AT.

OLMSTEAD

Państwowy Instytut W ydawniczy

 » DZIEJE
,

ATOLMSTEAD
Państwowy Instytut W ydawniczy • W arszawa 1 9 7 4 Przełożył
Krzysztof Wolicki

f
 T y tu ł oryginału:
• H I S T O R Y O F T H E P F .R S I A N Ł M P JR E *

K rninilio-I. naukow a, opracow anie blbltaK r.nl I w ybńr lluiirncjl

MACIEJ PO PK O

I n d e k a z e al ow lla
FEL T CJ A W O W E H O W A

O bwolutę, okład k ę I tlr o n y ty tu ło w e pro je k lo w n l

RYSZARD ŚW IĘTOCH O W SKI

Zdjęcia w y k o n ała
HANNA HALCEHZAK
SPIS TREŚCI

C opyright \Ub b y T h e U n l v e r * l t y o f C h ic a g o

Spin Ilustracji ................................................................................................................................................................................................ ■

P r z e d m o w a ....................................................................................................... ■
I. D a w n e d z i e j e ...................................................................................... 23
II. Początki I r a n u ............................................................................... ■ 38
III. Założyciel im p e r i u m C y r u s ................................................................................... 53
IV. Obóz P e n ó w ............................................................................................................... 73
V. Z ż y d a p o d bityc h l u d ó w ................................................. . . . . 82
VI. K a m biz es i podbój E g i p t u ...............................................................................9**
VII. P r o r o k Z o r o a s t e r .....................................................................................................
V III. U z u r p a to r D a riusz . U7
IX. Nowy p r a w o d a w c a ....................................................................................... I 73
X Od Indii do E u r o p y ........................................................................................................142
XI. P r o b le m y granicy zG r e c j ą ........................................................................................ U '
XII. T rzy stolice: E k b a ta n a , B abilon i Suza . . . 165
XIII. P e r s e p o l l s .............................................................................................................................. 173
XIV. Król k r a m a r z .......................................................................................................................18a
XV. Szlakam i b o g ó w ............................................................................... ' . 194
XVI. K s e rk s e s jako na stępc a t r o n u ........................... ..............................21U
XVII. Wielki król i jego w o j s k a ................................... . . . 221
XVIII. K lę sk a w E u r o p i e ............................................................................................................241
XIX Związek Delijskf przeciw P e r s j i .............................. 253
XX. N ow y Rok w P e r s e p o l i s ............................................................................... 262
XXI. N a d m ie r n e o p o d a tk o w a n ie i Jego s k u t k i ........................................................278
XXII. Przez d y p lo m a c ję do s u k c e s u ......................................................... 280
X X III. W schodnie opowieści i b a ś n i e .................................................. 302
X X IV N a u k a bez teologii . . . 312
XXV. Dziel i r z ą d ź ........................................................................ 325
PRINTED Hf POLAN O
P a ń s t w o w y i n s t y t u t W y d a w n i c z y , W a r s z a w a 1974 i XXVI, Po s tr o n ie S p a r t y . . . . . 335
W y d a n i e p ie r w s z e N a k ł a d 17 000 1- M 0 egz. A r k XXVII. D y k ta to r G r e c j i ................................................. 349
w y d . 44.6 A r k . d r u k . 33 P a p i e r m g l kl. I l i 70 ft X X V III. O s ta tn ie i m p e r iu m egip skie . . . . . . . 371
f o r m a t 70 X 04/]a O d d a n o d o s k ł a d a n i a 24 m a jn
1973 r. P o d p i s a n o d o d r u k u w m a r c u 1974 r. D r u k
X X IX K ró t k o t r w a ł a r e m isja . . . .............................. . . 389
u k o ń c z o n o w e w r z e ś n i u 1974 r. Z a k ł a d y G r a f i c z n e XX X Z nów nad Nilem . . . . . . . . 400
w T o r u n i u . Nr z i m . 1247 — R-fl. — C e n a zł i o o -t.
a Spis treści

XXXI Praw dziw a i fałszywa nauka

XX XII Religie umierające i żywe
XX XIII Nowe w iatry z Zachodu
XXXIV Filip i początek ekspansji na Wschód
XXXV. Aleksander W i e l k i ...................................
XXXVI. Wschodni k r ó l - b ó g ............................
XXXVII Persepolis — koniec k rucjaty .
B i b l i o g r a f i a ........................................................................................................
Indeks osób i nazw geograficznych .

SPIS ILUSTRACJI

L U S T R A C JE BARWNE

I. Persepolis. Kolum ny Apadany.

II. G w ardz ista królewski. F r a g m e n t tzw. Fryzu Łuczników z pałacu Artakserk-
sesa M em nona w Suzie. Pierwsza połowa IV w. p.n.e. Louvre, Paryż.
III. Król zabijający lwio-sm oka. Relief w pałacu Dariusza w Persepolis.
IV. Wejśc ie do głównej sali tripylonu. Relief przedstawia króla siedzącego na tro­
nie, k tó ry niosą ludy im perium . U góry symbol Ahuramazdy.
V. Złoty ryton, pra w dopodobnie z E kbatany, i złoty sztylet. V w. p.n.e. Metropoli­
tan M useum of Art, Nowy Jork.
VI. S krz ydlaty kozioł, pierw o tn ie u c h w y t naczynia. IV w. p.n.e. Louvre, Paryż.
VII. S krz ydlaty lew w pisany w okrąg. Ozdoba ze złotej blachy, prawdopodobnie
z Ekbatany, IV w. p.n.e. O n e n l a l Institu te, Chicago.
VIII. M onety z czasów achemenidzkich i późniejsze. Z kolekcji American Numis-
m atic Society, Nowy Jork.

ILU STR A C JE JED NO B A R W N E

1. Resztki terasy i budowli z czasów a chem enidzkich w pobliżu Masdżid Sulejman

(pd.-zach. Iran).
2. Naksz-i R ustam . Widok ogólny nekropoli i św ią tynia ognia. Rycina z XIX w
3. Grobow ce skalne w Naksz-i Rustam . Zdjęcie współczesne.
4. Grobow iec C yrusa w pobliżu Pa sa rgadów . R ycina z X IX w.
5. G robow iec Cyrusa. Zdjęcie współczesne.
6 . P a sa rg ad y . R uiny pałacu Cyrusa.
7. In sk r y p c je trójjęzyczne Dariusza I (lewa) i K s e r k s e s a I (praw a) n a stokach El-
w e n d u kolo Haraadanu.
3. Tzw. C ylin der Cyrusa , z in sk ry p c ją klinow ą w języku akadyjskim . VI w. p.ne.
British M useum , Londyn.
9. Rzeka Ab-i Diz w Chuzistanie, dopływ K a r u n u .
10. Wieś na W yżynie Irańskiej, w głębi góry K u h r u d .
11. T a m ary s ze k (południowy Iran).
12. K a n ały n a w a d n ia ją c e pola w okolicach m iasta Barn (pd.-wsch. Iran)
13. Ow ce rasy k a r a k u ł (północny Iran).
14. Hybacy znad Zatoki Perskiej.
15. Wieś w pobliżu Z ah id an (wschodni Iran).
a Spis ilustracji S pis ilu stracji 9

16 Ruiny Suzy 2 zam kiem zbudowanym w końcu X IX w. dla ochrony archeologów 58. Grobowce skalne w Telmessos (Licja), IV w. p . n e
francuskich. 59. Pomniki nagrobne w Xanthos (Licja). V w. p.n.e
17. A h u ra m az d a I uskrzydlone słońce. Płaskorzeźba u wejścia do głównej sali tripy- 60. Relief z Xanthos (fragment), 460—450 r. p.n.e. Wapień. Brltish Museum, Londyn
lonu w P e r 6epolla. 01. Relief z Daskylejon (fragment), ok. 400 r. p.n.e. Wapień. Muzeum Archeologiem.
18 O łtarz e ognia na stokach Husajn K uh w pobliżu Persepolls. w Stambule.
19. Ołtarz ognia w Pasargodach. Rycina z XIX wieku. 62. Stela nagrobna w Czawuszkdjfl (Turcja), ok. 400 r. p i u . Wapień Muzeum Ar­
20. Ołtarz ognia w Pasargadach. Zdjęcie współczesne. cheologiczne w Stambule.
21. Grobowiec skalny Artakserksesa III w Persepolls. Rycina z X IX w. 63. Fragm ent dekoracji naczynlB lldyjsklego znalezionego na Rodos. Pierwsza palowa
22. Naszyjnik z ozdobami w kształcie stylizowanych lwów, z czasów achemenldzkich. VI w p.n.e. Muzeum Archeologiczne w Stambule.
M uzeum Archeologiczne w Teheranie. 64. Głowa posągu Mausollosa, połowa IV w. p.n.e. British Museum, Londyn
23. Złote naczynie z Inskrypcją staroperską Muzeum Archeologiczne w Teheranie. 65. Płaczki. F ra gm ent dekoracji sarkofagu z Sydonu, połowa IV w. p.ne. Muzeum
24. Ozdoba ze złote] blachy, znaleziona w Sardes (Lidia), wyrób perski. Muzeum Archeologiczne w Stambule.
Archeologiczne w Stambule. 66 Z dekoracji sarkofagu Aleksandra z Sydonu. Schyłek IV w. p.n.e Muzeum Arche
25. W ojo w nik perski. Blacha złota, klepana. Wys. 16 cm. Brltish Museum, Londyn. ologiczne w Stambule.
26. Persepolis. Widok ogólny od wschodu.
27. T a r a s Persepolls, re konstrukcja Ch Chipleza.
28 Persepolls. Propyleje Kserksesa. Rycina z X I X w.
29. Persepolis. A padana widziana od północy.
30. Persepolis. Ruiny Apa dany. Rycina z XIX w.
31. Persepolis. P ropyleje Kserksesa. Zdjęcie współczesne
32. Persepolls Reliefy w środkowej części schodów północnych Apadany.
33. Persepolls. F r a g m e n t reliefu z cokołu Apadany.
34. D w aj wojownicy. Relief z Persepolis. V w. p.n.e. Wapień. Vorderaslatisches Mu­
seum, Berlin.
35. S krz ydlaty byk z fryzu ceglanego krytego glazurą z Persepolls. Louvre. Paryż.
36. Persepolis. L ew i byk w walce. Rzeźba z cokołu Apadany.
37. Persepolis. Sala Stu Kolumn.
38. Persepolls Koronacja Artakserksesa. Relief u wejścia do Sali Stu Kolumn
39. Perse polis. Kapitel kolumny wyobrażającej byka o Janusowej postaci.
40. Persepolis. Ruiny pałacu D a riu sza
41. Król zabijający lwio-smoka. Relief z pałacu Dariusza w Persepolis.
42. Żołnierz niosący jagnię. Relief z Persepolls. V w. p.n.e. Wapień. Vorderasiatisches
M useum , Berlin.
43. Persepolis. G w ardzista z zewnętrznego m u r u schodów tripylonu.
44. Persepolis. Schody tripylonu.
45. Persepolis. Pochód dygnitarzy na w ew nętrznej ścianie schodów tripylonu.
40. Persepolis. Pochód dygnitarzy (fragment).
47. Persepolls. Lew a ta k u jąc y byka. Relief na zewnętrznej ścianie schodów tripylonu
4B. Persepolls. Relief z pałacu Kserksesa.
49. Persepolls. Widok ogólny.
50. F ry z Łuczników z pałacu Artakserksesa M em nona w Surle. Rycina.
51. Suza. Kapitel kolum ny pałacowej. R ekonstrukcja.
52. Suza. Skrzydlaty byk z nleglazurowanego reliefu ceglowego. V w. p.n.e. Louvre.
Paryż.
63. Egipt. W ydm y pustynne.
54. Egipt. Góry na zachód od Teb.
85. Wieś egipska, mostek z pnl palmowych.
86. Egipt. W św iątyni Amona w oazie Cha rga zbudow anej przez Dariusza I .
57. G łowa kapłana egipskiego (tzw. Zielona Głowa), ok. 400 r p .n e . Dioryt, Bodę
Museum, Berlin.
 Din a u to r a książka jest istotą pulsując ą życiem w każdej z (az powstawania
\v rękopisie, w o d bitka c h korcktorsklch. w rewizji. Stale w y m a c a zmian: trzeba uzyt
Innego słowa, inaczej sform ułował' myśl, p r z e r o b i ł a r g u m e n ta c ję bądź odmiennie
u j ą ł wnioski.
A. T. O lm stend zmarł, niestety, nie doczekawszy ostutnlch stadiów dojrzewania
tej k sią żk i i z a d a n ia tego m usiało sic podjąć pa ru spośród Jego kolegów z wydziału
na U n iw e rsy te c ie Chicagowskim .
Nic mogli oni jed n a k , rzecz Jasna, nadać rewizji tek s tu tak szerokiego zakresu,
jak by to uczynił a utor, bądź Jak sa m i gdzieniegdzie u w a ża li za pożądane. Nie przyj­
mowali pełn ej zań odpowiedzialności ani też nie uw ażali sic za redaktorów, gdyż
badacz ta k w yb itn y Jak A. T. Olm stead posiada oczywiste ty tuły do wyrażania wła­
snych poglądów na w łasny sposób. Dla kolegów p ra c a w y k o n a n a przez nich ozna­
czała o sta tnią przyslugc odda ną przyjacielowi.

George G. Camsron
 PRZEDMOWA

Minęło osiemdziesiąt lat od czasu, gdy George Rawlinson, członek Cam-

den Society, profesor historii starożytnej na uniwersytecie w Oksfordzie,
ogłosił pierwsze wydanie swojego dzieła Fwe Great Monarchies oj the An-
dent Eastern World. (Pięć uńelkich monarchii Starożytnego Wschodu).
W ciągu tych osiemdziesięciu lat historia starożytności doczekała się zu­
pełnie nowego opracowania. Jeden z wielkich historyków współczesnych
stwierdził publicznie, że najbardziej znamiennym rysem historiografii
ostatnich czterdziestu lat jest wprowadzenie starożytnego Bliskiego Wscho­
du na środek dziejopisarskiej sceny. Inne starożytne monarchie Rawlinso-
na dawno już beznadziejnie się postarzały; tym bardziej więc zdumiewa, że
jego Piąta monarchia jest ciągle jeszcze jedyną kompletną historią impe­
rium Achemenidów, gdyż nie zastąpiły jej późniejsze, lecz mniej szczegó­
łowe opracowania. Zdawać by się mogło, że zjawisko tak dziwne jest nie
do wyjaśnienia, dojrzalszy namysł wykrywa jednakże prawdy, które, nie
usprawiedliwiając zaniedbania, mogą je wytłumaczyć.
Najbardziej oczywistą jest fakt, że Rawlinson dysponował wszystkimi
w praktyce źródłami, które nadal są podstawą dla ogólnego opisu i zna­
jomości przedmiotu. Sam okazał się mistrzem w studiach klasycznych ja­
ko autor znakomitego przekładu Herodota, bogato zaopatrzonego w przy­
pisy, które do dziś cenimy. Również dla nas Herodot jest najważniejszym
źródłem w jeżyku greckim. Rawlinson posiadał rozległą znajomość in­
nych także źródeł greckich i łacińskich; niewiele w rzeczy samej dodano
do jego wykazu tekstów, nawet jeśli chodzi o fragm enty dzieł wcześniej­
szych autorów cytowanych przez późniejszych pisarzy. Jego brat, sir Hen­
ry Rawlinson, odczytał inskrypcję w Bisutun (Behistun); djj dziś ta auto­
biografia Dariusza jest. jedynymUłuższym tekstem w języku staroperskim,
jakim dysponujem y^Awesta, biblia Persów^ znana była od prawic stu lat.
Naszą własną Biblią Rawlinson również dysponował. Nadto sławni ucze­
ni podróżnicy niejednokrotnie już do owego czasu odwiedzili i opisali do­
kładnie imponujące ruiny na tarasach Persepolis. Rawlinson był history­
kiem, który znaczenie archeologii pojął na długo przedtem, zanim rozwi­
nęła się naukowa jej metoda, a jego interpretacje i analizy architektury

1
14 Przedmowa
i sztuki w świetle dostępnych mu źródeł pisanych stały się wzorem i wy­
tyczną dla następców.
Brak nowych zwracających uwagę odkryć sprzyjał zaniedbywaniu dzie­
jów Achemenidów. Po cóż orientalista miałby trwonić czas na młócenie
dawno ]uż wymłóconej słomy, gdy prace wykopaliskowe w innych, bar­
dziej uprzywilejowanych krajach rok po roku wydobywały na światło
dzienne skarby budzące podziw całego świata, gdy wiele okresów z dzie­
jów Bliskiego Wschodu stopniowo poznawano teraz lepiej niż głośniej­
sze niegdyś epoki z historii greckiej czy rzymskiej, a nawet z wczesnego
średniowiecza? Odnajdywano ślady nowych kultur w nie znanych dotąd
językach; nowe zbiory tekstów domagały się odcyfrowania, publikacji,
interpretacji. Oczywiście, od czasu do czasu odkrywano jakiś egipski bądź
babiloński dokument z tego okresu. Jak miał jednak wzbudzić zaintere­
sowanie szczęśliwych badaczy, którzy mogli się zajmować chwałą Babilo­
nu z czasów Hammurabiego lub Nabuchodonozora, asyryjskiej Niniwy czy
egipskich Teb? Większość dostępnych źródeł do dziejów Achemenidów
spisano po grecku. Opracowali je znakomici historycy biegli w klasyce;
pogrążony we własnej pracy orientalista coraz rzadziej obcował z greką.
Dlaczegóż by nie miał tej niemiłej pracy pozostawić innym, lepiej od niego
przygotowanym? Naturalnym skutkiem było przedstawianie dziejów po­
tężnego imperium Achemenidów jako szeregu nie powiązanych epizodów,
które stawały się znaczącą całością tylko po włączeniu ich w historię pań­
stewek greckich.
Mimo tego macoszego poniekąd traktowania nasza wiedza o imperium
wzbogacała się znacznie. Dostępne stały się nowe i pewniejsze teksty po­
ważnych autorów greckich. Z papirusów odczytano kilka dzieł większej
wagi oraz liczne fragmenty pomniejszych. Autorów i daty źródeł greckich,
jakimi dysponujemy, ustalono z większą ścisłością, dane zaś zawarte
w tych źródłach sprawdzono staranniej. Archeologia prawie wyparła lite­
raturę w studiach klasycznych. Prace wykopaliskowe na ziemiach greckich,
w granicach imperium Achemenidów, a także poza nimi, dostarczyły
w obfitości greckich posągów i płaskorzeźb, nie mówiąc o niezliczonych
przedmiotach codziennego użytku. Studia nad monetami greckimi zyska­
ły rangę nauki. Nauką jest też epigrafika; zbiór inskrypcji greckich musi
mieć pod ręką każdy historyk starożytności. Efekty korzystania z niego
nie miały dla żadnego z okresów starożytnych tak rewolucyjnego znacze­
nia jak dla greckiego świata z piątego i czwartego stulecia przed naszą
erą, niejeden zaś z tekstów rozświetla też po trosze stosunki Greków z Per­
sją. Historię Grecji piszą teraz historycy z profesji; na mocy długotrwa­
łej tradycji w historii starożytności najwyższe znaczenie przyznawano
zawsze literaturze i sztuce; historykowi zawodowemu pozostawało jedynie
potraktować z większym naciskiem zagadnienia administracji, gospodarkę
Przedmowa 15
i ruchy społeczne, by historię klasyczną postawić na poziomie przynajmniej
takim, jaki osiągnięto w bliższych współczesności dziedzinach. Jeden za­
ledwie wycinek dziejów Achemenidów uznać można za opracowany na
poziomie dzisiejszych wymagań — mianowicie zagadnienie stosunków
grecko-perskich, zresztą tylko, jeśli rozpatrywać je z punktu widzenia
Greków.
Nie wszyscy orientaliści pomijali zupełnie imperium Achemenidów
Niewielka, lecz utalentowana grupa badaczy filologii indoeuropejskiej
wzięła pod lupę nieliczne inskrypcje staroperskie, poświęcając analizie
więcej wysiłku, niż kiedykolwiek włożono w tak ułamkowe piśmiennictwo.
Niektórzy z nich podjęli następnie badania nad Aweslą, która dzięki ich
trudom stała się zrozumiała. Także kilku badaczy Starego Testamentu po­
jęło, jakie znaczenie ma ten okres jako tło dla zrozumienia większej czę­
ści naszej Biblii.
Ostatnich kilka lat przyniosło świadectwo, że także część spośród in­
nych orientalistów zaczyna pojmować, iż okres, o którym mowa, zbyt dłu­
go był zaniedbywany. Charakter prawdziwej sensacji miało odkrycie archi­
wów z kolonii najemników żydowskich opodal pierwszej katarakty w Egip­
cie. Pod względem języka i stylu są w nich bardzo bliskie podobieństwa
do aramejskiego z Księgi Ezdrasza. U Ezdrasza cytowane są reskrypty kró­
lów perskich, które krytycy Starego Testamentu uznali za nieautentyczne,
ale teraz odnalazł się wystarczający dowód, by stwierdzić, że właśnie kry­
tycy byli w błędzie. Z owymi, tak niegdyś kwestionowanymi dekretami,
można było obecnie porównać inny, w którym monarcha z późniejszego
okresu wymuszał na odległość na tych żydowskich heretykach posłuszeń­
stwo wobec świeżo ogłoszonego prawa paschalnego. Inne reskrypty po­
chodzą od satrapy lub dostojników kościelnych; urzędowa dokumentacja
odkryła nam wewnętrzne życie wspólnoty. Najcudowniejszym ze wszyst­
kich odkryć była autobiografia samego Dariusza, którą teraz znamy nie
tylko z inskrypcji w trzech zapisach klinowych, bowiem ci Żydzi posiadali
dobrze zachowaną kopię w własnym języku aramejskim
Badacze czasów nowożytnych studiowali Mądrość Ahikara [por. str 308]
w „oryginale” greckim i w różnych orientalnych i zachodnich przekładach
Niektórzy sugerowali, że prawdziwy oryginał był na pewno pisany po
aramejsku; teraz ten aramejski oryginał odnaleziono w archiwach. Ba­
dacze Starego Testamentu prędko doszli do przekonania, że rozpoczęła się
nowa era w studiach aramejskich. Nieprzerwanie dokonywano nowych
odkryć ówczesnych papirusów i inskrypcji i utwierdzało się przeświadcze­
nie, że znaczne fragmenty żydowskich apokryfów oraz pseudoepigrafów
są również aramejskiego pochodzenia. Następnie wysunięto ideę, że nawet
Ewangelie miały aramejskie oryginały. Specjaliści od badań Nowego Te­
stamentu nader opornie odnieśli się do tej sugestii, ale właśnie dzięki
t
16 Przedmowa
wyzwaniu oponentów doszło do odkrycia wcześniejszych zapisów aramej-
skich łącznie z araroejskimi targumami [przekładami] hebrajskiej Biblii;
pierwotne formy tych zapisów udało się wyprowadzić niemal że z okresu
panowania ostatnich Achemenidów. Specjaliści od orientalistyki upewni­
li się w tymże czasie, że aramejski był potocznym językiem kancelarii
achemenidzkiej.
Dopóki proponowano im badanie zwykłych przekładów inskrypcji sta­
roperskich na akadyjski, asyrolodzy nie okazywali zainteresowania. Kie­
dy jednak znaleziono tysiące tabliczek klinowych z późniejszych okresów,
trzeba było zająć się jakoś ich ogłoszeniem i interpretacją. Gdy nastała
nieomal że moda poszukiwania gTeckich papirusów, egiptolodzy zostali
zmuszeni do badań ówczesnych papirusów z zapisami demotycznymi oraz
inskrypcji hieroglificznych. Nie można już było kończyć historii Egiptu na
ostatniej dynastii imperium, umieszczając wszystkie późniejsze stulecia
aż do okresu saickiego w apendyksie. Okres ten, co teraz zrozumiano, sta­
nowił raczej początek nowej ery, w której po raz pierwszy Grecy i Egip­
cjanie blisko się ze sobą zaznajomili. Znajomość dojrzewała przez cały
okres panowania Achemenidów aż do wprowadzenia cywilizacji helleni­
stycznej przez Aleksandra.
Nowa epoka w odkrywaniu starożytnego Bliskiego Wschodu rozpoczęła
się, gdy dyrektor Instytutu Orientalistycznego na Uniwersytecie Chicagow­
skim, nieżyjący już James Henry Breasted, wysłał ekspedycję na skromne
badania powierzchniowe mające poprzedzić ostateczną publikację dobrze
znanego materiału o tarasowych budowlach Persepolis. Sondaże te roz­
winęły się wprędce w regularne prace wykopaliskowe pod kierownictwem
profesora Ernesta Herzfelda, ukończone potem z powodzeniem przez dra
Eryka F. Schmidta. Wyniki przewyższyły najśmielsze nadzieje. Osłupia­
ły świat wstrzyma! oddech, gdy po dwudziestu dwóch wiekach wydobyto
z ziemi blisko stumetrowy pas wspaniałych płaskorzeźb, w większości tak
nieskazitelnych jak w dniu, w którym wyszły spod dłuta. Wkrótce potem
odnaleziono jeszcze inne, niemal że równej piękności. Odkopano budynki,
których istnienia nawet nie podejrzewano, wśród nich baraki gwardii pa­
łacowej oraz skarbiec Dariusza i Kserksesa. Odsłonięto i odrestaurowano
jako dom administracji wykopalisk harem tych monarchów; zwiedzający
mogą się przespać w komnatach, gdzie niegdyś pod bacznym okiem eunu­
chów rezydowały królowe ze swymi służebnymi.
Siady ognia podłożonego na rozkaz pijanego Aleksandra nadal plamią
te ruiny; tam gdzie upadły płonące belki, widnieją znaki. Żołdacy Alek­
sandra obrabowali skarbiec z drogich metali i zniszczyli dzieła sztuki, któ­
rych nie zdołali wynieść. Na szczęście pozostawali największy dla nas skarb,
dzieło greckiego mistrza ze szczytowej epoki rzeźby greckiej — posąg, któ­
rego głowę, ręce i nogi ci domniemani szerzyciele kultury helleńskiej bar­
Przcdmowa 17
barzyńsko pokiereszowali, tors wszakże przedstawia kobietę cudownej
piękności.
Pozostawili też tysiące tabliczek; pełne ich odcyfrowanie potrwać musi
wiele lat. Zapisane są przeważnie w języku elamickim, choć niektóre
w aramejskim; wiadomo, że jest też kilka frygijskich i jedna grecka.
Wszystkie mówią o działalności Dariusza i Kserksesa jako budowniczych
właśnie w okresie, kiedy wznosili Persepolis. Możemy się z nich dowie­
dzieć, jak się nazywali robotnicy i z jakich pochodzili krajów, czego do­
konali i ile im płacono. Dowiadujemy się także o córce Dariusza, która
otrzymała imię po matce, znanej nam już przedtem, oraz o tym, jaki do­
stała posag. Ze skarbca królewskiego wydobyto archiwa Kserksesa doty­
czące codziennej działalności administracyjnej. Odciski pieczęci Dariusza,
Kserksesa oraz ich wyższych urzędników składają się na pierwszy zbiór
z dziedziny sztuki, o której nie mieliśmy dotąd wyobrażenia. Możemy
uzupełnić wieloma nowymi danymi te świadectwa o życiu króla i nobi-
lów, od dawna już znane z płaskorzeźb; pomniejsze znaleziska archeolo­
giczne i tabliczki dają nam po raz pierwszy pojęcie o życiu pospolitego
ludu.
W zacisznym budynku Instytutu Orientalistyki w Chicago badania do­
trzymywały kroku pracom wykopaliskowym w Persepolis. W miarę jak
je odkopywano, nowo znalezione teksty włączano do aktualizowanego na
bieżąco katalogowego słownika staroperskiego. Podobny słownik języka
elamickiego umożliwił szybsze odcyfrowanie tysięcy tabliczek elamickich.
Analogicznie, trzeci słownik, aramejski, ułatwiał odczytanie atramento­
wych zapisów w tym języku na tabliczkach i kamieniu. Czwarty słownik
poświęcono językowi feniekiemu, w którym jest wiele inskrypcji z tego
okresu. Wielki słownik asyryjski, obecnie już kompletny, ma odrębny
dział, gdzie w porządku chronologicznym, rok po roku, zamieszczano po­
nad dziesięć tysięcy dokumentów urzędowych i gospodarczych z okresu
chaldejskiego oraz z lat panowania Achemenidów i Seleucydów. Inni
młodzi badacze pracują nad pochodzącymi z późniejszych stuleci tekstami
egipskimi w zapisach demotycznym, hieratycznym i hieroglificznym.
W studiach nad Starym Testamentem coraz więcej uwagi poświęca się
późniejszym częściom Biblii. Fotograficzny zestaw materiałów archeolo­
gicznych, złożony z około trzystu tysięcy kart, został już niemal ukoń­
czony; włączono do niego cały rozproszony materiał kulturowy z rozmai­
tych krajów, które wchodziły w skład imperium Achemenidów, oraz te
materiały z wcześniejszych stuleci, które są niezbędne dla właściwego
rozeznania.
W tym odrodzeniu badań nad późniejszym okresem dziejów starożyt­
nych Bliskiego Wschodu profesorowi historii Orientu też z konieczności
pseypadło odegrać swą rolę. Na szczęście, autora tej książki zawsze fuscy-
:a Przedm ow a
nowaly dzieje owej kluczowej epoki, w której Persowie i Grecy spotkali
się i wywarli na siebie tak głęboki wpływ. W czasach studenckich przy­
gotowywałem się do tej przyszłej pracy na licznych wykładach historii
starożytnej, literatury greckiej i łacińskiej, archeologii, epigrafii i paleo-
grafii oraz na kursach języków i literatur Wschodu. W ciągu dwudziestu
lat na uniwersytetach stanowych Missouri i Illinois prowadziłem wykłady
ogólne z historii starożytnej, natomiast moje wykłady monograficzne oraz
seminaria dotyczyły kontaktów Wschodu z Zachodem. Po przejściu na
Uniwersytet Chicagowski niemal połowę wykładów kursu podstawowego
poświęciłem późniejszemu okresowi dziejów starożytnego Wschodu, na
seminariach zaś zajmowaliśmy się niemal wyłącznie problematyką tej­
że epoki.
W toku tych lat wyłonił się stopniowo nowy obraz imperium Acheme-
nidów. W wyniku prac wykopaliskowych są obecnie znane prehistoryczne
kultury Wyżyny Irańskiej. Jedne z najdonioślejszych spośród tych prac,
badania w pobliżu Persepolis, były dziełem Instytutu Orientalistycznego,
ostatecznej zaś syntezy wyników wszystkich wykopalisk, o których mowa,
dokonał ostatni z moich doktorantów. Inny zebrał dokumenty piśmienni­
cze dotyczące dziejów Iranu w czasach przed Achemenidami. W ten spo­
sób mamy obecnie wystarczające w zasadzie tło czasowe okresu, któremu
poświęcona ma być niniejsza książka.
W toku tychże lat zbierano też z wolna źródła orientalne dla okresu
Achemenidów. Są one szczególnie cenne, ponieważ przywracają równo­
wagę tak bardzo dotychczas zachwianą na rzecz autorów greckich. Za
pośrednictwem tych ostatnich dobrze zaznajomiliśmy się z wielu sław­
nymi postaciami Wschodu; teraz dowiadujemy się ich prawdziwych imion
i nawet ryzykując znudzenie czytelnika musimy je przytoczyć. Dowia­
dujemy się też o działaniach w samym kraju, które, Grekom nie znane,
okazują się równie interesujące i ważkie jak stosunki z sąsiadami za gra­
nicą zachodnią.
Źródła te nie są bynajmniej wyłącznie perskie. W Egipcie pod panowa­
niem perskim pisano tyle samo niemal co za czasów niepodległości. Przez
większą część czwartego stulecia kraj nad Nilem szedł własną drogą pod
panowaniem rodzimych władców, z których niejeden zasługuje w naszej
historii na równie dużo miejsca co wielcy królowie Persji. Dzięki zapisom
egipskim udało się poznać Egipt z epoki tych późnych dynastii tak samo
dobrze jak epokę ich lepiej znanych poprzedników.
Drobne plemiona żydowskie zawsze będą zasługiwały na specjalną
uwagę, ponieważ ich pisma zachowały się w Starym Testamencie. W in­
nej książce pisałem szeroko o tym, jak bogate światło rzucają dzieje Ache-
menfaów na Pismo święte; tutaj trzeba ograniczyć się do stwierdzenia,
że ^Sfary TestamehTd-ozświetla w nie mniejszej mierze historię Persji.
Przedmowa 10
Fenicjanie w swych inskrypcjach dorzucają niemało wiadomości. Azja
Mniejsza ma także swoje rodzime zapisy, a z inskrypcji lidyjskich, licyj-
skich i aramejskich dowiadujemy się o nowych jeszcze postaciach, ludach
i obyczajach.
Ogromnie dużo wiadomości dostarcza Babilonia. Wielu z jej satrapów
znamy z imienia. Możemy też w naszej opowieści ukazać buntowników
przeciw perskiemu panowaniu. Najwięcej jednak dłużni jesteśmy Krajowi
Dwóch Rzek za zadziwiający wizerunek kultury.
Kto uczciwie poszukuje prawdy historycznej, obowiązany jest w szcze­
gółowym studium przedstawić z imienia wiele osób, które same w sobie
nie zasługują na większą uwagę, ale przynależą do ogólnego obrazu. Wo­
bec niespecjalistów można takie postacie potraktować anonimowo. Histo­
ria opisowa jest często nudna, a w miarę jak się rozwija, wylania się
w sposób nieunikniony niemało kwestii, co do których trudno o po­
wszechną zgodę. Niniejszy tom poprzedziło wiele artykułów na kontro­
wersyjne tematy. Jednakże o istotnej prawdziwości w każdym poszcze­
gólnym zagadnieniu decyduje sposób, w jaki rozwiązanie problemu mieści
się w całości obrazu. Historyk nie musi przeto przerywać ciągłości nar­
racji i przytaczać szczegółowych argumentów na rzecz słuszności repre­
zentowanych poglądów, gdyż obraz, jaki się wyłoni, sam rozstrzygnie
o tym, czy są one słuszne, czy niesłuszne.
Rzeczywistym wszakże celem tej książki będzie przedstawienie kultury
lub raczej kultur, jako że historia Achemenidów ukazuje fascynujący
obraz rozmaitych cywilizacji w różnych stadiach rozwoju i w procesie
wzajemnego mieszania się z sobą. W całej historii powszechnej nie sposób
znaleźć bardziej wymownego i pouczającego obrazu takiej osmozy. Wie­
dzieliśmy coś niecoś o tym stapianiu się cywilizacji w okresie helleni­
stycznym i zdawaliśmy sobie niejasno sprawę, że proces ów odbywał sic
już wcześniej. Później dopiero odkryto, że ten ciąg przemian uległ przy­
spieszeniu na sto i więcej lat przed Aleksandrem. Zdawaliśmy sobie spra­
wę, że Persowie i Grecy ulegali procesowi osmozy, odkrycie źródeł orien­
talnych wykazało, jak powszechny był ten proces.
W źródłach owych mamy potwierdzenie tego, co o administracji per­
skiej powiada Herodot; teraz jednak możemy opisać ten system drobiaz­
gowo oraz przytoczyć liczne przykłady. Wiemy, jak ciężką ręką ściągano
daniny i w jaki sposób nadmierne opodatkowanie przyspieszyło upadek
imperium. Dysponujemy zabawnymi i tragicznymi anegdotami ukazu­
jącymi łapownictwo urzędników oraz wysiłki władz wyższych, by je zli­
kwidować. Potrafimy prześledzić drogę ofiary, jej ciemięzcy oraz kariery
dowcipnych wydrwigroszy.
Wiemy, jak żyło się zwykłemu człowiekowi w różnych satrapiach im­
perium. Potrafimy powiedzieć, co jadał i ile płacił za żywność, napitek.
20 Przedmowa
Przedmow a 21

ubranie, lekarstwo, komorne bądź dom. Możemy obserwować, jak w toku

w jego granicach. Niedawne prace wy kopał iskowe wykazały, że państwa
całego okresu rosną jego wydatki bez odpowiedniego wzrostu dochodów;
te były całkowicie we władzy Persów i że wywarło to głęboki wpływ na
odczuwamy, jak pogrąża się w nędzy, z której śmierć tylko przynosi wy­
ich byt. Widzimy, że Dariuszowi i Kserksesowi mógł się powieść podbój
zwolenie. Bawimy się wraz z nim na weselu, bolejemy nad rozwodem,
szczupłej liczby niezawisłych jeszcze państw greckich, ale potrafimy też
uczestniczymy w pogrzebie. Jesteśmy świadkami podpisywanych przez
przeanalizować błędy popełnione przez Persów, dzięki którym część tych
niego kontraktów i składamy zeznania na procesie wytoczonym mu na
państw ocalała. W miarę jak owe wolne państwa rosły w siły, potrafimy
mocy nowego kodeksu prawnego imperium. Dla każdej fazy jego codzien­
prześledzić proces upadku wojskowej sprawności Persji, lecz zarazem po­
nego życia dysponujemy poświadczeniem w dokumencie.
stępów jej dyplomacji. Dyplomacja ta rozwijała się mimo wewnętrznego
Nad życiem zwykłego człowieka dominowała świątynia. Tam mógł
rozkładu i nieustannych buntów satrapów i miejscowych królów, aż
w czasie święta przypatrywać się wspanialej procesji, tam mógł czcić
wreszcie łapówki rozdzielane przez perskich ,,posłańców” przyniosły Per­
swoich bogów. Ale dla większości mieszkańców imperium świątynia (re­
sji upragnioną pozycję dyktatora na obszarach, które pozostały z nieza­
prezentowana przez kapłanów) była niemiłą instytucją. Zwykły człowiek
wisłej Grecji.
był jej poddanym lub dzierżawcą i ona zabierała większą część ciężko
Nadejście epoki hellenistycznej wyczuwa się w coraz głębszej pene­
zapracowanych owoców jego trudu. Na starożytnym Bliskim Wschodzie
tracji imperium przez greckich najemników i kupców, w zatrudnianiu
religia rzadko zaiste bywała źródłem radości. greckich lekarzy, sportowców, rzeźbiarzy i kucharzy, w wizytach grec­
Znamy też historię zadziwiającej religii głoszonej przez Zoroastra (Za- kich filozofów, pisarzy i uczonych. Gdy Aleksander zbrojnym najazdem
ratustrę), największego z proroków Ariów. Potrafimy opowiedzieć o aryj­ niszczy imperium, Orient traci na krótki okres swe miejsce w świecie.
skim pogaństwie, z którego religia ta powstała, oraz o częściowym po­ Trzeba by napisać inną książkę, chcąc opowiedzieć, jak prędko odzyskał
gaństwie, w którym się wkrótce pogrążyła. Opowiemy też o bardziej on wiele ze swej dominującej pozycji.
prymitywnej wierze Magów, choć jej fatalny wpływ na religię Zoroa­
stra w jeszcze późniejszym okresie przypada na czasy, które na szczęście A. T. OLMSTEAD
nie wchodzą już w zakres tej pracy. W epoce, jaką się zajmujemy, ju­
daizm rozwinął się w kształt bliższy judaizmowi współczesnemu, choć nie 18 października 1943
brakło mu też rozmaitych bocznych odrośli, z pewnością godnych uwagi.
Inne ruchy religijne są potraktowane pobieżniej, wszystkie jednak roz­
wijały się w tym samym synkretycznym trybie, który zrodzić miał ta­
jemne religie Imperium Rzymskiego. W tejże epoce rozwijała się też
ważna nauka, astronomia, która tak głęboki wpływ wywarła na wiedzę
Greków, a poprzez nią i na naszą współczesną.
Pojmujemy dzisiaj, jak niepełna była nasza wiedza o imperium per­
skim oglądanym wyłącznie oczyma autorów greckich, nawet jeśli przy­
chodzili jej w sukurs najlepsi z historyków współczesnych. W najdłuższej
fazie tego okresu Orient żył zamknięty w sobie. Pod koniec klasy wyższe
przejęły zapewne niektóre formy kultury greckiej, ale naśladownictwo by­
ło powierzchowne. Najemnicy greccy na żołdzie dworu, buntowników bądź
rywalizujących królestw nie byli najlepszymi misjonarzami, gdyż wywo­
ływali więcej wrogości wobec swej kultury, niż jednali jej adeptów.
Pojmujemy dziś lepiej niż kiedykolwiek, że Grecja w żadnym momen­
cie nie stanowiła dla imperium poważnego zagrożenia politycznego, po­
nieważ nie było Grecji jako politycznej całości; istniały tylko greckie
państwa. Gdy powstało imperium, podbiło wkrótce największe, najbo­
gatsze i najbardziej oświecone spośród nich i w większości pozostały one
 Ro z d z i a ł I

