo wyrokowania we wszystkich sprawach dworu. Sądom do
minialnym podlegali najpierw przypisańcy, a następnie cała ludność wolna.
IV. Organizacja Kościoła

1. Chrzest Polski
Oficjalny chrzest Polski w obrządku łacińskim odbył się najprawdo- 28
odobniej w czerwcu 966 r. Chrystianizacja państwa polskiego nastąpi
p
ła za pośrednictwem Czech, poprzez wcześniejsze małżeństwo księcia Miesz-
ka I z Dobrawą. Szafarzem sakramentu był mnich Jordan. Imię chrzestne
Mieszka brzmiało Dagobert. Przyczyny przyjęcia chrześcijaństwa były wielo
rakie: religijne, polityczne, kulturowo-cywilizacyjne itp.
2. Polska prowincja kościelna

Pierwszym biskupstwem powstałym na obszarze Polski było biskupstwo 29
misyjne w Poznaniu, które utworzono w 968 r. Obejmowało ono ziemie Polan,
Goplan i częściowo Mazowszan. Na biskupa wyświęcony został mnich Jordan,
który podlegał bezpośrednio papieżowi. Męczeńska śmierć biskupa praskiego
Wojciecha (997) i jego kanonizacja ułatwiła Bolesławowi Chrobremu uzyskanie
samodzielności kościelnej. W 1000 r., podczas pielgrzymki cesarza Ottona III
(zjazd gnieźnieński), powołano odrębną polską prowincję kościelną. Metro-
polię (arcybiskupstwo) założono w Gnieźnie. Pierwszym arcybiskupem zo
stał Radzim-Gaudenty (brat św. Wojciecha). Arcybiskupstwu podlegały nowo
utworzone diecezje w Kołobrzegu, Krakowie i Wrocławiu. Do 1012 r. niezależ
ne pozostawało biskupstwo w Poznaniu. Dalsza rozbudowa wyższej organiza
cji kościelnej uległa na pewien czas zahamowaniu, co było rezultatem reakcji
pogańskiej w pierwszej połowie XI w. Dopiero w 1075 r. powstało biskupstwo
w Płocku. Utworzenie kolejnych biskupstw było zasługą Bolesława Krzywo-
ustego, za którego panowania powołano diecezje w: Kruszwicy, Włocław
ku (1125) i Lubuszu (1124). Wreszcie w 1140 r. założono biskupstwo zachod
niopomorskie w Wolinie, przeniesione następnie do Kamienia Pomorskiego
(1176), którego przynależność do Polski była jednakże krótkotrwała.
3. Struktura wewnętrzna Kościoła

Najwcześniej wykształciła się struktura kościelna w ośrodkach biskupich. 30
Od XI w. zaczęły powstawać przy kościołach katedralnych kapituły złożone
z kanoników, którzy uzyskali udział w zarządzaniu diecezją. Od XIII w. każdy
Nb. 28–30
61428665874636
61
kanonik posiadał własne uposażenie, zwane prebendą. Do zadań kapituły nale

żało: doradzanie biskupowi, powoływanie w razie jego braku tymczasowego
administratora diecezji, a od XIII w. wybór biskupa.
Diecezje od końca XII w. dzieliły się na archidiakonaty. Były to okręgi ad
ministracyjno-sądowe, obejmujące kilka parafii. Archidiakonaty dzieliły się
z kolei na dekanaty. Najniższą jednostką administracyjną była parafia. Rozwój
organizacji parafialnej przypadał na okres od końca XI w. do schyłku XII w., kie
dy to powstało prawie 1000 parafii. Na początku XIV w. było ich już 3 tys. Opie
rały się na istniejącej już sieci kościołów grodowych, targowych i prywatnych.
Reforma wewnętrzna i przywileje Kościoła na przełomie XII/XIII w. za
częły podnosić znaczenie zgromadzeń kościelnych. Były nimi synody: pro
wincjonalne (zjazdy episkopatu pod przewodnictwem arcybiskupa), diecezjal
ne (zjazd duchowieństwa pod przewodnictwem biskupa) i legackie (zjazdy
ogólnopolskie zwoływane przez legata papieskiego).
Stopniowo wzrastała też rola klasztorów i zakonów.
4. Stosunek Kościoła do władzy świeckiej

31 Po raz pierwszy stosunek Polski do papiestwa określił dokument Dagome
iudex, wystawiony przez Mieszka I (991), w którym dokonał on formalnego na
dania Polski papiestwu, przez co państwo stało się lennem papieskim. Wyrazem
zwierzchnictwa papieskiego był obowiązek świadczenia przez ludność Polski na
jego rzecz świętopietrza. Obok tego, papiestwo ściągało również annaty (rocz
ne dochody z opróżnionych biskupstw) i dziesięcinę duchowną (dziesiąta część
dochodów duchownych). W stosunku do władzy państwowej widoczne było od
połowy X w. ścisłe powiązanie Kościoła z monarchą, z czego wyrosło uzasad
nione przekonanie, że Kościół był w Polsce Kościołem państwowym. Zanik te
go związku nastąpił w okresie rozdrobnienia, kiedy to Kościół zbliżył się do
możnowładztwa, celem osłabienia władzy księcia zwierzchniego. Ostateczne
wyodrębnienie Kościoła od władzy państwowej zapoczątkowane zostało na sy
nodzie w Łęczycy (1180), a utrwalone w XIII w. (arcybiskup Henryk Kietlicz).
V. Ustrój społeczny
1. Rycerstwo
a) Kształtowanie się rycerstwa
32 Wyodrębnianie się stanów było procesem długotrwałym i złożonym, trwa
jącym przez cały okres monarchii patrymonialnej, który zasadniczo zakończył
się dopiero w połowie XIV w. Stan szlachecki wywodził się z rycerstwa, czy
Nb. 31–32
61428665874636
61
li grupy zawodowej zajmującej się wojaczką. Obejmował on zarówno moż-

nych (nobiles), jak i zwykłe rycerstwo (milites). Możnowładztwo, zwane ko
mesami, swoje znaczenie zawdzięczało piastowaniu urzędów państwowych,
tak dworskich, jak i grodowych oraz rozwojowi wielkiej własności ziemskiej,
która pochodząc z rozpadu wspólnoty rodowej, była ustawicznie powiększa
na nadaniami monarszymi i bezprawnymi zaborami. Rycerstwo wywodziło się
z drużynników książęcych i wolnych członków wspólnot opolnych. Zwano ich
włodykami. Pierwsi posiadali ziemię nadaną im przez panującego jako benefi
cjum na prawie rycerskim (ius militare) w zamian za obowiązek służby wojsko
wej, zaś drudzy ziemię dziedziczną. Upadek organizacji drużynnej upowszech
nił ostatecznie utrzymanie się własności pełnej (alodialnej) rycerzy, zwolnionej
od ciężarów prawa książęcego.
b) Immunitety i inne przywileje
Rozwój wielkiej własności ugruntował dążenia najpierw możnowładztwa, 33
a później rycerstwa do rozszerzania uprawnień nad zamieszkującą ich włości
ludnością zależną poprzez przejęcie nad nią władzy administracyjno-sądowej
i ekonomiczne jej podporządkowanie. Droga do tego wiodła poprzez uzyskiwa
nie immunitetów.
Immunitet był pierwotnie przywilejem na rzecz dóbr immunizowanych, 34
zwalniającym je z powinności wobec monarchy. Później nabrał cech perso
nalnych. Początkowo uzyskiwali go jedynie możni, jednakże na przełomie
XIII/XIV w. immunitet rozszerzono również na ogół ziem rycerskich. Ze
względu na treść immunitet dzielimy na sądowy i ekonomiczny. Sądowy od
dawał panu sprawowanie na obszarze objętym immunitetem własnego wymiaru
sprawiedliwości. Początkowo dotyczyło to spraw mniejszych (causae minores)
i ludności niewolnej lub półwolnej, z czasem również spraw większych (causae
maiores) oraz całej ludności. Ekonomiczny zaś polegał na zwolnieniu ludności
zamieszkującej teren immunizowany z opłat, danin i posług na rzecz monar
chy, które obecnie przejmował pan, w formie renty gruntowej. Jego przyznanie
związane było przeważnie ze zrzeczeniem się na rzecz obdarowanego tzw. re
galiów (zastrzeżonych dla monarchy dziedzin działalności gospodarczej).
Ze względu na zakres zwolnienia immunitet dzielimy na generalny i czę- 35
ściowy. Pierwszy uchylał od razu całe lub niemal całe prawo książęce w indy
widualnym dokumencie i przeważnie dotyczył duchowieństwa, drugi zwalniał
tylko od nielicznych służebności, świadczeń czy spraw sądowych, a jego adre
satem było możnowładztwo, później – rycerstwo.
Powszechność immunitetów rozwinięta w XIII w., a utrwalona w kolej
nych stuleciach zmniejszała zakres władzy monarchy, którego uprawnienia pu
Nb. 33–35
61428665874636
61
blicznoprawne przejmowali: duchowni, możni i rycerstwo. Prowadziło to do

powstania władztwa gruntowego, które łączyło w ręku właściciela ziemskie
go elementy prawnoprywatne – wynikające z własności, z elementami publicz
noprawnymi, wynikającymi z władzy. Konsekwencją tego było zjednoczenie
funkcji państwowych z feudalną własnością ziemi. Wymagało to stworzenia
własnej administracji prywatnej, która wyeliminowała z obszarów immunizo
wanych administrację państwową, przyczyniając się pośrednio do upadku mo
narchii patrymonialnej. Nigdy jednak przedmiotem immunitetu nie były świad
czenia wynikające z prawa książęcego, np. budowa dróg i mostów, posługi itp.
36 Obok immunitetów możnowładztwo, a następnie rycerstwo zaczęło uzyski
wać również inne przywileje. Od drugiej połowy XIII w. upowszechniło się
prawo nieodpowiednie (ius non responsivum). Polegało ono na wyłączeniu
spod sądownictwa kasztelańskiego i poddaniu sądownictwu monarchy. Zapew
niono też możnym i rycerstwu lepszą ochronę prawną, a nawet prawo wzno
szenia własnych grodów. Wyróżniało ich też posiadanie herbu (znak osobisty)
i zawołania (godła). Ogół uprawnień rycerzy określano jako prawo rycerskie
(ius militare).
2. Duchowieństwo
37 Duchowieństwo jako odrębny stan ukształtowało się najwcześniej, gdyż już
w początkach XIII w. Jego wyodrębnienie nastąpiło na podstawie pełnionych
funkcji, a nie z racji urodzenia. Stan ten, będąc formalnie dostępny dla wszyst
kich, faktycznie był wewnętrznie podzielony, gdyż pozycja duchownych zale
żała od pochodzenia społecznego.
38 Ze względu na stanowiska duchowieństwo dzieliło się na wyższe i niższe.
Do pierwszej kategorii zaliczano: arcybiskupów, biskupów, opatów, przeorów
i członków kapituł oraz kolegiat. Pozostali stanowili kler niższy. Z racji przy
jętych święceń i złożonych ślubów duchowieństwo dzieliło się na diecezjalno-
-świeckie i klasztorno-zakonne. Wreszcie z powodu wyznania wyróżniano
duchowieństwo katolickie i niekatolickie.
Uprzywilejowanie duchowieństwa zapoczątkowano na synodzie w Łęczy-
cy (1180), podczas którego Kazimierz Sprawiedliwy zrzekł się majątku rucho
mego po zmarłych biskupach i opatach (ius spolii) oraz zwolnił ludność wsi
kościelnych od obowiązku udzielania podwód urzędnikom książęcym. Kolej
ny przywilej dla Kościoła wydali książęta piastowscy w Borzykowie (1210).
Gwarantował on: wolny wybór biskupów, swobodę obsadzania przez ducho
wieństwo wyższych urzędów kościelnych, oddanie duchowieństwa pod sądy
duchowne (privilegium fori) oraz potwierdzał ius spolii. Z kolei na zjeździe
książąt dzielnicowych w Wolborzu (1215) Kościół otrzymał pełen immunitet
Nb. 36–38
61428665874636
61
sądowy, dający mu prawo sądzenia ludności osiadłej w dobrach kościelnych

oraz zwolnienie z wielu świadczeń na rzecz księcia. Obecny na zjeździe Hen-
ryk Brodaty przywileju tego nie uznał. Uprzywilejowanie Kościoła wzmac
niała wreszcie ugoda króla Ludwika Węgierskiego z duchowieństwem w spra
wach podatkowych, w zamian za uznanie sukcesji jego córek (1381). Król
wyrażał w niej zgodę na obniżenie poradlnego dla duchowieństwa świeckie
go do 2 groszy z łana chłopskiego oraz do 4 groszy dla klasztorów. W ten spo
sób duchowieństwo uzyskało identyczne warunki w sprawach podatkowych
jak szlachta.
Podstawę ekonomiczną Kościoła tworzyły ogromne kompleksy ziemskie,
stawiające go, zaraz po monarsze, w kręgu największych posiadaczy. Na ogół
posiadłości te pochodziły z nadań książęcych, ale też i świeckich możnowład
ców. Majątek arcybiskupa gnieźnieńskiego w 1136 r. obejmował aż 149 osad
i ciągle się rozrastał. Hojnie obdarowywano również klasztory. Najskromniej
uposażone były parafie (2 łany proboszczowskie).
3. Mieszczaństwo
a) Miasta przedlokacyjne
Geneza miast miała charakter złożony. W pierwszym etapie możemy mó 39
wić o rozwoju miast-osad przedlokacyjnych. Okres ten występował od X w.
do pierwszej połowy XIII w. Obejmował on: tworzenie się zalążków miast (do
X w.), powstawanie osiedli wczesnomiejskich (do pierwszej połowy XI w.),
kształtowanie się podstaw miast na prawie rodzimym (do końca XII w.) i okres
przejściowy do powstania miasta lokacyjnego (połowa XIII w.)
Formowanie się miast w skali Polski trwało bardzo długo. W okresie wczes-
nośredniowiecznym możemy najpierw mówić o istnieniu osad możnowład
czoplemiennych (VIII–X w.) Rolę tę pełniły wielkie grody pierścieniowa
te (Kraków, Stradów). Następnie ukształtowały się osady państwowe – XI w.
(Gniezno, Poznań, Kraków, Gdańsk). W Polsce Mieszka I było ok. 20 więk
szych grodów państwowych, a mniejszych znacznie więcej. Wreszcie w XII w.
pojawiły się osady kupiecko-targowe. Wtedy też ujawniły się główne czynniki
miastotwórcze, które doprowadziły do powstania miast lokacyjnych. Pierw
szym były funkcje administracyjne i kościelne. W oparciu o nie miasto two
rzyło się wokół grodu lub kościoła diecezjalnego, które były centrami zarządu
okręgu, przy czym niektóre z tych ośrodków rozwijały się już od stuleci (Kra
ków, Gniezno, Kruszwica). Kolejnym był czynnik geograficzny, który poprzez
wymianę towarową wymuszał powstanie na głównych szlakach handlowych
miejsc, a później osad targowych powiązanych z siecią istniejących grodów.
Istotny był też czynnik społeczno-gospodarczy, który miał znaczenie na tere
Nb. 39
61428665874636
61
nach rozwiniętych rolniczo, gdzie występowały nadwyżki nieskonsumowanej

produkcji, wymuszające powstanie rynku lokalnego.
Miasta-osady przedlokacyjne gospodarczo i demograficznie w zasadzie nie
różniły się wiele od wsi. Ważne jednak było, że obok ludności wykonującej
czynności rolnicze, hodowlane i myśliwskie, pojawiły się również zawody po
zarolnicze: kupcy i rzemieślnicy. Trudno jest przy tym ustalić zaludnienie miast
przedlokacyjnych.
Najważniejsze z nich (Kraków, Gniezno, Wrocław) liczyły zapewne 4–5 tys. mieszkań
ców, mniejsze (Płock, Szczecin, Poznań) 1–3 tys., a najmniejsze, których było ok. 20, do ty
siąca ludzi (Kalisz, Lublin). Z kolei w osadach targowych, których na terenie Polski było
ok. 20, mieszkało nie więcej niż kilkadziesiąt osób.
40 Społeczeństwo miejskie dzieliło się zazwyczaj na dwie grupy: meliorat

(kupcy) i lud (rzemieślnicy, ludność służebna, rolnicy).
Przestrzennie zalążkiem miasta było miejsce na terenie ufortyfikowanego
podgrodzia, przy bramie grodu, a może nawet w jego wnętrzu. Rozwój handlu
i rzemiosła wymusił jednak konieczność tworzenia nowych form przestrzen
nych. Zaczęły powstawać zespoły osadnicze, które stopniowo w XI w. otacza
no wałami. W tych warunkach miasto stanowiło twór wyglądających dość po
dobnie osad rzemieślniczych, kupieckich, a niekiedy rybackich.
b) Lokacje miast
41 Lokacja miast polskich wiązała się z trzema zjawiskami: pojawieniem się
zbiorowości stanowiącej podmiot działania i występującej wspólnie wobec pa
na miasta, wytworzeniem się gospodarki towarowo-pieniężnej oraz zmianami
przestrzennymi.
Na tereny gospodarczo rozwijającej się Polski, zwłaszcza Śląska, zaczęli
napływać w XIII w. osadnicy niemieccy, którzy uzyskawszy immunitet sądo
wy i ekonomiczny dla wydzielonego im obszaru ziemi, zaczęli tworzyć włas
ne formy samorządu. Najczęściej kolonia przybyszów była osadzana obok ist
niejących osad ludności polskiej (Gdańsk, Słupsk), niekiedy jednak dla „gości”
wydzielano nowy obszar (Płock). Z czasem przyjął się wspólny model zakła
dania i organizacji miast, polegający na przyjmowaniu przez osadników prawa
magdeburskiego i przeprowadzaniu tzw. lokacji. Pierwotne znaczenie terminu
locare to „umieszczanie, osadzanie na miejscu”.
Lokacja miała charakter uporządkowany i zorganizowany. Odbywała się wy
łącznie na ziemi immunizowanej. Podstawą lokacji miasta był przywilej loka
cyjny, który był wyłączną kompetencją panującego uprawniającą do założenia
miasta przez monarchę lub prywatnego feudała, który go otrzymał. Na jego pod
Nb. 40–41
61428665874636
61
stawie wydawano dokument lokacyjny, stanowiący przyczynę wyodrębnienia

miasta i mieszczan z okolicznego terytorium i zamieszkującej je ludności.
W zależności od tego, kto wydawał dokument lokacyjny, wyróżniano mia- 42
sta książęce (potem królewskie) i prywatne. Dokument lokacyjny zawierał:
nadanie prawa miejskiego, wyznaczenie obszaru miasta i terenów podmiej
skich, organizację władz miejskich, unormowanie zasad prowadzenia handlu
i rzemiosła, wymienienie praw i obowiązków mieszczan, określenie uprawnień
właściciela miasta itp.
Organizatorem miasta była osoba zwana zasadźcą. Był on przedsiębiorcą, 43
z reguły pochodzenia niemieckiego, wyjątkowo polskiego, którego zadaniem
było sprowadzenie określonej liczby osadników specjalizujących się w handlu
i produkcji, osadzenie ich w mieście i zorganizowanie początków działalności.
Osadnikom stworzono dogodne warunki: własne sądownictwo, lata wolnizny,
czyli zwolnienia na kilka lat z ciężarów podatków, nadanie indywidualnych
i dziedzicznych parcel oraz ziemi wspólnej przeznaczonej na potrzeby gminy,
przywilej wolnego handlu i uprawiania rzemiosła itp. Szczególnie korzystał na
tym zasadźca, który otrzymywał wybrany przez siebie obszar, gdzie mógł za
kładać obiekty gospodarcze, z których czerpał dochody (młyny, jatki, tartaki).
Podstawowym wzorem ustrojowo-prawnym dla większości miast polskich
był Magdeburg. Stanowił on miasto macierzyste, na podstawie którego lo
kowano pozostałe ośrodki, zwane miastami filialnymi lub córkami, tworzące
wspólnie z nim rodzinę prawa miejskiego, w której obowiązywały podobne za
sady organizacji, ustroju i normy prawne (system filialny). Najwcześniej proces
lokacji miast na prawie magdeburskim rozpoczął się w dzielnicy śląskiej, gdzie
jako pierwszą lokowano Złotoryję (1211), a następnie Lwówek (1217). Prak
tyka śląska znalazła naśladownictwo kolejno w: ziemi kujawsko-dobrzyńskiej
(od 1237), Wielkopolsce (od 1243) i Małopolsce (od połowy XIII w.), a spora
dycznie w ziemi sieradzko-łęczyckiej, na Mazowszu i Pomorzu. W sumie do
1370 r. na prawie magdeburskim dokonano w Polsce lokacji 234 miast.
Z czasem wykształciły się dwie lokalne odmiany prawa magdeburskiego, 44
które stały się wzorem organizacyjno-prawnym dla nowych miast. Było to pra-
wo średzkie (Środa Śląska), na którym lokowano, począwszy od 1235 r., po
nad 100 miast, głównie na Śląsku, Wielkopolsce i ziemi sieradzko-łęczyckiej,
oraz prawo chełmińskie (Chełmno), na którym od 1233 r. lokowano, przede
wszystkim na Pomorzu i Mazowszu, łącznie 225 miast.
Obok prawa magdeburskiego i jego odmian lokowano również miasta pol 45
skie na prawie lubeckim. Oddziaływanie Lubeki było rezultatem wpływów
hanzeatyckich, stąd też lokacje te umiejscowione były wzdłuż wybrzeża mor
skiego, głównie na obszarze Pomorza Zachodniego. Na Pomorzu Gdańskim na
Nb. 42–45
61428665874636
61
prawie lubeckim lokowano zaledwie siedem miast, z czego pozostały na nim

trzy (Elbląg, Braniewo, Frombork), gdyż pozostałe Krzyżacy przenieśli na pra
wo chełmińskie (m.in. Gdańsk, Tczew).
c) Ustrój miast
46 Na czele miasta stał dziedziczny wójt (Vogt, advocatus). Czasami na jego
oznaczenie używano dawnego określenia „sołtys”. Z reguły zostawał nim za
sadźca, który otrzymywał wójtostwo tytułem rekompensaty za poniesiony trud
i nakłady. Wójtostwo można też było nabyć w drodze umowy kupna-sprze
daży. Stosunek pana miasta do wójta miał charakter zarówno prywatnoprawny,
jak i publicznoprawny. Z aspektu prywatnoprawnego wynikało wyposażenie go
w ziemię i inne pożytki z tytułu wynagrodzenia za lokację. Majątek wójta obej
mował: grunty (do 10 łanów), dom i zabudowania, wsie podmiejskie, łąki i place
pod budowę urządzeń gospodarczych. Pożytkami wójta były: zwolnienia celne,
uprawnienia do budowy i eksploatacji obiektów przemysłowych, użytkowanie
stawów i dochody z czynszów, kar pieniężnych i przysiąg sądowych itp. Z aspek
tu publicznoprawnego wynikała natomiast władza wójtowska. Pełnił on bowiem
funkcje: reprezentacyjno-administracyjne, sądowe (przewodniczenie ławie miej
skiej i jurysdykcja w sprawach karnych), policyjne (ściganie przestępców i pro
wadzenie śledztwa) i wojskowe (osobista służba konna, obrona miasta).
Bogactwo i znaczenie wójtów stało się z czasem niewygodne zarówno dla
mieszczan, jak i właścicieli. W XIV w. pojawiła się więc tendencja (najwcześniej
na Śląsku) do likwidacji urzędu wójtowskiego; najczęściej odbywało się to przez
wykup. Miejsce wójta zajęły odtąd organy samorządu miejskiego – rada i ława.
47 Ukształtowanie się rady wywołuje w literaturze rozliczne spory i wątpli
wości. Dotyczą one miast na prawie magdeburskim (w miastach na prawie lu
beckim rada pojawiła się wraz z lokacją). Przyjmuje się, że rady niektórych
miast wzięły swój początek jeszcze w okresie wójtostwa (Strzegom, Legnica),
w większości pojawiły się jednak w XIV w., po zlikwidowaniu urzędu wój
ta. Liczba rajców nie była stała. W zależności od wielkości miasta było ich od
4 do 24, np. w Gdańsku było 23 rajców – 18 z Głównego Miasta i 5 ze Stare
go, ale ci ostatni posiadali łącznie jeden głos, zaś w Krakowie rajców było 24,
z których rada urzędująca liczyła 8 osób, a przyboczna 16. Z czasem na czele
rady stanął burmistrz (Bürgermeister, magister consulum). Burmistrz prze
wodniczył radzie i reprezentował miasto, natomiast nie miał prawa samodziel
nego decydowania w sprawach miejskich. W niewielkim zakresie należało też
do niego sądownictwo. Do kompetencji rady należało: ustawodawstwo miej
skie, zatwierdzanie statutów cechowych, zapewnienie bezpieczeństwa i obrony,
sądownictwo w sprawach karno-administracyjnych i targowych itp.
Nb. 46–47
61428665874636
61
Organem właściwym do sprawowania wymiaru sprawiedliwości była ława. 48

W okresie wójtostwa ławę mianował wójt, później rada. Składała się ona z 7 do
12 ławników, np. w Toruniu.
d) Ustrój społeczny
Według kryterium prawnego mieszczanie dzielili się na obywate- 49
li i mieszkańców. Obywatelstwo mogło być dziedziczne lub nabyte. Wyłącz
nie obywatele korzystali z praw i przywilejów miejskich, do których zaliczano:
piastowanie urzędów, posiadanie nieruchomości, prowadzenie handlu i rzemio
sła, warzenie piwa itp. Na obywatelach ciążyły też obowiązki, m.in. płacenie
podatków, trzymanie warty. Pozostała ludność to mieszkańcy, którzy rekruto
wali się z napływającej do miast ludności wiejskiej. Nabywali oni wolność oso
bistą po przebywaniu w mieście przez okres jednego roku i jednego dnia, zgod
nie z zasadą, że „powietrze miejskie czyni wolnym”. Mieszkańcy nie korzystali
z praw miejskich, ale podlegali obowiązującym w mieście przepisom.
Drugim kryterium podziału mieszczan był status majątkowy. Najwyższą 50
pozycję posiadał patrycjat, w skład którego wchodzili najbogatsi kupcy i rze
mieślnicy oraz członkowie władz miejskich. Drugą, najliczniejszą warstwą by
ło pospólstwo, do którego zaliczano drobnych kupców-kramarzy, właścicieli
niewielkich warsztatów rzemieślniczych i czeladników. Z reguły obydwie gru
py posiadały prawa miejskie. Najniżej w hierarchii społecznej stał plebs. Była
to biedota miejska, którą stanowili wyrobnicy, służba domowa, pracujący do
rywczo żebracy, włóczędzy itp.
4. Chłopstwo
a) Uzależnianie ludności chłopskiej
Wolni kmiecie stanowili podstawową masę mieszkańców w momencie two 51
rzenia się państwowości polskiej. Rozwój własności feudalnej powodował jed
nak, że coraz większa ich liczba popadała w zależność zarówno z przyczyn
politycznych, jak i ekonomicznych. W okresie monarchii wczesnofeudalnej
wyróżnić zatem można następujące warstwy zależnej ludności wiejskiej: wieś
niacy książęcy (samodzielni gospodarze podlegli księciu i dzierżący ziemię na
zasadzie własności podległej), przypisańcy (ludność zależna, osiadła w do
brach kościelnych) i zakupi (dłużnicy oddający się wraz z rodziną w zastaw, aż
do odpracowania długu).
Pozostała wolna ludność popadła w zależność w drodze komendacji, stara 52
jąc się uwolnić od służby wojskowej i innych obowiązków publicznych, które
ciążyły na wolnych. Szeroko stosowana była tutaj praktyka prekariów, polega
Nb. 48–52
61428665874636
61
jąca na dobrowolnym oddaniu się wolnych chłopów wraz z ziemią pod opiekę
feudałów duchownych, a później świeckich. Efektem prekariów było przejęcie
przez panów feudalnych własności zwierzchniej ziemi, którą przekazywano
następnie chłopom, ale już tylko w formie własności użytkowej, wraz z obo
wiązkiem określonych świadczeń.
b) Świadczenia chłopów
53 Chłopi osadzeni na ziemi obciążeni byli szeregiem świadczeń, które określa
się terminem renty feudalnej. Istniały trzy jej rodzaje: naturalna, odrobko-
wa i pieniężna. Renta naturalna sprowadzała się do przymusowych świadczeń
w naturze w formie dostarczania na rzecz panującego lub pana bydła, zboża,
miodu, zwierzyny itp. Renta odrobkowa polegała na przymusowej pracy chło
pów. Zdarzało się, że obydwie renty występowały jako wspólne świadczenie.
W gospodarce feudalnej dominowały one w okresie od XI do XIII w. W wyniku
rozwoju gospodarki towarowo-pieniężnej zastąpione zostały rentą czynszową.
Świadczono ją w pieniądzu lub w zbożu (towar określonej wartości wymiennej).
c) Kolonizacja na prawie polskim
54 W początkach XII w. na wsi polskiej zaszły korzystne zmiany wynikają
ce z postępu w technikach uprawy (trójpolówka, narzędzia żelazne), rozwo
ju hodowli, zmniejszania się liczby ludności niewolniczej, komasacji gruntów
itp. Powodowały one poprawę bytu chłopów, a co za tym idzie – wyż demo
graficzny i wzrost dochodów. Zachęcało to feudałów do zasiedlania terenów
dotychczas niezagospodarowanych (nieużytków). Na obszarach tych panowie
stwarzali dogodniejsze warunki osadnicze niż na terenach już uprawianych.
Spowodowało to ruch kolonizacyjny, zwany osadnictwem na prawie polskim
lub „obyczajem wolnych gości”. Ludność nowo lokowanych wsi zyskiwała
następujące uprawnienia: stały czynsz w zbożu lub pieniądzu, lata wolnizny,
pożyczkę na zagospodarowanie, ograniczone prawo wychodu i prawa do ziemi
na zasadzie własności użytkowej. Z czasem panowie przenosili na prawo pol
skie ludność niewolną i własnych poddanych.
d) Kolonizacja na prawie niemieckim
55 Spadek liczby ludności polskiej wskutek najazdów mongolskich z jed
nej strony oraz wyzysk feudalny i przeludnienie na zachodzie Europy z dru
giej spowodowały napływ osadników, głównie niemieckich, ale też i z innych
państw. Ich kolonizację ułatwił rozwój immunitetów, a co za tym idzie – czę
ściowa likwidacja systemu prawa książęcego.
Podstawą założenia wsi na prawie niemieckim było uzyskanie przez pana od
monarchy zezwolenia lokacyjnego, co z reguły było konsekwencją otrzymanego
Nb. 53–55
61428665874636
61
§ 2. Monarchia stanowa (1320–1454) 21
wcześniej immunitetu. Na podstawie zezwolenia pan zawierał umowę lokacyj

ną z zasadźcą-organizatorem wsi, któremu wystawiał formalny dokument lo
kacyjny. Określał on: obszar wsi, prawa i obowiązki zasadźcy i osadników oraz
uwalniał wieś do ciężarów na rzecz księcia. Zasadźca stawał się sołtysem. Był
to urząd dziedziczny, a na jego uposażenie składało się kilka łanów wolnych
od czynszu, prawo pobierania 1/6 czynszów i 1/3 kar sądowych oraz posiada
nie karczmy, jatki i młyna. Sołtys pełnił następujące obowiązki: przewodnicze
nie ławie wiejskiej, służba wojskowa oraz pobór czynszów i danin na rzecz pa
na. Z czasem pozycja materialna i społeczna sołtysów tak wzrosła, że w okresie
monarchii stanowej próbowali się oni nawet wyodrębnić w niższy stan feudalny.
Sołectwa zaczęli nabywać zamożni mieszczanie, a nawet szlachta. Kres znacze
nia sołtysów rozpoczął się od wydania statutu warckiego (1423), który zezwalał
szlachcie na usunięcie ze wsi krnąbrnego sołtysa z nakazem przymusowej sprze
daży sołectwa, a gdy nie było na nie kandydatów, zezwalał na ich wykup panu.
Podstawą uposażenia chłopa we wsi na prawie niemieckim był łan ziemi or
nej (od 16,8 do 24,2 ha). Był on nadziałem dziedzicznym na zasadzie własności
użytkowej. Chłop korzystał z lat wolnizny, od 2 do 24 lat, a po jej upływie pła
cił roczny czynsz w wysokości 12 groszy z łana, zaś na rzecz Kościoła oddawał
dziesięcinę w wysokości 6 korców zboża lub ich równowartość w pieniądzach.
Poza rentą chłopi byli zobowiązani do niewielkiej pańszczyzny na rzecz pana
(do 4 dni w roku) oraz nadzwyczajnego poradlnego i obrony państwa na rzecz
monarchy. Chłop na prawie niemieckim był wolny. Mógł opuścić ziemię po
wywiązaniu się ze wszystkich zobowiązań lub znaleźć zastępcę. W XV w. obo
wiązki te zostały skumulowane, co utrudniło wychód chłopa i zapoczątkowało
zjawisko zbiegostwa.
§ 2. Monarchia stanowa (1320–1454)

Literatura: O. Balzer, Królestwo Polskie (1295–1370), t. I–III, Lwów 1912–1920; J. Dą-
browski, Korona Królestwa Polskiego w XIV w., Warszawa 1956; A. Gąsiorowski, Urzęd
nicy zarządu lokalnego w późnośredniowiecznej Wielkopolsce, Poznań 1970; tenże, Staro
stowie wielkopolskich miast królewskich w dobie Jagiellońskiej, Warszawa 1981; R. Hube,
Sądy, ich praktyka i stosunki prawne społeczeństwa w Polsce u schyłku XIV w., Warszawa
1886; Z. Kaczmarczyk, Monarchia Kazimierza Wielkiego, t. I–II, Poznań 1939–1946; S. Ku-
raś, Przywileje prawa niemieckiego miast i wsi małopolskich XIV i XV wieku, Wrocław
1971; S. Kutrzeba, Unia Polski z Litwą, Kraków 1914; J. S. Matuszewski, Przywileje i polity
ka podatkowa Ludwika Węgierskiego w Polsce, Łódź 1983; J. Ptasznik, Miasta i mieszczań
stwo w dawnej Polsce, Warszawa 1949; J. Sułkowska-Kurasiowa, Polska kancelaria królew
ska w latach 1447–1506, Wrocław 1967; B. Waldo, Urząd starosty sądowego w Małopolsce
w XV i XVI wieku, Łódź 1985; Z. Wojciechowski, Prawo rycerskie przed statutami Kazimie
rza Wielkiego, Poznań 1928.
Nb. 55
61428665874636
61
I. Korona Królestwa Polskiego

56 Jedność państwa polskiego przywrócona została wraz z koronacją Władysła-
wa Łokietka w 1320 r. Polska obejmowała wtedy obszar 106 tys. km2, na który
składały się: Małopolska, Wielkopolska i ziemia sieradzka (ziemia łęczycka od
dana była czasowo w lenno książętom kujawskim w zamian za utracone Kuja
wy). Kazimierz Wielki zdołał przyłączyć Kujawy i ziemię dobrzyńską (1343),
Ruś Czerwoną (1352, 1366), ziemię wschowską (1343) oraz czasowo Santok
i Drezdenko (1365–1370), co stanowiło obszar 170 tys. km2, do którego nale
ży doliczyć 70 tys. km2 będącego lennem Mazowsza. Do śmierci Kazimierza
Jagiellończyka (1492) terytorium państwa poszerzyło się o: ziemię wieluńską
(1396), starostwo spiskie (1412), Podole (1430), księstwo siewierskie (1443),
Prusy Królewskie (1466), co wynosiło 260 tys. km2. Do tego trzeba dodać Prusy
Książęce, Mołdawię i Mazowsze, które pozostawały w stosunku lennym.
57 Przezwyciężenie rozdrobnienia feudalnego w Polsce oraz wychodzenie,
w tym samym okresie, z rozbicia kilku innych państw europejskich zmieniło
pojęcie i zasady organizacji i funkcjonowania państwa. Odnowienie władzy
centralnej sprzyjało stopniowemu odchodzeniu od koncepcji państwa patrymo
nialnego na rzecz pojmowania państwa jako instytucji publicznej i suwerennej.
Prawnoustrojowym wyrazem tej tendencji było upowszechnienie się w Polsce
konstrukcji Korony Królestwa Polskiego (Corona Regni Poloniae), przejętej
z XIII-wiecznej Anglii i Węgier. Wyrażała ona zasady suwerenności państwa,
niepodzielności i niepozbywalności jego terytorium oraz oddzielenia państwa
od osoby monarchy. W praktyce oznaczało to uniezależnienie państwa i monar
chy od uniwersalistycznej doktryny cesarskiej i papieskiej (chociaż reliktami
tej ostatniej zwierzchności było nadal płacenie dziesięciny, świętopietrza i an
natów), jak również zobowiązanie władców do przywrócenia utraconego stanu
posiadania i stałego powiększania terytorium państwa, a także zwiększenie się
znaczenia reprezentacji stanowych. Wykształciło się również godło państwo
we, pojawiła chorągiew ogólnopaństwowa, a także utrwaliło się znaczenie Kra
kowa jako stolicy państwa i miejsca koronacji oraz pochówku władców.
II. Organizacja i prawa stanów

1. Szlachta
a) Podziały majątkowe szlachty
58 Istniejący system społeczny prowadził prostą drogą do konsolidacji i ujed
nolicenia się możnych i rycerstwa-szlachty w ramach jednego stanu, obejmują
Nb. 56–58
61428665874636
61
cego ogół rycerzy. Wyróżniało to szlachtę polską spośród pozostałych krajów

europejskich, w których przywileje w zasadzie objęły tylko możnowładztwo.
Ponadto w Polsce nie wykształcił się ustrój lenny, w rezultacie czego wszyscy
rycerze byli bezpośrednimi poddanymi monarchy. Jedynym kryterium po-
dział u szlachty były różnice materialne, gdyż w sferze prawnej oparto się na
zasadzie równości szlacheckiej. Według stanu majątkowego szlachta dzieli
ła się na: magnaterię, szlachtę średnią, drobną, zagrodową (zaściankową)
i gołotę.
Pierwsze cztery kategorie zaliczano do grupy tzw. posesjonatów – właści
cieli ziemskich. Magnateria posiadała przeważnie po ponad 10 wsi, szlach
ta średnia zazwyczaj była jednowioskowa, szlachta drobna miała część wsi
z chłopami poddanymi, zaś szlachta zagrodowa, liczna zwłaszcza na Mazow
szu, poddanych nie posiadała, a swoją ziemię uprawiała osobiście. Szlachta go
łota ziemi nie posiadała ani też jej nie dzierżawiła, stąd nazywano ją szlachtą
nieosiadłą albo nieposesjonatami. Posiadała ona pewne ograniczenia politycz
ne – nie mogła piastować urzędów ziemskich, oraz prawne – nie korzystała
z przywileju nietykalności osobistej, podlegała sądom grodzkim oraz pozywa
no ją ustnie, a nie pisemnie. Nie ciążył też na niej obowiązek udziału w pospo
litym ruszeniu. Poza tymi wyjątkami, gołota korzystała z pełni praw i przywi
lejów szlacheckich.
b) Zasada przynależności
Następstwem ukształtowania się stanu szlacheckiego było jego ustawowe 59
zamknięcie. W połowie XIV w. ustaliła się zasada, że posiadanie lub nabycie
ziemi na prawie rycerskim nie oznaczało już dostępu do stanu szlacheckiego.
O przynależności do niego zaczęło decydować urodzenie z ojca szlachcica,
przez co szlachta stawała się stanem zamkniętym. Układ taki usankcjonowały
statuty Kazimierza Wielkiego.
Istotne dla stwierdzenia przynależności do stanu szlacheckiego stało się
zatem pochodzenie, które niejednokrotnie należało udowodnić. Nagana szla-
checka odbywała się w formie procesu sądowego, podczas którego trzeba było
przedstawić przewidzianą prawem odpowiednią liczbę zaprzysiężonych świad
ków potwierdzających przynależność danej osoby do rodu. W Wielkopolsce
było ich sześciu: dwóch z rodu ojczystego i czterech z dwóch obcych rodów,
zaś w Małopolsce sześciu z rodu ojca. Nadużycia i korupcja, która temu to
warzyszyła, spowodowała, że praktyka sądowa od XV w. znacznie zaostrzyła
stosowne przepisy statutów Kazimierza Wielkiego. Prawną formą nabycia szla
chectwa była natomiast nobilitacja, czyli uszlachcenie. Początkowo była to no
bilitacja monarchy, a od XVI w. nobilitacja sejmowa.
Nb. 59
61428665874636
61
c) Przywileje szlacheckie
60 Generalnie stan szlachecki był jednolity pod względem prawnym, a obo
wiązującą zasadą była równość szlachty wobec prawa. W znacznej mierze by
ło to rezultatem stosownych przywilejów najpierw ziemskich, a potem ogól
nych. Pierwsze przywileje ziemskie obejmujące rycerstwo-szlachtę małopolską
wydano jeszcze w XIII w. Najwcześniejszym był przywilej Władysława La-
skonogiego z Cieni (1228), w którym zobowiązywał się on przestrzegać im
munitetów, nie nakładać niesłusznych podatków i rządzić za radą biskupów
i możnych. Kolejnym był przywilej Wacława II, wydany w Lutomyślu (1291),
gwarantujący urzędy w Polsce dla Polaków.
W okresie monarchii stanowej, począwszy od drugiej połowy XIV w.,
szlachta uzyskała szereg przywilejów ogólnych obejmujących obszar całego
państwa. Najważniejsze z nich to:
– przywilej budziński z 1355 r., wydany przez Ludwika Węgierskiego,
w którym władca zobowiązał się do nienakładania podatków nadzwyczaj
nych i korzystania z własnych stacji podczas objazdu kraju oraz nagradza
nia strat poniesionych przez szlachtę w wyprawach zagranicznych;
– przywilej koszycki z 1374 r., wydany również przez Ludwika, zwalniał
szlachtę z podatków, z wyjątkiem 2 groszy z łana chłopskiego, zobowią
zywał króla do wykupu szlachcica z niewoli zagranicznej, ograniczał obo
wiązki szlachty w zakresie budowy zamków, zmuszał władcę do mianowa
nia urzędników ziemskich spośród posesjonatów dużych obszarów ziemi,
a starostów tylko spośród Polaków;
– przywilej czerwiński z 1422 r., wydany przez Władysława Jagiełłę, wpro
wadzał zakaz konfiskaty dóbr szlacheckich bez wyroku sądowego, zakazy
wał łączenia urzędu starosty z urzędem sędziego ziemskiego i obiecywał są
dzić szlachtę według prawa pisanego, a nie zwyczajowego;
– statut warcki z 1423 r. przewidywał rozszerzenie praw szlacheckich w sto
sunku do miast i chłopów oraz wprowadzał prawo usunięcia nieposłuszne
go sołtysa;
– przywileje jedlneńsko-krakowskie z lat 1430 i 1433, wydane przez Wła-
dysława Jagiełłę, ustalały zasadę nietykalności osobistej szlachty (neminem
captivabimus nisi iure victum);
– przywileje cerekwicko-nieszawskie z 1454 r., wydane przez Kazimierza Ja-
giellończyka, ustalały, że bez zgody sejmików ziemskich królowi nie wolno
zwoływać pospolitego ruszenia, nakładać podatków i stanowić nowych praw.
2. Duchowieństwo
61 W XV w. wzrost znaczenia szlachty doprowadził do faktycznego przejęcia
przez nią wyższych stanowisk kościelnych. Stan ten potwierdziły odpowiednie
Nb. 60–61
61428665874636
61
ustawy królewskie (1430–1433) i zarządzenia papieskie (1414, 1421). Wyjątek

uczyniono tylko dla nieszlachty posiadającej tytuł doktora. W rezultacie wyż
sza warstwa duchowieństwa zaczęła się stapiać ze szlachtą, z której się wywo
dziła. Powodowało to konflikty z klerem niższym, wywodzącym się głównie
z mieszczaństwa i chłopstwa.
Kolejni władcy zaczęli duchowieństwu przyznawać przywileje, które na
dały mu charakter odrębnego stanu. Specjalne znaczenie miał zwłaszcza przy
wilej Ludwika Węgierskiego z 1381 r., przyznający duchowieństwu zwolnienie
od podatków, z wyjątkiem 2 lub 4 (dobra klasztorne) groszy od łanu. Uprawnie
nia kleru rozszerzył jeszcze przywilej piotrkowski Władysława Jagiełły (1388).
Obok wolności podatkowej duchowieństwo korzystało ponadto z wyłącznego
prawa do korzystania z beneficjów kościelnych, zwolnienia od służby wojsko
wej oraz podległości odrębnemu sądownictwu i prawu.
3. Mieszczaństwo
W XIV–XV w. nastąpiło znaczne nasilenie lokacji nowych miast. Było to 62
wynikiem zarówno rozwoju gospodarki towarowo-pieniężnej, jak i świado
mej akcji lokacyjnej podyktowanej interesami króla i prywatnych właścicieli.
W wytworzonej sieci miejskiej znikoma jednak była liczba miast dużych, co
decydowało o słabości mieszczaństwa w Polsce średniowiecznej, w porówna
niu z mieszczaństwem Europy Zachodniej.
Wiek XIV był zasadniczo okresem formowania się mieszczaństwa. Głów
nym jego celem był rozwój samorządu miejskiego oraz tworzenie rzemio
sła i nawiązywanie kontaktów handlowych. Równolegle rozwijała się se
paracja miast w stosunku do ich otoczenia, co miało je zabezpieczyć przed
ingerencjami władz publicznych i zwierzchności feudalnej. Dążenia te przeja
wiały się najpierw w ograniczeniach kompetencji wójta i podporządkowaniu
go radzie, a następnie w likwidacji wójtostw dziedzicznych. Z czasem miej
sce wójta zajęła rada miejska. Obsadzanie jej przez patrycjat prowadziło do
walk społecznych z przeciwstawiającym się tej praktyce pospólstwem (Gdańsk
– 1416, Wrocław – 1418). W miastach, gdzie patrycjat był silny, władza ra
dy utrwaliła się (Gdańsk), w innych wzrosły wpływy cechów rzemieślniczych
(Poznań).
W życiu gospodarczym wzmocniła swoje znaczenie organizacja cechowa
rzemiosła, strzegąca interesów swoich członków. Słabo natomiast rozwinęła się
organizacja zawodowa kupców, chociaż rady miejskie podjęły starania o przy
wileje handlowe, w tym prawa odbywania targów, składu, przymusu drogowe
go itp.
Nb. 62
61428665874636
61
4. Chłopstwo
63 W XIV i pierwszej połowie XV w. na wsi dominowała gospodarka czynszo
wa. W tym czasie dokonano też największej liczby lokacji. Ludność wiejska
w omawianym okresie cieszyła się jeszcze znacznymi swobodami, jakkolwiek
zaczęto już ograniczać warunki opuszczenia przez chłopów pana feudalnego.
Zgodnie ze statutami Kazimierza Wielkiego chłop na prawie niemieckim, aby
odejść, musiał zapłacić czynsz za wykorzystane lata wolnizny oraz znaleźć na
swoje miejsce następcę, zaś na prawie polskim musiał wolniznę odpracować
i zapłacić jednorazowe odszkodowanie (wstanne), poza tym odejście mogło na
stąpić po: zakończeniu prac jesiennych, uiszczeniu opłat, zasianiu pola ozimi
ną i pozostawieniu zagrody w należytym stanie, przy czym przepisy dotyczące
prawa wychodu chłopa w każdej ziemi różniły się co do szczegółów. Ograni
czenie wychodu spowodowało z czasem zbiegostwo chłopów. Sprawę tę po
ruszały m.in. lauda sejmikowe i statut warcki (1423), wreszcie uregulowały
przywileje nieszawskie (1454), wprowadzając obowiązek wydania zbiega i za
płacenia odpowiedniej grzywny.
W XV w. zmieniła się też sytuacja sołtysów. Walka sołtysów z panami
feudalnymi, którym łany sołtysie utrudniały rozwój własnego folwarku, zakoń
czyła się ostatecznie porażką sołtysów. W efekcie statut warcki zezwolił wła
ścicielom dóbr na wykup majątku i urzędu „nieużytecznego i buntowniczego
sołtysa”, co umożliwiło ich usuwanie.
III. Ustrój polityczny

1. Władza królewska
64 Do 1370 r. Polską rządzili Piastowie, jako dynastia dziedziczna. Po ich
wymarciu tron stał się elekcyjny. Po śmierci Kazimierza Wielkiego przeszedł
na jego siostrzeńca Ludwika Węgierskiego, a po nim na córkę Jadwigę. Zasia
dali oni na nim jako spadkobiercy Piastów, ale już za zgodą stanów i w zamian
za przywileje. W 1386 r. królem obrano, jako męża Jadwigi, Władysława Ja-
giełłę. Była to już elekcja osoby, a nie dynastii. Pod koniec życia Jagiełło, rów
nież w zamian za przywileje, otrzymał przyrzeczenie objęcia tronu przez jego
synów. Odtąd, aż do 1572 r., elekcja królów odbywała się w obrębie dynastii
Jagiellonów. Osobę kandydata na króla ustalała rada królewska, która przed
stawiała ją do zatwierdzenia zjazdowi elekcyjnemu. Po elekcji następowała ko
ronacja, której dokonywał prymas. Uroczystość kończyło złożenie przez króla
przysięgi państwowej, potwierdzającej prawa i przywileje stanów oraz zobo
wiązującej go do odzyskania utraconych ziem. Od koronacji Władysława War-
neńczyka czyniono to w odrębnym dokumencie.
Nb. 63–64
61428665874636
61
Zakres władzy królewskiej nadal był bardzo szeroki, mimo ograniczeń za
wartych w przywilejach stanowych. Król posiadał największy wpływ na za
rząd państwa. Należało tutaj do niego zwierzchnictwo nad administracją i mia
nowanie urzędników dworskich, ziemskich oraz starostów. Ograniczeniem
w swobodzie nominacji urzędników ziemskich był obowiązek zasięgania opi
nii rady szlachty danej ziemi oraz dokonanie jej wyłącznie spośród szlachty po
sesjonatów. Pozycję króla osłabiała ponadto zasada dożywotności wszystkich
urzędów (poza starostą). Silna była też władza sądowa monarchy, który będąc
najwyższym sędzią i źródłem sprawiedliwości, mógł ewokować każdą sprawę
przed swój sąd i wpływać na obsadę innych sądów. W dziedzinie wojskowo
ści do monarchy należało naczelne dowództwo wojskowe i kierowanie polityką
zagraniczną. Dziedziną najbardziej ograniczoną było ustawodawstwo królew
skie. Pozycję króla utrwalało ponadto posiadanie przez niego ogromnych po
siadłości ziemskich, zwanych królewszczyznami.
Organem doradczym monarchy była nadal rada królewska. Stanowili ją 65
najwyżsi dygnitarze centralni i ziemscy oraz arcybiskupi i biskupi katoliccy.
Król mógł rozszerzyć jednak jej skład o inne osoby. Kompetencje rady nie by
ły formalnie określone. Miała jednakże istotny wpływ na politykę zagraniczną
i wewnętrzną oraz monetarną. Jej członkowie stanowili też skład sądu królew
skiego. Reprezentowała również stany w zakresie ochrony ich praw i przywile
jów. Zwano też ją radą komorną lub senatem dworskim.
2. Urzędy centralne
Urzędy centralne dzieliły się na koronne i nadworne, przy czym nie istnia 66
ło ścisłe rozgraniczenie ich zakresu władzy. Obejmowały one: kanclerza i pod
kanclerzego, podskarbich – koronnego i nadwornego, oraz marszałków – wiel
kiego koronnego i nadwornego. Wyłoniły się z urzędów dzielnicy krakowskiej.
Urzędy kanclerza i podkanclerzego wyodrębniły się najwcześniej jako
ogólnopaństwowe. Sprawowały je z reguły osoby duchowne. Obydwaj kie
rowali pracą kancelarii królewskiej, która od panowania Władysława Jagieł-
ły stała się centralnym organem administracji państwowej. Do ich kompetencji
należały sporządzanie aktów państwowych, prowadzenie korespondencji dy
plomatycznej i wydawanie przywilejów. Kanclerz używał dużej pieczęci pań
stwowej, a podkanclerzy mniejszej, przy czym ich moc prawna była jednakowa.
Podskarbi koronny zarządzał skarbem państwowym, sprawował pieczę
nad skarbem królewskim, nadzorował mennicę, przyjmował wpłaty i dokony
wał wypłat ze skarbu oraz nadzorował archiwum państwowe, zaś podskarbi
nadworny, którego urząd wyłonił się w XV w., prowadził wszelką rachunko
wość państwa.
Nb. 65–66
61428665874636
61
Urząd marszałka dworu, zwanego później wielkim koronnym, powstał

w 1358 r. Wywodził się ze Śląska. Należało do niego zarządzanie dworem kró
lewskim, sądownictwo nad dworzanami, ustalanie cen żywności w miejscu po
bytu króla i pełnienie funkcji mistrza ceremonii. Na początku XV w. utworzono
urząd jego zastępcy – marszałka nadwornego.
3. Urzędy lokalne
67 Polska dzieliła się na równorzędne jednostki terytorialne: województwa
i ziemie. Województwami były te dawne dzielnice, które utrzymały pełną hie
rarchię urzędników, łącznie z wojewodami. Pozostałe dzielnice tworzyły zie
mie. Województwa dzieliły się na kasztelanie, które utrzymały się do połowy
XV w. W ich miejsce wprowadzono podział na powiaty, które najpierw były
okręgami skarbowymi i sądowymi, a później administracyjnymi. Podział ad
ministracyjny Polski w okresie monarchii stanowej przedstawiał się następu
jąco: Małopolska – województwa: krakowskie i sandomierskie, Wielkopolska
(w szerokim znaczeniu) – województwa: poznańskie, kaliskie, łęczyckie, sie
radzkie, brzesko-kujawskie i inowrocławskie, oraz ziemie: wschowska, nakiel
ska, wieluńska i dobrzyńska, Ruś – województwa: ruskie (obejmowało ziemie:
lwowską, halicką, przemyską i sanocką) i podolskie.
68 Zarząd terytorialny należał do urzędników lokalnych, którzy dzielili się na
ziemskich i królewskich. Urzędy ziemskie dzieliły się z kolei na dygnitar-
skie i niższe. Urzędnikami dygnitarskimi byli: wojewodowie, kasztelanowie,
podkomorzowie i sędziowie ziemscy. Przy ich obsadzie król zobowiązany był
zasięgać opinii możnych danej ziemi (1386), a od przywilejów nieszawskich
(1454) ustaliła się zasada, że monarcha mianował jednego z przedstawionych
mu czterech kandydatów, wybranych na sejmiku, na każde opróżnione stano
wisko sądowe. Dygnitarze ziemscy musieli też być posesjonatami danej ziemi
(1384). Ich mianowanie miało charakter dożywotni.
Wojewodowie stali na czele hierarchii urzędników ziemskich. Do ich
kompetencji należało: przewodniczenie radzie panów województwa i sejmiko
wi elekcyjnemu, uczestnictwo w wiecu sądowym, powoływanie woźnych sądo
wych i sprawowanie nad nimi sądownictwa, jurysdykcja nad ludnością żydow
ską, nadzór nad miastami, ustalanie cenników na towary rzemieślnicze (taksy),
a w Wielkopolsce – dodatkowo – udzielanie azylu osobom zagrożonym sądami
królewskimi.
Kasztelanowie utracili w okresie monarchii stanowej większość swoich
kompetencji administracyjnych, skarbowych i sądowych, a ich wysoka pozycja
wynikała jedynie z prawa zasiadania w radzie królewskiej. Pozostawiono im
doprowadzanie oddziałów pospolitego ruszenia do wojewody.
Nb. 67–68
61428665874636
61
Podkomorzowie i sędziowie ziemscy wykonywali zadania sądowe. Więk

szość niższych urzędów ziemskich nabrała charakteru honorowego (stolnik,
podstoli, cześnik, podczaszy, łowczy, miecznik). Chorąży i wojski nadal pełnili
funkcje wojskowe, a podsędek, pisarz ziemski i woźny sądowy – sądowe.
Urzędnikami królewskimi byli starostowie i burgrabiowie. Wyróżniamy
starostów generalnych (Wielkopolska, Ruś, Podole), ziemskich (poszczególne
ziemie) i grodzkich (burgrabiowie). Urząd ten mogli pełnić od 1374 r. wyłącz
nie Polacy, urodzeni w Koronie, ale niekoniecznie posesjonaci w danym staro
stwie. Mianowani byli przez króla, którego byli namiestnikami, stąd nazywa
no ich ramieniem królewskim. Starostowie wykonywali w imieniu monarchy na
podległym sobie obszarze wszystkie funkcje władcze, z wyjątkiem wydawania
przywilejów. Z końcem XIV w. utracili jednak prawo zwoływania i dowodzenia
pospolitym ruszeniem. Urząd był objęty specjalnym mirem (ochrona majestatu).
Stała obecność króla w Małopolsce spowodowała konieczność utworzenia
tam odrębnego zarządu. Podzielono go między urzędy justycjariusza-oprawcy
(sądownictwo karne), wielkorządcy (zarząd gospodarczy królewszczyzn) i bur
grabiów (zarząd zamków). Starosta krakowski, zwany generalnym, posiadał
głównie kompetencje sądowe.
W okresie monarchii stanowej pojawiły się pierwsze ograniczenia w spra 69
wowaniu urzędów. Już Władysław Jagiełło zobowiązał się powstrzymać od
przyrzekania pierwszeństwa osobie do urzędu w razie jego opróżnienia, tzw.
ekspektatyw. Natomiast przywilej czerwiński (1422) wprowadził zakaz łącze-
nia niektórych urzędów (incompatibilitas). W rezultacie nie wolno było ku
mulować dwóch urzędów, zwłaszcza starostwa z urzędami sędziego ziemskie
go, wojewody i kasztelana (Wielkopolska).
4. Kształtowanie się reprezentacji stanowej

Po zjednoczeniu państwa polskiego z dawnych wieców dzielnicowych roz 70
winęły się zjazdy ogólnopaństwowe, zwoływane już przez Władysława Ło-
kietka i Kazimierza Wielkiego, nazywane, począwszy od Ludwika Węgier-
skiego, sejmami walnymi. Uczestniczyli w nich: król, dostojnicy państwowi
i duchowni, przedstawiciele szlachty oraz początkowo reprezentanci miast kró
lewskich. Z czasem władcy z nich rezygnowali, zwołując w ich miejsce zjazdy
prowincjonalne, odrębne dla Małopolski i Wielkopolski razem z Kujawami.
Wynikało to zarówno z polityki rządów osobistych poszczególnych monar
chów (zwłaszcza Kazimierza Wielkiego), jak i z powodów utrzymywania się
znacznych różnic między prowincjami.
Zakres kompetencji zjazdów ukształtował się w drodze praktyki. Na zjaz
dach ogólnopaństwowych dokonywano elekcji królów, uchwalano statuty i od
Nb. 69–70
61428665874636
61
działywano na monarchę celem wydania przywilejów. Zjazdy prowincjonalne

zajmowały się głównie ustawodawstwem. Na sejmy walne w XV w. zaczęła też
przybywać szlachta. Nie odgrywała tam jednak znaczącej roli, gdyż były one
zdominowane przez radę panów. Z czasem wykształcił się więc zwyczaj wy
syłania przez szlachtę jedynie posłów, wybieranych na sejmikach ziemskich.
Ostatecznie sejm walny w pierwszej połowie XV w. tworzyły trzy grupy: do
stojnicy tworzący radę królewską (późniejszy senat), urzędnicy ziemscy oraz
szlachta, a także przedstawiciele rad miejskich i kapituł katedralnych, przy
czym miasta i kapituły swojej pozycji nie utrwaliły. Zbierał się on przeważnie
raz w roku, zazwyczaj w Piotrkowie.
Sejmiki genetycznie wywodziły się z wiecu dzielnicowego, który po zjedno
czeniu państwa podzielił się na sąd wiecowy i radę panów ziemi. Wzrost znacze
nia szlachty zmuszał dostojników ziemskich do coraz częstszego odwoływania
się do ogółu stanu szlacheckiego. W rezultacie tego ukształtował się sejmik
ziemski, będący dobrowolnym zgromadzeniem szlachty ziemi, województwa lub
prowincji. Obradom sejmików przewodniczył starosta (Wielkopolska) lub woje
woda (Małopolska). Wzrost ich znaczenia nastąpił po przywilejach nieszawskich
(1454). Zakres kompetencji sejmików ziemskich był znaczny, o czym później.
W rezultacie do końca XV w. utrzymywała się alternatywność zwoływania:
sejmu walnego, sejmików prowincjonalnych i sejmików ziemskich.
IV. Inne ziemie

1. Wielkie Księstwo Litewskie. Unie polsko-litewskie
71 Na początku XIII w. organizacja plemienna na Litwie zaczęła się prze
kształcać w związek plemienny. Na jego czele stanęła grupa pięciu „starszych
książąt”. Kolejnych szesnastu tworzyło grupę „książąt” młodszych. Reprezen
towali oni poszczególne plemiona litewskie. Spośród nich, w połowie XIII w.,
pełnię władzy przejął Mendog. W 1251 r. przyjął on chrzest, zresztą nietrwa
ły, a w 1253 r. koronował się na króla. Jego państwo obejmujące początko
wo Żmudź i Auksztotę (Litwę właściwą) zostało z czasem powiększone o kil
ka granicznych księstw ruskich. Po śmierci Mendoga (1263) za jego następców
państwo przeżywało kryzys. Świetność przywrócił mu Gedymin (1315–1341),
który zagarniając ogromne obszary Rusi, uzyskał wielkomocarstwową pozycję
w Europie środkowo-wschodniej. Program ten kontynuowali jego synowie Ol-
gierd i Kiejstut. Syn Olgierda, Władysław Jagiełło, pokonawszy Kiejstuta, prze
jął pełnię władzy, otwierając jednocześnie przed Litwą nowy okres w historii.
W XIII–XIV w. społeczeństwo litewskie dzieliło się na: bojarstwo, na cze
le z książętami, mieszczaństwo, chłopstwo i czeladź niewolną. Bojarzy odby
Nb. 71
61428665874636
61
wali na własny koszt służbę wojskową, w związku z tym nie ponosili ciężarów
prawa książęcego. Chłopi do XIV w. pozostawali wolni. Ponosili jednakże sze
reg ciężarów państwowych, przez co dzielono ich na danników i służebników.
Mieszczaństwo zaczęło się dopiero kształtować. Czeladź niewolną stanowili
głównie jeńcy wojenni.
Od czasów Mendoga Litwa była państwem patrymonialnym, własnością
wielkiego księcia. Władza wielkoksiążęca była dziedziczna, najpierw w rodzie
Mendoga, a później Gedymina. Obejmował ją ten z synów, którego ojciec uznał
za najodpowiedniejszego. Na tronie mogli też zasiąść synowie adoptowani,
a z braku synów bracia księcia.
Zakres władzy wielkiego księcia zależał od kategorii terytorium. Na obsza
rach podlegających mu bezpośrednio była jednak nieograniczona. Natomiast na
terenach dzierżonych przez podległych mu książąt zastrzegał sobie jedynie ob
sadę własną załogą grodów.
W XIII/XIV w. ośrodkiem zarządu państwa był dwór wielkoksiążęcy. Stałe
urzędy nie istniały, z wyjątkiem wójta, który był urzędnikiem do zadań specjal
nych. W pozostałych przypadkach aktualne sprawy przydzielano konkretnym
osobom, które je miały bezzwłocznie wykonać. Podobnie było w dzielnicach
podległych księciu bezpośrednio. Z czasem, w miarę zmniejszania się liczby
książąt, wielki książę zaczął z ich dzielnic tworzyć okręgi, zarządzane przez na
miestników (starostów). Te z kolei dzieliły się na włości na czele z ciwunami.
Włość składała się z kilku prystawnictw zarządzanych przez prystawów i ich
zastępców poprystawów, którzy mieli do pomocy dziesiętników.
Inaczej wyglądała sytuacja w księstwach udzielnych, rządzonych przez po
tomków Rurykowiczów lub dawnych książąt litewskich. Tutaj, poza ogólnymi
obowiązkami wobec wielkiego księcia, sprawowali oni władzę nieograniczoną.
Zmiany w organizacji Litwy nastąpiły za panowania Witolda, stanowiąc
konsekwencję zarówno związku z Polską, jak i przyjęcia chrześcijaństwa. Od
unii wileńsko-radomskiej (1401) tytuł najwyższego księcia nosił Jagiełło jako
król Polski (supremus), zaś Witold był jedynie księciem wielkim (magnus), jak
kolwiek władzę sprawował samodzielnie, będąc ograniczony jedynie w dzie
dzinie polityki zagranicznej. Dwoistość ta trwała do 1440 r. Później wykształ
ciła się zasada elekcyjności wielkiego księcia, ograniczona do rodu Gedymina.
Za władztwa Witolda zaczęto też tworzyć pierwsze urzędy centralne. Naj
starszym był urząd kanclerza. Równolegle utworzono urząd marszałka ziem
skiego, zwanego później wielkim. Jego zastępcą był marszałek nadworny,
wywodzący się z dużej grupy marszałków hospodarskich. Za panowania Ka-
zimierza Jagiellończyka ustanowiono skarbnego, zwanego później podskarbim
ziemskim (królewskim), a następnie podskarbiego nadwornego. Pod koniec
XV w. wykształcił się urząd hetmana wielkiego, a od 1521 r. hetmana polnego.
Nb. 71
61428665874636
61
Pod koniec XIV w. powstała rada wielkoksiążęca. W 1440 r. wyłoniła się z niej
Rada Tajna (Ścisła). Składała się z 8 osób (niekiedy godności były kumulowane).
Jej kompetencje określono w 1492 r. Do jej uprawnień należało m.in.: nadawanie
urzędów, rozporządzanie dochodami, wysyłanie poselstw zagranicznych itd.
Z rady wielkoksiążęcej, pod koniec XV w., wyłonił się Sejm litewski. Skła
dał się on z zaproszonych imiennie: członków rady, książąt, znaczniejszych bo
jarów i urzędników terytorialnych oraz po dwóch bojarów z każdego powiatu,
dobranych przez wojewodów.
Po unii w Krewie z rodzimych urzędów terytorialnych zachowali się na
miestnicy (starostowie) i ciwunowie (starostowie niesądowi). Z czasem stra
cili oni na znaczeniu w stosunku do wojewodów i kasztelanów, które to urzędy
utworzono po 1413 r. Do wyższych urzędów ziemskich zaliczano też chorą
żych (wojsko) i horodniczych (obronność).
2. Śląsk (do 1526 r.)

72 W okresie średniowiecza w dziejach ustroju Śląska możemy wymienić okre
sy: słowiański, polski, śląski i czeski. Dwa pierwsze omówione zostały przy
okazji tworzenia się i rozwoju państwowości polskiej.
Od 1138 r. państwo polskich Piastów ulegało systematycznemu rozkłado
wi. Śląsk, jako dzielnica dziedziczna, wraz z ziemią lubuską, przypadł najstar
szemu synowi Bolesława Krzywoustego – Władysławowi. Po jego wygnaniu
(1146) dzielnicę zagarnął Bolesław Kędzierzawy, który w 1163 r. zwrócił ją
trzem synom Władysława: Bolesławowi – Wrocław, Mieszkowi – Opole, Kon
radowi – Głogów, po którego śmierci ziemię tę przejął Władysław, utrwala
jąc podział Śląska na dwa główne obszary – Księstwo Wrocławskie i Księstwo
Opolskie. W ich ramach, wskutek dziedziczenia, następowały dalsze podziały.
W rezultacie tego procesu na początku XIV w. istniało już na Śląsku 20 udziel
nych księstw (11 na Dolnym Śląsku i 9 na Górnym). Formalnie, do 1227 r., łą
czyła je z państwem piastowskim zasada pryncypatu.
Pod koniec XIII w., zwłaszcza po śmierci Henryka IV Probusa (1290), połu
dniowi książęta śląscy zaczęli ciążyć ku Przemyślidom, którym składali indywi
dualne hołdy lenne. Tendencję tę utrwalił Jan Luksemburski, hołdując w 1327 r.
większości śląskich księstw południowych, a w 1329 r. północnych. Sam Wro
cław uczynił to w 1335 r. Ostatecznie, na drugim zjeździe w Wyszehradzie, Ka-
zimierz Wielki zrzekł się praw Korony do księstw zhołdowanych przez Czechy.
Przy Koronie pozostały jedynie księstwo świdnicko-jaworskie i biskupstwo
nysko-otmuchowskie. Ostatecznie w 1348 r. Karol Luksemburski inkorporował
do Czech wszystkie księstwa śląskie, co potwierdził Kazimierz Wielki w za
mian za przejęcie zwierzchnictwa nad Mazowszem.
Nb. 72
61428665874636
61
Ustrój społeczny Śląska ukształtował się w okresie piastowskim. W XIII w.

zaczął on wykazywać pewne różnice. Dotyczyły one zwłaszcza rycerstwa,
wśród którego rozwinął się ustrój lenny. W tym samym okresie rozpoczął się
również proces lokacji wsi i miast na prawie niemieckim, który z czasem ogar
nął resztę ziem polskich.
Ustrój polityczny Śląska ewoluował wraz z zanikiem centralnej wła
dzy princepsa. W rezultacie tego procesu książęta śląscy zaczęli przejmować
w swych dzielnicach uprawnienia władcy zwierzchniego. Funkcje tego wyko
nywali, jak w okresie piastowskim, w porozumieniu z wiecem i radą urzędniczą.
Najważniejszym urzędnikiem był komornik. W połowie XIII w. pojawił się
urząd kanclerza, który w podległej sobie kancelarii zatrudniał notariuszy i ka
pelanów. Pod koniec XIII w. utworzono urząd marszałka, zarządzającego staj
nią królewską. Z początkiem XIV w., pod wpływem Czech, pojawił się urząd
starosty. Na stałe wprowadzono go we Wrocławiu w 1337 r. Przy staroście ist
niała odrębna kancelaria z kanclerzem na czele.
Zarząd lokalny Śląska opierał się na systemie kasztelanii. W XIII w. było ich
ok. 60. Na ich czele stał kasztelan, nazywany też burgrabią. W funkcjach sądo
wych kasztelana zastępował sędzia grodzki, a w wojskowych trybun wojskowy.
W okresie czeskim (1335–1526) na Śląsku doszło do kolejnych zmian ustro
jowych. Przede wszystkim dał się zauważyć podział księstw śląskich na udziel
ne (wobec Czech będące lennami) oraz bezpośrednio podległe królowi czeskie
mu. Pierwsze dotknął proces depiastyzacji i dalsze podziały. W rezultacie władza
książęca zaczęła w nich służyć samemu królowi, który wzmacniał pozycję sta
rosty, wprowadzanego w miejsce usuniętych książąt piastowskich. W XIV w.
upowszechniły się też zgromadzenia stanów szlacheckiego i miejskiego, mające
na celu zapewnienie bezpieczeństwa publicznego. Pod koniec wieku wsparły je
związki książąt. Szczególne ich nasilenie nastąpiło za panowania Macieja Kor-
wina, kiedy to Śląsk tworzył polityczną całość. Dały one początek ogólnoślą
skiemu zgromadzeniu stanowemu (sejmowi), któremu podporządkowane zostały
stanowe zgromadzenia księstw (sejmiki). W 1474 r. utworzono również ogólno
śląski urząd nadstarosty. Po śmierci Macieja Korwina nastąpił schyłek silnej wła
dzy centralnej. Przejawem tego było tworzenie się tzw. wolnych państw, będą
cych latyfundiami wyłączonymi spod zwierzchniej władzy książęcej. Od 1498 r.
księstwa i „wolne miasta” składały hołd lenny już we Wrocławiu, a nie w Pradze.
3. Pomorze Zachodnie (do 1478 r.)

Rozwój państwa zachodniopomorskiego w średniowieczu możemy podzielić 73
na trzy etapy: kształtowanie się feudalnych republik miejskich (do 1121/1122), mo
narchię wczesnofeudalną (1121–1278) oraz rozdrobnienie feudalne (1278–1478).
Nb. 73
61428665874636
61
Ekspansja polska w kierunku Pomorza Zachodniego rozpoczęła się za pano

wania Mieszka I, a jego opanowanie nastąpiło w 972 r. Odpadło ono od Polski za
panowania Bolesława Chrobrego. Władztwo piastowskie przywrócił Bolesław
Krzywousty, zmuszając w latach 1121/1122 Warcisława I do uznania polskiego
zwierzchnictwa lennego. W 1135 r. z ziem zaodrzańskich i Rugii musiał wszak
że Bolesław Krzywousty złożyć hołd lenny cesarzowi Lotarowi III. Ostatecznie
Pomorze Zachodnie przestało być lennem polskim w 1181 r., stając się kolej
no lennem cesarskim (do 1185 r.), duńskim (do 1231 r.), brandenburskim (do
1348 r.). Od l348 r. Pomorze Zachodnie stało się bezpośrednim lennem Rzeszy.
Ustrój polityczny Pomorza Zachodniego do XII w. jest mało znany. W wy
kazach plemion pomorskich kronikarzy niemieckich wymienia się jedynie ple
miona Pyrzyczan i Wolinian, na których terytorium miało się znajdować ok.
70 grodów. Nazwy innych plemion pozostają nieznane.
Proces scalania plemion pomorskich rozpoczął się w X w. Tworzenie się
organizacji wielkoplemiennej napotkało jednak na opór potężnych osad miej
skich, zwanych republikami miejskimi. Najpierw były to Wolin i Szczecin,
a następnie Kołobrzeg i Wołogoszcz. Władza w nich należała do wiecu ogó
łu ludności oraz rady możnych. Ustanowienie administracji polskiej spowodo
wało wszakże zniszczenie wielu drobnych ośrodków władzy lokalnej, których
miejsce zajęły grody reprezentujące władzę centralną. Dało to powód do wy
tworzenia się za panowania Warcisława I zrębów państwa wczesnofeudalne
go. Od niego też ustaliła się zasada dziedziczności tronu w linii męskiej, co
w przypadku kilku uprawnionych powodowało podział terytorium państwa lub
rządy wspólne (np. 1156–1180, 1216–1264). Z czasem utrwaliło to podział Po
morza na dwa główne księstwa: dymińskie (część zachodnia) i szczecińskie.
W 1264 r., po śmierci Warcisława III, Barnim I połączył oba terytoria, ale
w 1295 r. państwo zachodniopomorskie uległo ponownemu rozpadowi na księ
stwa szczecińskie i wołogoskie, które z czasem podlegały dalszym podziałom.
W 1464 r. oba księstwa ponownie się połączyły w osobie Warcisława X. Rzą
dy jego następcy Bogusława X (1478–1523) otworzyły nowy okres w dziejach
ustroju Pomorza Zachodniego.
W ustroju społecznym proces kształtowania się odrębnego stanu rycerskie
go zakończył się w drugiej połowie XIII w. Powszechne stało się wtedy dzier
żenie wśród niego ziemi na prawie lennym. Na pograniczu styku rycerstwa
i chłopstwa znajdowała się drobna szlachta słowiańska. Rozwój gospodarki
i handlu doprowadził też do znacznego wzrostu potęgi miast lokowanych głów
nie na prawie lubeckim.
Do 1122 r. aparat państwowy opierał się na wzorcach polskich. Władza na
leżała do księcia, współrządzącego z drużyną. W najważniejszych sprawach
Nb. 73
61428665874636
61
państwowych doradzał mu wiec. Od Warcisława I pojawiła się grupa urzędni

ków nadwornych: komornik, trybun, stolnik, cześnik i tzw. pristallus. Urzęd
nikami lokalnymi byli kasztelanowie, stojący na czele okręgów grodowych.
W XIII w. dawna hierarchia urzędnicza została zastąpiona nową, wzoro
waną na niemieckiej. Najwyższe stanowisko posiadał w niej marszałek (woj
sko i skarb). Zaraz po nim występował kanclerz, a następnie niżsi urzędnicy.
W latach 1230–1250 likwidacji uległ system kasztelanii. Ich miejsce zajęły lan
dwójtostwa z landwójtami na czele. Sprawowali oni funkcje: sądowe, admini
stracyjne, skarbowe i wojskowe. Ich zastępcami byli podwójci i bedele.
W XIV w. nastąpił rozkład władzy książęcej. Zakres jej uprawnień został
ograniczony, a aparat administracyjny zredukowany. Kompetencje książę
ce zaczęła stopniowo przejmować reprezentacja stanowa, występująca w for
mie sejmiku (landtagu). Pojawił się on u schyłku XIII w., początkowo obejmu
jąc przedstawicieli rycerstwa i miast, a następnie duchowieństwa (od 1415 r.).
Do kompetencji stanów należały sprawy: wojny i pokoju, podziału księstw,
uchwalania podatków, obsadzania urzędów, nadzoru nad sądownictwem itd.
Na początku XV w. stany jako swoją reprezentację wyłoniły Radę, początkowo
o składzie zmiennym, a od schyłku stulecia stałym (Rada Krajowa). Dla obrony
interesów stanów powoływano też doraźnie konfederacje miejskie i rycerskie.
Wyłonił się z nich w 1421 r. sąd suchedniowy (8 rycerzy i 8 rajców 4 miast),
rozpoznający sprawy o naruszenie pokoju publicznego.
4. Prusy. Państwo zakonne

Lud Prusów zamieszkiwał między Wisłą a Niemnem. W sumie było to 74
10 wielkich jednostek polityczno-wojskowych. Każda z nich zasiedlona była
przez inne plemię. Dzieliły się one na ziemie (ponad 20), a te na „małe ziemie”.
Najniższą jednostką podziału terytorialnego była wieś (pulka). Społeczeństwo
podzielone było na trzy grupy: możnych, wolnych chłopów i niewolników.
Znaczniejsi możni sprawowali funkcje naczelników, rezydując w grodach. Na
czele plemion stali „królowie”.
Pogranicze polsko (pomorskie i mazowieckie) – pruskie już od XII w. było
niespokojne. Od początku XIII w., wraz z podjęciem cysterskiej misji chrześci
jańskiej, sytuacja jeszcze bardziej się zaostrzyła. Ostatecznie książęta mazowiec
cy zagrożeni agresją pruską zdecydowali się do ochrony pogranicza użyć zako
nów rycerskich. Najpierw byli to dobrzyńcy i kalatrawensi, a następnie Krzyżacy.
Status zakonu rycerskiego uzyskali Krzyżacy w 1198 r., występując pod na
zwą Zakonu Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jero
zolimie. Po opuszczeniu Ziemi Świętej próbowali bezskutecznie osiedlić się
w węgierskiej ziemi Borsa, skąd usunął ich w 1225 r. Andrzej II.
Nb. 74
61428665874636
61
W 1226 r. Krzyżacy rozpoczęli rokowania z księciem Konradem Mazowiec-

kim, który obiecał im oddać ziemię chełmińską, co uczynił w 1228 r., wszakże
bez przeniesienia praw zwierzchnich. Równolegle cesarz Fryderyk II potwier
dził darowiznę Konrada oraz przyznał zakonowi na własność wszystkie ziemie
zdobyte na Prusach. Przywilej ten uznał papież (1234). W 1237 r. nastąpiło po
łączenie Krzyżaków z inflanckim Zakonem Kawalerów Mieczowych. W 1283 r.
podbój ziem pruskich został zakończony. Z kolei w latach 1308–1309 Krzyża
cy zagarnęli Pomorze Gdańskie, którego posiadanie zatwierdził pokój kaliski
z 1343 r. W XV w. Zakon poniósł ciężkie klęski, najpierw pod Grunwaldem
(1410), a następnie w wojnie trzynastoletniej (1454–1466). Drugi pokój toruń
ski (1466) przywrócił Polsce Prusy Królewskie, zaś Prusy Krzyżackie uczynił
lennem. W 1525 r. przekształciły się one w Prusy Książęce, będące państwem
świeckim.
Zakon składał się z trzech kategorii członków: rycerzy, księży i braci słu
żebnych. Dwie pierwsze składały śluby wieczyste, przy czym tylko dla ryce
rzy zastrzeżony był dostęp do godności. Bracia służebni składali przeważnie
śluby czasowe, na okres pełnienia służby wojskowej, sprawując niekiedy niż
sze funkcje administracyjne. Wszystkie grupy wchodziły w skład konwentu,
głównej jednostki organizacyjnej Zakonu, rozmieszczonej w poszczególnych
zamkach pod zwierzchnictwem komtura. W każdym konwencie liczba rycerzy
wynosiła 12, a księży 6. Na początku XV w. rycerzy było ok. 1000. Istnieli tak
że półbracia, do których zaliczano: dobrodziejów Zakonu, sługi i zakonnice.
Z czasem zlali się oni z braćmi służebnymi.
Pierwotnie struktura Zakonu wzorowana była na innych zakonach rycer
skich. Jej podstawę stanowiły statuty. Zgodnie z nimi władza najwyższa i nie
podzielna należała do dożywotniego wielkiego mistrza. Obok niego funkcjo
nowała kapituła generalna, będąca corocznym zgromadzeniem głównych
urzędników krzyżackich. Jej zgoda była potrzebna przy nadawaniu urzędów
i dokonywaniu większych darowizn. Do najwyższych dostojników zaliczano:
wielkiego komtura (zastępca wielkiego mistrza, kierujący administracją we
wnętrzną i sprawami gospodarczymi), wielkiego marszałka (wojsko), wielkie
go szpitalnika (działalność charytatywna), wielkiego szatnego (zaopatrzenie ry
cerzy) i wielkiego skarbnika (finanse). Po podboju Prus utworzono dodatkowo
urzędy wielkiego szafarza (handel) i mincerza (sprawy monetarne). Posiadłości
Zakonu w różnych państwach europejskich nazywano baliwatami. Zarządzane
były przez komturów krajowych. Z czasem dla ułatwienia ich zarządu ustano
wiono najpierw urząd mistrza krajowego, najpierw niemieckiego, a następnie
pruskiego i inflanckiego. Baliwaty dzieliły się na komendy (komturie) z komtu
rem na czele. W Rzymie Zakon reprezentował prokurator generalny.
Nb. 74
61428665874636
61
Od 1309 r. stolicą państwa krzyżackiego stał się Malbork, do którego przenio

sły się z Wenecji władze naczelne. Zasadniczo organizacja Zakonu pozostała bez
zmian. Początkowo znaczny wpływ na wielkiego mistrza miała kapituła i kon
went malborski. Z czasem wzrosło znaczenie urzędników, którzy utworzyli kil
kuosobową radę dostojników, stanowiącą nieformalny organ doradczy mistrza.
Krzyżacy, przybywszy do ziemi chełmińskiej, stworzyli sieć komturstw,
opartych na wcześniejszej organizacji kasztelańskiej. Podporządkowane one były
chełmińskiemu komturowi krajowemu, który to urząd zanikł na początku XIV w.
Z kolei w Prusach administrację krzyżacką oparto na wcześniej istniejących „zie
miach”, które z czasem zaczęto nazywać komornictwami. Jednostką nadrzędną
były dla nich komturstwa. Komturowie, zwierzchnicy konwentów, zarządzali
komturiami i podległymi im mniejszymi jednostkami (prokuratoriami i komor
nictwami). Do ich kompetencji zaliczano: zarząd zamkiem, administrowanie do
brami ziemskimi, ściąganie podatków, sądownictwo, dowodzenie rycerstwem itd.
Ich pomocnikami byli na zamku: komtur zamkowy (zastępca komtura), marsza
łek (stajnie zamkowe), szpitalnik (zarząd przytułku), skarbnik (finanse), a w tere
nie komornicy i włodarze, zajmujący się sprawami gospodarczymi.
Od 1466 r. nowo powstałe Prusy Książęce stały się lennem Korony Pol
skiej. Odtąd do istotnych obowiązków wielkiego mistrza należało składanie
przysięgi lennej królowi polskiemu, wykonywanie służby wojskowej czy też
służby dworskiej, z racji formalnego zasiadania w radzie królewskiej, a potem
w senacie. Zasadniczo, poza polityką zagraniczną, w sprawy wewnętrzne Za
konu Korona nie ingerowała. Od 1457 r. wielki mistrz rezydował w Królew
cu. W okresie Prus Krzyżackich znacznie zmalało znaczenie rady dostojników.
Państwo dzieliło się na 8 komturstw.
5. Mazowsze
W XIV w. Mazowsze nie weszło w skład Korony. Ustrojowo nadal utrzy 75
mywało się na tym obszarze rozdrobnienie feudalne, a poszczególne terytoria
zachowywały własnych książąt. W 1329 r. książę płocki Wacław, jako pierw
szy, uznał zwierzchnictwo Jana Luksemburskiego. Za nim poszli pozostali
władcy mazowieccy. Z czasem jednak zwiększała się w tym zakresie pozycja
Kazimierza Wielkiego, który w 1351 r. objął księstwo płockie, a wkrótce potem
stał się zwierzchnikiem lennym pozostałych księstw mazowieckich. Po śmierci
króla stosunek lenny Mazowsza do Polski został zerwany. Przywrócono go za
panowania Jagiełły. Odtąd miał on charakter stały.
6. Ruś Halicka
Ruś Halicka, obejmująca dorzecze górnego i środkowego Dniestru oraz czę 76
ściowo Sanu (Halicz), wyodrębniła się jako samodzielne księstwo na przełomie
Nb. 75–76
61428665874636
61
XI/XII w. W 1199 r. władzę w nim objął książę wołyński Roman Mścisławicz. Po

wymarciu jego dynastii, w 1324 r., tron halicki przejął książę mazowiecki Bole-
sław Trojdenowicz (Jerzy). Wyznaczonym przez księcia następcą miał być Kazi-
mierz Wielki. Śmierć Bolesława w 1340 r. wywołała wojnę polsko-litewską, za
kończoną w 1349 r. zajęciem przez Koronę księstwa halicko-włodzimierskiego.
Po śmierci Kazimierza Wielkiego księstwo, na mocy układów z 1350 r., przeję
li Węgrzy. Władztwo polskie nad Rusią Halicką przywrócił w 1387 r. Włady-
sław Jagiełło. Fakt ten skłonił jednocześnie hospodara mołdawskiego do złoże
nia władcom polskim hołdu lennego. Stan ten utrzymał się do końca XV w.
V. Sądownictwo
1. Sąd królewski
77 Sąd królewski występował w trzech formach: sądu nadwornego (zadwor
nego), komisarskiego i sejmowego. Król, będąc najwyższym sędzią i źródłem
sprawiedliwości, mógł na dworze królewskim rozstrzygać wszelkie sprawy –
zarówno wniesione przed niego bezpośrednio, jak i przesłane przez sądy niż
sze. Z reguły monarcha nie zasiadał w nim osobiście, a w jego zastępstwie wy
rokowali dygnitarze państwowi, stąd zwano go asesorskim, jednak do króla
należało zatwierdzanie wydanego wyroku.
Dla rozstrzygnięcia sprawy poza dworem królewskim monarcha delegował
swoich komisarzy. Mogli nimi być dostojnicy świeccy i duchowni, jak również
rajcy miejscy (w sprawach mieszczan). Tworzyli oni sąd komisarski. Jego wy
roki wymagały również zatwierdzenia królewskiego.
W XV w. pojawił się sąd sejmowy. Odbywał go monarcha podczas obrad
sejmu walnego. Rozstrzygano na nim najważniejsze sprawy państwowe.
Do kompetencji sądów królewskich należały: najcięższe przestępstwa,
zwłaszcza zbrodnie i przeciwko majestatowi, sprawy szlachty osiadłej, w razie
zagrożenia karą śmierci, utratą czci i konfiskaty mienia (z wyjątkiem czterech
artykułów grodzkich), skargi wobec urzędników, sprawy gospodarcze dotyczą
ce majątków i dochodów władcy oraz skarbu państwa, spory między stanami
o zakres przywilejów i wszystkie inne sprawy wniesione bezpośrednio przed
króla lub przesłane przez sąd niższy.
2. Sądy szlacheckie
78 Sądy szlacheckie wywodziły się z sądów monarszych. Posiadały charak
ter stanowy. Występowały w formie sądów: wiecowych, sejmikowych, ziem-
skich, grodzkich i podkomorskich. Były to nowe sądy, które zastąpiły sądy
kasztelańskie i ograniczyły kompetencje sądów wojewody.
Nb. 77–78
61428665874636
61
Sądy wiecowe stanowiły kontynuację sądów książąt dzielnicowych. Za

zwyczaj występowały w każdym województwie i ziemi. W Wielkopolsce prze
wodniczył im starosta, a asesorami byli wojewoda i kasztelanowie. W Mało
polsce przewodniczył wojewoda, a asesorami byli kasztelanowie. Skład sądu
uzupełniali: sędzia, podsędek i pisarz sądowy, do których należało prowadzenie
czynności procesowych. Pierwotnie zbierały się one trzy razy w roku, od przy
wilejów nieszawskich (1454) już tylko raz, by w końcu obumrzeć w drugiej po
łowie XV w. Rozstrzygały sprawy możnowładców, o dobra dziedziczne, ode
słane przez sądy ziemskie i o naganę sędziego.
Sądy sejmikowe wywodziły się z wiecu urzędniczego. Ukształtowały się
pod koniec XIV w. Kompetencje ogólnopaństwowe uzyskały po przywilejach
nieszawskich. Przewodniczył im wojewoda, a sądzili dygnitarze ziemscy, pod
kontrolą zgromadzonej szlachty. Ich znaczenie upadło po powstaniu sejmu
dwuizbowego (1493).
Sądy ziemskie wykształciły się z sądów nadwornych poszczególnych
dzielnic, stąd też każde województwo i ziemia miały swój własny sąd ziem
ski. Składały się z sędziego, podsędka, pisarza, woźnego oraz w Małopolsce
z 4–6 asesorów powołanych przez sędziego spośród przybyłej szlachty, których
w Wielkopolsce zastąpili: starosta, wojewoda, podkomorzy i chorąży. Sędzie
go, podsędka i pisarza mianował król spośród czterech kandydatów wybranych
przez sejmik ziemski. Kandydaci nie musieli mieć wykształcenia prawniczego.
Kompetencji sądów ziemskich podlegały sprawy szlachty osiadłej, z wyjątkiem
przekazanych do właściwości innych sądów, oraz prowadzenie ksiąg sądo
wych. Wymiar sprawiedliwości realizowano na sesjach sądowych, które odby
wały się w trakcie objazdu województwa lub ziemi w poszczególnych miejsco
wościach. Terminy sądów zwano roczkami. Odbywały się one początkowo co
dwa tygodnie, później co cztery tygodnie (1425). Od przywilejów nieszawskich
(1454) w każdym powiecie toczyły się cztery sesje rocznie.
Sądy grodzkie wywodziły się z kompetencji sądowych starosty generalne
go. Sprawowali je starostowie grodowi, którzy pojawili się w Małopolsce już
za panowania Kazimierza Wielkiego. Ich jurysdykcja obejmowała 2–3 powia
ty. Sądził starosta lub powołany przez niego podstarości. Obok nich skład sądu
uzupełniali sędzia grodzki i asesorowie. Sesje odbywały się zazwyczaj co sześć
tygodni. Ich kompetencja obejmowała przestępstwa szlachty osiadłej z czterech
artykułów grodzkich: podpalenie, napad na szlachcica, rabunek na drodze pu
blicznej i zgwałcenie. Z innych uprawnień sądu grodzkiego wymienić należy:
egzekucję wyroków wszystkich innych sądów, prowadzenie ksiąg sądowych
i kontrolę nad urzędem justycjariusza-oprawcy.
Sądy podkomorskie wyodrębniły się w Małopolsce w połowie XIV w.,
a w Wielkopolsce w XV w. Sądził podkomorzy lub wyznaczony przez niego
Nb. 78
61428665874636
61
komornik. Były właściwe dla spraw o rozgraniczenie dóbr szlacheckich. Odby

wały się na miejscu sporu (w polu).
Pozostałe sądy stanowe: miejskie, wiejskie i duchowne zasadniczo nie
zmieniły swojej organizacji i kompetencji, opierając się na wcześniej już opi
sanych zasadach.
VI. Organizacja Kościoła

1. Kościół katolicki
79 W okresie monarchii stanowej następował ciągły rozwój organizacyjny i te
rytorialny Kościoła katolickiego. W 1375 r. utworzono drugie arcybiskupstwo
w Haliczu, przeniesione w 1414 r. do Lwowa. W jego skład wchodziły diece
zje: przemyska, chełmska, łucka (od 1404 r.) i kijowska (od 1405 r.). Chrystia
nizacja Litwy przyniosła utworzenie biskupstwa w Wilnie (1388) – obejmują
cego część północną Wielkiego Księstwa, i w Miednikach (1417) – dla Żmudzi.
Organizacja Kościoła na Litwie utrzymała się bez większych zmian do końca
XVIII w.
Wzmocnieniu uległa pozycja arcybiskupa gnieźnieńskiego, który uzyskał
godność prymasa (1417). Pełnił on funkcje głowy Kościoła katolickiego, ko
ronacyjne i honorowe w radzie królewskiej. Biskupi do Kazimierza Wielkie-
go wybierani byli przez kapituły. Później zaznaczyła się tendencja do obsadza
nia ich przez monarchę za formalną zgodą kapituł. Od 1430 r. biskupem mógł
zostać jedynie szlachcic, wcześniej (1421) papież ograniczył dostęp do kano
nii duchownym pochodzenia plebejskiego, z wyjątkiem doktorów, w rezultacie
tylko szlachta miała dostęp do wyższego duchowieństwa. Ograniczeniom pod
legał natomiast majątek Kościoła.
2. Kościół prawosławny
80 Kościół prawosławny podlegał od 988 r. (chrztu Rusi) metropolii kijow
skiej. W XIII w. siedzibę metropolity ruskiego przeniesiono wszakże do Mo
skwy, co od Kazimierza Wielkiego rozpoczęło spory z Polską, zakończone po
łowicznym rezultatem, jakim było powołanie przez patriarchę Konstantynopola
odrębnej prawosławnej metropolii w Haliczu (1370), która jednak nie utrzyma
ła się. Ostatecznie w 1458 r. utworzono nową metropolię w Kijowie dla ziem
ruskich leżących w granicach Polski i Litwy, odrębną od moskiewskiej. Wybo
ru metropolity dokonywał synod. Metropolia kijowska dzieliła się na 10 diece
zji, w których biskupów mianował król.
Nb. 79–80
61428665874636
61
§ 3. Rzeczpospolita szlachecka (1454–1764) 41
§ 3. Rzeczpospolita szlachecka (1454–1764)

Literatura: A. Abramski, Sądownictwo podczas konfederacji w Polsce (1672–1793),
Kielce 1986; J. Adamus, Monarchizm i republikanizm w syntezie dziejów Polski, Łódź
1961; L. Babiński, Trybunał Skarbowy Radomski. Organizacja, postępowanie na podsta
wie ksiąg Trybunału z lat 1614–1658, Warszawa 1923; O. Balzer, Geneza Trybunału Koron
nego. Studyum z dziejów sądownictwa polskiego XVI wieku, Warszawa 1886; J. Bardach,
Studia z ustroju i prawa Wielkiego Księstwa Litewskiego, XIV–XVII w., Warszawa 1970;
W. Bednaruk, Trybunał koronny: szlachecki sąd najwyższy w latach 1578–1794, Lublin 2008;
M. Borucki, Sejmy i sejmiki szlacheckie, Warszawa 1972; tenże, Temida staropolska. Szkice
z dziejów sądownictwa Polski szlacheckiej, Warszawa 1979; S. Ciara, Senatorowie i dygnita
rze koronni w drugiej połowie XVII w., Warszawa 1990; Dzieje Sejmu Polskiego, koordyna
tor J. Bardach, Warszawa 1993; Z. Góralski, Urzędy i godności w dawnej Polsce, Warszawa
1988; S. Grodziski, Obywatelstwo w szlacheckiej Rzeczypospolitej, Kraków 1963; tenże, Hi
storia sejmu polskiego, t. I, Warszawa 1984; Z. Kaczmarczyk, Typ i forma państwa polskiego
w okresie demokracji szlacheckiej, Warszawa 1953; W. Konopczyński, Liberum veto. Studium
porównawczo-historyczne, Kraków 1918; W. Kriegseisen, Sejmiki Rzeczypospolitej szla
checkiej w XVII i XVIII w., Warszawa 1991; S. Kutrzeba, Unia Polski z Litwą. Polska i Litwa
w stosunku dziejowym, Kraków 1913; tenże, Sejm walny dawnej Rzeczypospolitej, Warsza
wa 1923; J. Lewandowska-Malec, Sejm walny koronny Rzeczypospolitej Obojga Narodów
i jego dorobek ustawodawczy (1587–1632), Kraków 2009; S. Litak, Od Reformacji do Oświe
cenia. Kościół katolicki w Polsce nowożytnej, Lublin 1994; A. Lityński, Szlachecki samorząd
gospodarczy w Małopolsce 1606–1777, Katowice 1974; R. Łaszewski, Wymiar sprawied
liwości we wsiach województwa chełmińskiego w XVII i XVIII w. Organizacja sądownictwa
i postępowanie sądowe, Toruń 1974; M. Markiewicz, Rady senatorskie Augusta II 1697–1733,
Wrocław 1988; J. Natanson-Leski, Rozwój terytorialny Polski od czasów najdawniejszych do
okresu przebudowy państwa w latach 1569–1572, Warszawa 1964; Z. Naworski, Szlachec
ki wymiar sprawiedliwości w Prusach Królewskich 1454–1772, Toruń 2004; tenże, Sejmik
generalny Prus Królewskich 1569–1772, Toruń 1992; H. Olszewski, Sejm Rzeczypospolitej
epoki oligarchii 1652–1763, Poznań 1966; K. Orzechowski, Ogólnośląskie zgromadzenia sta
nowe, Wrocław 1979; S. Płaza, Sejmiki i zjazdy szlacheckie województw poznańskiego i ka
liskiego. Ustrój i funkcjonowanie (1572–1632), Kraków 1984; tenże, Sejmiki i zjazdy woje
wództwa sieradzkiego. Ustrój i funkcjonowanie (1572–1632), Kraków 1987; J. Rafacz, Sąd
referendarski koronny. Z dziejów obrony prawnej chłopów w dawnej Polsce, Poznań 1948;
Z. Rymaszewski, Sprawy gdańskie przed sądami zadwornymi oraz ingerencja królów w gdań
ski wymiar sprawiedliwości XVI–XVIII w., Wrocław 1985; tenże, Sejm Rzeczypospolitej,
Warszawa 1992; W. Sobociński, Pakta konwenta, Kraków 1939; W. Stanek, Konfederacje ge
neralne koronne w XVIII wieku, Toruń 1991; J. Tazbir, Dzieje polskiej tolerancji, Warszawa
1973; W. Uruszczak, Sejm walny koronny w latach 1506–1540, Wrocław 1981; Z. Wójcik, Li
berum veto, Kraków 1992; M. Woźniakowa, Sąd asesorski koronny 1537–1795, jego organi
zacja, funkcjonowanie i rola w dziejach prawa chełmińskiego i magdeburskiego, Warszawa
1990; A. Wyczański, Uwarstwienie społeczne w Polsce w XVI wieku, Wrocław 1977; Z. Zie-
lińska, Walka „Familii” o reformę Rzeczypospolitej 1743–1752, Warszawa 1983.
I. Charakterystyka ustroju państwa

W połowie XV w. Europa Zachodnia zmierzała ku monarchii absolutnej. 81
Polska, wręcz odwrotnie, zaczęła kształtować odmianę monarchii stanowej,
Nb. 81
61428665874636
61
zwaną rzecząpospolitą szlachecką. Ustrój ten istniał ponad trzy wieki i można
w nim wyodrębnić okresy: demokracji szlacheckiej (do 1652 r.) i oligarchii
magnackiej (do 1763 r.).
Demokracja szlachecka oznaczała faktyczną władzę stanu szlacheckiego,
który rozwinął na szeroką skalę przedsiębiorczość gospodarczą, zaktywizował
się politycznie, zdominował inne stany uzyskanymi przywilejami oraz stwo
rzył instytucje zapewniające sprawowanie władzy. Interes państwa utożsamił się
z interesem jednego stanu, reprezentującego około 10% ludności. Kształtowanie
się demokracji szlacheckiej przebiegało w trzech ważnych etapach. Pierwszy –
to tworzenie podstaw instytucjonalnych dla sprawowania władzy, co wyrażało
się wzrostem znaczenia sejmików ziemskich, a następnie sejmu walnego, skie
rowanych przeciwko magnaterii (1454–1505); drugi – to sformułowanie progra
mu politycznego szlachty, począwszy od konstytucji Nihil novi (1505) do je
go realizacji poprzez reformy sejmów egzekucyjnych (1505–1573); trzeci – to
ustalenie podstawowych zasad ustrojowych Rzeczypospolitej (1573–1578), któ
re doprowadziły do silnego uzależnienia monarchy i wzrostu znaczenia magna
terii (1573–1652).
82 Promagnacka polityka Zygmunta III Wazy i klęska rokoszu M. Zebrzydow-
skiego (1606–1607) zapoczątkowały kryzys demokracji szlacheckiej i stopniowe
umacnianie pozycji magnatów, którzy osiągnęli dominację polityczną i gospo
darczą już w 1652 r., a zwłaszcza po rokoszu J. Lubomirskiego (1666–1667), nie
oddając jej już do 1764 r. Okres ten określa się ustrojem oligarchii magnackiej.
Podstawowymi zasadami ustrojowymi I Rzeczypospolitej były m.in.: suwe
renności państwa i szlachty, monarchiczno-republikańskiej formy rządu, jedno
ści, podziału władzy, elekcyjności tronu, ustroju parlamentarnego, jednomyślno
ści, wolnego głosu i sprzeciwu czy też szanowania odrębności prawnych.
Od 1573 r. Rzeczpospolita polsko-litewska zwana też bywa monarchią re
publikańską (ustrój mieszany), w której król jest wprawdzie głową państwa, ale
forma rządu ma charakter republikański.
II. Terytorium i ludność

83 W połowie XV w. terytorium Korony liczyło 235 tys. km2. W 1454 r.
wprawdzie inkorporowano do Polski Prusy, lecz faktycznie drugi pokój toruń
ski z 1466 r. przewidywał jedynie wcielenie Prus Królewskich, co powiększyło
obszar państwa do 260 tys. km2. Pozostała część Prus, tzw. Prusy Krzyżackie,
stały się lennem. W kolejnym etapie inkorporowano Mazowsze, co następowało
wraz z wymieraniem miejscowych książąt (1462–1526). W 1561 r. Zygmunto-
wi Augustowi poddały się Inflanty, których południową część stanowiło lenno
Nb. 82–83
61428665874636
61
Kurlandii i Semigalii. Na sejmach z lat 1562–1564 wcielono do województwa

krakowskiego księstwa oświęcimskie i zatorskie, wykupione już w drugiej po
łowie XV w. przez królów polskich. Sejm lubelski w 1569 r. uchwalił najpierw
inkorporację południowo-zachodnich części państwa litewskiego, tj. Podlasia,
Wołynia i Podola, a wkrótce potem również Kijowszczyzny. Akt unii połączył
zaś w ramach unii realnej suwerenne państwa i narody w jedno państwo, któ
re szlachta nazwała Rzecząpospolitą Obojga Narodów. U schyłku XVI w.
obszar Rzeczypospolitej obejmował około 815 tys. km2 (rozejm w Jamie Za
polskim w 1582 r.). Na początku XVII w., po wcieleniu ziem rosyjskich (pokój
w Polanowie – 1634 r.), terytorium powiększyło się do 990 tys. km2.
W XVII w. okres ekspansji polskiej skończył się definitywnie, przy rów
noczesnym wypieraniu Rzeczypospolitej z wielu zajętych terenów. W 1622 r.
(formalnie w 1660 r.) odpadły na rzecz Szwecji Inflanty, z wyjątkiem skrawka
nad Dźwiną, zwanego Inflantami Polskimi. W 1657 r. traktatami welawsko-byd
goskimi zrzeczono się praw zwierzchnich do Prus Książęcych i oddano Bran
denburgii w zastaw Czaplinek i Drahim, a w lenno Bytów i Lębork. W toku
wojen z Rosją, na podstawie rozejmu andruszowskiego (1667) i pokoju grzy
mułtowskiego (1686), odstąpiono Rosji całe Zadnieprze. W takich granicach,
obejmujących powierzchnię 733 tys. km2, nie licząc przejściowego opanowania
przez Turcję Podola (1672–1699), Rzeczpospolita przetrwała do 1772 r.
Po unii lubelskiej (1569) Rzeczpospolita liczyła 8 mln mieszkańców, z te
go 40% ludności polskiej i 20% ruskiej, resztę wielonarodowościowego pań
stwa tworzyli Litwini, Niemcy, Żydzi, Łotysze, Ormianie, Szkoci i inne gru
py etniczne. Szlachty było 10%, mieszczan 20%, a chłopów 70%. W połowie
XVII w. ludności było 11 mln (czwarte miejsce w Europie). Wojny, epidemie
i straty terytorialne w drugiej połowie XVII w. zmniejszyły liczbę ludności
o 30%. W XVIII w. zaznaczył się jednak stopniowy wzrost zaludnienia, które
w 1772 r. wynosiło 14 mln.
III. Stany
1. Szlachta
a) Folwark i latyfundium
W okresie demokracji szlacheckiej podstawę ekonomiczną szlachty stano 84
wił folwark. Było to gospodarstwo nastawione na produkcję rolną lub rolno-
-hodowlaną. Stanowiło wyodrębniony z pozostałych dóbr pańskich obszar
o średniej wielkości ok. 340 ha. Folwark tworzono na bazie rezerwy pańskiej,
częściowo użytkowanej przez czeladź dworską, powiększonej o nieużytki, zie
mie sołtysie, pustki, obszary chłopskie opuszczone lub bezdziedziczne itp.
Nb. 84
61428665874636
61
85 Latyfundia magnackie rozwinęły się po unii lubelskiej (1569), głównie na

inkorporowanych do Korony ziemiach Ukrainy. Były rozległymi kompleksa
mi dóbr obejmującymi wsie, folwarki i miasta prywatne. Niekorzystne zja
wiska gospodarcze w Rzeczypospolitej rozpoczęły dalszy proces koncentracji
ziemi w rękach magnaterii, która wykupowała podupadłe folwarki szlacheckie.
Obok starych rodów możnowładczych, których znaczenie podkopała egzekucja
dóbr, pojawiła się nowa magnateria (Zamoyscy, Potoccy, Ossolińscy). Latyfun
dia posiadały własną hierarchię urzędników pańskich, zwanych oficjalistami.
Dla lepszego zarządu gospodarczego dzielono je na klucze. Celem zapobieże
nia rozproszeniu skupionego majątku niektóre wielkie rody tworzyły ordyna
cje, będące zespołami dóbr zabezpieczonymi przed podziałami, dziedziczone
przez najstarszego syna (Radziwiłłowie, Zamoyscy, Myszkowscy, Ostrogscy).
b) Pozycja prawna
86 Stan szlachecki był stanem zamkniętym, zaś nowi członkowie mogli się do
niego dostać jedynie w drodze nobilitacji i nagany. Obydwie te instytucje pod
dano w okresie Rzeczypospolitej szlacheckiej kontroli i ograniczeniom. Prawo
nobilitacji otrzymał od 1578 r. wyłącznie sejm i musiała być ona wpisana do
konstytucji sejmowej, a od 1673 r. ograniczono ją tylko do katolików. Nobilita
cja królewska mogła być odtąd dokonana tylko podczas wojny, ale w obecności
pospolitego ruszenia. W XVI w. utrudniono również naganę szlachectwa, po
przez wymóg większej liczby świadków i zaostrzenie kar wymierzonych oso
bom podającym się za szlachtę.
87 Kontroli sejmu poddano także instytucję indygenatu, polegającego na
udzieleniu szlachcicowi cudzoziemskiemu szlachectwa polskiego (1641).
88 Natomiast w 1669 r. wprowadzono skartabelat, czyli szlachectwo niepeł
ne. Było to ograniczenie dla nowej szlachty, zabraniające jej aż do trzeciego po
kolenia piastowania urzędów i pełnienia funkcji poselskich. Nadal podstawo
wym kryterium podziału szlachty był jej status majątkowy.
Podstawową zasadą prawną była utrzymująca się równość szlachecka. Jej
poczucie nakazywało przeciwstawiać się wszelkim próbom zmiany istnieją
cego stanu rzeczy. W konsekwencji zabroniono używania tytułów rodowych
(z wyjątkiem potomków dynastii litewskich i ruskich), tytułów nadanych przez
obcych władców, noszenia orderów, nadawania tytułów przez króla itp.
2. Mieszczanie
a) Ograniczenie praw mieszczan
89 Rzeczpospolita szlachecka ograniczała, a następnie całkowicie wyelimino
wała mieszczaństwo z życia politycznego. Szlachta, dążąc do zapewnienia so
Nb. 85–89
61428665874636
61
bie monopolu władzy, posiadania ziemi oraz kontroli najbardziej dochodowych

przedsięwzięć gospodarczych, ograniczyła mieszczan w wielu dziedzinach ży
cia. W 1496 r. zakazano mieszczanom nabywania i posiadania dóbr ziemskich,
zaś w 1543 r. dobra te nakazano sprzedać. Pozbawiono też ich prawa piastowa
nia urzędów państwowych i wyższych godności duchownych. Odsunięto rów
nież od udziału w sejmie. Wyjątek stanowiły jedynie miasta posiadające prawa
szlacheckie i Prus Królewskich.
Następnie przystąpiono do likwidacji konkurencji ze strony mieszczan 90
w życiu gospodarczym. Konstytucja z 1565 r. zakazała polskiemu mieszczań
stwu prowadzenia handlu zagranicznego, oddając go w ręce kupców cudzo
ziemskich. Jednocześnie szlachtę zwolniono z ceł. Nadal obowiązywały też
przepisy o ustalaniu cenników na towary rzemieślnicze przez wojewodów przy
udziale starostów. Natomiast gdy w 1550 r. zezwolono szlachcie na nabywa
nie w miastach nieruchomości, masowo zaczęły powstawać jurydyki i liber
tacje. Jurydyki były obszarami podmiejskimi, na których szlachta prowadziła
konkurencyjną działalność gospodarczą; niektóre z nich posiadały własną or
ganizację miejską. Z kolei libertacje były enklawami szlacheckimi w samych
miastach (domy, dwory), które na mocy przywilejów wyłączono z jurysdykcji
miejskiej. Przyjęto również zasadę, że szlachcic sprawujący urząd miejski lub
trudniący się rzemiosłem czy handlem tracił szlachectwo, gdyż były to zaję
cia jego niegodne. W mieszczan godziły wreszcie ustawy przeciwko zbytkowi,
zakazujące noszenia kosztownych ubiorów i biżuterii, urządzania wystawnych
przyjęć. Ograniczenia gospodarcze zasadniczo były jednak nieskuteczne w sto
sunku do dużych miast, które potrafiły utrzymać swoją niezależność. Dotyczy
ło to zwłaszcza tych, które uczestniczyły w eksporcie zboża oraz w organiza
cji sieci jarmarków, z których najważniejsze miały charakter międzynarodowy
(Gdańsk, Toruń, Poznań, Lublin itd.).
b) Organizacja władz miejskich
Do początków XVI w. organizacja władz miejskich pozostała bez zmian. 91
Sytuację zmieniły walki między patrycjatem a dążącym do współrządzenia mia
stem pospólstwem. W dużych miastach doszło w latach dwudziestych XVI w.
do krwawych tumultów organizowanych przez cechy, w wyniku których wy
odrębniła się reprezentacja pospólstwa, którą jako trzeci ordynek dopuszczo
no do współdecydowania o najważniejszych sprawach miejskich. W Krakowie
utworzono go w 1521 r. i liczył wtedy 32 osoby (12 kupców i 20 rzemieśl
ników), w Gdańsku powstał w 1526 r., obejmując 108 członków, zaś w War
szawie zaistniał w 1530 r., składając się z 12 mężów (od 1560 r. – 20). Na
tomiast w mniejszych miastach występowała tendencja do ograniczania
Nb. 90–91
61428665874636
61
kompetencji samorządu miejskiego i podporządkowania go staroście. Z czasem

doszło w nich do procesu agraryzacji, co wyrażało się utratą przez nich praw
miejskich, odejściem ludności na wieś, zajmowaniem się przez mieszczan zaję
ciami rolniczymi, upadkiem rzemiosła. Wyjątkiem były tylko miasta Prus Kró
lewskich i Wielkopolski.
3. Chłopstwo
92 Rozwój gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej wiązał się ze stopniowym
wzrostem uzależnienia chłopów od szlachty. Wyzysk chłopa szedł w kierun
ku zmiany renty feudalnej z czynszowej na odrobkową, która zaczęła stanowić
podstawę funkcjonowania folwarku. Przymusową pracę chłopów określano ter
minem pańszczyzny. Początkowo miała ona charakter niewielki, ale przez cały
wiek XV systematycznie ją podnoszono. Odbywało się to w drodze praktyki.
Wreszcie konstytucja z 1520 r. wprowadziła przymus pańszczyzny w wysoko
ści minimum jednego dnia w tygodniu. Normę tę znacznie podwyższano w do
brach duchownych i szlacheckich, a od połowy stulecia również w królewsz
czyznach. W praktyce było to 3–5 dni, a nawet więcej. Istniały przy tym różne
rodzaje pańszczyzny. Pańszczyznę sprzężajną wykonywali chłopi-gospoda
rze przy użyciu własnych koni i narzędzi, zaś pańszczyznę pieszą – zagrodni
cy i bezrolni. Przymusowa pańszczyzna, będąca pracą całkowicie niewydajną,
skłoniła panów do wprowadzenia w następnych stuleciach pańszczyzny wy
działowej (jutrzni), w której określano nie liczbę dni, lecz obszar gruntu upraw
nego. Poza normalnym wymiarem pańszczyzny chłopów zmuszano także do
wykonywania dorywczych prac polowych.
Rozwój pańszczyzny łączył się z ograniczeniem prawa przenoszenia się
chłopa ze wsi bez zgody pana z wyjątkiem jednego na rok, dodając jeszcze,
iż tylko jeden z synów gospodarskich może udać się do miasta. Do połowy
XVI w. zabroniono chłopom całkowitego wychodu bez zgody pana, co ozna
czało przywiązanie go do ziemi. Upowszechniło to na masową skalę zbiego
stwo chłopów.
93 Równolegle zaczęło się wykształcać sądownictwo dominialne. Chłop zo
stał poddany całkowitej władzy sądowej pana (1518). Oznaczało to uniemożli
wienie apelowania przez chłopa od wyroków sądów patrymonialnych do sądów
państwowych oraz zakaz występowania przez niego w charakterze pozwanego
przed sądami grodzkimi i miejskimi, a w charakterze powoda tylko w asysten
cji pana. Władza dominalna pana obejmowała również pełnię władzy ustawo
dawczej w stosunku do chłopa (wilkierze, ordynacje). Natomiast we władzy
administracyjnej po statucie warckim (1423) następowało stopniowe wykupo
wanie przez szlachtę sołectw, które w XVII w. utrzymały się już tylko w nie
Nb. 92–93
61428665874636
61
licznych królewszczyznach. Po skupieniu sołectw pan mógł wykonywać wła

dzę sam lub poprzez organizację gromadzką. Jej organami były ogólne zebranie
gromadzkie i urząd wiejski, w skład którego wchodzili: wójt, sołtys z ławnika
mi (niezmiernie rzadko), przysiężni i pisarz prowadzący księgi sądowe. Do ich
kompetencji należało: nakładanie i ściąganie podatków, sprawowanie sądow
nictwa, kontrolowanie wykonania pańszczyzny. Organizacja gromadzka wy
stępowała głównie w Małopolsce, Prusach Królewskich i Wielkopolsce (osady
olęderskie).
IV. Kościół i duchowieństwo

1. Kościół rzymskokatolicki
Na czele Kościoła katolickiego stał prymas Polski. Podlegały mu trzy archi 94
diecezje: gnieźnieńska, lwowska i ryska. W połowie XVII w. obejmowały one
17 diecezji. Metropolia gnieźnieńska składała się z 10 biskupstw, w tym 6 pol
skich i 4 litewskich, z wyłączeniem biskupstwa warmińskiego podległego bez
pośrednio Rzymowi (1549). Jej obszar wynosił 470 tys. km2. Podział diecezji
nie zmienił się (archidiakonaty, dekanaty, parafie).
Główny wpływ na obsadę wyższych stanowisk kościelnych miał, od cza
sów Kazimierza Jagiellończyka, król. Uzyskał on prawo nominacji biskupów,
potwierdzone w latach 1512–1513, co uznali papieże (1589), oraz innych do
stojników, zwłaszcza kanoników. O obsadzie niższych stanowisk kościelnych
w dużym stopniu decydowali panowie świeccy.
2. Kościół prawosławny
Kościół prawosławny posiadał na terenie Rzeczypospolitej własną hierar 95
chię kościelną, obejmującą ziemie litewskie i ruskie z metropolitą kijowskim
na czele i składającą się z 9 diecezji. Biskupstwa dzieliły się na namiestnictwa,
a te na parafie.
W drugiej połowie XVI w. ruch reformatorski w Kościele prawosławnym
zaczął podnosić hasła zjednoczenia z katolikami. Dążenia te popierali: papież,
król Zygmunt III Waza, synody prawosławne, część biskupów katolickich i spo
ro ludności świeckiej. Proces scalania obu Kościołów sfinalizowała unia brze
ska z 1596 r. W jej wyniku Kościół wschodni, zwany od tego czasu grecko
katolickim lub unickim, uznał zwierzchnictwo papieża, przy zachowaniu
własnych obrzędów i liturgii w języku słowiańskim.
Wprowadzenie unii napotkało na opór niektórych biskupów katolickich
i magnatów prawosławnych oraz dużej części ludności, zwłaszcza Kozaków.
Nieustanne konflikty religijne między unitami a dyzunitami zmusiły królów
Nb. 94–95
61428665874636
61
polskich najpierw do nieoficjalnego (1620), a później faktycznego (1635) przy

wrócenia Kościoła prawosławnego. Siedziby Kościoła unickiego (7 biskupów)
i prawosławnego (5 biskupów) mieściły się w Kijowie. Formalnie prawosławie
podlegało Konstantynopolowi, lecz od 1686 r. opiekę nad nim przejęła Moskwa.
3. Kościoły protestanckie
96 Reformacja szerzyła się w Polsce głównie w formie luteranizmu, kalwini
zmu i braci czeskich. Luteranizm objął mieszczaństwo miast pruskich i czę
ściowo wielkopolskich. Od katolicyzmu odszedł także Zakon Krzyżacki, który
w 1525 r. sekularyzował się. Kalwinizm wyznawano wśród średniej i bogatej
szlachty w Małopolsce i na Litwie (Radziwiłłowie). Głównym ośrodkiem tej wia
ry był Pińczów, gdzie w 1550 r. odbył się pierwszy zjazd dostojników kalwiń
skich. W latach 1562–1565 doszło do podziału Kościoła kalwińskiego na zbór
większy – kalwiński i zbór mniejszy – ariański. Ci ostatni rozwinęli doktrynę na
wiązującą do idei wczesnochrześcijańskich, wysuwając obiekcje zarówno co do
najważniejszych dogmatów kościelnych, jak i istniejącego układu społecznego,
przy okazji poszukując radykalnych jego rozwiązań. W efekcie już w 1566 r. zbór
kalwiński zażądał wypędzenia arian z Polski, co ostatecznie nastąpiło w 1658 r.
Najmniejszym wyznaniem reformowanym byli bracia czescy, czyli działający
w Polsce, a zmuszeni do emigracji z Czech, husyci. Na podstawie opracowanych
w 1554 r. zasad wiary kalwini zawarli w Koźminku (1555) unię z braćmi czeski
mi, która jednak nie wzmocniła wtedy ruchu reformacyjnego.
4. Wolność wyznania
97 Mozaika wyznaniowa występująca na obszarze Rzeczypospolitej sprzy
jała szerzeniu się haseł i inicjatyw służących scalaniu poszczególnych wyznań
i wzajemnym się ich uznaniu. Znajdowało to swoje uzasadnienie również w po
wszechnie pojmowanej wolności i równości szlacheckiej.
98 Zaczęto zabiegać o utworzenie Kościoła narodowego. Projektowi temu
przychylny był zwłaszcza Zygmunt August oraz część biskupów katolickich.
W 1555 r. powstał nawet plan zwołania soboru narodowego, do czego osta
tecznie nie doszło. W tym samym czasie podjęto próby połączenia kościołów
reformatorskich, którym patronował Jan Łaski, co również zakończyło się nie
powodzeniem. Sukces odniesiono dopiero w 1570 r., kiedy na synodzie gene
ralnym zwołanym w Sandomierzu przedstawiciele luteran, kalwinów i braci
czeskich, z wyłączeniem arian, podpisali porozumienie o pojednaniu i wspólnej
walce z kontrreformacją, zwane zgodą sandomierską.
99 Stała się ona przykładem dla wprowadzenia ogólnej tolerancji. Na sejmie
konwokacyjnym w 1573 r., z inicjatywy innowierców, podpisano akt kon
Nb. 96–99
61428665874636
61
federacji warszawskiej. Sformułowano w nim zasadę tolerancji religijnej

w stosunku do wszystkich wyznań, jednakże przy prymacie Kościoła kato
lickiego. Wolność religijna miała dotyczyć przy tym wyłącznie szlachty, gdyż
stosunki wyznaniowe w miastach regulował monarcha lub ich prywatni wła
ściciele, a we wsiach ludność obowiązywała religia wyznawana przez dzie
dzica. Przeciwko tolerancji religijnej wystąpili wprawdzie nuncjusz papieski
i część biskupów katolickich, jednakże jej zaprzysiężenie przez Stefana Batore-
go i kolejnych władców oraz włączenie do artykułów henrykowskich uczyniły
ze swobody wyznania jedną z fundamentalnych zasad ustroju Rzeczypospolitej.
5. Kontrreformacja
Realizacja zasadniczych postulatów reformacji uległa po 1573 r. zahamo 100
waniu. Jednocześnie głośnym echem odbiły się wśród szlachty reformy soboru
trydenckiego (1545–1563). Umacniały one stopniowo pozycję katolicyzmu.
Już w 1551 r. biskup warmiński Stanisław Hozjusz ogłosił słynne w całej Euro
pie katolickie wyznanie wiary. Wkrótce potem powołano w Warszawie nuncja
turę papieską (1555). Wreszcie w 1564 r. z inicjatywy Hozjusza sprowadzono
do Polski jezuitów. Zbiegło się to z przyjęciem przez Zygmunta Augusta i se
nat uchwał soboru trydenckiego (1565), co uczyniło następnie duchowieństwo
polskie (1577). Rozpoczynała się mająca trwać prawie 200 lat kontrreformacja.
Kościół katolicki realizował zamierzenia kontrreformacji przestrzennie
i planowo. Najpierw przystąpiono do stopniowego podnoszenia kwalifikacji
umysłowych i moralnych kleru. Wzrosła gorliwość religijna duchowieństwa.
Ograniczono napływ plebejuszy na stanowiska kościelne, widoczny jeszcze
w XVI w. Zaczęto rozbudowywać zakony, a do dawnych doszły nowe: pija
rzy, karmelici bosi, kapucyni itd. Ważną rolę w przywracaniu do katolicyzmu
szlachty odgrywało też opanowane przez jezuitów szkolnictwo. Wzrastała ro
la cudownych miejsc (Częstochowa, Kalwaria Zebrzydowska). Do dawniej
czczonych patronów dochodzili nowi (św. Izydor – patron chłopów, św. Stani-
sław Kostka – patron młodzieży szlacheckiej). W wyniku tych zmian Kościół
katolicki zdecydowanie zaczął wygrywać walkę o „rząd dusz”, upowszechnia
jąc obraz Polaka-katolika.
Równolegle Kościół katolicki umacniał się w strukturach władzy państwo
wej, chociaż żadnych nowych przywilejów formalnie nie otrzymał. Po stronie
katolicyzmu opowiedzieli się królowie Zygmunt August i Stefan Batory, a także
większość magnatów, sprawujących najwyższe urzędy. Przejawy nietolerancji
zaczęły dosięgać innych wyznań. Utworzono kościół unicki (1596), wygnano
arian (1658), a szlachtę protestancką pozbawiono praw politycznych i ograni
czono jej swobodę kultu (1733). Przejście od wiary katolickiej na judaizm i ma
Nb. 100
61428665874636
61
hometanizm, a od 1668 r. na inne wyznania chrześcijańskie, uznano za prze

stępstwo apostazji, co pociągało za sobą karę wygnania i konfiskaty majątku.
Na przełomie XVII/XVIII w. doszło do likwidacji istniejących w Polsce diece
zji prawosławnych, z wyjątkiem mohylewskiej. W miastach królewskich zaka
zano w 1632 r. budowania nowych zborów protestanckich, co następnie rozcią
gnięto na cały kraj (1717).
V. Monarcha
1. Władza królewska
101 W drugiej połowie XV w. królowie znacznie wzmocnili swoją władzę,
a Kazimierz Jagiellończyk, sprawując rządy osobiste, myślał nawet o – kształ
tującym się w Europie Zachodniej – absolutyzmie. Pozycję władców podnosiło
utrzymywanie się – aż do śmierci Zygmunta Augusta (1572) – zasady elekcji na
tron polski dynastii Jagiellonów, mających dziedziczne prawa do Litwy.
102 Przeciwko silnej władzy królewskiej opartej na magnaterii wystąpił ruch
szlachecki, ustalając na sejmie radomskim w 1505 r. konstytucję Nihil no-
vi, tworzącą podstawy koncepcji suwerenności prawa, opartej na podporządko
waniu króla sejmowi i prawu. Próbował się temu przeciwstawić Zygmunt Stary
i jego żona Bona Sforza, forsując w 1529 r. wyniesienie na tron za życia króle
wicza Zygmunta Augusta i przeprowadzając jego koronację (1530). Fakt ten, jak
i skupowanie przez Bonę dużych obszarów domen królewskich wywołały „woj
nę kokoszą” (1537), mimo pozorów kompromisu, zakończoną sukcesem szlach
ty, która wzmocniła swoją pozycję na sejmach w Piotrkowie i Krakowie (1538).
Kolejny władca – Zygmunt August, dopóki opierał się na oligarchii polsko-li
tewskiej, również napotykał na szeroką opozycję szlachecką. Zasadniczy zwrot
w jego rządach nastąpił na sejmie egzekucyjnym w 1562 r. (w Piotrkowie), gdzie
wystąpił jako rzecznik interesów szlacheckich i ruchu egzekucyjnego.
Osłabienie pozycji monarchy nastąpiło po wygaśnięciu dynastii Jagiello-
nów oraz wprowadzeniu wolnej elekcji i artykułów henrykowskich. Mimo to
władcy posiadali nadal szereg ważnych uprawnień, z których najważniejsze
były: sprawowanie wespół z sejmem władzy ustawodawczej, zwierzchnictwo
nad krajami lennymi, wyłączne prawo mianowania urzędników i sądownictwo
nad nimi, naczelne dowództwo wojskowe i pewne uprawnienia sądowe. Część
tych kompetencji król musiał jednak dzielić z innymi organami państwowymi,
o czym później.
Największym zagrożeniem dla jego władzy był sformułowany w artykułach henrykow
skich przepis o wypowiedzeniu mu posłuszeństwa. Podstawę materialną władzy monarszej
stanowiły żupy solne oraz królewszczyzny, zajmujące około 15% powierzchni kraju.
Nb. 101–102
61428665874636
61
2. Elekcje
Po bezpotomnej śmierci Zygmunta Augusta w 1572 r. pojawił się problem 103
wyboru nowego władcy. Ukształtowane w okresie pierwszego bezkrólewia za
sady stały się wzorcem dla późniejszych elekcji. Jeszcze przed pogrzebem kró
la zawiązały się samorzutnie konfederacje szlacheckie, tzw. kaptury, które prze
jęły władzę w województwach i ziemiach. Walka stronnictwa szlacheckiego
(wybór króla przez szlachtę) z magnackim (wybór króla przez senat) przyniosła
kompromisowe rozwiązania samej elekcji.
Na zjeździe w Kaskach (1572) senatorowie katoliccy przeforsowali decy 104
zję o przekazaniu władzy na okres bezkrólewia w ręce prymasa jako interrexa.
Z kolei sejm konwokacyjny w Warszawie (1573) wymusił wybór króla bez 105
pośrednio przez ogół szlachty – elekcja viritim, przy czym jej udział w elek
cji był dobrowolny. Natomiast senatorowie ustalili na miejsce przyszłej elek
cji okolice Warszawy. Szlachta zaraz osłabiła ewentualny wpływ tej decyzji
na rzesze drobnej szlachty, uchwalając głosowanie województwami i wprowa
dzając obowiązek uznania przez elekta tolerancji religijnej. Ustalono ponadto,
że w okresie bezkrólewia prymasowi przysługuje prawo zwoływania sejmów
i kierowania elekcją, a marszałkowi wielkiemu koronnemu ogłaszanie wyboru
króla i utrzymanie bezpieczeństwa publicznego.
Przeprowadzenie elekcji wymagało zorganizowania i odbycia trzech sej 106
mów – konwokacyjnego, elekcyjnego i koronacyjnego. Sejm konwoka-
cyjny zwoływał konfederację generalną (kaptur), zatwierdzał skład sądów
kapturowych, ustalał czas i regulamin elekcji oraz terminy zebrań sejmików
przedsejmowych na sejm elekcyjny. Sejm elekcyjny, który odbywał się zwykle
na Woli pod Warszawą, wysłuchiwał legatów przedstawiających osoby kandy
datów i układał pacta conventa. Osobno obradowały senat, izba poselska oraz
szlachta według województw i ziem wraz z delegatami uprzywilejowanych
miast. Przyjmowano fikcję jednomyślności wyboru, pomijając nieznaczną opo
zycję. Parokrotnie jednak doszło do podwójnej elekcji, a wtedy o koronie de
cydowała wojna domowa (Zygmunt III Waza i Maksymilian Habsburg – 1587;
Stanisław Leszczyński i August III – 1734). Liczba uczestniczącej w elekcji
szlachty była zróżnicowana, co nie wpływało na jej ważność. Najwięcej szlach
ty zgromadziła elekcja Stanisława Leszczyńskiego w 1733 r. (kilkanaście ty
sięcy), a najmniej elekcja jego kontrkandydata Fryderyka Augusta (900 osób).
Sejm koronacyjny odbywał się w Krakowie. Koronacji dokonywał prymas 107
lub inny biskup. Ponadto odbierano na nim od króla przysięgę i uzyskiwano po
twierdzenie praw, zatwierdzano wszystkie prawa uchwalone w okresie konwo
kacji i elekcji oraz zajmowano się sprawami bieżącymi.
Nb. 103–107
61428665874636
61
3. Pacta conventa i artykuły henrykowskie

108 Pacta conventa były to umowy publicznoprawne zawierane między obra
nym królem a szlachtą. Układano je podczas sejmu elekcyjnego. Zawierały in
dywidualne zobowiązania króla. Stosowano je od wyboru Henryka Walezego,
który zgodził się m.in. na spłatę długów Zygmunta Augusta, kształcenie szla
checkiej młodzieży we Francji, budowę floty wojennej na Bałtyku i przymie
rze z Francją.
109 Artykuły henrykowskie, powstałe równocześnie z pacta conventa, za
wierały fundamentalne prawa i zasady ustroju Rzeczypospolitej. Należały do
nich: uznanie przez króla wolnej elekcji i zrzeczenie się dziedziczności tronu,
zwoływanie sejmu walnego co dwa lata, zaciąganie opinii senatu w sprawach
wojny i pokoju, niezwoływanie bez zgody sejmu pospolitego ruszenia, które
ponadto należało opłacić w wyprawie zagranicznej i nie dzielić na hufce, utrzy
manie wojska kwarcianego, utworzenie rady przybocznej złożonej z senatorów
rezydentów i zapewnienie tolerancji religijnej. Niedotrzymanie przez króla po
stanowień artykułów, a przede wszystkim praw i przywilejów szlachty, upraw
niało ją do wypowiedzenia mu posłuszeństwa po trzykrotnym napomnieniu
dokonanym przez: prymasa, sejmik i sejm (articulus de non praestanda obo-
edientia). W praktyce realizowano to przez zawiązanie rokoszu. Od kiedy nie
które artykuły henrykowskie zaczęto włączać do pacta conventa (1587, 1632),
różnica między nimi zanikła. Artykuły zachowały swą moc do drugiej połowy
XVIII w., gdyż po ich korekcie zastąpiły je prawa kardynalne.
VI. Sejm walny

1. Organizacja
110 Struktury sejmu kształtowały się przez całą drugą połowę XV w., a uwień
czeniem tego procesu było zwołanie pierwszego sejmu walnego koronnego do
Piotrkowa w 1493 r. i ostateczne uformowanie się jego organizacji na sejmie
radomskim w 1505 r. (konstytucja Nihil novi).
111 Sejm składał się z dwóch izb: senatu, który był izbą wyższą, i izby po
selskiej, która była izbą niższą. Miał więc charakter bikameralny. Częścią
składową sejmu był też król, który przewodnicząc senatorom, posiadał upraw
nienia odrębnego stanu. Stąd w doktrynie, od drugiej połowy XVI w., mówi się
o trzech „stanach sejmujących”: królu, senacie i izbie poselskiej.
112 Izba poselska była reprezentacją stanu szlacheckiego. Zasiadali w niej po
słowie szlacheccy, wybierani na sejmikach przedsejmowych. Liczba posłów za
leżała od wielkości województwa i ziemi. W rezultacie sejmiki z województw
Nb. 108–112
61428665874636
61
wielkopolskich i małopolskich wybierały przeważnie po sześciu posłów, a z po

zostałych po dwóch, a nawet jednym pośle. Posłowie nie byli reprezentantami
narodu, lecz poszczególnych ziem. Obowiązywały ich pisemne instrukcje po
selskie, do których musieli się stosować. Przekroczenie instrukcji wprawdzie
nie groziło bezpośrednimi konsekwencjami, lecz w przyszłości uniemożliwiało
posłowi powtórny wybór. Wyjątkowo udzielano instrukcji z mocą zupełną, za
pewniającą swobodę głosu, lub też instrukcji warunkowych, uzależniających
głos posła od spełnienia przez sejm partykularnych żądań sejmików.
Do izby sejmowej nie weszli ostatecznie przedstawiciele miast, chociaż nie
które z nich (Kraków, Wilno, Lwów, Kamień Podolski, Lublin) mogły wysy
łać tzw. ablegatów, którzy występowali w roli obserwatorów. Nie zajęli wśród
posłów miejsca również przedstawiciele kapituł. W rezultacie skład izby po
selskiej miał charakter wyłącznie szlachecki. Liczba posłów była początkowo
zmienna, ostatecznie po unii lubelskiej wynosiła 170 członków, z tego z Li
twy 48. Izbie poselskiej przewodniczył marszałek.
Senat wywodził się z dawnej rady królewskiej. W jego skład wchodzili: ar 113
cybiskupi i biskupi katoliccy, wojewodowie, kasztelanowie oraz dygnitarze ko
ronni i nadworni. Zamknięcie składu senatu nastąpiło za panowania Zygmunta
Starego. W związku z tym nie weszli do niego hetmani i podskarbi nadworny,
które to urzędy uznane zostały za ministerialne po 1569 r., kiedy to do senatu
wprowadzono jeszcze dostojników z Litwy i Prus Królewskich. Liczba senato
rów wynosiła 140. Senatowi przewodniczył król.
Sejm walny początkowo nie miał stałego miejsca obrad. Najpierw zwycza
jowo zwoływano go do Piotrkowa, ale obradował też w innych miastach, co za
leżało od aktualnej sytuacji. W 1569 r. miejscem obrad ustanowiono Warszawę,
przy czym od 1673 r. co trzeci sejm miał się odbywać w Grodnie.
Pierwotnie nie było stałych terminów zgromadzeń sejmowych. Sejm zwoły 114
wał król, przeważnie raz w roku. Organizację sejmowania określiły dopiero ar
tykuły henrykowskie (1573), dzieląc sejmy na ordynaryjne (zwyczajne) i eks-
traordynaryjne (nadzwyczajne). Pierwsze zwoływano co dwa lata na okres
do 6 tygodni, zaś drugie w miarę potrzeby na okres dwóch tygodni. Prolongacja
obrad była dopuszczalna za zgodą wszystkich posłów.
2. Kompetencje
Ogólne kompetencje sejmu określała konstytucja Nihil novi (1505). Głów 115
ne uprawnienie to przede wszystkim ustawodawstwo ogólnopaństwowe. Ogra
niczało ono dotychczasowe uprawnienia ustawodawcze króla, któremu pozo
stawiono wydawanie edyktów w sprawach: miast królewskich, Żydów, lenn,
chłopów i górnictwa. Zakres ustawodawstwa sejmowego wytyczały prawa
Nb. 113–115
61428665874636
61
i wolności szlachty oraz prawo powszechne. Projekty konstytucji inicjowali

przede wszystkim senat oraz król, rzadziej posłowie szlacheccy.
Istotne były też kompetencje finansowe sejmu, zwłaszcza uchwalanie po
datków. Wobec wolności podatkowej szlachty podatki były bowiem główną
koniecznością zmuszającą króla do zwołania sejmu, celem zapewnienia bez
pieczeństwa granic państwa i zorganizowania jego obrony, zwłaszcza że obo
wiązywał system corocznego ich uchwalania. Sejm ponadto w sprawach skar
bowych uchwalał nowe cła, monopole i regulował sprawy monetarne. Do niego
należała też kontrola podskarbich i wybór poborców podatkowych.
W dziedzinie polityki zagranicznej sejm wysłuchiwał obcych posłów, in
tegrował lenna, nadawał ogólny kierunek polityki zagranicznej i zawierał trak
taty oraz przymierza. Pochodną tych uprawnień było przyznanie sejmowi
kompetencji wojskowych do zwoływania pospolitego ruszenia, powoływania
wojska zaciężnego i reformy systemu obronnego państwa.
Z innych uprawnień sejmu należy wymienić: sprawowanie ogólnej kontroli nad
rządem, udzielanie prawa łaski i amnestii, nobilitacje i indygenaty, wysłuchiwa
nie sprawozdań senatorów rezydentów i sądownictwo sejmowe (o czym później).
3. Obrady, głosowanie i uchwały

116 Otwarcie sejmu inicjowała uroczysta msza święta, po której udawano się
na posiedzenie. Obrady sejmu rozpoczynało powitanie króla przez marszałka
w obecności izby poselskiej i senatu. Król odpowiadał na nie ustami swojego
kanclerza. Następnie przedstawiano propozycję sejmową od tronu, w której po
ruszano najważniejsze sprawy mające być przedmiotem obrad, z apelem do skła
du sejmu o ich pozytywne załatwienie. Potem senatorowie wypowiadali kolejno
swoje zdanie. Po wotach senatorów izby rozdzielały się. Izba poselska rozpatry
wała projekty ustaw oraz przedstawiała własne postulaty i zażalenia. Celem in
formowania się nawzajem o toku obrad obie izby schodziły się na wspólne po
siedzenia. Obrady plenarne odbywały się w sali senatorskiej. Król nie zabierał
w nich głosu osobiście, co najwyżej przez kanclerza, podkanclerza lub sekre
tarza. Zasadniczo milczeli również senatorowie, gdyż wcześniej podczas obrad
senatu sformułowano już ich opinię w formie konkluzji, którą na obradach ple
narnych jedynie odczytywano. Główny głos należał do wybranych posłów szla
checkich, którzy składali oświadczenia w imieniu całej izby lub prowincji, woje
wództwa i ziem. Obok obrad plenarnych toczyły się posiedzenia poszczególnych
izb, spotkania senatorów i posłów z jednej prowincji oraz narady biskupów.
Po osiągnięciu porozumienia stanów sejmujących (consensus) podejmo
wano uchwały. Na koniec następowało uroczyste pożegnanie, podczas którego
mowę wygłaszał marszałek, a odpowiadał mu w imieniu króla kanclerz. Całość
Nb. 116
61428665874636
61
kończyła msza święta. Porządek ten nie był stały, w związku z tym w obradach
sejmu panował nieraz bałagan.
Wymóg zgody powszechnej podczas obrad sejmowych był trudny do osią 117
gnięcia, zwłaszcza kiedy posłowie byli skrępowani instrukcjami. W XVI w.
i pierwszej połowie XVII w. w związku z tym w praktyce sejmowej przyjmo
wano fikcję jednomyślności, pomijając nieliczne głosy sprzeciwu. W razie opo
zycji, której nie dało się skłonić do ustąpienia, stosowano odesłanie ostatecznej
decyzji do sejmików przedsejmowych. Przeważnie jednak starano się dopro
wadzić sejm do pomyślnego końca. Taka sytuacja trwała do 1652 r., kiedy to
sejm uległ woli Władysława Sicińskiego, który nie pozwolił na prolongatę ob
rad, przez co sejm nie doszedł do skutku. Postępowanie takie znalazło rychło
naśladowców, którzy przeforsowali stosowanie zasady faktycznej jednomyśl
ności – liberum veto. Po raz pierwszy sejm zerwano przed upływem terminu
zakończenia obrad w 1669 r., zaś w 1688 r. sejm zerwano jeszcze przed wy
borem marszałka. Zerwanie sejmu prowadziło do zniweczenia całego jego do
robku, nawet tych uchwał, które wcześniej przyjęto, gdyż sejm traktowano jak
jedną całość. Skutkiem działania liberum veto był całkowity niedowład sejmu.
Okresem największego upadku tej instytucji były czasy saskie (1697–1762), w których
pomyślnie zakończono obrady tylko pięciu sejmów.
Uchwały zapadające na sejmie za zgodą wszystkich jego uczestników na 118
zywano konstytucjami. Ostateczna ich redakcja należała do kancelarii królew
skiej, a dokonywano tego już po zamknięciu obrad sejmowych. Sprzyjało to
nadużyciom, przeciw czemu często protestowali posłowie i sejmiki. Obowiązu
jący tekst konstytucji ogłaszano w imieniu króla.
4. Senatorowie rezydenci
Instytucję senatorów rezydentów powołano w artykułach henrykowskich 119
(1573). W praktyce zaczęli funkcjonować od 1607 r. (rokosz Zebrzydowskie-
go). Byli powoływani na dwa lata, w liczbie 16, spośród wojewodów, kasztela
nów i biskupów. Czterech z nich przebywało stale u boku króla, zmieniając się
co pół roku. W 1641 r. liczbę podniesiono do 28. Do ich kompetencji należało
dawanie królowi rad i sprawowanie nad nim kontroli. Od 1717 r. uchwały sena
torów rezydentów musiały być przez króla wykonywane.
W XVIII w. senatorowie rezydenci zostali wyparci przez radę senatu.
VII. Sejmiki
Od powstania sejmu dwuizbowego (1493) rola sejmików ziemskich zmie 120
niła się, chociaż nadal funkcjonowały, zachowując duży wpływ na ustawodaw
Nb. 117–120
61428665874636
61
stwo poprzez wybór posłów i udzielanie im instrukcji oraz korzystanie z prawa

inicjatywy ustawodawczej. Upadek sejmu w drugiej połowie XVII w. i decen
tralizacja władzy przywróciły znaczenie sejmików. Rozwinęły się one zwłasz
cza w latach 1652–1717, który to okres nazywa się często rządami sejmiko
wymi. Ograniczono je reformami sejmu niemego (1717), odbierając sejmikom
kompetencje wojskowe i większość skarbowych.
121 W zależności od realizowanej funkcji sejmiki ziemskie dzielimy na:
– przedsejmowe: wybór posłów na sejm walny i układanie instrukcji poselskich,
– relacyjne: wysłuchiwanie sprawozdań z obrad sejmu oraz podejmowanie
uchwał w sprawach realizacji konstytucji sejmowych i kwestiach przekaza
nych do rozstrzygnięcia sejmikom,
– elekcyjne: wybieranie kandydatów na opróżniony urząd sędziego ziemskie
go, spośród których król dokonywał nominacji,
– deputackie: coroczny wybór deputata do Trybunału Koronnego,
– kapturowe: organizowane na zasadzie konfederacji w okresie bezkrólewia,
– gospodarcze: podejmowanie uchwał w sprawach ziemi, podatków i wojska,
– egzutanckie: zgromadzenia szlachty województw utraconych (od 1654 r.).
122 Sejmiki ziemskie zwoływał król (poza elekcyjnymi i deputackimi) na pod
stawie uniwersału, przeważnie na trzy tygodnie przed sejmem zwyczajnym
(od 1638 r.), ale były od tego wyjątki. Z reguły sejmik trwał dzień. Obrado
wano najczęściej w kościele parafialnym, rzadziej w otwartym polu. Udział
w obradach brał ogół szlachty danej ziemi, przeciętnie jednak zjawiało się oko
ło 100 uczestników. Posiedzenie otwierał wybór marszałka. Następnie legat
przedstawiał legację królewską. Po jej odczytaniu obecni na sejmiku senatorzy
wygłaszali swoje wota. Na zakończenie udzielano głosu szlachcie. Po nich po
dejmowano uchwały (lauda). Obowiązywała zasada jednomyślności, od cze
go jednak często, aby umożliwić skuteczne funkcjonowanie, odstępowano na
rzecz zasady większości.
Zwoływanie sejmików przez króla było dla szlachty poważnym ogranicze
niem, stąd też usankcjonowała się zwyczajowo praktyka limitowania, czyli od-
raczania sejmików, których obrady można było wznowić w razie potrzeby.
VIII. Konfederacje i rokosze

123 Pierwsze konfederacje rycerskie wystąpiły jeszcze w XIV w. (Maćko Borko-
wic). Później straciły na znaczeniu. Ich odrodzenie nastąpiło w drugiej połowie
XVI w. (po 1572 r.), by w XVII w. stać się stałym elementem życia politycznego.
124 Konfederacja była dobrowolnym związkiem szlachty o charakterze wo
jewódzkim lub ogólnopolskim (generalna), służącym do realizacji zamierzeń,
Nb. 121–124
61428665874636
61
których nie mógł zrealizować król. W związku z tym działały niejako w zastęp
stwie monarchy (bezkrólewie) lub dla wymuszenia na nim określonych postu
latów, częstokroć służących frakcjom magnackim. Akt założenia konfederacji
i jej uchwały wpisywano do ksiąg sądowych.
Konfederacje zawiązywano „przy królu” lub „przeciw niemu”. Te ostatnie 125
nazywano rokoszami. Najsłynniejsze z nich to rokosze M. Zebrzydowskiego
(1606) i J. Lubomirskiego (1666). Zakaz działalności konfederacji ogłoszony
na sejmie niemym (1717) w praktyce nie był przestrzegany.
Obieralną władzą wykonawczą konfederacji była generalność. Składała się
z marszałka konfederacji, konsyliarzy i regimentarzy (dowódców wojsk). Na
tomiast organem naczelnym była walna rada, wybierana przez sejmiki konfe
derackie, której przewodniczył marszałek konfederacji.
IX. Urzędy centralne i lokalne

Urzędy centralne wykształcone w okresie monarchii stanowej funkcjono 126
wały w Rzeczypospolitej szlacheckiej bez większych zmian, co najwyżej ich
kompetencje uległy niewielkiemu poszerzeniu. I tak, marszałkowie uzyskali
prawo wydawania artykułów marszałkowskich, zawierających przepisy karne
regulujące bezpieczeństwo obrad sejmowych, zaś kanclerze mieli obowiązek
prowadzenia Metryki koronnej i badania prawomocności aktów królewskich
(1504).
Nowym był urząd hetmana koronnego (1503), będącego początkowo do 127
wódcą wojsk zaciężnych. Od 1581 r. stał się on urzędnikiem stałym i dożywot
nim – już jako hetman wielki koronny. Jego zastępcą był hetman polny. W razie
niemożności sprawowania przez nich urzędów, król mianował ich tymczaso
wych zastępców, tzw. regimentarzy. Hetmanom przysługiwało prawo wydawa
nia artykułów hetmańskich, zawierających przepisy wojskowo-sądowe.
Większych zmian nie było również w organizacji urzędów lokalnych. Wy
jątkiem było jedynie przekształcenie się w urząd ziemski urzędu starosty.
W 1611 r. usankcjonowano hierarchiczny porządek starszeństwa urzędów, któ
rego przestrzegano w razie awansu.
X. Unie państwowe
1. Unia polsko-litewska w Lublinie (1569)
Jednym z postulatów szlacheckiego ruchu egzekucyjnego było zacieśnie 128
nie związku Korony i Litwy. Przemawiały za tym rozmaite czynniki: politycz
Nb. 125–128
61428665874636
61
ne, ustrojowe, gospodarcze, społeczne, a także wizja rozpadu unii personalnej

po bezpotomnej śmierci Zygmunta Augusta. Napotkało to jednak na silny opór
szlachty i bojarów litewskich. W takiej sytuacji żywe starania o przyśpiesze
nie unii podjął Zygmunt August. Sprawą zajął się sejm lubelski w 1568 r., jed
nakże oligarchia litewska, licząc na zawieszenie obrad, potajemnie opuściła go
w 1569 r. Ich wyjazd wbrew oczekiwaniom przysłużył się unii, gdyż pod naci
skiem szlachty polskiej król inkorporował do Korony województwa: podlaskie,
wołyńskie, bracławskie, a następnie jeszcze kijowskie. Zmusiło to możnych li
tewskich do powrotu na sejm i podjęcia rokowań, a następnie zawarcia unii.
Założenia unii oparte były na zasadach równości. Królestwo Polskie
i Wielkie Księstwo Litewskie miała łączyć unia realna, przewidująca istnie
nie dwóch odrębnych państw połączonych następującymi instytucjami: osobą
wspólnego monarchy, wybieranego na wspólnej elekcji i będącego jednocze
śnie głową każdego z państw, wspólnym sejmem oraz prowadzeniem wspól
nych wojen i polityki zagranicznej. Natomiast odrębne nadal miały być: admi
nistracja, urzędy, sądownictwo, wojsko, skarb i prawo. Powstały w ten sposób
twór ustrojowy nazwano Rzecząpospolitą Obojga Narodów.
2. Unia Rzeczypospolitej z Saksonią

129 Elekcje na tron Rzeczypospolitej Augusta II (1697), a następnie jego sy
na Augusta III (1733) spowodowały zaistnienie w latach 1697–1763 unii per
sonalnej z Saksonią. August II próbował ją przekształcić w unię realną. Prze
ciwstawił się temu sejm niemy (1717), ustalając zasady związku obydwóch
państw. Zgodnie z nimi: zabroniono królowi dłuższego przebywania poza gra
nicami Rzeczypospolitej i podejmowania tam decyzji w sprawach polskich, od
dzielono politykę zagraniczną Polski i Saksonii oraz usunięto z Polski urzęd
ników i wojska saskie.
XI. Odrębności ustrojowe, inkorporacje i lenna

1. Prusy Królewskie
130 6.3.1454 r. Koronie poddały się ziemie całego państwa krzyżackiego. Ich
ustrój został określony aktem inkorporacyjnym. Na urząd gubernatora Prus
mianowany został przez Kazimierza Jagiellończyka Jan Bażyński. Był on na
tym obszarze Prus jednocześnie zastępcą króla i reprezentantem stanów pru
skich. Utworzono również cztery województwa: chełmińskie, elbląskie, kró
lewieckie i pomorskie, na których czele stali mianowani przez króla woje
wodowie. W lipcu 1454 r. ustanowiono Radę Pruską. Miała się ona składać
Nb. 129–130
61428665874636
61
z 16 członków: gubernatora, czterech wojewodów, dwóch starostów królew

skich, dwóch reprezentantów szlachty oraz przedstawicieli 7 największych
miast. Obok tego funkcjonowały, wywodzące się jeszcze z XIII w., zgromadze
nia stanowe. Okres wojny trzynastoletniej charakteryzował się przy tym ścisłą
współpracą króla i stanów pruskich, ponoszących finansowy ciężar wojny.
Sytuacja zmieniła się po zawarciu w 1466 r. drugiego pokoju toruńskie- 131
go, na mocy którego dawne państwo zakonne zostało podzielone na dwie czę
ści: Prusy Królewskie i Prusy Książęce, przy czym tylko to pierwsze wcielo
no bezpośrednio do Polski. Położenie prawne Prus Królewskich było przy tym
niejasne, gdyż strona polska dążyła do bezpośredniej inkorporacji, zaś pruska
do partykularyzmu w formie unii personalnej, czego wyrazem miała być odręb
ność Rady Pruskiej.
W 1467 r. sejm walny w Piotrkowie podzielił Prusy Królewskie na trzy wo
jewództwa: chełmińskie, malborskie i pomorskie oraz wyodrębnił terytorialnie
dolminium biskupie – Warmię. Oficjalnie zlikwidowano też urząd gubernatora
Prus, jakkolwiek sprawujący go od 1459 r. brat Jana Bażyńskiego – Ścibor, fak
tycznie wykonywał go do swojej śmierci w 1480 r. Krótko, w latach 1472–1480,
funkcjonował w związku z tym urząd starosty generalnego, powołany tym
czasowo jako przeciwwaga dla pozycji Ścibora Bażyńskiego. Na czele woje
wództw nadal stali wojewodowie. Ponadto w każdym województwie utworzo
no urzędy kasztelana, podkomorzego itp., oparte na wzorcach koronnych.
Organem odrębności ustrojowej były Stany Pruskie. Składały się one 132
z Rady oraz zgromadzeń stanowych. Radę Pruską tworzyli: biskupi, wojewo
dowie, kasztelanowie, podkomorzowie i przedstawiciele wielkich miast pru
skich: Elbląga, Gdańska i Torunia, pod przewodnictwem biskupa warmiń
skiego. Rada przeciwstawiała się centralistycznym dążeniom Kazimierza
Jagiellończyka. Efektem tego było ukształtowanie się w ustroju Prus Królew
skich wielu odrębnych od Korony instytucji, dających im w praktyce auto
nomię. Głównym ich zadaniem stała się obrona praw i przywilejów prowincji
oraz podejmowanie decyzji o charakterze samorządowym. Pod przemożnym
wpływem Rady pozostawała pruska reprezentacja stanowa (Ogólne Zgromadze-
nie Stanów). Składała się ona z dwóch izb: ziemskiej (prałaci, urzędnicy
ziemscy i szlachta) i miejskiej (przedstawiciele 30 małych miast). Zbierały się
one wspólnie zasadniczo tylko dla podjęcia uchwał końcowych. Przybywają
cy na obrady posłowie byli skrępowani instrukcjami. Stałych miejsc i termi
nów obrad nie było (kilka w roku). Kompetencje zgromadzenia obejmowały:
ustawodawstwo, uchwalanie podatków, sprawy służby wojskowej oraz szeroko
pojmowane kwestie samorządowe. Zasadniczo Rada Pruska, będąc formalnie
organem samodzielnym, od początku XVI w. swoje posiedzenia odbywała rów
Nb. 131–132
61428665874636
61
nież w terminie zgromadzeń stanów. Wszystkie funkcje urzędowe mogły pełnić

przy tym jedynie osoby posiadające indygenat pruski.
W 1526 r. przeprowadzono zasadniczą reformę pruskich zgromadzeń stano
wych, polegającą na wprowadzeniu systemu trójstopniowego. Obejmował on:
sejmiki powiatowe, wojewódzkie i sejmik generalny prowincji. W ramach sej
mików ziemskich funkcjonowały sejmiki: przedsejmowe, posejmowe i elekcyj
ne. Nie odgrywały one większej roli politycznej i miały niewielki wpływ na
życie stanowe prowincji. Sejmiki dla trzech województw pruskich zwoływali
wojewodowie, którzy określali miejsca i terminy obrad. Początkowo uczest
niczyli w nich również przedstawiciele dużych i małych miast, pod koniec
XVI w. już jednak wyłącznie szlachta. Zasady ich organizacji i funkcjonowania
nie różniły się od działania sejmików koronnych.
Sejmik generalny (generał) składał się z: prezesa ziem pruskich, senatu
(rady) i izby poselskiej. Tytuł prezesa ziem pruskich sprawował biskup war
miński, najwyższy rangą spośród dostojników Prus Królewskich. Do jego obo
wiązków należało m.in. kierowanie obradami sejmików generalnych, przewod
niczenie prowincji w okresie bezkrólewia, uzgadnianie terminów sejmików itp.
Jego znaczenie zmalało w drugiej połowie XVII w. Senat pruski stanowiło 17
senatorów reprezentujących szlachtę, duchowieństwo i wielkie miasta. Byli ni
mi: dwaj biskupi (warmiński i chełmiński), trzej wojewodowie, trzej kasztela
nowie, trzej podkomorzowie i sześciu reprezentantów wielkich miast – Elbląga,
Gdańska i Torunia, po dwóch z każdego. Senatorowie szlacheccy i duchowni
mianowani byli przez króla. Miasta reprezentował przeważnie burmistrz i jeden
z rajców. Skład izby poselskiej tworzyły dwa koła – szlacheckie i mieszczań
skie. Koło szlacheckie tworzyli zazwyczaj posłowie szlacheccy i przybyła oso
biście szlachta, zaś mieszczańskie przedstawiciele 27 miast mniejszych. Pierw
szemu przewodniczył marszałek poselski, zaś drugiemu reprezentant Malborka.
W 1569 r. sejm lubelski dokonał ścisłego zespolenia Prus Królewskich
z Koroną. Samorząd pruski został zlikwidowany. Prowincja pruska została
obciążona, na równi z innymi ziemiami Rzeczypospolitej, podatkami i służ
bą wojskową, jak również zlikwidowano jej odrębność skarbową, a szlachta
uznała Trybunał Korony za instancję apelacyjną. Sejmik generalny stracił zaś
swoją niezależną pozycję wyraziciela interesów pruskich. Biskupi, wojewodo
wie i kasztelanowie zasiedli w senacie polskim, a nieliczni posłowie szlacheccy
w izbie poselskiej. Wielkie miasta pruskie mogły odtąd na sejm walny wysyłać
jedynie swoich obserwatorów.
Odrębną pozycję prawną w ramach Prus Królewskich posiadało dominium
warmińskie, korzystające z obszernej autonomii. Zarządzał nim biskup war
miński, którego władza rozciągała się nad 11 komornictwami.
Nb. 132
61428665874636
61
2. Mazowsze
Mazowsze zostało ostatecznie inkorporowane do Korony w 1529 r. W wy 133
niku tego do senatu weszli wojewoda mazowiecki i 6 kasztelanów. Z kolei izbę
poselską zasiliło 20 posłów, po dwóch z każdej ziemi. Natomiast istniejący od
1502 r. sejm mazowiecki przeobraził się w sejmik generalny (po 1569 r.). Zli
kwidowano odrębne dla Mazowsza urzędy centralne, pozostawiając jedynie
urzędników ziemskich. Interesy monarchy reprezentował na Mazowszu wice
regens, który to urząd zniesiono po 1540 r. Po unii lubelskiej (1569) Mazow
sze, które stało się centralną dzielnicą państwa, zaczęło odgrywać główną rolę
ustrojową w Rzeczypospolitej.
3. Księstwa oświęcimskie i zatorskie