DAWNE DZIEJE

wiat był stary ,_gdy Cyrus w 539 roku p.n.e. wkraczał do Babilonu.
O Co więcej, świat wiedział o swej dawności. Uczeni jego ułożyli długie
tablice dynastyczne i zwykłe sumowanie zdawało się dowodzić, że kró­
lowie, których pomniki wciąż jeszcze można było oglądać, panowali ponad
cztery tysiące lat przedtem. Lecz wcześniej byli inni jeszcze monarcho­
wie, synowrie bogów, więc sami na wpół boscy, panowanie zaś każdego
z nich rozciągało się na wiele pokoleń wedle miary współczesnych krót­
kich żywotów ludzkich. Ich jednak także, jak wierzyli Egipcjanie, po­
przedzili bogowie sami, którzy dzierżyli berło przez diugie eony. Babi-
lończycy wyliczali dziesięciu królów sprzed powszechnego potopu; naj­
krótsze władanie trwało 18 600 lat, najdłuższe zaś 43 200.
Inne ludy wiedziały o potopie i mówiły o monarchach — Nannakosie
z Ikonion na przykład —- którzy panowali w czasach przed potopem.
Święta historia Żydów rozciąga się na cztery tysiące lat; choć w porów­
naniu z Babilonem i Egiptem rachuje się tam powściągliwie, odnotowano,
że pewien patriarcha sprzed potopu osiągnął wiek niemal tysiąca lat.
Poeci greccy opiewali legendarne dzieje czasów, gdy genealogie herosów
„wznosity się ku bogu”. Każdy lud i każdy naród, każde dawne miasto-
-państwo pyszniły się dziejami_swego powstania i własnym bogiem-zalo-
życielem.
Uwielbienie dla odległej przeszłości narodowej jest specyficzną cechą
końcowych dni wczesnego Orientu. Wielka była radość Nabunaida, ostat­
niego niezawisłego króla Chaldejczyków, gdy udało mu się wydobyć na
światło dzienne dokument fundacyjny Naramsina, zaginiony przed trzy­
dziestu dwu wiekami według informacji uczonych. Inskrypcje Nabunaida
pełne są wzmianek o dawno już nieżyjących władcach, od Urnammu
i jego syna Szulgi, założycieli trzeciej dynastii Ur, poprzez wielkiego
prawodawcę Hammurabiego i Kasytę Burnaburiasza, aż do asyryjskich
zdobywców niemal mu współczesnych — szmat czasu piętnastu co naj­
mniej stuleci. Odbudowywano starodawne świątynie, wskrzeszano stare
kulty i ich rytuały, córka zaś Nabunaida została kapłanką w starożytne]
świątyni.
 24 Dawne dzieje
Nabunaid nie byl jedynym „antykwarystą". Niejedną z przedsięwzię­
tych przez niego restauracji świątyń i niejedną z jego reform kultowych
zainicjował Nabuchodonozor, który nadaremnie poszukiwał wczesnych
zapisów na budowlach, odkrytych potem przez szczęśliwszego następcę,
i którego własne inskrypcje, celowo archaizowane, naśladują w stylu
i piśmie napisy sławnego Hammurabiego.
Kult starożytności stał się prawdziwą pasją, gdy dwudziesta szósta dy­
nastia (saicka) w Egipcie była, jak się zdawało, bliska odbudowania azja­
tyckiego imperium osiemnastej dynastii. Kopiowano stare teksty i na ich
wzór tworzono nowe — nawet w stylu i formie hieroglifów. Współczesna
sztuka saicka naśladowała w złagodzonej formie rzeźby z czasów osiem­
nastej dynastii. Bóg Amon, parweniusz sprzed niespełna piętnastu stuleci,
utracił tron na rzecz Neit, sędziwej władczyni Sais; do czci powróciły
bóstwa niemal już zapomniane. Urzędnicy zapożyczali pompatyczne ty­
tuły z czasów Starego lub Średniego Państwa; grzebano ich ze starożyt­
nym ceremoniałem w grobowcach, które rozplanowaniem, płaskorzeźbami
i napisami naśladowały groby z odległej o mniej więcej dwa tysiące lat
epoki piątej i szóstej dynastii.
Podobne siły działały wśród pomniejszych ludów Reforma Jozjasza
stanowiła narodową deklarację niepodległości, ale jej podstawą byl ko­
deks praw przypisywany starożytnemu prawodawcy Mojżeszowi. W hi­
storii o tym, jak czczony przez naród Bóg wybawił swój lud z niewoli
egipskiej, doszukiwano się nadziei na natychmiastowe wyzwolenie. Od­
rodzenie przeszłości stanowiło temat dla proroków z epoki wygnania
5 marzenie Drugiego Izajasza. Większość ludzi, mimo dość powszechnej
znajomości pisma, nie umiała ani czytać, ani pisać; rfiogła jednak słuchać.
Żydowscy ojcowie ustnie przekazywali synom wiedzę o wyjściu z Egiptu,
O podboju Ziemi Obiecanej i owym Dawidowym królestwie, co powróci
pewnego radosnego dnia; legendy o Sargonie, Mojżeszu bądź Chufu
[egipskie imię Cheopsa] przenikały w słowie mówionym do prostego ludu.
Wszystkie ludy Azji Zachodniej były, mimo niepewności co do szczegó­
łów, świadome przeszłości, której chwała jaśniała tym wspanialej, w im
bardziej zamierzchłej pogrążona była przeszłości. Podbijane przez wład­
ców coraz bardziej im obcych, ludy te tym goręcej wielbiły przeszłość.
Ich sądy o niej stanowią istotny element naszej opowieści, to zaś, czym
owa przeszłość faktycznie była, tworzyć winno tło obrazu. W istotnych
zarysach sądy te są prawdziwe. Potrafimy udowodnić, że uczeni owych
Judów traktowali jako kolejne dynastie w rzeczywistości współczesne
sobie wzajem i że wobec tego początki historii pisanej są o tysiąc lat póź­
niejsze, niż przypuszczali. Nie wierzymy już, by bogowie i półbogowie
władali przez wieki o wiele dłuższe niż żywot dzisiejszego człowieka. Ale
wystarcza, byśmy owych półbogów zastąpili bezimiennymi herosami
Dawne dzieje 23
7. czasów przedhistorycznych, a dostrzeżemy, jak wiele niejasno spamię­
tanej prawdy tkwi w legendach; gdy panowanie bogów zastąpimy prehi­
storią, zrozumiemy, że ci ludzie sprzed dwudziestu pięciu wieków do­
świadczali tego samego lęku, co my doświadczamy, uprzytamniając sobie
długi ciąg stuleci, które upłynęły od chwili, gdy człowiek postawił pierw­
szy krok na ziemi.
Siady człowieka w pełnym sensie odkryto najpierw na Bliskim Wscho­
dzie. Zaczął on obciosywać krzemienie jeszcze przed pierwszym okresem
lodowcowym. Z tych krzemiennych narzędzi umiemy odczytać jego po­
stępy w okresie drugiej, trzeciej i ostatniej z wielkich zmian klimatycz­
nych, z których każda trwała, wedle naszego rachunku lat, niezmiernie
długo; zaś u ich kresu znajdował się on ciągle na paleolitycznym szczeblu
kultury. W toku tych nieskończenie długich wieków człowiek nie tylko
ulepszył swą technikę obróbki kamienia lub kości. Dokonał więcej: stwo­
rzył rodzinę, którą utrzymywał polując; zamieszkał w jaskiniach; magia
zjednywał sobie groźne moce lub chronił się przed nimi; uwierzył w życie
poza grobem.
Pod koniec okresu paleolitycznego Bliski Wschód zamieszkiwali po­
dobni do nas ludzie. Oswoili bydło, owce. kozy i świnie; uprawiali psze­
nicę, jęczmień i len Wedle tego też dzielili się na wędrownych koczow­
ników i osiadłych wieśniaków. Podczas gdy .koczownicy w zasadzie nie
zmieniaj! się, we wsiach cywilizacja czyniła postępy. Zbudowano mury.
by chroniły zamożnych od tych, którym się gorzej wiodło7łub od koczow­
ników; wybrano ..króla", by wiódł wiejskie zastępy na wojnę W miarę
jak rosła złożoność żyda, pogłębiała się specjalizacja w pracy. Aby ziemia
mogła obficie darzyć swymi wytworami, czczono moce płodności, które
określano jako prawdziwych bogów i boginie, z nich zaś największy była
Matka-Ziemia w rozmaitych wdeleniach.
Obok wczesnej i niższej rasy eurafrykańskiej pojawiły się inne rasy.
Wokół wielkiego śródlądowego morza panowała rasa śródziemnomor­
ska — dlugogłowa, smukła, średniego wzrostu, o jasnooliwkowej cerze.
Rozwinęły się odmiany rasowe: egipska w dobnie Nilu, semicka na pu­
styni Arabii Północnej. Na południe od Egiptu mieszkała ludność negroi-
dalna, na zachodzie Libijczycy (niektórzy odkryją w nich wczesnych nor­
dyków), zaś na wyżynach północy armenoidzi, wysocy i mocno zbudo­
wani, o bladej cerze i niezwykle okrągłych głowach.
Możliwe, że podstawę -języków bliskowschodnich stanowi! kaukaski,
którym dziś mówią już tylko w jakichś zakątkach Kaukazu. Języka ela-
miclciego, aż do pierwszego tysiącłeria przed naszą erą, używano w za­
chodniej Persji, w Armenii występował urartyjski, w północnej i zachod­
niej Mezopotamii hurycki, zaś hetycki, karyjski, pamfiiijski, licyjski
i lidyjski w Azji Mniejszej. Język semicki ogranicza! się do Arabii Pól-
7* Dawne dzieje
nocnej. Mniej więcej sześć tysięcy lat temu dzięki pierwszej wielkiej fali
koczowników język prasemicki zabrzmiał w Egipcie, Kananejczycy i Fe­
nicjanie dotarli do swych historycznych siedzib, w Babilonii zaś znaleźli
się ludzie mówiący po akadyjsku. Do Babilonii dotarli także Sumerowie —
na pochodzenie z Azji Środkowej wskazuje zarówno używanie przez nich
koni i wozów, jak cechy fizyczne, a także mowa „turańska” z aglutynacją.
Człowiek nauczył się kuć czystą miedź. Potem odkrył, że miedź można
wytapiać z rudy; wkrótce przy użyciu tego samego procesu zyskiwano
złoto, srebro i ołów. Dzięki narzędziom z metalu podniesiono urodzajność
roli i wydajność przemysłu oraz stworzono podstawę dla bardziej rozwi­
niętych technik. Glinę na garnki, dotychczas prymitywne, zaczęto oczy­
szczać, pierwszy krążek garncarski pozwolił na uzyskiwanie bardziej re­
gularnych kształtów, dla ozdoby stosowano zaś żłobienia i farby. Lekarze
znajomością ziół uzupełnili sztukę uroków i zaklęć.
Bardziej złożona cywilizacja sjjswodowala przekształcenie się wsi
w miasta, tych zaś w miasta-pań9twa, które w nieustannych walkach sta­
piały się w większe jedności. Wzrosła władza królewska, jako że bardziej
złożone warunki życia wymagały sprawniejszych rządów. v
Pod koniec czwartego tysiąclecia w Babilonii i Egipcie wynaleziono
pismo. I tu, i tam zaczęło się od prostego pisma obrazkowego, w którym
znak oznaczał słowo. I tu, i tam dokonano wprędce następnego kroku
używając tego samego znaku dla słów o podobnym dźwięku i tworząc
pismo fonetyczne. Bahilończycy zaznaczali samogłoski; Egipcjanie tego
nie robili, lecz w zamian opracowali alfabet spółgłoskowy uzupełniający
znaki ideograficzne i sylabiczne. Egipt zachował pismo obrazkowe w in­
skrypcjach pomnikowych, podczas gdy zapis skonwencjonalizowany —
hieratyczny — rozwinął się dzięki pióru i papirusowi. Babilonia przeszła
prędko do klinowej postaci pisma, najlepiej dostosowanej do wyciskania
rylcem na glinianej tabliczce.
Pismo umożliwiło zapis kronikarski, gdy królowie Egiptu lub Babilonii
wyruszali na wojnę z innymi ludami. Dzięki zapisom dociera do nas od­
blask tamtych kultur; pozostałe po nich przedmioty pokazują jeszcze wy­
raźniej ich kontury. Obraz w zasadniczych zarysach jest ten sam. Wszę­
dzie odnajdujemy miasto-państwo, ośrodek miejski z otaczającymi go
wsiami i polami. Na czele państwa stoi król, ziemski namiestnik lokalnego
boga, mając jako taki swój udział w boskiej esencji. Posiada on bezpo­
średni dostęp do bogów, są też jednak kapłani spełniający rytuał prze­
pisany od niepamiętnych, prehistorycznych czasów. Ziemia jest własno­
ścią boga-króla, który prawo jej użytkowania pozostawia swemu ziem­
skiemu namiestnikowi, faktycznemu władcy; uprawiający ziemię płacą
więc namiestnikowi czynsz, nie podatki. Pierwszym obowiązkiem króla
jest chronić wyznawców bega. Sukces wojenny jest zwycięstwem m iej­
Dawnc dzieje
scowego boga nad boskimi rywalami; ujarzmieni bogowie stają się Jego
wasalami, tak jak ujarzmieni królowie wasalami jego namiestnika Tym
trybem miasta-państwa stopniowo łączą się w królestwa.
Aczkolwiek w długiej i wąskiej dolinie Nilu, zamkniętej z obu stron
przez pustynie, odcinki rzeki wyznaczały naturalne granice polityczne —
jedyne możliwe — w czasach, gdy pojawiło się pismo, w Egipcie istniały
już tylko dwa królestwa, które Menes zjednoczył wkrótce w Egipt histo­
ryczny. W Babilonii możemy cały proces jednoczenia — niezbędnego ze
względu na rozbudowany system kanałów — prześledzić w dokumentach
pisanych. Północną Babilonię zamieszkiwali niepiśmienni Semici. Połud­
niowa była siedzibą Sumerów o rozwiniętej kulturze materialnej. Życie
pędzili oni jednak w stałym lęku przed niezliczonymi złośliwymi duchami:
jedyną broń wobec takich napastników stanowiła obfita literatura ma­
giczna. Ku wschodowi rozciągała się Wyżyna Irańska; malowane gamld
stamtąd są świetnym przykładem abstrakcyjnej sztuki, która zawsze miała
dominować na tych terenach. Pod koniec tego okresu Elam zapożyczył
od Sumerów znaki dla swego języka, a wraz z nimi również wiele innych
elementów kultury. Do strefy wpływów kulturalnych Babilonii należała
właściwa Mezopotamia, a także Syria Północna, gdzie jednak ujawniały
się też odrębności, wywodzące się z Azji Mniejszej. Kananejczycy i Feni­
cjanie mieli bliższy kontakt z Egiptem; podobnie późniejsze ziemie p-ec-
kie, już wów’czas stanowiące nieodrodną część Bliskiego Wschodu.
Z początkiem trzeciego tysiąclecia obraz się rozjaśnia. Grobowce, tak
egipskie jak sumeryjskie, wykazują zdumiewający rozkwit nowej sztuki
pełnej żywotności oraz nie mniej zdumiewający zakres stosowania drogich
metali, wszystko jednak służy zmarłemu królowi i jego dworowi, którego
członkowie, zabijani zgodnie z rytuałem, towarzyszą swemu panu na tam­
ten świat. Apogeum kultu zmarłego króla stała się egipska piramida:
upust sil żywotnych z całego kraju po to, by jeden człowiek mógł żyć po
wieki. Królestwo uginało się pod ciężarem nadmiernie rozbudowanej ad­
ministracji, która realizowała drenaż środków i sil, jednakże dokumenty
dowodzą, że mimo to interesy kwitły.
Równolegle z rozwojem administracji oraz interesów powstały pier­
wociny nauki. Interesy i administracja wymagały rachunku; w Egipcie
wykonano to zadanie systemem dziesiętnym, w Babilonii zaś przy po­
mocy kombinacji systemów dziesiętnego i sześćdziesiątkowego. Rozwią­
zano problemy arytmetyczne, natomiast katastrowanie pól doprowadziło
do stworzenia elementarnej geometrii.
Ludzie tak związani z uprawą ziemi, żyjący stale pod gołym niebem
i zmuszeni dokładnie obserwować firmament, nie mogli nie zdawać sobie
sprawy z wpływu ciał niebieskich. Dzień i noc rozdzielili pomiędzy sie­
bie bogowie słońca i księżyca; wzrost i kurczenie się księżycowego boga
28 Dawne dzieje
dostarczyły następnej jednostki kalendarza — miesiąca; bóg słońca, wę­
drując ku północy i powracając stamtąd, użyczył jeszcze większej — roku.
Wprędce zdano sobie sprawę, że kalendarze bogów nie są zgodne, gdyż
słońce nie powTaca do punktu wyjścia po dwunastu cyklach księżyco­
wego boga. Każdy z ludów zupełnie inaczej dostosował rok księżycowy
do słonecznego. Egipcjanie wcześnie dowiedzieli się, że rok słoneczny liczy
w przybliżeniu 365 dni; do dwunastu miesięcy po trzydzieści dni dodali
przeto pięć dni dodatkowych, aby utworzyć rok, którego odchylenie od
prawdziwego roku słonecznego miano odkryć dopiero po wielu pokole­
niach. Babilończycy zadowolili się rokiem dwunastomiesięcznym, do któ­
rego dodawali dodatkowy miesiąc wówczas, gdy dostrzegali, że gubi się
porządek pór roku.
Dla człowieka Wschodu nie mniejsze znaczenie praktyczne miały inne
jeszcze potrzeby, które należało zaspokoić. Każde wydarzenie mogło mieć
wróżebny sens; zbierano więc dane o poczynaniach najdrobniejszych na­
wet owadów, o ruchach gwiazd, o potworkach wydawanych na świat
przez kobiety i zwierzęta, o wątrobach owiec ofiarnych. Z nagromadzo­
nych informacji budowano skomplikowane „nauki”, o nienagannej,
w oparciu o przyjęte założenia, logice w klasyfikowaniu i interpretacji;
w ten sposób przygotowywano drogę dla prawdziwej nauki. Celem spe­
kulacji kosmologicznej było znalezienie odpowiedzi na realne pytania;
dlaczego zjawi] się na świecie człowiek i zło, i śmierć albo dlaczego czło­
wiek nie może uniknąć śmierci? Jej owocem stały się opowieści o dziejach
stworzenia, które wywarły głęboki wpływ na późniejszych myślicieli.
Chorobę zsyłały złe duchy lub sami bogowie, toteż o pomoc trzeba się
było zwracać do czarownika. Posługiwał się on, rzecz jasna, zaklęciami
z zamierzchłej starożytności, w których skuteczność sam na poty tylko
wierzył: jako praktyk-psycholog znał ich wpływ na umysły pacjentów,
zarazem jednak czerpał z nagromadzonych obserwacji pewną wiedzę
o leczniczych właściwościach roślin, substancji zwierzęcych i minerałów.
U schyłku trzeciego tysiąclecia Sargon z Akadu zjednoczył aluwialne
obszary Babilonii i poddał władzy Semitów terytoria rozciągające się
daleko poza jej naturalne granice. Pismo klinowe Sumerów przystoso­
wano do odmiennego fonetycznie semickiego języka akadyjskiego i po­
wstało piśmiennictwo semickie. Sumeryjski utrzymywał się jako język
święty; tylko ten rozumieli starsi bogowie i tylko nim można się było
posłużyć z pożytkiem dla odpędzenia złych duchów. W zwrotach handlo­
wych również zachował się dawny język i w ten sposób w akadyjskim
znalazło się wiele słów zapożyczonych z sumeryjskiego. Aby sprostać no­
wym potrzebom, pisarze sporządzali przekłady pisane pod wierszem ory­
ginału, zestawienia znaków i zbiory wyrażeń — tak zrodziła się praktycz­
Dawne dzieje 2t
na gramatyka. Zderzenie dwóch kultur pobudziło intelekty, pojawiły się
nowe idee i nastąpił raptowny rozkwit sztuki.
Potem, gdy wrogowie zaczęli zagrażać granicom, a nowe problemy ka­
zały ludziom myśleć z większą powagą, zaczął się rozpad dawnych kultur.
Monarchowie egipscy zrozumieli, że nie dość jest ciężaru piramid, by
zapewnić nieśmiertelność ich osobom bądź ochronę doczesnym szczątkom,
toteż w piramidach piątej i szóstej dynastii zrezygnowano z gigantycz­
nych rozmiarów, zastosowano za to magiczne napisy. Z nadziei prawdzi­
wej nieśmiertelności czerpał otuchę zwykły człowiek. Mądry wezyr
Ptahhotep zebrał aforyzmy dawniejszych mędrców i nauczał moralności
w życiu praktycznym. Rozpad kultury pogłębił się; wtedy to Ipuwer roz­
myślał o społecznych i gospodarczych przemianach, które jego duszę kon­
serwatysty przejmowały lękiem, i roił o dniach przyszłych, gdy rządzić
będzie sprawiedliwie sam bóg Re. Podobnie w Babilonii rozważano na
nowo problem zła, dlaczego gniewają się bogowie, dlaczego człowiek nie
żyje wiecznie i dlaczego sprawiedliwego reformatora Urukaginę spotkał
niesprawiedliwy los.
Egipt, całkowicie zdezintegrowany, rozpadł się na lokalne walczące ze
sobą królestwa, które uległy azjatyckiej inwazji; Babilonię podbili Gute-
jowie. Im bardziej szukano rady u dawnych mędrców, tym wyżej wzno­
siła się potężna fola pesymizmu; jej punkt kulminacyjny reprezentują
Dialog Egipcjanina z własną duszą oraz babilońska wersja historii Hioba.
Skarga sprawiedliwego pokaranego niesprawiedliwie spotyka się tam
wprawdzie ze współczuciem, w ostateczności jednak głosi się uległość wo-
bec wszechpotężnego boga, którego woli nie wolno podawać w wątpli­
wość.
Babilonia odrodziła się dopiero pod władzą trzeciej dynastii z Ur. lir-
nammu i Szulgi ponownie zjednoczyli Dwurzecze, dołączając obce ziemie
na północy i wschodzie. Królowie byli Semitami, ale inskrypcje królew­
skie, dokumenty administracyjne i handlowe oraz literatura oficjalna są
niemal bez wyjątku w języku sumeryjskim. Aczkolwiek był to ostatni
wielki okres piśmiennictwa sumeryjskiego, wiele dzieli go od okresu kla­
sycznego; język wykazuje wyraźne oznaki degeneracji. Kwitł handel,
wznoszono wielkie budowle, a sztuka, nieco skonwencjonalizowana, cie­
szyła się wielkim zainteresowaniem. Dynastia upadla i Ełam wkroczył na
własną drogę podbojów i rozwoju kulturalnego, podczas gdy Babilonia
pod władzą świeżo przybyłych Araorytów uległa podziałowi na drobne
państewka, nieustannie wojujące.
Z tego tygla wyłonił się Babilon jako stolica zdolnego administratora
i prawodawcy, Hammurabiego. Odtąd miasto-parweniusz reprezentowało
dla cudzoziemców Babilonię, której nadało swoje imię. Miejscowy bóg
Marduk doznawał honorów jako król bogów; dawną literaturę religijną
30 Dawne dzieje
przetłumaczona z zamierającego języka sumeryjskiego i spreparowano,
by uczcić boskiego pana Babilonu jako stwórcę i króla.
Witany w mesjanistycznych nieomal zwrotach „przepowiedniami” rze­
komych dawnych proroków, Amenemhet zjednoczy! Egipt i założył dwu­
nastą dynastię. Jego stolica Teby, podobnie jak Babilon, była miastem-
-parweniuszem, a tamtejszy bóg-baran Amon, utożsamiany z bogiem-sloń-
cem Re, objął panowanie nad krajem. Lud zwracał swe modły ku
dawnym bóstwom płodności, Ozyrysowi i jego towarzyszce Izydzie, zaś
w tekstach sarkofagów tego okresu przebłyskuje po raz pierwszy wiara,
że ludzie winni postępować sprawiedliwie na ziemi, jeśli chcą być szczę­
śliwi na tamtym świecie. Wielkie znaczenie przywiązywano do sprawie­
dliwości w polityce. Król, który bezpośrednio poprzedził Amenemheta,
udoskonalił dawne „przestrogi" spisując dla swego syna Merikere Sztukę
rządzenia. Amenemhet z kolei napisał dla syna Sezostrysa traktat o władzy
królewskiej, w stylu Machiavellego, i drugi dla swego wezyra; kładł
nacisk na samotność tych, którzy podejmują decyzje, i z równą mocą —
choć bez żadnego sentymentalizmu — podkreślał potrzebę dbałości rzą­
dzących o dobrobyt rządzonych. Kanaan stał się terytorium zależnym,
a Fenicjanie chętnymi poddanymi-sojusznikami. U wielkich kupców fe-
nickich odrodziła się sztuka egipska, technicznie doskonała, ale już zasty­
gająca w konwencji.
Kreta minojska znajdowała się w pełnym rozkwicie, jej flota panowała
nad morzami, a handel przynosił wielkie bogactwa; obracano je w dzieła
sztuki o motywach niejednokrotnie zapożyczonych wprawdzie z Egiptu,
ale tak doskonale, że nasz współczesny smak znajduje w nich wielkie
upodobanie. Pismem posługiwano się powszechnie; pomysł przedstawiania
słów znakami obrazkowymi pochodził, być może, z Egiptu.
Byl to wielki okres dla rozwoju nauki. Egipt i Babilonia współzawod­
niczyły o pierwszeństwo w matematyce. Egipcjanie używali systemu dzie­
siętnego i ułamki wyrażali rozwinięciem ciągłym. Babilończycy uzupeł­
nili system dziesiętny sześćdziesiątkowym dla wyższych jedności i ułamki
rozwijali na podstawie sześćdziesięciu, co ułatwiało rachunek. Egipcjanie
znali kwadraty oraz pierwiastki kwadratowe i w swoich podręcznikach
rozwiązali skomplikowane problemy proporcji i postępu arytmetycznego.
Babilończycy sporządzili poręczne tablice mnożenia i dzielenia, kwadratów
i sześcianów, pierwiastków kwadratowych i sześciennych.
Najwydatniejszych postępów dokonano jednak w algebrze i geometrii.
Babilończycy odkryli twierdzenie o trójkącie prostokątnym, któremu my
nadajemy imię Pitagorasa, oraz dwie prostsze metody, przy których błąd
jest niewielki. Dowiedzieli się, że trójkąty prostokątne podobne mają
przyprostokątne proporcjonalne; podzielili trójkąt na równe części; umieli
obliczać powierzchnie prostokątów, trójkątów prostokątnych i jednej od-
Dawne dzieje .11
miany trapezu. Powierzchnie mniej regularne rozkładali na figury, które
umieli obliczać. Znaleźli powierzchnię luku i aprolcsymowali ..pi" jako 3.
Nie używając formuł algebraicznych rozwiązywali problemy metodami
w istocie rzeczy algebraicznymi i każdy krok w tej dziedzinie można za­
pisać współczesną formulą. Posługiwali się równoważnikiem równania
kwadratowego i zatrzymali się tuż przed dwumianem Newtona.
Egipcjanie, podobnie jak Babilończycy, podzielili trójkąt i obliczyli jego
powierzchnię oraz powierzchnię trapezu równoramiennego. Ich aproksy­
macja ,,pi” była dokładniejsza niż Babilończyków. Stosując ją obliczyli
powierzchnię kół oraz objętości cylindrów i półkul. Wyliczyli też bryłę
ściętą piramidy o podstawie kw adratow ejj
Astronomowie babilońscy nie wyswobodzili się wprawdzie od astrologii
na tyłe, by móc wykorzystać nową wiedzę matematyczną, zbierali jednak
obserwacje i tworzyli terminologię. Konstelacjom często nadawano nazwy
dziś jeszcze potocznie znane: Bliźnięta, Wąż, Skorpion, Lew, Wilk, Orzeł,
Ryba. Koziorożec. Orion, „prawdziwy pasterz niebieski”, strzegł przed
zejściem z drogi „wędrujące owce” (planety), każdą z nich utożsamiano
z bogiem lub boginią. Drogę hoga-slońca wyznaczało dwanaście konste­
lacji, które miały potem przekazać swe imiona naszemu zodiakowi. Za­
ćmienia słońca posiadały sens wróżebny, ale zaćmień boga-księżyca było
więcej i częściej je notowano; Babilonowi i trzem sąsiednim państwem
przydzielono więc po jednym z czterech wycinków księżycowego oblicza
i zaćmienie właściwego stanowiło zlą wróżbę dla danego kraju.
Inne zbiory znaków wróżebnych przyczyniły się również do powstania
nauki. O losach królów i państw wątroby owiec ofiarnych mówiły więcej
niż gwiazdy; odpowiednie modele i rysunki wątroby można by opisać
tylko przy użyciu łacińskiej terminologii współczesnej anatomii. Ułożono,
z grubsza je klasyfikując, długie spisy zwierząt, roślin i kamieni Spisy
roślin zaczynały się od traw, następnie umieszczano sitowia, dolej inne
grupy odpowiadające rodzinom w naszej klasyfikacji: możemy rozpoznać
gatunki i odmiany dzięki staranności, z jaką wyliczano rozmaite części.
Od dawna rozróżniano pleć palm daktylowych, a terminów' „męski"
i „żeński" używano również przy opisie innych roślin. Systemy klasyfi­
kacyjne zawierały takie rubryki, jak „ludzie", „zwierzęta domowe",
„zwierzęta dzikie”, „ryby” i „ptaki”.
Spisy roślin sporządzano na ogól na użytek lecznictwa. W tekstach me­
dycznych pozostały liczne ślady magii, ale nie brak tnm też wiedzy empi­
rycznej. Symptomy choroby zapisywano starannie, w regularnym porząd­
ku od głowy do stóp; większość chorób potrafimy zidentyfikować. Stoso­
wano kataplazmy, gorące okłady, masaż, czopki i cewniki. Lekarstwa
zaż3'\vano zazwyczaj doustnie; często zapisywano rtęć, arszenik. siarkę
i tłuszcze zwierzęce, ale na ogół korzystano z tych samych roślin, które
32
Dawne dzieje

znajdujemy we współczesnym lekospisie. Egipskie teksty medyczne były

w dużej mierze podobne, natomiast podręcznik chirurgii ujawnia postawę
zgoła już naukową. Każdy przypadek jest przedmiotem starannej dia­
gnozy, nawet jeśli niemożliwa jest jakakolwiek kuracja; o ile istnieje
możność lub choćby jakaś szansa wyleczenia, proponuje się odpowiednie
zabiegi. Rany bada się palcami; kauteryzuje się palnikiem. Egipski chirurg
używa w swej pracy szarpii wchłaniających, płóciennych tamponów i wa­
cików, bandaży oraz łubków; rany ściąga taśmą lub zszywa. Różne części
ciała opisuje w taki sposób, że widać, iż dopiero tworzy swą terminologię,
niemniej dokonał zdumiewających odkryć. Poznał mózg i jego zwoje; wie,
że mózg i rdzeń kręgowy kontrolują system nerwowy; podejrzewa loka­
I. Pcrscpolis. K o lu m n y A p a d a n y
lizację wszelkiego działania w mózgu. Wie, że serce jest pompą, mierzy
puls, niemal że odkrył obieg krwi.
Tymczasem w egipskich kopalniach na Synaju jakiś prymitywny Se-
mita, na pół koczownik, całkiem zapoznany przez kulturalne ludy, doko­
nał wynalazku o niezmiernej doniosłości na przyszłość. Zbyt ciemny, by
nauczyć się skomplikowanych hieroglifów egipskich, wiedział jednak, że
Egipcjanie używają alfabetu spółgłoskowego do uzupełniania znaków sy-
labicznych i ideografów, i zastanowiło go, dlaczego nikt nie uświadomił
sobie wspaniałej prostoty pisma wyłącznie literowego. Kilku pospolitym
znakom egipskim nadal nazwę w swoim ojczystym, kananejskim języku
i pierwszy dźwięk spółgłoskowy każdej z tych nazw przyjął jako wartość
fonetyczną znaku. Na skałach Synaju wyskrobał kilka krótkich sentencji
w dialekcie kananejskim i tak wszedł w użycie alfabet spółgłoskowy.
W trzecim tysiącleciu na szerokich równinach południowej Rosji żyła
grupa plemion mówiąca różnymi dialektami indoeuropejskimi. Głową
każdego szczepu był król, wybrany z rodu wywodzącego się^od boga.
Wspomagała go rada starszych, lecz ważne d e c y z je ^ o wojnie, pokoju
i wyborze nowego władcy — podejmował ogół wojowników, uzbrojony
lud. Choć zajmowali się po trosze uprawą, byli to w istocie na wpół ko­
czownicy, rozmiłowani przede wszystkim w wojnie. Dzięki koniom mieli
na wyprawie swobodę ruchów; prototyp krytego furgonu służył do prze­
wozu rodzin. Osiedlali się nie w odsłoniętych wsiach, ale w obozach oto­
czonych czworobocznymi ziemnymi wałami. Wysoko rozwinięta techno­
logia i niepoślednie umiejętności służyły przede wszystkim wytwarzaniu
broni.
Przed końcem tysiąclecia plemiona te zaczęły się przenosić na zachód,
południe i wschód. Achajowie wkroczyli do Grecji, inne ludy ruszyły
w drogę do Włoch. Azja Mniejsza została podbita, a dawniejsze państewka
zlały się stopniowo w potężne imperium Hetytów. Żaden z hetyckich kró­
lów nie nosił indoeuropejskiego imienia, co jest milczącym świadectwem,
ze imigranci zostali wchłonięci przez dawniej osiadłą ludność, chociaż jej
 D a w n e d z ie je U

j(,-zyk ojczysty przetrwa! tylko w obrządkach religijnych..Znajdujemy tu

najwcześniejsze zapisy w języku indoeuropejskim, sporządzone przy po­
mocy zapożyczonego z Mezopotamii pisma klinowego. Inne państwo
Wschodu — Mitanni znalazło się pod władzą arystokracji o imionach indo-
irańskich, aczkolwiek przejęła ona miejscowy język od swych poddanych,
oddawała cześć takim bogom indoirańskina, jak Mitra, Waruna, Indra
i bliźnięta Nasatja. Egipskie malowidła nagrobne pokazują tych arysto­
kratów jako odrębny typ rasowy. Inni Indoirańczycy wtargnęli do Syrii
i Knnaanu, gdzie Jako królikowie władali miastami, które rozsławić miała
Biblia. Potomków Hammurablego zastąpili Kasyci; w ich języku, Jak
wskazują imiona ludzi i bogów, by! obecny pierwiastek aryjski. Kasyd
wprędce przyswoili sobie miejscowy język — akadyjski, a wraz z nim
kulturę babilońską, Jedyną zaś pozostałą po nich innowacją byl ustrój
feudalny z przywilejami nietykalności, nadbudowany na dawnym syste­
mie lennym.
Pierwiastków aryjskich doszukano się też u Hyksosów, którzy stwo­
rzyli potężne Imperium w Syrii i przez wiele lat panowali nad Egiptem.
Wypierając ich Btomtąd osiemnasta dynastia rozciągnęła swe rządy na
tereny azjatyckie i założyła imperium. Z pierwotnym żywiołem śród­
ziemnomorskim i semickim przemieszało się Już przedtem w Syrii sporo
elementów znad Nilu i Eufratu; teraz egipskie wpływy kulturalne znacz­
nie się umocniły. W trakcie podboju Syrii Północne] przez Hetytów na­
pływały żywioły anatolijskic, akadyjski Język Babilonii stal się jednak
międzynarodowym Językiem dyplomacji i handlu na całym Bliskim
Wschodzie. Cywilizacja przybrała charakter międzynarodowy.
Grunt dla Echnatona, dla jego ewangelii boga miłującego, który ojcow­
ską pieczą otacza wszystkie ludy, i zarazem dla Jego nietolerancyjnego
monoteizmu — był przygotowany. W świecie idei zapanował nieustanny
ruch. Utalentowani artyści witali z radością wyzwolenie z pęt wiekowej
konwencji i tworzyli dzieła o niezwykłej sile i piękności; miernoty pro­
dukowały dziwaczne ,.nowoczesne” karykatury.
Echnaton, rojąc świetne sny o reiigii powszechnej, dopuścił do dezin­
tegracji imperium. Młodociany Tutenchamon pod wpływem dbałych
o własne interesy kapłanów Amona przywrócił dawniejsze kulty i potępił
pełną miłości naukę „heretyka”, ale egipskiego panowania w Syrii nie
zdołano już wskrzesić. Seti i Ramzes II z następnej dynastii odzyskali
część utraconego terytorium, wojny z Hetytami zakończyły się Jednak
podziałem Syrii pomiędzy rywali. Niewielką część kraju, którą w ten spo­
1J. GwuidziKla kió k w tik i. Fru''rncnl
sób utrzymano, też wkrótce stracono 1 Egipt przestał się zaliczać do mo­
f r y z u Łucznik ów w pałacu Arlakscrk*
Mcrnnona w Suzle. P ie rw sz a połowa IV
carstw pierwszego rzędu. Władza przechodziła stopniowo w ręce kapła­
p.n >• nów, którzy w końcu przejęli koronę i przekształcili Egipt w państwo
całkowicie teokratyczne.

I
34 Dawne dzieje
Raz jeszcze nowe ludy pojawiły się na scenie. Z Arabii Północnej przy­
byli Aramejczycy, którzy zasiedlili cale pogranicze od Kanaanu do Ba­
bilonii. Na ogół zachowali język aramejski, ale część z nich — Hebraj­
czycy — nauczyła się „pyskować po kananejsku”. Hebrajczycy dzielili się
początkowo na wiele drobnych wojowniczych szczepów, w miarę jednak
podboju miast kananejskich wchłaniali też nieco z nadwątlonej tamtejszej
kultury, która zdołała przetrwać ich najazd. Dobrą rzeczą okazało się zdo­
bycie kultury materialnej; nie tak bezboleśnie przebiegało przystosowanie
ograniczonej, barbarzyńskiej, za to stosunkowo czystej religii pustynnego
ludu do zdegenerowanego kultu mocy płodności.
Napłynęły nowe hordy Ariów, na których w środkowej i południowo-
-wschodniej Europie napierały inne ludy. Dorowie spychali na południe
dawniejszą ludność grecką i rozbili rozległe państwo mykeńskie, które
wskrzesiło niegdyś minojskie kontakty z Egiptem. Uległy zniszczeniu
ostatnie pozostałości epoki minojskiej. Achajowie zostali zepchnięci na
zachodnie wybrzeże Azji Mniejszej, gdzie napotkali Hetytów, a także
Frygijczyków — Indoeuropejczyków, którzy przeprawili się przez Hel-
lespont i obrali za siedzibę dobrze nawodnione i gęsto zalesione wyżyny
zachodniej i środkowej Anatolii. Inni Achajowie dotarli na Cypr, gdzie
połowę wyspy zastali już skolonizowaną przez Fenicjan. Mykeny w ostat­
nim rozpaczliwym zrywie zdobyły frygijską Troję, a epos o tej wyprawie
miał się stać dla późniejszych pokoleń natchnieniem do nowych podbo­
jów w Azji; tymczasem jednak podjęty wysiłek zniszczy! imperium. Przy­
byli z kolei Jonowie pobrali sobie Anatolijki za żony. Potężne niegdyś
imperium Hetytów znikło w chaosie drobnych państewek.
Niezależnie od różnicy pochodzenia grupy bezdomnej ludności minoj­
skiej i indoeuropejskiej zjednoczyły się i ich fala runęła poprzez morze
i wybrzeże Syrii do Egiptu, gdzie złamali ją Memeptah i Ramzes III.
Achajowie powrócili do swych siedzib lub pożeglowali na Cypr, natomiast
Sycylowie i Sardowie osiedli na wyspach na Zachodzie, które od nich
wzięły nazwy. Etruskowie zaznajomili prymitywnych Italików z bogatą
kulturą Wschodu, która mocnym piętnem odcisnąć się miała potem w Rzy­
mie, Filistyni zaś zasiedlili Palestynę nadając jej swoje imię.
Zmiażdżeni przez najeźdźców z morza i z pustyni Kananejezycy utra­
cili wolność. Przez krótki czas Filistyni byli wszechmocni; potem nacisk
z zewnątrz i ponaglenia proroków przyniosły zjednoczenie hebrajskich
szczepów. Królestwo Saula okazało się poronionym tworem, ale Dawid
przywrócił mu jedność, zaś Salomon rozbudowa! państwo w niewielkie
imperium, którym zarządzał na wzór większych, a królewska świątynia
miała również obcy charakter. Po jego śmierci zaznaczył się podział na
Izrael i Judeę; Izrael był większy i często trzymał Judeę w wasalskiej
zależności, tymczasem zaś Jerozolima i jej świątynia leżały w gruzach.
Dawne dzieje 35
Kupcy z Sydonu buszowali po Morzu Egejskim wymieniając towary
i słowa z zacofanymi Grekami. Przywieźli też oni cenniejszy podarek:
alfabet, który Grecy ulepszyli. Ponieważ jako zapożyczony alfabet ten nie
miał znaków przedstawiających samogłoski, Grecy użyli do zapisu waż­
nych samogłosek indoeuropejskich kilku znaków spółgłoskowych odpo­
wiadających dźwiękom nie występującym w ich języku. Z kolei prze­
kazano alfabet do Azji Mniejszej; indoeuropejskim Frygi jeżykom grecki
alfabet nie nastręczał problemów, ale Lidyjczycy, Licyjezycy i Karyj-
czycy uznali za konieczne wynalezienie nowych znaków dla rodzimych
dźwięków. Kiedy Grecy odzyskali siły na morzu, Fenicjanie wynieśli się
z Morza Egejskiego i rozpoczął się wyścig o panowanie nad Morzem Śród­
ziemnym, uwieńczony opanowaniem przez Fenicjan Afryki Północnej
i Hiszpanii.
Asyria przez długie stulecia pozostawała drugorzędnym państwem, nie­
jednokrotnie w poddaństwie u Babilończyków lub Hurytów. W okresie
powszechnego upadku pod koniec drugiego tysiąclecia Asyryjczycy roz­
szerzyli swe granice. Po dwóch okresach osłabienia — drugi z nich umoż­
liwił Żydom ustanowienie królestwa Dawidowego — Asyria była teraz
wdelkim mocarstwem światowym. Babilonię zwasalizowano ostatecznie,
najechano Syrię, a Jehu, król Izraela, zmuszony został do uległości. Wśród
wojen z ważniejszymi państwami parę karnych ekspedycji przeciw Persji
i Medom przeszło prawie niepostrzeżenie.
Przez kilka lat Asyrię trzymało w szachu Urartu, cieszące się krótko­
trwałą przewagą jako mocarstwo. Ta chwila oddechu stworzyła sposob­
ność dla godnej uwagi przemiany w rozwoju religii hebrajskiej. Była to
w gruncie rzeczy reakcja żywiołów pustynnych przeciwko cywilizacji
Kaznodziejską działalność Eliasza i Elizeusza uwieńczyły krwawe reformy
Jehu i odtąd Izrael nie uznawał żadnego boga narodowego poza Jehową.
Metody reformy i jej przykre skutki nie mogły się podobać subtelniej­
szym umysłom i znamienite grono proroków zaprotestowało przedw
kananejskim elementom kultu; z nie mniejszym zapałem występowali
przeciw niesprawiedliwości społecznej. Amos wieszczył zagładę bez ra­
tunku, Ozjasz wielbił Jehowę dobrego i miłującego, ale Izajasz znów prze­
powiadał zniszczenie — co się też w rzeczy samej, jeśli o Izrael chodzi,
sprawdziło. Najazd Senacheryba otworzył oczy Izajaszowi, który głosił
odtąd nietykalność Jerozolimy, świątyni Jehowy. Niemniej jednak Judea
pozostała w zależności od Asyrii.
Rozrost Asyrii oznaczał nową erę w zarządzaniu terytoriami zależny­
mi. Poprzednicy zadowalali się państwami podległymi, pozostającymi pod
kontrolą, w najlepszym razie, „rezydenta” z garstką żołnierzy; Asyria
przekształcała zdobyte terytoria w prowincje, z których administratorami
rząd centralny korespondował obficie i nigdy nie tracił ścisłego kontoktu.
Sfl Dawne dzieje
Dfcwne dzitj*

Buntujących się przesiedlano w odlegle krainy, gdzie musieli być lojalni

wobec nowych ponów, Jeśli chcieli poprawić sobie los; mieszkańców pro­ o w.ścibscy Grecy, podobnie jak ich minojscy i myk»ń&cy popi
wincji Jednoczył kult narodowego boga Aszszuro i boskiego króla. mogli po prostu uchodzić za uczniów dawnych orientalnych
Kultura asyryjska, aczkolwiek w poważnym zakresie wywodziła się Wkrótce Jednak wydarzenia miały przynieść dowód, że wriz z i
z babilońskiej, miała charakter z gruntu eklektyczny. W wielkich ośrod­ na scenę Irańczyków i Greków rozpoczęła się nowoŻjT^ historia
kach, zarówno stolicach królewskich, jak miastach wolnych na mocy na­ go Wschodu.
danego przywileju, toczyło się życie urozmaicone i różnorodne. Fenicjanie
i Aramejczycy wykorzystywali w pełni możliwości, jakie dla handlu stwa­
rzał ogrom imperium. Jako pieniędzy używano „głów bogini Isztar1*. Bi­
blioteki królewskie przepełnione były kopiami dawnych tabliczek babi­
lońskich, ale annały królewskie stanowiły oryginalne dzieło historyków
asyryjskich. Obok pisma klinowego wchodzi] w użycie alfabet i język
aramejskL O postępie w nauce świadczą: podręcznik o sposobach glazuro­
wania, korespondencja astronomów, którzy oczekują zaćmienia księżyca
w okresie pełni, a zaćmienia słońca w czasie księżycowego nowiu, oraz
opracowanie systemu wyrównywania różnic między kalendarzem obo­
wiązującym a astronomicznym. Płaskorzeźby asyryjskie bardzo żywo
przedstawiają bitwy, życie w pałacu i polowanie, a zwierzęta rzadko obra­
zowano w doskonalszy sposób.
Babilon zbuntował się pod wodzą Chaldejczyków i Asyria uległa koali­
cji Chaldejczyków i Medów. Były teraz cztery światowe mocarstwa. Egipt
odżył pod panowaniem dynastii saickiej, która rządziła z pomocą greckich
i karyjskich najemników i zezwalała Grekom żyć na własną modłę w ich
mieście Naukratis. Państwo lidyjskie, objąwszy dziedzictwo po Frygijczy-
kach. bogate w złoto z Paktolu, zawładnęło greckimi miastami na wybrze­
żu. Połączenie handlu morskiego ze śródlądowym dawało dwustronne ko­
rzyści, toteż dzięki bogactwom zdobytym w ten sposób w Egipcie i w re­
jonie czarnomorskim Jonowie stworzyli przesłanki dla pierwszego świet­
nego rozkwitu cywilizacji greckiej. Nabopolasar zreorganizował admini­
strację babilońską i udoskonalił praktyki handlowe z takim powodzeniem,
że kraj pozostawał pod dominującym wpływem jego reform dopóty, do­
póki pismo klinowe było w użyciu. Nabuchodonozor przebudował Babilon,
który stał się metropolią świata. Jerozolima została zniszczona, a buntow­
nicy zesłani na wygnanie, jak to przepowiedzieli Jeremiasz i Ezechiel;
powstał judaizm.
Wiele zaszło dotychczas zmian dynastycznych i coraz nowe ludy obej­
mowały panowanie; stale jednak utrzymywał się określony typ wzajemne­
go stosunku kultur, a ewolucja kulturalna przebiegała w każdym rejonie
Bliskiego Wschodu według tego samego w dużej mierze schematu. Wciąż
na nowo powtarzały się inwazje z zewnątrz i za każdym razem Orient wy­
ciska] swoje piętno na nowych przybyszach. Ludziom tamtego czasu irań­
ska Media mogła się wydawać tylko czwartym wielkim imperium Orientu,
39 Dawne dzieje
Dawne dzieje 37

Buntujących się przesiedlano w odlegle krainy, gdzie musieli być lojalni

wobec nowych panów, jeśli chcieli poprawić sobie los; mieszkańców pro­ a wścibscy Grecy, podobnie jak ich minojscy i mykeńscy poprzednicy,
wincji jednoczył kult narodowego boga Aszszura i boskiego króla. mogli po prostu uchodzić za uczniów dawnych orientalnych kultur.
Kultura asyryjska, aczkolwiek w poważnym zakresie wywodziła się Wkrótce jednak wydarzenia miały przynieść dowód, że wraz z wejściem
z babilońskiej, miała charakter z gruntu eklektyczny. W wielkich ośrod­ na scenę Irańczyków i Greków rozpoczęła się nowoż^Tna historia Bliskie­
kach. zarówno stolicach królewskich, jak miastach wolnych na mocy na­ go Wschodu.
danego przywileju, toczyło się życie urozmaicone i różnorodne. Fenicjanie
i Aramejczycy wykorzystywali w pełni możliwości, jakie dla handlu stwa­
rza! ogrom imperium. Jako pieniędzy używano ,,głów bogini Isztar". Bi­
blioteki królewskie przepełnione były kopiami dawnych tabliczek babi­
lońskich, ale annały królewskie stanowiły oryginalne dzieło historyków
asyryjskich. Obok pisma klinowego wchodził w użycie alfabet i język
aramejski. O postępie w nauce świadczą: podręcznik o sposobach glazuro­
wania, korespondencja astronomów, którzy oczekują zaćmienia księżyca
w okresie pełni, a zaćmienia słońca w czasie księżycowego nowiu, oraz
opracowanie systemu wyrównywania różnic między kalendarzem obo­
wiązującym a astronomicznym. Płaskorzeźby asyryjskie bardzo żywo
przedstawiają bitwy, życie w pałacu i polowanie, a zwierzęta rzadko obra­
zowano w doskonalszy sposób.
Babilon zbuntował się pod wodzą Chaldejczyków i Asyria uległa koali­
cji Chaldejczyków i Medów. Były teraz cztery światowe mocarstwa. Egipt
odżył pod panowaniem dynastii saickiej, która rządziła z pomocą greckich
i karyjskich najemników i zezwalała Grekom żyć na własną modlę w ich
mieście Naukratis. Państwo lidyjskie, objąwszy dziedzictwo po Frygijczy-
kach, bogate w złoto z Paktolu, zawładnęło greckimi miastami na wybrze­
żu. Połączenie handlu morskiego ze śródlądowym dawało dwustronne ko­
rzyści, toteż dzięki bogactwom zdobytym w ten sposób w Egipcie i w re­
jonie czarnomorskim Jonowie stworzyli przesłanki dla pierwszego świet­
nego rozkwitu cywilizacji greckiej. Nabopolasar zreorganizował admini­
strację babilońską i udoskonalił praktyki handlowe z takim powodzeniem,
że kraj pozostawał pod dominującym wpływem jego reform dopóty, do­
póki pismo klinowe było w użyciu. Nabuchodonozor przebudował Babilon,
który stal się metropolią świata. Jerozolima została zniszczona, a buntow­
nicy zesłani na wygnanie, jak to przepowiedzieli Jeremiasz i Ezechiel;
powstał judaizm.
Wiele zaszło dotychczas zmian dynastycznych i coraz nowe ludy obej­
mowały panowanie; stale Jednak utrzymywał się określony typ wzajemne­
go stosunku kultur, a ewolucja kulturalna przebiegała w każdym rejonie
Bliskiego Wschodu według tego samego w dużej mierze schematu. Wciąż
na nowo powtarzały się inwazje z zewnątrz i za każdym razem Orient wy­
ciska) swoje piętno na nowych przybyszach. Ludziom tamtego czasu irań­
ska Media mogła się wydawać tylko czwartym wielkim imperium Orientu,

Ro z d z i a ł n
POCZĄTKI IRANU
IRAN P R E H IS T O R Y C Z N Y
ielki płaskowyż był gęsto zaludniony na długo przedtem, nim otrzy­
W mał nazwę Iranu. Ułamki obsydianu znaleziono pod aluwiaLnymi
nawarstwieniami z okresu ostatniego zlodowacenia, kiedy to ludzie z póź­
nej epoki kamiennej pozostawiali pod gołym niebem owe prymitywne
narzędzia krzemienne. W piątym tysiącleciu przed naszą erą liczne wioski
dawały schronienie rolniczej, spokojnej ludności. Zaspokajała ona swe
estetyczne instynkty w wytaczaniu delikatnej ceramiki ozdabianej prze­
pięknymi malowidłami: wyszukana, choć pełna żywotności umowność
w przedstawianiu rodzimej flory i fauny zdradzała, że chodziło bardziej
o piękno rysunku niż o wierność. Tendencja ta zachowała się w całej póź­
niejszej sztuce płaskowyżu. Wypalone osiedla oraz zmiany w stylu cera­
miki informują o ruchach ludności. Jedynie Elam na zachodzie dostarcza
nam źródeł pisanych, a zatem historycznych, aczkolwiek tabliczki pocho­
dzące ze środka płaskowyżu i zapisane elamickimi znakami obrazkowymi
zdają się dowodzić, że mówiono tam tym samym językiem co w Suzie,
głównym mieście Elamu.
Po dalsze informacje o tych dawnych ludach sięgamy do Widewdatu
[II ks. Aupesty] i zawartego tam „Prawa przeciw demonom”. Choć w tej
formie, w jakiej znalazło się w Aweście, spisano je na krótko przed naszą
erą, zachowały się w nim istotne rysy owej prehistorycznej kultury. Na
pierwszy rzut oka jest to całkiem miły świat, gdzie spotykamy pana domu,
któremu nie brak niczego: bydła, paszy, ogarów, żon, dzieci, ognia, mleka
i innych dobroci — ziarna, trawy i drzew rodzących najrozmaitsze owoce.
Duże obszary nawodniono przy pomocy podziemnych kanałów (gnanat),
mnożyły się stada i trzody, naturalnego nawozu było pod dostatkem . Ta-
k e dobrodziejstwa wymagały jednak ciężkej pracy: siania, sadzenia
i mozolnej budowy podziemnych kanałów wodnych. Nie było w tym
świede miejsca dla leniuchów.
Dowiadujemy się o odzieży robionej ze skór i odzieży tkanej, o namio­
tach z wojłoku, takich ja k e spotyka się po dziś dzień w Azji Środkowej,
i o domach z drzewa podobnych do tych, po których pozostały usypiska
popiołu na równinie w pobliżu jeziora Urmia. Skłonni bylibyśmy unosić się
D aw ne w ierzcr.ia 3*
nad honorami, jakich tam doznawał pies, gdyż wszędzie indziej na Wscho­
dzie pogardzany i nieczysty, na płaskowyżu był poważanym członkiem
rodziny, miał określone obowiązk i odpowiednio go nagradzano. Mogli­
byśmy radować się z wieśniakami, gdy kończy się długa, śnieżna zima.
pojawiają się ptak , kelkują rośliny, strumienie spływają z gór, a wiatry
obsuszają ziemię, ale w ten sposób nie zdołamy zrozumieć sposobu myśle­
nia i uczuć tych ludzi.
DA WNE W IERZ EN IA
Pod względem fizycznym mieszkańcy płaskowyżu należeli do odrębnej
podgrupy rasy śródziemnomorskiej. Kulturalnie, zwłaszcza w zapatrywa­
niach religijnych, bliżsi byli ludom Azji Środkowej. Pisarze_greccy prze­
kazują nam nieco wiadomości o kulturze ludów pierwotnych, które aż do
ich czasów przetrwały na południowym wybrzeżu Morza Czarnego; wy­
stępowały w nich zadziwiające analogie z praktykami opisanymi w „Pra­
wie przeciw demonom”, zwłaszcza jeśli chodzi o usuwanie zwłok.
Tak na przykład u Derbików- mężczyzn, którzy przekroczyli siedem­
dziesiątkę, zabijali i zjadali ich krewmi, stare zaś kobiety duszono i grze­
bano; pechowców, którym nie udało się dożyć siedemdziesiątk, po prostu
zakopywano w ziemi. .Kaspiowie, których imieniem nazwano morze
uprzednio znane jako H yrkańske, swoich siedemdziesięciołatków zagła­
dzali na śmierć. Zwłok kładziono na pustkowiu i obserwowano. Jeśli z mar
ściągnęły je sępy, zmarłemu według opinii ziomków darzyło się lepiej niż
temu, którego zwłoki porwały dzike zwierzęta lub psy; ale najgorszym
nieszczęściem było, gdy zwłoki pozostały nietknięte. W Baktrii, dalej na
wschodzie, równie odrażające p raktyk uprawiano aż do inwazji Aleksan­
dra. Chorych i starców, jeszcze żywych, rzucano wyczekującym psom,
które w tamtejszym języku nazywały się „przepisowym pogrzebem” Sto­
sy kości w obrębie murów świadczyły- o równie ponurych obrządkach po­
grzebowych. Aby zrozumieć przyczyny tak c h praktyk, które cytuje „Pra­
wo przeciw demonom" ze wszystkimi przerażającymi szczegółami, musimy
odwołać się do jeszcze obfitszej literatury magicznej Sumerów z Babilonii,
imigrantów z Azji Środkowej łub do współczesnych relacji o szamanizmie
po dziś dzień występującym w tych rejonach.
Dla świadomości magicznej w jej najdawniejszej postaci nie istnieli
w ogóle autentyczni bogowie, lecz tylko nieprzebrane mnóstwo złych
demonów, które nieustannie zagrażały życiu nieszczęsnych wieśniaków
i których złośliwe napaści można było odeprzeć jedynie budzącymi wstręt
obrządkami. Ich siedzibą była północ, skąd pochodziło też zagrożenie zc
strony bardziej ludzkich mocy; nic dziwnego więc, że po zdobyciu Iranu
40 P o cząllil Ira n u
przez Iruńtzyków do grona demonów włączono również aryjskiego boga
burzy Indrę. Podobnie Jak w Babilonii, większość szatanów była bez­
imienna: ,,Zgiń, diabelski demonie! Zgiń, diabelskie plemię! Zgiń, demo-
nie-stworo! Zgiń, pomiocie demona! Zgiń no północy!” Inni personlfikowali
różne postacie choroby: „Przepędzam ciebie, Chorobo! Przepędzam ciebie,
Śmierci! Przepędzam ciebie, Gorączko! Przepędzam ciebie, Zle Oko" i tuk
dalej, w długich wyliczeniach. Jeszcze więcej demonów można odegnać,
Jeśli zna się Ich Imiona; najgroźniejszym z nich jest Aeszma, „Pijaństwo”.
Jeden z demonów wstrzymuje deszcz; są diabły, które na włosach obcię­
tych bez zachowonio odpowiednich ostrożności hodują wszy, by zżarły
ludziom ziarno i odzież.
Głową wszystkich demonów by 1 Anghro Mulnju, „Zly Duch", nie okre­
ślony bliżej, stwórca wszelkich złych rzeczy i szkodliwych zwierząt; dla­
tego też Magom poczytywano za wielką zuslugę zabijanie ziemskich przed­
stawicieli złych duchów — mrówek, węży, wszelkich czołgających się
stworów, żab i ptaków — zadeptywanie ich nor 1 niszczenie gniazd. Rów­
nież uwalnianie człowieka od chorób i nieczystości było sprawą Magów;
używali w tym celu zaklęć i wspomagających aromatów oraz żłobili ma­
giczne bruzdy.
Mimo wielkiej potęgi Złego Ducha 1 jego demonicznych hord, w życiu
codziennym najbardziej obąwiano się Nasu Drudża, „Diabła Zwłok", któ­
rym też zajmuje się większa część „Prawo przeciw demonom". Sąsiedzi
lub nieprzyjaciele mogli sobie zmorlych po prostu grzebać lub palić, ale
zwolennikom Magów nie wolno było pozbywać się tak łatwo zwłok. Po­
mimo wszelkich ostrożności Diabeł Zwłok nieuchronnie osaczał żywych
zgnilizną, zarazą i nieczystością. Gdy tylko dech wychodził z ciula, zwłoki
były skażone, Diabeł Zwłok czatował bowiem przy nich, aby szkodzić ży­
wym. Zabezpieczyć się można było Jedynie przestrzegując Jak najściślej
przepisanego obrządku: zmarły nie powinien zanieczyścić świętej ziemi ni
wody; zwłoki, starannie przywiązane zu .stopy i włosy, należało pozostawić
w najwyżej położonym punkcie okolicy, gdzie mogły Je pożreć psy i sępy.
Dopiero gdy kości zostały w ten sposób oczyszczone z wszelkiej martwej
a przeto niebezpiecznej materii, można Je było zebrać do kostnicy (aito-
dan), która miała otwory umożliwiające zmarłemu spoglądanie na słońce.
Woń trupiarni i czereda złośliwych duchów unoHzą się nad całą późnlej-
Lzą literaturą szkoły Zoroastro, co sprawia, że Jest to Jckturu przygnę­
biająca.
W p ły w cz y n n ik ó w litograficznych 41
W PŁYW CZYNNIKÓW CEOGItAFICZNYCII
Większość rndoeuropejczyków porzuciła swe siedziby w południowej
Rosji, aby przenieść się na równiny Azji Środkowej; na miejscu pozostali
tylko pokrewni Irończykom Scylowde i garść pierwotnych Ariów. Hyrka-
niowie osiedlili się wzdłuż północnych stoków gór Elburs I na przybrzeżnej
równinie, na południe od morza, któremu nadali nazwę. Na tej równinie
nawiedzonej przez ulewne deszcze (do 1525 mm opadów rocznie) klimat
był na wpół tropikalny; w gęstych lasach na zboczach żyły lwy I tygrysy,
zwierzyna dla myśliwych. Inni Irańczycy osiedli no wyżynie ze wszyst­
kich stron otoczonej górami. No zachodzie wznosiły się góry Zagros, na
północy Elburs. Ku wschodowi wyżyna wznosiła Kię stopniowo aż po Hin­
dukusz, a na południu niewysokie pasma górskie zamykały drogę do
oceanu. Mniejsze pasma dzieliły wnętrze tak obrzeżonego obszaru na czę­
ści o podobnej strukturze — góry, pustynia i pasy urodzajniejszej ziemi —
a różniące się tylko proporcjami tych trzech elementów.
W środku leżały wielkie pustynie, trudne do przebycia, częściowo po­
kryte brunatnoczerwoną ziemią nasyconą solą, a częściowo przechodzące
w słone jeziora Równie jałowe były góry, pozbawione na ogól drzew
i nawet krzewów. Pomiędzy górami a pustynią rozciągała rię dobra ziemia
potrzebująca tylko wody, ale woda była skarbem rzadkim i cennym Góry
broniące dostępu ewentualnym wrogom wzbraniały go również deszczom;
trochę chmur mogło się przedostać tylko przez takie przełęcze Jak w oko-
lleuch Reszt i Kazwin. Tutaj opady sięgały 203 mm; gdzie indziej, jak
w Isfahonie, 102 mm 1 mniej. Nigdzie nie starczało ich na doprowadzenie
płodów ziemi do stanu dojrzałości, szczęściem z nie dopuszczających
deszczu gór spływały topniejące śniegi.
Przez większą część roku nn bezchmurnym niebie gorzało słońce. We
wrześniu powietrze robiło się nieco chłodniejsze; w listopadzie noce były
nieprzyjemnie zimne. Po deszczach Jesiennych przychodziły mgły I śniegi,
a srogie zamiecie spełzały z gór coraz to niżej i niżej, aż w końcu dosię­
gały równiny. W południe słońce. Jeśli się pokazało, grzało mocno, co
pozwalało odtajać ofiarom nocnych mrozów. W styczniu przełęcze były
zasypane, a pokryte śniegami wsie odcięte od świata na całą zimę. Na
wiosnę śnieg topniał nieomal nagle. Wody spływały po nagich zboczach
niszcząc szlaki i znów odcinając dostęp do wsi. Łożyska strumieni wypeł­
niała szumiąca fału; każdą cenną kroplę zabierały kanały Irygacyjne, aż
do chwili gdy łożyska znów wysychuly. Potem szukano wody nn pozornie
suchych wzgórzach; uby wskutek parowania nie stracić cennej cieczy,
trzeba Ją było wprowadzać pod ziemię do kuruilów. W len rrposób kosztem
olbrzymiego nakładu czasu 1 prucy^zdobyto pod uprawę Jeszcze trochę
kilometrów kwadratowych dawnej pustyni.
42 Poczalki Iranu
Nieustanna pogoń za wodą wycisnęła niezatarte piętno na duszy Persa
W świętej Auieście, w hymnie na cześć Anahity, bogini tysiąca potoków,
i w późniejszej poezji, wysławiającej płynący strumień i ogród, temat ten
powraca nieustannie. Dla cudzoziemców ze szczęśliwszych krajów rzeka
może nie mieć znaczenia, rzędy topoli, cyprysów i platanów wyglądać
mogą w ich oczach ubogo, a ogród „rajski” wydaje się ckliwy. By stały
się piękne, trzeba kontrastu: pustyni, nagich równin i pokrytych śniegiem
szczytów.
PODBÓJ PRZ E Z HORDY Z PÓŁN OCY
Pierwszy ślad człowieka z północy archeolodzy odnotowują w okresie,
gdy delikatną malowaną ceramikę, wyrabianą przez dawniejszych miesz­
kańców, zastępuje lepiej wykonana ceramika o barwie żałobnej czerni.
Wtedy, sądząc po czaszkach, pojawili się nordycy. Stale nadciągały nowe
ich gromady. Wielka ufortyfikowana budowla w Damghan została wów­
czas zaatakowana i zdobyta. Koparka znalazła ciała mężczyzn, którzy
bronili fortecy, oraz ich żon i dzieci, w miejscu, na którym zginęli. Epi­
zody dotyczące podboju Iranu, urozmaicone dużą dawką autentycznych
indoeuropejskich mitów, znaleziono w najdawniejszych partiach Jasztów;
spotykamy się tam z pierwszą wersją tradycyjnego dziejopisarstwa Per­
sów, znanego Zachodowi przede wszystkim ze wspaniałego eposu Szahna-
me, czyli Ksiąg i królów, stworzonego przez wielkiego poetę muzułmań­
skiego, Firdausiego.
Historię rozpoczyna Gaja Martan (Gajomart), „Człowiek Śmiertelny”,
który był protoplastą ludu Ariów. Z kolei pojawia się Haoszjangha (Ho-
szeng), pierwszy król z dynastii Paradata (Peszdadjan), który zstępując
z góry na wschodzie zwanej Hara pokonał demony z Mazany i diabły
i Wareny. Przyjmuje się na ogół, że jest to reminiscencja ujarzmienia
czcicieli duchów z Warkany bądź Hyrkanii (późniejszy Mazanderan). Tale
czy inaczej wiemy, że Zadrakarta, stolica Hyrkanii za panowania Irańczy-
ków, była prawdopodobnie ulokowana na wzgórzu, gdzie fragmentaryczne
prace wykopaliskowe wykazały wielokrotne osiedlanie się Irańczyków na
miejscu osad tubylczych z jeszcze wcześniejszego okresu.
Po królu Haoszjangha nastąpił Jima, dobry pasterz, syn Wiwahwanty,
który pierwszy wycisnął święty sok haoma. Za panowania Jimy nie było
ani zimna, ani upału, ani starości, ani śmierci, gdyż przyniósł on ludziom
nieśmiertelność. Oswobodził ich też od głodu i pragnienia pouczając ja­
dalne zwierzęta, jak się powinny odżywiać, i zapobiegając usychaniu ro­
ślin. Mimo jednak że żył na świętej górze Hukairia opodal morza Wouru-
kasza, w irańskim raju, 2grzeszył — Zoroaster oświadczył potem, iż grze­
Najdawniejsi Medowle I Persowie 43
chem tym było nakarmienie ludzi mięsem bydlęcym — i został przepiło­
wany na części przez swego niegodziwego brata Spitjurę, Innemu wszakże
bratu Jimy, Tahma Urupie, udało się przez trzydzieści lat jeździć po całej
ziemi na Złym Duchu, Anghra Mainju, który przybrał postać konia
W tym czasie Ażi Dahaka, trójgłowy, trójgębny, sześciooki smok o ty­
siącu zmysłów, porwał dwie piękne córki Jimy i wziął je sobie za żony;
smoka zabił i kobiety uratował Traetaona (Feridun), syn Atwii z Wareny.
która teraz znajdowała się już na dobre w rękach Ariów. Jest też opowieść
o drugim wyczynie bohatera Traetaony, jak cisnął w powietrze mądrego
żeglarza Paurwę w postaci jastrzębia.
Kersaspa, syn Samy, był bohaterem, który pomścił śmierć swego brata
Urwachszai, sędziego i prawodawcy: zabił mordercę Hitaspę, a zwłoki
zawiózł do domu jego wozem. On też pokonał różnych wrogów, ludzi i po­
twory, jak Gandarewa o złotych piętach, który żył w morzu Wourukasza,
oraz jadowity żółty wąż morski, na którego szerokim grzbiecie Kersaspa,
nieświadom niczego, gotował sobie jedzenie. Hitaspa nosił przyzwoite irań­
skie imię; możliwe, że był to nieprzyjaciel-koczownik, Turańczyk.
Następny wspomniany wróg, Frangrasjan (Afrasiab), jest również Tu-
rańczykiem; wynurzył się ze swej rozpadliny w ziemi i przepłynął Wouru­
kasza, daremnie próbując wykraść Straszliwą Moc Królewską (Chworena),
darzącą suwerenną władzą. Pojmany i związany przez wiernego wasala,
został wydany kawi Haosrawahu (Kaj Chosrow) i uśmiercony.
W ten sposób kawi, lokalni królikowie, wchodzą do tradycji historycz­
nej. Wyliczonych jest ośmiu członków dynastii, ale czegoś więcej dowia­
dujemy się tylko o jej założycielu kawi Kawacie (Kaj Kobad), jego synu
kawi Usanie (Kaj Kaus), właścicielu ogierów i wielbłądów, który władał
morzem statki niosącym, oraz kawi Haosrawahu (Kaj Chosrow), którv
przybył znad słonego morza Czaeczasta (jezioro Urniia), ujarzmił kraje
Ariów i stał się wielkim bohaterem.
N A JD A W N IE JS I MEDOW1E I PERSOW IE
Medów i Persów odnajdujemy po raz pierwszy w pisanych annałach,
gdy w roku 836 Asyryjczyk, Salmanasar III, otrzyma! haracz od królów
Parsui, leżącej w okolicach jeziora Urmia, i dotarł na ziemie kraju Mada,
na południowy wschód od jego wód. Odtąd często powtarzają się wzmian­
ki o obu ludach. Około roku 820 Szamszi-adad V znalazł je w krainie
Parsuasz, znacznie dalej na południe, aż za dzisiejszym Kcrmanszachem
W roku 737 Tiglatpilesar Hf najechał pierwotną Parsuę i odebrał haracz
od wodzów medyjskich daleko na wschodzie, az za Bikni, ..górą z lapis-
44 Początki Iranu
-lazuli", jak nazwa} majestatyczny Demawend ze względu na głęboki
błękit okrytego śniegiem szczytu.
Dwie wspomniane grupy irańskie ciągle jeszcze były w ruchu. Każdą
dolinę górską zamieszkiwał jeden szczep, którym miejscowy „król” rządził
z wysokiej wieży z blankami, plącąc od czasu do czasu haracz Asyrii,
kiedy go do tego zmuszono Z niektórych części kraju Medów utworzono
prowincję o płynnych granicach i nigdy jej faktycznie nie zorganizowano.
Inni Medowie i wszyscy Persowie zachowali pełną niezależność, choć
narażeni byli na najazdy.
W toku całych swoich wczesnych dziejów Irańc 2ycy byli przede wszyst­
kim pasterzami, aczkolwiek nie zaniedbywali uprawy ziemi. W prawie
współczesnych pismach Zoroastra zorganizowany jest ten lud czterostop­
niowo: dom (demanc), klan (wis), okręg (szoitra) i prowincja (dahju). Po­
dział społeczny jest trójczłonowy: chwaetu, werezena i airjaman. Tylko ta
ostatnia grupa stanowi klasę panującą z podpodzialem na kapłanów
(airawan), możnych jeżdżących wozami (rataeszlar), pasterzy (wastrja
fszujant) i rzemieślników (huifi) Klasy niższe uważano najwidoczniej za
odmienne rasowo, gdyż pojęcie kasty wyrażano jako kolor (pisztra).
Jeden z lokalnych królików medyjskich, imieniem Daiaukku, został poj­
many i zesłany do Syrii w roku 715; jest to ten sam Dejokes, którego
tradycja uczyniła założycielem imperium Medów. Następnym władcą jest
według tradycji Kyaksares I; jest to Uksatar, który płacił w roku 714 ha­
racz Sargonowi; za rządów Senacheryba w roku 702 zaatakował on asy­
ryjską prowincję Harhar. Oddziały z Parsuasz i Anzan walczyły przeciw
Senacherybowi pod Halul w roku 681; ich dowódcą był przypuszczalnie
ów Achajmenes (Hachamanisz), w którym późniejsi monarchowie uznali
przodka eponiroa i od którego wzięła imię cala dynastia Achemenidów.
Jego syn Teispes (Cziszpisz) byl ,.wielkim królem, królem miasta An-
szan” — jak teraz nazywano dawniejszy Anzan, ciągle jeszcze umiejsca­
wiany na północny zachód od Suzy nad rzeką Kercha, ale obecnie stracony
na rzecz Elamitów. Najwyraźniej Persowie nadal jeszcze posuwali się na
południe.
Teispesowi urodziło się dwóch synów — Ariaramnes (Arijaramna) i Cy-
rus (Kurusz) I. Złota tabliczka pierwszego z nich wskazuje, ?_ę po porsku
pisano już znakami klinowymi; jeśli nawet pomysł samego zapisu przy­
szedł z Asyrii lub Elamu, pismo to nie jest prostym naśladownictwem. Po
raz pierwszy w dziejach pisma klinowego każde słowo oddzielone jest ukoś­
nym klinem W sensie systemu (acz nie formy) ideogramy oznaczające
króla, ziemię, kraj, boga i głównego boga Ahuramazdę były naśladownic­
twem pisma sąsiadów. Pozostałe znaki układały się w prymitywny alfabet.
Trzy znaki dla „a”, „i” oraz „u" słabo reprezentowały bogactwo irańskich
samogłosek. Dwadzieścia dwa znaki odpowiadały sylabom, w których
Religia IrańczyJców 4S
,,a" poprzedzała spółgłoska; w czterech znakach występowała samogłoska
„i" po spółgłosce, w siedmiu — samogłoska „u". Znak dla sylaby mógł też
posiadać wartość wyłącznie spółgłoskową, wtedy przy odczytywaniu nie
wymawiano samogłoski.
RELIG IA IRAŃCZYKOW
•
Religia irańska była jak dotąd prostym, właściwym Ariom, naturalnym
kultem dewów (daewas), czyli prawdziwych bogów. Głowę panteonu sta­
nowiło Niebo, z nazwy Djaosz spokrewnione z greckim Zeusem; częściej
nazywano je Ahura, „Pan", lub Mazda, „Mądry”. Z czasem połączono te
manifestacje najwyższej mocy w słowie Ahura-Mazda, „Mądry Pan".
„Rzecze Ariaramnes król: Ten kraj Parsa, którym władam, który ma dobre
konie i dobrych ludzi, darował mi wielki bóg Ahuramazda. Z łaski Ahura-
mazdy jestem królem tego kraju. Niechaj Ahuramazda będzie mi pomo­
cą.” W ten sposób ustalona została formuła dła przyszłych monarchów.
Tylko wszechogarniającemu Niebu ustępował rangą Mitra, od dawna
czczony przez irańskich pobratymców w Mitanni oraz przez innych Ariów
w Indiach. Podobnie jak wszyscy irańscy jązatowie [dobre bóstwa], byl
bogiem otwartych przestrzeni. W jednej ze swych licznych postaci był
samym Słońcem, „przyjacielem biedaka" ze współczesnego porzekadła, tak
radośnie witanym po chłodnych zimowych nocach i tak straszliwym w lo­
cie, gdy cała roślinność usycha. W innych fragmentach dawnych dzieł
Mitrę kojarzy się z nocnym niebem. Raz jeszcze jest pierwszym z bogów,
Świtem, który stanął nad Harą — górami Elburs, przed rączymi końmi
nieśmiertelnego Słońca; pierwszy przeto wstąpił na piękne, zlotem zdobne
szczyty, z których spoglądał w dół na rozlegle kraje Ariów, jemu zawdzię­
czające pokój i dobrobyt.
Nad ziemiami Ariów panował Mitra jako władca pastwisk. On ochra­
niał słupy wysokich domów i umacniał boki ościeżnic. Domostwo, które
sobie upodobał, obdarowywał stadami bydła i męskim potomstwem, pięk­
nymi kobietami, wozami i poduszkami rozścielanymi szeroko. Dla swego
ludu był bogiem sprawiedliwości, a imię jego użyte jako rzeczownik po­
spolity stawało się synonimem „umowy”, której przestrzegania sam pilno­
wał. Nie sposób go było zwieść, tysiąc uszu i dziesięć tysięcy 0C2u Mitry
nieustannie śledziło wiarołomcę. Ze wzniesionymi rękoma modlił się do
niego biedak, wyzuty ze swego prawa; czy krzyczał donośnie, czy tylko
szeptał, głos jego i tak krążył po całej ziemi i wstępował w niebo, gdzie
słyszał go Mitra i szybko karał złoczyńcę, na przykład trądem. Kult Mitry
nie wymagał kapłana; pan domu zwracał się do boga z obiatą, ulewając
napój haoma, „oddalający śmierć”. Na obrządek ku czci Mitry składały
i fi Początki Ir*nu
ulę również nocne ofiury z byka, gdyż bóg bywai dla swych stworzeń
równic zły jak kiedy indziej dobry. W czasach Achemcnidów składano
nadal takie ofiary ze zwierząt. W dzień‘Nowegn Roku ofiarowywano Mi­
trze konie nesajskie; wyobrażały one Święte białe konie z jego słonecz­
ni go zaprzęgu. Raz do roku, w święto Mitry, panujący Achemcnida obo­
wiązany był upić się hawna i tańczyć „perskiego", pozostałość po tańcu
wojennym z dawnych dni. Najgorętsze, wszakże i najbardziej malownicze
hoidy od nieokiełznanych Jeszcze Ariów otrzymyyza! Mitra jako bóg woj­
ny. Silą przecież zdobyli płaskowyż i siią musieli go bronić przed tubyl­
cami Hymn poświęcony Mitrze mówi o spokojnych pasterzach, gdy spa­
dają na nich orlopióre strzały wystrzelone z mocno napiętych luków,
długie włócznie o ostrych grotach 1 kamienie procarzy, gdy uderzają szty­
lety 1 wznoszą się maczugi sporządzone na wzór śródziemnomorski. Jeszcze
niebezpieczniejsze były zaklęcia miotane przez stronników Magów. Mamy
przed oczyma claia przeszyte ostrzem, strzaskane kości, cpustoszone wsio
I bydio za wozem zwycięzcy uprowadzane w niewolą do wąwozów, które
są siedzibą przeciwników Mitry. Hymn opowiada dalej, Jak panowie tej
2iemi wzywają Mitrę, golowi do wymarszu przeciw krwiożerczemu wrogo­
wi uszykowanemu do bitwy na granicy' walczących krajów. Modlą się do
Mitry Jezdni na koniach, a woźnice proszą o moc dla swych zaprzęgów,
ponieważ jak wszyscy możni dawnych Ariów walczą Jeszcze z rydwanów.
W swej siedzibie na wysokiej Haraltl, jaśniejącej górze o wielu przełę­
czach, bóg słyszy ich wołanie o pornoc. Gdy sprawca złego Jest blisko,
Mitra nie zwlekając zaprzęga prędko cztery lśniące konie do swego zło­
tego słonecznego wozu; wszystkie aą tej samej śnieżystej maści, podkute
zlotem I srebrem, I nieśmiertelne, bo karmione ambrozją. Przeciw uzbro­
jonym czcicielom demona wlezie Mitra u boków swego rydwanu tysiąc
dobrze wykrąpowanyth luków, tysiąc rogowych strzał z grotami ze złota
i sępimi piórami, co czynią nieczystymi ciała przebitych wrogów, tysiąc
ostrych włóczni, tysiąc stalowych toporów o dwóch ostrzach, tysiąc obo­
siecznych mieczy, tysiąc żelaznych drągów do miotania i odlaną z żółtego
metalu potężną maczugę, która ma eto guzów i eto tnących krawędzi.
Wszystko to samorzutnie runie z przestworzy na łby demonów i ich po­
pleczników. Na stojąco w swym rydwanie, wywijając biczem I potrząsając
maczugą, Mitra, którego chroni srebrny holrn i złota zbrojo, zjeżdża z góry
na nii przyjaciół, swą bewką mocą odtrąca ciosy ich broni 1 przekleństwa
miotane przez kłamców na Jego majestat. Nic Jodzie sam. Po jego prawicy
zdąża do bitwy Sraosza, „Posłuch" {obowiązującemu poborowi}, piękny,
mocarny. Leż zbrojny w potężną maczugę. Po lewicy kroczy wysoki, silny
Rosznu, „Prawda Prawd", patron aądów bożych. Wokół Mitry płyną wody,
otaczają go rośliny I frawaszl, dusze zmarłych przodków. Przodem biegnie
bóg zwycięstwa, Wertragna, w postaci outrozębnego odyńca o wydłużonym
TlellsLk Ira/iczyków <7
pysku i członkach z żelaza; towarzyszy mu bogini dzielności. Spienioną
paszczą wżera się Wertragna w ciało uciekającego wroga, aż strzaska itoa
pacierzowy, filar życia i źródło siły, aż rozszarpie członki I z ziemią zmie­
sza kości, włosy, mózgi i krew tych, którzy okłamali Mitrę.
Aio Wertragna objawiał się też w Innych postaciach: był Wiatrem (Wata
!ub Waju), złotorogim Bykiem, Koniem o złotych uszach, Wielbłądem.
Krukiem, dzikim Boranem, Jeleniem; mógł też pojawiać się Jako młodzie­
niec lub dojrzały mężczyzna. Nie tylko dawał zwycięstwo Ariom i miał
pod swą pieczą świętą Duszę Wołu; darzył nadto męskością i zdrowiem.
Gdy pokazywał się w postaci Wiatru !ub Byka, do Jego uprawnień nale­
żało nadawanie i odbieranie Straszliwej Mocy Królewskiej, choć czasem
te funkcje uzurpował sobie Mitra. Była to Idea o dominującym znaczeniu
dla myśli politycznej w późniejszej politycznej teorii.
Oddający cześć przyrodzie Ariowie znali Innych Jeszcze bogów, którzy
sporadycznie przemykają przed naszymi oczyma. Do najbardziej czczo­
nych n ależał^isztriajjniący biały Syriusz, pan i stróż wszystkich gwiazd.
Świecił jasno w przejrzystej atmosferze płaskowyżu. Gdy rok dobiegał
końca, na wzejście gwiazdy czekali wszyscy, od doradcy dworskiego wśród
ludzi aż po dzikie zwierzęta na wzgórzach, a domowe na równinie. Roz­
myślali: „Czy przyniesie on dobry rok dla Ariów?" Spóźniał «ię, a oni
rozczarowani pytali; „Kiedyż wstanie dla nas świetlisty Tlsztria pełen
chwały? Kiedyż znów popłyną z gór obfite zdroje od konia szersze?" Po­
jawia) się Tlsztria. On też pytał: „Czy ziemie Ariów będą miały dobry
rok?” — z wieloma bowiem trzeba się było liczyć trudnościami. Siedem
Gwiazd musiało stać na straży przed czarownikami z północy, którzy sta­
rali się przeszkodzić Tlsztrii w drodze, zrzucając nieprzyjazne „spadające”
gwiazdy. Wanant, przywódca gwiezdnych rzesz południowego nieba, mu­
siał chronić Tisztrię od wrogów i niedostatku. Przez dziesięć nocy pojawia!
się Tisztria w postaci pięknego piętnastolatka i przydzielał mężom Ich
synków. Przez dziesięć następnych był złotorogim bykiem i mnożył)! się
stada. Na trzecie dziesięć nocy przybierał kształt białego konia o złotych
uszach. Schodzi] nad morze Wourukasza, a tam stawał naprzeciw niego
czarny koń Apaosza, wcielenie Suszy. Walczyli trzy dni I trzy noce
i Tisztria ponosił porażkę. Potem, wzmocniony ofiarami swych czcicieli,
powracał do boju i w południe pierw:, ze go dnia zmuszał Suszę do ucieczki.
Wtedy morze poczynało wrzeć, a wyspę zakrywały mgły. Zwierały się
w chmury, które Wiatr spycha! na południe. Apam Napat, „Syn Wód"
i władca samic, i z chmur zrodzony Piorun rozdzielali ziemskim krainom
ożywczą wodę. Jeśli ludy Ariów składać będą Ti.sztrii należyte obiaty
i dawać w ofierze bydło, zawsze tej samej maści, nigdy na ich ziemie n!»
wtargnie .zaraza ni choroba, nigdy nie najedzie ich wojsko wroga na wo­
zach pod wysoko wzniesionym proporcem.
 Początki Iranu