Księstwo oświęcimskie zostało wykupione przez królów polskich ze Śląska 134
w 1456 r., zaś zatorskie w 1494 r. Oba księstwa posiadały jednak nadal pewne
odrębności ustrojowe, np. inne prawa dla szlachty. Zarząd nad nimi sprawował
wspólny starosta. Ostatecznej ich inkorporacji do Korony dokonano na sejmach
w latach 1562–1564, czyniąc je powiatami w ramach województwa krakow
skiego. Nadal wszakże pozostawiono w nich odrębny sejmik oświęcimsko-
-zatorski, wysyłający jednego posła na sejm walny.
4. Prusy Książęce
Prusy Książęce stały się lennem Polski od 1466 r. (drugi pokój toruński). 135
Wielki mistrz krzyżacki zobowiązany był odtąd w ciągu 6 miesięcy od wyboru
stawić się osobiście przed królem polskim i złożyć mu przysięgę wierności oraz
zachowania pokoju i dotrzymania postanowień traktatu toruńskiego. Przysięga
miała charakter hołdowniczy, jakkolwiek brak jasno sprecyzowanego stosunku
prawnego Prus Krzyżackich do Polski otwierał zakonowi możliwości rozma
itej jej interpretacji. Wielki mistrz otrzymał tytuł księcia Królestwa Polskiego
i stanowisko senatora królewskiego, z przywilejem zasiadania po lewicy króla.
Natomiast wyznaczeni przez mistrza dostojnicy krzyżaccy stawali się radcami
królewskimi.
Władze krzyżackie, zaraz po zawarciu traktatu toruńskiego, próbowały
zrzucić zwierzchnictwo lenne Polski, czemu sprzyjała zresztą odmowa po
twierdzenia treści traktatu przez papiestwo. Towarzyszyły temu intrygi dyplo
matyczne, a nawet działania militarne, zakończone porażką zakonu w 1521 r.
Główną jednak pomocą w planie likwidacji państwa krzyżackiego i przekształ
cenia go w państwo świeckie stał się rozkwit w Prusach reformacji.
Ostatecznie sprawę stosunków polsko-krzyżackich uregulował traktat kra- 136
kowski z 1525 r. Na jego mocy dotychczasowy mistrz Albrecht Hohenzollern
Nb. 133–136
61428665874636
61
otrzymał świeckie państwo pruskie, z tytułem księcia. Dawne państwo krzyżac

kie zaczęto odtąd określać mianem Prusy Książęce. Ich panem i dziedzicem był
wyłącznie król polski, zaś wszystkie prawa Albrechta miały wynikać wyłącznie
z nadania monarchy, którego książę był lennikiem. Po wygaśnięciu legalnych
potomków Albrechta w linii prostej Prusy Książęce miały przejść pod bezpo
średnią władzę króla polskiego.
Na Albrechta nałożono obowiązki nawiązujące wyraźnie do prawa lennego,
m.in. zobowiązano go do dostarczania królowi nieograniczonej pomocy woj
skowej na wypadek wojny, zmuszono do służby dworskiej, tj. udzielania rady
panującemu przez przyznanie mu godności senatora, czy też ograniczono jego
uprawnienia sądownicze.
Z czasem stosunki polsko-pruskie uległy rozluźnieniu. W 1563 r. król Zyg-
munt August rozciągnął sukcesję lenna pruskiego na linię brandenburską Ho
henzollernów. Natomiast w 1611 r. król Zygmunt III Waza zgodził się na jego
przeniesienie na władców Brandenburgii, wskutek czego w 1618 r. przejęli oni
formalną władzę w Prusach Książęcych. Ostatecznie w 1657 r., na mocy trak
tatów welawsko-bydgoskich, stosunek lenny Prus i Polski został rozwiązany.
5. Inflanty i Kurlandia
137 Status prawny Inflant, będących od 1202 r. we władaniu zakonu Kawalerów
Mieczowych, określony został w układzie wileńskim z 1561 r. Zgodnie z nim
zakon został rozwiązany, a jego ziemie sekularyzowane. Ostatniemu mistrzo
wi Gothardowi Kettlerowi wydzielono jako lenno niewielką Kurlandię i Semi
galię, zaś pozostałą ziemię poddano Rzeczypospolitej. W 1569 r. sejm lubelski
określił stosunek Inflant do Polski i Litwy jako kondominium, zaś Kurlandię ja
ko wspólne lenno obu państw. Na czele Inflant postawiono namiestnika królew
skiego, pozostawiając odrębny sejm i władze krajowe. W 1598 r. ustrój Inflant
oparto na zasadach panujących w Rzeczypospolitej. Wojewodowie i kasztela
nowie inflanccy weszli w skład senatu. Po opanowaniu większości Inflant przez
Szwedów (1629 r.) władztwo Rzeczypospolitej obejmowało jedynie niewielkie
tzw. Inflanty Polskie, z których utworzono jedno województwo.
6. Lębork i Bytów
138 Księstwo lęborsko-bytowskie pozostało w rękach książąt zachodniopomor
skich do 1526 r. Na mocy aktu Zygmunta Starego (1526 r.) ziemia lęborsko-by
towska stała się lennem króla polskiego. Było ono dziedziczne w linii męskiej
książąt pomorskich, z prawem przejścia na Koronę po jej wymarciu. W 1657 r.
(traktaty welawsko-bydgoskie) lenno to przekazano Hohenzollernom bran
denburskim. Zwierzchność polska nad tym obszarem ustała w 1772 r.
Nb. 137–138
61428665874636
61
XII. Sądownictwo
1. Sądy centralne
a) Sąd królewski
W okresie Rzeczypospolitej szlacheckiej w organizacji i działaniu sądu kró 139
lewskiego nastąpiły istotne zmiany. Król pozostał najwyższym sędzią do 1578 r.
W tym czasie sąd królewski nadal występował w formie sądu nadwornego, ko
misarskiego i sejmowego. Sąd komisarski po 1504 r. praktycznie stracił swoje
uprawnienia, zaś pozostałe sądy po 1578 r. znacznie je rozszerzyły. Najwięk
szym obciążeniem sądu królewskiego było rozpatrywanie apelacji (od 1523 r.).
Wieloletnie zaległości w ich rozpoznawaniu wymusiły jego reformę.
b) Trybunał Koronny i Litewski
Trybunał Koronny utworzono w 1578 r., po zrzeczeniu się przez Stefa- 140
na Batorego praw do najwyższego sądownictwa. Składał się z 27 deputatów
szlacheckich, będących przedstawicielami szlachty – wybieranymi corocznie
na sejmikach deputackich – w liczbie 1 lub 2 z każdego województwa, oraz
6 deputatów duchownych, wybieranych na synodach diecezjalnych, na czele
z prezydentem (łącznie 33 osoby). Trybunałowi przewodniczył marszałek. De
putaci szlacheccy nie musieli mieć wykształcenia prawniczego, a ich ponowny
wybór mógł nastąpić dopiero po 4 latach. Na zasadach wyłączności sądzili oni
w sprawach szlacheckich, zaś w sprawach mieszanych stanowili połowę składu.
W 1590 r. liczbę deputatów szlacheckich zwiększono do 51, a duchownych do 8,
lecz w 1726 r. powrócono do poprzedniego składu. Trybunał dla Małopolski
zbierał się w Lublinie (wiosną i latem), a dla Wielkopolski w Piotrkowie (jesie
nią i zimą). Od 1585 r. Trybunałowi poddały się Prusy Królewskie, a w 1590 r.
województwa ruskie, które pierwotnie posiadały odrębny Trybunał w Łucku.
W 1581 r. utworzono Trybunał Litewski. Składał się z 46 deputowanych
szlacheckich. Sądził na zmianę w Wilnie, Nowogródku i Mińsku. W 1726 r.
podzielono go na Trybunał Wileński i Trybunał Nowogródzko-Miński. Try
bunał rozpatrywał apelacje od wyroków sądów ziemskich, grodzkich i pod
komorskich zarówno w sprawach karnych, jak i cywilnych. Orzeczenie by
ło ostateczne i powinno było zapaść jednomyślnie. Kiedy jednomyślności nie
osiągnięto w trzecim głosowaniu, sprawę odsyłano do sądu sejmowego. Od po
łowy XVII w. Trybunał zaczął również rozpatrywać sprawy w pierwszej instan
cji. Spowodowało to znaczne spowolnienie orzecznictwa.
c) Sąd sejmowy
Sąd sejmowy sądził pod przewodnictwem króla, z wyjątkiem spraw o ob 141
razę majestatu. Składał się z obecnych na sejmie senatorów-asesorów, a od
Nb. 139–141
61428665874636
61
1588 r. również 8 deputowanych szlacheckich. Po utworzeniu Trybunału Ko

ronnego uprawnienia sądu uległy ograniczeniu. Odtąd sądził w pierwszej i dru
giej instancji sprawy o: zbrodnie przeciwko majestatowi, zdradę stanu, naduży
cia skarbowe wyższych urzędników, gwałty popełnione w sejmie, sejmikach
i Trybunale, zbrodnie popełnione przez szlachcica, a zagrożone karą śmier
ci, konfiskaty dóbr i banicji oraz sprawy cywilne, którymi był zainteresowany
skarb państwa. Jego działalnością kierował marszałek wielki koronny lub li
tewski – zależnie od tego, gdzie sejm obradował.
d) Sąd asesorski
142 Sąd asesorski koronny, zwany Asesorią, wykształcił się w XVI w. z sądu nad
wornego, usamodzielniając się w odrębną judykaturę w XVII w. Do 1764 r. skła
dał się z: kanclerza lub podkanclerza, referendarzy, rejentów kancelarii, jednego
lub dwóch sekretarzy królewskich i pisarza dekretowego. Ordynacja z 1764 r.
powiększyła liczbę asesorów o 2 senatorów i 4 przedstawicieli szlachty.
Kompetencje Asesorii obejmowały przede wszystkim sprawy w pierwszej
instancji przeciwko miastom królewskim (rzadko) i apelacje od wyroków są
dów tych miast oraz sprawy miast na prawie magdeburskim i chełmińskim
z urzędami państwowymi, szlachtą, Kościołem i mieszczanami. Była też sądem
w sprawach o dobra i dochody królewskie.
e) Sąd relacyjny
143 Sąd relacyjny był formą sądu asesorskiego z udziałem króla i obecnych na
dworze senatorów. Był zasadniczo sądem apelacyjnym dla obszarów lennych
Korony – Prus Książęcych i Kurlandii. Orzekał również w sporach między uni
tami a prawosławnymi o zabór cerkwi i jej dóbr (od 1641) oraz rozpatrywał
apelacje od wyroków biskupów prawosławnych (od 1676).
f) Sąd marszałkowski
144 Sąd marszałkowski sądził w rezydencji króla, a jego jurysdykcja obej
mowała przestępstwa popełnione na dworze królewskim lub w miejscu po
bytu monarchy. Z czasem przejął sprawy o najem lokali, gry w karty w stoli
cy i przestępstwa popełnione w jurydykach warszawskich. Jego wyroki miały
sankcję natychmiastowej wykonalności.
g) Sąd referendarski
145 W 1507 r. powołano dwóch referendarzy – świeckiego i duchownego. Za
stąpili oni sędziego nadwornego, którego urząd zanikł. Początkowo należało
do nich przesłuchiwanie stron i referowanie spraw w Asesorii. W drugiej poło
wie XVI w. zaczęli sądzić, jako najwyższy sąd dominialny króla, sprawy chło
Nb. 142–145
61428665874636
61
pów z dóbr królewskich. Z czasem stali się również organem ustawodawczym

dla wsi królewskich, wydając ordynacje regulujące stosunki wiejskie. Językiem
urzędowym był polski. Przed sądem stosowano postępowanie skrócone, a jego
wyroki egzekwowali komisarze.
2. Pozostałe sądy
a) Sądy szlacheckie
Szlacheckie sądy – wiecowy i ostatniej instancji – zanikły po utworzeniu 146
Trybunału Koronnego (1578), a podkomorski w XVII w. Sądy ziemskie zaprze
stano zwoływać, a ich kompetencje przejęły sądy grodzkie. W tych ostatnich
nastąpiły niewielkie zmiany. W XVI w. zanikli asesorzy oraz zaczęto odróżniać
sąd (iudicium) od urzędu grodzkiego (officium). Działalność sądu nie podlegała
większym przekształceniom. Natomiast urząd grodzki był otwarty dla czynno
ści prawnych co dwa tygodnie, a dla wpisów codziennie. W XVIII w. różnice
między urzędem a sądem praktycznie już nie było. Sądy grodzkie zależne od
starostów, a nie od sejmików, działały bardzo sprawnie.
W okresie bezkrólewia, kiedy ustawała działalność sądów zwykłych, kon
federacje kapturowe powoływały w województwach i ziemiach sądy kapturo
we, a sejm konwokacyjny Generalny Sąd Kapturowy. Sądy kapturowe, trwające
do koronacji króla, orzekały w sprawach najpilniejszych, związanych z narus
zeniem porządku publicznego. Składały się z wybranych przedstawicieli szlach
ty, którym pomagali członkowie sądu ziemskiego. Sądziły w trybie przyspie
szonym. Sądem apelacyjnym i ostatecznym od ich wyroków był Sąd Generalny.
b) Sądy duchowne
Wiek XVI przyniósł ograniczenie kompetencji rzeczowej i podmiotowej 147
sądów kościelnych. W okresie reformacji szlachta, która podjęła próbę uwol
nienia się spod ich jurysdykcji, uzyskała pozbawienie sądów duchownych eg
zekucji starościńskiej (1563). Kontrreformacja przywróciła jednakże starościń
skie „prawo miecza” w 1592 r. wyrokom sądów kościelnych.
c) Sądy miejskie
W sądownictwie miast nadal utrzymywała się dotychczasowa struktura wy 148
miaru sprawiedliwości. Natomiast wobec powołania pod koniec XVI w. Aseso
rii, najwyższego sądu apelacyjnego w sprawach miejskich, ograniczeniom za
częło podlegać orzecznictwo sądów wyższych prawa niemieckiego, aż w końcu
ich jurysdykcja zanikła, np. Sądu Sześciu Miast dla Małopolski, który w prak
tyce przestał funkcjonować w połowie XVII w., a formalnie zniesiono go
w 1725 r. Najdłużej, bo aż do 1791 r., utrzymał się Sąd Wyższy Prawa Nie
Nb. 146–148
61428665874636
61
mieckiego na Zamku Krakowskim. Miejsce sądów wyższych zajmować zaczę

ły, obok sądu asesorskiego, do którego kierowano apelacje od sądów większych
miast królewskich, również sądy starościńskie dla mniejszych miast królew
skich i sądy dominialne dla miast prywatnych.
d) Sądy wiejskie
149 Po likwidacji sołectw we wsiach na prawie niemieckim zaczęły zanikać są
dy sołtysie. Ich miejsce zajęły sądy wójtowskie, które w XVI w. pojawiły się
również w królewszczyznach, wsiach kościelnych i magnackich. Składały się
z wójta, podwójciego, 2–7 przysiężnych i pisarza. Przeważnie wybierała ich
gromada, a zatwierdzał pan lub jego urzędnik. Wszyscy byli chłopami. Zakres
kompetencji sądu wójtowskiego określał pan wsi. Od jego wyroków można się
było odwołać do sądów dominialnych.
Sądy dominialne dzieliły się na: dworskie, kluczowe i centralne. Sądy
dworskie sądziły w sprawach jednej lub kilku wsi skupionych wokół folwar
ku, a przewodniczył im administrator. Sądy kluczowe obejmowały swoją jurys
dykcją kilka lub więcej folwarków i przewodniczył im ekonom. Występowały
w królewszczyznach i latyfundiach magnackich. Można się było od ich wyro
ków odwołać do starosty (królewszczyzny) lub do pana. Sądy centralne obej
mowały wszystkie klucze. Złożone były z przedstawicieli niższych sądów do
minialnych pod przewodnictwem zarządu generalnego.
Rzadkością były sądy pańskie, sprawowane przez pana osobiście lub przez
urzędników i wójtów z członkami ław. Ich uprawnienia obejmowały wszystkie
sprawy cywilne i karne. Od wydanych wyroków można się było odwołać do są
dów królewskich.
Sądami specjalnymi były sądy rugowe. Odbywały się przeważnie w okre
sie Wielkiego Postu. Sądził w nich: pan wsi, urzędnicy, wójt i ława.
Sesja sądowa gromadziła obowiązkowo ludność jednej lub kilku wsi.
Z oskarżeniami występowali specjalnie wyznaczeni rugownicy, którzy przed
stawiali wszystkie znane sobie sprawy, jakie nie znalazły rozstrzygnięcia w in
nych sądach. Oprócz nich ze skargą mógł wystąpić każdy chłop, który nie zna
lazł sprawiedliwości lub słyszał o przestępstwie.
§ 4. Początki monarchii konstytucyjnej (1764–1795)

Literatura: A. Ajnenkiel, Polskie konstytucje, Warszawa 1991; K. Bauer, Uchwalenie
i obrona Konstytucji 3 Maja, Warszawa 1991; A. Falniowska-Gradowska, Ostatnie lata dzia
łalności sądu referendarskiego koronnego 1768–1793, Warszawa 1971; M. Handelsman,
Konstytucja 3 Maja r. 1791, Warszawa 1907; Konstytucje Polski, t. I–II, pod red. M. Kallasa,
Warszawa 1990; B. Leśnodorski, Dzieło Sejmu Czteroletniego (1788–1792). Studium histo
Nb. 149
61428665874636
61
§ 4. Początki monarchii konstytucyjnej (1764–1795) 67
ryczno-prawne, Warszawa 1951; A. Lityński, Sejmiki ziemskie 1764–1793. Dzieje reformy,
Katowice 1988; R. Łaszewski, Sejm polski w latach 1784–1793, Warszawa 1973; Z. Radwań-
ski, Prawa kardynalne w Polsce, Poznań 1952; J. Rafacz, Ustrój wsi samorządnej Małopol
ski w XVIII wieku, Lublin 1922; S. Salmonowicz, Ludzie i dzieło Sejmu Czteroletniego,
Toruń 1984; S. Sobczak, Wielkopolskie sądy ziemiańskie, Warszawa 1977; J. Wąsicki, Kon
federacja targowicka i ostatni sejm Rzeczypospolitej z 1793 r., Poznań 1952; J. Wojakowski,
Straż Praw, Warszawa 1982; A. Zahorski, Centralne instytucje policyjne w Polsce w dobie
rozbiorów, Warszawa 1959; K. Zienkowska, Sławetni i urodzeni. Ruch polityczny mieszczań
stwa w dobie Sejmu Czteroletniego, Warszawa 1976.
I. Reformy sejmu z lat 1764–1766

1. Reformy sejmowania
Po śmierci Augusta III (1763) doszło do konfrontacji w walce o władzę 150
w państwie między dwoma obozami: hetmańskim i Familią. Ostatecznie Fa
milia zdecydowała się zawezwać na pomoc wojska Katarzyny II, przyjmując
jednocześnie twarde warunki carycy, dążącej do przejęcia kontroli nad Rze
cząpospolitą. Na sejmie konwokacyjnym, obradującym pod laską Adama Ka
zimierza Czartoryskiego, przystąpiono do natychmiastowej realizacji przed
stawionych przez wojewodę Andrzeja Zamoyskiego reform. Od 7 maja do
23 czerwca 1764 r. sejm uchwalił przeszło 180 konstytucji (w ciągu ostatnich
27 lat ani jednej). Wiele z nich dotyczyło wprawdzie spraw drobnych, ale były
też wśród nich ustawy istotne. Stało się to możliwe, gdyż sejm konwokacyjny,
jako skonfederowany, obradował większością głosów. W dalszym biegu wy
darzeń sejm elekcyjny, odbywający się pod kontrolą wojsk rosyjskich, wybrał
jednomyślnie 6 września 1764 r. Stanisława Poniatowskiego – stolnika litew
skiego, na króla, który przybrał na koronacji imię Augusta.
Sejm konwokacyjny zapoczątkował proces reform ustrojowych Rzeczypo
spolitej, z których, niestety, tylko część zdołano wprowadzić. Dotyczyły one
różnych sfer władzy państwowej.
Najważniejszy był program naprawy władzy ustawodawczej. Konstytucja
„O porządku sejmowania” uchwaliła przede wszystkim regulamin obrad, który
miał na celu usprawnienie prac sejmu. Marszałek sejmu miał być odtąd obie
rany już w pierwszym dniu. Wprowadzono nakaz łączenia się po trzech dniach
izby poselskiej z senatem. Ograniczono liberum veto, stanowiąc, że uchwały
z zakresu materii ekonomicznych (większość spraw skarbowych) będą przyj
mowane większością głosów, w pozostałych sprawach, zwanych materiami sta-
tus, nadal wymagano jednomyślności, ale były to sprawy najważniejsze, w tym
podatki. Wprowadzono zasadę większości głosów na sejmikach deputackich
i elekcyjnych, co torowało drogę do rozciągnięcia jej na sejmiki poselskie. Za
Nb. 150
61428665874636
61
kazano zaprzysięgania przez posłów instrukcji poselskich. Ujednolicono termi

ny zwoływania sejmików. Próbowano również usunąć z sejmików szlachtę go
łotę, co jednak nie powiodło się.
W ostatnim dniu obrad sejm konwokacyjny zawiązał konfederację gene
ralną na czas nieokreślony. W formie tej obradowała później większość sej
mów czasów stanisławowskich. Nie mogły być one zerwane, a uchwały po
dejmowano większością głosów.
2. Komisje Skarbowa i Wojskowa

151 W czerwcu 1764 r. sejm powołał jednomyślnie Komisję Skarbową Ko-
ronną, w kilka dni później analogiczną komisję dla Wielkiego Księstwa. Przed
końcem konwokacji zdołano też utworzyć Komisję Wojskową Koronną, a na
stępnie litewską. Komisjom przewodniczyli ministrowie (podskarbi i hetmani),
którzy wchodzili doń z urzędu. Obok nich do każdej komisji sejm powoływał
9–16 członków. Kadencja komisji trwała dwa lata. Były one odpowiedzialne
przed sejmem, któremu przedkładały sprawozdania i otrzymywały od niego ab
solutorium.
Zadaniem Komisji Skarbowych było przeprowadzenie reform gospodar
czych „ku pożytkowi Rzeczypospolitej ściągających się”. Ogólne to sformu
łowanie pozwoliło objąć jej kompetencjami wszelkie sprawy skarbowo-podat
kowo-sądowe, co zresztą wywołało gwałtowny sprzeciw opozycji. Za sprawą
komisji w 1768 r. ułożono pierwszy w Rzeczypospolitej budżet, ustalający za
łożenia planowanej gospodarki finansowej całego państwa. Budżet był uchwa
lony przez sejm, któremu podlegała również kontrola jego wykonania. Był jaw
ny i w zasadzie jednolity, gdyż wyłączono z niego jedynie fundusz edukacyjny
oraz fundusze i dochody królewskie. Wprawdzie nie wszedł wtedy w życie,
gdyż dopiero budżet z 1775 r. stał się obowiązujący, to jednak stał się podstawą
dla późniejszych projektów. Dalsze reformy gospodarcze sprowadzały się do
zniesienia ceł wewnętrznych i myt oraz zastąpienia ich cłem generalnym. Usi
łowano również ujednolicić miary i wagi przez wprowadzenie jednostek naj
częściej używanych. Dokonano też reformy monetarnej (1766). Rozpoczęto
prace nad rozbudową transportu i komunikacji. Zaczęto popierać rozwój hand
lu i przemysłu manufakturowego. Wreszcie Komisje Skarbowe przejęły sądow
nictwo w sprawach skarbowych i handlowych. Stworzony przez nie aparat ad
ministracyjno-skarbowy uchodził za bardzo nowoczesny i fachowy, zwłaszcza
w Koronie, gdzie reformy były o wiele poważniejsze niż na Litwie.
Komisja Wojskowa osiągnęła daleko gorsze rezultaty. Nie ograniczono
wprawdzie władzy hetmanów rywalizujących o dowództwo wojskowe z kró
lem, ale rozpoczęto unowocześnianie armii poprzez rozwój artylerii, ogranicze
Nb. 151
61428665874636
61
nie liczby kawalerii na rzecz piechoty, organizowanie aprowizacji wojska oraz

szkolenie wojskowe. Szczególną rolę odegrała tutaj powołana w 1765 r. Szko-
ła Rycerska.
II. Reformy sejmu delegacyjnego z lat 1767–1768

Sejm z 1766 r., na którym dyplomacja rosyjska przygotowała projekt kon 152
stytucji przewidującej rozciągnięcie rosyjskich gwarancji nie tylko na prawo
sławnych, lecz również protestantów, nie przyznał innowiercom praw politycz
nych, a jedynie zapewnił im swobodę kultu. Wobec nieskuteczności podjętych
działań, pod osłoną wojsk rosyjskich, zawiązały się w marcu 1767 r. dwie kon
federacje – prawosławna w Słucku i protestancka w Toruniu. W odpowiedzi na
to, w czerwcu powstała generalna konfederacja katolicka w Radomiu, założona
dla obrony wiary katolickiej. Na zwołanym w październiku 1767 r. sejmie pro
jekt uwzględniający równouprawnienie dysydentów napotkał jednak na opór
sejmujących. Reakcją Mikołaja Repnina – ambasadora rosyjskiego, było aresz
towanie i wywiezienie z Warszawy opozycyjnych senatorów i posłów. Zastra
szony sejm zgodził się wyłonić delegację (stąd nazwa sejmu, zwanego też rep
ninowskim), która miała przygotować projekty uchwał do zatwierdzenia przez
ogół. Składała się z 70 osób. Formalnie obowiązywała w niej zasada większo
ści głosów, faktycznie dyktat M. Repnina zapewniał jednomyślność.
Celem dworu petersburskiego było poddanie ustroju Rzeczypospolitej cał
kowitej kontroli Rosji i utrzymanie jego niezmienności. Służyć temu miało
uchwalenie w 1768 r. praw kardynalnych, zwanych też fundamentalnymi.
Nawiązywały one formalnie do artykułów henrykowskich (1573), ale obecnie,
posiadając charakter „wieczyście nieodmiennych”, stanowiły rodzaj ustawy
zasadniczej. Zaliczano do nich: potwierdzenie dotychczasowych przywilejów
szlacheckich (neminem captivabimus, władzę dominialną nad chłopem – z wy
jątkiem karania śmiercią, dożywotność urzędów itp.), wolną elekcję, trójstano
wość sejmu, liberum veto (materiae status), tolerancję religijną i prawo wypo
wiedzenia królowi posłuszeństwa.
Ich gwarantem była caryca Katarzyna II. W 1775 r. doszło do uchwalenia ko
lejnych praw kardynalnych. Uzupełniono je o postanowienie, że królem może
być tylko Polak, z wyłączeniem synów i wnuków poprzedniego monarchy, i gwa
rancje wszystkich trzech zaborców. Następne oblatowano w styczniu 1791 r. Li
czyły 11 artykułów, stanowiących formę deklaracji niepodległości państwa.
Oprócz praw kardynalnych sejm delegacyjny ściśle określił również sprawy
zaliczane do materii status i materii ekonomicznych. Materie status (państwo),
do których zaliczano: zwiększenie podatków, aukcję wojska, wypowiedzenie
Nb. 152
61428665874636
61
wojny, zwoływanie pospolitego ruszenia, zawieranie przymierzy i traktatów

handlowych, zmiany zakresów władzy urzędów i sądów, porządek sejmów
i sejmików, sprawy monetarne, nadawanie indygenatów i nobilitacji głosowano
w sejmie na zasadzie jednomyślności (liberum veto). Pozostałe materie, zwane
ekonomicznymi, rozstrzygano większością głosów.
Osobną konstytucją zreformowano sejmiki ziemskie. Wprowadzono tutaj:
głosowanie większością głosów na wszystkich sejmikach, zakaz uchwalania
przez sejmiki jakichkolwiek podatków, rozdział sejmików wielkopolskich i za
kaz zasiadania szlachty gołoty, lecz z licznymi od tego wyjątkami.
III. Reformy sejmu delegacyjnego z lat 1773–1776

1. Rada Nieustająca
153 Wybuch konfederacji barskiej (1768) spowodował pięcioletnią przerwę
w zwoływaniu kolejnych sejmów. Dopiero pod presją państw ościennych, żą
dających, żeby Rzeczpospolita zawarła z zaborcami traktaty zatwierdzające
rozbiory, zwołano w kwietniu 1773 r. sejm nadzwyczajny. Sejm zorganizowano
wyłącznie na zasadzie konfederacji sejmowej, a nie generalnej, dla której brak
było w kraju poparcia. Wyłoniono z niego 97-osobową delegację z uprawnie
niami delegacji z 1767 r. Traktaty rozbiorowe ratyfikowano już we wrześniu
1773 r. Delegacja długo nie mogła się jednak uporać z reformami wewnętrzny
mi, stąd też obrady przeciągnęły się do marca 1775 r.
Ostatecznie uchwałami sejmu ograniczono prawa króla, utworzono Radę
Nieustającą i powołano Komisję Edukacji Narodowej.
Królowi odebrano prawa: nadawania starostw, powoływania senatorów, mi
nistrów, oficerów i urzędników, rozdawania królewszczyzn i wydawania pole
ceń organom administracyjnym.
Nowo utworzonym organem była Rada Nieustająca (1775). Składała się
z 36 członków – 18 ministrów i senatorów oraz 18 konsyliarzy ze „stanu ry
cerskiego”. Powoływani byli oni w tajnym głosowaniu przez senatorów i po
słów podczas pierwszego wspólnego posiedzenia izb sejmowych. Każdy ko
lejny sejm, co dwa lata, miał zmieniać 2/3 składu Rady. Reszta zasiadała przez
następne dwa lata, celem zapewnienia ciągłości prac. Przewodniczącym był
król oraz równolegle marszałek wybierany przez członków Rady. Składała
się z pięciu departamentów: Interesów Cudzoziemskich, Policji albo Dobre
go Porządku, Wojska, Sprawiedliwości i Skarbu. Pierwszy departament liczył
4 członków, którym przewodniczył król, pozostałe składały się z 8 członków
i przewodniczyli im właściwi ministrowie (marszałek, hetman, kanclerz, pod
skarbi). Decyzje zapadały bezwzględną większością głosów.
Nb. 153
61428665874636
61
Kompetencje Rady były bardzo szerokie. W zakresie władzy wykonawczej

przejęła ona znaczną część dotychczasowych uprawnień monarchy, o których
wyżej pisaliśmy, oprócz tego każdy z departamentów otrzymał szerokie peł
nomocnictwa w zakresie prowadzonej przez siebie działalności. W dziedzinie
ustawodawstwa były to uprawnienia w zakresie ustalania i rozwijania prawa
(1776). Realizując je, Rada wydawała liczne rezolucje wiążące władze pań
stwowe, wielokrotnie zresztą uchylane przez sejm. W zakresie sądownictwa
szczególne znaczenie posiadał Departament Sprawiedliwości, zwłaszcza po
przez prawo rozpoznawania w ostatniej instancji spraw o korupcję sądów i wy
stępowania o zwołanie sądu sejmowego.
Powołanie Rady Nieustającej, wbrew intencjom jej twórców, przyczyni
ło się do wzmocnienia pozycji króla. Po wstrząsach 1776 r. w następnych la
tach doszło bowiem do powstania rządów królewsko-ambasadorskich, w któ
rych główną rolę odgrywali Stanisław August Poniatowski i ambasador rosyjski
Otton Stackelberg. W 1780 r., kiedy wojska rosyjskie opuściły terytorium
Rzeczypospolitej, w senacie zasiedli przedstawiciele średniej szlachty wcho
dzącej w skład stronnictwa królewskiego, zaś w izbie poselskiej król rozporzą
dzał większością, przez co sejmy wybierały do Rady Nieustającej kandydatów
uzgodnionych przez króla i Stackelberga. Departament Interesów Cudzoziem
skich, kierowany przez króla, stworzył i nadzorował stałą służbę dyplomatycz
ną. Departamentem Wojskowym zarządzała Kancelaria Wojskowa króla, która
nieznacznie zwiększyła armię stałą do 18,5 tys. żołnierzy. Departament Poli
cji sprawował nadzór nad porządkiem i bezpieczeństwem w miastach, służbą
zdrowia i szpitalnictwem. Departament Sprawiedliwości ingerował w orzecz
nictwo i za pomocą wojska egzekwował wyroki sądowe. Rządy Rady Nieusta
jącej zaczęły przełamywać dawną anarchię, ale chociaż zdziałała bardzo wiele,
zawsze nazywano ją do końca istnienia (1789) Zdradą Nieustającą.
2. Komisja Edukacji Narodowej

Komisja Edukacji Narodowej została powołana w 1773 r. Składała się 154
z 8 członków wybieranych przez sejm na sześć lat, przy czym pierwotny jej
skład mianował król. Przewodniczącymi jej byli: biskup Ignacy Massalski, a po
nim prymas Michał Poniatowski. Swoją działalność oparła na majątku należą
cym do skasowanego zakonu Towarzystwa Jezusowego (jezuitów). Komisji
podlegały wszystkie szkoły publiczne (oprócz wojskowych). Na początek zre
formowane zostały uniwersytety: Krakowski i Wileński, zwane odtąd szkołami
głównymi, następnie szkoły średnie (wydziałowe i podwydziałowe), a na koniec
szkoły parafialne. Wszystkie były hierarchicznie podporządkowane. Powołano
również Towarzystwo dla Ksiąg Elementarnych, które wydało 27 podręczników.
Nb. 154
61428665874636
61
Efektem działalności Komisji były: laicyzacja szkolnictwa, rozwój nauk

matematyczno-przyrodniczych, humanistycznych i politycznych, ograniczenie
analfabetyzmu, restrukturyzacja szkolnictwa, rozwój pensji dla dziewcząt itp.
Jej dzieło przynosiło owoce jeszcze długo po rozbiorach.
IV. Reformy Sejmu Czteroletniego

1. Stronnictwa
155 Uwikłana w wojnę z Turcją i Szwecją Katarzyna II na spotkaniu ze Sta
nisławem Augustem Poniatowskim wyraziła w Kaniowie (1787) zgodę na zwo
łanie sejmu konfederacyjnego, podczas którego miano uchwalić przymierze
przeciwko Turcji i powiększyć armię.
Sejmiki przedsejmowe przyniosły sukces opozycji antykrólewskiej, obok
tego wprowadzono do sejmu osoby niedoświadczone politycznie, debiutantów
sejmowych (39% posłów pierwszej „kadencji” i 61% drugiej „kadencji”).
Sejm otwarto w październiku 1788 r. Marszałkiem konfederacji koronnej
obrano Stanisława Małachowskiego, a litewskiej Kazimierza Nestora Sapiehę.
Marszałkiem izby poselskiej został S. Małachowski. Sejm obradował w dwóch
„kadencjach”, pierwszej – w latach 1788–1790, i drugiej, w podwojonej liczbie
posłów, w latach 1790–1792. Nazwano go stąd Sejmem Czteroletnim, a z racji
dokonanych reform Sejmem Wielkim.
156 Instrukcje uchwalone na sejmikach wykazały znaczną rozbieżność pro
gramów i podzieliły posłów na trzy stronnictwa, przy czym układ politycz
ny w toku kilkuletnich obrad wielokrotnie się zmieniał w związku z rozwo
jem sytuacji. Najbardziej zachowawcze było stronnictwo magnackie, zwane
hetmańskim. Chodziło mu o utrzymanie dotychczasowego ustroju państwa,
zwłaszcza zaś o zniesienie Rady Nieustającej, która w tym czasie reprezentowa
ła silną władzę królewską, oraz o zwiększenie samodzielności poszczególnych
województw i ziem. Liczyli na gwarancje rosyjskie o niezmienności władzy
państwowej. Tendencje centrowe reprezentowało stronnictwo dworskie, po
pierające dotychczasowe rządy królewsko-ambasadorskie i uznające potrzebę
umiarkowanych reform w duchu absolutyzmu oświeconego we współdziałaniu
z Katarzyną II. Nurt radykalny wyrażało stronnictwo patriotyczne, domaga
jące się unowocześnienia państwa w oparciu o wzory francuskiego oświecenia
i uniezależnienia się od Rosji. Pierwsze dwa lata sejmu przyniosły przesunięcia
w układzie sił politycznych, a główną rolę zaczęła odgrywać proreformatorska
Kuźnica Kołłątajowska, popierana przez licznych przedstawicieli postępowej
szlachty i mieszczaństwa. Pierwszymi sukcesami stronnictwa patriotycznego
były: zniesienie Rady Nieustającej (co odpowiadało też magnaterii), opodat
Nb. 155–156
61428665874636
61
kowanie szlachty (10%) i duchowieństwa (20%) oraz przejęcie na rzecz skar

bu państwa dóbr biskupa krakowskiego, utworzenie komisji porządkowych cy
wilno-wojskowych, uchwalenie podniesienia stanu armii do 100 tys. żołnierzy
oraz przedstawienie królowi i sejmowi sprawy mieszczaństwa („czarna proce
sja”). W polityce zagranicznej liczono na przymierze z Prusami, oznaczające
zerwanie z Rosją. Uchwalenie przez sejm zasady niepodzielności ziem Rzeczy
pospolitej (1790) przekreśliło taką ewentualność (odrzucenie pertraktacji z Pru
sami żądającymi Gdańska i Torunia). Zarysowujące się w tym samym czasie
zbliżenie prusko-rosyjskie zadecydowało ostatecznie o całkowitym osamotnie
niu Rzeczypospolitej.
W czerwcu 1790 r. uchwalono przedłużenie kadencji sejmu i dokooptowanie
nowego składu posłów. Większość z wybranych posłów (177) była zwolennikami
króla. W sumie liczba posłów wynosiła 354, a senatorów 155 (łącznie 509 osób).
Skład nowego sejmu przekonał posłów stronnictwa patriotycznego o konieczno
ści porozumienia z królem, co nastąpiło w grudniu 1790 r. Od tego też czasu
przystąpiono do wspólnych prac nad wydaniem i uchwaleniem konstytucji.
2. Przygotowanie i uchwalenie Konstytucji 3 Maja

Prace nad projektem konstytucji podjęto już pod koniec 1789 r. W sierpniu 157
1790 r. deputacja przedstawiła „Projekt do formy rządu”, nad którym toczyły się
długotrwałe dyskusje sejmowe. W tym czasie przystąpiono do omawiania pro
jektu o reorganizacji sejmików, który uchwalono ostatecznie w marcu 1791 r.
Pod wpływem żądań mieszczaństwa z projektu konstytucji wyodrębniono doty
czącą ich część, ogłaszając 18.4.1791 r. w formie ustawy o miastach, która sta
nowić miała integralną część konstytucji.
Projektów konstytucji powstało kilka. Jeden z ważniejszych wniósł sam
król, zawierając w nim konstrukcję monarchii konstytucyjnej opartej na wzor
cach angielskich. Kolejny przedstawił sekretarz królewski Scypion Piattoli.
Wreszcie Hugo Kołłątaj opracował projekt zbiorczy (Prawa konstytucyjne), któ
ry stał się podstawą ostatecznej redakcji. Twórcy projektu konstytucji, zdając
sobie sprawę, że nie znajdzie ona uznania u wielu posłów, zdecydowali się na
zastosowanie politycznego wybiegu. Mianowicie, wykorzystując okoliczność
świąt wielkanocnych, które wtedy przypadały na 24–25 kwietnia, ogłosili trwa
jącą cztery tygodnie przerwę w obradach. Wtajemniczeni posłowie jednakże
w Warszawie pozostali. Dnia 3 maja marszałek S. Małachowski otworzył sesję
plenarną. Zgromadziło się na niej ponad 182 posłów i senatorów, w tym 72 prze
ciwników konstytucji. Po sześciogodzinnych burzliwych obradach konstytucję
uchwalono poprzez zaprzysiężenie jej tekstu przez króla wobec biskupa krakow
skiego. Powtórnie Stanisław August zaprzysiągł ją w Katedrze św. Jana, do któ
Nb. 157
61428665874636
61
rej udała się większość sejmujących. Ostatnich formalności związanych z lega

lizacją konstytucji dokonano 5 maja podczas wznowionych obrad sejmowych.
Ustawa Rządowa, zwana Konstytucją 3 Maja, uzyskała również poparcie władz
lokalnych, a większość sejmików w 1792 r. dokonała jej zaprzysiężenia.
Konstytucja składała się ze wstępu i 11 artykułów, w których kolejno unor
mowano sprawy: wyznań (I), szlachty (II), mieszczan (III), chłopów (IV), po
działu władzy (V), władzy ustawodawczej (VI), wykonawczej (VII), sądow
niczej (VIII), regencji (IX), edukacji dzieci królewskich (X) i wojska (XI).
Pierwsze cztery regulowały ustrój społeczny, następne polityczny.
3. Ustrój społeczny
158 Konstytucja utrzymała podział na stany. Szlachcie zagwarantowano „wszyst
kie swobody, wolności, prerogatywy i pierwszeństwo w życiu prywatnym i pu
blicznym”. Obejmowały one jednak tylko szlachtę posesjonatów. Kategorię tę
określała ustawa o sejmikach z marca 1791 r., zaliczając do niej: szlachtę posia
dającą ziemię i ich pełnoletnich synów oraz zastawników i dziedzicznych posia
daczy ziemi płacących rocznie co najmniej 100 zł podatku. Osoby te miały być
wpisane do ksiąg ziemiańskich. Szlachta gołota i czynszowa zostały odsunię
te od życia politycznego, co w znacznym stopniu podważyło wpływy magna
terii. Utrzymano jednocześnie instytucję skartabelatu, nie przyznając nobilito
wanej szlachcie w dwóch pierwszych pokoleniach prawa piastowania wyższych
urzędów.
Sprawę mieszczan regulowała ustawa z kwietnia 1791 r., uznawana za część
składową konstytucji. Obejmowała ona tylko miasta królewskie, a jej obowią
zywanie w miastach duchownych i prywatnych zależało od woli poszczegól
nych właścicieli, przy czym praktyka poszła w kierunku częściowej jej reali
zacji. Ustawa dotyczyła wyłącznie posesjonatów miejskich, którym przyznano
niektóre prawa i przywileje szlachty, w tym: nietykalność osobistą i majątkową,
nabywanie dóbr ziemskich, piastowanie niższych urzędów administracyjnych,
sądowych i dostęp do palestry oraz osiąganie niższych stopni oficerskich, z wy
łączeniem kawalerii, a także dostęp do godności kanonika. Na szeroką skalę
umożliwiano też nobilitację dla zasiadających w sejmie plenipotentów miast, na
bywców wsi lub miasteczek płacących podatek co najmniej 200 zł, osiągających
odpowiednio wysokie stopnie oficerskie i urzędnicze oraz na każdym sejmie
dla 30 najznamienitszych mieszczan, którzy zasłużyli się w handlu, rzemiośle,
wojsku i administracji. W ławach poselskich zasiadło również 24 plenipotentów
miast, ale tylko z głosem doradczym w sprawach miejskich oraz gospodarczych.
Sprawa chłopska, jakkolwiek z wielkim uznaniem należy przyjąć, że w ogó
le została poruszona (co było ogromnym wydarzeniem), potraktowana została
Nb. 158
61428665874636
61
bardzo ogólnie. Na wstępie, w oparciu o doktrynę polskich fizjokratów, sfor

mułowano pogląd, że „lud rolniczy”, będący najliczniejszym w narodzie, pod
dano „opiece prawa i rządu krajowego”. Oznaczało to możliwą w przyszłości
ingerencję sądów państwowych i organów administracyjnych w stosunki mię
dzy szlachtą a chłopami, co podlegało dotychczas władzy dominialnej pana.
Oprócz tego w postanowieniach szczegółowych zachęcano dziedziców do za
wierania z chłopami umów indywidualnych i zbiorowych, które miały określać
rodzaj i rozmiary świadczeń chłopskich wobec dworu. Wszelkie zmiany przy
jętych warunków wymagały zgody obydwu stron i znajdowały się pod kontro
lą administracji państwowej. Natomiast wolność osobistą otrzymywali jedynie
obcy przybysze z innych państw, zamierzający osiedlić się w Polsce, oraz zbie
gowie, którzy powrócili dobrowolnie do kraju.
Obok ogólnych praw dla poszczególnych stanów konstytucja w zakresie
ustroju społecznego sformułowała zasadę swobody wyznań, uznając jednakże
religię katolicką za panującą, a odstępstwo od niej nadal za przestępstwo apo
stazji. Twórcom konstytucji udało się też niekiedy odejść od tradycyjnego poj
mowania narodu jako wyłącznie szlacheckiego, na rzecz ogólnych deklaracji
o narodzie i obywatelach w rozumieniu całego społeczeństwa, co jednak wystę
powało sporadycznie.
4. Ustrój polityczny
a) Zasady ustrojowe
Ustrój Konstytucji 3 Maja oparto na oświeceniowych zasadach ustrojo 159
wych. W art. V sformułowana została zasada suwerenności narodu, przejęta od
Jana Jakuba Rousseau, co jednak odnoszono wyraźnie tylko do suwerenno
ści politycznej sejmu szlacheckiego. Oparto się także na pochodzącej od Karo-
la Montesquieu idei trójpodziału władzy. Miała być ona realizowana w ramach
monarchii konstytucyjnej. Nie ulegało jednak wątpliwości, że równowagi mię
dzy władzami nie było, gdyż władza ustawodawcza skupiona w sejmie wyraź
nie przeważała nad władzą wykonawczą sprawowaną przez „rząd umiarkowa
ny” oraz władzą sądowniczą. Pojawiła się też tendencja do utworzenia państwa
jednolitego. Konstytucja zręcznie pominęła tę sprawę, utrzymując dotychcza
sowy charakter Rzeczypospolitej, ale przyjęte w trakcie obrad sejmu Zaręcze
nie Wzajemne Obojga Narodów wyraźnie zmierzało do zacieśnienia unii.
b) Władza ustawodawcza. Sejm i sejmiki
Sejm był dwuizbowy i składał się z izby poselskiej oraz senatu. W izbie po- 160
selskiej zasiadało 204 posłów wybieranych na sejmikach szlacheckich, z czego,
jak później ustalono, 2/3 miało być posłami koronnymi, a 1/3 litewskimi. Skład
Nb. 159–160
61428665874636
61
izby uzupełniało 24 plenipotentów miast wybieranych przez zgromadzenia wy

działowe miejskie, z głosem doradczym w sejmie w sprawach miejskich, prze
mysłu i handlu oraz z prawem zasiadania w komisjach rządowych, których byli
delegatami. Senat składał się ze 102 wojewodów i kasztelanów oraz 30 bisku
pów diecezjalnych i ministrów. Przewodniczył mu król, posiadający prawo dru
giego głosu w razie równowagi. Po śmierci Stanisława Augusta Poniatowskie-
go senatorowie świeccy mieli już nie być dożywotni, lecz powołani przez króla
spośród podwójnej liczby kandydatów wysuniętych przez sejmiki ziemskie.
Izba poselska posiadała kompetencje do: ustawodawstwa w zakresie sta
nowienia praw politycznych, cywilnych i karnych, uchwalania podatków, de
cydowania o sprawach monetarnych, nobilitacji, rozdziału wydatków pub-
licznych, wojny i pokoju, ratyfikacji wszelkich traktatów międzynarodowych
i kontroli urzędników. Wyraźnie natomiast ograniczono uprawnienia senatu,
który stracił prawo inicjatywy ustawodawczej, a przy uchwalaniu ustaw przez
izbę poselską miał w stosunku do nich jedynie prawo weta zawieszającego,
które mogło być obalone przez powtórne uchwalenie przez izbę tej samej usta
wy. Wreszcie do całości sejmu należała rewizja konstytucji. Miano jej dokonać
na nadzwyczajnym sejmie konstytucyjnym po upływie 25 lat, tj. w 1816 r.
Niezwykle istotne zmiany konstytucja wprowadziła w zakresie organizacji
sejmu. Zniesiona została moc wiążąca instrukcji poselskich, a posłowie stali się
przedstawicielami narodu. Wprowadzono zasadę sejmu „zawsze gotowego”.
Posłów wybierano więc nie co dwa lata, lecz na dwa lata, czyli na okres ka-
dencji. Wprowadzono tym samym podział na sesje zwyczajne, odbywane co
dwa lata przez 70 dni, z możliwością przedłużenia obrad do 100 dni, oraz sesje
nadzwyczajne, zwoływane przez króla lub marszałka sejmu w okresie kadencji,
dla załatwienia spraw najpilniejszych. Zniesiono liberum veto, wprowadzając
w to miejsce zasadę większości głosów – zwykłą lub kwalifikowaną (2/3 lub
3/4). Dla usprawnienia prac sejmu przygotowanie projektów ustaw powierzono
wybieranym przez sejm komisjom-deputacjom, a na posiedzeniach plenarnych
projekty te jedynie przyjmowano, odrzucano lub odsyłano ponownie do komi
sji dla wprowadzenia poprawek.
Odrębną ustawą zreorganizowano sejmiki ziemskie. Z udziału w nich wy
kluczono szlachtę nieposesjonatów. Natomiast uprawnionych do głosowa
nia posesjonatów wpisano do założonych wówczas ksiąg ziemiańskich. Naj
większe znaczenie uzyskały sejmiki elekcyjne, które: wybierały posłów na
sejm, układały instrukcje i postulaty sejmików wojewódzkich oraz powoływa
ły członków wojewódzkich komisji porządkowych i sędziów sądów ziemiań
skich. Połączono sejmiki deputackie z gospodarczymi, zakazując im nakłada
Nb. 160
61428665874636
61
nia podatków. Sejmiki relacyjne uzyskały prawo pozbawienia posła mandatu

w trakcie kadencji i wyboru w to miejsce innego.
c) Władza wykonawcza. Król, Straż Praw, komisje wielkie i porządkowe
Konstytucja wprowadziła istotne zmiany w pozycji monarchy. Najważniej 161
szą było ustalenie zasady dziedziczności tronu i zniesienie wolnej elekcji. Po
śmierci Stanisława Augusta Poniatowskiego tron miała objąć saska dynastia
Wettynów w osobie elektora Fryderyka Augusta. W razie jej wygaśnięcia spe
cjalny sejm elekcyjny miał dokonać wyboru nowej dynastii.
Wzmocnienie władzy sejmu ograniczyło uprawnienia ustawodawcze kró
la. Utracił on pozycję odrębnego stanu sejmującego, przewodnicząc jedynie se
natowi. Pozostawiono mu wprawdzie inicjatywę ustawodawczą, ale wespół ze
Strażą Praw. Natomiast odebrano prawo sankcji ustawodawczej. Król wpraw
dzie zachował prawo zwoływania sejmu, lecz ten w określonych przypadkach
mógł się zbierać i obradować bez jego udziału. Nadal jednak wszystkie ustawy
były ogłaszane w imieniu władcy. Posiadał też prawo łaski, z wyjątkiem spraw
o zbrodnie stanu.
W zakresie władzy wykonawczej do króla należała nominacja najwyższych
urzędników, w tym ministrów oraz przewodniczenie Straży Praw. Przyjęto przy
tym, za wzorem angielskim, zasadę nieodpowiedzialności monarchy (zanik
prawa oporu), wprowadzając odpowiedzialność zasiadających w Straży Praw
ministrów, którzy musieli kontrasygnować wszystkie wydawane w jego imie
niu akty prawne. W praktyce oznaczało to, przy zachowaniu formalnej pozycji
króla, faktyczne przesunięcie władzy na ministrów.
Nowym centralnym organem władzy wykonawczej została Straż Praw. 162
Składała się ona z: króla (przewodniczący), prymasa (głowa duchowieństwa
i przewodniczący Komisji Edukacji Narodowej) oraz pięciu ministrów: poli
cji (jeden z marszałków), pieczęci, czyli spraw wewnętrznych (jeden z kancle
rzy), interesów cudzoziemskich (drugi z kanclerzy), wojny (jeden z hetmanów)
i skarbu (jeden z podskarbich). Bez prawa głosu w Straży Praw zasiadali mar
szałek sejmu oraz pełnoletni następca tronu. Ministrów do Straży Praw powo
ływał król spośród wszystkich ministrów, których łącznie było 14. Nominację
przeprowadzano podczas sesji sejmowej, na której posłowie mogli wyrazić wo
bec kandydata wotum nieufności. Za swoją działalność ministrowie ponosili
odpowiedzialność parlamentarną i konstytucyjną. Odpowiedzialność parlamen
tarną (polityczną) ministrowie ponosili przed sejmem (obydwie izby), który
większością 2/3 mógł wobec nich uchwalić wotum nieufności za kierunki i ce
lowość prowadzonej przez nich polityki. Odpowiedzialność konstytucyjną (za
naruszenie prawa) ministrowie ponosili przed sądem sejmowym, na podstawie
Nb. 161–162
61428665874636
61
oskarżenia sformułowanego zwykłą większością głosów połączonych izb. Sąd

sejmowy mógł orzec wszystkie kary, łącznie z karą śmierci, a król nie mógł
wtedy skorzystać z prawa łaski. Konstytucja nie wprowadziła natomiast odpo
wiedzialności solidarnej ministrów, którzy nadal odpowiadali indywidualnie.
W sumie można przyjąć stwierdzenie, że Straż Praw była organem wzorowa
nym na angielskim gabinecie. Szerszej działalności jednak nie rozwinęła.
Straży Praw podporządkowane były cztery komisje wielkie: Policji, Woj
ska, Skarbu i Edukacji Narodowej. Były one wspólne dla Korony i Litwy.
Struktura ich była kolegialna. Składały się z przewodniczącego, którym był
minister niewchodzący do Straży Praw, oraz 14 do 15 komisarzy wybieranych
przez sejm na okres dwóch lat. Ponadto do Komisji Policji i Skarbu wchodzi
ło po 6 plenipotentów miast królewskich, a w Komisji Wojskowej przeważały
osoby cywilne.
Komisje Wojska, Skarbu i Edukacji Narodowej swoje kompetencje ukształ
towały już w poprzednich etapach reform (1764 i 1773), a obecnie funkcjono
wały bez istotnych zmian. Nowością było utworzenie Komisji Policji. Należał
do niej ogólny nadzór nad miastami, w tym sprawy: bezpieczeństwa, admini
stracji, transportu i komunikacji, przemysłu, finansów, zdrowia, handlu, oby
czajowości itd. Na jej potrzeby organizacyjne państwo podzielono na 26 okrę
gów nadzorowanych przez intendentów.
Organami administracji lokalnej były utworzone w 1789 r. komisje po
rządkowe cywilno-wojskowe dla województw, ziem i powiatów. Składały się
z 15 komisarzy szlacheckich, wybieranych przez sejmiki co dwa lata spośród
posesjonatów danego okręgu. Ustawa o miastach (1791) powiększyła ich skład
o 3 komisarzy posesjonatów miejskich (szlachta lub mieszczanie). Do komisji
należały sprawy wojskowe z zakresu: poboru rekruta, kwaterunku, aprowizacji,
wydawania paszportów i kontroli ruchu ludności oraz ogólne, związane z hand
lem, rzemiosłem, rolnictwem, szkolnictwem, opieką społeczną itp. Można je
uznać za organy samorządu terytorialnego.
d) Ustrój miast
163 Od kwietnia do czerwca 1791 r. sejm wydał cztery ustawy dotyczące miast.
Wprawdzie obejmowały one swą treścią miasta królewskie, ale i w miastach
prywatnych właściciele wyrażali zgodę na ich funkcjonowanie. Treść tych ak
tów, obok omawianych już kwestii społecznych, poruszała również sprawy
ustroju, sądownictwa i prawa.
Mieszczan podzielono na dwie kategorie: posesjonatów i nieposesjonatów.
Pełnię praw wyborczych posiadali jedynie posesjonaci. W zależności od ich
liczby wyodrębniono dwie grupy miast: podzielone na cyrkuły i niepodzielone
Nb. 163
61428665874636
61
na cyrkuły (do 600 posesjonatów). Co 500 posesjonatów zwiększano liczbę

cyrkułów w mieście (np. do 1000 posesjonatów – 2 cyrkuły, do 1500 – 3 cyr
kuły itd.). Miasta wielocyrkułowe były siedzibami sądów pierwszej instancji,
a największe z nich sądów drugiej instancji. Przysługiwała im nazwa miasta
apelacyjnego lub wydziałowego. W Małopolsce były to np.: Kraków, Lublin,
Łuck, w Wielkopolsce np. Poznań, Kalisz, Łęczyca, na Mazowszu np. Warsza
wa, Sieradz, Płock, a na Litwie np. Wilno, Grodno, Kowno. W sumie było ich
najpierw 21, a potem 24.
e) Sądownictwo
Sejm Czteroletni przeprowadził znaczną reorganizację sądownictwa pań 164
stwowego i stanowego. Sądem centralnym najwyższym był nadal sąd sejmo
wy, który poszerzył swoje kompetencje o sprawy odpowiedzialności prawnej
ministrów zasiadających w Straży Praw i osób dopuszczających się prze
stępstw politycznych, zagrażających ustrojowi państwa, w tym nie tylko
członków sejmu czy dygnitarzy, ale wszystkich mieszkańców. Obecnie sąd
sejmowy składał się z 12 senatorów i 24 posłów. Natomiast do sądu asesor
skiego, będącego najwyższym sądem dla miast, wprowadzono przedstawicieli
mieszczaństwa oraz dopuszczono odwołanie się do niego z miast prywatnych,
świeckich i duchownych.
Ograniczono również sąd referendarski, wyjmując spod jego jurysdykcji
sprawy kryminalne chłopów poddanych, które były rozstrzygane odtąd przez
sąd najbliższego z większych miast królewskich, działającego jako sąd apela
cyjny. Przyśpieszeniu uległ w nich tok postępowania sądowego. Wprowadzono
też stałe terminy sesji sądowych, co znacznie usprawniło procedurę. Całkowi
cie nowymi sądami centralnymi były sądy komisji rządowych i porządkowych.
Sądy Komisji Skarbowej rozstrzygały w sprawach skarbowych i handlowych
(do 1791 r.). Komisja Policji sprawowała sądownictwo w sprawach przekro
czenia funduszów miejskich, fałszowania miar i wag, przestępstw urzędników
miejskich i czynów skierowanych przeciwko władzom miejskim. Sądy Komisji
Wojskowej rozpoznawały sprawy wojskowe i przestępstwa popełnione przez
żołnierzy. Natomiast komisje porządkowe cywilno-wojskowe rozstrzygały spo
ry między żołnierzami a osobami cywilnymi.
W sądownictwie szlacheckim połączono dotychczasowe sądy ziemskie,
grodzkie i podkomorskie w sądy ziemiańskie. Sędziów do nich wybierały na czte
roletnią kadencję sejmiki wojewódzkie, z prawem ponownego wyboru. Sądy zie
miańskie funkcjonowały przez cały rok. Instancją odwoławczą od ich wyroków
był nadal Trybunał Koronny. Od 1791 r. wyodrębniono dwa Trybunały – dla Wiel
kopolski w Piotrkowie i dla Małopolski w Lublinie. Oba funkcjonowały stale.
Nb. 164
61428665874636
61
Najszerzej zakrojoną była reforma sądów miejskich. Dostosowano ją

do podziału spraw na cywilne i karne. Dla spraw cywilnych wyodrębniono
trzy instancje: pierwszą był sąd magistratu miejskiego, składający się z wój
ta i 4 rajców, drugą sąd apelacyjny wydziałowy, a trzecią sąd asesorski. Dla
spraw karnych powołano dwie instancje: pierwszą był sąd wydziałowy, a drugą
sąd asesorski, do którego odwołać się można było tylko w razie orzeczenia ka
ry długiego lub dożywotniego pozbawienia wolności. Od sędziów sądów miej
skich wymagano fachowości. W praktyce wykształcenie prawnicze posiadali
jednak tylko sędziowie w większych miastach, w mniejszych znajomość prawa
wśród sędziów nie wychodziła poza ogólne zasady. Językiem urzędowym w są
downictwie stał się język polski, który zastąpił łacinę.
V. Konfederacja targowicka (1792) i grodzieńska (1793)

165 Uchwalenie Konstytucji 3 Maja od początku budziło wielkie niezadowole
nie Katarzyny II, ale nawet złożenie w Jassach przez głównych przeciwników
reform Sejmu Wielkiego – Szczęsnego Potockiego, Ksawerego Branickiego
i Seweryna Rzewuskiego, oferty zawiązania antysejmowej konfederacji, nie
skłoniło jeszcze carycy do jej realizacji. Dopiero podpisanie pokoju rosyjsko
-tureckiego w styczniu 1792 r., zaangażowanie Austrii w wojnę z Francją i po
nowne zbliżenie Rosji z Prusami zmieniło nastawienie Katarzyny II do Rzeczy
pospolitej.
166 Oficjalny powód interwencji rosyjskiej dało zawiązanie 27.4.1792 r. w Pe
tersburgu konfederacji, ogłoszonej pod fałszywą datą 14.5.1792 r. w Targowicy.
W akcie konfederacji ogłoszono nielegalność Konstytucji 3 Maja, oskarżając
jej twórców o despotyzm, obalenie drogą spisku praw kardynalnych i naśla
downictwo wzorów rewolucyjnej Francji, co zmusiło sprawiedliwych obywate
li, by zwrócili się o pomoc do gwarantki Rzeczypospolitej celem przywrócenia
ustroju państwa.
Formalnie Rosja nie występowała więc jako agresor, lecz tylko sojusznik konfedera
cji „dla uskutecznienia wspólnie dzieła odrodzenia się Rzeczypospolitej”. Wojna polsko-
-rosyjska zakończyła się klęską, a jej kres położył Stanisław August Poniatowski, przystępu
jąc w lipcu 1792 r. do konfederacji. Władzę przejęła Generalność Konfederacji, a powołane
przez nią władze tymczasowe kontrolowały rządy w państwie, pozbawiając króla faktyczne
go wpływu na losy państwa.
167 Bezpośrednim następstwem interwencji rosyjskiej był drugi rozbiór Rze-

czypospolitej (styczeń 1793 r.), w którym udział wzięły Rosja i Prusy. Począt
kową reakcją targowiczan na rozbiór było wezwanie do oporu i podjęcia przy
gotowań celem zwołania pospolitego ruszenia. Pod presją rosyjską zarządzenia
Nb. 165–167
61428665874636
61
te odwołano, a po przeprowadzeniu wyborów sejmikowych zwołano do Grod

na nowy sejm.
Zawiązana na nim konfederacja grodzieńska formalnie zawiesiła funkcjo 168
nowanie Konstytucji 3 Maja, usankcjonowała rozbiory i przeprowadziła refor
my ustrojowe zawarte w tzw. konstytucjach grodzieńskich.
W dziedzinie ustroju społecznego ustanowiono nowe prawa kardynalne.
Potwierdziły one wszystkie dotychczasowe prawa i przywileje szlachty, łącznie
z władzą dominialną nad chłopem, z wyjątkiem karania go śmiercią, a nawet za
strzeżeniem, że umyślne zabójstwo chłopa może zakończyć się wymierzeniem
przez sąd dziedzicowi kary śmierci. W miarę trwałe okazały się również prze
pisy dotyczące mieszczan, którym jednak ze zdobyczy Sejmu Czteroletniego
odebrano przedstawicielstwo w sejmie, ograniczono prawo nabywania ziemi
i zreorganizowano samorząd miejski.
Największe zmiany objęły ustrój polityczny państwa. Władzę najwyższą
przejął jednoizbowy sejm, w którym zasiadali razem senatorowie i posłowie.
Sejmy zwyczajne miały się odbywać co cztery lata i trwać osiem tygodni, bez
możliwości przedłużenia. Sejmy nadzwyczajne miała zwoływać Rada Nieusta
jąca na okres dwóch tygodni. Konstytucje sejmowe głosowano zwykłą więk
szością głosów, z wyjątkiem materii status, dla których obowiązywała kwa
lifikowana większość 3/4 głosów. Do sejmu należała także kontrola, poprzez
deputacje, wszystkich najwyższych organów władzy wykonawczej. Powrócono
do zasady elekcyjności tronu, przy czym wyboru króla miał dokonać specjalnie
zwoływany sejm elekcyjny. Przywrócono zasadę odpowiedzialności króla za
naruszenie praw kardynalnych. Na czele administracji postawiono reaktywo
waną Radę Nieustającą. Składała się ona z króla, 10 senatorów i 14 posłów wy
bieranych przez sejm na cztery lata. Podlegały jej departamenty resortowe oraz
komisje rządowe i wojewódzkie komisje porządkowe. Rada Nieustająca mia
ła też pierwszeństwo inicjatywy ustawodawczej, przygotowując projekty ustaw
przed sejmem i zamieszczając je w uniwersałach królewskich przesyłanych sej
mikom ziemskim. Ustrój zawarty w konstytucjach grodzieńskich przetrwał za
ledwie kilka miesięcy – do wybuchu insurekcji kościuszkowskiej.
VI. Insurekcja kościuszkowska (1794)

1. Władze powstania
Powstanie proklamowano 24.3.1794 r. ogłoszeniem przez Tadeusza Ko- 169
ściuszkę Aktu Powstania Obywatelów, mieszkańców województwa krakow
skiego. Wprowadzona struktura organów władzy miała charakter tymczasowy,
Nb. 168–169
61428665874636
61
a ułożenie podstawowych zasad ustrojowych odroczono do zakończenia wojny

o niepodległość. Formalnie nadal utrzymano monarchię, mimo że król był po
zbawiony wszelkiej władzy. Sytuacja taka była rezultatem ścierania się w łonie
przywódców insurekcji różnych orientacji politycznych.
Na czele powstania stanął Najwyższy Naczelnik Siły Zbrojnej Narodowej
Tadeusz Kościuszko, a po nim w końcowej fazie Tomasz Wawrzecki. Do Naczel
nika należała władza wojskowa oraz szereg innych funkcji, które rozwinęły się
w trakcie insurekcji, składając się w sumie na stanowisko dyktatora. Naczelnik
powołał Radę Najwyższą Narodową, która była jego organem pomocniczym.
Składała się z 8 członków i 32 zastępców. Każdy z członków kierował podległym
sobie wydziałem. Utworzono wydziały: porządku, bezpieczeństwa, sprawiedli
wości, skarbu, żywności, wojska, spraw zagranicznych i instrukcji narodowych
(szkolnictwo). Rada obradowała na posiedzeniach plenarnych pod przewodnic
twem Naczelnika, a pod jego nieobecność poszczególnych członków. Osobno
obradowały również wydziały. Po klęsce pod Maciejowicami i powołaniu na Na
czelnika T. Wawrzeckiego Rada przejęła najwyższą władzę w państwie.
Organami administracji lokalnej były komisje porządkowe dla województw
i ziem. Dzieliły się na siedem wydziałów (z wyjątkiem spraw zagranicznych).
Ich skład miał charakter wybitnie stanowy, gdyż wchodziło do nich: 8 przedsta
wicieli szlachty, 8 mieszczaństwa i 5 duchowieństwa różnych wyznań, wszyscy
wybierani przez „obywateli”. Ustawą z 26.7.1794 r. Rada dokonała podziału
kraju na dozory, pod przewodnictwem dozorców. Dozorcą mógł zostać każdy
(cieszący się dobrą sławą) mieszkaniec powiatu, umiejący pisać, czytać i li
czyć. Pierwszych dozorców miały wyznaczyć na 4 lata komisje porządkowe.
Okręg administracyjny dozorcy obejmował od 1000 do 1200 gospodarstw.
Do ich kompetencji należało: pośredniczenie w sprawach między panami
a chłopami, czuwanie nad bezpieczeństwem publicznym, nadzór nad utrzyma
niem dróg i mostów, organizowanie nauczania itp.
2. Reformy chłopskie
170 Sprawę chłopską regulował Uniwersał połaniecki z 7.5.1794 r. Jego po
stanowieniami zniesiono przede wszystkim poddaństwo osobiste, zezwalając
chłopom pod pewnymi warunkami na opuszczenie wsi. Zapewniano im także
nieusuwalność z ziemi, jeżeli wypełniali świadczenia wobec dworu. W prakty
ce oznaczało to uzyskanie przez nich własności podległej.
3. Sądownictwo
171 Podczas insurekcji kościuszkowskiej dotychczasowa organizacja sądow
nictwa cywilnego została zawieszona, a karnego – zlikwidowana. Nowo utwo
Nb. 170–171
61428665874636
61
rzone sądy karne miały charakter powszechny, ponadstanowy, przez co pod

legała im cała ludność. Już pod koniec kwietnia 1794 r. zorganizowano sądy
kryminalne w Warszawie, Krakowie i Wilnie. Sąd kryminalny dla Warszawy
i Księstwa Mazowieckiego, zamieniony później na Sąd Kryminalny Wojskowy,
powołany był do karania przestępstw przeciwko powstaniu i bezpieczeństwu
publicznemu, z wyłączeniem zdrady państwa. Sądowi Kryminalnemu Woje
wództwa Krakowskiego podlegały: zdrada kraju, przestępstwa przeciwko po
wstaniu oraz wszelkie czyny zagrożone karą śmierci i dożywotniego więzie
nia. Sąd Kryminalny Wileński, zwany potem Generalnym, rozpatrywał sprawy
zdrady kraju i przestępstw przeciwko powstaniu. Od czerwca 1794 r. zaczę
to również tworzyć wojewódzkie sądy kryminalne w Koronie i powiatowe na
Litwie. W kilka dni później powołano dwa Najwyższe Sądy Kryminalne, je
den dla Korony w Warszawie, a drugi dla Litwy w Wilnie. Postępowanie przed
wszystkimi sądami kryminalnymi było jednoinstancyjne.
VII. Rozbiory. Terytoria i ludność

Przed pierwszym rozbiorem obszar Rzeczypospolitej liczył 756 tys. km2, 172
a ludność około 14 mln. Pierwszy traktat rozbiorowy podpisano w Petersbur
gu w 1772 r., a ratyfikowano w 1773 r. Rosja zajęła województwa: inflanc
kie, mścisławskie, prawie całe witebskie oraz część połockiego i mińskiego,
w sumie obszar 92 tys. km2, który zamieszkiwało 1,3 mln ludności. Prusy za
jęły Prusy Królewskie, z wyjątkiem Gdańska i Torunia, oraz północną część
Wielkopolski i Kujaw, a także lenną ziemię lęborsko-bytowską, czyli obszar
36 tys. km2 zamieszkiwany przez ok. 600 tys. osób. Austria objęła prawie ca
łe województwo ruskie i bełskie, część krakowskiego, sandomierskiego, lubel
skiego, wołyńskiego i ziemi chełmskiej, a więc tereny o powierzchni 83 tys. km2
i ludności ok. 2,7 mln. W sumie Rzeczpospolita utraciła 211 tys. km2 i 4,6 mln
ludności. Liczba województw spadła do 14.
W drugim rozbiorze w 1793 r. nie uczestniczyła Austria. Rosja objęła zie
mie ukraińskie i białoruskie na wschód od linii Druja–Pińsk–Kamieniec Po
dolski, czyli obszar liczący 250 tys. km2, zamieszkany przez 3 mln ludności.
Natomiast Prusy zawłaszczyły Gdańsk, Toruń i ziemie na zachód od linii Czę
stochowa–Sochaczew–Działdowo o obszarze 57 tys. km2 i ludności 1 mln.
Liczba województw spadła do 11.
W 1795 r. nastąpił trzeci, ostateczny rozbiór Rzeczypospolitej. Rosja zaję
ła terytoria litewskie, białoruskie i ukraińskie po linię Bug, Niemirów-Grodno,
Niemen, co stanowiło 120 tys. km2 i 1,2 mln osób. Prusy opanowały ziemie po
Nb. 172
61428665874636
61
Pilicę, Bug, Niemen, a więc 48 tys. km2 i ok. 1 mln mieszkańców. Austria zaję
ła Kraków i tereny po Pilicę, Wisłę, Bug, czyli 47 tys. km2 i 1,5 mln ludności.
Dnia 24 października I Rzeczpospolita przestała istnieć, zaś 25 listopa-
da 1795 r. zmuszono do abdykacji ostatniego króla Stanisława Augusta Po-
niatowskiego.
Nb. 172
61428665874636
61
Rozdział II. Prawo dawnej Polski (do 1795 r.)
§ 1. Źródła prawa w okresie średniowiecza

Literatura: J. Falenciak, Studia nad prawem rzymsko-kanonicznym w Księdze Henry
kowskiej, Wrocław 1966; Th. Goerlitz, Verfassung, Verwaltung und Recht der Stadt Breslau.
Mittelalter, t. I, Würzburg 1962; R. Hube, Prawo polskie w wieku trzynastym, Warsza
wa 1874; tenże, Ustawodawstwo Kazimierza Wielkiego, Warszawa 1881; S. Kuraś, Przy
wileje prawa niemieckiego miast i wsi małopolskich XIV–XV w., Warszawa 1971; T. Ma-
ciejewski, Zbiory wilkierzy w miastach państwa zakonnego do 1454 r. i Prus Królewskich
lokowanych na prawie chełmińskim, Gdańsk 1989; K. Maleczyński, Studia nad dokumentem
polskim, Wrocław 1971; tenże, Zarys dyplomatyki polskiej wieków średnich, Wrocław 1951;
J. Matuszewski, J. S. Matuszewski, Najstarszy zwód prawa polskiego, Łódź 1995; E. Ro-
zenkranz, Recepcja prawa lubeckiego w miastach nadbałtyckich, Gdańsk 1967; P. Simson,
Gesichte der Danziger Willkür, Danzig 1904; J. Sondel, Ze studiów nad prawem rzymskim
w Polsce piastowskiej, Wrocław 1978; A. Szorc, Dominium warmińskie 1243–1772. Przywi
lej i prawo chełmińskie na tle ustroju Warmii, Olsztyn 1990; A. Vetulani, Studia na tekstami
i znaczeniem Statutu Łęczyckiego z 1180 r., Lwów, 1932; tenże, Z badań nad kulturą prawni
czą w Polsce piastowskiej, Wrocław 1976; S. Zachorowski, Studia i materiały do historii usta
wodawstwa synodalnego w Polsce, Kraków 1915; Z. Zdrójkowski, Zarys dziejów prawa cheł
mińskiego (1233–1862), Toruń 1984.
I. Pojęcie źródeł prawa

Termin „źródło prawa” ma służyć wyjaśnieniu genezy prawa. Określenie 173
to używane jest w znaczeniach: materialnym, formalnym i poznawczym.
W znaczeniu materialnym za źródła prawa uznaje się zespół czynników 174
wpływających na kształtowanie się norm prawnych (stosunki społeczno-gospo
darcze oraz polityczne, wola prawodawcy itp.).
W znaczeniu formalnym źródła prawa (fontes iuris oriundi) oznaczają for
my jego powstania, a więc wszystkie czynniki prawotwórcze, które przyczy
niły się do ich stworzenia. Zasadniczą rolę wśród źródeł powstania prawa od
grywają trzy podstawowe formy: zwyczaj, stanowienie i precedens. Zwyczaj
to ustawiczna praktyka postępowania w określony sposób oraz przekonanie
o jej słuszności i zgodności z wiążącymi normami, uznawanymi za zwyczajo
Nb. 173–174
61428665874636
61
86 Rozdział II. Prawo dawnej Polski (do 1795 r.)
we. Uznanie tych norm przez państwo za prawnie obowiązujące i ich stosowa
nie w praktyce powodowało przekształcenie się norm zwyczajowych w normy
prawa zwyczajowego. Stanowienie prawa to działalność prawotwórcza upo
ważnionych do tego organów legislacyjnych, które w określonych aktach kreu
ją prawo. Precedens prawotwórczy to, przede wszystkim w prawie polskim,
decyzja organu sądowego (prejudykat), będąca podstawą rozstrzygania w przy
szłości przypadków podobnych.
175 Natomiast źródła prawa w znaczeniu poznawczym (fontes iuris cognos
cendi) to wszelkie efekty działania prawotwórczego, zachowane do naszych
czasów w formie: spisów i zbiorów norm prawnych, kodeksów, ustaw, doku
mentów, ksiąg sądowych i urzędowych itd., służące poznaniu prawa. Możemy
je podzielić na bezpośrednie i pośrednie. Pierwsze zawierają teksty prawne,
drugie są jedynie przekazami o nich.
II. Cechy charakterystyczne systemu i źródeł prawa

średniowiecznego
1. Dominacja prawa zwyczajowego
176 Główną podstawą systemu prawa obowiązującego w okresie średniowiecza
było prawo zwyczajowe. Jego źródłem był usankcjonowany prawnie zwyczaj.
Prawo zwyczajowe zasadniczo utrzymało swój prymat aż do rozbiorów, co zresz
tą nie było właściwością jedynie Polski, ale większości państw europejskich.
Zmieniające się warunki i stosunki powodowały bezradność prawa zwy
czajowego wobec postępujących przemian, a powstające nowe zwyczaje nie
nadążały dostatecznie szybko z dostosowaniem się do aktualnych zasad. Wy
magało to gruntownej przemiany porządku prawnego i zastąpienia prawa zwy
czajowego prawem stanowionym. W historii prawa wyróżnia się trzy etapy
przechodzenia od prawa zwyczajowego do stanowionego:
1) powstawanie prywatnych zbiorów prawa zwyczajowego, obowiązujących
na całym terytorium lub jego części, służących lepszemu poznaniu prawa;
2) sankcjonowanie tych zbiorów w drodze praktyki sądowej lub aprobaty
monarszej;
3) intensywny rozwój ustawodawstwa monarszego, tworzącego system nowe
go prawa, a następnie prawodawstwa sejmowego i sejmikowego.
2. Partykularyzm prawa
177 Prawo zwyczajowe nigdy nie miało charakteru powszechnego. Tkwiło to
w jego genezie. Ludy pierwotne praktykowały partykularyzm personalny, wy
Nb. 175–177
61428665874636
61
§ 1. Źródła prawa w okresie średniowiecza 87
rażający się stosowaniem zasady osobowości prawa. Zgodnie z nią jednostka

podlegała prawu swojego plemienia bez względu na miejsce pobytu. Trudno
ści w rozstrzyganiu spraw i stosowaniu prawa wymusiły zastąpienie zasady
osobowości zasadą terytorialności prawa, zgodnie z którą stosowano prawo
obowiązujące na określonym terytorium, któremu musieli się podporządkować
wszyscy na nim przebywający, bez względu na miejsce pochodzenia.
Prawo zwyczajowe kształtowało się regionalnie. Sprzyjało to tworzeniu
się praw lokalnych i służyło powstaniu partykularyzmu terytorialnego, się-
gającego swoimi korzeniami związków plemiennych. Pogłębił się on w okresie
rozdrobnienia feudalnego. W polskim prawie ziemskim partykularyzm tery-
torialny miał charakter dzielnicowy. W związku z tym wyróżnić możemy trzy
zasadnicze jego odmiany: małopolską, wielkopolską i mazowiecką, przy czym
w ich ramach występowały dalsze odrębności lokalne. Daleko większy party
kularyzm niż prawo ziemskie wykazywało prawo miejskie i wiejskie.
Początki unifikacji praw lokalnych wystąpiły dopiero po zjednoczeniu pań
stwa, wskutek oddziaływania scentralizowanej władzy monarszej. Niestety, kró
lewskie, a później sejmowe akty legislacyjne, z nielicznymi tylko wyjątkami,
ograniczały się bardziej do problematyki administracji państwa i jego finansów
niż do porządkowania prawa sądowego. Stąd też ważną rolę zaczął odgrywać
kolejny czynnik integracyjny, jakim było prawo uczone (rzymskie i kanonicz
ne), które posiadając walor prawa powszechnego, przenikało do systemu pra
wa polskiego, powodując jego unowocześnienie. Z kolei na ujednolicenie pra
wa miejskiego zaczęło wpływać orzecznictwo sądowe, zwłaszcza większych
miast, gdzie zasiadali wykształceni prawnicy, próbujący stosować w praktyce
nowe doktryny lub zmieniać reguły prawa zwyczajowego, przeciwstawiając się
starym zasadom. Mimo to prawo zwyczajowe, z natury swej partykularne, na
dal pozostawało głównym źródłem porządku prawnego, jakkolwiek jego teryto
rialne rozdrobnienie zostało poważnie ograniczone. Nadal utrzymywały się też
partykularyzmy osobowe, na szczęście jedynie w odniesieniu do grup etnicz
no-religijnych (Żydów, Ormian, Tatarów), posiadających prawa autonomiczne,
obowiązujące w stosunkach prawnych między nimi i uznawane przez państwo.
3. Stanowość prawa
Prawo polskie opierało się początkowo na regułach powszechności i rów 178
ności. W okresie rozdrobnienia nastąpiło jednakże wykształcenie się stanów,
czyli grup społecznych posiadających odrębne prawa, a w przypadku niektó
rych również przywileje. Był to proces długotrwały i złożony, który zasadniczo
zakończył się dopiero w połowie XIV w. Stany różniły się między sobą pozycją
gospodarczą, społeczną, polityczną oraz prawną.
Nb. 178
61428665874636
61
Stanowość powodowała, że każdy ze stanów rządził się odrębnym prawem.

Szlachtę obowiązywało prawo ziemskie, duchowieństwo – kanoniczne,
mieszczaństwo – miejskie, a chłopstwo – wiejskie. W ramach prawa jednego
stanu istniało też niekiedy dalsze zróżnicowanie.
Stanowość prawa wzmacniała dodatkowo stanowość sądownictwa.
4. Kazuistyka prawa
179 Prawo polskie kształtowało się początkowo w codziennej praktyce sądowej.
Podlegała ona oddziaływaniom polityczno-społeczno-gospodarczym. Ustawo
dawstwo państwowe było fragmentaryczne i nie odgrywało znaczącej roli. Pod
stawą tworzenia prawa była działalność jurysdykcyjna i orzecznictwo sądów.
W rezultacie treść prawa określały przypadki indywidualne. Obowiązujące nor
my miały charakter pojedynczych rozstrzygnięć poszczególnych spraw, czyli
kazusów (przypadek prawny – casus). Stan taki doprowadził do tego, że pra
wo nabrało charakteru kazuistycznego, będąc sumą uregulowań konkretnych
przypadków życiowych. Obraz ten zaczął ulegać zmianie około połowy XIV w.
Rozpoczął się wtedy bardzo powolny rozwój pojęć ogólnych i próby ich wyod
rębnienia.
5. Systematyka prawa
180 Dokonanie systematyki prawa średniowiecznego jest zagadnieniem trud
nym. Zresztą aż do czasów Oświecenia zarówno teorią, jak i praktyką two
rzenia prawa mało kto się zajmował. Stosowana wówczas technika legislacyjna
była prymitywna i zasadniczo sprowadzała się jedynie do porządkowania pra
wa. Głównie liczyło się poznanie prawa i zapewnienie jego pewności.
Dla systematyki prawa średniowiecznego całkowicie nieprzydatny był
zwłaszcza, wywodzący się jeszcze z republikańskiego Rzymu, podział norm
prawnych na prawo publiczne (ius publicum) i prawo prywatne (ius privatum).
Pierwsze miało służyć interesom państwa, drugie jednostek. Nie mógł on zna
leźć zastosowania ze względu na, wynikające z istoty państwa patrymonial
nego, wzajemne oddziaływanie i łączenie się elementów publicznoprawnych
z prywatnoprawnymi, których nie można było wyraźnie od siebie oddzielić.
181 Prawo polskie w dalszym swym rozwoju kształtowało się przede wszystkim
w części umownie nazywanej prawem prywatnym. Prawnicy wspominają
wprawdzie o istniejącym w nim podziale na prawo sądowe i prawo polityczne,
ale zasięg tego ostatniego nie był szeroki. Wynikało to ze specyfiki prawa pol
skiego, zwłaszcza prawa karnego materialnego i procesowego, które, w przeci
wieństwie do państw Europy Zachodniej, nie zmierzało w kierunku sfery pu
blicznoprawnej, lecz pozostawało nadal w sferze prywatnoprawnej aż do końca
Nb. 179–181
61428665874636
61
Rzeczypospolitej. Podobnie było z innymi dziedzinami prawa, zwłaszcza z pra

wem cywilnym, nazywanym potocznie prywatnym, które za sprawą recepcji
prawa rzymskiego pozostało systemem tradycyjnym. W rezultacie pod termi
nem prawo sądowe rozumiano w Polsce dziedziny związane z wymiarem spra
wiedliwości, a więc prawo cywilne, karne, procesowe, handlowe, jak również
prawa szczególne, w rodzaju wekslowego, morskiego czy górniczego.
III. Źródła historiograficzne

Wśród źródeł historiograficznych mających znaczenie dla poznania śred 182
niowiecznego prawa polskiego należy wymienić: roczniki, żywoty świętych,
kroniki obce i polskie oraz listy. Najstarszym zachowanym rocznikiem jest
Rocznik świętokrzyski dawny, powstały po 1122 r. i później uzupełniany.
Z literatury hagiograficznej (żywoty świętych) zachowały się m.in. dwa naj
dawniejsze źródła, z początków XI w., opisujące żywot św. Wojciecha. Z kronik
obcych na uwagę zasługują: kronika biskupa z Merseburga – Thietmara, ruska
Powieść lat minionych oraz czeska kronika Kosmasa. Natomiast pierwsza kro
nika polska, spisana pod koniec XI w., sporządzona została przez Galla Anoni-
ma. Cennym źródłem poznania dawnego prawa są również kroniki: Wincentego
Kadłubka (ok. 1220), wielkopolska (ok. 1295), Janka z Czarnkowa (obejmowa
ła lata 1333–1384), a nade wszystko dzieło Jana Długosza, napisane w latach
1455–1480. Pewne znaczenie miały też listy.
IV. Księgi uposażeń

Najstarsza księga uposażeń zwana jest Księgą Henrykowską. Składa się 183
ona z dwóch części. Pierwsza, sporządzona przed 1270 r. przez opata Piotra,
jest opisem założenia i dziejów klasztoru w Henrykowie na Śląsku. Druga, po
wstała do 1310 r., jest jej uzupełnieniem dokonanym przez nieznanego zakonni
ka konwentu cystersów. Cel założenia księgi przedstawiony został we wstępie.
Było nim mianowicie sporządzenie pełnego wykazu posiadanych przez klasz
tor nieruchomości, wraz z dokumentami poświadczającymi dokonanie odpo
wiednich czynności prawnych. Tym samym do tekstu księgi włączono wszyst
kie akty prawne świadczące o przeprowadzonych transakcjach: darowizny,
zamiany, kupna-sprzedaży oraz nadania. Służyć to miało ochronie praw klasz
toru do posiadanych dóbr ziemskich. Dla historyka prawa szczególnie cenny
był też fakt, że księga przedstawiała stan prawny nieruchomości, jeszcze przed
wejściem w ich posiadanie przez klasztor, sięgając głęboko z określeniem ich
pozycji prawnej w XII w.
Nb. 182–183
61428665874636
61
Mniej znana jest księga uposażeń biskupstwa wrocławskiego. Stanowi ona spis pięciu re
gestrów, sporządzony w latach 1302–1319, z inicjatywy biskupa Henryka. Istnieje też księga
uposażeń diecezji krakowskiej z XV w. Stanowi ona prywatną pracę Jana Długosza. Zawar
ty w niej został opis całego majątku diecezjalnego zarówno duchowieństwa świeckiego, jak
i klasztornego.
V. Dokumenty
184 Dokumenty dzieliły się na książęce (królewskie) i prywatne. Dokumen-
ty książęce posiadały pełną moc dowodową, w związku z tym nie można było
przeciwko nim wnieść przed sądem zarzutu nieautentyczności i nieprawdziwo
ści ich treści. Najważniejsze z nich zaopatrzone były w podpisy króla, kancle
rza i opatrzone pieczęcią państwową.
185 Można było wśród nich wyróżnić akty prawne dotyczące zarządu pań-
stwa oraz akty sądowe. Do pierwszych zaliczano m.in. przywileje i statuty,
nakazy królewskie, zarządzenia dla urzędników itd. Z czasem państwowe akty
prawne zaczęli wydawać również poszczególni urzędnicy, np. starostowie, wo
jewodowie. Osobną grupę stanowiły akty sądowe. Należały do nich m.in. akty
stwierdzające dokonanie określonych czynności prawnych, wyroki, pozwy
przed sąd królewski itp.
186 Dokumenty prywatne były zaczepialne i mogły być naganione zarówno co
do treści, jak i autentyczności. Dzieliły się one na cartae i notitiae. Carta za
wierała oświadczenie woli (umowa kupna-sprzedaży, zamiany) bądź stwierdza
ła powstanie między stronami stosunku prawnego. Natomiast notitia była jedy
nie poświadczeniem dokonanej czynności prawnej. Dokumenty prywatne były
zazwyczaj sporządzane w dziedzinie prawa cywilnego.
187 W związku z tym, że przy sporządzaniu dokumentów należało się trzymać
ściśle przewidzianych przez prawo form, w kancelariach, które zajmowały się
ich wystawianiem, tworzono zbiory formuł dokumentów, zwane formularza-
mi. Z czasem najważniejszego znaczenia nabrały formularze sądowe będące
zbiorami formuł dla dokumentów i czynności procesowych. Niezachowanie
przyjętych w nich wzorców powodowało przegranie procesu przez stronę.
VI. Prawo polskie – prawo ziemskie

1. Spisy prawa zwyczajowego
a) Najstarszy zwód prawa polskiego
188 Najcenniejszym spisem prawa zwyczajowego, których w odróżnieniu od
państw Europy Zachodniej zachowało się w Polsce niewiele, jest Najstar-
Nb. 184–188
61428665874636
61
szy zwód prawa polskiego, zwany również Księgą elbląską. Odkryty został
w Elblągu w połowie XIX w., gdzie był przechowywany do czasów II wojny
światowej, podczas której zaginął. Ostatnio znaleziono i ponownie opracowa
no fotokopie jego rękopisu. Zwód sporządzony został przez nieznanego autora,
najprawdopodobniej Niemca będącego urzędnikiem krzyżackim. Powstał za
pewne po 1253 r., ale przed 1320 r. Zwód był zbiorem prawa polskiego, którym
posługiwała się ludność polska zamieszkująca ziemię chełmińską. Spisano go
z inicjatywy Krzyżaków na potrzeby wymiaru sprawiedliwości państwa zakon
nego, które w swoim sądownictwie opierało się w tych czasach jeszcze na zasa
dzie osobowości prawa.
Tekst zbioru obejmuje wierszowany wstęp i 29 nienumerowanych artykułów, przy czym
ostatni urywa się, przez co nie wiadomo, czy zwód nie był większych rozmiarów.
Na jego zawartość merytoryczną składały się głównie przepisy z dziedziny prawa karne
go i procedury sądowej, natomiast nieliczne były normy prawa cywilnego (spadkowe, sąsiedz
kie). Autor zwodu wyraźnie już wskazuje na istniejące zróżnicowanie stanowe społeczeństwa.
b) Zwyczaje ziemi łęczyckiej (Constitutiones Lancicienses)

Zwyczaje ziemi łęczyckiej są jedynym pomnikiem prawa zwyczajowego 189
okresu średniowiecza, spisanym przez nieznanego pisarza polskiego. Zbiór po
wstał zapewne pod koniec XIV w. Po 1419 r. dołączono do niego orzeczenia są
dowe i lauda sejmikowe. Obowiązywał jako zbiór prawa partykularnego.
c) Prawo zwyczajowe ziemi krakowskiej
Spis prawa zwyczajowego ziemi krakowskiej ogłoszony został przez J. Ła 190
skiego w 1506 r. Jako jedyny uzyskał sankcję ze strony króla Aleksandra Ja-
giellończyka.
2. Prawo stanowione
a) Statuty
Statutami nazywano ustawy wydawane przez władców polskich. W dzie 191
dzinę prawa sądowego wkraczały one początkowo w niewielkim tylko stopniu,
gdyż opierało się ono na prawie zwyczajowym. Za najstarszy należy uznać sta
tut łęczycki z 1180 r., wydany przez Kazimierza Sprawiedliwego.
Szerszą działalność ustawodawczą rozwinął dopiero Kazimierz Wielki. Wy
dał on w połowie XIV w. dwa statuty, odrębnie dla Wielkopolski i Małopolski.
Statut wielkopolski był wcześniejszy. Wydano go prawdopodobnie w latach
1357–1362 (dokładnej daty nie znamy) na wiecu w Piotrkowie (Statut piotr
kowski). Liczył on 34 artykuły. Natomiast statut małopolski, nieco późniejszy,
składał się z 59 artykułów, obejmujących liczący 24 artykułów Statut wiślicki
Nb. 189–191
61428665874636
61
oraz jego późniejsze uzupełnienia, zebrane w całość przez urzędników kance

larii monarszej.
W okresie późniejszym do statutów małopolskich dodano krótkie ustawy,
wydawane na wiecach przez Kazimierza Wielkiego i jego następców. Nosiły
one nazwę ekstrawagantów. Z czasem dołączono do nich prejudykaty, bę
dące orzeczeniami sądowymi w formie kazusów. Wreszcie, ale już po śmier
ci Kazimierza Wielkiego, zbiór uzupełniono o petyta, czyli projekty przepisów
prawnych. Tak powstałą całość zredagowano w XV w. w jeden zwód statutów
małopolsko-wielkopolskich. Sporządzono kilka jego redakcji. Najbardziej roz
powszechnioną redakcją o zasięgu ogólnopolskim były dygesta, liczące łącz
nie 134 artykuły. W 1488 r. statuty wydrukowano w prywatnym zbiorze ustaw
polskich (Syntagmata). Natomiast druk urzędowy ogłoszony został przez J. Ła-
skiego w 1506 r. w wersji jednolitej, obejmującej 151 artykułów.
Kontynuacją ustawodawstwa Kazimierza Wielkiego były statuty uchwalane
w XV w. przez sejmy. Najważniejszym z nich był Statut warcki z 1423 r. skła
dający się z 30 artykułów, będących rozwinięciem i uzupełnieniem statutów
małopolsko-wielkopolskich. Uzyskał on zatwierdzenie ze strony króla Włady-
sława Jagiełły.
b) Przywileje
192 Pierwsze przywileje ziemskie, obejmujące rycerstwo-szlachtę małopolską,
wydano jeszcze w XIII w. Najwcześniejszym był przywilej Władysława La-
skonogiego z Cieni (1228), w którym zobowiązywał się on przestrzegać im
munitetów, nie nakładać niesłusznych podatków i rządzić za radą biskupów
i możnych. Kolejnym był przywilej Wacława II wydany w Lutomyślu (1291),
gwarantujący urzędy w Polsce dla Polaków.
W okresie monarchii stanowej, począwszy od drugiej połowy XIV w.,
szlachta uzyskała szereg przywilejów ogólnych, obejmujących obszar całego
państwa. Najważniejsze były przywileje: budziński (1355), koszycki (1374),
piotrkowski (1388), czerwiński (1422), warcki (1423), jedlnieńsko-krakowski
(1430, 1433) i nieszawski (1454). Obok przepisów z zakresu prawa sądowego
zawierały one wiele innych postanowień określających uprzywilejowaną pozy
cję prawną szlachty.
c) Inne akty normatywne króla
193 Drobne akty prawne wydawane przez króla występowały pod nazwami: de-
kretów, edyktów i ordynacji.
194 Dekrety normowały głównie sprawy gospodarcze, np. z 1379 r. i 1484 r.
o drogach handlowych. Edykty uchwalano przede wszystkim w sprawach wy
Nb. 192–194
61428665874636
61
znaniowych, np. wieluński z 1424 r. przeciwko husytom, oraz wojskowych,

np. z 1432 r. i 1457 r. o przechodach wojsk. Natomiast ordynacje obejmowa
ły zwłaszcza kwestie górnicze, np. żupna z 1368 r., zatwierdzona w 1451 r. Dla
prawa sądowego mają one mniejsze znaczenie.
3. Uchwały sejmów i sejmików

Uchwały sejmów formułowano w postaci konkluzji (conclusiones). Naj 195
starsze zachowane pochodzą z sejmu piotrkowskiego z 1444 r., zaś kolejne
uchwalił w następnym roku sejm sieradzki. Normowały one rozmaite kwestie.
Niekiedy uchwały sejmowe spisywano w jedną całość, np. sejmu piotrkow
skiego z 1447 r. i korczyńskiego z 1472 r., innym razem odrębnie ujmowano
sprawy: skarbowe, np. sejmu kolskiego dla Wielkopolski z 1458 r., i sądowe,
np. Statut warcki z 1423 r. czy korczyński z 1465 r. Tylko niektóre z nich za
wierały normy prawa sądowego.
Uchwały sejmików ziemskich określano terminem lauda. Najstarsze po
chodziły z końca XIV w. Dla swojej ważności nie potrzebowały one zatwier
dzenia ze strony króla. Najwięcej laudów uchwalono w ziemi łęczyckiej. Naj
obszerniejsze, zawierające liczne postanowienia z zakresu prawa sądowego,
uchwalono w 1419 r. Obok tego normowano w nich sprawy z zakresu prawa
publicznego, pozycji prawnej chłopów, łowiectwa i rybołówstwa itp. Tekst lau
dów wpisywano przeważnie do ksiąg ziemskich, rzadziej grodzkich.
4. Księgi sądowe
Księgi sądowe prowadziły sądy ziemskie, grodzkie i podkomorskie. Naj 196
starsze zachowane pochodzą z końca XIV w. (krakowskie od 1374 r.), chociaż
pierwsza wzmianka o regestach sądowych pochodzi jeszcze z 1322 r. Począt
kowo zawierały one jedynie rejestry pozwów, świadków, przysiąg i kar. Z cza
sem zaczęły obejmować pełen przebieg wszystkich czynności procesowych.
Do końca XV w. miały układ jednolity, obejmując wszystkie kolejno po sobie
następujące sprawy sądowe.
VII. Prawo kanoniczne

Prawem kanonicznym określamy normy prawne stworzone przez Kościół. 197
Dzieli się ono na powszechne (ius universale), obowiązujące w całym świecie
chrześcijańskim, oraz partykularne (ius particulare), obowiązujące tylko na
obszarze określonej prowincji lub diecezji.
Głównymi źródłami prawa kanonicznego powszechnego, używanymi
w Polsce, były:
Nb. 195–197
61428665874636
61
1. Zbiór troisty (Collectio Tripartita) – był kompilacją prywatną sporzą

dzoną przez biskupa Iwona z Chartres w XI w. Do Polski przywieziony został
w XII w. przez legata papieskiego Gwalona. Składał się z trzech części: de
kretów papieskich, uchwał soborów powszechnych i orzeczeń Ojców Kościoła
wraz z fragmentami zaczerpniętymi z prawa rzymskiego i frankońskiego.
2. Dekret Gracjana – był pracą prywatną sporządzoną ok. 1150 r. przez
mnicha Gracjana, kamedułę, profesora uniwersytetu w Bolonii. Celem dzie
ła było „uzgodnienie niezgodnych kanonów”. Składał się z trzech części obej
mujących: źródła prawa i hierarchię kościelną (I), przepisy dotyczące procesu,
prawa małżeńskiego i beneficjów (II) oraz sprawy sakramentów i liturgii (III).
Stanowił podstawę dla rozwoju prawa kanonicznego, chociaż nigdy nie uzyskał
urzędowego zatwierdzenia ze strony Kościoła. Komentarz do Dekretu Gracjana
sprowadzono do katedry krakowskiej ok. 1300 r.
3. Dekretały Grzegorza IX – był to pierwszy urzędowy zbiór ustawodaw
stwa papieskiego. Powstał w 1234 r. na polecenie papieża Grzegorza IX. Skła
dał się z pięciu ksiąg. Uzupełniony został księgą szóstą sporządzoną z inicjaty
wy papieża Bonifacego VIII w 1298 r. i dodaną do poprzednich.
4. Clementinae – zbiór ogłoszony został przez papieża Klemensa V w 1317 r.
Był ostatnim urzędowym zbiorem prawa kanonicznego. Po nim wydano jeszcze
Extravagantes, które były zbiorem prywatnym, obejmującym dwie kompilacje.
Źródłami prawa partykularnego kanonicznego były statuty: prowincjonal-
ne, diecezjalne, biskupie, kapituł katedralnych oraz księgi kościelne.
198 Statuty prowincjonalne wydawano na synodach prowincjonalnych. By
ły to zgromadzenia biskupów, opatów, przeorów i przedstawicieli kapituł pod
przewodnictwem metropolity lub legata papieskiego (synody legackie). Obok
załatwiania rozmaitych spraw z dziedziny stosunków kościelnych, synody by
ły również organem ustawodawczym, tworzącym źródła partykularnego pra
wa kanonicznego. Najstarsze statuty prowincjonalne, pochodzące jeszcze
z XIII w., były wydawane na synodach legackich, np. statuty legata Jakuba
(późniejszy papież Urban V) wydane we Wrocławiu w 1248 r., legata Gwido-
na z 1266 r. czy też najobszerniejsze z nich – legata Filipa, wydane w 1279 r.
w Budzie, ale obowiązujące zarówno na Węgrzech, jak i w Polsce. Ich teksty
do naszych czasów jednak się nie zachowały. Pierwszym zbiorem urzędowym
statutów prowincjonalnych był tzw. synodyk Jarosława z 1357 r., sporządzony
na synodzie kaliskim, pod przewodnictwem arcybiskupa Jarosława ze Skotnik.
Stanowił on chronologiczne zestawienie większości wydanych wcześniej sta
tutów prowincjonalnych. Kolejną systematyczną kodyfikacją statutów prowin
cji gnieźnieńskiej były Statuty Mikołaja Trąby. Zbiór ogłoszono na synodzie
wieluńsko-kaliskim w 1420 r. Całość dzieliła się na pięć ksiąg. Obok statutów
Nb. 198
61428665874636
61
prowincjonalnych ich treść obejmowała również przepisy powszechnego prawa

kanonicznego, zaczerpnięte z dekretałów papieskich i kanonów soborowych.
Stanowiły jeden z najlepszych zbiorów prawa kanonicznego w Europie.
Statuty diecezjalne uchwalano na synodach diecezjalnych, będących zjaz 199
dami przedstawicieli duchowieństwa jednej diecezji, pod przewodnictwem bi
skupa. Wydawał je wyłącznie biskup. Najstarsze spisano w diecezji wrocław
skiej na synodach z lat 1279 i 1290 (biskup Tomasz). W diecezji krakowskiej
pierwszymi zachowanymi były statuty biskupa Nankera z 1320 r., zaś póź
niejszymi statuty biskupów: Grota (1331), Mokarskiego (1373) i Wysza (1394).
Z XIV w. pochodziły jeszcze statuty diecezji płockiej (1398). Zachowane sta
tuty pozostałych diecezji wydano w XV w. (gnieźnieńskiej, poznańskiej, war
mińskiej i włocławskiej).
Ważnym źródłem poznania prawa kanonicznego były też kościelne księ- 200
gi sądowe. Najważniejsze z nich to: acta episcopalia i acta officialia. Pierw
sze zaczęto prowadzić w pierwszej połowie XV w., wpisując do nich ważniej
sze akty wychodzące z kancelarii biskupiej i do niej wpływające, dotyczące
wszelkich spraw, m.in. sądowych, administracyjnych, politycznych itp. Drugie
prowadzili oficjałowie, zastępujący biskupa w prowadzeniu działalności admi
nistracyjnej i sądowej. Najstarsze zachowały się księgi oficjałatu kaliskiego;
prowadzone były od 1419 r.
VIII. Prawo miejskie

1. Prawo zwyczajowe
W XIII w. w Niemczech zaczął się kształtować system filialny zakładania 201
miast. Polegał on na wytworzeniu się wzorca ustrojowo-prawnego, zwanego
miastem macierzystym, na podstawie którego lokowano nowe ośrodki, zwane
miastami filialnymi lub córkami. Razem tworzyły one rodzinę prawa miejskie
go, w której obowiązywały podobne zasady organizacji, ustroju i normy prawne.
Dla większości miast polskich podstawowym wzorcem organizacyjnym był 202
Magdeburg. Prawo magdeburskie pierwotnie było prawem zwyczajowym.
W XIII w. rozpoczął się proces jego kodyfikacji. Jej podstawą było prawo sa
skie, ujęte najpełniej w Zwierciadle saskim (1215–1235), którego autorem był
Eike von Repkow. Podlegało ono różnym przeróbkom lokalnym (prawo ziem
skie wrocławskie z 1356 r., księga prawa Środy Śląskiej z około 1335 r. i tym
podobne). W związku z tym, że pierwotny tekst Zwierciadła w języku łaciń
skim zaginął, znane było jego tłumaczenie na język niemiecki, które ponownie
zaczęto tłumaczyć na łacinę. W Polsce pierwszymi takimi tłumaczeniami były:
Nb. 199–202
61428665874636
61
Versio Vratislavensis, dokonana przez Konrada z Opola w latach 1272–1292,

oraz Versio Sandomiriensis, sporządzona przez Konrada z Sandomierza około
1359 r. Tłumaczenia na język łaciński stały się podstawą tłumaczenia na język
polski, dokonanego przez Pawła Szczerbica w 1581 r.
Obok Zwierciadła saskiego główną rolę wśród źródeł prawa magdeburskiego
odgrywał Weichbild magdeburski (Ius municipale). Powstał on z połącze
nia kilku prac (traktatu o ustroju sądów Magdeburga, ławniczego prawa mag
deburskiego, kroniki magdeburskiej), pochodzących z przełomu XIII/XIV w.
203 Lokalną odmianą prawa magdeburskiego, stosowaną powszechnie na zie
miach zakonu krzyżackiego i Mazowszu, było prawo chełmińskie, na którym
lokowano w sumie 225 miast. Fundamentem powstania i rozwoju prawa cheł
mińskiego był przywilej chełmiński z 1233 r. Uzupełniało go magdebursko-
-wrocławskie systematyczne prawo ławnicze, powstałe na podstawie pouczeń
prawnych Magdeburga, udzielanych Wrocławiowi w latach 1261, 1283 i 1295.
Zbiór ten uległ w państwie zakonnym pod koniec XIV w. przeróbce. Uzupeł
niony ortylami magdeburskimi dla Chełmna i przepisami Zwierciadła szwab
skiego stworzył nową kompilację, zwaną Prawem starochełmińskim (1394).
Z czasem wyparł on na ziemiach krzyżackich wszystkie pozostałe spisy pra
wa magdeburskiego. Na jego podstawie w połowie XV w. powstał kolejny
zbiór, zwany Obiegowym prawem chełmińskim, którego autorem był Kon-
rad z B
yczyny.
W 1476 r. król Kazimierz Jagiellończyk zniósł na obszarze Prus Królewskich wszystkie
dotychczas obowiązujące prawa stanowe i partykularne, wprowadzając prawo chełmińskie
jako powszechnie obowiązujące.
204 Inną polską odmianą prawa magdeburskiego było prawo średzkie (Środa
Śląska). Począwszy od 1235 r., lokowano na nim ponad 100 miast, głównie na
Śląsku, w Wielkopolsce i ziemi sieradzko-łęczyckiej. Jego podstawą były po
uczenia prawne dla Środy Śląskiej z Halle (początek XIV w.) oraz księga prawa
średzkiego, będąca przeróbką Zwierciadła saskiego.
Obok prawa magdeburskiego i jego odmian lokowano również miasta pol
skie na prawie lubeckim. Oddziaływanie Lubeki było rezultatem wpływów
hanzeatyckich, stąd też lokacje te umiejscowione były wzdłuż wybrzeża mor
skiego, głównie na obszarze Pomorza Zachodniego.
Na Pomorzu Gdańskim na prawie lubeckim lokowano zaledwie siedem miast, z czego
pozostały na nim tylko trzy (Elbląg, Braniewo, Frombork). Pierwszy kodeks prawa lubec
kiego, powstały po 1227 r., zwany jest „fragmentem lubeckim”. W 1294 r. prawnik-romani
sta Albrecht Bardewick opracował nową wersję kodyfikacji prawa lubeckiego, która rozpo
wszechniła się w większości miast lokowanych na tym prawie. W 1509 r. ukazał się pierwszy
oficjalny druk przepisów prawa lubeckiego.
Nb. 203–204
61428665874636
61
2. Wilkierze
Wilkierze to statuty, ustawy miejskie. Najpierw wydawał je monarcha lub 205
właściciel miasta, później autonomiczne władze miejskie. Początkowo była to
jedynie rada, dopuszczając jednak od XVI w. do ustawodawstwa pozostałe or
dynki, tj. ławę i reprezentację pospólstwa. W XIII w. uchwalano wilkierze po
jedyncze, które zapisywano na tabliczkach woskowych lub luźnych kartkach.
W kolejnym stuleciu zakładano dla nich już specjalne księgi, wpisując no
wo uchwalane statuty w porządku chronologicznym. W XV w. zaczęto uchwa
lać całe zbiory wilkierzy w formie odrębnych ustaw. Ich rozmiary były zróż
nicowane; od kilkudziesięciu do nawet dwustu artykułów (wilkierz gdański
z ok. 1480 r.). Ustawodawstwo to rozwinęło się najbardziej na obszarze Prus
Królewskich (Gdańsk, Toruń, Elbląg, Tczew).
Celem wydawania wilkierzy były potrzeby codziennej praktyki sądowo-
-administracyjnej oraz konieczność uzupełniania luk prawnych istniejących
w prawie zwyczajowym. Zawartość wilkierzy obejmowała głównie przepi
sy dotyczące: handlu, rzemiosła, spraw finansowych, prawa karnego, kwestii
porządkowych i sanitarnych, budownictwa, urzędów miejskich, specyficznej
działalności gospodarczej (np. w Gdańsku – prawa morskiego) itp.
Odrębną grupę wilkierzy stanowiły statuty cechowe, zawierające przepi
sy regulujące organizację rzemiosła i jego wykonywanie. Najstarsze pochodzą
z terenu Śląska, np. z 1318 r. dla kramarzy w Brzegu czy z 1324 r. dla tkaczy
we Wrocławiu.
3. Pouczenia prawne i ortyle

Pouczenia prawne były odpowiedziami (poradami prawnymi) udzielanymi 206
miastom filialnym przez władze miast macierzystych na zapytania przesyłane
do nich w razie braku wiedzy w przedmiocie rozpoznania ważnych spraw sądo
wych. Wskazówki te dotyczyły wszelkich dziedzin prawa.
W 1235 r. pouczenie prawne otrzymała od Halle Środa Śląska (46 artykułów z dziedziny
ustroju sądów, prawa karnego, prywatnego, spraw cechowych). Z kolei w latach 1261, 1283
i 1295 dla Wrocławia przesłał je Magdeburg. Natomiast w 1338 r. pierwsze pouczenie z Mag
deburga otrzymało Chełmno. Z czasem zaczął je wydawać również Wrocław, głównie dla
miast śląskich.
Ortyle były rozstrzygnięciami konkretnych spraw sądowych, wydanymi 207

przez sądy miast macierzystych. Z prośbami o nie mogły występować zarów
no władze miast filialnych, jak i zainteresowane strony procesowe. Dotyczyły
wyłącznie spraw wątpliwych lub skomplikowanych, z którymi nie mogły sobie
poradzić sądy miast mniejszych.
Nb. 205–207
61428665874636
61
Nie wszystkie jednak miasta były uprawnione do bezpośredniego zwracania się po ortyle
do Magdeburga. Często określany był bowiem tok instancji, przewidujący powołanie lokal
nego sądu wyższego. Pierwszy sąd wyższy prawa niemieckiego powstał w Chełmnie (1233),
który następnie zastąpiony został przez sąd wyższy w Toruniu (od 1458 r.). Podobną funkcję
pełniły sądy innych większych miast (Poznań, Wrocław, Szczecin).
Ortyle składały się z dwóch części: pytania i rozstrzygnięcia. Miały charak
ter precedensów sądowych, przez co stosowano je do rozpoznania spraw analo
gicznych. Z czasem zaczęto tworzyć zbiory ortyli.
4. Przywileje miejskie
208 Przywileje nadawali miastom monarchowie. Dotyczyły one zwłaszcza
miast większych, prowadzących ożywioną działalność gospodarczą. Najczę
ściej były to przywileje handlowe. Najważniejsze z nich dotyczyły: zwolnienia
z opłat celnych, np. dla Wrocławia z 1309 i 1310 r., Krakowa z 1288 i 1331 r.,
przyznania prawa składu bezwzględnego lub względnego, np. Wrocław (1274),
Sandomierz (1286), Oświęcim (1291), Toruń i Elbląg (1365), prawa organi
zowania targów i jarmarków, np. Nowy Sącz (1327), Nowy Targ (1346). Wy
dawano również przywileje finansowe, pozwalające na pobieranie przez miasto
dochodów z określonych źródeł, np. wagowe (Lwów 1415), mostowe (Poznań
1459). Większość przywilejów miała charakter wyłącznie jednostkowy.
5. Księgi miejskie (ławnicze i radzieckie)

209 Księgi ławnicze (acta scabinalia) prowadziła ława miejska. Zawierały one
wpisy dotyczące zarówno spraw spornych, jak i niespornych, rozpoznawanych
przez ławę. Czasem wyodrębniano z nich odrębne księgi dla spraw karnych,
np. w Krakowie od 1362 r.
Najstarsze z nich pochodzą jeszcze z początków XIV w., np. w Krakowie prowadzono je
od 1300 r., zaś pierwsza księga Biecza obejmowała lata 1388–1398.
210 Księgi radzieckie (acta consularia) były późniejsze od ławniczych, np. w Kra
kowie prowadzono je od 1392 r. Zawierały wpisy aktów normatywnych, admini
stracyjnych i sądowych (w ramach sądownictwa rady). W większych miastach
dzielono je na specjalne działy poświęcone ściśle określonym sprawom.
Odrębnie zakładano też księgi przyjęć do prawa miejskiego, cechowe,
urzędników miejskich itp.
IX. Prawo wiejskie

211 Prawo wiejskie w Polsce, w przeciwieństwie do pozostałych praw sta
nowych, nie stanowiło odrębnego systemu prawnego, będąc konglomeratem
Nb. 208–211
61428665874636
61
§ 2. Źródła prawa w czasach nowożytnych 99
różnych praw. Do XIII w. chłopi, podobnie jak cała ludność, podlegali prawu
zwyczajowemu polskiemu (ius Polonicum). Rozwój kolonizacji wsi na prawie
niemieckim i powstanie gospodarki czynszowej (XIII–XV w.) spowodowały
formalne poddanie prawa wiejskiego wpływom prawa niemieckiego, chociaż
faktycznie stosowano je tylko wobec osadników niemieckich. Ludność polska
nadal posługiwała się prawem polskim. Było tak nie tylko we wsiach lokowa
nych na prawie polskim, ale również i w tych lokowanych na prawie niemiec
kim, gdzie ludność polska przejmowała jedynie niemieckie wzorce ustrojowe.
Prawo sądowe niemieckie ludności polskiej i sądom zasadniczo nie było znane,
a tym samym w praktyce sądowej go nie stosowano.
Źródłami prawa wiejskiego i jego poznania w okresie średniowiecza są:
przywileje i dokumenty lokacyjne, księgi sądowe wiejskie oraz ordynacje
(wilkierze wiejskie). Przywileje lokacyjne zezwalały rycerstwu-szlachcie na
zakładanie wsi i były zwykle związane z nadaniem immunitetu. W momencie za
łożenia wsi pan wystawiał dokument lokacyjny, którego zasadniczą treścią było
wyjęcie chłopów spod prawa polskiego i nadanie im prawa niemieckiego, uwol
nienie wsi od sądownictwa i ciężarów prawa książęcego oraz określenie praw
i obowiązków mieszkańców. Zdarzało się przy tym, że odrębnymi dokumentami
regulowano sytuację prawną sołtysów. Księgi sądowe wiejskie były natomiast
rezultatem działalności sądów wiejskich. Prowadzili je sołtysi wraz z ławnikami
bądź panowie sądzący jako sędziowie dominialni. Najstarsze zachowane księgi
pochodzą z XV w., głównie z terenu Małopolski. Nieraz jedna księga wystarcza
ła na kilka stuleci, np. księga wsi Trześniowa zawiera sprawy z lat 1119–1609.
Wpisów dokonywano w porządku chronologicznym. Do XVI w. używano języ
ka łacińskiego, a później polskiego. Z kolei ordynacjami, zwanymi też wilkie
rzami, określano życie wewnętrzne wsi, powinności chłopów, organizację wsi.
§ 2. Źródła prawa w czasach nowożytnych

Literatura: J. Bardach, Studia z ustroju i prawa Wielkiego Księstwa Litewskiego
XIV–XVI w., Warszawa 1970; W. Bartel, Dzieje Wydziału Prawa Uniwersytetu Jagielloń
skiego przed reformą Kołłątajowską, Kraków 1970; E. Borkowska-Bagieńska, Zbiór praw są
dowych Andrzeja Zamoyskiego, Poznań 1986; K. Bukowska, Tomasz Drezner (1560–1616)
– polski romanista XVI w. i jego znaczenie dla rozwoju nauki prawa w Polsce, Warszawa 1960;
P. Dąbkowski, Palestra i księgi sądowe ziemskie i grodzkie w dawnej Polsce, Lwów 1926;
K. Dunin, Dawne mazowieckie prawo, Warszawa 1880; Ł. Kurdybacha, Dzieje kodeksu An
drzeja Zamoyskiego, Warszawa 1951; T. Maciejewski, Prawo sądowe w ustawodawstwie
miasta Gdańska w XVIII w., Wrocław 1984; tenże, Wilkierze miasta Torunia, Poznań 1997;
W. Maisel, Archeologia prawna Polski, Warszawa 1982; I. Malinowska, Mikołaj Zalaszowski
polski prawnik XVII stulecia na tle ówczesnej nauki prawa, Kraków 1960; S. Matysik, Prawo
morskie Gdańska, Gdańsk 1958; J. Michalski, Studia nad historią sądownictwa i prawa są
Nb. 211
61428665874636
61
dowego w XVIII wieku, Warszawa 1958; L. Pauli, Jan Nixdorff (1625–1698), pisarz prawa
procesowego, Warszawa 1960; tenże, Jan Kirstein Cerasinus (1507–1561) krakowski prawnik
doby odrodzenia, Kraków 1971; E. Rozenkranz, Gdańska archeologia prawna, Gdańsk 1993;
Z. Rymaszewski, Łacińskie teksty Landrechtu Zwierciadła Saskiego w Polsce, Wrocław 1975,
Łódź 1985; S. Salmonowicz, Krystian Bogumił Steiner (1746–1814) toruński prawnik i histo
ryk, Toruń 1962; tenże, Prawo karne oświeconego absolutyzmu, Toruń 1966; J. Sondel, Studia
nad prawem rzymskim w Ius Culmense, Kraków 1984; tenże, Ze studiów nad prawem rzym
skim w okresie Oświecenia, Warszawa 1988; W. Uruszczak, Korektura praw z 1532 r., t. I–II,
Warszawa 1990–1991; tenże, Próba kodyfikacji prawa polskiego w pierwszej połowie XVI w.
Korektura praw z 1532 r., Warszawa 1979; A. Vetulani, Artykuły sądowe. Studium z historii
źródeł prawa polskiego XV w., Lwów 1927; Z. Zdrójkowski, Teodor Ostrowski (1750–1802),
Pisarz dawnego polskiego prawa sądowego, Warszawa 1956.
I. Prawo ziemskie koronne

1. Prawo stanowione
212 W porównaniu ze średniowieczem źródła prawa ziemskiego zasadniczo nie
zmieniły się. Nadal podstawowe znaczenie miało prawo zwyczajowe, jakkol
wiek coraz bardziej rozwijało się prawo stanowione. W jego ramach nadal obo
wiązywały stare statuty z poprzednich stuleci. Obok nich zaznaczyła się silna
działalność ustawodawcza: sejmu, sejmików, króla oraz nielicznych urzędni
ków państwowych. Była ona widoczna zwłaszcza w XVI w., później jej zna
czenie osłabło.
213 Podstawowym źródłem prawa stanowionego przez sejm były konstytucje.
Dzieliły się na wieczyste i czasowe. Pierwsze obowiązywały przez czas nie
ograniczony, drugie przez czas z góry określony. Formalnie wszystkie konsty
tucje miały równą moc prawną i były w hierarchii równorzędne. W praktyce
niektóre z nich zaczęto uznawać za zasadnicze i niezmienne, przez co nabra
ły specjalnego znaczenia. Największe posiadały artykuły henrykowskie (1573),
normujące podstawy ustroju państwa. Od 1652 r. (liberum veto) działalność
ustawodawcza sejmu wyraźnie jednak osłabła.
Konstytucje wydawano w imieniu króla. Do końca XVI w. ogłaszano je
w osobnych aktach, później traktowano już jako jedną całość, z wyjątkiem do
tyczących spraw podatkowych (uniwersały poborowe). Od 1543 r. konstytucje
spisywano w języku polskim, a od 1576 r. drukowano. Ich teksty, opatrzone
pieczęcią króla i podpisami marszałka sejmu i kanclerza, rozsyłano do woje
wództw i ziem.
Pierwszą próbą uporządkowania konstytucji sejmowych, obok innych źró
deł prawa, był zbiór kanclerza J. Łaskiego z 1506 r. Po nim ukazały się jesz
cze konstytucje: z początków XVI w. (Kraków 1524 r.), z lat 1550–1569 (kon
firmowane przez Zygmunta Augusta) i kilka innych wydań, z których ostatnie
Nb. 212–213
61428665874636
61
pochodziło z 1637 r. i obejmowało konstytucje po 1635 r. W połowie XVIII w.

inicjatywę wydania wszystkich konstytucji sejmowych podjęli Józef Załuski
i Stanisław Konarski. Wydanie to, zwane Volumina legum, objęło pełen zbiór
ustaw i konstytucji polskich, począwszy od XIV w. do 1793 r.
W latach 1732–1739 opublikowano pierwszych sześć tomów. Kolejne tomy (VII i VIII)
wydali pijarzy w 1782 r. W 1889 r. Akademia Umiejętności opublikowała tom IX z aktami
z lat 1780–1792. Natomiast tom X, zawierający konstytucje sejmu grodzieńskiego z 1793 r.,
wydano dopiero w 1950 r.
Działalność ustawodawczą sejmu uzupełniały senatus consulta (rady sena

tu). Zaczęto je spisywać po 1607 r. Od 1641 r. musiały być one przez obecnych
na naradzie senatorów podpisane. Zajmowały się m.in. sprawami: wojskowy
mi, zwoływaniem sejmów nadzwyczajnych, wysyłaniem posłów itp. Nie mo
gły dotyczyć spraw należących do kompetencji sejmu, uchylania wyroków są
dowych i zawierania traktatów.
Władzę ustawodawczą o charakterze lokalnym realizowały sejmiki. Uchwa
lano i wydawano na nich: lauda (uchwały), instrukcje dla posłów na sejmy wal
ne, mowy marszałków sejmikowych oraz innego rodzaju akty (uniwersały, pro
testacje itp.).
Nadal rozwijało się ustawodawstwo królewskie, realizowane przez wyda 214
wanie: edyktów, dekretów, ordynacji, uniwersałów i artykułów. Znaczenia na
brało również ustawodawstwo urzędników ministerialnych: marszałków, het
manów i podskarbich, urzędników ziemskich – starostów, wojewodów, oraz
sądów. Najważniejsze z tych ustaw to:
1. Artykuły marszałkowskie. Zaczęto je ogłaszać na sejmach od panowa
nia Zygmunta Augusta. Dotyczyły: zarządu dworem, sądownictwa nad dworza
nami, spraw ceremonialnych itp. Od 1678 r. miały charakter stały.
2. Artykuły hetmańskie. Ogłaszali je hetmani, począwszy od połowy XVI w.
Ich treść obejmowała kwestie sądownictwa nad wojskowymi oraz organizacji ar
mii. Pierwsze wydał F. Zebrzydowski w 1561 r., a po nim większość kolejnych
hetmanów, np. J. Zamoyski (1582), K. Radziwiłł (1635), M. Radziwiłł (1746).
3. Ordynacje podskarbich. Uzupełniały one najczęściej teksty konstytu
cji sejmowych w sprawach skarbowych. Pierwsza, wydana w 1539 r., zawierała
przepisy o pisarzach skarbowych.
4. Taksy wojewodzińskie. Były to cenniki towarów. Ich wydawanie na
kazał wojewodom Statut warcki (1423). Początkowo dotyczyły tylko ściśle
określonych towarów. Od 1565 r. obejmowały już wszystkie, z wyjątkiem do
wożonego do miasta zboża. Obok wojewodów, w sprawach dla siebie zastrze
żonych, wydawali je również sejm, marszałkowie i hetmani. Dla prawa sądo
wego mają one niewielkie znaczenie.
Nb. 214
61428665874636
61
5. Ordynacje starościńskie. Zaczęli je wydawać starostowie od końca

XVI w. Dotyczyły one działalności urzędu i sądu grodzkiego. Wpisywano je
do ksiąg sądowych. Najstarsze krakowskie, z 1562 i 1574 r., regulowały sprawy
odbywania roków sądowych.
6. Ordynacje urzędów kolegialnych. Pojawiły się one w drugiej połowie
XVIII w. wraz z utworzeniem urzędów kolegialnych, np. Rada Nieustająca wy
dawała uniwersały i rezolucje, zaś komisje wielkie – ordynacje.
7. Ordynacje sądowe. Wydawały je sądy kolegialne. Określano w nich
strukturę wewnętrzną sądów i zasady ich funkcjonowania. Pierwsze, pojawiły
się dla sądów kapturowych (1632), a następnie konfederackich (1673).
2. Statut Jana Łaskiego (1506)

215 W 1505 r. sejm radomski zwrócił się do króla Aleksandra Jagiellończyka
z prośbą o uporządkowanie i ułożenie obowiązującego w Polsce prawa. Zada
nie to powierzono kanclerzowi koronnemu Janowi Łaskiemu. W 1506 r. wydał
on drukiem w języku łacińskim zbiór praw zwany potocznie Statutem Łaskie-
go. Składał się on z dwóch części. Pierwsza obejmowała prawo polskie, zaś
druga prawo niemieckie.
Zbiór prawa polskiego zawierał: przywileje szlacheckie, statuty królew
skie (Kazimierza Wielkiego, warcki itd.), edykty monarsze, konstytucje sejmo
we z lat 1496–1505, unie i traktaty międzynarodowe, dokument założenia sądu
wyższego prawa niemieckiego w Krakowie (1444), zwyczaje ziemi krakow
skiej, spis prawa procesowego oraz inne drobne źródła prawa. Został on uło
żony w porządku chronologicznym. Statut uzyskał zatwierdzenie królewskie,
przez co miał charakter urzędowy. Zbiór prawa niemieckiego zawierał: Zwier
ciadło saskie, Weichbild magdeburski, prawo lubeckie, traktat o prawie rzym
skim z XIV w. (pióra Rajmunda Partenopejczyka) i kilka innych źródeł. Część
ta miała charakter nieoficjalny.
Statut Łaskiego nie wyczerpywał wprawdzie wszystkich źródeł obowiązującego w Pol
sce prawa stanowionego, był jednak pierwszą poważniejszą próbą jego usystematyzowania.
Tekst zbioru, rozesłany do wszystkich grodów i kapituł, stał się podstawowym zbiorem prawa
ziemskiego aż do 1795 r.
3. Kodyfikacja prawa
a) Formula processus (1523)
216 W 1520 r. sejm bydgoski powołał komisję dla kodyfikacji całego polskiego
prawa sądowego. Składała się ona z przedstawicieli szlachty i uczonych praw
ników (11 osób). Po dwóch latach prac komisja zdołała opracować jedynie pro
jekt kodyfikacji prawa ziemskiego procesowego. Dziedzinę tę uznano bowiem
Nb. 215–216
61428665874636
61
za najbardziej zaniedbaną i wymagającą najszybszego unormowania. Projekt

zwany Formula processus wszedł pod obrady sejmu w 1523 r. Przyjęła go wte
dy jednak tylko Małopolska, zaś pozostałe prowincje uczyniły to dopiero w la
tach kolejnych (Kujawy 1528, Wielkopolska 1553, Mazowsze 1577).
Formula processus składała się 111 artykułów. Całość podzielono na dwie
części. W pierwszej zawarto przepisy normatywne, zaś w drugiej zebrano for
muły procesowe. Właściwa kodyfikacja regulowała: proces przed sądami ziem
skimi i grodzkimi, postępowanie egzekucyjne, proces graniczny i inne drobne
kwestie. Zasadniczo, wskutek niepowodzenia kodyfikacji innych dziedzin pra
wa ziemskiego, stanowiła ona jedyny kodeks obowiązujący szlachtę do upadku
państwa polskiego.
b) Korektura praw (1532)
Na sejmie krakowskim w 1532 r. powołano komisję dla skodyfikowa 217
nia wszystkich dziedzin prawa ziemskiego (6 osób). Komisja, dysponując już
wcześniej przygotowanym materiałem, w ciągu czterech miesięcy przedstawi
ła projekt zwany Korekturą praw. Całość liczyła 929 artykułów, podzielonych
na pięć ksiąg, które kolejno obejmowały: źródła prawa oraz ustrój państwa i są
dów (I), prawo procesowe (II), prawo rodzinne i spadkowe (III), prawo zobo
wiązaniowe i karne (IV) oraz zbiory formuł procesowych (V). Twórcy Korek
tury oparli się przede wszystkim na materiale źródłowym zawartym w Statucie
Łaskiego (1506) i Zbiorze Zygmunta I (1524). Ich celem była poprawa (korek
ta) prawa przez usunięcie powtórzeń i sprzeczności norm, likwidację partyku
laryzmów oraz unifikację całego systemu prawa, co należy uznać za postęp.
Natomiast zawarta w Korekturze treść wykazywała umiarkowany konserwa
tyzm, przejawiający niewielkie tylko tendencje postępowe. Pozytywnie należy
też ocenić poziom wiedzy prawniczej jej autorów, przejawiający się zwłaszcza
w systematyce przepisów prawnych.
Ostatecznie jednak Korekturę praw na sejmie piotrkowskim w 1534 r. od
rzucono. Większość szlachty uznała bowiem, że projekt przekroczył założe
nia ruchu egzekucyjnego. Obawiano się też, że zawarte w niej przepisy mogły
wzmocnić pozycję króla i magnaterii. Wreszcie też szlachta nie była przekona
na do samej idei kodyfikacji prawa. Zwyciężył tradycjonalizm i przywiązanie
do prawa dawnego. Odrzucenie Korektury praw spowodowało załamanie się
procesu kodyfikacji prawa aż do epoki Oświecenia.
c) Zbiór praw sądowych Andrzeja Zamoyskiego (1778)
W 1776 r. sejm, na wniosek króla, powołał specjalną komisję kodyfikacyj 218
ną. Na jej czele stanął były kanclerz koronny Andrzej Zamoyski. Obok niego
Nb. 217–218
61428665874636
61
w skład komisji weszli: wybitny pisarz polityczny Józef Wybicki, biskup wło
cławski Krzysztof Szembek, który zasłynął wcześniej z ostrej krytyki procesów
o czary, podkanclerzy litewski Joachim Chreptowicz, komisarz skarbowy Fe-
liks Łojko i Antoni Rogalski. Komisji wyznaczono dwuletni termin na przedło
żenie sejmowi codicem civilem. Jej zadaniem było skodyfikowanie całego pol
skiego prawa ziemskiego. Kodeks miał obowiązywać wszystkich mieszkańców
Rzeczypospolitej. Przy jego opracowaniu komisja miała uwzględnić: doktrynę
prawa natury, prawo rzymskie i dotychczas obowiązujące prawo. Były to je
dynie wytyczne, gdyż zasadniczo należało nowe prawo stworzyć od początku
(ex nihilo). Kodeks miał być zwięzły, jasny i służyć „szczęśliwości narodu”.
219 Projekt ogłoszono drukiem w 1778 r. pod nazwą Zbiór praw sądowych.
Składał się ze 115 artykułów podzielonych na trzy części oparte na systematyce
justyniańskiej. W części pierwszej zamieszczono przepisy dotyczące – stanów,
prawa publicznego i prawa osobowego, w drugiej – prawa prywatnego (spad
kowego, zobowiązaniowego i rodzinnego), a w trzeciej – ustroju sądów, proce
dury i prawa wekslowego.
Projekt był kompromisem szlachecko-mieszczańskim. Zaważyło to na jego
treści, stanowiącej połączenie feudalnych przeżytków z rozwiązaniami oświe
ceniowymi. Pod wpływem dawnej tradycji pozostawało zwłaszcza prawo kar
ne (okrutne kary, brak norm ogólnych, kazuistyka, sankcje ściśle nieokreślone).
Bardziej postępowa była procedura karna, uwzględniająca niektóre postulaty
doktryny humanitarnej (nowa teoria dowodowa, gwarancje prawa dla oskarżo
nego). Nowe koncepcje, oparte na prawie rzymskim i doktrynie liberalizmu go
spodarczego, ujawniły się też w prawie prywatnym (nowe rodzaje umów, no
woczesne unormowanie opieki i kurateli). Obok prawa sądowego Zbiór praw
sądowych zawierał reformatorskie rozwiązania w stosunkach społecznych. Do
tyczyły one zarówno chłopów (ograniczenie poddaństwa osobistego, kontrola
sądownictwa patrymonialnego), jak i mieszczan. Wreszcie kodeks wprowadzał
nowe poglądy na funkcjonowanie państwa (wzmocnienie władzy królewskiej,
ograniczenie pozycji Kościoła).
Większość szlachty i kleru odniosła się do niego wrogo, widząc w nim próbę
naruszenia ich pozycji społeczno-prawno-ekonomicznej. Jego przeciwników po
parły: kuria rzymska, nuncjatura papieska i ambasada rosyjska, uznające refor
my za zbyt radykalne. Przesądziło to o dalszych losach kodeksu. Sejm w 1780 r.
projekt odrzucił, nie przeprowadziwszy nad nim nawet dyskusji merytorycznej,
żądając przy tym, aby nigdy ponownie nie został on wniesiony pod jego obrady.
d) Projekt Kodeksu Stanisława Augusta
220 Konstytucja 3 Maja (1791), w art. VIII, nakazała spisanie praw cywilnych
i karnych. W tym celu powołano dwie komisje: koronną (14 osób) i litewską
Nb. 219–220
61428665874636
61
(22 osoby). W ich skład wchodzili najwybitniejsi prawnicy i pisarze politycz

ni polskiego Oświecenia: Hieronim Stroynowski, Józef Wybicki, Józef Szy
manowski, Józef Januszewicz i inni. Zbiór praw miał nosić nazwę Kodeksu
Stanisława Augusta. Pierwotnie zamierzano nim objąć tylko prawo cywilne,
karne, procesowe i organizację sądów, ale w czasie prac wciągnięto do niego
również materie polityczne.
Ostatecznie do ułożenia całości Kodeksu Stanisława Augusta nie doszło. Przeszkodzi
ły temu wydarzenia polityczne i upadek państwa polskiego. Komisje pozostawiły wszak
że po sobie wiele cennego materiału prawnego, zawartego w formie projektów. Z ich tre
ści wynika, że wiele z nich miało charakter postępowy, wprowadzając nowoczesne zasady
i konstrukcje prawne. Prace komisji trwały od września 1791 r. do marca 1792 r.
4. Kodyfikacje i zbiory prywatne

a) Zbiór prawa polskiego Jakuba Przyłuskiego (1553)
Jakub Przyłuski był najpierw pisarzem grodzkim przemyskim, a następnie 221
sędzią ziemskim krakowskim. W 1548 r. wydał projekt prawa polskiego (Statu-
ta Regni Poloniae), podzielony na sześć ksiąg. Stanowił on podstawę dalszych
prac, które uwieńczył wydaniem w 1553 r. dzieła Leges seu statuta ac privile-
gia Regni Poloniae (Ustawy, statuty i przywileje Królestwa Polskiego). Była
to obszerna, spisana po łacinie, kodyfikacja prawa polskiego. Materiał prawny
J. Przyłuski starał się ułożyć według systemu prawa rzymskiego prywatnego
(persones, res, actiones). Całość obejmowała sześć ksiąg traktujących o: ustro
ju państwa i stanach (I), skarbowości (II), prawie karnym i prywatnym (III),
procesie (IV), stosunku innych ziem do Korony (V) i wojnie (VI). Układ ten,
wprawdzie nawiązujący do rzymskiego, faktycznie wypełniony był jednak inną
treścią. Dzieło uzupełniały liczne komentarze autora, który jawił się w nich ja
ko zwolennik wzmocnienia władzy królewskiej, reformy Kościoła, posiłkowe
go stosowania prawa rzymskiego itp.
b) Kompendium Jana Sierakowskiego (1554)
Kompendium, zwane Statutorum Regni Poloniae methodus, J. Sierakow 222
ski ułożył w Wilnie w 1554 r. Opierało się ono głównie na Statucie Łaskiego,
Zbiorze Zygmunta I, konstytucjach sejmowych i dziele J. Przyłuskiego. Całość
dzieliła się na 47 rozdziałów, a podstawą układu pracy była Korektura praw.
c) Zbiór prawa polskiego Jana Palczewskiego (1555)
Zbiór J. Palczewskiego powstał w 1555 r., jakkolwiek drukiem po raz pierw 223
szy wydano go w 1561 r. W całości został spisany w języku polskim. Autor był
najpierw sędzią, a później posłem księstwa zatorsko-oświęcimskiego. Powody
Nb. 221–223
61428665874636
61
wydania zbioru miały charakter praktyczny, gdyż po wcieleniu obu księstw do

województwa krakowskiego (1562–1564) zaczęło na jego obszarze obowiązy
wać prawo sądowe Korony, a językiem urzędowym stał się polski. Brak w nim
jakichkolwiek przejawów systematyzacji przepisów karnych.
d) Zbiór praw Jana Herburta (1563, 1570)
224 Jan Herburt, podkomorzy przemyski, a następnie kasztelan sanocki, wydał
w 1563 r. Statuta Regni Poloniae in ordinem alphabeti digesta. Było to kom
pendium prawa polskiego w układzie alfabetycznym, oparte na wcześniejszych
zbiorach. Cieszyło się ono ogromną popularnością w wymiarze sprawiedliwo
ści, stąd wielokrotnie było drukowane. Następnie w 1564 r., z polecenia sejmu,
J. Herburt rozpoczął pracę nad tłumaczeniem z łaciny na język polski statutów
i przywilejów koronnych w układzie systematycznym. Wprawdzie sejm lubel
ski (1569) zbioru nie zatwierdził, niemniej jednak został on ogłoszony drukiem
pod nazwą Statuta i przywileje koronne z łacińskiego języka na polski przeło
żone, nowym porządkiem zebrane i spisane (1570). Dzieło składało się z trzech
ksiąg traktujących o: prawie publicznym, stanach, prawie karnym i opiece (I),
ustroju sądów, procesie, prawie karnym i wojnie (II) oraz rozmaitych aktach
normatywnych i ich treści (III). Panował w nim wewnętrzny chaos i brak sys
tematyzacji.
e) Zbiór prawa koronnego Stanisława Sarnickiego (1594)
225 Stanisław Sarnicki, wojski krasnostawski, rozpoczął pracę nad nowym zbio
rem w związku z projektami sejmu (1588) o powrocie do dyskusji nad kodyfi
kacją prawa. Dzieło ukazało się drukiem w 1594 r. pod nazwą Statuta i metryka
przywilejów koronnych. Część pierwsza (statuta) składała się z 12 ksiąg i za
warto w niej: prawo koronne, trybunalskie oraz kompetencje najważniejszych
urzędników centralnych i ziemskich. Część druga (metryka) dzieliła się na trzy
rozdziały, w których przedstawiono: teksty statutów, przywilejów i praw sądo
wych (I), formuły sądowe (II) i kazusy z praktyki sądowej (III).
f) Zbiór Jana Januszowskiego (1600)
226 Ksiądz J. Januszowski, archidiakon sądecki, wydał w 1600 r. Statuta, pra
wa i konstytucje koronne. Zbiór podzielony był na dziesięć ksiąg. Miał stano
wić podstawę do podejmowanej aktualnie przez sejm idei kodyfikacji prawa.
Reprezentował wyjątkowo niski poziom wiedzy prawniczej, brak wewnętrznej
spójności, znajomości prawa i słabość systematyzacyjną. W rezultacie został
odrzucony przez sejmową komisję kodyfikacyjną jako przyszły projekt, na któ
rym miała się opierać reforma prawa.
Nb. 224–226
61428665874636
61
5. Metryka koronna
Metryka koronna (Metrica Regni Poloniae) obejmuje księgi prowadzone 227
przez kanclerza i podkanclerza. Zapisywano w nich w całości, w regestrach lub
notatkach wszystkie akty prawne wychodzące z kancelarii monarszej. Utwo
rzono ją zapewne na początku XV w. Pierwsze zachowane księgi pochodzą jed
nak dopiero z 1447 r., obejmując okres do 1794 r. Księgi Metryki dzieliły się
na działy, które wyodrębniono biorąc pod uwagę dwa kryteria. Pierwszym by
ła osoba prowadzącego wpisy, przez co dzielono je na: kanclerskie, podkanc
lerskie i początkowo sekretarskie. Drugim była podstawa rzeczowa, w wyniku
czego wyodrębniono osobne księgi dla spraw zagranicznych i asygnat skarbo
wych. Metryka koronna ze względu na swoją zawartość, obejmującą rozma
itość aktów prawnych i dokumentów praktyki sądowej, uchodzi za niezwykle
cenne i wartościowe źródło poznania dawnego prawa polskiego.
6. Księgi sądowe
Od XVI w. w księgach sądowych zaczęto prowadzić odrębne księgi in 228
skrypcji (wpisy rozmaitych spraw, ale przeważnie dotyczących nieruchomo
ści) i księgi dekretów (wyroki w sprawach cywilnych i karnych). Podobny
podział wprowadzono z czasem również w księgach grodzkich. W tych ostat
nich przyjął się też zwyczaj prowadzenia ksiąg podwójnych. Jedne nazywano
protokołem, drugie induktą (czystopisem). Pierwsze zawierały jedynie wpi
sy w formie skróconej, drugie pełen wykaz czynności i formuł procesowych.
Wpis w protokole, wpisany następnie do indukty, był przekreślany.
7. Literatura prawnicza
W XVI i XVII w. upowszechniły się w Polsce, sporządzane przez pisarzy- 229
-prawników, prywatne opracowania prawa ziemskiego. Powstawały one zarów
no w związku z prowadzonymi pracami kodyfikacyjnymi (Przyłuski, Herburt,
Sarnicki, Januszowski), jak i w formie literatury prawniczej, stanowiąc próby
naukowego ujęcia całego prawa lub jego poszczególnych dziedzin. Pierwsze,
wcześniej już omówione, były charakterystyczne dla XVI w., drugie pojawiły
się w XVII i XVIII w. W prawie procesowym największą rolę odegrały prace:
Tomasza Dreznera – Processus iudiciarius Regni Poloniae z 1601 r., Teodora
Zawackiego – Processus iudiciarius z 1612 r., Grzegorza Czaradzkiego – Pro
ces sądowy polski prawa koronnego z 1614 r. oraz Jana Nixdorffa – Compen-
dium processus iudiciarii z 1655 r. W prawie publicznym za najwybitniejsze
dzieła należy uznać prace: Gotfryda Lengnicha – Ius publicum Regni Poloniae
(tom I – 1742, tom II – 1756) i Ius publicum Prussiae Poloniae (1758), Wincen-
tego Skrzetuskiego – Prawo polityczne narodu polskiego i Antoniego Trębickie-
Nb. 227–229
61428665874636
61
go – Prawo polityczne i cywilne (tom I – 1788, tom II – 1790). Natomiast do

najważniejszych dzieł prawniczych o charakterze ogólnym zalicza się opraco
wania: T. Dreznera – Institutionum iuris Regni Poloniae (libr IV – 1613), Miko-
łaja Zalaszowskiego – Ius Regni Poloniae (tom I – 1699, tom II – 1702) i Teo-
dora Ostrowskiego – Prawo cywilne narodu polskiego z 1784 r. Pod koniec
XVIII w. wiele uwagi zaczęto poświęcać humanitaryzmowi w prawie karnym.
Idee te reprezentowali: Sebastian Czochron, Józef Szymanowski, Hugo Koł-
łątaj, Tomasz Kuźmirski i wspomniany już T. Ostrowski, który przetłumaczył
dzieło prawnika angielskiego W. Blackstone’a – Prawo kryminalne angielskie,
z własnym komentarzem.
II. Prawo partykularne na innych obszarach Rzeczypospolitej

1. Prawo mazowieckie
230 W okresie średniowiecza Mazowsze posiadało własny system prawa zwy
czajowego. Był on ujęty w odrębnym spisie Zwyczaje ziemi mazowieckiej
(Consuetudines terrae Mazoviae), składającym się z 29 artykułów. Jego uzu
pełnieniem było orzecznictwo sądowe i statuty książęce, z których najstarszy
pochodził z 1377 r.
Po wcieleniu do Korony (1529) sejm mazowiecki, pragnący zachować od
rębność prawną prowincji, opracował dwie kodyfikacje obejmujące miejsco
we prawo zwyczajowe i stanowione. Pierwsza, zwana Zwodem Prażmowskie
go z 1530 r., obejmowała 25 statutów książąt mazowieckich z lat 1377–1482
oraz zwód prawa zwyczajowego, liczący 248 artykułów. Wprawdzie sankcji
królewskiej nie otrzymał, to jednak był używany w praktyce sądowej. Dru
ga, zwana Zwodem Goryńskiego, nad którą prace trwały od 1536 r., uzyskała
w 1540 r. konfirmację królewską. Na jej zawartość składały się m.in.: zbiór pra
wa zwyczajowego Mazowsza (259 artykułów), statuty książąt mazowieckich
z lat 1377–1482, dekrety i przywileje wydane dla Mazowsza przez króla Zyg-
munta I i konstytucja piotrkowska z 1538 r.
Od połowy XVI w. Mazowsze zaczęło stopniowo przyjmować normy prawa sądowego
zawarte w konstytucjach sejmowych. Ostatecznie na sejmie z 1576 r. poddało się całkowicie
prawu koronnemu, z zastrzeżeniem pozostawienia jedynie lokalnych zwyczajów, zawartych
w tzw. eksceptach mazowieckich (46 artykułów), zatwierdzonych przez króla na sejmie to
ruńskim w 1577 r.
2. Prawo Prus Królewskich

231 Po wojnie trzynastoletniej, na mocy pokoju toruńskiego (1466), Prusy Kró
lewskie zostały inkorporowane do Korony. W 1476 r. król Kazimierz Jagiel-
Nb. 230–231
61428665874636
61
lończyk rozciągnął na całym obszarze tej prowincji moc obowiązującą prawa

chełmińskiego, przez co stało się ono prawem ponadstanowym i ponadparty
kularnym. Z czasem ujawniła się jednak niechęć szlachty do tego systemu pra
wa, zwłaszcza w dziedzinie prawa rzeczowego i spadkowego. Drogi szlachty
i mieszczaństwa dla stworzenia wspólnej kodyfikacji prawa chełmińskiego ro
zeszły się ostatecznie po 1585 r. Każdy ze stanów rozpoczął opracowywać od
rębne dla siebie prawo. Postęp w kodyfikacji pruskiego prawa ziemskiego na
stąpił dopiero w 1597 r., kiedy to na polecenie sejmiku generalnego pruskiego
opracowanie stosownego projektu powierzono odrębnie Reinholdowi Heiden-
steinowi i Mikołajowi Niewieścińskiemu.
W 1598 r. sejm warszawski, a następnie król Zygmunt III Waza zatwierdzili 232
pierwszy z projektów, który zaczął obowiązywać jako prawo ziemskie szlach
ty Prus Królewskich (Ius terrestre nobilitatis Prussiae Regalis), zwane popu
larnie Korekturą pruską. Zbiór liczył 158 artykułów, podzielonych na siedem
tytułów, traktujących o: spadkach (I), darowiznach i testamentach (II), opiece
(III), przedawnieniu (IV), ustroju sądów i urzędnikach (V), procesie cywilnym
(VI) i procesie granicznym (VII). Korektura była jedynie kodyfikacją częścio
wą, przez co w materiach przez nią nieunormowanych szlachtę obowiązywało
nadal prawo chełmińskie. Jej przyjęcie wprowadziło na teren Prus Królewskich
wiele elementów polskiego prawa publicznego i sądowego, wiążąc politycznie
i prawnie szlachtę pruską z Polską.
3. Prawo litewskie
Geneza prawa litewskiego tkwiła w prawie pruskim. Do XIV w. jego głów 233
nym źródłem był zwyczaj. Od aktu w Krewie (1385) w prawie litewskim za
częły być widoczne wpływy prawa polskiego. Najpierw, na wzór Korony, wiel
cy książęta rozpoczęli wydawanie przywilejów zarówno ogólnych, np. wileński
z 1387 r., horodelski z 1413 r., jak i dzielnicowych dla poszczególnych ziem,
np. żmudzki z 1492 r., kijowski z 1471, połocki z 1511 r. Równolegle władcy
Litwy zaczęli wydawać statuty książęce. Ważniejszym był statut Kazimierza
Jagiellończyka z 1468 r. (Sudiebnik), składający się z 24 artykułów zawierają
cych kazuistycznie ujęte normy prawa karnego.
Powszechny trend kodyfikacyjny, jaki rozwinął się w Europie w XVI w.,
znalazł podatny grunt również na Litwie. Jego efektem było wydanie w XVI w.
aż trzech statutów litewskich. Inicjatywę spisania prawa litewskiego zapocząt
kował sejm wileński z 1514 r., który zwrócił się do wielkiego księcia z prośbą
o sporządzenie kodeksu prawa. Jego projekt powstał wprawdzie już w 1522 r.,
ale zatwierdzenie uzyskał dopiero na sejmie wileńskim w 1529 r. Określa się go
jako stary lub statut litewski I.
Nb. 232–233
61428665874636
61
Całość liczyła 244 artykuły, ujęte w 13 rozdziałach. Ich treść obejmowała zarówno prawo
publiczne (ustrój państwa, stany), jak i prawo sądowe (karne, prywatne i procesowe). Statut
opierał się przede wszystkim na litewskim prawie zwyczajowym i stanowionym, Prawdzie Ru
skiej, Sudiebniku z 1468 r., prawie koronnym oraz pewnych wzorach bizantyńsko-rzymskich.
Spisano go w języku ruskim, lecz wkrótce przetłumaczono na łacinę. W razie wystąpienie luk
miało obowiązywać prawo zwyczajowe, ewentualnie wydana w 1538 r. tzw. poprawa statutu.
W 1551 r. Zygmunt August powołał komisję dla rewizji statutu (10 osób).
Największą w niej rolę odegrali Augustyn Rotundus i Piotr Rozjusz, wybitni
znawcy prawa rzymskiego. W 1566 r. komisja ułożyła nową redakcję zbioru,
który zaczął obowiązywać jako statut litewski II.
Liczył on 366 artykułów ujętych w 14 rozdziałach, przy czym całkowitą nowością był
rozdział dotyczący testamentów. W porównaniu z poprzednim nowy statut wykazywał znacz
ne wpływy prawa polskiego i rzymskiego.
Po unii lubelskiej (1569) nastąpiło znaczne zbliżenie polskiego i litewskie
go systemu prawnego. Myślano nawet o unifikacji systemów prawnych obu
państw, do czego zresztą nigdy nie doszło. Prace nad nowym statutem specjalna
komisja rozpoczęła w 1569 r., a zakończyła w 1588 r., kiedy to przedstawiony
projekt został, za zgodą sejmu, zatwierdzony przez króla Zygmunta III Wazę ja
ko statut litewski III.
Zbiór składał się z 488 artykułów podzielonych na 14 rozdziałów. Wydany w języku ru
skim, został przetłumaczony na polski w 1614 r. Na ziemiach litewskich obowiązywał aż do
1840 r. Walory tej kodyfikacji powodowały, że stanowiła ona istotny krok w rozwoju systemu
prawa litewskiego. Największymi jej zaletami były: sankcjonowanie niektórych humanitar
nych rozwiązań w prawie karnym, opieranie się na postępowych doktrynach prawnych okre
su Odrodzenia, uznawanie posiłkowości prawa rzymskiego, nowoczesna systematyka itd.
Statut wywarł duży wpływ na późniejsze kodyfikacje rosyjskie (1649), środkowoeuropejskie
i polską praktykę sądową.
Natomiast na ziemiach litewskich wcielonych do Korony, po zawarciu unii
lubelskiej, obowiązywał statut litewski II w redakcji z 1588 r., zwanej statutem
wołyńskim.
Obok wymienionych, ważnym źródłem poznania prawa na Litwie była tak
że Metryka litewska oraz księgi sądowe.
Księgi Metryki rozpoczynają się od 1440 r. i są analogiczne do prowadzonych w Metryce
koronnej. Księgi sądowe prowadziły zarówno sądy centralne (wielkoksiążęcy, marszałkow
ski, Trybunał Litewski i Trybunał Skarbowy), jak i sądy niższej instancji.
III. Prawo kanoniczne

1. Prawo powszechne
234 Podstawowym źródłem prawa kanonicznego powszechnego był Corpus
Iuris Canonici. Była to oficjalna nazwa na łączne oznaczenie najważniejszych
Nb. 234
61428665874636
61
źródeł tego prawa powstałych w okresie średniowiecza (Dekret Gracjana, De

kretały Grzegorza IX, Liber sextus i Clementinae). Po raz pierwszy została ona
użyta w 1580 r. przez papieża Grzegorza XIII. W 1582 r. źródło to zostało wy
dane z urzędowo obowiązującym tekstem.
W okresie ruchu soborowego (X–XVI w.) szczególnego znaczenia w pra
wie kanonicznym nabrały kanony, czyli uchwały soborowe. W XVI w. naj
ważniejsze uchwały dla Kościoła podjęły sobory: laterański piąty (1512–1517)
i trydencki (1545–1563). Ten ostatni przeprowadził gruntowną reformę Kościo
ła, a jego postanowienia odgrywają ogromną rolę aż po dzień dzisiejszy. Po
stanowienia soboru trydenckiego przyjął w 1564 r. na sejmie w Parczewie król
Zygmunt August. Duchowieństwo polskie uczyniło to dopiero w 1577 r.
Po soborze trydenckim ustaliły się w Kościele wpływy kurialistów (zwo
lenników przewagi władzy papieża). Sobory przestały być zwoływane, a głów
ną rolę w Kościele odgrywały dekretały kolejnych papieży. Najczęściej były
one wydawane w formie bulli (nazwa od pieczęci papieskiej). Kilka z nich do
tyczyło bezpośrednio spraw polskich.
2. Statuty prowincjonalne
Podstawowe źródło prowincjonalnego prawa kanonicznego stanowiły nadal 235
Statuty Mikołaja Trąby (1420). Od początków XVI w. były one systematycz
nie uzupełniane postanowieniami synodów. Stało się to podstawą do powsta
nia kolejnych polskich zbiorów prawa kanonicznego prowincjonalnego. Pierw
szej dokonano na synodzie w 1523 r., w formie Zbioru Jana Łaskiego. Kolejną
opracował i wydał w 1579 r. biskup włocławski Stanisław Karnkowski. Była to
wprawdzie praca prywatna, ale używano jej powszechnie w codziennej prakty
ce. Ostatnią oficjalną kodyfikacją polskiego prawa kanonicznego był Zbiór Ja
na Wężyka z 1630 r. Stanowił on poprawioną wersję Zbioru Karnkowskiego.
IV. Prawo miejskie