W epoce Achemenidów pewne z tych funkcji uzurpowała sobie dawna

III. Król zabijający Iwio-smo-
bogini przyrody, Anahita, która ze swych górskich szczytów spuszczała
ka. Relief w pałacu Dariusza
wody przemieniające pustynią w pola i sady. Była czystą boginią, przeto w Perscpolis.
C2yste też musiały być jej rzeki i nie wolno ich było brukać nawet myciem
rąk. Przetrwały też inne wodne bożyszcza i zostały żonami Ahury.
Uznawano inne jeszcz^ bóstwa przyrody'. Lśniący księżyc (Mahl rosnąc
wywoływał kiełkowanie rośltn na “Ziemi, która sama" też była możnym
bóstwem. Księżyc nosił w sobie nasienie Byka, Krowa zresztą również cie­
szyła się poważaniem. Czczono także Wiatr, co latem nadlatywał ze wzgórz
odświeżając równiny, ale w zimowycłTpodmuchach ścinał wszystko lodem.
Znacznym bóstwem był Atar, Ogień, który zanosił bogom ofiary i wszę­
dzie można było się natknąć na ołtarze.zjpłomieniem na jego cześć; wart
był wszelakiej czci, bo bardzo go brakowało w zimie; gdy opalu było mało
i kosztował wiele. Ważną rolę w obrządku Ariów odgrywał zawsze święty
odurzający napój haoma. Obiatami i hymnami uspokajano bogów pod­
ziemia.
Poza^świętym. ogniem Irańczycy nie odczuwali potrzeby świątyń ani
ołtarzy. Co więcej, ich umysły zdolne były wyobrazić sobie istoty boskie
niezależnie od wszelkich symboli, jak na przykład posągi. Ahurze składano
ofiary na nagich górskich szczytach, pięknych jedynie wówczas, gdy po­
krywał je śnieg; w ten sposób blisko było do bezchmurnego na ogół nieba.
Uwieńczony mirtem ofiarnik prowadził poświęcone zwierzę na otwarte
miejsce, rytualnie czyste, gdzie wzywał boga po imieniu, ćwiartował
ofiarę i gotował mięso. Kawałki układano na podłożu z najdelikatniejszych
ziół, najchętniej lucerny; Mag śpiewał następnie hymn opowiadający tra­
dycyjną genezę bogów. Potem ofiarnik zabierał mięso i mógł nim swobod­
nie dysponować. Tak opowiada współczesny tamtym czasom Herodot.
Są wzmianki o kapłanach Karapan i kapłanach Usidż, a także o wróżbi­
tach z Mąntry, ale stopniowo coraz więcej obrządków kultu przejmują
Magowie — normalne zwycięstwo starczej klasy kapłańskiej nad najeźdź­
cami. Na razie Magowie są jeszcze odrębnym szczepem medyjskim, całko­
wicie różnym od arystokracji aryjskiej. Ich zgubny wpływ na wspanialszy
pogański kult Ariów jest jeszcze sprawą dalekiej przyszłości.

IM P ER IU M MEDOW

W ślad za Iraijczykami nadciągnęły z Azji Środkowej nowe grupy ich

krewniaków — Gimirrai, czyli Kymmeriowie, oraz Iszguzai, czyli Scytowie.
Pozostały po nich w Luristanie rzędy na konie, noże i głowice maczug.
Asyryjska jazda szukając świeżych wierzchowców dotarła do ziemi Patu-
szarri na skraju centralnej słonej pustyni i uprowadziła władców miasta,

IV Wejście do głównej f i l i ir.pylonu. Relief prz ed sta w ia króla siedzaetO) nn
tronie, który niosą ludy imperium. U góry symbol A hura m az dy.
Im perium Medów 41
Eparaę i Szidirparnę. Pierwszego z nich identyfikujemy jako Czitrafarnę,
czyli Tissafernesa. \
Ważniejszą postacią był.Chszatrita zwany także Frawartisz lub Fraortes,
który według Herodota rządzi! Medią pięćdziesiąt trzy lata, a w istocie
od około 675 do 653 roku. No początku był on wodzem wsi Kar Kaszi, po­
tem najeżdżał różne osady asyryjskie, a w końcu stworzył antyasyryjską
koalicją Medów i Kymmeriów.
Ariarnmnes, syn Teispesa, powiada, że Ahuramazda dal mu Parsę, kraj
dobrych koni i dzielnych mężów; opisuje podbój przyszłej ojczyzny Per­
sów znanej Grekom jako Persis, a j a m Jako współczesny Fars. Swemu
bratu Cyrusowi przyznaje Ariaramnes tylko tytuł ojcowski „wielkiego
króla miasta Anszan", sam zaś jako zwierzchnik jest „wielkim królem,
królem królów, królem Parsy”. Niedługo jednak było tego zwierzchnictwa,
gdyż do kraju wtargnęli Medowie i Persowie stali się ich wasalami. Złotą
tabliczkę Ariaramnesa złożono prawdopodobnie jako lup w stolicy, którą
już wtedy była Hangmatana (Ekbatana).
Miasto położone było na najdalej wysuniętych na wschód zboczach gó­
ry Aurwant (Orontes), granitowego szczytu, który wznosi się ponad
3600 m nad poziomem morza i jest częścią trudnego do przebycia łańcucha
górskiego, ciągnącego się z północy na południe i w jednym tylko miejscu
przedzielonego wysoką przełęczą wiodącą ku babilońskiej nizinie. Klimat
jest w lede przyjemny, bo Ekbatana leży 1914 m nad poziomem morza;
Aurwant ocienia ją od silnego popołudniowego słońca, stopniały śnieg spły­
wa ze szczytu rwącymi strumykami i nawadnia prześliczne ogrody i sady
poniżej miasta oraz urodzajne pola na ciągnącej się poza nimi równinie.
Jeszcze dalej na nieuprawnej ziemi można było wypasać wielkie stada
owiec i kóz oraz słynne konie nesajskie. W zimie szaleją zamiecie, a tem­
peratura spada do 20 stopni poniżej zera. Na równym terenie zbiera się
śnieg na prawie m etr wysoko, a przełęcze są zasypane do wysokości 3 m
lub wyżej. Kontakt ze światem zewnętrznym jest całkowicie przerwany.
Niemniej Hangmatana panowała nad jedyną względnie łatwą do przebycia
drogą z zachodu na Wyżynę Irańską i o jej nieprzerwanym znaczeniu
świadczy rozkwit Ekbatany i Hamadanu, które potem staną na tym miej­
scu.
Z Hangmatany wielka droga biegnie na północny wschód do Kazwinu
i stamtąd ku wschodowi do Rag, od których wzięła nazwę Media Druga.
Właściwym następcą Rag jest stolica współczesnego Iranu, Teheran, mimo
ze dawne miasto leżało nieco dalej na południe, gdzie potem powstały też
Ragaj Greków i średniowieczny Raj. Same Ragi wyrosły z kolei na miej­
scu przedhistorycznej osady, którą chronił odosobniony, rozciągający się
ze wschodu na zachód grzbiet skalny. Inną ochronę przed mroźnymi wich­
ram i zimowymi stanowił wysoki łańcuch Elburs, ciągnący się także ze
Jn P o c ią lk l I r a n u
wschodu na zachód i w wielu miejscach przekraczający wysokość 3000 m,
a nu wschód od Rag w masywie Demawendu osiągający 5604 m. Góry El-
burs zamykały dostęp wiatrom północnym sprowadzającym deszcz, ale ich
topniejące śniegi tworzyły strumyki dopływające po terenach żwirowych
aż do słonych pustyń. Kopce na obrzeżu równiny świadczą, że rejon ten
byl zamieszkiwany już w czasach przedhistorycznych.
Ragi, podobnie jak Ekbatana, były zawsze ważnym węzłem komunika­
cyjnym. Stąd wybiegała druga droga na zachód. Przez Knzwin, z odnogą
wiodącą ku Morzu Hyrkańskiemu, główna trasa prowadziła na zachód
przez Tabryz na równiny nad jeziorem Urmia oraz w dół wąwozem Ro-
wanduz na ziemie Asyrii. Kraj, przez który wiódł ten szlak, stanowił Me-
dię Trzecią, jeszcze nie nazwaną Media Atropatena lub Adharbaigan; tu­
taj pod koniec ósmego stulecia znajdujemy pierwszych Mcdów i Persów,
z jakimi zetknęli się Asyryjczycy. Wkrótce już terytorium to miało zyskać
chwalę jako rodzinny kraj Zoroastra. Niedaleko na wschód od Rag droga
skręcała ku północy, przez Wrota Kaspijskie, przechodziła u podnóża De­
mawendu, znów skręcała na wschód, przez terytoria innych szczepów
irańskich, i stamtąd, od Baktrii, biegła na północny wschód do Azji Środ­
kowej lub na południowy wschód do Indii.
Trzy Medie zamieszkiwały szczepy medyjskie: Busowie, Paretakenowie,
Struchaci, Arizantowie i Budiowie, do których doliczano nieirański szczep
kapłanów, Magów. Medowie ci byli jeszcze na wpół koczownikami. Asy­
ryjskie płaskorzeźby pokazują ich z krótkimi włosami, podwiązanymi czer­
woną przepaską, i z krótkimi fryzowanymi brodami; na tunice noszą ko­
żuch barani — mroźną zimą jest to po dziś dzień najlepszy przyjaciel wę­
drowca na płaskowyżu. Potrzebne też były wysokie sznurowane buty, gdy
przyszło brnąć przez głębokie śniegi. Ci Medowie uzbrojeni byli tylko
w długie włócznie, a osłaniali się prostokątnymi tarczami z wikliny. Z ty­
mi to na wpół koczownikami, wspomaganymi przez Persów, Fraortes
ośmielił się uderzyć na Asyrię, gdzie też w bitwie znalazł klęskę i śmierć
(653 r.).
Parsa odzyskała niezawisłość. W dwa lata potem (651 r.) Cyrus I w so­
juszu z Elamem wysłał pomoc Szamaszszumukincwi w Babilonie, który
podniósł bunt przeciw swemu bratu Asurbanipalowi, władcy Asyrii; notu­
jąc to pisarz asyryjski używa starej nazw}’ Guti dla określenia Parsy. Da­
lej mamy meldunek asyryjskiego urzędnika w Uruk, który donosi, że król
elamicki Humbanigasz powrócił do kraju Hidalu wraz z ludem z kraju
Parsuasz. Inny urzędnik wymienia Elamitę Tammaritu i cytuje list pisa­
ny przez wroga: „Ludzie z Parsuasz nie posuwają się naprzód; przyślij ich
prędko Elam i Asyria są twoje!" Wśród wiadomości z Elamu przesłanych
Asurbanipalowi przez jego wicekróla w Babilonii, Belibni, jest również in­
formacja o wzięciu Parsuasz.
Imperium Medów SI
Wkrótce po zdobyciu Elamu i zburzeniu jego stolicy, Suzy — zapewnia
nas Asurbanipal — Cyrus, król Parsuasz, dowiedział się o tym, że król Asy­
rii rozciągnął swą władzę nad Elamem, i wysłał swego najstarszego syna
Arultku z haraczem do Niniwy, by złożył hołd i przebłagał władcę Były
poważniejsze powody tego poselstwa.
Kyaksares (Uwachszatra) objął tron po ojcu Fraortesie; nosił odpowied­
ni dla siebie przydomek Wertragna, bóg wojny. Armia została zreorgani­
zowana i unowocześniona. Wydzielono formacje oszczepników, łuczników
i jazdy. Zdaje się, że to również Kyaksares zmienił ubiór żołnierzy i uzbro­
jenie. Rzeźby w Persepolis pokazują dwie zupełnie różne postacie. Mcda
od razu można poznać po tym, że nosi strój bardziej zbliżony do pierwot­
nego ubioru irańskiego. Na głowie ma okrągłą czapę filcową opadającą na
kark. Obcisła skórzana tunika z długimi rękawami sięga do kolan, spina
ją podwójny pas z okrągłą sprzączką; przy uroczystych okazjach no tuni­
kę zarzuca się czasem ceremonialny płaszcz. Bufiaste skórzane spodnie
i sznurowane buty z długimi nosami wskazują, iż ich posiadacze znaczną
część czasu spędzali na koniu. Krótką spiczastą brodę, wąsy i włosy ścią­
gnięte na karku starannie fryzowano, zaś kolczyki i naszyjniki stanowiły
dodatkową ozdobę. Podstawową bronią zaczepną była nadal włócznia
z dereniowego drzewa, z ostrzem z brązu i metalowym okuciem u nasady.
Poza taką włócznią wielu wojowników nosiło luk w niezwykle ozdobnym
futerale i kołczan ze strzałami. Strój medyjski odbija wyraźnie od formy
określonej jako perska, odróżniającej się filcowym kapeluszem z rowkiem,
luźną, długą do kostek togą i nisko sznurowanymi butami.
Z chwilą reorganizacji armii Medów nad Asyrią zawisło najwyższe nie­
bezpieczeństwo. Zmarł Asurbanipal, a coraz słabsi następcy lękali się roz­
drabniać swe siły przez wspomaganie nominalnych sojuszników takich
jak Parsa. Następcy Ariaramnesa i Cyrusa znów zostali zmuszeni do za­
leżności od Kyaksaresa. Raz jeszcze przegnano Asyryjczyków, a NLniwa
była faktycznie oblężona przez Medów, kiedy nadeszła wieść, że przez prze­
smyk pomiędzy Kaukazem a Morzem Kaspijskim wtargnęli Scytowie. Po­
bity przez ich wodza Madyasa, syna Prototyasa. Kyaksares musiał przez
dwadzieścia osiem lat płacić haracz, dopóki wreszcie nie pozabijał scytyj­
skich dowódców, kiedy się popili na uczcie.
Niniwa została zburzona w 612 roku. Kyaksares, znany teraz w Babilo­
nii jako król Umman Mandy (od zwycięstwa nad hordami Scytów), za­
warł na ruinach pokój z Nabopolasarem. W dwa łata potem zadając Aszu-
rubalłitowi klęskę pod Harran, przekreślił ostatnie pozory suwerenności
Asyryjczyków i zdobył całą północną Mezopotamię. Ponieważ na połud­
nie jako sojusznik Chaldejczyka, który władał również w Suzie, iść nie
mógł, Kyaksares poszedł wzdłuż Zagrosu skręcającego na zachód ku chłod­
nej wyżynie Armenii, gdzie inne hordy irańskie już przedtem zniszczyły
52 Początki Iranu