1. Prawo zwyczajowe
a) Prawo magdeburskie
Podstawowe źródła prawa magdeburskiego (Zwierciadło saskie, Weichbild) 236
wydrukowano po raz pierwszy w Polsce w Statucie Łaskiego (1506). Nie miały
one charakteru urzędowego, gdyż znalazły się w części zbioru nieobjętej kon
firmacją Aleksandra Jagiellończyka. Druk w języku łacińskim oparto na prze
starzałych tłumaczeniach pisarza sandomierskiego Konrada z XIV w. Nowego
przekładu tych źródeł na łacinę, na podstawie tekstów niemieckich, dokonał
w 1535 r. Mikołaj Jaskier – pisarz krakowski. Jego dzieło uzupełniały: romani
Nb. 235–236
61428665874636
61
styczna glosa, streszczenia poszczególnych artykułów i indeks alfabetyczny. Po

zatwierdzeniu przez króla, praca ta stała się oficjalnym zbiorem prawa niemiec
kiego obowiązującego w Polsce. Polonizacja miast w XVI w. wymusiła z cza
sem konieczność przetłumaczenia tych źródeł na język polski. Przekładu doko
nał w 1581 r. syndyk lwowski P. Szczerbic. Tłumaczenia Zwierciadła saskiego
i Weichbildu miały przede wszystkim znaczenie praktyczne, powodując upo
wszechnienie prawa niemieckiego w Polsce, pogłębienie jego znajomości oraz
ujednolicenie praktyki sądowej.
b) Prawo chełmińskie
237 Pierwsze próby kodyfikacji prawa chełmińskiego, przeprowadzone w la
tach 1526 (komisja Macieja Śliwnickiego), 1534, 1540 i 1542, nie powiodły
się. W 1552 r. król Zygmunt August wyznaczył nową komisję kodyfikacyjną,
na czele z biskupem warmińskim S. Hozjuszem. W latach 1552–1554 opraco
wała ona pierwszy projekt kodeksu, który spotkał się z silnym oporem szlachty,
krytykującej zasady obowiązującej w prawie chełmińskim spadkowym sukce
sji flamandzkiej (zapewniała ona wdowom połowę majątku zmarłego, a cór
kom równe prawa spadkowe jak synom). W 1566 r. komisja, obradująca w Li
dzbarku Warmińskim, ustaliła ostateczną redakcję kodeksu (rewizji), zwaną Ius
Culmense correctum, albo popularnie rewizją lidzbarską lub heilsberską (od
miejsca powstania). Kodeks wprawdzie nie uzyskał sankcji królewskiej, jednak
stosowano go w biskupstwie warmińskim. Składał się z pięciu ksiąg, obejmują
cych łącznie 325 artykułów.
W 1578 r. powołano nową komisję kodyfikacyjną. W 1580 r. na posiedze
niu w Nowym Mieście n. Drwęcą przedstawiła ona kolejną rewizję prawa cheł
mińskiego, zwaną Ius Culmense emendatum lub nowomiejską. Jej przekładu
z łaciny na polski dokonał Paweł Kuszewicz (1623). Podobnie jak i poprzed
nia, również rewizja nowomiejska nie została zatwierdzona przez króla. Mimo
to posługiwały się nią polskojęzyczne miasta południowych Prus Królewskich,
Mazowsza, Kujaw i Podlasia, przez co nazywano ją również Ius Culmen-
se Polonicum. Dzieliła się na pięć ksiąg i liczyła 369 artykułów (w wydaniu
J. W. Bandtkiego z 1814 r.).
Trzecia z kolei kodyfikacja prawa chełmińskiego, zwana Ius Culmense re-
visum lub rewizją toruńską albo gdańską, pochodziła z 1594 r. W jej opra
cowaniu nie uczestniczyła już szlachta, której przedstawiciele rozpoczęli pra
ce nad wydaniem Korektury pruskiej. Rewizja nie uzyskała konfirmacji ani ze
strony sejmiku pruskiego, ani króla. Niemniej jednak przyjęta została w prakty
ce sądowej miast Pomorza Gdańskiego. Składała się z 527 artykułów, podzie
lonych na pięć ksiąg. Traktowały one o: prawie publicznym (I), procesie cy
Nb. 237
61428665874636
61
wilnym (II), prawie rzeczowym i spadkowym (III), zobowiązaniach (IV) oraz

prawie karnym materialnym i procesowym (V). Uznaje się ją za najlepszą
i najstaranniej opracowaną kodyfikację prawa chełmińskiego. Opierała się
na wpływach romanistycznych, humanitarnych, praktyce sądowej i aktualnej
doktrynie prawniczej. Reprezentowała wysoki poziom wiedzy prawniczej.
Niektórzy uważają ją nawet za najlepszy kodeks, jaki został uchwalony w dawnej Pol
sce. Trzykrotnie została wydana drukiem, a mianowicie przez Michała Hanowa (1745, 1767)
i Krystiana Lemana (1831). Niezwykle cenne jest wydanie M. Hanowa uzupełnione wstępem
historycznym, źródłami dodatkowymi, glosami, streszczeniami oraz orzecznictwem sądów
gdańskich.
2. Prawo stanowione
Od XVI w. prawotwórcza działalność władz miejskich zaczęła wykazywać 238
coraz większą aktywność. Przodowały w niej wielkie miasta pruskie (Gdańsk,
Elbląg, Toruń), które na mocy przywilejów Kazimierzowskich z lat 1454–1457
uzyskały autonomię w zakresie ustawodawstwa wewnętrznego.
Źródłami prawa stanowionego, obok wcześniej wydawanych wilkierzy, sta 239
ły się również ordynacje i rozporządzenia. Wilkierze wielkich miast pruskich
zaczęły przybierać formę rozbudowanych kodyfikacji prawa miejskiego, roz
wijających i uzupełniających prawo zwyczajowe. Dla ich opracowania powo
ływano specjalne komisje kodyfikacyjne, których prace legislacyjne trwały nie
raz po kilka lat. W Gdańsku, pod władztwem polskim, wydano pięć zbiorów
wilkierzy w latach 1455, 1480, 1574, 1597 i 1761. Wilkierz z 1761 r. uzna
wany jest przy tym powszechnie zarówno za najlepszy pod względem struktu
ralnym i merytorycznym, jak i najobszerniejszy zbiór praw miejskich, jaki po
wstał w dawnej Polsce.
Prace nad nim trwały w latach 1749–1761. Całość liczyła 466 artykułów, podzielo
nych na 26 rozdziałów, ujętych w 3 częściach. Z dziedziny prawa sądowego unormowano
w nim: prawo karne, prywatne (spadkowe, rzeczowe, zobowiązaniowe), postępowanie za
pobiegawcze (zabezpieczające, upadłościowe i cessio bonorum), prawo handlowe oraz ustrój
i postępowanie przed sądem wetowym. Zawarto też w wilkierzu obszerną kodyfikację gdań
skiego prawa morskiego (132 artykuły).
Podobny rozwój ustawodawstwa wilkierzowego nastąpił w Toruniu, gdzie
pod władztwem polskim wydano pięć zbiorów wilkierzy w latach 1523, 1595,
1603, 1623 i 1634. Z innych miast polskich, poza pruskimi, na większą uwagę
zasługuje jeszcze Kraków, gdzie w 1530 r. wydano wilkierz zawierający regu
lację prawa spadkowego i małżeńskiego.
W miastach pruskich wydawano również obszerne akty prawne, zwane
ordynacjami. Niektóre z nich normowały rozmaite dziedziny prawa sądowego.
Dla rozwoju prawa największe znaczenie miały XVIII-wieczne ordynacje gdań
Nb. 238–239
61428665874636
61
skie, które wprowadziły do prawa miejskiego zachodnioeuropejskie, postępowe

i oparte na ideologii liberalizmu gospodarczego konstrukcje prawne. Koncepcje
te znalazły swój praktyczny wyraz w wydaniu przez władze Gdańska m.in. or
dynacji: wekslowej (1701), upadłościowej (1777) czy procesowej (1772). Obok
ordynacji władze miejskie uchwalały także drobniejsze akty prawne występują
ce pod nazwą rozporządzeń (edyktów). Spośród miast polskich najwięcej wy
dano ich w Gdańsku, ponad dwa tysiące, w latach 1454–1793.
3. Literatura prawnicza
240 W XVI w. następuje wyraźny rozwój literatury prawniczej w zakresie pra
wa miejskiego. Pierwszym poważniejszym dziełem jest traktat Jana Cervusa
Tucholczyka o prawie prywatnym magdeburskim z 1531 r., znacznie rozszerzo
ny w 1540 r. o kwestie dotyczące prawa rzymskiego, ziemskiego i kanoniczne
go. Obowiązywanie prawa magdeburskiego w miastach polskich było również
przedmiotem rozprawy Jana Cerasimusa Kirsteina, wójta sądu wyższego prawa
niemieckiego na zamku w Krakowie, z 1557 r. Najważniejszym wszakże znaw
cą prawa magdeburskiego stał się w tym stuleciu Bartłomiej Groicki, podwójci
i pisarz wspomnianego już wyżej sądu krakowskiego. B. Groicki pisał wyłącz
nie po polsku, a jego prace cieszyły się zarówno ogromną popularnością, jak
i wielkim uznaniem. Wydał kilka dzieł, w tym: Artykuły prawa magdeburskie
go (1558), Porządek sądów i praw miejskich (1559), Postępek z praw cesarskich
(1559), Tytuły prawa magdeburskiego (1567). Objęły one wszystkie dziedziny
prawa miejskiego. Groicki głosił w nich m.in. program: kodyfikacji i reformy
prawa miejskiego, złagodzenia w prawie karnym surowych przepisów Caroliny,
posiłkowości prawa rzymskiego, unowocześnienia przepisów itp. W praktyce
sądowej rozprawy Groickiego, z braku urzędowej kodyfikacji prawa miejskie
go i wiejskiego, były uznawane za źródło prawa, a sędziowie powoływali się na
nie przy wydawaniu i uzasadnianiu wyroków. Wszystkie oparte były na solid
nej podstawie źródłowej, jak i literaturze prawniczej, polskiej i zagranicznej. Po
Groickim następiło znaczne osłabienie badań nad prawem miejskim. Dopiero
w XVIII w. rozgłosu nabrała praca Jakuba Czechowicza – Praktyka kryminalna,
to jest wzór rozumnego i porządnego spraw kryminalnych sądzenia (1769), bę
dąca kompendium prawa karnego materialnego i procesowego, opartego na Ca-
rolinie i literaturze prawniczej (Jodocus Damhouder, Benedykt Carpzow).
4. Inne źródła prawa miejskiego

a) Projekt kodyfikacji Macieja Śliwnickiego
241 Maciej Śliwnicki, kanonik gnieźnieński, z inicjatywy prymasa J. Łaskie-
go podjął w 1527 r. próbę całościowej kodyfikacji polskiego prawa miejskie
Nb. 240–241
61428665874636
61
go. Projekt, nazwany na cześć króla Sigismundina (Kodeks Zygmunta), liczył

pięć ksiąg. Ich układ nie był oparty na określonym systemie. W założeniu zbiór
miał stanowić kodeks prawa ogólnostanowego, posiłkowo stosowanego rów
nież wobec szlachty. Oparto go nie na prawie stosowanym (niemieckim), lecz
na prawie rzymskim z elementami kanonicznego. Projekt, nieuwzględniający
realiów prawnych (pominięcie prawa niemieckiego), społecznych (próba wpro
wadzenia prawa ponadstanowego) oraz ustrojowych (uprzywilejowanie Ko
ścioła), został przez króla odrzucony, jakkolwiek przez pewien czas obowiązy
wał w dobrach arcybiskupstwa gnieźnieńskiego.
b) Księgi miejskie
W dalszym ciągu podstawowymi były księgi ławnicze i radzieckie. W ich 242
strukturze prowadzono dalsze podziały wewnętrzne. Księgi ławnicze w niektó
rych miastach zaczęto prowadzić w dwóch egzemplarzach. Dokonano też w nich
podziału na sprawy sporne i niesporne. Wyodrębniono również księgi ławy jako
sądu kolegialnego od ksiąg sędziego (sołtysa) działającego jako sąd jednoosobo
wy. Wreszcie zaczęto zakładać osobne księgi dla poszczególnych spraw: krymi
nalnych, gościnnych, testamentów itp. Z reguły specjalizację taką stosowały sądy
większych miast, w mniejszych prowadzono nadal tylko jedną księgę. Podobne
zmiany zachodziły w księgach radzieckich. Natomiast dla obydwóch rodzajów
ksiąg rozwinęła się w XVI w. praktyka prowadzenia osobnych protokołów po
siedzeń, z których do ksiąg właściwych przenoszono tylko najważniejsze wpisy.
c) Kopiarze
W kopiarzach zestawiano odpisy rozmaitych aktów prawnych obowiązują 243
cych w mieście: przywilejów, statutów cechowych, wilkierzy.
V. Prawo wiejskie
W prawie wiejskim głównymi źródłami prawa były: zwyczaje, ustawy wiej 244
skie, inwentarze, przywileje, zaś poznania prawa – księgi sądowe.
Rozwój gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej przyniósł wzrost ustawo
dawstwa wiejskiego. Najczęściej ustawy te zwano wilkierzami, rzadziej ordy
nacjami, instrukcjami i powinnościami. Z reguły wydawali je sami panowie,
ewentualnie ich urzędnicy, władze miejskie dla wsi okręgu miejskiego, a na
wet gromady. Pierwsze ustawy wiejskie uchwalano jeszcze w XV w., ale ich
rozkwit nastąpił głównie w XVII i XVIII stuleciu. Normowano w nich ustrój
wsi, obowiązujące prawo sądowe, powinności chłopów i ich świadczenia, sto
sunki wewnętrzne na wsi itp. Najbardziej ustawodawstwo to rozwinęło się we
Nb. 242–244
61428665874636
61
wsiach Wielkopolski i Prus Królewskich. Do najobszerniejszych należą: Ordy

nacja w dobrach Zegrzu i Ratajach z 1733 r., wydana przez radę miejską Pozna
nia (118 art.), Wilkierz ustanowiony dla starostwa puckiego z 1767 r., wyda
ny przez starostę Ignacego Przebendowskiego (91 art.), Wilkierz albo porządek
w starostwie gniewskim z 1676 r. itd.
Aktami prawnymi zbliżonymi do ustaw wiejskich były inwentarze. Wyda
wali je panowie i starostowie lub ich urzędnicy z reguły dla wielkich majątków
podzielonych na klucze. Zawierano w nich przepisy dotyczące administracji
wiejskiej, gospodarki rolnej oraz postępowania urzędników wobec poddanych
i ich obowiązki.
Nadal też wydawano przywileje zarówno lokacyjne, jak i dotyczące świad
czeń oraz powinności wiejskich. Te ostatnie liczne były zwłaszcza dla królew
szczyzn, przybierając formę zwolnień od określonych obowiązków lub rozpo
rządzeń ograniczających wyzysk chłopa.
W coraz większym zakresie zakładano też księgi wiejskie. Z reguły prowa
dzono je w języku polskim, który zastąpił łacinę. Przeważnie były to księgi gro
madzkie, rzadziej księgi sądu patrymonialnego pana, np. księgi wielkorządcy
krakowskiego, zachowane od 1549 r.
VI. Prawa szczególne

1. Prawo górnicze
245 Wyłączne regale górnicze przysługiwało władcom Polski do 1573 r. Na tej
podstawie mogli oni regulować wszystkie sprawy związane z górnictwem. Źró
dłami prawa górniczego były: statuty (ordynacje), lauda, opisy i lustracje oraz
księgi górnicze.
Najstarsze statuty monarsze pochodziły jeszcze ze średniowiecza. Ogólniej
sze znaczenie miała jednak tylko ordynacja Leszka Białego z lat 1218–1227,
pozostałe dotyczyły poszczególnych kopalń. Wśród nich największe znaczenie
miały ordynacje dla żup krakowskich w Wieliczce i Bochni z 1368 r. W 1451 r.
zatwierdził je ponownie Kazimierz Jagiellończyk. Nowe wydano dopiero w la
tach 1649 i 1737. Normowały one sprawy administracji żup, wydobycia i sprze
daży soli, pracy górników itp. Największą liczbę statutów królowie wydali dla
kopalń olkuskich. Najstarsza ordynacja pochodziła z 1374 r., a najobszerniej
sza z czasów Jana Olbrachta, zatwierdzona przez króla Aleksandra w 1505 r.
Określono w niej organizację sądów górniczych, wydobycie i sprzedaż krusz
ców itp. Ich uzupełnieniem były lauda gwarków olkuskich (1564, 1578, 1631,
1671), regulujące zasady wykonywania pracy i podziału zysków.
Źródłem poznania prawa górniczego są też opisy i lustracje.
Nb. 245
61428665874636
61
W kopalniach prowadzono też księgi górnicze. Były one dwojakiego rodza

ju. Jedne zawierały dokumenty i akty oraz orzeczenia administracyjno-sądowe,
drugie były zbiorem rozmaitych rachunków.
2. Prawo bartne
Regale bartnego królowie zrzekli się w 1538 r. Źródłami prawa bartnego 246
były ordynacje i księgi bartne. Najstarsza ordynacja bartna pochodziła wpraw
dzie z Małopolski i została wydana w 1478 r., to jednak najobszerniejsze i naj
ważniejsze uchwalono na Mazowszu.
W 1559 r. ogłoszono drukiem Prawo bartne bartnikom należące, a w 1616 r. Porządek
prawa bartnego. Uregulowano w nich: prawa bartników, ustrój sądów i proces w sprawach
bartnych, spadkobranie barci itp. Natomiast w księgach bartnych zapisywano sprawy doty
czące: sprzedaży barci, działy rodzinne, sprawy niesporne itp.
3. Prawo wekslowe
Pierwotnym źródłem prawa wekslowego w Polsce był zwyczaj. Najwcześniej 247
prawo to rozwinęło się w miastach pruskich, dokąd dotarło z Europy Zachod
niej. W Gdańsku weksel pojawił się już w XIII w., a rozwinął w następnych stu
leciach. Obok prawa zwyczajowego i praktyki handlowo-kredytowej, instytucje
prawa wekslowego kształtowali również wybitni prawnicy. Szczególne zna
czenie miało dzieło J. G. Heinecciusa – Elementa Iuris Cambialis. W XVIII w.
głównym źródłem prawa wekslowego stało się ustawodawstwo. Najpierw miało
ono charakter partykularny i dotyczyło wyłącznie miast pruskich.
W 1701 r., najstarszą w Polsce, ordynację wekslową wydano w Gdańsku (43 art.). Póź
niejsza, jeszcze doskonalsza była ordynacja Elbląga z 1758 r. (94 art.). Natomiast pierwsze
ogólnopolskie prawo wekslowe uchwalił sejm w 1775 r. Unormowano w nim wyczerpują
co jedynie proces i egzekucję wekslową, prawo materialne traktując pobieżnie. Podlegało
ono częstej nowelizacji (1776, 1778, 1780). Projekty nowego prawa wekslowego zawarto też
w pracach nad kodeksem Andrzeja Zamoyskiego i Stanisława Augusta.
4. Prawo wojskowe
Źródłami prawa wojskowego były akty normatywne i praktyka. Akty praw 248
ne w sprawach wojskowych wydawali królowie (początkowo samodzielnie,
a później przy współudziale senatu, w formie statutów i ordynacji – najstar
sze z XIV w.), sejm (w postaci konstytucji) i hetmani (jako artykuły hetmań
skie). Źródłami praktyki były księgi wojskowe i księgi sądów wojskowych.
Dla poznania prawa wojskowego duże znaczenie miała też praca Samuela Bro-
chowskiego – Corpus iuris militaris polonicum z 1753 r., zawierająca: traktat
o prawie wojskowym, rozmaite akty prawne i wzory patentów oficerskich, rot
przysiąg, dekretów sądów wojskowych itp.
Nb. 246–248
61428665874636
61
5. Prawo morskie
249 Prawo morskie rozwinęło się głównie w Gdańsku. Jego źródłami były: pra
wo zwyczajowe, przywileje królewskie, wilkierze oraz ordynacje i rozporzą
dzenia, których wydano kilkadziesiąt. Najważniejszym zbiorem prawa zwycza
jowego morskiego był Waterrecht, zwany też prawem wisbijskim. Kompilacja
ta powstała na początku XV w. w Amsterdamie. Jego odpisy uzupełniane były
w poszczególnych miastach bałtyckich wyrokami sądowymi w sprawach mor
skich i przepisami partykularnymi. Pełną kodyfikację prawa morskiego Gdań
ska zawierał wilkierz gdański z 1761 r. (132 art.).
Unormowano w nim sprawy: budowy, kupna i sprzedaży statków, dokumentów mor
skich, kapitana i załogi, frachtowania i wyładunku statków, bodmerii (pożyczka morska),
awarii i ubezpieczeń.
VII. Prawo rzymskie

250 Prawo rzymskie w średniowiecznej Polsce odgrywało rolę niewielką. Na
szerszą skalę prawem rzymskim zainteresowano się dopiero w epoce Odrodze
nia. Inicjatywa w kierunku jego poznania wyszła ze strony prawników i pisa
rzy politycznych zainteresowanych reformą prawa polskiego. Prawo rzymskie
w ich rozważaniach miało głównie wartość teoretyczną. Przejmowali z niego
konstrukcje, instytucje, siatkę pojęć i zasady prawne, które wykorzystywali do
prac nad projektami kodyfikacji prawa polskiego i we własnej twórczości praw
niczej. Nieliczni opowiadali się za oparciem systemu prawa polskiego w cało
ści lub części na prawie rzymskim (Andrzej Frycz Modrzewski), stosowaniem
go razem z prawem kanonicznym, jako prawa posiłkowego, uzupełniającego
luki (J. Przyłuski), ewentualnie traktowaniem go jako prawa subsydiarnego
(M. Zalaszowski). Na szerokie stosowanie prawa rzymskiego nie było jednak
przyzwolenia ze strony szlachty obawiającej się wzrostu władzy królewskiej.
W rezultacie do oficjalnej recepcji prawa rzymskiego w Polsce nie doszło, jakkolwiek
widzimy jego oddziaływanie w systemach prawnych poszczególnych stanów. W prawie
ziemskim uwidoczniło się ono w: ogólnej terminologii, niektórych instytucjach prawa pry
watnego (testament, emfiteuza) i wpływie procesu rzymsko-kanonicznego na postępowanie
przed sądami ziemskimi.
Znacznie silniejszym wpływom prawa rzymskiego podlegało prawo miej

skie. Wynikało to z potrzeb gospodarki towarowo-pieniężnej i oddziaływa
nia prawa niemieckiego, którego źródła (Zwierciadło saskie i Weichbild)
zaopatrzone były w glosę nakazującą uzupełniać luki w prawie „powszech
nym prawem duchownym i cesarskim” (rzymskim i kanonicznym). Glosę tę
rozpowszechnił M. Jaskier, tłumacząc oba źródła prawa saskiego na łacinę.
Nb. 249–250
61428665874636
61
§ 3. Prawo prywatne 119
Największą rolę w upowszechnieniu prawa rzymskiego w miastach odegrały

ponadto: literatura prawnicza (B. Groicki), orzecznictwo sądowe i kodyfikacje
prawa (chełmińskiego). W rezultacie prawo rzymskie w prawie miejskim było
powszechnie znane i stosowane w praktyce sądowej. Obowiązywało jednak nie
na zasadzie recepcji formalnej, lecz praktycznej – jako „pisany rozum”.
Dalszy wzrost zainteresowania prawem rzymskim nastąpił w okresie
Oświecenia, jakkolwiek poważną konkurencję dla niego zaczęła stanowić dok
tryna nowożytnego prawa natury. Uwzględniali je w swoich dziełach prawie
wszyscy prawnicy epoki. Tadeusz Ostrowski głosił posiłkowość stosowania pra
wa rzymskiego, a swój podręcznik polskiego prawa sądowego oparł na syste
matyce justyniańskiej. Bardziej umiarkowane poglądy głosił Krystian Bogumił
Steiner, który odrzucając subsydiarność prawa rzymskiego, postulował jedynie
uwzględnienie jego wpływów ogólnych w prawie polskim. Dalszy wzrost za
interesowania prawem rzymskim nastąpił w okresie prac kodyfikacyjnych nad
Zbiorem Andrzeja Zamoyskiego i Kodeksem Stanisława Augusta. W porówna
niu jednak do badań nad prawem rzymskim, które rozwinęły się w państwach
Europy Zachodniej, udział prawników polskich był bardzo skromny.
§ 3. Prawo prywatne
Literatura: W. Abraham, Zawarcie małżeństwa w pierwotnym prawie polskim, Lwów
1925; J. Adamus, Z badań nad dzierżeniem w polskim prawie średniowiecznym, Lwów
1933; tenże, Zastaw w prawie litewskim XV i XVI w., Lwów 1925; J. W. Bandtkie, Prawo
prywatne polskie, Warszawa 1851; J. Bardach, Studia z ustroju i prawa Wielkiego Księ
stwa Litewskiego XIV–XVI w., Warszawa 1970; F. Bortkiewicz, Alienacje nieruchomo
ści w prawie wiejskim w Małopolsce: XVI–XVIII w., Łódź 1970; K. Bukowska, Orzecz
nictwo krakowskich sądów wyższych w sprawach o nieruchomości miejskie w XV–XVIII
wieku, Warszawa 1967; P. Dąbkowski, Prawo prywatne polskie, t. I–II, Lwów 1910–1911;
S. Grodziski, Ludzie luźni. Studium z historii państwa i prawa polskiego, Kraków 1961;
A. Z. Helcel, Dane prawo prywatne polskie, Kraków 1874; R. Hube, O instytucji hipotecz
nej w Polsce, Warszawa 1869; K. Kolańczyk, Najdawniejsze prawo polskie spadkowe, Po
znań 1939; tenże, Studia nad reliktami wspólnej własności ziemi w najdawniejszej Polsce,
Poznań 1950; B. Lesiński, Kupno renty w średniowiecznej Polsce na tle ówczesnej doktryny
i praktyki zachodnioeuropejskiej, Poznań 1966; tenże, Stanowisko kobiety w polskim pra
wie ziemskim do końca XV w., Wrocław 1956; L. Łysiak, Własność sołtysia (wójtowska)
w Małopolsce do końca XVI w., Kraków 1964; J. S. Matuszewski, Zastaw nieruchomości
w polskim prawie ziemskim do końca XV stulecia, Łódź 1979; T. Opas, Własność w mia
stach i jurydykach prywatnych w dawnej Polsce, Lublin 1990; K. Orzechowski, Chłopskie
posiadanie ziemi na Górnym Śląsku u schyłku epoki feudalnej (posiadanie lassyckie), Opo
le 1959; S. Russocki, Formy władania ziemią w prawie ziemskim Mazowsza (koniec XIV
– połowa XVI wieku), Warszawa 1961; Z. Rymaszewski, Prawo bliższości krewnych w pol
skim prawie ziemskim do końca XV stulecia, Wrocław 1970; B. Waldo, Niedział rodzinny
w polskim prawie ziemskim do końca XV stulecia, Wrocław 1970; A. Winiarz, Polskie pra
Nb. 250
61428665874636
61
wo dziedziczenia kobiet w wiekach średnich, Lwów 1897; tenże, Polskie prawo majątkowe
małżeńskie w wiekach średnich, Kraków 1899.
I. Prawo osobowe, małżeńskie i rodzinne

1. Prawo osobowe
a) Zdolność prawna
251 Zdolność prawna oznacza zdolność bycia podmiotem praw i obowiązków.
Prawo polskie przyznawało ją zarówno osobom fizycznym, jak i prawnym.
Mogła ona być pełna lub ograniczona bądź w ogóle nie występować.
Pełną zdolność w prawie feudalnym posiadała osoba fizyczna: wolna, zdro
wa, miejscowa (krajowa), niepozbawiona czci i korzystająca z niej w ramach
własnego stanu.
252 Czynnikami ograniczającymi zdolność prawną były:
1. Obce pochodzenie (cudzoziemcy). Początkowo nie posiadali oni
w ogóle zdolności prawnej. Pod koniec średniowiecza ich położenie prawne
uległo polepszeniu. Przyczyniły się do tego rozwój międzynarodowej wymiany
handlowej oraz ukształtowanie się zasad prawa gościnnego. Wzięło ono swój
początek z obowiązku otaczania cudzoziemca przez gospodarza opieką i ochro
ną prawną (zasada gościnności). Do końca feudalizmu utrzymywały się jednak
pewne relikty ograniczeń w stosunku do cudzoziemców.
2. Religia. Specyficzna była tutaj zwłaszcza sytuacja Żydów. W odróżnie
niu od innych krajów, Żydzi w Polsce posiadali stosunkowo korzystną sytuację
prawną. Jako pierwszy udzielił im ochrony prawnej książę Bolesław Pobożny
w 1264 r. Mimo to Żydzi podlegali rozmaitym ograniczeniom w rodzaju: obo
wiązku zamieszkiwania w odrębnych dzielnicach oraz noszenia odznak i cza
pek, zakazu nabywania własności i dzierżenia dóbr ziemskich, utrzymywania
służby chrześcijańskiej, niemożliwości zawierania małżeństw z chrześcijana
mi itp. Z drugiej strony prawo: zezwalało im na udzielanie pożyczek na procent
(lichwa), nadawało szczególną ochronę jako tzw. sługom skarbu, zaostrzało
sankcję za ich zabicie, przyznawało pewne prawa procesowe itp. Ze względów
religijnych ograniczenia zdolności prawnej spotykały także wyznawców innych
niż chrześcijańska religii, np. muzułmanów, odstępców od wiary, a w okresie
kontrreformacji również zwalczanego przez katolicyzm wyznania, np. arian
(XVII w.), protestantów (XVIII w.).
3. Stan. Pochodzenie społeczne i przynależność do określonego stanu była
znacznym ograniczeniem zdolności prawnej. Stan powodował bowiem, że na
bierała ona charakteru względnego, istniejąc jedynie wśród określonego stanu.
Nb. 251–252
61428665874636
61
Najszerszy zakres zdolności prawnej posiadała szlachta. Zastrzegały ją dla niej

liczne prawa, przywileje i inne akty prawne. Głównym jej ograniczeniem był
zakaz trudnienia się rzemiosłem i handlem, grożący utratą szlachectwa, obowią
zujący do 1775 r. Węższy zakres zdolności prawnej przysługiwał duchowień
stwu, zwłaszcza od czasów reformacji (XVI w.). Najważniejsze ograniczenia
duchowieństwa dotyczyły: rozporządzania majątkiem, nabywania praw spad
kowych, przekazywania na rzecz duchownych nieruchomości itp. Ograniczenia
mieszczan obejmowały przede wszystkim dziedzinę majątkową (zakaz naby
wania i posiadania dóbr ziemskich – 1496, 1530, 1543) oraz polityczną (zakaz
piastowania urzędów państwowych i wyższych godności duchownych – 1496).
Nie zawsze były one przestrzegane, a w stosunku do dużych miast, które potra
fiły utrzymać niezależność, nawet nieskuteczne. Zakazy te zaczęły ulegać zła
godzeniu od połowy XVIII w., a zniosła je Konstytucja 3 Maja (1791). Naj
bardziej ograniczona była zdolność prawna chłopów, zwłaszcza w okresie
gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej (XVI–XVIII w.). Formalnie chłopi
bez zgody pana nie mogli nawiązywać żadnych stosunków prawnych (zawie
rać małżeństwa, opuszczać wsi, występować w sądzie, rozporządzać majątkiem
itp.). W praktyce ograniczenia te nie były rygorystycznie egzekwowane.
4. Zdrowie. Choroby fizyczne (głuchota, ślepota, trąd) ograniczały zdol
ność prawną w bardzo poważnym stopniu, a niekiedy nawet ją wykluczały.
Trwało to zasadniczo do XVIII w. Dopiero Zbiór praw sądowych (1778) prze
widywał częściowe zniesienie tego ograniczenia w zakresie dziedziczenia
dóbr. Nadal jednak osoby chore nie mogły sprawować opieki i kurateli. Choro
by psychiczne (choroby umysłowe) do schyłku średniowiecza nie powodowały
ubezwłasnowolnienia. Od XVI w. zaczęto je już jednak brać pod uwagę przy
określeniu zdolności prawnej. W czasach nowożytnych (od XVI w.) nad upo
śledzonymi fizycznie, długotrwale chorymi i chorymi umysłowo zaczęto usta
nawiać kuratelę.
5. Płeć. Początkowo pełną zdolność prawną posiadali jedynie mężczyź
ni. Kobiety były w niej ograniczone. Nie posiadały one zwłaszcza prawa dzie
dziczenia nieruchomości i sprawowania opieki. Większość tych ograniczeń
od schyłku średniowiecza była wprawdzie znoszona, to jednak w dawnym
prawie polskim nigdy nie doszło do całkowitego zrównania praw mężczyzn
i kobiet. Sytuacja prawna kobiety zależała też od obowiązującego systemu pra
wa i regionu. Najszersze prawa przyznawało kobietom prawo chełmińskie.
6. Cześć. Zła sława miała spory wpływ na ograniczenie zdolności prawnej.
Wynikała ona z: nagannego postępowania (np. odstępstwo od wiary, złamanie
przysięgi, niedochowanie przyrzeczenia), wykonywania „niehonorowego” za
wodu (np. kata, komedianta), pochodzenia pozamałżeńskiego oraz uprawia
Nb. 252
61428665874636
61
nia zabronionych zajęć (np. trudnienie się przez szlachtę rzemiosłem i handlem
– do 1775 r.).
Zdolności prawnej całkowitej nie posiadali: niewolni, wywołańcy-infa
misi, banici, wygnańcy, początkowo cudzoziemcy, a niekiedy również osoby
upośledzone fizycznie lub umysłowo, w zależności od stopnia choroby.
Niewolnych traktowano jak rzeczy nieruchome (osadzeni na gruncie pań
skim) lub ruchome (na równi ze zwierzętami). Główną przyczyną niewoli było
jeństwo wojenne. Zasadniczo utrzymywała się ona do końca XIII w. Jej przy
padki nie były jednak liczne. Wywołańcem był człowiek wyjęty spod miru pu
blicznego, pozbawiony praw za popełnienie ciężkiego przestępstwa. Osobę ta
ką uznawano za zmarłą za życia. W razie ujęcia można ją było bezkarnie zabić.
Odmianą wywołania była infamia; pojawiła się ona w XIV w. i oznaczała utratę
czci szlacheckiej. Łagodniejszą formą infamii była banicja, która rozwinęła się
w XV w. Jej skutkiem była utrata praw cywilnych i politycznych. Następowała
ona w 12 tygodni od ogłoszenia wyroku, przy czym okres ten mógł być przez
króla przedłużony. Natomiast wygnanie było najbardziej charakterystyczne dla
prawa miejskiego; mogło być czasowe lub wieczne.
253 Nabycie zdolności prawnej wiązało się z dwoma warunkami: urodzeniem
się dziecka żywego i bez wad fizycznych oraz przyjęciem do rodziny, co na
stępowało przez symboliczne podniesienie dziecka przez ojca. Płód w łonie
matki nie posiadał wprawdzie zdolności prawnej, ale był otoczony opieką pra
wa karnego.
254 Utrata zdolności prawnej następowała wskutek śmierci fizycznej lub fik
cyjnej (później zwanej cywilną), którą powodowało wywołanie i banicja lub
wstąpienie do klasztoru.
b) Zdolność do czynności prawnych
255 Zdolność do czynności prawnych jest to zdolność do bycia podmiotem
praw i obowiązków mocą własnego działania. Nie wszyscy posiadający zdol
ność prawną mieli jednocześnie zdolność do czynności prawnych. Czynnikami,
które ją ograniczały, były: wiek, płeć i zdrowie.
W średniowieczu życie człowieka dzielono, z punktu widzenia zdolności
do czynności prawnych, na dwa okresy: małoletniości i pełnoletności (lata
sprawne). W czasach nowożytnych dodano jeszcze roztropność (lata dojrza
łe). Początkowo małoletniość kończyła się z chwilą osiągnięcia dojrzałości fi
zycznej i psychicznej, co określano na podstawie przeprowadzanych oględzin.
Statut warcki (1423) ustalił już konkretne granice wiekowe: 15 lat dla chłop
ców i 12 lat dla dziewcząt. W prawie ziemskim, od drugiej połowy XVII w.,
praktyka sądowa podniosła je odpowiednio do 18 i 14 lat. Natomiast konsty
Nb. 253–255
61428665874636
61
tucja z 1768 r. ustaliła granicę małoletniości na 18 lat dla chłopców, utrzymu

jąc 12 lat dla dziewcząt. Małoletni zasadniczo nie posiadali zdolności do czyn
ności prawnych. Z kolei lata sprawne, w prawie ziemskim, ustalono na okres
do 24. roku życia, natomiast w prawie miejskim ich kres przypadał z reguły na
21. rok. Osoby w latach sprawnych posiadały ograniczoną zdolność do czyn
ności prawnych. Do podejmowania czynności prawnych potrzebowały zgody
lub asystencji ojca albo opiekuna. W okresie lat dojrzałych posiadało się pełną
zdolność do czynności prawnych. W prawie miejskim kończyły się one wraz
z osiągnięciem wieku 70 lat, co powodowało konieczność korzystania przez
dalszy okres życia z asystencji kuratora.
Ograniczoną zdolność do czynności prawnych posiadały kobiety. Pozosta 256
wały one przez cały czas pod męską kuratelą. Najpierw była to opieka ojca,
a w razie jego braku – innego męskiego krewnego, później męża. Bardziej sa
modzielna w prawie polskim była wdowa, której przysługiwało prawo zarzą
du majątkiem po zmarłym mężu oraz opieka nad nieletnimi dziećmi. Sytuacja
prawna kobiety uległa pewnej poprawie u schyłku średniowiecza (XIV–XV w.).
W czasach nowożytnych (od XVI w.) jej położenie prawne uległo ponownemu
osłabieniu, np. Korektura pruska (1598) podporządkowała kobiety prawie cał
kowicie władzy męskiego opiekuna, a Zbiór praw sądowych (1778) wprowa
dzał obowiązkową kuratelę dla wszystkich kobiet. Części tych ograniczeń nie
przewidywało prawo miejskie, głównie w zakresie prowadzenia handlu.
Zdolność do czynności prawnych wymagała też zdrowia fizycznego i umy
słowego. Brało to swoje uzasadnienie z przekonania, że ludziom chorym bra
kuje zdrowego rozsądku. W związku z tym chorzy, będąc ograniczonymi lub
pozbawionymi zdolności do czynności prawnych, mogli je podejmować tylko
w obecności ustanowionego sądownie opiekuna lub kuratora. Z czasem za cho
robę zaczęto uznawać również marnotrawstwo.
c) Osoby prawne
Osoby prawne (sztuczne) występowały w formie korporacji (stowarzy 257
szeń) lub fundacji (zakładów). Pojęcie osoby prawnej jako osoby fikcyjnej, ode
rwanej od osób fizycznych, sformułowali w XIV w. komentatorzy. W XVII w.
zastąpiła je koncepcja prawnonaturalna, wywodząca osobę prawną z umowy
społecznej.
Korporacja stanowiła związek osób, zbiorowość. Posiadała ona zdolność 258
prawną jako całość, samodzielna jednostka. W okresie średniowiecza za korpo
racje uznawano m.in.: samo miasto, istniejące w mieście związki (cechy, gil
die), opola, gromady wiejskie posiadające własny majątek nieruchomy i ru
chomy, uniwersytety, gminy żydowskie itp. Państwo za osobę prawną zaczęto
Nb. 256–258
61428665874636
61
uważać dopiero od chwili nabrania cech publicznoprawnych (od XIV w. w for

mie konstrucji Korona Królestwa Polskiego).
259 Fundacje powstawały na mocy aktu fundacyjnego, z woli założyciela, któ
ry przeznaczał na określony cel pewien majątek. Fundatorami były zarówno
osoby duchowne, jak i świeckie. Szczególnie rozpowszechnione były w okre
sie średniowiecza fundacje na rzecz Kościoła (klasztory, szpitale, kościoły itp.).
Najpierw w XVI w. władze miejskie, a następnie w XVII w. władze państwo
we zaczęły ograniczać, a potem uniemożliwiać tworzenie nowych fundacji na
rzecz Kościoła, co jednak do końca nie zostało zrealizowane. W czasach nowo
żytnych upowszechniły się fundacje świeckie, dla których istniało poparcie ze
strony władz (przytułki, ochronki, bursy, łaźnie itp.).
2. Prawo małżeńskie
a) Prawo małżeńskie osobowe
Formy zawarcia małżeństwa
260 Początkowo prawo małżeńskie osobowe miało charakter świecki. Po przy
jęciu chrześcijaństwa Kościół, podporządkowując sobie instytucję małżeństwa,
spowodował, że nabrało ono charakteru wyznaniowego. Takim pozostawało
ono od XIII do końca XVIII w. Do XIII w. zawarcie małżeństwa było umową
formalną, aktem świeckim obejmującym dwa stadia – zmówiny i zdawiny.
261 Zmówiny były wstępną umową małżeńską, zawieraną między rodzicami
lub opiekunami przyszłych małżonków. Dokonywano ich za pośrednictwem
tzw. dziewosłęba, często również w obecności świadków. Umowa taka zawie
rała: zobowiązanie do zawarcia w przyszłości małżeństwa, określenie terminu
zawarcia ślubu i warunki materialne małżeństwa. Przy jej zawarciu narzeczo
ny uiszczał ojcu (opiekunowi) narzeczonej symboliczny zadatek (drobna suma
pieniędzy, obrączka), w zamian otrzymując przedmioty symbolizujące wyko
nanie zobowiązania (laskę, różdżkę).
262 Zdawiny (ślub) były uroczystą czynnością prawną, stanowiącą wykona
nie zmówin. Oddaniu panny młodej towarzyszyły różne obrzędy (zdjęcie wian
ka, wiązanie rąk ręcznikiem itp.), przenosiny, czyli przeprowadzenie się panny
młodej do domu męża, oraz pokładziny, stanowiące dopełnienie małżeństwa.
Wraz z przyjęciem chrześcijaństwa prawo małżeńskie osobowe stopnio
wo zaczął sobie podporządkowywać Kościół. Początkowo sprowadzało się to
do błogosławienia małżeństwa świeckiego przez kapłana, zazwyczaj nazajutrz
po ślubie. Stopniowo zaczęło się przyjmować zawieranie małżeństwa zgodnie
z zasadami prawa kanonicznego. Wymagało ono: złożenia stosownego oświad
czenia woli, braku przeszkód i zawarcia go w obliczu Kościoła. Formę kościel
Nb. 259–262
61428665874636
61
ną nakazał stosować w Polsce od 1197 r. Piotr z Kapui, legat papieski. W prak

tyce jednak nie od razu jej przestrzegano, zwłaszcza wśród ludności wiejskiej.
Zmuszało to Kościół do uznawania przez długi czas formy świeckiej małżeń
stwa, jakkolwiek uważał ją za tajemną i wymagał uzupełnienia formą kościel
ną. Dalszy wpływ prawa kanonicznego doprowadził w XIII w. do upowszech
nienia zaręczyn, które zastąpiły dawne zmówiny, oraz trzykrotnych zapowiedzi
w kościołach parafialnych, mających ujawnić ewentualne przeszkody małżeń
skie obu nowożeńców. Ostatecznie forma kościelna małżeństwa zapanowała
w Polsce od soboru trydenckiego (1545–1563), kiedy w Polsce przyjęto przepi
sy dekretu Tametsi (1563), przewidującego, pod rygorem nieważności, zawar
cie małżeństwa przez złożenie stosownego oświadczenia woli przed właściwym
proboszczem parafii jednej ze stron (zazwyczaj panny młodej) i w obecności
dwóch świadków.
Przeszkody małżeńskie
Prawo kanoniczne stworzyło rozbudowany katalog przeszkód małżeńskich.
Dzielono je na zrywające i wzbraniające.
Przeszkody zrywające powodowały nieważność małżeństwa. Najważniej 263
szą było pokrewieństwo. W linii prostej był to zakaz bezwzględny, zaś w linii
bocznej do określonego stopnia.
Do innych przeszkód zrywających należały: powinowactwo, pokrewień
stwo sztuczne (adopcja, pokrewieństwo duchowe między rodzicami chrzestny
mi a chrześniakami), wyższe święcenia duchowne, śluby zakonne, istniejące
już małżeństwo, przymus, impotencja itp.
Przeszkody wzbraniające nie dopuszczały do zawarcia małżeństwa, ale 264
zawarte wbrew nim nie czyniły nieważnym. Należały do nich m.in. odmien
ność wyznania, wiek, choroba psychiczna.
Rozwiązanie małżeństwa
Podstawowym powodem ustania małżeństwa jest w każdym systemie praw 265
nym śmierć jednego z małżonków. W czasach przedchrześcijańskich prawo
przewidywało również rozwiązanie małżeństwa przez swoisty rodzaj rozwo
du. Następował on za obopólną zgodą w formie układu lub przez jednostronne
oddalenie żony przez męża, w razie zaistnienia przyczyn przewidzianych przez
prawo, np. bezpłodność, cudzołóstwo oraz skazanie męża na proskrypcję.
Prawo kanoniczne, uznające małżeństwo za sakrament, rozwodów nie do
puszczało. Zezwalało jednak na unieważnienie małżeństwa. Następowało ono
w razie: stwierdzenia wad w oświadczeniu woli (np. przymus) lub formie jego
zawarcia (np. brak księdza), ujawnienia się przeszkód zrywających, niedopeł
nienia w sensie fizycznym i wstąpienia jednego z małżonków do klasztoru.
Nb. 263–265
61428665874636
61
Zakaz rozwodów Kościół łagodził dopuszczeniem separacji „od stołu i ło-

ża”. Miała ona charakter czasowy lub stały. Następowała za obopólną zgodą
stron lub na podstawie orzeczenia sądowego. Separacja oznaczała faktyczne
rozdzielenie małżonków, ale bez możliwości zawarcia przez nich nowego mał
żeństwa. Natomiast w prawie innych wyznań chrześcijańskich (protestantyzm,
prawosławie) i religii (islam) rozwód był dopuszczalny.
Stosunki osobowe między małżonkami
266 Średniowieczne prawo małżeńskie osobowe opierało się na dominującej
pozycji męża. Przez cały czas trwania małżeństwa żona pozostawała pod jego
władzą i opieką (mundium).
Wynikało z tego m.in.: prawo karcenia żony, spoczywający na żonie obowiązek wspólne
go zamieszkiwania i wierności małżeńskiej, posłuszeństwo wobec męża czy też dokonywanie
wszelkich czynności prawnych za zgodą lub w asystencji męża. Pozycja żony zależała przede
wszystkim od jej statusu społecznego i przynależności stanowej. W czasach nowożytnych
uległa niewielkiej tylko poprawie, głównie w prawie miejskim, gdzie zezwolono jej m.in. na
posiadanie własnych źródeł dochodu.
b) Prawo małżeńskie majątkowe

267 Małżeńskie stosunki majątkowe regulowało wyłącznie prawo świeckie, roz
strzygały sądy stanowe.
Wspólny majątek małżeński tworzyła masa majątkowa męża oraz skład
niki wniesione przez żonę. Wielkość i rodzaj tego majątku regulowały umo-
wy przedślubne (intercyzy), zawierane przy okazji zaręczyn i wpisywane do
ksiąg sądowych.
Pierwotnie żona wnosiła wyprawę, zwaną też szczebrzuchem. Składały się
na nią: rzeczy ruchome (konie, bydło, powozy), przedmioty osobistego użytku
(szaty, pościel, biżuteria itp.) oraz sprzęt służący do prowadzenia gospodarstwa
domowego (garnki itp.). W trakcie trwania małżeństwa mogła ulec zwiększe
niu. Wyprawa pozostawała zawsze własnością żony, którą mogła ona pierwot
nie swobodnie dysponować. Później stała się ona częścią posagu.
268 Instytucją późniejszą od wyprawy, wykształconą pod wpływem prawa
rzymskiego, był posag (dos). W prawie polskim pojawił się on w XIII w. Posag
stanowił część spadkową majątku córki po rodzicach, uiszczaną jako wyposa
żenie z jej majątku rodzinnego, po zawarciu małżeństwa. Obejmował gotówkę,
ruchomości lub nieruchomości, przy czym o jego wysokości decydowały z re
guły zwyczaje miejscowe lub intercyza. Wyposażenie kobiety było obowiąz
kiem ojca, a po jego śmierci braci (konstytucja z 1588 r.) i musiało być wpi
sane do ksiąg sądowych (1496). Otrzymanie posagu pozbawiało kobietę praw
do spadku po rodzicach. Utrata prawa do posagu następowała w razie zawar
Nb. 266–268
61428665874636
61
cia małżeństwa bez zgody rodziny lub przez szlachciankę z nieszlachcicem. Po

śmierci żony posag, podobnie jak i wyprawa, przechodziły w spadku na dzieci,
a w razie ich braku wracały do jej rodziny.
Za wniesienie posagu mąż odwzajemniał się żonie wianem (dotalicium). 269
W Polsce instytucja ta ostatecznie wykształciła się dopiero w XIV w. Wiano
ustanawiano najpierw na ruchomościach, później na nieruchomościach (szlach
ta). Z czasem zaczęto je określać w pieniądzach. Z reguły wysokość wiana od
powiadała wielkości posagu, ale były od tego liczne odstępstwa, zwłaszcza
w prawie miejskim, które było korzystniejsze dla żony.
Wiano wraz z posagiem było oprawione, czyli zabezpieczone na mająt
ku męża (w prawie ziemskim przeważnie na tej części, na której stał dom, zaś
w prawie miejskim na całym). Oprawa stanowiła hipotekę żony, którą mąż
mógł dysponować tylko za jej zgodą. Zapisu wiana i jego oprawy dokonywano
listem wiennym lub oprawnym, od XV w. wpisywanym do ksiąg sądowych, co
miało przeciwdziałać nadużyciom. Po bezpotomnej śmierci żony wiano wraca
ło do męża.
W razie niezapisania przez męża wiana, wdowie po nim przysługiwał wie- 270
niec. Instytucja ta występowała od XV w. w Małopolsce i na Rusi, oznacza
jąc sumę należną wdowie od spadkobierców męża za utracone dziewictwo
(30 grzywien). Natomiast od XVI w. upowszechnił się, głównie w prawie ziem
skim, zwyczaj ofiarowywania żonie podarków. Podarek poranny był swo
istym wynagrodzeniem za utracone dziewictwo, zaś podarek poślubny (jedno
razowy lub coroczny) wyrazem miłości do żony.
Wykształciło się przy tym kilka systemów zarządu majątkiem małżeńskim.
W prawie ziemskim dominował system rządu (zarządu) posagowego. Spro
wadzał się on do odrębności majątkowej małżonków, ale całością majątku za
rządzał mąż, jednakże posag żony był zabezpieczony hipoteką na dobrach
męża. W prawie miejskim chełmińskim obowiązywał system pełnej własno-
ści majątkowej. Polegał on na tym, że cały majątek był wspólną własnością
obu małżonków, stanowiąc jedną całość. Natomiast w prawie miejskim mag
deburskim i średzkim istniał system rozdzielności majątkowej. Majątki mał
żonków przez cały czas trwania małżeństwa były rozdzielone, a każdy z nich,
pozostając właścicielem swojej części, mógł nią swobodnie dysponować. Na
tomiast systemem specyficznie polskim było dożywocie (advitalitlium). Po
wstawało ono na podstawie umowy małżeńskiej, mocą której małżonkowie
zapisywali sobie wzajemnie na wypadek śmierci dożywotnie użytkowanie po
siadanego majątku. Dożywocie upowszechniło się w XVI w. i przetrwało aż do
rozbiorów. Próby jego ograniczenia pojawiły się w XVIII w. (Zbiór praw sądo
wych – 1778 r.). Szczególnie popularne było ono w prawie ziemskim, ale wy
Nb. 269–270
61428665874636
61
stępowało również w prawie miejskim i wiejskim. Jego zasady kształtowała

głównie praktyka sądowa.
3. Prawo rodzinne
a) Rodzina i dzieci
271 Rodzina tworzyła się w sposób naturalny przez urodzenie w małżeństwie
lub przez osobne czynności prawne. Na jej czele stał ojciec rodziny (pater fa-
milias), któremu podlegali wszyscy domownicy. Pierwszą osobą wchodzącą
pod władzę ojcowsko-mężowską była żona. Następnie obejmowała ona dzieci
z pełnoprawnego małżeństwa (dzieci prawe). Władza ojca nad dziećmi pra
wymi była bardzo rozległa. Od niego bowiem zależało, czy nowo narodzone
dziecko w ogóle zostanie przyjęte do rodziny, przysługiwało mu też prawo kar
cenia czy też wydania zgody na małżeństwo. Władza ojcowska nad synem ga
sła z chwilą uzyskania przez niego dojrzałości fizycznej lub gospodarczego
usamodzielnienia się.
272 Temu ostatniemu ojcowie częstokroć się przeciwstawiali, utrzymując
tzw. niedziały ojcowskie, czyli wspólne gospodarstwo z synami, którym zarzą
dzali. Natomiast władza ojca nad córką gasła z chwilą zawarcia małżeństwa lub
wstąpienia do klasztoru. Istotne zmiany w sytuacji prawnej dzieci prawych za
szły dopiero w XVIII w., np. Zbiór praw sądowych (1778) przewidywał „rządy
ojca i matki w rodzinie”.
273 Pełnię praw posiadały tylko dzieci prawe, zrodzone z prawowitego mał
żeństwa. Dzieci nieprawe, pochodzące ze związków pozamałżeńskich lub mał
żeństw nieważnych, praw nie posiadały. Ich sytuacja prawna ulegała zresztą
ustawicznemu pogorszeniu, co było skutkiem oddziaływania Kościoła, tępią
cego wszelkiego rodzaju związki grzeszne. W stosunku pokrewieństwa pozo
stawały one tylko z matką i jej rodziną. Po ojcu nie przyjmowały niczego: na
zwiska, praw spadkowych, przywilejów szlacheckich itp. Początkowo ojciec
mógł jeszcze dzieci nieślubne uprawnić. Zakaz ich legitymowania wprowadziła
jednakże konstytucja z 1578 r., potwierdzona w 1633 r. Odtąd aż do konstytu
cji z 1768 r., która dopuszczała legitymację dzieci nieślubnych, ale bez nabycia
przez nie praw szlacheckich, uprawnienia można było dokonać jedynie na pod
stawie uchwały sejmu.
274 Obok pokrewieństwa naturalnego wykształciło się również pokrewieństwo
sztuczne – adopcja (przysposobienie). W Polsce pojawiła się ona już w XIII w.,
głównie wśród rycerstwa-szlachty. Początkowo miała charakter familijno-praw
ny, rodząc stosunek ojca do syna. Później nabrała charakteru majątkowego,
służąc jako forma przekazania majątku nieruchomego na wypadek śmierci,
Nb. 271–274
61428665874636
61
co pozostawało w związku z istniejącymi ograniczeniami swobody testowa

nia i alienacji. Za zgodą krewnych prawo adopcji przysługiwało również ko
bietom. Przysposobienie występowało ponadto w formie: adopcji braterskiej
(zapewniała wzajemne dziedziczenie po sobie), adopcji do herbu (umożliwiała
przedostanie się plebejuszy do szlachty) i adopcji w obrębie dynastii (umożli
wiała następstwo tronu).
b) Opieka nad nieletnimi
Opieka była instytucją prawną zastępującą naturalną władzę ojcowską. 275
Pierwotnie występowała jako opieka przyrodzona (naturalna, testamento
wa). Powierzano ją z reguły najbliższemu krewnemu w linii męskiej. Od XV w.
(statut warcki – 1423 r.) pierwszeństwo uzyskała opieka testamentowa (oj
cowska). Sprawowała ją osoba wyznaczona przez ojca w testamencie zarów
no spośród krewnych, jak i spoza nich. W razie braku opiekunów naturalnych
lub testamentowych opiekę przejmował opiekun urzędowy, wyznaczany przez
właściwą władzę (opieka nadana, urzędowa). Natomiast opieka zwierzchnia
należała do monarchy, który był ponadto uznawany za szczególnego opiekuna
wszystkich wdów i sierot.
Do obowiązków opiekuna należały: dbanie o całość i nienaruszalność ma
jątku pupila, jego utrzymanie i należyte wychowanie. W celu przeciwstawie
nia się nadużyciom konstytucja sejmowa z 1565 r. przewidywała przy objęciu
opieki obowiązek sporządzenia inwentarza majątku pupila. W prawie miej
skim inwentarze były znane wcześniej, np. przewidywał je wilkierz toruński
z 1523 r. Po ustaniu opieki stanowił on podstawę wszelkich rozliczeń. Zarząd
majątkiem małoletniego podlegał określonym zasadom, m.in. należało go pro
wadzić z ostrożnością, nie wolno było za pieniądze pupila nabywać towarów
ani też spłacać nimi zobowiązań finansowych, a wszelkie dyspozycje mająt
kiem nieruchomym lub gotówką wymagały zgody stosownych władz. Naru
szenie reguł opieki powodowało wymierzenie opiekunowi grzywny, a nawet
pozbawienie go tej funkcji. Ze sprawowanego zarządu opiekunowie musieli
składać właściwym sądom lub urzędom sprawozdania i rozliczenia. Początko
wo wynagrodzenie opiekunów określał zwyczaj, który zezwalał im na potrąca
nie z osiągniętego dochodu pewnej kwoty. W 1775 r. ustalono je na 10% do
chodu z zarządzanego majątku.
c) Kuratela
Kuratela była opieką nad dorosłymi. Zaczęto ją ustanawiać od XVI w. pod 276
wpływem prawa rzymskiego. Kuratela obejmowała opiekę nad: osobami, które
osiągnęły lata sprawne, a jeszcze nie osiągnęły lat dojrzałych, starcami, upośle
Nb. 275–276
61428665874636
61
dzonymi fizycznie i umysłowo, marnotrawcami i kobietami. Ustanawiano ją na

wniosek samych podopiecznych, rodziny, a nawet króla.
W związku z licznymi nadużyciami związanymi z wykonywaniem kurateli konstytucja
sejmowa z 1638 r. stworzyła nadzór nad jej ustanawianiem i wykonywaniem.
II. Prawo rzeczowe

1. Pojęcie rzeczy i ich podział
277 W prawie wczesnofeudalnym za „rzecz” uznawano jedynie przedmioty ma
terialne i niewolnych. Z czasem, pod wpływem prawa rzymskiego, do rzeczy
zaczęto zaliczać także rzeczy niezmysłowe, uprawnienia majątkowe o charak
terze abstrakcyjnym.
278 Podstawowe znaczenie w prawie średniowiecznym miał podział na rze
czy nieruchome i ruchome. Do nieruchomości zaliczano przede wszystkim
ziemię i wszystko to, co było z gruntem trwale złączone oraz prawa związa
ne z nieruchomościami, a nawet prawa przysługujące szlachcicowi względem
chłopów poddanych.
279 Natomiast do ruchomości zaliczano wszystkie rzeczy pozostałe oraz pra
wa rzeczowe do nich się odnoszące. Nie był to podział ostry, gdyż niekiedy do
nieruchomości zaliczano również przedmioty ruchome, szczególnie wartościo
we lub występujące w znacznej ilości. W związku z tym prawo operowało naj
częściej ogólnym pojęciem „majątku” czy „dóbr”, bez podziału na rzeczy. Inne
podziały rzeczy, znane prawu rzymskiemu, nie miały w prawie polskim szcze
gólnego znaczenia.
280 Prawo feudalne, spośród rzeczy, zajmowało się głównie nieruchomościami,
a zwłaszcza ziemią. Była ona bowiem podstawowym środkiem produkcji, decy
dującym o pozycji prawnej właściciela. W związku z tym znaczenia zaczął nabie
rać podział nieruchomości na dobra dziedziczne (rodowe) i nabyte. Pierwsze,
otrzymane po przodkach i będące podstawą egzystencji całej rodziny, podlega
ły licznym ograniczeniom w zakresie swobodnego dysponowania. Drugie, któ
re mogły być nadane lub kupione, ograniczeniom tym zasadniczo nie podlegały.
Z chwilą przejścia na spadkobierców stawały się jednak dobrami dziedzicznymi.
2. Posiadanie i jego ochrona

281 Posiadanie, zwane w polskiej terminologii prawnej dzierżeniem, było fak
tycznym władztwem osoby nad rzeczą. W prawie wczesnośredniowiecznym
z braku precyzyjnej terminologii prawniczej nie było jeszcze ścisłego rozgra
niczenia posiadania od własności będącej władztwem prawnym osoby nad
Nb. 277–281
61428665874636
61
rzeczą. W tych warunkach każde władztwo osoby nad rzeczą – faktyczne czy
prawne – było do niej prawem.
Posiadanie w prawie rzymskim wymagało dwóch elementów składowych
– fizycznego władania rzeczą (corpus) i woli osoby władającej (animus).
W prawie średniowiecznym jedynie posiadanie ruchomości polegało zawsze na
faktycznym dzierżeniu rzeczy. Posiadanie nieruchomości nie było uzależnione
od detencji. Jego zasadą było pobieranie pożytków z nieruchomości. W związ
ku z tym posiadaczy gruntu dzielono na bezpośrednich i pośrednich. Pierw
szymi byli ci, którzy ziemię uprawiali i zbierali z niej plony, zaś drugimi ci, któ
rzy pobierali z niej czynsz lub inne korzyści. W rezultacie istniała jednoczesna
możliwość posiadania rzeczy przez kilka osób, ale z różnych tytułów. Z kon
strukcji tej wykształciło się pojęcie własności podzielonej. Zgodnie z nią wła
ścicielowi bezpośredniemu przyznawano władanie fizyczne nad rzeczą w cu
dzym imieniu, a właścicielowi pośredniemu wolę posiadania rzeczy dla siebie.
W czasach nowożytnych, pod wpływem prawa rzymskiego, stopniowo zaczęto
już odróżniać posiadanie od własności, ale tylko w prawie miejskim. W prawie
ziemskim nadal tego rozróżnienia brakowało.
Posiadanie jako władztwo faktyczne było szczególnie narażone na zagro
żenia i nadużycia. Pierwotnie w ochronie posiadania było szczególnie żywotne
stosowanie pomocy własnej tak dla odzyskania utraconego posiadania, jak i do
nabycia nowego. W związku z tym, że władanie rzeczami było zjawiskiem po
wszechnym, a normalny proces sądowy uciążliwy i długotrwały, sprawa wyma
gała pilnego rozwiązania. Z czasem więc zaczęła się kształtować, pod wpływem
prawa rzymskiego i kanonicznego, ochrona posiadania w formie uproszczonego
i skróconego postępowania sądowego, zwanego procesem posesoryjnym.
W Polsce proces posesoryjny zaczął się kształtować w XIII w. (na Śląsku). 282
Jego źródła tkwiły w prawie zwyczajowym, uzupełnionym wpływami rzym
sko-kanonicznymi. Zapoczątkowały go w XIV w. kary nakładane przez sądy
władcy lub starosty za samowolne zajazdy lub ustanawianie zakładów przez
osoby roszczące pretensje do określonych gruntów. Mandaty restytucyjne kró
la i starostów, przywracając posiadanie nieruchomości, nie rozstrzygały jed
nak o prawach do nich. W XV w. ochronę posesoryjną wyraźnie już ustano
wiły zwyczaje ziemi łęczyckiej, nakazujące przywrócić posiadaczowi utracone
posiadanie, kierując jednocześnie właściciela na drogę procesu petytoryjnego,
w którym mógł udowodnić swoje prawo własności, powodując w przyszłości
zmianę w zakresie posiadania. Rozwiązanie takie miało na celu utrzymanie po
rządku prawnego, wyłączenie samopomocy i wzmocnienie pozycji posiadaczy.
W XVI w., najpierw Korektura praw (1532), a następnie konstytucje sejmowe
ostatecznie określiły zasady procesu posesoryjnego.
Nb. 282
61428665874636
61
Od 1543 r. toczył się on przed sądem grodzkim. Skargę posesoryjną nale

żało wnieść w ciągu miesiąca od daty gwałtownego pozbawienia posiadania
(wybicia z dóbr). Na jej podstawie urząd grodzki przeprowadzał dochodzenie
(skrutynium, rekwizycja). Po stwierdzeniu jej zasadności sąd wprowadzał po
woda w posiadanie dóbr, ale bez badania samego tytułu posiadania, co było
przedmiotem odrębnego procesu petytoryjnego. Rozwiązanie takie miało prze
ciwdziałać samowolnym zajazdom ze strony magnaterii i szlachty.
3. Własność
283 Własność oznacza prawne władztwo osoby nad rzeczą. Początkowo nie
uznawano jej za osobną konstrukcję prawną, uważając jedynie za najwyższy
stopień posiadania. Zasadniczo w dawnej Polsce nie doszło też do jej precyzyj
nego zdefiniowania. Oznaczano ją zazwyczaj w sposób opisowy. Na określenie
własności używano też pojęcia posiadania, z zaznaczeniem, że jest ono dzier
żeniem wieczystym, dziedzicznym. W XV w. zaczął się pojawiać termin domi-
nium (władztwo) lub proprietas. Polskie określenie „własność” spotykamy do
piero w prawie XVI w.
4. Formy własności
a) Własność podzielona
284 W prawie feudalnym krajów europejskich najważniejsze prawo własności,
jakim była własność ziemi, przybrało wszędzie formę własności podzielonej.
Polegała ona na tym, że na jednej nieruchomości ziemskiej istniały dwa rodzaje
własności: własność bezpośrednia, zwana zwierzchnią (dominium directum),
i własność podległa, zwana użytkową (dominium utile). Podział ten, stanowią
cy podstawę ustroju feudalnego, zaczął się w Polsce rozwijać od XII w. wraz
z osadnictwem chłopów. Wynikało z niego, że każdy z właścicieli miał inne
go rodzaju tytuł i uprawnienia. Własność zwierzchnia ziemi należała do pana
feudalnego. Z tego tytułu przysługiwało mu prawo żądania czynszu i innych
świadczeń ustalonych zwyczajowo lub w dokumencie lokacyjnym. Natomiast
własność użytkowa należała do chłopa. W XII w. określano ją najpierw jako
posiadanie (possesio), zaś później jako dziedzictwo (haereditas). W XIII w.,
wraz z osadnictwem na prawie niemieckim, zaczęto przyjmować zasadę, że
może być ona nabyta od pana za pieniądze, co określono jako prawo zakup-
ne. Wynikało z niego, że nadział nie mógł być chłopu odebrany bez stosowne
go odszkodowania, ale mógł być przekazany w drodze dziedziczenia oraz być
alienowany za zgodą pana lub sołtysa. Własność użytkowa chłopa straciła na
znaczeniu w XVI w. wraz z rozwojem folwarku, utrzymując się tylko w króle
wszczyznach i w większych dobrach kościelnych.
Nb. 283–284
61428665874636
61
b) Własność alodialna
Własność szlachecka w Polsce była własnością pełną, wolną, niepodpo 285
rządkowaną innemu władztwu prawnemu, a więc własnością alodialną. Od
różniało ją to od własności lennej, dominującej w Europie Zachodniej, gdzie
prawa wasala były ograniczone zwierzchnim władztwem seniora. Z posiada
niem własności alodialnej związany był obowiązek służby wojskowej, stąd
ziemię tę nazywano dobrami na prawie rycerskim. W XVI w. obowiąz
ki wojskowe szlachty uległy znacznemu ograniczeniu. Nie osłabiło to jednak
własności alodialnej szlachty, która uwolniona od wszelkich ograniczeń wyni
kających z tytułu regaliów, np. zniesienie w 1538 r. regale bartnego, a w 1576 r.
regale górniczego, stanowiła do końca dawnej Polski podstawę pozycji tego
stanu w państwie. Zmiany dotyczące własności, jakie zaszły w drugiej połowie
XVIII w., ostatecznie zreformowały ją w konstrukcję wyłącznego i nieograni
czonego władztwa prawnego nad rzeczą.
W prawie miejskim od czasów lokacji miast w XIII w. nieruchomości były
przedmiotem własności zwierzchniej pana lub samego miasta. Własność podle
gła parcel i domów w miastach królewskich była w dziedzicznym i wieczystym
posiadaniu mieszczan, którzy swobodnie nimi dysponowali w zamian za
czynsz, mający charakter ciężaru realnego. Począwszy od XV w., mieszczanie
dużych miast zaczęli stopniowo uzyskiwać pełną, alodialną własność nierucho
mości miejskich. Stan taki usankcjonowało prawo o miastach z 1791 r. Nato
miast w miastach prywatnych mieszczanie musieli na alienację nieruchomości
uzyskiwać zgodę pana, zaś świadczenia na jego rzecz, obejmujące obok czyn
szu również pańszczyznę, miały charakter renty feudalnej. W XVIII w. wła
sność w miastach prywatnych uległa pewnemu wzmocnieniu. Pełna stała się
jednak dopiero na początku XIX w.
c) Własność zbiorowa
Rzeczy ruchome były niemalże od początku przedmiotem wyłącznej włas 286
ności indywidualnej. Natomiast własność nieruchomości, a zwłaszcza ziemi,
przez długi czas utrzymywała się jako własność zbiorowa. W polskim prawie
ziemskim określano ją jako niedział rodzinny. Występował on w formie nie-
działu ojcowskiego, polegającego na wspólnocie ziemi ojca z synami i cór
kami, bądź niedziału braterskiego, będącego wspólnotą rodzeństwa, głów
nie braci, w którym mogły też uczestniczyć niezamężne siostry i inni krewni.
Niedział był własnością pospólnej ręki. Jego członkowie posiadali wyłącznie
własność zbiorową, nie mając prawa do jej idealnych części. Prawo własno
ści przysługiwało zatem wszystkim członkom niedziału w stosunku do całej
rzeczy. W niedziale ojcowskim jednakże największe prawa posiadał ojciec,
Nb. 285–286
61428665874636
61
który jako głowa rodziny zarządzał nieruchomością. W niedziale braterskim

członkowie mieli równe prawa. Te ostatnie rozwiązywały się zresztą szybciej
i w XIII w. spotykamy je już rzadko. W razie śmierci członka niedziału zmie
niała się jedynie liczba jego właścicieli, gdyż jego prawa majątkowe nie przy
padały spadkobiercom, jeżeli byli oni z niego wydzieleni, w całości pozostając
w niedziale. Spadkobiercy mogli być jednak do wspólnoty przyjęci.
Z czasem rozwinął się też niedział częściowy, polegający na tym, że grunty
orne stanowiły własność indywidualną, natomiast niedział rodzinny tworzyły
tylko łąki, lasy i wody służące całej wspólnocie rodzinnej lub nawet wiejskiej.
Obok niedziału własność zbiorowa występowała również w formie wspólnot sąsiedzkich,
jako własność całej zbiorowości opola, a po jego rozpadzie w postaci wspólnoty wiejskiej.
5. Ograniczenia własności
a) Regalia
287 Regalia były zastrzeżonymi wyłącznie dla monarchy prawami gospodar
czymi. Zapewniały one panującemu prowadzenie działalności gospodarczej na
zasadzie monopolu. Niektóre z nich ograniczały własność ziemską. W okre
sie rozdawnictwa immunitetów zaczęły tracić na znaczeniu, wchodząc w skład
prawa rycerskiego.
W okresie średniowiecza zanikało m.in. regale: łowieckie, rybołówstwa, młynne, budo
wy i posiadania grodów, stanowiąc od XIV w. przynależność dóbr na prawie rycerskim. Jako
ostatnie zniesione zostało regale górnicze (1573).
b) Prawo bliższości
288 Prawo bliższości powstało w okresie tworzenia się indywidualnej własności
ziemi. Przysługiwało krewnym, ograniczając alienację nieruchomości. Doty
czyło wyłącznie dóbr dziedzicznych, zapewniając osobom posiadającym lepsze
prawa (bliższe) wyłączenie od nabycia nieruchomości osób posiadających dal
sze prawa (gorsze).
Prawo bliższości występowało w formie pierwokupu i retraktu. Prawo
pierwokupu polegało na tym, że krewni, w kolejności pokrewieństwa mieli
pierwszeństwo w nabyciu nieruchomości dziedzicznej. Dopiero gdy z niego nie
skorzystali, właściciel mógł je zbyć osobie obcej. Zasadniczo zanikło w prawie
ziemskim w XIV w. Natomiast prawo retraktu (wykupu) polegało na wyku
pie dóbr od nabywcy przez krewnych zbywcy, za cenę kupna. Od XV w. zaczę
ło podlegać ograniczeniom poprzez ustalenie 6-tygodniowego terminu docho
dzenia roszczeń i uiszczenia sumy wykupu oraz wykluczenie jego stosowania
przy umowie zamiany i darowizny. Prawo retraktu ostatecznie zniosły ustawa
z 1768 r. i rezolucja Rady Nieustającej z 1777 r.
Nb. 287–288
61428665874636
61
c) Prawo sąsiedzkie
Ograniczenia z tytułu prawa sąsiedzkiego wymieniał już Najstarszy zwód 289
prawa polskiego. Przyznawał on sąsiadowi prawo zabrania chmielu przera
stającego z sąsiedzkiego ogrodu, jeżeli ten nie został usunięty na jego wcześ
niejsze żądanie. Zezwalał też zbierać spadające na jego grunt owoce, ale bez
otrząsania lub zrywania z przerastających drzew.
d) Ordynacje
Ordynacje stanowiły odpowiednik wywodzonego z prawa rzymskiego 290
fideikomisu, polegającego na tym, że spadkodawca zobowiązywał spadkobier
cę, aby spadek po sobie przekazał wyznaczonej osobie. Zaczęły powstawać pod
koniec XVI w., głównie wśród magnaterii. Ordynacja polegała na wyjęciu ma
jątku ziemskiego z mocy przepisów ogólnych i podporządkowaniu go normom
specjalnym, co wymagało uchwały sejmu.
Obowiązywały w niej szczególne przepisy prawne, zgodnie z którymi m.in. majątek nie
ruchomy dziedziczył zwykle najstarszy syn na zasadzie primogenitury, nie mógł też być on
przedmiotem alienacji. Pierwszymi były ordynacje: Radziwiłłów (1586), Zamoyskich (1589),
Myszkowskich (1601), Ostrogskich (1609) itd. Ordynacje umacniały pozycję magnaterii, nie
dopuszczając do rozdrobnienia majątku.
6. Nabycie własności
a) Nabycie pierwotne
Nabycie pierwotne własności następowało niezależnie od czyichkolwiek 291
uprawnień poprzednich poprzez powstanie nowego prawa. Sposobami nabycia
pierwotnego rzeczy było zawłaszczenie i zasiedzenie.
Zawłaszczeniem (occupatio) było nabycie własności rzeczy poprzez obję 292
cie w posiadanie rzeczy niczyjej lub porzuconej. Rzecz ruchomą zawłaszczało
się przez zabór, a rzecz nieruchomą przez stałe jej użytkowanie. Pierwotnie,
zwłaszcza w okresie rozdrobnienia feudalnego, zawłaszczenia dokonywa
no z reguły siłą, bez żadnego tytułu prawnego. Czynili to głównie wielmoże,
zagarniając grunty objęte monarszym regale ziemi. Uzyskaną własność sank
cjonowali następnie dokumentami nadawczymi. Od XIV w. zawłaszczenie
przybrało formę prawną w postaci instytucji zapowiedzi. Polegała ona na do
konaniu czynności sądowej, zakazującej obcym wstępu na zawłaszczoną zie
mię i pobierania z niej pożytków. Oznaczenie granic tej nieruchomości należało
już do panującego, będąc zarówno określeniem rozmiarów dóbr ziemskich, jak
i aktem potwierdzającym prawo własności.
Poprzez zawłaszczenie nabywano również własność: zdobyczy wojennych
(łupy uznawano za rzeczy niczyje), rzeczy wyrzuconych przez morze na brzeg
Nb. 289–292
61428665874636
61
(prawo nadbrzeżne), zwierząt i ryb uzyskanych w drodze polowania lub rybo

łówstwa oraz rzeczy porzuconych świadomie przez właściciela. Natomiast nie
można było zawłaszczyć rzeczy znalezionych.
293 Zasiedzenie określone w prawie polskim jako dawność polegało na dłu
gotrwałym spokojnym posiadaniu. W XIII w. czas zasiedzenia nie był jeszcze
określony. Oznaczyły go dopiero statuty Kazimierza Wielkiego.
b) Nabycie pochodne
294 Nabycie pochodne własności polegało na przeniesieniu prawa własności
z jednej osoby na drugą. Dla nabycia własności rzeczy nieruchomej wyma
gano tytułu prawnego oraz trzech umów rzeczowych – wzdania, wwiązania,
a później także inskrypcji.
Tytułami prawnymi były: dziedziczenie, nadanie monarsze bezwarunko
we (alodia) lub warunkowe (lenna) oraz umowa rzeczowa (kupna-sprzedaży,
darowizny, zamiany). Umowy alienacyjne, stwarzające jedynie prawo względ
ne, dla ważności nabycia własności musiały być obligatoryjnie uzupełnione
czynnościami rzeczowymi. Były nimi:
1. Wzdanie (resignatio) – oznaczało przeniesienie własności. Dokony
wano go najpierw na ziemi, później przed władcą lub jego urzędnikami, a od
XIV w. przed sądem ziemskim. Wzdanie polegało na oświadczeniu zbywcy
o zrzeczeniu się prawa własności, czemu towarzyszyły pewne symbole, np.
zwyczaj wypicia przez zbywcę wody, miodu lub piwa.
2. Wwiązanie (intromissio) – polegało na wprowadzeniu nabywcy w po
siadanie nieruchomości. Dokonywano go urzędowo przy udziale najpierw księ
cia lub jego urzędników, a następnie woźnego sądowego oraz zbywcy i na
bywcy, sąsiadów i świadków. Wwiązanie połączone było z obejściem granic
nieruchomości i odbyciem pewnych czynności symbolicznych, np. otwarciem
domu, rozpaleniem na gruncie ogniska itp.
3. Inskrypcja – pojawiła się dopiero pod koniec średniowiecza i polegała
na wpisie aktów wzdania i wwiązania do ksiąg sądowych najpierw sądu ziem
skiego, a od XV w. zamiennie również sądu grodzkiego. Wpis miał charakter
konstytutywny.
7. Utrata własności
295 Utrata własności następowała poprzez: przeniesienie prawa własności,
porzucenie rzeczy, wywłaszczenie, konfiskatę i zniszczenie rzeczy. Przenie
sienie własności i porzucenie rzeczy stanowiło odwrotność nabycia pochodne
go i pierwotnego. Wywłaszczenie na cele publiczne (budowa, droga) pierwot
nie należało do kompetencji monarchy. W XVI w. przeszło ono na sejm, zaś od
Nb. 293–295
61428665874636
61
1591 r. decydowała o nim komisja skarbowa. Konfiskata majątku możliwa by

ła początkowo na podstawie decyzji monarchy. Od przywileju czerwińskiego
(1422), wprowadzającego nietykalność majątkową szlachty, orzekana już była
tylko przez sąd.
8. Ograniczone prawa rzeczowe

a) Wolności
Wolności w prawie rzymskim odpowiadały służebnościom. Powstawały 296
w wyniku: umowy, ustawy, zwyczaju, zasiedzenia i wyroku sądowego. W pra
wie ziemskim i wiejskim dominowały wolności gruntowe i leśne. Pierwsze
obejmowały wolności: drogowe (prawo przejazdu, przechodu i przegonu zwie
rząt), polne (prawo wypasu klaczy ze źrebiętami) oraz wodne (prawo prze
prowadzenia wody). Drugie dotyczyły m.in. prawa: wyrębu drzewa, zbierania
chrustu i owoców leśnych, wypasu bydła i trzody, korzystania z barci itp. Za
zwyczaj wynikały one z wcześniej już opisanego korzystania z prawa sąsiedz
kiego. W prawie miejskim najczęstszymi były służebności budowlane, np. wy
korzystanie muru sąsiedniego budynku, prawo widoku i światła itp.
b) Użytkowanie
Użytkowanie polegało na używaniu cudzych rzeczy i pobieraniu z nich 297
pożytków, z zachowaniem substancji rzeczy. Mogło wchodzić w skład in
nych praw rzeczowych, ale też występowało jako samoistne prawo na rzeczy
cudzej. Było niezbywalne i niedziedziczne.
Użytkowanie przysługiwało opiekunom w stosunku do majątku małoletniego, wdowie
w dobrach oprawnych itp.
c) Ciężary realne
Ciężary realne polegały na uiszczaniu przez każdorazowego właściciela 298
gruntu określonych świadczeń na rzecz osoby uprawnionej do ich pobiera-
nia. W Polsce rozwinęły się od XIV w., pod wpływem Kościoła. Najważniej
szym ciężarem realnym były renty. Dzielono je na feudalne i umowne.
Renty feudalne, obciążające chłopów, występowały w postaci: naturalnej
(daniny), odrobkowej (pańszczyzna) i pieniężnej (czynsze), w formie zarówno
odrębnej, ale najczęściej łącznej.
Renty umowne powstawały w wyniku kupna, rzadziej darowizny. Kupno
renty polegało na sprzedaży pewnego dochodu z nieruchomości. W unormowa
niu tej instytucji posiadacz kapitału pożyczał właścicielowi majątku pewną su
mę pieniężną, za co ten zobowiązany był do stałych świadczeń na jego rzecz.
Nabyta w ten sposób renta była początkowo ciężarem wieczystym i niewykup
Nb. 296–298
61428665874636
61
nym. Z czasem wprowadzono możliwość jej wykupu przez zwrot pobierające

mu rentę ceny jej kupna. Powodowało to jej wygaśnięcie. Rentę taką nazywano
wykupną lub wyderkafem. Renty wykupne utrzymywały się głównie w pra
wie ziemskim, gdy tymczasem w prawie miejskim dominowały renty wieczy
ste lub dożywotnie. W praktyce renta wykupna miała charakter ukrytych pro
centów, obchodząc wprowadzony przez Kościół zakaz lichwy.
Darowizna renty polegała na jej nieodpłatnym ustanowieniu na rzecz okreś
lonej instytucji, najczęściej kościelnej, którą obdarowywano nie dobrami nie
ruchomymi, lecz dochodem z nich w formie renty.
d) Zastaw
299 Zastaw był ograniczonym prawem rzeczowym, przysługującym wierzy
cielowi (zastawnikowi) na rzeczy cudzej w celu uzyskania z niej zaspokojenia
należności niepokrytej przez dłużnika (zastawcy). W Polsce pojawił się w XIII w.
300 Ze względu na źródło powstania zastaw dzielono na umowny i wzięty. Za-
staw umowny powstawał wskutek umowy między wierzycielem a dłużnikiem.
Zastaw wzięty (dany), zwany też ustawowym lub sądowym, wywodził się
z samopomocy przysługującej wierzycielowi wobec dłużnika w celu zabezpie
czenia roszczenia, stąd też w źródłach staropolskich był określany jako ciąża,
grabież. Z czasem prywatne fantowanie zostało ograniczone na rzecz egzeku
cji sądowej.
Przedmiotem zastawu mogły być rzeczy ruchome i nieruchome. Zastaw ru
chomy był zawsze zastawem ręcznym, z dzierżeniem. Polegał na wydaniu rze
czy zastawionej wierzycielowi, ale bez przeniesienia jej własności. Po zwrocie
długu w terminie wierzyciel zobowiązany był przedmiot zastawu zwrócić dłuż
nikowi. W razie niewykupienia zastawu przechodził on na własność wierzy
ciela. Był to więc zastaw na upad. Zastaw ręczny służył najczęściej zabezpie
czeniu pożyczek na procent. Trudnili się tym głównie Żydzi, gdyż chrześcijan
obowiązywał zakaz lichwy, stąd pierwsze o nim informacje możemy znaleźć
w Statucie żydowskim z 1264 r.
Zastaw nieruchomości pojawił się później. Występował w dwóch formach:
zastawu użytkowego (z dzierżeniem) i zastawu bezużytkowego (bez dzierże
nia). Zastaw użytkowy przybierał postać zastawu czystego (antychretycz
nego) lub zastawu do wydzierżenia. Zastaw czysty polegał na pobieraniu po
żytków, bez zaliczania ich na poczet długu. Pożytki pełniły tutaj rolę odsetek,
co budziło zastrzeżenia ze strony Kościoła. Przy zastawie bezterminowym za
staw i dług wygasały z momentem spłaty. Zastaw terminowy, w razie nieuisz
czenia długu w ustalonym czasie, powodował utratę prawa własności nierucho
mości. Był więc zastawem na upad. Mniej rozpowszechniony był zastaw do
Nb. 299–300
61428665874636
61
wydzierżenia, przy którym wierzyciel-zastawnik pożytki z nieruchomości za

liczał na poczet długu. Powodowało to stopniowe umarzanie długu, aż do cał
kowitego jego zaspokojenia, po którym nieruchomość powracała do zastawcy.
Zastaw bezużytkowy (hipoteka) był zastawem bez dzierżenia i użytkowa
nia zastawionej rzeczy. Pojawił się w Polsce u schyłku XIV w. wraz z rozwojem
gospodarki towarowo-pieniężnej i wzrostem znaczenia kredytu, zwłaszcza dłu
goterminowego. Hipoteka była zastawem terminowym. Do czasu upływu ter
minu długu dłużnik-zastawca miał rzecz, na której ciążył zastaw, w swoim po
siadaniu i użytkowaniu. Umożliwiało mu to zabezpieczenie na nieruchomości
kilku wierzytelności.
Sprawy hipoteki regulowała konstytucja o zapisach z 1588 r., jedna z naj
lepszych w Europie. Zgodnie z nią źródłem hipoteki była umowa. Natomiast
prawo gdańskie znało jeszcze hipotekę prawną i przymusową. Obok tytułu
prawnego do powstania hipoteki potrzebny był jeszcze wpis do księgi inskryp
cji ziemskiej lub grodzkiej. Pierwszeństwo w zaspokojeniu roszczeń przysłu
giwało temu z wierzycieli, który dokonał wpisu jako pierwszy (prior tempo-
re, potior iure). W związku z tym księgi były jawne i dostępne. Obowiązywała
w nich zasada szczegółowości, zgodnie z którą zarówno nieruchomość, jak
i wierzytelność musiały być ściśle określone. Władze sądowe zobowiązane zaś
były troszczyć się o zgodność wpisów ze stanem rzeczywistym (zasada dobrej
wiary). Wpisy prowadzone były w systemie chronologicznym dla wszystkich
nieruchomości danego okręgu sądowego i dla wszystkich spraw cywilnych.
Wyjątkiem był Gdańsk, gdzie każdej nieruchomości zakładano osobną kartę
(folio rzeczowe), co można traktować jako pierwowzór odrębnych ksiąg hipo
tecznych.
Wymagalność hipoteczna powstawała z momentem nieuiszczenia długu
w terminie, a w Gdańsku również wskutek upadłości dłużnika (obowiązywało
tutaj jedyne w dawnej Polsce ustawodawstwo o bankrutach). Zaspokojenie na
stępowało przez sprzedaż nieruchomości, objęcie nieruchomości na własność
(zastaw na upad) lub przekształcenie hipoteki w zastaw użytkowy.
III. Prawo spadkowe

1. Dziedziczenie beztestamentowe
a) Prawo ziemskie
W dawnej Polsce dziedziczenie beztestamentowe miało największą donio 301
słość. Nie było przy tym ograniczeń w dziedziczeniu ruchomości. Natomiast
dziedziczenie nieruchomości podlegało bardzo szczegółowym unormowaniom.
Nb. 301
61428665874636
61
302 Dziedziczenie beztestamentowe nieruchomości zaczęło być dopuszczal

ne wraz z procesem indywidualizacji własności ziemskiej. Rozpoczął się on
w Polsce wraz z zanikiem niedziałów rodzinnych (ojcowskiego i braterskiego),
a więc u schyłku średniowiecza (XIV–XV w.).
W prawie ziemskim prawo do dziedziczenia majątku ojcowskiego posia
dali przede wszystkim synowie, jako dziedzice konieczni. Każdy z nich otrzy
mywał równą część majątku. W miejsce syna zmarłego dziedziczyli jego syno
wie. W razie zawarcia przez ojca ponownego małżeństwa przyjęto w Statucie
opatowskim (1474) zasadę, iż połowę majątku ojciec musiał wydzielić synom
z pierwszego małżeństwa, ale z zachowaniem prawa do jej użytkowania aż do
śmierci, zaś pozostała połowa przypadała synom z drugiego małżeństwa. Na
tomiast majątek po matce dziedziczony był w równych częściach zarówno przez
synów, jak i córki. Do wydania statutów Kazimierza Wielkiego ojciec zobo
wiązany był do wydzielenia tych dóbr dzieciom zaraz po śmierci matki, w okre
sie późniejszym pozostawały one w Małopolsce w posiadaniu ojca przez cały
okres jego życia, w Wielkopolsce utrzymał się nadal porządek przedstatutowy.
Dziedziczenie córek pierwotnie ograniczone było jedynie do ruchomości
posagowych (Najstarszy zwód prawa polskiego). W XIV w. zaczęto dopusz
czać dziedziczenie nieruchomości przez córki najpierw w stosunku do dóbr na
bytych, a później również dóbr dziedzicznych (Statut warcki – 1423 r.), z za
strzeżeniem, iż jeżeli pozostali synowie, to córki musiały się zadowolić jedynie
posagiem. W XVII w. w stosunku do córek zaczęto stosować zasadę czwarci
zny. Polegała ona na tym, że w zbiegu z synami, córki dziedziczyły, niezależnie
od liczby rodzeństwa, 1/4 majątku.
W czasach nowożytnych zaczęto rozszerzać kategorie spadkobierców.
W rezultacie w braku zstępnych (I klasa) dziedziczyło rodzeństwo (II klasa).
Uzyskane po bracie dobra ojcowskie przypadały w 3/4 pozostałym przy życiu
braciom, a w 1/4 siostrom. Dobra macierzyste były dziedziczone po równo. Ro
dzeństwo przyrodnie dziedziczyło majątek tylko własnych rodziców. W razie
braku rodzeństwa dziedziczyli wstępni (rodzice i dziadkowie – klasa III) po po
łowie. Zbiór praw sądowych z 1778 r. ograniczył wstępnych tylko do rodziców,
rozszerzając ich prawa spadkowe na równi z rodzeństwem. W ostatniej kolej
ności spadek przejmowali krewni boczni. Zgodnie z konstytucją z 1588 r. mieli
oni prawo dziedziczenia po spadkodawcy do VIII stopnia komputacji rzymskiej
(klasa IV).
303 Polskie prawo ziemskie nie przewidywało natomiast dziedziczenia po mał
żonku, wychodząc z założenia, iż majątek nie może przejść w ręce obcej rodzi
ny. W razie braku krewnych uprawnionych do spadku stawał się on puścizną
(kadukiem), przypadającą panującemu. Rozszerzanie spadkobrania, zwłaszcza
Nb. 302–303
61428665874636
61
na bocznych krewnych, spowodowało jednak, że prawo kaduka występowało

coraz rzadziej.
Od dziedziczności wykluczała niegodność dziedziczenia. Miała ona miej
sce w razie: krewnobójstwa, udzielenia przez pannę zgody na jej porwanie,
zawarcia przez szlachciankę małżeństwa z nieszlachcicem, proskrypcji (po
zbawienie zdolności prawnej), wytoczenia przez dzieci procesu karnego swo
im rodzicom i wstąpienia do konfederacji wojskowej (1623), czego zapewne
w praktyce nie respektowano. Nieznana była natomiast w prawie instytucja
wydziedziczenia.
b) Prawo miejskie
Prawo spadkowe miast polskich oparte było na wzorcach niemieckich, któ 304
re różniły się znacznie od przepisów prawa ziemskiego.
Masa spadkowa w prawie miejskim składała się z czterech składników: 305
dziedzictwa, gerady, hergewetu i żywności domowej. Dziedzictwem okreś
lano masę spadkową pozostałą po wydzieleniu pozostałych elementów spad
ku. Gerada składała się z wyprawy i przedmiotów osobistego użytku nabytych
w czasie trwania małżeństwa, obejmując: ubiory, klejnoty, pościel, sprzęt go
spodarstwa domowego, pieniądze, zwierzęta domowe itp. Gerada przypadała
po śmierci matki córkom i synom wstępującym do stanu duchownego. Her-
gewet obejmował: odzież męską, konie z uprzężą, broń i zbroję, które dzie
dziczyli wyłącznie mężczyźni. W stosunkach miejskich wartość gerady prze
kraczała częstokroć wysokość hergewetu, co prowadziło niejednokrotnie do
sądowych sporów spadkowych. Z kolei żywność domową stanowiły środki
spożywcze wystarczające do zaspokojenia rocznych potrzeb żywnościowych
rodziny.
Porządek dziedziczenia wywodził się w prawie miejskim z prawa saskie
go i flamandzkiego (prawo chełmińskie), opierając się na dziedziczeniu we
dług dwóch kół. Koło ściślejsze obejmowało zstępnych, rodziców i rodzeństwo
spadkodawcy, zaś koło obszerniejsze pozostałych krewnych, aż do VII stopnia
komputacji rzymskiej. Kobiety traktowane były przy tym na równi z mężczy
znami, zaś krewni bliżsi wykluczali dalszych.
Odrębną pozycję prawną zajmował pozostały przy życiu małżonek, posia
dający ustawowe prawo dziedziczenia po zmarłym współmałżonku.
W prawie magdeburskim mąż dziedziczył po żonie ruchomości wniesione przez nią
w posagu, z wyłączeniem gerady, zaś nieruchomości przechodziły na jej dzieci i ich spad
kobierców, z całkowitym wykluczeniem męża. W razie bezpotomnej śmierci żony wiano
przechodziło na jej krewnych, chyba że zastrzeżono w księgach sądowych, iż stanie się wła
snością męża. W razie śmierci męża wdowa otrzymywała wiano, a gdyby nie było ono ozna
czone, to 1/3 lub 1/4 majątku nabytego w czasie trwania małżeństwa.
Nb. 304–305
61428665874636
61
Prawo chełmińskie było dla małżonków znacznie korzystniejsze. Pozostały przy życiu
małżonek nabywał bowiem połowę majątku.
c) Prawo wiejskie
306 Wiejskie prawo spadkowe oparte było zarówno na prawie polskim, jak
i niemieckim. Generalnie spadkobranie ograniczało się do zstępnych, pierwot
nie wyłącznie do synów, a od połowy XIV w. również do córek. W dalszej ko
lejności dziedziczyło rodzeństwo, a po nim krewni boczni do VIII stopnia kom
putacji rzymskiej. Pozostały przy życiu małżonek dziedziczył, w razie braku
potomstwa, ruchomości oraz zakupione za swoje lub wspólne pieniądze nieru
chomości. Majątek bezdziedziczny (kaduk) przypadał jako puścizna panu wsi.
2. Dziedziczenie testamentowe
a) Prawo ziemskie
307 We wczesnofeudalnym prawie polskim testament był nieznany. Pojawił się
w nim dopiero u schyłku XII w., pod wyraźnym wpływem Kościoła. Początkowo
testament sporządzano w formie ustnej, ale już od końca XIII w. w pisemnej.
Pierwotnie przedmiotem dyspozycji testamentowej były ruchomości. Z czasem
również nieruchomości, najpierw nabyte, później dziedziczne, ale z uwzględnie
niem praw dziedziców koniecznych. Od 1437 r. testament dotyczący nierucho
mości musiał być dokonany przed sądem, zaś ruchomości w obecności dwóch
świadków. Zgodnie z konstytucją z 1724 r. zasada pisemności została rozciągnię
ta na wszystkie testamenty, z wyjątkiem sporządzanych przez wojskowych.
Zakres testowania nie był początkowo określony. Swobodą testowania za
interesowany był zwłaszcza Kościół, dbający o przysporzenie na swoją rzecz
jak największych majątków. Wiec w Łęczycy (1254) uchwalił nawet, że przed
miotem testamentu mógł być cały majątek. Praktyka sądowa XIV i XV w. przy
jęła w końcu instytucję trzecizny, polegającej na uznaniu swobodnej dyspozycji
przez testatora 1/3 swoich dóbr nieruchomych. Zasadę tę potwierdziło laudum
sejmiku krakowskiego z 1437 r. Od początku XVI w. w prawie ziemskim, na
mocy konstytucji sejmowych z lat 1505, 1510 i 1519, wprowadzono całkowi
ty zakaz dysponowania w drodze testamentu dobrami nieruchomymi zarówno
dziedzicznymi, jak i zastawnymi. Zakaz ten utrzymano do końca dawnej Pol
ski. Można było od niego odstąpić jedynie za zgodą sejmu.
b) Prawo miejskie
308 Prawo magdeburskie przewidywało sporządzenie testamentu w formie pi
semnej w obecności siedmiu świadków. Praktyka w miastach lokowanych na
tym prawie poszła w kierunku spisywania testamentów przed ławą lub radą
Nb. 306–308
61428665874636
61
miejską. Wbrew prawu magdeburskiemu, które zabraniało dysponowania w te

stamencie nieruchomościami bez zgody spadkobierców ustawowych, praktyka
przyjęła również, że zakaz ten odnosić należało tylko do dóbr dziedzicznych.
W miastach lokowanych na prawie chełmińskim, obok prawa zwyczajowe
go, dziedziczenie testamentowe regulowały także wilkierze miejskie, zwłaszcza
gdańskie i toruńskie, które modyfikowały i uzupełniały dawne prawo. Przyję
to tutaj dwie formy testamentu – publiczny i prywatny. Testament publicz-
ny polegał na osobistym złożeniu przez spadkodawcę oświadczenia woli przed
radą lub sądami miejskimi. Mógł być pisemny zamknięty, otwarty lub ustny.
Jego sporządzenia można było dokonać przed ławą, ewentualnie sędzią (sołty
sem), urzędnikami sądowymi (pisarzem, notariuszem) oraz dwoma lub trzema
zaprzysiężonymi osobami, przy czym musiał być wtedy przedstawiony do za
twierdzenia na najbliższej sesji sądowej. W Gdańsku szczególną formą sporzą
dzenia testamentu, występującą tylko w kręgach najbogatszego patrycjatu ban
kierskiego, było złożenie oświadczenia woli na nadzwyczajnym posiedzeniu
ławy w składzie trzech sędziów. Testament taki przyjmowany był do depozytu
sądowego, a jego treści nie ujawniano, przez co unikano wykonania zamiesz
czanych w nim zapisów na cele charytatywne.
Testament prywatny, zgodnie z prawem zwyczajowym, dla swej ważno
ści musiał być sporządzony w obecności siedmiu uczciwych i wiarygodnych
świadków. Jego treść należało spisać, opieczętować i podpisać zarówno przez
testatora, jak i świadków. Szczególnym rodzajem testamentu prywatnego był te
stament wojenny, wymagający poświadczenia jedynie przez dwóch świadków.
Zgodnie z wilkierzem gdańskim z 1761 r. zdolności testowania nie posia
dały osoby: małoletnie (do 21 lat), chore umysłowo, w stanie agonalnym, mar
notrawcy, głuchoniemi i kobiety. Swoboda testowania nie miała charakteru
całkowitego. W szczególności zakazano wszelkich zapisów na rzecz osób du
chownych i instytucji kościelnych. Wilkierze toruńskie zezwalały na swobodne
dysponowanie w testamencie tylko 1/4 majątku, tzw. czwarcizną.
c) Prawo wiejskie
W prawie wiejskim dziedziczenie testamentowe odgrywało rolę drugo- 309
rzędną. Najczęstszą formą testamentu był testament publiczny, ustny, składa
ny w obecności: wójta, ławników i przynajmniej dwóch świadków, a nieraz
i grona domowników oraz sąsiadów. Osoby te zeznawały następnie jego treść
do ksiąg sądowych. Testamenty pisemne, sporządzane w siedzibie sądu, były
rzadkością. Zasadniczo testator miał swobodę dysponowania jedynie ruchomo
ściami, gdyż nieruchomości przypadały dziedzicom ustawowym, co najwyżej
spadkobierca określał ich podział w spadku.
Nb. 309
61428665874636
61
IV. Prawo zobowiązań

1. Powstanie zobowiązań
310 Źródłami zobowiązań w dawnym prawie polskim były czyn niedozwolo-
ny i umowa. Pierwotnie zobowiązania powstawały wyłącznie z czynów nie
dozwolonych (występków, deliktów). Wynikało to z faktu wyrządzenia szko
dy, która rodziła po stronie sprawcy obowiązek jej naprawienia, a po stronie
poszkodowanego roszczenie wobec sprawcy. Odpowiedzialność sprawcy miała
charakter odszkodowawczy, a odróżnienie odpowiedzialności cywilnej od kar
nej nie występowało. Każde niewykonanie zobowiązania było bowiem prze
stępstwem. Delikty dzielono na publiczne i prywatne.
Z czasem najważniejszym źródłem zobowiązań stała się umowa. W pra
wie polskim zasadniczo istniała swoboda umów. Zasada równości stron nie
była jednak realizowana. Wynikało to z utrzymywania się feudalnych struk
tur społecznych. O równości stron nie można było mówić nawet w obrębie
stanu, np. w prawie miejskim uprzywilejowane stanowisko prawne posiadali
obywatele, a dopiero w dalszej kolejności pozostali mieszkańcy miasta, goście
i duchowni, których dotyczyły liczne ograniczenia. W sumie ograniczenia po
dzielić można na: zakazy ustawowe, wynikające z praw osób trzecich oraz pod
legające przymusowi prawnemu zawarcia umowy.
311 Generalnie prawo przyznawało stronom swobodę w zakresie formy zawie
ranych umów. W najdawniejszym prawie polskim dominowała forma ust-
na, uzupełniona odpowiednią symboliką. Uchybienie formie powodowało
początkowo nieważność zawartej umowy. Symbole towarzyszące zawieraniu
umów zaczynają stopniowo zanikać w XIV–XVI w. Forma pisemna zawie
rania umów rozpowszechnia się w XIII w., dotycząc umów, których przedmio
tem były nieruchomości. Od XVI w. w prawie ziemskim, w związku z wyda
niem Formula processus (1523), ustaliła się zasada ujmowania umów w stałych
wzorcach, które zostały w niej zamieszczone, ale bez przymusu ich stosowania.
W prawie miejskim, jak wynika z wilkierzy gdańskich i toruńskich, formy pi
semnej wymagano dla: przeniesienia własności nieruchomości, ustanowienia
zastawu nieruchomości i sporządzenia testamentu publicznego.
312 Ze względu na sposób powstania umowy dzielono je na: formalne, real-
ne i konsensualne. Umowy formalne polegały na zobowiązaniu się kogoś do
świadczenia w przyszłości. Były dokonywane przez złożenie uroczystego przy
rzeczenia. Odbywało się to z użyciem odpowiednich rytuałów i rozbudowa
nej symboliki, które miały unaocznić oddanie się dłużnika, w razie niewyko
nania zobowiązania, w ręce wierzyciela. Najbardziej znanym było przybicie
ręki, które symbolizowało zawarcie umowy, potwierdzone przez świadka prze
Nb. 310–312
61428665874636
61
cinającego połączone ręce. Innym było wręczenie przez dłużnika wierzycielowi

symbolicznego przedmiotu (laski, broni itp.), co nazywano wadiacją i stanowi
ło dowód zawarcia umowy. Towarzyszyło temu wypowiedzenie określonej for
muły zawierającej przyjęcie na siebie przez dłużnika zobowiązania.
Umowy realne dochodziły do skutku przez otrzymanie rzeczy od drugiej
osoby. Przyjmujący ją stawał się dłużnikiem, zobowiązującym się do uiszczenia
odpowiedniego świadczenia w określonym terminie. Do umów realnych zalicza
no umowy: zamiany, darowizny, pożyczki, depozytu, zastawu ruchomego itp.
Umowy konsensualne były historycznie najmłodsze. Dochodziły do skut
ku na podstawie porozumienia stron objawionego na zewnątrz. Rozwinęły się
głównie w prawie miejskim. Należały do nich umowy: kupna-sprzedaży, naj
mu, spółki i zlecenia.
2. Sposoby utwierdzania i umacniania umów

Utwierdzenie umowy przesądzało o ważności jej zawarcia, rodząc odpo 313
wiedzialność dłużnika. Sposobami utwierdzenia umowy były: przysięga, wrę-
czenie oznaczonych przedmiotów (laski, czapki, zbroi), gesty rąk (podanie,
przybicie, związanie rąk dłużnika przez wierzyciela itp.) i litkup (zwyczaj
ucztowania, w którym brały udział strony oraz inni świadkowie – litkupnicy,
mogący być w przyszłości świadkami zawartej umowy). Były one charaktery
styczne zwłaszcza dla umów formalnych.
Umocnienie umowy było gwarancją wierzyciela wykonania zobowiązania 314
przez dłużnika. Sposobami umacniania umów były: zakładnictwo, rękojem-
stwo, załoga, łajanie, zakład (wadium), zadatek, utrata wolności i opisany
już wcześniej zastaw.
1. Zakładnictwo – było jednym z pierwszych sposobów umacniania
umów. Polegało na oddaniu przez dłużnika jakiejś osoby, przeważnie krew
nego, wierzycielowi w charakterze zakładnika. Do czasu wykonania umowy
przebywał on w domu wierzyciela, na którego koszt był utrzymywany. Wraz
z uiszczeniem długu zakładnik był zwalniany. Natomiast w razie niewykonania
umowy przechodził pod władzę wierzyciela, który postępował z nim jak z nie
wypłacalnym dłużnikiem, mogąc go sprzedać, a nawet zabić.
2. Rękojemstwo (poręczenie) – było formą zakładnictwa polegającą na
zabezpieczeniu wykonania świadczenia przez rękojmię innej osoby (poręczy
ciela), przeważnie krewnego dłużnika. Rękojmia wygasała z chwilą wykona
nia zobowiązania. Pierwotnie w razie niewykonania świadczenia poręczyciel
przechodził pod władzę wierzyciela, który traktował go jak niewypłacalne
go dłużnika. Z czasem poręczyciel stał się jedynie pośrednikiem między wie
rzycielem a dłużnikiem. Ustanawiano go w drodze wadiacji. Wygaśnięcie po
Nb. 313–314
61428665874636
61
ręczenia następowało wtedy wskutek przekazania przez poręczyciela osoby

dłużnika lub zajętych u niego przedmiotów wierzycielowi. Zawsze jednak po
ręczyciel odpowiadał na równi z dłużnikiem. Formę taką przewidywały sta
tuty Kazimierza Wielkiego. Wreszcie, w prawie miejskim, w czasach nowo
żytnych, rozwinęło się poręczenie stypulacyjne. Polegało on na przejęciu
odpowiedzialności za cudzy dług przez stypulację dokonaną między wierzy
cielem a poręczycielem. Była ona kontraktem werbalnym, ustnym przyrzecze
niem spełnienia świadczenia, złożonym między osobami równocześnie obec
nymi. Zabezpieczała ona długi z różnych źródeł, a jej przedmiotem mogły być
pieniądze, ruchomości i nieruchomości. Poręczenie było wtedy zobowiązaniem
o charakterze dodatkowym, a jego warunki zależały od głównego zobowią
zania dłużnika. Dokonywano go pod przysięgą i nie można się było od niego
uwolnić przed terminem zapłaty długu. Wierzyciel zobowiązany był jednak do
chodzić długu najpierw od dłużnika głównego, a dopiero potem od poręczycie
li. W ten sposób zobowiązania poręczycieli stały się posiłkowe.
3. Załoga – była zwyczajem rycerskim stosowanym w XIII–XIV w. Pole
gała na tym, że dłużnik, w razie nieuiszczenia świadczenia w terminie, zobo
wiązany był stawić się z całym orszakiem w gospodzie i przebywać w niej na
swój koszt, aż do spłacenia długu. Możliwy też był wariant, że w gospodzie na
koszt dłużnika przebywał wierzyciel.
4. Łajanie – było również zwyczajem rycerskim polegającym na bezkar
nym lżeniu ustnym lub pisemnym dłużnika przez wierzyciela do czasu spełnie
nia świadczenia. Zanikło w XIV w.
5. Zakład (wadium) – polegał na ustanowieniu obowiązku dłużnika do za
płacenia określonej kwoty pieniężnej, jako kary za niewykonanie świadczenia
w terminie. Zakład mógł być umowny lub urzędowy (sądowy). Opiewał na ści
śle określoną kwotę, którą należało uiścić obok długu głównego. Od schyłku
średniowiecza zakład wynosił z reguły wysokość długu i przypadał temu, kto
go ustanowił.
6. Zadatek – był określoną sumą pieniężną, częścią świadczenia główne
go, wręczaną wierzycielowi na znak dotrzymania umowy. Zadatek zaliczano na
poczet zobowiązania. Przepadał w razie odstąpienia od umowy.
7. Utrata wolności – była formą umocnienia umowy w średniowiecznym
prawie miejskim i wiejskim. Polegała na utracie wolności osobistej na rzecz
wierzyciela w razie niewykonania świadczenia.
8. Zastaw – był powszechną formą umacniania umów. Należał do praw
rzeczowych i został już wcześniej opisany.
9. Klauzula szkód ziemskich – gwarantowała wierzycielowi odzyskanie
odszkodowania w przypadku utraty nieruchomości w drodze ich ewikcji przez
osoby posiadające lepszy tytuł prawny.
Nb. 314
61428665874636
61
3. Wygaśnięcie zobowiązań
Wygaśnięcie zobowiązania następowało przez: rzeczywiste wykonanie, po 315
trącenie, zlanie się wierzytelności z długiem, zwolnienie z długu (następowało
przez wykonanie czynności symbolicznej lub wypowiedzenie formuły słownej
oraz dokonanie stosownego aktu przez wierzyciela), zmianę zobowiązania (tre
ści lub osób), przedawnienie, niemożliwość świadczenia, cesję wierzytelności,
złożenie przedmiotu świadczenia do depozytu, nowację (zamianę zobowiąza
nia) itp.Większość z tych sposobów wygaśnięcia zobowiązania występowała
w prawie miejskim, co wynikało z potrzeb obrotu gospodarczego i wymiany
handlowej.
4. Odpowiedzialność z tytułu zobowiązań

Prawo polskie przewidywało z tytułu niewykonania zobowiązania odpowie 316
dzialność: osobową, majątkową i rzeczową. Odpowiedzialność osobowa doty
czyła pierwotnie życia i zdrowia dłużnika, który nie wykonując umowy, do
puszczał się krzywoprzysięstwa, przez co zostawał wyjęty spod prawa i mógł
być bezkarnie zabity. Później zaczęła ona dotyczyć jego wolności, gdyż dłużnik
popadając w niewolę mógł dług wykupić pracą, co było korzystniejsze dla wie
rzyciela. Z czasem rozwinęła się odpowiedzialność majątkowa i rzeczowa.
Początkowo obejmowała ona cały majątek dłużnika lub rękojemcy, z czasem
już tylko określone rzeczy, zazwyczaj oddane w zastaw.
5. Rodzaje umów
1. Zamiana – była najprostszą formą bezpośredniej wymiany dóbr mająt 317
kowych bez użycia pieniędzy. Istotą jej było świadczenie dwustronne. Stosowa
no ją powszechnie przy ruchomościach i scalaniu nieruchomości. W razie nie
równości świadczeń wzajemnych wyrównywano je odpowiednim dodatkiem.
2. Darowizna – polegała na nieodpłatnym przysporzeniu rzeczy z majątku 318
darczyńcy na korzyść obdarowanego, który stawał się jej właścicielem. W naj
dawniejszym prawie polskim występowała darowizna remuneratoryjna (od
płatna), polegająca na obowiązku świadczenia wzajemnego, najpierw równej
wartości, następnie symbolicznej. Darczyńca mógł też obciążyć obdarowanego
określonym świadczeniem, którego niewykonanie powodowało cofnięcie daro
wizny, mającej wówczas charakter umowy realnej.
Prawo polskie regulowało głównie darowizny nieruchomości. Do XIII w.
były one odwołalne, co najwyżej dożywotnie. Późniejsza praktyka sądowa,
a następnie statuty Kazimierza Wielkiego starały się wprowadzić zasadę nie
odwołalności darowizn. Od XVI w. istniała pełna swoboda darowizn, a wszel
kie jej ograniczenia podmiotowe i przedmiotowe zostały zniesione.
Nb. 315–318
61428665874636
61
319 3. Umowa kupna-sprzedaży wyrosła z zamiany. Stanowiła prawną wy

mianę wszelkiego rodzaju rzeczy w zamian za pieniądze, a początkowo jesz
cze za towary o określonej wartości wymiennej (zboże, sól itp.), przez co no
siła charakter umowy mieszanej. Przedmiotem kupna-sprzedaży mogły być:
ruchomości, nieruchomości oraz prawa majątkowe zarówno zbywalne prawa
rzeczowe (np. hipoteka), jak i prawa majątkowe o charakterze wierzytelności
(np. weksle). Dla powstania odpowiedzialności z tytułu kupna-sprzedaży trze
ba było dodatkowo umowę utwierdzić i umocnić. Kupno-sprzedaż ruchomości
następowało przez wydanie rzeczy nabywcy. Przy nieruchomościach potrzebny
był tytuł prawny oraz dwie umowy rzeczowe – wzdanie i wwiązanie.
320 4. Umowa dostawy – polegała na dostarczeniu towarów zamówionych
bądź towarów, na których przywóz zezwolono. Występowała głównie w prawie
miejskim. Jej celem była ochrona rynku lokalnego przed napływem wyrobów
obcego pochodzenia, np. sukna, piwa itp.
321 5. Umowa o dzieło – zobowiązywała wykonawcę do realizacji złożone
go zamówienia, za które zamawiający zobowiązany był uiścić wynagrodzenie.
Wykonawca winien był wykonać zamówienie z należytą starannością i pilno
ścią, gdyż za ich brak ponosił odpowiedzialność. Materiał zwykle dostarczał
zamawiający. Umowa miała szczególne znaczenie w prawie miejskim. Z jed
nej strony była uprzywilejowaniem dla cechów miejscowych, którym przysłu
giwało pierwszeństwo wykonania dzieła, z drugiej zmuszała rzemieślników do
dbałości, gdyż niesolidność była ciężko karana.
322 6. Umowa zlecenia – polegała na zobowiązaniu się przez zleceniobiorcę
do wykonania określonej czynności prawnej lub faktycznej na rzecz dającego
zlecenie, za wynagrodzeniem lub bezpłatnie. Zleceniobiorca nie ponosił odpo
wiedzialności za rezultat swych działań. Musiał je jednak wykonywać rzetel
nie. Osobami działającymi na podstawie umowy zlecenia byli m.in.: cyrulicy,
adwokaci, maklerzy itp.
323 7. Najem usług osobistych (umowa o pracę) stanowił umowę, zgod
nie z którą jedna ze stron zobowiązywała się wykonywać za wynagrodzeniem
określoną pracę na rzecz drugiej. Pracę traktowano bowiem jako towar. Umowa
wywodziła się ze średniowiecznej komendacji, tworzącej feudalny stosunek za
leżności między panem a sługą.
Umowa o pracę największe znaczenie miała w prawie miejskim. Regulowa
ły ją szczegółowo przepisy wilkierzy. Dotyczyły one głównie służby najemnej
(czeladzi). W dużych miastach (Gdańsk, Toruń) wykształciło się nawet pośred
nictwo pracy.
324 8. Najem rzeczy – w umowie najmu rzeczy korzystanie z cudzej rzeczy nie
wykraczało poza jej używanie. Przedmiotem najmu mogły być zarówno nieru
Nb. 319–324
61428665874636
61
chomości, jak i rzeczy ruchome, ale niezużywalne. Charakterystyczna dla naj

mu była czasowość używania rzeczy przez najemcę oraz konieczność uiszcza
nia w terminie umówionego czynszu, przeważnie w postaci określonej kwoty
pieniężnej. Umowa najmu odgrywała główną rolę w prawie miejskim.
9. Dzierżawa – była zbliżona do najmu rzeczy. Różnica tkwiła w tym, że 325
dzierżawa dotyczyła nie tylko używania odpłatnie rzeczy cudzej, lecz pozwa
lała także na ciągnięcie z niej pożytków, głównie w formie dochodów pienięż
nych. Najważniejsze znaczenie miała dzierżawa nieruchomości. Mogła być ona
terminowa lub dożywotnia. Jej objęcie w posiadanie następowało na podstawie
wwiązania.
10. Pożyczka – polegała na udzieleniu pożyczkobiorcy pieniędzy lub in 326
nych rzeczy zamiennych na własność z obowiązkiem zwrotu takiej samej ilo
ści rzeczy i tej samej jakości. Jej zawarcie następowało na podstawie pisma
odręcznego lub pisemnej umowy. Zasadniczo pożyczka była umową nieodpłat
ną, gdyż prawo kanoniczne zakazywało pobierania odsetek (lichwa). Zaciągana
była z reguły pod zastaw nieruchomości, który mógł być dobrowolny lub przy
musowy (fant). W czasach nowożytnych Kościół zezwolił na pobieranie odse
tek od pożyczonego kapitału na cele handlowo-produkcyjne. Z reguły wynosiły
one ok. 10%. Odsetki żydowskie zmniejszono wtedy z 50% do 20%.
11. Ubezpieczenie – występowało w Polsce tylko w handlu morskim. 327
Uprawnionym do jej zawarcia był każdy mogący swobodnie dysponować swo
ją własnością. Umowa zawierana była pisemnie (na papierze stemplowym) lub
wyjątkowo ustnie, w obecności przysięgłego maklera. Treść polisy zawierała
oznaczenie: stron umowy, nazwy statku i portów załadunku i wyładunku to
warów.
12. Spółka – umowa spółki wyrosła w Polsce w prawie ziemskim z nie 328
działu rodzinnego, tworząc wspólnotę pospólnej ręki, opartej na majątku sta
nowiącym własność zbiorową. Spółki rozwinęły się głównie w prawie miej
skim, zwłaszcza w XVIII w. Istniało kilka ich rodzajów. W spółce jawnej
wspólnicy dzielili się zyskami równo, odpowiadając solidarnie i bez ograni
czeń wobec osób trzecich. W spółce komandytowej przynajmniej jeden ze
wspólników odpowiadał wobec osób trzecich bez ograniczenia oraz co naj
mniej jeden do wysokości sumy komandytowej. W prawie gdańskim znana
była spółka okrętowa. Jej członkami mogły być osoby, które umówiły się, że
zbudują albo zakupią statek. W XVIII w. upowszechniły się spółki handlowo-
-przemysłowe o kapitale szlachecko-mieszczańskim.
13. Przechowanie (wierna ręka, depozyt, podkład) – było umową, na 329
podstawie której przechowawca (pokładnik) zobowiązywał się wobec przecho
wującego (pokładca) do pilnowania rzeczy w określonym terminie, a następnie
Nb. 325–329
61428665874636
61
zwrócenia jej w nieuszczuplonym stanie. Rozróżniano depozyt rzeczy nieza

miennych i zamiennych. Depozyt był umową realną, w której pokładnik po
nosił pełną odpowiedzialność za brak należytej staranności o przechowywaną
rzecz. Odmianą przechowania był sekwestr. Zachodził on, gdy rzecz, będącą
przedmiotem sporu sądowego lub o nieustalonej własności, oddawano na prze
chowanie określonej osobie, aż do ustalenia jej właściciela.
330 14. Weksel – jego narodziny wynikały z konieczności podejmowania wy
miany pieniędzy i operacji bankowych oraz rozwijania się obrotu kredytowo-
-pieniężnego. Pierwotnie instytucję weksla regulowało prawo zwyczajowe.
Weksel własny pojawił się w Gdańsku już w XIII w., gdzie w XV w. odnotować też
możemy istnienie weksla trasowanego, zaś w XVI w. weksla indosowanego. Polskie usta
wodawstwo wekslowe pojawiło się dopiero w XVIII w, najpierw partykularnie w wielkich
miastach pruskich (Gdańsk – 1701, Elbląg – 1756), na podstawie wzorców francuskich i nie
mieckich, a następnie w formie kodyfikacji ogólnopolskiej z 1775 r.
Weksel był skryptem dłużnym, stwarzającym abstrakcyjne zobowiązanie,

zgodnie z którym dłużnik miał uiścić jego okazicielowi określoną sumę pienię
dzy. Główną rolę w obrocie gospodarczym odgrywał weksel trasowany. Wy
magał on występowania trzech osób: wystawcy, zobowiązującego się do bez
warunkowego zapłacenia sumy określonej wekslem, trasata, czyli osoby, której
wystawca weksla polecał zapłacenie sumy wekslowej, oraz remitenta, będące
go odbiorcą weksla. Weksel, będąc papierem wartościowym, odpowiadał wa
runkom dokumentu obiegowego, przez co mógł krążyć z rąk do rąk, ułatwiając
wypełnienie przyjętych zobowiązań. Wierzytelności z tytułu weksli posiadały
pierwszeństwo w zaspokojeniu z majątku dłużnika.
§ 4. Prawo karne
Literatura: S. Ciszewski, Wróżda i pojednanie. Studium etnologiczne, Warszawa 1900;
M. Grabski, Dawne polskie prawo karne, Łódź 1949; H. Grajewski, Kara śmierci w daw
nym prawie polskim do połowy XIV wieku, Warszawa 1956; M. Handelsman, Kara w naj
dawniejszym prawie polskim, Warszawa 1908; D. Janicka, Prawo karne w trzech rewizjach
prawa chełmińskiego z XVI w., Toruń 1992; D. Kaczor, Przestępczość kryminalna i wy
miar sprawiedliwości w Gdańsku w XVI–XVIII wieku, Gdańsk 2005; S. Kutrzeba, Mężo
bójstwo w prawie polskim XIV i XV w., Kraków 1885; A. Lityński, Przestępstwa politycz
ne w polskim prawie karnym XVI–XVIII w., Katowice 1976; R. Łaszewski, Wiejskie prawo
karne w Polsce XVII i XVIII w., Toruń 1988; B. Łoziński, Infamia. Studium społeczno-praw
ne, Lwów 1897; T. Maciejewski, Narzędzia tortur, sądów bożych i prób czrownic, Kosza
lin 1997; W. Maisel, Poznańskie prawo karne do końca XVI w., Poznań 1963; M. Mikołaj-
czyk, Przestępstwo i kara w prawie miast Polski Południowej XVI–XVIII w., Katowice 1998;
A. Pawiński, O pojednaniu w zabójstwie według dawnego prawa polskiego, Warszawa 1884;
M. Pilaszek, Procesy o czary w wiekach XV–XVIII, Kraków 2008; J. Rafacz, Dawne pol
Nb. 330
61428665874636
61
§ 4. Prawo karne 151
skie prawo karne. Część ogólna, Warszawa 1932; S. Salmonowicz, Prawo karne absolutyzmu
oświeconego. Z dziejów kodyfikacji karnych przełomu XVIII/XIX w., Toruń 1966; R. Tau-
benschlag, Prawo karne polskiego średniowiecza, Lwów 1934; Z. Zdrójkowski, „Praktyka
kryminalna” Jakuba Czechowicza, Toruń 1949.
I. Przestępstwo
1. Pojęcie
Pierwotnie przestępstwo określano w sposób materialny. Uważano za nie 331
czyn zabroniony, wyrządzający szkodę jednostce lub społeczeństwu (ogółowi)
oraz naruszający porządek publiczny i społeczny, ustalony przez zwyczaj oraz
obowiązujące prawo. Ponadto przestępstwo było grzechem obrażającym Bo
ga i naruszającym ustanowione przez niego zakazy. Element sakralny tkwiący
w przestępstwie powodował, że za przestępstwo uznawano również naruszenie
zasad wynikających z religii, mimo że prawo świeckie określonych czynów nie
zakazywało.
Formalne określenie przestępstwa pojawiło się dopiero u schyłku 332
XVIII w., gdzie pod wpływem humanitaryzmu prawnego zaczęto uznawać za
przestępstwo jedynie czyn zabroniony przez ustawę. Określała to zasada nullum
crimen sine lege – nie ma przestępstwa bez ustawy.
2. Terminologia
Najczęstszymi określeniami przestępstwa były terminy w języku: łacińskim 333
– crimen, excessus, malum, forefactum i delictum, niemieckim – myssethat, un-
gericht, bruche, vrevil, bosze tat, unzucht, ungemacht, a polskim – wielkie do
winienie, grzech, zły uczynek, nierząd, łotrostwo, eksces, swawola czy wystę
pek. Odpowiednio przestępcę nazywano w języku: łacińskim – maleficus, latro,
niemieckim – obiltetir, vredebrechir, missetetiger, zaś polsku – występcą, wy
stępnikiem, grzesznikiem czy kryminalistą. Jak widać w przytoczonym wyka
zie, terminów określających przestępstwo, jak i przestępców była mnogość.
Następstwem tego była niestety ich nieostrość, jakkolwiek pewne próby uści
ślenia nazewnictwa w źródłach polskiego prawa karnego istniały.
W terminologii łacińskiej termin delictum miał znaczenie ogólne, natomiast
crimen odnoszono do czynów popełnionych umyślnie, ciężkich. W języku nie
mieckim pojęcia ungericht czy myssethat to z kolei przestępstwa ciężkie, zaś vre-
vil i uebertretung lekkie, wreszcie unthat to termin ogólny dla wszystkich czy
nów zabronionych, przy czym w XVII w. zauważyć należy pojawienie się słowa
verbrechen. Natomiast w języku polskim czasów nowożytnych, po wcześniej
szych niejasnościach, zaczęto używać prostego podziału: kryminał i występek.
Nb. 331–333
61428665874636
61
W sumie można się pokusić o stwierdzenie, że przedstawiona powyżej termi

nologia, współczesnym historykom prawa karnego sprawiająca spore trudności,
być może dla prawników tamtych stuleci miała znaczenie oczywiste, niewyma
gające zdefiniowania. Trudno jest to jednak obecnie jednoznacznie rozstrzygnąć.
3. Podstawy odpowiedzialności
a) Odpowiedzialność obiektywna (przedmiotowa)
334 Pierwotnie podstawą odpowiedzialności był skutek zewnętrzny. Za prze
stępstwo uznawano praktycznie tylko te czyny, które wywoływały zmiany
w świecie zewnętrznym. Ujmowano je wyłącznie od strony obiektywnej (skut
kowej). Sprawca ponosił odpowiedzialność jedynie za zewnętrzne przejawy
i skutki czynu. Między postępowaniem sprawcy a skutkiem przestępstwa, bę
dącego czynem bezprawnym, musiał przy tym istnieć rzeczywisty związek
przyczynowy. W rezultacie jednakowo karano za przestępstwa umyślne, nie
umyślne i wynikające z przypadku. Kwestię odpowiedzialności ujmowano
kazuistycznie, w odniesieniu do konkretnych przypadków. Związek przyczy
nowy początkowo rozumiano formalnie. Powodowało to nawet odpowiedzial
ność człowieka za rzeczy martwe, np. właściciel stawu lub rzeki odpowiadał
za utopienie, oraz za zwierzęta, np. właściciel konia odpowiadał za śmierć spo
wodowaną upadkiem podczas jazdy. Nie uznawały już tego statuty Kazimierza
Wielkiego, chociaż nadal związek przyczynowy pojmowano w sposób rzeczy
wisty, przez co sprawca odpowiadał zarówno za skutki bezpośrednie, jak i po
średnie oraz przypadkowe, np. za zranienie w bójce po ciemku odpowiadał ten,
kto zgasił światło, przez to, że stworzył przyczynę wynikłej krzywdy. W cza
sach nowożytnych zaczęto przyjmować pojęcie przeciętnego związku przyczy
nowego. Starano się w nim zwracać uwagę na skutki bezpośrednie, ogranicza
jąc lub nie uwzględniając odpowiedzialności za skutki uboczne.
b) Odpowiedzialność subiektywna (podmiotowa)
335 W prawie polskim od XIII w., wskutek oddziaływania wzorców niemiec
kich, dały się zauważyć tendencje do subiektywizacji odpowiedzialności i zaj
mowania się stroną podmiotową przestępstwa. Przestępstwo zaczęto ujmo
wać od strony winy, czyli psychicznego (subiektywnego) stosunku sprawcy do
popełnionego czynu. Przez długi czas nie rozróżniano jednakże stopnia winy
przestępcy, zgodnie z którym można dzielić przestępstwa na popełnione z: wi-
ny umyślnej (sprawca popełnił przestępstwo, mając zły zamiar i świadomość),
winy nieumyślnej (sprawca, nie mając zamiaru popełnienia przestępstwa,
z powodu lekkomyślności i niedbalstwa nie przewidywał skutków czynu) oraz
z przypadku (sprawca nie mógł przewidzieć skutku przestępnego).
Nb. 334–335
61428665874636
61
Pojęcie winy odróżniały już statuty Kazimierza Wielkiego, jak również prak 336
tyka sądowa. Źródła prawa nie operowały jednak pojęciami i definicjami ogól
nymi, posługując się konstrukcją winy w sposób kazuistyczny, w odniesieniu do
konkretnych przestępstw. Podejście takie utrzymało się do XVIII w. W prawie
ziemskim statuty Kazimierza Wielkiego odróżniały m.in. umyślne podpalenie
oraz nieumyślne zabójstwo i zranienie, konstytucja z 1496 r. dzieliła zabójstwa
na umyślne i nieumyślne (przygodne), zaś Korektura praw (1532) winę umyśl
ną odnosiła już do kilku rodzajów przestępstw (zabójstwa, podpalenia, napaści
na dwór szlachecki). Najwięcej problemów było jednak z odróżnieniem winy
nieumyślnej od przypadku, co pojawiło się dopiero w XVII w., początkowo tyl
ko w stosunku do zabójstw. Podobne kłopoty występowały w prawie miejskim,
które również traktowało konstrukcję winy kazuistycznie, odnosząc jej stop
niowanie do poszczególnych przestępstw, np. zabójstwa, a w prawie gdańskim
– również upadłości, np. ordynacją z 1777 r. bankrutów podzielono na upad
łych z: podstępu i złośliwości (wina umyślna), lekkomyślności (wina nieumyśl
na) i z nieszczęścia (przypadek). Najsłabiej kwestie odpowiedzialności subiek
tywnej rozwinięte były w prawie wiejskim.
4. Rodzaje odpowiedzialności
W prawie przeważała odpowiedzialność indywidualna. Ponosił ją sam 337
sprawca za własny czyn przestępny. Była ona regułą, ale dopiero od czasów no
wożytnych. Stosowano ją we wszystkich systemach praw stanowych.
W czasach najdawniejszych, do schyłku średniowiecza, utrzymywały się 338
ponadto rozmaite formy odpowiedzialności zbiorowej lub osób trzecich.
Odpowiedzialność rodowo-rodzinna wywodziła się z więzów krwi, od 339
powiedzialności rodu za przestępstwo popełnione przez któregoś z jego człon
ków i przejawiała się w stosowaniu krwawej zemsty. Po rozpadzie rodu została
zastąpiona odpowiedzialnością rodziny. Była ona powszechna do wydania sta
tutów Kazimierza Wielkiego. Przejawiała się przeważnie w wypadku popełnie
nia przestępstw najcięższych: obrazy majestatu, zdrady państwa, herezji. Wo
bec członków rodziny stosowano wówczas rozmaite kary, często takie same,
jak wobec samego sprawcy.
Odpowiedzialność rodziny za zbrodnię obrazy majestatu zniosła dopiero
konstytucja z 1791 r.
Odpowiedzialność terytorialna polegała na obciążeniu wspólnoty tery 340
torialnej: opola, wsi, miasta. Odpowiedzialność opola lub wsi występowała
w razie: niewykrycia sprawcy zabójstwa popełnionego na ich terytorium, nie
podjęcia pościgu za sprawcą (gonienie śladem), udzielenia sprawcy pomocy itp.
Z reguły sprowadzała się do uiszczenia przez opole lub wieś stosownej grzyw
Nb. 336–340
61428665874636
61
ny, np. główszczyzny. Można się było od niej uwolnić przez: wydanie prze
stępcy, przerzucenie na inną wspólnotę terytorialną, oczyszczenie się w drodze
przysięgi itp. Odpowiedzialność miast była bardziej skomplikowana. Ponosi
ły ją głównie władze miejskie. Za organizowanie tumultów (rozruchów), które
pociągnęły ofiary śmiertelne, odpowiedzialność ponosili przeważnie członko
wie rady miejskiej, rzadziej wszystkich ordynków.
341 Odpowiedzialnością zbiorową obciążano też sądy miejskie za: wydawanie
niewłaściwych wyroków, niesłuszne oskarżenie, stosowanie tortur wobec osób
niewinnych itp. Najostrzej karano za wykonanie wyroku na szlachcicu, jeżeli
w jego orzeczeniu nie brał udziału starosta.
342 Odpowiedzialność osób trzecich za cudze czyny wynikała ze stosunków
zależności, nadzoru czy opieki. W prawie ziemskim właściciel majątku odpo
wiadał za przestępstwa popełnione przez domowników i poddanych chłopów,
np. statut małopolski Kazimierza Wielkiego przewidywał odpowiedzialność pa
na za szkody i krzywdy wyrządzone przez parobka lub sługę. W prawie miej
skim pracodawcy odpowiadali za przestępstwa popełnione przez zatrudnioną
u nich służbę najemną. Z kolei w prawie wiejskim gospodarze odpowiadali
m.in. za niemoralne prowadzenie się dzieci i czeladzi, a mąż za postępowa
nie żony. Natomiast we wszystkich systemach ojciec lub matka odpowiadali za
mieszkające z nimi dzieci.
5. Przyczyny ograniczające lub wyłączające odpowiedzialność

a) Wiek
343 Do końca XV w. w prawie ziemskim za przestępstwo nie ponosiły odpo
wiedzialności osoby nieletnie, a więc kobiety do ukończenia 12, a mężczyźni
15 lat. Statuty Kazimierza Wielkiego nakazywały nawet obligatoryjne zawie
szenie procesów przeciw nieletnim, aż do osiągnięcia przez nich lat sprawnych.
Powtórzyła tę zasadę Korektura praw (1532). Wydaje się jednak, że odnosiła
się ona tylko do drobniejszych przestępstw prywatnych. Natomiast w stosun
ku do przestępstw najcięższych (przestępstwa publiczne, zabójstwo) odpowie
dzialność nieletnich istniała, jakkolwiek traktowani byli oni łagodniej, np. Sta
tut litewski (1566) wykluczał wobec szlachcica, który nie ukończył 14 lat,
„karę złodziejską”, nakładając na niego tylko obowiązek wynagrodzenia szko
dy, zaś Zbiór praw sądowych (1778) przewidywał łagodniejszy wymiar kary
dla małoletnich (do 18 lat) za popełnienie przestępstw najcięższych.
344 Znacznie surowsze było dla małoletnich prawo miejskie. Dzieci do 12 lat
zasadniczo nie karano, do 14 lat już karze podlegały, ale tylko wtedy, gdy dzia
łały z rozeznaniem. Szczególnie surowo karano zwłaszcza dzieci ubliżające lub
Nb. 341–344
61428665874636
61
znieważające czynnie rodziców, np. wilkierz gdański (1761) przewidywał za

taki czyn karę więzienia, ciężkiej pracy, chłosty, a nawet śmierci.
b) Choroba umysłowa
Choroba umysłowa traktowana była w prawie polskim na równi z mało 345
letniością. W razie urzędowego jej potwierdzenia i przyznania choremu psy
chicznie sądowego opiekuna, sprawcę uwalniano od odpowiedzialności, którą
ponosił za niego opiekun. Brak opiekuna wprawdzie powodował pociągnięcie
niepoczytalnego do odpowiedzialności, lecz sądy znacznie karę łagodziły. Ge
neralnie zagadnienie to nie było w przepisach ściśle unormowane, zaś prakty
ka sądowa i doktryna były w tym względzie niejednakowe, wykazując wszakże
tendencje humanitarne.
c) Błąd
Błąd, czyli niezgodność między rzeczywistością a wyobrażeniem o niej 346
sprawcy, mógł być błędem co do faktu lub co do prawa. Błąd co do faktu z regu
ły wyłączał winę umyślną, np. popełnienie bigamii w nieświadomości, że druga
strona pozostaje w związku małżeńskim. Przewidywała to m.in. Korektura praw
(1532) i stosowne przepisy wilkierzy miejskich. Błąd co do prawa, zwłaszcza
zaś nieznajomość prawa, nie powodowały bezkarności. Wilkierze gdańskie za
kazywały nawet powoływania się na nieznajomość prawa ze strony przebywają
cych w mieście obcych, zaś na właścicieli gospód nakładały obowiązek, pod ka
rą grzywny, poinformowania gości o obowiązujących przepisach.
d) Inne przyczyny
Innymi przyczynami ograniczającymi odpowiedzialność były: afekt, zdro 347
wie fizyczne i przymus fizyczny. Pijaństwo w prawie miejskim wprawdzie wy
łączało lub zmniejszało winę, ale praktyka sądowa z reguły tej okoliczności
nie uwzględniała. Nie czyniono też rozróżnienia między przestępcą mężczyzną
a kobietą, jakkolwiek w praktyce kobiety cieszące się „dobrą sławą” traktowa
no nieco łagodniej.
6. Okoliczności ograniczające lub wyłączające karalność

a) Samopomoc
Samopomoc była dopuszczalna i niekaralna przede wszystkim w czasach 348
najdawniejszych. Dotyczyła ona głównie krwawej zemsty, pod warunkiem że
wykonywano ją w granicach określonych prawem. W XV w. ustanowiono jej
ograniczenia osobowe, a następnie przedawnienie dla jej dokonywania. Bez
względny zakaz wróżdy wprowadzono jednak dopiero w XVI w. Jako relikt
Nb. 345–348
61428665874636
61
krwawej zemsty utrzymywała się bezkarność zabójstwa przestępcy złapane

go na gorącym uczynku, np. nocnego złodzieja, podpalacza, cudzołożnika itp.
Zniósł ją dopiero Zbiór praw sądowych (1778). Szerzej o krwawej zemście
przy rodzajach kar.
b) Początek
349 Za początek uznawano zaczepkę czynną lub słowną wobec osoby zacze
pianej lub jego krewnych i poddanych, która wywołała ich reakcję w formie
odwetu. Pierwotnie wyłączał on karalność całkowicie. Zaczęto go ograniczać
u schyłku średniowiecza, np. Statut kolski z 1472 r. wprowadził karalność za
bójstwa szlachcica popełnionego w rezultacie początku, traktując je jako za
bójstwo nieumyślne. W czasach nowożytnych początek ograniczono tylko do
pobicia lub zranienia napastnika. Konstrukcja ta występowała zwłaszcza w pra
wie ziemskim, ale znana też była prawu miejskiemu i wiejskiemu.
c) Obrona konieczna
350 Obrona konieczna wywodziła się z początku. Dopuszczała odparcie napa
ści, zgodnie z naturalną zasadą, że siłę wolno odeprzeć siłą. Zaliczenie obrony
do koniecznej wymagało spełnienia następujących warunków: musiała być do
konana w obronie rzeczywistej, a nie z zemsty, reakcja powinna była być na
tychmiastowa oraz należało jej dokonać środkami proporcjonalnymi do stopnia
zagrożenia.
W prawie ziemskim zasad tych nie przestrzegano, obronę konieczną pojmu
jąc szeroko jako odwet.
Kazuistycznie obronę konieczną regulowały dopiero przepisy Korektury praw (1532),
zaś ogólne jej reguły próbowano wprowadzić w Zbiorze praw sądowych (1778).
Inaczej było w prawie miejskim, gdzie instytucję obrony koniecznej traktowano według
zasad ogólnych, uznając ją za okoliczność wyłączającą karalność.
d) Stan wyższej konieczności

351 Stan wyższej konieczności polegał na usunięciu zagrożenia skierowanego
przeciwko dobru chronionemu prawem przez poświęcenie innego dobra praw
nego z zachowaniem zasad proporcjonalności. W prawie ziemskim nie był zna
ny. Występował natomiast w prawie miejskim, które np. dopuszczało kradzież
drobnej ilości żywności z nędzy czy niekaralność cudzołóstwa, jeżeli współ
małżonek był przez długi czas nieobecny.
e) Pozbawienie obrony prawnej
352 Bezkarne było zabicie osób wyjętych spod prawa. Zaliczano do nich: wy
wołańców, infamisów i banitów. Ochronę mógł im jednak zapewnić glejt (list że
Nb. 349–352
61428665874636
61
lazny), wystawiany w czasach nowożytnych przez sejm lub króla za zgodą sej
mu. Dawał on gwarancje nietykalności, którą można było wykorzystać dla celów
obrony lub przywrócenia czci. Do statutów Kazimierza Wielkiego możliwe też
było zabicie kobiety uprawiającej włóczęgostwo i nierząd. W okresie średnio
wiecza ochrony prawnej pozbawiony był dłużnik lub poręczyciel, którego ży
ciem, zdrowiem, wolnością lub czcią dysponował wierzyciel. Natomiast w cza
sach nowożytnych bezkarność dotyczyła przestępstwa dokonanego w związku
z wykonywaniem obowiązków służbowych, np. przy tłumieniu tumultów, chwy
taniu ludzi swawolnych lub przestępców przez właściwych urzędników.
f) Przedawnienie (dawność)
Przedawnienie uniemożliwiało ściganie i karalność przestępstwa po upły 353
wie określonego czasu. Dotyczyło ono wyłącznie przestępstw prywatnych. Sta
tuty Kazimierza Wielkiego uzależniały terminy dawności od rodzaju popełnio
nego przestępstwa, np. za zabójstwo 3 lata. W czasach nowożytnych, kiedy
coraz większą liczbę przestępstw prywatnych zaczęto zaliczać do przestępstw
publicznych, przedawnienie uległo ograniczeniu.
Korektura praw (1532) dopuszczała dawność tylko w stosunku do skargi o zapłatę główsz
czyzny (3 lata i 3 miesiące), a znosiła przedawnienie dla skargi o ukaranie karą wieży. Natomiast
Zbiór praw sądowych (1778) w ogóle wykluczał przedawnienie skargi o zabójstwo, zaś dla lżej
szych przestępstw (zranienie, najście na dom) przewidywał termin przedawnienia na 8 tygodni.
Dla prawa miejskiego wilkierz Tczewa (1599) zawierał postanowienie, że miasto nie będzie do
chodziło sprawiedliwości, w żadnej sprawie przeciwko obywatelom, po upływie 31 lat.
g) Inne okoliczności
Z innych okoliczności wyłączających karalność należy wymienić: ugodę 354
z pokrzywdzonym, zabójstwo dezertera w prawie wojskowym, pobicie oso
by utrzymującej dom publiczny, gdy doszło do tego w tym domu, oraz rozkaz
przełożonego.
7. Formy udziału w przestępstwie

a) Sprawstwo i współsprawstwo
Za sprawcę prawo uznawało każdego, kto swym czynem bezpośrednio 355
realizował znamiona przestępstwa. Za współsprawstwo uważano dokonanie
przestępstwa wspólnie przez kilka osób, na podstawie wcześniejszego porozu
mienia. W najdawniejszym prawie współsprawcy odpowiadali osobno za cały
czyn, niezależnie od ich stopnia udziału w przestępstwie. Jednakże od statutów
Kazimierza Wielkiego zaczęto rozróżniać odpowiedzialność współsprawców
przy mężobójstwie, przyjmując surowszą odpowiedzialność sprawcy główne
Nb. 353–355
61428665874636
61
go. Zasady te, w stosunku do innych przestępstw, rozbudowała Korektura praw

(1532). Natomiast konstytucja z 1588 r. ponownie przywróciła zasadę kary
równej dla każdego ze współsprawców. Praktyka sądowa opierała się jednak
że nadal na zróżnicowaniu odpowiedzialności uczestników w przestępstwie.
Wreszcie konstytucja z 1791 r. nakazała skazywanie przywódców buntów na
karę śmierci lub infamię, zaś uczestników, w zależności od stopnia przewinie
nia, na kary lżejsze.
b) Podżeganie, pomocnictwo i poplecznictwo
356 Podżeganie polegało na nakłanianiu osoby do popełnienia przestępstwa, po
mocnictwo na umyślnym udzielaniu pomocy w popełnieniu przestępstwa, zaś
poplecznictwo na popieraniu sprawcy po popełnieniu przestępstwa, np. ukry
wanie przestępcy, paserstwo itp. Pierwotne prawo polskie wszystkie formy
współdziałania przestępnego uznawało za osobne przestępstwo, a każdego
uczestnika takiego przestępstwa karano na równi ze sprawcą.
Od czasów statutów Kazimierza Wielkiego odpowiedzialność podżegaczy i pomocników
uległa ograniczeniu. U schyłku XVI w., pod wpływem Caroliny i praktyki sądów miejskich,
ponownie ujednolicono odpowiedzialność wszystkich osób biorących udział w przestępstwie,
wprowadzając zasadę kary równej (konstytucja z 1588 r.).
c) Zły zamiar i usiłowanie

357 Karalność złego zamiaru, który się nie uzewnętrznił, była zarówno sporem
doktrynalnym, jak i przedmiotem ustawodawstwa partykularnego. Wprawdzie
przeważył pogląd o jego niekaralności, to jednak zdarzały się przypadki od
mienne. Wilkierz gdański (1435–1448) przewidywał bowiem karalność śmier
cią samego zamiaru podpalenia czyichś zabudowań, pod warunkiem że zostało
to potwierdzone przez jednego uczciwego świadka, a według kolejnego wilkie
rza (1455) przez dwóch.
358 Konstrukcja usiłowania obejmowała, obok złego zamiaru, również przystą
pienie do działania, ale bez doprowadzenia do skutku przestępczego. W okre
sie, gdy podstawą odpowiedzialności był skutek zewnętrzny, generalnie usiło
wanie nie było karalne, chociaż istniała tendencja do uznawania go za odrębne
przestępstwo. Od czasu subiektywizacji odpowiedzialności usiłowanie stało się
karalne.
8. Podział przestępstw
359 Przestępstwa dzielono na prywatne i publiczne. Przestępstwa prywatne
naruszały interes jednostki lub rodziny, a wcześniej rodu. Ich dochodzenie by
ło oddane w ręce pokrzywdzonego lub jego krewnych. Wyrządzoną krzywdę
Nb. 356–359
61428665874636
61
traktowano jako sprawę prywatną. Wymierzana kara miała charakter prywat

ny. Można było ją realizować w drodze samopomocy (krwawa zemsta), przez
jednaczy, albo na drodze sądowej. Z czasem zwyciężyło to ostatnie. Spowodo
wało to powstanie rozbudowanego systemu kar kompozycyjnych, opartych na
zasadzie okupu. Obok nich sprawca zmuszony był także do uiszczania dodat
kowych kar pieniężnych na rzecz władz publicznych. Początkowo do kategorii
przestępstw prywatnych zaliczano wszystkie czyny pospolite naruszające do
bro jednostki, a więc przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu, mieniu, wolno
ści, moralności itp. Z czasem ich katalog wyraźnie się zmniejszył, gdyż więk
szość z tych przestępstw zaczęto zaliczać do kategorii przestępstw publicznych.
Przestępstwa publiczne naruszały interes ogólny. Ścigano je z urzędu. Ka 360
ra miała charakter publicznoprawny. Ich konstrukcja oparta była na założeniu,
że dokonanie przestępstwa naruszało ustalony porządek publiczny (mir), na
którego straży stał monarcha. W Najstarszym zwodzie prawa polskiego okre
ślano go terminem „ręki pańskiej”. Istniało kilka jego rodzajów. Mir miej
scowy polegał na zapewnieniu szczególnej ochrony prawnej określonym miej
scom, np. drodze publicznej, targowi, kościołowi itp. Mir osobowy sprowadzał
się do zapewnienia tej ochrony pewnym osobom, np. duchownym, urzędnikom,
kobietom, sierotom itp. Natomiast mir mieszany chronił zarówno osobę, jak
i miejsce jej pobytu. Zakres przestępstw publicznych ulegał przy tym ustawicz
nemu rozszerzaniu, obejmując obok bezpośrednich zamachów na panującego,
również jego uprawnienia gospodarcze, przestępstwa przeciwko religii, urzę
dom, łotrostwa (rozbój, kradzież) itd. W Europie Zachodniej tendencja ta do
prowadziła w XVI w., wraz z upowszechnieniem się Caroliny, do ugruntowa
nia się zasady publicznoprawnej. Wymierzanie kary stało się odtąd wyłącznym
atrybutem władzy państwowej, a wszystkie przestępstwa nabrały charakteru
publicznoprawnego.
W nowożytnym prawie ziemskim polskim utrzymano rozgraniczenie po 361
działu przestępstw. Wynikało to z obaw szlachty, iż rozszerzenie zasady publicz
noprawnej spowoduje wzrost władzy królewskiej. Istotną zmianą stało się je
dynie przyjęcie zasady, że ściganie przestępstw nie należało już do swobodnego
uznania pokrzywdzonego i jego rodziny, co wprowadzało obowiązek wniesie
nia skargi prywatnej, bez możliwości ugody. W razie niewniesienia skargi o mę
żobójstwo, z urzędu występował z nią starosta, co przewidywała konstytucja
z 1510 r. i Korektura praw (1532). Natomiast w 1726 r. przewidziano możliwość
wniesienia skargi popularnej przez jakiegokolwiek szlachcica. W przeciwień
stwie do prawa ziemskiego dużo większe znaczenie miała zasada publiczno
prawna w prawie miejskim. Tutaj również utrzymał się podział na przestępstwa
publiczne i prywatne. Kryterium podziału stanowił jednak rodzaj wymierzonej
Nb. 360–361
61428665874636
61
kary. Natomiast w prawie wiejskim przestępstwa publiczne ścigane były z ini

cjatywy pana, zaś prywatne na wniosek pokrzywdzonego lub jego rodziny.
362 Prawu polskiemu znane były też inne podziały przestępstw. Ze względu na
wagę czynu, a co za tym idzie – również rodzaj sądu, przestępstwa dzielono na
poważniejsze (causa maiores) i lżejsze (causa minores). Ze względu na rodzaj
kary występował z kolei podział na przestępstwa cywilne (grzywna, pozbawie
nie wolności) i kryminalne (śmierć, chłosta, banicja itp.) Istniał też podział
na przestępstwa hańbiące (np. przeciwko własności) i niehańbiące (np. zabój
stwo). Natomiast w miastach stosowano podział na przestępstwa: duże, zwykłe
i małe.
9. Rodzaje przestępstw
a) Przestępstwa publiczne
363 1. Przestępstwa przeciwko władcy i państwu. Wśród przestępstw tej gru
py najcięższym była zbrodnia obrazy majestatu (crimen lease maiestatis). Ro
zumiano ją początkowo bardzo szeroko, zaliczając do niej, za prawem rzym
skim, wszelkie przestępstwa przeciwko osobie i interesom panującego. W prawie
polskim zbrodnię tę po raz pierwszy unormowała konstytucja z 1510 r., chro
niąc: króla, senatorów, posłów, sędziów, doradców królewskich i wszelkie oso
by sprawujące urzędy publiczne. Kolejna konstytucja z 1539 r. ograniczyła ją
już tylko do osoby króla. Potwierdziła to ujęcie konstytucja z 1588 r., ujmując
bardzo szeroko zakres przedmiotowy tego przestępstwa, np. karalność zamiaru
zamachu, jego przygotowanie. U schyłku dawnej Polski zbrodnię obrazy maje
statu normowała ustawa o sądach sejmowych (1791), odrębnie określając róż
ne formy jej popełnienia. Natomiast sejm grodzieński (1793), przywrócił moc
konstytucji z 1588 r. Popełnienie tej zbrodni karano śmiercią, konfiskatą mienia
i utratą czci.
Konstytucja z 1539 r. spośród zbrodni obrazy majestatu wyodrębniła jako
osobne przestępstwo zdradę kraju (perduellio). Zaliczano do niej wszelkie dzia
łania na szkodę państwa: bunty, szpiegostwo, poddanie zamku, organizowa
nie rokoszu itp. Ustawa o sądach sejmowych (1791) wyodrębniła dwa rodzaje
zdrady – publiczną i przeciwko bezpieczeństwu zewnętrznemu.
364 2. Przestępstwa przeciwko religii panującej. W średniowieczu karano
głównie za herezję, którą od 1424 r. uznawano za zbrodnię obrazy majestatu
boskiego, i apostazję, czyli odejście od wiary chrześcijańskiej, zwłaszcza na
judaizm i mahometanizm.
Do przestępstw przeciwko religii zaliczano również: ateizm, bluźnierstwo, świętokradz
two, krzywoprzysięstwo, a nawet nieposzanowanie świąt i niedziel, np. przez pracę w te dni,
przesiadywanie w karczmie itp.
Nb. 362–364
61428665874636
61
Odrębnym przestępstwem przeciwko religii było uprawianie czarów oraz

wróżbiarstwa. Przestępstwa te normowały przede wszystkim przepisy prawa
miejskiego i wiejskiego. W XV w. procesy o czary występowały w Polsce spo
radycznie. Na szerszą skalę zaczęto je przeprowadzać dopiero od XVI w. W su
mie objęły ok. 10 tys. skazanych. Najszybciej zaprzestano uznawać czary za
przestępstwa w Gdańsku (od 1659 r.). Oficjalnie zniesiono je w 1776 r. Czary
karano spaleniem lub utopieniem, później również ścięciem.
3. Przestępstwa przeciwko władzom i sądom oraz korporacjom tery- 365
torialnym. Dotyczyły one wszystkich systemów praw stanowych. Najbardziej
rozbudowane były w prawie miejskim, gdzie uznawano za nie: wszczynanie
buntów, organizowanie tumultów, wyjazd z miasta w czasie wojny, wytoczenie
sprawy przed obcy sąd, szkalowanie władz, niszczenie murów obronnych itp.
Czyny te godziły równocześnie w samo miasto. W najcięższych przypadkach
orzekano karę śmierci i konfiskatę majątku, a w lżejszych pozbawienie obywa
telstwa lub wygnanie z miasta. W prawie wiejskim były to głównie przestęp
stwa przeciwko interesom dominialnym dworu.
4. Przestępstwa urzędnicze. Początkowo obejmowały przestępstwa wyż 366
szych urzędników, dokonane przy wykonywaniu czynności służbowych. Roz
patrywał je zazwyczaj sam monarcha. Od statutów Kazimierza Wielkiego szcze
gółowo unormowano przestępstwa urzędników niższych, zwłaszcza sądowych,
np. bezprawne zajęcie rzeczy, wymuszanie łapówek, nieuzasadnione stosowa
nie tortur itp. Groziły za nie: utrata urzędu, grzywna, wynagrodzenie szkody itp.
5. Przestępstwa przeciwko skarbowi. Do najcięższych zaliczano tutaj: na 367
ruszenie regaliów panującego, fałszowanie miar i wag, a przede wszystkim mo
nety, sprzeniewierzenie przez urzędników pieniędzy publicznych, zabór mienia
państwowego itp.
6. Łotrostwa. Zaliczano do nich dokonywane zawodowo kradzieże i roz 368
boje na drogach. Ścigano je z urzędu, ze względu na szczególne zagrożenie po
rządku publicznego.
7. Przestępstwa wojskowe. Zaliczano do nich: dezercję, niestawiennictwo 369
na wyprawę wojenną, zmianę chorągwi, niewywiązywanie się z obowiązku
służby wojskowej, sprzedaż broni itp.
8. Przestępstwa przeciwko dobrym obyczajom. Występowały zwłasz 370
cza w prawie miejskim i wiejskim, co nie świadczyło wcale, że szlachta była
moralnie czysta. Ustawodawstwo i praktyka sądowa, zwłaszcza w czasach no
wożytnych, wykazywały tendencję do łagodniejszego traktowania niektórych
z tych przestępstw, wymierzając zamiast kary śmierci lżejsze sankcje, np. wy
gnanie, chłostę itp. Zaliczano do nich: cudzołóstwo, homoseksualizm, sodomię,
prostytucję, samowolne poślubienie bez zgody rodziców lub opiekunów itp.
Nb. 365–370
61428665874636
61
b) Przestępstwa prywatne
371 1. Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu. Najcięższym przestępstwem
w tej kategorii było zabójstwo, zwane mężobójstwem. W okresie średniowie
cza karano je karą prywatną (główszczyzną) na rzecz rodziny oraz karą pienięż
ną na rzecz państwa (fredus). Od XVI w. zabójstwo szlachcica zaczęto dzielić
na umyślne (kryminalne) i nieumyślne (cywilne). Pierwsze karano ścięciem,
drugie karą wieży dolnej przez jeden rok i 6 tygodni oraz główszczyzną. Prawo
miejskie i wiejskie było znacznie ostrzejsze. Za zabójstwo umyślne wymierza
no tam kwalifikowaną karę śmierci, zaś za nieumyślne – zwykłą. Kwalifikowa
ną formą zabójstwa było krewnobójstwo (w tym zabójstwo rodziców, małżon
ka i dzieci) oraz zabójstwo szlachcica w jego domu. Do przestępstw przeciwko
życiu zaliczano także samobójstwo i pojedynek szlachciców bez zgody króla.
Za przestępstwa przeciwko zdrowiu uznawano okaleczenia i zranienia, przy
czym w tych ostatnich mieściło się pobicie.
372 2. Przestępstwa przeciwko mieniu. Najbardziej pospolitym przestęp
stwem tego rodzaju była kradzież. Dzielono ją na kwalifikowaną, np. kradzież
nocna, w kościele, na wojnie itp., oraz zwykłą. Kary za kradzież zależały od jej
formy i wielkości, do kary śmierci włącznie. Złodziej schwytany na gorącym
uczynku mógł być bezkarnie zabity. Najwcześniej zaprzestano karania złodziei
śmiercią w Gdańsku (1690).
Innymi przestępstwami przeciwko mieniu były rozbój – zabór cudzej rze
czy przy użyciu siły, z zamiarem pozbawienia życia, za co groziła kwalifiko
wana kara śmierci, i rabunek – zabór siłą rzeczy, ale bez zamiaru pozbawienia
życia, za co groziła kara ścięcia, wyrządzanie szkód polnych i leśnych itp. Cięż
kim przestępstwem przeciwko mieniu było również podpalenie, za co groziła
kwalifikowana kara śmierci, zaś podpalacza schwytanego na gorącym uczynku
można było nawet wrzucić do ognia (Gdańsk). Za przestępstwo przeciwko mie
niu uznawano także marnotrawstwo.
373 3. Przestępstwa przeciwko czci – obejmowały zniewagę czynną, słowną
lub pisemną (paszkwile). Od XVI w. nastąpiło wyraźne zaostrzenie wymierza
nych za to przestępstwo sankcji.
374 4. Przestępstwa przeciwko wolności. Wśród gwałtów przeciwko osobie
najcięższym było zgwałcenie i porwanie kobiety. Pierwotnie za zgwałcenie
wymierzano karę prywatną, będącą zadośćuczynieniem za „wstyd”, oraz ka
rę państwową. Statuty Kazimierza Wielkiego oddawały już sprawcę zgwałcenia
szlachcianki „na łaskę króla i rodziny”. Natomiast porwanie, jeżeli kobieta nie
wyraziła na nie zgody, było karane śmiercią lub infamią. Od 1631 r. było ściga
ne z urzędu. Do innych przestępstw przeciwko wolności zaliczano bezprawne
uwięzienie, uprowadzenie lub przyjęcie zbiegłego poddanego itp.
Nb. 371–374
61428665874636
61
5. Przestępstwa przeciwko zaufaniu publicznemu. Należały do nich: fał 375

szerstwo (dokumentów prywatnych, składanie fałszywych zeznań), oszustwo
(posługiwanie się podwójnym kompletem kart lub kości, oszustwa handlowe)
i lichwa (pobieranie odsetek wyższych niż ustalony przepisami procent).
6. Przestępstwa przeciwko obowiązkowi pracy. Występowały głównie 376
w prawie miejskim. Niezwykle surowo traktowano tutaj sprawy zarobkowego
wykonywania pracy przez: służbę najemną, czeladników, dniówkarzy i innych
zawodów, np. w Gdańsku marynarzy. Do przestępstw tych zaliczano: strajki,
wcześniejsze opuszczenie pracodawcy przed upływem terminu umowy, zbie
gostwo, żebractwo, niesolidne wykonywanie zawodu itp. W najcięższych przy
padkach wymierzano tutaj kary śmierci, a najczęściej kary pozbawienia wolno
ści, chłosty i grzywny.
II. Kara
1. Pojęcie i racjonalizacja kary
Kara jest dolegliwością stosowaną wobec sprawcy przestępstwa i polega na 377
wymierzeniu sprawiedliwości przestępcy, wyrażając w ten sposób potępienie
sprawcy i jego czynu ze strony społeczeństwa. W genezie kary tkwi więc od
płata, odwet za przestępstwo i potępienie człowieka, który się go dopuścił.
W społeczeństwach pierwotnych kara była reakcją instynktowną, sponta
niczną. W miarę rozwoju ludzkości zaczęła podlegać racjonalizacji, pod czym
rozumiano wyjaśnienie jej celu i sensu (racji).
Najstarszą była racjonalizacja religijna. Kara była tutaj pokutą za obrazę 378
bóstwa. Zakładano, że sprawiedliwość jest pochodzenia boskiego, a prawo wy
razem woli bogów. Kara była więc odpłatą, przebłaganiem bóstwa, w celu zy
skania jego przychylności.
Równolegle rozwijała się racjonalizacja sprawiedliwościowa (metafizycz
na, bezwzględna). Widziała ona w karze słuszny odwet za naruszenie jakiegoś
dobra. Funkcjonowała w oparciu o zasadę talionu głoszącą, że zło należy od
płacać złem, a dobro dobrem („oko za oko”). Prawo zemsty (odwetu) uznawa
no za prawo naturalne. W prawie polskim stosowano ją rzadko, zresztą mogła
się odnosić tylko do przestępstw przeciwko życiu i zdrowiu. W przypadku in
nych przestępstw prawo stosowało system kar odzwierciedlających. Kara mia
ła wtedy w formie symbolicznej unaocznić rodzaj popełnionego przestępstwa,
np. za kradzież ucięcie ręki, za złamanie postu wybicie zębów, za cudzołóstwo
obcięcie części rodnych itp. Przybierała ona w ten sposób formę kary mutyla
cyjnej, czyli ochromienia. Racjonalizacja sprawiedliwościowa utrzymywała się
Nb. 375–378
61428665874636
61
w licznych źródłach prawa polskiego aż do końca Rzeczypospolitej, np. w Ko

rekturze praw (1532), statutach litewskich, aż po Zbiór praw sądowych (1778).
Kolejną była racjonalizacja prewencyjna. Zgodnie z nią uzasadnieniem
stosowania kary było zapobieganie popełnianiu przestępstw w przyszłości.
Opierała się na prewencji generalnej (ogólnej) i szczególnej (indywidualnej).
Celem pierwszej było odstraszenie społeczeństwa od popełniania przestępstw,
zaś drugiej – odstraszenie samego sprawcy przestępstwa, najpierw przez fi
zyczne uniemożliwienie mu ich dokonywania, a później przez odpowiednią
resocjalizację.
W Polsce prewencja ogólna rozwinęła się w XVI–XVIII w. Dominowała
głównie w prawie miejskim, pod wpływem prawa niemieckiego, a zwłaszcza
Caroliny. Opierała się na wykonywaniu publicznych egzekucji, w których, nie
raz pod karą grzywny, musieli wziąć udział wszyscy mieszkańcy, powszech
nym stosowaniu okrutnych kwalifikowanych kar śmierci i ochromienia, pozo
stawianiem zwłok skazańców na widoku publicznym aż do ich rozkładu itp.
W prawie wiejskim praktyka sądowa, w obawie przed utratą rąk do pracy, sta
rała się przynieść jej złagodzenie. W prawie ziemskim, jakkolwiek odstraszanie
nie odgrywało decydującej roli, tym niemniej również i w tym systemie nastą
piło pewne zaostrzenie represji karnej.
Podobne zasady rządziły prewencją indywidualną. Nastawiona ona była
w czasach nowożytnych przede wszystkim na skuteczne wyeliminowanie prze
stępcy ze społeczeństwa, głównie przez odebranie mu życia. Stąd też więk
szość wyroków wydawanych przez sądy miejskie w XVI–XVII w. orzekało ka
rę śmierci (ok. 60%). Dopiero upowszechnienie się, za wzorem niderlandzkim,
kary pozbawienia wolności odwróciło, na przełomie XVII/XVIII w., tę tenden
cję. Zasadniczo idea poprawy przestępcy, jego resocjalizacji pojawiła się dopie
ro pod wpływem humanitarystów u schyłku XVIII w.
2. Zasady wymiaru kary

a) Sposoby określenia kar
379 Kary dzielono ze względu na sposób ich określenia na: arbitralne i ści-
śle oznaczone. Kary arbitralne polegały na swobodnym określeniu ich wyso
kości przez organ orzekający. Były więc wymierzane według własnego uzna
nia. Orzekali je: monarcha, działający w jego zastępstwie sędzia oraz sąd
sejmowy. Arbitralność dotyczyła głównie przestępstw politycznych. Przeciwko
karom arbitralnym występowała doktryna humanitarna, głosząc zasadę nulla
poena sine lege (nie ma kary bez ustawy). Kary ściśle oznaczone były karami
bezwzględnie określonymi, przez co sędziowie musieli wymierzać karę prze
widzianą w prawie, bez możliwości jej modyfikacji.
Nb. 379
61428665874636
61
b) Okoliczności łagodzące i obciążające

Okolicznościami łagodzącymi wymiar kary były: wiek sprawcy (łagodniej 380
karano małoletnich i starców), zdrowie fizyczne, zdrowie psychiczne, pojedna
nie, działanie w afekcie, zwrot przedmiotów pochodzących z przestępstwa, stan
nietrzeźwości (w prawie ziemskim i miejskim), pozycja społeczna, gdy spraw
cą była osoba wyższego stanu itp.
Okolicznościami obciążającymi były: recydywa (powrót do przestępstwa), 381
złapanie sprawcy na gorącym uczynku, wykrycie przedmiotu licowanego, do
konanie przestępstwa w miejscach lub na osobach objętych mirem, pokrewień
stwo, pozycja społeczna, gdy pokrzywdzonym była osoba wyższego stanu, pre
medytacja, ucieczka z miejsca przestępstwa itp.
c) Darowanie kary
Darowanie kary występowało w formie ułaskawienia: monarszego, sejmo- 382
wego, sędziowskiego i prywatnego.
Ułaskawienie monarsze polegało na darowaniu przez władcę kary orze
czonej lub wstrzymaniu postępowania wobec sprawcy. Darowanie kary w in
dywidualnym przypadku określano jako abolicję, a generalnie jako amnestię.
Od XVI w. uprawnienia króla zaczęły przechodzić na sejm.
Prawo łaski sejmu mogło przybrać formę amnestii generalnej (akt prze
baczenia dla osób popełniających przestępstwa polityczne, głównie w okre
sie bezkrólewia – do 1764 r.), restytucji (darowanie kary głównej lub dodat
kowej) lub glejtów łaski (były to specjalne glejty wpisywane do konstytucji,
pozwalające na wznowienie procesu przed sądem sejmowym lub zezwalające
na darowanie kary w zamian za zasługi).
Ułaskawienie sędziowskie dotyczyło wyłącznie darowania kary pieniężnej
należnej sędziemu.
Ułaskawienie prywatne polegało na darowaniu kary przez pokrzywdzone
go (powoda).
3. Rodzaje kar
a) Krwawa zemsta
Krwawa zemsta była pierwotnym sposobem dochodzenia sprawiedliwo- 383
ści w drodze samopomocy. Przybierała formę odwetu, instynktownej reakcji.
Jej źródła sięgały czasów wspólnot rodowych. Opierała się na solidarności ro
dowej, zgodnie z którą wszelka krzywda wyrządzona członkom rodu przez
człowieka z innego rodu musiała być pomszczona. Dotyczyła ochrony życia,
zdrowia oraz mienia. Zemsta dotykała nie tylko sprawcę, ale też wszystkich
członków jego rodu. Doprowadziło to do walk rodowych, zwanych wróżdami.
Nb. 380–383
61428665874636
61
Zemsta początkowo nie znała żadnych ograniczeń. Zagrażało to bezpie

czeństwu publicznemu i obniżało autorytet władzy monarszej. W związku
z tym panujący starali się ją ująć w określone ramy prawne. Najpierw zaczęto
ją dopuszczać tylko wśród rycerstwa i wyłącznie w wypadku mężobójstwa. Po
tem ograniczono krąg osób uprawnionych do jej wykonania wyłącznie do naj
bliższych krewnych, oraz krąg osób, przeciwko którym mogła być skierowana,
ostatecznie tylko do samego sprawcy. Wreszcie wprowadzono przedawnienie
dla jej wykonywania, w Polsce od 1421 r. (20 lat). Od połowy XIV w. należało
krwawą zemstę formalnie zapowiedzieć przez publiczne obwołanie. Natomiast
w XVI w. wprowadzono jej bezwzględny zakaz.
Równolegle z ograniczeniami rozwijała się tendencja do zastąpienia krwa
wej zemsty ugodą stron (jednaniem). Odbywało się to przy pomocy pośred
ników – jednaczy, którzy ustalali warunki ugody. Obejmowały one: okup w po
staci główszczyzny oraz pokorę, która była zadośćuczynieniem na czci (zabójca
obnażony do pasa, boso, z mieczem u szyi i w orszaku 12 osób prosił krewnych
zabitego o przebaczenie).
b) Kary prywatne pieniężne (system kompozycyjny)
384 Stopniowy zakaz krwawej zemsty i możliwość naprawienia wyrządzonej
krzywdy przez stosowne zadośćuczynienie materialne spowodował rozwój kar
pieniężnych, zwanych systemem kompozycyjnym. W prawie polskim ka
ry pieniężne znane były już w XI w., a rozwinęły się w kolejnych stuleciach.
Główną rolę odgrywały przy popełnieniu przestępstw prywatnych, w przypad
ku których w zasadzie każdą karę na życiu i ciele można było zastąpić karą pie
niężną. Miały charakter wyłącznie alternatywny, gdyż wobec ich nieuiszcze
nia stosowano karę na życiu lub ciele. Stawiało to w pozycji uprzywilejowanej
ludzi majętnych. Wysokość kar pieniężnych określona była początkowo indy
widualnie przez układające się strony, z czasem zaczęły być one ustalane ka
zuistycznie przez prawo zwyczajowe lub stanowione, w końcu pojawiły się ich
urzędowe taryfy.
385 Zadośćuczynieniem za zabójstwo była główszczyzna. Jej wysokość uza
leżniano od: stanu, płci i wieku ofiary. Główszczyzna szlachecka wynosi
ła: 50 (XIII w.), a następnie 60 (statut małopopolski Kazimierza Wielkiego),
120 (1493), 240 (1588) czy ponad 1000 (XVIII w.) grzywien. Były to sumy
znaczne, przekraczające prawie dwukrotnie roczny dochód z folwarku. Głów
szczyznę podwójną płacono za zabójstwo dokonane z broni palnej, wojskowe
go i osoby zajętej pracą w polu. Główszczyzna chłopska była znacznie niższa
i wynosiła 30 (1581), a następnie 60 (1631) grzywien, z czego połowa przy
padała rodzinie, a połowa panu. Główszczyzna mieszczańska w średniowie
Nb. 384–385
61428665874636
61
czu była równa chłopskiej. Od XIV w. zaczęto ją wyraźnie podwyższać, przy

czym panował w tym względzie spory partykularyzm. W 1581 r. zrównano ją
z chłopską (30 grzywien). Wyjątkiem byli obywatele Gdańska i Torunia, któ
rym przysługiwała główszczyzna szlachecka. W niektórych większych mia
stach przyznano ją również członkom władz miejskich (m.in. Kraków, Poznań,
Lwów, Warszawa).
Karą pieniężną za uszkodzenie ciała była nawiązka. Groziła za: zranienie, 386
trwałe ochromienie, mutylację głównych członków ciała (np. obcięcie ręki, no
gi, języka), wybicie zębów, pobicie, wyrwanie włosów itp. Jej wysokość zale
żała od pochodzenia społecznego osoby pokrzywdzonej i stopnia uszkodzenia
ciała.
Najwyższe były nawiązki szlacheckie, np. prawo ziemi łęczyckiej (XV w.) za obcię
cie jąder przewidywało nawiązkę równą główszczyźnie, zaś statuty Kazimierza Wielkiego
za obcięcie nogi lub ręki liczyły połowę główszczyzny, a za ranę krwawą 10 grzywien (od
XVII w. – 20 grzywien). Podobną nawiązkę otrzymywali obywatele lub członkowie władz
miast uprzywilejowanych.
Prawo przewidywało również, za popełnienie niektórych przestępstw naruszających pra
wa majątkowe lub osobiste, pieniężne kary prywatne. Nakładano je z reguły według ustalo
nych stawek, np. kara pieniężna za obrazę czci szlacheckiej wynosiła pełną główszczyznę.
c) Kary publiczne
Kara śmierci
Kara śmierci była karą najstarszą, najsurowszą, stanowiącą od najdawniej 387
szych czasów główne narzędzie w walce z przestępczością. Groziła najczęściej
za przestępstwa publiczne i te przestępstwa prywatne, od których sprawca się
nie wykupił. Upowszechniła się w Polsce średniowiecznej za sprawą orzecz
nictwa sądów prawa niemieckiego. W wiekach XVI–XVII była karą najczę
ściej orzekaną w prawie miejskim, w czym niewątpliwie należy widzieć wpły
wy Caroliny (1532). Przepisy wyraźnie nie stanowiły o rodzaju kary śmierci.
Właściwe określenie sposobu jej wykonania należało bowiem do sądu. Reali
zując teorię prewencji ogólnej, wykonywano ją zazwyczaj publicznie. Egze
kucji dokonywał zawodowy kat, którego koszty utrzymania pokrywały miasta.
Miejscami straceń były najczęściej: rynek miejski, place w pobliżu bram, a na
wet specjalne miejsca egzekucji leżące poza murami miejskimi, np. w Gdańsku
– Wzgórze Szubieniczników.
Kary śmierci dzielono na: zwykłe i kwalifikowane. Do zwykłych zaliczano 388
ścięcie i powieszenie. Ścięcia dokonywano zazwyczaj mieczem, rzadziej topo
rem, np. w Elblągu. Kara ścięcia była uważana za uprzywilejowaną. Stosowa
no ją wobec szlachty lub plebejuszy, kiedy chciano im karę złagodzić. Karano
nią zabójstwo, kradzież kwalifikowaną, podpalenie, kazirodztwo, przestępstwa
Nb. 386–388
61428665874636
61
przeciwko miastu itp. Kara powieszenia była karą hańbiącą. Karano nią kra
dzież, zabójstwo itp.
389 Kwalifikowane kary śmierci połączone były zarówno ze specjalnym udrę
czeniem przeprowadzanym przed jej wykonaniem, jak i okrutnym sposobem
ich przeprowadzenia. Udręczeniami takimi było: darcie pasów, mutylacja
członków ciała, przypalanie itp. Formy kar kwalifikowanych były rozmaite.
Najważniejszymi były: łamanie kołem, ćwiartowanie, utopienie, spalenie, wbi
cie na pal, ukamienowanie, uduszenie, zagłodzenie, zawieszenie – na haku, wy
puszczenie jelit i pochowanie żywcem.
W dobie oświecenia, pod wpływem humanitaryzmu prawnego, większości z nich nie sto
sowano. Najszybciej od ich wymierzania odstąpiono w dużych miastach, np. w Gdańsku ka
rania czarownic zaniechano w 1659 r., w 1690 r. zaprzestano wieszania złodziei, w 1708 r. po
raz ostatni spalono mężczyznę za sodomię, a w 1727 r. zaprzestano łamania kołem.
Kary mutylacyjne (okaleczające)

390 Kary mutylacyjne miały przede wszystkim charakter kar odzwierciedlają
cych. Stosowano je samoistnie bądź dla zaostrzenia kary śmierci. Polegały na
obcięciu (uszu, nosa, włosów, ręki, jąder), połamaniu (np. kończyn), wyrwaniu
(np. języka), przekłuciu i wyłupaniu (oczu) i wypaleniu narządów.
Kary cielesne i na honorze
391 Najważniejszą karą cielesną była chłosta. Orzekano ją za wszystkie naj
drobniejsze przestępstwa. Była karą samoistną lub dodatkową. Wykonywano ją
biczem, rózgami, korbaczem itp. Liczbę plag określał wyrok. Kilkaset uderzeń
w praktyce oznaczało śmierć skazańca. Zwykle jej wykonanie rozkładano wte
dy na kilka dni.
Formą kary cielesnej, a równocześnie kary na honorze, było postawienie
pod pręgierzem, umieszczenie w klatce, kunie (żelazna obręcz na szyję), gąsio
rze, kłodzie (dyby), wipie (huśtawka), wysmarowanie mazią itp. Były one cha
rakterystyczne dla sądownictwa miejskiego i wiejskiego. Swoistą karą na ho
norze było piętnowanie, polegające na wypaleniu znaku w miejscu odkrytym
(policzku, czole itp.) lub zakrytym (plecach, ramieniu itp.).
Kary majątkowe
392 Najsurowszą karą majątkową była konfiskata całego majątku. Orzeka
no ją za najcięższe przestępstwa. Zazwyczaj wymierzano ją łącznie z innymi
karami, np. śmierci, wygnania, ale mogła też być samoistną, np. za odmowę
udziału w pospolitym ruszeniu, herezję. Była karą niezwykle skuteczną i zaw
sze możliwą do wyegzekwowania. Godziła nie tylko w sprawcę, lecz również
w jego rodzinę. Początkowo przysparzała ona korzyści wyłącznie monarsze.
Od schyłku XIV w. skonfiskowany majątek król musiał już jednak nadać inne
Nb. 389–392
61428665874636
61
mu szlachcicowi, przeważnie temu, który doniósł o przestępstwie. Jej odmianą

była konfiskata częściowa, występująca w prawie miejskim. Obejmowała ona
przestępstwa wynikające z naruszenia przepisów o handlu, np. fałszowanie to
warów, sprzedaż w niedozwolonych miejscach.
Inną karą majątkową była grzywna (kara pieniężna). Występowała zarów 393
no jako kara prywatna, jak i publiczna, będąc rekompensatą za naruszenie po
rządku powszechnego. Najsurowszą była kara 70 grzywien, zwana też „nielito
ściwą”, która groziła m.in. za kradzież majątku króla, rabunek, podpalenie itp.
Za kary wielkie uznawano jeszcze zapłatę 50, 15 i 12 grzywien. Pozostałe były
grzywnami małymi. Najniższą stanowiła kara „trzystu” płacona kruszami soli,
później zamieniona na pieniądze. Wysokość kary pieniężnej zależała z reguły
od uznania sądu.
Kary na czci i z czcią związane
Karami na czci były: proskrypcja, infamia, banicja i wygnanie. Pro- 394
skrypcja było to wyjęcie skazańca spod prawa, co równało się jego śmierci cy
wilnej. Przestępca tracił osobowość prawną, jego majątek ulegał konfiskacie,
żona stawała się wdową, a dzieci sierotami, wreszcie mógł być bezkarnie za
bity. Orzekano ją zazwyczaj w postępowaniu zaocznym. Z proskrypcją zwią
zana była infamia. Pojawiła się ona w XIV w. Oznaczała utratę czci szlachec
kiej. Orzekano ją zarówno w postępowaniu zwyczajnym, jak i zaocznym. Po
wydaniu wyroku musiała być jeszcze publicznie ogłoszona. Pierwotnie infa
mis nie tracił osobowości prawnej, jednakże w czasach nowożytnych jego sy
tuacja upodobniała się do proskrybowanego. W rezultacie trudno było odróżnić
obydwie kary. Infamia groziła za: herezję, apostazję, kwalifikowane zabójstwo
i inne najcięższe przestępstwa. Banicja, która rozwinęła się w XV w., była ła
godniejszą odmianą infamii. Powodowała jedynie utratę praw cywilnych i po
litycznych, nie zaś czci. Zabicie banity było wprawdzie bezkarne, ale nie by
ło nagradzane, zaś po schwytaniu nie wykonywano na nim kary śmierci, lecz
o jego losach decydował król. Natomiast kara wygnania praktykowana była
głównie w prawie miejskim. Wygnanie dotyczyło jedynie miasta i jego obsza
ru. Miało charakter wieczny lub czasowy. Odbywało się w sposób niezwykle
uroczysty; nocą, przy świetle pochodni, z udziałem kata i mieszkańców, stąd
nazywano je też wyświęceniem.
Kara pozbawienia wolności
W okresie średniowiecza kara pozbawienia wolności zasadniczo służy 395
ła jedynie przetrzymaniu przestępców do czasu wykonania kary właściwej,
np. śmierci. Wynikało to zarówno z braku odpowiednich do tego pomieszczeń,
jak i środków finansowych potrzebnych do utrzymywania więźniów.
Nb. 393–395
61428665874636
61
W prawie ziemskim u schyłku XV w. pojawiła się kara wieży. Konstytucją

z 1538 r. podzielono ją na karę: wieży dolnej i wieży górnej. Kara wieży dol-
nej była znacznie surowsza. Więzień przebywał w głębokim, ciemnym i wil
gotnym lochu. Karę tę orzekano w wymiarze od tygodnia do roku i 6 tygodni,
a za zabójstwo z broni palnej nawet do 2 lat i 12 tygodni. Kara wieży górnej
uchodziła za stosunkowo łagodną. Termin jej trwania wynosił od godziny do
roku i 6 tygodni. Skazany utrzymywał się w tym czasie na własny koszt. Mógł
nawet mieć służącego. Orzekano ją przeważnie wobec szlachty za popełnienie
lżejszych przestępstw, np. nieumyślnego zabójstwa, bezprawnego uwięzienia
szlachcica, obrazę itp.
Pierwsze więzienia przeznaczone do odbywania kary pozbawienia wolności
powstały w XIV w. w dużych miastach. W Gdańsku najwcześniejsza wzmianka
o więzieniu pochodziła z 1378 r. Mieściło się ono w podziemiach ratusza miej
skiego. Natomiast w 1516 r. otwarto samodzielny obiekt więzienny w Baszcie
Kotwiczników. Podobnie było w innych miastach, gdzie na więzienia wyko
rzystywano lochy ratuszów, zamków czy fortec. W XVII w., za wzorem ni
derlandzkim, zaczęły napływać do Polski pierwsze teorie humanitarne, zakła
dające ideę budowy więzień dla zastąpienia kary śmierci karą pozbawienia
wolności, mającą na celu resocjalizację przestępców.
Pierwsze takie więzienie wybudowano w 1604 r. w Gdańsku. Przylgnęła do niego nazwa
Katownia, gdyż w sąsiednim budynku zainstalowano sąd inkwizycyjny. Więzienie składało
z kilku cel jednoosobowych, w których przetrzymywano ok. 20 przestępców. Obiekt i jego
personel utrzymywano z kasy miejskiej. W XVIII w. najnowocześniejsze więzienie powstało
w Warszawie (1767) i było utrzymywane na koszt państwa. Przebywali w nim tylko sprawcy
lżejszych przestępstw.
Równolegle z więzieniami zaczęto budować domy poprawy i pracy przy-
musowej.
Pierwszy dom poprawy założono w Gdańsku (1629). Przebywało w nim ok. 70 więźniów.
W XVIII w. zaczęto je organizować również w innych miastach, np. w War
szawie w 1736 r. Zamykano w nich żebraków, włóczęgów, prostytutki, a nawet
marnotrawców i osoby odczuwające wstręt do pracy. Wykorzystywano ich jako
tanią siłę roboczą.
Na przykład w Gdańsku uczyli się oni rzemiosł tekstylnych i mogli nawet uzyskać kartę
czeladniczą. Nie zawsze była to praca lekka. W 1691 r. wybudowano w Gdańsku wewnątrz
domu przymusu obiekt zwany Raspelhaus. Przebywali w nim więźniowie skazani nawet na
dożywocie. Przykuci do ściany wykonywali ciężką pracę obróbki, służącego do budowy stat
ków, twardego drzewa kompeszowego, która była tak wyniszczająca, że większość z nich
umierała już po kilku latach.
Nb. 395
61428665874636
61
§ 5. Postępowanie sądowe 171
§ 5. Postępowanie sądowe
Literatura: O. Balzer, Przewód sądowy polski w zarysie, Lwów 1925; B. Baranowski,
Procesy czarownic w Polsce w XVII i XVIII w., Łódź 1952; W. Bojarski, Z. Naworski, Jan
Jelonek Cervus z Tucholi i jego twórczość prawnicza. Ustrój sądów i prawo procesowe, To
ruń 1993; J. Bossowski, Sądy Boże na Pomorzu. Szkic etnograficzno-prawny, Poznań 1937;
S. Janczewski, Dzieje adwokatury w Polsce, Warszawa 1970; K. Koranyi, Ze studiów nad
wierzeniami w historii prawa karnego. Beczka czarownic, Lwów 1928; A. Lityński, Pro
ces karny Insurekcji 1794, Katowice 1983; T. Maciejewski, Narzędzia tortur, sądów bożych
i prób czarownic, Koszalin 1997; M. Mikołajczyk, Na drodze do powstania procesu miesza
nego. Zmiany w polskim procesie karnym w latach 1764–1794, Katowice 1991; W. Nestoro-
wicz, Oskarżony i jego przysięga w rozwoju historycznym, Warszawa 1933; W. Ostrożyński,
Ostatni projekt reformy prawa i procesu karnego w Polsce, Kraków 1890; J. Rafacz, Dawny
proces polski, Warszawa 1925; tenże, Nagana sędziego w dawnym prawie polskim, Lublin
1922; Z. Rymaszewski, Sprawy gdańskie przed sądami zadwornymi oraz ingerencja królów
w gdański wymiar sprawiedliwości XVI–XVIII w., Wrocław 1985; R. Taubenschlag, Geneza
pozwu pisemnego w średniowiecznym procesie polskim, Kraków 1931; A. Vetulani, Pozew
sądowy w średniowiecznym procesie polskim, Kraków 1925.
I. Proces ziemski
1. Zasady
Polskie prawo procesowe kształtowało się bardzo długo. W czasach naj 396
dawniejszych spory rozstrzygano na drodze pozasądowej, w formie samopo
mocy, która mogła przybierać różne postacie, ale najczęściej była to krwawa
zemsta lub postępowanie polubowne prowadzone przez jednaczy. Uzupełniało
je arbitralne sądownictwo monarchy.
W rezultacie zasady zwyczajnego postępowania sądowego ukształtowały
się dopiero w XIII w., a rozwinęły w okresie późniejszym. Były nimi:
1. Zasada jedności procesu cywilnego i karnego. W okresie średniowiecza
brak było odrębności postępowania w sprawach cywilnych i karnych. Zasadni
czo każdy proces był początkowo postępowaniem karnym, gdyż kończył się wy
mierzeniem sprawcy kary, będącej odpłatą za wyrządzoną krzywdę. W czasach
nowożytnych wyraźnie już zaczęto rozdzielać proces karny od cywilnego.
2. Zasada skargowości. Zgodnie z nią proces wszczynano przede wszyst
kim na podstawie skargi powoda lub oskarżyciela, z reguły osoby prywatnej.
Jej brak uniemożliwiał rozpoczęcie procesu. Zasada wszczęcia procesu z urzę
du w procesie ziemskim i wiejskim zaznaczyła się tylko w niewielkim stopniu,
natomiast znacznie szerzej występowała w czasach nowożytnych w procesie
miejskim. Z czasem zaczęto rozróżniać skargi cywilne i karne.
3. Zasada dyspozycyjności (rozporządzalności). Polegała na pozostawie
niu stronom całkowitej swobody w zakresie rozporządzania przedmiotem po
Nb. 396
61428665874636
61
stępowania i czynnościami procesowymi. Strony na podstawie umowy mogły

np. pomijać pewne stadia procesowe, ograniczyć liczbę terminów itp. Ustalenia
te wiązały sędziego.
4. Zasada kontradyktoryjności. Zgodnie z nią proces był sporem mię
dzy stronami, a sąd był jedynie jego biernym obserwatorem. Jego zadaniem by
ło jedynie orzeczenie na podstawie materiału dostarczonego przez strony, któ
ry z przeciwników procesowych ma rację, bez dociekania prawdy materialnej.
W rezultacie rola sędziego sprowadzała się wyłącznie do kierowania rozprawą
i orzekania.
5. Zasada formalizmu. Polegała na obowiązku przestrzegania w trakcie
procesu przewidzianych przez prawo symboli, gestów i formuł. Każda pomyłka
w ich przedstawieniu mogła spowodować przegranie procesu. Zapoczątkowało
to stosunkowo wczesne pojawienie się instytucji pomocników, rzeczników
stron, którzy znając się na prawie, wyręczali strony w prowadzeniu procesu. Na
przestrzeni wieków formalizm uległ znacznym ograniczeniom.
6. Zasada ustności i jawności. W procesie dominowało przeprowadzanie
czynności procesowych w formie ustnej. Forma pisemna była wyjątkiem i za
sadniczo występowała w procesie inkwizycyjnym. Natomiast jawność sprowa
dzała się do tego, że proces był dostępny dla publiczności. Przeciwieństwem
był proces inkwizycyjny, gdzie obowiązywała zasada tajności, a udział w pro
cesie był ograniczony tylko do ściśle oznaczonych osób.
2. Strony procesowe i ich zastępcy

397 W procesie występowały dwie strony – powód (pierca) i pozwany (sąpierz).
Stroną mogła być wyłącznie osoba posiadająca zdolność sądową (odpowiadała
ona zdolności prawnej). Występować w procesie mogła jednak tylko osoba, któ
ra miała zdolność procesową (odpowiadała zdolności do czynności prawnej).
Brak zdolności sądowej lub procesowej sąd stwierdzał jedynie na wniosek stro
ny przeciwnej, nie zaś z urzędu. Od zasady tej były wyjątki przy odpowiedzial
ności zbiorowej, za cudze czyny i właścicieli za zwierzęta i terytorium.
398 Strony działały przed sądem osobiście lub przez zastępców procesowych:
rzecznika (prolocutor), zastępcę (procurator), mówcę, a od XVI w. również
patrona, mecenasa itp. Zastępcy dzielili się na: ustawowych, sądowych (urzę
dowych) i umownych (dobrowolnych, honorowych i zawodowych). Zastęp-
cy ustawowi reprezentowali stronę z mocy prawa. Zastępstwo takie przysłu
giwało zarówno osobom fizycznym (nieletnim, kobietom, z wyjątkiem wdów,
i chłopom), jak i prawnym (miastu). Zastępcy sądowi byli wyznaczani z urzę
du, np. w sprawach o obrazę majestatu oraz na prośbę strony, gdy ta nie mogła
sobie poradzić ze sprawą. Zastępstwo umowne mogło być generalne (dla ca
Nb. 397–398
61428665874636
61
łego procesu) lub szczegółowe (dla poszczególnych czynności procesowych).