królestwo Urartu i wprowadziły własną mowę indoeuropejską Urodzajne

doliny Armenii prowadziły w dół, poprzez Antytaur, na szerokie równiny
Kapadocji, nad rzekę Halys, granicę Lidii. Pięcioletnie działania wojenne
zakończyły się nie rozstrzygniętą bitwą, w czasie której nastąpiło zaćmie­ Rozdział III
nie słońca (28 maja 585 roku), i zawarciem pokoju, na mocy którego Ha­
lys pozostała granicą. Kadusjowie nad Morzem Hyrkańskim odmówili pod­ ZAŁOŻYCIEL IMPERIUM CYRUS
dania się, ale władca Partów uznał narzuconą zwierzchność.
Cztery wielkie mocarstwa — .Media, Babilonia, Lidia i Egipt —s podzie­
liły między siebie cały Bliski Wschód, ale pośród nich tylko Medię można SOJUSZ Z BABILONEM
było określić jako imperium. Media, co miało znacznie większe znacze­
nie, stanowiła pierwsze imperium założone przez wojowników z północy edią w miejsce Kyaksaresa rządził teraz jego syn Astiages. Po irań-
mówiących po iransku i myślących kategoriami północy. Kiedy już zwró­
cono należytą uwagę na ich stolicęv Ekbataną, możemy wyrazić nadzieję, że
M sku imię to, Arsztiwaiga, znaczy „miotający kopie". Do człowieka,
który w toku całego długiego panowania (585—550) wykazał jedynie sła­
kopiec pod Hamadanem dostarczy nanTdokładnych i szczegółowych infor­ bość, zupełnie nie pasowało. Na ziemiach perskich po Ariaramnesie objął
macji o kulturze Medów, a nawet że oni sami przemówią do nas własnym tron jego syn Arsames (Arszama), w drugiej linii Cyrus ustąpił miejsca
irańskim językiem. nie Arukku, lecz młodszemu synowi, Kambizesowi (Kanbudżiya) I, „wiel­
kiemu królowi, królowi Anszanu". Astiages wydał za niego córkę Manda-
ne, która urodziła Kambizesowi drugiego Cyrusa. W 559 roku ów Cyrus II
zastał królem-wasalem w Anszan i rządził ze swej nieufortyfikowanej sto­
licy Pasargadów.
Wyżyna Parsy, oddzielona od niezdrowej nadbrzeżnej równiny górami,
przez które wiodły kręte szlaki, była terenem bardzo sprzyjającym żywot­
ności dawnego wojowniczego ducha Irańczyków. Cyrus, gardząc władcą,
który trwonił siły nadużywając zbytków, knuł plany buntu. Mógł liczyć na
własny szczep Pasargadów, ponieważ wodzowie szczepu należeli do jego ro­
du Achemenidów. Ze szczepem tym związane były dwa inne, również per­
skie, Marafiowie i Maspiowie. Współdziałały z nimi dalsze plemiona perskie:
rolnicy Pantialajowie, Derusjajowie i Germaniowie (ci ostatni z oazy Ker-
m a n ) oraz koczujący pasterze — Dajowie, Mardowie, Dropikowie i Sagar-
tiowie. Spośród tych ostatnich Mardowie zajmowali pustynię w pobliżu
Persepolis i od dawna cieszyli się opinią rozbójników, natomiast Sagartio-
wie zamieszkiwali w oazie Jazd i mówili wprawdzie tym samym językiem,
ale odróżniali się od pobratymców brakiem wszelkiego metalowego uibro-
jenia — ich jedyną bronią były sztylet i arkan.
Teraz gdy Persowie zostali zjednoczeni pod jego władzą. Cyrus rozglą­
dał się wśród wielkich mocarstw za jakimś sojusznikiem przeciw Medii
Najbliższym i logicznie biorąc najstosowniejszym była Babilonia. W po­
przednim pokoleniu Babilon był sojusznikiem Medów, ale tylko pruz
krótki czas; gdy zniszczono wspólnego wroga Asyrię i podzielono łup po
upadłym imperium, sojusz stal się formułą bez treści. Kiedy budowniczo­
wie Nabuchodonozora wznieśli wielki łańcuch fortyfikacji, za którymi Ba-
 54 Założyciel imperium Cyrus
bilon zdawał się nie do zdobycia, wrogiem, którego obawiał się władca, był
sąsiad — Media.
Po długim i szczęśliwym panowaniu babiloński zdobywca zmarł 7 paź­
dziernika 562 roku. Jego syna Awilmarduka po niespełna dwóch latach,
13 sierpnia 560 roku, zastąpił u władzy zięć Nabuchodonozora, Nergalsza-
rusur; jego czas upłynął z kolei już 22 maja 556 roku, pod tą datą widnieje
na odnalezionej tabliczce imię jego młodocianego syna, Labaszimarduka.
Dwa tak krótkotrwałe panowania wzbudziły nadzieje patriotów, których
zawsze oburzały obce rządy dynastii chaldejskiej. Z datą o trzy dni póź­
niejszą niż na tabliczce z imieniem Labaszimarduka mamy inną z imie­
niem rywala, Nabunaida. Wedle niego Labaszimarduk był młodzieniasz­
kiem bez rozumu, który wbrew woli bogów zasiadł na królewskim tronie.
Następują wzmianki o rewolucji pałacowej, której Nabunaid zawdzięczał
swe nowe stanowisko, i o poparciu ze strony możnych i wojska. W rze­
czy samej wszakże Nataunaid wyniesiony został do rządów nad krajem
z rozkazu Marduka, swego pana. Utrzymuje on także, że reprezentuje Na­
buchodonozora i Nergalszarusura, swych poprzedników. Tak czy inaczej,
młody król po niespełna dwóch miesiącach panowania już nie żył, zamę­
czony w straszliwych torturach, i Nabunaid został wyłącznym panem te­
go, co pozostało z imperium chaldejskiego.
Roszczenia Nabunaida, że jest prawdziwym kontynuatorem polityki
wielkiego zdobywcy, wsparto relacją o odpowiednio dobranym śnie; na
rozkaz Marduka pojawił się sam Nabuchodonozor i wyłożył pewne zjawi­
sko niebieskie jako dobry omen, wróżący długie panowanie. Inne bóstwa
babilońskie 2eslały równie pomyślne widzenia i zostały odpowiednio wy­
nagrodzone. Wielką świątynię Marduka w Babilonie, Esagilę, wspaniale
odrestaurowano; święto Nowego Roku, rozpoczynające się 31 marca 555 r.,
obchodzono z całą należną paradą, a Nabunaid uczestniczył w nim w prze­
widzianej dla króla roli. Ujął dłonie Marduka i został ponownie uznany
prawowitym monarchą. Świątyni przyznano bogate dary.
Potem Nabunaid odbył podróż po całej Babilonii, zwłaszcza po mia­
stach południa, a bóstwa: Sin w prowincji Ur, Szamasz w Larsie oraz
Isztar w Uruk, otrzymały dowody królewskiej szczodrości.
Aczkolwiek wybrany przez stronnictwo antychaldejskie, Nabunaid nie
był rodowitym Babilonczykiem. Jego ojca, niejakiego Nabubalatsuiąbi,
nazywa się „mądrym księciem”, choć w istocie był to, zdaje się, główny
kapłan w słynnej niegdyś świątyni boga-księżyca, Sina, w mezopotamskim
Harranie. Od czasu gdy w roku 610 zlikwidowano tam ostatnie ślady pano­
wania Asyryjczyków, Harran znajdował się w rękach Medów, którym nie
przeszkadzało bynajmniej, że świątynia leży w gruzach. Marzeniem życia
Nabunaida była odbudowa świątyni, w której ruinach żył jeszcze jego
ojciec. Ale w tym celu trzeba było najpierw odebrać Harran Medom.
Triumf nad Medaml 55
Nabunaid opowiada, że w roku jego wstąpienia na tron pnlca>ali mu się
we śnie bogowie Marduk i Sin. Marduk nakazał odbudowę świątyni w Har­
ranie; ciekawe, czy tego samego zdania byli kapłani z Esagili. Kiedy Na­
bunaid zaoponował przerażony tłumacząc, że przecież Med otacza miasto,
a jest nader potężny, Marduk odrzekł: „Med, o którym mówisz, i jego kraj,
i królowie, co kroczą u jego boku, są niczym! Gdy trzeci rok nadejdzie,
bogowie sprawią, że Cyrus, król Anszanu, jego nędzny niewolnik, ruszy
przeciw niemu z garstką żołnierzy. Obali on Medów rozprzestrzenionych
szeroko, weźmie do niewoli ich króla Astiagesa i powiedzie go jako jeńca
do swego kraju.'1
TRIUMF NAD MED AM 1
W nadziei na to Nabunaid zawarł sojusz z Cyrusem, który wtedy otwar­
cie wszczął rokosz przeciw Medii. Nabunaid zaś, aby wywiązać się z umo­
wy, zebrał prędko armię przeciw buntownikom, którzy zamieszkiwali
w krajach należących niegdyś do Nabuchodonozora. Nim wyruszył, prze­
kazał „królowanie" w Babilonii swemu najstarszemu synowi Belszarusu-
rowi (Baltazarowi, jak go nazwano w Księdze Daniela) i pomaszerował na
Harran. Miasto nie mogło oczekiwać żadne] pomocy, ponieważ Astiages
był zajęty w kraju rokoszem Cyrusa, toteż szybko je odbito. Harran został
odbudowany i w ciągu roku 555 wojsko położyło fundamenty świątyni.
W następnym roku wojowano o odzyskanie Syrii. W styczniu 553 roku
Nabunaid zajął Hamat. W sierpniu najechał góry Amanu. W grudniu za­
bił króla Edomu, zaś jego armia stanęła w Gazie na granicy Egiptu. Złe
usposobieni jeńcy żydowscy przepowiadali upadek Babilonu z rąk wojow­
niczych Medów, ale, jak już niejednokrotnie, spotkało ich rozczarowanie.
Astiages wysłał przeciw buntownikowi armię pod dowództwem Harpagosa,
lecz zapomniał, jak okrutnie zamordował syna tego generała. Harpagos
nie zapomniał i prędko zdezerterował do CyTUsa przyprowadzając mu
większość swoich żołnierzy. Druga armia dowodzona przez samego Astla-
gesa dotarła do stolicy Parsy; tam się zbuntowała, uwięziła króla i wydała
go Cyrusowi. Ekbatana została wzięta, a jej bogactwa w złocie, srebrze
i kosztownościach wywieziono do Anszanu (550 r.).
Media utraciła pozycję niezawisłego państwa i stała się pierwszą z satra­
pii, Madą. Nigdy jednak nie zapomniano o ścisłym powinowactwie pomię­
dzy Persami i Medami. Splądrowana Ekbatana pozostała ulubioną rezyden­
cją królewską. Medowie mieli na równi z Persami dostęp do wszelkich
godności, powierzano im wysokie stanowiska i dowództwo w armiach per­
skich. Cudzoziemcy mówili stale o Medach i Persach; jeśli używali jednego
określenia, była to nazwa „Med”.
fo Założyciel Im perium C yrus
Zdobywając imperium Medów Cyrus przejął jego pretensje do władzy
nad Asyrią, Mezopotamią, Syrią, Armenią i Kapadocją. Były one w dużej
mierze sprzeczne z roszczeniami Babilończyków. Kiedy każdy z kontrahen­
tów osiągnął swój bezpośredni cel, znikły wszelkie podstawy sojuszu. Zni­
szczenie imperium Medów zniweczyło delikatną równowagą sił i można
było oczekiwać wojny Cyrusa z trzema pozostałymi mocarstwami — Lidią,
Babilonią i Egiptem.
PO CZĄ TK I SCHYŁKU BA BILONII
Żadne prorocze objawienie, zesłane przez porzucone bóstwa Babilonii,
nie ostrzegło Nabunaida, że sytuacja międzynarodowa niebezpiecznie się
zmieniła. Nastawiony na dalsze podboje na zachodzie wyruszył z Edomu,
znad granicy pustyni, i wtargnął w głąb Półwyspu Arabskiego. Uderzono
na Temę, najważniejszą z oaz, jej króla zabito. Nabunaid. z niewiadomego
powodu, wybudował tam sobie pałac na wzór babilońskiego i obrał go za
rezydencję. Dokumentacja handlowa z bezpośrednio potem następujących
lat mówi o karawanach wożących na wielbłądach żywność dla króla w Te­
rnie.
Baltazar sprawował tymczasem w Babilonii władzę królewską powie­
rzoną mu przez ojca. Obfita korespondencja i dokumenty handlowe wspo­
minają o synu króla jako najwyższym autorytecie. Od siódmego do co naj­
mniej jedenastego roku panowania Nabunaida (549—545) kronika rozpo­
czyna się systematycznie takimi zdaniami: „Król był w Ternie. Syn króla,
możni i jego żołnierze byli w Akadzie, W pierwszym miesiącu król nie
przybył do Babilonu Nabu nie przybył do Babilonu. Bel nie wychodził
(z Esagili). Uroczystości noworoczne się nie odbyły.” Pozbawieni w ten
sposób dorocznego wielkiego widowiska i związanych z nim okazji do za­
robku, mieszkańcy Babilonu byli oczywiście niezadowoleni. Wpływowi
kapłani Marduka zrazili się zupełnie. Nie umniejszały niechęci afronty wy­
rządzane wielkiemu Panu ich miasta, podczas gdy cudzoziemskiemu bo-
gu-księżycowi w Harranie oddawano cześć bez umiaru.
PE RSO W IE P O D B I J A J Ą L ID IĘ
Na wieść, że medyjski sojusznik został zdetronizowany, Krezus, król Li­
dii, pośpiesznie zgromadził swe zaciągi i przekroczył dawną granicę, Ha-
lys, aby zebrać resztki po imperium. Cyrus, który właśnie restytuował
był tytuł „króla Parsy”, uznał to za prowokację wobec swych własnych
roszczeń i w kwietniu 547 roku wyruszył ze splądrowanej Ekbatany, aby
stawić czoło najeźdźcy.
P ersow ie podhljają L idię 37
Po przejściu przełęczy, znajdującej się wysoko nad miastem, posuwał się
drogą wiodącą stale zakosami w dól aż do głównej linii Zagrosu u Wrót
Azji Za Wrartami szlak opadał jeszcze gwałtowniej. Zimne powietrze stało
się nagle cieplejsze, topole, cyprysy i platany płaskowyżu ustąpiły miejsca
rzadko rosnącym palmom i Cyrus znalazł się na skraju wielkich równin
Mezopotamii.
Mógł bez przeszkód ruszyć na południe na Babilon, jednakże zręczni bu­
downiczowie Nabuchodonozora przekształcili to miasto i okolicę w najpo­
tężniejszą fortecę świata. Cyrus odroczył więc rozsądnie atak i pomasze­
rował na północ do AsyTii, która, uprzednio już zależna od Medii, gotowa
była podporządkować mu się bez oporu. Arbela, którą na długie stulecia
zaćmiły Aszur i Niniwa, odzyskała swój prestiż jako nowa stolica Atury
[Asyrii], Cyrus przeprawił się przez Tygrys poniżej Arbeli i Aszur padł;
bogowie Aszuru i Niniwy ocaleli jedynie dzięki schronieniu, jakie znale­
źli za murami Babilonu. Dalej na zachód przy głównym szlaku leżał Har-
ran; roszczenia do miasta można było uzasadnić tym, że należało do Atury.
Właśnie przed trzema laty (550 r.) zmarł był ojciec Nabunaida w sędziwym
wieku stu trzech lat, a jego następca, kapłan Sina, nie był w stanie oprzeć
się zdobywcy. W zachowanych źródłach nie znajdujemy wzmianek o upad­
ku Harranu, jedynie trasa marszu Cyrusa i późniejszy rozwój sytuacji
zdradzają, że Harran był dla Babilonii stracony, a wraz z nim świątynia,
dla której odbudowy Nabunaid poświęcił życzliwość Marduka. Wobec ta­
kich strat Babilonia mogła się pomścić jedynie zawierając sojusz z Lidią.
W maju Cyrus byl przygotowany do działań przeciw Krezusowi. Znów
pomaszerowano wielkim szlakiem przez Syrię Północną, którą także ode­
rwano od świeżo utworzonego imperium Nabunaida, do Cylicji; niezawiśli
dotychczas Cylieyjczycy z własnej inicjatywy przyjęli zwierzchnictwo
Persów, w nagrodę za eo zezwolono im zachować rodzimych królów, któ­
rzy zgodnie z obyczajem nosili zawsze imię Syennesis. Przez Wrota Cyli-
cyjskie wojsko wkroczyło do Kapadocji, którą zorganizowano jako kolejną
satrapię. Katpatuka. W tym samym zapewne czasie jako następcę Astia-
gesa powitała Cyrusa Armenia i odtąd stała się satrapią o nazwie Armina.
Po nierozstrzygniętej bitwie w okolicy Pterii, położonej opodal niedaw­
no odkopanego Alacahiiyiik, Krezus wycofał się do Sajdes. Rozpuścił za­
ciągi z prowincji i zarazem wezwał sojuszników — Amazysa z Egiptu. Na­
bunaida z Babilonu i Spartan z kontynentu greckiego — by spotkali się
z nim na wiosnę. Cyrus nie zamierzał bynajmniej dawać przeciwnikowi
czasu na ściągnięcie posiłków. Mimo że zbliżała się zima, na Wyżynie Ana-
tolijskiej surowa, szybkimi marszami pociągnął na zachód. Na wschód od
stolicy, u zbiegu Hyllosu z Hermosem, na niewielkiej równinie znanej po­
tem jako „Pole Cyrusa", zastąpili mu drogę konni kopijnicy lidyjscy. Cy­
rus za radą Harpagosa ustawił przed swoimi liniami juczne wielbłądy; ich
58 Założyciel imperium Cyrus
przeraźliwy odór wystraszy! nie nawykłe do tego konie, które uciekły
w dzikim popłochu. Spieszeni Lidyjczycy sprawili szyki i walczyli dzielnie,
ale w końcu musieli wycofać się do twierdzy. Do sojuszników rozesłano
bardziej naglące wici; nie stało już czasu na odpowiedź, ponieważ po dwu­
tygodniowym oblężeniu wrogowie wdarli się na mury sardyjskiego akro­
polu, rzekomo nie do zdobycia, i Krezus dostał się do niewoli (547 r.).
,,W maju pomaszerował do kraju Lidyjczyków, Zabił ich króla. Zabrał
łupy. Osadził w Lidii własną załogę. Potem ta załoga i sam król tam zosta­
li." Takie jest oficjalne sprawozdanie Cyrusa. W istocie, Krezus wschod­
nim obyczajem sam siebie złożył w ofierze, aby uniknąć zwykłych poniżeń,
których nie szczędzono pojmanemu monarsze przed egzekucją. W pół wie­
ku potem attycki malarz waz, Myson, pokazał Krezusa, jak na tronie sie­
dzi na stosie, który sługa podpala.
Królowie lidyjscy mieli w wielkiej czci Apollona Delfickiego. Krezusa
obdarzył on mętną wyrocznią, która najwyraźniej przywiodła króla do
śmierci. Nie można było dopuścić do splamienia opinii Apollona, toteż
wkrótce ogłoszono „prawdziwe” relacje o losach Krezusa. Najpierw kapła­
ni obwieścili, że sam bóg powiódł zdetronizowanego monarchę do nieśmier­
telności w kraju legendarnych Hyperborejczyków, odpowiednio daleko na
północy. Potem przyszła popularna wersja, że w ostatniej chwili, gdy Kre­
zus już byl na stosie, Cyrusa ogarnął żal, starał się uratować ginącego kró­
la, choć ogień buchał wysoko. Wtenczas Apollon zesłał niespodziany
deszcz, który cudownym sposobem ugasił płomienie, Krezus ocalał i został
głównym doradcą królewskim. Na koniec przerobiono wersję o Hyperbo-
rejczykach, wyznaczając Krezusowi na siedzibę Barene opodal Ekbatany.
Z Lidii utworzono satrapię Saparda albo Sardes. Satrapą został Pers Ta-
balos. Zarządzanie prowincjami było dopiero w stadium eksperymentu.
Cyrus zrobił więc próbę i mianował tubylca, niejakiego Paktyesa, zarządcą
zdobytego skarbca Krezusa.
U JA RZ M IE N IE GREKÓ W I L ICYJC ZYKÓW
W tymże roku 547 doszło do pierwszego zetknięcia Persów z Grekami.
Żaden z ludów nie dostrzegł w tym faktu brzemiennego w przyszłe skut­
ki. Dla Greków Persja była po prostu jeszcze jedną barbarzyńską monar­
chią, której handel może przynieść korzyści ich kupcom i której nominal­
ną zwierzchność mogą uznać w razie potrzeby najbliższe miasta-państwa.
Nigdy im się nie śniło, że nie minie jedno pokolenie, a bogatsza, ludniej­
sza i bardziej rozwinięta połowa greckiego świata znajdzie się na stałe pod
panowaniem perskim i że następna generacja będzie musiała stawić czoło
całej potędze imperium perskiego' starającego się ujarzmić niepodległe do­
UJarzmienie Greków i Llcyjczyków 59
tąd, bardziej zapóżnione w rozwoju państwa greckie. Nie mogli przewi­
dzieć, że choć państwa te zachowają wolność, ich stosunki międzynarodo­
we będą przez cały ten okres pod przemożnym wpływem wielkiego króla
Achemenidów, oraz że nawet w sprawach wewnętrznych sukces lub po­
rażka stronnictw politycznych będą funkcją ich pro- lub antyperskiego na­
stawienia. Dla Persów natomiast Grecy na zachodnim pograniczu mieli
przez następne pól wieku stanowić pomniejszy jedynie problem
Nim doszło do ostatecznej bitwy z Lidyjczykami, Cyrus zaproponował
ugodę greckim miastom nadbrzeżnym. Przez długie lata były one w pod­
daństwie u Lidyjczyków, ale jarzmo nie ciążyło im zbytnio, zaś klasa ku­
piecka, pod której kontrolą znalazły się rządy w tych miastach, wzbogaciła
się dzięki możliwościom handlowym, jakie stwarzała przynależność do za­
sobnego imperium lidyjskiego. Było więc całkiem naturalne, że miasta-
-państwa odrzuciły wspaniałomyślną ofertę, z wyjątkiem Miletu, który
okazał się dość bystry, by odgadnąć, do kogo należy przyszłość. Persowie
nauczyli się pierwszej reguły postępowania z Grekami: dziel i rządź. Jed­
nocześnie nauczyli się też zapewne drugiej.
Sprzedajny bóg-wieszczek Apollon ze swej głównej świątyni w Delfach
wydal Krezusowi mętne orzeczenie, które przyczyniło się do zbędnej duf-
ności i upadku monarchy, U Branchidów [w Didymach] znajdowała się
świątynia Apollona dla Miletu; jego też można było przekupić za pośred­
nictwem kapłanów. Wylania się nieuchronnie pytanie: czy mieli oni swój
udział w bezbolesnej kapitulacji Miletu? Bez względu na to, jak wypad­
nie nasza odpowiedź, pozostaje faktem, że obaj bogowie, Apollon z Mi­
letu i Apollon z Delf, byli przez następne pól wieku konsekwentnymi przy­
jaciółmi Persów.
Tytuły do władzy nad dawnymi poddanymi Lidii przeszły na mocy pra­
wa podboju na Cyrusa. Odmowa większości Greków podporządkowania się
Cyrusowi czyniła z nich tyra samym buntowników. Nie poprawili swej
sytuacji żądając gwarancji równie uprzywilejowanego statusu jak za Kre­
zusa — Cyrus musiał to uznać za zuchwalstwo. Gdy odrzuci! żądanie jako
spóźnione, miasta przystąpiły do budowy umocnień, to zaś oznaczało woj­
nę. Zbuntowani Grecy zaapelowali do Sparty, o której Cyrus wiedział tyl­
ko tyle, że jako wzywany na pomoc sojusznik w ogóle się nie stawiła. Zdu­
miał się więc potężny, zwycięski król, gdy przybyło poselstwo z nakazem,
by nie ważył się krzywdzić któregokolwiek z greckich miast, bo Spaita­
nie go ukarzą!
Po wyjeżdzie króla do Ekbatany Paktyes zbuntował się i dysponując
powierzonym mu skarbem najął greckich najemników. Tsbalosa oblęźono
na sardyjskim akropolu, dopóki posiłki pod wodzą HL-da Mazaresa me
przepędziły buntowników; wszyscy Lidyjczycy zostali całkowicie rozbro­
jeni. Paktyes zbiegi do Kyme, które zwTÓcilo się o radę do wyroczni Apol-
eo Założyciel imperium Cyrus
łona u milezyjskich Branchidów. Odpowiedzi można się było domyślić;
jako konsekwentny przyjaciel Persów Apollon nakazał wydanie błagal-
nika.
Wybitny obywatel Kyme, Aristodikos, syn Heraklejdesa, zyskał sobie
niebywałą reputację u Greków, ponieważ odmówił przyjęcia tak jawnie
stronniczej wyroczni. Do Apollona u Branchidów udało się nowe posel­
stwo. Aristodikos jako rzecznik powtórzył pytanie i otrzymał tę samą od­
powiedź. Wówczas, jak to sobie zaplanował, wybrał z gniazd wszystkie
ptaki, które schroniły się w świątyni. Z świętego przybytku rozległ się
głos: „Człowieku najnikczemniejszy z nikczemnych, jak śmiesz to czynić?
Chcesz usunąć mych błagalników ze świątyni?" Na to Aristodikos bez wa­
hania: „O Panie, jakże to: swoim błagalnikom chcesz nieść pomoc, a Ky-
mejczykom nakazujesz wydać ich własnego?" Ubodła widać kapłana ta
wymówka, bo odrzekł z wściekłością: „Tak właśnie nakazuję, żeby was
tym snadniej zgubiła wasza bezbożność i byście nigdy więcej nie przycho­
dzili po wyrocznię w sprawie błagalników!”
Przynajmniej raz gra Apollona została wykryta i, o ile nam wiadomo,
nieułękły Aristodikos nie poniósł żadnej szkody. Kyme nie było zabobon­
ne; Paktyes był jednak niebezpiecznym błagalnildem, toteż wysłano go,
by się schronił w pewniejszej Mitylenie. Lesbos jest wyspą; Persowie, jak
dotąd, nie mieli floty i Paktyes byłby bezpieczny, ale Mazares poparł groź­
by łapówką. Mityleńczycy byli właśnie w trakde dobijania targu, gdy Ky-
mejczycy dowiedzieli się o tych zamiarach i statkiem przewieźli Paktyesa
na Chios, do świątyni Ateny, opiekunki miasta, gdzie, jak sądzili, uchodź­
ca znajdzie pewny azyl. Wyspa Chios także była niewrażliwa na groźby;
ale niestety była wrażliwa na łapówki i smutna opowieść kończy się wy­
daniem Paktyesa w zamian za mieścinę Atameus na stałym lądzie. Per­
sowie nauczyli się drugiej reguły: Greków można łatwo kupić.
Następnym, rzecz jasna, krokiem miało być ujarzmienie tych Greków
na kontynencie, którzy odrzucili poddaństwo. Bronili się dzielnie, ale
w pojedynkę, i miasta padały jedno po drugim. Mieszkańców Prieny obró­
cono w niewolników. Spustoszono równinę Meandra i splądrowana Magne­
zję. Nowym satrapą został Med Harpagos, wynagrodzony za zdradę. Fokai
zaproponował on pokój pod warunkiem, że jej obywatele zburzą część mu­
rów miejskich i oddadzą jeden dom na rezydencję królewską. Fokajczycy
w nocy wsiedli na statki i porzucili miasto, wkrótce jednak z górą połowa
ich straciła ducha i powróciła. Teos poszedł za ich przykładem. Inne mia­
sta jońskie na kontynencie zdobyto szybko. Wyspy zamieszkałe przez Jo­
nów, które zdradziecko wydały Paktyesa, poddały się haniebnie jego ka­
tom — utworzono z nich satrapię. Jeśli chodzi o miasta doryckie, w ogóle
nie okazały one chęci walki; tylko Knidos próbowało się zabezpieczyć
przekopując przylądek. Apollon z Delf poszedł za przykładem Apollona
Ujarzmienie Greków I Llcyjczyków 01
Branchidów i zakazał kopania; kiedy nadciągnął Harpagos, Knidos również
się poddało. Karyjczycy wojowali dzielnie jako najemnicy egipskich kró­
lów z dynastii saickiej; teraz tylko Pedasejczycy stawili krótkotrwały opór
Persom na górze Lide. W armii dowodzonej przez Harpagosa walczyły już
oddziały jońskie i eolskie.
Gdy Grecy i Karyjczycy tak tchórzliwie kapitulowali przed najeźdźcą,
ich sąsiedzi Termiłowie, czyli Licyjczycy, pokazali im, jak trzeba było sta­
wiać czoło. Ci nie zapomnieli, że ich przodkowie Lukku złu pili Egipt za
dziewiętnastej dynastii i że pod wodzą Glaukosa i Sarpedona wspomogli
Trojan przeciw armadzie, którą Agamemnon ściągnął z całego imperium
mykeńskiego. Lepiej niż inni Anatolijczycy zachowali oni swój kaukaski
język i nie pisane obyczaje przodków, którzy na przykład pochodzenie
ustalali matrilinearnie. Nieustanne wojny z Solymami z podgórza wyrobiły
w nich twardość, zaś greccy kolonizatorzy zdołali się u nich usadowić
w jednym tylko miejscu, w Faselis, na pograniczu. Nawet Krezus nie był
w stanie ich ujarzmić.
Zamknąwszy się w swym głównym mieście Arnna, czyli Ksantos, Li­
cyjczycy walczyli, dopóki nie zgasła wszelka nadzieja, potem swe żony
i skarby podpalili w twierdzy, sami zaś zrobili ostatni wypad i polegli.
Podobnie zginęli Kauniowie. Teraz można było cale wybrzeże zorganizo­
wać w satrapię Jauna, czyli Jonię; nie była to satrapia w pełnym sensie,
ponieważ nie miała odrębnego rządcy, lecz podlegała satrapie w Sardes
Natomiast Grekami nad Hellespontem rządził satrapa Mitrohates, który
z Daskylejonu na południowym wybrzeżu Propontydy [morza Marmara]
administrował Frygią, czyli Tjaij Drajaha, „tymi znad morza".
Krótki ten epizod przyniósł Persom niemałą o Grekach wiedzę. Nau­
czyli się, że jako jednostki są to świetni wojownicy, zręczni i dobrze uzbro­
jeni, że warto ich wcielić do armii perskiej. Odkryli też, że gTeckie mia-
sta-państwa wskutek zaciekłej wzajemnej nienawiści są niezdolne do
wspólnego działania i że za pieniądze nietrudno znaleźć wśród nich przy­
jaciół. Z tych najcenniejszym był Apollon, bóg-wieszczek. Największym
wszakże odkryciem dla Persów były podziały klasowe wewnątrz owych
miast-państw. Większość od dawna zlikwidowała monarchię przyjmując
rządy dziedzicznej arystokracji, posiadaczy ziemskich. Potem nowe siły
ekonomiczne wysunęły na pierwszy plan arystokrację pieniądza, która
niejednokrotnie za pośrednictwem tyrana zastępowała dawną, rodową.
Patriotyzm starej arystokracji był z konieczności ciasny, natomiast han­
dlowcy umieli docenić możliwości, jakie dawało włączenie do rozległego
imperium. Powierzenie miast greckich tyTanom było więc oczywiście
z korzyścią dla Persów.
62 Założyciel im perium Cyrus
FERMENT W BA BILONII
Podbici Grecy, pod władzą przyjaźnie nastawionych tyranów, zacho­
wywali się spokojnie, Cyrus zaś tymczasem szybko powiększa! swe im­
perium. Teraz, gdy Nabunaid związał się sojuszem z Krezusem, Cyrus
mógł otwarcie już odkrawać terytoria babilońskie kawałek po kawałku.
Jak więc należało przypuszczać, po powrocie z Sardes postanowi! zająć
resztę Syrii, gdzie stały jeszcze wojska Nahunaida; chciał także uzyskać
od Arabów z pogranicza jakąś rękojmię lojalności. Jeśli Tema była rów­
nież zagrożona wskutek tych operacji, mielibyśmy jeden z powodów, dla
których Nabunaid po roku 545 znów zjawił się w Babilonie. Nie brakowało
innych ważkich powodów. Scentralizowana w wysokim stopniu za pano­
wania Nabuchodonozora Babilonia stopniowo się dezintegrowała pod sła­
bymi rządami Baltazara. Nadużycia władzy i łapówkarstwo stały się po­
wszechne, uciskano chłopów, ich pola zaś leżały odłogiem. W roku 546
nad urodzajną niegdyś Babilonią zawisła wręcz klęska głodu.
W tymże złowieszczym roku Nabunaid doznał innego jeszcze okropnego
ciosu. Dynastia chaldejska od samego początku trzymała mocno w ręku
akropol w Suzie, najważniejszym mieście Błamu. Jeden z wybitnych wo­
dzów Nabuchodonozora, imieniem Gobryas (Gubaru), został mianowany
rządcą Gutium (jak Babilończycy nadal nazywali Elam). Teraz zbun­
tował się i przeszedł do Cyrusa, a Nabunaid zdołał uratować jedynie
suzańskich bogów przetransportowując ich do Babilonu. 9 czerwca 546
roku wojska elamickie wkroczyły do Akadu i zaatakowały lojalnego rząd­
cę Uruku.
PODBOJE CYRUSA NA WSCHODZIE
Uwagę Cyrusa przyciągali w tym czasie nie ujarzmieni jeszcze Irań-
czycy ze wschodniej połowy płaskowyżu, na północ i wschód od wielkiej
słonej pustyni w centrum Warkana, czyli Hyrkania, leży na południe od
Morza Hyrkańskiego. Urodzajność zapewnia! tej ziemi masyw górski na
południu, który zamykał drogę północnym wiatrom i zmuszał je, by
wszystko, co niosły w deszczowych chmurach, oddawały w potężnych
ulewach sycąc wąski nadbrzeżny pas u podnóża gór. Na południowy
wschód od HyTkanii leżała wyżynna Partawa, czyli Partia; oba kraje były
zjednoczone’ pod władzą Hystaspesa (Wisztaspy), syna Arsamesa, który
rad był zamienić skromniejszy tytuł kawi, czyli lokalnego królewiątka,
na godność satrapy pod berłem potężnego teraz krewniaka.
Na wschód od Partii rozciągała się Haraiwa, czyli Aria, biorąca nazwę
od rzeki Arejos; nad rzeką tą leżała stolica Artokoana, która jako wspól-
Podbojc Cyrusa na Wschodzie «l
czesny Herat nawiązała nazwą do dawnego miana. Na południe od Arii
wzdłuż rzeki Etymandros położona była Zaranka, czyli Drangiana. Aria-
spowie znad Etymandra wspomogli Cyrusa dostawami żywności i odtąd
zwolnieni byli 2 haraczu oraz liczeni w poczet „dobroczyńców" kró­
lewskich. Odnoga Etymandra, Arachotas, dala miano krainie Haurawa-
tisz, czyli Arachozji. której stolica, tej samej nazwy, to dzisiejszy Kan-
dahar. Z Arii, na Wyżynie Irańskiej, mógł Cyrus śledzić wzrokiem za
biegiem Oksu [Amu-darii], który przez nieprzebyte wąwozy pędzi w dół,
by rozlać się zakosami po żółtych równinach Azji Środkowej. Równiny
te były po większej części jałowe, ale tu i ówdzie uprawne oazy rozcią­
gały się nad rzekami; tam, dzięki prymitywnemu systemowi nawadnia­
jącemu, bujna wegetacja pokrywała żyzną glebę. W oazach najbliższych
płaskowyżu osiedli już Irańczycy i Cyrus postanowił dołączyć je do swe­
go rozrastającego się imperium.
Podążając wzdłuż Oksu zszedł na ziemię Sogdii (Sugudu) pomiędzy
Oksem a Jaksartesemn [Syr-darią], Jej stolicą była Marakanda, poprzed­
niczka legendarnej złotej Samarkandy, gdzie wielki kopiec ukryty wśród
ogrodów i sadów kryl szczątki pierwotnej osady; pamięć o niej zachowała
się aż po czasy muzułmańskie. Opodal płynął szeroki nurt Sogdy, który
jednak trochę dalej wsiąkał w piaski Sam Oksos był w tym miejscu nie­
sforny, co uniemożliwiało postawienie mostu; Cyrus przebył go niewąt­
pliwie w sposób staroświecki — na nadmuchanych skórach. Za drugą rze­
ką, Oreksartesem, czyli Jaksartesem, mieszkali pólkoczownicy Massageci:
w oazie Chiwa nad dolnym Oksem — Chorasmiowie. Zostali oni podbici,
a Cyrus (lub jeden z jego bezpośrednich następców] zapoznał ich ze znaną
Persom techniką nawadniania. Całą ziemię uprawną ogłoszono własnością
króla; w miejscu, w którym Akes (dolny Oksos) pięcioma korytami wy­
pływa! z gór, wzniesiono śluzy; otwierano je w celu rozdzielenia polom
cennej wody tylko w odpowiedzi na petycję wnoszoną bezpośrednio do
tronu i po pobraniu niemałej dodatkowej opłaty. Być może. Cyrus nie
spodziewał się, by Chorasmiowie chcieli długo płacić uciążliwy podatek
(jak zobaczymy, już za czasów Artakserksesa I wymknęli się oni spod
wszelkiej skutecznej kontroli królewskiej, nim zaś upadło imperium, mieli
własnego króla), ponieważ postanowił, że najdalej wysuniętą na północ
stalą granicą państwa będzie Jaksartes. Aby w przyszłości chronić bogate
ziemie na południu od najazdów hord turańskich z głębi Azji Środkowej.
Cyrus utworzył łańcuch siedmiu strażnic wzdłuż południowego brzegu
rzeki Główną składnicą zaopatrzenia miała być Gaza, „Skarbiec", ale
kluczową pozycję obronną stanowiła Kyra, „Miasto Cyrusa”, cały zaś
system opierał się o Marakandę na zapleczu. W drodze powrotnej prze­
kraczając górny Oksos Cyrus zajął też prawdopodobnie żyzną oazę Mar-
gusz, nazwaną tak od głównej rzeki, w dolinie współczesnego miasta
64 Założyciel imperium Cyrus
Merw; utworzono z niej podsatrapię, lecz nie Sogdii na nizinnym północ­
nym wschodzie, tylko Baktrii, położonej wyżej, na północy.
Baktria (Bachtrisz) wzięła nazwę od rzeki Baktros, dopływu Oksu. Jej
główne miasto również nazywano Baktrią, choć twierdza zachowała przez
długi jeszcze czas dawniejsze irańskie miano Zariaspa, a właściwy Magom
sposób traktowania zmarłych i umierających utrzymywał się aż do czasów
Aleksandra, który przerażony tym położył kres najgorszym praktykom.
Innym ważnym miastem była Drapsaka.
Z Baktrii, najdalej na wschód położonego terytorium rdzennie irań­
skiego, Cyrus przez graniczną rzekę Kofen spoglądał na ziemię Hindusów,
spokrewnionych z Irańczykami. Ci ostatni nazywali ją jeszcze we własnym
języku Paruparaesanna, „krajem za górami", choć tubylcom znana była
jako Gandara. Wtedy więc ten zapadły kąt Indii znalazł się po raz pierw­
szy pod władzą Irańczyków. Niżej, na zboczach Hindukuszu, rozciągała
się Sattagydia; na północ od niej, w Pamirze, mieszkali Saka Haumawarga,
czyli Sakowie Amyrgijscy, „warzący święty napój haoma”.
P O D B Ó J BA B IL O N II
Podbojami tymi Cyrus podwoił obszar — choć nie zaludnienie ani bo­
gactwo — swego imperium. Dzięki ogromnemu napływowi wojowników
tak się wzmocnił, że mógł się wreszcie odważyć na zaatakowanie samego
Babilonu. Tamtejsi mieszkańcy gotowi byli powitać jako wyzwoliciela
każdego, nawet cudzoziemca. Nawracającymi ku przeszłości reformami
Nabunaid zraził sobie kapłanów Marduka, którzy za to płacili. Niezado­
woleni byli i inni kapłani. Żydowscy prorocy przepowiadali upadek Ba­
bilonu i sławili Cyrusa jako pomazańca bożego, który zapewnić ma powrót
do Syjonu. Cały kraj pogrążył się w chaosie.
Gdy więc niezadowolenie wśród ludności torowało mu drogę, Cyrus od
razu po powrocie z wyprawy na wschód gotował się do inwazji na nizinę.
Nim zimą na przełomie roku 540 i 539 śniegi zasypały przełęcze, stanął
na granicy. Esznunak, Zamban, Me Turnu i Der padły, Nabunaid zwiózł
jednak przedtem do stolicy posągi tamtejszych bogów. Poniósł porażkę
nad Tygrysem, ale jedyną pomoc widział w bogini Isztar i w marcu spro­
wadził ją z Uruk. Starał się zapewne uzasadnić takie deportacje koniecz­
nością obrony stolicy przed cudzoziemcem; obywatele lamentowali w glos
nad niszczejącymi świątyniami porzuconymi przez bóstwa.
Trzeba było sobie zjednać Marduka i jego kapłanów. W dzień Nowego
Roku, 4 kwietnia 539, znów „obchodzono święto jak należy. Żołnierze do
syta raczyli się winem.” Bezpośrednio potem Nabunaid, nadal ufając bar­
dziej w fizyczną obecność bogów, sprowadził bożki z Maradda i Zamama,
bóstwa z Kisz, Ninlil oraz Hursagkalama, „aż wreszcie z końcem sierpnia
Podbój Babilonii 6S
wkroczyli do Babilonu bogowie Akadu, wszyscy jacy są nad ziemią i pod
ziemią". Cierpliwość obywateli wyczerpała się; bogowie z Kutu, Sippar
i nawet Borsipy już nie wkroczyli. Ebarra, świątynia boga-słońca Sza-
masza w Sippar, została w swoim czasie odbudowana, ale kapłanów ogar­
nęło oburzenie, gdy Nabunaid pod wpływem kolejnego ze swych częstych
widzeń sennych kazał zmienić kształt boskiego nakrycia głowy. Nabu
przybył z Borsipy na noworoczne spotkanie ze swym ojcem Mardukiem,
lecz jego kapłani też już widzieli rękę piszącą na ścianie.
W początkach października Cyrus stoczył kolejną bitwę pod Opis nad
Tygrysem i żywym ogniem spalił lud Akadu. Przykładnie nastraszeni
przeciwnicy stracili odwagę i 11 października Sippar został wzięty bez
wałki. Nabunaid uciekł, a 13 października 539 roku Gobryas, rządca Gu-
tium, wraz z wojskami Cyrusa bez walki wkroczył do Babilonu. Potem,
gdy Nabunaid powrócił do Babilonu, został uwięziony.
Ostatnia tabliczka datowana imieniem Nabunaida pochodzi z 14 paź­
dziernika, następnego dnia po zdobyciu Babilonu przez Gobryasa, ale
spisano ją w Uruk, dokąd pożądana wieść jeszcze nie dotarła. W samej
stolicy życie; toczyło się normalnie, gdyż współcześni nie zdawali sobie
sprawy, że z upadkiem Babilonu skończyła się jedna epoka, a zaczęła
nowa. Najpóźniej 26 października skrybowie datowali już tabliczki imie­
niem nowego władcy jako „króla krajów”. Taki był tytuł urzędowy przez
resztę kalendarzowego roku wstąpienia na tron oraz część pierwszego
pełnego roku panowania.
Gobryas dobrze traktował Babilon. Aż do końca października „tarcze”
Gutium otaczały bramy Esagiłi. Ani tam, ani w innych świątyniach nikt
nie podniósł broni, nie pominięto również żadnej z wyznaczonych uro­
czystości. 29 października wkroczył do Babilonu sam Cyrus. Drogę usłano
mu gałązkami, on zaś obwieścił pokój wszystkim mieszkańcom miasta.
Gobryas został satrapą nowej prowincji Babirusz i mianował podwładnych
urzędników; dokumenty administracyjne dowodzą, że dawnych funkcjo­
nariuszy z reguły zatwierdzano na stanowiskach.
PRO PAGANDA PERSKA
W oczach swoich babilońskich poddanych Cyrus nie był nigdy obcym
królem Parsy. W skierowanej do nich w ich własnym języku proklamacji
nagromadził starodawne tytuły: „Jam jest Cyrus, król świata, wielki
król, potężny król, król Babilonu, król Sumeru i Akadu, król nad wszyst­
kimi stronami świata (...], z nasienia dawnych królów, którego panowanie
miłe jest Belowi i Nabu, którego władzą monarszą radują się w sercach
swoich." W trakcie pierwszego pełnego roku panowania Cyrusa w formule
66 Założyciel im pe rium Cyrufl
datowania systematycznie wprowadzano tytuł „król Babilonii” przed
zwrotem „król krajów".
Kapłani zostali wynagrodzeni za złamanie wiary Nabunaidowi. W okre­
s i e od grudnia do lutego następnego roku wywiezionych bogów z wszel­
kimi należnymi honorami odtransportowano do ich świątyń. Przypadkiem
odnaleźliśmy list z tamtego czasu, który informuje, że z Borsipy odpłynął
statek po radę kapłanów świątyni Ezida, którzy mieli eskortować Nanę
i Panią z Urulc w drodze do ich siedzib. Wraz z bogami przesyłano polece­
nia odbudowy ich świątyń. Na cegłach użytych do budowy w Uruk widniał
napis: „Jam jest Cyrus, budowniczy świątyń Esagila i Ezida, syn Kambi-
zesa, wielki król." Używając dawnego tytułu Nabuchodonozora, sławił
Cyrus Marduka i Nabu. Ur zbezczeszczona niestosownym obrządkiem;
teraz dzięki nowym budowlom naprawiono szkodę, co pozwoliło Cyrusowi,
jako „królowi świata, królowi Anszanu", przypomnieć obywatelom, że
„wielcy bogowie oddali wszystkie krainy w moje ręce; na ziemi tej przy­
wróciłem pokój i bezpieczne pomieszkanie".