Początkowo było ono dobrowolne lub honorowe, czyli prowadzone tylko przez
krewnych strony. Na przełomie XV i XVI w. rozwinęło się odpłatne zastępstwo
zawodowe, realizowane przez prokuratorów lub patronów. W XVI w. zorgani
zowali się oni w korporację, zwaną palestrą. Wyrządzenie udowodnionej szko
dy przez zastępcę zawodowego podlegało karze np. wypalenia pisma na policz
ku, infamii, a nawet spalenia (III statut litewski).
3. Właściwość sądowa
Właściwość sądowa była miejscowa, podmiotowa i rzeczowa. Miejsco- 399
wa polegała na tym, że rozpoznanie i rozstrzygnięcie sprawy musiało nastąpić
przed właściwym miejscowo sądem. Był nim zasadniczo sąd miejsca zamiesz
kania pozwanego. Zasada ta znana była już w XIII w., a potwierdziły ją statu
ty Kazimierza Wielkiego. Oprócz tego właściwym miejscowo mógł być też sąd
miejsca położenia nieruchomości miejskiej. Właściwość podmiotowa polega
ła na tym, że przy ustaleniu właściwego sądu należało brać pod uwagę przy
należność stanową pozwanego. W związku z nią pozywano odpowiednio przed
sądy szlacheckie, kościelne, miejskie i wiejskie. Właściwość ta obowiązywała
w okresie funkcjonowania sądownictwa stanowego. Właściwość rzeczowa by
ła określona przez rodzaj sprawy. Ze względu na to kryterium pewne sprawy
mogły rozpoznawać tylko oznaczone sądy, np. sądy grodzkie sądziły z czterech
artykułów grodzkich (podpalenie, napaść na dom szlachcica, rabunek na drodze
publicznej i zgwałcenie).
4. Przewód sądowy
a) Skarga i pozew
Proces skargowy rozpoczynało wniesienie ustnej skargi (żałoby). Skarga 400
zawierała prośbę do sądu o wydanie urzędowego pozwu, będącego formalnym
wezwaniem na rozprawę.
Pozew mógł być ustny lub pisemny. Ustny był właściwy dla wszyst 401
kich spraw od XIII do XV w. Później stosowano go zasadniczo w stosunku do
szlachty gołoty, plebsu miejskiego i chłopów, oraz ze względu na rodzaj spra
wy, np. dla pozwania osoby będącej na sali rozpraw, przy schwytaniu spraw
cy na gorącym uczynku lub z przedmiotem przestępstwa, czy też general-
nie dla spraw drobnych. Pozew pisemny upowszechnił się od XV w. w spra
wach, w których stroną pozwaną był szlachcic osiadły lub patrycjusz miejski.
Forma pozwu pisemnego musiała odpowiadać ściśle określonym warun
kom, pod rygorem jego nieważności. Składały się na nią: oznaczenie sędziego,
Nb. 399–401
61428665874636
61
który go wydał (od XVI w. pozwy wystawiano w imieniu monarchy), imię i na
zwisko pozwanego, termin i miejsce rozprawy, imię i nazwisko powoda, treść
skargi, data i miejsce wystawienia oraz pieczęć urzędowa. Pozew sporządzano
w dwóch jednobrzmiących egzemplarzach.
Pozew pisemny doręczał urzędnik sądowy (woźny, komornik) w asyście
świadków. Osobie osiadłej pozew wręczano w domu, bezpośrednio do rąk wła
snych. Pod nieobecność pozwanego można było go przekazać innym osobom
tam przebywającym, np. członkom rodziny, domownikom. W razie odmowy
przyjęcia pozwu, należało go zatknąć przed domem. Natomiast osobie nieosia
dłej można było doręczyć pozew w każdym miejscu, w którym ją spotkano. Fakt
doręczenia pozwu odnotowywano w rejestrze sądowym na podstawie specjalnej
relacji woźnego. Od XVII w. jej złożenie stanowiło warunek ważności pozwu.
Następnie pozew wciągano do regestru (zwanego później wokandą). Porządek
dokonanych w nim wpisów decydował o kolejności rozpatrywania spraw.
b) Terminy (roki) i odroczenia (dylacje)
402 Termin pierwszej rozprawy, tzw. rok, określał pozew. Zgodnie ze statutami
nieszawskimi (1454) miała się ona odbyć po upływie tygodnia od dnia doręcze
nia pozwu. W czasach nowożytnych okres ten wynosił od jednego do 4 tygodni
przed sądem ziemskim, a nawet 6 przed sądem sejmowym. W prawie miejskim
był on znacznie krótszy, od jednego do 3 dni od daty pozwania. Niestawiennic
two na rozprawę powoda od razu kończyło się przegraniem przez niego sprawy,
a w prawie miejskim również obowiązkiem zwrotu poniesionych przez pozwa
nego kosztów. Niestawiennictwo pozwanego karano grzywną. Zawitym (osta-
tecznym) był dla niego zasadniczo bowiem dopiero trzeci termin. Nieobecność
powoda na terminie zawitym powodowała przekazanie sprawy do postępowa-
nia zaocznego, zwanego procesem niestannym lub kontumacyjnym.
403 W związku z tym, że większość spraw wymagała osobistego stawiennictwa
stron przed sądem, przepisy przewidywały możliwość usprawiedliwionego od
roczenia rozprawy. Przyczyny tych odroczeń nazywano dylacjami lub odkła-
dami. Mogły być one zwyczajne lub nadzwyczajne. Na pierwsze sąd obliga
toryjnie musiał się zgodzić, drugie zależały od swobodnej woli stron lub sądu.
Dylacje zwyczajne uzasadnione były: chorobą, siłą wyższą (nieszczęścia i klę
ski), służbą publiczną, małoletniością, równoległą rozprawą o większy majątek
w innym sądzie, czasem do namysłu i koniecznością przeprowadzenia śledz
twa lub dostarczenia dowodów. Dylacji nadzwyczajnych było znacznie mniej.
Zaliczano do nich porozumienie stron odraczające sprawę, zawieszenie spra
wy przez sąd oraz inhibicję (polecenie króla skierowane do sądu, aby odroczył
spór). Aby nie przeciągać procesu, jeszcze w średniowieczu ustalono zasadę,
Nb. 402–403
61428665874636
61
że jednej sprawy na podstawie dylacji zwyczajnych nie można odkładać więcej

niż trzykrotnie, w XVI w. dodano jeszcze jeden termin – czwarty. Był on ter
minem zawitym. Prawo ziemskie przewidywało przy tym istnienie ferii sądo
wych. Dzielono je na: solenne (święta kościelne), żniwne (lato) oraz nadzwy
czajne (obrady sejmu lub sejmików oraz zwołanie pospolitego ruszenia).
c) Rozprawa
Stadia rozprawy
W XVI w. w procesie ziemskim wytworzyły się trzy stadia rozprawy, zwane 404
tokiem instancji. Były to: instantia procendendi (I), instatia respodendi (II)
i instantia dircate respondendi (III). W pierwszej instancji (stadium) stara
no się załatwić większość dylacji zwyczajnych (odroczeń) oraz tzw. akceso
ria, czyli sprawy uboczne, o których strony wiedziały przed rozpoczęciem spo
ru w sprawie głównej, którymi były tutaj ekscepcje dylatoryjne (opóźniające).
W drugiej instancji rozpatrywano pozostałe dylacje zwyczajne (np. dostarcze
nie dowodów) oraz ekscepcje deklinatoryjne i peremptoryjne (niweczące). Na
tomiast w trzeciej instancji załatwiano dylacje nadzwyczajne i sprawę główną.
Rozpoczęcie procesu
Rozprawę rozpoczynało wywołanie stron przez woźnego sądowego. Jako 405
pierwszy przedstawiał swoje roszczenie powód. Wystąpienie powoda nazywa
ne było propozycją albo induktą. Po propozycji powoda sędzia nakazywał
wygłosić pozwanemu replikę, będącą odpowiedzią na zarzuty. Ten przed wda
niem się w sam spór mógł przedstawić przedtem określone dylacje i ekscepcje,
czyli zarzuty procesowe przewidziane dla pierwszej instancji. Po ich załatwie
niu w drugiej instancji powód przedstawiał pełną propozycję, przytaczając fak
tyczną i prawną zasadność skargi. Po wywodzie powoda z repliką ponownie
występował pozwany, który przytaczał kolejne dylacje i ekscepcje, przewidzia
ne dla tego stadium. Po replice powoda następowało ugruntowanie sporu, po
którym żadna ze stron, bez zgody drugiej, nie mogła się już wycofać z procesu.
Ekscepcje
Ekscepcje dzieliły się na: dylatoryjne, deklinatoryjne i peremptoryjne. 406
Ekscepcje dylatoryjne załatwiały tymczasowe oddalenie skargi do czasu ich
usunięcia. Powodowały one upadek pozwu, a nie sprawy, którą odraczano. Na
leżało je wnieść od razu wszystkie. Zaliczano do nich: niewłaściwość sądu, nie
prawidłowość pozwu, brak zdolności procesowej strony, brak wszystkich za
interesowanych stron oraz żądanie, by pozwanego zastąpił zachodźca. Po ich
załatwieniu sąd wyznaczał termin na wniesienie ekscepcji peremptoryjnych.
Były one niweczące, a więc powodowały nie tylko oddalenie skargi, ale przede
Nb. 404–406
61428665874636
61
wszystkim umorzenie sprawy. Należały do nich powaga rzeczy osądzonej lub

załatwionej w drodze polubownej, przedawnienie itp. Ekscepcje deklinatoryj-
ne pojawiły się dopiero w czasach nowożytnych (Korektura praw – 1532), za
wzorami przejętymi z procesu rzymsko-kanonicznego. Uprawniały one pozwa
nego do odmowy odpowiedzi, ale nie niweczyły sporu.
Ekscepcje dylatoryjne i deklinatoryjne należało wnieść przed wdaniem się
w spór, pod groźbą utraty prawa do ich wysuwania. Natomiast ekscepcje pe
remptoryjne mogły być podnoszone w każdym stadium procesu. Przeciwko
ekscepcjom powodowi przysługiwała replika. Duplika ze strony pozwanego
była z reguły zabroniona. Sprawę ekscepcji sąd załatwiał wyrokami przedsta-
nowczymi (interlokutami).
Wdanie się w spór (litis contestatio)
407 Po załatwieniu ekscepcji następowało ugruntowanie sporu, czyli litis
kontestacja. Sąd przystępował do rozstrzygnięcia meritum sprawy, wyzna
czając w tym celu termin zawity. Litiskontestacja mogła być affirmativa albo
negativa. W pierwszej, gdy pozwany nie wnosił żadnych ekscepcji i uznawał
roszczenie powoda, sąd wyznaczał termin ad sententiam, na którym zapadał
wyrok, a sprawa kierowana była do postępowania egzekucyjnego. W drugiej,
gdy pozwany odrzucał część lub całość roszczenia powoda, sąd wyznaczał ter
min kolejnej rozprawy w celu przeprowadzenia postępowania dowodowego.
d) Postępowanie dowodowe
408 Postępowanie dowodowe oparte było na legalnej (formalnej) teorii dowo-
dowej. Zgodnie z nią, przedstawienie dowodów należało do samych stron, zaś
sąd ograniczał się jedynie do ich oceny. Prawo z góry określało wartość każ
dego dowodu i ustalało ich liczbę potrzebną do wygrania sprawy. Przeciwdo
wód nie był dopuszczalny, chyba że strona ze względów formalnych upadła
w dowodzie. W rezultacie sąd opierał swój wyrok jedynie na prawdzie formal
nej, nie dążąc z własnej inicjatywy do rozszerzenia postępowania dowodowego
w celu poznania prawdy materialnej.
W tej sytuacji sprawą niezwykle ważną była kwestia bliższości w dowo
dzie. W Średniowieczu bliższość ta przysługiwała z reguły: pozwanemu, oso
bie o wyższej pozycji społecznej (stan) lub stronie dysponującej lepszym do
wodem. Od zasad tych istniały liczne wyjątki określone przez właściwy sąd.
e) Środki dowodowe
409 Najważniejszymi środkami dowodowymi w dawnym procesie były: przy
sięga strony, przysięga strony ze współprzysiężnikami, świadkowie, świadec
twa urzędowe, dokumenty i ordalia.
Nb. 407–409
61428665874636
61
1. Przysięga własna. Mogła być złożona tylko osobiście przez stronę to
czącą spór, zasadniczo tę, która miała bliższość w dowodzie. Jej treść zawiera
ła krótkie zeznanie z powołaniem się na Boga i święty krzyż, przez co nabierała
ona charakteru sakralnego. Rota przysięgi ustalana była przez sąd dla każdej
osoby oddzielnie, od XVI w. po polsku. Początkowo traktowana była bardzo for
malistycznie i każde potknięcie słowne powodowało przegranie procesu. Z cza
sem odstąpiono od tego, zezwalając na jej powtórzenie. Przysięga dzieliła się na:
obciążającą (oskarżającą) i oczyszczającą. Osoby szczególnie szanowane, np.
biskupi, jak i przedstawiciele stanu wyższego, np. pan w sporze z chłopem, za
miast przysięgi składali uroczyste przyrzeczenie mówienia prawdy.
2. Przysięga ze współprzysiężnikami. Stosowana była w sprawach większej
wagi. Współprzysiężnicy potwierdzali jedynie prawdziwość przysięgi własnej
strony i o samej sprawie mogli nic nie wiedzieć. W zależności od sprawy liczba
współprzysiężników wahała się od 2 do 18. Wszystkich obowiązywał formalizm.
3. Świadkowie. Świadkami były osoby stwierdzające jedynie prawdziwość
dowodzonego faktu, a nie prawa. Dzielono ich na: przywołanych (osoby za
proszone do obserwowania momentu zawarcia czynności prawnej, np. litkupni
cy), przypadkowych i z doświadczenia (osoby zeznające o faktach im znanych
z przeszłości, np. strony potwierdzające istnienie granic nieruchomości). Sąd
przyjmował jedynie te zeznania świadków, które były zgodne.
4. Świadectwa urzędowe. Dla stwierdzenia określonego stanu rzeczy, na
wniosek osoby zainteresowanej, sąd mógł wyznaczyć z urzędu oznaczoną oso
bę, np. woźnego, komornika, do przeprowadzenia wizji lokalnej. Ich relację
z czasem zaczęto wpisywać do ksiąg i traktować jako dowód w sprawie. Do
świadectw urzędowych zaliczano także: obdukcję zwłok, opinie rzeczoznaw
ców, np. biegłych w księgach rachunkowych itp. Złożona przez nich opinia (re
lacja) miała charakter dowodu w każdej następnej sprawie (wstecz).
5. Dokumenty. Od XIII w. najlepszym środkiem dowodowym stały się do
kumenty. Dzielono je na publiczne i prywatne. Pierwsze sporządzane były
przez upoważnione do ich wystawiania osoby urzędowe, które opatrywały je
stosowną pieczęcią. Ich moc dowodowa była niepodważalna zarówno co do
treści, jak i autentyczności. Drugie spisywane były ręką prywatną, przy świad
kach i mogły być zaczepione.
6. Ordalia (sądy boże). Był to środek dowodowy opierający się na prze
świadczeniu ludzi, że bezpośredni sąd boży najlepiej rozstrzygnie o winie
lub niewinności oskarżonego. Ordalia dzielono na jednostronne i dwustronne.
Ordalia jednostronne to:
– próba zimnej wody – oskarżonego ze związanymi rękoma i nogami wrzu
cano do wody, przyjmując, że jeżeli będzie tonął, to jest niewinny, gdyż wo
da będąca żywiołem czystym nie przyjmie przestępcy;
Nb. 409
61428665874636
61
– losowanie – o wygraniu decydował los, którym zawsze kieruje ręka boska;

– próba poświęconego kęsa, próba chleba i sera – polegała na przełknięciu
bez zakrztuszenia poświęconej żywności;
– próba komunii – sądzono, że przyjęcie komunii sprowadzi na winnego na
tychmiastową śmierć;
– próba gorącej wody – należało włożyć rękę do kociołka z wrzątkiem i wy
jąć znajdujący się na jego dnie przedmiot. Brak poparzeń uznawano za do
wód niewinności;
– próba rozpalonego żelaza – przewidywała przeniesienie rozpalonego żela
za w dłoni lub przejście po rozżarzonych lemieszach. Tutaj również o nie
winności decydował brak poparzeń, które stwierdzano w trzy dni po opa
trzeniu poświęconym woskiem nogi lub ręki;
– próba marów – oskarżony o mężobójstwo musiał trzykrotnie obchodzić
zwłoki na kolanach, za każdym razem je całować i składać przysięgę nie
winności. Jeżeli w tym czasie rany zamordowanego nie zmieniły się, oskar
żony był wolny.
Ordalia dwustronne to:
– próba krzyża – strony procesowe stawały pod krzyżem z podniesionymi
rękoma, ten który je wcześniej opuścił, przegrywał sprawę,
– pojedynek – opierał się na przekonaniu, że Bóg wesprze walczącego
w słusznej sprawie.
Stosowania ordaliów zabronił na soborze laterańskim w 1215 r. papież In-
nocenty III. W Polsce ostatecznie zanikły na początku XIV w.
f) Wyrok
410 Początkowo wyroki wydawano w formie ustnej. Od połowy XIII w. zaczę
to stosować formę pisemną, uwierzytelnioną pieczęcią i podpisami. Natomiast
w XIV w. wyroki zaczęto wciągać do ksiąg sądowych.
411 Wyroki można podzielić na przedstanowcze i stanowcze. Pierwsze, zwane
interlokutami, rozstrzygały kwestie dylacji i ekscepcji. Były one zaskarżane
w toku instancji, co przedłużało sprawę. Drugie, zwane końcowymi, rozstrzy
gały spór merytorycznie. Dzielono je na oczywiste (oczne), czyli zapadają
ce w obecności stron, oraz kontumacyjne, czyli zaoczne (tzw. kondemnaty),
zapadające pod nieobecność jednej ze stron. Ze względu na treść mogły być
uwalniające i zasądzające. Wyroki zapisywano w sentencjonarzach.
Treść wyroku w sądach jednoosobowych formułował sam sędzia. W sądach
kolegialnych, w okresie średniowiecza, przyjmowano zasadę jednomyślności,
zaś w czasach nowożytnych większości głosów. W średniowieczu wyrok ogła
Nb. 410–411
61428665874636
61
szano zawsze ustnie. Od XVI w. ogłaszano również ustnie, ale na podstawie za
pisu zawartego w sentencjonarzu.
g) Środki prawne przeciwko wyrokowi
Środki prawne przeciwko wyrokowi miały na celu zamianę niekorzystnego 412
dla strony orzeczenia sądowego. Dzielono je na zwyczajne (strona podważała
wyrok nieprawomocny) i nadzwyczajne (zaczepiano wyrok po upływie okreś
lonego czasu).
Środkami zwyczajnymi były: 413
1. Remisja – polegała na przekazaniu sprawy przez sąd niższy sądowi
wyższemu. Stosowano ją w sprawach skomplikowanych i trudnych. Można jej
było dokonać zarówno z inicjatywy sądu, jak i na żądanie strony. Niekiedy też
sąd niższy zwracał się do wyższego o pouczenie prawne. W ścisłym znaczeniu
była raczej ingerencją obcego sądu w sprawę.
2. Nagana sędziego – strona niezadowolona z wyroku mogła oskarżyć (na
ganić) sędziego o wydanie niesprawiedliwego orzeczenia. Naganę należało
zgłosić woźnemu sądowemu zaraz po wydaniu wyroku. Powodowała ona jego
zawieszenie. Jej złożenie rozpoczynało nowy proces między sędzią a nagania
jącym, przeważnie w sądzie wyższym, od XV w. również z udziałem przeciw
nika z procesu zasadniczego. Warunkiem wszczęcia tego procesu było złożenie
przez naganiającego zakładu (kocza). W razie przegrania sprawy kocz przypa
dał sędziemu, w razie wygrania sędzia tracił cześć i urząd, a wyrok uchylano.
3. Mocja – rozwinęła się z nagany sędziego. Polegała na tym, że nie była
skierowana przeciwko czci i urzędowi sędziego oraz nie powodowała odsunięcia
go od prowadzenia innych spraw, a jedynie zawieszała postępowanie zaczepione
mocją. W razie przegrania sprawy sędzia musiał: zwrócić kocz, uiścić grzywnę
pieniężną i uchylić wyrok. W razie wygrania wyrok stawał się prawomocny.
4. Apelacja – rozwinęła się dopiero w XVI w. Sankcjonowała ją Formu-
la processus (1523). Polegała na odwołaniu się od sądu niższego do wyższego.
Dopuszczalna była zarówno od wyroków przedstanowczych, jak i ostatecznych.
Składało się ją ustnie w sądzie, który wydał zaskarżony wyrok, po opłaceniu jej
kosztów. W postępowaniu apelacyjnym pierwszy termin był zawity, a możliwość
zgłaszania dylacji ograniczona. Odrzucenie apelacji uprawomocniało wyrok.
Środkami nadzwyczajnymi były: 414
1. Gravamen (uciążliwość) – stanowiła odmianę nagany. Strona występo
wała z nią w razie nieprzyjęcia przez sędziego prawidłowo złożonej apelacji
lub mocji. Polegała ona na zaskarżeniu sędziego do wyższej instancji, przed
którą brała też udział strona przeciwna. Złożenie gravamenu nie wstrzymywało
jednak wykonania zaczepionego wyroku. Jeżeli gravamen przyjęto, sędzia pła
Nb. 412–414
61428665874636
61
cił karę, a wyrok uchylano; w razie odrzucenia wyrok był prawomocny, a stro
na płaciła grzywnę sędziemu i przypozwanemu. Jej celem było zapobieganie
nadużyciom ze strony sędziów.
2. Wznowienie procesu i kasacja – polegało na wznowieniu postępowa
nia przed Trybunałem Koronnym w razie odnalezienia nowych dowodów z do
kumentów. Dopuszczała to konstytucja z 1726 r. Na jej podstawie Trybunał Ko
ronny w nowym składzie mógł skasować wyrok prawomocny i wydać nowy.
Przyczyniło się to do nadużyć i korupcji oraz spowodowało niepewność obrotu
prawnego i trudności w egzekucji wyroków.
3. Male obtentum – był to środek skierowany przeciwko wyrokom zaocz
nym uzyskanym niewłaściwie lub w sposób podstępny. Można było nim zacze
pić jedynie ważność wydania wyroku. Jego odrzucenie powodowało uprawo
mocnienie wyroku, a przyjęcie – uchylenie i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania sądowi, który go wydał.
4. Nieświadomość procesowa – można się było nią posługiwać w dwóch
przypadkach; po pierwsze, gdy zastępca procesowy reprezentujący stronę nie
obecną wniósł o odroczenie terminu, a sąd się do tego nie przychylił i wydał
wyrok zaoczny, a po drugie, gdy wyrok wydano bez powiadomienia strony
o toczącym się procesie.
5. Postępowanie egzekucyjne
415 Postępowanie egzekucyjne polegało na przymusowym wykonaniu prawo
mocnego wyroku. Przeprowadzano je za pośrednictwem komorników i woź
nych sądowych, a nawet – wobec bezskuteczności ich działań – przez starostę.
W czasach nowożytnych (Formula processus – 1523) egzekucja odbywała się
w formie odrębnego procesu przed starostą.
Postępowanie egzekucyjne występowało w formie egzekucji: osobistej, rze
czowej z ruchomości i rzeczowej z nieruchomości.
416 Egzekucja osobista była najstarszą formą egzekucji. Polegała na pozba
wieniu wolności przegrywającego przez oddanie go związanego (statuty Kazi-
mierza Wielkiego) wygrywającemu. Początkowo była formą wyłączną, chyba
że przegrywający dał rękojmię, że wyrok wykona, później jedynie posiłko
wą, w razie niezaspokojenia rzeczowego. W czasach nowożytnych egzekucję
osobistą utrzymano tylko w stosunku do szlachty gołoty. Polegała ona na osa
dzeniu nieposesjonata, w razie niewykonania wyroku, w wieży, w której prze
bywał do czasu zaspokojenia przez kogoś pretensji wierzyciela.
417 Egzekucja z ruchomości była formą dominującą. Nazywano ją ciążą są
dową lub fantowaniem. Podlegał jej najczęściej inwentarz żywy, a gdy go za
brakło – inne rzeczy ruchome. Fanty dostarczano do sądu, gdzie je przetrzymy
Nb. 415–417
61428665874636
61
wano (2 tygodnie latem i tydzień zimą), a następnie, w razie niezaspokojenia

wierzyciela, sprzedawano lub oddawano stronie wygranej i sądowi, w należ
nych im częściach.
Egzekucja z nieruchomości do XVI w. była stosowana posiłkowo. Od 418
1523 r. (Formula processus) stała się samoistną. Przeprowadzali ją początkowo
urzędnicy książęcy, a od XIV w. wyłącznie starosta i podległy mu urząd grodz
ki. Egzekucja obejmowała aż cztery stopnie. Stopień pierwszy był próbą wwią
zania w majątek zasądzonego w obecności woźnego i dwóch świadków. W ra
zie jego odbicia (brak zgody właściciela) sąd grodzki nakładał zakład potrójny,
równy sześciokrotnej wartości pretensji głównej. Stopień drugi był ponowną
próbą wwiązania. W razie gdy zasądzony ponownie do niego nie dopuścił, po
zywano go na rok skargowy grodzki, gdzie nakazywano mu zapłatę wcześniej
szego zakładu, a ponadto zarządzano rumację (usunięcie siłą) i grożono bani
cją. Stopień trzeci realizował urzędnik grodzki, zwany wicesgerentem, który
w towarzystwie woźnego i dwóch świadków (szlachty) próbował dokonać za
jęcia, ale bez użycia siły. Stopień czwarty podejmował osobiście starosta, przy
użyciu pachołków. Jeżeli nie dało to rezultatu, starosta zwoływał pospolite ru
szenie powiatu, które dokonywało zajazdu nieruchomości. Opornego dłużnika
można było wtedy zabić jako pozbawionego prawa banitę.
6. Odrębności procesu ziemskiego w sprawach karnych

Zasadniczo do XVI w. proces ziemski był jednolity. W czasach nowożyt 419
nych wytworzyły się w nim odrębności, występujące w postępowaniu karnym,
oparte na zasadach inkwizycyjności. W sądach szlacheckich pojawiła się in
stytucja instygatora. Był to urzędnik zajmujący się dochodzeniem przestępstw
z urzędu. Mianował go sędzia, przed którym był odpowiedzialny. Instygator
pełnił funkcje policyjne, wdrażał śledztwo z urzędu lub wskutek doniesienia,
ścigał przestępców, oskarżał z urzędu oraz prowadził śledztwo zwane skru
tynium. To ostatnie było zarządzane z inicjatywy sądu w sporach, w których
istniał obowiązek świadczenia. Stanowiło ono środek dowodowy polegający na
tym, że strona dowodząca przedstawiała 12 świadków, którzy pod groźbą kary
musieli odpowiedzieć na zadane im na piśmie pytania. Zasada inkwizycyjności
zaznaczała się również w sprawach o przestępstwa przeciwko państwu. Przy
ich dochodzeniu można było, jako środek dowodowy, stosować tortury.
II. Proces miejski

Postępowanie przed sądami miejskimi opierało się początkowo na procesie 420
niemieckim unormowanym w Zwierciadle saskim (początek XIII w.). Jego
Nb. 418–420
61428665874636
61
głównymi zasadami były: skargowość, kontradyktoryjność, ustność, jawność

i formalizm. Z czasem zaczął on ulegać istotnym modyfikacjom. Przypisać
je można przede wszystkim wpływom procesu rzymsko-kanonicznego, któ
ry przeniknął wraz z sądownictwem kościelnym do wymiaru sprawiedliwości
większości państw europejskich. W Polsce największą rolę w jego upowszech
nianiu odegrali: M. Jaskier, tłumacząc na łacinę główne źródła prawa niemiec
kiego, zaopatrzone w romanistyczną glosę ustalającą, że występujące w pra
wie luki należy uzupełniać normami prawa rzymskiego i kanonicznego (prawa
powszechne), oraz B. Groicki, który je w praktyce sądowej spopularyzował.
W efekcie w procesie skargowym zaczęto odchodzić od nadmiernego forma
lizmu, utrwalono pisemność oraz przyjęto zasadę apelacji. Obok tego w miej
skim procesie karnym zaczęły być widoczne wpływy niemieckiej Caroliny
(1532), która obok postępowania skargowego upowszechniła proces inkwizy
cyjny, odbiegający wszakże w Polsce od klasycznych form obowiązujących
w Europie Zachodniej.
1. Proces skargowy
421 Wszczęcie procesu rozpoczynało złożenie przez pozwanego skargi. Jej
wniesienie następowało za pośrednictwem burgrabiego lub sędziego (sołty
sa), którym należało wcześniej przedstawić stawiane zarzuty. Ci przekazywali
je następnie właściwemu rzeczowo sądowi miejskiemu. Zasadniczo wszystkie
roszczenia prawne należało formułować tylko w jednej skardze, żądając w niej
wymierzenia wyłącznie jednej kary. Skarga powinna była być krótka i wy-
raźna, zawierać przedmiot roszczenia i podstawy prawne. Musiała też być
wolna od wszelkich wątpliwości, w związku z tym w niektórych sprawach, np.
dotyczących życia, honoru czy majątku, powód był zobowiązany ją zaprzysiąc.
W sprawach karnych, bez zgody sądu i pozwanego, nie wolno było przy tym
od złożonej skargi odstąpić. Niedopuszczalne też było wniesienie powództwa
wzajemnego. W sprawach cywilnych przed litiskontestacją lub wniesieniem
przez pozwanego ekscepcji peremptoryjnych powód był uprawniony do zmia
ny treści skargi.
Początkowo na rozprawę pozywano ustnie. Od XVI w. upowszechniło się
jednakże dla ważniejszych spraw stosowanie wyłącznie pozwu pisemnego.
W sprawach drobnych, np. budowlanych, eksmisji z lokalu, zabezpieczenia
majątku itp., pisemnie pozywano odtąd dopiero za drugim lub nawet trzecim
razem, z wyjątkiem spraw wekslowych, w których jedynym dopuszczalnym
był zawsze pozew ustny. Pozwanie następowało z reguły na dzień przed roz
prawą, a jeżeli przypadała wtedy niedziela lub święto, to dnia poprzedniego.
Pozew powinien był zawierać: nazwisko powoda, określenie sądu, termin roz
Nb. 421
61428665874636
61
prawy, treść skargi, a w przypadku pozwu pisemnego również podpis podsędka

lub pisarza sądowego. Niestawiennictwo w wyznaczonym terminie (roku) po
wodowało wystosowanie kolejnego pozwu. Terminem zawitym był przeważnie
trzeci, rzadziej czwarty rok. Okolicznościami usprawiedliwiającymi nieobec
ność w sądzie były m.in. choroba, wyjazd i zajęcia w sprawach publicznych.
Opuszczenie terminu sąd karał grzywną, wyjątkowo nakazując też przymuso
we doprowadzenie pozwanego. Nieprzybycie pozwanego na rok zawity powo
dowało rozpoczęcie procesu bez jego udziału, a postępowanie przekształcało
się w proces kondemnacyjny, kończący się wydaniem wyroku zaocznego.
Następnym stadium postępowania była rozprawa. Przebiegała ona w kil
ku etapach, zwanych tokiem instancji. Podlegała ona określonemu porządko
wi, którego sądy miejskie rygorystycznie przestrzegały. Rozprawę rozpoczy
nała odpowiedź pozwanego na skargę. W pierwszym stadium pozwany wnosił
ekscepcje dylatoryjne (odwlekające), tymczasowo oddalające skargę. Powodo
wały one upadek pozwu, a nie sprawy, którą odraczano. Należało je wnieść od
razu wszystkie, pod groźbą ich utraty. Powodowi przysługiwała na nie replika,
a pozwanemu duplika. Ostatecznie sprawę ekscepcji dylatoryjnych załatwiał
sąd wyrokami przedstanowczymi, tzw. interlokutami, od których przysługiwa
ła apelacja do rady miejskiej, będącej sądem drugiej instancji. Po załatwieniu
ekscepcji dylatoryjnych sąd wyznaczał kolejny termin do złożenia ekscepcji
peremptoryjnych (niweczących). Również i na nie powodowi przysługiwała
replika, a pozwanemu duplika. Także i one były rozstrzygane przez sąd wyro
kami przedstanowczymi, z możliwością odwołania się od nich do rady.
Po załatwieniu ekscepcji następowało ugruntowanie sporu, czyli litiskonte-
stacja. Mogła ona być affirmativa lub negativa. W litiskontestacji affirmativa,
gdy pozwany nie wnosił żadnych ekscepcji i uznawał roszczenie powoda, sę
dzia wyznaczał termin, na którym zapadał wyrok. Natomiast jeżeli pozwany
uznawał tylko część roszczenia, występując z roszczeniami peremptoryjnymi,
powodowi przysługiwała na nie replika, a pozwanemu duplika. Spór rozstrzy
gał wyrok przedstanowczy, od którego przysługiwała apelacja do rady. Po jej
ogłoszeniu sąd wyznaczał stronom termin do desygnacji dowodów. Podobnie
rzecz się miała, gdy pozwany w całości odrzucił roszczenie powoda (litiskon
testacja negativa).
Po litiskontestacji przeprowadzano postępowanie dowodowe. Dowodów na
rozprawę dostarczały same strony. W pierwszym wyznaczonym terminie, zwa
nym terminem desygnacji dowodów, strony przedstawiały posiadane dowody,
zaś sąd sporządzał ich urzędowy wykaz, przydzielając każdemu dowodowi od
powiedni numer. W następnym terminie, zwanym terminem deklaracji, strony
przedstawiały ekscepcje przeciwko dostarczonym przez przeciwnika proceso
Nb. 421
61428665874636
61
wego dowodom. Przysługiwała na nie replika. Zarzuty rozstrzygano wyrokami

przedstanowczymi, od których przysługiwała apelacja do rady. Następnie przy
stępowano do ustalenia faktów spornych. Stosowana przez sąd metoda polegała
na wyodrębnieniu pozycji spornych w formie krótkich artykułów dowodowych,
z których każdy zawierał jeden fakt. Przedmiotem postępowania dowodowego
były tylko te z nich, które wymagały przeprowadzenia dowodu. Pozostałe uzna
wano za bezsporne. Ciężar udowodnienia spoczywał przy tym na stronie twier
dzącej, a nie zaprzeczającej. Głównymi środkami dowodowymi były: zeznania
świadków, dokumenty, oględziny, urzędowe pomiary, opinie rzeczoznawców,
a także przysięga, której znaczenie jednak systematycznie malało.
Po zakończeniu postępowania dowodowego sąd wydawał wyrok stanow-
czy. Na jego ogłoszenie pozywano strony pozwem pisemnym. Odczytanie tre
ści wyroku należało do podsędka lub pisarza sądowego.
Wyroki sądów pierwszej instancji zarówno przedstanowcze, jak i ostatecz
ne były zaskarżalne do rady miejskiej, pełniącej funkcje sądu drugiej instancji.
Odwołanie wnosiło się za pośrednictwem sądu, który wyrok wydał, po opłace
niu kosztów apelacji. Terminy dla wniesienia apelacji były rozmaite i zależały
od rodzaju sprawy. W postępowaniu apelacyjnym obowiązywały podobne za
sady jak w procesie przed sądem pierwszej instancji.
2. Proces inkwizycyjny
a) Stadia procesu
422 Proces inkwizycyjny kształtował się od XIII w. Upowszechniło go jednak
dopiero wydanie w Niemczech Caroliny. W Polsce nie przybrał on form tak
skrajnych, jak w Europie Zachodniej. Charakteryzował się następującymi ce
chami: wszczynany był z urzędu, wszystkie funkcje procesowe złączone były
w osobie sędziego, który przyjmował na siebie rolę oskarżającego, broniącego
i wyrokującego, był tajny i pisemny, wreszcie postępowanie dowodowe opiera
ło się na legalnej teorii dowodowej.
Proces inkwizycyjny składał się z trzech stadiów:
1. Inkwizycja generalna – miała charakter postępowania informacyj
nego. Jej celem było określenie czynu przestępnego i ewentualnego sprawcy.
Wszczynano ją na podstawie donosu lub złej sławy publicznej. Obejmowała
wizję lokalną i sumaryczną oraz przesłuchanie świadków bez przysięgi.
2. Inkwizycja specjalna – była właściwym postępowaniem dowodowym,
mającym na celu zebranie odpowiednich dowodów obciążających. Przesłu
chanie oskarżonego odbywało się w formie odpowiedzi na z góry przygotowa
ne przez sędziego krótkie pytania, tzw. artykuły dowodowe. Wartość każdego
Nb. 422
61428665874636
61
dowodu była ustawowo określona, stąd nazywano to legalną (formalną) teorią

dowodową. Dowody dzieliły się na: pełne (przyznanie się do winy, zeznania
dwóch świadków złożone pod przysięgą, opinie biegłych) i niepełne (poszlaki,
zeznania jednego świadka). Najlepszym dowodem było przyznanie się oskar
żonego do winy, zwane „królową dowodów” (confessio est regina probatio-
num). Uzyskiwano je przez stosowanie tortur.
3. Osądzenie – wyrok opierano na materiałach dowodowych wskazanych
w śledztwie i ich ocenie dokonanej przez sędziego. Od wyroków w sprawach
karnych nie było apelacji. Jeżeli w toku postępowania nie zdołano zebrać od
powiednich dowodów, ale w mniemaniu sędziego istniały uzasadnione po
dejrzenia, można było ogłosić czasowe uwolnienie od sądu, zaś proces wszczy
nano ponownie po ujawnieniu się dowodów. Z kolei brak pełnego dowodu, ale
posiadanie innego, stanowiącego połowę jego wartości, pozwalało na wymie
rzenie kary z podejrzenia. Było to nieraz złudne, zwłaszcza gdy zamiast kwali
fikowanej wymierzano zwykłą karę śmierci.
b) Tortury
W celu uzyskania przyznania się do winy prawo zezwalało przy wymu 423
szaniu zeznań stosować w toku śledztwa cierpienia fizyczne, czyli tortury
(męki). Nie podlegali im jedynie uczeni doktorzy, szlachta, urzędnicy, starcy,
dzieci i kobiety brzemienne. Od zasady tej nieraz odstępowano, zwłaszcza gdy
popełniono zbrodnię obrazy majestatu lub uprawiano czary.
Tortury odbywały się w specjalnych izbach tortur (męczennice), w które
wyposażone były prawie wszystkie większe więzienia (Gdańsk, Bydgoszcz,
Lublin, Poznań itd.). Przeprowadzano je w obecności sędziego (sołtysa), dwóch
ławników i pisarza sądowego. Nazywano ich „panami zastolnymi”. Obok nich
w torturach uczestniczyli „panowie przedstolni”, którymi byli instygatorzy, peł
niący funkcje oskarżycielskie. Same tortury przeprowadzał kat osobiście lub
z kilkoma pomocnikami, zwanymi hyclami.
Stopniowanie tortur w sądach polskich zawarł Jakub Czechowicz w dziele Praktyka kry
minalna (1769). Rozróżniał on: zagrożenie torturami, zaprowadzenie na miejsce tortur, obna
żenie i związanie, przygotowanie narzędzi i ułożenie oskarżonego na ławie oraz tortury wła
ściwe.
Zasadniczo, zgodnie ze zwyczajami, tortury można było przeprowadzać

tylko trzykrotnie. Na ogół jednak sądy obchodziły tę zasadę, uznając tortury
odbywające się w tym samym dniu za jeden cykl. Po każdym stadium tortur
przeprowadzano przesłuchanie, na którym należało potwierdzić złożone zezna
nia. W razie ich odwołania, sędzia nakazywał przeprowadzenie kolejnej próby,
znacznie już surowszej. Do przeprowadzenia tortur stosowano wymyślne urzą
Nb. 423
61428665874636
61
dzenia, z których najbardziej okrutnymi były: dziewica norymberska, łoże spra

wiedliwości, krzesło inkwizytorskie, łamacze kości i palców itp.
III. Proces wiejski

424 W postępowaniu przed sądami wiejskimi wykształciły się w drodze praktyki
sądowej pewne zasady ogólne, podobne do stosowanych w procesie ziemskim.
Wszczęcie procesu następowało na podstawie skargi. Złożyć ją można by
ło ustnie lub pisemnie. Na jej podstawie sąd wydawał pozew. Pisemna forma
pozwu była rzadkością i występowała zasadniczo jedynie w sprawach z po
wództwa mieszczan, duchownych i instygatorów przeciwko chłopom lub przy
pozywaniu przez chłopów szlachty. Treść pozwu musiała zawierać: nazwisko
i tytuł sędziego, termin stawienia się w sądzie, miejsce sądu, nazwisko powoda,
treść skargi i datę wystawienia. Niestawiennictwo stron na pierwszym termi
nie (roku) z reguły nie powodowało upadku w sprawie, gdyż zazwyczaj termi
nem zawitym był termin drugi, a nawet trzeci. Wtedy to, gdy pozwany nadal się
nie stawiał, sąd wydawał wyrok skazujący lub zasądzający roszczenie powoda.
Przyczynami usprawiedliwiającymi nieobecność na roku sądowym mogły być:
choroba, służba pańska, powódź, uwięzienie, pielgrzymka itp. Wobec stron,
które nie stanęły w terminie na rozprawie bez usprawiedliwienia, sąd mógł za
stosować środki zabezpieczające. Należały do nich: przymusowe doprowadze
nie, areszt, zajęcie majątku, poręka i dozór tymczasowy.
Rozprawę rozpoczynało wywołanie sprawy przez woźnego sądowego. Na
stępnie sąd załatwiał kwestie związane z przyjęciem dylacji stron, jeżeli te nie
stawiły się na wcześniejszym terminie. Po ich rozpoznaniu sąd udzielał głosu
powodowi, który przedstawiał swoją skargę. Następnie udzielano głosu pozwa
nemu, który mógł wnieść ekscepcje lub przystąpić do odpowiedzi na skargę, co
powodowało zawiązanie sporu. Na wystąpienie pozwanego, tzw. replikę, po
wodowi przysługiwała duplika. W bardziej skomplikowanych sprawach docho
dziło jeszcze do kolejnych wystąpień stron, powodujących nadmierne przecią
ganie rozprawy.
Sprawa kończyła się w pierwszym terminie, jeżeli pozwany: przyznał się do
winy (sprawy karne), uznał powództwo (sprawy cywilne) albo strony zawar
ły ugodę. W przeciwnym razie sąd zarządzał postępowanie dowodowe. Głów
nymi środkami dowodowymi były: dokumenty, przysięga, zeznania świadków,
wizja lokalna, rzadziej obdukcja i opinia biegłego. Po przeprowadzeniu postę
powania dowodowego, a jeżeli go nie prowadzono, po wysłuchaniu stron, sąd
wydawał wyrok.
Nb. 424
61428665874636
61
Wydanie wyroku poprzedzone było naradą. Była ona tajna i brali w niej
udział wyłącznie członkowie składu orzekającego. Po naradzie i wydaniu wy
roku następowała oficjalna publikacja jego treści. Z reguły była ona dość ob
szerna, gdyż składały się na nią: formuła wstępna, rozstrzygnięcie sprawy, uza
sadnienie i formuła końcowa.
Strona niezadowolona z wyroku mogła się od niego odwołać do wyższego
sądu wiejskiego. Apelację należało zapowiedzieć natychmiast po zakończeniu
rozprawy. O jej przyjęciu decydował sąd, który wydał wyrok. Postępowanie
w drugiej instancji toczyło się według zasad ogólnych. Sąd apelacyjny mógł:
utrzymać wyrok w mocy, odesłać sprawę do ponownego rozpoznania przez
sąd, który go wcześniej wydał, lub też go zmienić.
Ostatnim stadium procesu było postępowanie egzekucyjne. Następowało
ono w formie procesu o wykonanie zasądzonego roszczenia lub orzeczonej ka
ry. W razie gdy pozwany wyroku nadal nie wykonywał, mimo zagrożenia jego
dóbr ruchomych lub nieruchomych konfiskatą, następowała egzekucja przymu
sowa. Z reguły przeprowadzali ją sołtysi.
IV. Procesy specjalne

1. Proces o czary
Formalne prześladowanie czarownic rozpoczęło się wraz z wydaniem 425
w 1487 r. w Kolonii przez dwóch inkwizytorów niemieckich Jakuba Spren-
gera i Henryka Kraemera dzieła Młot na czarownice (tłumaczenie polskie
w 1614 r.). W XVI w. procesy o czary rozpowszechniły się w całej Europie.
Apogeum prześladowań przypadło na XVII w. W Polsce były one charaktery
styczne zwłaszcza na terenach będących pod wpływem prawa niemieckiego.
Nigdy jednak nie osiągnęły takich rozmiarów jak w Europie Zachodniej. Ostat
ni proces o czary miał miejsce w Polsce w 1775 r. we wsi Doruchów, podczas
którego skazano 14 czarownic. Znacznie wcześniej zaprzestano karania za cza
ry w dużych miastach, np. w Gdańsku w 1659 r.
Oskarżonymi o czary były przede wszystkim kobiety. Uznawano je bowiem za źródło
wszelkiego zła i już z samej swej natury były podejrzane. W celu wykrycia czarownic sto
sowano specjalne próby, nawiązujące do zabronionych (1215) ordaliów. Najbardziej rozpo
wszechnionymi były następujące próby:
1. Próba wody. Pławienie czarownicy przeprowadzał z reguły zawodowy łapacz, rza
dziej kat miejski lub pan wsi. Polegało ono na związaniu czarownicy w „kozła”, a następnie
spuszczaniu jej na linie do wody, zazwyczaj z mostu. Jeżeli czarownica się topiła, była uzna
wana za niewinną.
2. Próba wagi. Opierała się na przeświadczeniu, że czarownice są dużo lżejsze, niż by
się to wydawało z ich budowy fizycznej, posiadając nadzwyczajną lekkość. Najsłynniejsza
w Europie waga czarownic znajdowała się w holenderskim miasteczku Oudwater.
Nb. 425
61428665874636
61
3. Próba łez. Istniał przesąd, że czarownice nie potrafią płakać. Przeprowadzając próbę,
sędzia kładł kobiecie rękę na głowie i kazał płakać, jak Jezus na krzyżu. Jeżeli zapłakała, by
ła niewinna.
4. Próba igły. Uznawano, że szatan biorąc w posiadanie czarownicę, dawał jej dotykiem
swego palca znamię. Wyróżniało się ono tym, że było nieczułe na ukłucia i nie płynęła z nie
go krew.
Postępowanie w procesach o czary było wszczynane z: urzędu, oskarżenia

prywatnego lub na podstawie skargi popularnej. Badanie czarownicy rozpoczy
nano uderzeniem jej w twarz, aby się zalała krwią, co miało ją pozbawić mocy
tajemnej. Następnie stosowano wobec niej tortury. Podczas rozprawy kobieta
musiała mieć zawiązane oczy i być odwrócona tyłem do składu sędziowskiego,
żeby nie mogła go „zauroczyć”. Wyrok skazujący można było oprzeć nawet na
domniemaniach (pomówienia, poszlaki itp.).
2. Proces wojskowy
426 Odrębne postępowanie wykształciło się dla cudzoziemskich wojsk zacięż
nych (obcego autoramentu) i dla wojsk narodowego autoramentu. W pierw
szych przestępstwa popełnione w wojsku ścigane były zawsze z urzędu. Proces
opierał się na zasadach postępowania inkwizycyjnego. Główną rolę odgrywa
ło w nim śledztwo, natomiast rozprawa miała w zasadzie charakter formalny.
W drugich, gdzie służyła głównie szlachta, początkowo dominowała zasada
skargowości. Z czasem ustąpiła ona jednak elementom inkwizycyjnym. Dużą
rolę w ściganiu przestępstw odgrywał tutaj stworzony przez Stefana Batore-
go urząd profosa (1581). Proces wojskowy odznaczał się szybkością rozpraw
i wykonania kar. Miało to utrzymać dyscyplinę w wojsku.
3. Inne postępowania specjalne

427 1. Proces gościnny. Rozwinął się w prawie miejskim. Za gościa uważano
każdego, kto mieszkał tak daleko, że nie mógł w ciągu jednego dnia przybyć do
sądu. Sąd gościnny mógł odbyć się każdego dnia, także poza terminami zwy
kłych sesji. Sprawę rozpatrywano jeszcze tego samego dnia, zaś wyrok powi
nien był zapaść do zachodu słońca.
2. Proces graniczny. Dotyczył ustalenia granic spornej nieruchomości. Do
konywał tego specjalny urzędnik monarszy, przeważnie komornik lub pod
komorzy. Po ustaleniu granicy zdawał on relację panującemu, który na prośbę
strony wydawał dokument zawierający dokładny ich opis. W czasach nowożyt
nych pomiaru dokonywali sędziowie graniczni wraz z przysięgłymi geometrami.
3. Proces o zbiegłych poddanych. Normował go już Najstarszy zwód
prawa polskiego. Dotyczył on odzyskiwania zbiegów, którzy uciekli do innej
Nb. 426–427
61428665874636
61
dzielnicy lub kraju. Skarżący musiał udowodnić prawo do zbiega, składając

przysięgę z 6 współprzysiężnikami. Jeżeli to uczynił, przysądzano mu zwrot
zbiega razem z żoną, dziećmi i dobytkiem, jeżeli nie – to płacił grzywnę, a po
zwany pozostawał wolny. Przy rewindykacji poddanych z dóbr książęcych wy
starczało pismo władcy lub wysłanie pełnomocnika.
Inną kwestią było zbiegostwo chłopów ze wsi. W okresie lokacji na prawie
niemieckim pozycja chłopów czynszowników była w miarę silna. Zgodnie ze
statutem warckim (1423) pan musiał czterokrotnie wzywać zbiega do powro
tu. Dopiero potem mógł przydzielić jego gospodarstwo innemu i dochodzić od
szkodowania i kary od pana, który go przyjął.
Od XVI w. głównym celem procesu stało się odzyskiwanie zbiegów i osa
dzanie ich z powrotem. Odbywało się to na drodze procesu windykacyjnego,
toczonego między dawnym a nowym panem chłopa.
4. Proces z licowania. Stosowano go w postępowaniu o zwrot skradzio
nej rzeczy ruchomej, która została odnaleziona u osoby trzeciej. Rozpoczynał
je akt licowania polegający na ujęciu rzeczy i oświadczeniu przez powoda, że
została mu ona skradziona. Aktualny posiadacz, aby nie zostać uznanym za zło
dzieja, musiał wskazać osobę, od której ją nabył (zachodźcę), ten z kolei mógł
powołać kolejnego zachodźcę. Osoba, która nikogo nie przedstawiła, uznawana
była za złodzieja.
5. Proces przeciwko złapanemu na gorącym uczynku. Polegał na dostar
czeniu schwytanego na popełnianiu przestępstwa przed sędziego, który natych
miast wydawał wobec niego wyrok skazujący. Dopuszczalne było przyprowa
dzenie go przed oblicze sędziego nawet nocą.
6. Proces w sprawach wekslowych. Roszczeń wekslowych dochodzono
w formie uproszczonego postępowania sądowego. Pozywano wyłącznie ustnie.
Postępowanie rozpoczynało przedstawienie przedmiotu sporu. Następnie po
wód składał skargę, którą pozwany replikował. W dalszej kolejności przepro
wadzano postępowanie dowodowe. Od wyroku dopuszczalna była apelacja, ale
tylko od określonej sumy (np. w Gdańsku od 50 złotych węgierskich).
7. Proces sumaryczny. Rozwinął się najpierw w prawie miejskim.
W Gdańsku regulowały go ordynacje z lat 1671, 1765 i 1772, a w kraju konsty
tucje wydane u schyłku XVIII w. Postępowanie sumaryczne w Gdańsku doty
czyło spraw: wekslowych, eksmisji z lokalów, budowlanych, gościnnych, za
bezpieczenia majątku dłużnika, o obelgi itp. Mogło być stosowane tylko przed
sądami jednoosobowymi. Polegało na skróceniu i uproszczeniu poszczegól
nych czynności procesowych. W prawie ziemskim proces sumaryczny stoso
wano w sprawach m.in. o: wydanie dóbr oprawnych przez wdowę lub jej ro
dzinę, wybicie z dóbr ziemskich, niesłuszne pobranie cła, skargi na poborców.
Nb. 427
61428665874636
61
4. Postępowania zapobiegawcze
a) Postępowanie zabezpieczające
428 Postępowanie zabezpieczające rozwinęło się głównie w prawie miejskim.
Miało ono charakter pomocniczy do postępowania rozpoznawczego. Jego pod
stawowym celem było zabezpieczenie wykonalności orzeczenia. Zabezpiecze
nie następowało równolegle z postępowaniem rozpoznawczym, ale mogło też
być wszczęte jeszcze przed nim, jako zabezpieczenie wykonalności wyroku.
Prawo znało dwa sposoby tego postępowania – w stosunku do osób i w sto
sunku do mienia. Zabezpieczeniu podlegały osoby nieposiadające w mieście
stałego miejsca zamieszkania, podejrzane o możliwość ucieczki, marnotrawcy,
dłużnicy niedotrzymujący obietnic, osoby nieposiadające odpowiedniej wiel
kości majątku, cudzoziemcy itp. Natomiast od zabezpieczenia wolni byli posia
dający nieruchomości, płacący podatki, składający kaucję itp., dla których za
bezpieczeniem był zasekwestrowany majątek.
Postępowanie zabezpieczające odbywało się według zasad procesu suma
rycznego. Obowiązywała w nim zasada skargowości. Skargę wnosił wierzy
ciel. W razie uzasadnionego roszczenia wierzyciela sąd orzekał zabezpieczenie.
Od postanowienia tego przysługiwało stronie odwołanie. W razie niesłusznego
i bezpodstawnego zabezpieczenia dłużnikowi przysługiwało roszczenie wobec
wierzyciela.
b) Postępowanie upadłościowe
429 Postępowanie upadłościowe rozwinęło się najszerzej w prawie gdańskim,
na wzór ustawodawstwa hanzeatyckiego. Pierwszą ordynację o bankrutach wy
dano w Gdańsku już w 1591 r. Ostatnią, najdoskonalszą, ordynki uchwaliły
w 1777 r.
Za upadłych dłużników uznawano tych, którzy oświadczyli przed urzę
dem burmistrza, że są niewypłacalni, nie zapłacili w terminie długu lub zbiegli
z miasta w obawie przed wierzycielami. Biorąc za kryterium nastawienie woli
bankruta, upadłość mogła nastąpić: z podstępu i złośliwości, z lekkomyślności
oraz z nieszczęścia.
Bankruci zobowiązani byli stawić się przed urzędem burmistrza, aby wska
zać przyczynę swojej upadłości oraz przedstawić wykaz majątku i praw mająt
kowych, a także listę wierzycieli i spis dłużników. Następnie burmistrz odbierał
od upadłych dłużników przysięgę, że przeznaczą na pokrycie długów cały swój
majątek. Na tej podstawie dłużnicy otrzymywali glejt na 14 dni, zabezpieczający
ich przed roszczeniami wierzycieli. Jednocześnie burmistrz wyznaczał dwóch
kuratorów, którzy mieli zbadać i zabezpieczyć majątek bankrutów. Po zapozna
Nb. 428–429
61428665874636
61
niu się z ich relacją wyznaczeni rajcy ustalali grupy wierzycieli i kolejność za
spokojenia. Najpierw rozpoznawane były wierzytelności najmniejsze i uprzywi
lejowane (np. koszty pogrzebu, podatki publiczne, wynagrodzenie służby itp.).
Dłużnicy, oprócz obowiązku zaspokojenia wierzytelności, podlegali sankcji
karnej. Wysokość kary orzekanej przez ławę miejską zależała przede wszyst
kim od rodzaju upadłości. W związku tym bankruci podstępni i złośliwi mogli
być skazani na: utratę obywatelstwa, pozbawienie wolności, wygnanie lub prę
gierz. Bankrutów z lekkomyślności skazywano na: karę pozbawienia wolności,
z reguły do roku, zakaz piastowania urzędów, przebywania na giełdzie itp. Ban
krutów z nieszczęścia z reguły uwalniano od kary, zarządzając jednak środki
zapobiegawcze, które miały ich chronić przed ponownym upadkiem.
W prawie ziemskim postępowanie upadłościowe rozwinęło się w XVI w.
w drodze praktyki. Rozpoczynał je dekret sądu ziemskiego ogłaszający konkurs
do majątku ziemskiego dłużnika. W pierwszym etapie ustalano długi i majątek
dłużnika. W drugim następował podział majątku między wierzycieli. W trzecim
urzędowo wwiązywano ich w przydzielone im części.
c) Cessio bonorum
Cessio bonorum było odmianą postępowania upadłościowego i polegało 430
na dobrowolnym odstąpieniu wierzycielom majątku przez upadłego dłużnika.
Dobrodziejstwo tego postępowania przysługiwało tylko tym dłużnikom, któ
rych upadłość nastąpiła nie z ich winy. Zaliczano do nich: kobiety, w szczegól
ności wdowy, na które przeszły długi małżonków, mężczyzn, jeśli ich zadłuże
nie powstało wskutek nieszczęśliwego wypadku, np. pożaru, zatonięcia statku,
oraz tych wszystkich, którzy prowadząc nieostrożne interesy z bankrutami, sa
mi stali się niewypłacalni.
Postępowanie toczyło się przed ławą miejską, na podstawie prośby dłużni
ka, który musiał jej przedstawić wykaz całego majątku. Następnie sporządza
no listę wierzycieli. Majątek dłużnika przekazywano bankowi, który prowadził
jego sprzedaż w drodze licytacji. Pieniądze przekazywano sędziemu, który za
spokajał z nich wierzycieli.
d) List żelazny i przymirze
Oba wymienione były środkami przysługującymi z kolei ewentualnym prze
stępcom. List żelazny był indywidualnym przywilejem nietykalności. Mógł go
wydać król lub starosta. Jego głównym celem było umożliwienie oskarżonemu
zdobycie dowodów niewinności.
Przymirze to inaczej azyl. Przysługiwał on osobom oskarżonym o zbrod
nie. Udzielali go biskupi i wojewodowie. Korzystający z niego mógł ubiegać
się o łaskę królewską, a gdy jej nie uzyskał, mógł swobodnie wyjechać z kraju.
Nb. 430
61428665874636
61
Rozdział III. Ustrój ziem polskich pod zaborami
(do 1918 r.)
§ 1. Ziemie polskie w pierwszym okresie zaborów

Literatura: O. Balzer, Historia ustroju Austrii w zarysie, Lwów 1908; S. Grodziski, Hi
storia ustroju społeczno-politycznego Galicji 1772–1848, Wrocław 1971; T. Mencel, Galicja
Zachodnia 1795–1809, Lublin 1976; J. Wąsicki, Ziemie polskie pod zaborem pruskim. Pru
sy Południowe 1795–1806, Poznań 1957; tenże, Ziemie polskie pod zaborem pruskim. Prusy
Nowowschodnie 1795–1806, Poznań 1963.
I. Zabór rosyjski
431 Rosja zajęła w trzech rozbiorach obszar 463 tys. km2, zamieszkiwany przez
5,5 mln ludności. Terytorium to powiększyło się na mocy traktatu w Tylży
o okręg białostocki. W ustroju społecznym utrzymano system stanowy. Domi
nującą rolę odgrywała nadal szlachta. Pozostawiono jej samorząd szlachecki,
występujący w formie sejmików powiatowych i gubernialnych, w których brali
udział posesjonaci, ograniczony od 1809 r. tylko do szlachty posiadającej naj
mniej 8 dymów lub 25 dusz. Sejmiki wybierały marszałków, którzy byli zarów
no ich przewodniczącymi, jak i reprezentantami wobec władz państwowych.
Należał do nich również wybór lokalnych urzędników. Duchowieństwo kato
lickie straciło na znaczeniu na rzecz prawosławnego, a Kościół poddany zo
stał nadzorowi państwowemu. Mieszczaństwo uległo wyraźnemu osłabieniu.
Zmniejszyła się liczba mieszkańców wielu miast średnich i małych, które pod
legły procesowi agraryzacji. Upadła większość manufaktur. Magistraty składa
jące się z burmistrza i radnych poddano nadzorowi gubernatorów. Położenie
prawne i ekonomiczne chłopów pogorszyło się przez zaprowadzenie praw obo
wiązujących wobec tego stanu w Rosji. Wprowadzono pełne poddaństwo. Pod
stawą opodatkowania i określenia powinności wsi wobec pana stała się obecnie
liczba mężczyzn w rodzinie chłopskiej, a nie wielkość gospodarstwa. Na chło
pów nałożono podatek poduszny (rubel od mężczyzny) i obowiązek poboru re
Nb. 431
61428665874636
61
§ 1. Ziemie polskie w pierwszym okresie zaborów 193
kruta. Chłopi utracili prawa do ziemi, a częstym zjawiskiem stało się ich wynaj
mowanie do pracy w przedsiębiorstwach lub sprzedaż.
2. Organizacja władz
Polskie ziemie zaboru rosyjskiego nazywano guberniami zachodnimi lub 432
krajem zachodnim. Guberniami północno-zachodnimi były ziemie litewskie
i białoruskie, a południowo-zachodnimi ziemie ukraińskie. W sumie tworzy
ły trzy generałgubernatorstwa: białoruskie, kijowskie i wileńskie, które dzieliły
się na gubernie, a następnie na powiaty. Najniższą jednostką były stany, odpo
wiadające dawnym gminom.
Odpowiednio do tego podziału na czele poszczególnych jednostek admini
stracyjnych stali: generałgubernatorzy, gubernatorzy, urzędy ziemskie – składa
jące się z isprawnika i wybieranych przez sejmik asesorów (powiaty) oraz amt
mani (stany).
3. Sądownictwo
Strukturę sądownictwa polskiego dostosowano do stanowej organizacji są 433
dów rosyjskich. W pierwszej instancji dla chłopów właściwy był sąd dominial
ny, dla mieszczan sąd burmistrza z asesorami, a dla szlachty sądy: ziemskie,
grodzkie i podkomorskie.
Dla ziem pierwszego rozbioru instancją wyższą dla sądów szlacheckich by
ły gubernialne izby sądowe. Dla ziem drugiego i trzeciego rozbioru utworzo
no Trybunał Litewski, w 1802 r. w jego miejsce Sąd Główny Litewski. Sądem
trzeciej instancji dla spraw cywilnych był III, a dla spraw karnych IV Departa
ment Senatu Rządzącego, z siedzibą w Petersburgu.
II. Zabór pruski

W trzech zaborach Prusy zagarnęły 141,4 tys. km2, na którym to obszarze 434
zamieszkiwało 2,6 mln ludności. Rząd pruski uznał znaczną część praw szlach
ty polskiej, w tym zwierzchność nad chłopem i wyłączność posiadania ziemi.
Osłabieniu uległa jednak materialna i polityczna władza magnaterii. Ducho
wieństwo katolickie w państwie, gdzie religią państwową było wyznanie lu
terańskie, straciło mocno na znaczeniu. Państwo przejęło na rzecz skarbu do
bra kościelne. Duchownych poddano nadzorowi administracyjnemu. Biskupów
mianował król. Zlikwidowano nuncjaturę papieską i ograniczono kontakty
z Rzymem. Zabory pogłębiły też upadek miast. Zmniejszyła się wyraźnie licz
Nb. 432–434
61428665874636
61
194 Rozdział III. Ustrój ziem polskich pod zaborami (do 1918 r.)
ba ich mieszkańców, zwłaszcza w Warszawie, która straciła 33% ludności. Za

częli się w nich osiedlać niemieccy kupcy i rzemieślnicy, co osłabiało polski
charakter niektórych miast. Nadal prawa miejskie posiadali tylko obywatele.
Nadawały je magistraty po spełnieniu odpowiednich warunków. W wyniku re
form absolutyzmu oświeceniowego chłop w Prusach został wzięty pod opiekę
rządu. Państwo kontrolowało sądownictwo nad wsią. Chłop uzyskał przez to
prawo zanoszenia skarg do władz na ucisk feudalny i nie mógł być samowolnie
usunięty z ziemi. W ramach reform m.in. ograniczono pańszczyznę, przecho
dzono na czynsz, ustalano rodzaj i wysokość powinności.
2. Ustrój administracyjny
435 Prusy stworzyły ze swych nabytków terytorialnych trzy prowincje, odpo
wiadające kolejnym zaborom. Prowincję Prus Zachodnich utworzono z pierw
szego, Prus Południowych z drugiego, a Prus Nowowschodnich z trzeciego za
boru. Prowincje dzieliły się na departamenty. W prowincji Prus Zachodnich
utworzono 2 departamenty (Bydgoszcz, Kwidzyn), Prus Południowych 3 de
partamenty (Warszawa, Kalisz, Poznań), a Prus Nowowschodnich 2 departa
menty (Płock, Białystok). Prowincje podporządkowane były Generalnemu
Dyrektorium (rządowi) w Berlinie, posiadając w nim własny departament z mi
nistrem na czele. Na czele departamentów terytorialnych stały dwa organa ko
legialne – kamery wojny i domen oraz rejencje. Do kompetencji kamer należa
ły sprawy administracyjne, a do rejencji sądownictwo.
Kolejną jednostką był powiat. Na jego czele stał landrat. W Prusach Za
chodnich mianował go król spośród kandydatów wysuniętych ze szlachty przez
sejmik powiatowy złożony z właścicieli dóbr szlacheckich. Pomocnikami lan
drata było dwóch deputowanych wybieranych przez sejmik. W pozostałych
dwóch prowincjach, gdzie sejmików nie powołano, landrata mianował bezpo
średnio monarcha. Landraci podlegali kamerom. Do ich zadań należały sprawy
administracyjne.
Najniższymi jednostkami terytorialnymi były gminy miejskie i wiejskie.
Organem nadzorczym nad miastami był mianowany przez króla radca skar
bowy. Początkowo kontrolował on administrację akcyzy, a później już całą ad
ministrację miejską i życie gospodarcze. Organami gminy miejskiej były zgro
madzenia złożone z przełożonych cechów i innych korporacji oraz magistraty
pochodzące bądź z wyboru, bądź z nominacji króla. Magistrat był uzupełniany
w drodze kooptacji, a nowi członkowie musieli uzyskać zgodę władz wyższych
na objęcie funkcji.
We wsiach administrację i sądownictwo sprawował pan, ale pod nadzorem
landrata. Od wydania Landrechtu (1794) każda wieś tworzyła gromadę będącą
Nb. 435
61428665874636
61
jednostką samorządową. Na jej czele stał sołtys i ławnicy. Powoływał ich pan
wsi, a zatwierdzał landrat. Wykonywali uprawnienia administracyjno-skarbowe.
3. Sądownictwo
W państwie pruskim władza sądowa była ściśle związana z administracją. 436
Sądownictwo oparte było na strukturze stanowej. Częściowe jego ujednolice
nie wprowadzono Landrechtem z 1794 r. i kolejnymi reformami z początków
XIX w. Sądownictwo dzieliło się na niższe i wyższe.
Sądownictwu niższemu podlegali mieszczanie i chłopi. W miastach i wsiach
prywatnych nadal funkcjonowało sądownictwo patrymonialne. Panowie spra
wowali je poprzez specjalnego urzędnika, zwanego justycjariuszem. Powoły
wano go spośród komisarzy sprawiedliwości rejencji zatwierdzonych przez
landrata, do którego należało sprawdzenie znajomości przez nich prawa.
Natomiast w domenach królewskich istniały dla ludności wiejskiej urzędy
sądowe. Z początkiem XIX w. sądownictwo patrymonialne starano się ujednoli
cić, tworząc sądy miejsko-ziemskie dla wsi i małych miasteczek („latająca spra
wiedliwość”). Od 1797 r. w Prusach Nowowschodnich (trzeci rozbiór) w ich
miejsce powołano sądy powiatowe, będące pierwszą instancją dla wszystkich
spraw chłopów, mieszczan i szlachty zagrodowej, które wkrótce upowszechniły
się w całych Prusach. Natomiast w miastach królewskich nadal funkcjonowały
ławy miejskie i inne sądy kolegialne oraz jednoosobowe, ukształtowane w po
przednich wiekach. Wszystkie podlegały kontroli ze strony władz państwowych.
Sądami wyższymi były sądy rejencji. Podlegali im: szlachta, duchowień
stwo, urzędnicy i wojskowi. Ponadto w pierwszej instancji sądziły wszystkie
ważniejsze sprawy karne ogółu ludności, a w drugiej odwołania od wyroków
sądów patrymonialnych. Sądy rejencji dzieliły się z tego powodu na dwa se
naty. Pierwszy senat był instancją apelacyjną dla sądów niższych i rozstrzygał
jako pierwsza instancja sprawy podlegające jego kompetencji. Drugi senat był
odpowiednio instancją rewizyjną i apelacyjną. Ostateczną instancją rewizyjną
dla całego państwa był Najwyższy Tajny Trybunał w Berlinie.
III. Zabór austriacki

Z ziem, które przypadły Austrii, stworzono królestwo Galicji i Lodomerii, 437
liczące 130 tys. km2 i ok. 4 mln ludności. Położenie prawne szlachty uległo
w Austrii pogorszeniu, co było następstwem ograniczeń wprowadzonych w tym
państwie w okresie absolutyzmu oświeceniowego. Odebrano jej zwłaszcza nie
tykalność osobistą i majątkową, wolność podatkową i prawo organizowania
Nb. 436–437
61428665874636
61
zjazdów. W przeciwieństwie do innych zaborów, lepiej natomiast potraktowa

no magnaterię, którą starano się pozyskać godnościami i tytułami. Szlachta na
dal zachowała wyłączne prawo posiadania ziemi i uzyskała zwolnienie ze służ
by wojskowej. Korzystanie z praw szlacheckich uzależnione jednak zostało od
wpisu do Metryki szlacheckiej, który stanowił dowód posiadania szlachectwa
polskiego, co w praktyce powodowało utratę szlachectwa przez gołotę.
Na polskie duchowieństwo katolickie zostały rozciągnięte reformy józefi
nizmu, charakteryzujące się daleko posuniętym nadzorem ze strony państwa
nad Kościołem katolickim. Uderzał on zwłaszcza w kler wyższy, gdyż pro
boszczowie, uznawani w pewnym sensie za funkcjonariuszy państwowych,
mieli dbać o poziom moralny parafian i ich pozytywne nastawienie do władzy.
Kościół wszakże utracił majątki, swobodę kontaktów z papieżem, dominujący
wpływ na edukację księży itp.
W ustroju miast przeprowadzono znaczną przebudowę, wprowadzając ich
podział na klasy. Do pierwszej klasy z miast polskich zaliczono jedynie Lwów,
będący stolicą prowincji i z tej racji posiadający prawo reprezentacji w Sej
mie Stanowym. Do klasy drugiej zaliczono miasta cesarskie (większe), a trze
ciej miasta municypalne (mniejsze). Do unifikacji w 1847 r., nadal w miastach
utrzymywał się średniowieczny podział na obywateli i mieszkańców, wiążący
się z określonymi prawami i przywilejami.
Stosunkowo dużo uwagi poświęciły władze austriackie stosunkom wiej
skim. Wynikało to przede wszystkim z kwestii wojskowych i finansowych. Sy
tuację chłopów we wszystkich krajach habsburskich ujednoliciły reformy te
rezjańsko-józefińskie. W 1772 r. nakazano właścicielom składać zeznania
o dochodach, zawierające informacje o rodzajach i wysokościach świadczeń
chłopskich, z kolei w 1775 r. złagodzono pańszczyznę, a w 1782 r. zniesio
no poddaństwo osobiste. Następnie przyznano chłopom dziedziczne prawo
do użytkowania ziemi i zakazano włączania ich gospodarstw do folwarków.
Równocześnie zezwolono im na odwoływanie się do urzędów i sądów państ
wowych, przekazując władzę sądowniczą justycjariuszowi, a administracyjną
mandatariuszowi. W 1789 r. ogłoszono reformę urbarialną, zmieniającą pańsz
czyznę i daniny naturalne na czynsz pieniężny, niższy prawie o połowę od do
tychczasowych świadczeń. Wreszcie też stworzono podstawy samorządu wiej
skiego (1784), na czele którego stał wójt oraz przysiężni w liczbie od 2 do 12.
2. Ustrój polityczny
438 Z ziem pierwszego zaboru austriackiego utworzono odrębną prowin
cję – zwaną Galicją Starą lub Wschodnią albo urzędowo Królestwem Galicji
i Lodomerii ze stolicą we Lwowie. Wyłączono z niej Spisz i Śląsk. Natomiast
Nb. 438
61428665874636
61
z ziem trzeciego rozbioru utworzono prowincję Galicja Nowa lub Zachodnia ze

stolicą w Krakowie. W 1803 r Galicję Zachodnią przyłączono do Wschodniej.
Stan taki utrzymał się do 1809 r.
Na czele prowincji stał gubernator rezydujący w Lwowie. Mianował i od
woływał go cesarz. Należało do niego reprezentowanie monarchii, kierowanie
administracją, przewodniczenie obradom Sejmu Stanowego itp. Przy jego urzę
dzie funkcjonował organ pomocniczy, zwany Gubernium, podzielony na de
partamenty składające się z radców gubernialnych. Do Gubernium należała ad
ministracja krajowa, z wyłączeniem pewnych resortów, np. policji, górnictwa.
W latach 1773–1782 Galicja dzieliła się na 6 wielkich cyrkułów i 59 dys
tryktów. Niesprawność tego podziału była przyczyną reformy administracyj
nej w 1782 r., która podzieliła Galicję na 18 cyrkułów, do których po trzecim
rozbiorze dołączono dalsze 6. Na czele cyrkułu stał starosta. Władza w cyrku
le dzieliła się na 5 resortów, którym podlegały sprawy: ruchu ludności, wojska,
gospodarki, podatkowe i polityczne (duchowieństwo, bezpieczeństwo publicz
ne, sądownictwo nad chłopami itp.).
Cyrkułom podlegał zarząd miejski i wiejski. W miastach początkowo utrzy
mał się ustrój z czasów polskich. W 1785 r. władza przeszła w ręce magistratu.
Składał się on z prezydenta (większe miasta), asesorów (rajców), syndyka i ka
sjera. Członków magistratu wybierały na okres czterech lat najpierw wydziały
miejskie (do 1805 r.), a następnie nominowały władze administracyjne. Organa
mi zarządu wiejskiego były dominia. Dominium tworzyły jedna lub kilka wiosek
należących do tego samego pana, który sprawował nad tą jednostką zwierzch
ność gruntową. Mógł ją wykonywać osobiście lub poprzez swoich urzędni
ków: justycjariusza (sądownictwo) i mandatariusza (administracja). Oprócz tego
w gromadach wiejskich istniał ograniczony samorząd. Na jego czele stał wójt,
mianowany przez dziedzica spośród kandydatów przedstawionych mu przez
zgromadzenie gminne, oraz 2–12 przysięgłych wybieranych przez chłopów.
W 1775 r. miejsce sejmików szlacheckich zajął Sejm Stanowy z siedzi
bą w Lwowie. Składał się z przedstawicieli magnatów, szlachty i miast, a od
1817 r. również duchowieństwa. Obradom Sejmu przewodniczył gubernator.
Jego organem wykonawczym był Wydział Stanowy.
Niewielkie kompetencje Sejmu obejmowały sprawy rozkładu podatków,
składanie opinii i adresów do cesarza, zarząd skromnym funduszem podatko
wym oraz nadawanie indygenatów.
3. Sądownictwo
Organizację sądownictwa ustaliły reformy Józefa II z lat 1784 i 1787, któ 439
re zniosły dotychczasowe sądy stanowe i wprowadziły jednolitą strukturę wy
Nb. 439
61428665874636
61
miaru sprawiedliwości dla całego państwa. Oddzielono sądownictwo od admi

nistracji, sądy karne od cywilnych oraz utworzono nową hierarchię wymiaru
sprawiedliwości.
W sądownictwie cywilnym utrzymana została stanowość, stąd powołano
odrębne sądy dla szlachty (Fora nobilium), mieszczan (magistraty) i chłopów
(justycjariusze). Fora nobilium były sądami szlacheckimi, które zastąpiły do
tychczasowe sądy ziemskie i grodzkie, Trybunał Królewski, Radę Apelacyjną
i Konsens (sąd odwoławczy dla chłopów od wyroków pana).
W sądach miejskich orzecznictwo cywilne należało do magistratów. W więk
szych miastach magistraty powierzyły wymiar sprawiedliwości wyspecjalizo
wanym senatom sądowym. Najbardziej rozwinięte było sądownictwo w Lwo
wie, gdzie utworzono aż trzy senaty: cywilny, karny i polityczny. Z kolei
w małych miastach magistraty przekazały sądownictwo justycjariuszom.
W sądownictwie wiejskim wymiar sprawiedliwości oddany był w ręce są
dów dominialnych, które jednak od reform Józefa II podlegały ścisłej kontroli
państwowej. Jeżeli dziedzic nie posiadał odpowiednich kwalifikacji sędziow
skich, musiał przekazać sądownictwo justycjariuszowi albo wyznaczonemu
przez urząd cyrkularny magistratowi.
W sądownictwie karnym reformy Józefa II wprowadziły sądy powszech
ne, którym podlegała cała ludność, bez względu na stan. Uniwersałem z 1787 r.
utworzono w Galicji 19 sądów kryminalnych, z czego 13 stanowiły senaty kar
ne magistratów, a tylko 6 było sądami odrębnymi. Najważniejsze sprawy karne
rozpoznawał senat karny w Lwowie. W 1818 r. liczbę sądów karnych zmniej
szono do 6. W drobnych sprawach karnych właściwym były ponadto: sąd do
minialny, w którym w imieniu dziedzica sądził mandatariusz, sprawujący m.in.
funkcje policyjne, sąd gromadzki, nakładający kary porządkowe za niewielkie
przewinienia, oraz sąd sędziego policyjnego, rozstrzygający sprawy zagrożone
półrocznym więzieniem.
Instancją odwoławczą od sądów cywilnych i karnych był Sąd Apelacyjny
z siedzibą w Lwowie, utworzony w 1785 r. Jego skład stanowili: prezydent, wi
ceprezydent i mianowani przez cesarza radcy krajowi. Od Sądu Apelacyjnego
można się było odwołać do Najwyższej Izby Sprawiedliwości, gdzie funkcjo
nował odrębny senat galicyjski, połączony w 1814 r. z senatem czeskim.
§ 2. Napoleońskie Wolne Miasto Gdańsk (1807–1813)

Literatura: E. Rozenkranz, Napoleońskie Wolne Miasto Gdańsk. Ustrój, prawo, admini
stracja, Gdańsk 1980.
Nb. 439
61428665874636
61
§ 2. Napoleońskie Wolne Miasto Gdańsk (1807–1813) 199
I. Utworzenie i likwidacja Wolnego Miasta Gdańska

Wolne Miasto Gdańsk powstało na podstawie traktatów francusko-rosyj 440
skiego i francusko-pruskiego w Tylży z lipca 1807 r. Ten drugi postanawiał,
że „Miasto Gdańsk wraz z otaczającym obszarem o promieniu dwóch mil wo
kół jego obwodu winno uzyskać niepodległość pod protektoratem JKM króla
Prus i JKM króla Saksonii i rządzić się ma tymi samymi prawami, którymi rzą
dziło się w okresie przed utratą samorządu” (art. XIX). Postanowienia z Tylży
uzupełniał poufny układ francusko-gdański z 13 lipca 1807 r., który oficjalnie
wprowadzał termin „Wolne Miasto Gdańsk” oraz ustalał granice (art. V). Je
go zawarcie było wynikiem energicznej akcji podjętej przez gdańszczan, za
niepokojonych niejednoznacznym określeniem traktatu z Tylży, który mówiąc
o promieniu dwóch mil nie wyjaśniał, czy chodzi o mile francuskie (w pro
mieniu 9 km), czy też o mile pruskie (w promieniu 15 km). Wywołało to spór
z Prusami. Ostatecznie w konwencji elbląskiej z grudnia 1807 r. oparto się na
tym ostatnim rozwiązaniu. W rezultacie powierzchnia Wolnego Miasta wyno
siła 15,1 pruskich mil kwadratowych, czyli około 600 km2. Zamieszkująca go
ludność liczyła ok. 60 tys. mieszkańców, z czego w Gdańsku żyło ok. 37 tys.,
a w jego posiadłościach wiejskich ok. 23 tys.
Przegrana Napoleona w wojnie z Rosją spowodowała regularne oblęże
nie miasta w styczniu 1813 r. przez armię rosyjską. Gdańsk był dobrze zaopa
trzoną twierdzą, bronioną przez gubernatora Jana Rappa przez prawie rok.
W styczniu 1814 r. do Gdańska wkroczyły wojska rosyjskie, a w lutym miasto
oddano Prusakom, którzy przejmując władzę cywilną z rąk Senatu zakończyli
jego samodzielność. Ostatecznie mocą układu wiedeńskiego z czerwca 1815 r.,
określającego granice państwa pruskiego, Gdańsk z okolicą przypadł Prusom
i pozostał w ich obszarze do zakończenia pierwszej wojny światowej.

1. Zasady ustrojowe i projekty konstytucji
Wstępnie ustrój Wolnego Miasta Gdańska określał art. XIX traktatu fran 441
cusko-pruskiego z 9.7.1807 r., przewidujący tymczasowe odtworzenie struktu
ry władz zbliżonej do istniejącej w 1793 r. Miała ona być utrzymana do czasu
nadania miastu przez cesarza formalnej konstytucji.
W tym celu Napoleon jeszcze w Tylży polecił generałowi J. Rappowi, aby bezzwłocz
nie wysłał trzyosobową deputację do Drezna, gdzie miał uzgodnić tekst przyszłej konstytucji.
Deputacja, minąwszy się w Dreźnie z Napoleonem, udała się w listopadzie do Paryża z pro
jektem konstytucji w redakcji Senatu, zaaprobowanym przez wszystkie władze Gdańska.
Nb. 440–441
61428665874636
61
Tekst konstytucji opierał się prawie całkowicie na dotychczasowej trady

cji ustrojowej z czasów Rzeczypospolitej. Nie znalazł on w zasadzie poparcia
ze strony ministra spraw zagranicznych Jana Champagny’ego, do którego do
tarły wcześniej zażalenia pospólstwa, oskarżające Senat o nietolerancję wobec
katolików gdańskich. Wprawdzie Napoleon nie był zachwycony projektem,
który powoływał dawne władze miejskie, to jednak formalnie go nie odrzucił,
uznając zapewne postanowienia układu francusko-pruskiego z Tylży w sprawie
ustroju Gdańska i sam projekt konstytucji za akty tymczasowe.
W tej sytuacji z inicjatywy gubernatora Rappa do opracowania nowego projektu kon
stytucji przystąpił profesor prawa Gottlieb Hufeland. We wrześniu 1808 r. przesłano go do
Paryża, ale wskutek zastrzeżeń złożonych wobec niego przez oficjalnego rezydenta miasta
Gdańska w Paryżu – Jerzego Mikołaja Kahlena projekt odłożono ad acta. Podobny los spo
tkał kolejny projekt konstytucji Gdańska, sporządzony przez rezydenta francuskiego w mie
ście – Mikołaja Massiasa. Wysłany w marcu 1810 r. do Paryża projekt, który faktycznie
przekształcał Gdańsk w państwo półsuwerenne o autonomii ograniczonej tylko do spraw we
wnętrznych, również został odrzucony.
W rezultacie przez cały czas istnienia Wolnego Miasta Gdańska moc obo
wiązującą utrzymały tymczasowe postanowienia ustrojowe zawarte w traktacie
z Tylży. Było to na rękę Napoleonowi, który przedłużając istniejący stan rze
czy, faktyczną władzę oddawał w ręce swoich urzędników – gubernatora i re
zydenta, kontrolujących i nadzorujących dawne władze miejskie: Radę, Ławę
i Trzeci Ordynek.
2. Urząd gubernatora i podległe mu agendy

442 Urząd gubernatora francuskiego w Gdańsku, utworzony 26.5.1807 r., spra
wował nieprzerwanie aż do 2.1.1814 r. generał J. Rapp. Gubernator był miano
wany i odwoływany przez cesarza, któremu bezpośrednio podlegał. Formalnie
do jego kompetencji należały sprawy wojskowe związane z dowodzeniem gar
nizonem francuskim, jego zaopatrzeniem materiałowym i poborem kontrybucji
oraz nadzór nad francuską Dyrekcją Ceł w Gdańsku. Faktycznie gubernator in
gerował w prawie wszystkie sprawy wewnętrzne Wolnego Miasta, w tym rów
nież w strukturę władz miejskich.
Z urzędem gubernatora związane były wydziały cywilne. Podlegały one ge
neralnemu intendentowi, który stał także na czele odrębnego sekretariatu do
spraw gdańskich. Po likwidacji tego urzędu jego funkcje przejął w 1809 r. kon
sul M. Massias, któremu dodano również zadania cenzora kontrolującego miej
scowe dzienniki, druki lokalne i importowane, a nawet wypowiedzi ustne oraz
wszelkie sprawy handlowe prowadzone przez francuską Dyrekcję Ceł, wyko
nującą zadania wynikające z przepisów o blokadzie kontynentalnej.
Nb. 442
61428665874636
61
§ 2. Napoleońskie Wolne Miasto Gdańsk (1807–1813) 201
3. Administracja centralna
Najważniejszym organem miejskim była dawna Rada, obecnie występująca 443
pod nazwą Senatu. Składał się on z 12 osób – 4 burmistrzów, z których jeden
był przewodniczącym oraz 8 senatorów. Liczbę senatorów wkrótce zwiększono
o 6 osób, a w 1808 r. o kolejne 4, co w sumie dawało 22-osobowe kolegium pod
przewodnictwem prezydenta Senatu. Do kompetencji Senatu należało: admini
strowanie miastem, obsadzanie głównych urzędów, utrzymywanie stosunków
z gubernatorem, mianowanie własnych i przyjmowanie obcych przedstawi
cieli dyplomatycznych oraz sprawowanie sądownictwa w sprawach morskich
i handlowych.
Funkcje sądownicze sprawowała Ława, zwana Drugim Ordynkiem. 444
Składała się z 12 osób. Na jej czele stał senior oraz jego zastępca-consenior.
W 1807 r. nie przywrócono już odrębnej Ławy Starego Miasta. Pierwszy skład
Ławy wyznaczył Senat, kolejne powoływano w drodze corocznych wyborów.
Znaczną rolę pełnił również Trzeci Ordynek, który wspólnie z dwoma po 445
przednimi władzami brał udział w ustawodawstwie i zarządzaniu. Składał się
z 4 kwartałów, które odpowiadały podziałowi terytorialnemu miasta. Podział
ten ukształtował się jeszcze w XV w. (pierwsza wzmianka z 1419 r.). Zgodnie
z nim wyodrębniono cztery kwartały (dzielnice): Kogi, Św. Ducha (później Ry
backi), Wysoki i Szeroki. Każdy z kwartałów podlegał jednemu burmistrzowi
oraz kilku rajcom. Wspomniany podział, dokonany pierwotnie dla celów woj
skowych i bezpieczeństwa publicznego, stał się, począwszy od 1526 r., podsta
wą reformy ustrojowej, która powołała do życia liczącą 108 osób reprezentację
pospólstwa, zwaną Trzecim Ordynkiem. Dzielić się ona miała według kwarta
łów na cztery grupy, po 25 osób każda. Pierwotnie prawo mianowania centum
virów, jak i zwoływania ich na narady, miała Rada, zaś do powzięcia prawo
mocnej uchwały wymagano zgody Rady, Ławy i dwóch kwartałów. Z upływem
czasu uprawnienia Trzeciego Ordynku znacznie się zwiększyły, zawsze jednak
do 1793 r., jak i po utworzeniu Napoleońskiego Wolnego Miasta, kwartał pozo
stawał okręgiem wyborczym. W lipcu 1807 r. odbyły się w kwartałach wybory
delegatów do Trzeciego Ordynku. Nadmierna liczebność tego organu i powsta
nie w jego składzie opozycji wobec Senatu spowodowały, iż na żądanie gu
bernatora izba została w 1808 r. zreorganizowana. Odtąd cały Trzeci Ordynek
na obrady plenarne zwoływano tylko cztery razy w roku. Natomiast dla zała
twiania spraw bieżących wybrano Komisję Szesnastu, do której wchodziło po
czterech przedstawicieli każdego kwartału. W 1809 r. na polecenie gubernatora
zwiększono liczebność Komisji do 24 osób.
Obok wymienionych władz centralnych funkcjonowały jeszcze w mieście podległe Se
natowi mniejsze agendy administracyjne występujące pod nazwami: deputacji, funkcji oraz
Nb. 443–445
61428665874636
61
komisji i inspekcji. W sumie było ich 60. W skład każdego z tych organów wchodzili przed
stawiciele wszystkich ordynków. Obsługujący je personel urzędniczy liczył 86 osób. Najważ
niejsze spośród nich były: Komisja Finansów, Deputacja Zapasów i Rezerwy Pieniężnej, Ko
misja Kwaterunkowa, Komisja Administracyjna i Komisja Prawodawcza.
4. Administracja lokalna
446 Obok tradycyjnego podziału terytorialnego Gdańska na cztery kwartały
w 1807 r. wyodrębniono piątą dzielnicę – Stare Miasto, która do 1793 r. po
siadała istotne odrębności ustrojowe. Zarządowi władz miejskich oddano tak
że przedmieścia.
Na obszar Wolnego Miasta Gdańska składały się również posiadłości wiej
skie, obejmujące ponad 250 wsi i folwarków. Terytorium wiejskie Gdańska
podzielone było na cztery okręgi, których historyczne tradycje sięgały jesz
cze przywilejów kazimierzowskich z czasów wojny trzynastoletniej. Były to:
Okręg Żuław, Okręg Mierzei, Okręg Wyżynny, Okręg Helu oraz Terytoriów
Pozyskanych (po 1807 r.). Każdy z nich podlegał jednemu z 4 burmistrzów.
Sprawowali oni nadzór nad kościołami, szkołami, poborem podatków i sądow
nictwem. Natomiast we wsiach władzę sprawowali sołtysi wraz z ławą, zaś
w klasztorach wyznaczony przez właściciela wójt. Ponadto na Żuławach i Mie
rzei powołano specjalny urząd zarządcy wałów i wód, któremu podlegał zarząd
techniczny polderów.
III. Sądownictwo
447 W Gdańsku funkcjonowały sądy kolegialne: Ławy, Senatu i Sądu Weto
wego oraz jednoosobowe: sędziego i burmistrza. Najważniejszym sądem
miejskim była Ława. Składała się z 12 ławników i obradowała pod przewod
nictwem seniora lub jego zastępcy. Przy Ławie istniał liczny personel sądowy,
który tworzyli: 2 podsędkowie, 2 pisarze sądowi, kopista i skarbnik sądowy.
Obok tego działało jeszcze: 7 oskarżycieli, 5 instygatorów, 20 pełnomocników
i 7 notariuszy. Ława była głównym sądem karnym i cywilnym rozpoznającym
sprawy w pierwszej instancji na podstawie przepisów prawa zwyczajowego
chełmińskiego. Z kolei Senat rozpoznawał sprawy morskie i handlowe. Specy
ficznym sądem był w Gdańsku Sąd Wetowy, powstały jeszcze w XV w., a funk
cjonujący również w okresie Wolnego Miasta. Do jego kompetencji należało
rozstrzyganie spraw drobnych z zakresu: miar, wag, cen, jakości towaru, poża
rów, bezpieczeństwa sanitarnego, komunikacji itp. Składał się z 8 osób: 2 sena
torów, 2 ławników i 4 reprezentantów Trzeciego Ordynku. Posiadał też własny
personel sądowy, składający się z woźnych, instygatorów i pisarza.
Nb. 446–447
61428665874636
61
§ 3. Księstwo Warszawskie (1807–1815) 203
Sądem jednoosobowym był sąd sędziego (dawnego sołtysa). Przywrócono

go ponownie w 1807 r., po likwidacji w 1793 r. Rozstrzygał sprawy: małżeń
skie zobowiązaniowe i lokalowe. Oprócz tego nadawał bieg sprawom rozpo
znawanym przez Ławę, uczestnicząc w toczących się przed nią rozprawach.
Pewne uprawnienia sądowe w drobnych sprawach posiadali również, działa
jąc jako sądy jednoosobowe, prezydent Senatu i burmistrzowie. Ci ostatni roz
poznawali także odwołania od wyroków wydanych przez ławy wiejskie po
szczególnych wsi należących do posiadłości miasta.
Instancją odwoławczą od sądów miejskich, zwłaszcza Ławy, było powoła 448
ne w 1809 r. Kolegium Apelacyjne. Składało się ono z 9 sędziów, z czego 2 re
prezentowało Senat, 2 Ławę, a 4 Trzeci Ordynek. Dzieliło się na dwa wydziały
– karny i cywilny. Rewizja do Kolegium była dopuszczalna tylko w przypad
ku wymierzenia przez sąd pierwszej instancji kary śmierci, kary wyższej niż
5 lat więzienia lub przymusowych robót i kary grzywny ponad 3 tys. gulde
nów. Rozprawy przeprowadzano w składzie 3-osobowym: seniora, referenta
i koreferenta, z wyjątkiem spraw zagrożonych karą śmierci, które rozpatrywano
w składzie 5-osobowym.
§ 3. Księstwo Warszawskie (1807–1815)

Literatura: P. Cichoń, Rozwój myśli administracyjnej w Księstwie Warszawskim
1807–1815, Kraków 2006; B. Grochulska, Księstwo Warszawskie, Warszawa 1966; Histo
ria sejmu polskiego, t. II, cz. 1; W dobie rozbiorów, napisał A. Ajnenkiel, Warszawa 1989;
M. Kallas, Konstytucja Księstwa Warszawskiego, jej powstanie, systematyka i główne insty
tucje, Toruń 1970; tenże, Organy administracji terytorialnej w Księstwie Warszawskim, Toruń
1975; Konstytucje polskie, pod red. M. Kallasa, t. I, Warszawa 1990; M. Krzymkowski, Status
prawny urzędników Księstwa Warszawskiego, Poznań 2004; W. Sobociński, Historia ustroju
i prawa Księstwa Warszawskiego, Toruń 1964; tenże, Prokuratura Sądu Kasacyjnego w Księ
stwie Warszawskim, Toruń 1993.
I. Utworzenie, rozwój terytorialny i likwidacja

Księstwa Warszawskiego
Jesienią 1806 r. Prusy zawiązały przeciwko Napoleonowi czwartą koali 449
cję. W październiku wojska pruskie zostały rozgromione w bitwach pod Jeną
i Auerstädt, po których Francuzi zajęli Berlin. Za sprawą Rosji, która wspar
ła sprzymierzeńca, wojna przeniosła się na ziemie polskie zaboru pruskiego.
W styczniu 1807 r. w Warszawie Napoleon powołał Komisję Rządzącą, ze
Stanisławem Małachowskim na czele, której powierzył władzę nad „Polską
zdobytą na królu pruskim”. Komisja składała się z 7 członków i podlegało jej
Nb. 448–449
61428665874636
61
5 dyrektorów: sprawiedliwości, spraw wewnętrznych, skarbu, policji i wojny.

Organizacją armii zajął się Jan Henryk Dąbrowski, powołując 3 legie, liczące
w sumie 30 tys. żołnierzy. Tymczasem losy wojny rozstrzygnęły się w Prusach
Wschodnich, po bitwach pod Iławą i Frydlandem. Ostateczny pokój zawarto
w Tylży (1807) w formie traktatów francusko-rosyjskiego (7 lipca) i francusko-
-pruskiego (9 lipca). Na jego mocy z większości ziem polskich drugiego i trze
ciego rozbioru pruskiego utworzono Księstwo Warszawskie. Obszar państwa
wynosił 102 tys. km2 i zamieszkiwało go 2,6 mln ludności. Poza Księstwem
znalazły się: Wolne Miasto Gdańsk, część obwodu nadnoteckiego i okręg biało
stocki, który przypadł Rosji.
Rozwój terytorialny Księstwa nastąpił w 1809 r. i był wynikiem wojny au
striacko-francuskiej. W jej trakcie armia austriacka arcyksięcia F. d’Este ude
rzyła na Księstwo, ponosząc jednak klęskę pod Raszynem. Następnie armia pol
ska podjęła ofensywę, zajmując Nową Galicję. Zawarty w październiku 1809 r.
pokój w Schönbrunnie przysporzył Księstwu Warszawskiemu teren trzeciego
zaboru austriackiego, obejmujący Galicję Zachodnią i część Wschodniej. W re
zultacie obszar Księstwa zwiększył się do 154 tys. km2 i 5,5 mln ludności.
Kres Księstwa Warszawskiego nastąpił wraz z klęską Napoleona w woj
nie z Rosją w 1812 r. W początkach 1813 r. armia rosyjska zajęła jego teryto
rium, rozpoczynając okupację. Dla zarządu państwa Aleksander I powołał Ra
dę Najwyższą Tymczasową Księstwa Warszawskiego złożoną z: dwóch Rosjan,
jednego Niemca, dwóch Polaków (poddanych carskich). U jej boku utworzono
Komitet Centralny składający się z przedstawicieli szlachty, po jednym z każ
dego departamentu, dla pomocy w rozkładzie podatków. Okres przejściowy
trwał do podpisania postanowień kongresu wiedeńskiego w 1815 r.

1. Konstytucja
450 Zapowiedź nadania konstytucji Księstwu Warszawskiemu znalazła się
w postanowieniach traktatu w Tylży. Napoleon w niewielkim tylko stopniu li
czył się z sugestiami i postulatami Komisji Rządzącej, której członków zawe
zwał do Drezna. Sam podyktował im główne założenia nowej konstytucji, któ
re minister cesarski Hugues Maret sprecyzował i ujął w jednolitej formie. Tekst
konstytucji został podpisany przez Napoleona 22.7.1807 r. w Dreźnie, a przed
stawiony Polakom dnia następnego, już po wyjeździe cesarza. Konstytucja
została formalnie oktrojowana, czyli nadana przez Napoleona. Składała się
z 89 artykułów podzielonych na 12 tytułów. Dekretem Fryderyka Augusta w lu
tym 1810 r. rozciągnięto jej postanowienia na nowo nabyte ziemie galicyjskie.
Nb. 450
61428665874636
61
2. Monarcha
Władcą Księstwa Warszawskiego został Fryderyk August – król saski. 451
Wprowadzono zasadę dziedziczności tronu w dynastii Wettynów według po
rządku saskiego. Księstwo i Saksonię łączyła unia personalna. Wspólna też była
polityka zagraniczna obydwóch państw, prowadzona jednakże przez Saksonię.
Do króla należało przede wszystkim sprawowanie władzy wykonawczej. W je
go zastępstwie część władzy mógł przejąć wicekról, którego jednak nie powo
łano. Monarcha miał prawo powoływania i odwoływania urzędników państwo
wych. Obok władzy wykonawczej król posiadał spore uprawnienia w zakresie
władzy ustawodawczej: wyłączność inicjatywy ustawodawczej, prawo stano
wienia dekretów, sankcję wobec uchwał sejmowych oraz zwoływał, wyznaczał
i odraczał posiedzenia sejmu. Przewodniczył obradom senatu, mianował sena
torów świeckich oraz wyznaczał przewodniczących obu izb. W sprawowaniu
władzy nie ponosił odpowiedzialności i był nietykalny osobiście. W praktyce
król przebywał w Księstwie Warszawskim bardzo rzadko, realizując swoją wła
dzę za pośrednictwem rezydującego w Dreźnie ministra-sekretarza stanu.
3. Sejm
Sejm Księstwa Warszawskiego składał się z izby poselskiej i senatu. Izba 452
poselska liczyła najpierw 60 (1807), a następnie 100 (1809) posłów szlachec
kich oraz 40 (1807), a potem 66 (1809) deputowanych gminnych. Skład izby
uzupełniali członkowie Rady Stanu, w liczbie nieprzekraczającej 13. Posłowie
wybierani byli na sejmikach powiatowych, po jednym z każdego powiatu. Mo
gła w nich brać udział jedynie szlachta posesjonaci oraz ich pełnoletni syno
wie. Deputowani wybierani byli na zgromadzeniach gminnych. Obejmowały
one od jednego do trzech powiatów. Czynne prawo wyborcze przysługiwało
osobom, które ukończyły 21 lat i posiadały prawa obywatelskie. Zaliczano do
nich: właścicieli ziemi niebędących szlachtą, właścicieli przedsiębiorstw, kup
ców, proboszczów i wikariuszy, artystów i ludzi wykształconych, podoficerów
i żołnierzy rannych w walce lub odznaczonych oraz wszystkich oficerów. Bier
ne prawo wyborcze przyznano tym samym osobom, ale po ukończeniu 24 lat.
Posłowie i deputowani wybierani byli na 9 lat, przy czym co 3 lata odnawia
no 1/3 izby. Izbie poselskiej przewodniczył mianowany przez króla marszałek,
kierując przebiegiem jej obrad.
Senat składał się najpierw z 18 (1807), a później z 30 (1809) członków. Se
natorami byli w równej liczbie wojewodowie, kasztelani i biskupi, po 6, a po
tem po 10 z każdej grupy. Senatorów świeckich mianował dożywotnio król.
Obradom senatu przewodniczyć miał formalnie monarcha, lecz Fryderyk Au-
gust obsadził stanowisko prezesa jednym z senatorów.
Nb. 451–452
61428665874636
61
Zgodnie z konstytucją sejm miał się zbierać co 2 lata i obradować przez

15 dni. Zwoływał go król. Faktycznie zebrał się na dwóch sesjach zwyczajnych
w 1809 i 1811 r. oraz na sesji nadzwyczajnej w 1812 r.
Kompetencje ustawodawcze sejmu obejmowały sprawy: podatków, praw
cywilnych i karnych oraz monetarne. Sejm nie posiadał inicjatywy ustawodaw
czej, która należała wyłącznie do króla. Projekty ustaw przedstawianych izbie
poselskiej sporządzała, wnosiła i popierała Rada Stanu. Najpierw kierowano je
do właściwej komisji, której uwagi były dla Rady Stanu wytycznymi do pro
jektu ostatecznego. Do izby należało jedynie jego przyjęcie lub odrzucenie.
Dyskusji plenarnej w izbie poselskiej nad nim w zasadzie nie przeprowadzano,
ustawy przyjmując większością głosów w głosowaniu tajnym. Król miał wobec
nich prawo sankcji. Jeszcze bardziej ograniczone były kompetencje senatu. Na
leżało do niego jedynie prawo odmówienia zatwierdzenia ustawy uchwalonej
przez izbę poselską, ale tylko wtedy, gdy była ona: sprzeczna z konstytucją, go
dziła w obronność kraju lub przy jej uchwaleniu naruszono procedurę ustawo
dawczą. Mimo sprzeciwu senatu król mógł zakwestionowaną ustawę przyjąć
lub skierować ją ponownie do izby poselskiej lub senatu celem przedyskutowa
nia. Oprócz tego senat przeprowadzał tzw. rugi poselskie (sprawdzanie ważno
ści wyboru posłów) oraz kontrolował księgi obywatelskie.
4. Rada Stanu
453 Rada Stanu była instytucją przejętą z Francji. Jej kompetencje obejmowa
ły najbardziej istotne dziedziny władzy państwowej. Formalnie była organem
pomocniczym monarchy. Początkowo w skład Rady Stanu wchodzili: król ja
ko przewodniczący lub w jego zastępstwie wicekról, a w razie jego braku pre
zes Rady, ministrowie, wspólny z Radą Ministrów sekretarz i 4 referendarze.
W 1808 r. Radę powiększono o 6 radców stanu. Natomiast w 1810 r. liczbę
radców ustalono na 12, a referendarzy na 6. Członkowie Rady Stanu wchodzili
w skład izby poselskiej.
Rada Stanu posiadała kompetencje ustawodawcze, sądownicze i wykonaw
cze. W zakresie prawodawstwa należało do niej przygotowywanie na wniosek
Rady Ministrów projektów ustaw sejmowych i dekretów królewskich, realizu
jąc tym samym inicjatywę ustawodawczą króla. Uczestnicząc następnie w ob
radach sejmu, członkowie Rady Stanu osobiście popierali wnoszone projekty.
Z funkcji sądowych przekazano Radzie Stanu sądownictwo administracyjne,
kompetencyjne i kasacyjne. Wreszcie do Rady Stanu należało orzekanie o po
ciągnięciu do odpowiedzialności prawnej ministrów i urzędników.
W dziedzinie administracji do Rady Stanu należały sprawy: budżetu, roz
kładu podatków na departamenty, urządzenia dóbr narodowych i kontroli mi
Nb. 453
61428665874636
61
nistrów. Wszystkie decyzje Rady Stanu, z wyjątkiem wyroków kasacyjnych,

były zatwierdzane przez króla.
5. Ministrowie i Rada Ministrów

Centralnymi organami zarządu Księstwa Warszawskiego byli ministrowie 454
jednoosobowo kierujący poszczególnymi resortami. Konstytucja powołała pię
ciu ministrów: policji, skarbu, wojny, sprawiedliwości, spraw wewnętrznych
i czci religijnych oraz sekretarza stanu – rezydującego stale w Dreźnie, który po
średniczył między rządem a królem. Nie przewidziano powołania ministra spraw
zagranicznych, gdyż politykę zagraniczną realizowano za pośrednictwem Sakso
nii, a w rzeczywistości Francji. Wszyscy oni byli całkowicie zależni od księcia.
Zakres władzy ministrów określał dekret królewski z 20.4.1808 r. Zgodnie
z nim należało do nich wykonywanie wszelkich aktów prawnych i kierowanie
własnymi resortami. Ministrowie, realizując nałożone na nich zadania, ponosi
li odpowiedzialność za króla. W związku z tym żaden akt królewski nie mógł
nabrać mocy prawnej, jeżeli nie został opatrzony kontrasygnatą odpowiedniego
ministra. Ministrowie odpowiadali też za własne akty prawne i prowadzoną
przez siebie politykę. Kontrolę nad działalnością ministrów sprawowała Ra
da Stanu. Natomiast o pociągnięciu do odpowiedzialności ministra decydował
król, który też wyznaczał skład właściwego sądu. Wśród ministrów niewątpli
wie najważniejszą rolę odgrywał zajmujący się resortem spraw wewnętrznych.
Celem koordynacji prac poszczególnych ministrów, zwłaszcza gdy należało 455
rozpatrywać sprawy wykraczające poza kompetencje określonego resortu, po
wołano Radę Ministrów. Przewodniczył jej prezes, którymi w kolejności byli:
S. Małachowski, Ludwik Gutakowski i Stanisław Potocki. Pozycja Rady Minis
trów wzrosła zwłaszcza po 1810 r., od kiedy to zaczęto upoważniać ministrów
do podejmowania decyzji w pilnych sprawach, bez konieczności potwierdzenia
jej przez króla. W maju 1812 r., na podstawie stosownego dekretu, Rada Minis
trów przejęła ostatecznie większość uprawnień wykonawczych króla, z wyjąt
kiem usuwania ministrów i dokonywania zmian w sądownictwie. Odtąd stała
się faktycznym rządem.
Ministrowie, obok zajmowania się własnym resortem, kierowali i nadzo
rowali działalnością innych urzędów centralnych. Najważniejszymi z nich by
ły: Dyrekcja Edukacyjna, która zastąpiła Komisję Edukacji Narodowej, Dy
rekcja Dóbr i Lasów i Izba Obrachunkowa, kontrolująca działalność finansową
urzędów państwowych. Ich członków mianował król.
Poza wymienionymi organami centralnymi decydujący głos w sprawach Księstwa War
szawskiego należał do rezydenta francuskiego, wyrażającego wolę Napoleona. W latach
1808–1811 urząd ten pełnił Jan Serra.
Nb. 454–455
61428665874636
61
6. Administracja terytorialna i samorząd

456 Administrację terytorialną Księstwa Warszawskiego oparto na wzorcu fran
cuskim. Kraj podzielono na: departamenty, powiaty oraz gminy wiejskie
i miejskie. Początkowo było sześć departamentów: warszawski, kaliski, po
znański, bydgoski, płocki i łomżyński. W 1809 r. dodano cztery kolejne: kra
kowski, radomski, lubelski i siedlecki. Na czele departamentu stał mianowa
ny przez króla prefekt, podporządkowany ministrowi spraw wewnętrznych.
Podlegała mu władza administracyjna i częściowo policyjna. Podejmował de
cyzje jednoosobowo. Przy prefekcie działała rada prefekturalna, składająca się
z 3–5 radców mianowanych przez króla. Do jej uprawnień należało sprawowa
nie w pierwszej instancji sądownictwa administracyjnego poprzez rozpoznawa
nie odwołań od aktów administracyjnych wydanych przez prefekta i podprefek
ta oraz doradzanie prefektowi w sprawach miejscowych.
Departamenty dzieliły się na powiaty. W 1807 r. było ich 60, a w 1809 r.
– 100. Powiatami zarządzali podprefekci, również mianowani przez króla.
Podporządkowani byli prefektom, ale odpowiedzialność ponosili przed mini
strem spraw wewnętrznych.
Przewidziana konstytucją najmniejsza jednostka terytorialna, jaką była mu
nicypalność, nie została zasadniczo ustanowiona.
Do 1812 r. powołano ją jedynie w siedmiu największych miastach (Warszawie, Krako
wie, Poznaniu, Lublinie, Kaliszu, Toruniu, Sandomierzu).
Na czele miast municypalnych stali prezydenci, pochodzący z nominacji

królewskiej i podlegli prefektom. W pozostałych miastach i wsiach dekretem
z lutego 1809 r. utworzono gminy miejskie i wiejskie. Gminą miejską zarzą
dzał burmistrz, mianowany przez ministra spraw wewnętrznych i podlegają
cy podprefektowi. Na czele gminy wiejskiej stał, mianowany przez prefekta,
wójt.
Organami samorządu były rady: departamentalne, powiatowe, miejskie
i wiejskie. Rady departamentalne złożone były z 16–24, a powiatowe z 9–12
członków, mianowanych przez króla spośród podwójnej liczby kandydatów
przedstawionych przez sejmiki powiatowe. Do ich kompetencji należały spra
wy lokalne służące „dobru” departamentu lub powiatu, np. rozkład podatków,
bezpieczeństwo publiczne, sprawy sanitarno-porządkowe. W sumie były one
wszakże niewielkie.
Rady municypalne w większych miastach pochodziły z wyborów przepro
wadzonych na zgromadzeniu gminnym, natomiast w mniejszych – z nominacji
prefekta, spośród kandydatów przedstawionych przez właścicieli nieruchomo
ści. Rady wiejskie w praktyce nie zafunkcjonowały.
Nb. 456
61428665874636
61
III. Ustrój społeczny

Ustrój społeczny Księstwa Warszawskiego, jakkolwiek przyniósł poważ 457
ne przemiany społeczne, nie poszedł w całości za wzorcem upowszechnio
nym przez rewolucję francuską (1789), gdyż zależąc od warunków miejsco
wych, pozostawił część rozwiązań typowych dla społeczeństwa feudalnego.
Przede wszystkim konstytucja nie zniosła podziału stanowego, jedynie ogra
niczając występujące między poszczególnymi stanami różnice prawne. Naj
większym jej osiągnięciem było wprowadzenie szeregu praw obywatelskich
przysługujących całemu społeczeństwu. Zaliczono do nich: wolność osobistą,
równość wobec prawa i sądu oraz tolerancję religijną, z zastrzeżeniem że wy
znanie katolickie jest religią państwową. Obok nich konstytucja formułowała
również prawa polityczne, które obejmowały: prawo piastowania urzędów,
czynne i bierne prawo wyborcze oraz prawo wyboru na urzędy samorządowe
i sądowe. Równość wobec prawa nie oznaczała jednakże równych praw poli
tycznych, gdyż pozostawiono podział społeczeństwa na szlachtę i nieszlachtę.
Udział tej ostatniej w życiu politycznym zależał bowiem od spełnienia wielu
cenzusów. W rezultacie szlachta nadal utrzymała dominującą pozycję politycz
ną, wyrażającą się w zagwarantowaniu jej ogromnej przewagi w administracji
państwowej i sejmie, tracąc jednak praktycznie monopol władzy. Przekreślono
też całkowicie przywileje szlacheckie, ale mimo to szlachta ciągle pozostawała
najsilniejszą warstwą ekonomiczną, określającą faktyczne warunki gospodaro
wania, zwłaszcza na wsi.
Warstwą społeczną, która w największej mierze skorzystała z dobrodziejstw
konstytucji, było mieszczaństwo. Były to korzyści zarówno polityczne, jak
i gospodarcze. Wyrazem dbałości o mieszczaństwo było zawieszenie dekretem
królewskim z 1808 r. postanowień konstytucji wobec Żydów na okres 10 lat,
którym innymi aktami prawnymi ograniczono też zakres praw cywilnych przez
zakaz nabywania ziemi i wydawanie zezwoleń na zawarcie małżeństwa, swo
bodę zarobkowania, wolność osobistą, prawo zamieszkiwania przy głównych
ulicach miast itp. W sumie w miastach zamieszkiwało ok. 19% ludności. Więk
szość stanowiły małe miasta prywatne.
Najważniejszym problemem społecznym w Księstwie Warszawskim by
ła sprawa chłopska. Wprawdzie konstytucja zniosła „niewolę” w rozumieniu
poddaństwa chłopa, który uzyskał wolność osobistą i równość wobec prawa,
ale milczała o prawie chłopa do ziemi. Wynikało to z ustawodawstwa francu
skiego, które gwarantowało świętą i nienaruszalną własność prywatną. Ponad
to w pojęciu chłopów zniesienie „niewoli” oznaczało również zwolnienie od
pańszczyzny i innych powinności wobec dworu. Sprawy te ostatecznie ure
Nb. 457
61428665874636
61
gulował dekret królewski z 21.12.1807 r. Uznawał on formalnie zasadę wol

ności osobistej chłopa, ale ten, opuszczając wieś, musiał oddać dziedzicowi
własność gruntową składającą się z załogi i zasiewów. Tym samym dekret
sankcjonował wyłączne prawo pana do gruntu i wszystkiego, co się na nim
znajdowało. Alternatywą dla chłopa pozostawało albo opuszczenie wsi bez
żadnego majątku, albo pozostanie na miejscu na warunkach podyktowanych
przez pana. Niekorzystne tego konsekwencje miało chłopu rekompensować
zawieranie z panami umów przed notariuszami, które określały rodzaj i wy
sokość świadczeń. W praktyce zawarto ich niewiele, a i tak stroną narzucają
cą w nich warunki byli panowie. W dekrecie określano wprawdzie, że w ciągu
roku od jego wydania dziedzic nie ma prawa usunąć chłopa z gruntu, ale mógł
to swobodnie zrobić po tym terminie. Panowie uzyskali również prawo rugo
wania chłopów poprzez usuwanie ich z zagrody i włączanie do folwarku. Póź
niejsze dekrety uzależniły przesiedlanie się chłopów od uzyskania, poświad
czonego przez wójta, wypisu z ksiąg ludności. Mimo zniesienia poddaństwa
nadal też utrzymała się we wsiach pańszczyzna. Popularne w tym okresie po
wiedzenie trafnie ujęło sytuację chłopów, głosząc, że zdjęto im z nóg kajdany
razem z butami.
IV. Sądownictwo
1. Zasady organizacji
458 Sądownictwo w Księstwie Warszawskim oparto na zasadach i wzorach prze
jętych z Francji. Wprowadzono równe dla wszystkich sądownictwo powszech
ne, zrywając ze stanową organizacją sądownictwa. Utworzono jednolity, pro
sty system sądownictwa oparty na odrębnych instancjach sądowych dla spraw
cywilnych i karnych, czego jednak nie udało się w pełni zrealizować. Władzę
sądową zaczęto traktować jako suwerenną i niezawisłą, zgodną z trójpodzia
łem władz. W praktyce oznaczało to realizację zasady dożywotniej nominacji
sędziów przez króla i ich nieusuwalność, z wyjątkiem popełnienia przez nich
przestępstwa w związku z urzędowaniem, potwierdzonego prawomocnym wy
rokiem. Dawało to gwarancje niezależności wymiaru sprawiedliwości i zabez
pieczenia sędziego przed naciskami zewnętrznymi, zwłaszcza monarchy, któ
remu pozostawiono jedynie prawo łaski i dokonywanie ostatecznej wykładni
prawa. Wzmacniały je jawność i publiczność postępowania sądowego.
Uzupełnieniem postanowień konstytucji w zakresie sądownictwa były przepisy zawarte
w dwóch rozporządzeniach ministra sprawiedliwości z 1808 r., traktujących o organizacji są
dów Księstwa Warszawskiego.
Nb. 458
61428665874636
61
2. Sądownictwo cywilne
W sprawach cywilnych wprowadzono sądownictwo dwustopniowe. Najniż 459
szą instancją były, utworzone w każdym powiecie, sądy pokoju. Składały się
z: trzech sędziów pokoju, mianowanych przez króla spośród potrójnej liczby
kandydatów wybranych przez sejm powiatowy, podsędków, pisarza i podpisa
rzy. Sędziów pokoju mianowano na okres 6 lat, przy czym co 2 lata jeden z nich
ustępował. Swoje funkcje sędziowie pełnili pojedynczo, po 4 miesiące w ro
ku. Zadaniami sądów pokoju były: prowadzenie postępowania pojednawczego
w sprawach podlegających w pierwszej instancji trybunałom cywilnym, zaj
mowanie się sprawami opiekuńczymi i rozwiązywaniem spraw niespornych.
Urząd sędziego pokoju był honorowy i bezpłatny. Sprawy sporne mniejszej wa
gi, w tym: roszczenia osobiste, szkody polne, naruszenia posiadania, kwestie
wynikające z umów o pracę, najmu i dzierżawy itp., rozstrzygali podsędkowie.
Od niektórych z nich przysługiwała apelacja do trybunału cywilnego.
Kolejną instancją były trybunały cywilne. Funkcjonowały one w każdym 460
departamencie. Składały się z prezesa i sześciu sędziów mianowanych dożywot
nio przez króla. Sprawy rozpoznawano w kolegiach 3-osobowych. W pierwszej
instancji trybunały rozstrzygały we wszystkich sprawach niezastrzeżonych dla
innych sądów, a w drugiej rozpoznawały odwołania od sądów pokoju.
Instancją ostateczną był urzędujący w Warszawie Sąd Apelacyjny. Dzie 461
lił się na trzy wydziały, a od 1810 r. – na cztery. Sądził w kompletach 5-oso
bowych. W jego skład wchodzili: pierwszy prezes, prezesi i członkowie. Jego
orzeczenia były ostateczne.
3. Sądownictwo karne
Organizacja sądów karnych uległa zmianie w 1810 r., kiedy to za wzorem 462
Francji przyjęto podział przestępstw na: kryminalne, poprawcze i policyjne
oraz strukturę sądownictwa z podziałem na sądy: kryminalne, policji popraw
czej i policji prostej.
Wykroczenia zagrożone były karami policyjnymi, za które uznawano
areszt do 5 dni i grzywnę do 30 zł. Orzekał je sąd policji prostej w osobie
podsędka sądu pokoju lub w jego zastępstwie pisarza sądowego. W tych miej
scowościach, gdzie sądy pokoju nie funkcjonowały, wykroczenia należały do
kompetencji burmistrzów (miasta) i wójtów (wsie). Natomiast w Warszawie
wykroczenia sądził, utworzony w 1808 r., wydział policyjno-sądowy, składają
cy się z podsędka i 2 asesorów.
Występki zagrożone były karami poprawczymi. Groziła za nie kara więzie
nia do 5 lat lub grzywny powyżej 30 zł. W pierwszej instancji orzekały w spra
Nb. 459–462
61428665874636
61
wach występków sądy policji poprawczej. W każdym departamencie działały

dwa takie sądy. Składały się z: podsędka kryminalnego, pisarza i podpisarzy.
Podczas rozprawy publicznej i ogłaszania wyroku skład sądu uzupełniał podsę
dek sądu pokoju. Sądy policji poprawczej orzekały również w drugiej instancji,
rozpatrując apelacje od wyroków sądów policji prostej. Do ich kompetencji na
leżało także prowadzenie śledztwa na zlecenie sądów kryminalnych.
Zbrodnie zagrożone były karami kryminalnymi, a więc więzieniem powy
żej 5 lat lub karą śmierci. Sądem właściwym do ich rozpoznania w pierwszej
instancji był sąd kryminalny, zwany też sądem sprawiedliwości kryminalnej.
Natomiast w drugiej instancji sąd ten orzekał sprawy z apelacji od sądów po
licji poprawczej. Powołany był dla dwóch departamentów. Tworzyli go prezes,
dwóch sędziów, asesor i pisarz.
4. Sąd kasacyjny
463 Sądem najwyższym i ostatecznym, łączącym sądownictwo cywilne i kar
ne, była Rada Stanu, posiadająca uprawnienia sądu kasacyjnego. Jedynym po
wodem kasacji wyroku mogło być tylko naruszenie przez sądy niższe prawa
materialnego lub procesowego. Uchyliwszy wyrok, Rada Stanu przekazywała
sprawę do ponownego rozpoznania innemu równorzędnemu sądowi. Przy
pierwszym zaskarżeniu wyroku sąd działał w składzie 5-osobowym, przy dru
gim w 9-osobowym, a przy trzecim przekazywał sprawę królowi, którego wy
kładnia prawa była wiążąca dla sądu.
5. Sądownictwo administracyjne
464 Sądownictwo administracyjne było dwuinstancyjne. Na szczeblu departa
mentu orzekały rady prefekturalne. Składały się z trzech do pięciu osób powoła
nych przez monarchę. Orzekały ostatecznie w sporach, w których wartość przed
miotu wynosiła 1000 zł. W pozostałych były sądami I instancji. W II instancji
orzekała Rada Stanu, która działała też jako sąd I instancji, rozpoznając kontrak
ty zawierane przez ministrów na potrzeby państwa. Jej orzeczenia nazywano nie
wyrokami tylko decyzjami. Potrzebowały one zatwierdzenia ze strony króla.
6. Sądownictwo kompetencyjne
465 Rozdział administracji od sądownictwa stał się przyczyną ustanowie
nia w Księstwie sądownictwa kompetencyjnego (jurysdykcyjnego). Sprowa
dzało się ono do rozstrzygania przez Radę Stanu kolizji o właściwość między
władzami administracyjnymi, w tym sądami administracyjnymi a sądami po
wszechnymi. Spory wytaczali właściwi ministrowie, a zwłaszcza sprawiedli
wości i spraw wewnętrznych.
Nb. 463–465
61428665874636
61
§ 4. Królestwo Polskie (1815–1915) 213
§ 4. Królestwo Polskie (1815–1915)

Literatura: J. Bojasiński, Rządy tymczasowe w Królestwie Polskim. Maj–grudzień
1915, Warszawa 1902; S. Cieszkowski, Aleksander I a konstytucja, Warszawa 1909; Z. Goł-
ba, Rozwój władz Królestwa Polskiego w okresie powstania listopadowego, Wrocław 1971;
K. Groniowski, Kwestia agrarna w Królestwie Polskim 1870–1914, Warszawa 1966; tenże,
Realizacja reformy uwłaszczeniowej 1864 roku, Warszawa 1963; H. Izdebski, Rada Admi
nistracyjna Królestwa Polskiego w latach 1815–1830, Warszawa 1978; A. Korobowicz, Re
forma sądownictwa w Królestwie Polskim po 1863 r. Przygotowanie i treść, Lublin 1976;
tenże, Sądownictwo Królestwa Polskiego 1876–1915, Lublin 1995; W. M. Kozłowski, Auto
nomia Królestwa Polskiego 1815–1832, Warszawa 1907; F. Romatowska, Narodziny tajem
nego państwa polskiego 1859–1862, Warszawa 1990; taż, Rząd Narodowy Polski w latach
1863–1864. Skład, organizacja, kancelaria, Warszawa 1978; W. Witkowski, Komisja Rządo
wa Sprawiedliwości w Królestwie Polskim 1815–1876, Lublin 1986; tenże, Sądownictwo ad
ministracyjne w Księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim 1807–1867, Warszawa 1984.
I. Powstanie Królestwa Polskiego i jego konstytucja

W 1813 r. większość ziem polskich znalazła się pod okupacją rosyjską. Dla 466
ich zarządu car Aleksander I powołał 5-osobową Radę Najwyższą Tymczaso
wą, a przy jej boku 10-osobowy Komitet Centralny jako organ doradczy, skła
dający się z polskiej szlachty, po jednym z każdego departamentu, ale tylko dla
pomocy w rozkładzie podatków. Rosyjskie plany przejęcia ziem polskich napo
tkały jednak na kongresie w Wiedniu opór ze strony innych mocarstw, zwłasz
cza Anglii, Prus i Austrii. W początkach 1815 r. doszło do kompromisu, który
zaowocował podpisaniem 3.5.1815 r. układów granicznych między Rosją, Pru
sami i Austrią. Dokonały one podziału Księstwa Warszawskiego. Z większości
jego terytorium utworzono Królestwo Polskie, zwane potocznie Kongresowym.
Jego powierzchnia liczyła 128 tys. km2, którą zamieszkiwało 2,7 mln ludno
ści. Postanowienia traktatów potwierdził Akt Końcowy Kongresu Wiedeńskie
go z 9.6.1815 r. Dekretem Aleksandra I z maja 1815 r. rozwiązano Radę Naj
wyższą Tymczasową, powołując w jej miejsce Rząd Tymczasowy Królestwa
Polskiego i Tymczasową Radę Stanu. Uroczyste ogłoszenie utworzenia Króle
stwa Polskiego nastąpiło 20.6.1815 r. Przy okazji proklamowano Zasady Kon
stytucji Królestwa Polskiego. Powołany Rząd Tymczasowy składał się z pięciu
namiestników królewskich, którymi zostali członkowie rozwiązanej Rady. Je
go prezesem został Wasilij Sergiej Łanskoj, a zastępcą Adam Czartoryski. Na
tomiast w skład Tymczasowej Rady Stanu wchodzili: członkowie rządu (5),
ministrowie (2), radcy stanu (6) i referendarze (8). Obradom przewodniczył
jeden z ministrów. Rząd odrębnym dekretem powołał również dwa minister
stwa: Przychodów i Skarbu oraz Spraw Wewnętrznych, jak również Wydział
Oświecenia Narodowego, Zarząd Spraw Wojskowych i Zarząd Sprawiedliwo
Nb. 466
61428665874636
61
ści. Osobno utworzono Komitet Konstytucyjny, który zajął się przygotowa

niem projektu konstytucji na podstawie podpisanych w maju 1815 r. w Wiedniu
Zasad Konstytucji. Car Aleksander I podpisał tekst konstytucji 27.11.1815 r.,
natomiast jej ogłoszenie i wejście w życie nastąpiło 24.12.1815 r. Królestwo
Polskie stało się monarchią konstytucyjną, połączoną z Rosją unią personalną
i polityką zagraniczną. We wszystkich innych dziedzinach Królestwo zachowa
ło całkowitą odrębność ustrojową.
467 Ustawa Konstytucyjna Królestwa Polskiego składała się ze 165 artykułów
podzielonych na 7 rozdziałów. Tekst konstytucji nie określał przy tym sposo
bu jej nowelizacji. W lutym 1825 r. Aleksander I uzupełnił ją jednak o artykuł
dodatkowy, wprowadzający tajność obrad sejmowych. Po wybuchu powstania
listopadowego kolejnych zmian dokonał sejm, usuwając przepisy zdezaktuali
zowane, m.in. dotyczące króla. Po upadku powstania konstytucja została za
wieszona i trwało to do wydania 14.2.1832 r. statutu organicznego. Wpraw
dzie statut formalnie nie zawierał sformułowania o zniesieniu konstytucji,
faktycznie jednak, gruntownie zmieniając ustrój Królestwa Polskiego, nabierał
charakteru nowego aktu konstytucyjnego. Składał się z 69 artykułów podzielo
nych na 5 rozdziałów.

1. Król
468 Królestwo Polskie połączone było z Cesarstwem Rosyjskim unią personal-
ną. Każdorazowy car Rosji przybierał tytuł króla polskiego. Tron polski był
dziedziczny według porządku następstwa obowiązującego w Rosji. Wprowa
dzono osobną koronację cesarza na króla polskiego w Warszawie. Dokonał jej
jednak tylko Mikołaj I w 1829 r. Statut organiczny (1832) ustanowił już wspól
ną koronację w Moskwie, a tytuł króla polskiego stał się odtąd jednym z wielu
przysługujących carowi.
Król posiadał pełnię władzy we wszystkich dziedzinach. W ramach wła
dzy wykonawczej posiadał atrybuty głowy państwa i najwyższego nad nią
zwierzchnictwa, co wyrażało stwierdzenie „rząd jest w osobie króla”. Miano
wał urzędników państwowych i najwyższych urzędników duchownych. W je
go imieniu wydawano wszystkie akty urzędowe i wyroki sądowe. Nadawał:
nobilitacje, tytuły honorowe, ordery cywilne i wojskowe. Miał prawo łaski.
Sprawował naczelne dowództwo wojskowe i mianował dowódców. W zakresie
polityki zagranicznej posiadał wyłączne prawo do wypowiadania wojny i za
wierania traktatów i umów międzynarodowych. Rozporządzał dochodami oraz
zatwierdzał budżet. Władzę wykonawczą sprawował osobiście lub za pośred
Nb. 467–468
61428665874636
61
nictwem namiestnika, ministrów i innych organów państwowych. Osoba króla

była „święta i nietykalna”. W związku z tym każdy jego akt wymagał kontrasy
gnaty właściwego ministra.
W dziedzinie ustawodawstwa jego uprawnienia były równie szerokie. Był
przede wszystkim jedną z trzech instytucji składających się na sejm, mając pra
wo jego zwoływania i rozwiązywania. Do króla należała wyłączność inicjaty
wy ustawodawczej. Mianował senatorów. Posiadał prawo sankcji wobec pro
jektów uchwał sejmowych. Wydawał również dekrety królewskie.
2. Namiestnik
Namiestnik był zastępcą króla podczas jego nieobecności w państwie. Mia 469
nował go i odwoływał monarcha. Jego władza opierała się na pełnomocnictwie
królewskim. Namiestnictwo otrzymał wraz z tytułem książęcym, niezbędnym
do piastowania tej funkcji, generał Józef Zajączek. Urząd ten sprawował do
1826 r. Po jego śmierci uprawnienia namiestnika przejęła Rada Administracyj
na. Do kompetencji namiestnika należało sprawowanie władzy wykonawczej
i administracyjnej. Realizował te uprawnienia poprzez przewodniczenie Radzie
Stanu i wydawanie postanowień w czasie posiedzeń Rady Administracyjnej,
z tym że musiały być one kontrasygnowane przez właściwego ministra. Ogra
niczeniem jego władzy było zastrzeżenie sobie przez króla wyłącznej realizacji
niektórych kompetencji wykonawczych, np. polityki zagranicznej, spraw woj
skowych, zatwierdzania budżetu itp.
Urząd namiestnika odnowiono po upadku powstania listopadowego. Został
nim w 1832 r. Iwan Paskiewicz, który pozostawał na tym stanowisku do 1856 r.
W okresie tym w jego ręku nastąpiło połączenie władzy cywilnej i wojskowej.
W praktyce głównym ośrodkiem władzy stała się wtedy kancelaria namiest
nikowska. Natomiast formalnie namiestnik rządził Królestwem Polskim, prze
wodnicząc Radzie Administracyjnej, a nie jak wcześniej – Radzie Stanu.
Kolejną reformę urzędu przeprowadzono w 1862 r. Namiestnik ponownie
objął wówczas przewodniczenie przywróconej Radzie Stanu. W okresie do
1863 r. namiestnik (wielki książę Konstanty) sprawował władzę zwierzchnią
za pośrednictwem naczelnika rządu cywilnego (Aleksandra Wielopolskiego)
i dowódcy wojsk. Po wybuchu powstania styczniowego namiestnik ponownie
przejął pełnię władzy cywilnej i wojskowej (Fiodor Berg). Urząd zlikwidowa
no w 1874 r. Zastąpiono go generałgubernatorem, będącym również dowód
cą warszawskiego okręgu wojskowego. Generałgubernator, jako przedstawiciel
rządu centralnego Rosji, zarządzał Królestwem, sprawował nadzór nad guber
natorami, czuwał nad porządkiem i bezpieczeństwem wewnętrznym, kontrolo
wał samorząd itp.
Nb. 469
61428665874636
61
3. Rada Stanu (Zgromadzenie Ogólne i Rada Administracyjna)

470 Struktura administracji Królestwa Polskiego opierała się generalnie na in
stytucjach przejętych z Księstwa Warszawskiego. Organem centralnym była
Rada Stanu. Dzieliła się na Zgromadzenie Ogólne (zwane potocznie Radą
Stanu) i Radę Administracyjną. Było to sztuczne połączenie organów z cza
sów Księstwa, gdyż Zgromadzenie Ogólne zasadniczo odpowiadało dawnej
Radzie Stanu, a Rada Administracyjna istniejącej przedtem Radzie Ministrów.
471 Zgromadzeniu Ogólnemu przewodniczył król lub w jego zastępstwie na
miestnik, ewentualnie pierwszy członek Rady Administracyjnej. W jego skład
wchodzili: ministrowie (5), zwyczajni radcy stanu (10), nadzwyczajni radcy
stanu (godni zaufania urzędnicy), referendarze zwyczajni (9), sekretarz stanu
oraz inne osoby powołane przez monarchę. Kompetencje Zgromadzenia Ogól
nego i tryb jego funkcjonowania określał dekret Aleksandra I z grudnia 1815 r.
W dziedzinie prawodawstwa należało do niego przygotowywanie projektów
wszelkich aktów prawnych i wnoszenie projektów ustaw do sejmu. W zakresie
sądownictwa sprawowało sądownictwo administracyjne nad wszystkimi urzęd
nikami mianowanymi przez króla, w związku z dopuszczeniem się przez nich
przestępstw urzędniczych, najpierw poprzez specjalnie powołaną Delegację
Administracyjną, składającą się z sześciu członków i trzech asesorów (w latach
1816–1822), a potem już bezpośrednio. Odebrano mu jednak uprawnienia sądu
kasacyjnego. Oprócz tego przyjmowało sprawozdania od komisji rządowych
o ich działalności, sporządzając na tej podstawie raport ogólny o stanie kraju.
W czasie powstania listopadowego Rada Stanu nie funkcjonowała.
472 Statut organiczny z 1832 r. reaktywował Radę Stanu, ale już w innym skła
dzie i o odmiennych kompetencjach, stąd przyjęło się ją określać jako drugą Ra-
dę Stanu. Przewodniczył jej namiestnik lub wyznaczony członek. W jej skład
wchodzili: dyrektorzy komisji rządowych (3), kontroler generalny Najwyższej
Izby Obrachunkowej, sekretarz stanu, radny stanu i osoby powołane przez mo
narchę. Zniesienie sejmu zmieniło także zasady jej funkcjonowania. Odtąd pro
jekty ustaw przesyłane były bezpośrednio do Rady Państwa Cesarstwa Rosyjskie
go, gdzie ustanowiono specjalny Departament do Spraw Królestwa Polskiego.
Podobnie miała się sprawa z budżetem. Odebrano jej też kompetencje w zakresie
sądownictwa administracyjnego. W 1841 r. ukazem carskim druga Rada Stanu
została zniesiona. Jej kompetencje przejęło Ogólne Zgromadzenie Warszawskich
Departamentów Senatu Rządzącego, któremu przewodniczył namiestnik.
473 W 1861 r., w ramach reform A. Wielopolskiego, Aleksander II ponownie
przywrócił Radę Stanu. Była to już trzecia Rada Stanu. Jej skład zasadniczo
nie różnił się od poprzedniej. Ogólne Zgromadzenie obradowało przynajmniej
Nb. 470–473
61428665874636
61
raz w roku. Do jego kompetencji należało: rozpatrywanie projektów aktów

prawnych dotyczących Królestwa, opracowywanie budżetu oraz przyjmowanie
sprawozdań od organów administracyjnych i skarg na urzędników. Po powsta
niu styczniowym Rada Stanu została w 1867 r. zlikwidowana.
Rada Administracyjna była gabinetem ministrów. W jej skład wchodzi 474
ło pięciu ministrów (naczelnicy wydziałów rządowych) i inne osoby powoła
ne przez monarchę, którym przewodniczył namiestnik. Rada Administracyj
na stanowiła formalnie organ doradczy namiestnika, który podejmował w niej
ostateczne decyzje. W 1826 r., po śmierci namiestnika (J. Zajączka), Rada Ad
ministracyjna przejęła najwyższą władzę wykonawczą w Królestwie Polskim,
stanowiąc organ kolegialny pod przewodnictwem prezesa, którego mianował
król. Po upadku powstania listopadowego jej funkcję przejął Rząd Tymczaso
wy, składający się z prezesa (Fiodora Engla) i czterech ministrów.
W 1832 r. statut organiczny przywrócił instytucję Rady Administracyjnej.
Formalnie oddzielono ją też wtedy od Rady Stanu. Członkami Rady zostali: na
miestnik, trzej ministrowie, generalny kontroler i inne osoby mianowane przez
króla. Faktycznie więc skład Rady Administracyjnej w dużym stopniu pokry
wał się z Radą Stanu.
Rada Administracyjna była pierwotnie kolegialnym organem rządowym, jednakże wraz
z likwidacją Rady Stanu (1841) przejęła również jej kompetencje w dziedzinie ustawodaw
stwa, uchwalania budżetu i rozpatrywania sprawozdań urzędów. Sytuacja taka utrzymała się
do reaktywowania Rady Stanu w 1861 r. Ostatecznie w 1867 r. Rada Administracyjna zosta
ła zniesiona, a jej uprawnienia przejął Komitet Urządzający do Spraw Królestwa Polskiego.
4. Komisje rządowe
Komisje rządowe sprawowały bezpośredni zarząd kraju na szczeblu cen- 475
tralnym. Było ich pięć: Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, Spra
wiedliwości, Spraw Wewnętrznych i Policji, Wojska oraz Przychodów i Skarbu.
Komisje były organami kolegialnymi, którym przewodniczyli mianowani przez
króla ministrowie. Obok nich ustanowiono jeszcze ministra bez teki, zwanego
sekretarzem stanu. Przebywał on w Petersburgu, przewodnicząc Sekretariatowi
Stanu Królestwa Polskiego. Urząd przetrwał do 1866 r., kiedy to jego funkcje
przejęła kancelaria cesarska.
Statut organiczny z 1832 r. zastąpił ministrów dyrektorami głównymi, zaś
liczba komisji spadła do trzech, gdyż zlikwidowano Komisję Wojny, zaś Komisję
Wyznań i Oświecenia Publicznego włączono do Komisji Spraw Wewnętrznych
i Policji, z tym iż ponownie przywrócono ją w 1861 r. Likwidację komisji rządo
wych zapoczątkowano po stłumieniu powstania styczniowego, znosząc kolejno
komisje: Przychodów i Skarbu (1866), Oświecenia Publicznego (1867), Spraw
Wewnętrznych i Duchownych (1868) oraz Sprawiedliwości (1876).
Nb. 474–475
61428665874636
61
Przy komisjach rządowych tworzono rozmaite organy kolegialne, będące

ich organami pomocniczymi. Nosiły one nazwy: dyrekcji, wydziałów, towa
rzystw, sekcji czy rad. Działalność komisji i ich organów można było podzielić
na wykonawczą, sprowadzającą się do realizacji aktów prawnych wydanych
przez króla i namiestnika, oraz naradczą – polegającą na wydawaniu instrukcji,
zarządzie funduszami czy przedstawianiu raportów.
Obok komisji rządowych naczelnymi magistraturami Królestwa Polskiego
były Najwyższa Izba Obrachunkowa i Prokuratoria Generalna.
Najwyższa Izba Obrachunkowa przejęta została z Księstwa Warszawskie
go. Zgodnie z konstytucją podlegała wyłącznie królowi. Składała się z: prezesa,
czterech radców, pisarza, asesorów i licznego personelu obrachunkowego. Mia
ła za zadanie kontrolę finansów publicznych. Jej działalność nadzorował na
miestnik. Prokuratorię Generalną powołano w 1816 r. Tworzyli ją: prokurator
generalny, ośmiu radców, sekretarz i inni urzędnicy zawodowi. Zajmowała się
ochroną interesów majątkowych korony, skarbu państwa i instytucji państwo
wych. Jako jedyna instytucja centralna nie została zlikwidowana po upadku po
wstania styczniowego.
5. Sejm
476 W nawiązaniu do tradycji polskiej, sejm składał się z króla, senatu i izby
poselskiej.
477 Konstytucja gwarantowała królowi zdecydowaną przewagę w sejmie. Po
siadał on: wyłączność inicjatywy ustawodawczej, prawo sankcji ustaw, przywi
lej zwoływania, odraczania i rozwiązywania sejmu, mianowania prezesa i se
kretarza senatu oraz marszałka izby poselskiej.
478 Senat składał się z co najwyżej 64 senatorów świeckich i duchownych,
nie mniej jednak niż 48. Mogło w nim zasiadać: 18 wojewodów, 37 kaszte
lanów, 9 biskupów (w tym arcybiskup) oraz książęta krwi. Wszyscy byli mia
nowani dożywotnio przez króla. Pierwszy skład senatu pochodził z nominacji
Aleksandra I. W razie opróżnienia stanowiska król mianował na jego miejsce
jednego z dwóch kandydatów przedstawionych przez senat za pośrednictwem
namiestnika. Senatorów cywilnych obowiązywały cenzusy: wieku (35 lat), ma
jątku (2000 zł rocznego podatku lub własność gruntowa) i posiadania pełni
praw obywatelskich. Obradami senatu kierował mianowany przez króla prezes.
Wszystkie uchwały zapadały większością głosów.
479 Izbę poselską tworzyło 128 członków, z czego 77 wybierano na sejmikach
powiatowych, a 51 deputowanych na zgromadzeniach gminnych. W związku
z tym, dla celów wyborczych, terytorium państwa zostało podzielone na odpo
Nb. 476–479
61428665874636
61
wiadającą im liczbę powiatów i okręgów gminnych, w których wybierano po

jednym pośle bądź deputowanym.
Na sejmikach powiatowych czynne prawo wyborcze przysługiwało tyl
ko szlachcie posesjonatom, wpisanym do księgi obywatelstwa szlacheckiego,
którzy ukończyli 21 lat. Na zgromadzeniach gminnych czynne prawo wybor
cze przysługiwało właścicielom gruntów niebędącym szlachtą, rzemieślnikom,
kupcom, inteligencji i księżom, również po uzyskaniu 21. roku życia. Udziału
w zgromadzeniach pozbawiono wojskowych. Bierne prawo wyborcze na sej
mikach i zgromadzeniach przysługiwało osobom: umiejącym pisać i czytać
(cenzus wykształcenia), mającym ukończone 30 lat (cenzus wieku), płacącym
podatek powyżej 100 zł rocznie lub będącym właścicielami gruntów (cenzus
majątkowy) oraz korzystającym z praw obywatelskich. Dopuszczano przy tym
wybór na posłów również nieszlachty. Izbę poselską wybierano na okres 6 lat,
przy czym co 2 lata odnawiano trzecią część jej składu. Członkom izby posel
skiej przysługiwał immunitet.
Sejm zwyczajny zwoływał król w Warszawie, co 2 lata, na okres 30 dni. Za
sada nie była przestrzegana, gdyż sejm zwołano tylko 4-krotnie w latach: 1818,
1820, 1825 i 1830. Do 1825 r. obrady sejmu były jawne, potem publiczność do
puszczono tylko na uroczystości otwarcia i zamknięcia. Konstytucja przewidy
wała również możliwość zwołania przez króla sejmu nadzwyczajnego.
Kompetencje sejmu obejmowały: ustawodawstwo cywilne, karne i admini
stracyjne, uchwalanie podatków i innych ciężarów publicznych oraz budżetu,
stanowienie o systemie monetarnym, decydowanie o zaciągu do wojska, a tak
że ograniczoną kontrolę rządu poprzez przedkładanie królowi uwag o jego
funkcjonowaniu, po wysłuchaniu sprawozdań Rady Stanu o stanie kraju. Po
nadto sądowi sejmowemu, którego skład tworzyli wszyscy senatorowie, pod
legały najcięższe przestępstwa polityczne. W praktyce senat orzekał tylko raz,
rozpatrując sprawę Towarzystwa Patriotycznego, którego członków, wbrew
woli cesarza, skazał jedynie za przynależność do tajnej organizacji, wymierza
jąc im w 1828 r. niewielkie kary więzienia.
Proces ustawodawczy inicjował wyłącznie cesarz. Swoje uprawnienie re
alizował za pośrednictwem Rady Stanu, która przygotowywała projekty ustaw
sejmowych i kierowała je do jednej lub drugiej izby. Wyjątkiem były projek
ty ustaw skarbowych, które należało przedstawić najpierw w izbie poselskiej.
W izbach projektami zajmowały się właściwe rzeczowo komisje parlamentarne
powołane dla spraw: skarbowych, cywilnych i karnych oraz organicznych
i administracyjnych, które musiały wszelkie zmiany w ich tekście uzgadniać
z Radą Stanu. Po zakończeniu tej procedury projekty wnoszono na posiedzenie
plenarne senatu lub izby poselskiej. Izby mogły go przyjąć lub odrzucić, bez
Nb. 479
61428665874636
61
wprowadzenia poprawek. Jedynie projekt przyjęty przez obie izby stawał się
prawem, ale dopiero wtedy, gdy uzyskał sankcję królewską.
Po wybuchu powstania listopadowego sejm w składzie przedrewolucyjnym uznał po
wstanie za insurekcję narodową i w grudniu 1830 r. zalegalizował dyktaturę Józefa Chło-
pickiego. Najbardziej doniosłą jego uchwałą było zdetronizowanie 25.1.1831 r. dynastii Ro-
manowów. Konsekwencją tego było przejęcie przez sejm pełni władzy ustawodawczej oraz
części władzy wykonawczej poprzez obsadzenie najważniejszych stanowisk w państwie,
w tym wodza naczelnego. Ostatnie posiedzenie sejmu odbyło się 23 września w Płocku. Wraz
z upadkiem powstania sejm uległ rozwiązaniu i do pierwszej wojny światowej już nie został
wskrzeszony.
Namiastką parlamentaryzmu, ale już w ramach Cesarstwa Rosyjskiego, z którego sko
rzystała ludność byłego Królestwa Polskiego, było powołanie na mocy konstytucji rosyjskiej
z 1906 r. dwuizbowego ciała ustawodawczego, składającego się z Rady Państwa i Dumy Pań
stwowej. Mimo niedemokratycznej ordynacji kierowane przez endecję Koło Polskie w I Du
mie liczyło 35 posłów. W II Dumie (1907) reprezentację Królestwa Polskiego zmniejszono
do 14 mandatów, z czego dwa zarezerwowano dla Rosjan. Do III Dumy (1907) endecja wpro
wadziła już tylko 11 posłów.
6. Administracja terytorialna. Samorząd

480 Królestwo Polskie w 1815 r. podzielono na osiem województw: krakow
skie, sandomierskie, kaliskie, lubelskie, płockie, mazowieckie, podlaskie i au
gustowskie. Niższą jednostką terytorialną były obwody (39). Dla celów wy
borczych utrzymano też podział na dawne powiaty (77) i okręgi gminne (51).
Stan ten przetrwał do 1837 r.
Organem administracji państwowej w województwie była komisja woje
wódzka. Składała się z prezesa, komisarzy, których podzielono na zasiadają
cych (5) i delegowanych do obwodów (4–7), oraz wielu urzędników zawo
dowych. Komisja działała kolegialnie, w kompletach najmniej 3-osobowych,
a decyzje zapadały większością głosów. Nie dotyczyło to spraw prostych, któ
re jednoosobowo rozstrzygał prezes. Komisje były podzielone początkowo na
sześć wydziałów: wyznań religijnych i oświecenia publicznego, administracyj
ny, wojskowy, skarbowy i policyjny oraz dóbr i lasów rządowych (od 1818 r.),
a od 1821 r. w wyniku przeprowadzonych połączeń na trzy wydziały. Wydzia
łami kierowali komisarze zasiadający.
Obwody były kierowane przez komisarzy delegowanych z komisji woje
wódzkich. Działali wyłącznie na podstawie otrzymanego z komisji upoważ
nienia. Ich organem pomocniczym było: dwóch asesorów, sekretarz i personel
kancelarii. Decyzje podejmowali jednoosobowo.
Najniższą jednostką terytorialną była gmina miejska i wiejska. Ustrój
miast ujednolicono w 1816 r., wprowadzając zwierzchność miejską (od 1818 r.
magistraty) składającą się z: prezydenta municypalności i radnych w miastach
Nb. 480
61428665874636
61
wojewódzkich lub burmistrza i ławników w pozostałych. Prezydentów mia

nował król, a burmistrzów Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych i Policji.
Liczba radnych i ławników nie mogła przekraczać 4. Stali oni na czele wy
działów. Gminy wiejskie tworzono w tych wsiach, w których było co najmniej
10 gospodarstw. Gminą kierował wójt, którym z urzędu był właściciel wsi (od
1818 r.). Mógł on sprawować urząd osobiście lub za pomocą zastępców. Po
mocnikami wójta byli sołtysi.
W 1837 r. ukaz carski wprowadził w miejsce województw gubernie. Dzie
liły się one na powiaty, które zastąpiły dawne obwody, zaś miejsce powiatów
zajęły okręgi, ale tylko na potrzeby sądowe.
W 1845 r. liczbę guberni zmniejszono do pięciu: radomskiej, lubelskiej, warszawskiej,
płockiej i augustowskiej. Od tych zmian na czele guberni stali gubernatorzy cywilni, którzy
kierowali rządami gubernialnymi, zaś powiatami zarządzali naczelnicy. W 1859 r. zwiększo
no również obszar gmin wiejskich do 50 gospodarstw. Powyższy stan utrzymał się do 1866 r.
Po 1864 r. przystąpiono do likwidacji odrębności ustrojowych w Króle

stwie. W 1866 r. przeprowadzono kolejną reformę podziału terytorialnego na
wzór rosyjskiego. Kraj podzielono na dziesięć guberni: kaliską, kielecką, lu
belską, łomżyńską, piotrkowską, płocką, radomską, suwalską i warszawską.
Liczbę powiatów powiększono do 85. Na czele guberni stali gubernatorzy i za
stępujący ich wicegubernatorzy oraz urząd gubernialny. Na szczeblu powiatu
administracja należała do naczelnika, jego zastępców i zarządu powiatowego.
Wprawdzie zarząd miast nie uległ zmianie, lecz w wyniku reformy z 1870 r.
wiele z nich utraciło prawa miejskie, stając się osadami lub wsiami. W gminach
wiejskich ukazem z 1864 r. wprowadzono ustrój samorządowy.
Samorząd terytorialny był w Królestwie Polskim słabo rozwinięty. W okre
sie konstytucyjnym funkcjonowały przede wszystkim rady wojewódzkie, wpro
wadzone w 1818 r. Składały się z radców wybieranych na 2 lata przez sejmiki
(po dwóch) i zgromadzenia gminne (po jednym). Kompetencje rad obejmowały:
wybór sędziów do dwóch pierwszych instancji sądowych, układanie list kandy
datów na urzędy, prowadzenie ksiąg obywatelskich i listów osób uprawnionych
do udziału w sejmikach i zgromadzeniach oraz dbanie o dobro województwa
i jego mieszkańców w zakresie bezpieczeństwa i porządku, przemysłu, rolnic
twa, handlu itp. Natomiast specyficzną formą samorządu były dozory kościel
ne, wybierane co 6 lat w parafiach katolickich przez właścicieli nieruchomości.
W ramach reform A. Wielopolskiego (1861) jako instytucje samorządu te
rytorialnego powołano rady powiatowe, miejskie i gubernialne.
Rady powiatowe w powiatach liczących do 120 tys. mieszkańców składały się z 15 człon
ków, a w większych z 18. Liczebność rad miejskich zależała od wielkości miasta. W miastach
mniejszych składały się one z 8, w większych z 12, zaś w Warszawie z 24 członków. Nato
Nb. 480
61428665874636
61
miast nie doszły do skutku, z powodu wybuchu powstania styczniowego, wybory do rad gu
bernialnych.
W marcu 1864 r. ukazem carskim wprowadzono samorząd w gminach wiej
skich. Utworzono gromadę jednowioskową oraz gminę zbiorową, złożoną z kil
ku wsi wraz z folwarkami. Organami uchwałodawczymi były w nich zebrania
gromadzkie i gminne. W zebraniach uczestniczyli tylko gospodarze posiadają
cy co najmniej trzy morgi gruntu. Podejmowano na nich uchwały w sprawach
dotyczących gromady i gminy oraz wybierano urzędników. Nadzór nad samo
rządem gminnym sprawował naczelnik powiatu. Władzą wykonawczą w gmi
nie był wójt wraz z ławnikami. Wybierało ich zgromadzenie gminne. Wójt
posiadał ograniczone uprawnienia policyjno-administracyjne i sądowe. W gro
madzie władzą wykonawczą był sołtys, wybierany na zgromadzeniu gromadz
kim. W praktyce sołtys był pomocnikiem wójta na obszarze wsi.
III. Ustrój społeczny. Ograniczenia praw i wolności obywatelskich

481 Konstytucja Królestwa Polskiego w zakresie ustroju społecznego opiera-
ła się na zasadach ustanowionych w Księstwie Warszawskim. Gwarantowała
podobne prawa obywatelskie i utrzymała podział na stany, jakkolwiek utraciły
już one charakter feudalny, a odrębności między nimi sprowadzały się do pew
nych różnic w prawach publicznych i obywatelskich.
W stanie szlacheckim w pierwszych latach istnienia Królestwa Polskiego
wystąpiła praktyka zabiegania o nobilitacje, zwłaszcza wśród inteligencji miej
skiej i mieszczan posiadających dobra ziemskie. Ułatwiało ją wydanie przez
Aleksandra I ukazu (1877) o nadawaniu szlachectwa i tytułów honorowych.
Zmiana polityki caratu wobec szlachty nastąpiła po powstaniu listopadowym.
Rozpoczęły się wtedy represje, konfiskaty majątków i ograniczenia w dostępie
do urzędów i stopni oficerskich. W 1836 r. przeprowadzono reformę szlachec
twa, stawiając na równi szlachectwo rodowe z odpowiednią rangą urzędniczą
lub wojskową. Utworzono przy Radzie Stanu Heroldię Królestwa Polskiego,
wydającą świadectwa potwierdzające przynależność do szlachty, która funk
cjonowała do 1861 r. Powstanie styczniowe i reforma uwłaszczeniowa (1864)
ostatecznie zachwiały pozycją szlachty, zwłaszcza gospodarczą.
Chłopów obowiązywały przepisy wprowadzone za czasów Księstwa War
szawskiego. W okresie konstytucyjnym uprzywilejowaną pozycję mieli chło
pi-użytkownicy własnych gospodarstw, posiadający prawa wyborcze do zgro
madzeń gminnych. W 1846 r. zapoczątkowano państwową regulację praw
chłopów, zapewniając chłopom i mieszczanom-rolnikom posiadającym co naj
mniej 3 morgi gruntu ochronę przed rugami i likwidacją serwitutów ze stro
Nb. 481
61428665874636
61
ny pana. W 1856 r. Rada Administracyjna wprowadziła dla tej grupy kontrakty

wieczyste. Nową sytuację prawną stworzyły dla chłopów reformy A. Wielopol-
skiego. W maju 1861 r. wyszedł ukaz o zniesieniu pańszczyzny za okup pie
niężny, a w maju 1862 r. ukaz o urzędowym oczynszowaniu chłopów. Kolejne
reformy agrarne przeprowadził na początku powstania styczniowego Tym
czasowy Rząd Narodowy. Wydanymi przez niego dekretami proklamowano
uwłaszczenie wszystkich chłopów posiadających ziemię oraz nadanie chło
pom bezrolnym, którzy wzięli udział w powstaniu, 3-morgowych gospodarstw
z dóbr narodowych. Ostateczną reformę agrarną przeprowadził car Aleksan-
der II, wydając w marcu 1864 r. cztery ukazy. Pierwszy nadawał chłopom na
własność posiadane przez nich grunty, również te, które odebrano im bezpraw
nie po 1846 r. Nieobsadzone gospodarstwa chłopskie rozdzielał między bez
rolnych z tej samej wsi. Chłopów obciążał podatkiem gruntowym, który nie
mógł przekraczać 2/3 czynszu lub okupu. Drugi tworzył, omówiony już wcze
śniej, samorząd wiejski. Trzeci powoływał komisję likwidacyjną, która obli
czała i wypłacała dziedzicom odszkodowanie za utracone korzyści. Wreszcie
czwarty tworzył hierarchię władz mającą realizować uwłaszczenie: Komitet dla
Spraw Królestwa Polskiego, Komitet Urządzający w Warszawie i komisje lo
kalne. Ukazy nie rozwiązały sprawy serwitutów, co było przyczyną licznych
konfliktów między panami a chłopami.
Konstytucja Królestwa Polskiego wprowadzała pojęcie praw: cywilnych
i politycznych oraz obywatelskich. W okresie konstytucyjnym największym
ich ograniczeniem było wprowadzenie przez namiestnika w 1819 r. cenzury
prewencyjnej, ograniczającej wolność druku. Prawa konstytucyjne gwaranto
wał również statut organiczny (1832). W praktyce ochrona wolności osobistej
i religijnej była jednak iluzoryczna. Oficjalnie ustanowiono jednak tylko: karę
konfiskaty majątku za najważniejsze przestępstwa polityczne, dwujęzyczność
publikacji aktów prawnych, egzaminy państwowe z języka rosyjskiego dla
urzędników, używanie języka rosyjskiego w najważniejszych urzędach i zakaz
wywierania nacisku na rząd przez organy samorządowe. Faktycznie Królestwo
obciążone zostało licznymi obostrzeniami w formie: konfiskat majątku, wciele
nia żołnierzy do armii rosyjskiej, zesłania na Syberię lub Kaukaz, skazania na
kary więzienia lub ciężkich robót, dostarczania rekruta, płacenia kontrybucji itd.
Stłumiwszy powstanie styczniowe, rząd carski poszedł drogą całkowitego
ujarzmienia narodu polskiego we wszystkich dziedzinach życia. Zasadnicza
zmiana nastąpiła zwłaszcza w położeniu Kościoła. Kościołowi rzymskokato
lickiemu zlikwidowano diecezję podlaską, którą włączono do lubelskiej,
skonfiskowano większość dóbr kościelnych, zamknięto 129 klasztorów, a po
zerwaniu konkordatu (1866) ukazem z 1867 r. polską hierarchię kościelną pod
Nb. 481
61428665874636
61
porządkowano nowo utworzonemu Kolegium Rzymskokatolickiemu w Pe

tersburgu. Postanowiono też o likwidacji Kościoła unickiego, zniesionego już
w 1838 r. w Rosji, a unicką diecezję chełmską włączono do Kościoła prawo
sławnego. W liturgii nastąpiła rusyfikacja nabożeństw i obrządków oraz usuwa
nie wpływów łacińskich.
IV. Sądownictwo
482 Konstytucja Królestwa Polskiego, formułując główne zasady wymiaru spra
wiedliwości, gwarantowała: zasadę niezawisłości sędziowskiej, oddzielenie są
downictwa cywilnego od karnego, dożywotność mianowania sędziów przez
króla, udział w sądownictwie czynnika społecznego i nieusuwalność sędziów
z urzędu bez prawomocnego wyroku sądowego skazującego. Od niektórych
z nich odstąpiono po 1832 r.
Przewidziana w konstytucji struktura sądów, nawiązująca do czasów przed
rozbiorowych, nie została jednak zrealizowana. W rezultacie nadal funkcjono
wała w okresie Królestwa organizacja sądownictwa z czasów Księstwa War
szawskiego, z niewielkimi tylko zmianami.
W sądownictwie cywilnym instancją najniższą były sądy pokoju, zwane po
wiatowymi, z tego powodu, iż powiat był okręgiem sądowym. Było ich 79. Sę
dziowie pokoju byli wybierani przez rady wojewódzkie. Od 1825 r. powołano
przy sądach pokoju wydziały hipoteczne, kierowane przez rejentów powiatowych.
Wyższą instancją były trybunały cywilne, po jednym w każdym województwie.
Odwołania od orzeczeń trybunałów rozpatrywał Sąd Apelacyjny w Warszawie.
Ustrój sądów karnych praktycznie nie zmienił się. Po wydaniu Kodeksu ka
rzącego Królestwa Polskiego (1818) instancją najniższą były sądy policyjne,
orzekające w sprawach o wykroczenia (areszt do 8 dni i grzywna do 40 zł). In
stancją wyższą były sądy policji poprawczej, które wyrokowały w sprawach
występków (do 3 lat więzienia lub dom poprawczy). W 1818 r. było ich 16 (po
dwa w każdym województwie). W sprawach o zbrodnie orzekały sądy krymi
nalne. Było ich cztery i urzędowały w: Warszawie, Płocku, Lublinie i Kielcach.
W 1814 r. postępowanie kasacyjne w sprawach karnych, po opuszczeniu tere
nu Księstwa przez Radę Stanu, powierzono Sądowi Apelacyjnemu, orzekające
mu dotychczas w sprawach cywilnych. Od 1834 r. stał się on też sądem drugiej
instancji w sprawach karnych, które dotychczas rozstrzygały sądy kryminalne.
Kolejne zmiany w sądownictwie karnym przyniosło wprowadzenie na tere
nie Królestwa Polskiego w 1847 r. Kodeksu kar głównych i poprawczych, któ
ry nie utrzymał dotychczasowego kryterium połączenia podziału przestępstw
z odpowiednią karą.
Nb. 482
61428665874636
61
§ 5. Zabór pruski (1815–1914) 225
W okresie Królestwa Polskiego istotnym zmianom podlegało natomiast są

downictwo najwyższe. Do 1813 r. najwyższe sądownictwo kasacyjne-cywilne
i karne pełniła Rada Stanu. W jej miejsce w 1814 r. postępowanie kasacyjne
w sprawach karnych przekazano Sądowi Apelacyjnemu. Natomiast dla kasa
cji spraw cywilnych powołano w 1815 r. Sąd Najwyższej Instancji. Sąd ten zli
kwidowano w 1841 r., tworząc w Warszawie w jego miejsce departamenty IX
i X rosyjskiego Senatu Rządzącego. Departament IX rozstrzygał ostatecznie
sprawy cywilne z odwołań od wyroków Sądu Apelacyjnego, a departament X
rozpatrywał odwołania od wyroków Sądu Apelacyjnego wydanych w drugiej
instancji. Od wyroków departamentów odwołanie nie przysługiwało. Depar
tamenty Warszawskie Senatu Rządzącego zlikwidowano w 1876 r. Odtąd też
w Kongresówce wprowadzono zasadniczo strukturę sądów rosyjskich w orga
nizacji ustalonej reformami Aleksandra II z 1864 r.
W sądownictwie administracyjnym utrzymano dwuinstancyjność z czasów
Księstwa. W I instancji spory rozpatrywały, w składach 3-osobowych komisje
wojewódzkie. Ich przemianowanie w 1837 r. na rządy guberlniane powiązane
zostało jedynie ze zmianą nazwy. W II instancji w latach 1816–1822, w zastęp
stwie Rady Stanu, sądziła w składach 3-osobowych Delegacja Administracyjna,
następnie Rada Stanu na Zgromadzeniu Ogólnym, w kompletach 7-osobowych,
później od 1841 r., Ogólne Zebranie Warszawskich Departamentów Rządzące
go Senatu, w składach 7–13-osobowych, wreszcie w latach 1861–1867 ponow
nie Rada Stanu. Po jej likwidacji, do 1875 r., I Departament Senatu Rządzącego
w Petersburgu, kiedy to ostatecznie zniesiono pozostałości sądownictwa admi
nistracyjnego.
Sądem szczególnym w okresie konstytucyjnym Królestwa Polskiego był sąd 483
sejmowy. Składał się on ze wszystkich senatorów, przy czym skład orzekający
musiał liczyć 25 osób. Był właściwy dla przestępstw zbrodni stanu i urzędni
czych, dla osób pociągniętych do odpowiedzialności konstytucyjnej. Przewod
niczył mu prezes senatu. Orzekał tylko raz, w sprawie Towarzystwa Patriotycz
nego (1828). Po powstaniu listopadowym zanikł wraz z likwidacją sejmu.
§ 5. Zabór pruski (1815–1914)

Literatura: J. Benesykiewicz, Posłowie polscy w Berlinie w latach 1866–1890, Zielo
na Góra 1976; T. Białecki, M. Mazurkiewicz, A. Muszyński, Podziały administracyjne Pomo
rza Zachodniego w latach 1800–1970, Szczecin 1970; Z. Grot, Działalność posłów polskich
w sejmie pruskim (1848–1850), Poznań 1961; S. Karwowski, Historia Wielkiego Księstwa
Poznańskiego, t. I–III, Poznań 1918–1931; M. Kniat, Dzieje uwłaszczenia włościan w Wiel
kim Księstwie Poznańskim, t. I–II, Poznań 1939, 1949; J. Wąsicki, Ziemie polskie pod za
Nb. 483
61428665874636
61
borem pruskim. Wielkie Księstwo Poznańskie 1815–1848, Warszawa 1980; A. Wielopolski,
Ustrój polityczny Pomorza Zachodniego w XIX wieku, Poznań 1965.
I. Status prawny Wielkiego Księstwa Poznańskiego.

Odrębności ustrojowe
484 Patentem królewskim z 15.5.1815 r. Prusy objęły w ponowne posiadanie
część ziem byłego Księstwa Warszawskiego. Na jego podstawie miasto Toruń
i jego okręg, ziemię chełmińską i michałowską oraz Wolne Miasto Gdańsk włą
czono do Prus Zachodnich. Ziemie te liczyły 25,5 tys. km2. Natomiast z więk
szości departamentu poznańskiego i noteckiego oraz z części kaliskiego i płoc
kiego utworzono Wielkie Księstwo Poznańskie o powierzchni 29,5 tys. km2,
zamieszkane przez ok. 800 tys. ludności. Ziemie te nie weszły do utworzonego
w 1815 r. Związku Niemieckiego.
485 Odrębności w organizacji Wielkiego Księstwa Poznańskiego określone
zostały w odezwie Fryderyka Wilhelma III, skierowanej 15.5.1815 r. do je
go mieszkańców. Zgodnie z nią Wielkie Księstwo stanowiło integralną część
państwa pruskiego. Do tytulatury króla pruskiego, obok kilku nowych tytu
łów, dodawano również tytuł wielkiego księcia poznańskiego. Podobnie było
z pruskim godłem państwowym, natomiast herbem Wielkiego Księstwa został
czarny orzeł pruski z umieszczonym pośrodku białym orłem polskim. Głów
ną odrębnością ustrojową było utworzenie w Wielkim Księstwie Poznańskim,
nieznanego w innych prowincjach pruskich, urzędu namiestnika królewskie-
go. Na urząd ten, sprawowany wyłącznie przez Polaka, król mianował księ
cia Antoniego Radziwiłła. Dzierżył on go do powstania listopadowego, potem
urząd pozostał nieobsadzony. Do kompetencji namiestnika należało pośredni
czenie między monarchą a ludnością. W ramach tego mieściło się: przyjmowa
nie próśb i zażaleń do króla, nadawanie w jego imieniu tytułów, godności i or
derów, informowanie ludności o zamiarach rządu oraz zwoływanie sejmików.
Sytuację prawną ludności polskiej na terenie Wielkiego Księstwa Poznań
skiego określały rozmaite akty prawne, w tym: odezwa królewska z 15.5.1815 r.,
akt końcowy kongresu wiedeńskiego z 9.6.1815 r. oraz umowy prusko-rosyjsko-
austriackie. Gwarantowały one zachowanie religii katolickiej, równoupraw
nienie języka polskiego z niemieckim, równy dostęp Polaków do urzędów
i godności państwa pruskiego, zachowanie dotychczasowych praw osobistych,
zwłaszcza prawa własności, oraz wydanie w przyszłości konstytucji. Postano
wienia te władze pruskie w zasadzie realizowały do wybuchu powstania listopa
dowego (1830). Wyjątkiem było jedynie powierzanie urzędów w administracji
i sądownictwie prawie wyłącznie Niemcom.
Nb. 484–485
61428665874636
61
§ 5. Zabór pruski (1815–1914) 227
Wbrew zapowiedziom zawartym w odezwie króla do mieszkańców z maja 486

1815 r. nie powołano początkowo reprezentacji narodowej Wielkiego Księstwa.
Utworzono ją dopiero w marcu 1824 r., ale jedynie w formie stanowego zgro
madzenia prowincjonalnego, podobnego do istniejących w pozostałych pro
wincjach. Sejm składał się z 48 posłów reprezentujących stan szlachecki (22),
w tym dwóch, później trzech dziedzicznych książąt, mieszczański (16) i chłop
ski (8). Wybory były pośrednie i ograniczone wysokim cenzusem majątkowym.
Formalnie sejm miał być zwoływany w Poznaniu co trzy lata, faktycznie do
1848 r. zebrał się 7-krotnie. Przewodniczył mu mianowany przez króla marsza
łek. Obrady toczyły się w języku polskim. Kompetencje sejmu były niewielkie
i obejmowały: opiniowanie projektów ustaw dotyczących prowincji i podatków
ogólnopaństwowych, podejmowanie uchwał w sprawach samorządu oraz skła
danie królowi skarg i petycji. Natomiast w 1828 r. utworzono stanowe sejmiki
powiatowe, w oparciu o wzorzec śląski. Stanowiły one organ doradczy landra
tów w zarządzaniu powiatem, rozkładzie podatków i przedstawianiu kandyda
tów na urząd landrata, co zostało im odebrane w 1833 r.
Następstwem powstania listopadowego było ograniczenie dotychczasowych
uprawnień Wielkiego Księstwa Poznańskiego. W dziedzinie ustrojowej chodzi
ło przede wszystkim o: nieobsadzenie urzędu namiestnika (1830), odebranie sej
mikom powiatowym przedstawiania trzech kandydatów na stanowisko landra
ta (1833), całkowite zaprzestanie obsadzania Polakami stanowisk w administracji
i sądownictwie, powołanie komisarzy obwodowych zastępujących wójtów oraz
wydanie regulaminu o języku urzędowym władz administracyjnych, zgodnie z któ
rym korespondencja urzędowa miała się odbywać w języku niemieckim (1832).
Po nieudanym powstaniu z 1848 r. autonomia Wielkiego Księstwa Poznań
skiego została zniesiona, a w 1867 r. jego obszar został włączony do nowo
utworzonego Związku Północno-Niemieckiego, zaś w 1871 r. do II Rzeszy.
Obok wspomnianych odrębności Wielkie Księstwo Poznańskie cały czas znajdowało się
w strukturze administracji centralnej i prowincjonalnej monarchii pruskiej.
II. Organizacja administracji

1. Podział administracyjny
a) Prowincja
Ustawą z 30.4.1815 r. Prusy podzielono na 10 prowincji. Ziemie polskie 487
wchodziły w skład pięciu prowincji: Wielkiego Księstwa Poznańskiego, Prus
Zachodnich, Prus Wschodnich, Pomorza i Śląska. Prusy Zachodnie i Wschod
nie od początku miały wspólny sejm prowincjonalny, co było pierwszym eta
Nb. 486–487
61428665874636
61
pem do ich połączenia w jedną prowincję. Nastąpiło to w 1829 r., a nową pro
wincję nazwano „Prusy”. Ponowny podział Prus na dwie odrębne prowincje
przywrócono w 1878 r. Na czele prowincji stał mianowany przez króla nadpre-
zydent. Jego kompetencje uregulowała ostatecznie instrukcja z grudnia 1825 r.
Zgodnie z nią podlegały mu wszystkie rejencje danej prowincji i ich sprawy.
Nadprezydent podporządkowany był Radzie Ministrów w ogólności, a poszcze
gólnym ministrom w zakresie przysługujących im uprawnień resortowych.
b) Obwód rejencyjny
488 Prowincje dzieliły się na obwody rejencyjne (rejencje), których było od
2 do 4 w każdej prowincji. Wielkie Księstwo Poznańskie obejmowało obwody:
poznański i bydgoski, Prusy Zachodnie: gdański i kwidzyński, Prusy Wschod
nie: królewiecki, gąbiński i olsztyński (od 1905), Pomorze: szczeciński, kosza
liński i strzałowski, a Śląsk: wrocławski, opolski i legnicki. Władza administra
cyjna i policyjna należała w rejencji do prezydenta, którego mianował król.
Władzę nadrzędną sprawował nad nim nadprezydent prowincji, który pośredni
czył między rejencją a ministrem spraw wewnętrznych. Rejencje dzieliły się na
dwa wydziały, przy czym pierwszy zajmował się sprawami ogólnymi, a drugi
finansowymi.
c) Powiaty i gminy
489 Obwody rejencyjne dzieliły się na powiaty, obejmujące zarówno miasta,
jak i obszary wiejskie. Władzę administracyjną i policyjną pełnił w nich land
rat. Mianował go król spośród trzech kandydatów wysuniętych przez sejmik
powiatowy. W wydzielonych powiatach miejskich, które obejmowały obszar
miast większych, funkcje policyjne pełnił za landrata prezydent policji.
Władzy landrata podlegały wsie i mniejsze miasta. W gminach wiejskich,
stanowiących najniższą jednostkę podziału administracyjnego, przedstawi
cielem władzy państwowej był sołtys, którego pomocnikami byli dwaj ławnicy.
W 1833 r. ustanowiono obok gminy sołtysiej również gminę wójtowską, obej
mującą wsie, małe miasteczka i folwarki. Wójta mianował prezydent rejencji,
ale podlegał on bezpośrednio landratowi. W gminach miejskich zniesiono po
dział na miasta królewskie i prywatne. Miasta zorganizowane były na podsta
wie ustaw z lat 1808 i 1853 jako jednostki samorządowe.
2. Samorząd terytorialny
a) Samorząd prowincjonalny
490 W państwie pruskim funkcjonował rozwinięty i wieloszczeblowy samorząd
terytorialny. Na szczeblu prowincji w lipcu 1823 r. powołano stanowe zgro-
Nb. 488–490
61428665874636
61
§ 5. Zabór pruski (1815–1914) 229
madzenia prowincjonalne (na Śląsku i w Wielkim Księstwie Poznańskim od

marca 1824 r.). W ich skład wchodzili przedstawiciele szlachty posesjonatów,
mieszczan i chłopów, przy czym w miastach obowiązywał cenzus posiadania
określonej wartości nieruchomości i wykonywania zawodu, a we wsiach posia
dania minimum 60 mórg gruntu i prowadzenia samodzielnego gospodarstwa.
Posłów wybierano na okres 6 lat, z tym że co 3 lata ustępowała połowa skła
du. Kompetencje zgromadzeń obejmowały sprawy lokalne prowincji oraz skła
danie petycji i zażaleń do władz państwowych. Miejscem obrad była stolica
prowincji. W 1847 r. doszło do połączenia wszystkich stanowych zgromadzeń
prowincjonalnych i utworzenia zjednoczonego landtagu w Berlinie. Ustawą
z 1879 r. dotychczasowe zgromadzenia przekształcono w sejmy prowincjonal-
ne. W ich skład wchodzili przedstawiciele sejmików powiatowych i rad miej
skich, ale tylko tych miast, które stanowiły powiaty miejskie. Kadencja sejmu
trwała 6 lat. Jego obradom przewodniczył marszałek. Sejm prowincjonalny był
organem uchwałodawczym samorządu prowincjonalnego. Natomiast organem
wykonawczym był wydział prowincjonalny. Kierował nim dyrektor krajowy,
zwany też starostą krajowym (w prowincji poznańskiej wydział i starostę po
wołano dopiero w 1889 r.). Nadzór nad samorządem prowincjonalnym sprawo
wał nadprezydent.
b) Samorząd powiatowy
Pierwotną formą samorządu terytorialnego były zgromadzenia powiatowe. 491
Zakres ich działania określały ordynacje powiatowe, wydane dla większości
prowincji w 1825 r., dla Śląska i Prus w 1827 r., a dla Wielkiego Księstwa Po
znańskiego w 1828 r. Były one organem pomocniczym landrata w zarządzaniu
powiatem i sprawach komunalnych oraz przedstawiały trzech kandydatów na
urząd landrata. Ustawą z 1872 r. powołano w ich miejsce sejmiki powiato-
we. Wybory do sejmików przeprowadzano w niedemokratycznym systemie
kurialnym. Ustalono trzy kurie: wielkich właścicieli ziemskich i przemysłow
ców, miejską oraz wiejską. Każda składała się z 25 członków. Sejmik był or
ganem uchwałodawczym samorządu powiatowego, decydującym o sprawach
własnych powiatu.
Organem wykonawczym samorządu terytorialnego był wydział powiatowy,
kierowany przez starostę powiatowego (landrata). Zgodnie z ustawą (1872)
wydział był jednocześnie organem administracji państwowej. W ramach swo
ich kompetencji wykonywał uchwały sejmiku, nadzorował samorząd gminny
oraz sprawował w pierwszej instancji sądownictwo administracyjne. Kontrolę
nad samorządem powiatowym sprawował prezydent rejencji.
Nb. 491
61428665874636
61
c) Samorząd gmin miejskich

492 Samorząd miejski regulowała ordynacja z 1808 r., zrewidowana w 1831 r.
Organem uchwałodawczym samorządu była rada miejska. Wybory do niej
określały statuty zatwierdzane osobno dla każdego miasta. We wszystkich
wprowadzono zróżnicowanej wysokości cenzusy majątkowe. Kadencja rady
trwała 3 lata. Liczba zasiadających w niej deputowanych zależała od wielkości
miasta (od 24 do 102 rajców). Organem wykonawczym samorządu miejskiego
był magistrat. Na jego czele stał w dużych miastach nadburmistrz, a w mniej
szych burmistrz. Mianował ich król spośród kandydatów przedstawionych
przez deputowanych. Członków magistratu zatwierdzała rejencja. Zakres sa
morządu obejmował zarówno sprawy własne gminy, jak i poruczone przez ad
ministrację państwową i policję. Od reformy z 1853 r. wyborcy podzieleni byli
na trzy kurie, zaś radę miejską obierano na okres 6 lat, przy czym co 2 lata ustę
powała 1/3 jej składu.
d) Samorząd gmin wiejskich
493 Ostatecznie ustrój gmin wiejskich uregulowała ustawa z 1891 r. Organem
uchwałodawczym gminy wiejskiej w zakresie samorządu terytorialnego było
zgromadzenie (przedstawicielstwo) gminne. Stanowili je wszyscy mieszkań
cy danej gminy. Organem wykonawczym byli, wybierani przez zgromadzenie,
sołtys i ławnicy. Uprawnienia gmin wiejskich obejmowały zarówno sprawy wła
sne, jak i poruczone. Dla ich realizacji kilka gmin mogło utworzyć związek gmin.

1. Zmiany w położeniu prawnym stanów
494 Reformy społeczne zapoczątkowali na początku XIX w. dwaj ministrowie
pruscy – konserwatywny Karol Stein i jego następca, liberalny Karol Harden
berg. Najważniejszą z tych reform, która dotknęła wszystkie stany, była reforma
agrarna z 1807 r. Wydany 9.10.1807 r. edykt gwarantował wolny obrót ziemią,
likwidując szlachecki monopol ziemi. Zniesione zostało poddaństwo osobi-
ste chłopów. Chłopi posiadający dziedziczne gospodarstwa zyskali wolność
osobistą z dniem ogłoszenia edyktu, a chłopi posiadacze gospodarstw niedzie
dzicznych – z dniem 11.11.1810 r. Obok tego chłopi otrzymali prawo wyboru
i wykonywania zawodu bez potrzeby wykupywania się u właściciela. Utrzyma
no natomiast wszystkie ciężary, świadczenia i powinności związane z posiada
niem ziemi. Nadal też obowiązywało sądownictwo patrymonialne. Kolejnym
edyktem z 28.10.1907 r. zniesiono poddaństwo osobiste w domenach królew
Nb. 492–494
61428665874636
61
§ 5. Zabór pruski (1815–1914) 231
skich, a rozporządzeniem z 1808 r. nadano na własność za odszkodowaniem

użytkowane przez chłopów gospodarstwa. Natomiast edyktem z 14.9.1811 r.,
w związku z usuwaniem przez junkrów chłopów z ziemi, uregulowano stosun
ki między panami a chłopami. Zapewnił on większości chłopów z dóbr prywat
nych nabycie własności i wyzbycie się pańszczyzny. Za usamodzielnienie się
chłop posiadacz dziedziczny oddawał panu 1/3 swego gruntu, a posiadacz nie
dziedziczny 1/2.
W rzeczywistości edykt nie był realizowany, gdyż dopiero w 1816 r. wydano do niego
przepisy wykonawcze, ustanawiające warunki dodatkowe, np. sprzężaj. Kolejną zmianę przy
niósł edykt z czerwca 1821 r. o reluicji, znoszący feudalne obciążenia gospodarstw.
Reformy te nie objęły terenów wchodzących w skład byłego Księstwa War

szawskiego, lecz tylko ziemie pierwszego rozbioru. W 1815 r. postanowienia
reformy rozciągnięto na te ziemie Księstwa, które włączono do prowincji pru
skich, z wyjątkiem Wielkiego Księstwa Poznańskiego, na którego obszar usta
wę regulacyjną rozciągnięto w 1823 r.
Różniła się ona tym od przepisów pruskich, że regulacją objęto gospodarstwa o po
wierzchni ponad 25 mórg i posiadające dodatkowo sprzężaj.
Zakończenie reform chłopskich przyniosła w Prusach rewolucja Wiosny

Ludów (1848). Ustawą z października 1848 r. zniesiono bez odszkodowania
uprawnienia łowieckie panów, a ustawą ze stycznia 1849 r. sądownictwo pa
trymonialne, wreszcie w 1850 r. usunięto prawa zwierzchnie pana nad chłopem.
Równolegle ze zmianami w stosunkach wiejskich następowały reformy
społeczne w miastach. Od listopada 1808 r. tylko państwo mogło sprawować
nadzór nad miastami. Zlikwidowano podział na miasta królewskie i prywatne.
Zmiany objęły obsadę władz miejskich. Zreformowane zostały podatki miej
skie i przemysłowe. Zniesiono przymus cechowy oraz monopole szlacheckie.
Wymienione reformy naruszały w istotny sposób podstawy stanowej prze
wagi szlachty. Nadal jednak miała ona dominację w życiu politycznym oraz
monopol na sprawowanie najwyższych urzędów cywilnych i wojskowych.
2. Ograniczenie praw i wolności obywatelskich ludności polskiej

Ograniczenia praw i wolności ludności polskiej rozpoczęły się po stłu 495
mieniu powstania listopadowego, a nasiliły po zjednoczeniu Niemiec (1871)
i włączeniu całego zaboru pruskiego do II Rzeszy. W 1876 r. określono, że ję
zyk niemiecki jest wyłącznym językiem urzędowym we wszystkich urzędach
i sądach tak w czynnościach wewnętrznych, jak i między stronami. Dało to po
wód do masowej germanizacji nazw miejscowych i nazwisk. W dalszej kolej
ności rozpoczęto germanizację szkolnictwa. W prowincji poznańskiej utrzyma
Nb. 495
61428665874636
61
no początkowo język polski jako przedmiot nauki oraz polską naukę religii, co
jednak traktowano jako stan przejściowy. Ostatecznie w 1887 r. doszło do cał
kowitego usunięcia języka polskiego ze szkół publicznych.
Osobny rozdział stanowiła walka z Kościołem katolickim (Kulturkampf).
W jej ramach wydano szereg ustaw antywyznaniowych, m.in. wprowadzono
śluby cywilne (1875), poddano szkolnictwo nadzorowi państwa (1872) i wpły
wano na obsadę stanowisk kościelnych (1873), likwidowano zakony i klaszto
ry, karano księży.
Kurs antypolski zaostrzyło pruskie ustawodawstwo wyjątkowe. Pierwsza z tych ustaw,
wydana w 1904 r., zakazywała tworzenia nowych osad rolnych bez pozwolenia władz pań
stwowych. W praktyce oznaczało to zakaz stawiania i remontu przez Polaków wszelkich
budynków, jeżeli byłoby to sprzeczne z działaniami Komisji Kolonizacyjnej. Rok 1908
przyniósł dwie kolejne ustawy. Pierwsza przyznawała Komisji Kolonizacyjnej prawo przy
musowego wywłaszczania polskich majątków ziemskich. W praktyce nie znalazła ona za
stosowania, gdyż wzbudziła opór niemieckich konserwatystów, uznających ją za sprzeczną
ze „świętym” prawem własności. Druga ustawa, nazywana często „kagańcową”, nakazywa
ła obradować na wszelkich zgromadzeniach publicznych wyłącznie po niemiecku. Wyjątek
ustanowiono tylko dla powiatowych zgromadzeń przedwyborczych, gdzie zezwolono jesz
cze przez 20 lat na posługiwanie się językiem narodowym, jeżeli Niemcy nie stanowili po
nad 60%.
IV. Sądownictwo
1. Sądownictwo powszechne
496 Sądownictwo powszechne reformowano w Prusach w trzech etapach:
pierwszy w latach 1807–1849, drugi 1849–1877, trzeci po 1877 r.
Etap pierwszy obejmował reformy z lat 1807–1813. Podstawowym jego
założeniem było oddzielenie sądownictwa powszechnego od administracyj
nego. Brak jednak było w tym konsekwencji, nadal bowiem funkcjonowały są
dy stanowe. We wsiach podstawowymi były sądy patrymonialne. Natomiast
mieszczanie i chłopi, którzy nie podlegali sądom patrymonialnym, sądzeni byli
w pierwszej instancji przez sądy miejskie i ziemskie obejmujące powiat. W re
jencjach działały wyższe sądy ziemskie, będące drugą instancją. Natomiast in
stancją ostateczną był Najwyższy Trybunał w Berlinie, który pełnił funkcje
kasacyjne i rewizyjne. Pewnymi odmiennościami od tej struktury charakteryzo
wało się sądownictwo w Wielkim Księstwie Poznańskim. Tutaj sądami pierw
szej instancji dla spraw cywilnych, niepodlegających sądom pokoju, oraz dla
spraw karnych były cztery sądy ziemskie. Apelacje od jednego z nich rozpatry
wały trzy pozostałe. Nadrzędnym dla nich był Wyższy Sąd Apelacyjny w Po
znaniu. Odrębności te utrzymały się do 1834 r.
Nb. 496
61428665874636
61
§ 6. Wolne Miasto Kraków (1815–1846) 233
W 1849 r. rozporządzeniem Fryderyka Wilhelma IV wprowadzono nową,

3-stopniową strukturę sądownictwa. Tworzyły ją sądy: powiatowe, apelacyjne
i Najwyższy Trybunał Sądowy. Sądy powiatowe dzieliły się na dwa wydziały:
karny i cywilny. Istniały przy nich prokuratura i adwokatura. Sądy apelacyjne
były sądami odwoławczymi od sądów powiatowych i sądami pierwszej instan
cji dla rozpoznawania określonych spraw (np. fundacje, fideikomisy). Instancją
ostateczną był Najwyższy Trybunał Sądowy w Berlinie.
W 1877 r. ujednolicono sądownictwo II Rzeszy. Instancją najniższą były są-
dy urzędowe (grodzkie), sądzące z reguły w składzie jednoosobowym, ewentu
alnie w sprawach karnych z udziałem ławników. Sądami odwoławczymi od nich
lub sądami pierwszej instancji dla określonych spraw były sądy okręgowe, są
dzące kolegialnie. Od nich odwołać się można było do wyższych sądów okręgo
wych. Natomiast sądem najwyższym był Trybunał Rzeszy z siedzibą w Lipsku.
Początki sądownictwa administracyjnego, oddzielonego od powszechnego 497
wymiaru sprawiedliwości, pojawiły się w Prusach w początkach XIX w. Osta
teczny jego model stworzono reformami Rudolfa Gneista pod koniec XIX w.
Wprowadzono go w Prusach w latach 1872–1883, a na terenie prowincji po
znańskiej w 1889 r. Pierwszą instancję tworzyły od 1872 r. wydziały powiato-
we, stanowiące organ wykonawczy samorządu powiatowego, lub w miastach
wyodrębnionych wydziały miejskie oraz utworzone w 1875 r. obwodowe są-
dy administracyjne, odłączone od organów administracyjnych rejencji. Dru
gą instancją (a dla pewnej kategorii spraw pierwszą) były wydziały obwodowe
działające na szczeblu rejencji (według ustawy z lipca 1883 r.). Instancją naj
wyższą był Wyższy Trybunał Administracyjny z siedzibą w Berlinie, utwo
rzony w 1875 r. Połowa jego składu musiała mieć kwalifikacje sędziowskie,
a połowa kwalifikacje potrzebne do zajmowania wyższych stanowisk admi
nistracyjnych. Sędziowie mianowani byli dożywotnio przez cesarza. Na jego
czele stał prezydent. Trybunał dzielił się na cztery senaty, pod kierownictwem
prezydentów senatów. Był zasadniczo sądem trzeciej instancji, ale orzekał też
w drugiej, a nawet wyjątkowo w pierwszej instancji.
§ 6. Wolne Miasto Kraków (1815–1846)

Literatura: W. M. Bartel, Ustrój i prawo Wolnego Miasta Krakowa (1815–1846), Kra
ków 1976; S. Wachholz, Rzeczpospolita Krakowska w okresie 1815–1830, Warszawa 1957.
Nb. 497
61428665874636
61
I. Powstanie i upadek Rzeczypospolitej Krakowskiej

498 Wolne Miasto Kraków powołano traktatem trzech zaborców z 3.5.1815 r.,
który dołączono do ostatecznych postanowień kongresu wiedeńskiego. Jego tery
torium liczyło 1150 km2 i obejmowało: Kraków, trzy miasta prywatne i 224 wsie.
Obszar zamieszkiwało w 1815 r. ok. 90 tys., a w 1846 r. ok. 150 tys. mieszkań
ców. Ustrój miasta był początkowo liberalny. Uznawano je za neutralną republi
kę. W związku z tym obowiązywał zakaz pozostawania w nim obcych wojsk.
Interesy państw zaborczych reprezentowali ich rezydenci. Sytuacja skompliko
wała się po powstaniu listopadowym. Celem utrzymania „porządku”, państwa
ościenne wprowadziły w 1836 r. na terytorium Wolnego Miasta swoje wojska,
przy czym Austria pozostawiła swoich żołnierzy aż do 1841 r.
W lutym 1846 r. w Krakowie i jego okręgu doszło do wybuchu powstania.
Na jego czele stanął najpierw 3-osobowy Rząd Tymczasowy, a następnie w roli
dyktatora Jan Tyssowski. Powstanie upadło po dziewięciu dniach – 2.3.1846 r.
Bezpośrednim jego następstwem było ogłoszenie przez cesarza Ferdynanda I
patentu z 16.11.1846 r., na mocy którego byłe Wolne Miasto Kraków zostało
wcielone do monarchii austriackiej.

1. Władze naczelne
499 Podstawy ustroju politycznego Wolnego Miasta Krakowa stworzyły trzy
konstytucje, wydane w latach: 1815, 1818 i 1833. Pierwsza stanowiła integral
ną część traktatu dodatkowego z 3.5.1815 r., a w jej opracowaniu znaczącą rolę
odegrał książę A. Czartoryski. Druga zwana była konstytucją rozwiniętą i opra
cowana została przez specjalną Komisję Organizacyjną (1818). Natomiast trze
cia była dziełem Komisji Reorganizacyjnej, wydanym w porozumieniu z Ko
mitetem, składającym się z obywateli Wolnego Miasta (1833). Znowelizowano
ją w latach: 1837, 1838, 1839.
500 Naczelnym organem władzy rządowo-administracyjnej był Senat. Składał
się z prezesa i 12 członków, z czego 6 senatorów pełniło swoje funkcje do
żywotnio, a 6 czasowo. Ośmiu senatorów wybierało Zgromadzenie Reprezen
tantów, a 4 delegował Uniwersytet Krakowski i kapituła krakowska. Przy ich
wyborze obowiązywał cenzus wieku (35 lat) i majątku. Konstytucja z 1833 r.
zmniejszyła skład Senatu do 9 osób, przy czym prezesa i 7 senatorów wybierało
Zgromadzenie Reprezentantów, a 1 kapituła. Kadencja trwała 3 lata, a od
1833 r. – 6 lat. Od 1843 r. prezesa i 8 senatorów mianowały już trzy mocarstwa.
Nb. 498–500
61428665874636
61
§ 6. Wolne Miasto Kraków (1815–1846) 235
Senat dzielił się w 1815 r. na pięć wydziałów: Administracji, Skarbu i Dóbr

Narodowych, Policji, Sprawiedliwości oraz Układania Przyszłej Organizacji,
ale już w 1816 r. ich liczbę ograniczono do trzech, zaś w 1822 r. do dwóch.
Uprawnienia szczególne Senatu obejmowały: wydawanie rozporządzeń wyko
nawczych, nominacje wszystkich urzędników, aprobatę projektów ustaw, pra
wo łaski i cenzurę.
Władzą ustawodawczą było jednoizbowe Zgromadzenie Reprezentantów. 501
Składało się z 41 członków, przy czym 26 pochodziło z wyborów, a po 3 dele
gowały: Senat, kapituła i Uniwersytet Krakowski, oraz 6 było sędziami pokoju.
Prawa wyborcze ograniczone były cenzusem wieku, majątku i wykształcenia.
Sesje odbywały się raz do roku i trwały 4 tygodnie. Przewodniczył im marsza
łek. W 1833 r. liczba deputowanych została zmniejszona do 30 osób. Od te
go też czasu sesje zwoływano co 3 lata i trwały one 6 tygodni. Wprowadzono
równocześnie tajność obrad. Od 1842 r. Zgromadzenie było zwoływane tylko
za zgodą mocarstw „opiekuńczych”. Kompetencje Zgromadzenia obejmowa
ły: ustawodawstwo, opracowywanie listy kandydatów na urzędy i sądownictwo
sejmowe nad urzędnikami, którzy popełnili przestępstwa urzędnicze.
Dominującą rolę w Wolnym Mieście odgrywali rezydenci trzech państw 502
„opiekuńczych”. Formalnie byli oni przedstawicielami dyplomatycznymi przy
Senacie. Faktycznie aktywnie ingerowali we wszystkie sprawy wewnętrzne
Wolnego Miasta. Ich rola wzrosła po 1833 r., kiedy to konstytucja przyznała im
rolę rozjemców między Senatem a Zgromadzeniem Reprezentantów. Tworzyli
wtedy kolegium, zwane Konferencją Rezydentów. Początkowo zbierała się ona
doraźnie, a od 1839 r. stale.
Po upadku powstania krakowskiego (1846) państwa zaborcze utworzyły sta
łą Radę Administracyjną Cywilną. W jej skład wchodzili: dyrektor, 2 asesorów
i sekretarz. Zastąpiła ona Senat. Po włączeniu obszaru Wolnego Miasta do Au
strii przemianowano ją na Cesarsko-Królewską Radę Administracyjno-Cywilną.
2. Administracja terytorialna
Obszar Wolnego Miasta Krakowa dzielił się na 26 gmin politycznych 503
i 2 gminy administracyjne. Podstawą wydzielenia gmin politycznych było za
równo kryterium terytorialne, jak i względy wyborcze, gdyż każda z nich była
jednocześnie okręgiem wyborczym. W samym mieście Krakowie wydzielono
9 gmin miejskich. Gmin wiejskich było 17. Oprócz tego w Krakowie wyod
rębniono 2 gminy administracyjne, zamieszkiwane przez Żydów, którzy nie po
siadali praw politycznych. Władzą lokalną w gminach byli wójtowie okręgowi
– miejscy i wiejscy. Ich wyboru dokonywały początkowo organy samorządu te
rytorialnego – zgromadzenia gminne, co zmieniono w 1833 r., oddając wybór
Nb. 501–503
61428665874636
61
zgromadzeniom obiorczym. W gminach żydowskich wójtów mianował Senat.

Kadencja wójta trwała pierwotnie 2 lata, a od 1833 r. – 6 lat. Obok wójta Senat
mógł mianować w gminie pewną liczbę jego zastępców. Pierwotnie kompeten
cje wójtów były szerokie i obejmowały sądownictwo i administrację. W 1833 r.
większość ich władzy sądowej przekazano w ręce podsędków. W 1838 r. Kon
ferencja Rezydentów zlikwidowała urząd wójta. Jego miejsce zajął w miastach
komisarz cyrkułowy, a we wsiach komisarz dystryktowy. Zniesiono również
zastępców wójtów, których zastąpili zwierzchnicy.

504 Najliczniejszy odsetek ludności Wolnego Miasta stanowili chłopi. Ich położe
nie prawne regulowały przepisy obowiązujące w Księstwie Warszawskim. Chło
pi byli dzierżawcami uprawianej ziemi, świadczącymi panom rentę feudalną, naj
częściej czynszową. W dobrach państwowych i kościelnych powinności te były
uregulowane przed 1815 r., natomiast w dobrach prywatnych określały je inwen
tarze lub umowy. W związku z ich nadmiarem chłopi częstokroć opuszczali swo
je gospodarstwa, stąd w konstytucji z 1818 r. ograniczono im swobodę przesiedla
nia się. Od 1815 r. działała Komisja Włościańska, mająca na celu poprawę bytu
chłopów. Rezultatem jej prac była zamiana od 1837 r. pańszczyzny na czynsz.
W 1844 r. Zgromadzenie Reprezentantów uchwaliło ustawę uznającą posiadłości
chłopskie w dobrach narodowych i instytutowych za wieczystoczynszowe.
Poważną rolę w polityce gospodarczej Wolnego Miasta Krakowa odgrywało
mieszczaństwo. Szczególnie ważnym było dla niego postanowienie o wprowa
dzeniu na obszarze Wolnego Miasta zasady wolnego handlu. Jego organizatorem
i reprezentantem była Kongregacja Kupiecka. Zajmowała się ona fachowym do
radztwem, określaniem kwalifikacji kupców i regulacją stosunków w handlu.
Rozwój przeżywało również rzemiosło. Najważniejszą rolę w mieście odgrywa
ło 35 cechów, posiadających monopol na produkcję w danej specjalności.
Spory odsetek ludności Krakowa, wynoszący w 1815 r. ok. 21%, zaś w 1830 r. ok. 30%,
stanowili Żydzi. Nie posiadali oni praw politycznych. Zniesiono też ich autonomiczną orga
nizację kahalną i przeniesiono do dwóch gmin administracyjnych znajdujących się na Kazi
mierzu. Władze miasta sprawowały nad nimi kontrolę i nadzór. Dotyczyły ich liczne zakazy,
m.in. handlu na terenie miasta, wyszynku napojów alkoholowych.
IV. Sądownictwo
505 Obszar Wolnego Miasta podzielono na pięć okręgów sądowych. W każdym
funkcjonował jeden sąd pokoju. Funkcja sędziego była honorowa. Wybierany
Nb. 504–505
61428665874636
61
§ 7. Zabór austriacki (1809–1914) 237
był on przez zgromadzenie gminne na okres 3 lat. Do jego kompetencji należa

ło: nakłanianie stron do ugody, nadzorowanie spraw małoletnich i rozstrzyganie
spraw cywilnych, jeżeli wartość przedmiotu sporu była mniejsza niż 200 złp.
Natomiast w drobnych sprawach karnych rozstrzygali wójtowie, którzy prowa
dzili również dochodzenie w razie popełnienia zbrodni. Od ich orzeczeń można
się było odwołać do Sądu Apelacyjnego. Prawo łaski należało do Senatu.
Sądem pierwszej instancji był trybunał. Składał się z: prezesa, 3 sędziów 506
dożywotnich i 10 czasowych. Tych ostatnich powoływało Zgromadzenie Re
prezentantów na okres 2 lat. Orzekano w kompletach 3-osobowych. Do kom
petencji sądu należały sprawy cywilne, niezastrzeżone dla sędziów pokoju oraz
sprawy karne zagrożone karą pozbawienia wolności lub śmierci.
Instancją odwoławczą był Sąd Apelacyjny. Składał się z: prezesa, 4 sę 507
dziów dożywotnich i 5 czasowych, wybieranych na 2 lata. Orzekano w kom
pletach 5-osobowych. Sąd Apelacyjny rozstrzygał w drugiej i ostatniej instancji
odwołania w sprawach cywilnych od wyroków sędziów pokoju, a w sprawach
karnych od orzeczeń wójtów oraz w drugiej instancji odwołania od wyroków
sądu pierwszej instancji. Ponadto, orzekając w rozszerzonym składzie, pełnił
funkcję sądu kasacyjnego. Dopuszczalność kasacji zależała jednak od wcze
śniejszej uchwały Wydziału Prawa Uniwersytetu Krakowskiego. Do niego na
leżało też zatwierdzanie wyroków śmierci.
Konstytucja z 1833 r. odebrała wójtom sądownictwo karne i prowadzenie
dochodzeń, przekazując je, wybieranym przez Zgromadzenie Reprezentantów,
podsędkom. W 1839 r. zmieniono kompetencje i strukturę sądownictwa karne
go. Sądami karnymi odtąd były: Dyrekcja Policji, Trybunał Pierwszej Instan
cji, Sąd Apelacyjny i Sąd Najwyższy Karny, który orzekał o karze śmierci i po
zbawieniu wolności powyżej 10 lat. W 1842 r. zlikwidowano Sąd Apelacyjny,
a w jego miejsce powołano Sąd Wyższy, składający się z prezesa i 5 sędziów.
Sądem specjalnym był Sąd Sejmowy. Składał się z 17 sędziów. Orzekał w kom
pletach 9-osobowych w sprawach przestępstw urzędniczych.
§ 7. Zabór austriacki (1809–1914)

Literatura: O. Balzer, Historia ustroju Austrii w zarysie, Lwów 1908; A. Dziadzio, Mo
narchia konstytucyjna w Austrii 1867–1914, Kraków 2000; S. Grodziski, Historia ustroju spo
łeczno-politycznego Galicji 1772–1848, Wrocław 1971; K. Grzybowski, Galicja 1848–1914.
Historia ustroju politycznego na tle historii ustroju Austrii, Kraków 1959; B. Łoziński, Gali
cyjski sejm stanowy (1817–1845), Lwów 1905; B. Winiarski, Ustrój prawno-polityczny Ga
licji, Warszawa 1915.
Nb. 506–507
61428665874636
61
I. Ustrój Galicji w latach 1809–1861

508 W 1809 r. Austria utraciła na rzecz Księstwa Warszawskiego ziemie trze
ciego zaboru (Galicja Zachodnia), a na korzyść Rosji okręg tarnopolski. Kon
gres wiedeński potwierdził Austrii zwrot tego ostatniego obszaru oraz Wielicz
ki z okręgiem. Po rewolucji 1846 r. włączono do Austrii terytorium Wolnego
Miasta Krakowa. Na kongresie wiedeńskim Austria zobowiązała się wprawdzie
do utworzenia w Galicji polskiej reprezentacji stanowej oraz innych instytucji,
mających na celu utrzymanie własnej narodowości, ale z obietnic tych nic nie
wyszło. Zasadniczo utrzymano ustrój polityczny wprowadzony po rozbiorach.
Jedynym ustępstwem było formalne reaktywowanie w 1817 r. Sejmu Stano
wego, posiadającego kompetencje w sprawach lokalnych. Każda jego uchwała
wymagała zatwierdzenia ze strony cesarza. Generalnie nastąpił nawrót reakcji,
utożsamiany z systemem wprowadzonym przez kanclerza Klemensa Metterni-
cha, który stłumił wszelkie przejawy myśli reformatorskiej.
Zmianę sytuacji przyniosła Wiosna Ludów. Dnia 25.4.1848 r. ogłoszo
no konstytucję, która miała obowiązywać tylko w krajach dziedzicznych, oraz
sankcjonowano konstytucję węgierską. W 1849 r. nowy cesarz – Franciszek Jó-
zef oktrojował kolejną konstytucję, ale również i ona nie weszła w życie, gdyż
w 1851 r. została uchylona.
Mimo braku większych reform konstytucyjnych, Wiosna Ludów przynio
sła zmianę o zasadniczym znaczeniu. Było nią zniesienie poddaństwa i uwła
szczenie chłopów. Zniesienie pańszczyzny nastąpiło samodzielnym okólnikiem
gubernatora Franciszka Stadiona z 22.4.1848 r., który jednakże nadal utrzymał
w mocy serwituty. Rząd austriacki zatwierdził tę decyzję, a w parę tygodni póź
niej ogłosił w tej sprawie antydatowany patent cesarski. Reformę uwłaszcze
niową realizowano do 1857 r. Pierwotnie miała odbyć się bez odszkodowania,
jednakże w toku jej przeprowadzania na chłopów przerzucono częściowo spłatę
odszkodowania dla dziedziców.
Po stłumieniu Wiosny Ludów nastąpił w Austrii nawrót do rządów absolutnych (era Alek-
sandra Bacha). Kolejny kryzys w państwie spowodowała klęska Austrii w wojnach włoskich
(1859). Jej efektem było wydanie w 1860 r. przez premiera Agenora Gołuchowskiego dyplo
mu październikowego, stanowiącego próbę wprowadzenia ustroju federacyjnego oraz auto
nomii dla krajów koronnych. Uzupełniał go wydany w 1861 r. patent lutowy, zawierający
w dwóch załącznikach konstytucję lutową i statuty krajowe dla poszczególnych krajów ko
ronnych, w tym dla Galicji. Wprawdzie w 1865 r. konstytucję zawieszono, ale moc statutów
została utrzymana i obowiązywały one do 1918 r. Następny kryzys, spowodowany wojną
z Prusami (1866), doprowadził do powstania w 1867 r. monarchii dualistycznej w formie Au
stro-Węgier oraz uchwalenia konstytucji grudniowej, która przetrwała do 1918 r.
Nb. 508
61428665874636
61
II. Autonomia Galicji (od 1861 r.). Ustrój polityczny

1. Władze krajowe
Patent lutowy z 1861 r. wprowadził, obok administracji rządowej, działają 509
ce na podstawie statutów krajowych władze krajowe w poszczególnych krajach
koronnych. Organami autonomii były Sejm Krajowy i Wydział Krajowy.
Sejm Krajowy był organem jednoizbowym. Składał się ze 161 posłów. Je 510
denastu z nich było wirylistami, a więc zasiadało w zgromadzeniu z tytułu pia
stowanej godności (7 to arcybiskupi i biskupi obrządku łacińskiego, unickiego
i ormiańskiego, 2 rektorzy uniwersytetów w Krakowie i Lwowie, prezes Aka
demii Umiejętności i rektor Politechniki Lwowskiej). Pozostałych 150 posłów
pochodziło z wyborów. Wybory do Sejmu Krajowego odbywały się w czterech
kuriach: wielkiej własności ziemskiej (ok. 2000 ziemian wybierało 44 posłów),
izb przemysłowo-handlowych (116 członków wybierało 3 posłów), miast naj
większych (20 tys. zamożniejszych mieszczan wybierało 20 posłów) oraz gmin
wiejskich i miejskich (ok. 500 tys. wybierało 74 posłów). W ostatniej kurii wy
bory były pośrednie, w pozostałych bezpośrednie. Obowiązywały cenzusy:
wieku, majątku i wykształcenia. System kurialny w wyborach do Sejmu Krajo
wego utrzymał się do 1914 r., jednakże nowe, zmodyfikowane zasady, z powo
du wojny, nie weszły w życie. Kadencja sejmu trwała 6 lat. Przewodniczył mu
mianowany przez cesarza marszałek krajowy – pierwszym był Leon Sapieha
(1861–1873). Marszałkiem zostawał z reguły polski arystokrata, jedynym wy
jątkiem był Mikołaj Zyblikiewicz – mieszczański konserwatysta.
Kompetencje zgromadzenia obejmowały: zmiany przepisów statutu kra
jowego, sprawy kultury krajowej (rozumiane jako rolnictwo, leśnictwo, ho
dowla i inne sprawy gospodarcze), ustawodawstwo w sprawie publicznych
budowli na koszt kraju, uchwałodawstwo w przedmiocie zakładów dobroczyn
nych utrzymywanych z funduszy krajowych, preliminarz budżetowy kraju oraz
uchwalanie urządzeń w granicach ustaw powszechnych dotyczących spraw
gminnych, kościelnych, szkolnych i związanych z zaopatrzeniem wojska.
Organem wykonawczym Sejmu Krajowego był Wydział Krajowy. Wy 511
bierał go Sejm na okres 6 lat. Przewodniczył mu marszałek krajowy, a poza
nim w jego skład wchodziło 6 członków wybieranych w połowie przez kurie
wyborcze, w połowie przez Sejm Krajowy. Uprawnienia Wydziału Krajowego
obejmowały sprawy związane z: przygotowaniem projektów ustaw sejmowych
i ich wykonaniem, polityką zagraniczną, reprezentacją kraju wobec rządu au
striackiego oraz kontrolą samorządu terytorialnego.
Nb. 509–511
61428665874636
61
2. Samorząd terytorialny
512 Samorząd terytorialny istniał tylko w czterech krajach koronnych Austrii:
Galicji, Czechach, Styrii i Tyrolu. Funkcjonował na szczeblu: powiatu, gminy
miejskiej i gminy wiejskiej. Samorząd powiatowy wprowadzono w 1866 r. Je
go organem uchwałodawczo-kontrolującym była rada powiatowa, wybierana
w systemie kurialnym na 6 lat (od 1884 r., przedtem na 3 lata). Liczyła 26 człon
ków wybieranych w czterech kuriach. Organem wykonawczo-zarządzającym był
wydział powiatowy. Wyłaniała go ze swego grona rada powiatowa. Przewod
niczył mu marszałek powiatowy, zatwierdzany przez cesarza. Do kompetencji sa
morządu powiatowego należał nadzór nad gminą i zajmowanie się sprawami lo
kalnymi (oświatą, drogami, dobroczynnością, zdrowiem itp.). W Galicji w 1846 r.
wprowadzono podział na 74 powiaty, których liczba wzrosła w 1908 r. do 79.
Samorząd gmin miejskich i wiejskich regulowały ustawy z lat 1862 i 1866
oraz późniejsze statuty dla miast. Samorząd miejski sprawowany był przez
radę miejską i magistrat. Rada miejska była organem uchwalającym i nad
zorującym. W zależności od wielkości miasta, liczyła od 18 do 36 deputowanych.
Wybierana była na okres 6 lat. W Krakowie rada liczyła 60, a w Lwowie
100 członków; oba miasta były wydzielonymi powiatami miejskimi. Natomiast
organem zarządzająco-wykonawczym był magistrat. Wyłaniała go rada miejska
ze swego grona na okres 6 lat. W Krakowie i Lwowie magistratowi przewodni
czyli prezydenci, a w większych miastach burmistrzowie. W małych miastach
organami wykonawczymi były zwierzchności gminne z naczelnikami.
Samorząd gmin wiejskich należał do: rady gminnej, zwierzchności
gminnej i naczelnika gminy. Rady gminne były organami uchwalającymi
i nadzorującymi. Wybierano je na 3 lata na podstawie cenzusu majątkowego
i wykształcenia (od 1884 r. – 6 lat). Liczyły od 8 do 36 członków. Organem wy
konawczo-zarządzającym była zwierzchność gminna. Składała się z naczelni
ka i przysiężnych, wybieranych przez radę ze swego grona. Jej kadencja trwa
ła również 3 lata (od 1884 r. – 6 lat). Natomiast naczelnik, zwany też wójtem,
był jednoosobowym przewodniczącym zarządu gminy.
Uprawnienia gmin miejskich i wiejskich obejmowały zarówno własny, jak
i poruczony zakres działania. Do zakresu własnego należały sprawy: zarządu
majątkiem, uchwalania budżetu, komunikacji, szkolnictwa, zakładów dobro
czynnych, policji miejscowej itp. Do poruczonych zaliczano wszystkie sprawy
przekazane do wykonania przez władze państwowe, np. ściąganie podatków.
Generalnie samorząd austriacki nie cieszył się najlepszą opinią. Funkcjono
wał wadliwie, a jego największą bolączką był brak wyraźnego rozgraniczenia
między kompetencjami władz samorządowych a rządowych, co prowadziło do
licznych sporów kompetencyjnych.
Nb. 512
61428665874636
61
3. Władze rządowe
W administracji rządowej najwyższą pozycję zajmował minister do spraw 513
Galicji, powołany w 1871 r. i urzędujący stale w Wiedniu. Był nim zawsze Po
lak. Pierwszym był hrabia Kazimierz Grocholski, ale najdłużej sprawował ten
urząd Florian Ziemiałkowski (1873–1890). Uprawniony był on do opiniowania
wszystkich projektów ustaw dotyczących Galicji. W razie sporów z którymś
z ministrów resortowych sprawę rozstrzygał rząd.
Krajowym organem administracji rządowej był namiestnik. Urząd powo 514
łano w 1849 r. i pierwszym namiestnikiem został hrabia A. Gołuchowski. Mia
nował go cesarz, w uzgodnieniu z prezesem Koła Polskiego w parlamencie
austriackim. Zawsze był nim polski arystokrata. Namiestnik urzędował we Lwo
wie. Do jego kompetencji należało reprezentowanie cesarza, kierowanie admini
stracją rządową w kraju koronnym, nadzorowanie władz autonomicznych, prze
prowadzanie wyborów do Sejmu Krajowego, realizowanie w Sejmie inicjatywy
ustawodawczej rządu, badanie legalności działań reprezentacji powiatowej itp.
Namiestnik był podporządkowany i odpowiedzialny przed rządem austriackim.
Swoją władzę sprawował przy pomocy urzędu, zwanego namiestnictwem.
Namiestnikowi na szczeblu powiatu podporządkowany był starosta. Swo 515
je uprawnienia realizował on przy pomocy kilkuosobowego urzędu powiato
wego. Do jego kompetencji należało: sprawowanie nadzoru nad samorządem
gminnym w zakresie wykonywania zadań własnych i zwierzchnictwa nad wy
konywaniem spraw poruczonych, kierowanie sprawami administracji powiato
wej (poza szkolnymi i skarbowymi) oraz przeprowadzanie wyborów.
4. Administracja szkolnictwa
W 1867 r. w Galicji wprowadzono trójstopniowy samorząd szkolny na 516
szczeblu krajowym, powiatowym i gminnym. Najwyższą władzą była Kra-
jowa Rada Szkolna. Formalnie przewodniczył jej namiestnik, faktycznie za
stępujący go wiceprezydent. Jej skład uzupełniali: 3 członkowie powołani
przez namiestnika, 3 członkowie Wydziału Krajowego, przedstawiciele głów
nych związków wyznaniowych, reprezentanci Lwowa i Krakowa oraz najwy
bitniejsi uczeni. Rada zarządzała szkolnictwem ludowym i średnim. Na szcze
blu powiatowym działały okręgowe rady szkolne. Kierowali nimi starostowie,
a ich skład stanowili: nauczyciele, inspektorzy szkolni, przedstawiciele rady
powiatowej i reprezentanci związków wyznaniowych. Rady okręgowe zarzą
dzały szkołami ludowymi i nadzorowały szkolnictwo prywatne. W gminach
funkcjonowały miejscowe rady szkolne pod kierownictwem przewodniczące
go. Administrowały one szkolnictwem gminnym. Przedstawiony powyżej sys
tem nie obejmował wyższych uczelni, mających autonomię.
Nb. 513–516
61428665874636
61
III. Prawa obywatelskie

517 W 1867 r. wszystkie narodowości w monarchii habsburskiej zostały równo
uprawnione. Oznaczało to przyznanie im prawa utrzymywania własnej tożsamo
ści narodowej oraz języka ojczystego. Państwo gwarantowało równość wszyst
kich języków i swobodę posługiwania się nimi w szkołach, urzędach i życiu
publicznym. Skutkiem tego w 1866 r. język polski stał się językiem urzędowym
w Sejmie i Wydziale Krajowym, a od 1869 r. w całej administracji i sądownic
twie. Stan taki wymusił równoległą polonizację szkolnictwa galicyjskiego.
Ustawy zasadnicze z 1867 r. przyznawały ludności ponadto stosunkowo du
że swobody obywatelskie. Podstawową była ochrona wolności osobistej jed
nostki, której aresztowanie mogło nastąpić wyłącznie na podstawie orzeczenia
sądowego. Zezwolono także na niczym nie skrępowaną wolność przesiedlania
się w obrębie całego państwa. Zapewniona została w pełni tajemnica korespon
dencji. W szerokim stopniu zagwarantowane były również wolności obywa
telskie: wolność prasy, wolność sumienia i wyznania, wolność stowarzyszeń
i zgromadzeń, wolność nauki i nauczania oraz wolność petycji, obejmująca pra
wo prezentowania swych poglądów władzom publicznym.
IV. Sądownictwo
518 Ostateczny rozdział sądownictwa od administracji przeprowadziła konstytu
cja grudniowa z 1867 r. Ponadto gwarantowała ona: niezawisłość sądów, doży
wotność mianowania sędziów przez cesarza oraz udział sędziów przysięgłych
w sprawach kryminalnych i politycznych. Sądy dzieliły się na dwie grupy.
Pierwszą tworzyły sądy powszechne dla spraw cywilnych i karnych: powiatowe,
krajowe i wyższe krajowe. Druga obejmowała sądy szczególne: Trybunał Pań
stwa, Trybunał Administracyjny, Trybunał Stanu oraz sądy przemysłowe.
Sądy powiatowe były najniższymi sądami powszechnymi dla spraw cywil
nych i karnych. Okręgi sądowe nie pokrywały się przy tym z okręgami admini
stracyjnymi; w rezultacie w każdym powiecie działały po dwa i więcej sądów.
Sądziły sprawy karne o wykroczenia i sprawy cywilne, gdy przedmiot sporu
nie przekraczał 1000 koron. Orzekały jednoosobowo.
Sądów krajowych było w Galicji najpierw 9, a po 1853 r. – 17. Sprawy cy
wilne sądziły w kompletach 3-osobowych, a karne w 4-osobowych. Stanowiły
instancję odwoławczą od sądów powiatowych. W pierwszej instancji orzekały
w sprawach karnych zagrożonych więzieniem powyżej 5 lat oraz przy przestęp
stwach politycznych i prasowych. O winie decydowało 12 sędziów przysięgłych,
a o karze sędziowie zawodowi. Ponadto w pierwszej instancji sądy krajowe roz
strzygały sprawy cywilne, w których wartość sporu przekraczała 1000 koron.
Nb. 517–518
61428665874636
61
§ 8. Ziemie polskie w latach I wojny światowej 243
Wyższe sądy krajowe działały w Krakowie i Lwowie. Orzekały w kom

pletach 5-osobowych. Stanowiły trzecią i ostatnią instancję dla sądów powia
towych i drugą instancję dla sądów krajowych. Natomiast trzecią i ostatnią in
stancją od wyroków sądów krajowych i drugą instancją dla wyższych sądów
krajowych był Najwyższy Trybunał Sprawiedliwości w Wiedniu, w którym
wyodrębniono senat dla spraw z terenu Galicji.
Trybunał Państwa w Wiedniu utworzono w 1869 r. Składał się z przewodni
czącego, zastępcy, 12 członków i 4 zastępców. Wszystkich mianował dożywotnio
cesarz. Trybunał stanowił sąd prawa publicznego. Jako sąd administracyjny roz
strzygał spory kompetencyjne między: organami administracji a sądami, władza
mi centralnymi a krajowymi oraz władzami rządowymi a samorządowymi, a tak
że roszczenia gmin, korporacji i obywateli wobec państwa, jak również skargi
obywateli przeciwko naruszeniom ich konstytucyjnych praw politycznych.
Trybunał Administracyjny w Wiedniu utworzono w 1875 r. Składał się
z pierwszego i drugiego prezydenta, prezydentów senatów i niezawisłych sę
dziów (radców). Wszyscy byli mianowani dożywotnio przez cesarza na wnio
sek rządu. Połowa z nich musiała posiadać kwalifikacje sądowe. Trybunał orze
kał kolegialnie w senatach złożonych z przewodniczącego oraz 4 lub 6 sędziów.
Wyjątkowo, w sprawach, w których zmieniał poprzednie swoje orzeczenie, wy
rokował w pełnym składzie. Wśród 107 sędziów Trybunału orzekających do
1918 r. – 13 było Polakami. Trybunał miał wyłącznie uprawnienia sądu kasa
cyjnego. Rozstrzygał skargi obywateli na nielegalne decyzje administracyjne.
Trybunał Stanu utworzono w Wiedniu w 1867 r. W praktyce nigdy się nie
zebrał. Miał składać się z 24 członków wybieranych po połowie przez dwie
izby parlamentu austriackiego. Posiadał kompetencje do sądzenia ministrów
oskarżonych o naruszenie prawa.
Sądy przemysłowe działały na podstawie ustawy z 1869 r., zmienionej
w 1896 r. Funkcjonowały w Bielsku (poza Galicją), Krakowie i Lwowie. Ich
skład tworzyli sędzia zawodowy oraz ławnicy wybierani oddzielnie, ale w rów
nej liczbie przez pracodawców i pracowników. Rozstrzygały spory wynikające
ze stosunku pracy. Instancją odwoławczą od ich orzeczeń był sąd krajowy.
§ 8. Ziemie polskie w latach I wojny światowej

Literatura: C. Berezowski, Powstanie państwa polskiego w świetle prawa narodów, War
szawa 1934; R. Bierzanek, Państwo polskie w koncepcjach mocarstw zachodnich 1917–1919,
Warszawa 1964; A. Garlicki, Geneza Legionów. Zarys dziejów Komisji Tymczasowej Skon
federowanych Stronnictw Niepodległościowych, Warszawa 1964; H. Jabłoński, Narodziny
Drugiej Rzeczypospolitej (1918–1919), Warszawa 1962; J. Lewandowski, Królestwo Polskie
pod okupacją austriacką 1914–1918, Warszawa 1980; J. Pajewski, Odbudowa państwa pol
Nb. 518
61428665874636
61
skiego 1914–1918, Warszawa 1980; Z. J. Winnicki, Rada Regencyjna Królestwa Polskiego
i jej organy (1917–1918), Wrocław 1994.
I. Orientacje polityczne
519 W latach 1907–1914 wytworzyły się w społeczeństwie polskim trzy orien
tacje programowe dotyczące postępowania wobec spodziewanej wojny świato
wej: aktywiści, pasywiści i rewolucjoniści.
520 Aktywiści działali na terenie Galicji. Swoje plany wiązali z państwami cen
tralnymi, początkowo z Austrią, później jednak skierowali je na znacznie sil
niejsze Niemcy. Nazwa orientacji nawiązywała do silnej tradycji polskiej my
śli powstańczo-niepodległościowej, uznającej czyn zbrojny za główną drogę
do wolności. W 1908 r. został założony Związek Walki Czynnej (ZWC).
W 1910 r. władze austriackie zezwoliły na zakładanie, w powiązaniu z ZWC,
drużyn Strzelca (Kraków) i Związku Strzeleckiego (Lwów). Równocześnie
analogiczną działalność rozpoczęła „Fronda” Narodowej Demokracji, two
rząc polskie drużyny strzeleckie. W 1912 r., jako zaplecze polityczne organi
zacji paramilitarnych, utworzono Tymczasową Komisję Skonfederowanych
Stronnictw Niepodległościowych (TKSSN) – od grudnia 1913 r. bez nazwy
Tymczasowa. Skupiała ona: Polską Partię Socjalistyczną (PPS), Polską Partię
Socjalno-Demokratyczną Galicji i Śląska Cieszyńskiego (PPSD), Polskie Stron
nictwo Ludowe (PSL), Polskie Stronnictwo Postępowe i „Frondę” Narodowej
Demokracji. Orientacja była zdominowana przez Józefa Piłsudskiego i jego
zwolenników, planujących, z poparciem państw centralnych, stworzenie na zdo
bytych ziemiach polskich zaboru rosyjskiego zaczątków państwowości polskiej.
Po wybuchu pierwszej wojny światowej J. Piłsudski podjął w sierpniu 1914 r.
nieudaną akcję kompanii kadrowej na terenie Królestwa Polskiego. Ostatecz
nie 16.7.1914 r. powstał w Krakowie Naczelny Komitet Narodowy (NKN), na
czele z Juliuszem Leo. Miał on być najwyższą władzą wojskową, skarbową i po
lityczną Polaków z Galicji. NKN planował utworzenie państwa trójczłonowego
(trialistycznego): Austro-Węgier-Polski. Z jego inicjatywy naczelne dowództwo
austriackie wyraziło zgodę na utworzenie dwóch legionów polskich pod do
wództwem generałów austriackich narodowości polskiej. Ostatecznie powstał
tylko Legion Zachodni, składający się z trzech brygad (pierwsza pod dowódz
twem J. Piłsudskiego, druga Józefa Hallera, a trzecia Stanisława Szeptyckie-
go). Ponadto J. Piłsudski powołał w Warszawie Polską Organizację Wojsko-
wą (POW), która miała przygotować zbrojny opór przeciwko Rosji.
521 Drugą orientację utworzono w Królestwie Polskim. Jej twórcą był przywód
ca Narodowej Demokracji – Roman Dmowski. Swój program zawarł w pra
Nb. 519–521
61428665874636
61
cy „Niemcy, Rosja a kwestia polska”. Oparł się w niej na idei zjednoczenia

bez państwowości. Miało ono polegać na przyłączeniu do Rosji, po wygranej
wojnie z państwami centralnymi, wszystkich ziem polskich. Peryferyjność te
go terytorium, a ponadto tendencje demokratyzacyjne ustroju Rosji oraz sil
ny element polski pozwalały bowiem w przyszłości liczyć na ustępstwa cara
w kwestii dalszych losów polskiej państwowości. Ugrupowanie to zaczęto na
zywać później pasywistami.
Po wybuchu wojny, w odpowiedzi na odezwę rosyjskiego wodza naczelnego
księcia Mikołaja Mikołajewicza z 14.8.1914 r., endecja i Stronnictwo Polski Re
alnej wystąpiły z adresem do cara. Efektem tego było utworzenie w listopadzie
1914 r. Komitetu Narodowego w Warszawie, którego prezesem został Zygmunt
Wielopolski, a szefem komitetu wykonawczego R. Dmowski. Podjęto inicjatywę
utworzenia polskich sił zbrojnych, ale powstały 900-osobowy Legion Puław
ski został w 1915 r. całkowicie rozbity. Po zajęciu Królestwa Polskiego przez
wojska państw centralnych Komitet Narodowy przeniósł się do Petersburga, zaś
po rewolucji lutowej z 1917 r. do Lozanny, gdzie przekształcił się w Komitet
Narodowy Polski, wkrótce przeniesiony do Paryża. Kolejno we wrześniu, paź
dzierniku i grudniu rządy Francji, W. Brytanii, Włoch i USA uznały go za nie
oficjalne przedstawicielstwo interesów polskich w Europie Zachodniej.
Przeciwną orientację do obu opisanych prezentowała lewica. Socjal-Demo
kracja Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL), a później również PPS-Lewica,
opierająca się na teorii głoszącej przekształcenie wojny w rewolucję proletariac
ką oraz na poglądach Róży Luksemburg, uznającej ewentualność zjednoczenia
w przyszłości poszczególnych zaborów w suwerenne państwo polskie za utopię.
II. Polityka mocarstw wobec sprawy polskiej

1. Stosunek państw centralnych do sprawy polskiej
Wszystkie trzy mocarstwa rozbiorowe, niezależnie od tego, w jakich po 522
zostawały sojuszach, rozpoczęły wojnę bez jasno sprecyzowanych celów
w kwestii polskiej. Żadne z nich nie brało w tym momencie pod uwagę rzeczy
wistej niepodległości Polski. Nie leżało więc w interesie żadnego z państw wy
stępowanie z ofertami wobec Polaków. Prowadzenie wojny na ziemiach polskich
i zmienne jej koleje zmusiły jednakże poszczególne rządy do podjęcia tego pro
blemu najpierw w formie odezw i wypowiedzi, a następnie konkretnych działań.
Jesienią 1915 r. państwa centralne podzieliły linią demarkacyjną zdoby
te tereny Królestwa Polskiego na dwie strefy okupacyjne: niemiecką i austro-
-węgierską. Pod okupacją niemiecką znalazło się 3/5 obszaru Królestwa Pol
skiego, zamieszkiwanego przez 2/3 jego ludności. Na terenie tym w Warszawie
Nb. 522
61428665874636
61
utworzono generałgubernatorstwo pod wodzą generała Hansa Beselera, mia

nowanego przez cesarza, a zależnego od kanclerza Rzeszy. Obok administracji
wojskowej utworzono Zarząd Cywilny, któremu podporządkowano urzędy po
wiatowe z naczelnikami. Władza nie rozciągała się jednak na Suwalszczyznę
i część podlaskiego, które podlegały komendzie dowództwa armii wschodnich
(Oberost). Natomiast Austriacy utworzyli wojskowe generałgubernatorstwo
w Lublinie, najpierw pod dowództwem generała Ericha Dillera, a później Ka-
rola Kuka, S. Szeptyckiego i Antoniego Lipošćaka. Administrację cywilną po
wierzono Krajowemu Komisariatowi Cywilnemu, któremu podporządkowano
obwody (powiaty) na czele z komendantami.
Obydwa państwa okupacyjne ogłosiły wprowadzenie samorządu, którego
nie stworzył rząd carski. W miastach utworzono rady miejskie i magistraty pod
przewodnictwem prezydentów lub burmistrzów, ale mianowanych przez wła
dze okupacyjne. Powołano też samorząd powiatowy z sejmikiem powiatowym.
Zarząd powiatów w strefie niemieckiej należał do naczelników, a w austriac
kiej – do wydziałów powiatowych, przy czym prawie wszystkie stanowiska ob
sadzano ludnością pochodzenia niemieckiego. W administracji i sądownictwie
wprowadzono język niemiecki, polski dopuszczając jedynie w miejskich są
dach pokoju i organach samorządowych.
Przedłużająca się okupacja byłego Królestwa Polskiego i niekorzystna sytu
acja na frontach zmusiła państwa centralne do zajęcia się w 1916 r. sprawą polską.
Pierwotnie Austro-Węgry opowiadały się za złączeniem Królestwa z Galicją w ra
mach monarchii habsburskiej. Rozwiązaniu temu kategorycznie sprzeciwiły się
Niemcy. Ostatecznie sprawę załatwiono kompromisowo. Rzekomo w odpowie
dzi na prośby delegacji aktywistów, które udały się do Berlina i Wiednia, obydwaj
generałgubernatorowie ogłosili w Warszawie i Lublinie 5.11.1916 r. dwa równo
brzmiące akty. Formalnie akty te były wydane i ogłoszone w imieniu obu cesarzy.
Wilhelm II i Franciszek Józef postanowili w nich utworzyć z ziem polskich ode
branych Rosji samodzielne państwo „z dziedziczną monarchią i konstytucyjnym
ustrojem”. Nic nie mówiło się natomiast o powołaniu rządu polskiego ani o grani
cach państwa, wzmiankując jedynie, że miały być one dokładniej określone przez
jego twórców i opiekunów. Zaznaczono jednak wyraźnie, że państwo to powinno
mieć własną armię sprzymierzoną z obydwoma mocarstwami. Ogłoszony kilka
dni później zaciąg do niej nie wzbudził wszakże entuzjazmu Polaków.
523 Pierwszym krokiem na drodze realizacji postanowień aktu z 5 listopada by
ło utworzenie w grudniu 1916 r. Tymczasowej Rady Stanu (TRS). Składała się
z 25 członków mianowanych przez generałgubernatorów. Większość stanowisk
obsadzili w niej aktywiści. TRS miała kompetencje wyłącznie doradcze i cho
ciaż aspirowała do roli rządu tymczasowego, przygotowując liczne projekty
Nb. 523
61428665874636
61
w dziedzinie ustroju polityczno-społeczno-gospodarczego, generałgubernatorzy

faktycznie ignorowali jej uchwały. Dla Niemiec tymczasem najważniejszą spra
wą było utworzenie Polnische Wehrmacht. W końcu oba mocarstwa uzgodniły
treść przysięgi wojskowej na wierność Królestwu Polskiemu, przyszłemu kró
lowi oraz braterstwu broni z Niemcami i Austro-Węgrami. W tym czasie bar
dzo poważnie zmieniła się sytuacja międzynarodowa: w Rosji wybuchła rewo
lucja lutowa, która przyniosła nowe rozwiązanie w sprawie polskiej, a ponadto
do wojny przystąpiły w kwietniu 1917 r. USA. J. Piłsudski zaczął sobie zdawać
sprawę z nieuchronnej klęski państw centralnych. W lipcu 1917 r., po akcepta
cji tekstu przysięgi przez TRS, ustąpił z niej i wezwał legionistów do odmowy
jej złożenia (kryzys przysięgowy). Jego rozkaz wykonała I i III brygada, której
oficerów internowano w Beniaminowie, a żołnierzy w Szczypiornie. J. Piłsud-
ski i K. Sosnkowski zostali aresztowani i osadzeni w Magdeburgu. Z II brygady
utworzono Polski Korpus Posiłkowy, który wysłano na front wschodni.
W obliczu zmienionej sytuacji generałgubernatorzy poszli na dalsze ustęp 524
stwa i powołali 12.9.1917 r. Radę Regencyjną. Miała ona sprawować władzę
do czasu jej przejęcia przez króla lub regenta. Składała się z 3 członków: Zdzi-
sława Lubomirskiego (przewodniczącego Komitetu Obywatelskiego), Aleksan-
dra Kakowskiego (arcybiskupa) i Józefa Ostrowskiego (prezydenta Warszawy).
Rada Regencyjna pełniła funkcję kolegialnej głowy państwa, posiadając rów
nocześnie uprawnienia w dziedzinie władzy ustawodawczej, wykonawczej i są
dowej. Realizując swoje kompetencje, powołała w grudniu 1917 r. pierwszy
rząd, którego premierem został Jan Kucharzewski. Nowym władzom przeka
zano początkowo tylko oświatę i sądownictwo. Ponadto generałgubernatorzy
zastrzegli sobie prawo kontroli polskiej administracji. Późniejszymi premiera
mi byli Jan Kanty Steczkowski i Józef Świerzyński.
Namiastką władzy ustawodawczej została, powołana 6.2.1918 r., Rada 525
Stanu. Składała się ze 110 członków, z czego 12 było wirylistami (wchodzili
z urzędu), 43 mianowała Rada Regencyjna, a 55 pochodziło z wyborów, doko
nywanych przez sejmiki powiatowe i rady miejskie. Działania wszystkich tych
władz były do zakończenia wojny przedmiotem ostrej krytyki. Ostatecznie Ra
da Stanu została rozwiązana 7 października, a Rada Regencyjna 14.11.1918 r.
2. Kwestia polska w polityce Rosji carskiej, rewolucji lutowej

i październikowej
Wydanie aktu 5 listopada zmusiło do zajęcia stanowiska w kwestii polskiej 526
Rosję, która do tej pory unikała większych zobowiązań, godząc się jedynie z po
czątkiem 1916 r. na utworzenie osobnego sejmu polskiego z wąskimi kompeten
cjami. Po akcie 5 listopada rząd carski ostro zaprotestował przeciwko zamiarom
Nb. 524–526
61428665874636
61
państw centralnych utworzenia namiastki państwa polskiego i brania rekruta. Na

tomiast w noworocznym rozkazie do armii i floty car Mikołaj II zapowiedział na
wet utworzenie „wolnej Polski” z ziem trzech zaborów, pod berłem dynastii Ro-
manowów. Deklaracje te nie miały większego znaczenia, gdyż carat już wkrótce
obaliła rewolucja lutowa z 1917 r. Jako pierwsza projekt odbudowy państwowości
polskiej wysunęła Piotrogrodzka Rada Delegatów Robotniczych i Żołnierskich
w marcu 1917 r. Oświadczenie to zdopingowało Rząd Tymczasowy, który w kil
ka dni później w osobnej odezwie opowiedział się za utworzeniem „niepodległe
go państwa polskiego ze wszystkich ziem zaludnionych w większości przez naród
polski”, ale w sojuszu wojskowym z Rosją. Granicę obu państw miała wytyczyć
rosyjska konstytuanta. W Piotrogrodzie powołano do życia Komisję Likwidacyj
ną z Aleksandrem Lednickim na czele. Rozpoczęło się też tworzenie polskich od
działów wojskowych (korpusy) podległych Naczelnemu Polskiemu Komitetowi
Wojskowemu (Naczpol) pod przewodnictwem Władysława Raczkiewicza.
Nową sytuację przyniósł wybuch rewolucji październikowej. Stanowi
sko władz bolszewickich w stosunku do sprawy polskiej określiła początkowo
Deklaracja praw narodów Rosji z 15.11.1917 r., która zapewniała wszystkim
narodom prawo do samookreślenia, łącznie z oderwaniem się i utworzeniem
własnego państwa. Jednakże pokój brzeski zawarty w marcu 1918 r. między
Niemcami a Rosją sowiecką całkowicie tę deklarację przekreślił, uznając kwe
stię polską, przez oddanie państwom centralnym ogromnych obszarów wschod
nich, za ich sprawę wewnętrzną.
3. Rozwiązanie sprawy polskiej przez mocarstwa zachodnie

527 Francja i W. Brytania do rewolucji lutowej (1917) traktowały sprawę pol
ską jako wyłącznie problem wewnętrzny Rosji. W zmienionej sytuacji politycz
nej R. Dmowski złożył w marcu 1917 r. na ręce przedstawicieli Ententy memo
riał z żądaniem odbudowy państwa polskiego. Już w czerwcu władze francuskie
zgodziły się na utworzenie armii polskiej we Francji, której dowódcą z czasem
został J. Haller. Wreszcie latem 1917 r. R. Dmowski powołał najpierw w Lozan
nie, a następnie w Paryżu Komitet Narodowy Polski, który został uznany ofi
cjalnie przez rządy Francji, W. Brytanii i Włoch za przedstawicielstwo polskie.
W sprawie polskiej wypowiedziały się też Stany Zjednoczone. W orędziu
z 22.1.1917 r. prezydent Woodrow Wilson stwierdził najpierw, że po wojnie
powinna powstać „zjednoczona, niepodległa i samoistna Polska”. Natomiast
w słynnym orędziu z 8.1.1918 r., składającym się z 14 punktów, sprawę polską
poruszył w odrębnym 13 punkcie, gdzie powiedział, że: „Powinno zostać stwo
rzone niepodległe państwo polskie, obejmujące terytoria zamieszkiwane przez
ludność polską, i któremu musi zostać zapewniony wolny dostęp do morza”.
Nb. 527
61428665874636
61
Rozdział IV. Prawo na ziemiach polskich
pod zaborami (do 1918 r.)
Rozbiory państwa polskiego (1772, 1775, 1795) i utrata niepodległości spo 528
wodowały stopniowe uchylanie mocy obowiązującej polskiego prawa sądowe
go i zastępowanie go przepisami poszczególnych państw zaborczych. Był to
proces skomplikowany, niejednorodny oraz zależny od stopnia i stanu rozwo
ju, jak również kodyfikacji prawa w Prusach, Austrii i Rosji. Szczegółowy opis
obowiązujących w tych państwach źródeł prawa przedstawiony został przez
K. Sójkę-Zielińską (Historia prawa, Warszawa 2004) i autorów innych podręcz
ników obejmujących zakres przedmiotu – powszechna historia prawa. Nie ma
więc potrzeby ich powtarzania. Istnieje natomiast konieczność ich wymienie
nia i uporządkowania w ramach ziem poszczególnych zaborów, zwłaszcza że
na systemy prawne państw zaborczych nałożyło się jeszcze prawo francuskie.
Skutkiem tego powstała niezwykle skomplikowana mozaika źródeł prawa obo
wiązujących na obszarze byłego państwa polskiego, w której zorientować się
jest niezwykle trudno.
Wielość obowiązujących źródeł prawa znalazła swoje przełożenie w roz
maitości regulacji prawnych w nich zawartych. Omówione one zostaną poniżej
w ogólnym zarysie. Jest to niezbędne i konieczne, jakkolwiek tym sposobem
wkracza się w dziedzinę przynależną powszechnej historii prawa.
§ 1. Źródła prawa
Literatura: W. Bartel, Ustrój i prawo Wolnego Miasta Krakowa (1815–1846), Kra
ków 1976; D. Janicka, Nauka o winie i karze w dziejach klasycznej szkoły prawa w Niem
czech w I połowie XIX wieku, Toruń 1998; E. Rozenkranz, Napoleońskie Wolne Miasto
Gdańsk. Ustrój, prawo, administracja, Gdańsk 1980; S. Salmonowicz, Prawo karne oświe
conego absolutyzmu. Z dziejów kodyfikacji karnych przełomu XVIII/XIX w., Toruń 1966;
W. Sobociński, Historia ustroju i prawa Księstwa Warszawskiego, Toruń 1964; K. Sójka-
-Zielińska, Wielkie kodyfikacje cywilne XIX w., Warszawa 1973; K. Sójka-Zielińska, Kodeks
Napoleona. Historia i współczesność, Warszawa 2007; taż, Wielkie kodyfikacje cywilne. Hi
storia i współczesność, Warszawa 2009; W. Witkowski, Aleksander This i Jan Kanty Wołow
ski, wybitni prawnicy Królestwa Polskiego, Lublin 2001.
Nb. 528
61428665874636
61
250 Rozdział IV. Prawo na ziemiach polskich pod zaborami (do 1918 r.)
I. Prawo cywilne
1. Zabór pruski
529 Na ziemiach zajętych przez Prusy w pierwszym rozbiorze Polski (1772),
zorganizowanych w prowincję Prusy Zachodnie, prawo polskie zostało uchy
lone, z wyjątkiem zdarzeń prawnych zaszłych w okresie władztwa polskie
go. W to miejsce zaczęły obowiązywać: Landrecht wschodniopruski z 1721 r.,
pierwsza część Corpus Iuris Fridericiani z 1748 r. (w sprawach małżeńskich
i opiekuńczych), śląska ordynacja hipoteczna z 1750 r. oraz kilka innych drob
nych aktów prawnych.
530 Na ziemiach wcielonych w drugim (1793) i trzecim (1795) rozbiorze Pol
ski początkowo utrzymano prawo polskie. W 1794 r. wprowadzono na nich,
najpierw z mocą subsydiarną, a od 1797 r. z mocą zupełną, Landrecht pruski
z 1794 r. (Pruskie prawo krajowe – PPK). Prawo polskie zachowano jedynie
dla: spadkobrania testamentowego, dożywocia, stosunków poddańczych i miej
skich oraz opłat na rzecz Kościoła. PPK przestało obowiązywać przejściowo
w latach 1807–1815 na ziemiach włączonych do Księstwa Warszawskiego.
Wyjątkiem były miasta Gdańsk i Toruń, gdzie nadal utrzymano dotychczaso
we prawa statutowe, w szczególności prawo chełmińskie i przepisy wilkierzy
(Gdańsk – 1761, Toruń – 1634).
Po 1815 r. na ziemiach Wielkiego Księstwa Poznańskiego oraz w powiatach
prowincji Prus Zachodnich, należących do Księstwa Warszawskiego, w miej
sce Kodeksu Napoleona ponownie przywrócono PPK. Natomiast w prowincji
Prusy Wschodnie, w skład której wchodziła Warmia (przyłączona w 1772 r.),
najpierw obowiązywał Landrecht z 1721 r., a następnie Prawo prowincjonalne
Prus Wschodnich z 1801 r., zaś w tych powiatach prowincji Prus Zachodnich,
które nie weszły w skład Księstwa Warszawskiego, Prawo prowincjonalne Prus
Zachodnich z 1844 r., w Gdańsku wprowadzone dopiero w 1857 r.
Po zjednoczeniu Niemiec (II Rzesza – 1871) nowelą konstytucyjną z 1873 r.
powołano w następnym roku komisję kodyfikacyjną, której zadaniem było stwo
rzenie ogólnoniemieckiego kodeksu cywilnego. Opracowany przez nią w 1887 r.
projekt spotkał się z ostrą krytyką i został odrzucony. Utworzona w 1891 r. dru
ga komisja przygotowała w 1896 r. kolejny projekt, który wszedł w życie od
1900 r. jako kodeks cywilny Rzeszy – Bürgerlisches Gesetzbuch (BGB). Na
ziemiach zaboru pruskiego niektóre jego partie obowiązywały aż do 1946 r.
2. Zabór austriacki
531 Na ziemiach pierwszego zaboru (1772) Austriacy pierwotnie pozostawili
prawo polskie. Miało ono obowiązywać do czasu ukończenia prac nad kody
Nb. 529–531
61428665874636
61
§ 1. Źródła prawa 251
fikacją ogólnoaustriackiego prawa cywilnego. Już jednak od 1775 r. zaczęto

na obszarze Galicji wprowadzać ustawy szczegółowe, które w Austrii uzyska
ły moc obowiązującą, np. prawo wekslowe (1775), patent o opiece dla szlach
ty (1778), prawo małżeńskie (1783), patent o sprawach beztestamentowych
(1786). Natomiast w 1786 r. ukazał się Kodeks józefiński, zawierający m.in.
przepisy z zakresu prawa małżeńskiego, osobowego, opieki i kurateli. Wresz
cie w 1797 r. na obszarze trzeciego zaboru (1795) wprowadzono kodeks cywil
ny zachodniogalicyjski, którego moc rozciągnięto w następnym roku na Galicję
Wschodnią (ziemie zaboru z 1772 r.). Uchylił on ostatecznie stosowanie prze
pisów prawa polskiego. Kodeks ten wprowadzono jedynie w Galicji. Teryto
rium to miało służyć praktycznemu wypróbowaniu przydatności nowej kody
fikacji. Zebrane uwagi i doświadczenia z kilku lat jego obowiązywania zostały
wykorzystane do stworzenia ostatecznej wersji austriackiego kodeksu cywilne
go. Wszedł on w życie w 1811 r. we wszystkich krajach monarchii habsburskiej
pod nazwą Allgemeines Bürgerlisches Gesetzbuch (ABGB).
Nieco odmiennie przedstawiała się sprawa źródeł prawa cywilnego w Wol
nym Mieście Krakowie. Na obszarze Krakowa, który wchodził najpierw w skład
Księstwa Warszawskiego, obowiązywał od 1807 r. Kodeks cywilny Napoleona
(1804). Utrzymał on swoją moc do 1855 r., kiedy zastąpiono go ABGB.
3. Księstwo Warszawskie
W Księstwie Warszawskim na podstawie art. 69 konstytucji z 1807 r. wpro 532
wadzono w życie z dniem 1.5.1808 r. Kodeks cywilny Napoleona z 1804 r.
(KN). W 1810 r. jego moc rozciągnięto na nowo wcielone terytoria zaboru au
striackiego. Przepisy przechodnie ustaliły przy tym, że dla zdarzeń prawnych
z okresu rządów pruskich należało stosować przepisy PPK (1794), Landrechtu
z 1721 r. i kilku innych ustaw, a z czasów austriackich postanowienia kodyfi
kacji józefińskiej (1786) i kodeksu zachodniogalicyjskiego (1797). Pomocniczo
stosowano także przepisy dawnego prawa polskiego.
Wprowadzenie KN w Księstwie Warszawskim spotkało się z silną opozy
cją. Najbardziej przeciwstawiał się temu Kościół katolicki, zwalczający laic
ką koncepcję małżeństwa. Brak świeckich urzędników stanu cywilnego zmu
sił urzędy państwowe do korzystania w tym względzie z usług proboszczów,
ci zaś odmawiali udzielania ślubów cywilnych i rozwodów, jako sprzecznych
z wiarą katolicką. W rezultacie, po wydaniu w 1809 r. dekretu królewskiego
zwalniającego ich z tego obowiązku, stosowne przepisy kodeksu stały się mar
twą literą. Przeciwna kodeksowi była również szlachta średnia, zwłaszcza z po
wodu przepisów o hipotece, które utrudniały zaciąganie pożyczek pod zastaw
nieruchomości.
Nb. 532
61428665874636
61
Wprowadzenie KN poprzedziła konieczność zorganizowania polskiej ka

dry sądowniczej, rządowej i administracyjnej. Celowi temu służyło powołanie
w 1808 r. Szkoły Prawa w Warszawie, opartej na wzorach francuskich.
Po upadku Napoleona w okresie przejściowym 1813–1815 opozycja prze
ciwko kodeksowi wyraźnie się zaostrzyła. Do kleru i szlachty przyłączyła się
wpływowa arystokracja (A. Czartoryski) oraz dawni jakobini.
4. Królestwo Polskie
533 Po utworzeniu Królestwa Polskiego (1815) rozpoczęto prace nad reformą
KN. Objęła ona tylko te instytucje prawa cywilnego, które należało dostosować
do tradycji polskiej i lokalnych potrzeb gospodarczych. Rezultatem tego było
wydanie nowych ustaw: hipotecznej (1818), o rozgraniczeniu dóbr ziemskich
(1818) oraz o organizacji skupu rent i czynszów wieczystych (1825). Druga
istotna reforma Kodeksu Napoleona została podjęta z inicjatywy duchowień
stwa. Doprowadziła ona do uchwalenia przez sejm w 1825 r. Kodeksu cywil-
nego Królestwa Polskiego (KCKP). Wszedł on w miejsce całej księgi I oraz
tytułu V księgi III, traktujących o prawie osobowym, rodzinnym, małżeń
skim majątkowym i umowach przedślubnych. KCKP w zakresie prawa mał
żeńskiego osobowego przywracał wyznaniową formę małżeństwa, zaś w ob
szarze prawa małżeńskiego majątkowego wprowadzał dawne polskie systemy
rządu posagowego i odrębności majątkowej małżonków. Natomiast w prawie
osobowym likwidował przejętą z Francji instytucję śmierci cywilnej, zaś wła
dzę rodzicielską powierzał obojgu rodzicom, nie tylko ojcu. Uchylono równo
cześnie tytuł XVIII księgi III dotyczący prawa hipotecznego, który zastąpiono
nowym prawem hipotecznym. KCKP liczył łącznie 521 artykułów. W 1836 r.
wprowadzono w jego miejsce nowe przepisy prawa małżeńskiego, oparte już
na zasadach czysto wyznaniowych, zawartych w rosyjskim Swodzie Zakonow
z 1832 r. (SZ). Stworzony w nich stan prawny przetrwał bez większych zmian,
w tej części państwa polskiego, aż do 1945 r.
II. Prawo handlowe

1. Zabór pruski
534 W XIX w. w większości państw europejskich doszło do wyodrębnienia
z prawa cywilnego prawa handlowego. Na ziemiach zaboru pruskiego opiera
ło się ono najpierw na pruskim prawie morskim z 1727 r., ustawie wekslowej
z 1751 r., a następnie na rozbudowanych przepisach PPK. Wyjątkiem był je
dynie Gdańsk, gdzie obowiązywała nadal kodyfikacja prawa morskiego zawar
ta w wilkierzu z 1761 r. Stosowano ją do wydania w 1861 r. kodeksu hand
Nb. 533–534
61428665874636
61
lowego. Oprócz tego pozostawiono w Gdańsku do 1857 r. moc obowiązującą

miejscowej ordynacji wekslowej z 1701 r.
Reforma przepisów dotyczących obrotu handlowego rozpoczęła się
w Niemczech od utworzenia przez Prusy Związku Celnego (1834). W 1848 r.
parlament frankfurcki uchwalił nowe prawo wekslowe, przyjęte przez wszyst
kie państwa Związku Niemieckiego. Natomiast w 1861 r. opracowano projekt
ogólnoniemieckiego prawa handlowego, który został przyjęty najpierw przez
państwa Związku Niemieckiego, później Północnoniemieckiego, a następnie
II Rzeszy (1871). Kodeks opierał się na kryterium przedmiotowym, zaliczają
cym do prawa handlowego normy dotyczące obrotu handlowego (prawo hand
lowe, wekslowe, morskie i upadłościowe). Od 1897 r. zaczął obowiązywać no
wy niemiecki Kodeks handlowy, opierający się na kryterium podmiotowym,
ujmujący prawo handlowe jako prawo kupców. Wszystkie te źródła obowiązy
wały również na terenie zaboru pruskiego.
Rozwój austriackiego prawa handlowego zapoczątkowało wydanie w 1775 r. 535
ustawy wekslowej, która obowiązywała również na ziemiach zaboru austriackie
go. W okresie późniejszym opierało się ono na rozwiązaniach ogólnoniemieckich.
Spowodowało to obowiązywanie na ziemiach polskich ustawy wekslowej
z 1848 r. i Kodeksu handlowego z 1861 r., z wyłączeniem prawa morskiego.
W utworzonej w 1815 r. Rzeczypospolitej Krakowskiej obowiązywał najpierw francuski
Kodeks handlowy z 1807 r., a następnie Kodeks niemiecki z 1861 r.
3. Księstwo Warszawskie i Królestwo Polskie

Uchwała sejmowa z 1809 r. wprowadziła w Księstwie Warszawskim fran 536
cuski Kodeks handlowy z 1807 r. Był on pierwszym nowożytnym prawem
handlowym w Europie. Składał się z 648 artykułów, obejmujących prawo:
handlowe, wekslowe, morskie, upadłościowe oraz ustrój sądów handlowych.
Kodeks handlowy utrzymano w Królestwie Polskim, przeprowadzając w nim
jedynie nieliczne zmiany, np. nową organizację kupców (1817), zmianę zasad
prowadzenia ksiąg handlowych (1825) itp. Po powstaniu listopadowym zaczęto
powoli zmierzać do unifikacji prawnej kupiectwa z Rosją.
III. Prawo pracy

1. Zabór pruski
Początki prawa pracy sięgały w Prusach XVIII w. Rozproszone przepisy tej 537
dziedziny prawa zebrane zostały w PPK, które przewidywało odmienne uregu
Nb. 535–537
61428665874636
61
lowanie stosunków pracy służby i czeladzi w rzemiośle oraz robotników w fa

brykach. Stosunek pracy pierwszych opierał się na dawnych zasadach zależno
ści od pracodawcy, drugich na formalnej wolności umowy.
Początkowo stosunki pracy normowane były przepisami cywilnopraw
nymi. Odrębne regulacje prawne wprowadzono dopiero ok. połowy XIX w.,
np. w 1848 r. ochronę ogółu robotników fabrycznych, a w 1853 r. ochronę pra
cy dzieci i młodocianych. Pierwsza ogólnoniemiecka kodyfikacja prawa pra
cy zawarta została w tytule VII ordynacji przemysłowej Związku Północnonie
mieckiego z 1869 r.
538 W Austrii do połowy XIX w. obowiązywały w zakresie zatrudniania robot
ników przepisy ABGB (1811), stanowiące zasadę wolności zawierania umo
wy i formalnej równości stron. Dopiero w okresie neoabsolutyzmu, po Wiośnie
Ludów, ustanowiono jednolite prawo górnicze (1854) oraz ordynację prze
mysłową (1859). Dalsze reformy wprowadziły: sądy przemysłowe (1869),
zniesienie karalności strajków i koalicji (1870), inspekcję pracy (1883), ubez
pieczenie robotników od wypadków (1887) itd.
Natomiast partykularnie, odrębnie dla każdego kraju koronnego, określono
w Austrii status prawny czeladzi (służby domowej, pracowników rolnych i le
śnych). W Galicji Zachodniej obowiązywały przepisy z 1885 r., zaś w Galicji
Wschodniej ustawa z 1867 r.
3. Królestwo Polskie
539 W Królestwie Polskim stosunki pracy normowały przepisy KN, uzupełnio
ne licznymi ustawami władz państwowych, traktującymi m.in. o: organizacji rze
miosł (1816), wyzwalaniu uczniów (1821), utworzeniu funduszu fabrycznego itd.
Ogólnorosyjskie ustawodawstwo fabryczne pojawiło się dopiero w latach
siedemdziesiątych XIX w., a jego przepisy obejmowały obszar Królestwa Pol
skiego. Pierwsza była ustawa z 1882 r. o ograniczeniu pracy dzieci i wpro
wadzeniu inspekcji pracy. Najważniejsze znaczenie miała ustawa z 1886 r.,
normująca umowę o pracę i sposób wypłacania wynagrodzeń. Na terenie Kró
lestwa wprowadzono ją w 1897 r.
IV. Prawo karne

1. Zabór pruski
540 Kodyfikacje prawa powstałe w Prusach miały charakter zbiorów ogólnych,
normujących wiele dziedzin prawa. Prawo karne Landrechtu wschodniopru
Nb. 538–540
61428665874636
61
skiego z 1721 r., obowiązującego na ziemiach pierwszego rozbioru, zawarte

było w księdze VI, składającej się z 12 tytułów podzielonych na artykuły. Na
tomiast na ziemiach drugiego i trzeciego zaboru wprowadzono, od 1794 r. po
siłkowo, a od 1797 r. w pełni przepisy karne zamieszczone w PPK (1794). Li
czyły one 1577 paragrafów, podzielonych na 17 rozdziałów, zamieszczonych
w XX tytule. W sprawach, których PPK nie regulowało, obowiązywały przepi
sy praw prowincjonalnych (Prawo prowincjonalne wschodniopruskie z 1801 r.
i zachodniopruskie z 1844 r.).
Nową regulację prawa karnego wprowadził pruski Kodeks karny z 1851 r.
Jego przepisy w następnych latach zaostrzyły postanowienia ustaw szczegól
nych, np. prawa prasowego z lat 1851 i 1863. Ostateczne unormowanie prawa
karnego przyniósł Kodeks karny Rzeszy Niemieckiej z 1871 r., wzorowany
na kodeksie karnym Związku Północnoniemieckiego (1870). Był on kilkakrot
nie nowelizowany (1871, 1876, 1880, 1891).
Na ziemiach pierwszego zaboru, mimo wprowadzenia w 1768 r. w Austrii 541
kodeksu karnego Marii Teresy (Terezjana), nadal obowiązywało do 1787 r.
polskie prawo karne. Zachowując przepisy polskie, władze austriackie osobny
mi patentami wprowadziły szereg postanowień specjalnie dla Galicji, np. o am
nestii dla uczestników konfederacji barskiej z 1772 r., o wyłączności cesarza do
prawa łaski z 1772 r., o zakazie pojedynków z 1776 r. itp.
W 1787 r. na obszarze całej monarchii habsburskiej zaczął obowiązywać
nowy Kodeks karny cesarza Józefa II (Józefina). Natomiast na terytorium
trzeciego zaboru (Galicja Zachodnia) od 1797 r. wprowadzono na próbę Ko-
deks karny zachodniogalicyjski z 1796 r. Na podstawie tego projektu wy
dano w 1803 r. nowy austriacki Kodeks karny (Franciszkana). Po 1815 r.
był on kilkakrotnie nowelizowany, m.in. w 1834 r. uchwalono godzące w Po
laków przepisy o wydawaniu przestępców obcym państwom, jeżeli działali oni
na szkodę któregoś z zaborców. Nową kodyfikację prawa karnego wprowadzo
no w 1852 r.

Uchwałami Komisji Rządzącej z 1807 r. utrzymano na obszarze Księstwa 542
Warszawskiego moc obowiązującą dawnego polskiego prawa karnego, z sub
sydiarnym stosowaniem pruskiego prawa karnego zawartego w PPK. Stan ten
utrzymała uchwała sejmowa z 1809 r. Natomiast w departamentach przyłączo
nych w 1809 r. dekretem z 1810 r. utrzymano przepisy Franciszkany (1803)
z zastrzeżeniem, że jej stosowanie nie może naruszać przepisów konstytucji
Nb. 541–542
61428665874636
61
i KN. Podjęto także prace kodyfikacyjne nad wprowadzeniem francuskiego

Kodeksu karnego z 1810 r. Zakończyły się one niepowodzeniem.
Po utworzeniu Królestwa Polskiego namiestnik J. Zajączek powołał Komi
sję Prawodawczą (1817), której zadaniem było sporządzenie projektu kodek
su karnego. Wzorcem dla niego stał się kodeks austriacki z 1803 r. Sporzą
dzony w marcu 1818 r. (po dwóch miesiącach) projekt przekazany został do
Rady Stanu, gdzie odbyła się nad nim debata, której efektem było wprowadze
nie licznych poprawek, mających na celu liberalizację jego przepisów. Następ
nie dyskusja przeniosła się do komisji sejmowych, a na koniec na forum izby
poselskiej i senatu. Ostatecznie projekt uchwalony został na sejmie w kwietniu
1818 r., otrzymując w tym samym roku sankcję królewską. Obowiązywał pod
nazwą Kodeks karzący Królestwa Polskiego (KKKP).
KKKP składał się ze wstępu i trzech ksiąg, obejmujących łącznie 588 ar
tykułów. Po upadku powstania listopadowego był kilkakrotnie nowelizowany,
m.in. przywrócono karę konfiskaty majątku i wprowadzono karę zesłania na Sy
berię. W 1845 r., w wyniku podjętych w Rosji prac kodyfikacyjnych, w których
brał udział wybitny polski historyk prawa Romuald Hube, wydano Kodeks kar
głównych i poprawczych – KKGP (z mocą obowiązującą od 1.5.1846 r.). Je
go zmieniona i skrócona wersja licząca 1221 artykułów, opracowana w 1847 r.,
została wprowadzona w Królestwie Polskim, zastępując KKKP. Nowy kodeks,
w porównaniu z uchylonym, stał na znacznie gorszym poziomie legislacyjnym.
Był pełen kazuistyki i zawiłych definicji, opierających się niejednokrotnie na
przestarzałych konstrukcjach prawnych. Spowodowało to ostrą krytykę, zaś
udział w jego powstaniu R. Hubego spotkał się z powszechnym potępieniem.
Ponowna fala niezadowolenia nastąpiła w okresie reform A. Wielopolskiego.
W rezultacie Rada Stanu podjęła w 1861 r. uchwałę o uchyleniu KKGP i przy
wróceniu KKKP, której jednak, z powodu wydarzeń politycznych, nigdy nie
zrealizowano. Ostatecznie w 1876 r. w miejsce KKGP wprowadzono kodeks
rosyjski, będący nowelizacją wcześniejszego kodeksu z 1845 r. W 1885 r. do
konano jego przeróbki redakcyjnej.
Kolejny, nowy kodeks karny wydano dopiero w 1903 r. Od nazwiska głów
nego twórcy nosił on nazwę Kodeksu Tagancewa (KT). Wprawdzie uzyskał
on sankcję cesarską, lecz w życie wprowadzono w Rosji jedynie jego część
ogólną oraz przepisy dotyczące przestępstw politycznych i religijnych. Po za
jęciu w czasie wojny przez Niemcy terenów Królestwa Polskiego władze oku
pacyjne, mylnie sądząc, że obowiązywał on na tym obszarze w całości, uznały
w 1915 r. jego moc obowiązującą na terytorium okupacji niemieckiej. Ten stan
prawny utrzymała następnie Tymczasowa Rada Stanu, która przepisami prze
chodnimi z 1917 r. potwierdziła stosowanie KT na terenie Królestwa Polskie
Nb. 542
61428665874636
61
go, ale z poważnymi zmianami zarówno w części ogólnej, jak i szczegółowej.

Ostatecznie KT utrzymał moc obowiązującą na terenie byłego zaboru rosyj
skiego aż do 1932 r.
V. Postępowanie cywilne
1. Zabór pruski
Reformę obowiązującego w Prusach powszechnego procesu cywilnego 543
rozpoczęto w początkach XVIII w. Ujednolicenie procedury cywilnej nastąpi
ło jednak dopiero w 1793 r. wraz z wydaniem Powszechnej ordynacji sądo-
wej dla państw pruskich (POS). W 1815 r. ogłoszono jej uzupełnienie, zaś
w 1833 r. uregulowano proces: mandatowy, sumaryczny i „bagatelny”. Nato
miast ustawą z 1846 r. zmieniono pozycję sędziego w postępowaniu. Wszystkie
te akty prawne obowiązywały na ziemiach polskich zaboru pruskiego, jakkol
wiek w poszczególnych prowincjach były widoczne pewne odrębności.
Reformę postępowania cywilnego, na wzór francuski, podjęto po zjedno
czeniu Niemiec. W 1877 r. wydano ordynację procesową, dostosowaną do no
wej organizacji sądownictwa, znowelizowaną następnie w 1898 r. dla uzgod
nienia z nowym kodeksem cywilnym (BGB).
Wraz z utworzeniem w 1774 r. Trybunału Królewskiego w Lwowie wydano 544
dla Galicji tymczasową ustawę regulującą proces cywilny przed tym sądem.
Opierała się ona na zasadach dawnego procesu polskiego. Reforma sądownic
twa galicyjskiego z 1784 r. spowodowała zastąpienie jej austriacką ordynacją
sądową z 1781 r. Regulowała ona przebieg postępowania w sprawach spor
nych. Po przyłączeniu do Austrii ziem trzeciego rozbioru na obszarze Galicji
Zachodniej wprowadzono w 1796 r. nową ustawę sądową, której przepisy roz
szerzono w 1807 r. również na teren Galicji Wschodniej i krajów południo
woaustriackich.
Odrębnymi przepisami unormowano: proces posesoryjny (1786), postępo
wanie w sprawach poddańczych (1781), proces sumaryczny (1845), postępo
wanie w sprawach małżeńskich (1819), proces wekslowy (1850) i postępowa
nie w sprawach niespornych (1858).
W okresie konstytucyjnym uregulowano postępowanie upominawcze
i drobiazgowe (1873), a następnie znowelizowano postępowanie upadłościo
we (1887). Generalnej reformy procedury cywilnej dokonano w Austrii dopiero
u schyłku XIX w. W 1895 r. uregulowano proces cywilny, zaś w 1896 r. postę
Nb. 543–544
61428665874636
61
powanie egzekucyjne. Przepisy w nich zawarte obowiązywały na ziemiach pol

skich byłego zaboru austriackiego do 1933 r.
W Rzeczypospolitej Krakowskiej obowiązywała francuska procedura cy
wilna z 1806 r. W 1852 r. została ona zniesiona i zastąpiona ustawą zachod
niogalicyjską z 1796 r.

545 W lutym 1807 r. Komisja Rządząca utrzymała na terenie Księstwa War
szawskiego obowiązywanie pruskiej ordynacji sądowej (POS). W 1808 r. zo
stała ona zastąpiona francuskim Kodeksem procedury cywilnej z 1806 r.,
który wprowadzono wraz z KN. Zgodnie z instrukcją ministra sprawiedliwo
ści jego obowiązywanie miało być tymczasowe („do czasu, nim stałe przepisy
nastąpią”). W sierpniu 1810 r. moc kodeksu została rozciągnięta na nowo włą
czone departamenty galicyjskie.
Wprowadzenie kodeksu spotkało się w Księstwie z opozycją. Zarzucano
mu zwłaszcza nadmierny formalizm i kosztowność postępowania. Z czasem
został jednak powszechnie zaakceptowany.
Obowiązywanie kodeksu nie ujednoliciło całkowicie procedury cywilnej
w Księstwie. Powodem tego było wydawanie przez poszczególne sądy włas
nych instrukcji i regulaminów wewnętrznych oraz wpływy wcześniej obowią
zujących procedur państw zaborczych. W związku z tym w 1820 r. opracowano
projekt polskiej procedury cywilnej. Nie został on jednak przyjęty przez Radę
Stanu.
Przepisy kodeksu z 1806 r., ze względu na specyfikę stosunków pol
skich, zostały częściowo uzupełnione i znowelizowane w zakresie postępo
wań w sprawach: hipotecznych (1818), posesoryjnych (1817) i egzekucyjnych
(1823). Ostatecznie w marcu 1875 r. francuski Kodeks procedury cywilnej zo
stał zniesiony i zastąpiony rosyjską ustawą o procesie cywilnym z 1864 r.
Obowiązywała ona na ziemiach byłego zaboru rosyjskiego do 1933 r.
VI. Postępowanie karne

1. Zabór pruski
546 Na ziemiach pierwszego zaboru pruskiego obowiązywała ogólna pruska
ordynacja procesowa z 1717 r. Jej przepisy w zakresie postępowania karne
go, z pewnymi zmianami, zostały następnie włączone do Landrechtu z 1721 r.
Ziemie drugiego i trzeciego rozbioru poddano generalnie przepisom ordynacji
z 1717 r., z pewnymi odstępstwami na rzecz ludności polskiej przez przyznanie
szlachcie osiadłej przywileju nietykalności osobistej (z wyłączeniem spraw naj
Nb. 545–546
61428665874636
61
poważniejszych) i szersze prawo do obrony i możliwości posługiwania się ję

zykiem polskim. Regulacja ta obowiązywała pierwotnie w prowincji Prusy Po
łudniowe, a od 1797 r. również w prowincji Prusy Nowowschodnie. Natomiast
w miastach Gdańsk i Toruń wprowadzono przepisy Landrechtu z 1721 r.
Ujednolicenie postępowania karnego w Prusach nastąpiło w 1805 r. wraz
z wydaniem Pruskiej ordynacji kryminalnej (POK). Obowiązywała ona
również na ziemiach polskich, które powróciły do Prus w 1815 r. Jedynie dla
Wielkiego Księstwa Poznańskiego wydano postanowienia uzupełniające. Prze
pisy ordynacji uległy zasadniczej zmianie po 1846 r., w związku z głośnym
procesem Ludwika Mierosławskiego. W rezultacie wydano najpierw ustawę
o wolności osobistej (1848), a następnie ustawę o wprowadzeniu postępowania
ustnego, publicznego i z udziałem sędziów przysięgłych (1849). Została ona
uzupełniona w 1852 r., ustalając w sądownictwie pruskim tzw. zreformowany
proces karny, wzorowany na kodeksie francuskim z 1808 r.
Po zjednoczeniu Niemiec, w lutym 1877 r., opublikowano ogólnoniemiec-
ką ordynację procedury karnej, która weszła w życie w 1879 r., wraz z no
wą organizacją sądownictwa jako ustawa o Kodeksie postępowania karnego.
Obowiązywała ona na ziemiach byłego zaboru pruskiego do 1928 r.
Na ziemiach pierwszego rozbioru utrzymano początkowo polskie sądy sta 547
nowe, które opierały się na dotychczasowych zasadach dawnego procesu pol
skiego. Zunifikowanie procesu karnego w Austrii nastąpiło wraz z wydaniem
przez Józefa II w 1788 r. nowej procedury karnej. Kolejna ustawa regulują
ca procedurę karną została wprowadzona w Galicji Zachodniej w 1797 r., wraz
z prawem karnym materialnym. Natomiast w Galicji Wschodniej nadal obo
wiązywała procedura józefińska. Zawarte w ustawie procesowej zachodnioga
licyjskiej przepisy stały się z kolei podstawą rozwiązań proceduralnych przy
jętych we Franciszkanie (1803). W 1850 r., po wydarzeniach Wiosny Ludów,
wydano w Austrii nowy, postępowy kodeks procedury karnej, lecz nie wszedł
on w życie na terenie Galicji. Po upadku rewolucji zastąpiono go innym, obo
wiązującym już na terenie całej monarchii habsburskiej. Powracał on do za
sad zawartych w kodeksie z 1803 r. Kolejny kodeks postępowania karnego
wydano w 1873 r., opierając go w dużej mierze na rozwiązaniach przyjętych
w 1850 r.
W późniejszym okresie podlegał on tylko niewielkim nowelizacjom. Procedura ta, zwana
glaserowską, obowiązywała bez większych zmian na ziemiach byłego zaboru austriackiego
do wydania polskiego kodeksu postępowania karnego z 1928 r.
Nb. 547
61428665874636
61

548 Generalnie postępowanie karne w Księstwie Warszawskim opierało się na
przepisach procedury pruskiej z 1805 r. (POK), a na ziemiach pogalicyjskich
na postanowieniach Franciszkany (1803). W związku z tym, że przewidywa
ły one zasadniczo postępowanie inkwizycyjne, uchwałami Komisji Rządzącej
z 1807 r. dokonano ich modyfikacji, wprowadzając: elementy postępowania
skargowego, ustność i publiczność rozpraw, udział obrońców itd., które jeszcze
bardziej poszerzono instrukcją ministra sprawiedliwości z 1808 r. i dekretem
królewskim z 1810 r.
W Królestwie Polskim, równolegle z reformą prawa karnego, rozpoczęto
prace nad kodyfikacją nowej procedury karnej. Redaktorem projektu został Ksa-
wery Potocki. Po poprawkach wprowadzonych przez komisję sprawiedliwości,
w 1820 r. projekt został przyjęty przez Radę Stanu. W debacie sejmowej spotkał
się jednak z ostrą krytyką. Podnoszono zwłaszcza: sprzeczność jego przepisów
z zasadą nietykalności osobistej, tendencje do ograniczenia jawności, brak for
my sądów przysięgłych, a przede wszystkim reprezentowanie głównie interesów
władz państwowych. W rezultacie znakomitą większością głosów został odrzu
cony. Kolejne projekty, powstałe w latach 1847, 1857, 1862, również nie docze
kały się realizacji, będąc także powszechnie krytykowane.
W 1864 r. wydano w Rosji ustawę o postępowaniu karnym. Postanowie
niem cesarskim z 1875 r. jej moc obowiązująca została rozciągnięta na obsza
rze Królestwa od lipca 1876 r., ze zmianami wynikającymi z różnic w zakresie
organizacji sądów. Jej zasadniczym novum było zastąpienie procesu inkwizycyj
nego procesem mieszanym. Formalnie liberalna procedura z 1864 r. nie uległa,
aż do 1910 r. (pozwolono sędziemu na zaliczenie w poczet kary aresztu śled
czego oraz pobytu w więzieniu aż do uprawomocnienia się wyroku), zmianom.
Faktycznie jednak ustawy szczegółowe upoważniały władze carskie do
wprowadzania uregulowań odrębnych. Rezultatem tego było: stosowanie po
stępowania skróconego w niektórych sprawach o przestępstwa polityczne
(1878), poddanie przestępstw stanu sądom wojskowym (1879) i wprowadze
nie na określonych terytoriach stanu specjalnej ochrony (1881). Rewolucja
z 1905 r. przyniosła kolejne wzmożenie represji karnej, ustalając nadzwyczajne
środki ochrony na kolei i wyposażając sądy wojenno-polowe, funkcjonujące na
terenach objętych stanem wojennym lub wyjątkowym, w szerokie kompetencje
w zakresie sądzenia (wyrok w ciągu 48 godzin) i egzekucji (wykonanie wyroku
w ciągu 24 godzin).
Przepisy rosyjskiej procedury karnej z 1864 r. obowiązywały na ziemiach
polskich byłego zaboru rosyjskiego do wydania polskiego kodeksu postępowa
nia karnego z 1928 r.
Nb. 548
61428665874636
61
§ 2. Prawo cywilne 261
§ 2. Prawo cywilne
Literatura: R. Capitant, Wstęp do nauki prawa cywilnego, Warszawa 1988; J. S. Cze
mereszyński, Powszechne prawo prywatne austriackie, t. I i II, Kraków 1861–1865; A. Do
liński, A. Górski, Zarys prawa handlowego, Lwów 1912; W. Dutkiewicz, Prawo hipotecz
ne w Królestwie Polskim, Warszawa 1950; J. Kodrębski, Prawo rzymskie w Polsce XIX w.,
Łódź 1990; H. Konic, Dzieje prawa małżeńskiego w Królestwie Polskim (1818–1836), Kra
ków 1903; R. Longchamps de Berier, Wstęp do nauki prawa cywilnego, Lublin 1922;
A. Okolski, Zasady prawa cywilnego obowiązujące w Królestwie Polskim, Warszawa 1885;
A. Słomiński, Prawo cywilne obowiązujące w Królestwie Polskim w jurysprudencji Sena
tu (1842–1914), cz. I–II, Warszawa 1923–1924; tenże, Kodeks Napoleona przed sądem cza
su, Warszawa 1911; K. Sójka-Zielińska, Fideikomisy familijne w prawie pruskim (w. XIX
i pocz. XX w.), Warszawa 1962; taż, Prawne problemy podziałów gruntów chłopskich w Ga
licji na tle austriackiego ustawodawstwa agrarnego, Warszawa 1966; E. Till, Prawo prywatne
austriackie, Lwów 1911; J. K. Wołowski, Kurs kodeksu cywilnego, Warszawa 1868; W. Wój-
cikiewicz, Prawo hipoteczne Królestwa Polskiego, Wrocław 1967; S. Zawadzki, Prawo cywil
ne obowiązujące w Królestwie Polskim, t. I–III, Warszawa 1860–1863; F. Zoll, Austriackie
prawo prywatne. Część ogólna, Kraków 1909.
I. Prawo osobowe, małżeńskie, rodzinne i opiekuńcze

1. Prawo osobowe
a) Osoby fizyczne
Systemy prawne obowiązujące na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej koncen 549
trowały się na sytuacji prawnej osób fizycznych. Prawa jednostki oparto w nich
na konstrukcji praw podmiotowych, nawiązującej do doktryny prawa natury
i proklamującej powszechność oraz równość praw cywilnych osób fizycznych.
Zasada powszechności głosiła jedność praw cywilnych dla wszystkich
obywateli i zniesienie odrębności stanowych. Prawa stanowe regulowały tyl
ko niektóre kodyfikacje przejściowe (pruskie PPK i rosyjski SZ). Natomiast au
striacki ABGB unormowanie stosunków stanowych odsyłał do ustaw admini
stracyjnych (do 1848 r.).
Zasada równości miała znaczenie formalne. Jej ograniczenia dotyczyły:
kobiet, dzieci, osób o odmiennych wyznaniach, stanu majątkowego i moralne
go prowadzenia. Kobiety były upośledzone w: małżeństwie (władza mężowska
rozciągała się nad osobą żony), rodzinie (mężowi przysługiwała pełnia władzy
rodzicielskiej) i w innych działach prawa cywilnego, np. w prawie spadkowym
(zakaz występowania kobiet jako świadków przy sporządzaniu testamentów).
Dzieciom nieślubnym najczęściej przepisy odmawiały praw wynikających ze
stosunków rodzinnych i pokrewieństwa. Przyczyny wyznaniowe dotyczyły
w krajach katolickich głównie Żydów, a w Rosji wyznań innych niż prawo
Nb. 549
61428665874636
61
sławne. Prawo brało też pod uwagę kwestie moralne (honor) i majątkowe (mar
notrawstwo, brak koniecznych dochodów itp.).
b) Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych
550 Zdolność prawną jednostka nabywała z chwilą urodzenia, zaś traciła wraz
ze śmiercią. Jedynie KN przewidywał śmierć cywilną, co w Królestwie Pol
skim zniesiono w 1825 r. Skutki prawne śmierci cywilnej były takie same jak
skutki śmierci fizycznej. Ograniczenia zdolności prawnej wynikały z powodu:
płci (głównie KN, ale też ABGB i PPK), pochodzenia ze związku pozamałżeń
skiego (KN), przynależności stanowej (PPK) i wyznania (ABGB).
Zdolność do czynności prawnych uzależniona była od: wieku (21 lat), płci
(np. KN traktował kobietę zamężną jako wieczyście małoletnią, zaś ABGB
uznawał męża za przedstawiciela ustawowego żony), zdrowia psychicznego,
trybu życia (np. ABGB – z powodu marnotrawstwa i pijaństwa), wyznania
(ABGB wymagał zgody władz na małżeństwo żydowskie) i obcego pochodze
nia (np. KN przyznawał prawa cudzoziemcom na podstawie zasady wzajemno
ści, co odrzucono w Królestwie w 1825 r.).
c) Osoby prawne
551 Kodeksy cywilne opierały się generalnie na zasadzie indywidualizmu.
W związku z tym osobom prawnym poświęcano w nich niewiele miejsca. Sta
nowisko takie wynikało zarówno z niechęci do dawnych feudalnych organizacji
w postaci korporacji czy fundacji, stanowiących podstawę znaczenia Kościoła
katolickiego, jak i z obaw burżuazji dotyczących zrzeszeń i organizacji poli
tycznych. W ogóle osobami prawnymi nie zajmował się KN, zaś ABGB odsyłał
w tej kwestii do przepisów administracyjnych. Najszerzej sytuację osób praw
nych regulował Landrecht pruski i rosyjski SZ. Sytuacja uległa zmianie w okre
sie kapitalizmu monopolistycznego, co znalazło swój wyraz w przepisach BGB.
2. Prawo małżeńskie
a) Prawo małżeńskie osobowe
552 Prawo małżeńskie osobowe wykształciło na ziemiach polskich pod zabora
mi aż trzy systemy regulacji prawnej: laicki, mieszany (świecko-wyznaniowy)
i wyznaniowy.
Na zasadach czysto laickich oparto przepisy KN i BGB (wcześniej ustawa
z 1875 r.) System ten sankcjonował koncepcję małżeństwa jako umowy cywil-
nej. Obowiązkowa była forma jego zawarcia wyłącznie przed urzędnikiem sta
nu cywilnego. Ustanie małżeństwa następowało przez śmierć jednego z mał
żonków, jak i przez rozwód, z przyczyn określonych przez prawo. Jurysdykcja
Nb. 550–552
61428665874636
61
w sprawach małżeńskich należała wyłącznie do sądów państwowych. Wpro

wadzenie zasad KN na terenie Księstwa Warszawskiego spotkało się z oporem
duchowieństwa, co wymusiło konieczność złagodzenia obowiązujących w nim
przepisów.
System mieszany (świecko-wyznaniowy) występował w PPK, ABGB
i ustawodawstwie Królestwa Polskiego w latach 1825–1836 (KCKP). Małżeń
stwo traktowano w nim jako umowę cywilną uwzględniającą regulacje pra
wa wyznaniowego. Zawarcie małżeństwa następowało w formie alternatywnej
– świeckiej lub wyznaniowej. Ustanie małżeństwa, wyłączając śmierć jednego
z małżonków, było uzależnione od wyznania. Separacja była dopuszczalna dla
wszystkich, zaś rozwód tylko dla niekatolików. Jurysdykcja w sprawach mał
żeńskich należała wyłącznie do sądów państwowych.
System wyznaniowy utrzymany został w rosyjskim SZ i obowiązującym
na terenie Królestwa Polskiego prawie małżeńskim z 1836 r. Jego stosowanie
oznaczało: uznanie wyłącznie religijnej formy zawarcia małżeństwa, regulowa
nie wszystkich spraw związanych z małżeństwem jedynie normami właściwe
go prawa wyznaniowego oraz wprowadzenie jurysdykcji sądów duchownych
w sprawach małżeńskich (od 1853 r. ustalenia sądów duchownych były wiążą
ce dla sądów cywilnych). System ten obejmował cztery główne wyznania wy
stępujące na terenie Królestwa Polskiego: rzymskokatolickie, prawosławne,
unickie oraz protestanckie (luterańskie i kalwińskie).
Stosunki osobowe małżonków były uregulowane, w zależności od kodek
su, rozmaicie. Najbardziej nierównoprawna była pozycja żony w KN. Władza
mężowska rozciągała się w nim na całe życie osobiste żony, która była: „wie
czyście małoletnia”, zobowiązana do posłuszeństwa, wspólnego zamieszkania
i uzgadniania wszystkich czynności prawnych, pod rygorem ich nieważności
itp. Z kolei ABGB uznawał męża za ustawowego przedstawiciela żony.
b) Prawo małżeńskie majątkowe
Prawo małżeńskie majątkowe opierało się na umowie, a w razie jej bra 553
ku – na ustawie. Przewidywały one systemy: wspólności majątkowej ogólnej,
rozdzielności majątkowej całkowitej oraz uregulowania mieszane, wymuszane
przez praktykę.
System wspólności majątkowej przyjęty został w KN. Zgodnie z nim całe
mienie małżonków stanowiło majątek wspólny. Zarząd, użytkowanie i rozpo
rządzanie majątkiem wspólnym należało wyłącznie do męża.
System rozdzielności majątkowej opierał się w Królestwie Polskim na
KCKP (1825), zaś w zaborze pruskim na PPK, chyba że prawa prowincjonalne
lub umowa przewidywały wspólność majątkową, a w zaborze austriackim na
Nb. 553
61428665874636
61
ABGB, ale majątkiem zarządzał mąż. BGB wprowadził system zarządu i po
bierania pożytków, co sprowadzało się do oddania wniesionego przez żonę do
małżeństwa majątku w zarząd mężowi.
3. Prawo rodzinne
a) Władza rodzicielska
554 Prawo rodzinne nosiło generalnie charakter patriarchalny. Szczególnie od
nosiło się to do KN, który w silnej władzy ojcowskiej upatrywał trwałość insty
tucji rodziny. W czasie trwania małżeństwa ojcu przysługiwała zarówno pełnia
władzy nad dziećmi, jak i wyłączny zarząd ich majątkiem. Ojciec mógł stoso
wać wobec dzieci także środki poprawy w formie przymusu fizycznego lub za
mknięcia przez władze sądowe w odosobnieniu. Zerwał z takim unormowaniem
KCKP, w którym: przyznano władzę rodzicielską obojgu rodzicom, utrzymano
jedynie prawo do karcenia domowego oraz przewidziano sankcje za nadużywa
nie władzy rodzicielskiej. Tendencja do liberalizacji i indywidualizacji władzy
rodzicielskiej nasiliła się jeszcze bardziej w drugiej połowie XIX w. Reprezen
towały ją nowelizacje ABGB i rozwiązania wprowadzone przez BGB, zmierza
jące do przyznania małoletnim znacznej samodzielności, zwłaszcza w sferze
praw majątkowych. Odrębnymi aktami normatywnymi wykonywanie władzy
rodzicielskiej zaczęto poddawać kontroli władz administracyjnych lub sądów.
b) Dzieci nieślubne
555 Dzieci nieślubne miały znacznie gorszą pozycję cywilnoprawną niż dzieci
ślubne. Było to widoczne zwłaszcza w unormowaniach KN. Dzieci pozamał
żeńskie dzielił on na nieślubne zwykłe (zrodzone z rodziców w stanie wol
nym) oraz nieślubne ze związków cudzołożniczych lub kazirodczych. Pierw
sze mogły uzyskać status dziecka małżeńskiego poprzez: zawarcie ślubu przez
rodziców naturalnych, dobrowolne uznanie przez ojca lub uznanie sądowe, co
było niezwykle trudne, gdyż formalnie prawo zabraniało dochodzenia przez
dziecko ojcostwa. Drugie nie posiadały żadnych praw dziecka naturalnego i nie
mogły być prawnie uznane. Sytuację dzieci pozamałżeńskich polepszył w Kró
lestwie Polskim dopiero KCKP, zezwalając im na uzyskanie statusu dziecka na
turalnego. Podobne rozwiązania przyjęte zostały w PPK. Natomiast ABGB po
zbawiał dzieci nieślubne wszelkich praw wynikających ze stosunku rodzinnego
i pokrewieństwa (do 1914 r.).
c) Adopcja
556 Możliwość adopcji przewidywała większość systemów cywilnoprawnych.
W PPK adopcję dopuszczono na podstawie umowy pisemnej, zatwierdzonej
Nb. 554–556
61428665874636
61
przez władze państwowe. Adoptujący musiał mieć ukończone 50 lat i być bez
dzietnym. Wraz z adopcją mężczyzna nabywał nad adoptowanym władzę oj
cowską, ale bez praw do jego majątku, przy czym adoptowany nie wchodził
do jego rodziny. Natomiast w KN adopcja stanowiła rodzaj kontraktu obowią
zującego obie strony, a dotyczącego jedynie majątku, który tą drogą mógł być
przekazany na wypadek bezpotomnej śmierci. Zasady te zmodyfikował KCKP,
skracając warunek utrzymywania przysposobionego w czasie jego małoletniości
z 6 do 3 lat. W praktyce przepisy o adopcji miały niewielkie zastosowanie.
4. Opieka
Instytucja opieki była najbardziej rozbudowana w PPK. Podlegali jej: nie 557
pełnoletni, chorzy umysłowo i fizycznie (głuchoniemi, głusi, niewidomi), mar
notrawcy oraz nieobecni (o nieznanym miejscu pobytu). Przyjęcie opieki było
obowiązkowe, a uchylanie się od niej – karalne. Ze sprawowania opieki usta
wą wykluczono: kobiety, urzędników, wojskowych, Żydów wobec chrześcijan,
starców itd. Nadzór nad sprawowaniem opieki pełnił sąd opiekuńczy.
W KN instytucja opieki bliska była dawnemu prawu polskiemu. Powstawa
ła ona z chwilą śmierci jednego z rodziców, co powodowało przyjęcie przez po
zostałego przy życiu władzy rodzicielskiej i opiekuńczej nad dziećmi. Kontrola
nad jej sprawowaniem należała do rady familijnej, złożonej z krewnych ze stro
ny ojca i matki, pod przewodnictwem sędziego pokoju. Sporych zmian w tym
unormowaniu dokonał KCKP, wzorujący się na rozwiązaniach pruskich.
W ABGB opiekę nad małoletnim sprawowali jego krewni, pod kontrolą są
du opiekuńczego. Natomiast nowelą z 1914 r. wprowadzono instytucję opieki
generalnej, polegającą na możliwości powierzenia przez sąd opieki nad mało
letnim organowi administracji publicznej lub stowarzyszeniu ochrony młodzie
ży. W BGB opiekuna wyznaczał, kontrolował i drobiazgowo nadzorował sąd
opiekuńczy.
II. Prawo rzeczowe

1. Własność
Główną zasadą XIX-wiecznego prawa rzeczowego było przyjęcie prawno 558
naturalnej idei nienaruszalności własności prywatnej. Własność stała się pra
wem przyrodzonym, opartym na konstrukcji przejętej z prawa rzymskiego,
oznaczającym pełne, nieograniczone i nienaruszalne władztwo nad rzeczą.
To indywidualistyczno-liberalne podejście do prawa własności pozwoliło na
odrzucenie feudalnych struktur własnościowych, opierających się na koncepcji
własności podzielonej.
Nb. 557–558
61428665874636
61
Zmiana ta nie nastąpiła jednak od razu i we wszystkich państwach, co mia

ło wpływ na sytuację prawną na ziemiach polskich pod zaborami. Dotyczyło to
zwłaszcza kodyfikacji powstałych w warunkach ustroju feudalnego. PPK prze
widywało istnienie zarówno własności pełnej, jak i podzielonej (lenna, fideiko
misy i dobra dziedziczno-czynszowe). Podobnie było w ABGB. Własność po
dzielona polegała w nim na przyznaniu właścicielowi zwierzchniemu prawa
do istoty rzeczy, a właścicielowi użytkowemu do pożytków z rzeczy. Bardziej
szczegółowo ten rodzaj własności regulował wcześniejszy kodeks cywilny za
chodniogalicyjski (1797). Również rosyjski SZ, obok własności pełnej, prze
widywał własność niepełną (podzieloną), do której określone prawa miał także
inny podmiot.
Jako pierwszy zerwał z wszelkimi feudalnymi formami własności KN.
Zgodnie z nim własność była nieograniczonym prawem używania rzeczy i roz
porządzania nią, ale tylko w granicach obowiązującego porządku prawnego.
W ujęciu tym prawo własności miało charakter pełny, a granice jego wyko
nywania określone zostały od strony negatywnej, a nie pozytywnej, polega
jącej na wyliczeniu przysługujących uprawnień (ABGB). Nigdy nie było ono
jednak prawem absolutnie nieograniczonym. Dopuszczalne było bowiem wy
właszczenie właściciela, ale tylko w wypadkach wyjątkowych i za odpowied
nim odszkodowaniem. KN przewidywał także przeniesienie własności mocą
samej umowy zobowiązującej, bez potrzeby przeniesienia posiadania. Odbie
gało to od zasad przyjętych w innych porządkach prawnych. Utrudnione też by
ło w prawie francuskim nabycie nieruchomości przez zasiedzenie.
BGB ujmował pojęcie prawa własności podobnie do KN, czyli od strony
negatywnej. Granice jego wykonywania zostały określone ustawami i prawami
osób trzecich oraz, jak wynikało z przepisów szczegółowych, ograniczeniami
z prawa sąsiedzkiego lub realizowanymi jedynie dla szykany.
Rozwój kapitalizmu monopolistycznego u schyłku XIX w. spowodował stopniowe od
chodzenie ustawodawcy od liberalnego i indywidualnego pojmowania prawa własności. Za
częły się pojawiać liczne unormowania pozakodeksowe, ograniczające korzystanie z prawa
własności na potrzeby rozwoju przemysłu, eksploatacji bogactw naturalnych, komunikacji
itp. Dostrzegano w tym konieczność zabezpieczenia interesu ogólnego społeczeństwa lub
państwa.
2. Prawo hipoteczne
559 Najbardziej od dawnego polskiego prawa hipotecznego odbiegały przepisy
KN. Prawo francuskie znało trzy rodzaje hipotek: prawne, sądowe i umowne.
Wszystkie służyły zabezpieczeniu praw lub wierzytelności. Wpisy hipoteczne
nie miały charakteru wieczystego i należało je odnawiać pod rygorem nieważ
Nb. 559
61428665874636
61
ności co 10 lat. Hipoteka była tajna i nie zawierała szczegółowego określenia

rzeczy. Były to rozwiązania wadliwe i niedogodne dla ziemiaństwa polskiego.
W związku z tym w Królestwie Polskim w latach 1818 i 1825 dokonano
gruntownej zmiany prawa hipotecznego, przystosowując je do warunków pol
skich. Prawo hipoteczne oparto na zasadach jawności materialnej, publicznej
wiary ksiąg wieczystych, legalności hipotecznej, szczegółowości i pierwszeń
stwa hipotecznego. Jawność materialna polegała na ustanowieniu, nabyciu,
zmianie i umorzeniu praw do nieruchomości wyłącznie przez wpis w hipote
ce. Publiczna wiara ksiąg wieczystych oznaczała, że treść ksiąg wieczystych
była wiążąca dla wszystkich osób działających w dobrej wierze, zaś nabyw
ca, korzystając z rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych, przez wpis ty
tułu nabycia uważany był za właściciela. Legalność hipoteczna polegała na
obowiązku zatwierdzania aktów, które miały być wpisane do ksiąg hipotecz
nych przez zwierzchność hipoteczną, tzn. wydział sądu właściwego ze względu
na miejsce położenia nieruchomości. Szczegółowość hipoteczna sprowadzała
się do ścisłego skonkretyzowania przedmiotu zabezpieczenia przez możliwość
ustanawiania hipotek na ściśle określonych nieruchomościach, posiadających
oddzielne księgi hipoteczne. Pierwszeństwo hipoteczne gwarantowało wie
rzycielowi prawo do zaspokojenia wierzytelności z nieruchomości obciążonej
przed pozostałymi wierzycielami posiadającymi wpis późniejszy, z wyjątkiem
podatków gruntowych, składek ubezpieczeniowych, wynagrodzenia służby itd.
Hipoteki w Królestwie Polskim, za wzorem francuskim, dzieliły się na:
prawne, sądowe i umowne. Początkowo księgi hipoteczne (1818) przewidziano
tylko dla większej własności ziemskiej, później (1825) objęto nimi także mniej
szą własność ziemską i nieruchomości w mniejszych miastach. Księgi „większe”
były obligatoryjne, „mniejsze” fakultatywne. Księga hipoteczna składała się
z trzech części: księgi umów, zbioru dokumentów i wykazu hipotecznego. Pier
wotnie prowadziły je wydziały hipoteczne sądów wojewódzkich, a od 1875 r.
gubernialne wydziały hipoteczne działające przy sądach okręgowych. Prawo hi
poteczne Królestwa Polskiego należało do jednego z najlepszych w Europie.
W zaborze pruskim prawo hipoteczne unormowane było początkowo w PPK,
zaś system ksiąg gruntowych w ordynacji z 1783 r., zastąpionej w 1887 r. ustawą
ogólnoniemiecką. Zgodnie z zawartymi w tych aktach przepisami nabycie pra
wa własności lub innego prawa rzeczowego następowało na podstawie umowy
zawartej przed sądem, wpisanej obligatoryjnie do księgi gruntowej.
W Galicji sytuacja prawna była bardziej skomplikowana. Wynikało to
z podziału nieruchomości na grunty dominialne (pańskie) i rustykalne (chłop
skie). Pierwsze posiadała szlachta i uprzywilejowane mieszczaństwo lwow
skie. W 1780 r. zaprowadzono dla nich Tabulę krajową. Zgodnie z ABGB prze
Nb. 559
61428665874636
61
niesienie ich własności wymagało wpisu do niej umowy alienacyjnej. Drugie

znajdowały się w faktycznym posiadaniu i użytkowaniu chłopów. Wprawdzie
patent cesarski z 1789 r. przewidywał dla nich utworzenie ksiąg gruntowych,
prowadzonych przez zwierzchności gruntowe lub gromady, ale faktycznie ni
gdy ich nie zaprowadzono.
Powszechne założenie ksiąg gruntowych przewidywała dopiero ustawa
ogólnoaustriacka z 1871 r. i ustawa Sejmu Krajowego Galicji z 1874 r. Miały
być one oparte na katastrze, prowadzonym przez władze administracyjne. Obej
mował on wykaz parcel wraz z mapami, planami oraz opisem. Księgi gruntowe
prowadziły sądy. Każda składała się z księgi głównej zawierającej wykazy (kar
ty posiadania, własności i ciężarów) oraz zbioru dokumentów. Zgodnie z za-
sadą jawności nabycie praw hipotecznych i prawny obrót nimi mógł nastąpić
jedynie przez wpis umowy do księgi głównej. Godziło to w ludność chłopską,
która od początku nie przestrzegała sformalizowanych przepisów, dokonując
obrotu nieruchomościami jedynie na podstawie umowy i tradycji, bez wpisu do
ksiąg gruntowych. Wykorzystywali to spekulanci, rugując z gruntu „właścicieli
pozaksięgowych”, gdyż sądy długi czas uwzględniały jedynie stan prawny wy
nikający z ksiąg sądowych.
III. Prawo spadkowe