Wielka mnogość wywiezionych ze świątyń bóstw obcych dała królowi
inne jeszcze okazje okazania łaskawości. Bogowie z Suzy powrócili do
Elamu, asyryjscy zaś do dawnej stolicy; skorzystali też inni z dawnych
spornych terenów pomiędzy Asyrią i Babilonią. Zebrano również miesz­
kańców tych miast i umożliwiono im powrót do domu. Prorocy żydowscy
powitali Cyrusa jako władcę, który zapewni im powrót do Syjonu; ponie­
waż nie posiadali już wizerunków boga, było logiczne, że zabrali do Jero­
zolimy sprzęt świątynny zrabowany przez Nabuchodonozora.
Proklamacja Cyrusa do Babilończyków, wydana w ich własnym języ­
ku, jest wzorem przekonywającej propagandy. Wyłożywszy jasno, że sam
iest prawowitym dziedzicem ich dawnych monarchów-, Cyrus postarał się
raz na zawsze w-ykląć pamięć Nabunaida. Według jego wersji, kapłanem
kraju mianowana została tuzinkowa postać. Nad poddanymi ustanowił
Nabunuid podobnego sobie (Baltazara). Ur i innym miastom narzucił nie­
stosowne obrządki. Co dnia knul nowe zamachy na sługi boże i dokonywał
ich. Obalił kult Marduka, króla bogów-: dzień w dzień okazywał swą wro­
gość Mardukowemu miastu; cały lud Marduka przywiódł do ruiny w nie­
wolniczej służbie.
Jęki i narzekania strasznie rozgniewały pana bogów, toteż porzucił ich
kraj. Bogowie, co mieszkali wśród nich, odeszli w złości, bo do Babilonu
sprowadzono obce bóstwa. Wkrótce jednak ulitował się nad wszelkim zruj­
nowanym domostwem i ludźmi z Sumeru i Akadu, którzy byli jak nie­
żywi.
Przeszukiwał wszystkie krainy, szukał wszędzie. Szukał sprawiedliwego
wśród książąt i ujął jego dłoń. „Cyrus, król Anszanu" — obwieścił jego
imię; wyznaczył go na władcę świata całego. Rzucił mu do stóp kraj Gutu
Propaganda perska 67
(Elam) i wszystkich Medów. Prawy i sprawiedliwy, zatroszczył się Cyrus
0 czarnogłowy lud — tak zazwyczaj określano Babilończyków Marduk,
pan wielki, opiekun swego ludu, z radością spoglądał na zbożne dzieło
1 w uczciwe serce władcy.
Nakazał mu Marduk, by podążył do Babilonu, Mardukowego miasta;
drogą ku Babilonowi rozkazał mu ruszać, sam jako przyjaciel i towarzysz
szedł u jego boku. Zbrojni maszerowali z nim żołnierze, mnóstwo nie­
przebrane jako wody rzeki. Zezwoli) mu Marduk wkroczyć do Babilonu
bez potyczki ni bitwy. Oszczędził bóg swoje miasto od nieszczęścia. Na­
bunaida, króla, co go się nie lękał, wydal w ręce Cyrusa. Padł przed Cy-
rusem lud wszelki Babilonu, Sumeru, Akadu, padli książęta i urzędnicy
i całowali jego stopy. Radowało ich jego królowanie, twarze ich jaśniały
Panu zaś, co mocą swoją martwych przywraca do życia, co zbawił ich od
zguby i niedoli, radośnie złożyli hołd, baczenie dając na jego rozkazy
„Miłościwie do Babilonu wkroczywszy, z radością i chętnie wszedłem
do siedziby mnie, władcy, przeznaczonej w królewskim pałacu. Marduk,
pan wielki, obrócił ku mnie szlachetne serca Babilończyków, a jam się
0 kult jego co dnia troszczył. Liczne moje wojska w pokoju wkroczyły do
Babilonu. W całym Sumerze i Akadzie nie pozwoliłem na żadne nieprzy­
jazne traktowanie. Zdjąłem z nich hańbiące jarzmo. Domostwa rozbite
odbudowałem, uprzątnąłem ruiny.
Marduk, pan wielki, upodobał sobie w moich zbożnych dziełach i miło­
ściwie pobłogosławił mnie, Cyrusa, króla, który mu cześć składa, i Kam-
bizesa, syna mego, i wszystkich moich żołnierzy, my zaś szczerze i rado­
śnie sławimy jego wzniosłą boskość. Królowie wszelcy, co w pałacach
wszystkich stron ziemi mieszkają, od Górnego do Dolnego Morza, i kró­
lowie wszelcy kraju Amorytów w namiotach mieszkający (Arabowie) dary
mi zwieźli znaczne i całowali w Babilonie moje stopy."
Następnie Cyrus opowiada, jak zwrócił wszystkie pojmane bóstwa,
1 kończy pobożnym westchnieniem:
„Niechaj wszyscy bogowie, których odwiozłem do ich miast, co dzień
błagają Bela i Nabu o długie życie dla mnie i niech miłościwie wstawią
się za mną u Marduka, pana mego, mówiąc: «Niech błogosławiony będzie
Cyrus, król. który ci cześć oddaje, i syn jego, Kambizes.»”
To obwieszczenie przeznaczone było dla ludzi wykształconych; dla anal­
fabetów pisarze sporządzili dobrym babilońskim wersem relację o rządach
Nabunaida, która rozbrzmiewać musiała w uszach słuchaczy jeszcze długo
potem, gdy obwieszczenia nikt już nie pamiętał. Nabunaid był monarchą
wyjątkowo niegodziwym; sprawiedliwość nie szła u jego boku. Słabego
gromił jego miecz. Przed kupcem zamykał drogę. Chłopu zabierał ziemię
spod sochy; żniwiarz nie wzniósł nigdy okrzyku radości. Zaniedbano za
jego rządów system nawadniający, kanałów na polach nie grodzono jak
sa Założyciel im perium C yrus
nalepy. Kiedy je Nabunaid kazał kopać, nie zabezpieczano ich i cenne
wody niepowstrzymanie zalewały poła niszcząc plony. Wybitnych ludzi
wtrącano do więzień. Zakłócano zgromadzenia obywateli, twarze ich spo-
chmurniały; nie przechadzali się w miejscach publicznych, nie było
w mieście żadnych rozrywek.
Demon opętał Nabunaida, demon, co wnika do boku. We własnym kraju
go nie widywano. W obcym Harranie zbudował okropną budowlę będącą
zaprzeczeniem świątyni i sporządził tam wizerunek, który nazwał Sinem;
nie był to powszechnie znany księżycowy bóg Babilonii, ale jakby księżyc
w zaćmieniu. I rzekł do siebie: „Póki tu jestem zajęty i dopełniam żałoby
po zniszczeniu świątyni, zaniedbam uroczystości i dopuszczę, by święto
noworoczne przepadło."
Kiedy w trzecim roku zakończył prace w tamtym mieście, nie w Babi­
lonie, powierzył obóz swemu pierworodnemu. Ujął dłoń najstarszego syna
i powierzył mu królestwo, sam zaś ruszył do dalekiego kraju. Powlókł za
sobą armię przez wszystkie kraje. Szły z nim wojska z Akadu i zwrócił
oczy swoje ku Ternie w Amurru. Księcia Temy ścięto mieczem; wszyst­
kich mieszkańców miasta i kraju wyrżnięto. To miasto obrał sobie za sie­
dzibę, a była z nim armia z Akadu. To miasto przyozdabiał; wybudowali
mu pałac jak w Babilonie.
Kiedy wybuchła wojna z Cyrusem, chełpił się Nabunaid nie odniesio­
nymi zwycięstwami. Pisał na pamiątkowych stelach: „Legnie głową
u moich stóp, ziemie jego pochwycę w ręce. własność jego stanie się moim
łupem." Jego poddani podnieśli glos w zgromadzeniu miejskim i urągali
mu. Obecny król oświadczył im, że Cyrus nie zna odcisków rylca, klino­
wego pisma na glinianej tabliczce. Cyrus istotnie nie umie pisać, ale sami
bogowie ześlą widzenie, ziarno zakiełkuje wszędzie. Na znak, że to on jest
królem, przesunie się nad nim księżycowy sierp bogów Anu i Enlila
Choć w końcu w ostatnim roku swego panowania Nabunaid przywrócił
święto noworoczne, nadal mieszał rytuały i zmieniał obrządki. Sprzeciwiał
się rozkazom boskim i miotał bezbożne przekleństwa Własnymi rękoma
zrywał symbole boskie ze ścian świętego przybytku i przenosił je do
swego pałacu. W ten sposób dawał do zrozumienia, że do pewnego stopnia
sam siebie uważa za boga, Dwaj cudzoziemcy, których wyniósł na wysokie
urzędy, Zeria — zarządca świątyni, i Rimut —• nadzorca — bili przed nim
pokłony; posłuszni królowi wykonywali jego rozkazy. Przyłożyli czoło do
czoła i wyrzekli słowa przysięgi: „Jako rzeknie król, jego jeno słowo
znaczy.”
Cyrus wkroczył do Babilonu i obwieścił pokój mieszkańcom. Przedsta­
wiciel królewski stanął na straży u wrót świątyni. Wtedy Cyrus zabił
jagnię na ofiarę Przyda] kadzidła, co żarzy się ku czci boga. Sam pokłonił
się bóstwom twarzą do złemi. W sercu wyryte ma Cyrus, by nieść pożytek
P ro p a g a n d a p e rs k a SB
bogom; i nakłonił serce swoje do budowania, wziął na głowę koszyk z ceg­
łami, jak każe rytuał. Dokończył budowy murów Babilonu, które wzniósł
Nabuchodonozor w łaskawości serca; wykopał fosę pod murem Imgur-Bel.
Bogów Akadu, którzy opuścili swe przybytki, sprowadził Cyrus do ich
siedzib. Ukoi! ich serca Życie już z nich wyciekło, a on im je przywrócił.
Zastawiono dla nich stoły jadłem. Zniszczone mury rozebrano, odbudo­
wano wszystkie świątynie. Inskrypcje królewskie i płyty pamiątkowe Na­
bunaida usunięto i spalono; wiatry rozniosły popioły. Strącono jego posąg,
a w przybytkach zatarto imię. Wszystko, co pozostawił, rzucono w ogień;
Cyrus oddal to płomieniom, bo serce jego ukochało Babilon. Co sie zaś
tyczy samego grzesznika, niechaj w krainie podziemi wtrącą Nabunaida
do więzienia, niech w okowy mocne zakują też jego pomocników, gdy
tymczasem Marduk łaskawie i radośnie spogląda na Cyrusowe królowanie.
Osobliwie poplątane okazały się skutki tej przemyślnej propagandy
Wbrew zamierzeniom Cyrusa nie udało się „wykląć pamięci" Nabunaida.
nie został zapomniany. Kiedy w następnym pokoleniu Babilon znów się
zbuntował, dwaj kolejni pretendenci podawali się za Nabuchodonozora.
syna Nabunaida. Herodot znał Nabunaida jako Labynetosa, syna królowej
Nitokris, sławnej ze swych budowli. O Baltazarze zapomnieli Grecy, ale
nie Hebrajczycy, choć uważali go za syna Nabuchodonozora.
Miała wszakże propaganda wpływ bardziej subtelny. Proroctwa żydow­
skiego wygnańca w Babilonie wykazują tak ścisłe analogie z językiem
obwieszczenia, że zastanawia nas, czy prorok naprawdę tekstu tego nie
czytał. Grecy opisują ostatniego króla Babilonu jako osobistość skanda­
licznie nieudolną. W relacjach Herodota i Ksenofonta o zajęciu miasta
przez Cyrusa pojawia się nawet owo wielkie święto noworoczne z morzem
wina wyżlopanego przez pijanych żołnierzy; podobnie jako hulaszczą ma­
skaradę opisuje autor Księgi Daniela ostatnią noc Baltazara.
W żydowskiej opowieści Daniela charakter Nabunaida z relacji wersem
przypisano lepiej znanemu Nabuchodonozorowi. On także jest heretykiem.
Jego wyżsi urzędnicy są cudzoziemcami, co w tej relacji znaczy, oczywi­
ście, Żydami. Z imion przypominają nam Zerię i Rimuta Nabuchodonozor
wzniósł wielki posąg, któremu wszyscy muszą składać cześć. Za s w ą bez­
bożność król ukarany został szaleństwem i żarł trawę jak bydlę na polu
Życie Nabunaida pełne było snów i Nabuchodonozor też miał swój sen:
Nabunaid zmuszony był prosić 0 pomoc przy ich interpretacji, jego potęż­
niejszy poprzednik również. Żyd Daniel wyłożył sen, który skazywał Ba­
bilon na zatratę, i przepowiedział przyszłość; rozpustnego despotę Balta­
zara słowa wypisane na pałacowej ścianie ostrzegły dopiero wtedy, gdy
było już za późno na skruchę.
70 Założyciel imperium Cyrus
CYRUS W BABILONIE
Na ludziach przywykłych do widoków górskich plaska i monotonna
nizina robiła z pewnością wrażenie nader przygnębiające. Zmęczeni letnim
upałem tęsknili niewątpliwie za swym wietrznym pogórzem i napawały
ich przestrachem wyniszczające śmiertelne gorączki. Za to gleba Babilonii
była w porównaniu z nagim płaskowyżem nieprawdopodobnie żyzna, zaś
bogactwo stolicy stało się przysłowiowe. Chłopstwo było tu pracowite
i pokorne. W zimie panował miły chłód, choć rzadko aż taki, by zamarzała
woda Toteż, kiedy wyżynę ścisnęły nagle mrozy, a ze zboczy górskich
znika! śnieg, monarchowie perscy umykali na zimę da Babilonu, wcale
nie podejrzewając, że rozkosze, jakich tam zażyją, mogą okazać się
zdradliwe.
Jeszcze rezydując w Babilonie przyjął Cyrus królów Syrii, gdy przy­
byli, by osobiście złożyć mu wizytę i oddać cześć całując stopy władcy.
Panując nad Fenicją Cyrus miał teraz do dyspozycji drugą flotę wojen­
ną, która liczbą i sprawnością dorównywała połączonym flotom państw
greckich. Natomiast można było na niej znacznie bardziej polegać, toteż
cieszyła się o wńele większymi przywilejami. Greccy kupcy z terenu im­
perium mieli odtąd do czynienia z zaciekłą konkurencją ze strony wielkich
kupców fenickich, którzy w miastach-państwach rządzili tak, jakby na­
leżały one do nich, i byli dostatecznie sprytni, by stale pamiętać, skąd
naprawdę płynie ich dobrobyt.
Przez krótki czas próbowano zorganizować Arabów Nabatejskich w od­
dzielnej satrapii o nazwie Arabaja, natomiast Syrię, Fenicję i Palestynę
połączono w jedną wielką satrapię z Babilonią. Dla satrapy Gobryasa pro­
wincja nazywała się oficjalnie ,,Babirusz”, tubylcy mówili o niej ,.Babilon
i Ebir-nari”, od asyryjskiej nazwy terytorium „Zarzecza” (rzeką był Eu­
frat). Całym tym ogromnym szmatem żyznej ziemi rządził Gobryas jak
mezawisły niemal monarcha.
odbudowa Św i ą t y n i w Je r o z o l i m ie ; c y r u s w e k b a t a n ie
Z Palestyną graniczył Egipt, którego król, Amazys, zawarł sojusz z Kre-
zusem, mógł się więc wkrótce spodziewać napaści. Znacznie łatwiej by­
łoby najechać dolinę Nilu dysponując przyczółkiem za pustynią pale­
styńską. Zburzona twierdza Jerozolimy panowała nad drogą do Egiptu;
tamtejszą proegipską elitę Nabuchodonozor deportował do Babilonu, gdzie
pozostała na wygnaniu i dobrze się jej wiodło. Syn Nabuchodonozora,
Amelmarduk, próbował tych ludzi pozyskać, przemyśliwal, czy by nie
i wrócić tronu ich dawnemu królowi Joachinowi. Nim wszakże plan ten
Odbudowa świątyni w Jerozolimie 71
dojrzał do realizacji, Amelmarduk już nie żył, niemal na pewno zabity
przez nacjonalistów. Odtąd żydowscy wygnańcy żywili zaciekłą wrogość
wobec rządu. Zawiedzeni prorocy przepowiadali im zagładę Babilonu
z rąk Medów; kiedy z kolei te nadzieje się nie spełniły, odwołali się do
Cyrusa jako pomazańca bożego.
Niezależnie od praktycznej roli, jaką przy podboju Babilonu mogły ode­
grać wypowiedzi proroków, Żydzi okazali sympatię dla nowej władzy
Babilon nie tylko nie uległ zagładzie, lecz został wynagrodzony za uleg­
łość wobec zdobywcy. Drugi Izajasz przepowiadał także powrót w chwale
do Syjonu; trudno się było spodziewać, że wzbogaceni Żydzi porzucą uro­
dzajną Babilonię dla nagich wzgórz Judei, coś jednak należało zrobić
dla zaspokojenia ich miłości własnej Nadto, większość dawnej ludności
żyła nadal w Palestynie; można było oczekiwać, że pozbawiona przy­
wódców wyzbyła się proegipskiego nastawienia. Cyrus zwrócił już wy­
wiezione przez Nabunaida posągi bóstw nie tylko miastom Babilonii, lecz
również Asyrii i Elamowi i odbudował ich zniszczone świątynie; tę samą
po prostu politykę realizował nakazując wzniesienie z ruin jerozolim­
skiego przybytku i zwrot sprzętu świątynnego, który zastąpił w tym wy­
padku wygnane bóstwo, jako że wizerunki boskie nie były już u Żydów
w użyciu.
Zostawiwszy Gobryasowi bardziej prozaiczne kwestie organizacyjne
satrapii, Cyrus pod koniec roku swego wstąpienia na tron Babilonu wy­
jechał i powrócił do Ekbatany. W kontaktach z zachodnimi satrapiami
aramejski stał się już urzędowym językiem kancelarii perskiej; toteż
po aramejsku wydal Cyrus z pałacu w Ekbatanie w pierwszym roku swe­
go panowania (538) następujący dekret:
„Co się tyczy domu bożego, którego miejsce jest w Jerozolimie, niechaj
będzie zbudowany, w miejscu zaś, gdzie składają ofiary, niechaj plonie
stale ogień ofiarny; wysoki niech będzie na dziewięćdziesiąt stóp i szeroki
na dziewięćdziesiąt, z trzech warstw wielkich kamieni i jednej z drzewa.
A koszty niech opłaci skarbiec króla. Także sprzęt złoty i srebrny z domu
bożego, przez Nabuchodonozora zabrany i wywieziony do Babilonu, niech
powróci do jerozolimskiej świątyni, a każde naczynie na swoje miejsce.
I wprowadźcie ich do domu bożego."
Sprzęt zabrano ze świątyni w Babilonie — pod którym to określeniem
domyślamy się oczywiście Esagili — i przekazano nowemu rządcy Judei
imieniem Sassabasar; było to imię wyraźnie babilońskie, może Szamasza-
palusur. Mimo jednak pogańskiego imienia mógł to być, jak twierdzono
potem, książę żydowski. Sassabasar udał się ze sprzętem do Jerozolimy
i przystąpił do budowy fundamentów świątyni. Przepowiednie Drugiego
Izajasza o masowym powrocie do Syjonu w nowej chwale tak samo się
nie sprawdziły jak analogiczne wieszczby o zagładzie Babilonu, Wątpliwe
72 Założyciel Imperium Cyrui
Jest nawet, czy któryś z gorliwych wyznawców towarzyszył Sassaba9a-
rowi; w następnym pokoleniu mieszkańców Jerozolimy ciągle jeszcze na­
zywano ,.resztką ludu" lub „miejscowym ludem".
Pewna tabliczka z Babilonu wskazuje, że w rok potem Cyrus bawił
jeszcze w Ekbatanie. We wrześniu 537 roku niejaki Tadannu pożyczy!
Ittimardukbalatu, synów Nabuaheiddiny, półtora miny srebra w mone­
tach półszeklowych, z terminem spłaty w listopadzie i oprocentowaniem
stosowanym wówczas w Babilonie: trzydz.ieści dziewięć talentów suszo­
nych liści palmowych, jeden szekel srebra i dwanaście qa daktyli. Ci sami
świadkowie i ten sam pisarz występują często na podobnych dokumentach
z Babilonu, ten jednak spisano w mieście Agamatanu, to znaczy w Ekba-
tanic. Ittimardukbalatu był głową największego domu bankowego Babi­
lonu, firmy Egibi i Synowie. Najwyraźniej przybył on z przyjaciółmi na
dwór, bądź wezwany przez króla, bądź dla przedłożenia petycji. Wydatki
mieli tak znaczne — na przykład łapówki, których domagali się oficjaliści
dworscy — że na drogę powrotną trzeba było zaciągnąć pożyczkę. Tutaj
musimy porzucić Cyrusa, gdyż nagle i niespodziewanie urywają się po­
siadane przez nas informacje.
R o z d z i a ł IV
OBOZ PERSÓW
ORGANIZACJA SATRAPII
C yrus był teraz panem największego ze znanych dotąd w dziejach
imperiów. W zarządzaniu tym rozległym terytorium przyjął zasadę
organizacji obmyśloną przez Asyryjczyków, którzy w miejsce podbitych
państw tworzyli regularne prowincje. Każdą kierował rządca ze sztabem
podwładnych urzędników, wszystkie zaś pozostawały w ścisłym kontakcie
z władzą centralną dzięki częstej wymianie rozkazów i raportów. Cłówna
różnica pomiędzy prowincjami Asyrii a dwudziestoma satrapiami ustano­
wionymi przez Cyrusa polega na tym. że satrapie zajęły miejsce znacznie
większych niezawisłych monarchii.
Każdą rządził satrapa, którego tytuł oznaczał dosłownie „ochraniający
państwo”. Jako następca dawnego króla, rządzący ogromnym terytorium,
satrapa był w rzeczy samej też monarchą i otaczał go dwór w miniaturze,
Sprawował nie tylko władzę administracyjną, lec2 był również dowódcą
miejscowych zaciągów. Kiedy urząd ten stał się dziedziczny, nie sposób
było nie dostrzec zagrożenia władzy centralnej. Aby zagrożeniu temu za­
pobiec, wprowadzono pewne zabezpieczenie: sekretarz satrapy, główny
rządca finansów oraz wódz garnizonu stacjonującego w twierdzy każdej
ze stolic satrapii byli podporządkowani bezpośrednio wielkiemu królowi
i jemu bezpośrednio składali raporty. Jeszcze skuteczniejszą kontrolę spra­
wowało „oko króla" (lub „ucho króla"), czyli posłaniec królewski, w co­
rocznej starannej inspekcji każdej prowincji.
POŁOŻENIE PASAHGADOW
Kiedy Persowie przybyli do swej przyszłej ojczyzny, którą nazwali od
swego imienia Parsą, byli jeszcze wędrownymi koczownikami. Wiemy,
że pochodzili z królewskiego rodu Pasargadów. Ponieważ większość pisa­
rzy greckich nadawała to samo miano najdawniejszej stolicy Persów,
moglibyśmy przyjąć, że stolicę nazwano od rodu. Jeden wszakże historyk
nazywa miasto Parsagudą, inny zuś tłumaczy nazwę stolicy Jako* „Obóz
Persów", Takie tłumaczenie implikuje, że naprawdę miasto nazywało się
14 Obóz Persów
Parsagarda lub podobnie. I taktycznie ruiny osady wskazują na typowy
obóz Irańczyków, ponieważ nie można tam znaleźć ani śladu murów.
— Pierwsza stolica Persów leży na wielkim szlaku z północy na południe
wyżyny, pomiędzy Ekbataną a Zatoką Perską. Siady po tej drodze można
jeszcze oglądać w postaci nacięć skalnych na północno-wschodnim i po­
łudniowo-zachodnim skraju niewielkiej równiny, o rozmiarach 14,5 X
24 km. Od zachodu, poludnio- i północo-zachodu zamykają ją dość wy­
sokie góry; wzgórza na wschodzie są niższe, a u ich stóp wije się po rów­
ninie Rzeka Medyjska, która u południowo-zachodniego naroża wpływa
w bardziej jeszcze kręty wąwóz, gdzie też biegnie zakosami cięta w ska­
łach droga. Wzniesienie terenu jest tu znaczne, powyżej 1900 m nad po­
ziomem morza; w zimie od ostrych wichrów marznie się do kości, a wczes­
nym rankiem chłód bywa dotkliwy nawet przez całe pół roku. Zimowe
śniegi pokrywają równinę i góry, dzięki czemu wzrasta zasób wody do­
stępnej na wiosnę i w lecie, a tak niezbędnej dla nawodnienia żyznej gleby
w okresie suszy w połowie roku i aż do żniw.
W północno-wschodnim narożu, u stóp wysokich wzgórz, leżała pier­
wotna osada. Dziś znaczą to miejsce tylko stosy czerwonawych skorup,
których barwa wskazuje na czasy Achemenidów, oraz niewielkie kamienne
podstawy filarów, przez archeologów datowane w przybliżeniu na pano­
wanie Cyrusa. Podstawy te są dowodem, że w budowie domów stosowano
tam wzory typowe dla architektury irańskiej. Możemy więc wyobrazić
je sobie jako drewniane budowle z drewnianymi filarami wspartymi na
kamiennych podstawach i podtrzymującymi płaskie daszki ganków, a może
i belki, na których spoczywał główny dach szczytowy.
ŚWIĄTYNIE
O dwa i pół kilometra na południowy wschód znajduje się ogrodzony
święty teren w kształcie prostokąta, którego dłuższy bok ciągnie się z po­
łudniowego wschodu na północny zachód. Kończy się w niewielkiej od­
ległości za strumykiem zwanym Kyros, który spływa na równinę z gór
na północy i wpada do Rzeki Medyjskiej. Tryskające ze źródła na pobli­
skim skalnym szczycie czyste i chłodne wody cieszyły zapewne serce Ana-
hity, która sama zeskoczyła z podobnego szczytu. Tuż nad lewym brze­
giem rzeki, na ogrodzonym terenie, stoją pod gołym niebem dwa ołtarze
z białego wapienia na fundamentach z czarnego, wewnątrz wydrążone.
Prawy zbudowany został z jednego bloku, na którym położono drugi,
z siedmioma wyciętymi stopniami prowadzącymi na wierzchołek, gdzie
odmierzono jeszcze trzy stopnie, a płaszczyznę pokryto wyżłobieniami na
czarki. Ołtarz po lewej stronie składa! się także z jednego bloku nakry­
Park 1 palBce Cyruaa 15
tego bardziej płaskim monolitem Tak więc wyglądały najpierw ołtarze
plemiennych bóstw, Anahity i Ahuramazdy.
Potem w południowo-zachodnim narożniku ogrodzonego terenu wznie­
siono staranniej skonstruowaną świątynię Większa jej część znajdowała
się jednak poza ogrodzeniem, podobnie jak trzy konstrukcje pomocnicze,
ponieważ rdzeń skalny, od którego zależne było położenie budowli, na­
rzuca! kierunek nieco w skos, poza południowo-zachodni narożnik, i orien­
tował całość niemal dokładnie ku wschodowi Ów rdzeń skalny obudo­
wano rodzajem tarasu o wymiarach 73 X 40,5 m, który wznosił się sze­
ścioma stopniami, imitując z grubsza wieże świątynne Babilonu, jednakże
łączna wysokość wszystkich sześciu wynosiła tylko 6 m. Trzy niższe tarasy
podparto obudową z wapienia, materiałem wypełniającym był gruz Trzy
wyższe zrobiono z glinianych cegieł i pokryto warstwą wapienia Schody
prowadzące z niższego poziomu na wyższy umieszczono w obu narożnikach
po stronie wschodniej. Nie odkryto żadnych śladów nadbudowy Wedle
więc wszelkiego prawdopodobieństwa szczyt wieńczyły tylko ołtarze.
Świątyni Anahity, gdzie przed intronizacją oczyszczali się według daw­
nych obrządków następcy Cyrusa i gdzie ukrył się w niszy Cyrus Młod­
szy, by zamordować swego brata Artakserksesa, należy szukać wśród bu­
dowli rozmieszczonych na północ od tarasów, poza murami ogrodzenia
PARK I PAŁACE CYRUSA
Za niewysokimi wzgórzami, o 800 m w linii powietrznej, znajduje się
drugie ogrodzone miejsce. Był to również czworokąt, tym razem zorien­
towany ściśle według stron świata; otaczał go mur z glinianych cegieł na
kamiennej podmurówce, wysoki na 4 m Wewnątrz pałace i budynki po­
mocnicze zorientowane były na południowy zachód i północny wschód.
O tym, że mieściły się one w tak zwanym rajskim ogrodzie, czyli parku,
świadczy ich usytuowanie w odosobnieniu, a także kanały wodne, basen,
resztki pawilonów rozrzuconych po terenie poza tym nie zabudowanym,
który niegdyś był na pewno zadrzewiony.
Główne wejście do parku znajdowało się w południowym nurożniku,
gdzie wznosiła się przed ogrodzeniem monumentalna czworokątna brama
wjazdowa. Sklepienie podpierały wysokie kolumny bez kanelury, w dwóch
rzędach po cztery, wykonane z białego wapienia i spoczywające na płaskich
kręgach z czarnego wapienia, ułożonych na białych podstawach W krót­
szych bokach znajdowały się przejścia, których z obu stron strzegły
olbrzymie skrzydlate byki z jaśniejszego szaroczarnego wapienia, stojące
na masywnych czarnych cokołach. Para od strony ogrodu miała głowy
76 Obóz Persów
ludzkie. Wyjścia z niewielkich pomieszczeń po obu stronach były bardzo
wąskie.
Pomieszczenie północne tworzyły dwa wysunięte pilastry z białego wa­
pienia; na wprost wejścia wyrzeźbiono dwa opiekuńcze duchy wysokości
60 cm, z rękoma uniesionymi w błogosławiącym geście; podobnie jak ich
protoplaści u Asyryjczyków, miały one po cztery skrzydła. Ciało od szyi
po kostki okrywał rodzaj togi. Skraj togi na dole zdobiły rozety i bordiura.
Pasy rozet widniały też powyżej łokci, a stopy duchów obuto wedle późnej
mody elamickiej. Skąpe bródki były utreiione, włosy opadały na kark
krótkimi warkoczykami, a podtrzymywała je okrągła obręcz, z której po­
niżej uszu zwisały bransoletki. Pomiędzy koźlimi rogami, szerokimi
i spłaszczonymi, wznosił się egipski symbol rozpowszechniony w poprzed­
nich stuleciach u ludów zachodniej Azji: wśród węży okularników i koli­
stych tarcz trzy tarcze słoneczne, strusie pióra i kule otoczone powiąza­
nymi pękami trzcin. Powyżej widniał napis po persku, elamicku, i aka-
dyjsku: „.lam jest Cyius król, Achemenida." Prostota tytułu jest dowo­
dem, że Cyrus 2budowal tę bramę, kiedy był jeszcze wasalnym królem
Anszanu, przed buntem przeciw Astiagesowi.
Identyczne formuły na inskrypcjach każą zaliczyć do tego samego okre­
su salę audiencyjną, znajdującą się mniej więcej 180 m dalej na północny
zachód, po drugiej stronie małego strumienia. Ściany z cegieł miały 3 m
grubości i spoczywały na masywnych fundamentach z białego wapienia,
wydatnie pogrubionych w miejscach, gdzie obciążenie było większe. Przry
wpuszczaniu w ceglany mur kamiennych odrzwi i nisz drzewo dawniej­
szych konstrukcji zastąpiono czarnym wapieniem, co dawało ładny kon­
trastowy efekt. Czarne były również płyty podłogowe, duże i nieregular­
nie dopasowane.
Fronton sali audiencyjnej wychodzący na południowy zachód miał 57 m
długości. Z tego nieco ponad 30 m zajmował główny portyk, resztę zaś
dwa niewielkie pomieszczenia z boku. Podobne portyki zdobiły ściany
boczne; z tylu portyk był dłuższy, ponieważ nie było tam pomieszczeń
narożnych. Po obu stronach wejścia z czarnego kamienia wznosiły się na
wysokość 6 m gładkie białe kolumny na czarnych plintach, w dwóch rzę­
dach po cztery. Górna połowa wyposażonej w okna głównej sali sięgała
znacznie ponad kolumny Przy wszystkich ościeżach drzwi frontowych
i tylnych (pozostałość po rzeźbionych ortostatach, dobrze znanych z archi­
tektury hetyckiej i asyryjskiej) widniała po obu stronach ta sama scena:
trzech kapłanów, bosonogich, ale w obcisłych sięgających do kostek szatach
pędzi byka na ofiarę. Podobne płaskorzeźby zdobiły ościeża wejść bocz­
nych, lecz ich tematem były bóstwa opiekuńcze, przedstawione na sposób
asyryjski bądź całkowicie w postaci ludzkiej, bądź z orlimi głowami i szpo­
nami wyrastającymi z ludzkich torsów. Tak samo jak ich asyryjscy przód-
Park i pałace Cyrusa 77
kowie, bóstwa te miały po dwie pary skrzydeł i ubrane były w taki sam
kusy strój.
Do frontowego wejścia przylegał bezpośrednio dłuższy bok sali audien­
cyjnej, której dach wsparty był na ośmiu kolumnach ustawionych w dwa
rzędy Wytyczona w ten sposób nawa kończyła się po obu stronach czarną
kamienną niszą. Kolumny były niezwykle wysmukłe, ponieważ przy 12 m
wysokości mierzyły tylko 1 m w obwodzie. Podstawę ich stanowiły czarne
płaskie kręgi będące integralną częścią fundamentów. Na gładkich, białych
trzonach osadzono kapitele, czy raczej, powiedzmy poprawniej, imposty,
przedstawiające od frontu po dwa gotujące się do skoku zwierzęta zwró­
cone grzbietami ku sobie. Wśród zwierząt tych można było rozpoznać ko­
nie, byki, lwy bądź też kompozycje w postaci rogatych lwów w koronach
z piór, jakie nosiły asyryjskie byki o ludzkich głowach. Dysproporcja po­
między wysokością tych nadmiernie cienkich kolumn i przysadzistymi
pilastrami, które tworzyły wypukłe olicowanie przy końcach kolumno­
wych portyków, wyraźnie dowodzi, że wielką komnatę audiencyjną roz­
świetlały wysoko umieszczone okna. Boazerię ścienną pokrywały płytki
złota połyskujące w słońcu.
Prawie 400 m dalej, w głębi parku, znajdował się pałac o rozmiarach
80 X 40 m. Fronton stanowił portyk z dwudziestu drewnianych kolumn
wysokości 6 m, rozstawionych w dwóch rzędach. Na gładkich pilastrach
po obu końcach widniały znane już inskrypcje Cyrusa. Tylny portyk był
krótszy, ponieważ pałac stanowił pod tym względem odwróconą replikę
sali rudiencyjnej i pomieszczenia narożne znajdowały się w nim z tyłu.
Głębokie nacięcia po bokach pilastrów wiązały je z ceglaną ścianą, a inne,
u szczytów, nieregularne w kształcie, pozwalają odtworzyć obelkawanie,
krokwie, gliniane osłony dachowe i blanki.
Jedyne drzwi na prawo od środka — niezbędne zabezpieczenie wnętrza
przed niedyskretnymi spojrzeniami — prowadziły do wielkiej sali o wy­
miarach 22 X 24 m. Dach podpierało sześć rzędów kolumn, po pięć w rzę­
dzie. Każda kolumna stała na postumencie z dwóch bloków, dolny był
w prążki czarne i białe, górny — czarny. Na nim leżał półokrągły wysoki
profil z poziomą kanelurą, z którego, cięty z tego samego kamiennego
bloku, wyrastał gładki biały trzpień. Jego górną połowę pokrywały stiuki
malowane jaskrawymi kolorami, jak błękit, ultramaryna, zieleń turku­
sowa, zieleń z czerwonawomiedzianym połyskiem, czerwień w dwóch od­
cieniach, wreszcie żółty. Z tą orgią krzykliwych barw kontrastowała wy­
kładzina podłogi, czarno-biała.
Wejścia tylne i frontowe prezentowały czterokrotnie tę samą scenę
Pokazano w niej króla, jak w długiej, powłóczystej fałdowanej szacie mo­
narszej, obuty w królewskie pantofle i niosąc berło, udaje się z pałacu na
przechadzkę po parku. Brwi i rzęsy, oraz oczywiście fałdy 1 rozety szaty
78 Obóz Persów
królewskiej były niegdyś pokryte złotem. Z tyłu podążał niższy, odpowied­
nio ubrany sługa; niewątpliwie osłaniał głowę monarchy parasolem, któ­
rego od czasów Sargona asyryjskiego wolno było używać tylko królowi
Nad tą sceną widniała trójjęzyczna inskrypcja wyliczająca tytuły królew­
skie i przywołująca błogosławieństwo na jego dom. wizerunek i napis.
W fałdach szaty dodano po elamicku i akadyjsku: „Cyrus, wielki król,
Achemenida.”
Zastąpienie „króla" asyryjskim tytułem „wielkiego króla" wskazuje, że
nim sporządzono te płaskorzeźby, Cyrus już się zbuntował i rozpoczął swą
kampanię zdobywcy. W tymże okresie stała już prawdopodobnie świątynia
ognia, którą wzniósł jeszcze dalej na północy; dziś jest wprawdzie bardzo
zniszczona, można ją jednak opisać dzięki niemal całkowicie zachowanemu
duplikatowi przed grobem Dariusza — jest to jej dokładna kopia nawet
pod względem rozmiarów. Ogólnie biorąc, świątynia ognia była po prostu
odtworzeniem w wapieniu, materiale trwalszym, typowej strażnicy gór­
skiej, takiej, jaka na asyryjskich płaskorzeźbach strzeże medyjskiego
miasta na pogórzu. Otaczał ją prostokątny obszar święty, którego ceglane
ogrodzenie naśladowało mury osady, podobnie jak wewnętrzne zabudo­
wania z kwadratowymi kamiennymi czołami kolumn reprezentowały do­
mostwa mieszkańców. Wzniesienie, na którym stała wieża, występowało
tu w postaci układu trzech szerokich, niskich tarasów, za którymi wzno­
siły się wąskie schody aż do samotnych drzwiczek wysoko w ścianie Na
najniższym piętrze, w połowie wysokości, nie ma śladu ani wejścia, ani
okien, są tylko podłużne wąskie wgłębienia w kształcie prostokątów, pier­
wotnie otwory dla łuczników. Na drugim piętrze były drzwi z prostym
gzymsem, drzewo przedstawiał tu czarny wapień, nad drzwiami mieściło
się ślepe okienko, niegdyś judasz. Obok pozorowanego wejścia można było
dostrzec otwory wyżłobione w miejscach, gdzie tkwiły węgary, na których
obracały się skrzydła drzwi. Trzy górne piętra znaczyły trzy rzędy ślepych
okien, różnych rozmiarów, po dwa w każdym, z podwójnymi framugami
z ciemnego wapienia. Dach podpierały w rogach posty, teraz zwykłe pila-
stry. Zębaty gzyms odpowiadał wystającym głowicom sufitowych belek.
W poprzek, z lekka nasunięte w kształt piramidy, leżały olbrzymie płyty
tworząc dach. Okna i otwory strzelnicze stały się wyłącznie dekoracją,
ponieważ płonący w środku święty ogień trzeba było chronić od nagłych
przeciągów, światła zaś on sam dawał dosyć.
W północno-wschodnim krańcu równiny, na niskiej ostrodze górskiej
wznoszącej się nad wykutą w skale drogą, na której widział pobite zastępy
Medów uciekające do Ekbatany, Cyrus rozpoczął konstrukcję tarasu pod
nową budowlę górującą nad tym strategicznym przejściem. Wznosiła się
ona nad drogą na wysokość 236 m, a sam taras sięgał ponad 12 m; z tyłu,
u stoku wzgórza, zlewał się z gruntem, który się tam w naturalny sposób
Śmierć i pogrzeb Cyrusa 79
•I
podnosił. Murarkę kładziono poziomymi warstwami różnych wysokości dla
uniknięcia monotonii; w narożach główki starannie przekładana wozów-
kami, a boki spajano bez zaprawy żelaznymi klamrami typu jaskółczy
ogon. Dalej z tyłu wznosił się drugi raur ze starannie ułożonych mniej­
szych kamieni. Nim jeszcze ukończono budowę tarasu, Cyrus ruszy! na
wojnę z Massagetami. Nie wróci! już nigdy i pracę przerwano. Niektóre
bloki zewnętrzne zostały odkute tak, że pozostały tylko wąskie ścięte kra­
wędzie; na górnych kondygnacjach materia! zachował do dziś znaki mu­
rarskie i nie obrobione wypukłości, jak w dniu, w którym zwieziono go
z kamieniołomu.
Na południowy zachód od zespołu pałacowego Cyrus przygotował dla
siebie miejsce ostatniego spoczynku. Tak jak świątynia ognia, znajdowało
się ono na tarasie o podstawie 14,6 X 13,4 m, który sześcioma wielkimi
stopniami różnej wysokości wznosił się w górę na 6 m. Na siódmym stopniu
mieści! się właściwy grobowiec zbudowany z olbrzymich bloków białego
wapienia starannie spojonych żelaznymi klamrami Miał kształt zwykłego
domu, a o jego północnym rodowodzie świadczył dach ze stromymi szczy­
tami. Jedyny ornament stanowiły esowate listwy na gzymsie i u podstawy.
Przypuszczalnie widniał tam też zwyczajowy krótki napis królewski, jako
że według Onejsikritosa, który u boku Aleksandra oglądał grobowiec, in­
skrypcja grecka i perska głosiła: „Tutaj spoczywam ja, Cyrus, król kró­
lów.” Aristobulos, wódz Aleksandra, rozwinął to zrwięzłe a dostojne epita­
fium, aby dopasować je do greckich wyobrażeń o tym, co stosowne: „Czło­
wiecze, jam jest Cyrus, który zdobył imperium dla Persów i by! królem
Persji; nie zazdrość mi przeto grobowca."
ŚM IERĆ I POGRZEB CYRUSA
Śmierć znienacka zabrała Cyrusa. Na wpół koczowniczy Massageci,
szczep Saków zza rzeki Arakses, zagrażali północno-wschodniej granicy
Wojna odwetowa stała się nieunikniona i Cyrus postanowił poprowadzić
ją osobiście. Pozostawiając na miejscu następcę tronu Kambizesa jako
króla Babilonu, starzejący się monarcha ruszył na wyprawę. By przebyć
graniczną rzekę Arakses, wybudowano most i Cyrus wtargnął na ziemie
nieprzyjaciela. Najpierw odnosił pewne sukcesy; potem zwabiony w głąb
kraju przez królowę Tomyris poniósł klęskę w wielkiej bitwie, n sam zo­
stał raniony. W trzy dni potem potężny niegdyś zdobywca już nie żyl,
padł za sprawą nikomu nie znanej królowej Saków. Kambizes odzyskał
zwłoki ojca i wyprawił im należyty pochówek w przygotowanym już gro­
bowcu w Obozie Persów.
Pochyleni przy przejściu przez niski portal z imitacji drewna, o wy-
SU Obór Persów
miarach 79 X 137 cm, pchnąwszy otwierające się do wewnątrz kamienne
drzwi, żałobnicy znaleźli się w zupełnej ciemności, ponieważ trzeba było
zamknąć pierwsze drzwi, żeby móc otworzyć drugie. Stłoczeni w pozba­
wionej okien komorze o rozmiarach 3,2 X 2,3 X 2,4 m, czynili ostatnie
przygotowania przy migotliwym świetle pochodni. Zwłoki umieszczono
w złotym sarkofagu w kształcie rury, który spoczywał na marach na nóż­
kach z kutego złota. Ustawiono stół na podarki; były tam krótkie miecze
perskie, naszyjniki i kolczyki z drogich kamieni oprawnych w złoto. Sło­
dycze i chiton babilońskiej produkcji, medyjskie spadnie, szaty barwione
na niebiesko, purpurowo i inne kolory, obicia ścienne z Babilonu oraz
futra — wszystko to zgromadzono, by zmarły monarcha mógł wkroczyć
w świat swoich aryjskich przodków uroczyście i z należytym przepy­
chem Opodal postawiono domek dla Magów-strażników grobowca, którzy
mieli to stanowisko piastować dziedzicznie. Przyznano im racje żywno­
ści — co dzień owcę, porcję mąki i wina; raz w miesiącu zwyczajem Ariów
składano bohaterowi konia w ofierze. Grobowiec otoczony był ogrodem,
kanały nawadniały łąkę porosłą trawą i wszelkiego gatunku drzewa, które
pozostały, by szumieć nad ostatnim miejscem spoczynku Cyrusa.
Elementy sztuki perskiej 81
ścią tej sztuki jest specyficzne stosowanie płaskorzeźby na blokach orto-
statów, z punktu widzenia architektury już niekoniecznych, rzeźby te nie
występują jako reliefy, ale są wpuszczane w płaszczyznę ościeży, która
służy za framugę płyty drzwiowej. Postacie nie są przeto wypukłe, lecz
płaskie i nigdy nie wystają poza powierzchnię ortostatu. Lirue ubioru są
podcinane, praktyka przez co najmniej następnych sto lat jeszcze nie
znana Grekom.
Rozmaite elementy tej sztuki, czy to autochtoniczne, czy obcego pocho­
dzenia, są wszystkie przesycone irańskim duchem. Podziwiamy trafność
technicznych metod tej nowej sztuki; gdy tylko odtworzymy sobie w wy­
ćwiczonej wyobraźni jej budowle, musi nas zachwycić właściwy jej zmysł
powściągliwego piękna. Pasargady, choć straszliwie zniszczone, pod nie­
jednym względem znacznie przewyższają bardziej majestatyczne Per­
sepolis.

ELEMENTY SZTUKI PE RS K IEJ

Nawet w stanie straszliwego zniszczenia okolica Cyrusowej metropolii

przedstawia świadectwa w pełni rozwiniętej kultury. Inspiracją były dla
niej, zapewne za pośrednictwem Suzy, asyryjskie skrzydlate byki i duchy,
hetyckie płaskorzeźby na czarnych ortostatach, babilońskie lub asyryjskie
tarasy pałaców, egipska symbolika religijna. Nie mieli też Persowie
pierwszeństwa w stosowaniu kolumn.
Wszystko to jednak stopiło się w nową sztukę, której początków szukać
należy w nie zbadanych jeszcze okolicach. Jest to sztuka w pełni dojrzała,
choć pod wieloma względami całkowicie odmienna od następującej bez­
pośrednio po niej sztuki lepiej zachowanego Persepolis. Jako jej cechy
charakterystyczne możemy zwłaszcza wymienić reminiscencje świadczą­
ce o pochodzeniu wprost od drewnianej architektury północy, co ujawnia
się w szczytowym dachu, kolumnowym portyku i rzucie poziomym bu­
dowli. Jedyne w swoim rodzaju jest zastosowanie w tej sztuce białego
wapienia w miejsce pierwotnego muru z glinianych cegieł i miły dla oka
kontrast tego budulca z czarnym wapieniem na framugach drzwi i okien,
naśladującym drzewo. Trochę rzeźb, które przetrwały, dowodzi, że artyści
żłobiący reliefy pojmowali już konieczność podporządkowania ich ogól­
nemu planowi architektonicznemu; ujawniają też one irańskie poczucie
rytmu, wyraźne w czterokrotnym powtarzaniu każdej sceny. Właściwo-

Rozdział V
Z ŻYCIA PODBITYCH LUDÓW
rodzinnych krajach Medów i Persów życie było stosunkowo proste.
W Kyaksares, Astiages i Cyrus byli w stanie budować pałace i two­
rzyć sobie królewskie dwory dzięki temu, że wolni obywatele, ich rodacy,
wnosili opłaty na budowę pierwszych i utrzymanie drugich Główna dzia­
łalność gospodarcza na płaskowyżu — wypas wielkich stad owiec i kóz
w górskich dolinach lub hodowla świętego bydła — stanowiła zajęcie pół-
koczowników. Niektórzy osiedlali się na równinach i zajmowali prymi­
tywną uprawą z zastosowaniem kanałów nawadniających. Tytuły własno­
ści domów oraz indywidualnych działek ziemi były niczym nie ogra­
niczone.
R E JE S T R Y E L A M IC K IE I BABILOŃ SKIE
Podbiwszy Ełam i Babilonię Cyrus zetknął się z cywilizacją znacznie
starszą i bardziej złożoną. Starożytności tych krajów dowodziło przede
wszystkim stosowanie od dawien dawna dokumentacji pisanej. Babilonia
znała księgowość od mniej więcej dwudziestu pięciu stuleci i wypracowała
najrozmaitsze sposohy rejestrowania na glinianych tabliczkach wszelkich
transakcji gospodarczych, nawet najdrobniejszych. Elamici w kilka stu­
leci później zmodyfikowali znaki klinowe dostosowując je do własnego
języka i przejęli formułki administracyjne i handlowe od babilońskich są­
siadów. Wprawdzie Persowie wynaleźli z kolei własny alfabet klinowy,
używany w królewskich inskrypcjach, ale nigdy, jak się zdaje, nie posłu­
żyli się nim do innych celów. Toteż jeśli chodzi o życie podbitych ludów
w epoce Achemenidów, źródeł zmuszeni jesteśmy szukać wśród tabliczek
glinianych zapisanych po elamicku, akadyjsku lub aramejsku.
Takich tabliczek odnaleziono na szczęście wiele tysięcy. Kiedy przepi­
szemy całą kolekcję — w sumie około pól miliona — oraz zinterpretujemy
i przeanalizujemy olbrzymią liczbę zgromadzonych w ten sposób danych,
będziemy dysponować pełną społeczną i gospodarczą historią ważnego
Archiwa w Suzle aa
obszaru starożytnego Bliskiego Wschodu, obejmującą niemal trzy tysiąc­
lecia, a więc czasokres odpowiadający ponad połowie spisanych dziejów
ludzkości.
A R C H IW A W SUZEE
Podbiwszy Ełam Cyrus stal się dziedzicem jego starodawnej stolicy,
Suzy, gdzie wskutek położenia miasta na skraju niziny babilońskiej od
dawna już tabliczki do pisania były w powszechnym użyciu. Aczkolwiek
zasadnicza część tabliczek elamickich pochodzi z okresu następnego po Cy-
rusie pokolenia, dysponujemy też na szczęście ponad trzema setkami ta­
kich, co do których niewiele Jest wątpliwości, że spisano je za jego pano­
wania. W stu wspomina się o samym Cyrusie. Sto innych zawiera wzmian­
ki o Lidyjczykach, a zatem spisano je na pewno po zdobyciu Sardes w roku
547. Trzecia setka, gdzie mowa o królu Egiptu, pochodzi najwyraźniej
sprzed roku 525.
Są to tabliczki z archiwów Kuddakaki i Hubanhaltasza, inspektorów
skarbowych, elamickich poddanych Persji. Pozwalają one wejrzeć dość
głęboko w życie ówczesnej Suzy. Jak można się było spodziewać, mamy
do czynienia z językiem elamickim późnego okresu, na co wskazuje częste
używanie ideogramów czysto babilońskich, a także dość wielu słów zapo­
życzonych z Babilonii i Persji. Tabliczki są należycie uwierzytelnione pie­
częciami. Tu i ówdzie napis na pieczęci jest dedykacją dla babilońskiego
bóstwa, na przykład dla Marduka czy Nabu. Jedna z pieczęci stanowi naj­
wcześniejszy przykład ogólnoperskiego motywu, przedstawia mianowicie
monarchę w zębatej koronie wojennej, przebijającego sztyletem groźnego
potwora. Większość spośród wzmiankowanych osób nosi oczywiście imiona
elamickie. Jest też jednak sporo imion babilońskich i perskich, ponieważ
Suza leży pomiędzy tymi dwoma krajami.
Dokumenty gospodarcze sporządzano według formuł babilońskich. Mo­
żemy zacytować jako typowy przykład: „Dziesięć szekli srebra, będących
własnością Ummanunu, które Riszikidin dostał w marcu. Tabliczkę spisał
Hubannugasz, syn Hutrary." Jest to standardowa formułka pożyczki udzie­
lonej osobie prywatnej przez prywatnego bankiera, członka nowej klasy,
która właśnie nabierała znaczenia w ówczesnej społeczności babilońskiej.
Znamy babilońskie odpowiedniki takich pożyczek, bez wzmianki o opro­
centowaniu. Jeszcze ściślejsze podobieństwo wykazuje inna pożyczka od
tegoż Ummanunu: Hubanapi otrzymał sześć szekli złota — jeśli nie spłaci
pożyczki w przyszłym miesiącu oprocentowanie wzrośnie. Tabliczka do­
wodzi też, że elamiccy bankierzy byli obeznani z chwytami stosowanymi
przez ich kolegów w Babilonii; na tabliczce od strony wewnętrznej sześć
64 Z życia podbitych ludów
złotych szekli pożycza się po niezwykle korzystnym kursie jako równo­
wartość jednej miny srebra, to jest liczy się złoto po dziesięciokrotnej
cenie srebra; ale na glinianej kopercie (a tylko ta jest do wglądu, chyba
że zostanie rozbita w obecności sędziego) za pożyczkę potrąca się jeden
szekel zlotem, przeliczenie wynosi więc dwanaście do jednego, co jest
bliższe kursowi zwyczajowemu. Inne tabliczki dotyczą sprzedaży owiec
lub ich przydziału pasterzom.
Zdecydowaną jednak większość tabliczek stanowią po prostu spisy
przedmiotów, jakie otrzymali inspektorzy' skarbu. One także, choć wydać
się mogą monotonne, wzbogacają znacznie obraz, jakim dysponujemy.
Ilościowo bezwzględnie pierwsze miejsce wśród zdobyczy poborców zaj­
mują tekstylia, przy czym oszołamia rozmaitość barw i lokalnych mód.
Tuniki medyjskie produkuje się w zabudowaniach pałacowych w ramach
monopolu królewskiego bądź też dostarczają je „Hetyci” —- tak zwano
wówczas mieszkańców Syrii Północnej. Dowiadujemy się o stu dwudziestu
strojach uszytych na sprzedaż i o tym, że do ich farbowania zużyto dwa
szekle wagi cennej purpury.
Inne tabliczki przedstawiają spisy dostaw dla wojska. Wspomina się tu
0 lukach, czasem asyryjskiego typu; mowa o cięciwach do luków, strzałach
1 trzcinach, z których mają być sporządzone, o dzidach, tarczach i skórach,
którymi należy je pokryć. Czasem towary dostarczają świątynie wielkich
bóstw Suzy o imionach Hutran i Inszuszinak; czasem bogowie sami za­
opatrują się z innych źródeł. Tak na przykład, wieża w świątyni pewnego
boga otrzymuje sto dwadzieścia barwionych szat, jakiś żelazny przed­
miot wagi siedmiu i pół miny oraz pięć min kadzidła. Razem wziąwszy,
dysponujemy zaskakująco dużą ilością informacji o codziennym życiu
Suzy w ciągu tego krótkiego okresu.
A D M IN ISTR A C JA BABILO N II
Dla żadnego odcinka trzechtysiącletnich dziejów Babilonii nie mamy
tak obfitej dokumentacji społecznej i gospodarczej, jak dla dwóch i ćwierci
stulecia po roku 625 Ogłoszono dotychczas i zanalizowano kilkanaście
tysięcy dokumentów administracyjnych i handlowych, z których niemal
dokładnie połowa pochodzi z okresu chaldejskiego, a druga z wczesnoache-
menidzkiego. Jeśli dodać do tego sześćset listów, wystosowanych do lub
przez najwyż_zych urzędników, a wysyłanych właśnie w okresie, w któ­
rym władza polityczna przechodziła z rąk Semitów do rąk Irańczyków,
jesteśmy w posiadaniu materiału wyjaśniającego zmiany administracyjne,
społeczne i gospodarcze, nie spotykanego w żadnej innej tak starożytnej
epoce.
Administracja Babilon i 85
Wśród dokumentów, które możemy badać, są zaświadczenia o pożycz­
kach ziarna, żywności i srebra, zwyczajne kontrakty handlowe, dokumen­
ty sprzedaży nieruchomości —- domów czy pól, dzierżawy tychże i pokwi­
towania czynszów, bardzo dużo aktów sprzedaży niewolników, spisy pod­
danych z wielkich posiadłości ziemskich i dokumenty dotyczące handlu
nimi, wykazy oficjalistów oraz zatrudnionych wolnych chłopów, umowy
z terminatorami, raporty wysokich i niskich urzędników i sprawozdania
z procesów oraz wyroków sądowych. Można dopisać nowy rozdział z histo­
rii cen i nawet zilustrować go drobiazgowymi wykresami. Przed naszymi
oczyma przesuwa się cale życie Babilończyków, zarówno arystokracji, jak
gminu, w pełnej różnorodności ich zatrudnień.
W stosunkach ze swymi babilońskimi poddanymi Cyrus był „królem
Babilonu, królem krajów”. Podkreślając w ten sposób, że ciągłość dawnej
tradycji królewskiej została zachowana, pochlebiał ich próżności, zyskiwał
lojalność i przesiania! prawdę o niewoli, w którą popadli. Zapewni! sobie
ich wdzięczność zwracając wywiezionych ze świątyń bogów. Ale po od-
jeźdzje króla władzę monarszą reprezentował satrapa Gobryas. W naszej
dokumentacji wymienia się go zazwyczaj tylko jako królewskiego zastęp­
cę, na którego obie strony przysięgają zawierając umowę i wobec którego
grzechem jest pogwałcenie porozumienia. W listach Gobryas występuje
gdzieniegdzie interweniując bezpośrednio w działalność miejscowej admi­
nistracji. Zdarza się, że od wyroku lokalnego sędziego strona apeluje do
trybunału satrapy. Na ogół jednak bezpośrednią kontrolę nad biegiem
spraw lokalnych sprawował posłaniec królewski, a zbliżanie się terminu
wizytacji kosztowało niejednego urzędnika wiele godzin trwogi Również
nadzór nad finansami świątyń spoczywał w rękach funkcjonariuszy kró­
lewskich. Poza tym Cyrus uspokoił Babilończyków przyjmując tryb admi­
nistracyjny, do którego nawykli, i nawet zatrzymując początkowo na sta­
nowiskach dawnych urzędników.
Listy dowodzą jednakże, iż nowy reżim okazał się wyraźnie twardszy.
Było to niezbędne, ponieważ ostatnie dni Nabunaida przyniosły rosnącą
dezorganizację. Szerzyło się przekupstwo. Typowe jest następujące zaża­
lenie Nabumukinzera w liście do Nadinnu: „Czyż postępowanie twoje
świadczy o braterskiej życzliwości? Rzekłeś: «Gdy zażądasz czegoś, dużego
czy małego, posłucham.® Choć wiesz, że potrzebuję czterech owiec na po­
darek i chcę nałożyć podatek na ludzi z Rasibtu, nie dopuszczasz do tego
Czyż tyran nie postąpiłby tak samo? Nie zwlekaj ani jednej nocy, wysyłaj
owce zaraz!" Inny typowy list do tegoż Nabumukinzera napisał Belzeribni:
„Co miesiąc przybywa posłaniec króla i wizytuje placówki. Nikogo nigdy
nie ma na stanowisku. Urzędnicy ze świątyni przybyli, żeby się tym zająć
Ponieważ posłaniec jeszcze nie wystosował raportu do króla, kuz zakm
8G Z życia podbitych ludów
w kajdany człowieka sprawującego nadzór nad bydłem, który porzucił
prace, i przyślij go tutaj.”
Przykładem ilustrującym, jak funkcjonował w praktyce nowy reżim,
może być sprawa arcvzłod2ieja Gimillu. Wykorzystując załamanie się sy­
stemu administracyjnego przywłaszczył on sobie wiele zwierząt należących
do Pani z Uruk, mimo że wypalony znak gwiazdy dowodził, ii są one wła­
snością bogini Isztar. Bez zgody rządców i pisarzy świątyni Eanna Gimillu
zabrał owce z pastwisk świątynnych. Nakłonił własnego pasterza, żeby
wykradł pasterzowi Isztar pięć owiec-matek już oznakowanych. Inny
sługa świątyni sprzedał mu trzy owce po szeklu za sztukę. Jego brat tuż
pod bramą miasta porwał oznakowanego kozła prowadzonego z Larsy.
Zarządzający i pisarze świątyni nakazali Gimillu schwytać pasterza świą­
tynnego, który od dziesięciu lat nie przypędzał owiec dc Eanna; wymu­
siwszy dziesięć k u r jęczmienia, dwa szekle srebra i owcę za ,,ochronę",
Gimillu nałożył synowi pasterza żelazne łuby i tak go zostawił.
Urzędnicy bardzo się denerwowali zapowiedzianymi reformami, Ardi-
gula radzi więc Szamaszuballitowi, żeby przestał lekceważyć karygodne
postępki Gimillu, niewywiązywanie się z nałożonego zadania oraz niepła­
cenie ani opłat na podarek noworoczny, ani podatku od owoców. ,,Przyby­
wa pasterz, żeby złożyć rachunki; zaległości Gimillu są wielkie, więc po­
trąć, co należy, i zostaw mu tylko resztę.” Szamaszzerikisza ostrzega Gi­
millu, że przybył posłaniec od zarządcy i nalega, żeby oskarżony poszedł
z nim nie stawiając oporu.
We wrześniu 538 roku wytoczono Gimillu proces przed zgromadzeniem,
radą i urzędnikami Uruk; spis obecnych stanowi listę wybitnych osób
w tym mieście. Potrzebnych było nie mniej niż czterech pisarzy świątyn­
nych, żeby spisać zeznania. Ludzie jeden przez drugiego świadczyli o kra­
dzieżach. Kiedy Nidintum przyznał się, że dostał trzy szekle za owce, które
ukradł, w zgromadzeniu ogłoszono dokument stwierdzający; ,,Srebro dane
było Gimillu.'' Drugi świadek zeznawał, że brat Gimillu ukradł mu owcę
i kozła, trzeci zaś przysięgał, że ,,tego kozin Naciina zabrał w mojej obec­
ności". Sam Gimillu przyznał: „Posiałem mego brata Nadinę." Jednej kra­
dzieży nic wypierał się: „Wziąłem to młode jagnię", ule jako okoliczność
łagodzącą podkreślił z naciskiem, żc „dwie inne owce pozostawiłem na
święto". Przy innej okazji, przyznając się do kradzieży, zapewniał z wielką
powagą, że nie skorzystał ze sposobności i nie ukradł dwóch szekli i koźlę­
cia. Wyrok nakazywał jednak restytucję — sześćdziesiąt zwierząt za każde
ukradzione; łącznic grzywna wynosiła 92 krowy, 302 owce oraz jedną
minę i dziesięć szekli srebra
Gimillu, wcale nic zdeprymowany nieprzychylnym wyrokiem, odwołał
się do trybunału satrapy w Babilonie, tymczasem zaś finansował apelację
przy pomocy dalszych złodziejstw. Kapłanom z Eanna oraz wysokim
Administracja Babilonii tn
urzędnikom z Uruk nakazano stawić się w trybunale wraz ze świadkiem,
który pod groźbą surowych kar zeznawać miał o tych świeżych kradzie­
żach. Apelacja Gimillu została odrzucona. Aż do kwietnia 534 roku, jak
pisze do kapłana z Uruk, nie pozwolono mu opuszczać Babilonu. „Ty, panie
mój, widzisz, jakim bardzo chromy.” Lecz oto Nabutaris, rzeźnik Bela-
-Marduka i jego świątyni, zebrał pięć min srebra i WTęczył trzem wpły­
wowym osobistościom. Gimillu upiera się, że z tytułu podatku w jęcz­
mieniu nic nikomu nie jest winien, prócz 1100 kur tego ziarna zebranego
na opłatę dla świątyni Eanna. Przez więcej niż dziesięć lat prosa! o jęcz­
mień na siew, ale urzędnicy odpowiadali, że nic mu nie mogą pomóc, bo
zajęcia zatrzymują ich w Uruk. „Cóż to za świątynie, Eanna i Esagila —
pyta Gimillu — że tak się dzieje? Tyś jest zarządcą obu? Co słuszne jest
według pana mego, niechaj pan mój uczyni! Oby bóg Bel uwolnił twego
niewolnika i odesłał do domu Belowi i Nabu wiadomo, że uprzednio wy­
znaczono mi w obecności Bela, boga mojego, pięćset kur jęczmienia. Wy­
siałem Nabutarisa do pana mojego w tej sprawie.”
Czy to dzięki bezczelnemu schlebianiu pryncypalowi, którego porówny­
wał do samego boga Marduka, czy też podziałało raczej pięć min srebra,
dość, że w grudniu skazany złodziej był na powrót w domu, zaś jako saldo
za podatek za piąty rok zaprzęgnięto w jarzmo woły i dano je Gimillu.
Zważywszy, jak mu się trzęsły ręce do wszelkiego powierzonego dobra,
wiadomość, że Nabumukinapal nakazał umieścić w lodzi Gimillu berło ze
złotych sztabek, jest dla nas zaskoczeniem, choć syn Gimillu miał pozostać
jako zakładnik w magazynie i zapowiedziano, by nikt nie ważył się dać
mu choć nogą ruszyć, póki Gimillu nie wróci.
Potem Gimillu 1 Adadszumusur, główny zarządca satrapy, przyprowa­
dzają poddanych świątyni do bogini Uruk i powierzają ich Nabumukina-
palowi i Nabuaheiddinje. Co proszą Gimillu, żeby im powiedział, jaki roz­
kaz wyda! satrapa, bo chcą go spełnić. Gimillu odpowiada: „Gobryas nie
wydał dla was żadnego rozkazu. Co się tyczy ludzi, których wam przy­
prowadziłem i pokazałem, niech wykonują wyznaczoną pracę w Eanna,
póki nie dostaniecie rozkazu GobryasH. co z nimi zrobić. A co do mężczyzn
spośród nich, których uwolniłem z kajdan, to, na tabliczkę Isztar z Uruk,
odpowiedzialność za to, żeby nie umknęli, jo ponoszę."
2YCŁE SPOŁECZNE W BABILONII
W trakcie poprzednich stuleci dokonało się wyrHŻne rozwarstwienie
ludności Babilonii, choć byłoby może przesadą mówić o kastach Nn szczy­
cie znajdował się król i członkowie Jego dworu, którzy swą rangę spo­
łeczną zawdzięczali wylącz.nlo „przyjaźni króla". Podobnie Jak satrapowie
M Z życia podbitych ludów
i ich dworacy, byli to wszystko ludzie nie związani z rdzenną społecznością
babilnńskq, a narzuceni jej przez obcego zdobywcę. Jeśli zaś możno by
ewentualnie zaliczyć do kłosy urzędników perskich również możnych ba­
bilońskich. to zawdzięczali oni swój status własnej pozycji u szczytu tej
społeczności.
Członkowie owej arystokracji z rodu i majątku piastowali większość
ważnych urzędów państwowych. W dokumentach wszelkiego rodzaju
często pojawiają się ich imiona. Można ich zawsze zidentyfikować dzięki
formułce genealogicznej: gdy mowa o zwykłych ludziach wymienia się
tylko ojca, natomiast u wielmożów również protoplastę. Ów przodek, od
którego wywodzi się dana osoba, bywa określoną jednostką albo też ozna­
czony jest tylko tytułem zawodowym, jak tkacz, folusznik, budowniczy,
rybak, kowal, pasterz czy lekarz. Udało się prześledzić dzieje takiego rodu
w Uruk na przestrzeni siedmiu stuleci, od okresu późnoasyryjskiego, po­
przez chaldejski, Achcmenidów, Seleucydów aż po pnrlyjski, kiedy to
kończy się nasza klinowa dokumentacja.
Innym takim rodem byli Egibowie, największy dom bankowy Babilonu.
Opiszemy dalej w skrócie jego nagły upadek po śmierci głowy rodziny,
Ittimardukbalatu. Kilka rodów można nazwać rodami uczonych, jak na
przykład ród Naburimnnniego, słynnego astronoma, znanego Grekom pod
imieniem Naburianos, który występuje jako świadek za panowania Dariu­
sza i jest „potomkiem kapłana boga-księźyea". Inne to rody urzędników,
jak grupa zwana „potomkowie człowieka soli”, czyli inaczej mówiąc po­
borcy podatku solnego. Rody prawdziwie wielkie nie uznają specjalizacji:
w każdym sektorze administracji i gospodarki stykamy się z działalnością
ich członków.
Wszyscy ludzie szlachetnego rodu byli pełnoprawnymi obywatelami
(mar banu) wolnych miast Babilonii, które zazdrośnie strzegły swoich praw
zawarowanych w przywilejach nadanych przez Asyrię. Liczebnie była to
tylko drobna część ludności. Dysponowali oni nieograniczonym prawem
własności w mieście, aktów kupna i sprzedaży dokonywali na mocy zwy­
kłych umów. Ich posiadłości ziemskie mogły być teoretycznie kwestiono­
wane na mocy praw własności rodowej, ale w praktyce pretensjom takim
kładły tamę surowe sankcje. Tytuły posiadania gruntów rolnych poza
murami miasta regulowało „prawo luku”. Pierwotnie istniał obowiązek
dostarczania łucznika dla armii, lecz w okresie, o którym tu mowa, wpro­
wadzono zastępczą opłatę pieniężną.
Dla powzięcia ważnych decyzji sądowych pełnoprawni obywatele two­
rzyli formalne zgromadzenie (puhru). Zgromadzeniu przewodniczył prze­
wodniczący rady mając do pomocy drugiego oraz namiestnika królew­
skiego jako oskarżyciela publicznego. Na biożąco zarządzała miu.stem rada
(kinisztu lub kiuiltu), ciało złożone z około dwudziestu pięciu wybitnych
Życic apolccznc w Buhllonll 80
osobistości ( r a b e b a n i a ) , które piastowały wysokie funkcje w miejscowej
świątyni (rada często zapożyczała od niej nazwę). Następnym rangą po
przewodniczącym rady byl Jego zastępca (rjipu). Nndzór z ramieniu króln
sprawował namiestnik królewski oraz „przełożony nad koszem króla",
główny skarbowy funkcjonariusz świątyni. Świątynią kierował zarządca
(szalammu), który również mlal swego zastępcę. Ton ostatni byl nominal­
nie podporządkowany zarządcy, ale korespondencjo dowodzi, że to on wła­
śnie sprawował władzę zwierzchnią. Kapłan (szangu) również stal się
urzędnikiem administracyjnym. Duże znaczenie mieli także „przełożeni
nad płatnościami”, to jest dochodami z pól należących do świątyni lub
króla. Posłańcy królewscy dokonywali częstych inspekcji informując dwór
0 biegu spraw.
Stosowano nadal najprymitywniejszą formę opodatkowaniu — pracę
przymusową, zwluszczu przy konserwacji kanałów, bez których kraj nie
mógłby żyć. Prowadzono staranne rejestry przymusowo zatrudnionych,
zmarłych przy pracy i zbiegów, a także dostow żywności dla nich — jęcz­
mienia I daktyli. Nowocześniejsze metody zezwalały Jednak na wykupie­
nie się za gotówkę, gdy ktoś mógł sobie na lo pozwolić. Znaczną część
uciążliwych prac wykonywało sama świątynia rękoma swoich poddanych
1 służby.
Dużą część podatków zbierano w naturze. O tym, że wpływy tego ro­
dzaju pochodziły w pokaźnej mierze ze świątyń, świadczy pełny tytuł
jednego z funkcjonariuszy skarbowych — „przełażony nnd koszem królew­
skim w świątyni Eannn", Świątynia otrzymywała ofiary (nląu), które
w teorii były ciągle jeszcze dobrowolnymi datkami w postaci zwierząt
(ginu) i płodów rolnych (sutukku), w rzeczywistości Jednak stały się wy­
raźnie przymusową kontrybucją, której fuktycznym przeznaczeniem wcale
Już nie musiała być ofiara bogu. Coroczną dziesięcinę (eshru) płacono teraz
państwu. Łączny podatek, Jakim obłożone były płody rolne, wynosił od
2(1 do .10 procent zbioru. Innym podatkiem płaconym inspektorowi nawod­
nienia (gugallu) 1 poborcy {makkesu) obciążone były głównie zbiory dak­
tyli Bezpośredni podatek państwowy ściągano z uzytkowników ziemi
w srebrze, Za transport kanałami płacono myto (miksu), zaś u bram miej­
skich pobierano rogatkowe.
Obywatele — bankierzy, kupcy, kapłani, funkcjonariusze świątynni lub
rządowi — tworzyli klasę wyższą. O klasie niższej — piekarzach, wurzel-
nikach, rzcźnikach, cieślach, praczach, kotlarzach, rzemleślnlkuch — nasze
wiadomości są znacznie skąpsze. Ci, o których się wspomina, należeli no
ogól da personelu świątyni i, jole widzieliśmy, ich funkcjo miały bez wąt­
pienia charukler czysto honorowy. Niektórzy członkowie tej nizszej klasy
otrzymywull wcale niezłe płuco zn swoją fachową pracę, ale w więk-
80 Z życia podbitych ludów
szóści przypadków nie sposób jest odróżnić ich poborów od wynagrodzenia
niewykwalifikowanych wyrobników.
Ogromny wzrost liczby niewolników w omawianym okresie spowodo­
wał biedą wśród niższej klasy. Niewolnikami zastępowano w krajowym
przemyśle kobiety wywołując w ten sposób spadek dochodów rodzinnych.
Coraz więcej niewolników przyuczano do zawodów wykonywanych uprzed­
nio przez ludzi wolnych. Pojawili się niewolnicy-balwierze i piekarze.
Niewolnicy otrzymywali też zezwolenia na uprawianie handlu na własny
rachunek, stąd tendencja do wypierania drobnych kupców.
Konkurencja ze strony niewolników zagrażała także wolnym wyrobni­
kom, acz nie w tym samym stopniu. Mimo że można hylo przy kopaniu
i naprawie kanałów korzystać z pracy przymusowej, wygląda na to — co
jest dziwne — że w tymże okresie większość robotników w systemach
nawadniających stanowili ludzie wolni. Liczne tabliczki zawierają listy
plac w srebrze lub produktach rolnych. Najemnicy byli poszukiwani szcze­
gólnie w okresie zbiorów i od czasu do czasu napotykamy skargi na nie­
dostateczną ich ilość. Nic dziwnego, że bywały chwile, kiedy płaca takich
sezonowych robotników rolnych zdumiewająco rosła.
Status poddanego (szirku) byl teoretycznie niższy niż status wolnego
robotnika, w rzeczywistości jednak wiodło mu się często na pewno lepiej.
Nie otrzymywał co prawda zapłaty, lecz nie różnił się tym zbytnio od
najmity, którego miesięczne wynagrodzenie, szekel srebra, istniało z regu­
ły tylko jako pozycja w księgowości. Otrzymywał on swą miesięczną za­
płatę w postaci otwartego rachunku, który zapewne zawsze okazywał się
przekroczony. Poddany mógł wydzierżawić gospodarkę na zasadzie po­
działu plonów bądź też w zamian za obietnicę ustalonych ilości produktów
dla właściciela. Zdarzało się nieraz w wielkich posiadłościach świątynnych,
że taki poddany osiąga! wielce wpływową pozycję i wolno mu było reali­
zować umowy na własne nazwisko w takim zakresie, iż często nie zdajemy
sobie sprawy z jego kondycji poddanego. Klasa poddanych rekrutowała
się z dzieci ludzi wolnych, które rodzice, aby zapewnić im łatwiejszy byt,
poświęcali służbie dla bóstwa; bywało też, że bogacze umierając oddawali
w takie poddaństwo swych niewolników.
Niewolnik zajmował najniższe miejsce na drabinie społecznej, Zdarzało
się, że rodzice pod naciskiem biedy sprzedawali własne dzieci. Obce imię
zdradza, że niewolnika sprowadzono z zagranicy lub że by! jeńcem wo­
jennym. Większość wszakże niewolników rodziła się na miejscu, jako że
niewolnicze małżeństwa dla celów rozpłodowych przynosiły zysk. Niewol­
nik by! na ogó! dobrze traktowany, chyba że zbiegi od swego pana lub
podawał się za wolno urodzonego. Często powierzano mu odpowiedzialne
obowiązki, z rzadka bywał wyzwalany. Jak widzimy, niewolnicy współ­
zawodniczyli coraz bardziej z ludźmi wolnymi. Wśród dostępnych nam
Życie gospodarcze w Babilonii SI
dokumentów akta sprzedaży niewolników stanowią największą grupę
i świadczą o olbrzymim wzroście niewolniczej ludności Podczas gdy pod­
danego spotykamy najczęściej w wielkich posiadłościach świątynnych,
niewolnicy są na ogól własnością ludzi z klas wyższych.
ŻYCIE GOSPODARCZE W BABILON II
Handlującym Babilończykom podbój perski wcale poważnie nic prze­
szkodził. Upłynęło co najwyżej dwanaście dni od śmierci Nabunaida, a już
dokumenty handlowe datuje się rakiem wstąpienia na tron Cyrusa Te
same rody nadal zajmowały dominujące pozycje w gospodarce i admini­
stracji. Nadal pobierano te same 20 procent od sta rocznie. Wzrostowa
tendencja cen zaznaczająca się za rządów chaldejskich trwała i pogłębiała
się. W dokumentach używa się tych samych formuł i mowa w nich o tych
samych rodzajach pożyczek, sprzedażach niewolników lub ziemi, kontrak­
tach małżeńskich i umowach z terminatorami.
1. S y s t e m m o n e t a r n y . Za czasów chaldejskich Babilonia przeszła
całkowicie na rozrachunek w srebrze. Zdarzają się w naszych materiałach
wzmianki o złotych przedmiotach i złotnikach, którzy sporządzili je dla
świątyń, ale nic nie wskazuje na istnienie złotych monet. Ołów, używany
we wczesnej epoce asyryjskiej jako gorsza namiastka srebra, od dawna
wyszedł już z obiegu jako środek płatniczy. Przez pewien czas jego miej­
sce zajmowała miedź, ale ona również została wyeliminowana. Tam gdzie
w okresie chaldejskim zdarzają się wzmianki o złocie, jego kurs w sto­
sunku do srebra waha się od dziesięciu do bez mała czternastu za Jeden.
Monety srebrne były w powszednim użyciu. Wiele dokumentów zawiera
wyliczenia w pieniądzu, aczkolwiek nasuwa się WTażenie, że jest to raczej
terminologia ściśle buchalteryjna i że pieniądz w sensie fizycznym rzad­
ko przechodził z rąk do rąk. Pierwotnie skalo pieniądza pokrywała się
z wagową. Sześćdziesiąt szekli (sziqlu) dawało minę (mana], a sześćdziesiąt
min — talent (biltu). Talent ważył około 30 kilogramów. Szekel byl
w codziennym użyciu podstawową jednostką wartości, choć najpospolitszą
monetę stanowiło pól szekla, a od czasu do czasu powracał też do obiegu
sze, czyli „ziarno" srebra, znane już piętnaście wieków wcześniej. Jeśli
chodzi o zawartość srebra, szekel może być przyrównany do ćwierćdola-
rówki, ale nie należy zapominać, że siła nabywcza metali szlachetnych
była w starożytności nieskończenie wyższa. Istotna wartość badań nad
cenami polega na tym, że dzięki nim możemy określić tendencje w ru­
chach tych cen; pamiętając, że płaca zwykłego robotnika dniówkowego
wynosiła jeden szekel miesięcznie, potrafimy ocenić, Ile on mógł za to
kupić różnych towarów, jeśli dowiemy się, Ile kosztowały.
02 Z życia podbitych ludów
2 P ł o d y r o l n e . Niektóre artykuły rolne sprzedawano na wagę, ale
ziarno, które stanowiło podstawowy środek utrzymania sprzedawano na
miarę. Trzydzieści sześć q a [1 qa = ok. 0,8 Itr] stanowiło jeden pi; pięć
pi czyniło gur. Ponieważ w codziennym użytku qo był za mały, a gur za
duży, wypierała je miarka (masziliu). Najczęściej stosowaną miarką był
właśnie pi z trzydziestu sześciu qa, ale znane też były inne miarki z trzy­
dziestu siedmiu lub nawet czterdziestu pięciu q a . Stosowanie własnych
miarek przez świątynie łub osoby prywatne prowadziło nieuchronnie do
nadużyć. Już za panowania Nabuchodonozora ustanowiono pi jako ofi­
cjalną ..miarkę królewską”; w czasach Achemenidów wypiera ona stop­
niowo miarld prywatne, które pojawiają się ponownie tylko w okresach
załamywania się struktury administracyjnej.
Ludność Babilonii mogła się utrzymać jedynie dzięki niezwykle żyznej
glebie. Najważniejszym produktem był jęczmień uprawiany w wielkich
posiadłościach należących głównie do świątyń. Szczególnie dużo wiemy
0 Eanna, świątyni bogini Isztar w Uruk. Świątynie zatrudniały w czasie
żniw znaczną liczbę sezonowych robotników rolnych, których zarobek za­
pewniał im ledwde minimum egzystencji; nie byli przeto kosztowniejsi
od poddanych świątyń. W porównaniu z nominalną płacą jęczmień był
drogi. Cenę ustalano na podstawie notowań w Babilonie. Najtańszy był
oczywiście jęczmień w czasie żniw, w następnych miesiącach cena jego
rosła, przy czym wahała się też w zależności od czasu składowania. Psze­
nicy uprawiano niewiele i jako artykułu żywnościowego używali jej tylko
bogacze.
Szczęściem, przez wszystkie te wieki daktyle były zawsze tańsze od
jęczmienia. Chłop, który nieczęsto jadł do syta jęczmiennego chleba, mógł
przynajmniej kupić garść daktyli dających duży zapas sił. Wzdłuż rzek
1 kanałów ciągnęły się nieprzerwanymi rzędami gaje palmowe, uzupeł­
niając zieloną plamą pusty i monotonny poza tym łcrajobraz. Z jednej
plantacji uzyskiwano do czterdziestu miarek owoców.
Na początku okresu Achemenidów za jeden szekel można było kupić
co najmniej jeden gur zboża. Wkrótce ceny zaczęły rosnąć i w następnym
stuleciu były dwukrotnie wyższe, czego nie kompensował żaden wzrost
zarobków wieśniaka.
Nawet najbiedniejsi mogli sobie w tym czasie pozwolić na przysmak —
wianek czosnku sprzedawany za gotówkę w miejscowym sklepie spo­
żywczym. Pod datą bliską początku panowania Cyrusa widnieje infor­
macja o hurtowym zakupie 395 000 takich wianków. Jedyną namiastką
tłuszczów zwierzęcych w tym regionie, zbyt gorącym dla hodowli oliw'ek,
był olej z ziaren sezamu. Wieśniak nie mógł jednak używać tej namiastki
w znaczniejszych ilościach, ponieważ za jeden pi tego ziarna musiałby
zapłacie dwu- lub trzymiesięcznym swoim zarobkiem, choć pi oleju kosz­
Zycle gospodarcze w Babilonii f>3
tował tylko jeden szekel. Wobec cen tak wysokich w porównaniu z pla­
cami z pewnością jedynie ludzie stosunkowo zamożni używali oleju w po­
żywieniu i tylko bogacze mogli go stosować do namaszczeń lub jako
lekarstwo dla ludzi, a znacznie rzadziej dla zwierząt. Na marnowanie cen­
nego oleju w lampach mogły sobie pozwolić jedynie świątynie.
Następną po żywności potrzebą byl napitek. Wino było tylko dla bo­
gatych, a najlepsze gatunki piochodzily z importu, na co wskazuje słynna
„karta win” ogłoszona przez Nabuchodonozora. Ludzie ubożsi zadowalali
się winem ze wzgórz na północny zachód od Asyrii i z prowincji Zarze­
cza, Syrii Północnej. Winorośl rosła też w samej Babilonii, o pośledniej­
szych winach stamtąd mamy częste wzmianki.
Pospólstwu musiały wystarczyć różne rodzaje „mocnego napoju". Naj­
popularniejszym było wino z daktyli, choć na mniejszą skalę smakowano
także w piwie. Ceny kształtowały się oczywiście rozmaicie, zależnie od
tego czy „mocny napój" był klarowny czy mętny, młody czy roczny.
Niespełna szekel daktyli starczał na spory dzban nieklarowanego wina.
Gość z zagranicy donosi o winie z pędów z samego wierzchołka palmy
daktylowej, które okazało się słodkie, ale przyprawiało o ból głowy. Ci,
którzy mogli sobie pozwolić na klarowane wino gronowe, płacili aż osiem
szekli za dzban.
W trakcie długotrwałego upalnego lata na równinie babilońskiej cudzo­
ziemiec z zimniejszej północy musiał szukać schronienia w podziemnej
izbie i wypełza! stamtąd dopiero, gdy zapadł chłodny wieczór. AJe zahar­
towany tubylec mozolił się przez cały dzień nie mając dla ochrony przed
morderczym słońcem żadnego przyodziewku lub tylko skąpy, a gdy przy­
chodziła krótka zima i zdarzały się czasem mrozy, dygotał, dopóki nie
wstało słońce i nie ogrzało zziębniętego do szpiku od deszczu i wilgoci.
Drzewa na opał niemal w ogóle nie było. W najlepszym razie mógł mieć
nadzieję, że kobiety po długich poszukiwaniach przyniosą na głowach
wiązki cierni; ale te ciernie płonęły tęgim ogniem tylko przez chwilę,
a potem niemal natychmiast się spopielały. Grubszy ubiór stawał się nie­
zbędny.
Zanim jeszcze nastały czasy dziejów pisanych, po pustynnych wyżynach
wędrowały ogromne stada owiec i kóz pod pieczą na wpół dzikich pastu­
chów. Ze strzyżonej wełny i koziej sierści sporządzali sobie wieśniacy
zimową odzież. Za panowania Cyrusa wielkie stada stały się w znacznie
większym niż dawniej stopniu własnością Świątyń, które prowadziły do­
kładne statystyki mnożenia się ich, ubytków spowodowanych przez dzi­
kie zwierzęta i złodziei oraz sztuk przypędzonych przez pastuchów. Na
tabliczce zawierającej wykaz dochodów jednej świątyni jest mowa o pię­
ciu tonach wełny owczej i kilkuset kilogramach koziej sierści; inna świą­
tynia dostała prawie siedem tysięcy owiec na raz. Monopolityczna pozycja
04 Z życia podbitych ludów
świątyń powodowała wzrost cen. Nawet przy zakupach hurtowych za
szekel można było dostać niespełna kilogram wełny, Bogacze płacili pięt­
naście szekli — więcej niż całoroczny zarobek wieśniaka — za minę wełny
farbowanej kosztowną purpurą z błękitnym odcieniem. W takich warun­
kach wieśniak mógł się istotnie uważać za szczęściarza, jeśli udało mu się
raz do roku zdobyć jakiś nowy przyodziewek.
Uprawa lnu, choć od dawna stosowana w Egipcie, była dopiero w za­
czątkach. Ograniczała się tylko do ogrodów i nie została jeszcze wprowa­
dzona na otwarte pola. Babilonia nie miała taryfy ochronnej dla nowych
dziedzin przemysłu. Len był opodatkowany w wysokości 25 procent, sto
łodyg kosztowało jeden szekel. Możemy sobie wyobrazić cenę gotowej
odzieży sporządzonej przez tkacza lnu. Wielki przemysł lniarski później­
szej Babilonii należał jeszcze do przyszłości.
W poprzednich wnękach stan zdrowotny klas niższych podtrzymywała
duża konsumpcja mleka i serów w najrozmaitszych postaciach. Niewielka
liczba wzmianek o produktach mlecznych w naszej dokumentacji dowodzi,
że zdrowie ludności pogorszyło się. Zmiana tłumaczyć się może faktem,
że znaczne ilości owiec i kóz były własnością świątyń, choć jedna koza
mogła dostarczyć dość mleka, i to tłustego, dla dzieci, a jedna owca da­
wała dostatecznie dużo na zakwaszone mleko znane każdemu podróżni­
kowi jako jogurt (lebben). Za panowania Cyrusa zwierzę takie kosztuje
przeciętnie dwa szekle, ale za rządów Achemenidów cena stopniowo rośnie.
Mięso, baranie lub jagnięce, czy też z kozy lub koźlęcia, ludzie ubożsi
jadali rzadko.
Wszelkie zwierzęta pociągowe niezbędne przy uprawie pól należały nie­
mal wyłącznie do wielkich dóbr świątynnych i wynajmowano je razem
z poddanymi potrzebnymi do pracy oraz żelazem, z którego można było
sporządzić pługi. Zazwyczaj taki sprzężaj składał się z jednego poddanego
i jednego pługa na każdego wołu. Prywatni rolnicy musieli sobie kupować
własne zwierzę pociągowe. W okresie chaldejskim cena wolu była nawet
niższa niż „pułap” ustalony przed piętnastu wiekami przez Hammura-
biego i wynoszący dziesięć do dwudziestu szekli za zwierzę ,,bez skazy”.
Za Achemenidów cena ta wzrosła podobnie jak inne. Ku większej jeszcze
udręce niezależnego rolnika świątynia podbijała ceny plącąc trzy do czte­
rech razy więcej za zwierzęta nieskazitelne rytualnie. W jednym miejscu
dowiadujemy się o sprzedaży konia za cenę prawie czterech min srebra,
równą dwudziestoletnim niemal zarobkom zwykłego wyrobnika. Nawet
osia czy oślicę rzadko można było nabyć za pięć czy dziesięć szekli, a zda­
rzało się, że płacono dwanaście razy więcej niż ta ostatnia cena. Podobnie
jak owce i kozy, osły znakowano, najczęściej na uchu. Częste są wzmianki
o gwiaździstym piętnie Isztar z Uruk, gdy chodzi o dowód własności zwie-
rząi i niewolników.
Życie gospodarcze w Babilonii \
3. B u d o w n i c t w o i w ł a s n o ś ć g r u n t o w a , z wypalanych ce­
gieł można było budować świątynie i pałace. Opału brakło, kosztował
dużo, toteż nie powinno nas zdumiewać, że za szekla dostawało się nie
więcej niż pięćdziesiąt do stu wypalanych cegieł. Tak jak w pałacu Na-
buchodonozora w Babilonie, wypalane cegły układano więc zapewne
w asfalcie, który, choć transportowany wodą z miasta Id (Hit) w górze
Eufratu, był tani, kosztował tylko jednego szekla za sześćset min. Cy­
prysy i drzewo cedrowe na płyciny importowano z Syrii, ich cena była
więc odpowiednio wysoka. Cyprysowa belka kosztowała jednego szekla,
tyle samo płacono za dziesięć min droższego cedru, zaś szerokie drzwi
drewniane, prawdopodobnie przeznaczone dla świątyni, warte były dwie
i pól miny srebrem. Zwyczajne domy budowano z cegieł glinianych, na
ogół formowanych w szablonie przez właściciela lub wydzierżawiającego.
W pewnej transakcji hurtowej kontraktuje się produkcję 25 000 niepa-
lonych cegieł z dostawą.
Wszystkie metale trzeba było wprawdzie importować, ale sprzedawano
je po cenach zaskakująco niskich. Jeden z importerów, Iddinahu, który
robił interesy około roku 550, pozostawił nam dokładne zestawienia. Miedź
sprowadzano w dużych ilościach z Cypru i sprzedawano po kursie jednego
szekla za trzy i dwie trzecie miny. Żelazo z Cypru lub Libanu było je­
szcze tańsze: 2a szekel dostawało się aż jedenaście min. Ceny te są o tyle
niższe niż w dawniejszych czasach, że jesteśmy pewni, iż tak znaczny
spadek był wynikiem udoskonaleń w górnictwie, wytapianiu oraz trans­
porcie. Inne artykuły importowe, o których wspomina Iddinahu, to wino,
miód, drewno, ołów, barwniki, farbowana wełna, lazuryt i ałun z Egiptu.
O znamiennych przemianach mówią akty sprzedaży i dzierżawy nie­
ruchomości. W systemie babilońskim dwadzieścia cztery palce (tibanu.)
czyniły łokieć (ammatu), czyli około 46 cm. Siedem łokci dawało jedną
trzcinę (garcu). Dwie trzciny czyniły jeden g a r. Powierzchnie niewielkich
rozmiarów można było wymierzać w łokciach kwadratowych lub trzci­
nach; większe poła mierzy się ilością ziarna potrzebnego do ich obsiania.
G ut jest powierzchnią wymagającą 1 g u r zboża, na pi potrzeba jednej
miarki zboża, a qa równoważne jest dziesięciu g a r pola, czyli około 63 m2.
Za jeden szekel można było kupić od jedenastu do dwudziestu czterech
qa nieuprawnej ziemL Na początku ery chaldejskiej za szekel dostawało
się dwa do czterech qa ziemi uprawnej, za panowania Nabunaida tylko
jeden do dwóch, a gdy Dariusz I wstępował na tron, cena wynosiła już
dwa lub trzy szekle za qa. Sady i ogrody kosztowały więcej: półtora sze­
kla za qa w okresie chaldejskim, dwa szekle za Cyrusa, dwa do trzech
za Dariusza i jeszcze więcej za ziemie szczególnie wartościowe.
W okresie chaldejskim dom z działką kosztował przeciętnie piętnaście
szekli 2a trzcinę. Za panowania Dariusza przeciętna wynosiła czterdzle-
96 Z życia p o d b ity c h l u d ó w