1. Zagadnienia ogólne
560 Prawo spadkowe było rozmaicie umiejscowione w kodeksach cywilnych.
Wynikało to z przyjmowanych w nich podziałów materii cywilnoprawnych
i struktury wewnętrznej kodeksów. ABGB zaliczał spadkobranie do praw rze
czowych, KN do jednego ze sposobów nabycia własności, regulując przy tym
spadkobranie testamentowe z darowiznami, zaś BGB, opierając się na systemie
pandektowym, wyodrębnił je w formie osobnej księgi.
Prawo spadkowe opierało się generalnie na zasadach formalnej powszech-
ności praw spadkowych i równości w dziedziczeniu. Znosiły one feudalne
przeżytki oparte na przywilejach starszeństwa i płci. Nadal jednak utrzymywa
ły się ograniczenia praw spadkowych dzieci nieślubnych i małżonka. Zaczęto
je ostatecznie usuwać pod koniec XIX w. Prawo spadkowe charakteryzowało
się początkowo: liberalizmem (swoboda testowania i przewaga dziedziczenia
testamentowego nad ustawowym), indywidualizmem (podzielność spadków)
i ochroną interesów członków najbliższej rodziny (zachowek). Nie wszyst
kie te cechy sprawdzały się w praktyce, przynosząc nieraz szkodliwy wpływ
na stosunki własnościowe lub rodzinne. Powodowało to z upływem czasu ko
nieczność nowelizacji niektórych przepisów prawa spadkowego.
Nb. 560
61428665874636
61
Prawo spadkowe opierało się na dwóch systemach spadkobrania. Pierw

szy (przejęty z prawa rzymskiego) dopuszczał dwa tytuły dziedziczenia: testa-
ment i ustawę (KN). Drugi opierał się na trzech tytułach: testamencie, usta-
wie i kontrakcie dziedziczenia (PPK, ABGB, BGB).
2. Dziedziczenie testamentowe
Zdolność testowania miała każda osoba fizyczna, posiadająca ogólną zdol 561
ność do czynności prawnych. Ograniczał ją zatem: wiek (np. KN przewidywał
ukończenie 16 lat), stan umysłowy (np. ABGB, obok chorób umysłowych, za
liczał do niego opilstwo) oraz przyczyny szczególne (np. w KN osoby skazane
na śmierć cywilną, a w ABGB skazane na najcięższe kary, w ABGB i SZ oso
by duchowne itp.). Natomiast jedynie połową majątku mogli dysponować mar
notrawcy (ABGB) oraz małoletni po ukończeniu 16 lat, ale przed dojściem do
pełnoletności (KN).
Forma testamentu zależała od konkretnego kodeksu. PPK przewidywa
ło obligatoryjnie formę testamentu publicznego, sporządzanego przed sądem,
urzędnikiem sądowym lub przekazanego ustnie do protokołu. KN dopuszczał
testament: własnoręczny (napisany, datowany i podpisany ręką testatora), nota
rialny i tajemny.
Treść testamentu była rozmaicie unormowana, zależąc od konkretnego po
rządku prawnego. PPK przewidywało swobodę wskazania spadkobiercy za
równo w sposób wyraźny, jak i dorozumiany, obejmując dowolną liczbę osób.
Testament mógł też zawierać zapisy (legaty), które nie stanowiąc udziału
w spadku, dawały legatariuszowi roszczenia prawne wobec spadkobiercy.
ABGB dzieliło rozporządzenia woli na: testamenty, zawierające ustanowie
nie dziedzica i kodycyle, obejmujące inne postanowienia. KN dzielił rozpo
rządzenia ostatniej woli na zapisy: ogólne (powołanie do całego spadku), pod
tytułem ogólnym (powołanie do części spadku) i szczególne (prawo do kon
kretnych rzeczy).
Zakres testowania nie podlegał formalnie żadnym ograniczeniom pod
miotowym, z wyjątkiem KN, który zabraniał testowania na rzecz opieku
nów, dzieci nieślubnych, duchownych, lekarzy i aptekarzy. Podlegał natomiast
ograniczeniom przedmiotowym przez ustanowienie zakazu naruszania praw
spadkowych dziedziców koniecznych, do których zaliczano najbliższych krew
nych zstępnych i wstępnych, a z czasem również małżonka (BGB). Istniały
dwa systemy zabezpieczenia praw dziedziców koniecznych – system zachowku
i system rezerwy.
System zachowku opierał się na prawie rzymskim, nawiązując do instytu
cji części obowiązkowej. Występował w kodeksach niemieckich (PPK, ABGB,
Nb. 561
61428665874636
61
BGB). Przewidywał, w razie pominięcia w testamencie dziedziców koniecz

nych, przyznanie im roszczenia pieniężnego w stosunku do spadkobiercy te
stamentowego, stanowiącego równowartość należnej im części obowiązkowej
spadku. Pozwalało to omijać przeprowadzanie naturalnego podziału spadku.
Wysokość zachowku była równa połowie wartości spadku, jaka przypadła
by dziedzicowi koniecznemu w spadkobraniu ustawowym. Pozbawienie za
chowku (wydziedziczenie) mogło nastąpić tylko z przyczyn przewidzianych
w kodeksie. Były nimi: odstępstwo od wiary chrześcijańskiej, nieudzielenie po
mocy spadkodawcy w potrzebie, pokrzywdzenie spadkodawcy itd. (ABGB).
BGB dodawał jeszcze niemoralne prowadzenie się spadkobiercy, wbrew woli
spadkodawcy.
System rezerwy, wywodzący się z prawa germańskiego, przyjęty zo
stał w KN. Zgodnie z nim spadkodawca mógł swobodnie rozporządzać jedy
nie ściśle określoną częścią spadku. Pozostała część przypadała bezwzględnie
dziedzicom koniecznym. Nazwano ją rezerwą. W KN zależała ona od liczby
dziedziców koniecznych, np. dla jednego dziecka 1/2 majątku, dla dwojga 2/3
itd. Naruszenie przez testatora rezerwy powodowało, z chwilą otwarcia spad
ku, odpowiednie zmniejszenie zapisów testamentowych. W systemie rezerwy,
w przeciwieństwie do systemu zachowku, dziedzice konieczni mieli prawo do
materii spadkowej, co prowadziło do rozdrabniania majątków.
3. Dziedziczenie ustawowe
562 Dziedziczenie ustawowe następowało w razie braku testamentu. Jego zasa
dy były, w zależności od kodeksu, rozmaicie uregulowane.
PPK rozróżniało dwa rodzaje spadkobrania: zwyczajne i nadzwyczajne.
Pierwsze obejmowało w kolejności: zstępnych, rodziców, rodzeństwo i ich po
tomstwo, rodzeństwo przyrodnie i jego potomstwo oraz pozostałych krewnych
bocznych. Drugie obejmowało małżonka oraz dzieci morganatyczne i nieślub
ne. Następowało ono w razie braku dziedziców zwyczajnych.
KN dzielił spadkobierców na „porządkowych” i „nieporządkowych”.
Pierwszymi byli krewni zmarłego, dziedziczący w następującej kolejno
ści: dzieci i ich zstępni, rodzeństwo i ich zstępni oraz wstępni (połowa spad
ku przypadała linii ojca, a połowa linii matki). Każda z tych grup dziedziczyła
do XII stopnia pokrewieństwa według komputacji rzymskiej. Do drugich zali
czano dzieci naturalne prawnie uznane, małżonka i państwo. Dzieci naturalne
nieuznane nie miały prawa dziedziczenia po rodzicach. Spadkobiercy „porząd
kowi” obejmowali spadek z mocy prawa z chwilą śmierci spadkodawcy. Spad
kobiercy „nieporządkowi” obejmowali spadek dopiero w wyniku powództwa
sądowego o wwiązanie w spadek.
Nb. 562
61428665874636
61
W Królestwie Polskim poprawę sytuacji małżonka wprowadził KCKP. Stał się on dzie
dzicem „porządkowym”, któremu przysługiwały większe uprawnienia w zbiegu z krewnymi.
Traktowany był też jako dziedzic konieczny.
W ABGB dziedzicami ustawowymi byli wszyscy krewni do szóstej linii,

liczeni w systemie parantel. Pierwszą parantelę tworzyły dzieci spadkobiorcy
i ich potomstwo, drugą rodzice, rodzeństwo i jego potomstwo, trzecią dziadko
wie i ich potomstwo, i dalej, aż do trzech pradziadów i prababek w szóstej pa
ranteli. W 1914 r. liczbę parantel ograniczono do czterech. Parantela wcześniej
sza wykluczała przy tym kolejne.
Rosyjski SZ nie znał żadnych ograniczeń w dziedziczeniu krewnych. Na
tomiast dzieci nieślubne dziedziczyły po matce majątek nabyty, zaś małżonek
1/7 majątku nieruchomego i 1/4 ruchomego.
BGB przewidywał dziedziczenie w pierwszej kolejności spadkobierców ko
niecznych, a następnie pozostałych krewnych, bez ograniczeń co do stopnia po
krewieństwa. Małżonkowi przyznano prawa spadkowe od 1/4 do całości spad
ku, w zależności od sytuacji prawnej.
4. Dziedziczenie kontraktowe (umowne)

Kontrakt dziedziczenia był umową, na podstawie której jedna ze stron bądź 563
osoba trzecia stawała się spadkobiercą.
PPK przyjmowało trojakiego rodzaju umowy: małżeńskie, o zrzeczenie się
spadku i między rodzicami a dziećmi w przedmiocie zaspokojenia roszczeń
spadkowych. ABGB przewidywał umowy o dziedziczenie tylko między mał
żonkami. BGB dopuszczał zawarcie kontraktu z każdą osobą, nawet trzecią.
IV. Prawo zobowiązań

1. Źródła zobowiązań. Umowy
Sposoby powstania zobowiązań zależały od rozwiązań przyjętych w po 564
szczególnych kodeksach. W PPK źródłami zobowiązań były czynności praw
ne i ustawa. ABGB rozróżniał zasadniczo trzy rodzaje powstania zobowiązań:
umowy, delikty i ustawę. Z kolei KN przewidywał ich aż pięć: umowy, prawo
obowiązujące, quasi-kontrakty (prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia i nie
należne świadczenia), delikty i quasi-delikty (przypadki zaistniałe z winy nie
umyślnej). Natomiast BGB za źródła zobowiązań uznawał: umowy i delikty.
Najczęstszym i najważniejszym źródłem zobowiązań była umowa. Funda
mentalnym założeniem było uznanie przez wszystkie kodeksy zasady swobo-
dy umów. Sprowadzała się ona do: swobody, czyli dobrowolności zawierania
Nb. 563–564
61428665874636
61
umów, autonomii stron w kształtowaniu treści umów oraz swobody formy za
wieranych umów. Ograniczenia w zawieraniu umów miały charakter ogólny
i sprowadzały się do zastrzeżenia, że treść umowy nie mogła naruszać usta
lonego porządku publicznego i dobrych obyczajów. Niekiedy zastrzeżenia do
tyczyły formy zawarcia umowy. PPK przewidywało formę: ustną (np. kupno
-sprzedaż nieruchomości), pisemną (np. pożyczka) i sądową (np. przeniesienie
własności nieruchomości). Z kolei KN zasadniczo formę umowy pozostawił do
decyzji stron, wyjątkowo wymagając formy aktu notarialnego, np. dla umowy
przedślubnej, darowizny i ustanowienia hipoteki.
Wszystkie kodeksy stały na stanowisku ważności umów. Nieważność umo
wy z mocy samego prawa lub wystąpienie ze skargą o unieważnienie umo
wy uzasadniały tylko okoliczności wyjątkowe. Obowiązywała zasada, że za
wartych umów należy dotrzymywać (pacta sunt servanda). Umowy posiadały
początkowo charakter indywidualistyczno-liberalny. Odwrót od tej tendencji
nastąpił wraz z zanikiem kapitalizmu wolnokonkurencyjnego, opartego na le
seferyzmie gospodarczym i pojawieniem się u schyłku XIX w. kapitalizmu mo
nopolistycznego, a następnie interwencjonizmu państwowego. Zasada swobody
umów zaczęła być odtąd powszechnie ograniczana ustawami okołokodeksowy
mi i orzecznictwem sądowym. Zaczęto uwzględniać przy badaniu treści umowy
takie przesłanki jej ważności, jak: interes społeczny, zasada słuszności, przymus,
przestrzeganie klauzul generalnych itp. Pozwalało to na ochronę interesów stro
ny niezaradnej, ekonomicznie słabszej czy też znajdującej się w trudnej sytuacji.
2. Odpowiedzialność cywilna
565 Podstawą odpowiedzialności cywilnej była zasadniczo wina. Warunkiem jej
powstania było wystąpienie szkody wywołanej czynem bezprawnym i zawi
nionym. Winę należało udowodnić. ABGB rozróżniał trzy stopnie winy i odpo
wiedzialności: zły zamiar, niedbalstwo rażące i niedbalstwo zwykłe. W dwóch
pierwszych stopniach poszkodowany miał prawo do pełnego odszkodowania,
w ostatnim do wyrównania szkody rzeczywistej. Zakres odpowiedzialności
obejmował zarówno szkodę rzeczywistą, jak i utracony zysk. Odpowiedzialno
ści nie podlegał przypadek. Nie ponosiły jej też osoby niemające świadomości
skutków swych działań, np. małoletni, umysłowo chorzy. Odstępstwem od wi
ny była odpowiedzialność na zasadach słuszności.
Odpowiedzialność za cudze czyny ponosiły osoby, które zobowiązane by
ły z mocy ustawy lub umowy do nadzoru nad osobami wyrządzającymi szko
dę oraz ci, którzy się takimi osobami posługiwali, np. rodzice i opiekunowie za
małoletnie dzieci lub chorych, nauczyciele i rzemieślnicy za uczniów i termi
natorów, panowie za służących, zleceniodawcy za zleceniobiorców. Opierała
Nb. 565
61428665874636
61
się ona na zasadzie domniemania winy. W związku z tym udowodnienie braku

winy spoczywało na osobie odpowiedzialnej. KN wykluczał jednak taką moż
liwość wobec panów i zleceniodawców, którzy ponosili odpowiedzialność za
swoich wykonawców.
Odpowiedzialność za zwierzęta i rzeczy początkowo również oparta była
na zasadzie winy. Jej udowodnienie spoczywało na osobie odpowiedzialnej. Od
zasady tej istniały wyjątki na rzecz odpowiedzialności obiektywnej, np. właści
ciel budynku odpowiadał za szkody wywołane jego zawaleniem się skutkiem
braku utrzymania lub wad konstrukcyjnych (KN).
Z końcem XIX w. rozwój techniki powodujący masowe występowanie szkód
wymusił odstąpienie od opierania się na winie jako podstawie odpowiedzialno
ści, gdyż coraz trudniej było udowodnić zarówno przyczyny, jak i sprawców
szkód. Zastąpiła ją zasada odpowiedzialności obiektywnej, przewidująca odpo
wiedzialność za sam skutek. Ryzyko z nią związane ponosiła osoba prowadząca
działalność gospodarczą niebezpieczną dla otoczenia. Jego ponoszenie zaczę
ła ułatwiać intensywnie rozwijająca się instytucja ubezpieczenia majątkowego.
V. Dziedziny prawa wyodrębnione z prawa cywilnego

1. Prawo handlowe
Prawo handlowe zaczęło się wyodrębniać z prawa cywilnego na począt- 566
ku XIX w. Powodem tego był gwałtowny rozwój obrotów handlowych i ko
nieczność wykształcenia nowych konstrukcji oraz instytucji prawnych, któ
re nie mieściły się w ramach tradycyjnej cywilistyki. Proces ten doprowadził
do ujęcia tych zjawisk prawnych w odrębnych kodeksach handlowych i zwią
zanych z nimi ustawach szczegółowych. Ich przepisy zapewniały pewność,
szybkość, bezpieczeństwo i swobodę obrotu. W związku z tym, że prawo hand
lowe opierało się na dwóch kryteriach: przedmiotowym (obrót handlowy)
i podmiotowym (osoba kupca), zaczęto w nim wyróżniać trzy systemy prawne:
przedmiotowy, podmiotowy i mieszany.
System przedmiotowy był w epoce kapitalizmu chronologicznie najwcześ
niejszy. Zastąpił on feudalne prawo handlowe, które obrót handlowy wiązało
z prawami przysługującymi korporacjom kupieckim. Jego przyjęcie wiązało się
z wprowadzeniem w okresie kapitalizmu wolnokonkurencyjnego całkowitego
liberalizmu w obrocie towarowym. W związku z tym każdy podejmujący się
handlu, pod którym to terminem rozumiano wszelkie pośrednictwo w obrocie
dóbr, stawał się kupcem. Konsekwencją tego było oparcie prawa handlowego
na kryterium przedmiotowym, uznającym, iż podstawową cechą określającą
Nb. 566
61428665874636
61
czynności handlowe jest obrót towarowy. Na jego gruncie stał francuski Ko
deks handlowy (1807), ale z uwzględnieniem kryterium podmiotowego.
System podmiotowy rozwinął się w okresie kapitalizmu monopolistyczne
go. Na jego przyjęcie wpłynęła zarówno koncentracja kapitału, jak i rozwój
ustawodawstwa socjalnego, biorącego pod ochronę warstwy ekonomicznie
słabsze i osoby mniej zaradne. Ograniczał on prawo handlowe do kręgu kup
ców, a więc osób zawodowo trudniących się czynnościami handlowymi (kry
terium podmiotowe). Opierał się na nim niemiecki Kodeks handlowy z 1897 r.
System mieszany (przedmiotowo-podmiotowy) łączył obydwa kryteria.
Zgodnie z nim prawu handlowemu podlegały czynności: uznawane za hand
lowe, niezależnie od tego, kto je wykonywał (obiektywne), mogące nadać oso
bom je wykonującym status kupca (subiektywne) oraz uznawane za handlowe,
jeżeli były wykonywane wyłącznie przez kupca. Stosował go niemiecki Ko
deks handlowy z 1861 r.
Najważniejszą rolę w działalności handlowo-gospodarczej odgrywała insty
tucja spółki. Jej też kodeksy i wydawane obok nich regulacje ustawowe po
święcały najwięcej miejsca.
Francuski kodeks handlowy rozróżniał spółki: zwykłe, komandytowe i ak
cyjne (bezimienne). Spółki zwykłe zawierane były przez dwóch lub więcej
wspólników w celu prowadzenia handlu pod jedną nazwą (firmą), obejmując
prowadzenie działalności kupieckiej, jak też wstępowanie w stosunki prawne
i procesowe. Spółki komandytowe zawierane były przez kilku wspólników,
spośród których przynajmniej jeden odpowiadał całym swoim majątkiem. Je
żeli odpowiedzialnych całym majątkiem wspólników było więcej, wszyscy oni
odpowiadali solidarnie. Pozostali wspólnicy odpowiadali do wysokości wnie
sionego wkładu. Podstawą działalności spółki akcyjnej był wniesiony przez
wspólników kapitał zakładowy, podzielony na akcje (udziały), opiewające na
jednakowe kwoty pieniężne. Za zobowiązania spółki odpowiedzialność pono
siła sama spółka własnym majątkiem. Odpowiedzialność akcjonariuszy sięgała
zatem wysokości ich udziałów. Spółka akcyjna zorganizowana była jako osoba
prawna, posiadająca własne organy: zarząd, walne zgromadzenie akcjonariu
szy, radę nadzorczą i komisję rewizyjną.
PPK wyodrębniało spółki: otwarte, czyli cywilne (wspólnicy odpowiada
li osobiście i bezwzględnie), komandytowe, czyli ciche, oraz anonimowe, dla
których utworzenia potrzebne było specjalne zezwolenie monarchy. Niemiec
ki kodeks handlowy z 1861 r. (przyjęty w Austrii w 1862 r.) w zakresie spółek
opierał się generalnie na prawie francuskim.
Niemiecki Kodeks handlowy z 1897 r. regulował spółkę handlową: jawną,
komandytową, akcyjno-komandytową i cichą. Na podstawie kryterium ich po
Nb. 566
61428665874636
61
wstania podzielono je na: umowne (osobowe) i statutowe (kapitałowe). Obok

tego BGB regulował instytucję spółki cywilnej. Powstawała ona w wyniku
umowy dwu lub więcej osób, które zobowiązywały się wzajemnie współdzia
łać w sposób przewidziany umową, w celu osiągnięcia zysku. Nie miały one
osobowości prawnej i nie podlegały jurysdykcji sądów handlowych.
2. Prawo pracy
a) Zagadnienia ogólne
Zawieranie umów o pracę pojawiło się dość wcześnie w dziejach pra 567
wa. Umowy te traktowano jednak jako źródło powstania zobowiązań, a więc
w kategoriach cywilistycznych. Prawo rzymskie i średniowieczne najem usług
lub pracy konstruowało analogicznie do najmu rzeczy. Pracobiorca i pracodaw
ca zawierali umowę tego samego typu jak najem rzeczy, jakkolwiek chodziło
w niej o sprzedaż usług lub pracy. Jedna strona miała ją wykonać, druga zapła
cić umówioną cenę. Pracę traktowano jako towar, przyjmując fikcję rzeczywi
stej równości stron i swobody zawarcia umowy.
Zasady te utrzymał KN, łącząc umowę o pracę z umową o dzieło i umową
najmu rzeczy, zastrzegając wszakże, iż najem mógł być zawarty tylko na czas
oznaczony lub do wykonania określonej pracy. Wiarę co do wykonania umowy
dawano jedynie pracodawcy. ABGB przejął tę konstrukcję, łącząc „umowę służ
bową” i „umowę o dzieło” w jedną ogólną umowę o pracę. Uregulował on jednak
dodatkowo wiele szczegółów związanych z zawarciem umowy, dotyczących:
wynagrodzenia (płatne najdalej z zakończeniem stosunku służbowego), choro
by pracownika (dostarczenie pomocy lekarskiej), ochrony pracy (dbanie o ży
cie i zdrowie), ochrony kobiet i wypowiedzenia. W większości kwestii ABGB
odsyłał jednak do uregulowań odrębnych, zwłaszcza do kodeksu cywilnego za
chodniogalicyjskiego. BGB był bardziej nowoczesny, odgraniczając umowę
o pracę od umowy o dzieło oraz staranniej regulując kwestie szczegółowe.
Istniejąca sytuacja prawna nie nadawała się do utrzymania w przyszłości. W związku
z tym znaczenia zaczął nabierać rozwój przepisów znanych pod nazwą ustawodawstwa fa
brycznego.
b) Umowa o pracę
Na ogół nie wymagano dla umów o pracę ściśle określonej formy. Formę 568
pisemną w postaci książeczki obrachunkowej zawierającej warunki pracyi pła
cy stanowiło jedynie ustawodawstwo rosyjskie. Umowa o pracę zawierana była
tutaj na czas ograniczony lub nieograniczony. Zakazywano w niej m.in.: wypła
cania wynagrodzenia w formie bonów do sklepów fabrycznych lub w towa
rach, pobierania od pracowników opłat za pomoc lekarską i narzędzia pracy itp.
Nb. 567–568
61428665874636
61
c) Układy taryfowe
569 Układy taryfowe były zbiorowymi umowami zawieranymi między organiza
cjami robotników a organizacjami pracodawców określonej branży. Ustalały jed
nolite warunki pracy i płacy w sprawach nieuregulowanych ustawowo, np. czas
pracy, płace minimalne i za godziny nadliczbowe, kary umowne itp. Były praw
nie dozwolone od zniesienia zakazu koalicji. Ewentualne spory rozstrzygały ta
ryfowe sądy rozjemcze. Nie występowały one na terenie zaboru rosyjskiego. Nie
stosowano też ich w rzemiośle, rolnictwie, leśnictwie i dla służby domowej.
d) Regulaminy pracy
570 Regulaminy pracy, podobnie jak układy taryfowe, stanowiły wyłom w za
sadzie, że stosunki pracy określała swobodna umowa stron. Polegały na two
rzeniu przez pracodawców norm prawnych, obowiązujących w konkretnym za
kładzie pracy. Za ich złamanie groziły kary pieniężne, ściągane z zarobków.
Początkowo miały charakter pozaustawowy i jednostronny. W 1859 r. wpro
wadzono je obligatoryjnie w zaborze austriackim we wszystkich przedsiębior
stwach zatrudniających powyżej 20 pracowników, a w 1869 r. w zaborze pru
skim. Kontrolę nad nimi sprawowały organy administracji państwowej lub
inspekcja pracy.
e) Prawo koalicji i prawo do strajku
571 Prawo zrzeszania się robotnicy uzyskali najpierw w Anglii (1824), a później
we Francji (1864), Niemczech (1869), Austrii (1870) i Rosji (1906). Do tego
czasu strajki uznawane były za przestępstwo, podobnie zresztą jak podżeganie
do porzucenia pracy lub jej faktyczne porzucenie oraz tworzenie organizacji ro
botniczych dla poprawy warunków socjalno-ekonomicznych. Za nieprzestrze
ganie tych przepisów groziły surowe kary.
f) Ochrona pracy
572 Ochrona pracy obejmowała zasadniczo: czas trwania pracy, młodocianych
i kobiety oraz bezpieczeństwo pracy.
Czas pracy nie był przez długi czas uregulowany ustawowo i zazwyczaj
określały go regulaminy pracy. W Austrii dopiero w 1884 r. wprowadzono jego
ograniczenie, najpierw w górnictwie, gdzie długość dnia roboczego nie mogła
przekraczać 12 godzin, a pracy efektywnej 10 godzin, a następnie w fabrykach
i handlu. Pozostałe grupy pracownicze nie znały ograniczeń, co oznaczało, że
pracodawca mógł żądać pracy w każdym czasie. W Niemczech od 1849 r. nikt
nie mógł być zobowiązany do pracy w niedziele i święta, co jednak w pełni
gwarantowała dopiero ustawa z 1891 r. W Rosji w 1906 r. efektywny czas pra
Nb. 569–572
61428665874636
61
cy zmniejszono do 9–10 godzin, obejmując stosownymi przepisami również

handel i rzemiosło.
Specjalnej ochronie podlegała również praca młodocianych i kobiet. W Pru
sach rozporządzenie z 1839 r. wprowadziło zakaz pracy dzieci poniżej 9 lat
oraz ograniczenie czasu pracy młodocianych poniżej 16 lat.
Ustawa z 1853 r. zakazywała pracy w fabrykach dzieciom poniżej 12 lat oraz ograniczała
czas pracy młodocianych poniżej 14 lat do 6 godzin, a w wieku 14–16 lat poniżej 10 godzin
dziennie. Od 1892 r. istniał bezwzględny zakaz zatrudniania dzieci do lat 13 w kamienioło
mach, hutach, cegielniach i przy produkcji wyrobów z gumy.
Podobne zasady stosowano w pozostałych zaborach. Ochrona kobiet w Pru
sach została wprowadzona postanowieniami ordynacji z 1869 r.
Zakazywała ona zatrudniania kobiet w warunkach szczególnie szkodliwych dla zdrowia
i moralności. W 1878 r. zakazano zatrudniania kobiet do 3 tygodni po porodzie, a w 1898 r.
ustalono ich czas pracy na 11 godzin dziennie, skracając go o godzinę w 1908 r. Podobne roz
wiązania przyjmowano w innych zaborach.
g) Inspekcja pracy
Inspekcję pracy tworzył specjalny aparat administracyjny, mający czuwać 573
nad przestrzeganiem przepisów prawa pracy. W Prusach do 1853 r. nadzór nad
stosunkami pracy należał do policji. W okresie późniejszym powołano inspek
torów fabrycznych, a od 1879 r. powierzono ją radcy przemysłowemu. W Au
strii ogólny nadzór nad stosunkami pracy należał do organów administracyj
nych (starosty, namiestnika, ministra spraw wewnętrznych i ministra handlu).
W 1859 r. wprowadzono komisje rozjemcze, które w 1896 r. stały się sądami
przemysłowymi. W Rosji inspekcja pracy powstała w 1882 r. Odrębnym okrę
giem była Warszawa, a w 1892 r. utworzono drugi inspektorat w Piotrkowie.
Organem odwoławczym od decyzji inspektorów fabrycznych był Urząd Gu
bernialny do Spraw Fabrycznych. W 1889 r. inspekcję pracy zreorganizowano,
tworząc 6 okręgów z inspektoratem okręgowym i podległymi mu inspektorami
gubernialnymi i rejonowymi.
h) Ubezpieczenia społeczne
Ubezpieczenia społeczne w Prusach rozwinęły się dopiero pod koniec 574
XIX w., wcześniej występując jedynie sporadycznie. Pierwszymi ogólnymi
aktami ubezpieczeniowymi dla robotników fabrycznych były ustawy o ubez
pieczeniach: chorobowych (1883), od wypadków przy pracy (1884) oraz od
niezdolności do pracy i starości (1889). Instytucje ubezpieczeniowe były samo
dzielnymi osobami prawnymi o charakterze samorządowym.
W Austrii obowiązek ubezpieczeń w przedsiębiorstwach zatrudniających
ponad 20 pracowników wprowadziła ordynacja przemysłowa z 1859 r. System
Nb. 573–574
61428665874636
61
ubezpieczeń obligatoryjnych, niezależnych od pracodawcy, stworzyły ustawy

o ubezpieczeniach: od wypadków (1887), od choroby (1888) oraz emerytal
nych dla urzędników prywatnych (1906).
W Rosji ubezpieczenia społeczne wprowadziły dopiero ustawy z 1912 r.
o ubezpieczeniach od wypadków i od choroby. Obie dotyczyły pracowników
najemnych w zakładach zatrudniających powyżej 30 osób. Ubezpieczenia cho
robowe realizowały specjalnie utworzone kasy chorych.
§ 3. Prawo karne
Literatura: S. Budziński, Wykład porównawczy prawa karnego, Warszawa 1868; S. Gla
ser, Okupacja niemiecka na Litwie 1915–1918. Stosunki prawne, Lwów 1929; R. Hube, Histo
ria prawa karnego ruskiego, cz. 2, Warszawa 1870; tenże, Ogólne zasady nauki prawa karnego,
Warszawa 1830; E. Kaczyńska, Ludzie ukarani. Więzienia i system kar w Królestwie Pol
skim 1815–1914, Warszawa 1989; E. Krzymuski, System prawa karnego ze stanowiska nauki
i trzech kodeksów obowiązujących w Polsce, Kraków 1922; tenże, Wykład prawa karnego ze
stanowiska nauki i prawa austriackiego, Kraków 1901; tenże, Zasady nauki o usiłowaniu prze
stępstw, Kraków 1884; F. Maciejowski, Wykład prawa karnego w ogólności, Warszawa 1848;
W. Makowski, Prawo karne. Część ogólna, Warszawa 1920; tenże, Prawo karne. O przestęp
stwach w szczególności, Warszawa 1924; L. Pauli, Austriacki kodeks karny z 1803 r. w Wol
nym Mieście Krakowie, t. I i II, Kraków 1968–1970; M. Senkowska-Gluck, Kara więzienia
w Królestwie Polskim w pierwszej połowie XIX w., Wrocław 1961; J. Śliwowski, Kodeks ka
rzący Królestwa Polskiego (1818 r.). Historia jego powstania i krytycznej analizy, Warszawa
1958; M. Wąsowicz, Nurt socjalistyczny w polskiej myśli prawnokarnej, Warszawa 1989.
I. Doktryny prawa karnego

1. Humanitaryzm
575 Doktryna humanitarna rozwinęła się w Europie Zachodniej w połowie
XVIII w. W Polsce myśl humanitarną rozwinęli wybitni prawnicy doby stani
sławowskiej i członkowie Deputacji powołanej do prac nad kodeksem Stanisła
wa Augusta: Teodor Ostrowski, Sebastian Czochron, Józef Szymanowski, Józef
Weyssenhoff i Tomasz Kuźmirski.
W prawie karnym materialnym humanitaryści głosili program odrębnej ko
dyfikacji, uwzględniającej zniesienie najbardziej jaskrawych przeżytków do
tychczasowego systemu opartego na przepisach Caroliny (1532) i zasadach
feudalno-stanowych. Domagano się wprowadzenia zasady równości wobec
prawa. Żądano zniesienia analogii i realizacji maksymy nullum crimen sine le-
ge (nie ma przestępstwa bez ustawy), co miało zlikwidować arbitralność orze
czeń sędziowskich. Postulowano zmianę katalogu przestępstw i klasyfikacji
dóbr objętych ochroną prawa, zwłaszcza w zakresie przestępstw przeciwko pa
Nb. 575
61428665874636
61
nującemu i religii. Opowiadano się za subiektywizacją odpowiedzialności kar

nej i jej indywidualizacją. Przedstawiano również całkowicie nowe założenia
represji karnej. Powszechnym postulatem była realizacja maksymy nulla po-
ena sine lege (nie ma kary bez ustawy). Żądano zniesienia kwalifikowanej ka
ry śmierci (nawet kary śmierci w ogóle), kar mutylacyjnych i hańbiących, któ
re miały być zastąpione karą pozbawienia wolności jako najbardziej korzystną.
Celem kary miała być prewencja zarówno szczególna, służąca poprawie prze
stępcy, najlepiej poprzez użyteczną społecznie pracę, jak i ogólna, mająca dzia
łać wychowawczo na społeczeństwo. Kara miała być wymierzana: szybko, nie
uchronnie, współmiernie do przestępstwa i w granicach określonych ustawowo.
Idee te najszerzej reprezentowane były w okresie Księstwa Warszawskie
go i początkach Królestwa Polskiego, zwłaszcza w Kodeksie karzącym (1818)
oraz kodyfikacjach austriackich (1787, 1803).
2. Szkoła klasyczna
Szkoła klasyczna w prawie karnym rozwinęła się na początku XIX w. By 576
ła charakterystyczna dla kapitalizmu wolnokonkurencyjnego. W odróżnieniu
od humanitarystów, którzy przeważnie zajmowali stanowisko materialistyczne,
teoretycy szkoły klasycznej pozostawali na gruncie idealizmu. Duży wpływ na
jej rozwój mieli filozofowie niemieccy: Immanuel Kant, Georg Wilhelm He-
gel i Anzelm Feuerbach. Najwybitniejszymi przedstawicielami szkoły klasycz
nej w Polsce byli: Romuald Hube, Franciszek Maciejowski, Stanisław Budziń-
ski, Włodzimierz Spasowicz i najbardziej z nich znany oraz ceniony Edmund
Krzymuski. Byli oni autorami licznych podręczników i prac monograficznych,
w których poddano szczegółowej analizie zagadnienia z dziedziny prawa kar
nego i filozofii prawa.
Teoretycy szkoły klasycznej, przejmując podstawowe założenia humani
tarystów, całą swoją uwagę skupili na zagadnieniach formalnoprawnych,
oderwanych od aspektów społecznych i ekonomicznych. Opierali się na for
malnej równości wszystkich wobec prawa oraz formalnej definicji przestęp
stwa, uznającej za przestępstwo czyn zabroniony przez ustawę. Podstawą od
powiedzialności była wina, oparta na wolnej, autonomicznej woli, niezależnej
od czynników zewnętrznych. Na gruncie kary sformułowali teorię sprawiedli
wego odwetu, uznającą, że przestępstwo musi być ukarane, a kara powinna być
bezwzględnym, ale proporcjonalnym zadośćuczynieniem.
3. Szkoły pozytywistyczne
Kierunek pozytywistyczny obejmował szkołę: antropologiczną, socjologicz 577
ną oraz normatywną. Dwie pierwsze zaliczano do doktryn naturalistycznych.
Nb. 576–577
61428665874636
61
Twórcą szkoły antropologicznej był Cesare Lombroso, a przedstawicielami En-

rico Ferri i Rafaele Garofalo. Opierała się ona na założeniu, że skłonność do po
pełniania przestępstw jest wrodzoną cechą natury ludzkiej. W związku z tym na
leżało przeprowadzać pomiary antropologiczne ludzi, wykrywając w ten sposób
potencjalnych przestępców. Następcy Lombroso dodali jeszcze, że przestępczość
mogła być wywołana także czynnikami społecznymi i fizycznymi. Natomiast
szkoła socjologiczna (Franciszek Liszt) badała przestępczość wyłącznie od stro
ny aspektów społecznych. W związku z tym kara nie miała pełnić roli sprawie
dliwego odwetu, a jedynie realizować funkcje ochronne wobec społeczeństwa.
Szkoła antropologiczna nie znalazła wśród karnistów polskich poparcia,
a jej założenia spotkały się z krytyką. Natomiast na początku XX w. wzrosło za
interesowanie szkołą socjologiczną, której przedstawicielami byli: Józef Rein
hold, Aleksander Mogilnicki, Mieczysław Szerer, Wacław Makowski, a zwłasz
cza Juliusz Makarewicz, najwybitniejszy jej teoretyk.
Kierunek normatywny rozwinął się w nauce niemieckiej na przełomie
XIX/XX w., gdzie jego przedstawicielami byli Karol Binding i Ernst Beling.
W Polsce jego prekursorem był Stanisław Budziński. Doktryna kontynuowała
założenia szkoły klasycznej i przeciwstawiała się szkołom naturalistycznym.
Normatywiści traktowali ustawę jako samodzielny, realny byt, istniejący nie
zależnie od czynników pozaprawnych. Zajmowali się jedynie formalnodogma
tycznym opracowaniem pojęć i konstrukcji prawa karnego, odrzucając uwarun
kowania społeczne, polityczne, gospodarcze i historyczne.
II. Zagadnienia ogólne. Obowiązywanie ustawy karnej

578 Większość kodeksów obowiązujących na ziemiach polskich w pierwszej
połowie XIX w. wydana została na przełomie XVIII i XIX stulecia. Stanowi
ły one produkt epoki przejściowej, łączącej rozwiązania feudalne z burżuazyj
nymi. Zawarty w nich stan prawny był niejednokrotnie wewnętrznie sprzecz
ny. Współistnienie przepisów charakterystycznych dla dwóch całkowicie
odmiennych od siebie epok było przez współczesnych oceniane bardzo kry
tycznie, dając powód do ich unowocześnienia. Tendencje najbardziej wstecz
ne reprezentowały przepisy prawa karnego zawarte w PPK (1794) i Terezjanie
(1768). Kodeksami epoki przejściowej były: Józefina (1787), kodeks zachod
niogalicyjski (1797), Franciszkana (1803), Kodeks karzący Królestwa Polskie
go (1818) i KKGiP (1847). Natomiast tendencje nowoczesne reprezentowały
kodeksy karne: pruski (1851), niemiecki (1871) i rosyjski (1903). Wszystkie
posiadały rozwiniętą systematykę, dzieląc się na część ogólną i szczególną,
oraz realizowały najważniejsze postulaty współczesnej doktryny karnistycznej.
Nb. 578
61428665874636
61
Kodeksy karne obowiązywały na zasadzie zupełności formalnej i mate-

rialnej. Pierwsza polegała na zastąpieniu dotychczasowego prawa zwycza
jowego kodyfikacją normującą wszystkie rodzaje przestępstw. Druga oznaczała
wyraźne określenie czynu przestępnego w ustawie i zagrożenie go sankcją kar
ną, co wyrażała paremia nullum crimen sine lege. Z czasem tendencją rozwo
jową ustawodawstwa karnego państw zaborczych stało się wydawanie ustaw
szczegółowych, wprowadzających karalność wielu przestępstw nieunormowa
nych przepisami kodeksów karnych. Praktyka taka stosowana była zwłaszcza
w II Rzeszy i Rosji, począwszy od lat siedemdziesiątych XIX w.
Inną cechą prawa karnego była powszechność obowiązywania jego prze
pisów. Sprowadzała się ona do likwidacji odrębności prawa stanowego
i wprowadzenia zasady formalnej równości wobec prawa (najpóźniej w Ro
sji). Oznaczała stosowanie jednakowej odpowiedzialności karnej w stosun
ku do wszystkich obywateli. Nie obejmowała natomiast równości materialnej.
Ustawodawstwo ustaliło również zasady obowiązywania ustaw karnych w cza
sie, opierając się generalnie na paremii lex retro non agit (prawo nie działa
wstecz). Stosowano od niej wyjątek – kiedy czyn dotychczas przestępny prze
stawał nim być w nowej ustawie lub był łagodniej karany (kodeks austriacki
z 1852 r., rosyjski z 1903 r.).
III. Przestępstwo
1. Pojęcie przestępstwa
W doktrynie prawa karnego przyjęto określać przestępstwo od strony ma 579
terialnej lub formalnej. Ujęcie materialne polegało na wyliczeniu rodzaju za
machów i dóbr podlegających ochronie prawnej. Ich wystąpienie powodowało
uznanie danego czynu za przestępny. Spotykamy się z nim w Terezjanie, PPK
i rosyjskim KKGiP. Ujęcie formalne sprowadzało się do ustawowego definio
wania przestępstwa jako czynu bezprawnego, zawinionego i zagrożonego sank
cją karną. Najwcześniej zostało ono zawarte w Józefinie, zaś później zdomino
wało wszystkie nowoczesne kodeksy karne.
2. Podział przestępstw
Istniały rozmaite kryteria podziału przestępstw. Podstawowymi były: tryb 580
ścigania, właściwość organów sądowych oraz rodzaj sankcji karnej.
Zgodnie z kryterium trybu ścigania przestępstwa dzielono na: publiczne
i prywatne. W czasach nowożytnych ostatecznie utrwaliła się zasada publicz
noprawna. Oznaczało to, iż ściganie przestępstw należało generalnie do pań
stwa, którego porządek prawny został naruszony. Równolegle funkcjonowała
Nb. 579–580
61428665874636
61
zasada prywatnoprawna. Obejmowała ona jednak tylko nieliczne przestępstwa,

które bezpośrednio dotykały interesów pokrzywdzonego lub ich ściganie przez
państwo mogło być dla niego niekorzystne. Dzielono je na ścigane z oskarże
nia prywatnego, upoważnienia pokrzywdzonego i wniosku pokrzywdzonego.
Pierwszych pokrzywdzony dochodził na podstawie wniesionej do sądu skargi,
którą popierał w trakcie procesu, w pozostałych występował jedynie z inicjaty
wą wszczęcia postępowania, zaś samo ściganie przejmowało państwo.
Terezjana (1768) dzieliła przestępstwa, biorąc pod uwagę kryterium ściga
nia, na: publiczne (dochodzone przez państwo przed sądami karnymi), prywat
ne (drobne przestępstwa naruszające interes jednostki i dochodzone przez nią
przed sądami cywilnymi) oraz mieszane (ścigane zarówno przez państwo, jak
i jednostkę, np. kradzież). Z kolei PPK (1794) dzieliło przestępstwa wyłącznie
na: publiczne i prywatne (np. zabójstwo i kradzież). Pozostałe kodeksy przyj
mowały rozmaite rozwiązania (np. niemiecki z 1871 r.) lub odsyłały do przepi
sów postępowania karnego (np. rosyjski z 1903 r.).
Kryterium właściwości organów sądowych zostało przyjęte tylko w ko
deksach austriackich. Józefina (1787) dzieliła przestępstwa na zbrodnie kry
minalne i zbrodnie polityczne, zaś Franciszkana (1803) – na zbrodnie i prze
stępstwa policyjne. Pierwsze rozpatrywały sądy, drugie władze administracyjne.
Kryterium sankcji karnej było systemem najbardziej rozpowszechnio
nym. Pierwsze jego przejawy wprowadzała Terezjana, dzieląc przestępstwa na
bardzo ciężkie (kwalifikowane kary śmierci), ciężkie (zwykła kara śmierci, do
żywocie, wyjęcie spod prawa) i lekkie (pozostałe kary). Francuski Kodeks kar
ny (1810) wprowadził trójpodział przestępstw na: zbrodnie (kary cielesne
i hańbiące), występki (kary poprawcze) i wykroczenia (kary policyjne). Przy
jęły go wszystkie późniejsze nowoczesne kodyfikacje karne (pruska z 1851 r.,
niemiecka z 1871 r., austriacka z 1852 r. oraz rosyjska z 1903 r.). Z czasem,
gdy wykroczenia przekazano do kompetencji organów administracyjno-poli
cyjnych, zrodził się z niego dwupodział przestępstw na zbrodnie i występki.
3. Odpowiedzialność
a) Przedmiotowa i podmiotowa strona przestępstwa. Wina
581 Stroną przedmiotową przestępstwa nazywamy określone zewnętrzne za
chowanie się człowieka, jego skutek i okoliczności, w jakich zaszło. W celu
zapewnienia praworządności przepisy zaczęły określać ustawowe znamiona
strony przedmiotowej. Miało to służyć ograniczeniu dowolności w orzecznic
twie sądowym. Znamiona te składały się na typ przestępstwa albo jedną z jego
trzech odmian: podstawową, kwalifikowaną i uprzywilejowaną.
Nb. 581
61428665874636
61
Definiując przestępstwo, przepisy określały je jako czyn zawiniony. Bez wi

ny nie mogło być przestępstwa. Przyjęcie tej zasady, zezwalającej na subiek
tywizację odpowiedzialności karnej, wymagało szczegółowej klasyfikacji tego
pojęcia według rodzajów i stopni.
Zasadniczy był podział na winę umyślną i nieumyślną. Winę umyślną ce
chował zły zamiar. Dzielono go na: bezpośredni, ewentualny, a niekiedy po-
średni (Józefina, PPK i Kodeks austriacki z 1852 r.). Pierwszy cechowała bez
pośrednia chęć popełnienia przestępstwa, drugi – świadomość popełnienia
przestępstwa i godzenie się z tą realizacją, trzeci godzenie się na wszelkie skutki
przestępstwa, co oparte było jedynie na domniemaniu złego zamiaru. Natomiast
wina nieumyślna występowała w formie lekkomyślności i niedbalstwa. Lek
komyślność była nieumyślnością świadomą. Sprawca przewidywał możliwość
popełnienia przestępstwa, bezpodstawnie jednak przypuszczając, że go uniknie.
Niedbalstwo było nieumyślnością nieświadomą. Sprawca nie przewidywał moż
liwości popełnienia przestępstwa, chociaż mógł i powinien to uczynić.
b) Przyczyny bezkarności
Przyczyny bezkarności wynikały z braku przestępczości czynu i braku winy. 582
Brak przestępczości czynu mógł być spowodowany obroną konieczną
lub stanem wyższej konieczności. Przesłanką obrony koniecznej był zamach
bezpośredni i bezprawny. Konstrukcja ta była rozmaicie uregulowana w po
szczególnych kodeksach. Podobnie było z instytucją stanu wyższej konieczno
ści. W PPK (1794) i KKKP (1818) rozumiano pod nim nieodparty przymus. Po
zostałe kodeksy przytaczały jego elementy, np. niemiecki z 1871 r., lub w ogóle
go nie regulowały, np. austriacki z 1852 r.
Brak winy wynikał z niepoczytalności, czyli braku zdolności do rozpo
znania bezprawności czynu. Niepoczytalność wyłączała winę, a tym samym
odpowiedzialność. Jej przyczynami były wiek i stan psychiczny.
Wiek, jako przyczynę i granicę poczytalności, ujmowano według sys
temu: trzech okresów, pośrednich trzech okresów i dwóch okresów. System
trzech okresów dzielił nieletniość na: okres dzieciństwa (bezwarunkowa nie
odpowiedzialność), niedojrzałość warunkową (odpowiedzialność uzależniona
od możliwości rozpoznania czynu i kierowania swym postępowaniem) i doj
rzałość bezwarunkową (pełna odpowiedzialność). Przyjęty został w kodeksach
niemieckich (1851, 1871), gdzie niedojrzałość warunkową przewidziano mię
dzy 12. a 18. rokiem życia, oraz rosyjskim (1903), gdzie okres ten przypadał
między 10. a 17. rokiem. Jego odmianą był system pośrednich trzech okresów,
przyjęty w Kodeksie austriackim z 1852 r. Polegał on na tym, że w okresie po
średnim (między 10. a 14. rokiem życia) sprawca podlegał odpowiedzialno
Nb. 582
61428665874636
61
ści bezwarunkowej, ale łagodniejszej. System dwóch okresów przyjęty został

w prawie francuskim (1810). Przewidywał on, że do 16 lat sprawca odpowia
da warunkowo, a powyżej – bezwarunkowo. W 1912 r. pod wpływem krytyki
wprowadzono system trzech okresów.
Stan psychiczny wyłączał winę całkowicie lub ją tylko ograniczał. Uzależ
niony był od stopnia zaawansowania niedorozwoju psychicznego, choroby psy
chicznej i innych zakłóceń czynności psychicznych.
IV. Kara
1. Określenie i podział kar
583 Pozostałością po Carolinie (1532) był obowiązujący jeszcze w Terezjanie
(1768) system kar bezwzględnie nieoznaczonych. Pozwalał on na wymie
rzenie przez sędziego kar arbitralnych. Realizacja humanitarnego postulatu
nulla poeana sine lege pozwoliła na stosowanie już tylko kar oznaczonych.
W kodeksach przejściowych (z przełomu XVIII/XIX w.) były one z reguły bez-
względnie oznaczone, nie dając sędziemu swobody w zakresie ich wymierza
nia. W kodeksach późniejszych, wzorowanych na francuskim (1810), zastąpio
no je karami względnie oznaczonymi, określanymi w konkretnych granicach
lub alternatywnie.
Generalnie podział kar był pochodną podziału przestępstw. Występował
w formie dwu- lub trójpodziału. Pierwszy przyjęto w kodeksach austriackich,
które przewidywały kary za zbrodnie i ciężkie przestępstwa policyjne (Józefina
– 1787, Franciszkana – 1803) oraz rosyjskich, gdzie kary dzielono na główne
i poprawcze (KKGiP rosyjski – 1845 i polski – 1847). Drugi opierał się na Ko
deksie francuskim (1810), który rozróżniał kary cielesne i hańbiące, poprawcze
oraz policyjne. Przyjęto go we wszystkich pozostałych ustawach karnych.
Innym kryterium był też podział kar według stopnia samodzielności. Dzielono je tutaj na
kary: zasadnicze i dodatkowe. Pierwsze wymierzane były samoistnie, drugie tylko w połącze
niu z karą zasadniczą (obligatoryjnie lub fakultatywnie).
2. Rodzaje kar
a) Kara śmierci
584 Kara śmierci pod wpływem doktryny humanitarnej była ograniczana, a na
wet znoszona. Głównymi argumentami przeciwko stosowaniu kary śmierci by
ła jej nieodwracalność, bezmyślność odpłaty, surowość, okrucieństwo itp.
Najpierw przystąpiono do znoszenia kwalifikowanej formy kary śmierci.
Utrzymywały ją jedynie kodeksy z XVIII stulecia – Terezjana (1768) i PPK
Nb. 583–584
61428665874636
61
(1794), chociaż w Księstwie Warszawskim, gdzie obowiązywał ten ostatni,

formy kwalifikowanej już nie stosowano. Zwykłą karę śmierci wykonywano
na ogół przez ścięcie, rozstrzelanie lub powieszenie. Stosowano ją samoistnie
lub alternatywnie. Powszechna stała się przy tym tendencja do radykalnego
ograniczania liczby przestępstw nią zagrożonych, od 60 przypadków w PPK,
36 w Kodeksie francuskim (1810), aż do 7 w KKKP (1818). Nie stosowano
jej też wobec przestępców młodocianych, a wyjątkowo wobec kobiet i star
ców. W postępowaniu zwyczajnym całkowicie karę śmierci zniosły Leopoldina
(1786) i Józefina (1787), zaś Kodeks niemiecki (1871) przewidywał ją jedynie
za zabójstwo i zamach na cesarza.
b) Kara pozbawienia wolności
Kara pozbawienia wolności, wskutek ograniczenia stosowania kary śmierci, 585
stała się głównym środkiem represji karnej. Występowała w formie osadzenia w:
więzieniu, areszcie, domu pracy przymusowej i domu poprawy. Rozpiętość jej
wymierzania była rozmaita. Najdalej poszła Józefina (1787), dzieląc karę wię
zienia na czasową, długą i długotrwałą: od 1 miesiąca do 5 lat, od 5 do 8 lat, od
8 do 12 lat, od 12 do 15 lat, od 15 do 30 lat i wreszcie od 30 do 100 lat. Niektóre
kodeksy przewidywały również karę dożywocia, np. ustawa zachodniogalicyj
ska (1797), Kodeks austriacki (1852) i KKKP (1818). Z czasem pojawiła się ten
dencja do obniżania górnej kary pozbawienia wolności, np. w Prusach z 20 lat
(1851) do 15 (1871). Wykonywanie kary pozbawienia wolności odbywało się
według określonych rygorów, zależnych od rodzaju popełnionego przestępstwa
i zachowywania się przestępcy podczas jej odbywania. Największą surowość
w tym względzie przejawiała Józefina, dzieląca karę więzienia na trzy grupy:
najcięższą, ciężką i złagodzoną. W pierwszej więzień przytwierdzony był cały
czas żelaznym pierścieniem do wyznaczonego miejsca w celi, na nogach miał
założone ciężkie kajdany, leżał na gołych deskach, za pożywienie służyły mu
chleb i woda, jak również nie wolno mu było z nikim się widywać. W drugiej
kajdany były lżejsze, a ponadto dwa razy w tygodniu więzień otrzymywał posi
łek mięsny. W trzeciej kajdany były jeszcze lżejsze, a pożywienie lepsze. Prze
widziano również wypalenie każdemu więźniowi piętna po lewej stronie ciała,
a skazanym na więzienie długotrwałe wizerunku szubienicy na policzkach.
Dodatkowo stosowano jeszcze kary hańbiące (chłosta, pręgierz, przykucie do taczek itp.)
i obowiązek pracy.
Inne kodeksy karne były mniej rygorystyczne od Józefiny.
Rodzajem kary pozbawienia wolności, stosowanym w zaborze rosyjskim,

była, wprowadzona po powstaniu listopadowym, kara zesłania. Początkowo
obejmowała ona jedynie jego uczestników, później również zwykłych przestęp
Nb. 585
61428665874636
61
ców. Od 1842 r., rozkazem carskim, wysyłano także na ciężkie roboty do ko
palń syberyjskich więźniów skazanych na dożywotnie więzienie warowne oraz
z kompanii aresztanckich za próbę ucieczki. W 1846 r. skrócono czas odbywa
nej kary, ale z przymusem pozostania na Syberii i bez prawa powrotu do Króle
stwa, oraz zwolniono z niej kobiety. Z kolei KKGiP (1847) katorgę na Syberii
lub Kaukazie, która mogła trwać od 4 lat do dożywocia, dzielił aż na 7 stopni.
W zależności od tego mogła się ona odbywać w kopalniach, twierdzach i fa
brykach. Przewidywał też karę poprawczą w formie osiedlenia na Syberii lub
w oddalonych guberniach europejskich.
c) Kary cielesne i hańbiące
586 Najprędzej z kar cielesnych zniesione zostały kary mutylacyjne (ochromie
nia). Dłużej utrzymała się jedynie kara piętnowania, np. w Rosji do 1864 r. Ko
lejno zniesiono kary cielesne zwykłe, zazwyczaj występujące w formie chłosty,
np. w Niemczech w połowie XIX w., w Rosji w 1863 r., Austrii w 1867 r.
Równolegle usuwano kary hańbiące, np. postawienie pod pręgierzem, zakucie w kajdany,
przykucie do taczek. Kary te miały poza tym charakter stanowy i honorowy, stąd też wcze
śniej i tak nie były stosowane wobec określonych kategorii osób.
d) Kary majątkowe
587 Kary majątkowe rozbudowane były w kodeksach XVIII-wiecznych. Nie
które z nich przewidywały nawet karę pozbawienia majątku w całości (PPK,
Terezjana, Józefina). W okresie liberalizmu kary majątkowe uległy znaczne
mu ograniczeniu, a niektóre kodeksy w ogóle zniosły karę konfiskaty mająt
ku (Franciszkana, KKKP). Pozostawiono jedynie kary grzywny i konfiskaty
przedmiotu przestępstwa. Kiedy zawiodły nadzieje związane z resocjalizują
cym charakterem kary pozbawienia wolności, do kar majątkowych powrócono,
stosując je na szeroką skalę. Przywrócono również konfiskatę majątku (Kodeks
francuski oraz rosyjski i polski KKGiP).
Kary majątkowe występowały w formie kary zasadniczej, dodatkowej lub
zastępczej. W razie niemożliwości ich uiszczenia stosowano karę pozbawienia
wolności.
e) Utrata praw i kary na czci
588 Kara utraty praw przejęta została z prawa feudalnego. Najsurowszą jej po
stacią była śmierć cywilna, oznaczająca utratę przez skazanego wszelkich praw
podmiotowych. Występowała ona w Kodeksie francuskim (1810). Z czasem
zaczęto ją stosować w formie ograniczonej jedynie do utraty praw obywatel
skich, politycznych, stanowych, cywilnych, wykonywania zawodu itp. Utrata
Nb. 586–588
61428665874636
61
praw mogła mieć charakter wieczny lub czasowy. Zazwyczaj występowała jako
kara dodatkowa (np. KKKP i KKGiP).
Odmianą utraty praw, wiążącą się z karą na czci, było pozbawienie praw: honorowych
(tytułów, orderów, stopni oficerskich itp.), nagana sędziego, publiczne przeproszenie po
krzywdzonego, ogłoszenie wyroku w prasie, pokuta kościelna itp.
§ 4. Postępowanie sądowe
Literatura: H. Chwalibóg, Wykład kodeksu postępowania cywilnego, Warszawa 1874;
S. Glaser, Wstęp do nauki procesu karnego, Warszawa 1928; A. Heylman, O sądownictwie
w Królestwie Polskim, Warszawa 1824; E. Krzymuski, Wykład prawa karnego ze stanowiska
nauki i prawa obowiązującego w b. dzielnicy austriackiej, Kraków 1922; H. Krzyżanowski,
Zasady postępowania sądowego cywilnego, Warszawa 1864; M. Kaczyński, Ustawa sądowa
dla Galicji Zachodniej, t. I–II, Kraków 1881–1885; K. Małkowski, Przepisy postępowania są
dowego w sprawach karnych, Warszawa 1865; J. Rosenblatt, Wykład austriackiego procesu
karnego, t. I, Kraków 1884; J. Szymanowski, Wykład kodeksu postępowania cywilnego, War
szawa 1866.
I. Proces cywilny
1. Powszechny proces cywilny
Pruski i austriacki powszechny proces cywilny ukształtował się w połowie 589
XVIII w., na podstawie zasad procesu rzymsko-kanonicznego. W formie tej,
z pewnymi odchyleniami wprowadzonymi w Prusach, obowiązywał do drugiej
połowy XIX w. Jego założenia na ziemiach zaborów były powszechnie kryty
kowane.
Procedura austriacka opierała się generalnie na zasadach: dyspozycyjności,
kontradyktoryjności, pisemności, formalizmu procesowego i dowodowego
oraz ewentualności (przezorności).
Postępowanie zwyczajne mogło być pisemne i ustne. Pierwsze rozpoczy
nało się na podstawie pisemnej skargi powoda (zasada dyspozycyjności). Sąd
przesyłał ją pozwanemu, wyznaczając mu termin do wniesienia ekscepcji. Na
ekscepcje powodowi przysługiwała replika, po której następowała duplika po
zwanego, kończąca wymianę pism procesowych. Następnie sąd wyznaczał ter
min do złożenia aktów. Rozprawa toczona była na zasadzie kontradyktoryjności
(sporności). Na stronach ciążył obowiązek przygotowania, zgromadzenia i do
starczenia sądowi materiału procesowego. Pisma składano w porządku chrono
logicznym. Sędzia był stroną bierną, ograniczającą się tylko do wydania wyro
ku. Postępowanie dowodowe toczyło się w oparciu o legalną teorię dowodową.
Zgodnie z nią strona musiała przedstawić określone dowody, których wartość
Nb. 589
61428665874636
61
była z góry ustalona przez prawo. Sędzia musiał je uznać, nie mogąc dokonać
ich swobodnej oceny. Wyroku nie ogłaszano publicznie, a jego uzasadnienie
sporządzano jedynie na wniosek stron. Wyroki mogły być przedstanowcze (do
tyczyły m.in. ekscepcji i środków dowodowych) oraz stanowcze. Przysługiwa
ła od nich apelacja do instancji wyższej, a od wyroku stanowczego drugiej in
stancji również odwołanie do Najwyższej Izby Sprawiedliwości w Wiedniu. To
ostatnie można było wnieść tylko wówczas, gdy wyroki pierwszej i drugiej in
stancji różniły się od siebie. Po uprawomocnieniu się wyroku, na wniosek stro
ny, sąd zarządzał przeprowadzenie postępowania egzekucyjnego.
Pewne odmienności od procesu powszechnego wykazywał proces w spra
wach drobnych (ustny i sumaryczny), posesoryjny, w sprawach małżeńskich,
między panami a poddanymi oraz przed sądami szczególnymi (wekslowymi,
górniczymi i wojskowymi).
Zasady powszechnego procesu cywilnego obowiązywały w Austrii do 1873 r.
Pewne odmienności od klasycznego powszechnego procesu cywilnego wprowadziła
w Prusach ordynacja sądowa z 1793 r. Miały one charakter inkwizycyjny.
Procedura pruska dzieliła proces na dwa stadia: rozpoznawcze i wyroku-

jące. Postępowanie rozpoznawcze prowadził sędzia instruujący, zwany decer
nentem. Badał on zasadność i formę skargi, a następnie decydował o jej przy
jęciu oraz toku dalszego postępowania. Etap ten określano jako instrukcję
skargi. Jeżeli skarga była bezzasadna, decernent ją oddalał. Skargę uzasadnioną
sąd przyjmował, wybierając jedną z dwóch dróg postępowania – odpowiedź
na skargę lub podjęcie od razu instrukcji procesu. W trakcie instrukcji proce-
su należało wnieść ekscepcje, ustalić fakty bezsporne i przeprowadzić wobec
faktów spornych postępowanie dowodowe. W sprawach tych zasadniczo nie
przewidywano wydawania wyroków przedstanowczych, rozstrzygając je łącz
nie ze sprawą główną. W stadium rozpoznawczym stosowano zasady pisem
ności z elementami ustności, bezpośredniości i ograniczonej dyspozycyjności
oraz kontradyktoryjności.
Po zakończeniu instrukcji procesu przystępowano do fazy wyrokowania.
Rozpoczynało ją zreferowanie całości sprawy kolegium sędziowskiemu przez
specjalnie wyznaczonego sędziego referenta, którym nie mógł być decernent.
Wyrok zapadał większością głosów. Sentencja wyroku i jej uzasadnienie mu
siały być wyraźnie oddzielone.
Od wyroku przysługiwały stronie liczne środki odwoławcze. Były to: re
wizja, skarga o nieistnienie wyroku (skarga nieważności, rekurs) oraz resty
tucja. Rewizja była dopuszczalna przeciwko wyrokom sądów drugiej instan
cji w sprawach rodzinnych, małżeńskich, naruszenia czci stanu i majątkowych
(powyżej 100, a następnie 500 talarów). Skarga o nieistnienie wyroku wystę
Nb. 589
61428665874636
61
powała w formie skargi nieważności (miała zastosowanie wobec tych wyro

ków pierwszej i drugiej instancji, w których dopuszczalna była apelacja z po
wodu uchybień procesowych) oraz rekursu (służył przeciwko wyrokom sądów
niższych, od których apelacja nie przysługiwała, kosztom sądowym i karom
orzeczonym w postępowaniu egzekucyjnym). Restytucja przysługiwała stro
nie zarówno w czasie trwania procesu, jak i po uprawomocnieniu się wyroku
w stosunku do czynności procesowych, które z powodu niedbałości sądu lub
jego pomyłek były dla strony niekorzystne. Zasady te, w praktyce wadliwe
i przedłużające proces, przetrwały w Prusach do 1877 r.
2. Współczesny proces cywilny

Współczesny proces cywilny rozwinął się na gruncie założeń i konstrukcji 590
przyjętych we francuskim kodeksie postępowania cywilnego (1806). Jego pod
stawowymi zasadami były: równość stron, kontradyktoryjność, dyspozy-
cyjność, koncentracja materiału procesowego, ustność, jawność, swobod-
na ocena dowodów i formalizm. Wzorowały się na nim procedury cywilne
większości krajów europejskich, m.in. Rosji (1867), Austrii (1873) i Niemiec
(1877). W Księstwie Warszawskim wprowadzono go w 1808 r. Jego głównym
celem była ochrona praw podmiotowych i interesów jednostki. Reprezentował
on tendencje liberalne i indywidualistyczne.
Postępowanie sądowe rozpoczynało się od wytoczenia powództwa. Jedynie
procedura francuska przewidywała wcześniejszą próbę pojednania, przeprowa
dzaną przez sędziego pokoju. Zawarte podczas niego porozumienie posiadało
moc zobowiązania prywatnego i uznawane było przez praktykę sądową za tytuł
egzekucyjny. Pozew dostarczany był pozwanemu za pośrednictwem sądu. Je
go forma była ściśle określona przez przepisy. Po przyjęciu pozwu następowała
ustna lub pisemna wymiana pism procesowych między pełnomocnikami stron,
których ustanowienie było obowiązkowe. Następnie odbywała się rozprawa.
Pierwsze posiedzenie miało charakter porządkujący w sprawie. Kolejne służy
ły jej rozpoznaniu. Dysponowanie materiałem procesowym zależało general
nie od woli stron. Zasada pełnej kontradyktoryjności znajdowała jednak pewne
ograniczenia. Kodeks francuski (1806) zezwalał sędziemu żądać od stron uzu
pełnienia materiału procesowego, rosyjski (1864) umożliwiał sędziemu szero
kie poznanie sprawy, niemiecki (1877) przewidywał w sprawach małżeńskich,
o ubezwłasnowolnienie i o ustalenie ojcostwa dopuszczenie zasady oficjalno-
śledczej oraz inicjatywę sądu, wreszcie austriacki (1895) pozwalał sędziemu,
za zgodą stron, na ingerencję w przebieg procesu. Rozprawa odbywała się na
zasadach ustności i jawności. W skrajnej formie realizował je kodeks niemiec
ki (1877); inne dopuszczały odstępstwa na rzecz pisemności. Przeprowadzenie
Nb. 590
61428665874636
61
postępowania dowodowego należało, zgodnie z zasadą bezpośredniości, do sę

dziego. Jedynie procedura francuska zezwalała na to specjalnie delegowanemu
w tym celu sędziemu. Głównymi środkami dowodowymi były: zeznania stron
i świadków, dokumenty, opinie biegłych, ekspertyzy i oględziny. Ich oceny do
konywał sąd na podstawie swobodnego uznania. Wyrok wydawano na podsta
wie zebranego materiału dowodowego i zasad słuszności.
Środki odwoławcze od wyroku dzielono na zwyczajne i nadzwyczajne.
W kodeksie francuskim środkiem zwyczajnym była apelacja, zaś nadzwyczaj
nymi: opozycja trzeciego (zaskarżenie wyroku przez osobę trzecią, która nie
brała udziału w postępowaniu, ale wyrok mógł naruszać jej prawa), restytu-
cja (wznowienie postępowania, jeżeli nastąpiło wydanie wyroku z naruszeniem
prawa lub na podstawie błędnego ustalenia faktów) oraz kasacja (unieważ
nienie wyroku wydanego z naruszeniem prawa materialnego lub formalnego).
W procedurze niemieckiej i austriackiej środkami przeciwko wyrokom były
odwołanie i rewizja, w rosyjskiej apelacja i kasacja.
Prawomocny wyrok lub inny akt urzędowy opatrzony klauzulą wykonalno
ści stanowił podstawę egzekucji. Dokonywał jej komornik.
II. Proces karny

1. Proces inkwizycyjny
591 W zaborze pruskim i departamentach popruskich Księstwa Warszawskie
go, zgodnie z postanowieniami ordynacji kryminalnej (1805), obowiązywał
zmodyfikowany proces inkwizycyjny. Zmianą podstawową było zniesienie po
działu na inkwizycję generalną i specjalną oraz formalistycznych przepisów
regulujących fazy i formy przesłuchania oskarżonego. W to miejsce wprowa
dzono podział na: postępowanie sumaryczne (służyło wyjaśnieniu sprawy),
przesłuchanie na podstawie artykułów dowodowych (według z góry ułożonych
pytań) oraz przesłuchanie ostateczne.
Obowiązywała pozytywna teoria dowodowa, zgodnie z którą sędzia musiał wydać wy
rok skazujący, jeżeli przeciwko oskarżonemu przemawiały określone dowody. Dowodem
głównym było nadal przyznanie się oskarżonego do winy, nie zwalniało ono już jednak sę
dziego od szukania innych dowodów. Zamiast zniesionych tortur zezwolono na stosowanie
w śledztwie kar nadzwyczajnych, tzw. kar za nieposłuszeństwo, w formie chłosty, postu czy
osadzenia w areszcie tymczasowym lub więzieniu. Z braku odpowiednich dowodów przepisy
przewidywały tymczasowe uniewinnienie, polegające na oddaniu podejrzanego pod nadzór
policyjny i możliwość wznowienia procesu po ujawnieniu się nowych okoliczności sprawy.
Postępowanie miało charakter pisemny i tajny. Sędziowie wyrokowali na
podstawie akt śledztwa. Nowością było dopuszczenie do udziału w postę
powaniu obrońcy. Miał on wprawdzie prawo uczestnictwa w postępowaniu
Nb. 591
61428665874636
61
dowodowym, ale okoliczności przemawiające na korzyść oskarżonego mógł

przedstawić dopiero po jego zakończeniu.
Zasadniczo wyrok miał charakter ostateczny. W sprawach najcięższych
musiał być on jednak zatwierdzony przez sąd wyższej instancji. Ponadto skaza
nym przysługiwało wniesienie prośby o złagodzenie lub darowanie kary.
Zasady procesu inkwizycyjnego obowiązywały na ziemiach zaboru pru
skiego do połowy XIX w., kiedy to zastąpione zostały procesem mieszanym.
W zaborze austriackim sądy galicyjskie, mimo formalnego pozostawie
nia procesu staropolskiego, stosowały obowiązujące w Terezjanie (1768) za
sady tradycyjnego procesu inkwizycyjnego. Utrzymała je w mocy obowią
zująca już na terenie całego państwa ordynacja kryminalna Józefa II (1788).
Jedynym novum było zniesienie w 1776 r. tortur, które zastąpiono karami za
nieposłuszeństwo. Niewielkie zmiany wprowadziła ustawa karna zachodnio-
galicyjska (1796). Pozytywną teorię dowodową zastąpiono w niej negatywną,
wykluczającą skazanie oskarżonego w razie braku określonej liczby i rodza
jów dowodów, zaś przyznanie się oskarżonego do winy wymagało od sądu je
go oceny na podstawie całokształtu okoliczności sprawy. Ustalono również, że
sąd wyższej instancji, w razie wniesienia przez skazanego rekursu, nie mógł za
ostrzyć wymierzonej wcześniej kary. Kolejnych modyfikacji procesu inkwizy
cyjnego dokonano przepisami Franciszkany (1803). Najważniejszą było wpro
wadzenie zasady „prawnego przekonania”, zezwalającej sądowi na uznanie
winy oskarżonego na podstawie określonych reguł dowodowych, bez potrzeby
przyznania się jego samego. Wyrok musiał być orzeczony kolegialnie, a nie
jednoosobowo. Przysługiwało od niego odwołanie, które można było wnieść
i popierać przy udziale obrońcy. Wyroki w najcięższych sprawach podlegały
z urzędu zatwierdzeniu przez sądy wyższej instancji, które mogły orzeczoną
karę złagodzić, ale i zaostrzyć.
Austriackie kodyfikacje karne oparte na modelu procesu inkwizycyjnego
obowiązywały, z niewielką przerwą w okresie Wiosny Ludów, do 1873 r.
W Księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim stosowano procedurę prus
ką lub austriacką, z wprowadzonymi zmianami, np. rozprawa była ustna i pu
bliczna, proces wykazywał pewne cechy postępowania skargowego, dopusz
czono szeroki udział obrońców, środkami dowodowymi były apelacja i kasacja.
2. Proces mieszany
Proces mieszany wykształcił się na podstawie zasad zawartych we francu 592
skim Kodeksie postępowania karnego z 1808 r. Na jego przepisach oparły się
późniejsze procedury wszystkich państw zaborczych: rosyjska (1864), austriac
ka (1873) i niemiecka (1877).
Nb. 592
61428665874636
61
Proces mieszany był połączeniem elementów procesu inkwizycyjnego

i skargowego. Zasadniczo dzielił się na dwa stadia: postępowanie wstępne
i postępowanie główne. W procedurze niemieckiej wyodrębniono dodatkowo
postępowanie przejściowe, będące przygotowaniem do rozprawy.
Postępowanie wstępne dzieliło się na: dochodzenie i śledztwo. Docho
dzenie przeprowadzały władze policyjne. Natomiast w sprawach ważniejszych
obowiązkowe było śledztwo. Przeprowadzał je sędzia śledczy pod nadzorem
prokuratora. Postępowanie wstępne oparte było na zasadach procesu inkwizy
cyjnego. Ściganie przestępstw należało do prokuratora. Wszczęcie postępowa
nia następowało z urzędu, z wyjątkiem przestępstw prywatnoprawnych oraz
dochodzonych z upoważnienia lub na wniosek pokrzywdzonego. Śledztwo by
ło zasadniczo tajne, gdyż udział obrońców i oskarżonego ograniczony był tylko
do niektórych czynności. W jego trakcie sędzia śledczy miał całkowitą swobo
dę w gromadzeniu materiału dowodowego. W razie konieczności mógł wobec
podejrzanego zastosować środki zabezpieczające, np. zakaz zmiany miejsca
pobytu, odebranie paszportu, areszt itp. Po zakończeniu postępowania wstępne
go sędzia śledczy przekazywał akta sprawy prokuratorowi, który na ich podsta
wie sporządzał akt oskarżenia.
Postępowanie główne (rozprawa) oparte było na zasadach kontradykto
ryjności. Funkcje procesowe były w nim wyraźnie oddzielone. Do prokurato
ra należało wnoszenie aktu oskarżenia i popieranie go w procesie, do obrońcy
reprezentowanie oskarżonego, zaś do sędziego rozstrzyganie sporu. Rozprawa
była ustna i jawna (z nielicznymi wyjątkami). Prokurator i obrońca toczyli spór
na zasadzie kontradyktoryjności i równości stron. Dowody przeprowadzały za
równo strony, jak i sąd, który nie był związany dostarczonym mu materiałem
i wnioskami dowodowymi. Zebrane dowody sąd oceniał swobodnie, dążąc do
ustalenia prawdy materialnej.
W poważniejszych sprawach, zagrożonych wyższymi karami (od 5 lat po
zbawienia wolności, karą śmierci, a w Rosji katorgą), sądy funkcjonowały
z udziałem 3 sędziów zawodowych i 12 przysięgłych. Przysięgli orzekali o wi
nie, zaś sędziowie zawodowi o karze.
W Austrii środki prawne od wyroków karnych dzielono na zwyczajne i nad
zwyczajne. Pierwszymi były – zażalenie nieważności (z przyczyn formalnych)
i odwołanie (apelacja), drugimi – prośba o wznowienie postępowania i rewizja
nadzwyczajna. W Prusach przewidywano odwołanie (od wyroków sądów ław
niczych, orzekających w składzie sędziego zawodowego i 2 ławników) i rewi
zję (od wyroków wydanych przez skład 5 sędziów zawodowych oraz sądów
przysięgłych). W Rosji zezwolono na apelację (od wyroków sądów orzekają
cych bez udziału sędziów przysięgłych) oraz zażalenie nieważności w trybie
kasacji (od wyroków sądów przysięgłych i apelacyjnych).
Nb. 592
61428665874636
61
Rozdział V. Ustrój II Rzeczypospolitej
i w okresie II wojny światowej
§ 1. II Rzeczpospolita (1918–1939)
Literatura: A. Ajnenkiel, Od Rządu Ludowego do przewrotu majowego. Zarys dzie
jów politycznych Polski 1918–1926, Warszawa 1968; tenże, Polska po przewrocie majo
wym, Warszawa 1978; tenże, Spór o model parlamentaryzmu polskiego do 1926 r., Warszawa
1926; tenże, Historia Sejmu Polskiego. II Rzeczpospolita, Warszawa 1989; B. Cybulski, Ra
da Narodowa Księstwa Cieszyńskiego (1918–1920), Opole 1980; K. Dembski, Wielkopolska
w początkach II Rzeczypospolitej. Zagadnienia prawnoustrojowe, Poznań 1972; D. Górecki,
Powstanie władz naczelnych w odradzającej się Polsce (1914–1919), Łódź 1983; A. Gul
czyński, Ministerstwo byłej Dzielnicy Pruskiej (1919–1922), Poznań 1995; W. Komarnicki,
Ustrój państwowy Polski współczesnej, Wilno 1937; tenże, Polskie prawo polityczne (gene
za i system), Warszawa 1922; K. W. Kumaniecki, Ustrój państwowych władz administracyj
nych na ziemiach Polski, Kraków 1921; D. Malec, Notariat Drugiej Rzeczpospolitej, Kraków
2002; taż, Dzieje notariatu polskiego, Kraków 2007; W. Maisel, Wojewódzkie sądy admini
stracyjne w II Rzeczypospolitej, Warszawa 1976; M. Pietrzak, Rządy parlamentarne w Pol
sce 1919–1926, Warszawa 1969; H. Rechowicz, Sejm Śląski 1922–1939, Katowice 1979; Sąd
Najwyższy Rzeczypospolitej Polskiej. Historia i współczesność 1977–2007, pod red. A. Ko-
robowicza, Warszawa 2007; Z. Witkowski, Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej 1921–1935,
Warszawa 1987.
I. Ustrój polityczny w latach 1918–1921

1. Utworzenie centralnego ośrodka władzy państwowej
Pod koniec wojny na ziemiach polskich powstało kilka regionalnych ośrod 593
ków władzy. Na terenie Królestwa Polskiego funkcjonowała Rada Regencyjna.
Dnia 7.10.1918 r. wydała ona manifest do narodu polskiego, który jako pierw
szy akt prawny władzy polskiej proklamował powstanie niepodległego pań
stwa. Następnie, 23 października Rada Regencyjna powołała nowy rząd Józefa
Świerzyńskiego, który pragnąc podkreślić swoją niezależność, nie ubiegał się
już o uznanie ze strony H. H. Beselera, ale zwrócił się do KNP w Paryżu, aby
ten reprezentował go na zewnątrz. Podjęta przez J. Świerzyńskiego próba utwo
rzenia rządu narodowego w oparciu o inne stronnictwa jednak się nie powiodła.
Nb. 593
61428665874636
61
294 Rozdział V. Ustrój II Rzeczypospolitej i w okresie II wojny światowej
594 Po rozpadzie monarchii habsburskiej i przekształceniu jej przez cesarza Ka-

rola I w Związek Niezależnych Państw na terenie Galicji ukształtowało się kil
ka ośrodków władzy. Najwcześniej (19 października) powołano polską Radę
Narodową Księstwa Cieszyńskiego, której głównym sukcesem było ustale
nie linii demarkacyjnej na spornym obszarze Śląska Cieszyńskiego ze swo-
ją czeską odpowiedniczką. Następnie utworzono (28 października) w Krakowie
Polską Komisję Likwidacyjną, której przewodniczył Wincenty Witos. Ogłosiła
się ona „tymczasowym rządem dzielnicowym” i przystąpiła do przejmowania
władzy w zaborze austriackim. Nie uzyskała jej jednak w Galicji Wschodniej,
gdzie Ukraińska Rada Narodowa utworzyła (11 listopada) Zachodnio-Ukraiń
ską Republikę Ludową. Wywołało to wielomiesięczny konflikt zbrojny, zakoń
czony dopiero latem 1919 r. W czasie jego trwania władze polskie popierały
utworzoną w Lwowie Tymczasową Komisję Rządzącą.
595 Ostatnie miesiące wojny przyniosły ożywienie niepodległościowe również
w zaborze pruskim. W lipcu 1918 r. utworzono w Poznaniu Centralny Komitet
Obywatelski, współdziałający z KNP. Wyłonił się z niego komitet wykonaw
czy, który 3 grudnia ujawnił się jako Naczelna Rada Ludowa (NRL).
596 Wreszcie w Królestwie Polskim ugrupowania opozycyjne wobec Rady Re
gencyjnej utworzyły w nocy z 6/7.11.1918 r. Tymczasowy Rząd Ludowy Re
publiki Polskiej, na czele którego stanął socjalista Ignacy Daszyński. Znaleźli
się w nim przedstawiciele PPS, PPSD i PSL „Wyzwolenie”. Najważniejszym
jego przedsięwzięciem było ogłoszenie 7 listopada manifestu do narodu pol
skiego. Proklamował on przejęcie pełni władzy na obszarze całego kraju do
czasu zwołania Sejmu Ustawodawczego i zapowiedział przeprowadzenie de
mokratycznych reform ustrojowych i społecznych.
Utworzenie rządu lubelskiego skutecznie powstrzymało rozwój anarchii re
wolucyjnej, reprezentowanej przez SDKPiL oraz PPS-Lewicę. Partie te utwo
rzyły 5 listopada pierwsze rady delegatów w Lublinie, zaś następnego dnia pro
klamowały utworzenie Komunistycznej Republiki Tarnobrzeskiej, a później
i innych ośrodków władzy. Ich trwałość była jednak zaledwie kilkudniowa.
Dla konsolidacji przedstawionych powyżej przejściowych ośrodków wła
dzy najbardziej znaczącym wydarzeniem było zwolnienie z Magdeburga J. Pił
sudskiego, który 10 listopada przybył do Warszawy. Rada Regencyjna 11 listo
pada oddała mu naczelne dowództwo nad armią, a następnie 14 listopada sama
się rozwiązała, przekazując J. Piłsudskiemu pełnię władzy. W ciągu kilku na
stępnych dni podobnie uczyniła większość pozostałych władz lokalnych.
Dekretem z 14.11.1918 r. J. Piłsudski, występując jako wódz naczelny, po
wierzył misję stworzenia rządu centralnego I. Daszyńskiemu, któremu jednak
nie udało się powołać gabinetu. Dokonał tego wkrótce potem (18 listopada) in
Nb. 594–596
61428665874636
61
§ 1. II Rzeczpospolita (1918–1939) 295
ny socjalista – Jędrzej Moraczewski. 21.11.1918 r. rząd Moraczewskiego ogłosił

manifest do narodu, zapowiadając przeprowadzenie demokratycznych reform,
w tym reformy rolnej i nacjonalizacji przemysłu, oraz wydał dekret wprowa
dzający postępowe ustawodawstwo socjalne.
Ustrój państwa uregulowano słynnym dekretem z 22 listopada. Zgodnie 597
z nim państwo polskie uzyskało ustrój republikański. Do zwołania Sejmu
Ustawodawczego najwyższą władzę w państwie miał sprawować Tymczasowy
Naczelnik Państwa w osobie J. Piłsudskiego. Natomiast 28 listopada ogłoszo
no zasady ordynacji wyborczej, rozpisując przyszłe wybory do Sejmu Ustawo
dawczego na dzień 26.1.1919 r. Oparto je na demokratycznym, 5-przymiotni
kowym prawie wyborczym.
Największym problemem J. Piłsudskiego po przejęciu władzy było nawiązanie kontaktów
z paryskim KNP, monopolizującym politykę zagraniczną Polski. Ułożenie wzajemnych sto
sunków nastąpiło wraz z powierzeniem misji sformowania nowego rządu I. Paderewskiemu,
który 16.1.1919 r. objął stanowisko premiera w koalicyjnym gabinecie utworzonym przez
endecję, ludowców i socjalistów. Rząd ten zyskał uznanie najpierw KNP, a później państw
Ententy. Wcześniej, gdyż już w listopadzie 1918 r., Polskę uznały: Austria, Niemcy i Rosja
Sowiecka.
2. Mała konstytucja (20.2.1919 r.)

Dnia 26.1.1919 r. przeprowadzono wybory do Sejmu Ustawodawczego. 598
W czerwcu 1919 r. wybrano posłów z Wielkopolski, natomiast z powodu to
czącej się w Galicji Wschodniej wojny polsko-ukraińskiej za posłów uznano
28 deputowanych do dawnego parlamentu austriackiego. Ogółem Sejm Usta
wodawczy liczył 394 posłów, którzy reprezentowali: Narodową Demokrację
– 36%, PSL-Wyzwolenie – 15%, PSL-Piast – 12%, PPS – 9% oraz pozosta
łe drobne partie – 28%. Obrady Sejmu Ustawodawczego otworzył 10.2.1919 r.
J. Piłsudski, który przekazał powierzoną mu dekretem z 22.11.1918 r. władzę
najwyższą na rzecz Sejmu, mającego odtąd wszelkie uprawnienia zwierzchnie.
20.2.1919 r. Sejm Ustawodawczy podjął uchwałę sejmową o tymcza 599
sowych zasadach funkcjonowania państwa, zwaną małą konstytucją. Miała
ona obowiązywać do czasu wydania właściwej ustawy zasadniczej. Zgodnie
z nią „władzą suwerenną i ustawodawczą” był Sejm Ustawodawczy. Nato
miast władzę wykonawczą i realizację uchwał Sejmu „w sprawach cywilnych
i wojskowych” powierzono Naczelnikowi Państwa w osobie J. Piłsudskiego.
Do jego uprawnień należało też powoływanie, w porozumieniu z Sejmem, rzą
du. Zarówno Naczelnik Państwa, jak i rząd odpowiedzialni byli przed Sejmem,
przy czym każdy akt państwowy wymagał dla swej ważności kontrasygnaty ze
strony właściwego ministra.
Nb. 597–599
61428665874636
61
600 W okresie przejściowym, spowodowanym zagrożeniem bolszewickim,

ustawą z 1.7.1920 r. powołano specjalny organ parlamentarno-rządowy, zwany
Radą Obrony Państwa (ROP). W jej skład weszli: Naczelnik Państwa (prze
wodniczący), marszałek Sejmu Ustawodawczego, 10 posłów wybranych przez
sejm, premier, 3 ministrów i 3 przedstawicieli armii – mianowanych przez Wo
dza Naczelnego. Decydowała ona o wszystkich sprawach związanych z prowa
dzeniem działań wojennych i zawarciem pokoju.
3. Ukształtowanie granic państwa

601 Sprawa granicy zachodniej i północnej Polski pozostawiona została konfe
rencji paryskiej. Natomiast co do granicy wschodniej, w związku z tym, że En
tenta nie mogła sprecyzować swego stanowiska, pojawiły się dwie przeciwstaw
ne koncepcje. R. Dmowski i endecja oparli się na teorii inkorporacyjnej. Zgodnie
z nią do Polski należało generalnie wcielić wszystkie ziemie należące do I Rze
czypospolitej przed pierwszym rozbiorem (1772), przy czym Polska była skłon
na do ustępstw terytorialnych w stosunku do tych obszarów kresów wschodnich,
które zamieszkiwała w znacznej większości ludność ukraińska i białoruska.
W zamian za to żądano nabytków na granicy zachodniej. Odmienną koncepcję,
tzw. federacyjną, przedstawiał J. Piłsudski. Opowiadał się on za podporządko
waniem Polsce możliwie dalekich kresów wschodnich, zaś na pozostałych zie
miach postulował utworzenie państw narodowych: Ukrainy, Białorusi i Litwy,
powiązanych z Polską na zasadzie federacji, w której byłaby ona hegemonem.
Traktat wersalski z 28.6.1919 r. ustalił granicę polsko-niemiecką, przyzna
jąc Polsce Pomorze Wschodnie wzdłuż Wisły, ale bez Gdańska, oraz prawie
całą Wielkopolskę. Przewidywał ponadto przeprowadzenie plebiscytu na Gór
nym Śląsku, Powiślu, Warmii i Mazurach. Plebiscyt na Powiślu, Warmii i Ma
zurach odbył się 11.7.1920 r., w okresie wojny polsko-bolszewickiej i niemiec
kiej propagandy o rychłym upadku Polski. Był on wyraźnie niekorzystny dla
Rzeczypospolitej, która uzyskała zaledwie kilka gmin w okręgu kwidzyńskim
i olsztyńskim. Plebiscyt na Górnym Śląsku poprzedziły dwa zbrojne powsta
nia (1919, 1920). Ostatecznie przeprowadzono go 20.3.1921 r. Za przyłącze
niem do Niemiec głosowało 60% ludności. W związku z tym przedstawiciele
Komisji Międzysojuszniczej (Francja, Włochy, W. Brytania) wystąpili z kon
cepcją podziału Górnego Śląska, który dawał Polsce 1/4 terytorium. Wywołało
to wybuch trzeciego powstania w maju 1921 r. W październiku 1921 r. decyzją
Ligi Narodów dokonano nowego podziału Górnego Śląska. Zgodnie z nim Pol
ska uzyskała 29% terytorium i 46% ludności. Sprawę zakończyło podpisanie
polsko-niemieckiego porozumienia w Genewie, co nastąpiło 15.5.1922 r., oraz
przejęcie przez Polskę w lipcu 1922 r. administracji państwowej tego obszaru.
Nb. 600–601
61428665874636
61
Granicę polsko-czechosłowacką w spornym rejonie Śląska Cieszyńskie-

go określiło porozumienie miejscowych rad narodowych z listopada 1918 r. Ła
miąc te uzgodnienia, wojska czeskie weszły 23.1.1919 r. na teren Księstwa Cie
szyńskiego, zajmując go po Wisłę. Polska zajęta wojną z Ukrainą nie zdołała
temu przeszkodzić. Wskutek mediacji państw zachodnich 3 lutego wytyczono
tymczasową linię demarkacyjną, zaś o ostatecznych losach tego obszaru miał
zadecydować plebiscyt. Nigdy do niego nie doszło, gdyż Rada Ambasadorów
na konferencji w Spa – 28.7.1920 r. podjęła arbitralną decyzję, uznającą ten po
dział za ostateczny. W ten sposób po stronie czeskiej pozostały części powia
tów cieszyńskiego i frysztackiego z przewagą ludności polskiej.
Granica wschodnia kształtowała się aż na trzech frontach wojen: z Ukra
iną, Litwą i Rosją. Najpierw doszło do konfliktu zbrojnego z dwoma nowo po
wstałymi państwami ukraińskimi: Zachodnioukraińską Republiką Ludową
(Lwów) i Ukraińską Republiką Ludową (Kijów). Zacięte walki toczyły się od
początku 1919 r. Zakończyły się latem ustaleniem granicy na rzece Zbrucz. Za
twierdziła ją 21.11.1919 r. Rada Najwyższa konferencji pokojowej, oddając
Polsce mandat nad Galicją Wschodnią na okres 25 lat.
Spór z Litwą o Wileńszczyznę rozpoczął się już w 1918 r. Po zajęciu Wil
na przez armię J. Piłsudskiego w kwietniu 1919 r. konferencja paryska zatwier
dziła w lipcu projekt rozgraniczenia Polski i Litwy zgodnie z linią Focha, dzie
lącą Suwalszczyznę na zasadzie etnicznej, z pozostawieniem Wilna po stronie
polskiej. Ofensywa bolszewicka w lipcu 1920 r. przywróciła Wilno państwu li
tewskiemu. W październiku J. Piłsudski, nie respektując tymczasowej umowy
wojskowej z Litwą o linii demarkacyjnej oddającej Wilno Litwie, polecił ge
nerałowi Lucjanowi Żeligowskiemu upozorowanie buntu, który zakończył się
zdobyciem Wilna i utworzeniem na tym obszarze Litwy Środkowej. Istniała
ona w latach 1920–1922. W 1922 r. Sejm Wileński opowiedział się za przyna
leżnością Wilna wraz z okolicą do Polski.
Najtrudniejsza dla Polski była wojna z Rosją. Rozpoczęła się ona w lutym
1919 r., a jej pierwszym efektem było zajęcie przez armię polską Wileńszczy
zny i większości Białorusi. Po kilku miesiącach przerwy J. Piłsudski, współ
działając z Semenem Petlurą, rozpoczął wspólną ofensywę polsko-ukraińską,
zakończoną zdobyciem 7.5.1920 r. Kijowa. Kontrofensywa radziecka została
rozbita dopiero w bitwie warszawskiej, toczonej w dniach 12–15.8.1920 r. Na
stępnie po zwycięskiej dla Polaków wrześniowej bitwie niemeńskiej podjęto od
października rozmowy pokojowe w Rydze. Zakończyły się one podpisaniem
18.3.1921 r. traktatu ryskiego. Zgodnie z nim ustalono granicę polsko-rosyjską
od Dzisny po Zbrucz, obydwie strony gwarantowały przestrzeganie praw dla
własnych mniejszości narodowych, ponadto Rosja Sowiecka zobowiązała się
Nb. 601
61428665874636
61
zwrócić Polsce zagrabione po 1772 r. dzieła sztuki i zapłacić 30 mln rubli od
szkodowania.
Po zakończeniu działań wojennych i włączeniu Litwy Środkowej (1922)
obszar II Rzeczypospolitej wynosił 388,6 tys. km2, co stanowiło 52% obsza
ru I Rzeczypospolitej. W jej granicach zamieszkiwało w 1921 r. – 27,2 mln,
a w 1939 r. – 35,1 mln ludności. Państwo było wielonarodowościowe i zamie
szkiwali je: Polacy (62%), Ukraińcy (14%), Żydzi (7,8%), Białorusini (3,9%),
Niemcy (3,8%) i inne narodowości (1,3%) – zgodnie z danymi z 1921 r.
II. Ustrój polityczny w latach 1921–1926

1. Konstytucja marcowa (17.3.1921 r.)
a) Geneza, struktura i zasady konstytucji
602 Prace nad tekstem konstytucji zainicjowano już w 1917 r. Projekty stworzo
ne przez Biuro Konstytucyjne Rządu, partie polityczne i osoby prywatne nie
znalazły jednak uznania Komisji Konstytucyjnej Sejmu Ustawodawczego, która
przystąpiła do tworzenia własnych rozwiązań. Główne spory dotyczyły: struk
tury parlamentu, uprawnień i wyboru prezydenta, statusu Kościoła katolickiego
i mniejszości narodowych. Za wzorzec generalny przyjęto konstytucję III Re
publiki Francuskiej z 1875 r. Ostatecznie poszczególne partie polityczne poszły,
mimo dzielących ich różnic programowych, na wiele kompromisów. Końcowym
tego rezultatem było uchwalenie przeważającą liczbą głosów dnia 17.3.1921 r.
nowej konstytucji, zwanej w historii popularnie konstytucją marcową.
Tekst konstytucji składał się ze wstępu i 126 artykułów podzielonych na 7 rozdziałów:
podstawy ustroju państwa (I), władza ustawodawcza (II), władza wykonawcza (III), sądow
nictwo (IV), prawa i obowiązki obywateli (V), zmiany i rewizja konstytucji (VI), przepisy
przejściowe (VII).
Za główne przyjęto w konstytucji następujące zasady: ciągłości państwa

polskiego, ustroju republikańskiego, suwerenności narodu, trójpodziału wła
dzy, demokracji parlamentarnej, państwa jednolitego i liberalizmu obywa
telskiego. Ich zamieszczenie było połączeniem tradycji ustrojowych dawnej
Rzeczypospolitej z demokratycznymi tendencjami występującymi po pierwszej
wojnie światowej.
b) Władza ustawodawcza
603 Władza ustawodawcza należała do dwuizbowego parlamentu, składające
go się z Senatu i Sejmu. Senat liczył 111 senatorów, a Sejm – 444 posłów.
Wszyscy byli wybierani w demokratycznych 5-przymiotnikowych wyborach:
Nb. 602–603
61428665874636
61
powszechnych, równych, tajnych, bezpośrednich i proporcjonalnych. Czynne

prawo wyborcze do Sejmu wynosiło 21 lat, a do Senatu 30 lat, z wyjątkiem
wojskowych w służbie czynnej. Bierne prawo wyborcze do Sejmu podniesio
no do 25 lat, a do Senatu 40 lat. Kadencja obu izb trwała 5 lat. Przed upły
wem kadencji Sejm mógł się rozwiązać na mocy uchwały własnej, podjętej
większością 2/3 głosów, bądź mógł to uczynić prezydent za zgodą 3/5 Senatu.
Obie izby, obradując wspólnie, tworzyły jedno ciało, zwane Zgromadzeniem
Narodowym. Zbierało się ono tylko dla wyboru prezydenta. Izbom przewod
niczyli obieralni marszałkowie. Obradowano w systemie sesyjnym. Posłowie
i senatorowie byli reprezentantami narodu. Posiadali immunitet parlamentar
ny zwalniający ich od odpowiedzialności z tytułu wykonywania mandatu oraz
nietykalność poselską, polegającą na możliwości pociągnięcia ich do odpowie
dzialności cywilnej i karnej tylko za zgodą Sejmu lub Senatu.
Parlament posiadał kompetencje: ustawodawcze, ustrojodawcze, elekcyj-
ne i kontrolne. Uprawnienia ustawodawcze obejmowały „stanowienie wszel
kich praw publicznych i prywatnych”. Inicjatywa ustawodawcza należała tylko
do Sejmu i rządu. Ustawy uchwalał wyłącznie Sejm. Każdy projekt ustawy sej
mowej był rozpatrywany przez Senat, któremu przysługiwało w ciągu 30 dni
prawo wniesienia poprawek lub jej odrzucenia. Uchwała Senatu mogła być
z kolei odrzucona przez Sejm większością 11/20 głosów. Ustawy promulgował
i publikował prezydent. Formy ustawy wymagano dla uchwalenia: budżetu, po
datków, amnestii, stanu liczebnego armii, traktatów międzynarodowych i in
nych ważnych spraw. Kompetencje ustrojodawcze sprowadzały się do wy
łączności dokonywania zmian i rewizji konstytucji. Uprawnienia elekcyjne
polegały na wyborze przez Zgromadzenie Narodowe prezydenta. Kompeten-
cje kontrolne posiadał przede wszystkim Sejm, któremu przyznano prawo: po
ciągania ministrów do odpowiedzialności parlamentarnej i konstytucyjnej, wy
rażania zgody na wypowiedzenie wojny lub zawarcie pokoju przez prezydenta
i zatwierdzania wprowadzenia przez rząd stanu wyjątkowego. Natomiast obie
izby miały prawo interpelacji do rządu bądź poszczególnych ministrów.
c) Władza wykonawcza
Władzę wykonawczą sprawował prezydent i rząd. Prezydenta wybiera 604
ło Zgromadzenie Narodowe bezwzględną większością głosów na okres 7 lat.
Zastępcą prezydenta w razie jego śmierci lub z innych przyczyn był marszałek
Sejmu. Prezydent posiadał kompetencje: głowy państwa, wykonawcze, usta-
wodawcze i sądowe. Jako głowa państwa reprezentował państwo na zewnątrz,
przyjmował przedstawicieli obcych państw i wysyłał przedstawicieli polskich
za granicę. Ponadto zawierał umowy międzynarodowe oraz wypowiadał wojnę
Nb. 604
61428665874636
61
i zawierał pokój, co jednak wymagało albo poinformowania, albo zgody Sej

mu. W zakresie władzy wykonawczej prezydent mianował i odwoływał pre
miera, a na jego wniosek poszczególnych ministrów, jednakże musiał się przy
tych nominacjach liczyć z istniejącym aktualnie układem sił parlamentarnych.
Na wniosek rządu obsadzał też wszystkie wyższe stanowiska cywilne w pań
stwie. Prezydent sprawował również najwyższe zwierzchnictwo nad armią,
ale w czasie wojny nie mógł sprawować naczelnego dowództwa. W dziedzinie
władzy ustawodawczej prezydent: zwoływał, odraczał i zamykał sesje parla
mentu, promulgował i publikował ustawy, wydawał rozporządzenia i zarządze
nia dla wykonania ustaw oraz mógł rozwiązać parlament za zgodą 3/5 Senatu.
W zakresie władzy sądowej mianował sędziów i stosował prawo łaski.
Prezydent nie ponosił odpowiedzialności parlamentarnej, cywilnej i po
litycznej. Tę ostatnią ponosili za prezydenta premier i poszczególni ministro
wie, stąd też każdy akt prawny wydany przez prezydenta musiał posiadać ich
kontrasygnatę. Natomiast prezydent ponosił odpowiedzialność konstytucyjną
za: zdradę kraju, naruszenie konstytucji i przestępstwa karne. Prawo pociągnię
cia go do odpowiedzialności przysługiwało Sejmowi większością 3/5 głosów.
Sprawę rozpatrywał Trybunał Stanu.
605 Rada Ministrów (rząd) składała się z prezesa (premiera) i ministrów.
Premier był jedynie koordynatorem rządu (pierwszy między równymi), a nie
jego kierownikiem. Liczbę i kompetencje ministrów określał ustawowo Sejm.
Generalnie można ich podzielić na: resortowych, bez teki i sprawujących kie
rownictwo urzędów centralnych. Kompetencje rządu obejmowały: decydowa
nie o ogólnych kierunkach polityki zagranicznej i wewnętrznej państwa, wystę
powanie z inicjatywą ustawodawczą, wydawanie rozporządzeń wykonawczych,
zarządzeń i podejmowanie uchwał oraz realizację uprawnień prezydenta.
Ministrowie ponosili odpowiedzialność: parlamentarną, polityczną, so
lidarną, indywidualną i konstytucyjną. Parlamentarna – dotyczyła kierun
ków polityki rządu lub poszczególnych ministrów. Realizowana była przez
postawienie w Sejmie wniosku, dla całego rządu lub konkretnego ministra,
o wotum nieufności. Jego przyjęcie zwykłą większością głosów zmuszało rząd
lub ministra do dymisji. Polityczna – była odpowiedzialnością za prezyden
ta, którego akty premier lub ministrowie musieli kontrasygnować, przejmując
na siebie odpowiedzialność za ich treść. Solidarna – obejmowała ogół polity
ki rządu jako organu kolegialnego. Indywidualna – dotyczyła działalności po
szczególnych ministrów jako szefów administracji resortowej. Konstytucyjna
(prawna) – ponoszona była za naruszenie konstytucji lub ustaw. Miała charak
ter indywidualny. W stan oskarżenia stawiał Sejm większością kwalifikowaną.
Rozpatrywał i wyrokował Trybunał Stanu.
Nb. 605
61428665874636
61
d) Prawa i obowiązki obywatelskie

Konstytucja marcowa stanęła na gruncie liberalnej teorii praw podmio- 606
towych. Oznaczało to przyznanie jednostce maksimum praw przy minimum
obowiązków. Zabezpieczeniu tych praw służyły odpowiednie gwarancje insty
tucjonalne. Prawa jednostki podzielić można na: polityczne, obywatelskie, wol
nościowe i socjalne.
Prawa polityczne obejmowały: czynne i bierne prawo wyborcze do Sej
mu, Senatu i organów samorządowych, prawo piastowania urzędów i stano
wisk publicznych oraz wnoszenia petycji do władz reprezentacyjnych, publicz
nych, państwowych i samorządowych. Prawa obywatelskie gwarantowały:
równość wobec prawa, ochronę życia, wolności i mienia, dochodzenie swo
ich praw przed sądami i wynagrodzenie szkód wyrządzonych przez państwo.
Za wolności obywatelskie konstytucja uznawała: wolność wyznania i sumie
nia, wolność słowa, myśli i druku, wolność zrzeszania i zgromadzeń, wolność
zamieszkania, wolność wychodźstwa, nietykalność mieszkania, tajemnicę ko
respondencji, nietykalność własności, prawo zachowania swojej narodowości
oraz wolność badań naukowych i ogłaszania ich wyników. Nowością były pra-
wa socjalne – upowszechniane w ustawodawstwie europejskim od drugiej po
łowy XIX w. Należały do nich: ochrona pracy kobiet i młodocianych, zakaz
pracy zarobkowej dzieci poniżej 15 lat, ochrona macierzyństwa, prawo dzieci
do opieki ze strony państwa, prawo do opieki nad pracą i ubezpieczeń społecz
nych oraz prawo do bezpłatnej nauki w szkołach państwowych i samorządo
wych do 18 lat.
Wymienione wyżej prawa i wolności obywatelskie mogły podlegać róż
nym ograniczeniom wynikającym z prawa stanowionego, w tym podyktowa
nym względami bezpieczeństwa publicznego, prawami innych obywateli oraz
interesami państwowymi. Z drugiej strony, państwo musiało zabezpieczyć ko
rzystanie z praw obywatelskich różnymi gwarancjami.
Obowiązki obywatelskie miały charakter powszechny. Zaliczano do nich:
wierność państwu polskiemu, poszanowanie i przestrzeganie prawa, obowiązek
służby wojskowej, naukę w zakresie szkoły powszechnej, wychowanie dzieci
na prawych obywateli oraz ponoszenie ciężarów i świadczeń publicznych.
2. Funkcjonowanie systemu politycznego

Po uchwaleniu konstytucji marcowej postanowiono, że kadencję Sejmu 607
Ustawodawczego i Naczelnika Państwa należy przedłużyć do czasu ukonsty
tuowania się nowych władz. Wybory do Sejmu i Senatu odbyły się na początku
listopada 1922 r.
Nb. 606–607
61428665874636
61
Przystąpiło do nich 68% uprawnionych. W Sejmie prawica i centrum osiągnęły po 27%,
lewica 26%, a mniejszości 20% mandatów. W Senacie prawica 36%, centrum 25%, mniejszo
ści 24%, a lewica 14% mandatów. Zebranie obu izb parlamentarnych odbyło się 28.11.1922 r.,
zaś 9 grudnia odbyło się posiedzenie Zgromadzenia Narodowego, które z 5 kandydatów wy
brało ostatecznie na pierwszego prezydenta Gabriela Narutowicza. Po zaprzysiężeniu i ob
jęciu urzędu, 16 grudnia prezydenta zamordowano. Po tym tragicznym wydarzeniu Zgroma
dzenie Narodowe 20 grudnia wybrało kolejnym prezydentem Stanisława Wojciechowskiego.
W parlamencie zarysowała się tymczasem koalicja centroprawicowa. Jej
efektem było podpisanie 17.5.1923 r. paktu lanckorońskiego. Nowym premie
rem został W. Witos, zaś gabinet, w skład którego weszli przedstawiciele ende
cji, chadecji i PSL-Piast, nazwano pierwszym rządem Chjenopiasta. Przetrwał
on do połowy grudnia 1923 r., a jego dymisję wymusiły tragiczna sytuacja go
spodarcza kraju i związane z nią niepokoje społeczne. Wobec niemożności
stworzenia nowej koalicji 19 grudnia powołano pozaparlamentarny rząd Wła-
dysława Grabskiego.
Był to rząd fachowców, a jego głównym zadaniem było przeprowadzenie reform gospo
darczych. Generalnie zakończyły się one sukcesem.
Problemy polityczne, które wystąpiły od połowy 1924 r., a nasiliły się
w 1925 r., pogorszyły jednakże położenie ekonomiczne państwa, powodując na
rastanie kolejnego kryzysu gospodarczego. Zmusiło to rząd Grabskiego do ustą
pienia w połowie listopada 1925 r. Zastąpił go gabinet koalicyjny większości
stronnictw parlamentarnych, od endecji po PPS, z Aleksandrem Skrzyńskim jako
premierem. Siłą rzeczy nie mógł on mieć cech trwałości, a po wycofaniu się po
słów PPS podał się do dymisji 5.5.1926 r. Po nieudanych próbach innych rozwią
zań prezydent S. Wojciechowski wyraził w końcu zgodę na nominację W. Witosa.
10 maja nastąpiło odrodzenie rządów Chjenopiasta. Dwa dni później J. Piłsudski
podjął marsz na Warszawę (zamach majowy). Wieczorem 14 maja w Wilanowie
rząd Witosa, w trakcie posiedzenia, złożył dymisję na ręce prezydenta, ten zaś
następnie zrezygnował ze swojego urzędu przekazując, zgodnie z konstytucją,
swoje uprawnienia marszałkowi Sejmu – Maciejowi Ratajowi. Tak oto zakoń
czył się system rządów parlamentarnych ustanowionych konstytucją marcową.
Model ten, w założeniu demokratyczny, rozbił się o rozdrobnienie politycz
ne parlamentu. System ustrojowy, w którym rząd miał być uważany za repre
zentację większości parlamentarnej, rozwinął się w rzeczywistości w innym
kierunku niż to zamierzali twórcy konstytucji. Proces tworzenia rządu był nie
zwykle utrudniony.
W latach 1919–1926 powstało tylko pięć gabinetów koalicyjnych, natomiast aż osiem
rządów pozaparlamentarnych. Ugrupowania sejmowe, tworzące sztuczne większości parla
mentarne lub nierealne koalicje rządowe, wykazywały skłonność do realizowania partyku
larnych interesów partyjno-personalnych i niechęć do ponoszenia globalnej odpowiedzial
Nb. 607
61428665874636
61
ności. Władza wykonawcza poddana została paraliżującej kontroli sejmowej. Ujawniły się
wszelkie instytucjonalne niedomagania systemu parlamentarnego. Głęboko odczuwalny kry
zys wewnętrzny ustroju państwowego zaczął rodzić tendencje do przeprowadzenia w nim
zasadniczych zmian, które mogły usprawnić jego funkcjonowanie. Przy niewielkich możli
wościach samozreformowania się w łonie istniejącego parlamentu, J. Piłsudski wybrał dro
gę rozwiązania siłowego. Przejęcie władzy przez sanację rozpoczęło kolejny etap tworzenia
ustroju politycznego II Rzeczypospolitej.
III. Ustrój polityczny w latach 1926–1935

J. Piłsudski po zamachu majowym, nie zamierzając objąć władzy zwierzch 608
niej, uznał konstytucyjne uprawnienia marszałka Sejmu M. Rataja. Ten zaś
usankcjonował stan utworzony przez przewrót. Misję tworzenia nowego rzą
du powierzono Kazimierzowi Bartlowi. Powszechnie też sądzono, że J. Piłsud
ski przyjmie wybór na prezydenta. Stało się inaczej. Wprawdzie 31.5.1926 r.
Zgromadzenie Narodowe dokonało wyboru J. Piłsudskiego na prezydenta, ten
jednak, ku zaskoczeniu wszystkich, urzędu nie przyjął, tłumacząc to ograni
czeniami prezydenta w konstytucji marcowej. W tej sytuacji zebrane ponownie
Zgromadzenie Narodowe wybrało 1 czerwca na prezydenta, zaproponowanego
przez J. Piłsudskiego, Ignacego Mościckiego.
Objęcie przez I. Mościckiego urzędu prezydenta, powołanie przez niego no
wego gabinetu K. Bartla i pozostawienie Sejmu uznano za powrót do systemu
konstytucyjnego. Następnie z inicjatywy rządu przedstawiono Sejmowi projekt
zmian w konstytucji marcowej. Uchwalono go 2.8.1926 r. Do historii przeszedł
on pod nazwą noweli sierpniowej. Na mocy wprowadzonych zmian prezyden
towi przyznano specjalne uprawnienia.
Nowela sierpniowa upoważniała prezydenta do wydawania w razie nagłej
potrzeby, w okresie między kadencjami Sejmu i Senatu lub w okresie kaden
cji na podstawie upoważnienia ustawowego, rozporządzeń z mocą ustawy.
Dotyczyć one mogły wszystkich spraw, z wyjątkiem m.in.: zmiany konstytu
cji, ordynacji wyborczej, ustalenia budżetu państwa, określenia stanu liczeb
nego armii oraz istotnych kwestii gospodarczych. Rozporządzenia traciły moc
obowiązującą, jeżeli nie zostały przedłożone Sejmowi w ciągu 14 dni na naj
bliższym posiedzeniu lub zostały przez Sejm odrzucone. Prezydent uzyskał
również samodzielne prawo do rozwiązania Sejmu i Senatu przed upływem ka
dencji, ale wyłącznie na wniosek rządu. Jednocześnie Sejm utracił prawo do sa
morozwiązania się. Ponadto wprowadzono zmiany w prawie budżetowym. Na
ich mocy prezydent mógł ogłosić budżet w brzmieniu projektu rządowego, je
żeli żadna z izb parlamentarnych nie podjęła w ustawowych terminach uchwa
ły budżetowej. Wreszcie też przewidziano, że wniosek o wotum nieufności dla
Nb. 608
61428665874636
61
rządu nie mógł być przegłosowany na tym samym posiedzeniu, na którym go

zgłoszono. Uzupełnieniem noweli sierpniowej była ustawa o upoważnieniu pre
zydenta do wydawania rozporządzeń z mocą ustawy do czasu wybrania Sejmu
i Senatu kolejnej kadencji (do 1928 r.); była to tzw. ustawa o pełnomocnictwach.
Dodatkowo w 1926 r. utworzono urząd Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych,
posiadającego pełną kontrolę nad siłami zbrojnymi. Został nim J. Piłsudski.
609 Po uchwaleniu noweli sierpniowej rozpoczęły się w Rzeczypospolitej rządy
sanacji, a faktyczną władzę w państwie przejął J. Piłsudski, który w paździer
niku 1926 r. stanął na czele rządu. Przed nowymi wyborami sanacja powołała
Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem (BBWR) na czele z Walerym Sław-
kiem. W wyborach w marcu 1928 r. BBWR zdobył 28% mandatów w Sejmie,
a w Senacie 42%. Brak większości w Sejmie od razu spowodował komplikacje
polityczne. Nowym premierem został K. Bartel, który starł się z Sejmem już na
początku 1929 r. W kwietniu zastąpił go na stanowisku premiera pułkownik Ka-
zimierz Świtalski, którego gabinet zyskał nazwę rządu pułkowników. Jego rządy
skonsolidowały partie opozycyjne, które zawarły porozumienie zwane Centro-
lewem. Pod koniec 1929 r. wymusiło ono dymisję rządu Świtalskiego. Po krót
kim ponownym premierostwie Bartla w marcu 1930 r. powrócono do rządów
silnej ręki, powołując na premiera W. Sławka. Centrolew zażądał ustąpienia sa
nacji z rządów, a nawet zwołał w Krakowie kongres do jej obalenia. W odpowie
dzi J. Piłsudski osobiście stanął na czele gabinetu, a wcześniej prezydent I. Mo-
ścicki w sierpniu rozwiązał parlament, zapowiadając nowe wybory jesienią.
Po rozwiązaniu parlamentu władze aresztowały, pod zarzutem wywoływa
nia zamieszek, 19 posłów opozycji. Przewieziono ich do twierdzy w Brześciu
nad Bugiem, a od października 1931 r. rozpoczęto proces niektórych z nich.
W wyborach z listopada 1930 r., zwanych „cudem nad urną” lub „brzeski
mi”, BBWR uzyskał 56% mandatów w Sejmie i aż 68% w Senacie. J. Piłsud-
ski ustąpił ze stanowiska premiera, które objęli kolejni pułkownicy (W. Sławek,
Aleksander Prystor). W 1933 r. na prezydenta ponownie wybrano I. Mościckie-
go. Głównym celem sanacji stała się w tym czasie zmiana konstytucji.
IV. Ustrój polityczny w latach 1935–1939

1. Konstytucja kwietniowa (23.4.1935 r.)
a) Geneza, struktura i zasady konstytucji
610 Prace nad rewizją konstytucji rozpoczęły się po wyborach do Sejmu
z 1928 r. Zgłoszony wtedy przez BBWR projekt stał się wprawdzie przedmio
tem prac Komisji Konstytucyjnej i obrad plenarnych, lecz rozwiązanie Sejmu
Nb. 609–610
61428665874636
61
w 1930 r. uniemożliwiło kontynuowanie tych prac. W styczniu 1934 r., w imie

niu Komisji Konstytucyjnej, Stanisław Car przedstawił Sejmowi jego 63 pod
stawowe tezy. Ich treść wywołała oburzenie i sprzeciw posłów opozycji, którzy
demonstracyjnie opuścili salę obrad. Pozwoliło to sanacji uzyskać kwalifiko
waną większość 2/3 głosów i uchwalić tezy jako projekt konstytucji, co zresz
tą naruszało przepisy normujące zmianę konstytucji. Następnie przekazano go
Senatowi, który przyjął go z poprawkami w styczniu 1935 r. W marcu 1935 r.
projekt powrócił pod obrady Sejmu. Poprawki Senatu rozpatrywano jednak we
dług zasad właściwych dla uchwalenia zwykłej ustawy, a więc większością
11/20, nie wymagając przewidzianej dla konstytucji większości 2/3. Pozwoliło
to odrzucić sprzeciwy opozycji i przyjąć wersję opracowaną przez Senat. Tryb
uchwalania konstytucji dał wszakże powód opozycji do twierdzeń, że konsty
tucję uchwalono w sposób niezgodny z obowiązującym prawem. Ostatecznie
23.4.1935 r. prezydent I. Mościcki podpisał tekst konstytucji, zwanej w histo
rii popularnie kwietniową.
Konstytucja składała się z 81 artykułów podzielonych na 14 rozdziałów. Unormowa
no w nich kolejno kwestie dotyczące: podstawowych zasad ustroju (I), prezydenta (II), rzą
du (III), Sejmu (IV), Senatu (V), ustawodawstwa (VI), budżetu (VII), sił zbrojnych (VIII),
wymiaru sprawiedliwości (IX), administracji państwowej (X), kontroli państwowej (XI), sta
nu zagrożenia państwa (XII), zmiany konstytucji (XIII) oraz przepisów końcowych (XIV).
Zasady ustroju państwa określało 10 artykułów rozdziału I, stąd też przy

lgnęła do nich nazwa „dekalogu”. Zgodnie z nimi fundamentalnymi prawami
były: pojęcie państwa jako dobra wspólnego obywateli, jednolitość i niepo
dzielność władzy państwowej, elitaryzm, współdziałanie obywateli z państwem
dla realizacji dobra powszechnego oraz wierność państwu i praca dla niego,
a także niewystępowanie przeciwko jego prawom.
b) Prezydent
Kadencja prezydenta wynosiła 7 lat. System jego wyboru był skompliko 611
wany. Pierwszeństwo w wyłonieniu kandydata na prezydenta przysługiwało
Zgromadzeniu Elektorów. Składało się ono z: 50 członków wybranych przez
Sejm, 25 członków wybranych przez Senat oraz 5 wirylistów, którzy wchodzili
doń z racji sprawowanego urzędu (marszałkowie Sejmu i Senatu, I Prezes Są
du Najwyższego, premier, Generalny Inspektor Sił Zbrojnych). Ponadto prawo
wskazania drugiego kandydata przysługiwało ustępującemu prezydentowi. W ra-
zie skorzystania przez prezydenta z tego uprawnienia o wyborze decydowało
głosowanie powszechne. Zastępcą prezydenta był z urzędu marszałek Senatu.
Zgodnie z konstytucją prezydent skupiał w sobie jednolitą i niepodzielną
władzę. Zwierzchnictwu jego podlegały wszystkie pozostałe władze: Sejm, Se
Nb. 611
61428665874636
61
nat, rząd, siły zbrojne, sądy i kontrola państwowa. Prezydent nie ponosił żadnej
odpowiedzialności. Podlegał jedynie ocenie Boga i historii.
Uprawnienia prezydenta podzielono na zwykłe i z prerogatyw. Pierwsze
wymagały kontrasygnaty premiera i właściwego ministra. Drugie wynikały
z władzy osobistej, w związku z tym nie wymagały kontrasygnaty. Do prero
gatyw prezydenta konstytucja zaliczała m.in.: wskazanie kandydata na prezy
denta, wyznaczenie na czas wojny swojego następcy, mianowanie i odwołanie
premiera oraz wszystkich pozostałych najwyższych urzędników, rozwiązanie
Sejmu i Senatu przed upływem kadencji, oddanie członków rządu pod sąd Try
bunału Stanu czy też stosowanie prawa łaski.
Kompetencje prezydenta można podzielić na: ustawodawcze, ustrojodaw-
cze, wykonawcze, kontrolne i nadzwyczajne na wypadek wojny. Kompe
tencje ustawodawcze obejmowały: wydawanie dekretów z mocą ustawy, weto
zawieszające, mianowanie 1/3 senatorów, zwoływanie, otwieranie, odraczanie
i zamykanie posiedzeń parlamentu oraz promulgację i publikację ustaw. Kom-
petencje ustrojodawcze dawały prezydentowi prawo inicjatywy w zakresie
zmiany konstytucji i prawo weta w stosunku do poselskich projektów zmiany
konstytucji, uchwalonych przez parlament, które można było ponownie rozpa
trzyć dopiero w następnej kadencji. Do kompetencji wykonawczych należa
ło: decydowanie o obsadzie wszystkich najważniejszych urzędów w państwie,
reprezentowanie państwa na zewnątrz i zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi.
Kompetencje kontrolne sprowadzały się do: rozwiązania Sejmu i Senatu, od
wołania najwyższych urzędników państwowych i pociągania ministrów do od
powiedzialności konstytucyjnej. Natomiast kompetencje na okres wojny do
tyczyły: wyznaczenia następcy, mianowania wodza naczelnego, zarządzenia
stanu wojennego, przedłużenia kadencji parlamentu, wydania dekretów we
wszystkich sprawach, z wyjątkiem zmiany konstytucji oraz zwołania parlamen
tu w zmniejszonym składzie.
c) Rada Ministrów
612 Rząd składał się z premiera i ministrów powołanych przez prezydenta.
Wzmocnieniu uległa pozycja prezesa Rady Ministrów, który reprezentował rząd
i kierował jego pracami, a także ustalał ogólne zasady polityki państwa. Do kom
petencji rządu należało: występowanie z inicjatywą ustawodawczą, wydawanie
rozporządzeń wykonawczych oraz kierowanie sprawami państwa – niezastrze
żonymi innym organom władzy. Ministrowie ponosili odpowiedzialność: poli
tyczną przed prezydentem, parlamentarną przed Sejmem i Senatem oraz konsty
tucyjną przed Trybunałem Stanu – na wniosek prezydenta bądź połączonych izb
parlamentu, większością 3/5 głosów, jak również solidarną i indywidualną.
Nb. 612
61428665874636
61
d) Władza ustawodawcza
Konstytucja kwietniowa zarówno poważnie zrekonstruowała parlament 613
polski, jak i ograniczyła jego kompetencje. Władza ustawodawcza nadal na
leżała wprawdzie do ciała dwuizbowego składającego się z Senatu i Sejmu,
ale Senat liczył obecnie 96 członków, zaś Sejm tylko 208 posłów. Kadencja
obu izb trwała 5 lat. Znaczne zmiany wprowadzono w ordynacji wyborczej.
W wyborach do Sejmu kraj podzielono na 104 okręgi wyborcze. W każdym
wybierano po 2 posłów. Istniała tylko jedna lista wyborcza, ustalana przez
specjalne zgromadzenia okręgowe złożone z przedstawicieli samorządów.
Przewodniczył im komisarz nominowany przez ministra spraw wewnętrz
nych. Wybory przestały być zatem proporcjonalne, a partie zostały pozbawio
ne prawa przedstawiania kandydatów. Ograniczono również zasadę powszech
ności. Czynne prawo wyborcze przysługiwało osobom po ukończeniu 24 lat,
a bierne – 30 lat. Jeszcze większym ograniczeniom podlegały wybory do Se
natu. Mianowicie 1/3 (32) senatorów pochodziła z nominacji prezydenta, nato
miast z wyborów pozostałe 2/3 (64). Wybory były pośrednie, dwustopniowe.
Nabrały też charakteru elitarnego. Czynne prawo wyborcze przysługiwało
bowiem osobom, które ukończyły 30 lat oraz spełniały dodatkowo wymogi:
wykształcenia (co najmniej średnie zawodowe lub stopień oficerski), zasług
(odznaczenia państwowe) lub zaufania (stanowiska w samorządzie lub okreś
lonych organizacjach). Bierne prawo wyborcze przysługiwało po ukończeniu
40 lat. Ograniczono zakres immunitetu parlamentarnego i nietykalności posel
skiej, która obecnie obejmowała tylko działalność na forum parlamentu. Sena
torowie i posłowie ponosili odpowiedzialność przed Trybunałem Stanu.
Poważnym ograniczeniom na rzecz prezydenta uległy kompetencje par
lamentu. Kompetencje ustrojodawcze praktycznie stały się iluzoryczne, gdyż
bez zgody prezydenta parlament nie mógł przeprowadzić zmiany konstytu
cji. W istotny sposób zostały zmodyfikowane uprawnienia ustawodawcze. Na
stąpiło zrównanie dekretów prezydenckich z ustawami. Z kompetencji par
lamentu wyłączono kwestie dotyczące organizacji rządu, administracji i sił
zbrojnych oraz odebrano mu inicjatywę ustawodawczą w sprawach: budżetu,
poboru do wojska, ratyfikacji umów międzynarodowych i wszystkich po-
ciągających wydatki ze skarbu państwa. W stosunku do ustaw prezydentowi
przysługiwało weto zawieszające. Zmieniono zasady głosowania – wzmac
niając pozycję Senatu, którego poprawki mogły być odrzucone większością
3/5 głosów. Kompetencje kontrolne w zakresie żądań ustąpienia rządu lub mi
nistra musiały zyskać aprobatę prezydenta.
Nb. 613
61428665874636
61
e) Prawa i obowiązki obywatelskie

614 W konstytucji kwietniowej prawa i obowiązki obywatelskie nie zosta
ły wyodrębnione w osobnym rozdziale, lecz pozostały rozproszone w tek
ście. Większość z nich została przejęta z konstytucji marcowej. Ogranicze
niom podlegały jednak prawa polityczne i socjalne. Inaczej też interpretowano
korzystanie z przysługujących praw, podkreślając podporządkowanie interesów
jednostki zbiorowości państwowej. Tym samym znaczny nacisk położono na
wykonywanie obowiązków obywatelskich, chociaż formalnie ich zakres, w po
równaniu z konstytucją marcową, zasadniczo nie zmienił się.
2. Funkcjonowanie systemu
615 12.5.1935 r. zmarł J. Piłsudski. Po jego śmierci odbyła się narada przy
wódców sanacji, której celem było określenie zasad sukcesji po Marszałku.
Zgodnie z planami J. Piłsudskiego przyszłym prezydentem miał być aktual
ny premier W. Sławek. Na razie jednak, do czasów nowych wyborów, W. Sła
wek podporządkował się prezydentowi I. Mościckiemu. Na czołowe miejsce
w państwie wysunął się ponadto nowo mianowany Generał Inspektor Sił Zbroj
nych – generał, a później marszałek Edward Rydz-Śmigły. Wybory odbyły się
w 1935 r. W ich wyniku parlament został całkowicie zdominowany przez sa
nację. Po wyborach Sławek zażądał od Mościckiego ustąpienia z urzędu, ale
spotkał się z odmową. Wobec czego sam odszedł – najpierw ze stanowiska pre
miera, a z czasem również przewodniczącego BBWR, który po rozwiązaniu zo
stał zastąpiony przez utworzony w lutym 1937 r. Obóz Zjednoczenia Narodo-
wego (OZN). W lipcu 1936 r. rozstrzygnięty został natomiast konflikt między
frakcjami I. Mościckiego i E. Rydza-Śmigłego. W wydanym wtedy specjalnym
okólniku prezesa Rady Ministrów ustalono, że zgodnie z wolą prezydenta na
leży traktować E. Rydza-Śmigłego za pierwszą po prezydencie osobę w pań
stwie. Kompromis ten, zwany również „dekompozycją” sanacji, znalazł swoje
odzwierciedlenie w rządzie, którego premierem był od maja 1936 r. zwolennik
Rydza-Śmigłego, generał Felicjan Sławoj-Składkowski, a wicepremierem sym
patyk Mościckiego – Eugeniusz Kwiatkowski. Układ ten przetrwał do 1939 r.
V. Administracja II Rzeczypospolitej
1. Administracja centralna
616 Centralnym organem administracji publicznej była Rada Ministrów. Two
rzyli ją ministrowie pod przewodnictwem prezesa (premiera), którego pozycja
systematycznie wzrastała. Do jej zadań jako organu administracji państwowej
Nb. 614–616
61428665874636
61
należało: koordynowanie działań poszczególnych ministrów, rozpatrywanie ich

sprawozdań i zatwierdzanie statutów organizacyjnych ministerstw. Funkcje te
realizowała poprzez wydawanie zarządzeń i innych aktów administracyjnych
oraz podejmowanie uchwał. Organem pomocniczym premiera i Rady Minis
trów było Prezydium Rady Ministrów. Ministrowie kierujący resortami gospo
darczymi tworzyli Komitet Ekonomiczny.
Ministrowie byli zarówno kierownikami wyodrębnionych przedmiotowo
resortów administracji państwowej, jak i członkami kolegialnej Rady Minis
trów. Po unifikacji administracji rządowej w 1928 r. liczba ministerstw wynosi
ła 13 i wykazywała tendencję malejącą. W 1939 r. było ich 11. Zasady organi
zacji ministerstw określono w 1926 r. Zastępcą ministra był podsekretarz stanu
(wiceminister). Aparat pomocniczy ministra stanowiło ministerstwo. Dzieliło
się ono na: departamenty (z dyrektorami), wydziały (z naczelnikami), biura,
działy i referaty.
Obok ministerstw funkcjonowały również rozliczne urzędy centralne, które utworzo
no z momentem odrodzenia się Rzeczypospolitej. Konstytucja marcowa podporządkowała
je właściwym ministrom, którzy ponosili odpowiedzialność za ich działalność. Do najważ
niejszych urzędów centralnych należały: Główny Urząd Statystyczny, Główny Urząd Miar,
Główny Inspektor Pracy itp.
2. Administracja ogólna (zespolona)

a) Przed unifikacją (do 1928 r.)
Administrację terytorialną, która miała stać się późniejszym wzorcem ogól 617
nopolskim, zaczęto tworzyć najpierw w byłym zaborze rosyjskim. W 1919 r.
powstały urzędy powiatowe, na czele których stali komisarze ludowi, repre
zentujący władzę centralną w zakresie działań dotyczących resortu spraw we
wnętrznych. Wkrótce przekształcono je w starostwa ze starostami na czele.
Mianował ich minister spraw wewnętrznych. Do kompetencji starostów należa
ły wszystkie sprawy administracji państwowej (z wyjątkiem przekazanych ad
ministracji wojskowej, skarbowej, pocztowej, szkolnej, kolejowej) oraz nadzór
nad samorządem. Następnie w sierpniu 1919 r. utworzono województwa. By
ło ich na tym obszarze pięć. Na ich czele stali wojewodowie, mianowani przez
Naczelnika Państwa. Wojewoda, będący przedstawicielem rządu, zarówno wy
konywał zarządzenia poszczególnych ministrów, jak i był zwierzchnikiem pod
ległych mu niższych urzędów. Jego organami pomocniczymi były: urząd wo-
jewódzki, podzielony na wydziały, oraz Rada Wojewódzka będąca organem
opiniodawczym i uchwalającym. Odrębną organizację otrzymały trzy mia
sta: Warszawa, Łódź i Lublin, na których czele stali komisarze rządowi, przy
czym warszawski posiadał pozycję równą wojewodzie.
Nb. 617
61428665874636
61
W byłym zaborze austriackim utworzono w 1919 r. urząd Generalnego De

legata Rządu dla byłej Galicji, który przejął większość kompetencji byłego na
miestnika. Natomiast w grudniu 1920 r. obszar podzielono na cztery wojewódz
twa, w ramach których wyodrębniono powiaty.
W zaborze pruskim Komisariat Naczelnej Rady Ludowej zaczął wprowa
dzać w 1918 r. polskich starostów, będących naczelnikami powiatów, ale funk
cjonujących obok niemieckich landratów. W 1919 r., po zawarciu traktatu wer
salskiego, utworzono dwa województwa (poznańskie i pomorskie). Dzieliły
się na powiaty, których granice oparto na organizacji z 1879 r. Ponadto, celem
zespolenia tego terytorium z Rzeczpospolitą, utworzono specjalne Minister-
stwo byłej Dzielnicy Pruskiej. Istniało do 1922 r. Dzieliło się na departamenty
i podsekretariaty.
Całkowicie odrębny ustrój zaistniał na Górnym Śląsku, gdzie w lipcu 1920 r.,
na podstawie statutu organicznego województwa śląskiego, wprowadzono auto
nomię. W rezultacie województwo posiadało własny organ ustawodawczy, któ
rym był Sejm Śląski, składający się z 48 posłów oraz własny organ wykonaw
czy, którym była Rada Wojewódzka składająca się z wojewody i 5 członków,
wybieranych przez Sejm. Utworzono również odrębny Skarb Śląski.
b) Po unifikacji
618 W wyniku unifikacji administracji, dokonanej ostatecznie w 1928 r., te
rytorium II Rzeczypospolitej podzielono na 16 województw. Wyodrębnioną
jednostkę podziału terytorialnego na prawach województwa stanowiła Warsza
wa. Województwa dzieliły się na powiaty (264), a te – na gminy miejskie (611)
i wiejskie (3195 – liczby według stanu z 1939 r.). Tworzyły one pion admini
stracji ogólnej, zwanej zespoloną. Administracja zespolona realizowała zada
nia należące do resortu spraw wewnętrznych oraz większość zadań podległych
ministerstwom: przemysłu i handlu, rolnictwa, komunikacji, opieki społecznej,
kultury i sztuki oraz spraw wyznaniowych.
Na czele administracji województwa stał wojewoda. Mianował go prezy
dent na wniosek Rady Ministrów, przedstawiony przez ministra spraw we
wnętrznych. Jego zastępcą był wicewojewoda. Organem pomocniczym woje
wody był urząd wojewódzki, który dzielił się na wydziały i oddziały.
Wojewoda jako organ administracji wojewódzkiej działał w podwójnym
charakterze: przedstawiciela rządu oraz szefa administracji ogólnej i dzia-
łów administracji specjalnej, zespolonych z administracją ogólną. Jako
przedstawiciel rządu: koordynował działalność administracji rządowej na te
renie województwa, kontrolował obsadę personalną stanowisk kierowniczych
w administracji województwa, przejmował w sytuacjach nadzwyczajnych (np.
Nb. 618
61428665874636
61
mobilizacja, ogłoszenie stanu wojennego) kierownictwo całej administracji

rządowej na terenie województwa oraz nadzorował organy administracji spe
cjalnej. Jako szef administracji ogólnej wojewoda wykonywał administrację
w zakresie spraw wewnętrznych oraz innych resortów zespolonych – realizu
jąc zlecenia właściwych ministrów. W ramach tego m.in.: był zobowiązany do
zapewnienia w województwie bezpieczeństwa i porządku publicznego, nadzo
rował prasę, stowarzyszenia, zgromadzenia i samorząd czy też administrował
sprawami przemysłu, handlu, rolnictwa, opieki społecznej, wyznań itp.
Przy wojewodzie działały dwa ciała kolegialne, reprezentujące czynnik
obywatelski – Rada Wojewódzka i Wydział Wojewódzki. Rada Wojewódzka
składała się z przedstawicieli delegowanych przez organy samorządu powiato
wego i stanowiła organ opiniodawczy. Wydział Wojewódzki składał się z wo
jewody, 3 członków wybranych przez Radę i 2 urzędników państwowych. Po
siadał uprawnienia doradcze i stanowcze. Wyjątkowo na terenie województw
pomorskiego i poznańskiego ich odpowiednikami były: sejmik wojewódzki
i wydział wojewódzki pod przewodnictwem starosty.
Odrębną organizację władz wojewódzkich miało województwo śląskie
i Warszawa. Na Śląsku (od 1920 r.) funkcjonowała jako kolegialny organ ad
ministracyjny Śląska Rada Wojewódzka, składająca się z wojewody, wice
wojewodów i 5 członków wybieranych przez Sejm Śląski. Natomiast Warsza
wa podzielona została w 1928 r. na 3 powiaty grodzkie ze starostami grodzkimi.
Organami administracji ogólnej byli tutaj ponadto komisarz rządu i magistrat
miasta Warszawy.
Administracją powiatów kierowali starostowie. Starostów mianował mini 619
ster spraw wewnętrznych, ale podlegali służbowo wojewodzie. Oprócz staro
stów powiatowych od 1932 r. istnieli starostowi grodzcy, którym powierzono
administrację w miastach wydzielonych (pow. 75 tys. mieszkańców). Wyjąt
kiem była Gdynia, gdzie powołano komisarza rządu. Starosta, podobnie jak
wojewoda, występował w powiecie w roli przedstawiciela rządu i szefa admini
stracji ogólnej oraz zespolonej z nią administracji specjalnej, wypełniając ana
logiczne zadania. Ze starostą współpracowały organy samorządu powiatowego:
sejmiki (rady) powiatowe oraz wydziały powiatowe.
3. Administracja specjalna (niezespolona)

Działy administracji specjalnej niezespolone z administracją ogólną po 620
siadały odrębną strukturę organizacyjną. Należały do niej całkowicie resor
ty: Spraw Wojskowych, Sprawiedliwości, Skarbu, Poczt i Telegrafów, Reform
Rolnych (do 1932 r.) oraz częściowo resorty: Wyznań Religijnych i Oświecenia
Publicznego, Przemysłu i Handlu, Komunikacji oraz Opieki Społecznej.
Nb. 619–620
61428665874636
61
Zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi należało do prezydenta, który

w czasie pokoju sprawował je przez ministra spraw wojskowych i General
nego Inspektora Sił Zbrojnych (od 1926 r.) oraz podległe im organy. Kraj zo
stał podzielony na 10 okręgów korpusów, którymi kierowali dowódcy okręgów
korpusów z pomocą sztabów i okręgowych szefów służb. Dowódcom korpu
sów podlegali komendanci garnizonów i powiatowe komendy uzupełnień (od
1938 r. rejonowe).
Administracją wymiaru sprawiedliwości kierował minister sprawiedliwości,
któremu podlegali: I Prezes Sądu Najwyższego oraz prezesi sądów: apelacyj
nych, okręgowych i grodzkich, jak również prokuratorzy odpowiednich szczebli.
Administracją skarbową kierował minister skarbu. Organami skarbowymi
pierwszej instancji były urzędy skarbowe i dyrekcje ceł. Ministrowi poczt i te
legrafów podlegały dyrekcje pocztowe, a tym urzędy i agencje pocztowe.
Ministrowi reform rolnych (od 1923 r.) podporządkowane były okręgo
we i powiatowe urzędy ziemskie, przy czym, po połączeniu tego ministerstwa
w 1932 r. z resortem rolnictwa, zaczęły one podlegać wojewodom i starostom.
Kierownictwo administracją szkolnictwa należało do ministra wyznań reli
gijnych i oświecenia publicznego. Dla celów administracyjnych kraj podzielo
no na 10 okręgów szkolnych z kuratorami na czele. Te dzieliły się na obwody
szkolne pod kierownictwem inspektorów. W 1932 r. szkoły podzielono na: po
wszechne, średnie i wyższe. Natomiast ze względu na źródło finansowania wy
różniano szkoły publiczne i prywatne.
Administracją przemysłową kierował minister przemysłu i handlu. Struk
tura władz przemysłowych oparta została na dwóch instancjach: pierwszą sta
nowili starostowie i zarządy miejskie, a drugą wojewodowie. Jednostkami te
renowymi były urzędy okręgowe i miejscowe, np. miar, górnictwa itp.
Administracja komunikacji podlegała ministrowi komunikacji. Na jej po
trzeby kraj podzielono na 9 okręgów kolejowych na czele z Dyrekcjami Kolei
Państwowych, którym podporządkowano oddziały i urzędy kolejowe.
Wreszcie w zakresie opieki społecznej, którą kierował właściwy minister,
utworzono urzędy okręgowych i obwodowych inspektorów pracy.
4. Samorząd
a) Przed unifikacją (do 1933 r.)
Samorząd gminny
621 Do unifikacji (1933) samorząd terytorialny oparty był na rozwiązaniach
istniejących w byłych państwach zaborczych. Zasadniczo, w zależności od ob
szaru kraju, występował on na szczeblu gminnym (wiejski i miejski), powiato
wym i wojewódzkim.
Nb. 621
61428665874636
61
Samorząd gminny istniał, po uzyskaniu niepodległości, na całym ob

szarze państwa. W byłym Królestwie Kongresowym gmina wiejska składa
ła się z szeregu wsi i folwarków. Jej organami były: zebranie gminne, rada
gminna i wójt. Rady wprowadził dekret Tymczasowego Naczelnika Państwa
z 27.11.1918 r. Były organem zarządzającym i kontrolującym wójta. Skład
rady gminnej stanowili wójt i 12 członków, wybieranych tajnie przez zebra
nie względną większością głosów, spośród osób posiadających prawo udziału
w zebraniu. Wójta wybierał starosta spośród dwóch kandydatów wyłonionych
przez zebranie. Drugi z kandydatów zostawał jego zastępcą. Od obu wymaga
no ukończenia 25 lat oraz umiejętności pisania i czytania w języku polskim. Do
kompetencji wójta należało zarządzanie bieżącymi sprawami gminy i wyko
nywanie uchwał rady. Poza tym był on organem wykonawczym administracji
państwowej w zakresie spraw poruczonych. Zebrania gminne, będące organa
mi uchwalającymi i kontrolującymi, były zwoływane cztery razy w roku. Prze
wodniczył im wójt. Obok gmin jednostką terytorialną były również gromady.
Tworzyły je wsie i enklawy wchodzące w skład gmin.
Po uzyskaniu niepodległości, obok Kongresówki, w skład II RP weszły
także tzw. Ziemie Zachodnie (część rosyjskich guberni zachodnich). Za rzą
dów rosyjskich również i tam istniał samorząd wiejski. Na obszarze tym obo
wiązywała tzw. tymczasowa ustawa wiejska, będąca rozporządzeniem Ko
misarza Cywilnego Ziem Wschodnich z czerwca 1919 r. Wprowadzała ona,
w porównaniu do Kongresówki, odmienną organizację gminy wiejskiej. Jej
organami były rada gminna i zarząd gminny. Rada składała się z radnych
i członków zarządu. Wybory były dwustopniowe. Skład zarządu stanowili:
wójt, jego zastępca i ławnik. Wszyscy byli wybierani przez radę, przy czym
wójt i jego zastępca nie musieli być mieszkańcami gminy. Jednostką mniejszą
od gminy była gromada. Na jej czele stał sołtys, wybierany przez zgromadze
nie, zatwierdzany przez starostę i podległy wójtowi.
Na ziemiach byłego zaboru austriackiego ustrój gminy wiejskiej zasadni
czo opierał się na ustawie gminnej z 1866 r. Novum była jedynie demokraty
zacja struktur samorządu w Galicji Zachodniej, przeprowadzona przez Polską
Komisję Likwidacyjną, która wprowadziła dodatkowe kurie wyborcze. Niewie
le to dało, gdyż większość członków rady gminnej stanowili wiryliści, którymi
były osoby opłacające co najmniej 1/6 ogólnej sumy podatków bezpośrednich.
W Galicji Wschodniej pozostawiano obszary dworskie, ale były już one równo
rzędne gminie.
W byłym zaborze pruskim (województwa poznańskie i pomorskie) działal
ność samorządu normowała nadal ustawa z 1891 r., uzupełniona rozporządze
niem ministra byłej dzielnicy pruskiej z marca 1920 r. Zgodnie z nim gminy
Nb. 621
61428665874636
61
były jednowioskowe, a prawo znoszenia dotychczasowych i tworzenia nowych

przysługiwało rządowi Rzeczypospolitej. Organami uchwalającymi i kontrolu
jącymi w gminie były zgromadzenie gminne i rada gminna. Zgromadzenie
składało się ze wszystkich mieszkańców gminy, którzy ukończyli 20 lat i na
stałe zamieszkiwali w gminie. Istniało ono tylko w tych gminach, w których
liczba członków nie przekraczała 100 osób. Powyżej tej liczby należało wybrać
radę gminną, wtedy na 20 wyborców przypadał jeden radny. Natomiast władzą
wykonawczą był zarząd gminy, składający się z sołtysa i ławników, wybierany
przez zgromadzenia lub rady na okres 3 lat.
Największe zmiany w zakresie samorządu miejskiego wystąpiły na zie
miach byłego zaboru rosyjskiego. W byłym Królestwie Polskim przeprowadzo
no je dekretami z 13.12.1918 r. i 4.2.1919 r. Wprowadziły one pojęcie gminy
jako samodzielnej jednostki terytorialnej, posiadającej osobowość prawa pu
blicznego. Członkami gminy byli obywatele polscy, zamieszkujący na jej ob
szarze ponad 6 miesięcy. Mieli prawo wyboru władz, sprawowania urzędów
gminnych z wyboru i korzystania z pomocy gminy, gdy zaszła tego potrzeba.
Organem uchwałodawczym i kontrolującym samorządu była rada miejska.
Wybierano ją na okres 5 lat, w pięcioprzymiotnikowych, demokratycznych wy
borach. Organem wykonawczym był magistrat (zarząd miejski). Jego skład
stanowili: burmistrz (prezydent), zastępcy oraz ławnicy (1/10 składu rady).
Nadzór nad samorządem sprawował wojewoda, a w II instancji minister spraw
wewnętrznych.
W zaborze austriackim zmian w zakresie samorządu miejskiego było nie
wiele. Najważniejszą było utworzenie „na podstawie dekretu z 1918 r.” nowej,
czwartej kurii wyborczej. Obejmowała ona osoby nieopodatkowane i bez wy
kształcenia. Poszerzono także skład magistratu, do którego obecnie wchodzili
również: przełożeni gmin, ich zastępcy i asesorowie. Nadzór nad samorządem
sprawowali: starostowie (I instancja), wojewodowie (II instancja) oraz organy
wykonawcze samorządów stopnia wyższego.
Na obszarze byłego zaboru pruskiego zmian również było niewiele. Naj
ważniejszą było ustanowienie nowej ordynacji wyborczej, wzorowanej na obo
wiązującej w byłym zaborze rosyjskim. Ponadto część uprawnień nadzorczych
nad samorządem powierzono sądownictwu administracyjnemu, działającemu
tutaj na odrębnych zasadach.
Samorząd powiatowy
Samorząd powiatowy, po wprowadzeniu go w latach 1918–1919 na obsza
rze byłego Królestwa Polskiego, istniał na obszarze całego kraju, z wyjątkiem
Śląska Cieszyńskiego. Organem uchwalającym i kontrolującym był sejmik po-
wiatowy (w byłym zaborze austriackim sejmiki praktycznie nie działały). Skład
Nb. 621
61428665874636
61
sejmiku stanowiło po dwóch przedstawicieli z każdej gminy wiejskiej i miast

niewydzielonych. Organem wykonawczym i zarządzającym był wydział po-
wiatowy, wybierany przez sejmik na 3 lata. Składał się ze starosty i sześciu
członków. Starosta był równocześnie przewodniczącym sejmiku.
Nadzór nad samorządem powiatowym należał do wojewodów, współdzia
łających z nim wydziałów wojewódzkich i ministra spraw wewnętrznych. Na
ziemiach byłego zaboru pruskiego dodatkowe kompetencje nadzorcze należały
do sądów administracyjnych, a w województwie śląskim do rady wojewódzkiej.
Samorząd wojewódzki
Po odzyskaniu niepodległości samorząd wojewódzki, w formie pruskiego
samorządu prowincjonalnego, istniał jedynie w byłym zaborze pruskim. Jego
organem uchwałodawczym był sejmik wojewódzki, wybierany na 4 lata przez
sejmiki powiatowe i rady miast wydzielonych. Organem wykonawczym był
wydział wojewódzki, na czele ze starostą krajowym. Przewodniczył on jed
nocześnie sejmikowi.
Na ziemiach byłego zaboru rosyjskiego funkcje samorządu wojewódzkiego
wypełniały rady wojewódzkie. Z kolei w byłym zaborze austriackim niewiel
kie uprawnienia samorządowe posiadał Tymczasowy Wydział Samorządowy,
zlikwidowany w 1929 r.
Zapowiedziany w konstytucji marcowej i potwierdzony ustawą z września
1922 r. ogólnopolski samorząd wojewódzki nigdy w praktyce nie zaistniał. Je
go organem uchwalającym miał być sejmik, a wykonawczym wydział woje
wódzki, z wojewodą na czele.
b) Po unifikacji
Zasady funkcjonowania
Jednolita organizacja samorządu terytorialnego została wprowadzona na 622
podstawie tzw. ustawy scaleniowej z 23.3.1933 r. Jednostki samorządu tery
torialnego pokrywały się z podziałem administracyjnym kraju. Organy samo
rządu dzieliły się na: stanowiąco-kontrolujące i wykonawczo-zarządzające.
Wszystkie były wybieralne. Kompetencje organów uchwalających obejmowały
tylko sprawy enumeratywnie wyszczególnione w ustawie. W razie wątpliwości
co do organu właściwego należało stosować się do zasady domniemania kom
petencji na rzecz organów wykonawczych. Uprawnienia samorządu obejmo
wały zarówno sprawy poruczone, jak i własne. Dla realizacji zamierzeń prze
kraczających możliwości finansowe samorządów jednostkowych możliwe było
tworzenie przez kilka samorządów związków celowych, które mogły posiadać
osobowość prawną i własne organy. Przewidziano wreszcie zespolenie orga
nów administracji ogólnej i organów wykonawczych samorządu powiatowego
Nb. 622
61428665874636
61
i wojewódzkiego pod przewodnictwem odpowiednio starosty lub wojewody.

Ostatecznie samorząd wojewódzki nigdy nie powstał.
Samorząd gminny i powiatowy
Samorząd gminny obejmował zarówno gminy jednostkowe, jak i gmi
ny zbiorowe złożone z gromad (pozostałość po byłym Królestwie Polskim).
W tych ostatnich dodatkowo występował samorząd gromadzki, gdzie orga
nem uchwalającym była rada lub zgromadzenie gromadzkie, a organem wy
konawczym sołtys. W gminach wiejskich organem uchwalającym była rada
gminna, pochodząca z wyborów jawnych i pośrednich, natomiast organem wy
konawczym – zarząd gminy, składający się z wójta i ławników, wybieranych
przez radę. Z kolei w gminach miejskich władzą uchwalającą była rada miej
ska, powoływana w wyborach powszechnych. Funkcje wykonawcze sprawo
wał wybrany przez radę zarząd miejski. W jego skład wchodzili burmistrz lub
prezydent (w miastach wydzielonych) oraz ławnicy.
Samorząd powiatowy funkcjonował na obszarach powiatów oraz miast
wydzielonych (powyżej 25 tys. mieszkańców). Jego organami uchwalającymi
były rady powiatowe, wyłonione w drodze wyborów jawnych i pośrednich, do
konywanych przez rady gminne i miejskie. Wybierały one następnie wydział
powiatowy, który był organem wykonawczym, składającym się ze starosty
i 6 członków.
c) Samorząd gospodarczy i zawodowy
623 Samorząd gospodarczy był przymusowym zrzeszeniem osób prowadzą
cych określoną działalność gospodarczą. Dzielił się na: przemysłowo-handlo-
wy, rzemieślniczy i rolniczy. Jego jednostkami organizacyjnymi były odpo
wiednie izby (przemysłowo-handlowe, rzemieślnicze i rolnicze). Powoływała
je Rada Ministrów, z wyjątkiem rzemieślniczych – tworzonych przez ministra
handlu i przemysłu. Izby tworzyły organizacje o zasięgu krajowym (związki
izb), które posiadały osobowość prawną. Organy uchwałodawcze izb pochodzi
ły częściowo z wyborów, a częściowo z nominacji właściwych ministrów. Or
ganami wykonawczymi kierowali dyrektorzy. Głównymi zadaniami izb były:
reprezentowanie i obrona interesów gospodarczych swych członków, rozwój
danej dziedziny gospodarczej oraz wykonywanie zadań poruczonych.
Obok przymusowych izb, dopuszczono także powstanie dobrowolnych kor
poracji przemysłowych, będących zrzeszeniami na podstawie prawa o stowa
rzyszeniach.
Z kolei rzemieślnicy łączyli się w cechy, spełniające funkcje gospodarcze,
szkoleniowe i kulturalne. Część z tych zadań w 1934 r. przejęły Izby Rzemieśl
nicze, przez co znaczenie cechów zmalało.
Nb. 623
61428665874636
61
Samorząd zawodowy obejmował osoby wykonujące ten sam zawód. Za

liczono do niego przede wszystkim organizacje samorządowe osób wykonu
jących zawody wolne. Tworzyli oni izby: adwokackie, notarialne, aptekarskie
i lekarskie. Podlegały one odpowiednim izbom naczelnym.
Izby Adwokackie istniały w każdym okręgu sądu apelacyjnego, a ich władze
pochodziły z wyborów. Najwyższym organem była Naczelna Rada Adwokac
ka. Nadzór nad samorządem adwokackim sprawował minister sprawiedliwości
i Sąd Najwyższy, w którym od 1938 r. istniała Izba do Spraw Adwokatury.
Izby Notarialne tworzone były w siedzibach sądów apelacyjnych.
Sądownictwo administracyjne sprawował Najwyższy Trybunał Admini- 624
stracyjny, utworzony w 1922 r. Niższych sądów administracyjnych ostatecznie
nie powołano, jedynie w b. zaborze pruskim utrzymano dotychczas istniejące
(województwa: pomorskie, poznańskie i śląskie). Trybunał składał się z: pierw
szego prezesa, prezesów izb oraz sędziów. Mianował ich prezydent na wnio
sek premiera. Zgodnie z ustawą z 1922 r. wszyscy musieli posiadać wykształ
cenie prawnicze, a połowa kwalifikacje sędziowskie, który to wymóg w 1932 r.
zmniejszono do 1/3 członków.
Kompetencje Trybunału obejmowały, na podstawie klauzuli generalnej,
kontrolę legalności (zgodności z prawem) wszystkich aktów administracyjnych
wydanych przez organy administracji rządowej i samorządowej, z wyjątkiem
spraw enumeratywnie wyliczonych, np. należących do właściwości sądów po
wszechnych i szczególnych, resortu spraw zagranicznych i wojskowych, dys
cyplinarnych.
Skargę do Trybunału można było wnieść dopiero po wyczerpaniu toku in
stancji administracyjnych. Prawo jej wniesienia przysługiwało każdej oso
bie fizycznej lub prawnej, twierdzącej, że naruszono jej prawa lub obciążono
obowiązkiem bez podstawy prawnej. Należało to uczynić w ciągu 2 miesięcy
od doręczenia stronie zaskarżonej decyzji. Trybunał posiadał tylko uprawnie
nia kasacyjne. W rezultacie mógł decyzję albo utrzymać w mocy, albo uchylić
w całości lub części, zobowiązując organ, który ją wydał, do podjęcia nowej.
Wyroki Trybunału były ostateczne. Jego orzecznictwo koncentrowało się głów
nie na sprawach podatkowych i emerytalnych.
Na ziemiach b. zaboru pruskiego funkcjonował system trójinstancyjnej kon
troli administracji. Tworzyły go wydziały powiatowe (miejskie) w pierwszej in
stancji, wojewódzkie sądy administracyjne (Poznań, Toruń, Katowice) w dru
giej instancji oraz NTA w Warszawie, zasadniczo w trzeciej instancji, ale też
dla niektórych spraw w pierwszej i drugiej.
Nb. 624
61428665874636
61
Innymi sądami administracyjnymi były: Inwalidzki Sąd Administracyjny,

Trybunał Ubezpieczeń Społecznych i Trybunał Kompetencyjny. Inwalidzki Sąd
Administracyjny utworzono w 1935 r. przy NTA, z którym był organizacyjnie
związany. Jego zadaniem było odciążenie Trybunału przez przyjęcie od niego
orzecznictwa w sprawach skarg na decyzje o zaopatrzeniu emerytalnym i rento
wym inwalidów wojennych i wojskowych oraz ich rodzin. Składał się z: prze
wodniczącego, sędziów delegowanych z NTA oraz ławników. Z kolei prawo
o sądach ubezpieczeń społecznych z 1939 r. wymusiło utworzenie Trybunału
Ubezpieczeń Społecznych (skład zawodowy) i okręgowych sądów ubezpie
czeń społecznych (skład ławniczy), co nie zostało zrealizowane (wojna). Na
tomiast Trybunał Kompetencyjny utworzono w 1925 r. Składał się z 2 preze
sów i 14 członków mianowanych na okres 5 lat przez prezydenta. Stanowili go
sędziowie: NTA, Sądu Najwyższego oraz znawcy prawa niepiastujący funkcji
w sądownictwie i administracji. Rozpatrywał spory kompetencyjne między or
ganami administracyjnymi a sądami.
VI. Organizacja wymiaru sprawiedliwości

1. Zasady przewodnie sądownictwa
625 Konstytucja marcowa stała na gruncie zasady trójpodziału władzy i stosow
nie do niej sądy były niezawisłe. Natomiast konstytucja kwietniowa podpo
rządkowała je, jak i pozostałe organy państwowe, prezydentowi. Sądownictwo
oparte zostało na zasadach naczelnych, które określały jego stosunek do innych
organów władzy, strukturę organizacyjną i zakres kompetencji.
Zasada niezawisłości sądów formułowała ich niezależność i wyłączną
podległość ustawom. Orzeczenia sądowe nie mogły być zmienione przez ja
kąkolwiek inną władzę. Sędziowie nie mogli być, wbrew swej woli, złożeni
z urzędu, zawieszeni lub przeniesieni w inne miejsce lub stan spoczynku, ina
czej niż na mocy orzeczenia sądowego i w sposób zgodny z przepisami. Ich po
zycję wzmacniał jeszcze przysługujący im immunitet. Zasady te częściowo na
ruszała ustawa z 1928 r.
Zasada nominacji sędziów była gwarancją niezależności wymiaru spra
wiedliwości. Mianowania dokonywał prezydent. Odstępstwem od niej było je
dynie wybieranie przez ludność sędziów pokoju, czego zresztą nie realizowano,
oraz mianowanie od 1930 r. sędziów grodzkich przez ministra sprawiedliwości.
Kandydaci na sędziów musieli ukończyć studia prawnicze, odbyć aplikację są
dową i zdać egzamin sędziowski.
Zasada wyłącznej kompetencji sądów w sprawach wymiaru sprawiedli
wości wynikała z przysługującego obywatelom prawa do dochodzenia wszel
Nb. 625
61428665874636
61
kich krzywd i szkód na drodze sądowej, czego nie mogła zabronić żadna usta
wa. Wyjątkiem od niej było przekazanie, po 1926 r., rozpatrywania wykroczeń
organom administracji państwowej.
Zasada udziału czynnika społecznego w wymiarze sprawiedliwości
w praktyce nie została zrealizowana. Wprawdzie konstytucja marcowa przewi
dywała wybór przez ludność sędziów pokoju, ale do ich powołania ostatecznie
nie doszło. Natomiast sądy przysięgłych, działające zresztą tylko w b. Galicji,
zostały zniesione w 1938 r.
Zasada hierarchicznego podporządkowania przewidywała utworzenie
sądownictwa instancyjnego, opierającego się na podporządkowaniu sądów niż
szych sądom wyższym oraz rozpatrywaniu przez poszczególne instancje spraw
ściśle określonych.
2. Sądy powszechne
Jednolitą organizację sądownictwa powszechnego wprowadzono ustawą 626
z 1928 r. Ustanawiała ona 4-stopniową strukturę organizacyjną sądów, na któ
rą składały się: sądy grodzkie, sądy okręgowe, sądy apelacyjne i Sąd Naj-
wyższy.
Sądy grodzkie były sądami szczebla najniższego. Orzekały jednoosobowo
w pierwszej instancji w drobnych sprawach cywilnych i karnych oraz udzielały
pomocy prawnej innym sądom i władzom.
Sądy okręgowe rozpatrywały w pierwszej instancji ważniejsze sprawy cy
wilne i karne, a w drugiej odwołania od sądów grodzkich. Orzekały kolegial
nie w kompletach 3-osobowych lub wyjątkowo jednoosobowo. Dzieliły się
na wydziały cywilne, karne i handlowe. Te ostatnie rozpoznawały w składach
3-osobowych, w pierwszej instancji, drobne sprawy handlowe. Ponadto mini
ster sprawiedliwości powołał przy sądach okręgowych jednoosobowe sądy dla
nieletnich. Przewidywano również utworzenie przy sądach okręgowych sądów
przysięgłych. Miały składać się z trybunału (przewodniczący i 2 sędziów okrę
gowych) oraz 12 sędziów przysięgłych, orzekających o winie w sprawach zbrod
ni i przestępstw politycznych. Ostatecznie działały tylko na obszarze b. Galicji,
na podstawie przepisów austriackich, ale i tam zostały zniesione w 1938 r.
Sądy apelacyjne rozstrzygały w pierwszej i ostatniej instancji (w postępo
waniu doraźnym) tylko sprawy szczególne, przekazane im przez ustawy. Na
tomiast w drugiej instancji rozpoznawały apelacje od orzeczeń sądów okręgo
wych. Wyrokowały zasadniczo w składzie 3 sędziów zawodowych, wyjątkowo
jednosobowo. Utworzono 7 sądów apelacyjnych.
Sąd Najwyższy utworzony został w 1919 r. Dzielił się na izby: cywilne (2),
karną i dla spraw adwokatury (od 1938 r.). Do jego kompetencji należało: roz
Nb. 626
61428665874636
61
poznawanie odwołań (kasacji) od orzeczeń sądów drugiej instancji, orzekanie

w sprawach szczególnych przekazanych mu przez ustawy (sprawy dyscyplinar
ne adwokatów, stwierdzanie ważności wyborów) oraz czuwanie nad jednolito
ścią orzecznictwa sądowego. Orzeczenia Sądu Najwyższego zapadały w skła
dach 3-, 5- lub 7-osobowych, całej izby lub zgromadzenia ogólnego.
3. Sądy szczególne
627 Poza strukturą sądów powszechnych działały sądy szczególne. Były to są
dy: wojskowe, pracy, wyznaniowe oraz rozpatrujące sprawy ze stosunków pu
blicznoprawnych – Trybunał Stanu, Trybunał Kompetencyjny i Najwyższy
Trybunał Administracyjny.
Sądy wojskowe dzieliły się na: pułkowe, okręgów wojskowych i Naczelny
Sąd Wojskowy. W 1920 r. zniesiono sądy pułkowe, ustanawiając zamiast nich
sądy wojskowe i marynarki wojennej. W czasie wojny przewidywano działal
ność sądów polowych i sądów eskadr (marynarka). Sądy wojskowe były dwuin
stancyjne. Orzekały w sprawach karnych i regulaminowych osób wojskowych.
Sądy pracy utworzono w 1928 r. Rozstrzygały sprawy: cywilne wynikające
ze stosunku pracy i chałupniczego, związane z nauką zawodu oraz karne w za
kresie ochrony pracy najemnej. Działały w składzie jednego sędziego zawodo
wego i 2 ławników powołanych przez organizację pracodawców i pracowni
ków. Tworzone były samoistnie lub przy sądach grodzkich. Od orzeczeń sądów
pracy przysługiwała apelacja do sądów okręgowych lub skarga kasacyjna do
Sądu Najwyższego.
Sądy wyznaniowe działały wyłącznie na obszarze b. zaboru rosyjskiego,
sprawując jurysdykcję w sprawach małżeńskich. Dla katolików były to sądy
diecezjalne, dla ewangelików – sądy konsystorskie, a dla prawosławnych – są
dy konsystorskie prawosławne. W pozostałych zaborach sprawy małżeńskie
podlegały kompetencjom sądów powszechnych.
Trybunał Stanu powołano w 1921 r. Składał się on z pierwszego prezesa
Sądu Najwyższego, 8 członków wybranych przez Sejm i 4 członków wybra
nych przez Senat. Od 1935 r. liczył tylko 6 członków, powołanych przez pre
zydenta spoza osób zasiadających w parlamencie. Trybunał Stanu pociągał do
odpowiedzialności konstytucyjnej większością 3/5 głosów przy kworum 50%
prezydenta (tylko według konstytucji marcowej) i ministrów.
4. Inne organy wymiaru sprawiedliwości

628 Organizację prokuratury unormowano w 1928 r. (łącznie z sądami). Jej
strukturę dostosowano do organizacji sądów. Prokuratura podporządkowana była
ministrowi sprawiedliwości, który zajmował stanowisko prokuratora generalne
Nb. 627–628
61428665874636
61
go i sprawował nadzór nad działalnością pozostałych prokuratur. Odpowiednio

przy Sądzie Najwyższym powołano Prokuraturę Sądu Najwyższego z pierw
szym prokuratorem SN, przy składach apelacyjnych prokuratury sądów apela-
cyjnych z prokuratorem apelacyjnym na czele, a przy sądach okręgowych pro-
kuratury sądów okręgowych pod przewodnictwem prokuratora okręgowego.
Organizację prokuratury oparto na zasadzie hierarchicznego podporządkowania.
Organizację adwokatury oraz prawa i obowiązki adwokata określała usta 629
wa z 1932 r., znowelizowana w 1938 r., oraz przepisy kodeksowe. Adwokatura
zorganizowana była na zasadach samorządu zawodowego. W każdym okręgu
sądu apelacyjnego istniały izby adwokackie. Najwyższym organem była Na-
czelna Rada Adwokacka, wybierana przez adwokatów.
Organizację notariatu regulowała ustawa z 1933 r. Zgodnie z nią notariu 630
sze byli osobami zaufania publicznego. Mianował ich i odwoływał minister
sprawiedliwości. Notariat zorganizowany był również na zasadach samorządu
zawodowego. W każdym okręgu sądu apelacyjnego istniały, posiadające oso
bowość prawną, izby notarialne.
W 1919 r. powołano Prokuratorię Generalną. Utworzono ją dla obsługi
prawnej skarbu państwa. Była hierarchicznie podporządkowana urzędowi cen
tralnemu z siedzibą w Warszawie, któremu podlegały oddziały terenowe.
VII. Związki wyznaniowe

1. Kościół katolicki
Po uzyskaniu niepodległości katolicy, których według spisu ludności 631
z 1921 r. było 75%, stanowili największą grupę wyznaniową. Rezultatem te
go było uzyskanie przez Kościół katolicki uprzywilejowanej pozycji wśród
związków wyznaniowych. Jako pierwsza sytuację prawną religii rzymskoka
tolickiej regulowała konstytucja marcowa (1921). Deklarowała ona wprawdzie
formalnie wolność sumienia i wyznania dla wszystkich religii (art. 111), lecz
jednocześnie przyznawała wyznaniu katolickiemu „naczelne stanowisko wśród
równouprawnionych wyznań” (art. 114).
Szczegółowo sytuację prawną Kościoła katolickiego uregulował, zapowie
dziany przez konstytucję marcową, konkordat. Zawarto go 10.2.1925 r. między
Stolicą Apostolską a Rzecząpospolitą Polską. Jego ratyfikacji, po burzliwych
dyskusjach, sejm dokonał w marcu, a senat w kwietniu tegoż roku. Obowiązy
wał on do 12.9.1945 r. Zgodnie z jego postanowieniami Kościół katolicki mógł:
korzystać z pełnej wolności, posiadać samorząd, swobodnie wykonywać wła
dzę duchowną i sprawować nad nią jurysdykcję, dysponować własnym mająt
Nb. 629–631
61428665874636
61
kiem – zgodnie z prawami boskimi i prawem kanonicznym. Duchowieństwu:

przyznano zwolnienie ze służby wojskowej, zapewniono wzmocnioną pozy
cję prawnokarną, zezwolono na nabywanie i posiadanie majątku ruchomego
i nieruchomego (osobom prawnym kościelnym i zakonnym), zagwarantowano
ulgi podatkowe itp. Konkordat wprowadził również obowiązkową naukę reli
gii w szkołach publicznych (poza uczelniami wyższymi) oraz wymóg korelacji
z nią programów innych przedmiotów.
Na skutek zobowiązań konkordatowych papież Pius XI bullą z października
1925 r. dostosował podział prowincji i diecezji kościelnych do granic państwa.
Uznano istnienie trzech obrządków: łacińskiego, greckokatolickiego i ormiań
skiego. Struktura Kościoła katolickiego obrządku łacińskiego obejmowała
5 metropolii: gnieźnieńsko-poznańską, warszawską, lwowską, krakowską i wi
leńską. W ich skład wchodziło 16 diecezji, w tym gdańska – podlegająca bez
pośrednio papieżowi. Obok tego obrządkowi greckokatolickiemu wyodrębnio
no metropolię lwowską, z dwiema diecezjami, oraz administrację apostolską
łemkowszczyzny, obrządkowi ormiańskiemu – archidiecezję lwowską, zaś ob
rządkowi wschodniosłowiańskiemu (powstał w latach późniejszych) – jeden
dekanat. Istniała również osobna kuria polowa wojska polskiego.
Społeczno-polityczną organizacją Kościoła była Akcja Katolicka, licząca
w 1938 r. ok. 600 tys. członków.
2. Związki wyznaniowe mniejszości religijnych

632 Pozycję prawną związków wyznaniowych normowały przepisy konstytucji
marcowej, przyznając im prawo rządzenia się własnymi ustawami, oraz licz
ne rozporządzenia szczegółowe, pochodzące w większości z czasów zaborów.
Jednak spośród istniejących ok. 40 związków wyznaniowych jedynie 5 uzy
skało stanowisko odpowiadające postanowieniom konstytucji. Wśród nich pra
wosławni stanowili 10,5%, wyznawcy religii mojżeszowej 10,5%, protestanci
3,7%, a wyznawcy innych religii 0,3% ogółu mieszkańców Rzeczypospolitej.
Najsilniejszą liczebnie mniejszością religijną była Polska autokefalicz
na cerkiew prawosławna. Obejmowała ona jedną archidiecezję (warszawską)
i 4 diecezje. Na czele cerkwi stał metropolita i arcybiskup. Ustanowiono też
godność prawosławnego biskupa polowego wojska polskiego. Pozycję prawną
cerkwi ustalał dekret z listopada 1938 r.
Głównym wyznaniem protestanckim był Kościół ewangelicko-augsbur
ski. Kierował nim dożywotnio wybrany biskup, będący jednocześnie przewod
niczącym synodu (władza ustawodawcza, zbierająca się co 3 lata) oraz kon
systorza. Kościół obejmował 10 diecezji. Jego pozycję prawną unormowano
dekretem z listopada 1936 r.
Nb. 632
61428665874636
61
§ 2. Litwa Środkowa (1920–1922) 323
Ponadto w II Rzeczypospolitej unormowano jeszcze sytuację prawną: Żydowskiego
związku religijnego (1919), skupiającego się w gminach zarządzanych przez obieralne za
rządy, Karaimskiego związku religijnego (1936), działającego w 4 gminach wyznaniowych,
Muzułmańskiego związku religijnego (1936) oraz Wschodniego kościoła staroobrzędowego
(1928), którego sprawami zarządzała Naczelna Rada Staroobrzędowców.
§ 2. Litwa Środkowa (1920–1922)

Literatura: B. Kolarz, Ustrój Litwy Środkowej w latach 1920–1922, Gdańsk 2004.
I. Geneza, obszar, ludność

W styczniu 1919 r. Wilno zostało zajęte przez wojska sowieckie. Jednak 633
że już w kwietniu odbiła je armia polska. Po wejściu wojsk polskich J. Piłsud
ski wydał odezwę „Do mieszkańców byłego Wielkiego Księstwa Litewskie
go”, zapowiadającą możliwość samookreślenia politycznego tego obszaru.
Z kolei w lipcu Rada Najwyższa konferencji paryskiej zatwierdziła projekt
rozgraniczenia Polski i Litwy według linii Focha, pozostawiającej Wilno po
stronie polskiej i generalnie uwzględniając istniejący układ narodowościowy.
Już wtedy ujawnili się zwolennicy teorii inkorporacyjnej, zwołujący sejmi
ki powiatowe i podejmujący rezolucje do Sejmu Ustawodawczego, wyrażają
ce wolę przynależności do Polski, sprzeciwiając się tym samym propozycjom
Naczelnika Państwa propagującego porozumienie i federację na zasadzie swo
bodnej woli ludności polskiej i litewskiej. Nową sytuację stworzyło zajęcie
Wilna przez armię bolszewicką w lipcu 1920 r. i podpisanie traktatu litew
sko-sowieckiego pozostawiającego Wilno wraz z okręgiem po stronie litew
skiej. Przeciwko jego zawarciu strona polska ostro zaprotestowała. Zmianę
układu sił przyniosła ofensywa wojsk polskich, które we wrześniowej bitwie
nad Niemnem rozbiły Armię Czerwoną. Zajęciu Wilna przez Polskę przeszko
dziło jednakże rozpoczęcie w październiku, pod auspicjami Komisji Kontro
lnej Ligi Narodów, konferencji polsko-litewskiej i podpisanie umowy suwal
skiej (7 października) ustalającej linię demarkacyjną między Polską a Litwą,
z której wynikało, że Wilno pozostanie po stronie litewskiej. Niewątpliwie za
warcie tej umowy było błędem ze strony polskiej i zmusiło J. Piłsudskiego do
podjęcia akcji bezpośredniej. Jeszcze przed jej wejściem w życie Naczelnik
polecił generałowi Lucjanowi Żeligowskiemu upozorowanie buntu i wkrocze
nie z podległymi mu siłami do Wilna, co nastąpiło 9.10.1920 r. Nat ychmiast
też usunięto z miasta przedstawicieli litewskich agend rządowych i przed
stawicielstw zagranicznych. Proklamowano jednocześnie powstanie Litwy
Nb. 633
61428665874636
61
Środkowej. Zmusiło to Radę Ligi Narodów do zajęcia się konfliktem polsko-li

tewskim i szukania możliwości jego rozwiązania.
W 1920 r. obszar Litwy Środkowej wynosił 10 tys. km2. Ludność miasta
Wilna w 1920 r. wynosiła 129 tys. mieszkańców, z tego 56% Polaków, 36% Ży
dów i zaledwie 2,3% Litwinów. Natomiast w powiecie wileńskim na 184 tys.
ludności Polacy stanowili aż 87% populacji. W całości Litwa Środkowa liczyła
ponad 560 tys. mieszkańców.
II. Sejm wileński

634 Genezy Sejmu wileńskiego dopatrywać się należy w mediacji podję
tej w konflikcie polsko-litewskim przez Ligę Narodów, której delegatem był
Belg, Paweł Hymans. Pod koniec października 1920 r. zaproponował on, że
o przynależności spornego terytorium rozstrzygnie plebiscyt, przeprowadzony
pod auspicjami Ligi Narodów. Ostatecznie koncepcję tę odrzucono. W maju
1921 r. P. Hymans zaproponował utworzenie państwa litewskiego składające
go się z 2 kantonów: wileńskiego i kowieńskiego, a we wrześniu autonomię
Wilna w ramach państwa litewskiego. Projekty te również zostały odrzucone.
W tej sytuacji strona polska sama powróciła do stanowiska, że o przynależno
ści Wilna wypowie się ludność. W styczniu 1922 r. odbyły się wybory do Sej-
mu wileńskiego, który miał ostatecznie zadecydować o dalszych losach spor
nego obszaru. Nowo wybrany Sejm składał się ze 106 posłów. Przewodniczył
mu marszałek, wybierany bezwzględną większością głosów w tajnym głoso
waniu. Ustanowiono również 3 wicemarszałków i 6 sekretarzy sejmowych,
którzy łącznie z marszałkiem stanowili prezydium. Posłowie zorganizowani
byli w 5 komisji sejmowych. Organami pomocniczymi były biura oraz kance
laria. Sejm w swojej działalności podjął 14 uchwał, przy czym najważniejsza,
z 20.2.1922 r., dotyczyła wcielenia Litwy Środkowej do Rzeczypospolitej.
Polski Sejm Ustawodawczy uznał ją, uchwalając w kwietniu 1922 r. objęcie
nad Ziemią Wileńską władztwa polskiego. Tym samym Sejm wileński rozwią
zał się, a nowo wybrani posłowie zasiedli w sejmie polskim.
III. Władza wykonawcza

1. Naczelny Dowódca Wojsk Litwy Środkowej
635 Organizację ustroju Litwy Środkowej zapoczątkował generał L. Żeligowski.
12.10.1920 r. wydał on szereg dekretów stwarzających podstawy władzy pań
stwowej. W pierwszym ogłosił, że władzę zwierzchnią na terenie Litwy Środ
Nb. 634–635
61428665874636
61
§ 2. Litwa Środkowa (1920–1922) 325
kowej będzie sprawował on sam, jako Naczelny Dowódca Wojsk. Ten sam de
kret określał również godło państwowe i flagę oraz obszar kraju. W drugim: dla
realizacji swojej władzy, jako organ wykonawczy, powołał Tymczasową Ko
misję Rządzącą, której najważniejszych urzędników sam mianował i odwoły
wał. Do jego uprawnień należało również: ogłaszanie dekretów, dowodzenie ar
mią, powoływanie sędziów, prawo łaski i amnestii, nadawanie orderów itd. Swój
program ogłosił w odezwie do ludności, w której zapowiedział m.in. zwołanie
sejmu krajowego, który miał zadecydować o przyszłych losach państwa, utwo
rzenie władz centralnych i terenowych, przeprowadzenie reformy rolnej itp.
Faktycznie L. Żeligowski decydował o wszystkich najważniejszych sprawach w okresie
istnienia Litwy Środkowej.
2. Tymczasowa Komisja Rządząca (TKR)

TKR powołał dekretem z 12.10.1920 r. Naczelny Dowódca (L. Żeligowski). 636
Składała się z prezesa, wiceprezesa i departamentów. Pierwszym prezesem
został Witold Abramowicz, po nim funkcję tę sprawował Aleksander Meysz-
towicz. Do jego funkcji należało: reprezentowanie TKR, zwoływanie i prze
wodniczenie jej obradom, bezpośrednie kierowanie Biurem Prezydialnym
i Wydziałem Ustawodawczo-Prawnym oraz kontrasygnowanie dekretów i pod
pisywanie rozporządzeń uchwalanych przez TKR. W razie jego nieobecności
zastępował go wiceprezes. Przy prezesie utworzono Biuro Prezydialne i 5 wy
działów, a w grudniu 1921 r. powołano jeszcze gabinet prezesa na czele z dy
rektorem. Skład TKR uzupełniały departamenty, których początkowo było 11,
a od stycznia 1921 r. – 8 (rozwiązano departamenty: spraw zagranicznych, pra
cy i opieki społecznej oraz obrony krajowej). Najważniejsze znaczenie miał de
partament spraw wewnętrznych. Na czele departamentu stał dyrektor. Departa
menty dzieliły się na wydziały i oddziały, którym przewodniczyli odpowiednio
naczelnicy i kierownicy. Wszystkich wymienionych wyżej urzędników powo
ływał i odwoływał Naczelny Dowódca.
TKR sprawowała przede wszystkim władzę wykonawczą. W ramach swo
ich kompetencji: sprawowała nadzór nad administracją, sporządzała prelimi
narze dochodów i wydatków, mianowała i zwalniała urzędników, zatwierdza
ła etaty urzędnicze itp. W zakresie władzy ustawodawczej należało do niej:
występowanie z inicjatywą ustawodawczą, opracowywanie projektów dekre
tów i ich uchwalanie, wydawanie rozporządzeń wykonawczych do dekretów
itp. Ogłaszanie dekretu leżało w gestii Naczelnego Dowódcy, a rozporządzeń
– prezesa TKR. Przedtem jednak musiały być one przesłane do Izby Kasa
cyjnej, która stwierdzała legalność toczącego się postępowania legislacyjnego.
W razie stwierdzenia naruszenia trybu mogła ona wyrazić swój sprzeciw. Nie
Nb. 636
61428665874636
61
mogła natomiast występować przeciwko treści aktów prawnych. Szczególne

uprawnienia posiadała TKR w czasie trwania stanu wojny. Dotyczyły one: re
gulowania ruchu osobowego i towarowego, ustanowienia cenzury prewencyj
nej, wydawania przepisów dotyczących paszportów i przepustek, normowania
handlu towarami pierwszej potrzeby i utrzymania porządku oraz bezpieczeń
stwa publicznego.
3. Administracja terytorialna i samorząd Litwy Środkowej

637 Administracja terytorialna i samorząd Litwy Środkowej funkcjonowały po
czątkowo na podstawie zarządzenia Komisarza Generalnego ziem wschodnich
z 1919 r., regulującego organizację Zarządu Cywilnego na obszarach wschod
nich zajętych przez armię polską. Ich działalność przerwało w lipcu 1920 r.
przejęcie tego obszaru przez wojska Michała Tuchaczewskiego. Po jego odzys
kaniu ogólną strukturę administracji i samorządu oraz ich kompetencje określił
Naczelny Dowódca Wojsk najpierw w dekrecie z listopada 1920 r., a później
w kilku aktach szczegółowych.
Podstawową jednostką podziału terytorialnego był powiat. Litwa Środko
wa dzieliła się początkowo na trzy powiaty: wileński, święciański i oszmiański;
z czasem doszły jeszcze dwa dalsze: bracławski i trocki. Powiat, pod względem
administracyjno-politycznym, dzielił się na 3–6 rejonów, z których każdy obej
mował 3–6 gmin. Osobny powiat grodzki tworzyło miasto Wilno. W 1922 r.,
po przyłączeniu do Rzeczypospolitej, utworzono odrębne województwo wileń
skie, poszerzone o 3 powiaty województwa nowogródzkiego.
Zarząd powiatu należał do starosty, który był przedstawicielem Zarządu Cy
wilnego, potem TKR, która go mianowała i odwoływała. Do jego kompetencji
należało: rozwiązywanie spraw poruczonych, nadzór nad szkolnictwem, finan
sami, rolnictwem, drogami, przemysłem i handlem, bezpieczeństwo publicz
ne, kontrola prasy i widowisk, zwalczanie spekulacji, współdziałanie i nadzór
nad sprawami wojskowymi itp. W razie jego nieobecności czasowej lub stałej
uprawnienia te przejmował zastępca. Przy staroście funkcjonował urząd po-
wiatowy, składający się z kilkudziesięciu osób (referenci, kanceliści, inspekto
rzy itd.). Pełnił zadania pomocnicze i doradcze. Na czele rejonu stał rejonowy,
posiadający jedynie funkcje wykonawcze do zarządzeń i zaleceń starosty.
Samorząd terytorialny istniał na szczeblu: powiatu, gminy miejskiej
i wiejskiej oraz gromady. Organami samorządu powiatowego były sejmik po-
wiatowy i wydział powiatowy. Sejmik składał się z radnych, wybieranych na
okres 3 lat, oraz członków wydziału powiatowego. Na jego czele stał przewod
niczący. Sejmik zwoływano na sesje zwyczajne 3 razy w roku oraz na sesje
nadzwyczajne w miarę istotnej potrzeby. Wydział powiatowy składał się z pre
Nb. 637
61428665874636
61
§ 2. Litwa Środkowa (1920–1922) 327
zesa, wybieranego przez sejmik, oraz 2–3 członków. W praktyce samorząd po
wiatowy funkcjonował źle, nie mając kontaktu ani z samorządem gminnym, ani
z administracją powiatową.
Organami samorządu w gminach miejskich były rady miejskie i magistra-
ty. Rada miejska składała się z radnych, których liczba zależała od wielkości
miasta (12–70), oraz członków magistratu. Wybierano ją na okres 5 lat. Magi
straty w największych miastach składały się z prezydenta, wiceprezydenta i ław
ników, natomiast w pozostałych miastach z burmistrza, jego zastępcy i ławni
ków. Magistrat wybierano na okres 3 lat, względnie do końca kadencji rady.
Samorząd w gminach wiejskich składał się z radnych i członków zarzą-
du gminnego. Radę gminy wybierano na okres 3 lat. W skład zarządu gminy
wchodzili wójt, jego zastępca i jeden ławnik. Jego kadencja trwała 3 lata.
Do kompetencji samorządów gminnych (miejskich i wiejskich) należało
m.in.: wykonywanie zadań poruczonych przez administrację rządową, zbiera
nie danych statystycznych w terenie, udzielanie informacji, doręczanie wezwań
sądowych, egzekucja podatków, pobór do wojska itp.
Za wzorem przejętym z Rosji i Królestwa Polskiego utworzono także samo
rząd gromadzki, obejmujący oddzielną wioskę, osadę lub folwark. Organami
gromady wiejskiej byli sołtys i zebranie grodzkie. Sołtysa i jego zastępcę wy
bierało na okres jednego roku zebranie.
IV. Sądownictwo
Wymiar sprawiedliwości powszechnej na terenie Litwy Środkowej nale 638
żał do niezależnych władz sądowych powołanych przez Naczelnego Dowód
cę Wojsk, z wyjątkiem spraw politycznych podlegających kompetencji sądów
wojskowych. Struktura sądownictwa obejmowała: sędziów śledczych, sędziów
pokoju, Sąd Okręgowy, Sąd Apelacyjny i Sąd Kasacyjny.
Instancją najniższą byli sędziowie pokoju dla spraw cywilnych i sędziowie
śledczy oraz ich zastępcy dla spraw karnych. Powoływano ich w liczbie 2–5
na każdy powiat. W sprawach niespornych funkcjonowali również sędziowie
honorowi. Instancją wyższą był Sąd Okręgowy w Wilnie. Przewodniczył mu
prezes, a skład uzupełniali: dwaj wiceprezesi, 28 sędziów pokoju, 20 sędziów
śledczych, prokuratorzy i inni urzędnicy zawodowi. Rozpatrywał on sprawy
w pierwszej instancji oraz w drugiej odwołania od orzeczeń sędziów pokoju
i śledczych. Kolejną instancją wyższą był Sąd Apelacyjny. Składał się z: pre
zesa, 3 sędziów, prokuratora i jego zastępcy oraz kilku urzędników zawodo
wych. Rozstrzygał zarówno w pierwszej, jak i w drugiej instancji (odwoła
nia od wyroków Sądu Okręgowego). Najwyższą instancją był Sąd Kasacyjny
Nb. 638
61428665874636
61
w Wilnie. Składał się z: prezesa, 3 sędziów, prokuratora i jego zastępcy, sekre

tarzy i kancelistów. Do jego kompetencji należały sprawy nadzoru ogólnego
nad wymiarem sprawiedliwości, kasacja wyroków wydanych z naruszeniem
prawa przez sądy niższe oraz badanie prawidłowości postępowania legislacyj
nego w TKR.
Prezesów, wiceprezesów, sędziów kasacyjnych, apelacyjnych i okręgowych
oraz prokuratorów powoływał Naczelny Dowódca Wojsk, zaś sędziów pokoju
i podprokuratorów – dyrektor Departamentu Sprawiedliwości TKR.
Przy sądach działali również urzędnicy pomocniczy wymiaru sprawiedli
wości. Zaliczano do nich m.in.: pisarzy hipotecznych, notariuszy i adwokatów
przysięgłych.
§ 3. Wersalskie Wolne Miasto Gdańsk (1920–1939)

Literatura: T. Maciejewski, Ustrój konstytucyjny i sądowy Napoleońskiego (1807–1814)
i Wersalskiego (1920–1939) Wolnego Miasta Gdańska, Gdańsk 2017; S. Mikos, Działal
ność Komisariatu Generalnego Rzeczypospolitej Polskiej w Wolnym Mieście Gdańsku
1920–1939, Gdańsk 1971; M. Podlaszewski, Ustrój polityczny Wolnego Miasta Gdańska
w latach 1920–1933, Gdynia 1966.
I. Geneza, terytorium i ludność

639 Utworzenie Wolnego Miasta Gdańska zostało zdecydowane na konferencji
paryskiej 18.4.1919 r. przez Radę Czterech, kiedy to zatwierdzano projekt ar
tykułów traktatu pokojowego przed przekazaniem go stronie niemieckiej. Osta
teczne postanowienia traktatu wersalskiego z 28.6.1919 r. ustalały w artykułach
od 100 do 108 podstawy prawne statusu Wolnego Miasta Gdańska. Mówiły
one o zrzeczeniu się przez Niemcy wszelkich praw do miasta, granicach, przy
szłej konstytucji oraz uprawnieniach Ligi Narodów, jej Wysokiego Komisarza
i Polski. Oprócz postanowień traktatu wersalskiego, położenie prawne Gdańska
określała konwencja paryska, zawarta 9.11.1920 r. między Polską a Wolnym
Miastem, oraz uzupełniająca ją umowa warszawska z 24.10.1921 r.
Wolne Miasto obejmowało obszar 1893 km2, zamieszkiwany przez 356 tys.
mieszkańców. Za obywateli Wolnego Miasta uznano wszystkich, którzy na wy
znaczonym terytorium mieli stałe miejsce zamieszkania w dniu 10.1.1920 r. Lud
ność ta miała przy tym możliwość opcji na rzecz obywatelstwa niemieckiego.
Według spisu mieszkańców z 1929 r., 9,1%, czyli ponad 35 tys. ludności, miało
pochodzenie polskie. Obszar Wolnego Miasta dzielił się na 3 powiaty wiejskie
(Wyżyna, Nizina i Wielkie Żuławy) oraz 2 powiaty miejskie (Gdańsk i Sopot).
Nb. 639
61428665874636
61
§ 3. Wersalskie Wolne Miasto Gdańsk (1920–1939) 329
II. Ustrój polityczny Wolnego Miasta Gdańska

1. Konstytucja
W traktacie wersalskim postanowiono, że konstytucja przyszłego Wolne 640
go Miasta będzie opracowana w porozumieniu z Wysokim Komisarzem Li
gi Narodów przez prawidłowo wybranych przedstawicieli ludności gdańskiej.
Wybory do 120-osobowej konstytuanty gdańskiej odbyły się 16.5.1920 r. Po
lacy uzyskali w niej tylko 7 miejsc. Konstytuanta projekt konstytucji uchwaliła
11.8.1920 r. Liga Narodów, która miała aprobować i gwarantować konstytucję,
zażądała wprowadzenia w nim szeregu zmian i poprawek. Przetargi i dyskusje
nad nimi trwały prawie 2 lata i zakończyły się dopiero 14.6.1922 r., kiedy to
ogłoszono oficjalny tekst.
Konstytucja liczyła 117 artykułów i dzieliła się na 2 części. Pierwsza (art. 1–70) zajmo
wała się ustrojem politycznym, zaś druga (art. 71–115) dotyczyła praw i obowiązków obywa
telskich, całość zamykały postanowienia końcowe.
2. Władza ustawodawcza. Zgromadzenie Ludowe

Organem ustawodawczym Wolnego Miasta Gdańska było Zgromadzenie 641
Ludowe. Składało się ze 120 posłów, wybieranych na okres 4 lat. Wybory były
demokratyczne, 5-przymiotnikowe. Czynne prawo wyborcze wynosiło 20 lat,
a bierne 25 lat. Wśród innych sejmów Zgromadzenie wyróżniało się tym, że
obradowało jako organ stały, a nie na sesjach. Zgromadzenie Ludowe zwoływał
jego przewodniczący, z wyjątkiem pierwszego posiedzenia po wyborach, które
otwierał prezydent Senatu. Na czele parlamentu stało prezydium. W jego skład
wchodzili: przewodniczący, 2 jego zastępców oraz 8 ławników, po jednym
z każdej frakcji parlamentarnej. Specjalnym organem był konwent seniorów, do
którego poszczególne frakcje delegowały po jednym pośle. Jego zadaniem by
ło uzgadnianie terminów i sposobów załatwiania najważniejszych spraw. W ło
nie Zgromadzenia powołano szereg komisji wewnętrznych, dla szczegółowego
opracowania zgłaszanych wniosków. Dzieliły się na stałe i specjalne. W okresie
istnienia Wolnego Miasta Zgromadzenie Ludowe obradowało w 6 kadencjach,
przy czym trzykrotnie parlament rozwiązano przed upływem 4-letniej kadencji.
Zgromadzenie obradowało jako całość na posiedzeniach plenarnych. Uchwały
podejmowano w obecności co najmniej połowy posłów, z zasady większością
głosów, chyba że konstytucja wymagała większości kwalifikowanej, np. przy
uchyleniu jawności obrad czy zmianie konstytucji.
3. Władza wykonawcza. Senat

Senat Wolnego Miasta wybierany był przez Zgromadzenie Ludowe. Skła 642
dał się z 22 senatorów, w tym: prezydenta, jego zastępcy, 7 senatorów głów
Nb. 640–642
61428665874636
61
nych, wybieranych początkowo na 12 lat, a później na 4, oraz 13 senatorów

pobocznych, zwanych parlamentarnymi, wybieranych na czas nieoznaczony.
Senatorowie główni byli fachowcami, a poboczni politykami, przez co mo
gli być w każdej chwili odwołani przez Zgromadzenie. W Senacie nigdy nie
zasiadł Polak. Prezydent i senatorowie główni otrzymywali stałe uposażenie
z prawem do emerytury – a poboczni tylko diety. Senat posiadał prawo inicja
tywy ustawodawczej i weta zawieszającego. Przede wszystkim był jednak or
ganem wykonawczym. W tym zakresie do jego kompetencji należało: wytycza
nie kierunków polityki, reprezentowanie Wolnego Miasta na zewnątrz, kiedy
prawo reprezentacji nie przysługiwało Polsce, prowadzenie działalności w cha
rakterze rządu (mianowanie urzędników, ogłaszanie ustaw i wydawanie rozpo
rządzeń, kierowanie administracją krajową, zarządzanie dochodami), a także
zarządzanie bezpośrednio miastem Gdańskiem, gdyż Senat był równocześnie
organem wykonawczym rady miejskiej samego Gdańska.
III. Sądownictwo
643 Naczelna władza sądowa w Wolnym Mieście Gdańsku należała do Sądu
Najwyższego. Przewodniczył mu prezydent. Sąd dzielił się na 2 senaty: cy
wilny i karny. Każdy z nich orzekał w kompletach 5-osobowych, z wyjątkiem
podejmowania uchwał w przedmiocie zasad prawnych i orzeczeń rewizyjnych
w sprawie konstytucyjności ustaw, które zapadały na posiedzeniach plenar
nych. Sąd Najwyższy pełnił kompetencje: najwyższej instancji sądowej, Try
bunału Stanu, Trybunału Konstytucyjnego, Trybunału Wyborczego i sądu ad
ministracyjnego. Ponadto w pierwszej instancji orzekał w sprawach o zdradę
oraz w drugiej instancji od wyroków sądu krajowego wydanych, odpowiednio,
w pierwszej lub drugiej instancji. Sądowi Najwyższemu podlegał sąd krajo-
wy, którego okręg obejmował obszar całego Wolnego Miasta. Rozstrzygał on
w pierwszej instancji sprawy cywilne i karne, nieprzydzielone sądom grodz
kim, oraz w drugiej instancji odwołania i zażalenia od wyroków sądów niż
szych. Na szczeblu najniższym znajdowały się sądy grodzkie. Rozpoznawały
one w pierwszej instancji sprawy cywilne i karne, jeżeli nie były one zastrzeżo
ne do sądów hierarchicznie wyższych. Sądy grodzkie utworzono w: Gdańsku,
Sopocie, Nowym Stawie i Nowym Dworze Gdańskim.
IV. Prawa Polski w Wolnym Mieście Gdańsku

644 Reprezentantem praw i interesów II Rzeczypospolitej był w Wolnym Mie
ście Komisarz Generalny, podlegający ministrowi spraw zagranicznych. Po
Nb. 643–644
61428665874636
61
§ 3. Wersalskie Wolne Miasto Gdańsk (1920–1939) 331
średniczył on w kontaktach między władzami gdańskimi a rządem polskim oraz

między rządem polskim a Wysokim Komisarzem Ligi Narodów w Gdańsku. Pod
porządkowani mu byli wszyscy urzędnicy polscy w Wolnym Mieście, z wyjąt
kiem urzędników celnych, kolejowych i pocztowych, którzy podlegali właściwym
ministrom resortowym. Jego organem pomocniczym był Komisariat Generalny.
Prawa Polski w Wolnym Mieście regulowały: traktat wersalski, konwencja
paryska (1920), umowa warszawska (1921) oraz orzecznictwo Ligi Narodów.
Polska reprezentowała Wolne Miasto na arenie międzynarodowej, zawierając
w imieniu Gdańska traktaty międzynarodowe, ale po wcześniejszej konsultacji
z Senatem. Ochronę obywateli gdańskich prowadziły polskie placówki dyplo
matyczne. W placówkach szczególnie ważnych dla interesów gdańskich dla ich
załatwienia zatrudniono gdańszczan.
Obszar Wolnego Miasta wchodził w skład polskiego obszaru celnego.
W związku z tym obowiązywały w nim taryfy i przepisy prawa polskiego. Czyn
ności celne wykonywali celnicy gdańscy, nad którymi kontrolę sprawowali pol
scy inspektorzy celni, podlegli centralnemu zarządowi ceł w Warszawie. Wpły
wy z ceł Gdańsk odprowadzał do polskiego skarbu państwa, z którego następnie
otrzymywał część dochodów.
Wolne Miasto włączono również do polskiej sieci kolejowej, w rezulta
cie czego Polska przejęła na własność całą sieć kolei gdańskich. Utworzono
w Gdańsku Dyrekcję Kolei, która obejmowała nie tylko Wolne Miasto, ale tak
że obszar województwa pomorskiego. W 1933 r. przeniesiono ją do Torunia,
pozostawiając w Gdańsku jedynie oddział.
Polska posiadała także ograniczone uprawnienia w sprawach poczty, tele
grafu i telefonu. Początkowo zorganizowano dwa polskie urzędy pocztowe: je
den dla obsługi zamorskiej, a drugi – dworcowej. W 1925 r. utworzono trzeci
– dla obsługi całej ludności polskiej. Wywołało to głośny spór o polskie skrzyn
ki pocztowe rozwieszone w mieście.
Sprawą dla Polski niezwykle istotną było zastrzeżenie dla niej przez trak
tat wersalski prawa do korzystania przez nią z portu gdańskiego oraz związanej
nim sieci dróg wodnych i kolejowych. W myśl konwencji paryskiej (1920) ca
łość administracji portu i dróg wodnych oraz kolei związanych z portem powie
rzono specjalnej radzie, składającej się z: prezydenta rady, 5 komisarzy polskich
i 5 gdańskich. Jej władzy oddany został cały port, tereny przylegające oraz dro
gi wodne i kolej portowa. Rada miała zapewnić Polsce swobodne korzystanie
z portu gdańskiego zarówno w ruchu pasażerskim, jak i towarowym. W związ
ku tym, że port gdański nie mógł służyć Polsce jako baza wojskowa, w 1924 r.
Rada Ligi Narodów przekazała jej określony teren na półwyspie Westerplatte,
gdzie zainstalowano magazyny służące do przeładunku broni i amunicji.
Nb. 644
61428665874636
61
V. Uprawnienia Ligi Narodów i jej Wysokiego Komisarza

645 Zgodnie z postanowieniami traktatu wersalskiego Liga Narodów była pro
tektorem, gwarantem i czynnikiem rozstrzygającym spory w Wolnym Mieście
Gdańsku. Protekcja Ligi Narodów miała wykluczyć mieszanie się jakichkol
wiek państw w wewnętrzne sprawy Gdańska, zapewniając mu jednocześnie
integralność terytorialną i niezawisłość polityczną w granicach określonych
traktatem. Gwarancja Ligi Narodów wyrażała się udzieleniem zgody na uchwa
lenie konstytucji i dokonanie w niej zmian. Wreszcie Liga rozstrzygała wszel
kie spory gdańsko-polskie.
Organem Ligi Narodów, rezydującym w Gdańsku, był Wysoki Komisarz.
Pełnił on funkcje reprezentacyjne oraz rozstrzygał w pierwszej instancji spory
gdańsko-polskie, gdyż drugą instancją była Rada Ligi. Przysługiwały mu też
pewne kompetencje w dziedzinie obrony oraz miał prawo weta w stosunku do
umów międzynarodowych, zawieranych przez Polskę w imieniu Gdańska, gdy
by Rada Ligi uznała je za sprzeczne z odpowiednimi przepisami.
§ 4. Ustrój państwa polskiego w okresie II wojny

światowej (1939–1945)
Literatura: J. Deresiewicz, Okupacja niemiecka na ziemiach polskich włączonych
do Rzeszy 1939–1945, Poznań 1950; S. Dołęga-Modrzewski, Polskie państwo podziemne,
Londyn 1959; E. Duraczyński, Rząd polski na uchodźstwie 1939–1945, Warszawa 1993; ten-
że, Stosunki w kierownictwie podziemia londyńskiego 1939–1945, Warszawa 1966; L. Gon-
dek, Polska karząca 1939–1945, Warszawa 1988; G. Górski, Ustrój Polskiego Państwa Pod
ziemnego 1939–1944, Lublin 1995; J. Graliński, Polska w drugiej wojnie światowej, t. I–II,
Warszawa 1988; A. Klafkowski, Okupacja niemiecka w Polsce w świetle prawa narodów, Po
znań 1946; Cz. Łuczak, Polska i Polacy w drugiej wojnie światowej, Poznań 1993; Cz. Ma-
dajczyk, Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce, t. I–II, Warszawa 1970; W. Pobóg-Ma-
linowski, Najnowsza historia polityczna Polski 1939–1945, t. III, cz. 1 i 2, Gdańsk 1990;
K. Pospieszalski, Polska pod niemieckim prawem 1939–1945. Ziemie Zachodnie, Poznań
1946; F. Ryszka, Państwo stanu wyjątkowego, Wrocław 1974; S. Salmonowicz, Polskie Pań
stwo Podziemne. Z dziejów walki cywilnej 1939–1945, Warszawa 1993; A. Wrzyszcz, Oku
pacyjne sądownictwo niemieckie w Generalnym Gubernatorstwie 1939–1945. Organizacja
i funkcjonowanie, Lublin 2008.
I. Ustrój ziem okupowanych

1. Układ Ribbentrop-Mołotow i jego konsekwencje
646 23.8.1939 r. doszło do podpisania w Moskwie układu Ribbentrop-Moło-
tow. Formalnie był to pakt o nieagresji między Niemcami a Związkiem Ra
Nb. 645–646
61428665874636
61
§ 4. Ustrój państwa polskiego w okresie II wojny światowej (1939–1945) 333
dzieckim. Dołączono do niego tajny protokół, skierowany przeciwko Polsce.

Rozgraniczał on strefy wpływów w Europie Wschodniej, przewidując podział
terytorium Polski na linii rzek: Narew, Pisa, San. Ustalono również, że Litwa
wejdzie do niemieckiej strefy wpływów, a Finlandia, Łotwa, Estonia i rumuń
ska Besarabia do radzieckiej. Los Polski był przesądzony.
Niemcy gotowe do uderzenia 26.8.1939 r., po podpisaniu przez Rzeczpo
spolitą 25 sierpnia układu o wzajemnej pomocy z W. Brytanią, ostatecznie
rozpoczęły II wojnę światową 1 września. W trakcie niepomyślnej dla Polski
wojny obronnej – w nocy z 4/5 września Warszawę opuściły władze naczel
ne. 17 września rozpoczęła się agresja radziecka. Dyrektywa Wodza Naczelne
go wpłynęła na generalne zaniechanie działań wojsk polskich przeciwko Armii
Czerwonej. W nocy z 17/18 września członkowie najwyższych władz Rzeczy
pospolitej przekroczyli granicę polsko-rumuńską. Jeszcze w trakcie kampanii
wrześniowej do Moskwy przybył ponownie Joachim Ribbentrop. Rezultatem
tej wizyty było podpisanie 28.9.1939 r. niemiecko-radzieckiego „traktatu o gra
nicach i przyjaźni”. Zmieniał on poprzednie uzgodnienia, określając nową li
nię wpływów na rzekach: Pisa, Narew, Bug, San. W ten sposób ZSRR oddawał
Niemcom część województwa warszawskiego i lubelskie, w zamian uzyskując
wpływy na Litwie. Tego samego dnia obydwaj ministrowie podpisali protokół
dodatkowy o wspólnym zwalczaniu polskiego podziemia.
2. Ziemie polskie pod okupacją niemiecką

a) Ziemie włączone do Rzeszy
Po stronie niemieckiej znalazło się 48,5% obszaru II Rzeczypospolitej 647
– 188 tys. km2, i ok. 20,4 mln ludności. Prawie połowa tych ziem, z połową
ludności, na mocy dekretu Adolfa Hitlera z 8.10.1939 r. została włączona do
Rzeszy, w granicach której znajdowało się już Wolne Miasto Gdańsk. Przy do
konanym podziale kierowano się względami historycznymi, narodowościo
wymi i gospodarczymi. Z części ziem polskich utworzono dwa nowe okręgi
Rzeszy: Gdańsk-Prusy Zachodnie, składający się z trzech rejencji – gdańskiej,
kwidzyńskiej i bydgoskiej, oraz Kraj Warty, obejmujący również trzy rejencje
– inowrocławską, poznańską i łódzką. Pozostałe obszary włączono do istnieją
cych już prowincji niemieckich. Jednakże w 1941 r. utworzono odrębną pro
wincję górnośląską z siedzibą w Katowicach. W 1942 r., po napaści Niemiec na
ZSRR, do Rzeszy włączono jeszcze okręg białostocki.
Na ziemiach wcielonych wprowadzono administrację niemiecką. Na czele 648
okręgów stanęli mianowani przez kanclerza namiestnicy (gauleiterzy), powo
ływani przez Kanclerza Rzeszy, będący jednocześnie szefami partii narodowo
Nb. 647–648
61428665874636
61
socjalistycznej (NSDAP). Natomiast w Prusach Wschodnich i na Śląsku, do

których włączono część ziem polskich, utrzymano tradycyjny podział na pro
wincje z nadprezydentami. Obszary i prowincje dzieliły się na rejencje kiero-
wane przez prezydentów. Z kolei administracją powiatu wiejskiego kierował
starosta (landrat), a powiatu miejskiego burmistrz.
W polityce niemieckiej tereny włączone miały być aktywnie germanizowa
ne już podczas wojny, a cały proces miał się zakończyć w ciągu 10 lat cał
kowitym wyniszczeniem polskości. Punktem wyjścia było zróżnicowanie sy
tuacji prawnej Polaków zamieszkujących ziemie wcielone. W marcu 1941 r.
ogłoszono Niemiecką Listę Narodową (Volkslistę) z podziałem na cztery gru
py: pierwsza obejmowała obywateli polskich i gdańskich narodowości nie
mieckiej przyznających się do swego pochodzenia, druga – obywateli polskich
pochodzenia niemieckiego zachowujących się biernie wobec Niemiec, trzecia
– osoby pochodzenia niemieckiego częściowo spolonizowane, a czwarta – oso-
by całkowicie spolonizowane. Wszystkich pozostałych obywateli polskich
i gdańskich, którzy znaleźli się poza listą, traktowano jako poddanych Rzeszy.
W stosunku do nich podjęto szeroko zakrojoną akcję dyskryminacyjną, zwłasz
cza poprzez masowe wysiedlenia i konfiskaty majątku. Całkowicie odrębnie
potraktowano obywateli polskich pochodzenia żydowskiego i cygańskiego,
których uznano za bezpaństwowców, przystępując do ich eksterminacji.
b) Generalne Gubernatorstwo
649 Z pozostałych ziem okupowanych Niemcy utworzyli, na mocy dekretu
kanclerskiego z 12.10.1939 r., Generalne Gubernatorstwo (GG). Dzieliło się
ono początkowo na cztery dystrykty: krakowski, radomski, lubelski i warszaw
ski. W sumie było to ok. 96 tys. km2 i 12 mln ludności. W 1941 r. utworzono
piąty dystrykt – galicyjski. Stolicą GG był Kraków. Na czele GG stał, miano
wany przez Hitlera, Generalny Gubernator, którym został Hans Frank. Był
on jednocześnie na obszarze GG szefem NSDAP. W rezultacie skupiał w swo
im ręku prawie całą władzę państwową. Jego organem wykonawczym i dorad
czym był rząd GG kierowany przez sekretarza stanu. W Berlinie rezydował
przedstawiciel Generalnego Gubernatorstwa. Tworzącymi GG dystryktami kie
rowali szefowie dystryktów, zwani od 1941 r. gubernatorami, stojący na czele
urzędów gubernatorów. Natomiast w powiatach administracja należała do sta
rostów powiatowych i miejskich. Z władz polskich utrzymano na najniższym
szczeblu w gminach miejskich burmistrzów, a w gminach wiejskich wójtów
i podległych im sołtysów. Wójtów i burmistrzów powoływał i odwoływał gu
bernator dystryktu. Byli oni organami wykonawczymi samorządu gminnego.
Z tego tytułu podlegały im zarządy miejskie i wiejskie. Urzędników polskich
Nb. 649
61428665874636
61
poddano nadzorowi niemieckiemu, zwłaszcza w większych miastach, gdzie po

wołano niemieckich naczelników.
Trwałym elementem polityki hitlerowskich Niemiec na ziemiach polskich,
zwłaszcza w GG, była rozbudowa struktur policyjnych. Policja podlegała wyż
szemu dowódcy SS i policji, a jemu z kolei: dowódca policji i bezpieczeń
stwa, dowódca policji porządkowej oraz dowódcy SS i policji w dystryktach.
W strukturze policji porządkowej znajdowała się też policja polska („granato
wa”). W 1942 r. utworzono specjalny sekretariat stanu do spraw bezpieczeń
stwa w rządzie GG.
Generalne Gubernatorstwo oddzielone było od Rzeszy granicą: celną, de
wizową, walutową i policyjną. Obowiązywał tutaj polski system prawny, jeżeli
nie był sprzeczny z przepisami niemieckimi, a także generalnie polska struktu
ra wymiaru sprawiedliwości w sprawach niepodlegających sądom niemieckim.
W administracji GG językiem urzędowym był niemiecki, przy dopuszczeniu
polskiego w kontaktach z Polakami. W rękach polskich pozostawiono część
produkcji przemysłowej i rzemieślniczej. W 1939 r. utworzono Bank Emisyjny
emitujący nowe banknoty, tzw. młynarki. Zezwolono też na kontrolowaną dzia
łalność polskich banków prywatnych. Zlikwidowano wszystkie szkoły wyższe
i średnie, pozostawiając jedynie podstawowe i zawodowe. Pewne uprawnienia
pozostawiono Polakom również w innych dziedzinach życia społeczno-gospo
darczo-kulturowego. Generalnie ludność polska na terenie GG była bardziej
uprzywilejowana niż na obszarach wcielonych do Rzeszy, mając pewne ogra
niczone prawa, chociaż trudno tutaj wyznaczyć jakiekolwiek kryteria, gdyż te
zależały wyłącznie od stosowanej przez okupanta polityki, a przede wszystkim
praktyki. Do końca nieokreślona też była pozycja prawna ludności GG. Nie by
li oni ani obywatelami GG, ani też poddanymi Rzeszy. Obywatele polscy naro
dowości niemieckiej uzyskali pozycję uprzywilejowaną, podobną do obowią
zującej na terenach wcielonych. Grupami poddanymi całkowitej eksterminacji
byli Żydzi i Cyganie.
Plany niemieckie wobec GG przewidywały, po zwycięskiej wojnie, całkowite wysied
lenie ludności polskiej na wschód i zasiedlenie terenów GG przez mniejszości niemieckie
z innych państw europejskich. Realizując te plany, Niemcy oparli się na wysiedleniach, wy
właszczeniach, codziennym terrorze, przymusowych robotach i innych formach wynisz
czania ludności polskiej.
3. Ziemie polskie pod okupacją radziecką (do 1941 r.)

Związek Radziecki zagarnął obszar 201 tys. km2, co stanowiło 50% ziem 650
Rzeczypospolitej, na którym zamieszkiwało 14,3 mln ludności, w tym ok. 5 mln
Polaków. Przejściowo władzę nad tym terytorium przejęły Zarządy Tymcza
Nb. 650
61428665874636
61
sowe, podlegające lokalnym placówkom Narodowego Komisariatu Spraw

Wewnętrznych (NKWD). Na początku października 1939 r. zarządzono prze
prowadzenie wyborów do zgromadzeń ludowych, odmawiając Polakom moż
liwości wysuwania własnych kandydatów. Odbyły się one 22 października
i zostały całkowicie zbojkotowane przez Polaków, z wyjątkiem komunistów.
„Wybrane” w ich wyniku zgromadzenia ludowe Zachodniej Białorusi w Bia
łymstoku oraz Zachodniej Ukrainy we Lwowie podjęły jednomyślne uchwały
o włączeniu tych ziem do radzieckich republik białoruskiej i ukraińskiej. Reali
zując je, wysłały do Moskwy swoje delegacje na posiedzenie Rady Najwyższej
ZSRR. Ta na sesji 1 i 2.11.1939 r. podjęła uchwałę o włączeniu tych obszarów
do odpowiednich republik. Następnie dekretem Prezydium Rady Najwyższej
Białoruskiej SRR w Mińsku włączono województwa białostockie i nowogródz
kie do Białoruskiej SRR, a dekretem Prezydium Rady Najwyższej Ukraińskiej
SRR Galicję Wschodnią i Wołyń do Ukraińskiej SRR. Na obszarach zabranych
Rzeczypospolitej zorganizowano wkrótce sieć administracji radzieckiej zarów
no państwowej – rady (obwodowe, rejonowe, miejskie, gminne i wiejskie), par
tyjnej – komitety, jak i policyjnej w formie rozbudowanego aparatu NKWD.
W dalszej kolejności dekretem z 29 listopada nadano mieszkańcom terenów
wcielonych obywatelstwo radzieckie. Oznaczało to dla osób, które ukończyły
16 lat, konieczność przyjęcia paszportu radzieckiego, a tym samym poddania
się obowiązującemu prawu radzieckiemu, łącznie z odbyciem służby wojsko
wej w szeregach Armii Czerwonej.
W ramach unifikacji zajętych ziem polskich z republikami radzieckimi, władze komuni
styczne rozpoczęły natychmiastowe represje w stosunku do ludności polskiej. Pierwszą for
mą terroru były masowe aresztowania jeńców wojennych, w stosunku do których nie prze
strzegano konwencji międzynarodowych. Specjalną rolę spełniły tutaj zwłaszcza trzy obozy:
w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie. Wywiezionych z nich jeńców zamordowano w po
bliżu Katynia, Charkowa i Miednoje. W ślad za aresztowaniami rozpoczęły się masowe de
portacje ludności cywilnej w głąb ZSRR. Łącznie zsyłki objęły 1,8 mln Polaków. Wysie
dlenie oznaczało jednoczesny przepadek mienia. Znaczną część przesiedlonych Polaków
zamknięto w ok. 130 łagrach. Przypuszczalnie ogólna liczba ofiar polskich w łagrach radziec
kich sięgała nawet kilkuset tysięcy osób. Trudno ją będzie kiedykolwiek ustalić.
Odmienny los, w odróżnieniu od innych ziem wschodnich Rzeczypospoli
tej, spotkał Wileńszczyznę. 10.10.1939 r. ZSRR odstąpił Litwie terytorium li
czące 7 tys. km2 i zamieszkane przez ok. 0,5 mln ludności, w zamian za utwo
rzenie na jej terenie baz wojskowych, w których miało stacjonować ok. 30 tys.
żołnierzy. Stan taki nie trwał długo, gdyż już w czerwcu 1940 r. Armia Czerwo
na zajęła terytorium Litwy, a nowo wybrany parlament i rząd komunistyczny
zwróciły się do Rady Najwyższej ZSRR z „prośbą” o przyłączenie do państwa
radzieckiego, co nastąpiło w sierpniu 1940 r.
Nb. 650
61428665874636
61
4. Organizacja sądownictwa państw okupacyjnych

a) Sądownictwo na ziemiach wcielonych do Rzeszy
Na ziemiach wcielonych funkcjonowały sądy: powszechne, specjalne i taj- 651
ne. Ustrój sądów powszechnych regulował dekret ministra sprawiedliwości
z listopada 1940 r. Zgodnie z nim sądownictwo na ziemiach włączonych do
Rzeszy zunifikowano z ustrojem sądów niemieckich. Najniższą instancją był
sąd powiatowy. Pośrednią stanowił sąd krajowy, obejmujący obszar rejencji.
Wreszcie w okręgach Rzeszy i prowincjach działały wyższe sądy krajowe.
Pierwsze sądy specjalne utworzono jeszcze w okresie prowadzenia działań
wojennych. Były nimi wojenne sądy polowe, które rozstrzygały przede wszyst
kim sprawy o szpiegostwo, oraz wojskowe sądy doraźne, orzekające w spra
wach o działania partyzanckie i posiadanie broni. Z czasem ich kompetencje
przejęły cywilne sądy specjalne, powołane pierwotnie do rozpatrywania prze
stępstw popełnionych na obszarze działań wojennych. Najwyższym sądem spe
cjalnym był Trybunał Ludowy w Berlinie, sądzący w sprawach politycznych.
Doraźne sądy policyjne zaczęły funkcjonować już we wrześniu 1939 r. na
podstawie przyznanych tajnej policji państwowej (Gestapo) uprawnień jurys
dykcyjnych. Składały się z kierownika urzędu policyjnego i 2 mianowanych
przez niego ławników. Orzekały w sprawach Polaków i Żydów oskarżonych
o działalność na szkodę Rzeszy i jej obywateli, wymierzając w prawie wszyst
kich przypadkach karę śmierci.
b) Sądownictwo w Generalnym Gubernatorstwie
Do 25.10.1939 r. na terenie GG funkcjonowały sądy wojskowe. W ich miej 652
sce wprowadzono nową, opierającą się na kryterium narodowościowym, struk
turę sądownictwa niemieckiego i polskiego. Sądy niemieckie dzieliły się na
powszechne i specjalne. Sądy powszechne były dwuinstancyjne, w pierwszej
instancji sądził sąd niemiecki, a w drugiej wyższy sąd niemiecki. Sądy spe
cjalne były właściwe dla rozpatrywania spraw szczególnych. Utworzono także
policyjne sądy doraźne, składające się z dowódcy policji bezpieczeństwa lub
porządkowej oraz 2 urzędników policyjnych. Sądom niemieckim podlegali:
Reichsdeutsche, Volksdeutsche i osoby prowadzące działalność przeciwko
Rzeszy i jej obywatelom oraz władzom GG.
Sądy polskie dzieliły się na: grodzkie, okręgowe i apelacyjne. Były właści
we tylko w tych sprawach, które nie należały do właściwości rzeczowej sądów
niemieckich. Postępowanie było dwuinstancyjne. Ich wyroki podlegały kontro
li Wyższego Sądu Niemieckiego.
Nb. 651–652
61428665874636
61
c) Sądownictwo na ziemiach anektowanych przez ZSRR

653 Na ziemiach zagarniętych przez ZSRR wprowadzono ustrój sądów radziec
kich, zgodny z konstytucją ZSRR. Na szczeblu najniższym funkcjonowały rejo
nowe sądy ludowe, wybierane przez obywateli na okres 3 lat. Instancją wyższą
były sądy obwodowe, wybierane na kadencję 5-letnią. Na szczeblu republiki
utworzono Sąd Najwyższy, wybierany na 5 lat przez Radę Najwyższą Repu
bliki. Działalność wszystkich sądów nadzorował i kontrolował Sąd Najwyższy
ZSRR. Odrębne uprawnienia jurysdykcyjne otrzymały organy bezpieczeństwa
wewnętrznego podległe NKWD.
5. Związki wyznaniowe
654 Trzecia Rzesza opierała swoją politykę wyznaniową na, mającym odległą
tradycję w historii Niemiec, rozdziale Kościoła od państwa przy postępującej
tendencji do jego podporządkowania władzy. Zasady te starano się wprowadzić
na ziemiach wcielonych i w Generalnym Gubernatorstwie.
Globalnie politykę wyznaniową podporządkowano ministerstwu ds. ko
ścielnych. Podlegali mu nadprezydenci prowincji, namiestnicy okręgów Rze
szy i generalny gubernator (GG). Uzależniona była ona od wielu czynników,
m.in. pozycji prawnej terenów okupowanych, rodzaju związku wyznaniowego,
społeczno-politycznego oddziaływania wyznania, a nawet stosunku do kościo
łów osób, którym powierzono reorganizację i nadzór nad religiami.
Znaczne zmiany dotknęły zwłaszcza, najbardziej w Polsce uprzywilejowa
nego, Kościoła katolickiego. W związku z opuszczeniem okupowanego kraju
przez prymasa Augusta Hlonda i część biskupów ordynariuszy, administrację
diecezji wcielonych do Rzeszy w większości przekazano w ręce biskupów nie
mieckich. Całkowicie nową pozycję prawną Kościoła stworzono jednak tyl
ko w Kraju Warty, gdzie pozbawiono go, w odróżnieniu od pozostałych ziem
wcielonych, osobowości prawnej z mocą wsteczną od wybuchu wojny oraz do
konano jego oficjalnego podziału na Kościół niemiecki i polski. W pozosta
łych diecezjach, zwłaszcza chełmińskiej i katowickiej, stosowano zaostrzone
formy nadzoru. Przejawiało się to w usuwaniu języka polskiego z życia religij
nego, ograniczaniu liczby nabożeństw, konfiskacie majątków ziemskich, a póź
niej i budynków kościelnych, likwidacji seminariów duchownych i stowarzy
szeń religijnych itp.
W odróżnieniu od ziem wcielonych, na terenie GG formalnie utrzymano
dotychczasowe struktury organizacyjne Kościoła katolickiego. Był on jednak
represjonowany, m.in. zamknięto Katolicki Uniwersytet Lubelski, ograniczono
nabór kandydatów do seminariów duchownych, wysiedlano księży itp., jakkol
wiek nie były to szykany porównywalne do szykan na ziemiach wcielonych.
Nb. 653–654
61428665874636
61
W sumie eksterminacyjna polityka okupanta niemieckiego przyniosła śmierć

ok. 3 tys. duchownych polskich, w tym 5 biskupów. Drugie tyle było aresztowa
nych oraz represjonowanych w więzieniach i obozach koncentracyjnych.
Prześladowania dotknęły również Kościół ewangelicko-augsburski, jakkol
wiek większość jego wyznawców stanowili ludzie narodowości niemieckiej.
Na ziemiach wcielonych zarządzano z reguły łączenie diecezji polskich i nie
mieckich w jeden kościół. Inaczej było tylko w Kraju Warty, gdzie tworzono
stowarzyszenia religijne o charakterze prywatnoprawnym. Natomiast w GG
Kościół ewangelicko-augsburski rozdzielono na niemiecki i polski, majątek
przyznając jedynie pierwszemu.
W stosunku do licznie reprezentowanego w GG Kościoła greckokatolickie
go władze niemieckie nie wprowadziły specjalnych obostrzeń, zapewniając mu
zasadniczo swobodę działania. Z kolei gdy chodzi o cerkiew prawosławną, to
wyraźnie wystąpiła tendencja do jej ukrainizacji, co miało służyć niemieckim
celom politycznym.
Największe prześladowania spadły na ludność wyznania mojżeszowego.
Podlegała ona całkowitej eksterminacji, a elementem martyrologii Żydów by
ło również całkowite zniszczenie gmin, palenie i burzenie kościołów oraz bez
czeszczenie i niszczenie cmentarzy.
Na ziemiach polskich pod okupacją radziecką przeprowadzono masową i przymusową
ateizację. Represje dotknęły wszystkie związki wyznaniowe, zwłaszcza zaś Kościół katolicki.
Przejawem tej polityki było: rozstrzeliwanie duchownych, masowe ich aresztowania i depor
tacje w głąb ZSRR, konfiskata majątków, kasata klasztorów i zakonów, usunięcie religii ze
szkół itp. Zagadnienie to wymaga jeszcze dalszych badań.
II. Władze polskie na emigracji

Tuż przed opuszczeniem kraju, 17.9.1939 r., prezydent I. Mościcki wydał 655
orędzie traktujące o przeniesieniu siedziby prezydenta i naczelnych organów
państwa na teren kraju któregoś z sojuszników, celem dalszego kontynuowania
wojny. Władze polskie liczyły na to, że przekraczając granicę Rumunii, uda
dzą się dalej do Francji. Tymczasem władze rumuńskie, pod naciskiem Nie
miec i przy niejednoznacznej postawie Francji, wbrew poprzednim obietnicom,
internowały najwyższe władze Rzeczypospolitej. W zaistniałej sytuacji prezy
dent zrezygnował ze stanowiska i zgodnie z konstytucją kwietniową wyznaczył
swojego następcę. Pierwotnie został nim generał Bolesław Wieniawa-Długo-
szowski – ambasador RP w Rzymie. W związku z nieuznaniem tej nomina
cji przez Francję, I. Mościcki przekazał swe uprawnienia byłemu marszałko
wi Senatu – Władysławowi Raczkiewiczowi. Nominację antydatowano na dzień
17.9.1939 r. z miejscem wydania w Kutach, zachowując w ten sposób wymogi
Nb. 655
61428665874636
61
konstytucji o ciągłości władzy państwowej. Faktycznie przesłano ją 28 wrze

śnia z Bukaresztu do Paryża. Zaprzysiężenie nowego prezydenta odbyło się
30 września. Obejmując urząd, W. Raczkiewicz odwołał internowany w Rumu
nii rząd F. Sławoja-Składkowskiego, a nowym premierem mianował generała
Władysława Sikorskiego. Objął on także urząd Wodza Naczelnego, Generalne
go Inspektora Sił Zbrojnych i obowiązki ministra spraw zagranicznych. Jedno
cześnie prezydent zrezygnował ustnie z przysługujących mu prerogatyw kon
stytucyjnych, zamierzając wykonywać je wspólnie z premierem.
W skład utworzonego przez W. Sikorskiego rządu koalicyjnego weszli za
równo przedstawiciele sanacji, jak i przedwojennej opozycji wywodzącej się
z Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS), Stronnictwa Narodowego (SN), Stron
nictwa Pracy (SP) i Stronnictwa Ludowego (SL).
Siedzibą rządu był najpierw Paryż, a następnie Angers. W rządowym pro
gramie z listopada 1939 r. zapowiedziano kontynuację walki przeciw Niemcom
u boku W. Brytanii i Francji oraz współudział w organizacji powojennej Euro
py. Realizując te deklaracje, zaczęto tworzyć armię polską we Francji i struktu
rę podziemną w okupowanej Polsce.
2.11.1939 r. prezydent rozwiązał Sejm i Senat, co dało mu możliwość wy
konywania władzy ustawodawczej poprzez wydawanie dekretów z mocą usta
wy, z czego W. Raczkiewicz szeroko korzystał. Wypełniając istniejącą lukę,
prezydent dekretem z 9.12.1939 r. powołał Radę Narodową, zwaną później
Radą Narodową Rzeczypospolitej Polskiej. Składała się najpierw z 15, a po
tem 22 członków, powołanych przez prezydenta na wniosek premiera. Była or
ganem doradczym, opiniującym sprawy wnoszone przez rząd oraz opracowu
jącym zasady przyszłego ustroju państwa i postulaty polskie na konferencje
pokojowe. W jej skład wchodzili przedstawiciele wszystkich partii rządowych,
jak również mniejszości narodowych i Kościoła katolickiego. Pierwszym prze
wodniczącym Rady był I. Paderewski, a po jego śmierci Stanisław Grabski, zaś
po nim Bronisław Skalak. Ostatecznie, po licznych kryzysach wewnętrznych,
Rada Narodowa została rozwiązana 21.3.1945 r. Jej rola polityczna, zwłaszcza
po 1941 r., była niewielka.
Po upadku Francji polskie władze emigracyjne, na zaproszenie rzą
du W.Brytanii, przeniosły się w połowie czerwca do Anglii (ewakuowano
ok. 25 tys. żołnierzy i oficerów, tj. 1/3 składu). We władzach państwowych do
szło do nieporozumień osobistych. Ich rezultatem było prezydenckie odwołanie
18.7.1940 r. ze stanowiska premiera W. Sikorskiego i powierzenie tego urzędu
najpierw K. Sosnkowskiemu, a wobec jego odmowy – Augustowi Zaleskiemu.
Ostre protesty Rady Narodowej i części emigracji zmusiły jednak W. Raczkie-
wicza do odwołania tej decyzji i zawarcia z W. Sikorskim kompromisowego po
Nb. 655
61428665874636
61
rozumienia. Kolejny kryzys rządowy wywołało podpisanie 30.7.1941 r. ukła

du Sikorski-Majski (ambasador ZSRR w Londynie), którego treść nie była
wcześniej zaaprobowana przez prezydenta i główne siły działające na emigra
cji. W rezultacie prezydent porozumienia tego nie ratyfikował, a rząd opuści
ło na znak protestu kilku ministrów. Głównym powodem sporu wokół układu
były kwestie unieważnienia przez ZSRR traktatów rozbiorowych z 1939 r., ale
bez jednoczesnego wyraźnego określenia powrotu do przedwojennej granicy
wschodniej Polski oraz uznania bezprawności działań Związku Radzieckiego
na okupowanych ziemiach polskich w latach 1939–1941. Ostatecznie W. Sikor-
skiemu udało się rząd zrekonstruować, a spory z prezydentem załagodzić. Na
stępny kryzys przyniosła śmierć W. Sikorskiego, wskutek tragicznej katastrofy
samolotowej w Gibraltarze, mającej miejsce 4.7.1943 r.
Nowym premierem został Stanisław Mikołajczyk (SL). Stanowisko Wo
dza Naczelnego, wbrew woli premiera, powierzono K. Sosnkowskiemu. Rząd
S. Mikołajczyka, liczący 13 ministrów, przetrwał od 14.7.1943 r. do 24.11.1944 r.
W tym czasie całkowicie zmieniła się sytuacja na frontach wojny. Postępy ofen
sywy radzieckiej i zarysowana w Teheranie koncepcja przyszłej granicy wschod
niej Polski na linii Curzona zmusiła S. Mikołajczyka do kompromisu. Osta
tecznie premier 13.10.1944 r., wskutek nacisków strony brytyjskiej, zgodził się
w Moskwie na porozumienie wyznaczające linię Curzona za polsko-radziecką
linię demarkacyjną, czego z kolei nie przyjął Stalin. W tej sytuacji S. Mikołajczyk
wyjechał do Londynu dla przedyskutowania sprawy. Zwołany tam 22 listopada
Komitet Koordynacyjny 4 stronnictw rządowych odrzucił dyktat aliantów, zaś
S. Mikołajczyk podał się do dymisji.
Nowy rząd utworzył 29.11.1944 r. Tomasz Arciszewski (PPS). Popierały go
już tylko trzy partie: PPS, SN i SP. Rząd składał się tylko z 9 ministrów. T. Arci-
szewski podtrzymał ofertę porozumienia się z ZSRR, ale wyłącznie na zasadach
suwerenności i integralności terytorialnej Polski. Anglicy wprawdzie nie kwe
stionowali jego legalności, lecz jak mogli, ograniczyli z nim kontakty i utrud
niali mu łączność z krajem. W tym czasie wielka trójka zbierała się w lutym
1945 r. na konferencji w Jałcie. Jej ustalenia w kwestii polskiej były ostateczne.
Polsce została narzucona nowa formuła granic i rządu.
III. Polskie Państwo Podziemne

Organizację Polskiego Państwa Podziemnego rozpoczęto jeszcze w trak 656
cie kampanii wrześniowej. Główna inicjatywa konspiracyjna wyszła od gene
rała Michała Karaszewicza-Tokarzewskiego, który po konsultacjach z przedsta
wicielami głównych partii powołał w nocy z 26/27.9.1939 r. tajną organizację
Nb. 656
61428665874636
61
wojskowo-polityczną pod nazwą Służba Zwycięstwu Polski (SZP), której zo

stał dowódcą głównym. Koncepcja ta nie uzyskała poparcia W. Sikorskiego,
który wobec równoczesnego tworzenia się innych organizacji podziemnych
i przyjmowania przez nie różnych formuł organizacyjnych oraz obawiając się
wpływu oficerów sanacyjnych na podziemie, postanowił podporządkować two
rzenie i działalność konspiracyjnego podziemia w kraju rządowi emigracyjne
mu. W związku z tym w Paryżu powołano przy rządzie Komitet Ministrów
dla Spraw Kraju pod przewodnictwem K. Sosnkowskiego. Jednocześnie pre
mier rozwiązał SZP i w jej miejsce powołał w listopadzie 1939 r. nową organi
zację – Związek Walki Zbrojnej (ZWZ). Komenda Główna ZWZ miała sie
dzibę w Paryżu, a na jej czele stanął K. Sosnkowski. W kraju przewidywano
osobne dowództwa dla okupacji niemieckiej (Stefan Grot-Rowecki) i radziec
kiej (M. Karaszewicz-Tokarzewski). Ostatecznie po klęsce Francji (czerwiec
1940 r.) zdecydowano, że Komendantem Głównym ZWZ na cały kraj zostanie
generał S. Grot-Rowecki. W organizacji ZWZ przyjęto jednocześnie koncepcję,
że będzie to wyłącznie organizacja wojskowa, oddzielona od pionu cywilnego
i politycznego.
657 Równoległe istnienie obok ZWZ licznych i żywiołowo zakładanych orga
nizacji zbrojnych zmusiło Naczelne Dowództwo w Londynie do podjęcia ak
cji scalenia podziemia wojskowego. 14.2.1942 r. ZWZ przemianowano na Ar-
mię Krajową (AK). Na czele AK stanął Komendant Główny AK. Pierwszym
był S. Grot-Rowecki, a po jego aresztowaniu stanowisko to piastowali: Tadeusz
Bór-Komorowski (od lipca 1943 r.) i Leopold Okulicki (od października 1944 r.).
Organem dowodzenia AK była Komenda Główna. Terenowa organizacja AK
oparta była zasadniczo na przedwojennym podziale administracyjnym II Rze
czypospolitej. Kraj podzielono na obszary. Obszary dzieliły się na okręgi odpo
wiadające województwom, te na obwody, pokrywające się z powiatami, a te na
placówki odpowiadające gminom. Podstawową jednostką organizacyjną i tak
tyczną AK był pluton, liczący ok. 50 żołnierzy. W największym swoim rozwo
ju, który przypadł na akcję „Burza”, AK liczyła ok. 400 tys. członków.
Oprócz walki zbrojnej, do kierowania oporem społeczeństwa delegat rządu
i komendant główny ZWZ (AK) powołali w kwietniu 1941 r. wspólnego peł
nomocnika, którym został Stefan Korboński. W grudniu 1942 r. utworzył on
Kierownictwo Walki Cywilnej (KWC), którego głównym zadaniem było roz
powszechnianie i egzekwowanie zasad walki cywilnej w całym kraju. Temu
ostatniemu celowi służyły sądy podziemne KWC.
W lipcu 1943 r. delegat rządu na kraj i komendant główny AK połączyli
KWC z Kierownictwem Walki Konspiracyjnej (KWK) w Kierownictwo Walki
Podziemnej (KWP), które koordynowało odtąd wszystkie akcje AK.
Nb. 657
61428665874636
61
Obok wojskowego, drugą strukturę państwa podziemnego stanowił pion

cywilny. Pierwotnie w lipcu 1940 r. powołano osobnego delegata rządu na zie
mie wcielone do Rzeszy, którym został Adolf Bniński (aresztowany w lipcu
1941 r.), a w grudniu delegata rządu w Warszawie w osobie Cyryla Ratajskiego,
natomiast nie mianowano delegata na obszar okupacji radzieckiej. Z czasem
wszystkie te funkcje połączono w rękach głównego delegata rządu na kraj.
Kolejno byli nimi: Cyryl Ratajski, Jan Piekałkiewicz (od września 1942 r.), Jan
Jankowski (od maja 1943 r.) i S. Korboński (czasowo od kwietnia 1945 r.). Za
daniem delegatów było budowanie struktur administracyjnych podziemia. De
kretem prezydenta z kwietnia 1944 r., wzmacniając pozycję delegata, przy
znano mu rangę ministra sprawującego na terenie kraju funkcje wicepremiera.
Organem pomocniczym delegata rządu była Delegatura Rządu na Kraj. Dzie
liła się ona na departamenty. Kierowały one przydzielonymi im sprawami re
sortowymi. W 1942 r. rozbudowano też sieć delegatów wojewódzkich i powia
towych. Odrębną organizację uzyskała Warszawa.
Trzecią strukturą państwa podziemnego był pion polityczny. Podstawą
jego utworzenia było spotkanie w lutym 1940 r. przedstawicieli trzech głów
nych partii politycznych: PPS (Kazimierz Pużak), SN (Aleksander Dębski) i SL
(S. Korboński), z generałami S. Grotem-Roweckim i M. Karaszewiczem-Toka-
rzewskim. W jego wyniku powołano Polityczny Komitet Porozumiewawczy
(PKP), którego zadaniem było zharmonizowanie przygotowań i działań woj
ska oraz społeczeństwa w walce o niepodległość. W czerwcu 1940 r. PKP prze
mianowano na Główny Komitet Polityczny (GKP), a w lipcu dopuszczono
do jego prac przedstawiciela SP. Z czasem GKP uniezależnił się od czynników
wojskowych, z którymi był początkowo organizacyjnie związany, a rozwinął
współpracę z delegatem rządu, dla którego stał się organem opiniodawczym.
W marcu 1943 r. GKP przekształcił się w Krajową Reprezentację Polityczną
Narodu Polskiego.
W odpowiedzi na utworzenie Krajowej Rady Narodowej (KRN) delegat
rządu wydał 9.1.1944 r. dekret o powołaniu Rady Jedności Narodowej (RJN).
Składała się z 17 osób reprezentujących zarówno główne, jak i drobne ugrupo
wania polityczne. Przewodniczącym Rady został K. Pużak (PPS-WRN).
Rada była namiastką podziemnego parlamentu. Istniała do 1.7.1945 r. Program swój
opierała na deklaracji programowej „O co walczy Naród Polski”, wydanej 15.3.1944 r.
Natomiast 3.5.1944 r. delegat rządu – Jan Jankowski powołał Krajową

Radę Ministrów. Składała się z trzech ministrów: Adama Bienia (SL), Stani-
sława Jasiukiewicza (SN) i Antoniego Pajdaka (PPS-WRN). Stanowić miała
przeciwwagę dla ustanowionego wkrótce Polskiego Komitetu Wyzwolenia Na
rodowego (PKWN, 22.7.1944 r.).
Nb. 657
61428665874636
61
Rozdział VI. Prawo II Rzeczypospolitej
i w okresie II wojny światowej
Literatura: S. Gołąb, Projekty polskiej procedury cywilnej, Kraków 1930; L. Górnic-
ki, Prawo cywilne w pracach Komisji Kodyfikacyjnej Rzeczypospolitej Polskiej w latach
1919–1939, Wrocław 2000; A. Lityński, Wydział Karny Komisji Kodyfikacyjnej II Rzeczy
pospolitej, Katowice 1991; R. Longchamps de Bérier, Uzasadnienie projektu kodeksu zobo
wiązań, Warszawa 1936; K. Lutostański, Zasady projektu prawa małżeńskiego uchwalonego
przez Komisję Kodyfikacyjną 29 marca 1929, Warszawa 1931; D. Malec, Dzieje notariatu
polskiego, Kraków 2007; K. Pospieszalski, Polska pod niemieckim prawem 1939–1945. Zie
mie Zachodnie, Poznań 1946; F. Ryszka, Państwo stanu wyjątkowego, Wrocław 1974.
I. Źródła prawa w okresie II Rzeczypospolitej

1. Stan prawny po odzyskaniu niepodległości
658 Odrodzone w 1918 r. państwo polskie odziedziczyło po państwach zabor
czych różne systemy prawa: austriackiego, niemieckiego, francuskiego, rosyj
skiego i węgierskiego (Spisz i Orawa). Wszystkie różniły się między sobą za
równo w zakresie instytucji i konstrukcji prawnych, jak i w stopniu regulacji
stosunków społeczno-gospodarczych. Stan taki utrudniał proces integracji nie
tylko prawa, ale i całego państwa polskiego. Źródłami prawa cywilnego w po
szczególnych ziemiach były:
– ziemie byłego Królestwa Polskiego: II i III księga Kodeksu Napoleona,
ustawy hipoteczne z 1818 i 1825 r., Kodeks cywilny Królestwa Polskiego
z 1825 r. i ustawa małżeństwa z 1836 r.,
– ziemie byłych rosyjskich guberni zachodnich: X tom Zwodu praw Cesar
stwa Rosyjskiego z 1836 r.,
– ziemie byłego zaboru pruskiego: Kodeks cywilny niemiecki (BGB)
z 1896 r.,
– ziemie byłego zaboru austriackiego: Kodeks cywilny austriacki (ABGB)
z 1811 r.,
– ziemie Spisza i Orawy: prawo węgierskie, a od 1923 r. ABGB.
Nb. 658
61428665874636
61
Źródłami prawa cywilnego procesowego były:

– ziemie byłego zaboru rosyjskiego: rosyjska ustawa o postępowaniu cywil
nym z 1864 r.,
– ziemie byłego zaboru pruskiego: niemiecki Kodeks postępowania cywilne
go z 1877 r.,
– ziemie byłego zaboru austriackiego: austriacki Kodeks postępowania cywil
nego z 1895 r.
Źródłami prawa karnego materialnego były:
– ziemie byłego zaboru rosyjskiego: rosyjski Kodeks karny Tagancewa
z 1903 r.,
– ziemie byłego zaboru pruskiego: Kodeks karny Rzeszy z 1871 r.,
– ziemie byłego zaboru austriackiego: Kodeks karny austriacki z 1852 r.
Źródłami prawa karnego procesowego były:
– ziemie byłego zaboru rosyjskiego: rosyjska ustawa o procedurze karnej
z 1864 r.,
– ziemie byłego zaboru pruskiego: niemiecki Kodeks postępowania karnego
z 1877 r.,
– ziemie byłego zaboru austriackiego: austriacki Kodeks postępowania karne
go z 1873 r.
Źródłami prawa handlowego były:
– ziemie byłego zaboru rosyjskiego: francuski Kodeks handlowy z 1807 r.
i uzupełniające go ustawy rosyjskie,
– ziemie byłego zaboru niemieckiego: niemiecki Kodeks handlowy z 1897 r.,
– ziemie byłego zaboru austriackiego: austriacki Kodeks handlowy z 1861 r.
Wymienione źródła prawa sądowego, zachowując swoją moc obowiązującą, przestały
być uznawane za prawo obce, stając się dzielnicowymi prawami polskimi. Zastrzeżono jedy
nie, że utraciły moc prawną te przepisy, które były sprzeczne z konstytucją państwa i polską
racją stanu. Siłą rzeczy rozwiązanie takie miało charakter tymczasowy. W toku dyskusji nad
dalszymi losami prawa w odrodzonej Polsce zwyciężyła ostatecznie koncepcja o potrzebie
równoczesnego połączenia procesu unifikacji prawa z procesem dokonania jego nowej kody
fikacji. Dla realizacji tego celu Sejm Ustawodawczy na posiedzeniu w dniu 3.6.1919 r. powo
łał niezależną od rządu Komisję Kodyfikacyjną RP.
2. Komisja Kodyfikacyjna
Komisja Kodyfikacyjna składała się początkowo z 44 osób. Jej prezyden 659
tem został najpierw profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego Franciszek Ksawe-
ry Fierich, zmarły w 1928 r. Kolejnego prezydenta powołano dopiero w 1932 r.
i został nim prezes Sądu Najwyższego Bogdan Pohorecki. Pierwszych człon
ków komisji mianował Naczelnik Państwa, kolejnych Prezydent RP. W sumie
Nb. 659
61428665874636
61
346 Rozdział VI. Prawo II Rzeczypospolitej i w okresie II wojny światowej
przez cały okres działalności komisji zasiadało w niej 69 teoretyków i prak

tyków. Komisja dzieliła się na dwa wydziały: karny i cywilny, zaś te na po
szczególne sekcje. Jej struktura i regulamin były kilkakrotnie zmieniane. Po
czątkowo Komisja dyskutowała na zebraniu ogólnym. Przewlekłość obrad
spowodowała zastąpienie go w 1921 r. działalnością w ramach Komitetu Orga
nizacji Prac. W 1924 r. zniesiono wydziały, dzieląc Komisję na pięć sekcji: pra
wa cywilnego (trzy podsekcje), postępowania cywilnego, prawa handlowego,
prawa karnego oraz postępowania karnego. W latach późniejszych zasadnicza
praca przygotowawcza realizowana była w 3-, 4-osobowych zespołach, zaś
w ramach sekcji i podsekcji rozstrzygano jedynie istniejące rozbieżności i wąt
pliwości. Od 1932 r. działano głównie w podkomisjach składających się najwy
żej z 26 członków. Komisja Kodyfikacyjna zakończyła swoje funkcjonowanie
wraz z wybuchem wojny.
3. Kodyfikacja prawa cywilnego, handlowego i postępowania cywilnego

a) Organizacja prac nad kodyfikacją prawa cywilnego i jej rezultaty
660 Zgodnie z założeniem Komisji prawo cywilne miało być unifikowane eta
pami. Celem finalnym było stworzenie jednolitego kodeksu cywilnego, któ
ry byłby dziełem oryginalnym, nowym, zbudowanym na podstawach narodo
wych. Pierwszym etapem w realizacji tego zamierzenia było rozpoczęcie prac
nad tym dziedzinami prawa cywilnego, które ze względu na swoją aktualność
musiały być wyodrębnione z obowiązujących na ziemiach polskich różnych
systemów prawnych i jednolicie uregulowane.
Najwcześniej, gdyż już w 1921 r., opracowano projekty prawa międzynarodowego pry
watnego i prawa międzydzielnicowego. Zawierały one zasady rozstrzygania kolizji prawnych
między różnymi ustawodawstwami. Przygotował je Fryderyk Zoll. Sejm uchwalił projekty,
z drobnymi poprawkami, w 1926 r.
Projekty prawa wekslowego i czekowego opracowała sekcja prawa handlowego. Ich refe
rentami byli: Aleksander Doliński, Antoni Górecki i Roman Kuratowski. Weszły one w życie
na podstawie rozporządzenia prezydenta z września 1924 r. Oba wzorowane były na konwen
cji haskiej z 1912 r. Podpisanie przez Rzeczpospolitą w 1930 r. trzech konwencji genewskich,
wprowadzających system prawa jednolitego, pociągnęło za sobą konieczność zmiany funk
cjonującego prawa. Nowy projekt prawa wekslowego przygotował Stanisław Wróblewski,
a czekowego Józef Sułkowski. Sejm uchwalił je w formie ustawy w kwietniu 1936 r.
Projekt prawa patentowego przedstawił F. Zoll, a koreferat S. Wróblewski. Wszedł on w ży
cie w lutym 1924 r. jako ustawa o ochronie wynalazków, wzorów i znaków towarowych. Zastą
piło ją rozporządzenie prezydenta z marca 1928 r. Równolegle F. Zoll opracował projekty pra
wa autorskiego i prawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, które Sejm uchwalił w 1926 r.
Projekt księgi pierwszej, zawierającej przepisy ogólne, przedstawił Ignacy Koschembahr-
-Łyskowski, a dyskusję nad nim przeprowadzono we wrześniu 1933 r., uznając że ma on cha
rakter przygotowawczy do czasu zakończenia prac nad całością kodeksu cywilnego.
Nb. 660
61428665874636
61
Natomiast w marcu 1920 r. Władysław Leopold Jaworski przygotował zasady prawa mał
żeńskiego. Wzbudziły one żywą, kilkuletnią, dyskusję.
Prawo spadkowe zostało opracowane w 1920 r. w odrębnych projektach Henryka Ko-
nica i Stanisława Wróblewskiego, dotyczących spadkobrania beztestamentowego. Trudności
o charakterze politycznym spowodowały jednak zaniechanie dalszej nad nimi dyskusji. W re
zultacie S. Wróblewski dopiero w 1937 r. przedstawił po raz kolejny jego pierwszą część.
Śmierć referenta nie pozwoliła jednak na ukończenie obrad nad nią.
Przed podjęciem właściwych prac nad prawem rzeczowym Komisja skupiła uwagę nad
projektem prawa górniczego, obowiązującym od 1932 r., jak również prawa wodnego wpro
wadzonego w 1922 r. Później F. Zoll opracował tezy do projektu ustawy o księgach ziemskich
(1931). On też w czerwcu 1937 r. zaprezentował projekt kodyfikacji prawa rzeczowego. Uza
sadnienia do niego do wybuchu wojny wszakże nie przygotowano.
Prace nad prawem zobowiązań podjęto we Lwowie. W 1923 r. powstał tam projekt opra
cowany przez wybitnych cywilistów: Ernesta Tilla, Maurycego Allerhanda, Aleksandra Do-
lińskiego, Romana Longchamps de Bériera i Kamila Stefkę. Jego opublikowany w 1928 r.
tekst spotkał się z ostrą krytyką, której uczestnicy zarzucili mu nadmierny liberalizm. Spo
ry wśród członków Komisji Kodyfikacyjnej przeciągnęły jego uchwalenie do października
1933 r., z mocą obowiązującą od lipca 1934 r.
Kodeks zobowiązań stanowił wybitne dzieło Komisji Kodyfikacyjnej. 661

Wzorowany był przede wszystkim na prawie szwajcarskim, przy uwzględnie
niu oddziaływań prawa francuskiego, niemieckiego i austriackiego. Składał
się z 645 artykułów, podzielonych na 17 tytułów. Całość ujęto w trzech czę
ściach: ogólnej (źródła, rodzaje, istota i powstanie zobowiązań, przejście praw
i obowiązków wynikających z zobowiązań), szczególnej (poszczególne rodzaje
umów) i zagadnień części ogólnej prawa cywilnego, wiążących się z prawem
zobowiązań (oświadczenie woli, termin, przedawnienie itd.). Jego przepisy, mi
mo całkowicie zmienionych po wojnie stosunków gospodarczych, obowiązy
wały do 1964 r.
Poza prawem zobowiązań Komisja nie zdołała skodyfikować całościo
wo pozostałych działów prawa cywilnego. Sprawą wzbudzającą największe
kontrowersje było prawo małżeńskie osobowe. Prace nad jego przygotowa
niem podjęła, utworzona w 1924 r., podkomisja, której przewodniczącym zo
stał I. Koschembahr-Łyskowski. Funkcji referenta podjął się Karol Lutostański,
którego udział w przygotowaniu projektu z 1929 r. był największy. Przewidy
wał on fakultatywne śluby cywilne i wyznaniowe, rozwody i równość małżon
ków. Opór duchowieństwa, zwłaszcza katolickiego, spowodował jednakże za
wieszenie dalszych prac legislacyjnych nad prawem małżeńskim osobowym.
Podobny los spotkał, ogłoszony w 1937 r., projekt prawa małżeńskiego ma
jątkowego. Nie zdołano również zunifikować prawa rodzinnego, mimo że
projekt, w którym największy udział miał Stanisław Gołąb, był już gotowy
w 1938 r. Nie doprowadzono także do skutku prac nad kodyfikacją prawa rze
Nb. 661
61428665874636
61
czowego, prowadzonych przez F. Zolla i Jana Wasilkowskiego, mimo przed

stawienia w 1937 r. stosownego projektu. Natomiast prace nad częścią ogólną
prawa cywilnego, w związku z koniecznością zakończenia kodyfikacjami po
szczególnych działów, zaledwie zostały zapoczątkowane.
b) Kodyfikacja prawa handlowego
662 Przewodniczącym podkomisji prawa handlowego był S. Wróblewski. W krót
kim czasie opracowano Kodeks handlowy, który ogłoszono równocześnie
z prawem zobowiązań, w formie rozporządzenia prezydenta z czerwca 1933 r.,
z mocą obowiązującą od lipca 1934 r.
W istocie stanowił on jedynie jego część pierwszą, zajmując się prawem zawodu ku
pieckiego. W przyszłości miano jeszcze unormować prawo ubezpieczeniowe, przewozowe
i morskie, czego jednak nie zdołano zrealizować. Kodeks wzorował się na niemieckim pra
wie handlowym z 1897 r.
c) Kodyfikacja postępowania cywilnego

663 Prace nad projektem Kodeksu postępowania cywilnego rozpoczęto w Warszawie jeszcze
w 1917 r., pod przewodnictwem Jana J. Litauera. W 1918 r. powstała druga komisja dla jego
kodyfikacji, działająca w Krakowie, pod przewodnictwem F. K. Fiericha. Po utworzeniu Ko
misji Kodyfikacyjnej ich działalność kontynuowano w ramach sekcji postępowania cywilne
go. Prace zakończono w 1929 r. Sam Kodeks ogłoszono rozporządzeniem prezydenta z listo
pada 1930 r., z mocą obowiązującą od stycznia 1933 r. Jeszcze przed wejściem w życie
uzupełniony został przepisami o sądowym postępowaniu egzekucyjnym i zabezpieczającym,
ogłoszonymi rozporządzeniem prezydenta z października 1932 r.
W październiku 1934 r. rozporządzeniem prezydenta wprowadzono przepi

sy prawa upadłościowego i prawa o postępowaniu układowym.
664 Kodeks postępowania cywilnego z 1930 r. liczył 864 artykuły. Całość po
dzielona została na dwie części. Pierwsza zawierała przepisy o postępowaniu
spornym (sąd, proces) i sądownictwie polubownym, zaś druga regulowała po
stępowanie egzekucyjne i upadłościowe. Obowiązywał on, ze znacznymi zmia
nami wprowadzonymi zwłaszcza po wojnie, do końca 1964 r.
4. Kodyfikacja prawa karnego materialnego i postępowania karnego

a) Organizacja prac nad kodyfikacją prawa karnego materialnego
i jej rezultaty
665 Prace nad kodeksem prawa karnego materialnego prowadził wydział karny, a następnie
sekcja karna Komisji Kodyfikacyjnej. Na jej czele stał Juliusz Makarewicz, wiceprezesem był
Wacław Makowski, a sekretarzem Emil S. Rappaport. Członkami wydziału byli zarówno
uczeni, jak i prawnicy praktycy oraz dwaj posłowie. Najpierw zajęto się pracami nad częścią
ogólną; jej zasady sformułowano w 1921 r. W 1922 r. J. Makarewicz przedstawił projekt czę
ści ogólnej kodeksu, który został poddany dyskusji, a następnie ogłoszony drukiem w języku
Nb. 662–665
61428665874636
61
polskim i francuskim. W latach 1923–1926 opracowano część szczególną, nad którą toczono
dyskusję do 1928 r. W 1929 r. projekt łączny przesłano do zaopiniowania sądom i korpora
cjom prawniczym. W latach 1929–1931 ponownie go przedyskutowano na forum Komisji
Kodyfikacyjnej, po czym złożono na ręce ministra sprawiedliwości. Ten powołał komisję,
która wprowadziła do niego kilka poprawek. W 1932 r. odbyły się kolejne konsultacje i nara
dy z przedstawicielami innych ministerstw, co zaowocowało dalszymi zmianami.
Ostateczny tekst kodeksu wszedł w życie na podstawie rozporządzenia
prezydenta z lipca 1932 r., z mocą obowiązującą od września 1932 r. Drugim
rozporządzeniem prezydenta wprowadzono tego samego dnia prawo o wykro
czeniach.
Kodeks karny z 1932 r. składał się z 295 artykułów ujętych w 42 rozdzia 666
łach. Całość podzielono na dwie części: ogólną i szczególną. Część szczególna
opierała się na dwupodziale przestępstw, normując zbrodnie i występki. Nato
miast wykroczenia regulowała odrębna ustawa.
Kodeks uchodził za znakomite dzieło ustawodawcze, oparte na założeniach szkoły socjo
logicznej. Napisany był jasnym i precyzyjnym językiem. Zalety kodeksu umożliwiały stoso
wanie jego przepisów do 1969 r.
b) Kodyfikacja postępowania karnego

Równolegle z pracami nad kodyfikacją prawa karnego materialnego prowadzono przy
gotowania do opracowania Kodeksu postępowania karnego. Zajęła się nimi odrębna podko
misja, w skład której wchodzili: Edmund Krzymuski, Aleksander Mogilnicki, Zygmunt Ry-
mowicz i E. S. Rappaport (sekretarz). Projekt kodeksu (ukończony w końcu maja 1924 r.)
uzyskał aprobatę Komisji w 1926 r. Następnie przekazano go ministrowi sprawiedliwości,
który powołał do dyskusji nad nim specjalną komisję.
Wersję ostateczną uzgodniono w 1927 r. Weszła ona w życie na podstawie
rozporządzenia prezydenta z marca 1928 r., z mocą obowiązującą od lipca 1929 r.
Równocześnie wprowadzono odrębnym rozporządzeniem przepisy o postępowa
niu doraźnym. W latach późniejszych Kodeks postępowania karnego kilkakrot
nie nowelizowano. Pierwsze zmiany związane były z wprowadzeniem w życie
Kodeksu karnego z 1932 r. Obok kwestii unifikacyjnych przewidziano w nich
możliwości podwyższenia kary przez sąd skazanemu, który złożył skargę kasa
cyjną, uwzględnioną przez Sąd Najwyższy. Natomiast nowelą z 1938 r., zwaną
lex Grabowski (od ówczesnego ministra sprawiedliwości), wprowadzono wyso
kie opłaty sądowe przy składaniu skargi kasacyjnej. Wreszcie nowelą z 1939 r.
wprowadzono ograniczenia praw więźniów, np. przymus nieodpłatnej pracy.
Kodeks postępowania karnego z 1928 r. składał się z 676 artykułów, 667
ujętych w 11 księgach. Był ustawą zwięzłą, syntetyczną, a przede wszystkim
nowocześniejszą od procedur państw zaborczych. Jego przepisy obowiązywa
ły do 1969 r.
Nb. 666–667
61428665874636
61
5. Ustawodawstwo w dziedzinie prawa pracy

668 Prawo pracy w okresie II Rzeczypospolitej ostatecznie wyodrębniło się
z prawa cywilnego i administracyjnego jako nowa gałąź prawa. Jego źródłem
były akty prawne o charakterze szczególnym. Najważniejsze z nich dotyczyły:
wprowadzenia ośmiogodzinnego dnia pracy (1918), prawa zakładania związ
ków zawodowych (1919), ubezpieczeń na wypadek choroby (1920), urlopów
pracowniczych (1922), ochrony pracy młodocianych i kobiet (1924), ubezpie
czeń emerytalnych (1927), układów zbiorowych (1937) itd.
II. Źródła prawa na ziemiach polskich

w okresie II wojny światowej
1. Źródła prawa obowiązujące na obszarze okupacji niemieckiej
a) Okres niemieckiego zarządu wojskowego
669 Okres niemieckiego zarządu wojskowego trwał na ziemiach wcielonych do
Rzeszy do 8 października, a w Generalnym Gubernatorstwie do 12.10.1939 r.
Do tego czasu obowiązywało tam prawo polskie, ze zmianami w zakresie ustro
ju sądów oraz procedury i prawa karnego. Zawarte one były przede wszystkim
w rozporządzeniu z 5.9.1939 r., wydanym przez naczelnego dowódcę wojska
niemieckiego (Waltera Brauchitscha) o sądach wyjątkowych na okupowanych
obszarach polskich. Tego samego dnia wydano inne rozporządzenie, zgod
nie z którym w sądach wojskowych lub sądach wyjątkowych miano orzekać
na podstawie przepisów niemieckiego kodeksu karnego z 1871 r., po zmianie
w 1927 r. Natomiast zgodnie z rozporządzeniem z 10.9.1939 r., normującym
wydawanie wyroków w sprawach przestępstw popełnianych przez młodocia
nych, zezwolono na stosowanie wobec nich przepisów dotyczących osób peł
noletnich. Z kolei rozporządzeniem z 12.9.1939 r. wprowadzono możliwość
wymierzenia kary śmierci za posiadanie broni.
b) Obszary wcielone do Rzeszy Niemieckiej
670 Dekret A. Hitlera z 8.10.1939 r., dotyczący podziału i administracji ziem
wcielonych do Rzeszy, przewidywał tymczasowe obowiązywanie na tym ob
szarze tych przepisów prawa polskiego, które nie były sprzeczne z prawem
niemieckim. Prawo niemieckie miano wprowadzać stopniowo, na podsta
wie rozporządzeń niemieckiego ministra spraw wewnętrznych oraz innych
wyliczonych urzędów. Na uwagę zasługuje zwłaszcza wydanie rozporzą
dzeń o: niemieckiej liście narodowej i niemieckim obywatelstwie na obsza
Nb. 668–670
61428665874636
61
rach włączonych z 4.3.1941 r., wprowadzeniu norymberskich ustaw rasowych

z 31.5.1941 r., sądownictwie karnym dla Polaków i Żydów na włączonych ob
szarach wschodnich oraz wywłaszczeniu z ziem wcielonych ludności polskiej
i żydowskiej z 15.1., 12.2. i 17.9.1940 r.
Zawierały one surowe przepisy prawa karnego i postępowania karnego,
specjalnie uchwalone dla Polaków i Żydów, przewidujące dla sprawców tych
przestępstw z reguły karę śmierci.
Innym wyrazem unifikacji prawnej ziem wcielonych z Rzeszą było wprowadzenie na ich
obszarze, rozporządzeniem z 25.9.1941 r., przepisów niemieckiego kodeksu cywilnego (BGB).
c) Generalne Gubernatorstwo
Dekretem A. Hitlera z 12.10.1939 r. utworzono Generalne Gubernator 671
stwo. Stanowił on, że obowiązujące tam dotychczas przepisy prawne pozosta
ją w mocy, jeżeli nie są sprzeczne z objęciem administracji przez Rzeszę. Ich
obostrzenie wprowadzono kilkoma rozporządzeniami. Najbardziej zwracają tu
taj uwagę rozporządzenia o: zwalczaniu aktów gwałtu z 31.10.1939 r., sądow
nictwie niemieckim w Generalnym Gubernatorstwie z 19.2.1940 r., gdzie w od
rębnych rozdziałach unormowano wymiar sprawiedliwości karnej i cywilnej,
czy też zwalczaniu napaści na niemieckie dzieło odbudowy – z 2.10.1943 r.
Większość z tych przestępstw zagrożona była karą śmierci.
2. Źródła prawa obowiązujące na obszarze okupacji radzieckiej

Mieszkańców ziem zagarniętych przez Związek Radziecki uznano za oby 672
wateli radzieckich. Prawo polskie na obszarze tym przestało obowiązywać.
Źródłami prawa stały się kodeksy republik białoruskiej i ukraińskiej, wzorowa
ne na kodeksach republiki rosyjskiej. W 1922 r. wydano je w dziedzinie: prawa
cywilnego, postępowania cywilnego, prawa karnego i postępowania karnego.
Natomiast w dziedzinie prawa rodzinnego, małżeńskiego i opiekuńczego obo
wiązywały przepisy kodeksu z 1926 r. Wszystkie wymienione kodeksy były
wielokrotnie nowelizowane.
3. Źródła prawa stosowane w sądownictwie specjalnym Polskiego

Państwa Podziemnego
Organami wymiaru sprawiedliwości Polskiego Państwa Podziemnego były 673
pierwotnie: sądy kapturowe (1940), przemianowane następnie na wojskowe są
dy specjalne (1941) oraz cywilne (1942).
Podstawowym źródłem prawa karnego stosowanym w tych sądach był Ko
deks karny z 1932 r., uzupełniony przepisami prawnokarnymi zawartymi w roz
porządzeniu prezydenta z 24.10.1934 r. o niektórych przestępstwach przeciwko
Nb. 671–673
61428665874636
61
bezpieczeństwu państwa, i dekrecie prezydenta z 1938 r. o ochronie niektórych

interesów państwa. Z przedwojennych aktów prawnych w orzecznictwie sądów
wojskowych stosowano również przepisy Kodeksu karnego Wojska Polskiego
z 1934 r. oraz konwencji haskiej z 1907 r., traktującej o prowadzeniu wojny
i wykonywaniu okupacji.
Obok wymienionych źródeł, wyroki opierano również na przepisach wydanych w okresie
okupacji, zawartych przeważnie w postanowieniach normujących organizację sądów specjal
nych. W maju 1940 r. komendant główny Związku Walki Zbrojnej i jednocześnie przewodni
czący Komitetu Ministrów dla Spraw Kraju rządu emigracyjnego – K. Sosnkowski wydał dwa
dokumenty: Kodeks sądów kapturowych ZWZ oraz Przepisy materialne, zatwierdzone przez
premiera W. Sikorskiego. Zawierały one, obok przepisów określających ustrój sądów kaptu
rowych, także postanowienia z zakresu prawa i postępowania karnego. Normowały one są
dzenie i wyrokowanie w wypadkach popełnienia zbrodni: zdrady, szpiegostwa, prowokacji,
denuncjacji oraz nieludzkiego prześladowania i krzywdzenia ludności polskiej. Stosowano je
wyłącznie wobec obywateli polskich i osób posiadających wcześniej obywatelstwo polskie.
Wraz z przekształceniem się sądów kapturowych w wojskowe sądy specjal

ne (1941) wydano 26.11.1941 r. ich statut, obowiązujący od 1.1.1942 r. Do
puszczał on prawo wymierzenia kary śmierci za szczególnie niebezpieczne
przestępstwa, nawet gdy tego nie przewidywały obowiązujące przepisy.
Z kolei wyodrębnienie, w grudniu 1942 r., z sądownictwa wojskowego, są
downictwa cywilnego spowodowało wydanie dla niego: Statutu cywilnych są
dów specjalnych oraz Regulaminu komisji sądzących. Zawierały one przepisy
o ustroju, postępowaniu, karach i wykonywaniu orzeczeń.
Aktem dodatkowym, na którym opierał się wymiar sprawiedliwości Polskiego Państwa
Podziemnego, był również Kodeks moralności obywatelskiej, opublikowany w 1941 r.
§ 2. Prawo cywilne i postępowanie cywilne

Literatura: L. Domański, Instytucje kodeksu zobowiązań, część ogólna, Warszawa
1936; Encyklopedia podręczna prawa prywatnego, pod red. F. Zolla i J. Wasilkowskiego (od
1931 r.); S. Gołąb, Projekty polskiej procedury cywilnej, Kraków 1930; tenże, Zarys polskie
go procesu cywilnego, cz. 1, Kraków 1932; R. Longchamps de Berier, Uzasadnienie projek
tu kodeksu zobowiązań, Warszawa 1936; tenże, Zobowiązania, Poznań 1948; E. Waśkowski,
Zasady procesu cywilnego, Wilno 1932; F. Zoll, Prawo cywilne w zarysie. Część ogólna, t. I,
Kraków 1948; tenże, Zobowiązania w zarysie, Warszawa 1948.
I. Zagadnienia ogólne
674 Prawo cywilne w okresie międzywojennym pozostawało pod rządami prze
pisów wywodzących się z ustawodawstw byłych państw zaborczych. Oznacza
Nb. 674
61428665874636
61
§ 2. Prawo cywilne i postępowanie cywilne 353
ło to obowiązywanie na obszarze państwa polskiego różnych systemów praw

nych. W związku z tym szczególne znaczenie dla rozstrzygania pojawiających
się kolizji zarówno między prawami dzielnicowymi, jak też między prawami
obcymi a prawem polskim posiadało uchwalone w 1926 r. prawo prywatne
międzydzielnicowe i prawo prywatne międzynarodowe.
Dzieło tworzenia polskiego systemu prawa cywilnego przypadło człon
kom komisji kodyfikacyjnej. Reprezentowali oni zarówno naukę prawa, jak
i praktykę. Było to, niestety, grono szczupłe. Kadra profesorów prawników sta
nowiła nieliczną grupę wywodzącą się głównie z uniwersytetów lwowskiego
i krakowskiego, zaś doświadczenia sądowe mieli jedynie Polacy z byłego za
boru austriackiego. Żaden nie posiadał doświadczenia w pracy legislacyjnej,
rzadko też w byłych państwach zaborczych uczestniczyli w parlamentarnych
komisjach ustawodawczych. Brakowało im znajomości metod pracy legislacyj
nej. W rezultacie w dziedzinie prawa cywilnego zrealizowano jedynie zamie
rzenia cząstkowe, z których najważniejszym było uchwalenie w 1933 r. Ko
deksu zobowiązań. Sytuacja taka zaciążyła niewątpliwie na istniejącym stanie
prawnym. Okres międzywojenny wypełniony był bowiem licznymi sporami
merytorycznymi i kompetencyjnymi, zaś brak jednolitego ustawodawstwa miał
ogromne znaczenie dla rozwoju wielu ujemnych zjawisk nie tylko prawnych,
ale też społecznych, moralnych i gospodarczych. Dotyczyło to zwłaszcza pra
wa małżeńskiego, gdzie impas był szczególnie widoczny.
II. Prawo osobowe, rodzinne i małżeńskie

Zasady prawa osobowego, określające podmioty stosunków cywilnopraw 675
nych, ich zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych, opierały się nadal
na dotychczasowym ustawodawstwie byłych państw zaborczych. Pełnia praw
cywilnych przysługiwała obywatelom polskim. Korzystanie z nich podlegało
ograniczeniem ze względu na: wiek, płeć, stan zdrowia, zawód (duchowni, woj
skowi) i obce obywatelstwo. Zniesione zostało szlachectwo i tytuły rodowe.
Podobna sytuacja prawna istniała w prawie rodzinnym. Utrzymywała się
na jego gruncie nadal dyskryminacja prawna dzieci pozamałżeńskich. Popra
wę miał przynieść projekt prawa o stosunkach prawnych rodziców i dzieci
(przygotowany w 1938 r.), przewidujący poprawę pozycji dziecka pozamałżeń
skiego, który nie wszedł jednak w życie. Natomiast poprawie sytuacji dzieci
porzuconych służyły przepisy ustawy z 1939 r. o ułatwieniu przysposobienia
małoletnich, mające zastosowanie zwłaszcza w okresie okupacji.
Najwięcej problemów stwarzało prawo małżeńskie. Obowiązywały bo
wiem na terenie państwa aż cztery różne ustawodawstwa małżeńskie i trzy ty
Nb. 675
61428665874636
61
py regulacji prawnych: laicki (prawo niemieckie i węgierskie), wyznaniowy

(prawa obowiązujące na terenie byłego zaboru rosyjskiego) i mieszany (pra
wo austriackie). W sytuacji takiej Komisja Kodyfikacyjna wyznaczyła prio
rytet dla prac nad unifikacją prawa małżeńskiego. Praktyka cechowała się bo
wiem występowaniem zamieszania i niepewności w stosunkach prawnych,
sprzecznościami między normami prawnymi a stanem faktycznym, konflikta
mi między sądami państwowymi a wyznaniowymi itp. Powodowało to powsta
wanie szeregu negatywnych zjawisk. Największe problemy istniały w dzielni
cach, gdzie obowiązywało prawo wyznaniowe, nieuznające rozwodów lub je
znacznie utrudniające, czy też zabraniające małżeństw między chrześcijanami
a niechrześcijanami. Powstało tam demoralizujące zjawisko przechodzenia na
inną wiarę jedynie w tym celu, aby się uwolnić z więzów małżeńskich. Prawo
preferowało pozycję męża, określając miejsce zamieszkania mężatek według
miejsca zamieszkania męża. W rezultacie mąż mógł wybrać dogodne dla sie
bie prawo rozwodowe, przenosząc się do odpowiedniej dzielnicy i mieszkając
w niej przez rok. Na to wszystko nakładała się arogancja sądów duchownych,
które nie podlegając państwu, stosowały prawo wyznaniowe według własnej
interpretacji, na przekór sądom innych wyznań, nie troszcząc się o skutki cy
wilne swoich wyroków i nie biorąc pod uwagę przepisów prawa państwowego.
Konkretnych sytuacji nie był w stanie rozwikłać nawet Sąd Najwyższy.
Powyższy stan, będący w sprzeczności z zasadami jednolitości państwa i rów
ności praw obywateli, był czynnikiem rozkładu życia rodzinnego i podważał po
rządek prawny. Próbował temu zaradzić projekt prawa małżeńskiego z 1929 r.
Odrzucono w nim przewagę prawną męża w małżeństwie i rodzinie. Przyjęto
pełną równość małżonków wobec prawa. Uwzględniono nakaz zabraniający do
zmuszania w czynnościach religijnego zawarcia małżeństwa. Wprowadzono,
obok ślubów cywilnych, fakultatywne śluby wyznaniowe. W przedmiocie usta
nia wspólnoty małżeńskiej dopuszczono zarówno separację, jak i rozwód. Jurys
dykcję w sprawach małżeńskich przekazano wyłącznie sądom cywilnym, nawet
jeżeli małżeństwo było zawarte przed osobą duchowną. Projekt wywołał jednak
że burzliwą dyskusję i ostre protesty środowisk duchownych, co w końcu spo
wodowało zawieszenie prac legislacyjnych nad prawem małżeńskim.
Zmiany nastąpiły natomiast w prawie małżeńskim majątkowym. Wprowa
dziła je ustawa z 1.7.1921 r. Na jej podstawie mężatki uzyskały prawo: dyspo
nowania bez zgody męża swoim majątkiem, który nie podlegał jego zarządowi
i użytkowaniu, występowania przed sądem, zarządzania i użytkowania swoim
majątkiem na czas upadłości męża, prowadzenia przedsiębiorstwa zarobkowe
go bez zezwolenia męża oraz wyłączenia spod zarządu męża dochodów uzy
skanych z pracy, spadku, darowizn, zapisu i losu.
Nb. 675
61428665874636
61
III. Prawo rzeczowe

Prawo rzeczowe w wersji jednolitej dla całego państwa nie zostało ure 676
gulowane. Obowiązywały w rezultacie unormowania pochodzące z ustawo
dawstw państw zaborczych. Zmian dokonano jedynie w zakresie: ksiąg wie
czystych, ordynacji i majątków rodowych, odrębnej własności lokali i obrotu
nieruchomościami.
Obowiązujące w dawnym Królestwie Polskim prawo hipoteczne rozcią
gnięto w 1932 r. na pozostałe ziemie byłego zaboru rosyjskiego. Jego należyte
funkcjonowanie zależało jednak od wprowadzenia dla wszystkich nieruchomo
ści ksiąg wieczystych. W okresie międzywojennym nie udało się niestety tego
stanu zrealizować, mimo podejmowanych w tym kierunku wysiłków. Dobrze
funkcjonował tylko dawny niemiecki system ksiąg gruntowych w byłym zabo
rze pruskim. W praktyce z hipoteki korzystało tylko ziemiaństwo i właściciele
nieruchomości miejskich.
Istnienie ordynacji i majątków rodowych było reliktem prawa feudalnego.
W pierwszej kolejności zniesiono ordynacje i majoraty należące do dawnych
dostojników rosyjskich. Możliwość sprzedaży gruntów ordynackich wprowa
dziło rozporządzenie prezydenta z 1934 r. Ostateczne zniesienie fideikomisów
nastąpiło ustawą z 13.8.1939 r. Przewidywała ona dwa rodzaje postępowania
– na wniosek właściciela majątku albo z urzędu przez wojewodę.
Trudności lokalowe i konieczność pobudzenia ludności do aktywności go
spodarczej w dziedzinie mieszkaniowej skłoniły władze państwowe w 1934 r.
do wydania rozporządzenia wprowadzającego na terenie całego państwa insty
tucję odrębnej własności lokali. Znalazła ona zastosowanie głównie w spół
dzielniach mieszkaniowych. Zgodnie z nią własność lokalu miała charakter
odrębny, natomiast grunt i niewydzielone części budynku stanowiły współ
własność wszystkich właścicieli lokali.
Obrót nieruchomościami został ujednolicony przepisami prawa o notaria-
cie z 1933 r., które wprowadziło przymus formy aktu notarialnego dla umów
przenoszących, ograniczających lub obciążających własność nieruchomości,
pod rygorem ich nieważności. Znaczenie wpisu do ksiąg wieczystych nie zostało
jednak uregulowane jednolicie dla całego państwa, skutkiem czego nadal obo
wiązywały w tym względzie różniące się od siebie prawa państw zaborczych.
Innym zagadnieniem z zakresu obrotu nieruchomościami było pojawienie się
ograniczeń administracyjnoprawnych wprowadzonych przez państwo. Wynika
ły one głównie z tzw. ustawodawstwa agrarnego, określającego realizację refor
my rolnej podjętej uchwałą z 1919 r., ustawą z 1920 r. i ustawą z 1925 r.
Ta ostatnia wprowadzała obok parcelacji rządowej również parcelację prywatną, prowa
dzoną przez właściciela majątku, ale pod kontrolą państwa.
Nb. 676
61428665874636
61
IV. Prawo spadkowe

677 Prawo spadkowe w okresie międzywojennym opierało się na porządku
prawnym funkcjonującym w poszczególnych zaborach. Najbardziej przestarza
łe rozwiązania obowiązywały w dzielnicy wschodniej, zwłaszcza w zwyczajach
spadkowych włościan. Zawierały one liczne ograniczenia praw spadkowych,
sięgające czasów feudalnych, np. zakaz dziedziczenia przez córki spadkodaw
cy. W 1934 r. większość z tych przeżytków zniesiono. Gospodarstwa nadal jed
nak dzielono na małe działki, przekazywane spadokobiercom jeszcze za życia
rodziców. Prowadziło to do znacznego rozdrobnienia gospodarstw chłopskich.
Nieznana była w tej dzielnicy instytucja dożywocia. Nieco lepszy stan praw
ny obowiązywał w dzielnicy centralnej i południowej, ale i tutaj zasadą było
tworzenie gospodarstw karłowatych. Najlepsze rozwiązania przyjęto w dzielni
cy zachodniej, utrzymując zwyczaje z czasów pruskich. Majątek przekazywa
no tutaj przeważnie w drodze testamentu, istniały też zakazy podziału gospo
darstw, przez przyjęcie uprzywilejowanej pozycji najstarszego syna.
V. Prawo zobowiązań
678 Jednolity Kodeks prawa zobowiązań z 1933 r. był największym osiągnię
ciem polskiej myśli cywilistycznej okresu międzywojennego. Było to dzieło
nowoczesne zarówno pod względem techniki i formy legislacyjnej, jak i za
wartych rozwiązań merytorycznych. Kodeks opierał się na dwóch fundamen
talnych zasadach prawa zobowiązaniowego: równości stron i wolności umów.
Za źródła zobowiązań uznawał on: umowy, jednostronne czynności prawne
oraz inne czyny i zdarzenia prawne. Zawierał liczne klauzule generalne, umoż
liwiające elastyczne stosowanie jego postanowień w obrocie gospodarczym
oraz przed sądami, przez zapewnienie sędziemu dużej swobody w ocenie spra
wy, zarówno gdy chodziło o treść prawidłowo zawartej umowy, jak i możliwo
ści, w ściśle określonych przypadkach, rozwiązania umowy („dobra wiara”,
„porządek publiczny”, „niesłuszna korzyść”). W części szczegółowej kodeks
normował szeroki katalog umów: kupna-sprzedaży, zamiany, darowizny, naj
mu, dzierżawy, użyczenia, pożyczki, zlecenia, o pracę i o dzieło, pośrednictwa,
przechowania, depozytu, renty, dożywocia, spółki cywilnej niemającej osobo
wości prawnej oraz umów losowych (zakład, gra).
VI. Prawo handlowe

679 Drugim, obok Kodeksu zobowiązań, wzorcowym dziełem polskiej doktry
ny prawniczej był Kodeks handlowy z 1933 r. Funkcjonował on jako prawo
Nb. 677–679
61428665874636
61
szczególne w powiązaniu z innymi przepisami prawa cywilnego, głównie zo

bowiązaniowego.
Centralną instytucją Kodeksu handlowego było pojęcie kupca. Był nim ten,
kto we własnym imieniu prowadził przedsiębiorstwo zarobkowe, czyli zawodo
wo i stale trudnił się czynnościami handlowymi. W swej istocie prawo handlowe
było więc unormowaniem zawodu kupieckiego. Opierało się zatem na kryte-
rium podmiotowym. Kupców podzielono na rejestrowych (prowadzących
przedsiębiorstwo większych rozmiarów) i nierejestrowych (drobniejszych).
Pierwsi podlegali wpisowi do prowadzonego przez sądy rejestru handlowego,
drugich obowiązek ten nie dotyczył. Kupcy rejestrowi mogli prowadzić działal
ność handlową w ramach spółek. Kodeks handlowy przewidywał istnienie spó
łek: akcyjnych, z ograniczoną odpowiedzialnością, komandytowych i jawnych.
Pierwsze dwie posiadały osobowość prawną, dwie drugie były jej pozbawione.
Oprócz spółek do kupców rejestrowych zaliczano: przedsiębiorstwa państwowe,
towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych i spółdzielnie. Organizację i działalność
spółdzielni regulowała ustawa z 20.10.1920 r. Pod tym terminem rozumiano do
browolne zrzeszenie nie ograniczonej liczby osób o zmiennym kapitale i skła
dzie osobowym, którego celem było prowadzenie wspólnego przedsiębiorstwa
dla podniesienia zarobku lub gospodarstw członków. Udziały członków były
niezbywalne. Organami spółdzielni były: walne zgromadzenie, rada nadzorcza
i zarząd. Spółdzielnie łączyły się w związki rewizyjne.
Druga księga kodeksu poświęcona była czynnościom handlowym. Uregulo
wano w niej m.in. zobowiązania wynikające ze sprzedaży handlowej, umowy
ajencyjne, komisu, ekspedycji, przewozu, składu, rachunku bieżącego i spółki
cichej.
Do Kodeksu handlowego dołączono przepisy poświęcone prawu wekslowemu i czeko
wemu.
VII. Postępowanie cywilne

1. Postępowanie sporne
Procedurę cywilną regulował Kodeks z 1930 r., obowiązujący od 1.4.1933 r. 680
Unormowano w nim postępowanie: sporne, polubowne, egzekucyjne i zabez
pieczające.
Postępowanie sporne oparte zostało na zasadach: dyspozycyjności, kontra
dyktoryjności, prawdy formalnej, równości, jawności, ustności, bezpośrednio
ści, swobodnej oceny dowodów, instancyjności, formalizmu procesowego,
koncentracji materiału i rozporządzalności.
Nb. 680
61428665874636
61
Dyspozycyjność polegała na swobodnym rozporządzaniu przez strony swo

imi roszczeniami. Jej wyrazem było: wszczęcie postępowania tylko na wniosek
strony, prawo do zrzeczenia się swojego roszczenia, uznanie roszczenia strony
przeciwnej czy też zawarcie ugody. Kontradyktoryjność sprowadzała się do
przygotowania i gromadzenia materiału procesowego przez strony, sądowi od
dając jego zbadanie i wydanie rozstrzygnięcia. Prawda formalna przejawiała
się w uznaniu przez ustawę określonych zdarzeń za prawdziwe, co sprowadzało
się głównie do nadania mocy wiążącej oświadczeniom stron, bez potrzeby ich
sprawdzania. Równość polegała na zagwarantowaniu równych praw uczestni
kom procesu. Jawność sprowadzała się głównie do udziału w postępowaniu
szerokiej opinii społecznej, jednakże z pewnymi ograniczeniami, gdy wyma
gały tego interesy stron procesowych, np. ze względu na obyczajność. Ustność
oznaczała konieczność przedstawiania sądowi materiału procesowego w for
mie ustnej. Bezpośredniość wymagała osobistego zetknięcia się z tym mate
riałem przez sędziego. Swobodna ocena dowodów dawała sędziemu możliwo
ści samodzielnego decydowania o wiarygodności przedstawionych dowodów
i własnej ich ocenie. Instancyjność polegała na istnieniu toku instancji, czy
li rozstrzyganiu sprawy począwszy od sądu grodzkiego, przez sąd apelacyjny,
aż do Sądu Najwyższego. Formalizm oznaczał, iż wszystkich czynności pro
cesowych należało dokonywać w ściśle określonej przez prawo formie. Kon-
centracja materiału nakazywała prowadzić sędziemu postępowanie w sposób
sprawny, bez odroczeń, w celu szybkiego zakończenia procesu. Rozporządzal-
ność zakładała wszczęcie postępowania z inicjatywy strony w formie pozwu.
Musiał on odpowiadać określonym przez prawo wymogom formalnym. Jego
istotą było określenie przez stronę przedmiotu sporu. Postępowanie dowodowe
w sprawie przeprowadzano na rozprawie. Głównymi środkami dowodowymi
były: dokumenty, zeznania świadków, opinie biegłych, oględziny i przesłucha
nia stron. Proces kończył się wydaniem wyroku. Wnieść można było od niego
apelację do sądu drugiej instancji, który sprawę rozpatrywał ponownie. Nato
miast sąd trzeciej instancji pełnił tylko funkcje kasacyjne.
Postępowaniami odrębnymi były postępowania: nakazowe, upominawcze
posesoryjne, w sprawach bagatelnych i przed wydziałami handlowymi.
2. Postępowanie polubowne
681 Postępowanie polubowne polegało na rozstrzygnięciu spraw przez nie
państwowych arbitrów. Toczyło się przed sądem polubownym. Obowiązywał
w nim tryb przyjęty przez strony lub określony przez sąd polubowny. Orzekano
w nim na podstawie ogólnych zasad uczciwości i praktyki uczciwego obrotu.
Treść wyroku nie mogła być sprzeczna z porządkiem prawnym i dobrymi oby
Nb. 681
61428665874636
61
§ 3. Prawo karne materialne i postępowanie karne 359
czajami. Jego moc była równa orzeczeniom sądu państwowego. Wyrok podle
gał realizacji po przedstawieniu go w sądzie państwowym, który nadawał mu
klauzulę wykonalności. Kontrolę nad sądami polubownymi sprawowały sądy
państwowe, które mogły uchylać ich wyroki, ale wyłącznie na podstawie zaist
nienia wskazanych w ustawie uchybień procesowych.
3. Postępowanie egzekucyjne i zabezpieczające

Postępowanie egzekucyjne miało umożliwić wierzycielowi realizację rosz 682
czeń pieniężnych przysługujących mu od dłużnika. Tytułami egzekucyjnymi
były wyroki lub inne orzeczenia sądowe, po nadaniu im przez sąd klauzuli wy
konalności. Postępowanie egzekucyjne przeprowadzane było przez sądy grodz
kie i komorników. Zajęciu podlegały: ruchomości, wierzytelności pieniężne,
nieruchomości i inne składniki majątkowe dłużnika. Spod egzekucji wyłączone
zostały przedmioty majątkowe zapewniające dłużnikowi minimum egzysten
cji oraz zarobki poniżej 100 zł miesięcznie. Nasilenie się egzekucji, zwłaszcza
w okresie kryzysu gospodarczego z lat 1929–1935, zmusiło władze państwowe
do wydania przepisów moratoryjnych, wstrzymujących m.in. eksmisję robotni
ków z małych mieszkań, a rolników ze swoich gospodarstw.
Postępowanie zabezpieczające zmierzało do zapewnienia realizacji wierzy
telności w przyszłości. Zarządzenie o zabezpieczeniu powództwa wydawał sąd.
§ 3. Prawo karne materialne i postępowanie karne

Literatura: S. Glaser, Wstęp do nauki prawa karnego, Warszawa 1928; J. Makarewicz,
Prawo karne. Wykład porównawczy, t. I, Lwów 1924; tenże, Kodeks karny z komentarzem,
Lwów 1938; W. Makowski, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 1937; L. Peiper, Komentarz
do kodeksu karnego i prawa o wykroczeniach, Kraków 1936; E. Rappaport, Teoria i praktyka
skazania warunkowego w Polsce 1917–1936, Warszawa 1938; W. Wolter, Czynnik psychicz
ny w istocie przestępstwa, Kraków 1924; tenże, Zarys systemu prawa karnego. Część ogólna,
t. I–II, Kraków 1933; B. Wróblewski, Penologia. Socjologia kar, t. II, Wilno 1926; tenże, Za
rys polityki karnej, Wilno 1928, tenże, Studia z dziedziny prawa i etyki, Wilno 1934; B. Wró-
blewski, W. Świda, Sędziowski wymiar kary Rzeczypospolitej Polskiej. Ankieta, Wilno 1939.
I. Prawo karne materialne

1. Zasady ogólne
Prawo karne w okresie międzywojennym normował Kodeks karny z 1932 r. 683
Opierał się on na założeniach i zasadach europejskiej doktryny karnistycznej.
Cechowała go samodzielność i oryginalność rozwiązań. Zastosowana w nim
Nb. 682–683
61428665874636
61
technika legislacyjna stała na wysokim poziomie. Systematyka przepisów była

nowoczesna, a ich język jasny i precyzyjny. Założeniami przewodnimi kodeksu
były zasady: formalnej równości wobec prawa, nullum crimen, nulla poena sine
lege, subiektywizmu, humanitaryzmu i stosowania środków zabezpieczających.
Zasada formalnej równości wobec prawa przejawiała się w jednakowej
odpowiedzialności karnej wszystkich obywateli. Konsekwencją tego było znie
sienie wszelkich pozostałości feudalnych różnic stanowych.
Zasady nullum crimen sine lege i nulla poena sine lege realizowały za
łożenia legalizmu w prawie karnym, wykluczając możliwość stosowania ana
logii. Przestępstwem był tylko czyn zabroniony w ustawie, pod groźbą ściśle
określonej w niej kary.
Zasada subiektywizmu polegała na subiektywizacji i indywidualizacji od
powiedzialności karnej. Sprawca odpowiadał tylko za skutki zamierzone i prze
widywane, czyli zawinione. Czynnikiem określającym winę sprawcy była jego
poczytalność. Wykluczały ją niedojrzałość wieku i stan psychiczny. W związku
z tym, nieletni do 13. roku życia byli w ogóle nieodpowiedzialni, zaś nieletni
między 13. a 17. rokiem odpowiedzialni warunkowo.
Indywidualizacja sprowadzała się do odrzucenia odpowiedzialności zbio
rowej i akcesoryjnej (za działanie innych osób). Miało to szczególne znaczenie
przy normowaniu konstrukcji pomocnictwa i podżegania, których sprawcy odpo
wiadali jedynie w granicach swego zamiaru, niezależnie od sprawcy głównego.
Zasada humanitaryzmu wyrażała się w określeniu celów represji kar
nej oraz stosowaniu jej w granicach i środkami niezbędnymi do osiągnięcia
zamierzonych rezultatów kary. Kara śmierci miała charakter wyjątkowy, ma
jąc zastosowanie tylko w pięciu przypadkach, alternatywnie z karą pozbawie
nia wolności. Karę więzienia stosowano elastycznie, w granicach od 6 miesię
cy do 15 lat. Wobec nieletnich odpowiedzialnych warunkowo orzekano kary
poprawcze i wychowawcze. Przewidziano także w zakresie kary możliwości:
nadzwyczajnego złagodzenia, warunkowego zawieszenia, warunkowego zwol
nienia, rehabilitacji sędziowskiej i ustawowej oraz zatarcia skazania.
Zasada stosowania środków zabezpieczających wprowadzona została
pod wyraźnym wpływem szkoły socjologicznej. Jej założeniem było przenie
sienie represji karnej z czynu na osobę sprawcy. Polegała na izolacji notorycz
nych przestępców od społeczeństwa w specjalnych zakładach, już po odbyciu
kary zasadniczej. Stosowano dwa rodzaje środków zabezpieczających: leczni
cze dla psychicznie chorych, alkoholików, narkomanów oraz przymusowe dla
unikających pracy, recydywistów i przestępców zawodowych (do 5 lat z moż
liwością przedłużenia na dalsze okresy 5-letnie). Stosowanie systemu środków
zabezpieczających spotkało się z krytyką liberalnych środowisk prawniczych.
Nb. 683
61428665874636
61
§ 3. Prawo karne materialne i postępowanie karne 361
2. Przestępstwo
Kodeks opierał się na formalnej definicji przestępstwa. Uznawano za nie 684
każdy czyn zabroniony przez ustawę, obowiązującą w momencie jego popeł
nienia. W kodeksie unormowano jedynie zbrodnie i występki (dwupodział),
gdyż wykroczenia uregulowano w prawie odrębnym (1932). Za zbrodnie uzna
wano przestępstwa zagrożone karą śmierci lub pozbawienia wolności powyżej
5 lat. Występki zagrożone były karą więzienia do 5 lat, aresztu powyżej 3 mie
sięcy lub grzywną powyżej 3 tys. zł. Za wykroczenia groziły kary aresztu do
3 miesięcy lub grzywny do 3 tys. zł.
3. Kara
Katalog kar charakteryzował się wyjątkową skromnością. Kary dzieliły się 685
na zasadnicze i dodatkowe.
Karami zasadniczymi były kary: śmierci, więzienia, aresztu i grzywny. Ka
rą śmierci zagrożone było tylko pięć przypadków (zamach na niepodległość
państwa, zamach na prezydenta, udział obywateli polskich w wojnie skierowa
nej przeciwko własnemu państwu, udział w działaniach zbrojnych przeciwko
Polsce osób nienależących do formacji zbrojnych nieprzyjaciela oraz zabójstwo
człowieka). Wymierzano ją zawsze alternatywnie z karą dożywotniego więzie
nia. Karę więzienia wymierzano, poza wspomnianym wyżej dożywotnim po
zbawieniem wolności, w granicach od 6 miesięcy do 15 lat, zaś karę aresztu
w przedziale od 1 tygodnia do 5 lat. Więzienie było karą hańbiącą i istniał w nim
przymus pracy, natomiast areszt zaliczano do kar niehańbiących, a skazany miał
prawo wyboru pracy według własnego uznania. Kara grzywny była wymierza
na w granicach od 5 do 200 tys. zł. Obligatoryjnie wymierzano ją przy przestęp
stwach popełnianych z chęci zysku i przy wielkich nadużyciach finansowych.
Karami dodatkowymi były: utrata praw obywatelskich, obywatelskich
praw honorowych, prawa wykonywania zawodu, praw rodzicielskich i opie
kuńczych, ogłoszenie wyroku w czasopiśmie oraz przepadek przedmiotów
majątkowych i narzędzi przestępstwa. W stosunku do nieletnich między 13.
a 17. rokiem życia stosowano jedynie środki poprawcze i wychowawcze.
II. Postępowanie karne

Procedurę karną normował nowy Kodeks postępowania karnego z 1928 r. 686
Wprowadzał on formę procesu mieszanego (inkwizycyjno-skargowego). Prze
stępstwa ścigane były z urzędu (większość) lub z oskarżenia prywatnego. Pro
ces dzielił się na dwa stadia – postępowanie przygotowawcze i rozprawę główną.
Nb. 684–686
61428665874636
61
Postępowanie przygotowawcze składało się z dochodzenia i śledztwa. Do-

chodzenie miało na celu uzyskanie informacji o przestępstwie. Wszczynane
było na żądanie prokuratora i prowadziła je najczęściej policja, rzadziej sam
prokurator. Śledztwo prowadził wyłącznie sędzia śledczy, pod nadzorem pro
kuratora. Jego zadaniem było ustalenie sprawcy i uzyskanie dowodów. Na pod
stawie jego wyników prokurator sporządzał akt oskarżenia i wnosił go do sądu.
W trakcie postępowania przygotowawczego wobec osoby podejrzanej o do
konanie przestępstwa mogły być zastosowane środki zapobiegawcze: poręcze
nie, kaucja lub tymczasowe aresztowanie, którego wielokrotnie nadużywano.
Rozprawa główna toczyła się na zasadach: skargowości, kontradyktoryj
ności, trójpodmiotowości (oskarżyciel – oskarżony – sędzia), równouprawnie
nia stron procesowych, swobodnej oceny dowodów, domniemania niewinności,
osiągnięcia prawdy materialnej, koncentracji procesowej, ustności, jawności
(z wyjątkami) oraz instancyjności. Wszystkie one zostały już wcześniej omó
wione. Ostatnia przewidywała od orzeczenia sądu pierwszej instancji apelację
do sądu drugiej instancji. Wnosił ją zarówno oskarżyciel, jak i oskarżony. Mo
gła ona dotyczyć: strony faktycznej, uznania winy i wymiaru kary. Sąd drugiej
instancji rozpatrywał ponownie sprawę merytorycznie i mógł poprzedni wyrok
zatwierdzić lub zmienić. Od jego orzeczenia przysługiwała skarga kasacyjna do
Sądu Najwyższego. Jej wniesienie mogło być jednak oparte wyłącznie na za
rzutach obrazy prawa materialnego lub procesowego. W praktyce uzależnione
też było od uiszczenia wysokich opłat. Gwarancją dla oskarżonego było wpro
wadzenie zakazu zaostrzenia kary przez sąd wyższej instancji, jeżeli apelację
wniósł sam oskarżony.
Szczególnym rodzajem postępowania w sprawach karnych było postę
powanie doraźne. Prowadzono je w trybie: uproszczonym, przyspieszonym,
jednoinstancyjnym, w połączeniu z natychmiastową wykonalnością i możliwo
ścią orzekania kar wyższych niż ustawowe uregulowania. Stosowano je głów
nie dla zwalczania przestępstw politycznych.
§ 4. Prawo pracy
Literatura: A. Ajnenkiel, Położenie prawne robotników rolnych w Polsce 1918–1939,
Warszawa 1961; C. Ciechocińska, Próby walki z bezrobociem w Polsce międzywojennej,
Warszawa 1965; J. Jończyk, Ochrona pracy młodocianych i kobiet w polskim przemyśle w la
tach 1918–1939, Warszawa 1961; W. Masewicz, Położenie prawne związków zawodowych
w Polsce w latach 1924–1939, Warszawa 1972; H. Szurgacz, Przymusowe zatrudnianie Pola
ków przez hitlerowskiego okupanta w latach 1939–1945, Wrocław 1971; M. Święcicki, Insty
tucje polskiego prawa pracy w latach 1918–1939, Warszawa 1960.
Nb. 686
61428665874636
61
§ 4. Prawo pracy 363
I. Stosunek pracy
Stosunek pracy zawiązywał się przez umowę o pracę. Została ona uregu 687
lowana dwoma dekretami z 1928 r. o umowie o pracę robotników i umowie
o pracę pracowników umysłowych. Uporządkowały one stan prawny na terenie
całego państwa. Poza swym zasięgiem pozostawiły jednak grupę robotników
rolnych. W 1933 r. umowę o pracę uregulował Kodeks zobowiązań. Zgodnie
z nim wszystkie umowy indywidualne musiały być zgodne z obowiązujący
ustawami i układami zbiorowymi.
Umowę o pracę zawierano: na okres próbny, dla wykonania określonej
pracy oraz na czas określony lub nie określony. Umowa wygasała po czasie,
na który została zawarta, lub przez wypowiedzenie. Zgodnie z treścią umowy
pracownik zobowiązany był do osobistego i sumiennego wykonania pracy, zaś
pracodawca do zapłacenia mu umówionego wynagrodzenia, obliczanego we
dług czasu lub wyników pracy (akord).
II. Układy taryfowe i regulaminy pracy

Zbiorowe układy pracy uregulowano ustawą z 1933 r. Uznawała ona ukła 688
dy nie za umowę, lecz za źródło prawa. Prawo ich zawierania przysługiwało
wyłącznie związkom zawodowym. Ich postanowienia wiązały zarówno człon
ków organizacji związkowych, jak i wszystkich pozostałych pracowników za
trudnionych w przedsiębiorstwie objętym układem zbiorowym. Układy posia
dały moc powszechnie obowiązującą, co oznaczało niemożliwość wyłamania
się z nich przez podpisywanie umów pracy zawierających gorsze warunki niż
przewidziane w układzie. W 1937 r. 19 układami zbiorowymi objętych było
2/3 ogółu pracowników.
Konieczność respektowania przepisów ustawowych i postanowień tary
fowych obniżyło znaczenie regulaminów pracy, tworzonych przez pracodaw
cę i zawierających przepisy prawne, obowiązujących w określonym przed
siębiorstwie. Istniały one jednak nadal, szczegółowo regulując wykonywanie
obowiązków pracowniczych.
III. Ochrona prawna pracowników

Prawo pracy w okresie międzywojennym oparte było na szeroko rozbudo 689
wanym ustawodawstwie ochronnym. Obejmowało ono: czas pracy, urlopy
wypoczynkowe, pracę młodocianych i kobiet oraz bezpieczeństwo i higie-
nę pracy.
Nb. 687–689
61428665874636
61
Ośmiogodzinny czas pracy i 46-godzinny tydzień pracy określony został

już w dekrecie z 23.11.1918 r. Utrzymała go wydana w następnym roku usta
wa o pracy w przemyśle i handlu. Płatne urlopy wypoczynkowe wprowadzo
no ustawą z 1922 r. Ochronę pracy młodocianych i kobiet normowała ustawa
z 1924 r. Bezpieczeństwo i higienę pracy określono w dekrecie z 1928 r.
IV. Związki pracowników

690 Prawo do koalicji (zrzeszania się) regulował dekret z 8.2.1919 r. Zgodnie
z nim prawo tworzenia związków zawodowych przysługiwało pracownikom
najemnym na zasadzie swobody. Wymogiem działania związku była jedynie
jego rejestracja. Odmowa rejestracji, zawieszenie działalności lub rozwiązanie
związku mogły nastąpić jedynie na podstawie prawomocnego orzeczenia sądo
wego. Działalność związku poddana była tylko kontroli inspekcji pracy. Swo
boda tworzenia i działalności związków ograniczona została w 1932 r., kiedy
rozciągnięto na nie przepisy ustawy o stowarzyszeniach. Wprowadziła ona obo
wiązek dostarczania na żądanie organów administracyjnych: protokołów posie
dzeń, ksiąg i innych dokumentów oraz spisów członków. Przewidziano również
możliwość zawieszenia działalności lub rozwiązania związku ze względu na
zagrożenie bezpieczeństwa, spokoju i porządku publicznego.
V. Kontrola przestrzegania przepisów prawa pracy

691 Kontrola przestrzegania przepisów prawa pracy należała do: inspekcji pra
cy, sądów pracy, sądów ubezpieczeń społecznych i komisji rozjemczych.
Organizację i działalność inspekcji pracy regulował dekret z 1919 r. Or
ganami inspekcji byli obwodowi, okręgowi i specjalni inspektorzy pracy, dys
ponujący aparatem pomocniczym. Podporządkowani byli oni Głównemu In
spektorowi Pracy. Inspekcja pracy wykonywała nadzór nad stosowaniem
przepisów o ochronie pracy. W tym celu jej pracownicy mieli prawo wizytowa
nia zakładów pracy, żądania informacji i wglądu do dokumentacji, wzywania
do stawiennictwa przedsiębiorców i pracowników, nakładania kar administra
cyjnych za stwierdzone naruszenia przepisów prawa pracy oraz wydawania na
kazów zapewniających ich przestrzeganie.
692 Uzupełnieniem inspekcji pracy było utworzenie w 1928 r. sądów pracy.
Składały się one z przewodniczącego (sędziego zawodowego) i ławników, po
woływanych spośród przedstawicieli pracowników i pracodawców. Sądy pracy
orzekały w sporach ze stosunku pracy, z umowy o naukę zawodu i ze stosunku
Nb. 690–692
61428665874636
61
§ 4. Prawo pracy 365
chałupniczego (od 1934 r.). Od ich orzeczeń przysługiwało odwołanie do są

dów okręgowych.
Sądy ubezpieczeń społecznych utworzono w 1939 r.
Komisje rozjemcze rozstrzygały spory między pracodawcami a pracow 693
nikami, wynikające ze stosowania układów zbiorowych pracy. Składały się
z przewodniczącego, którym był zazwyczaj inspektor pracy, oraz z przedstawi
cieli obydwu stron.
VI. Ubezpieczenia społeczne

Ubezpieczenia społeczne obejmowały ubezpieczenia: na wypadek choro- 694
by (1919), na wypadek bezrobocia (1924) oraz emerytalne pracowników
umysłowych (1927). System ubezpieczeń społecznych scaliła ostatecznie usta
wa z 1934 r. Jej przepisy były powszechnie krytykowane.
Stworzyła ona nową strukturę ubezpieczeń społecznych. Na jej czele stał Zakład Ubez
pieczeń Społecznych, który zarządzał specjalnie wyodrębnionymi i posiadającymi oso
bowość prawną funduszami, oddzielnymi dla każdego działu ubezpieczeń. W terenie kasy
chorych zastąpione zostały ubezpieczalniami społecznymi. Cały ten aparat funkcjonował nie
sprawnie, czego rezultatem było znaczne pogorszenie świadczeń, zwłaszcza chorobowych
i emerytalnych.
Nb. 693–694
61428665874636
61
Rozdział VII. Ustrój w okresie władzy ludowej
(1944–1989)
§ 1. Polska Ludowa (1944–1952)

Literatura: A. Burda, Rozwój ustroju politycznego Polski Ludowej, Warszawa 1969;
W. Góra, Powstanie władzy ludowej w Polsce, Warszawa 1972; L. Gelberg, Powstanie Pol
ski Ludowej, Warszawa 1970; K. Kersten, Między wyzwoleniem a zniewoleniem. Polska
1944–1956, Londyn 1993; taż, Narodziny systemu władzy. Polska 1943–1948, Warszawa
1985; taż, Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego 22.VII–31.XII 1944, Lublin 1965; Kra
jowa Rada Narodowa, pod red. A. Burdy, Wrocław 1976; A. Machnikowska, Wymiar sprawie
dliwości w Polsce w latach 1944–1950, Gdańsk 2008; L. Pastusiak, Dramatyczne sześć mie
sięcy: od Rządu Tymczasowego do Rządu Tymczasowego Jedności Narodowej, Toruń 1991;
A. Palczak, Walka komunistów o prymat polityczny w Polsce w latach 1945–1950, Gliwice
1992; T. Żemczykowski, Polska Lubelska 1944, Warszawa 1988.
I. Ustrój polityczny w okresie przejmowania władzy

przez komunistów (1944–1947)
1. Budowa komunistycznego ośrodka władzy
695 Pod koniec 1941 r. Komintern przeszkolił w ZSRR grupę komunistów
i zezwolił na odbudowanie w Polsce partii komunistycznej. W grudniu 1941 r.
w Wiązownie pod Warszawą wylądowała grupa inicjatywna, której zadaniem
było stworzenie proradzieckiego ugrupowania podziemnego. Dnia 5.1.1942 r.
powstała Polska Partia Robotnicza (PPR). Na czele jej Komitetu Centralne
go stanął Marceli Nowotko. Z czasem w kierownictwie PPR doszło do rywali
zacji o władzę. W listopadzie 1942 r. Zygmunt Mołojec zastrzelił M. Nowotkę,
a jego brat Bolesław próbował przejąć funkcję I sekretarza. Reszta kierownic
twa zadecydowała jednak o zgładzeniu braci Mołojców; w rezultacie na czele
PPR stanął Paweł Finder. Po jego śmierci, w listopadzie 1943 r., władzę prze
jął Władysław Gomułka. Wtedy też PPR opublikowała deklarację programo
wą – „O co walczymy?”. Równolegle przystąpiono do budowy, opozycyjnej
wobec rządu emigracyjnego i państwa podziemnego w kraju, komunistycz
nej struktury władzy. W nocy z 31.12.1943 r. na 1.1.1944 r. powstała Krajowa
Rada Narodowa (KRN). Jej przewodniczącym został Bolesław Bierut, a je
go zastępcami Edward Osóbka-Morawski i Władysław Kowalski. W pierwszym
Nb. 695
61428665874636
61
§ 1. Polska Ludowa (1944–1952) 367
posiedzeniu uczestniczyły 22 osoby. KRN odmówiła rządowi londyńskiemu

prawa do występowania w imieniu narodu, uprawniła się do wydawania dekre
tów i powoływania sądów ludowych, przewidywała przeprowadzenie reform
społecznych, opowiadała się za „piastowskimi” granicami na zachodzie i okre
śleniem granicy wschodniej na drodze porozumienia z ZSRR itp. Swoją struk
turę terytorialną oparła na radach narodowych wojewódzkich i miejskich. Si
łą zbrojną KRN stała się nowo powołana Armia Ludowa (AL). Program KRN
przewidywał również utworzenie Rządu Tymczasowego.
W tym samym czasie ukształtował się polski ośrodek komunistyczny w Mo
skwie. W lutym 1943 r. powstał tam Komitet Organizacyjny Związku Patrio-
tów Polskich (ZPP). Wśród jego organizatorów znaczące miejsca zajmowali:
Wanda Wasilewska, Alfred Lampe, Aleksander Zawadzki i Zygmunt Berling.
Obydwa ośrodki zaczęły dążyć do porozumienia się i podziału przyszłej władzy w Pol
sce. Rozmowy rozpoczęto w marcu 1944 r., zaś w maju ZPP uznał KRN za „kierowniczy
ośrodek walki o wyzwolenie Polski”.
2. Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN)

Zaraz po zajęciu przez Armię Czerwoną pierwszych ziem na zachód od 696
Bugu powstał w Moskwie 21.7.1944 r. Polski Komitet Wyzwolenia Na-
rodowego (PKWN). Jego przewodniczącym został E. Osóbka-Morawski,
a wiceprzewodniczącymi Andrzej Witos i W. Wasilewska. Wraz z komunikatem
o powstaniu PKWN radio moskiewskie nadało tekst Manifestu PKWN skiero
wanego do narodu polskiego.
Zgodnie z nim jedyną „legalną władzą” w Polsce była KRN, pełniąca rolę parlamentu.
PKWN był natomiast jej organem wykonawczym, czyli de facto rządem. Obydwie władze
uznały za podstawę prawną dla swojej działalności przepisy konstytucji marcowej z 1921 r.,
co miało niedwuznacznie sugerować ich „demokratyczny” charakter. Miała ona obowiązy
wać do zwołania Sejmu Ustawodawczego i uchwalenia nowej konstytucji. Tym samym rząd
emigracyjny w Londynie i jego delegaturę w kraju, które działały na podstawie „bezpraw
nej i faszystowskiej” konstytucji z kwietnia 1935 r., uznano za nielegalne. Przedstawiono
również program reform społecznych i gospodarczych, omijając jednak kwestię nacjonaliza
cji przemysłu. Granice państwa określano dość mgliście, stwierdzając zwłaszcza, że „uregu
lowanie granicy polsko-radzieckiej powinno nastąpić w drodze wzajemnego porozumienia”
i powinna być ona „linią przyjaznego sąsiedztwa”. Sformułowano też zasady tworzenia hie
rarchicznego systemu władzy, opartego na strukturze rad narodowych podporządkowanych
KRN: wojewódzkich, powiatowych, miejskich i gminnych.
Dnia 26.7.1944 r. ZSRR uznał państwo polskie za suwerenne i sprzymierzo

ne, a PKWN za jego wyłączny rząd. Następnego dnia kierownictwo PKWN za
twierdziło granicę zgodną z linią Curzona, czego zresztą nie podano do publicz
nej wiadomości. Na mocy wzajemnego porozumienia między PKWN a rządem
Nb. 696
61428665874636
61
368 Rozdział VII. Ustrój w okresie władzy ludowej (1944–1989)
radzieckim na obszarach położonych na zachód od uzgodnionej granicy władzą

najwyższą stało się dowództwo Armii Czerwonej. Na zajętych przez nią tere
nach od lipca 1944 r. do stycznia 1945 r., pomiędzy Bugiem a Wisłą, powstało
pod kuratelą radziecką państwo, zwane potocznie Polską lubelską.
697 Zgodnie z ustawą z 11.9.1944 r., opierającą się na wcześniejszych aktach
prawnych, najwyższym organem władzy – tymczasowym parlamentem była
KRN. Składała się ona z co najwyżej 444 członków. Do zakresu działania KRN
należało: ustawodawstwo, podejmowanie najważniejszych dla państwa decyzji,
kontrola władzy wykonawczej oraz sprawowanie zwierzchnictwa i kontroli nad
terenowymi radami narodowymi. KRN obradowała na sesjach, które formalnie
miały się odbywać co kwartał, ale w praktyce posiedzenia były niezbyt częste.
W przerwach między sesjami wszystkie funkcje KRN, z wyjątkiem ustawo
dawczych wykonywało nowo powołane Prezydium KRN. W jego skład wcho
dzili: przewodniczący, 2 zastępcy, naczelny dowódca WP i kilku członków.
Ustawą z września 1944 r. stanowisko przewodniczącego zastąpiono urzędem
prezydenta KRN, któremu powierzono większość funkcji prezydenta RP, we
dług konstytucji marcowej oraz uprawnienia marszałka Sejmu.
Zgodnie z Manifestem PKWN organami państwowymi miały być tereno-
we rady narodowe. Jednakże PKWN, obawiając się opanowania ich struktur
przez zwolenników rządu emigracyjnego, odstąpił od tej koncepcji i dekretem
z 21.8.1944 r. powołał obok rad narodowych jednoosobowe organy administra
cji rządowej – wojewodów i starostów oraz ich aparat pomocniczy w formie
urzędów wojewódzkich i starostw powiatowych. Radom zaś pozostawiono je
dynie funkcje przywróconego w listopadzie 1944 r. samorządu terytorialnego.
3. Rząd Tymczasowy (RT) i Rząd Tymczasowy Jedności Narodowej (RTJN)

698 31.12.1944 r. KRN powołała Rząd Tymczasowy RP, który zastąpił PKWN.
Jego premierem został E. Osóbka-Morawski, zaś wicepremierami W. Gomułka
i Stanisław Janus. Powołanie Rządu Tymczasowego wywołało na Zachodzie
ostre sprzeciwy zarówno ze strony rządu londyńskiego, jak i aliantów. Reak
cją na to było jego uznanie najpierw przez ZSRR, a następnie Czechosłowację
i Jugosławię.
Istnienie dwóch rządów oraz kwestia przyszłych granic postawiły sprawę
polską na jednej z głównych pozycji podczas obrad wielkiej trójki w Jałcie
w lutym 1945 r. Ostatecznie w sprawie przyszłej władzy postanowiono, że na
razie powstanie jeden rząd złożony z przedstawicieli: Rządu Tymczasowego,
demokratycznych polityków z kraju oraz działaczy emigracyjnych, a następ
nie odbędą się demokratyczne wybory nadzorowane przez aliantów. Powoła
no również Komisję Dobrych Usług złożoną z przedstawicieli wielkiej trój
Nb. 697–698
61428665874636
61
§ 1. Polska Ludowa (1944–1952) 369
ki, której prace nie notowały jednak żadnych postępów. W lutym 1945 r. Rząd
Tymczasowy przeniósł się do Warszawy, w okolicach której ukrywało się kie
rownictwo Polski Podziemnej. W tym czasie rząd londyński przeżywał ostry
kryzys spowodowany decyzjami jałtańskimi, a część działaczy SL, PPS-WRN
i SP zaczęła się opowiadać za podjęciem dialogu z komunistami.
Efektem tego było wyrażenie zgody na to, by przywódcy państwa podziemnego rozpo
częli rozmowy z dowództwem Armii Czerwonej, jeżeli ta zwróci się ze stosowną propozycją.
W marcu 1945 r. prowadzących rokowania 16 przedstawicieli podziemia podstępnie areszto
wano i wywieziono do Moskwy, gdzie odbył się ich „proces”, w którym większość skazano
na kary więzienia.
Równocześnie, też w Moskwie, toczyły się rozmowy nad przyszłym
kształtem Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej. Uczestniczyło w nich
12 polityków, w tym: 4 ze strony Rządu Tymczasowego (B. Bierut, Włady-
sław Kowalski, E. Osóbka-Morawski, W. Gomułka), 3 z zagranicy (S. Miko-
łajczyk, Jan Stańczyk, Antoni Kołodziej) i 5 z kraju (Henryk Kołodziejski, Sta-
nisław Kutrzeba, Adam Krzyżanowski, Władysław Kiernik, J. Żakowski). Po
długotrwałych naradach osiągnięto porozumienie. W rezultacie 28.6.1945 r.
Rząd Tymczasowy podał się do dymisji, a w jego miejsce prezydent KRN po
wołał Rząd Tymczasowy Jedności Narodowej. Premierem został E. Osóbka-
-Morawski, wicepremierami W. Gomułka i S. Mikołajczyk. Kluczowe stanowi
ska w rządzie zajęli działacze PPR.
Rząd londyński zaprotestował przeciw powstaniu TRJN. Uznały go nato
miast wszystkie główne państwa koalicji antyhitlerowskiej, wycofując poparcie
dla rządu T. Arciszewskiego.
Sankcjonowało to tym samym faktyczne przejęcie w Polsce władzy przez komunistów.
W zaistniałej sytuacji Rada Jedności Narodowej rozwiązała się i zlikwidowała działalność
delegatury rządu na kraj.
4. Referendum ludowe (1946)

Zgodnie z postanowieniami jałtańskimi niezwłocznie po wyłonieniu rzą 699
du miały być przeprowadzone demokratyczne wybory. Zwłokę w ich zorgani
zowaniu komuniści tłumaczyli trwającymi migracjami i walką z podziemiem.
W istocie chodziło o odwleczenie terminów wyborów do czasu ugruntowania
władzy. Już we wrześniu 1945 r. komuniści zaproponowali stworzenie szero
kiego bloku wyborczego wszystkich partii. Natomiast w styczniu 1946 r. ustali
li, by duże partie: PPR, PPS, PSL, i SL otrzymały po 20% mandatów, a ma
łe – SD i SP – po 10%. Zgoda na taki podział pozbawiłaby PSL wpływu na
uchwalenie konstytucji, stąd propozycja została odrzucona. W odpowiedzi PSL
zażądało 75% miejsc w Sejmie Ustawodawczym dla partii chłopskich, co z ko
lei nie zostało przyjęte przez PPR i PPS.
Nb. 699
61428665874636
61
Wobec niedojścia do skutku bloku z inicjatywy PPR, doszło do uchwalenia

27.4.1946 r. ustawy o przeprowadzeniu referendum ludowego.
Społeczeństwo w głosowaniu powszechnym miało w nim odpowiedzieć na 3 pytania:
1 – czy jesteś za zniesieniem Senatu? 2 – czy jesteś za utrwaleniem reform społeczno-gospo
darczych? 3 – czy chcesz granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej?
W istocie rzeczy były to pytania drugorzędne i retoryczne, a odpowiedź na nie miała je
dynie na celu wykazanie pozornej jedności społeczeństwa, zaufania dla komunistów, odwle
czenie wyborów oraz zdobycie przez komunistów doświadczenia.
Referendum poprzedziła zażarta kampania propagandowa. Partie rządowe opowiadały
się za głosowaniem „3 × tak”, partie opozycyjne apelowały o głosowanie „nie” w sprawie Se
natu, a opozycja podziemna „3 × nie”. Referendum przeprowadzono 30.6.1946 r. Według ofi
cjalnych wyników wzięło w nim udział 85% uprawnionych do głosowania. Na pytanie pierw
sze miało paść 68% głosów „tak”, na drugie 77%, a na trzecie 91%. Wyniki te stanowczo nie
odpowiadały prawdzie. Przeciwko nim, ale bez skutku, protestowali S. Mikołajczyk oraz am
basadorzy USA i W. Brytanii.
5. Wybory do Sejmu Ustawodawczego (1947)

700 Po „sukcesie” odniesionym w referendum partie komunistyczne 22.9.1946 r.
zgodziły się na wydanie ustawy zawierającej ordynację wyborczą do Sejmu
Ustawodawczego. Opierała się ona na wyborach 5-przymiotnikowych. Czynne
prawo wyborcze ograniczono cenzusem 21 lat, a bierne 25 lat. Powszechność
prawa wyborczego została częściowo ograniczona przez szeroko interpretowa
ną zasadę odmawiającą wybieralności osobom, które w okresie okupacji, zaj
mując kierownicze stanowiska w kraju lub na emigracji, przeciwdziałały walce
zbrojnej z okupantem. Przed wyborami tzw. Komisja Porozumiewawcza Stron
nictw Demokratycznych podjęła decyzję o utworzeniu bloku składającego się
z: PPR, PPS, SL i SD. Natomiast PSL i SP poszły do wyborów osobno.
Wybory do Sejmu Ustawodawczego odbyły się 19.1.1947 r.
Według oficjalnego komunikatu, na Blok Stronnictw Demokratycznych głosowało 80%
wyborców, co zapewniło mu 394 mandaty. Z kolei na SL głosowało 10,3% wyborców, przez
co uzyskało ono 28 mandatów, zaś na SP 5% wyborców, co dało mu 12 mandatów. Resz
tę mandatów (20) rozdzieliły między siebie inne drobne ugrupowania, w tym katolickie (5).
Wyniki te były w oczywisty sposób sfałszowane, a „cuda nad urną” miały różną formę.
6. Granice, terytorium i ludność

701 Granice państwa polskiego określono wstępnie na konferencji w Teheranie
(1943), potwierdzono na konferencji w Jałcie (1945), a zrealizowano ostatecznie
na konferencji w Poczdamie (lipiec – sierpień 1945 r.) mocą uchwały z 2 sierp
nia. Przebieg granic potwierdziły odpowiednie układy z ZSRR (sierpień 1945 r.
– w nawiązaniu do układu z lipca 1944 r.), Niemiecką Republiką Demokratycz
ną (lipiec 1950 r.) i Czechosłowacją (maj 1958 r.). Powierzchnia państwa w no
Nb. 700–701
61428665874636
61
§ 1. Polska Ludowa (1944–1952) 371
wych granicach wynosiła 312,5 tys. km2, co oznaczało, iż była ona mniejsza od
terytorium z 1939 r. o ok. 77 tys. km2. W tym ok. 209 tys. km2 stanowiły obsza
ry II Rzeczypospolitej, a 102 tys. km2 obejmowały ziemie odzyskane na zacho
dzie i północy.
W lutym 1946 r. ludność Polski wynosiła 23,9 mln mieszkańców, co ozna
czało, że straty wojenne obejmowały ok. 11 mln osób, czyli ponad 30%. Zgod
nie z ustaleniami poczdamskimi i umowami z ZSRR przeprowadzono maso
we przesiedlenia ludności. W ich rezultacie Polska stała się w zasadzie krajem
narodowościowo jednolitym, gdyż mniejszości stanowiły zaledwie ok. 2%
ludności.
II. Ustrój polityczny małej konstytucji (19.2.1947 r.)

1. Uchwalenie małej konstytucji
Po przeprowadzeniu wyborów samorozwiązaniu uległa KRN. Sejm 702
Ustawodawczy na pierwszą sesję zwołany został 4.2.1947 r. Wtedy też wydał
ustawę konstytucyjną o wyborze prezydenta RP. Następnego dnia w tajnym
głosowaniu Sejm na urząd ten wybrał B. Bieruta, który był zresztą jedynym
kandydatem. Z kolei prezydent 6 lutego powołał nowy rząd, na czele z Józefem
Cyrankiewiczem. Wreszcie 14.2.1947 r., przy sprzeciwie 17 posłów, Sejm usta
wodawczy uchwalił tzw. małą konstytucję.
Składała się ona z 32 artykułów, ujętych w 9 rozdziałów, regulujących: pozycję najwyż
szych organów władzy (I), Sejm Ustawodawczy (II), prezydenta (III), Radę Państwa (IV),
rząd (V), Najwyższą Izbę Kontroli (VI), wymiar sprawiedliwości (VII), przepisy przejściowe
(VIII) i końcowe (IX).
2. Sejm Ustawodawczy
Sejm Ustawodawczy pochodził z wyborów opartych na 5-przymiotniko 703
wych zasadach prawa wyborczego. Składał się z 444 posłów, z czego 372 po
chodziło z wyborów okręgowych, a 72 z listy państwowej. Jego kadencja trwa
ła 5 lat. Sejm pracował na sesjach zwyczajnych i nadzwyczajnych. Zwoływał
je, odraczał i zamykał prezydent. Organami wewnętrznymi Sejmu byli: marsza
łek, 3 wicemarszałkowie, sekretarze i komisje.
Zasadniczymi kompetencjami Sejmu było: uchwalenie nowej konstytucji,
ustawodawstwo, wytyczenie głównych kierunków polityki państwa i kontro
la rządu. Posłowie korzystali z immunitetu obejmującego zniesienie odpowie
dzialności posłów za ich działalność parlamentarną oraz uzależnienie pocią
gnięcia posła do odpowiedzialności karno-sądowej jedynie za zgodą Sejmu.
Nb. 702–703
61428665874636
61
3. Prezydent RP
704 Prezydenta wybierał Sejm Ustawodawczy na okres 7 lat, przy kworum
1/3 ustawowej liczby posłów. Kandydata mogła zgłosić grupa co najmniej
50 posłów. Wybranym zostawał ten kandydat, który uzyskał bezwzględną więk
szość ważnie oddanych głosów. Zastępcą prezydenta był marszałek Sejmu.
Prezydent posiadał następujące kompetencje: reprezentowanie państwa na
zewnątrz, zwoływanie, odraczanie i zamykanie sesji sejmowych, mianowanie
i odwołanie członków rządu, zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi, stosowa
nie prawa łaski oraz wydawanie rozporządzeń wykonawczych i innych aktów
prawnych, celem wykonania ustaw. Prezydent był nieodpowiedzialny politycz
nie i cywilnie. Każdy jego akt musiał być kontrasygnowany przez premiera
i właściwego ministra. Ponosił natomiast odpowiedzialność konstytucyjną za:
zdradę kraju, naruszenie konstytucji lub popełnienie przestępstwa kryminalne
go. Pociągał go wtedy do odpowiedzialności Sejm, a sądził Trybunał Stanu.
4. Rada Państwa
705 Rada Państwa była instytucją zupełnie nową, przejętą z ustroju ZSRR. Jej
przewodniczącym był z urzędu prezydent, a ponadto w jej skład wchodzili: mar
szałek Sejmu, 3 wicemarszałkowie, prezes NIK oraz w czasie wojny naczelny do
wódca WP. Na podstawie jednomyślnego wniosku Rady Państwa jej skład mógł
być poszerzony (od 1949 r. tylko o 3 członków). Rada Państwa usytuowana była
wprawdzie w strukturze organów władzy wykonawczej, ale jej kompetencje sta
nowczo wykraczały poza przyznane jej miejsce, łamiąc zasadę trójpodziału władzy.
Uprawnienia Rady Państwa obejmowały: nadzór nad radami narodowymi,
uprawnienia ustawodawcze (inicjatywa ustawodawcza, zatwierdzanie dekre
tów, wyrażanie zgody na ogłaszanie niektórych ustaw), nadzór nad NIK, podej
mowanie uchwał o wprowadzeniu stanu wyjątkowego i wojennego oraz inne
kompetencje wynikające z ustaw.
5. Rada Ministrów
706 Struktura, funkcje oraz stosunek rządu do prezydenta i Sejmu zasadniczo
zostały przejęte z konstytucji marcowej. Rada Ministrów składała się z pre
miera i obradujących pod jego przewodnictwem ministrów, powoływanych
przez prezydenta. Rada Ministrów ponosiła odpowiedzialność parlamentarną
przed Sejmem i na jego żądanie musiała podać się solidarnie do dymisji. Taką
samą odpowiedzialność indywidualną ponosili również przed Sejmem poszcze
gólni ministrowie. Ponadto premier i ministrowie ponosili odpowiedzialność
polityczną za akty prawne prezydenta, które zobowiązani byli kontrasygnować.
Nb. 704–706
61428665874636
61
§ 1. Polska Ludowa (1944–1952) 373
Przewidziano również konstytucyjną odpowiedzialność premiera i ministrów

przed Trybunałem Stanu.
Obok uprawnień wykonawczych rząd na podstawie szczególnych pełno
mocnictw Sejmu mógł wydać dekrety z mocą ustawy, których ogłoszenie za
rządzał prezydent za zgodą Rady Państwa. Na najbliższej sesji Sejmu premier
musiał je jednak przedłożyć do zatwierdzenia. Dla rozpatrywania spraw szcze
gólnej wagi przewidziano możliwość zwołania Rady Gabinetowej, tj. Rady Mi
nistrów obradującej pod przewodnictwem prezydenta. W praktyce rząd daleki
był od większej samodzielności, gdyż podlegał ustawicznym wpływom ze stro
ny: PPR (później PZPR), Rady Państwa i prezydenta.
W styczniu 1950 r. powołano Prezydium rządu składające się z premiera,
wicepremierów i niektórych ministrów. Organ ten faktycznie kierował pracami
Rady Ministrów, mogąc ją zastępować w sprawach pilnych.
6. Administracja terytorialna
W okresie funkcjonowania Sejmu Ustawodawczego nastąpiły istotne zmiany 707
w organizacji aparatu państwowego. Ustawą z marca 1950 r. zniesione zostały:
organy administracji rządowej (wojewodowie, starostowie), organy administracji
samorządowej (wydziały wojewódzkie i powiatowe oraz zarządy miejskie i gmin
ne, w tym również stanowiska burmistrzów i prezydentów miast oraz wójtów)
oraz szereg urzędów administracji niezespolonej (szkolnej, finansowej, pracy).
Wtedy też do utworzonych w poprzednich latach 14 województw dodano 3 nowe.
Całość kompetencji tych organów przekazano w ręce rad narodowych: wo
jewódzkich, miejskich, dzielnicowych większych miast, powiatowych i gmin
nych oraz ich organów wykonawczych – prezydiów. W praktyce ich znaczenie
było niewielkie.
7. Wymiar sprawiedliwości
W lipcu 1950 r., dwoma ustawami o ustroju sądów powszechnych oraz pro 708
kuraturze, w istotny sposób zmieniono dotychczas istniejący wymiar sprawie
dliwości. Zniesiono sądy: grodzkie, okręgowe i apelacyjne, a w ich miejsce
powołano sądy: powiatowe i wojewódzkie. Przed sądami pierwszej instancji
zarówno w sprawach karnych, jak i cywilnych wprowadzono udział ławników.
Natomiast prokuratura, podległa dotychczas ministrowi sprawiedliwości, zosta
ła wyodrębniona w osobny pion. Na jej czele stał prokurator generalny, nadzo
rowany przez Radę Państwa. Hierarchicznie podporządkowani mu byli proku
ratorzy wojewódzcy i powiatowi.
Tym samym ustrój wymiaru sprawiedliwości dostosowano do zasad obo
wiązujących w ZSRR.
Nb. 707–708
61428665874636
61
8. Prawa i obowiązki obywateli

709 Prawa i obowiązki obywateli zawarte były nie w małej konstytucji, lecz
w deklaracji Sejmu Ustawodawczego z 22.2.1947 r., co już samo w sobie po
mniejszało ich znaczenie. Formalnie deklaracja zapowiadała przyznanie więk
szości praw i wolności znanych z konstytucji marcowej, z zastrzeżeniem
wszakże, że nie mogą być one wykorzystywane do walki z „demokratycznym”
ustrojem państwa.
W praktyce były one fikcją, a praktyka rządów komunistycznych była jednym ciągiem
ich łamania.
§ 2. Polska Rzeczpospolita Ludowa (1952–1989)

Literatura: K. Biskupski, Zarys prawa państwowego PRL oraz niektórych państw ob
cych, Warszawa 1962; A. Burda, Polskie prawo państwowe, Warszawa 1976; Z. Kędzia, Par
lament socjalistyczny. Ustrój wewnętrzny, Warszawa 1975; Sejm PRL, pod red. A. Burdy,
Wrocław 1975; F. Siemieński, Prawo konstytucyjne, Warszawa 1976; J. Stembrowicz, Rząd
w systemie parlamentarnym, Warszawa 1982; W. Sokolewicz, Przedstawicielstwo i admini
stracja w systemie rad narodowych PRL, Wrocław 1968; S. Włodyka, Funkcje Sądu Najwyż
szego, Kraków 1965; tenże, Ustrój organów ochrony prawnej, Warszawa 1968.
I. Konstytucja z 22.7.1952 r., jej zmiany i zasady

710 Sejm Ustawodawczy wszczął formalnie prace nad nową konstytucją dopie
ro w 1951 r. 26.5.1951 r. przyjęto ustawę o trybie przygotowania i uchwalenia
konstytucji. Powołano Komisję Konstytucyjną składającą się ze 103 członków
pod przewodnictwem B. Bieruta. Jej zadaniem było: przygotowanie projektu
wstępnego konstytucji, poddanie go pod dyskusję narodową i opracowanie pro
jektu ostatecznego do końca 1951 r. W związku z tym, że Komisja nie zdołała
w przewidzianym terminie wykonać powierzonego jej zadania, Sejm Ustawo
dawczy ustawą z 15.12.1951 r. przedłużył termin opracowania projektu o kolej
ne 4 miesiące, a swoją kadencję – o pół roku. Od stycznia do marca 1952 r. pro
jekt poddany został dyskusji publicznej, a 30 kwietnia Komisja Konstytucyjna
uchwaliła jego ostateczną wersję. Wniesiono ją do Sejmu Ustawodawczego
18 lipca, zaś 22.7.1952 r. jednomyślnie uchwalono na jej podstawie Konstytu
cję Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, zwaną również konstytucją lipcową.
Konstytucja składała się ze wstępu i 10 rozdziałów, a od 13.12.1957 r. – 11.
Rozdziały 1 i 2 zawierały podstawowe zasady ustroju politycznego i społeczno-
-gospodarczego, rozdziały 3–7 określały organizację i funkcjonowanie aparatu
państwowego, rozdziały 8 i 9 wymieniały prawa, wolności i obowiązki obywa
Nb. 709–710
61428665874636
61
§ 2. Polska Rzeczpospolita Ludowa (1952–1989) 375
telskie, wreszcie rozdziały 11 i 12 poświęcono sprawom godła, hymnu, stolicy

państwa i zmianie konstytucji oraz innym postanowieniom końcowym.
Konstytucja lipcowa była wielokrotnie zmieniana. Do 1976 r. uchwalono 10 poprawek
i były to w zasadzie nowelizacje drugorzędne (m.in. w 1960 r. podniesiono liczbę posłów do
460, a w 1961 r. liczbę członków Rady Państwa do 11), poważniejszą zmianę stanowiła jedy
nie nowela z 1957 r., wprowadzająca z powrotem Najwyższą Izbę Kontroli (NIK).
W 1976 r. konstytucję poddano znacznym przeróbkom, których celem by

ło bliższe ideologiczne związanie PRL z obozem komunistycznym. Przegło
sowano je 10.2.1976 r., przy jednym głosie wstrzymującym. Wprowadzono
w nich m.in. konstytucyjne zapisy, że: PRL jest „państwem socjalistycznym”
(art. 1), „przewodnią siłą polityczną” jest PZPR (art. 3), czy też, że PRL mia
ła umacniać „nierozerwalne więzy przyjaźni z ZSRR”. W kolejnych nowelach:
z 1975 r. – wprowadzono podział na 49 województw i zlikwidowano powiaty;
z 1980 r. – przywrócono NIK-owi pozycję niezależną od rządu, któremu został
podporządkowany w 1976 r.; z 1982 r. – utworzono Trybunał Konstytucyjny
i Trybunał Stanu; z 1983 r. – wprowadzono zapisy o stanie wojennym i wyjąt
kowym; z 1987 r. – utworzono urząd Rzecznika Praw Obywatelskich oraz in
stytucję konsultacji społecznych i referendum; z 1989 r. – restytuowano urząd
prezydenta, utworzono senat i uchwalono nowe ordynacje wyborcze do obu
izb. Ostatecznie z dniem 1.1.1990 r. PRL przestała istnieć.
Konstytucja lipcowa oparła ustrój PRL na następujących zasadach prze-
wodnich: ustroju republikańskim, suwerenności ludu pracującego miast i wsi,
socjalistycznym rozwoju państwa, sojuszu robotniczo-chłopskim i kierowniczej
w nim roli klasy robotniczej, przewodniej roli PZPR, internacjonalizmie proleta
riackim, przedstawicielskiej formie sprawowania władzy przez lud pracujący itp.
Konstytucja lipcowa odrzucała tradycyjny trójpodział władzy. W to miej
sce wprowadzała koncepcję jednolitości władzy państwowej i budowy aparatu
państwowego w oparciu o zasadę tzw. centralizmu demokratycznego. W związ
ku z tym organy państwowe podzielono na cztery grupy: władzy państwowej,
administracji, sądowe i prokuratorskie, a od 1957 r. jeszcze kontroli państwo
wej. Organami władzy państwowej były Sejm i Rada Państwa, jako organy na
czelne, oraz rady narodowe, jako organy terenowe.
II. Naczelne organy władzy państwowej

1. Sejm
Najwyższym organem władzy państwowej był jednoizbowy Sejm. Począt 711
kowo składał się on z 444 posłów, potem nie miał stałego składu (1 poseł przy
padał na 60 tys. mieszkańców), wreszcie od 1960 r. liczył 460 posłów. Kaden-
Nb. 711
61428665874636
61
cja Sejmu trwała 4 lata. Posłów wyłaniano w wyborach 4-przymiotnikowych

(powszechnych, bezpośrednich, równych i tajnych). Czynne prawo wyborcze
przysługiwało po ukończeniu 18 lat, a bierne – 21 lat. Zawarte w ordynacji wy
borczej z 1952 r. zasady prawa wyborczego stwarzały jednak tylko pozory de
mokracji. Już bowiem w 1952 r. na potrzeby wyborów powołano Front Narodo
wy. Weszły do niego: partie – PZPR, ZSL, SD, związki zawodowe i spółdzielcze
oraz inne organizacje (np. Związek Młodzieży Polskiej, Liga Kobiet). Wszystkie
one tworzyły wspólną dla okręgu listę wyborczą, ustalaną pod dyktando PZPR.
Umieszczano na niej tylu kandydatów, ile było do obsadzenia w danym okręgu
mandatów poselskich. Wyborcy głosowali na całą listę, bez możliwości skreśleń.
W ramach reform z 1956 r. Front Narodowy zastąpiono Frontem Jed
ności Narodu o szerszym składzie organizacyjnym oraz zmieniono ordynację.
Okręgowe listy wyborcze musiały odtąd zawierać większą liczbę kandydatów,
niż było do obsadzenia mandatów, a głosującym zezwolono na dokonywanie
skreśleń. W razie braku skreśleń do Sejmu wchodziły osoby zajmujące na li
stach miejsca mandatowe. W zasadzie stan taki, bez większych zmian, prze
trwał do 1989 r.
Sejm pełnił funkcje: ustrojodawcze (zmiana konstytucji), ustawodawcze
(uchwalanie ustaw inicjowanych przez Radę Państwa, rząd i posłów), kreacyj-
ne (powoływanie innych organów naczelnych, np. Rady Państwa, rządu, preze
sa NIK), kontrolne (bezpośrednie w stosunku do Rady Państwa, rządu i NIK,
pośrednie, np. przez prokuraturę, oraz ogólne poprzez interpelację i zapytania
poselskie), ustalania linii polityki państwa (np. budżet, uchwała o stanie woj
ny) oraz wewnątrzorganizacyjne.
Wewnętrzną organizację Sejmu regulowały konstytucja oraz regulamin.
Zgodnie z nimi organami Sejmu byli: marszałek, wicemarszałkowie, Prezy
dium, Konwent Seniorów, komisje sejmowe i sekretarze. Prezydium składa
ło się z marszałka oraz wicemarszałków i zajmowało się głównie sprawami
związanymi z funkcjonowaniem Sejmu (porządek obrad, terminy itp.). Kon
went Seniorów składał się z: członków Prezydium, przewodniczących klubów
poselskich lub ich zastępców oraz przewodniczących kół poselskich, i pełnił
funkcje doradcze. Organem pomocniczym i wykonawczym Sejmu była kance
laria. Organami wewnętrznymi Sejmu były również komisje sejmowe, dzielące
się na stałe lub nadzwyczajne. Ich pracami kierowało prezydium, składające się
z przewodniczącego i zastępców.
Formami organizacyjnymi posłów były: kluby, koła i zespoły poselskie. Klu
by poselskie organizowane były według przynależności partyjnej i obejmowały
posłów z PZPR, SD i ZSL. Istniały w KRN i Sejmie Ustawodawczym, a w PRL
przywrócono je dopiero w 1957 r. Koła poselskie tworzono na zasadzie wspól
Nb. 711
61428665874636
61
noty interesów, zrzeszały głównie posłów katolickich (PAX, Znak, Chrześcijań

skie Stowarzyszenie Społeczne). Natomiast zespoły poselskie były organizacja
mi posłów w województwie, bez względu na ich przynależność partyjną.
2. Rada Państwa
Radę Państwa powoływał Sejm na swym pierwszym posiedzeniu na okres 712
4 lat. W jej skład wchodzili: przewodniczący, 4 zastępcy, sekretarz i człon
kowie (początkowo 9, a od 1961 r. – 11), którzy powoływani byli wyłącznie
z grona posłów. Członkowie Rady Państwa nie mogli piastować stanowisk
w rządzie. Rada działała na zasadzie kolegialności, obradując na posiedze
niach plenarnych i w stałych komisjach będących jej wewnętrznymi organa-
mi pomocniczymi, których zadaniem było przygotowanie materiałów i wnio
sków pod obrady plenarne.
Kompetencje Rady Państwa obejmowały cztery grupy uprawnień. W cha
rakterze naczelnego organu władzy państwowej Rada: stanowiła prawo w for
mie dekretów z mocą ustawy i uchwał normatywnych oraz dokonywała jego
wykładni, powoływała inne naczelne organy władzy (np. dokonywała zmian
w rządzie między sesjami Sejmu), czuwała nad zgodnością prawa z konstytucją,
wreszcie sprawowała nadzór zwierzchni nad radami narodowymi. Jako organ
uzupełniający Sejm: powoływała marszałka-seniora, wyrażała zgodę na pocią
gnięcie posłów do odpowiedzialności karno-skarbowej między sesjami Sejmu
oraz zwoływała Sejm na sesje. Z racji pełnienia funkcji kolegialnej głowy pań-
stwa: reprezentowała państwo na zewnątrz, mianowała i odwoływała przedsta
wicieli dyplomatycznych w innych państwach, przyjmowała przedstawicieli
obcych państw, ratyfikowała i wypowiadała umowy międzynarodowe, stoso
wała prawo łaski, nadawała ordery i tytuły itp. Wreszcie, Rada miała szereg
uprawnień szczegółowych o charakterze administracyjnym i wykonawczym,
np. mianowanie generałów i profesorów, wprowadzenie stanu wojennego.
III. Najwyższa Izba Kontroli (NIK). Inne formy kontroli

administracji
W 1944 r. przy Prezydium KRN utworzono Biuro Kontroli. Na jego cze 713
le stał dyrektor. Dzieliło się na departamenty i wydziały. W 1949 r. Biuro znie
siono, tworząc Najwyższą Izbę Kontroli z prezesem na czele, 3 wiceprezesami
i Kolegium. W terenie utworzono 14 delegatur. Konstytucja lipcowa nie zawie
rała żadnych postanowień w sprawie specjalnego organu kontroli państwowej,
zrywając z dotychczas ukształtowaną tradycją. Ustawą z 22.11.1952 r. powoła
no jednak Ministerstwo Kontroli Państwowej jako organ rządu. Sytuację zmie
Nb. 712–713
61428665874636
61
niono 13.12.1957 r. ustawą o zmianie konstytucji, wprowadzającą do niej zapis

o NIK, ustawą zwykłą o NIK i uchwałą o trybie przedkładania Sejmowi spra
wozdań i zlecania przez Sejm zadań NIK. Izba stała się w ten sposób organem
kontrolnym Sejmu, jemu wyłącznie podporządkowanym.
Po nowelizacji konstytucji w lutym 1976 r. i przyjęciu nowej ustawy o NIK
Izbę ponownie podporządkowano premierowi, na którego wniosek (w poro
zumieniu z Przewodniczącym Rady Państwa) Sejm powoływał prezesa NIK.
Ostatecznie ustawą z 1980 r. NIK ponownie podporządkowano Sejmowi. Pre
zes NIK stał się odtąd jej samodzielnym kierownikiem, odpowiadającym za jej
działalność jednoosobowo.
Do zakresu kompetencji NIK należała kontrola działalności: organów ad
ministracji rządowej, państwowych osób prawnych i innych państwowych jed
nostek administracyjnych, organów samorządu terytorialnego, komunalnych
jednostek organizacyjnych czy też wszystkich organizacji, przedsiębiorstw
i jednostek wykonujących zadania zlecone lub powierzone przez państwo, na
jego rzecz, z udziałem jego mienia lub wynikających z innych związków.
Obok kontroli państwowej sprawowanej przez NIK, administracja podlega
ła dodatkowo kontroli: parlamentarnej, sądowej z Trybunałem Konstytucyjnym
na czele, prokuratorskiej, wewnętrznej oraz Rzecznika Praw Obywatelskich.
IV. Naczelne organy administracji państwowej. Rada Ministrów

714 Naczelnym organem wykonawczym i zarządzającym władzy państwowej
była Rada Ministrów. W jej skład wchodzili: prezes (premier) jako przewod
niczący, wiceprezesi (wicepremierzy), ministrowie, przewodniczący okreś
lonych w ustawie komisji i komitetów sprawujących funkcje naczelnych
organów administracji państwowej oraz przejściowo prezes NIK. Liczba człon
ków rządu nie była ustawowo określona, ale wykazywała wyraźną tendencję
do biurokratycznego przerostu, przez co jego funkcjonowanie nastręczało po
ważne trudności (np. w 1953 r. rząd składał się z premiera, 9 wicepremierów
i 38 szefów resortów, zaś w 1977 r. z premiera, 8 wicepremierów i 27 minis
trów oraz przewodniczących komitetów). Ministerstwa dzieliły się na: zespoły,
departamenty i równorzędne im biura oraz wydziały.
Rząd, jak też premiera, a na jego wniosek poszczególnych jego członków
powoływał i odwoływał Sejm lub, w okresie między jego sesjami, Rada Pań
stwa. Członkowie rządu ponosili odpowiedzialność parlamentarną, mogąc być
przez Sejm odwołani na podstawie uchwalonego wotum nieufności zarówno
w odniesieniu do całej Rady Ministrów, jak i poszczególnych osób. Nie przewi
dywano natomiast ich odpowiedzialności konstytucyjnej.
Nb. 714
61428665874636
61
Kompetencje Rady Ministrów sprowadzały się do trzech grup upraw

nień. Pierwszą stanowiły kompetencje ściśle związane z działalnością Sej-
mu i częściowo Rady Państwa. Można do nich zaliczyć: inicjatywę ustawo
dawczą, składanie sprawozdań ze swej działalności przed Sejmem, zwłaszcza
w dziedzinie budżetu, podejmowanie uchwał o narodowych planach społeczno-
-gospodarczych itp. Drugą można określić jako kompetencje kierowniczo-
-koordynacyjne w stosunku do innych organów administracji państwowej.
Trzecią tworzyły kompetencje o charakterze wykonawczym w stosunku do
aktów naczelnych organów władzy państwowej, polegające na realizacji ustaw
i uchwał Sejmu oraz dekretów i uchwał Rady Państwa, w przedmiocie ochrony
porządku publicznego, interesów państwa, praw obywateli itp.
W praktyce politycznej PRL rząd nie był organem samodzielnym. Wyni
kało to z istniejącego dualizmu partyjno-rządowego, który powodował, że naj
ważniejsze decyzje zapadały w Komitecie Centralnym PZPR, którego wydzia
ły dublowały poszczególne resorty rządowe.
W ramach ministerstw lub obok nich mogły być tworzone jednostki wyod
rębnione, będące urzędami centralnymi. Ich kierownicy byli powoływani przez
premiera, ale nie wchodzili w skład rządu. Z czasem ich liczba doszła do 20.
V. Terenowe organy władzy i administracji państwowej

Zgodnie z konstytucją terenowymi organami władzy państwowej, a jedno 715
cześnie samorządu terytorialnego, były rady narodowe. Rady funkcjonowa
ły na wszystkich szczeblach podziału administracyjnego: gromadzkim (od
1972 r. gminnym), powiatowym (do 1975 r.), dzielnicowym, miejskim i wo-
jewódzkim. Pierwsze wybory do rad narodowych przeprowadzono w 1954 r.
Ustawa o radach narodowych podlegała jednak częstym nowelizacjom, z któ
rych najważniejsze przeprowadzono w latach 1958, 1972, 1973 i 1975. Szcze
gólne znaczenie miała ta ostatnia, zastępująca trójstopniową strukturę podziału
administracyjnego państwa dwustopniową. Do 1975 r. pierwszy stopień stano
wiły: rady gminne (do 1972 r. gromadzkie), rady miejskie małych miast oraz
niekiedy wspólne rady narodowe dla miast i gmin, drugi stopień – rady po
wiatowe i rady miast wydzielonych z powiatów, zaś trzeci stopień – rady wo
jewódzkie i rady miast wydzielonych z województw (Warszawy, Łodzi, Kra
kowa, Wrocławia i Poznania). Od 1975 r. wyróżnić można było dwa stopnie
rad, przy czym pierwszy stanowiły rady: miejskie, gminne, wspólne dla miast
i gmin oraz dzielnicowe w większych miastach, a drugi – rady wojewódzkie
oraz rady narodowe dla Warszawy, Łodzi, Krakowa i Wrocławia, gdzie istniała
rada wspólna dla województwa i miasta stopnia wojewódzkiego.
Nb. 715
61428665874636
61
Rady narodowe, jako organy pochodzące z wyborów powszechnych, by

ły organami kadencyjnymi. Zgodnie z konstytucją kadencja rad trwała 3 lata,
później przedłużono ją do 4 lat (1963), a od 1976 r. przyjęto zasadę, że kaden
cję rad określa ustawa. Do grudnia 1954 r. skład rad stanowili przedstawiciele
delegowani przez organizacje polityczne, gospodarcze, społeczne i zawodowe
w liczbie ustalonej na mocy porozumień międzypartyjnych oraz decyzji prezy
diów rad narodowych, a także członkowie dokooptowani. Kolejne ordynacje
wyborcze redukowały liczbę radnych, mając na względzie operatywność ich
działalności. W 1975 r. Rada Państwa ustaliła liczbę członków wojewódzkich
rad narodowych w liczbie od 100 do 238. Regułą stało się też dostosowanie
liczby radnych do liczebności mieszkańców.
Do zadań rad narodowych należało: kierowanie całokształtem rozwoju spo
łeczno-gospodarczego i kulturalnego, zaspokajanie potrzeb ludności w zakresie
zaopatrzenia i usług, rozbudowa instytucji komunalnych, oświatowych, kultu
ralnych, sanitarnych i sportowych, utrzymanie porządku publicznego itp.
Na czele rady narodowej stało jej prezydium. W latach 1944–1950 pre
zydium było organem wyłonionym przez rady spośród ich członków. Obok
prezydium działały jeszcze, jako organy wykonawcze rad w dziedzinie spraw
samorządowych, wydziały powiatowe lub wojewódzkie oraz starostowie lub
wojewodowie jako ich przewodniczący. W miastach i gminach odpowiedni
kiem wydziałów były zarządy miejskie i gminne z prezydentami, burmistrzami
i wójtami. W latach 1950–1958 prezydium rady narodowej stało się już wyłącz
nym organem wykonawczym w sprawach zarządu ogólnego. W imieniu prezy
dium administrację wykonywały wydziały, które były jedynie jego aparatem.
Ustawą z 1958 r. wydziały przekształcono w samoistne organy administracyjne,
a prezydium sprawowało wobec nich funkcję koordynacyjną. W 1958 r. okreś
lono również skład prezydium rady narodowej. Najmniejszy skład przewidzia
no w gromadach (przewodniczący i członkowie w maksymalnej liczbie 4 osób).
W pozostałych radach skład stanowili: przewodniczący, jego zastępcy (od 1
do 4), członkowie (od 3 do 4) i sekretarz. Od reform z 1973 r. prezydium rady
tworzyli: przewodniczący, jego zastępcy oraz przewodniczący stałych komisji.
W ramach reform z lat 1972, 1973 i 1975 ustrój ten zmieniono, tworząc nowe
terenowe organy administracji państwowej, będące jednocześnie organami wyko
nawczymi i zarządzającymi rad narodowych. Byli nimi w województwach – wo-
jewodowie, w województwach miejskich (Warszawa, Kraków, Łódź) – prezy-
denci miast, w województwie wrocławskim i mieście Wrocławiu – wojewoda,
w miastach liczących powyżej 50 tys. mieszkańców oraz w miastach będących
siedzibami wojewódzkich rad narodowych – prezydenci miast, w pozostałych
miastach – naczelnicy miast, w dzielnicach miast – naczelnicy dzielnic, w gmi
Nb. 715
61428665874636
61
nach – naczelnicy gmin, a w miastach i gminach, w których działały wspólne

rady narodowe – naczelnicy miast i gmin. Wszyscy wojewodowie i prezydenci
Warszawy, Krakowa i Łodzi byli terenowymi organami administracji państwowej
szczebla wojewódzkiego, pozostali stopnia powiatowego. Wojewodów i prezy
dentów miast powoływał premier, po zaopiniowaniu kandydatów przez właściwe
rady narodowe, zaś naczelników – terenowy organ administracji państwowej stop
nia wojewódzkiego, również po zaopiniowaniu przez właściwe rady narodowe.
VI. Wymiar sprawiedliwości

1. Sądownictwo
a) Sądy powszechne
Przepisy konstytucji lipcowej o ustroju sądownictwa mówiły niewiele 716
i ogólnikowo. W związku z tym przez długi czas obowiązywało przedwojenne
prawo o ustroju sądów powszechnych z 6.2.1928 r., którego jednolity tekst, po
zmianach od 1944 r., ogłoszony został dopiero 5.2.1964 r. Zasadniczo zmienio
no je 20.6.1985 r. przez uchwalenie nowego prawa o ustroju sądów powszech
nych, które też było później wielokrotnie nowelizowane. Oprócz tego organiza
cję sądownictwa regulowało szereg innych aktów prawnych.
Organizacja sądów powszechnych była dostosowana do podziału admini
stracyjnego państwa. W związku z tym wyróżnić można sądy: wojewódzkie,
powiatowe (od 1975 r. rejonowe) oraz sądy apelacyjne (od 13.7.1990 r., a więc
już po upadku PRL).
Sądy powiatowe (później rejonowe) były szczeblem najniższym w sądow
nictwie powszechnym. Powołano je dla każdego powiatu oraz miasta two
rzącego powiat miejski. Sądy powiatowe rozpoznawały przede wszystkim
sprawy w pierwszej instancji.
Do ich kompetencji należało także: udzielanie pomocy prawnej, przepro
wadzanie postępowania egzekucyjnego w sprawach cywilnych, kontrolowanie
działalności sądów społecznych, nadzorowanie wyborów, prowadzenie ksiąg
wieczystych, rejestrów handlowych itp.
Sądy wojewódzkie z reguły tworzono dla każdego województwa w mieście
będącym jego stolicą. Od tej zasady były jednak wyjątki, gdyż niektóre sądy
wojewódzkie miały swoje siedziby w innych miastach województwa lub nie
które województwa miały swoje sądy w stolicach województw ościennych. Są
dy wojewódzkie orzekały zarówno w pierwszej (ważniejsze sprawy przekazane
na mocy ustawy), jak i w drugiej instancji, w ramach środków odwoławczych
od orzeczeń sądów pierwszej instancji.
Nb. 716
61428665874636
61
Do kompetencji sądów wojewódzkich należało ponadto: sprawowanie nadzo

ru judykacyjnego nad sądami powiatowymi, rozpatrywanie żądań o odszkodowa
nie za niesłuszne skazanie lub oskarżenie, orzekanie poza tokiem instancji o nie
ważności orzeczeń sądu pierwszej instancji w sprawie karnej, wydanych z obrazą
przepisów o właściwości sądu, wydawanie opinii o ekstradycji przestępców itp.
Naczelnym organem sądowym, sprawującym nadzór nad działalnością za
równo sądów powszechnych, jak i szczególnych, był Sąd Najwyższy, działają
cy na podstawie ustawy z 1962 r. Podporządkowany był Radzie Państwa, która:
powoływała i odwoływała jego członków na okres 5 lat, uchwalała regulamin,
rozpatrywała sprawozdania pierwszego prezesa oraz uchwalała dla niego wy
tyczne. Sąd Najwyższy dzielił się na 4 izby: karną, cywilną, pracy i ubezpie
czeń społecznych oraz wojskową.
Do kompetencji Sądu Najwyższego należało: rozpoznawanie środków od
woławczych od orzeczeń wydanych w pierwszej instancji przez sądy woje
wódzkie (do 1990 r.), rozpoznawanie rewizji nadzwyczajnych, ustalanie wy
tycznych wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej, rozpatrywanie spraw
przekazanych do jego właściwości przez stosowne przepisy itd.
b) Sądy szczególne
717 Sądy szczególne działały poza strukturą sądów powszechnych. Były to są
dy: wojskowe, pracy i ubezpieczeń społecznych oraz rozpatrujące sprawy ze
stosunków publicznoprawnych: Naczelny Sąd Administracyjny, Trybunał Kon
stytucyjny i Trybunał Stanu.
Ustrój i kompetencje sądów wojskowych uregulował dekret PKWN z li
stopada 1944 r. oraz ustawa z czerwca 1972 r. Zgodnie z nimi w pierwszej in
stancji orzekały wojskowe sądy garnizonowe, sądy okręgów wojskowych
i sądy marynarki wojennej. Odwołania od nich rozpatrywał najpierw Najwyż
szy Sąd Wojskowy (do 1962 r.), a następnie Izba Wojskowa Sądu Najwyższego.
Od 1955 r. sądy wojskowe orzekały tylko w sprawach karnych, gdy oskarżo
nym był żołnierz w służbie czynnej lub pracownik cywilny zatrudniony w woj
sku, a jego czyn pozostawał w związku z zatrudnieniem.
718 Sądy ubezpieczeń społecznych orzekały na podstawie prawa z 1939 r. Na
szczeblu województw działały okręgowe sądy ubezpieczeń społecznych, któ
re podporządkowane były Trybunałowi Ubezpieczeń Społecznych w Warsza
wie. W 1962 r. utworzono jeszcze Izbę Pracy i Ubezpieczeń Społecznych Sądu
Najwyższego. W 1975 r. sądy ubezpieczeń społecznych i Trybunał zostały zli
kwidowane, a w ich miejsce utworzono okręgowe sądy pracy i ubezpieczeń
społecznych. Sądy te m.in. rozpoznawały odwołania od orzeczeń komisji roz
jemczych różnych szczebli, orzekały odwołania od decyzji organów w spra
wach o świadczenia pieniężne z ubezpieczeń społecznych itd.
Nb. 717–718
61428665874636
61
Naczelny Sąd Administracyjny wprowadzono dopiero na podstawie usta 719

wy ze stycznia 1980 r. Na jego czele stał prezes powoływany przez prezyden
ta, który powoływał też pozostałych sędziów, ale na wniosek krajowej Rady
Sądownictwa. Siedzibą NSA jest Warszawa, ale działa on też w ośrodkach za
miejscowych. NSA orzeka w sprawach skarg na decyzje administracyjne. Nad
zór nad nim sprawuje Sąd Najwyższy.
Trybunał Konstytucyjny utworzono w 1982 r. Orzekał pierwotnie o zgod 720
ności z konstytucją ustaw sejmowych lub rozporządzeń z mocą ustawy wyda
nych przez rząd. Składał się z: prezesa, wiceprezesa i 10 sędziów powoływanych
i odwoływanych przez Sejm na 8 lat. W czasach PRL nie uzyskał samodzielnej
możliwości pozbawienia mocy obowiązującej sprzecznej z konstytucją ustawy,
gdyż Sejm mógł większością 2/3 głosów jego orzeczenie oddalić.
Trybunał Stanu powołano w 1982 r. Jego przewodniczącym jest z urzę 721
du pierwszy prezes Sądu Najwyższego, a członków wybiera Sejm spoza swego
składu. Trybunał jest organem, przed którym ponoszą odpowiedzialność osoby
piastujące najwyższe stanowiska w państwie. Jest to zasadniczo odpowiedzial
ność konstytucyjna, ale może być też odpowiedzialnością karną.
c) Sądy społeczne
Sądy społeczne były specyficzną instytucją sądownictwa socjalistycznego. 722
Działały w formie sądów społecznych w zakładach pracy oraz społecznych
komisji pojednawczych. Pierwsze z nich znajdowały się pod opieką związków
zawodowych, a drugie rad narodowych, które współdziałały w tym zakresie
najpierw z komitetami Frontu Jedności Narodu, a od 1983 r. – Patriotycznego
Ruchu Odrodzenia Narodowego (PRON). Członków sądów wybierano w za
kładach pracy, a komisji pojednawczych w komitetach FJN lub PRON. Rozpa
trywały one głównie sprawy o naruszenie zasad współżycia i ładu społecznego,
np. zakłócanie porządku publicznego oraz spory sąsiedzkie, rodzinne i pracow
nicze itd. Sądy społeczne nie wymierzały kar, lecz stosowały środki oddziały
wania w rodzaju: upomnień, nagan, przeprosin, wpłacenia określonej kwoty na
cele społeczne itp.
2. Inne organy wymiaru sprawiedliwości

Prokuratura była początkowo zorganizowana na zasadach przedwojen 723
nych. Gruntowną jej reformę przeprowadzono ustawą z 1950 r. Na jej podsta
wie prokuraturę wydzielono z resortu wymiaru sprawiedliwości. Nową ustawę
o prokuraturze uchwalono w 1967 r., a kolejną – w 1985 r. Zgodnie z nią stra
ciła ona status odrębnego pionu organów i została włączona do struktury wy
miaru sprawiedliwości. Kierował nią odtąd Prokurator Generalny, którym był
Nb. 719–723
61428665874636
61
z urzędu Minister Sprawiedliwości. Prokurator Generalny mianuje i odwołuje

prokuratorów niższego szczebla. Zadaniem prokuratury jest strzeżenie prawo
rządności, ściganie przestępstw, nadzór nad działalnością innych organów ści
gających przestępstwa itp.
724 Ustrój notariatu regulowało przede wszystkim przedwojenne prawo o no
tariacie z 1933 r., znowelizowane w 1951 r., a ostatecznie w latach 1989 i 1991.
W tych ostatnich unormowaniach odeszło się od traktowania notariatu jako
państwowego organu powszechnej pomocy prawnej, a powrócono do pojmo
wania notariusza jako „osoby zaufania publicznego”. Notariat stanowi odtąd
samorządową korporację zawodową. Jego jednostkami organizacyjnymi są iz
by notarialne i Krajowa Rada Notarialna w Warszawie.
725 Zasadniczej reformy przedwojennej adwokatury dokonano ustawą z czerw-
ca 1950 r. i kontynuowano w latach 1956 i 1958, ale najważniejszą ustawę,
określającą zadania i organizację adwokatury, wydano ostatecznie w grudniu
1963 r. Zgodnie z nią podstawową jednostką organizacyjną adwokatury był ze
spół adwokacki. Działalnością adwokatury kierowały: Naczelna Rada Adwo
kacka, Wyższa Komisja Dyscyplinarna, Komisja Rewizyjna oraz organy woje
wódzkie izb adwokackich i zespołów. Wprowadzone tą ustawą przepisy, mimo
licznych nowelizacji, utrzymały się zasadniczo w całym okresie PRL. Trakto
wały one adwokaturę jako organ uspołecznionej pomocy prawnej dla obywateli
i ich organizacji, zorganizowany na zasadach samorządu zawodowego.
726 Obsługa prawna jednostek uspołecznionych uregulowana została z ko
lei w ustawodawstwie z lat 1961–1962. Zgodnie z nim powierzono ją radcom
prawnym i referentom prawnym, tj. stałym pracownikom przedsiębiorstw
o specjalnych kwalifikacjach fachowych.
Odrębne miejsce w wymiarze sprawiedliwości zajmowały kolegia orze-
kające przy prezydiach rad narodowych. Powołano je w 1951 r., zastępując
sądownictwo starostów, którzy dotychczas orzekali w sprawach wykroczeń,
a więc czynów karnych noszących znikomy stopień społecznego niebezpie
czeństwa. Kolegia karno-administracyjne orzekały jawnie, początkowo wymie
rzając zastępczą karę pracy poprawczej. W 1958 r. sankcje zaostrzono, upoważ
niając kolegia do wymierzania kary aresztu zasadniczego. Pozycję kolegiów
wzmocniono jeszcze bardziej ustawą z 1966 r. Gruntowną ich reformę przepro
wadzono w 1971 r.
VII. Prawa, wolności i obowiązki obywatelskie

727 Konstytucja lipcowa formalnie zawierała szeroki katalog praw i wolno
ści obywatelskich. Dają się one podzielić na cztery grupy: prawa polityczne,
Nb. 724–727
61428665874636
61
prawa socjalne, prawa kulturalno-oświatowe i wolności obywatelskie. Pra

wa polityczne obejmowały: bierne i czynne prawo wyborcze, prawo zrzesza
nia się oraz występowania do władz państwowych ze skargami i zażaleniami.
Prawa socjalne gwarantowały prawo do: pracy, wypoczynku, ochrony zdrowia,
pomocy w razie choroby i niezdolności do pracy, opieki nad rodziną, małżeń
stwem i młodzieżą oraz własności indywidualnej i osobistej. Prawa kulturalno-
-oświatowe obejmowały prawo do: nauki, swobodnych badań naukowych
i korzystania z dziedzictwa kultury. Wśród wolności obywateli należy zaś wy
mienić: nietykalność i bezpieczeństwo osobiste, nienaruszalność mieszkania,
nienaruszalność tajemnicy korespondencji, nietykalność mienia, wolność su
mienia i wyznania, wolność słowa i druku oraz wolność zgromadzeń.
Natomiast podstawowe obowiązki obywateli można było podzielić na trzy
grupy: przestrzeganie obowiązujących w państwie norm prawnych, umacnianie
gospodarki socjalistycznej oraz obronę ojczyzny i służbę wojskową.
Zapisane w konstytucji prawa i wolności obywatelskie doznawały w okresie PRL daleko
idących ograniczeń wynikających z postanowienia, iż korzystanie z nich nie mogło służyć ce
lom sprzecznym z obowiązującym ustrojem i porządkiem prawnym, zaś granice korzystania
z nich były określane jednostronnie przez organy państwowe. Skumulowanie nadużyć wła
dzy i ograniczeń swobód obywatelskich przyniosło wprowadzenie 13.12.1981 r. dekretem
Rady Państwa stanu wojennego w kraju. Decydującą rolę zaczęła w państwie odgrywać Woj
skowa Rada Ocalenia Narodowego, organ pozakonstytucyjny. 19.12.1982 r. stan wojenny zo
stał zawieszony, a 22.7.1983 r. zniesiony.
W 1987 r. utworzono instytucję Rzecznika Praw Obywatelskich. Do jego zadań należy
m.in. stanie na straży praw i wolności obywatelskich oraz badanie, czy wskutek działania lub
zaniechania organów, organizacji i instytucji nie doszło do naruszenia prawa, zasad współży
cia społecznego i sprawiedliwości społecznej. Rzecznik podejmuje działania na wniosek: oby
wateli, organizacji społecznych, organów samorządowych i z własnej inicjatywy. Podejmując
sprawę, rzecznik może ją prowadzić samodzielnie lub zlecić jej zbadanie właściwym organom.
VIII. Związki wyznaniowe

Po II wojnie światowej katolicy w Polsce stanowili ponad 90% ludności. 728
W sierpniu 1945 r. papież Pius XII upoważnił prymasa Augusta Hlonda do
zreorganizowania Kościoła na uzyskanych przez Polskę ziemiach zachodnich
i północnych, znajdujących się nadal pod władzą biskupów niemieckich, przy
zachowaniu zasady nieusuwalności żyjących biskupów. Działając z upoważ
nienia Watykanu, A. Hlond mianował na tych obszarach polskich administra
torów apostolskich (Wrocław, Opole, Gorzów, Gdańsk, Olsztyn), podległych
bezpośrednio prymasowi. Nominacji tej nie uznał TRJN, żądając od papieża
mianowania nowych biskupów. Brak na to zgody Stolicy Apostolskiej posłużył
TRJN do wypowiedzenia we wrześniu 1945 r. konkordatu. Konsekwencją tego
Nb. 728
61428665874636
61
były m.in.: utrata mocy prawnej przepisów wydanych na podstawie konkorda

tu z 1925 r., zerwanie stosunków dyplomatycznych z Watykanem, pogorszenie
sytuacji prawnej Kościoła katolickiego itp.
Rozpoczęło się represjonowanie Kościoła. W ramach represji w sierpniu
1949 r. wydano dekret o „ochronie wolności sumienia”, zabraniający zmusza
nia do udziału w praktykach religijnych, popierano działalność tzw. księży-pa
triotów, propagowano działalność nowo utworzonego Instytutu Wydawniczego
„PAX”, w styczniu 1950 r. ustanowiono zarząd komisaryczny nad orga
nizacją dobroczynną „Caritas”, wreszcie w maju 1950 r. przeprowadzono kon
fiskatę dóbr kościelnych. Postępowanie takie zmusiło Kościół do podpisania
w kwietniu 1950 r. porozumienia między przedstawicielami rządu a episkopatu.
W zamian za: prawo nauczania religii w szkołach, prowadzenie duszpasterstwa
w wojsku, szpitalach i więzieniach, zachowanie KUL, wydawanie pism kato
lickich i naukę w seminariach duchownych Kościół uznał: potrzebę poszano
wania prawa i władzy ludowej, podnoszenie dobrobytu kraju, przynależność hi
storyczną ziem odzyskanych do Polski, kolektywizację wsi itp.
Władze polskie, nie zamierzając wykonywać postanowień porozumienia, od
razu zaostrzyły spór z Kościołem, odsuwając od kierowania diecezjami na zie
miach odzyskanych mianowanych przez A. Hlonda administratorów apostol
skich. W ich miejsce nakazały miejscowym kapitułom wybór wikariuszy kapi
tulnych, co było niezgodne z prawem kanonicznym. Ostatecznie, łagodząc spór
i obawiając się schizmy, nowy prymas Stefan Wyszyński udzielił im w 1950 r.
jurysdykcji kanonicznej, mianując ich wikariuszami generalnymi. Natomiast
w kwietniu 1951 r. uzyskał od papieża zgodę na mianowanie administratorów
apostolskich 5 diecezji zachodnich jako biskupów tytularnych. B. Bierut odrzu
cił jednak tę możliwość, żądając obsadzenia stolic biskupich przez ordynariu
szy. Objęli oni swoje stanowiska jednak dopiero w grudniu 1956 r., w okresie
odwilży popaździernikowej. Ostatecznie konflikt zakończyła w 1967 r. Stolica
Apostolska, mianując w tych diecezjach administratorów apostolskich z upraw
nieniami rezydencjalnymi. Wreszcie w 1972 r. papież Paweł VI, po normaliza
cji stosunków między Polską a RFN (1970), ustanowił na tym obszarze nową
metropolię (wrocławską) oraz cztery diecezje, likwidując tym samym istnie
jący od 1945 r. stan tymczasowości. Unormowanie organizacji kościelnej na
wschodniej granicy nastąpiło dopiero w 1992 r.
Główne wytyczne polityki wyznaniowej w PRL zawarte zostały w konsty
tucji z 1952 r. Nieprecyzyjna redakcja zawartych w niej przepisów i dowolna
ich interpretacja posłużyły zaraz po jej uchwaleniu do prób ograniczenia Ko
ścioła jedynie do spraw kultu i nauczania religii. Fundamentalną zasadą stał się
rozdział Kościoła od państwa, co stało się pretekstem dla laicyzacji państwa.
Nb. 728
61428665874636
61
Efektem tego były dalsze prześladowania Kościoła i duchowieństwa (sfingo

wane procesy księży, likwidacja seminariów duchownych, nowicjatów zakon
nych i prasy katolickiej, obsadzanie stanowisk kościelnych pod kontrolą wła
dzy itp.). Stan taki utrzymywał się, z niewielkimi przerwami spowodowanymi
czasowymi liberalizacjami stosunków społeczno-politycznych, do 1989 r.
Z innych obrządków katolickich władze polskie uznawały początkowo Ko
ściół greckokatolicki. Odstąpiły od tego po soborze lwowskim z marca 1946 r.,
który znosząc unię, włączył ten Kościół do rosyjskiej cerkwi prawosławnej.
W rezultacie opiekę nad prześladowanymi duchownymi i wiernymi tego Ko
ścioła przejął episkopat rzymskokatolicki. Ustawowe uznanie Kościoła grecko
katolickiego przez państwo nastąpiło dopiero w 1991 r.
Sytuację prawną innych związków religijnych, wprawdzie licznych co do licz
by, gdyż było ich ok. 100, lecz niewielkich, gdy chodzi o liczbę wiernych, regu
lowało w okresie władzy ludowej ustawodawstwo z czasów II Rzeczypospolitej.
Nb. 728
61428665874636
61
Rozdział VIII. Prawo w okresie władzy ludowej
(po 1944 r.)
Literatura: I. Andrejew, Polskie prawo karne w zarysie, Warszawa 1971; P. Fiedorczyk,
Komisja Specjalna do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym, Białystok 2002;
P. Fiedorczyk, Unifikacja i Kodyfikacja prawa rodzinnego w Polsce (1945–1964), Biały
stok 2014; J. Gwiazdomorski, Prawo spadkowe w zarysie, Warszawa 1967; S. Kalinowski,
Polski proces karny, Warszawa 1971; A. Lityński, O prawie i sądach początków Polski Ludo
wej, Białystok 1999; A. Machnikowska, Prawo własności w Polsce w latach 1944–1981. Stu
dium historycznoprawne, Gdańsk 2010; Z. K. Nowakowski, Prawo rzeczowe – zarys wykładu,
Warszawa 1969; Z. Radwański, Zobowiązania – część ogólne, Warszawa 1995; Z. Radwań-
ski, J. Panowicz-Lipska, Zobowiązania – część szczególna, Warszawa 1996; W. Siedlecki,
Postępowanie cywilne w zarysie, Warszawa 1972; W. Szubert, Zarys prawa pracy, Warsza
wa 1976; A. Wolter, Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, Warszawa 1979.
I. Zagadnienia ogólne
729 Po 1945 r. system prawa polskiego znalazł się w orbicie wpływów prawa
radzieckiego. Przepisy poddane zostały oddziaływaniu wzorców prawa socja
listycznego. Otworzyło to całkowicie nowy etap w dziejach polskiego prawa
sądowego. Rozpoczęło się stopniowe obalanie istniejącego porządku prawne
go. Wybrano na szczęście drogę powolnego wypierania dawnych norm i kon
strukcji prawnych oraz dostosowywania istniejących instytucji i form do no
wych treści prawa socjalistycznego. Odrzucono natomiast metodę całkowitego
zerwania z poprzednim systemem prawnym i zastąpienia go nowym – socjali
stycznym, stworzonym od podstaw. Pozwoliło to na ograniczoną realizację za
sady ciągłości prawa.
Teoria prawa zaczęła akcentować takie zjawiska, jak: zasadniczo odmien
ną treść prawa socjalistycznego, rolę prawa w budowie społecznej sprawiedli
wości, wyrażanie przez prawo woli klasy panującej, działanie w interesie całe
go społeczeństwa itp. Nie oznaczało to więc zerwania z poprzednim systemem
prawnym, lecz przy formalnym pozostawieniu części jego instytucji (definicji,
pojęć, zasad) jego modyfikację w kierunku dostosowania go do narzuconych
Nb. 729
61428665874636
61
założeń ideologicznych. Fundamentalnymi zadaniami prawa socjalistycznego

stało się: przekształcenie stosunków własnościowych, zapewnienie ochrony
własności społecznej, podporządkowanie interesów jednostki interesom spo
łecznym, państwowym i partyjnym, formułowanie klauzul generalnych odwo
łujących się do moralnego charakteru prawa, np. norm współżycia społeczne
go, tworzenie demokratycznych fasad dla stanowienia prawa i wyrażania przez
nie aspektów politycznych, realizowanie zasady równości materialnej itp. Zja
wiska te występowały z różnym natężeniem; zależały od konkretnej dziedziny
prawa, niekiedy będąc realizowane w sposób bardzo radykalny.
II. Prawo cywilne i postępowanie cywilne

1. Zmiana stosunków własnościowych
Zasadnicze przekształcenia obowiązującego prawa cywilnego związane były 730
od początku istnienia Polski Ludowej ze zmianami stosunków własnościowych,
wprowadzonymi aktami o reformie rolnej i nacjonalizacji przemysłu. Adapta
cja instytucji cywilnoprawnych do wymogów prawa socjalistycznego odby
ła się w dwóch sferach: stosunków między osobami fizycznymi a jednostkami
gospodarki uspołecznionej i między samymi osobami fizycznymi oraz stosun
ków między jednostkami gospodarki uspołecznionej, a więc kształtujących się
wewnątrz układu socjalistycznego. W pierwszej ze sfer proces adaptacji prze
biegł dość łatwo, znajdując oparcie w aktach prawnych określających ustrój spo
łeczno-gospodarczy państwa, w drugiej sferze sytuacja była bardziej skompliko
wana, gdyż prawo musiało stworzyć teoretyczne podstawy i zasady centralnego
zarządzania oraz planowego kierowania gospodarką narodową, oparte na wła
sności państwowej i spółdzielczej, co przy częstych zmianach metod nie było ła
twe, a spory toczące się w tym względzie trwały aż do upadku ustroju w 1989 r.
Zmiany własnościowe, dostosowane do potrzeb ustroju władzy ludowej, za 731
początkowano w rolnictwie. Dekretem z 6.9.1944 r. o przeprowadzeniu re-
formy rolnej oraz uzupełniającym go dekretem z 24.8.1945 r. o wpisywaniu do
ksiąg hipotecznych prawa własności nieruchomości przejętych na cele reformy
rolnej dokonano konfiskaty większej prywatnej własności ziemskiej. W związ
ku z tymi aktami prawnymi pozostawały: dekret z 12.12.1944 r. o przejęciu
niektórych lasów na własność Skarbu Państwa, przewidujący upaństwowienie
większości lasów prywatnych; dekret z 26.10.1945 r. o własności i użytko
waniu gruntów na obszarze miasta stołecznego Warszawy, zgodnie z którym
wszelkie grunty na obszarze miasta przechodziły na własność gminy, oraz de
kret z 21.12.1945 r. o publicznej gospodarce lokalami i kontroli najmu, któ
rym ograniczono prawo własności domów mieszkalnych i wprowadzono pu
Nb. 730–731
61428665874636
61
390 Rozdział VIII. Prawo w okresie władzy ludowej (po 1944 r.)
bliczną gospodarkę lokalami w Warszawie i 6 innych największych miastach

polskich. Publiczna gospodarka lokalami polegała na: pozbawieniu właścicie
li prawa dysponowania mieszkaniami, przydzielaniu ich przez władze kwate
runkowe wyznaczonym osobom, zarządzeniu przerabiania dużych mieszkań na
mniejsze, regulowaniu stosunków najmu itp.
Obowiązki wykonywania przez właścicieli zawartych w tych aktach praw
nych przepisów zagrożone były rygorem utraty prawa własności (wywłasz
czeniem). Dokonywano tego na podstawie dekretu o przymusowym zagospo
darowaniu użytków rolnych z 30.3.1945 r. i planowanym zagospodarowaniu
przestrzennym kraju z 2.4.1946 r.
Pozbawienie własności przedsiębiorstw przemysłowych odbyło się na mo
cy ustawy Krajowej Rady Narodowej z 3.1.1946 r. o przejęciu na własność
państwa podstawowych gałęzi gospodarki narodowej. Bez odszkodowa
nia przejęto przedsiębiorstwa należące do Rzeszy Niemieckiej, byłego Wolne
go Miasta Gdańska i ich obywateli, a za odszkodowaniem – przedsiębiorstwa
należące do obywateli polskich, zatrudniające ponad 50 robotników na jedną
zmianę. Tryb przejmowania tych przedsiębiorstw określono jednak dopiero
rozporządzeniami Rady Ministrów w latach 1946–1947. Dopuszczono się przy
tym wielu naruszeń prawa.
2. Unifikacja prawa cywilnego

732 W okresie międzywojennym prawo cywilne zostało zunifikowane tylko
częściowo. Wydane wtedy podstawowe akty prawne, regulujące obrót gospo
darczy (Kodeks zobowiązań z 1933 r. i Kodeks handlowy z 1934 r.), zachowały
moc obowiązującą aż do wejścia w życie Kodeksu cywilnego z 1964 r., będąc
przydatne również w okresie władzy ludowej. Pozostałych działów prawa cy
wilnego w okresie międzywojennym nie zunifikowano. Obowiązywały w nich
nadal przepisy prawne pochodzące z okresu rozbiorów, zawarte w kodyfika
cjach byłych państw zaborczych.
733 W takiej sytuacji Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej w czerwcu 1945 r.
podjął niezwykle słuszną i doniosłą decyzję o przeprowadzeniu unifikacji pra-
wa cywilnego. Wykonano ją, wydając dekrety normujące:
– prawo osobowe z 29.8.1945 r. wraz z prawem o aktach stanu cywilnego
z 15.9.1945 r.,
– prawo małżeńskie z 25.9.1945 r.,
– prawo rodzinne z 22.1.1946 r.,
– prawo opiekuńcze z 14.5.1946 r.,
– prawo małżeńskie majątkowe z 29.5.1946 r.,
– prawo spadkowe z 8.10.1946 r.,
Nb. 732–733
61428665874636
61
– prawo rzeczowe z 11.10.1946 r.,

– prawo o księgach wieczystych z 11.10.1946 r.,
– przepisy ogólne prawa cywilnego z 12.10.1946 r.
Unifikacja prawa opierała się zasadniczo na materiałach pozostawionych
przez Komisję Kodyfikacyjną II Rzeczypospolitej. Była istotnym osiągnię
ciem likwidującym partykularyzm prawny i inicjującym kolejne reformy prawa
w następnych latach. Jej pierwszym rezultatem było wydanie nowego Kodeksu
prawa rodzinnego z 27.6.1950 r. oraz nowych przepisów ogólnych prawa cy
wilnego z 18.7.1950 r.
3. Kodyfikacja prawa cywilnego

W 1956 r. powołana została przez premiera Komisja Kodyfikacyjna, funk 734
cjonująca przy ministrze sprawiedliwości. Jej zadaniem była kodyfikacja prawa
cywilnego i dostosowanie go do warunków gospodarki socjalistycznej. W la
tach 1964–1965 wydano następujące akty prawne:
– Kodeks cywilny z 23.4.1964 r., na którego zawartość składały się cztery
części, zwane księgami: ogólna (I), własność i inne prawa rzeczowe (II), zo
bowiązania (III) i spadki (IV), łącznie 1088 artykułów,
– przepisy wprowadzające Kodeks cywilny z 23.4.1964 r.,
– Kodeks rodzinny i opiekuńczy z 25.2.1964 r., który dzielił się na trzy ty
tuły: małżeństwo (I), pokrewieństwo (II) oraz opieka i kuratela (III), liczące
184 artykuły,
– przepisy wprowadzające Kodeks rodzinny i opiekuńczy z 25.2.1964 r.,
– Kodeks postępowania cywilnego z 17.11.1964 r., podzielony na trzy czę
ści: przy czym część pierwsza normowała – postępowanie rozpoznawcze
i proces (ks. I), postępowanie nieprocesowe (ks. II), sąd polubowny (ks. III),
część druga – postępowanie zabezpieczające (ks. I) i postępowanie egzeku
cyjne (ks. II), zaś część trzecia – międzynarodowe postępowanie cywilne
(jurysdykcję krajową – ks. I, postępowanie – ks. II oraz orzeczenia sądów
zagranicznych i ugody zawarte przed tymi sądami – ks. III),
– przepisy wprowadzające Kodeks postępowania cywilnego z 14.11.1964 r.,
– prawo prywatne międzynarodowe z 12.11.1965 r.
III. Prawo karne materialne i postępowanie karne

1. Przepisy karne dla rozliczenia skutków wojny i zwalczania opozycji
politycznej
Pierwszym zadaniem władzy ludowej było rozliczenie się z okupantem 735
i kolaborantami. Dotyczyło ono jednak tylko terenów okupacji niemieckich
Nb. 734–735
61428665874636
61
z pominięciem obszaru okupacji radzieckiej. Następnie miano rozprawić się

z opozycją polityczną.
Służyło temu wydanie kilku aktów prawnych, z który najważniejszymi były
dekrety o: wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych
zabójstw oraz znęcania się nad ludnością cywilną, jeńcami oraz dla zdrajców
Narodu Polskiego (sierpień 1944 r.), środkach zabezpieczających w stosunku
do zdrajców (listopad 1944 r.), odpowiedzialności za klęskę wrześniową i fa
szyzację kraju (styczeń 1946 r.) itp.
2. Przepisy karne chroniące ustrój władzy ludowej

Ochrona podstaw ustroju państwa była najważniejszym zadaniem nowo
tworzonego systemu prawa. W zakresie tym wydano szereg niezwykle istot
nych aktów prawnych, z których najważniejszymi były dekrety o:
736 – Kodeksie karnym Wojska Polskiego z 13.9.1944 r., ustanawiającym od
powiedzialność karną wojskowych za dokonane przez nich przestęp
stwa, na podstawie którego uchylono stosowne przepisy Kodeksu karnego
z 1932 r., poddając odpowiedzialności przed sądami wojskowymi również
czyny skierowane przeciwko ustrojowi, a popełniane przez osoby cywilne,
co przekazano sądom powszechnym dopiero w 1955 r.,
737 – przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy pań-
stwa z 13.6.1946 r., tzw. mały kodeks karny, który zastąpił wcześniej
sze dekrety z 30.10.1944 r. i 16.11.1945 r., wprowadzający odpowiedzial
ność karną za przestępstwa: przeciwko interesom gospodarczym, urzędnicze
i przeciwko porządkowi publicznemu, którego treść nacechowana była su
rowością represji karnej i objęciem karalnością szerokiego katalogu czynów.
3. Przepisy karne chroniące nowe stosunki społeczno-gospodarcze

738 Nowe stosunki społeczno-gospodarcze, wprowadzone przez władze lu
dowe, wymagały zapewnienia szczególnej ochrony własności społecznej.
W tym celu wydano kilkadziesiąt aktów prawnych gwarantujących jej utrwa
lenie. Najważniejszymi z nich były dekrety o: zwalczaniu spekulacji i lichwy
z 25.9.1944 r. (przewidywał odpowiedzialność karną za ustalanie nadmiernych
cen i dokonywanie nieuczciwych transakcji, powodujących zwyżkę cen), utwo
rzeniu i zakresie działania Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkod
nictwem Gospodarczym z 16.11.1945 r. oraz wzmożeniu walki z produkcją złej
jakości, obronie interesów nabywców w obrocie handlowym i wzmocnieniu
ochrony własności społecznej, wszystkie z 4.3.1953 r.
Równolegle z nimi wydano dekrety normujące obieg pieniędzy, sprawy fi
nansowe i kwestie podatkowe. Najważniejszymi z nich były dekrety o: pra
Nb. 736–738
61428665874636
61
wie karnym skarbowym z 11.4.1947 r., zakazie posiadania walut obcych, mo
net złotych, złota i platyny z 28.10.1950 r. oraz zmianie systemu pieniężnego
z 28.10.1950 r.
4. Kodyfikacja prawa karnego materialnego i postępowania karnego

Prace nad reformą i kodyfikacją prawa karnego podjęto w 1950 r. Pierw 739
szy projekt kodeksu powstał w 1951 r., obejmując jedynie część ogólną pra
wa karnego. Oparty był całkowicie na wzorcach radzieckich. Zajmował się
wyłącznie interesem państwa, pomijając całkowicie prawa obywateli. Kolej
ny, pełny projekt ukazał się w 1956 r. Projekt trzeci przedstawiono w 1963 r.
Poddany on został dyskusji środowisk prawniczych, zaś zgłoszone w niej po
prawki stały się podstawą opracowania w 1968 r. nowego projektu. Ustawą sej
mową z 19.4.1969 r. stał się on Kodeksem karnym, z mocą obowiązującą od
1.1.1970 r.
Kodeks dzielił się na trzy części, liczące łącznie 331 artykułów. Część
pierwsza (ogólna) regulowała podstawowe zagadnienia prawa karnego, druga
(szczególna) zawierała opis ustawowych typów przestępstw i grożących za ich
popełnienie sankcji, zaś trzecia (wojskowa) normowała kwestie ogólne i szcze
gólne dotyczące przestępstw popełnianych przez żołnierzy. Poza nim pozostały
liczne ustawy, które zestawiano w przepisach wprowadzających kodeks.
Równocześnie z Kodeksem karnym uchwalono Kodeks postępowania 740
karnego (352 artykuły) i Kodeks wykonawczy (219 artykułów). Obydwa
weszły w życie również 1.1.1970 r. Natomiast 20.5.1971 r. sejm uchwalił Ko-
deks wykroczeń, Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia oraz
ustawę o ustroju kolegiów do spraw wykroczeń. Wszystkie te akty, będące
dopełnieniem poprzednich kodyfikacji, weszły w życie z dniem 1.1.972 r.
IV. Prawo pracy

Bezpośrednio po wojnie prawo pracy kształtowało się dwutorowo. Pierw 741
szym kierunkiem było tworzenie form organizacyjno-prawnych dla nowych
instytucji wykształconych w wyniku zmian stosunków własnościowych. Ich
legalizacji dokonano dekretem z 6.2.1945 r. o utworzeniu rad zakładowych.
Zamknięciem tego etapu było wydanie ustawy o związkach zawodowych
z 1.7.1949 r., wielokrotnie później nowelizowanej. Drugim nurtem była usta
wowa regulacja stosunków pracy i ubezpieczeń społecznych. Rozpoczęto ją
wydaniem dekretu z 8.1.1946 r., którym zunifikowano prawo pracy obowiązu
jące na całym obszarze państwa, przyjmując formalnie przepisy z okresu mię
dzywojennego i uchylając akty prawne byłych państw zaborczych.
Nb. 739–741
61428665874636
61
Nowy, wsteczny okres w rozwoju prawa pracy otworzono w 1950 r., przy
stępując do realizacji planu sześcioletniego. Już na samym jego początku pro
gram szybkiego uprzemysłowienia spowodował wydanie przepisów nakazują
cych pełną mobilizację wszystkich rezerw siły roboczej i zastosowanie środków
służących dla jej centralnego i planowanego zatrudnienia. Wprowadzono insty
tucję nakazów pracy. Przejawem nowych tendencji był też dekret z 19.4.1950 r.
o zabezpieczeniu socjalistycznej dyscypliny pracy, który ustanawiał sądową
odpowiedzialność za opuszczenie dni pracy. Pogorszone zostały również wa
runki zatrudnienia młodocianych i kobiet, np. w 1951 r. uchylono zakaz zatrud
niania kobiet w kopalniach pod ziemią. Wreszcie w 1950 r. zniesiono, mają
ce długoletnią tradycję, sądy pracy, przekazując ich właściwość sądownictwu
powszechnemu. Natomiast w 1954 r., tworząc zakładowe komisje rozjemcze
i wprowadzając możliwość kasacji ich rozstrzygnięć przez zarządy głównych
związków zawodowych, wytworzono dwutorowość orzecznictwa pracy.
Pewien zwrot w prowadzonej polityce nastąpił po 1956 r. Wyrażało się to w: zmianie po
lityki zatrudnienia, przebudowie organów przedstawicielskich załogi przez powołanie usta
wą z 19.11.1956 r. rad robotniczych, określenie ustawą z 20.12.1958 r. form organizacyjnych
i kompetencji samorządu robotniczego oraz odciążeniu związków zawodowych od wykony
wania niektórych funkcji administracyjnych, w szczególności w dziedzinie ubezpieczeń spo
łecznych (powołanie w 1960 r. Zakładu Ubezpieczeń Społecznych).
Na początku lat siedemdziesiątych umocniono ochronę macierzyństwa ko

biet pracujących (1972), ujednolicono świadczenia chorobowe (1974), pod
wyższono zasiłki rodzinne i wymiar rent i emerytur (1975) oraz przystąpiono
do stopniowego wprowadzania wolnych sobót.
742 Tendencje te połączone były z trwającymi od dłuższego czasu pracami nad
kodyfikacją prawa pracy. Kodeks pracy uchwalono ostatecznie 26.6.1974 r.,
z mocą obowiązującą od 1.1.1975 r. Następnie kodeks dopełniony został przez
ustawy o sądach pracy i ubezpieczeń społecznych z 24.10.1974 r. oraz świad
czeniach przysługujących w razie choroby i macierzyństwa z 17.12.1974 r.
§ 2. Podstawowe zmiany w prawie

I. Prawo cywilne i postępowanie cywilne
1. Prawo małżeńskie i rodzinne
743 Prawo małżeńskie oparto generalnie na projekcie z 1929 r. Przeprowadzając
w 1945 r. jego daleko idącą laicyzację, przyjęto zasadę, że prawo małżeńskie
nie może się opierać na prawie kanonicznym i przepisach innych wyznań. Pod
Nb. 742–743
61428665874636
61
§ 2. Podstawowe zmiany w prawie 395
stawą do tego były tezy o: suwerenności państwa, wyłączności sądów polskich

we wszystkich sprawach dotyczących jego obywateli i niemożliwości obowią
zywania w państwie odrębnych systemów prawnych.
Nowe prawo uznawało wyłącznie świecką formę zawarcia małżeństwa, 744
odrzucając formę fakultatywnego małżeństwa wyznaniowego. Małżeństwo
było umową cywilną, oświadczeniem woli złożonym publicznie przed urzęd
nikiem stanu cywilnego, w obecności świadków. Zdolność do jego zawarcia
zależała od wieku i posiadania pełnej zdolności do czynności prawnych. Prze
szkodami w zawarciu małżeństwa były: bigamia, pokrewieństwo w linii prostej
oraz między rodzeństwem rodzonym i przyrodnim, powinowactwo w linii pro
stej, przysposobienie, choroba psychiczna lub fizyczna oraz nastawanie na ży
cie małżonka – w celu umożliwienia jego zawarcia.
Pozycja małżonków była równoprawna w zakresie praw i obowiązków.
Oboje zobowiązani byli do: wspólnego pożycia, wierności, pomocy, współdzia
łania na rzecz założonej rodziny, wychowania dzieci i utrzymywania wspólne
go gospodarstwa. Małżonkowie mieli równe prawo do zaciągania zobowiązań
w sprawach wspólnego gospodarstwa i wychowania dzieci, ponosząc za nie od
powiedzialność solidarną.
W przedmiocie ustania wspólnoty małżeńskiej dopuszczono unieważnie-
nie małżeństwa i rozwód. Unieważnienie mogło być orzeczone w razie zaj
ścia ściśle przewidzianych przypadków przed albo w chwili zawarcia mał
żeństwa, np. niepełnoletniość, przymus, groźba. Rozwód orzekany był przez
sąd powszechny tylko wówczas, gdy nastąpił zupełny i trwały rozkład poży
cia małżonków i gdy nie stało temu na przeszkodzie dobro dzieci małoletnich.
Przejawy rozkładu nie były wyliczone wyczerpująco. Należały do nich m.in.:
cudzołóstwo, nałogowe pijaństwo i narkomania, popełnienie przestępstwa hań
biącego, odmowa środków na utrzymanie rodziny. W wyroku rozwodowym
sąd orzekał, które z małżonków ponosi winę za rozkład pożycia. Wyjątkiem był
zgodny wniosek małżonków, kiedy to przyjmowano zasadę, że żadne z małżon
ków nie ponosi winy.
W prawie małżeńskim majątkowym skutkiem zawarcia małżeństwa po
wstawała ustawowa wspólność majątkowa. Małżonkowie mogli jednak za
wrzeć umowę majątkową małżeńską, w formie aktu notarialnego, w której
przyjmowali inny ustrój majątkowy.
W prawie rodzinnym przyjęto zasadę, że dzieci do pełnoletności podlegają
władzy rodzicielskiej. Rodzice, będąc przedstawicielami ustawowymi dziecka,
dokonywali w jego imieniu czynności prawnych. Nienależyte wykonywanie
władzy rodzicielskiej mogło spowodować jej: ograniczenie, zawieszenie lub
pozbawienie. Zlikwidowana została całkowicie dyskryminacja prawna dzieci
pozamałżeńskich.
Nb. 744
61428665874636
61
2. Prawo rzeczowe
745 Nowe prawo rzeczowe oparło się na romanistycznej koncepcji własno
ści. Miało charakter prawa bezwzględnego. Oznaczało to, że wobec podmio
tu uprawnionego inne podmioty miały obowiązek zaniechania wszystkiego, co
by mogło naruszyć jego prawo, a skuteczność ta dotyczyła wszystkich. Wśród
praw rzeczowych wyróżniono: prawo własności, prawo użytkowania wieczy
stego oraz ograniczone prawa rzeczowe. Prawo własności podlegało licznym
ograniczeniom. Miały one charakter ustawowy i związane były z: wykonywa
niem prawa sąsiedzkiego, dokonanym przez państwo wywłaszczeniem, usta
wowym określeniem obowiązków właścicieli, zakazami alienacji wynikają
cymi z ustawy lub rozporządzenia sądu oraz ograniczeniami ustanowionymi
przez samych właścicieli (np. służebności gruntowe).
Własność i prawo własności związane zostały z funkcją społeczno-gospo
darczą oraz charakterem podmiotów prawa. Funkcję społeczno-gospodarczą
wyrażał podział przedmiotu własności na: środki produkcji i środki kon-
sumpcji. Charakter podmiotu wyrażał natomiast podział własności na: spo-
łeczną, indywidualną i osobistą. Najważniejszą była własność społeczna,
występująca jako państwowa lub spółdzielcza. Własność państwowa przysłu
giwała niepodzielnie państwu i miała charakter dominujący. Nabycie własności
następowało przez przeniesienie i zasiedzenie. Prawem zbliżonym do własno
ści było użytkowanie wieczyste. Jego przedmiotem stały się grunty stanowią
ce własność Skarbu Państwa lub gminy. Oddanie w użytkowanie wieczyste na
stępowało na okres 99 lat, wyjątkowo na okres krótszy, nie mniejszy jednak niż
40 lat. Ustanawiano je w drodze umowy między organem państwa albo gminy
a osobą fizyczną lub prawną. Za ograniczone prawa rzeczowe uznano: użytko
wanie, służebność, zastaw, własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu miesz
kalnego, spółdzielcze prawo do lokalu użytkowego, prawo do domu jednoro
dzinnego w spółdzielni mieszkaniowej oraz hipotekę.
3. Prawo spadkowe
746 Prawo spadkowe oparto na dwóch tytułach: dziedziczeniu ustawowym
i dziedziczeniu testamentowym. Dziedziczenie ustawowe miało znaczenie
podstawowe. Dziedzicami ustawowymi byli: pozostający przy życiu małżo
nek, którego pozycja została znacznie poprawiona (miał 1/2 majątku wspól
nego oraz dziedziczył z dziećmi w częściach równych, przy czym jego udział
nie mógł być mniejszy niż 1/4 część spadku), krewni (w kolejności zstępni,
rodzice, rodzeństwo oraz jego zstępni), a w ostatniej kolejności, z braku osób
należących do kręgu spadkobierców, Skarb Państwa. Odrębnie uregulowano
dziedziczenie ustawowe gospodarstwa rolnego. Natomiast dziedziczenie testa-
Nb. 745–746
61428665874636
61
mentowe podlegało ograniczeniom zawartym zarówno w przepisach ogólnych

prawa cywilnego, które wprowadzały nieważność testowania, jeżeli było ono
sprzeczne z ustawą i zasadami współżycia społecznego, jak i licznych prze
pisach szczegółowych (np. podatek spadkowy). Sporządzenie oświadczenia
ostatniej woli następowało w formie testamentu własnoręcznego (holograficz
nego) lub w formie aktu notarialnego. W razie zaistnienia dziedziczenia testa
mentowego dziedzicom ustawowym należał się zachowek wartości 2/3 udziału
spadkowego, przypadającego w razie dziedziczenia ustawowego dla upraw
nionego trwale niezdolnego do pracy zstępnego małoletniego lub 1/2 wartości
udziału spadkowego dla pozostałych uprawnionych.
4. Prawo zobowiązań
Zobowiązania powstawały wskutek: umowy, czynów niedozwolonych, jed 747
nostronnych czynności prawnych, bezpodstawowego wzbogacenia oraz innych
zdarzeń, z którymi przepisy łączyły powstanie skutku zobowiązaniowego. Naj
ważniejszym źródłem zobowiązań były umowy. Założeniem była swoboda
umów. Istnienie gospodarki planowej i sektora uspołecznionego znacznie jed
nak zawęziły funkcjonowanie tej zasady. Podobna sytuacja powstała na gruncie
realizacji zasady równości podmiotów przy zawieraniu umów.
5. Postępowanie cywilne
Proces cywilny obejmował dwa rodzaje postępowań: procesowe oraz nie 748
procesowe. Wszczęcie procesu następowało na podstawie wniesienia prawidło
wego pozwu. Oparte było na zasadach: formalizmu procesowego, dyspozycyj
ności, równouprawnienia stron, kontradyktoryjności, przy upoważnieniu sądu
do przeprowadzania dowodu z urzędu, jawności, ustności i dążeniu do uzyska
nia prawdy materialnej.
II. Prawo karne materialne i postępowanie karne

1. Prawo karne materialne
Władza ludowa, przejmując rządy w państwie polskim, począwszy już od 749
1944 r., zaczęła dokonywać poważnych zmian w przedwojennym ustawodaw
stwie karnym, które było niewystarczające dla: rozliczenia okupanta, zwalcza
nia opozycji politycznej i utrwalenia zmian w stosunkach własnościowych.
W związku z tym, że opracowanie nowego kodeksu karnego wymagało czasu,
prawo karne oparto na ustawodawstwie dekretowym. Do końca 1953 r. wydano
ponad 100 aktów prawnych uzupełniających i istotnie zmieniających katalog
Nb. 747–749
61428665874636
61
przestępstw oraz zasady wymiaru kar. Wiele z nich poddano ostatnio niezwykle
krytycznej ocenie.
Komuniści nie ukrywali, że prawo karne miało odegrać ważną rolę w budowie ustro-
ju powojennej Polski. Z jego pomocą próbowano rozwiązać wszystkie problemy: ustrojo-
we, społeczne i gospodarcze. Spośród wielu aktów prawnych realizacji tego celu służyły
zwłaszcza trzy: Kodeks karny Wojska Polskiego z 23.9.1944 r., dekret o ochronie państwa
z 30.10.1944 r. i mały Kodeks karny z 13.6.1946 r.
Kodeks karny Wojska Polskiego wykorzystywany był zwłaszcza dla nisz
czenia opozycji. W rozdziale o zbrodniach stanu na 19 jego artykułów 10 prze
widywało karę śmierci. Można ją było wymierzyć za: usiłowanie pozbawie
nia państwa niepodległego bytu, zamach na władze naczelne i ustrój państwa,
gromadzenie środków w celu zamachu, a nawet za same czynności przygoto
wawcze do popełnienia przestępstw stanu oraz wejście w porozumienie z inny
mi osobami w celu dokonania wymienionych czynów. Za usiłowanie zmiany
ustroju przemocą uznawano już sam udział w demonstracji antypaństwowej.
Karą najwyższą zagrożone było nie tylko usiłowanie usunięcia przemocą or
ganów państwa lub zmiany jego ustroju, ale też lżenie, znieważanie lub wy
szydzanie ustroju państwa czy też nawoływanie do czynów skierowanych
przeciwko jedności sojuszniczej oraz sporządzanie, rozpowszechnianie i prze
chowywanie w tym celu pism, druków lub wizerunków. Z rozdziału tego są
downictwu wojskowemu poddane zostały również osoby cywilne.
Dekret PKWN o ochronie państwa przewidywał karę śmierci lub ka
rę więzienia bez ograniczenia ze wszystkich 11 artykułów. Wprowadzono
w nim nowe, nieznane poprzedniemu ustawodawstwu karnemu stany faktycz
ne gwałtownego zamachu oraz sabotażu, których nie zdefiniowano, lecz tyl
ko kazuistycznie wyliczono, m.in. zaliczając do sabotażu udaremnienie i utrud
nianie reformy rolnej oraz niespełnianie obowiązków świadczeń rzeczowych.
Karą śmierci zagrożone było nawet posiadanie, przechowywanie, nabywanie
lub wyrabianie aparatu radiowego, czy też wywieranie wpływu na rady narodo
we, urzędy, sądy i przeszkadzanie w wykonywaniu ich czynności służbowych.
Przewidziano wreszcie, że każdy wiedząc o przestępstwach wymienionych
w dekrecie, jeżeli nie doniósł o nich władzy, karany był śmiercią lub pozba
wieniem wolności.
Mały kodeks karny, obowiązujący do wydania w 1969 r. Kodeksu kar
nego, dołączył kolejne przestępstwa zagrożone karą śmierci. Były nimi np. po
drabianie pieniędzy i przyjmowanie ich od obcego rządu lub organizacji, udzie
lanie władzom państwowym fałszywych informacji, zakłócanie normalnego
życia publicznego. Karano również za tzw. szeptankę, czyli przekazywanie
wiadomości usłyszanych w zachodnim radiu, jak też za opowiadanie dowcipów
politycznych o przywódcach państwa i partii.
Nb. 749
61428665874636
61
2. Postępowanie karne
Formalnie obowiązywały w dziedzinie procedury karnej najpierw przepi 750
sy Kodeksu postępowania karnego z 1928 r., a następnie kodeksu z 1969 r.
Faktycznie historia polskiego wymiaru sprawiedliwości, służącego dyktatu
rze proletariatu, odbiegała od procedur obowiązujących w państwach demo
kratycznych.
Obok kodeksów zaczęły obowiązywać przepisy dekretowe, wydawane spe
cjalnie przy okazji aktów prawa karnego materialnego, mające w majestacie
prawa realizować socjalistyczny wymiar sprawiedliwości. Trzeba tutaj wskazać
przede wszystkim dekrety z 16.11.1945 r. o postępowaniu doraźnym i powo
łaniu Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodar
czym. Wzorowane one były na modelu radzieckim. Tryb postępowania przed
Komisją, która w zasadzie była pozasądowym organem orzekającym, pozosta
wał nieuregulowany. Procedura była jednoinstancyjna, a w praktyce przeważały
w niej elementy tajności. Postępowanie w sprawach dotyczących skierowania
sprawcy do obozu pracy na okres do 2 lat toczyło się nawet bez udziału obroń
cy. Komisja istniała do końca 1954 r. Z kolei w 1950 r. powołano przy minister
stwie sprawiedliwości tajną sekcję, rozpatrującą w trybie specjalnym sprawy
o charakterze politycznym, uznane za szczególnie niebezpieczne dla państwa.
Funkcjonowała ona przy Sądzie Apelacyjnym w Warszawie, mając swój rewi
zyjny odpowiednik w Sądzie Najwyższym. Jej działalność stanowiła narusze
nie podstawowych zasad procedury karnej. Postępowanie było tajne, rozprawy
przeprowadzano w więzieniach, a oskarżony pozbawiony był prawa do obrony.
Zgodnie z wytycznymi przejętymi z radzieckiego wymiaru sprawiedliwości sąd
mógł się ograniczyć tylko do prawdy względnej, do uzyskania której można
było posługiwać się różnymi środkami, np. torturami. Wymuszone przyznanie
się do winy zaczęło stanowić samodzielny środek dowodowy.
III. Prawo pracy

Do wydania w 1974 r. Kodeksu pracy prawo pracy regulowały rozmaite ak 751
ty prawne. Zasadniczo, po 1945 r., przejęto normy prawne z okresu międzywo
jennego. Jego dalszy rozwój był jednak skomplikowany, nieprzejrzysty i nie
jednolity. Prawo pracy podporządkowane zostało doraźnym celom politycznym
i gospodarczym. Szeroko stosowano przepisy powielaczowe, nie licząc się
z treścią obowiązujących norm. Było to równoznaczne z rażącym naruszeniem
zasad praworządności. Bezpośrednio po wojnie pojawiły się tendencje do: za
bezpieczenia socjalistycznej dyscypliny pracy, wzmocnienia pozycji związków
Nb. 750–751
61428665874636
61
zawodowych, zwiększenia kompetencji karnoadministracyjnej inspekcji pra

cy, kształtowania przepisów prawa przez wykładnię sądową itp. Poważniejsze
zmiany zaszły w prawie pracy dopiero po 1956 r., a zwłaszcza po 1970 r.
Nową sytuację stworzył Kodeks pracy z 1974 r., porządkujący dotychczaso
wy stan prawny i przynoszący wiele nowych rozwiązań w takich sprawach, jak:
wypowiedzenie umowy o pracę, odpowiedzialność majątkowa pracownika czy
rozstrzyganie sporów.
Nb. 751
61428665874636
61
Zestawienia
61428665874636
61
Władcy państwa polskiego
Piastowie (do roku 1138)

1. Mieszko I ok. 960–992
2. Bolesław Chrobry 992–1025 (król 1025)
3. Mieszko II 1025–1034
(od 1025 r. do 1031 r. – król)
4. Kazimierz Odnowiciel 1034–1058
5. Bolesław II Śmiały 1058–1079 (od 1076 r. – król)
6. Władysław I Herman 1079–1102
7. Bolesław III Krzywousty 1102–1138
Okres rozdrobnienia feudalnego (władcy panujący w Krakowie)

1. Władysław II 1138–1146
2. Bolesław IV Kędzierzawy 1146–1173
3. Mieszko III Stary 1173–1177
4. Kazimierz II Sprawiedliwy 1177–1194
5. Leszek Biały i Mieszko III Stary 1194–1202
6. Władysław Laskonogi 1202
7. Leszek Biały 1202–1210
8. Mieszko Plątonogi 1210–1211
9. Leszek Biały 1211–1227
Walka o tron między Konradem Mazowieckim, Władysławem Laskonogim
i Henrykiem Brodatym 1227–1232
10. Henryk I Brodaty 1232–1238
11. Henryk II Pobożny 1238–1241
Walka o tron między Bolesławem Rogatką, Konradem Mazowieckim
i Bolesławem Wstydliwym 1241–1243
12. Bolesław Wstydliwy 1243–1279
13. Leszek Czarny 1279–1288
14. Henryk IV Probus 1288–1290
61428665874636
61
Władcy państwa polskiego 403
15. Przemysł II 1290–1291 (król 1295–1296)

16. Wacław II Czeski 1291–1305 (król od 1300)
17. Wacław III Czeski 1305–1306
Okres zjednoczenia państwa

1. Władysław I Łokietek 1306–1333 (król od 1320)
2. Kazimierz III Wielki 1333–1370
Andegawenowie
1. Ludwik Węgierski 1370–1382
2. Jadwiga 1384–1399
Jagiellonowie
1. Władysław II Jagiełło 1386–1434
2. Władysław III Warneńczyk 1434–1444
3. Kazimierz IV Jagiellończyk 1447–1492
4. Jan I Olbracht 1492–1501
5. Aleksander 1501–1506
6. Zygmunt I Stary 1506–1548
7. Zygmunt II August 1548–1572
Królowie elekcyjni
1. Henryk Walezy 1573–1575
2. Stefan Batory 1576–1586
3. Zygmunt III Waza 1587–1632
4. Władysław IV Waza 1632–1648
5. Jan II Kazimierz Waza 1648–1668
6. Michał Korybut Wiśniowiecki 1669–1673
7. Jan III Sobieski 1674–1696
8. August II Mocny (Wettin) 1697–1706, 1709–1733
9. Stanisław Leszczyński 1704–1709, 1733–1735
10. August III (Wettin) 1733–1763
11. Stanisław August Poniatowski 1764–1795
61428665874636
61
Władcy państw zaborczych
Rosja – dynastia Holstein – Gottorp – Romanow

1. Katarzyna II 1762–1796
2. Paweł I 1796–1801
3. Aleksander I 1801–1825
4. Mikołaj I 1825–1855
5. Aleksander II 1855–1881
6. Aleksander III 1881–1894
7. Mikołaj II 1894–1917
Prusy – dynastia Hohenzollernów

1. Fryderyk II Wielki 1740–1786
2. Fryderyk Wilhelm II 1786–1797
3. Fryderyk Wilhelm III 1797–1840
4. Fryderyk Wilhelm IV 1840–1861
5. Wilhelm I 1861–1888, 1871–1888 cesarz niemiecki
6. Fryderyk III 1888 król pruski i cesarz niemiecki
7. Wilhelm II 1888–1918 król pruski i cesarz niemiecki
Austria – dynastia Habsbursko-Lotaryńska

1. Maria Teresa 1740–1780
2. Józef II 1780–1790, 1765–1790 cesarz Rzeszy
3. Leopold II 1790–1792
4. Franciszek II (I) 1792–1806 cesarz Rzeszy,
1804–1835 cesarz Austrii
5. Ferdynand I 1835–1848
6. Franciszek Józef 1848–1916
7. Karol I 1916–1918
61428665874636
61
Sejmy, prezydenci i rządy II Rzeczypospolitej
Sejmy
I Sejm Ustawodawczy. Wybory 26.1.1919 – rozwiązanie 27.11.1922.
I Sejm Zwyczajny. Wybory 5.11.1922 – rozwiązanie 28.11.1927.
II Sejm Zwyczajny. Wybory 4.3.1928 – rozwiązanie 30.8.1930.
III Sejm Zwyczajny. Wybory 16.11.1930 – rozwiązanie 10.7.1935.
IV Sejm Zwyczajny. Wybory 8.9.1935 – rozwiązanie 13.9.1938.
V Sejm Zwyczajny. Wybory 6.11.1938.
Prezydenci
Józef Piłsudski (Naczelnik Państwa). 22.11.1918 – do zaprzysiężenia nowo
obranego Prezydenta 11.12.1922.
Gabriel Narutowicz. Wybrany 9.12.1922 – śmierć 16.12.1922.
Stanisław Wojciechowski. Wybrany 29.12.1922 – rezygnacja 14.5.1926.
Ignacy Mościcki. Wybrany 1.6.1926 – koniec kadencji 31.5.1933.
Ignacy Mościcki. Wybrany 8.5.1933 – rezygnacja 30.9.1939.
Rządy
1. Rząd Ignacego Daszyńskiego 7.11.1918–14.11.1918.
2. Rząd Jędrzeja Moraczewskiego 18.11.1918–16.1.1919.
3. Rząd Ignacego Paderewskiego 16.1.1919–9.12.1919.
4. Rząd Leopolda Skulskiego 13.12.1919–9.6.1920.
5. Rząd Władysława Grabskiego (I) 23.6.1920–24.7.1920.
6. Rząd Wincentego Witosa (I) 24.7.1920–13.9.1921.
7. Rząd Antoniego Ponikowskiego (I) 19.9.1921–5.3.1922.
8. Rząd Antoniego Ponikowskiego (II) 10.3.1922–6.6.1922.
9. Rząd Artura Śliwińskiego 28.6.1922–7.7.1922.
10. Rząd Juliana Nowaka 31.7.1922–14.12.1922.
11. Rząd Władysława Sikorskiego 16.12.1922–26.5.1923.
12. Rząd Wincentego Witosa (II) 28.5.1923–14.12.1923.
13. Rząd Władysława Grabskiego (II) 19.12.1923–14.11.1925.
61428665874636
61
406 Sejmy, prezydenci i rządy II Rzeczypospolitej
14. Rząd Aleksandra Skrzyńskiego 20.11.1925–5.5.1926.

15. Rząd Wincentego Witosa (III) 10.5.1926–14.5.1926.
16. Rząd Kazimierza Bartla (I) 15.5.1926–4.6.1926.
17. Rząd Kazimierza Bartla (II) 8.6.1926–24.9.1926.
18. Rząd Kazimierza Bartla (III) 27.9.1926–30.9.1926.
19. Rząd Józefa Piłsudskiego (I) 2.10.1926–27.6.1928.
20. Rząd Kazimierza Bartla (IV) 27.6.1928–13.4.1929.
21. Rząd Kazimierza Świtalskiego 14.4.1929–7.12.1929.
22. Rząd Kazimierza Bartla (V) 29.12.1929–17.3.1930.
23. Rząd Walerego Sławka (I) 29.3.1930–23.8.1930.
24. Rząd Józefa Piłsudskiego (II) 25.8.1930–4.12.1930.
25. Rząd Walerego Sławka (II) 4.12.1930–26.5.1931.
26. Rząd Aleksandra Prystora 27.5.1931–9.5.1933.
27. Rząd Janusza Jędrzejewicza 10.5.1933–13.5.1934.
28. Rząd Leona Kozłowskiego 15.5.1934–28.3.1935.
29. Rząd Walerego Sławka (III) 28.3.1935–12.10.1935.
30. Rząd Mariana Zyndram-Kościałkowskiego 13.10.1935–15.5.1936.
31. Rząd Felicjana Sławoj-Składkowskiego 15.5.1936–30.9.1939.
61428665874636
61
Sejmy, prezydenci i rządy Polski Ludowej
i Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (1944–1989)
Sejmy
I Sejm Ustawodawczy. Wybory 19.1.1946.
II Sejm zwyczajny. Wybory 28.10.1952.
III Sejm zwyczajny. Wybory 20.1.1957.
IV Sejm zwyczajny. Wybory 15.4.1961.
V Sejm zwyczajny. Wybory 30.5.1965.
VI Sejm zwyczajny. Wybory 1.6.1969.
VII Sejm zwyczajny. Wybory 19.3.1972.
VIII Sejm zwyczajny. Wybory 21.3.1976.
IX Sejm zwyczajny. Wybory 23.3.1980.
X Sejm zwyczajny. Wybory 13.10.1985.
XI Sejm zwyczajny. Wybory 4.6.1989.
Prezydenci i przewodniczący Rady Państwa

Bolesław Bierut. Od 31.12.1944 Prezydent Krajowej Rady Narodowej.
Bolesław Bierut. Wybrany 5.2.1947 – koniec kadencji w związku
z zanikiem urzędu 20.11.1952.
Rada Państwa – kolegialna głowa państwa. 20.11.1952–19.7.1989.

Aleksander Zawadzki. 20.11.1952–7.8.1964.
Edward Ochab. 12.8.1964–8.4.1968.
Marian Spychalski. 11.4.1969–23.12.1970.
Józef Cyrankiewicz. 23.12.1970–28.3.1972.
Henryk Jabłoński. 28.3.1972–6.11.1985.
Wojciech Jaruzelski. 6.11.1985–19.7.1989.
Premierzy
Edward Osóbka-Morawski. 21.12.1944–28.6.1945 (Rząd Tymczasowy).
61428665874636
61
408 Sejmy, prezydenci i rządy Polski Ludowej i PRL (1944–1989)
Edward Osóbka-Morawski. 21.7.1945–6.2.1947 (Tymczasowy

Rząd Jedności Narodowej).
Bolesław Bierut. 20.11.1952–18.3.1954.
Piotr Jaroszewicz. 23.12.1970–18.2.1980.
Edward Babiuch. 18.2.1980–24.8.1980.
Józef Pińkowski. 24.8.1980–11.2.1981.
Wojciech Jaruzelski. 11.2.1981–6.11.1985.
Zbigniew Messner. 6.11.1985–19.9.1988.
Mieczysław Rakowski. 27.9.1988–30.6.1989.
61428665874636
61
Tabele
61428665874636
61
410 Tabele
Tabela I
Tabele I i II pochodzą z pracy: J. Lelewel, Polska dzieje i rzeczy jej, Poznań 1858.
61428665874636
61
Tabele 411
Tabela II
61428665874636
61
412 Tabele
Tabela III. Podstawy ustroju rzeczypospolitej szlacheckiej (1454–1764)
61428665874636
61
Tabela IV. Konstytucja 3 Maja 1791 r. Zasady ustroju:
1. zwierzchnictwo narodu
2. podział władz (w ograniczonym zakresie)
3. dwutorowość władzy wykonawczej
(Straż Praw i Komisje Rządowe)
4. uprzywilejowanie szlachty
w prawie prywatnym i publicznym
Prawa wyborcze:
posiadali wpisani do tzw. ksiąg ziemiańskich,
wyeliminowani nieposesjonaci
61
61428665874636
Tabele
413
Tabele IV, VI–XII pochodzą z pracy A. Gaca, K. Kamińska, Z. Naworski, Historia i współczesność, t. 2, Toruń 1996.
414 Tabele
Tabela V. Ustrój Napoleońskiego Wolnego Miasta Gdańska (1807–1813)
61428665874636
61
Tabela VI. Konstytucja Księstwa Warszawskiego (22.7.1807 r.)
61
61428665874636
Tabele
415
Tabela VII. Konstytucja Królestwa Polskiego (27.11.1815 r.)
416
61
61428665874636
Tabele
Tabela VIII. Konstytucja Wolnego Miasta Krakowa (3.5.1815 r.)
61
61428665874636
Tabele
417
418 Tabele
Tabela IX. Dekret z 22.11.1918 r. o najwyższej władzy reprezentacyjnej RP
61428665874636
61
Tabele 419
Tabela X. Uchwała z 20.2.1919 r. (mała konstytucja)
61428665874636
61
Tabela XI. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (17.3.1921 r.)
420
61
61428665874636
Tabele
Tabela XII. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (23.4.1935 r.)
61
61428665874636
Tabele
421
422 Tabele
Tabela XIII. Konstytucja Wolnego Miasta Gdańska (14.6.1922 r.)
Prawa Rzeczypospolitej Polskiej:

1. reprezentowanie Wolnego Miasta na arenie międzynarodowej
2. przejęcie obszaru celnego i obowiązywanie w nim polskich przepisów i taryf celnych
3. przejęcie sieci kolejowej, z wyjątkiem związanej z obsługą portu
4. posiadanie własnej służby pocztowej
5. korzystanie z portu
6. posiadanie placówki przeładunkowo-wojskowej na Westerplatte
Prawa Ligi Narodów i jej Wysokiego Komisarza

1. zatwierdzenie konstytucji i prawo wprowadzania do niej poprawek
2. rozstrzyganie sporów polsko-gdańskich
3. ogólna kontrola nad życiem politycznym
61428665874636
61
Tabela XIV. Ustrój Rzeczypospolitej Polskiej (1947–1952)
61
61428665874636
Tabele
423
Tabela XV. Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (22.7.1952 r.)
424
61
61428665874636
Tabele
Tabele 425
Tabela XVI. Struktura społeczna ludności Rzeczypospolitej ok. 1791 r.
SZLACHTA drobna szlachta 4,5%

szlachta posesjonaci 3,5%
DUCHOWIEŃSTWO 1%
MIESZCZANIE 6%
ŻYDZI 8%
CHŁOPI osadnicy 2%
wyrobnicy – ludzie luźni 10%
w ekonomiach (dobrach królewskich) 2%
w dobrach kościelnych 10%
w starostwach-królewszczyznach dzierżonych
za zasługi lub oddawanych w dzierżawę 9%
w majątkach szlachty 44%
Łączna liczba ludności około 8,5 mln
Dane według T. Korzona, Dzieje wewnętrzne Polski za Stanisława Augusta, t. I,
Warszawa 1897.
Tabela XVII. Struktura społeczno-zawodowa ludności Polski w 1921 r.

(według spisu)
ZIEMIAŃSTWO 1%
PRZEDSIĘBIORCY 2%
RZEMIEŚLNICY 11%
INTELIGENCJA 5%
PROLETARIAT PRZEMYSŁOWY 17%
CHŁOPI robotnicy rolni 10%
małorolni 27%
średniorolni 20%
wielkorolni 8%
Łączna liczba ludności około 27,2 mln
61428665874636
61
426 Tabele
Tabela XVIII. Terytorium i ludność Polski (Rzeczypospolitej)
Rok tys. km2 mln

1000 250 0,7
1138 250 1,25
1320 106 0,8
1370 240
1,3
(z lennami)
1466 260
3,3
(z lennami)
1580 865 8
1634 990 10,7
1768 733 12
1773 522 6,6
1794 215 4
1809 154 4,2
1815 128 3,2
1922 388,6 27,2
1939 398,7 35,1
1946 311,7 23,6
1989 312,7 38,1
61428665874636
61
Tabela XIX. Najważniejsze urzędy centralne i nadworne rzeczypospolitej szlacheckiej
URZĄD GENEZA KOMPETENCJE

1 2 3
Marszałek wielki Powstał w 1358 r. początkowo jako urząd mar Mistrz ceremonii, zarząd dworem, zapewnienie
i marszałek nadworny szałka dworu. Znany był wcześniej na Śląsku. porządku w miejscu pobytu monarchy, sądowni
Od 1409 r. podział na koronnego i nadworne ctwo nad dworzanami, określanie cen zakupów to
go. Dożywotnie miejsce w Senacie. warów dla dworu.
Kanclerz i podkanclerzy Rozwinął się z urzędu kanclerza krakowskie Prowadzenie kancelarii, sporządzanie aktów pań
go. Za Ludwika Węgierskiego przybrał tytuł stwowych, prowadzenie korespondencji dyploma
kanclerza Królestwa Polskiego, potem ko tycznej, badanie zgodności z prawem aktów wy
ronnego. Podkanclerzy krakowski zaczął po chodzących z kancelarii królewskiej.
1320 r. używać tytułu podkanclerzego dworu
lub króla, potem Królestwa Polskiego. Doży
61
wotni członkowie Senatu.
61428665874636
Tabele
Podskarbi wielki koronny Powstał za Kazimierza Wielkiego z urzędu Koronny: zarząd skarbcem państwowym, pie
i nadworny podskarbiego krakowskiego z czasem zaczął cza nad skarbem królewskim, nadzór nad menni
się tytułować królewskim. Dożywotni czło cą, przyjmowanie wpłat i dokonywanie wypłat ze
nek senatu. Podskarbi nadworny rozwinął się skarbu, nadzór nad archiwum państwowym. Na
w XV w. Dożywotni członek Senatu od 1775 r. dworny: prowadzenie rachunków państwa.
Hetman wielki koronny Powstał w 1503 r., od 1581 r. stały i dożywot Dowództwo wojsk zaciężnych. Łączył funkcje wo
i polny ni. Od 1528 wyłoniono jego zastępcę – polne dza naczelnego i ministra wojny. Wpływ na polity
go. Od 1768 r. zasiadają w Senacie. kę wewnętrzną i zagraniczną.
Urzędy wojskowe: Początek urzędów w XVI w., z wyjątkiem ge Regimentarz – zastępca hetmana, w razie niemożno
oboźny nadworny nerała artylerii (1637). Regimentarz mianowa ści sprawowania przez niego urzędu. Oboźny – kwa
i polny, generał artylerii, ny przez króla, pozostali przez hetmanów. termistrzostwo. Generał artylerii – zwierzchnictwo
regimentarz, strażnik nad artylerią i arsenałami. Strażnik polny – dowódca
i pisarz polny obrony polowej. Pisarz polny – administracja wojsk
zaciężnych, żołd, ewidencja wojskowa.
427
Tabela XIX. Najważniejsze urzędy centralne i nadworne rzeczypospolitej szlacheckiej (c.d.)
428
1 2 3
Referendarz Koronny od 1507 r. Pełniony przez dwie osoby Prowadzenie spraw w sądach królewskich, odbie
(świecką i duchowną). Od 1569 r. głos dorad ranie memoriałów i suplik wnoszonych do króla,
czy w Senacie. sądzenie chłopów w dobrach królewskich.
Instygator koronny Znany od poł. XVI w. Funkcje oskarżycielsko-prokuratorskie.
Kuchmistrz Od poł. XIV w. Odpowiedzialny za kuchnię królewską.
Krajczy Od XIV w. Krojenie potraw i podawanie ich monarsze.
Stolnik i podstoli Od XIV w. Odpowiedzialni za stół władcy.
Cześnik i podczaszy Wzmianki w XIII w. Opieka nad piwnicami królewskimi.
Podawanie monarsze trunków.
61
Łowczy Od XIV w. Odpowiedzialny za polowania.
61428665874636
Tabele
Miecznik Od XIV w. Pierwotnie nosił miecz przed władcą, później

funkcja honorowa.
Koniuszy Od XIV w. Przełożony nad stajniami, później urząd tytularny.
Ochmistrz Jeden z senatorów. Od XIV w. Marszałek dworu królowej.
Podkomorzy Od XIV w. Pierwotnie zarząd pokojów dworskich, później
urzędnik przyboczny króla.
Szafarz, łożniczy spiżarny Od XIV w. Bieżące funkcjonowanie dworu. Później urzędy
honorowe.
Tabela XX. Najważniejsze urzędy ziemskie i starościńskie rzeczypospolitej szlacheckiej
URZĄD GENEZA KOMPETENCJE

1 2 3
Wojewoda Od X w. Pierwotnie zwany komesem pałaco Początkowo zastępca króla. Największy zakres władzy
wym (palatynem). Początkowo jeden, w okre w okresie rozdrobnienia feudalnego. W XV w.: stał
sie rozbicia dzielnicowego kilku. Od XIV w. na czele rady panów województwa, przewodniczył na
w każdym województwie. Urząd dożywotni. sejmiku elekcyjnym, udzielał prawa azylu, sprawował
Zasiadał w Senacie. jurysdykcję nad ludnością żydowską, nadzór nad mia
stami, ustalanie cenników na towary rzemieślnicze itp.
Kasztelan Dawniej komes grodowy, od XII w. kasztelan. Początkowo dowódca załogi grodowej i rycerstwa
Urząd dożywotni. Zasiadali w Senacie okręgu, zarząd i sądownictwo w obrębie kasztelanii.
(35 krzesełkowych, reszta drążkowych). Te ostatnie utracili wskutek rozwoju immunitetów.
61
Od XIV w. znaczne ograniczenie kompetencji
61428665874636
Tabele
(pozostawienie doprowadzenia pospolitego ruszenia

do monarchy).
Starosta Wprowadzony przez Wacława II. Zwierzchnictwo z ramienia króla nad terytorium
Powoływany i odwoływany przez króla. lub grodem. Sądownictwo grodzkie. Zarząd domeny
Od 1374 r. sprawowany wyłącznie przez monarszej.
Polaków. Wyróżniano starostów: generalnych,
ziemskich, i grodowych (burgrabiowie).
Od XVI w. urzędnik ziemski.
Podkomorzy Wykształcony z urzędu dworskiego w XIV w., Sądownictwo. Zastępca sierot i wdów przed sądami.
od 1374 r. dożywotni.
Skarbnik Od 1635 r. Odpowiedzialny za finanse ziemi.
Sędzia ziemski Od XIV w. Sądownictwo.
i grodzki
429
Tabela XX. Najważniejsze urzędy ziemskie i starościńskie rzeczypospolitej szlacheckiej (c.d.)
430
1 2 3
Pisarz ziemski Od XIV w. Funkcje i zadania sądowe.
i grodzki, woźni
Wojski Od XIII w zastępca kasztelana w sprawach Pilnowanie porządku w powiecie podczas wyprawy
wojskowych. wojennej.
Chorąży Od XIII w. Zbieranie rycerstwa i doprowadzanie ich do kasztela
na. Odpowiedzialność za chorągiew ziemską.
Stolnik, podczaszy, Ziemskie odpowiedniki urzędów centralnych.
łowczy itp. Z czasem urzędy wyłącznie tytularne.
61
61428665874636
Tabele
Tablice synchronistyczne dla historii
ogólnej, ustroju i prawa Polski
61428665874636
61
61428665874636
61
Tablica I. Dawna Polska (do 1795 r.)
HISTORIA OGÓLNA HISTORIA USTROJU HISTORIA PRAWA
1 2 3
VI w., pojawienie się plemion pra
polskich (twory przedpaństwowe)
VII–VIII w., powstanie i rozwój organizacji
terytorialnej (małe i wielkie plemiona)
połowa IX w., opis ziem polskich IX w., państwo Wiślan i początki państwa Polan
przez Geografa Bawarskiego
966, chrzest Polski za Mieszka I monarchia wczesnofeudalna do 1138 r. 968 r.
utworzenie biskupstwa misyjnego w Poznaniu
ok. 992 r. wydanie Dagome iudex dominacja prawa zwyczajowego
992–1025, panowanie Bolesła- 1000, zjazd gnieźnieński, utworzenie arcybi
wa Chrobrego (wojny z Niemcami skupstwa gnieźnieńskiego: powstanie organiza
61
61428665874636
w latach 1003–1018 cji zarządu centralnego i terytorialnego
i Rusią Kijowską 1018 r.) 1025, koronacja Bolesława Chrobrego
1025–1034, panowanie Mieszka II 1025, koronacja Mieszka II, zrzeczenie się
(Bezpryma w 1031) korony w 1031 r.
1034–1058, panowanie Kazimierza
Odnowiciela (w latach 1034–1039
decentralizacja państwa i powsta
nie ludowe, później odzyskanie
Mazowsza – 1047 i Śląska 1050 r.)
1058–1079, panowanie Bolesława 1075, odnowienie arcybiskupstwa
Śmiałego (poparcie dla obozu gnieźnieńskiego
papieskiego – Grzegorz VII 1076, koronacja Bolesława Śmiałego
Tablice synchronistyczne dla historii ogólnej, ustroju i prawa Polski
w sporze z Henrykiem IV)

1079–1102, panowanie Władysła- 1097, pierwszy nietrwały podział Polski
wa Hermana (wydzielenie dzielnic dla Zbigniewa
i Bolesława Krzywoustego)
433
Tablica I. Dawna Polska (do 1795 r.) (c.d.)
434
1 2 3
1102/7–1138, panowanie Bolesława
Krzywoustego (walka z Niemcami 1109; kronika Galla Anonima
przyłączenie Pomorza Gdańskiego 1116; (przełom XI/XII w.
zhołdowanie Pomorza Zachodniego 1122) – źródło historiograficzne)
1138–1320, rozdrobnienie feudalne
1138, testament Bolesława Krzywoustego
ustanawiający zasady senioratu i pryncypatu
1138–1146, panowanie naruszenie zasady senioratu przez pozbawie
Władysława II Wygnańca nie tronu Władysława (1146) i Mieszka III
1146–1173, panowanie Starego (1177) dzielnicowy partykularyzm
Bolesława Kędzierzawego osadnictwo wsi na prawie polskim (prawo prawny (małopolski, wielkopolski
1173–1177, panowanie wolnych gości) i mazowiecki)
Mieszka III Starego
61
61428665874636
1177–1194, panowanie Kazimierza 1180, zjazd w Łęczycy
Sprawiedliwego (utrata Pomorza
Zachodniego – 1181)
1194–1205, walki o tron krakowski przekształcanie się urzędów dworskich XIII w., ukształtowanie się prawa
w ziemskie rycerskiego
1210/11, przywrócenie zasad; ok. 1220, kronika Wincentego
senioratu – Mieszko Plątonogi; Kadłubka (źródło historiograficzne)
osadnictwo wsi i miast na prawie niemieckim
(Złotoryja – 1211), głównie na prawie
magdeburskim
1232–1241, centralizacja ziem polskich 1233, lokacja Chełmna rozwój
pod panowaniem dynastii Henryków prawa chełmińskiego
śląskich (Henryk I Brodaty, Henryk II 1235, lokacja Środy Śląskiej, rozwój

Pobożny – śmierć w bitwie pod Legnicą) prawa średzkiego
1243–1279–1288, panowanie ok.1288, oficjalne sformułowanie druga połowa XIII w. pierwsze
w Krakowie Bolesława Wstydliwego za Henryka IV Probusa prawa oporu kościelne statuty prowincjonalne
i Leszka Czarnego 1291, przywilej ziemski Wacława II 1270, księga henrykowska
1 2 3
1295, koronacja Przemysława II (włada 1253–1320, Najstarszy zwód prawa
Wielkopolską i Pomorzem Gdańskim) polskiego
1279, 1290 – najstarsze statuty diecezjalne
1300, koronacja Wacława II powstanie urzędu starosty 1302–1319, księga uposażeń biskupstwa
1306–1333, panowanie Władysława 1320, koronacja Władysława Łokietka; wrocławskiego
Łokietka (utrata Pomorza Gdańskiego upowszechnienie konstrukcji Korony XIII/XIV – pierwsze wilkierze miejskie;
na rzecz Krzyżaków – 1309; Królestwa Polskiego (odejście od pocz. XIV w. – najstarsze księgi ławnicze
zhołdowanie Śląska przez Jana koncepcji państwa patrymonialnego
Luksemburskiego 1327–1329; na rzecz państwa publicznoprawnego)
bitwa pod Płowcami – 1331) zjazdy ogólnopolskie
1333–1370, panowanie Kazimierza ostateczne ukształtowanie się
Wielkiego (traktaty w Wyszehradzie stanów i monarchii stanowej,
1335, 1339, procesy polsko-krzyżackie zjazdy prowincjonalne; powstanie 1356–1362, wydanie statutu piotrkowskiego,
61
61428665874636
o Pomorze w Warszawie 1339 i Kaliszu urzędów centralnych – koronnych a nieco później statutu wiślickiego
1343, walki o Ruś Czerwoną i nadwornych;
1340–1366, zrzeczenie się Śląska na
rzecz Luksemburgów 1356, założenie 1355, Ludwik Węgierski, desygnowany
Uniwersytetu krakowskiego 1364, zhoł na tron polski wydaje przywilej
dowanie Santoka, Drezdenka, Wałcza, budziński
Drahima i Czaplinka do 1368)
1370–1382, panowanie Ludwika 1374, przywilej koszycki ok. 1374, najstarsze księgi sądowe
Węgierskiego
1384–1389, panowanie Jadwigi 1385, unia w Krewie koniec XIV w., zwyczaje ziemi łęczyckiej
1386–1434, panowanie Władysława 1401, unia wileńsko-radomska 1394, prawo starochełmińskie
Jagiełły (1409–1411 wielka wojna 1413, unia horodelska koniec XIV w., najstarsze księgi radzieckie
z zakonem krzyżackim; 1423, statut warcki XIV/XV w., pierwsze zbiory ortyli miejskich
bitwa pod Grunwaldem 1410; 1430–1433, przywileje pocz. XV w., utworzenie Metryki koronnej
pokój toruński 1411) jedlneńsko-krakowskie 1420, statuty Mikołaja Trąby
435
436
1 2 3
1434–1444, panowanie Władysława III
Warneńczyka, (od 1440 króla Węgier;
bitwa pod Warną 1444) początki gospodarki
1440, powstanie Związku Pruskiego folwarczno-pańszczyźnianej
1447–1492, panowanie Kazimierza 1454, inkorporacja Prus poł. XV w., Obiegowe prawo
Jagiellończyka (wojna trzynastoletnia 1454, początek demokracji szlacheckiej chełmińskie
1454–1466; 1478/79, wojna popia) 1454, przywileje nieszawskie
1466, pokój toruński (inkorporacja Prus
Królewskich i zhołdowanie Prus Zakonnych)
1492–1501, panowanie Jana Olbrachta 1493, uformowanie się organizacji sejmu
1501–1506, panowanie Aleksandra I walnego
61
1496, przywilej piotrkowski
61428665874636
1501, unia mielnicka
1503, urząd hetmana
1505, konstytucja nihil novi
1506–1548, panowanie Zygmunta Starego pocz. XVI w. – wytworzenie się sądów 1506, statut Jana Łaskiego
(wojna litewsko-rosyjska zadwornych: asesorskiego, relacyjnego oraz 1506, spis prawa zwyczajowego
1507–1522; zjazd monarchów w Wiedniu marszałkowskiego ziemi krakowskiej
1515; 1519–1521 wojna z Krzyżakami; 1518, oddanie szlachcie jurysdykcji nad 1523, Formula processus
pokój wieczysty z Turcją 1533) chłopami 1529, I statut litewski
1520, przymus pańszczyźniany w wysokości 1530, zwód Prażmowskiego na
jednego dnia w tygodniu Mazowszu
1525, sekularyzacja zakonu krzyżackiego 1532, Korektura praw
(powstanie Prus Książęcych i rozwój 1540, zwód Goryńskiego na
reformacji) Mazowszu
1529, inkorporacja Mazowsza 1553, Zbiór prawa Jakuba
1530, koronacja za życia Zygmunta Augusta Przyłuskiego
(wywołała w 1537 r. wojnę kokoszą)
1 2 3
1548–1572, panowanie Zygmunta 1561, inkorporacja Inflant 1566, II statut litewski; rewizja
Augusta (sekularyzacja Inflant 1561; 1562, sejm egzekucyjny w Piotrkowie lidzbarska prawa chełmińskiego
wojna północna o Inflanty 1563–1570; 1564, sejm warszawski
utworzenie Komisji Morskiej 1568) 1564, inkorporacja księstw oświęcimskiego
1573–1574, panowanie Henryka i zatorskiego
Walezego 1565, sejm piotrkowski druga poł. XVI w., działalność
1569, unia lubelska (realna) prawnicza B. Groickiego
1570, zgoda sandomierska
1573, konfederacja warszawska;
pierwsza elekcja viritim; artykuły henrykowskie;
pierwsze pacta conventa
1576–1586, panowanie Stefana Batore- 1578, ustanowienie Trybunału Koronnego; 1580, rewizja nowomiejska prawa
61
go (wojna z Gdańskiem 1577; utworzenie piechoty wybranieckiej chełmińskiego
61428665874636
wojna Rosją o Inflanty 1579–1582) 1581, ustanowienie Trybunału Litewskiego
1587–1632, panowanie Zygmunta III 1588, III statut litewski
Wazy (wojny ze Szwecją 1600–1611, 1592–1598, unia personalna polsko-szwedzka 1594, rewizja toruńska prawa
1617–1622; wojny z Rosją 1607–1612 1596, unia brzeska chełmińskiego
i 1617–1619; wojny z Turcją 1620–1621; 1598, Korektura pruska
powstanie kozackie 1630) 1606/7, rokosz M. Zebrzydowskiego 1628, Zbiór Jana Wężyka (ostatnia
oficjalna kodyfikacja prawa
kanonicznego w Polsce)
1632–1648, panowanie Władysława IV I połowa XVII w., twórczość
(pokój z Rosją w Polanowie1634; prawnicza T. Dreznera,
rozejm ze Szwecją w Sztumskiej Wsi T. Zawackiego, G. Czaradzkiego
1635; wcielenie Lęborka i Bytowa 1637; i J. Nixdorffa

powstanie kozackie 1637;
wybuch powstania Bogdana 1646, sejm inkwizycyjny
Chmielnickiego 1648)
437
438
1 2 3
1648–1668, panowanie Jana Kazimierza 1652, początek oligarchii magnackiej
(wojny z Kozakami – ugoda w Zbarażu 1652, zerwanie sejmu przez W. Sicińskiego
1649; ugoda w Białej Cerkwi 1651; (brak zgody na prolongatę obrad)
ugoda w Perejasławiu 1654; wojny 1652–1717, rządy sejmikowe
z Rosją 1654–1667; wojny ze Szwecją 1657, traktaty welawsko-bydgoskie (utrata lenna
1655–1660) pruskiego)
1665/6, rokosz Jerzego Lubomirskiego
1669–1673, panowanie Michała
Korybuta-Wiśniowieckiego (najazd
turecki, traktat buczacki 1672
i zwycięstwo pod Chocimem 1673)
1674–1696, panowanie Jana III
61
Sobieskiego (wojny z Turcją – traktat
61428665874636
w Żórawnie 1676; odsiecz Wiednia 1683;
przymierze francusko-polskie
w Jaworowie 1675; określenie granic
z Rosją – pokój Grzymułtowskiego 1686)
1697–1733, panowanie Augusta II Sasa 1697–1764, unia personalna polsko-saska
(pokój w Karłowicach 1699; 1717, sejm niemy (określenie zasad unii
wojna północna 1700–1721; polsko-saskiej, reformy ustrojowe, skarbowe
elekcja Stanisława Leszczyńskiego 1704; i wojskowe)
układ poczdamski 1720)
1733–1763, panowanie Augusta III 1733, podwójna elekcja Stanisława Leszczyń- 1761, uchwalenie ostatniego
skiego i Augusta III wilkierza gdańskiego
1735, abdykacja Stanisława Leszczyńskiego
1736, sejm pacyfikacyjny

1 2 3
1764–1795, panowanie Stanisława 1764–1766, reformy sejmu konwokacyjnego
Augusta Poniatowskiego (powołanie Komisji Skarbowej i Wojskowej)
(konfederacja radomska 1767; 1767–1768, reformy sejmu delegacyjnego
koliszczyzna 1768; 1767, prawa kardynalne
konfederacja barska 1768–1772; 1773–1776, reformy sejmu porozbiorowego stopniowe wprowadzenie na ziemiach
pierwszy rozbiór Polski 1772; 1773, powołanie Komisji Edukacji Narodowej zaborów źródeł prawa państw
konfederacja targowicka 1792; 1775, utworzenie Rady Nieustającej ościennych
drugi rozbiór Polski 1793; 1788–1792, reformy Sejmu Czteroletniego druga połowa XVIII w., działalność
insurekcja kościuszkowska 1794; 1791, Konstytucja 3 Maja prawnicza G. Lengnicha,
trzeci rozbiór Polski 1795) 1793, konstytucje grodzieńskie W. Skrzetuskiego, A. Trębickiego,
1794, uniwersał połaniecki T. Ostrowskiego, T. Kuźmińskiego,
J. Szymanowskiego, S. Czochrona
1778, Zbiór praw sądowych Andrzeja
61
Zamoyskiego
61428665874636
1791, projekt Kodeksu Stanisława
Augusta
439
Tablica II. Ziemie polskie pod zaborami (1795–1918)
440

1 2 3
wprowadzenie na ziemiach zaboru
pruskiego źródeł prawa pruskiego;
procedura cywilna od 1793, Landrecht
pruski od 1797 i procedura karna od
1905 r.;
1795, Kodeks cywilny
zachodniogalicyjski (od 1811 ABGB)
1796, Kodeks karny zachodnio-
galicyjski (od 1803 Franciszkana)
1807, układ w Tylży; utworzenie 1807, nadanie w Dreźnie przez Napoleona wprowadzenie na terenie Księstwa
Księstwa Warszawskiego i Wolnego konstytucji Księstwu Warszawskiemu Warszawskiego prawa francuskiego:
Miasta Gdańska 1807, wydanie w Księstwie Warszawskim Kodeksu cywilnego Napoleona 1807,
61
61428665874636
1809, wojna z Austrią, powiększenie dekretu grudniowego, regulującego sprawę Kodeksu handlowego 1809
terytorium Księstwa Warszawskiego chłopską i Kodeksu procedury cywilnej 1808
1807, zniesienie w Prusach poddaństwa
osobistego
1811, uwłaszczenie chłopów w zaborze pruskim
(dobra prywatne)
1812–1813, wojna francusko-
-rosyjska z udziałem 100 tys. armii
polskiej; 1813, zajęcie Księstwa
Warszawskiego przez armię rosyjską
1815, Kongres wiedeński, 1815, nadanie przez Aleksandra I konstytucji
Utworzenie Królestwa Polskiego, Królestwu Polskiemu
Rzeczypospolitej Krakowskiej 1815, wprowadzenie odrębności ustrojowych
i Wielkiego Księstwa Poznańskiego w Wielkim Księstwie Poznańskim w ramach

państwa pruskiego
1815, 1818, 1833, konstytucje Rzeczypospolitej
Krakowskiej
Tablica II. Ziemie polskie pod zaborami (1795–1918) (c.d.)
1 2 3
1816, powstanie Uniwersytetu
Warszawskiego
1817, utworzenie Wolnomularstwa
Narodowego (później Towarzystwo
Patriotyczne) i Towarzystwa Filomatów
1818, Kodeks karzący Królestwa
Polskiego
1819, wprowadzenie cenzury prewencyjnej
w Królestwie Polskim
1823, rozciągnięcie na obszar Wielkiego
Księstwa Poznańskiego uwłaszczenia chłopów
1825, tajność obrad sejmowych w Królestwie 1825, Kodeks cywilny Królestwa
Polskim Polskiego
61
61428665874636
1826, śmierć namiestnika Józefa Zajączka
1830–1831, powstanie listopadowe, 1830, powstanie Rządu Tymczasowego
zajęcie przez I. Paskiewicza Warszawy 1830, stopniowe ograniczanie uprawnień
Wielkiego Księstwa Poznańskiego, początki
germanizacji i pracy organicznej
1832, powstanie w Paryżu ośrodków 1832, statut organiczny dla Królestwa
emigracji polskiej (Hotel Lambert, Polskiego; I. Paskiewicz namiestnikiem;
Towarzystwo Demokratyczne Polskie) reaktywowanie Rady Stanu (zniesiona w 1841)
1834–1844, tworzenie organizacji poli
tycznych pod zaborami (Stowarzysze
nie Ludu Polskiego, Związek Chłopski,
Związek Plebejuszów itp.); 1837, wprowadzenie gubernii zamiast
1835, Gromady Ludu Polskiego (Anglia) województw w Królestwie Polskim

1845, Kodeks kar głównych
1846, powstanie krakowskie; ruchy 1846, wcielenie Rzeczypospolitej Krakowskiej i poprawczych
chłopskie w Galicji do monarchii austriackiej
441
442
1 2 3
1848, Wiosna Ludów w zaborze pruskim 1848, uwłaszczenie chłopów w zaborze pruskim 1848, ogólnoniemiecka ustawa
i austriackim i austriackim; zniesienie autonomii Wielkiego wekslowa
Księstwa Poznańskiego
1851, zniesienie granicy celnej między 1851, pruski kodeks karny
Królestwem Polskim a Rosją 1852, austriacki kodeks karny
1857, początek odwilży
posewastopolskiej, po klęsce w Rosji
w wojnie krymskiej (1853–1856)
1860, początek liberalnych zmian 1860, dyplom październikowy w Austrii 1861, ogólnoniemieckie prawo
w Austrii 1861, patent lutowy wprowadzający w Galicji handlowe
1861, początki organizacji Białych autonomię (Sejm i Wydział Krajowy)
i Czerwonych; manifestacje patriotyczne 1861, w Królestwie Polskim reaktywuje się
Rada Stanu i Komisja Wyznań i Oświecenia
61
61428665874636
Publicznego; zniesienie pańszczyzny
1862, reformy A. Wielopolskiego
(oczynszowanie chłopów, równouprawnienie
Żydów, reforma szkolnictwa i utworzenie
Szkoły Głównej)
1863–1864, powstanie styczniowe 1863, powstanie Tymczasowego Rządu
Narodowego; walki o władzę między
Czerwonymi i Białymi; dyktatura R. Traugutta
1864, uwłaszczenie chłopów w zaborze 1864, rosyjska procedura cywilna
rosyjskim
1866, rozpoczęcie likwidacji odrębności
Królestwa Polskiego (zniesienie Rady Stanu
i Rady Administracyjnej 1867; likwidacja do

1876 wszystkich komisji rządowych; reforma
podziału terytorialnego 1866; ograniczenia praw
i wolności obywatelskich)
1866, samorząd terytorialny w Galicji
1 2 3
1867, powstanie Austro-Węgier 1867, dalszy rozwój autonomii Galicji
(początek ery konstytucyjnej); włączenie
Wielkiego Księstwa Poznańskiego do
Związku Północnoniemieckiego
1869, Teka Stańczyka; rozwój
konserwatyzmu krakowskiego
1870, początek pozytywizmu 1871, kodeks karny Rzeszy
warszawskiego
1871, początek Kulturkampfu w zaborze
pruskim (walka z Kościołem)
1873, austriacki kodeks procedury
1876, zakaz używania języka polskiego karnej
w administracji i sądach zaboru pruskiego 1877, ogólnoniemiecki kodeks
61
61428665874636
procedury cywilnej
1879–1897, „noc apuchtinowska” 1879, ogólnoniemiecki kodeks
w Królestwie Polskim procedury karnej
1882–1886, Wielki Proletariat 1885, rugi pruskie – wydalanie z zaboru pruskie
go Polaków pochodzących z innych zaborów
1886, utworzenie w zaborze pruskim Komisji
Kolonizacyjnej
1892, powstanie PPS
1893–1918, powstanie SDKPiL (od 1900)
1893, powstanie Ligi Narodowej (później
narodowej demokracji) 1894, utworzenie Hakaty
1895, założenie Stronnictwa Ludowego 1895, austriacki kodeks procedury
(od 1903 Polskie Stronnictwo Ludowe) cywilnej

1897, niemiecki kodeks handlowy
1900, wejście w życie BGB z 1896
443
1903, Kodeks Tagancewa

444
1 2 3
1905–1907, rewolucja w Królestwie 1904–1908, pruskie ustawodawstwo
Polskim antypolskie (ustawa osadnicza, kagańcowa,
wywłaszczeniowa)
1906, rozłam w PPS; powstanie 1906, posłowie polscy w dumie rosyjskiej;
PPS-Lewicy i PPS – Frakcji liberalizacja stosunków społeczno-politycznych
Rewolucyjnej w zaborze rosyjskim
1907, początek orientacji 1908, Związek Walki Czynnej
programowych: aktywiści, pasywiści, 1910, powstawanie w zaborze austriackim
rewolucjoniści organizacji paramilitarnych
1912, Tymczasowa Komisja Skonfederowanych
Stronnictw Niepodległościowych
1914–1918, pierwsza wojna światowa 1914, odezwa księcia Mikołaja Mikołajewicza
61
obiecująca Polsce autonomię pod berłem cara;
61428665874636
utworzenie w Krakowie Naczelnego Komitetu
Narodowego; powstanie Komitetu Narodowego
w Warszawie
1915, zajęcie przez państwa centralne 1915, podział b. Królestwa Polskiego na
terenu b. Królestwa Polskiego generałgubernatorstwo warszawskie (Niemcy)
i lubelskie (Austro-Węgry)
1916, wydanie aktu 5 listopada, obiecującego
utworzenie samodzielnego państwa polskiego
pod patronatem państw centralnych; utworzenie
Tymczasowej Rady Stanu
1917, rewolucja lutowa i październikowa 1917, rosyjski Rząd Tymczasowy za utworzeniem
w Rosji państwa polskiego; kryzys przysięgowy J. Piłsud-
skiego; utworzenie Rady Regencyjnej; powstanie

Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu
1918, orędzie prezydenta USA W. Wilsona
(pkt 13 dotyczył powstania Polski);
utworzenie w Warszawie Rady Stanu
Tablica III. II Rzeczpospolita (1918–1939) i ziemie polskie w okresie II wojny światowej
1 2 3
1918, 11 listopada – umowna data 1918, kształtowanie się ośrodków władzy obowiązywanie na obszarze II RP
odzyskania przez Polskę państwowej systemów prawa: austriackiego,
niepodległości 1918, przekazanie w listopadzie przez Radę niemieckiego, rosyjskiego,
Regencyjną władzy J. Piłsudskiemu francuskiego i węgierskiego
1918, powołanie 22 listopada J. Piłsudskiego na
1918–1921, kształtowanie się granic Tymczasowego Naczelnika Państwa
państwowych (wojny z Rosją
Sowiecką, Ukrainą i Czechosłowa
cją, powstanie wielkopolskie; trzy 1919, uchwalenie Małej Konstytucji (luty) 1919, powołanie Komisji
powstania śląskie; plebiscyt na Kodyfikacyjnej RP; podjęcie prac nad
Warmii i Górnym Śląsku) unifikacją i kodyfikacją prawa
1921, pakty wojskowe z Francją 1921, uchwalenie 17 marca konstytucji;
61 i Rumunią 1922, G. Narutowicz pierwszym prezydentem
61428665874636
1922, przejęcie przez Polskę Litwy II RP
Środkowej 1922–1926, S. Wojciechowski drugim
prezydentem II RP
1922, uchwalenie konstytucji Wolnego Miasta
Gdańska
1923–1925, reformy gospodarcze
W. Grabskiego
1925, początek wojny celnej
z Niemcami; układy w Lokarno
1926, przewrót majowy 1926, nowela sierpniowa; I. Mościcki
J. Piłsudskiego prezydentem
1927, powstanie BBWR
1928, Kodeks postępowania karnego

1929–1935, wielki kryzys 1929, rządy pułkowników; opozycja Centrolewu
gospodarczy w sejmie
445
1930, rozwiązanie Sejmu 1930, Kodeks postępowania cywilnego

Tablica III. II Rzeczpospolita (1918–1939) i ziemie polskie w okresie II wojny światowej (c.d.)
446
1 2 3
1932, pakt o nieagresji z ZSRR 1932, zakończenie procesu brzeskiego 1932, Kodeks karny; prawo
o wykroczeniach
1933, Kodeks zobowiązań; Kodeks
handlowy
1934, pakt o nieagresji z Niemcami 1935, uchwalenie konstytucji kwietniowej
1935, śmierć J. Piłsudskiego 1936, „dekompozycja sanacji”; powstanie Front
1936, reformy gospodarcze Morges
E. Kwiatkowskiego 1937, utworzenie Obozu Zjednoczenia 1937, projekt prawa małżeńskiego
Narodowego
1938, przejęcie przez Polskę Zaolzia
1939, układ Ribbentrop–Mołotow; 1939, ustalenie administracji przez okupantów; 1939, obowiązywanie
wybuch II wojny światowej przejęcie uprawnień prezydenta przez niemieckiego ustawodawstwa
1939, wojna obronna; agresja ZSRR; W. Raczkiewicza; W. Sikorski premierem rządu i radzieckich kodeksów prawa
61
61428665874636
powstanie władz polskich na emigracji; emigracyjnego; początki organizacji Polskiego
początek eksterminacji ludności polskiej Państwa Podziemnego
1940–1944, masowa eksterminacja 1940, utworzenie urzędu delegata rządu na kraj 1940, powstanie podziemnego
ludności polskiej i żydowskiej; i Głównego Komitetu Politycznego wymiaru sprawiedliwości,
1941, układ Sikorski–Majski stosującego prawodawstwo polskie
1942, powstanie Armii Krajowej
1943, zerwanie stosunków dyplomatycz-
nych z ZSRR; śmierć W. Sikorskiego
1944, ofensywa wojsk radzieckich; 1944, utworzenie pierwszych komunistycznych
powstanie warszawskie ośrodków władzy (Krajowa Rada Narodowa,
PKWN, Rząd Tymczasowy) powołanie przez
rząd na emigracji Rady Jedności Narodowej
1945, zakończenie w maju działań i Krajowej Rady Ministrów

wojennych
Tablica IV. Polska Ludowa i Polska Rzeczpospolita Ludowa
1 2 3
1944, utworzenie Polski lubelskiej; 1944, Manifest lipcowy PKWN 1944, kodeks karny Wojska
reforma rolna Polskiego
1945, wyzwolenie Warszawy (I); 1945, utworzenie Rządu Tymczasowego Jedności 1945–1946 unifikacja prawa
aresztowanie 16 przywódców Polski Narodowej cywilnego
podziemnej i ich proces; kapitulacja
Berlina
1946, nacjonalizacja przemysłu; 1946, referendum ludowe 1946, dekret o przestępstwach
rosnące represje wobec legalnej szczególnie niebezpiecznych dla
i nielegalnej opozycji; trzyletni plan państwa odbudowy (mały kodeks
odbudowy kraju karny)
1947, akcja „Wisła”; ucieczka 1947, wybory do Sejmu Ustawodawczego;
61
S. Mikołajczyka za granicę uchwalenie małej konstytucji (19 lutego); wydanie
61428665874636
deklaracji Sejmu Ustawodawczego o prawach
i obowiązkach obywateli; B. Bierut prezydentem
1948, powstanie PZPR i konflikt
w jej kierownictwie; powołanie ZMP
1949; plan 6-letni; nasilenie ataków
na działaczy AK; powstanie ZSL;
utworzenie PGR-ów
1950, rozwiązanie Stronnictwa 1950, wprowadzenie rad narodowych zamiast
Pracy; zapoczątkowanie walki wojewodów, starostów, burmistrzów i wójtów
z Kościołem katolickim 1952, konstytucja lipcowa oparta na wzorach
1953, śmierć J. Stalina; aresztowanie radzieckich
prymasa S. Wyszyńskiego
1956, śmierć B. Bieruta; zamiesz 1956, powołanie Frontu Jedności Narodowej

ki w Poznaniu; X plenum KC PZPR
– W. Gomułka pierwszym sekreta
rzem; odwilż popaździernikowa
447
Tablica IV. Polska Ludowa i Polska Rzeczpospolita Ludowa (c.d.)
448
1 2 3
1957, przywrócenie NIK, podlegającej sejmowi
1960, wprowadzenie stałej liczby posłów (460)
1961, usunięcie religii ze szkół
1964, Kodeks cywilny; Kodeks
rodzinny i opiekuńczy; Kodeks
1965, orędzie biskupów polskich do postępowania cywilnego
niemieckich 1965, prawo międzynarodowe
prywatne
1966, obchody 1000. rocznicy chrztu
przez Kościół i 1000-lecia Polski przez
państwo
1968, strajki i wydarzenia studenckie 1969, Kodeks karny; Kodeks
karny wykonawczy; Kodeks
61
61428665874636
postępowania karnego
1970, wydarzenia na Wybrzeżu;
E. Gierek I sekretarzem PZPR
1971, Kodeks wykroczeń;
Kodeks postępowania w sprawach
o wykroczenia
1972, likwidacja gromad i powrót do gmin 1974, Kodeks pracy
1976, zamieszki w Radomiu, Płocku 1975, wprowadzenie podziału państwa na
i Ursusie; powstanie KOR województwa i gminy
1976, nowelizacja konstytucji w duchu państwa
socjalistycznego; podporządkowanie NIK
rządowi
1980, strajki sierpniowe; 1980, podporządkowanie NIK sejmowi

rejestracja NSZZ „Solidarność”;
S. Kania I sekretarzem PZPR
Tablica IV. Polska Ludowa i Polska Rzeczpospolita Ludowa (c.d.)
1 2 3
1981, W. Jaruzelski I sekretarzem PZPR;
zjazd Solidarności; wprowadzenie stanu
wojennego; represje wobec opozycji
1982, utworzenie Trybunału Stanu i Trybunału
Konstytucyjnego
1983, powstanie PRON; zniesienie stanu
wojennego
1987, referendum; powołanie Rzecznika Praw
Obywatelskich
1988, strajki na Wybrzeżu i Śląsku
1989, obrady „okrągłego stołu” 1989, zasadnicza nowelizacja konstytucji
61
61428665874636
449
61428665874636
61
465
Ilustracje
61428665874636
61
466
61428665874636
61
Il. 1 i 2. Kazimierz Jagielloñczyk
i fragment Constitutiones et statuta regni Il. 3. J. Herburt, Statuta regni Poloniae in
Poloniae (1487 r.). ordinem alphabeti digesta (1567 r.).
Il. 4. J. Herburt, Statuta i przywileje Il. 5. Statuty £askiego z 1506 r.

koronne (1570 r.). Ok³adka.
61428665874636
61
Il. 6. Prawo staroche³miñskie, Il. 7. Pruski sejmik generalny,
druk z 1584 r. rycina z XVIII w.
Il. 8. Ryciny dostojników z dzie³a Il. 9. Sêdzia ziemski, rycina z dzie³a

S. Sarnickiego, Statuta i metryka przywilejów S. Sarnickiego, Statuta i metryka przywilejów
koronnych (1594 r.). koronnych (1594 r.).
61428665874636
61
Il. 10. Ryciny dostojników z dzie³a
S. Sarnickiego, Statuta i metryka przywilejów Il. 11. Ryciny dostojników z dzie³a
koronnych (1594 r.). S. Sarnickiego, Statuta i metryka przywilejów
koronnych (1594 r.).
Il. 12. Ryciny dostojników z dzie³a

S. Sarnickiego, Statuta i metryka przywilejów
koronnych (1594 r.). Il. 13. Konstytucje i przywileje (1569 r.).
61428665874636
61
Il. 14. III Statut Litewski (1588 r.). Il. 15. III Statut Litewski (1588 r.).
Il. 16. J. Januszewski, Statuta, prawa Il. 17. J. Januszewski, Statuta, prawa
i konstytucje koronne (1600 r.). i konstytucje koronne (1600 r.).
61428665874636
61
Il. 18. R. Heidenstein, Strona tytu³owa jego Il. 19. Fragment dyplomu nobilitacyjnego
dzie³a i zamieszczone w nim ryciny pieczêci Stanis³awa Augusta Poniatowskiego dla
królewskich. Paw³a Gromadzkiego z 1792 r.
Il. 21. Fragment rêkopisu z XVIII w. zawie-

Il. 20. Ordynacja miasta Gdañska o kacie raj¹cy odpisy aktów nobilitacji wraz z pieczê-
miejskim z 1741 r. ci¹ notariusza.
61428665874636
61
466
61428665874636
61
Indeks rzeczowy
Liczby oznaczają numery brzegowe umieszczone na marginesie
A Komisja Kodyfikacyjna 659

Administracja – kodyfikacja prawa cywilnego i postępo
– centralna 616 wania cywilnego 660–661, 663–664, 734
– ogólna (zespolona) 617–619 – kodyfikacja prawa handlowego 662
– specjalna (niezespolona) 620 – kodyfikacja prawa karnego i postępowa
Adwokatura 629, 725 nia karnego 665–667, 739–740
Armia Krajowa 657 Konfederacje 123–125, 165–169 (patrz
Artykuły henrykowskie 109 też: rokosz)
Konstytucja 157
B – kwietniowa 610–615
Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem – – geneza 610
(BBWR) 609 – – prawa i obowiązki obywatelskie 614
– – prezydent 611
E – – Rada Ministrów 612
– – władza ustawodawcza 613
Emigracja – lipcowa z 22.7.1952 r. 710
– władze polskie 655 – – Rada Ministrów 714
F – – Rada Państwa 712
– – Sejm 711
Front Jedności Narodu 711 – – terenowe organy władzy państwo
I wej 715
– – wymiar sprawiedliwości 716–726
Immunitety 34–36 – mała konstytucja z 1919 r. 598–600
– częściowy 35 – Mała Konstytucja 702–709
– ekonomiczny 34 – – administracja terytorialna 707
– generalny 35 – – prawa i obowiązki obywateli 709
– sądowy 34 – – prezydent RP 704
Insurekcja kościuszkowska 169–171 – – Rada Ministrów 706
– – Rada Państwa 705
K
– – Sejm Ustawodawczy 703
Kanclerz 14 – – uchwalenie 698
Kasztelan 16 (patrz też: administracja – – wymiar sprawiedliwości 708
centralna) – marcowa 602–607
Kodeks karny Wojska Polskiego 749 – – geneza 602
Komes 13 – – prawa i obowiązki obywatelskie 606
61428665874636
61
460 Indeks rzeczowy
– – władza ustawodawcza 603 N
– – władza wykonawcza 604–605 Naczelna Rada Ludowa 595
Kontrreformacja 100 Najwyższa Izba Kontroli 713
Kościół Najwyższy Trybunał Administracyjny
– chrzest Polski 28 620
– organizacja 79–81 Notariat 630, 724
– prawosławny 95
– protestancki 96 O
– rzymskokatolicki 94, 631 Obóz Zjednoczenia Narodowego (ONZ)
– stosunek do władzy świeckiej 31 615
– struktura wewnętrzna 30 Okupacja niemiecka
– związki wyznaniowe 631, 654, 728 – Generalne Gubernatorstwo 649
– – mniejszości religijnych 632 – ziemie włączone do Rzeszy 647–648
Królestwo Polskie (1815–1915) Okupacja radziecka 650
– konstytucja 466–467
– ustrój polityczny 468–480 P
– ustrój społeczny 481 Pacta conventa 108
– sądownictwo 482–483 Państwo
Księstwa oświęcimskie i zatorskie 134 – administracja centralna 12–15
Księstwo Warszawskie (1807–1815) – administracja terytorialna 15–16
– sądownictwo 458–465 – opole 3
– ustrój polityczny 450–456 – organy współrządzące 18–20
– ustrój społeczny 457 – – rada monarsza 18
– utworzenie 449 – – wiece i zjazdy feudalne 19–20
– państwa plemienne 4–5
L – powstanie 1
Liga Narodów 645 – wspólnota rodowa 2
Litwa (1920–1922) – – wiec 2
– administracja terytorialna 637 Plemiona
– geneza 633 – małe plemiona 2
– sądownictwo 638 – wielkie plemiona 2
– Sejm wileński 634 Polska Partia Robotnicza 695
– władza wykonawcza Polska Rzeczpospolita Ludowa
(1952–1989) 710–728
– – Naczelny Dowódca Wojsk 635
Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego
– – Tymczasowa Komisja Rządząca
(PKWN) 696–697
(TKR) 636
Polskie Państwo Podziemne 656–657
M Postępowanie cywilne 680–682, 748
– postępowanie egzekucyjne i zabezpie
Mały kodeks karny 749 czające 682
Mazowsze 133 – postępowanie polubowne 681
Miasta – postępowanie sporne 680
– lokacje 41–46 Postępowanie karne 682, 750
– prawo lubeckie 45 Postępowanie sądowe 396–430
– prawo magdeburskie 44 – proces cywilny 589–590
– przedlokacyjne 39–41 – proces karny 591–592
– ustrój 46–48 – proces miejski 420–423
Monarcha 101–110 – – inkwizycyjny 422–423
Monarchia patrymonialna 1, 6 – – skargowy 421
61428665874636
61
Indeks rzeczowy 461
– proces wiejski 424 Prusy Królewskie 130–133
– proces ziemski 396–419 Prusy Książęce 135–138
– procesy specjalne 425–430
Prawo cywilne R
– osobowe, małżeńskie, rodzinne i opie Rada Jedności Narodowej (RJN) 655
kuńcze 549–557, 675, 743–744 Referendum ludowe 699
– rzeczowe 558–559, 676, 745 Reformy
– spadkowe 560–563, 677, 746 – chłopskie 170
– – dziedziczenie kontraktowe 563 – Sejmu Czteroletniego 155–164
– – dziedziczenie testamentowe 561 – Sejmu z lat 1764–1766 150–152
– – dziedziczenie ustawowe 562 – sejmu delegacyjnego z lat 1767–1768 152
– w okresie władzy ludowej 732–734 – sejmu delegacyjnego z lat 1773–1776
– zobowiązań 564–565, 678, 747 153–155
Prawo handlowe 566, 679 Rokosz 123–125
Prawo kanoniczne 234–236 Rozbiory 172
Prawo karne 749 Rząd Tymczasowy Jedności Narodo-
– doktryny prawa karnego 575–577 wej 698
– kara 377–395, 583–588, 685 Rzeczpospolita szlachecka
– – rodzaje kar 383–395, 584–588 – ludność 83
– obowiązywanie ustawy karnej 578 – terytorium 83
– odpowiedzialność 581–582 – ustrój 81–82
– przestępstwo 331–376, 579–580, 684
– – rodzaje 363–376, 580 S
– – terminologia 333
– w okresie władzy ludowej 735–740 Samorząd
– zasady ogólne 683 – do 1933 r. 621
Prawo miejskie – gospodarczy i zawodowy 623
– inne źródła prawa miejskiego 241–244 – po 1933 r. 622–623
– prawo stanowione 238 – terytorialny 490–493, 621–623
– prawo zwyczajowe 236–238 Sądownictwo 164, 171, 433, 436, 439,
Prawo partykularne 230–233 447–448, 458–465, 482–483, 496–497,
Prawo pracy 567–574, 687–694, 741–742, 505, 518, 625–627, 638, 643, 651–653,
751 708, 716–722
– ochrona pracowników 689 – administracyjne 464, 624
– stosunek pracy 687 – kompetencyjne 465
– ubezpieczenia społeczne 574, 694 – państw okupacyjnych
– układy taryfowe 569, 688, – – na ziemiach anektowanych przez
– związki pracowników 690 ZSRR 653
Prawo prywatne – – na ziemiach wcielonych do Rzeszy 651
– osobowe, małżeńskie i rodzinne 251–276 – – w Generalnym Gubernatorstwie 652
– rzeczowe 277–300 – sąd asesorski 142
– spadkowe 301–309 – sąd królewski 77, 139
– – dziedziczenie beztestamentowe – sąd marszałkowski 144
301–307 – sąd referendarski 145
– – dziedziczenie testamentowe 307–309 – sąd relacyjny 143
– zobowiązań 310–330 – sąd sejmowy 141
Prawo rzymskie 250 – sądy dominialne 27
Prawa szczególne 245–249 – sądy duchowne 147
Prawo wiejskie 244 – sądy kościelne 23
Prokuratura 628, 723 – – sądy inkwizycyjne 23
61428665874636
61
462 Indeks rzeczowy
– sądy państwowe 21–22 – – zasada senioratu 10
– sądy powszechne 626, 651, 708, 716 – urzędy centralne 66, 126
– sądy prawa niemieckiego 24–26 – urzędy lokalne 67–69, 126
– – miejskie 24 – w latach 1918–1921 593–601
– – wiejskie 26 – w latach 1921–1926 602–607
– sądy szczególne 627, 717–721 – – funkcjonowanie systemu 607
– sądy szlacheckie 78–79, 146 – w latach 1926–1935 608–609
– sądy wiejskie 149 – w latach 1935–1939 610–615
– Trybunał Koronny i Litewski 140 – w latach 1939–1945 646–657
– zasady przewodnie 625 – w okresie władzy ludowej (1944–1989)
Sejm walny 695–728
– kompetencje 115 – władza królewska 64–65, 101
– obrady, głosowanie, uchwały 116–119 – władza ustawodawcza 160
– organizacja 110–114 – władza wykonawcza 161
Sejmiki 120–122 – zasady ustrojowe 159
Służba Zwycięstwu Polski 652 Ustrój społeczny 158
Sprawa polska – chłopstwo 51–55
– stosunek państw centralnych 522–525 – – kolonizacje 54–55
– stosunek mocarstw zachodnich 527 – – świadczenia 53
– w polityce Rosji 526 – – uzależnienie chłopów 51–52
Stany – duchowieństwo 37–38
– mieszczaństwo 39–50, 163
– chłopstwo 63, 92–93 (patrz też: Ustrój
– rycerstwo 32–36
polityczny)
– duchowieństwo 61, 94–100 (patrz też: W
Ustrój polityczny) Wersalskie Wolne Miasto Gdańsk
– mieszczaństwo 62, 89–91 (patrz też: (1920–1939)
Ustrój polityczny) – geneza 639
– – organizacja władz 91 – prawa Polski 644
– – prawa mieszczan 89 – ustrój polityczny 640–642
– reprezentacja stanowa 70 – – konstytucja 640
– szlachta 58–60, 84–88 – – sądownictwo 643
– – podziały 58 – – władza ustawodawcza 641
– – pozycja prawna 86–88 – – władza wykonawcza 642
– – przywileje 60 Wolne Miasto Gdańsk (1807–1813)
– – zasada przynależności 59 – sądownictwo 447–448
Starosta 17, 615 – ustrój polityczny 441–446
– utworzenie 440
T Wolne Miasto Kraków (1815–1846)
Tymczasowy Rząd Ludowy RP 596 – powstanie 495
– prawa obywatelskie 514
U – ustrój polityczny 496–500
Układ Ribbentrop-Mołotow 646 – ustrój społeczny 501–513
Unie państwowe Z
– polsko-litewska 71, 128 Zabory
– z Saksonią 129 – zabór austriacki 437–439
Ustrój polityczny 159–164 – zabór pruski 434–436, 484–496
– elekcje 103–107 – – organizacja administracji 484–493
– monarchia 7 – – sądownictwo 496–497
– – czynniki decentralizacyjne 9 – – ustrój społeczny 494–495
61428665874636
61
Indeks rzeczowy 463
– – Wielkie Księstwo Poznańskie 484–486 – pojęcie 173–175
– zabór rosyjski 431–433 – prawo kanoniczne 197–200
Związek Walki Zbrojnej 656 – prawo miejskie 201–210
– prawo stanowione 191–193
Ź – – przywileje 192
Źródła prawa na ziemiach polskich pod – – statuty 191
zaborami – prawo wiejskie 211
– Królestwo Polskie 533, 536, 539, 542, – spisy prawa zwyczajowego 188–190
545, 548 – – Najstarszy zwód prawa polskiego 188
– Księstwo Warszawskie 532, 536, 542, – średniowiecznego 176–181
545, 548 – uchwały sejmów i sejmików 195
– zabór austriacki 531, 535, 538, 541, Źródła prawa w okresie II Rzeczypospo-
544, 547 litej 658–668
– zabór pruski 529–530, 534, 537, 540, Źródła prawa w okresie II wojny świa-
543, 546 towej 669–673
Źródła prawa w czasach nowożytnych – na obszarze Generalnego Gubernatorstwa
– prawo ziemskie i koronne 212–229 671
– – kodyfikacja prawa 216–220 – na obszarze niemieckiego zarządu woj
– zbiory prywatne 221–226 skowego 669
Źródła prawa w okresie średniowiecza – na obszarze okupacji radzieckiej 672
– dokumenty 184 – na obszarach wcielonych do Rzeszy 670
– historiograficzne 182 – Polskiego Państwa Podziemnego 673
– księgi sądowe 196 Źródła prawa w okresie władzy ludowej
– księgi uposażeń 183 729–742
61428665874636
61
Seria Podręczniki Prawnicze jest to kanon klasyki akademickiej
literatury prawniczej. Stanowi źródło wiedzy niezbędnej każdemu
studentowi prawa. Tytuły z tej serii opracowane są przez autorytety
prawnicze i polecane przez większość wykładowców.
W podręczniku „Historia ustroju i prawa sądowego Polski” omówione

są zasady ustrojowe, źródła i system prawa:
 dawnej Polski do 1795 r.,
 ziem polskich pod zaborami do 1918 r.,
 II Rzeczypospolitej i w okresie drugiej wojny światowej oraz
 w okresie władzy ludowej po 1944 r.
Prof. zw. dr hab. Tadeusz Maciejewski – autor ponad 100 publikacji,

w tym kilkunastu monografii i podręczników, jest wybitnym znawcą
historii administracji, ustroju i prawa, na stałe związanym z Uniwersytetem
Gdańskim.
www.ksiegarnia.beck.pl
e-mail: dz.handlowy@beck.pl
tel.: 22 311 22 22, fax: 22 337 76 01
61428665874636
61

Historia Ustroju I Prawa Sadowego Polski Wydanie 5-1

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Historia Ustroju I Prawa Sadowego Polski Wydanie 5-1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Tadeusz Maciejewski

T. Maciejewski • Historia ustroju i prawa sądowego Polski

Pod red. E. Kundery, M. Maciejewskiego

Pod red. J. Zajadło, K. Zeidler

Pod red. T. Maciejewskiego

Historia ustroju i prawa

Ilustracje pochodzą ze zbiorów

© Wydawnictwo C.H.Beck 2017

Skład i łamanie: TiM-Print, Warszawa

ISBN e-book 978-83-255-9831-0

Wykaz literatury ................................................................................................................. XIX

Rozdział I. Ustrój dawnej Polski (do 1795 r.) ............................................................. 1

Rozdział II. Prawo dawnej Polski (do 1795 r.) ............................................................ 85

Rozdział V. Ustrój II Rzeczypospolitej i w okresie II wojny światowej ................... 293

Rozdział VII. Ustrój w okresie władzy ludowej (1944–1989) ..................................... 366

Tabele ............................................................................................................................... 409

Tablice synchronistyczne dla historii ogólnej, ustroju i prawa Polski ...................... 431

Ilustracje ............................................................................................................................ 451

Indeks rzeczowy ................................................................................................................ 459

1. Wykaz zbiorów tekstów źródłowych

Podręcznik jest próbą przedstawienia historii ustroju i prawa sądowego Polski

1795 r., na potrzeby niniejszego podręcznika, przyjęto wspólny mia­nownik umożli­

I. Powstanie państwa polskiego

stwowe. Proces kształtowania się państwa zaczął się dokonywać najpierw

2. Początki państwowości polskiej

jawia się ono dopiero w latach sześćdziesiątych X w. w opisie Ibrahima ibn

3. Patrymonialny charakter państwa

II. Ustrój polityczny

9 Kryzys władzy monarszej powodowały czynniki decentralizacyjne, repre­

Na Śląsku odpowiednikiem wojewody był komornik, a na Pomorzu Za­

mu posłuszeństwa. Najbardziej znanymi wiecami były zjazdy uznające przywi­

22 Niższym sądem książęcym był sąd kasztelański, przy czym kasztelana

2. Sądy kościelne

Jurysdykcja sądów kościelnych obejmowała wszystkie sprawy, w których

3. Sądy prawa niemieckiego

tania przestępcy na gorącym uczynku lub miejscu dokonania przestępstwa, gdy

b) Apelacja (druga i trzecia instancja)

tencja rzeczowa zależała od treści immunitetu, przy czym pełne sądownictwo

IV. Organizacja Kościoła

2. Polska prowincja kościelna

3. Struktura wewnętrzna Kościoła

kanonik posiadał własne uposażenie, zwane prebendą. Do zadań kapituły nale­

4. Stosunek Kościoła do władzy świeckiej

li grupy zawodowej zajmującej się wojaczką. Obejmował on zarówno moż-

blicznoprawne przejmowali: duchowni, możni i rycerstwo. Prowadziło to do

sądowy, dający mu prawo sądzenia ludności osiadłej w dobrach kościelnych

nach rozwiniętych rolniczo, gdzie występowały nadwyżki nieskonsumowanej

40 Społeczeństwo miejskie dzieliło się zazwyczaj na dwie grupy: meliorat

stawie wydawano dokument lokacyjny, stanowiący przyczynę wyodrębnienia

prawie lubeckim lokowano zaledwie siedem miast, z czego pozostały na nim

Organem właściwym do sprawowania wymiaru sprawiedliwości była ła­wa. 48

wcześniej immunitetu. Na podstawie zezwolenia pan zawierał umowę lokacyj­

§ 2. Monarchia stanowa (1320–1454)

I. Korona Królestwa Polskiego

II. Organizacja i prawa stanów

cego ogół rycerzy. Wyróżniało to szlachtę polską spośród pozostałych krajów

ustawy królewskie (1430–1433) i zarządzenia papieskie (1414, 1421). Wyjątek

III. Ustrój polityczny

Urząd marszałka dworu, zwanego później wielkim koronnym, powstał

Podkomorzowie i sędziowie ziemscy wykonywali zadania sądowe. Więk­

4. Kształtowanie się reprezentacji stanowej

dzia­ływano na monarchę celem wydania przywilejów. Zjazdy prowincjonalne

IV. Inne ziemie

1795 r., na potrzeby niniejszego podręcznika, przyjęto wspólny mianownik umożli

9 Kryzys władzy monarszej powodowały czynniki decentralizacyjne, repre

Na Śląsku odpowiednikiem wojewody był komornik, a na Pomorzu Za

mu posłuszeństwa. Najbardziej znanymi wiecami były zjazdy uznające przywi

kanonik posiadał własne uposażenie, zwane prebendą. Do zadań kapituły nale

Organem właściwym do sprawowania wymiaru sprawiedliwości była ława. 48

wcześniej immunitetu. Na podstawie zezwolenia pan zawierał umowę lokacyj

Podkomorzowie i sędziowie ziemscy wykonywali zadania sądowe. Więk

działywano na monarchę celem wydania przywilejów. Zjazdy prowincjonalne

Ekspansja polska w kierunku Pomorza Zachodniego rozpoczęła się za pano

państwowych doradzał mu wiec. Od Warcisława I pojawiła się grupa urzędni

Od 1309 r. stolicą państwa krzyżackiego stał się Malbork, do którego przenio

Sądy wiecowe stanowiły kontynuację sądów książąt dzielnicowych. Za

komornik. Były właściwe dla spraw o rozgraniczenie dóbr szlacheckich. Odby

licznych królewszczyznach. Po skupieniu sołectw pan mógł wykonywać wła

polskich najpierw do nieoficjalnego (1620), a później faktycznego (1635) przy

hometanizm, a od 1668 r. na inne wyznania chrześcijańskie, uznano za prze

wielkopolskich i małopolskich wybierały przeważnie po sześciu posłów, a z po

z 16 członków: gubernatora, czterech wojewodów, dwóch starostów królew

otrzymał świeckie państwo pruskie, z tytułem księcia. Dawne państwo krzyżac

1588 r. również 8 deputowanych szlacheckich. Po utworzeniu Trybunału Ko

mieckiego na Zamku Krakowskim. Miejsce sądów wyższych zajmować zaczę

kazano zaprzysięgania przez posłów instrukcji poselskich. Ujednolicono termi

kowanie szlachty (10%) i duchowieństwa (20%) oraz przejęcie na rzecz skar

rej udała się większość sejmujących. Ostatnich formalności związanych z lega

bardzo ogólnie. Na wstępie, w oparciu o doktrynę polskich fizjokratów, sfor

izby uzupełniało 24 plenipotentów miast wybieranych przez zgromadzenia wy

te odwołano, a po przeprowadzeniu wyborów sejmikowych zwołano do Grod

rzone sądy karne miały charakter powszechny, ponadstanowy, przez co pod