ści — wzrost niemal trzykrotny. Jeszcze bardziej znamienny dla napływu

ludności do miast jest poważny spadek liczby umów o sprzedaży na rzecz
kontraktów dzierżawnych. Za Chaldejczyków dom można było wydzier­
żawić (na roki za dziesięć szekli, za Cyrusa czynsz wynosił piętnaście.
Doszedł do dwudziestu i więcej za Dariusza i sięgał czterdziestu za Ar-
takserksesa I. Zazwyczaj czynsz płatny był z gÓTy, w dwóch ratach, na
początku pierwszego i siódmego miesiąca. Dzierżawca zobowiązany był
umową do napraw dachu, remontu w zakresie ciesiołki i wypełnienia
szczelin w ścianach, jeśli zaś życzył sobie mieć drzwi, musiał postarać
się o nie sam.

4. B a n k o w o ś ć . Najważniejszym zjawiskiem ekonomicznym było nie­

wątpliwie pojawienie się prywatnego bankiera i szerokie w konsekwencji
rozpowszechnienie kredytu. W poprzedniej epoce nigdy nie korzystano
z niego na tak wielką skalę. Udzielanie pożyczek było monopolem jednego
wielkiego zespołu gospodarczego — świątyni i otrzymywała je głównie
świątynna służba. Jednakże asyryjscy posiadacze ziemscy systematycznie
udzielali zaliczek w ziarnie swym wieśniakom. Były to pożyczki bezpro­
centowe, a przyjętym zwyczajem zastrzegano, że jeśli pożyczka nie zo­
stanie spłacona przy żniwach, należność wzrośnie, na ogół o 25 procent,
co stanownlo karę za zwłokę, nie zaś w łaściw y procent. Przejawiał się
w tym wyraźny interes własny, gdyż w ten sposób nie tylko chroniono
wieśniaka przed popadnięciem w szpony lichwiarza, lecz TÓwnież utrzy­
mywano go w stanie stałego zadłużenia u obszarnika.
W okresie rządów Achemenidów było podobnie: świątynia bądź jej
dostojnicy pożyczali chłopom jęczmień, daktyle i — rzadziej — inne pro­
dukty. Pożyczkę należało zwrócić po żniwach przy bramie któregoś ze
składów świątyni, odliczając miarką miejscowego boga. Czasem zazna­
czano specjalnie, że pożyczka ma być bezprocentowa, ale częściej nie-
oprocentowanie było po prostu przyjmowane jako rzecz oczywista. Nawet
w takim przypadku pożyczka przynosiła pewien zysk, ponieważ posiadacz
ziemski wymieniał stary jęczmień czy daktyle na płody z nowego zbioru,
ale zdarzały mu się i dodatkowe korzyści uboczne, jak słoma jęczmienna,
dobra karma dla bydła lub odpady palmowe — suche gałęzie, liście, pędy
czy opadłe niedojrzałe daktyle — wysoko cenione w kraju, gdzie niczego
nie marnowano. Obszarnicy babilońscy przejęli od Asyryjczyków zwyczaj
obciążania nie spłaconej przy żniwach pożyczki karą za zwłokę i to pro­
centowo wyższą. Niejedna zresztą z tych pożyczek była oprocentowana;
liczono utarte zwyczajowo 20 od sta, ale ponieważ ową jedną piątą ścią­
gano za mniej niż rok, faktycznie pobierano procent wyższy.
Prywatny bank jako przedsiębiorstwo pojawia się najpierw w Babi­
lonii za rządów Kandalanu (648—626). Od razu trafiamy wtedy na po-

VI Skriydliil' kozio), pierwotnie uchwyt naczynia IV w. p n r
Życie gospodarcze w Babilonii 87
stacie z dwóch wielkich rodzin bankierskich Babilonu: Egibl i, mnie)
znacznej, Iranu. Wkrótce po odkryciu tych rodzin wysunięto koncepcję,
że pierwsza z nich była rodziną żydowską i że jej założycielem był Jakub.
Jak zobaczymy, istnieją dodatkowe racje, aby mniemać, że było tak na­
prawdę.
Kiedy udzielenie kredytu stanowiło normalną operację handlową,
a kredytobiorca cieszył się dobrą reputacją, dokument miał prostą formę,
a oprocentowanie wynosiło niemal bez wyjątku 20 od sta: „Co miesiąc
rosnąć będzie o jeden szekel srebrem na każdej minie.” Tendencje spad­
kowe stopy procentowej u progu epoki chaldejskiej zostały wprędce za­
hamowane, zaś w toku pierwszej połowy okresu Achemenidów nastąpiło
jej ujednolicenie.
Kiedy kredyt dłużnika budził wątpliwośd, wprowadzano uzupełniającą
formulę o karze za niespłacenie długu w terminie. Zdarzało się, że weksel
żyrowała druga osoba, odpowiedzialna w razie nieuiszczenia należnośd.
Najczęściej wszakże od takich ryzykownych pożyczek nie pobierano pro­
centu; udzielający kredytu brał natomiast zastaw — dom. kawałek ziemi
lub niewolnika. Formula głosiła: „Kiedy pieniądze zostaną spłacone, za­
staw będzie zwrócony, nie będzie dzierżawnego za zastaw i nie będzie
procentu od pieniędzy.”
Na pozór rezygnacja z oprocentowania może się wydać korzystna dla
dłużnika i tak też rozumieliśmy potępienie procentu przez Hebrajczyków.
Faktycznie zaś zastąpienie procentu zastawem było pod każdym względem
korzystne dla wierzydela. Jeśli dłużnik zdołał jakoś zdobyć pieniądze
i odzyskać zastaw, wierzyciel korzystał tymczasem z usług niewolnika,
z domu czy z płodów roli, a wszystko to warte było znacznie więcej niż
ustalony procent. Pożyczona suma była zarazem zabezpieczona z nad­
datkiem, jeśli zaś dłużnik nie uiśdl należności, jak bez wątpienia często
bywało, wierzyciel stawał się za pół darmo właścicielem zastawu. O tym,
że zastąpienie procentu zastawem wcale nie służyło ochronie praw bie­
daka. świadczyć może zastrzeżenie bardziej „ludzkiego" hebrajskiego
prawodawcy, który w drodze wyjątkowego ustępstwa nakazał, by męski
przyodziewek pobrany w zastaw był na noc zwracany dłużnikowi, zęby
nual on w czym spać.
Były wreszcie pożyczki, za które żądano i zastawu, i procentu. Niekiedy
dodaje się w umowach, nawet na niewielką kwotę: „Zastawem jest
wszystko, co należy do niego w mieście 1 w kraju." Z drugiej strony na­
trafiamy z rzadka na pożyczki bez procentu i bez zastawu, ale nigdy u za­
wodowych bankierów; chodziło tu niewątpliwie o krótkoterminowe po­
życzki grzecznościowe dla krewnych lub przyjaciół.
Procent należało często uiszczać co miesiąc, był więc równoważny pro­
centowi składanemu. Z rzadka tylko można go było spłacać dopiero wraz
 w Z życia podbitych ludów
z kapitałem. Pospolite było amortyzowanie długu ratami w ustalonych
terminach; za każdym razem wystawiano oddzielne pokwitowanie. Gdy
cały dług został spłacony — a od czasu do czasu zdarzali się tacy szczęśliwi
dłużnicy — pierwotną tabliczkę stwierdzającą należność mszczono tak,
aby nie mogło być żadnych roszczeń w przyszłości Możemy więc być
pewni, że ocalałe tabliczki reprezentują długi przedawnione.
Im dokładniej badamy te dokumenty, tym bardziej uderza nas, jak
szerokie było zastosowanie kredytu w tej epoce. Na kredyt kupowano
własność ziemską, domy, zwierzęta, nawet niewolników. Zaczynamy po­
dejrzewać, że nienormalny wzrost cen mógł być w części skutkiem tego,
co dziś nazywamy inflacją masy kredytowej. Dowiadując się, że ostatnią
ratę za gospodarstwo spłacił wnuk właściwego nabywcy, pojmujemy, iż
kupowanie na raty mogło wywołać te same mniej więcej trudności, jakie
zaistniały w czasie kryzysu w USA [1929—1934).
Jeszcze jeden rys ówczesnego życia gospodarczego jest zadziwiająco
nowoczesny. W dawniejszych czasach wysocy dostojnicy świątyni uzy­
skali jako przywilej swego urzędu prawo do określonych ofiar w określone
dni. Teraz prebendy te kupowano i sprzedawano na wolnym rynku, i to
nie tylko na dany dzień, lecz nawet na drobne części dnia Świątynia stała
się ogTomną korporacją, której akcje mogły być negocjowane jak bez mała
na naszej współczesnej giełdzie.
Finansista widzi wyraźnie, że Babilonia dysponowała wielce nowocze­
snym systemem transakcji gospodarczych. Na specjalną uwagę zasługuje
jej rozwinięta sieć kredytowa. Historyk interesujący się rozwojem spo­
łecznym dostrzeże wiele znaków ostrzegawczych. Dalsze rozdziały tej
książki pokażą, jak dobrobyt klas wyższych drążyły od spodu czynne już
siły, które całą tę imponującą budowlę gospodarczą miały zwalić i obrócić
w perzynę.
1 tium, syn króla poszedł świętym szlakiem do Esogjli gotów spełnić wszyst­
Rozdział VI
KAMBIZES I PODBÓJ EGIPTU
PO ZY CJA KAMHIZESA W BABILONII
W momencie podboju Babilonu Kambizes, najstarszy syn Cyruso
i Kassandany, córki Farnaspesa, również Achemenidy, był dojrza­
łym mężczyzną. Perskiego dworu nie trapiły jeszcze haremowe intrygi,
aczkolwiek w bliskiej przyszłości można ich się było spodziewać. Na wszel­
ki wypadek Kambizesa ogłoszono bezzwłocznie „synem króla". W prokla­
macji do Babilończyków Cyrus oznajmił, że ich główny bóg, Marduk-Bel,
pobłogosławił nie tylko jego, Cyrusa, lecz również jego syna Kambizesa.
„my zaś, szczerzy wobec Pana, z radością cześć oddaliśmy jego wznio­
słemu bóstwu”. Wzywając bogów całej Babilonii, by co dnia prosili Bela
i Nabu o długie życie dla niego samego i łaskawym słowem wstawiali
się za nim u Maiduka, Cyrus włącza do tej inwokacji Kambizesa.
Przed końcem roku swego wstąpienia na tron Cyrus powrócił do Ek-
batany, pozostawiając Kambizesa jako swego osobistego przedstawiciela
dla dopełnienia przepisanych królowi obrządków w uroczystościach z oka­
zji nadchodzącego Nowego Roku Czwartego dnia miesiąca Nisan, 27 mar­
ca 538 roku. Kambizes jako syn Cymsa udał się do świątyni boga Nabu
w Babilonie, stojącej pomiędzy domem noworocznego święta a Esagilą.
przy świętej ulicy Isztar. Tam powita! go główmy kapłan Nabu w oto­
czeniu innych kapłanów, on zaś zasypał ich wszelakim dobrem, to znaczy
zwyczajowymi podarkami noworocznymi. Gdy ujął dłonie Nabu, bóg wrę­
czył mu berło sprawiedliwości. Otoczony kopijnikami i łucznikami z Gu-
ko, co nakazuje obrządek Z nim zaś szedł Nabu. Odsunięto przegrodę
oddzielającą boga Marduka od Jego syna Syn króla wTęczyl berło Mar-
dulcowó, gdy zaś ręce jego ujął i pochylił się nisko, Marduk odda) rau Je
na powrót. Dopiero uzyskawszy w ten sposób za pośrednictwem pełno­
mocnika aprobatę wielkiego bóstwa Babilonu, Cyrus odważy! się poprze­
dzić swój ogólny tytuł „króla krajów' formulą „król Babilonu".
O życiu orienlulncgo następcy tronu przed objęciem władzy nla wiemy
z reguły nic, pozostaje on w ukryciu. Kambizes dzięki zajmowanemu
w Babilonii niezwykłemu stanowisku Jest wyjątkiem. Jego kwatera głów­
na nie mieściła się, Jakby należało się spodziewać, w Babilonie, lecz dalej
 100 Kambizes i podbój Egiptu
na północy, w Sippar. Tutaj, w dokumencie datowanym 20 lutego 535 ro­
ku. znajdujemy wzmiankę o domu Nabumarszarriusura, rządcy u syna
króla. Imię to mówi wiele, ponieważ ojciec, który swego syna nazwał:
,,Niechaj Nabu chroni syna króla’1, mógł mieć na myśli jedynie Baltazara.
Innymi słowy Kambizes nie tylko utrzymał rządców na urzędach, które
sprawowali już za Nabunaida, ale zatrzyma! także dawnych dygnitarzy
dworskich. 10 sierpnia 534 roku pojawia się w dokumentach z Sippar
posłaniec domu syna króla, Bazazu. W marcu lub kwietniu 532 roku inny
posłaniec, Panaszurlumur, występuje jako świadek. Potem, w tymże ro­
ku, Ittimardukbalatu, wielki bankier, pożycza trzy miny, szesnaście szekli
srebra wodzowi w służbie Kambizesa, syna króla. 3 marca 530 roku tenże
Ittimardukbalatu oddaje swego niewolnika na cztery lata do terminu
u kamieniarza, niewolnika syna króla, Kambizesa, by wyuczył się wszyst­
kich tajników rzemiosła. W takich oto migawkach ukazuje się nam za­
pracowany następca tronu, pełniący swe powszednie obowiązki.
Przez osiem lat, w czasie których Kambizes rezydował w Babilonii
i reprezentując ojca uczestniczył w uroczystościach noworocznych, lud­
ność miejscowa przyzwyczaiła się patrzeć na niego jako na własnego
władcę. Perski obyczaj zakazywał królowi wyruszającemu na wojnę poza
granice kraju pozostawiać go bez ochrony — wrinien był mianować swego
następcę Toteż Cyrus, nim wyruszył na wyprawę przeciwko Massagetom,
ustanowił Kambizesa regentem zezwalając mu na używanie oficjalnego
tytułu „króla Babilonu”, dla siebie zaś zastrzegając szerszy „króla kra­
jów” . Gdy tylko Kambizes znów „ujął ręce boga" w dniu Nowego Roku,
26 marca 530 roku, dokumenty handlowe datowane są tą podwójną tytu-
łaturą. We wrześniu 530 roku nadeszła wieść o śmierci Cyrusa i Kambizes
przejął pełny tytuł swego ojca: „król Babilonu, król krajów". Zgodnie
z elamickim zwyczajem poślubi! swe siostry Atossę i Roksanę. Następnie
podjął przygotowania do najazdu na Egipt, ostatniego nie podbitego je­
szcze z czterech wielkich imperiów.
K A M P A N IA E G IP S K A
Forsując swój antynacjonalistyczny i antyklerykalny program Amazys
oparł się na najemnikach greckich, toteż niezadowolonych nie brakło.
Necht-har-hebi, zarządca bram lądowych i morskich, ułożył już inskryp­
cję pod względem lojalności bardzo wątpliwą. Fenicjanie ponowili przy­
sięgę wierności złożoną ojcu Kambizesa, a założone przez nich miasta na
Cyprze oficjalnie ogłosiły swą wiemopoddańczą uległość. Dysponując flotą
jednych i drugich najeźdźcy kontrolowali Morze Śródziemne, toteż kon­
centracji wojsk dokonano w Akko.
Kampania egipska 101
Przezorny stary Amazys sprzymierzył się z panem Morza Egejskiego,
Polikratesem, tyranem Samos. Intrygi możnowladców spowodowały zmia­
nę przymierzy; Połikrates wyekspediował tych niezadowolonych obywa­
teli pod sztandary Kambizesa. Dowódca najemników greckich, Fanes
z Halikamasu, pokłócił się ze swym egipskim pracodawcą i zbiegł do Kam­
bizesa, któremu przekazał cenne informacje wojskowe. Wielbłądy z wodą
dla armii maszerującej przez pustynię wynajął Kambizes u króla Ara­
bów — pierwsza w piśmiennictwie, jakim dysponujemy, wzmianka o Na-
batejczykach, którzy zajmowali wybrzeże od Gazy [Kadytls] do Jenysos.
Przez trzęsawiska Jeziora Serbonickiego, gdzie kryje się nikczemny
Tyfon, i tzw. Góry Kasyjskie Kambizes dotarł nad peluzyjskie ramię Nilu
i tam doszła go wieść, że tron po Amazysie objął jego syn Psamtyk fPsam-
menit) III. Zaciekła bitwa pod Pelusjon — w obu armiach walczyli Gre­
cy — zakończyła się zwycięstwem Persów; w dwa pokolenia potem Fłe-
rodot widział tam kości nie pogrzebanych. Dowódca floty Udżahorresne
zdradziecko doprowadził do kapitulacji strategicznie ważnego miasta
Sais. Heliopolis wzięto oblężeniem, zaś Psamtyk uciekł za rzekę i schronił
się w Memfis. Na początku 525 roku Memfis zostało zdobyte; Psamtyka
traktowano najpierw dobrze, ale wkrótce oskarżono o spisek i zgładzono.
Odkąd „faktoria” w Naukratis znalazła się pod kontrolą Persów, lukra­
tywny handel grecki z Egiptem zależał od łaski Kambizesa; szczęściem
okazał się on wspaniałomyślny i greccy kupcy masowo zjeżdżali do kraju.
Kiedy zaś Libijczycy i Grecy z Kyrene i Barki zgłosili się w poddaństwo
za pośrednictwem Arkesilaosa, połowa z górą greckiego świata —■połowa
z pewnością bogatsza i wyżej rozwinięta — znalazła się pod władzą Per­
sów. Planowana wyprawa przeciw Kartaginie nie doszła do skutku, po­
nieważ Fenicjanie nie zgodzili się napaść na założone przez rodaków
miasto.
Kambizes pomaszerował w górę Nilu. Oazę Charga zajęto wypadem
z Teb, ale oddział wysłany do Oazy Ammona z zamiarem spalenia wy­
roczni został zasypany przez burzę piaskową. Ludzi z Elefantyny posiano
na przeszpiegi do Etiopów, którzy wokół Napata stworzyli królestwo
o kulturze na wpół egipskiej. Sprawozdanie wysłańców pełne było rzeczy
zdumiewających. Opowiadali oni, że Etiopowie żyją zazwyczaj sto dwa­
dzieścia lat, niektórzy nawet dłużej. Żywią się pieczonym mięsem i wielcy
z nich amatorzy mleka. Na łące za stolicą zwierzchnicy miasta rozkładają
nocą pieczone mięsiwa, a nazajutrz może je jeść, kto zechce; jest to słynny
Stół Słońca. O królu opowiadali, że jest najroślejszym i najurodziwszvm
z ludzi. Więźniom nakłada się złote kajdany, ale brąz jest nadki i drogi.
Trumny dla zmarłych robią Etiopowie ze szkła, przez które można oglądać
ciało; przez rok trzyma się zmarłych w domu i składa ofiary, a potem
ustawia się trumny za miastem. Wśród osobliwości etiopskich są również
102 Kam bizes i podbój Epiptu
słonie i heban Etiopów nadgranicznych Kambizes zaanektował, ale mimo
„składów Kambizesa” przy drugiej katarakcie, zaopatrzenie armii za­
wiodło.
Z Egiptu zrobiono satrapię Mudraia ze stolicą w Memfis. Granicy strze­
gły garnizony — w Dafne na wschodzie Delty, przy Białym Murze w Mem­
fis (który ponoć Menes postawni tam, gdzie Dolny Egipt styka się z Gór­
nym, na przeciwległym od stolicy brzegu rzeki, w miejscu Starego Kairu,
Babilonu Egipskiego) oraz w Elefantynie, poniżej pierwszej katarakty,
gdzie osiedlono jako kolonistów dużą grupę najemników żydowskich.
E G IP T POD RZĄDAMI KA MBIZESA
Opowieściom o szaleństwach Kambizesa w Egipcie nie należy dawać
wiary. Wielokroć powtarzane oszczerstwo, jakoby zabił byka Apisa, jest
fałszem. Święty byk zdechł, kiedy Kambizes, w szóstym roku panowania
(524) był nieobecny, bo prowadził wojska do Etiopii. Następny byk Apis,
urodzony w piątym roku panowania Kambizesa, dożył do czwartego roku
rządów Dariusza.
Amazys pierwszy umieścił swe imię na sarkofagu Apisa i pierwszy ka­
zał go wykuć ze wspaniałego bloku szarego granitu Kambizes, podobnie
jak w innych sprawach, wziął z mego przykład. Na pokrywie wypisano
pełną formulę królewską, do której przyzwyczajeni byli Egipcjanie: „Ho-
rus, Semtawy, król Górnego i Dolnego Egiptu. Mesut-Re, Sa-Rc, Kam­
bizes, niechaj żyje wiecznie. Pomnik wzniósł ojcu swemu, Apisowi-Ozy-
rysowi, sarkofag wielki z granitu mu poświęcił król Górnego i Dolnego
Egiptu, Mesut-Re. Sa-Re, Kambizes, któremu dane jest życie wszelkie,
wszelka moc i szczęście, wszelkie zdrowie i uciecha jako Górnego i Dol­
nego Egiptu królowi, na wieki,”
Na wzniesionej obok steli przedstawiono Kambizesa w stroju monar­
chów egipskich; z ureuszem w przybraniu głowy klęczy z czcią przed
świętym zwierzęciem. Z inskrypcji dowiadujemy się. jak pod pieczą króla
Górnego i Dolnego Egiptu, potomka Re, którego czeka życie wieczne,
sprowadzono tu, na piękny zachód, jego ojca, boga Apisa-Ozyrysa, by
spoczął w pokoju, i złożono w nekropoli, w miejscu przez majestat przy­
gotowanym, gdy już ludzie dopełnili wszelkich obrządków w sali balsamo­
wania Inni zaś sporządzili dla niego odzienie, amulety, wszelakie ozdoby
i precjoza; wszystko zrobiono zgodnie z rozkazami jego majestatu. W szó­
stym roku panowania Kambizesa Pers Atijawahi, syn Artamesa i Kandżu,
rządca Koptos, poprowadził do pustynnych kamieniołomów Wadi Ham-
mamat ekipę, która miała wydobyć nowy budulec na odnowienie świątyń
O tym, ze opowieści o bestialstwie Kambizesa nie odzwierciedlają opinii
Egipt pod rządami Kambizesa 103
współczesnych, świadczy relacja Udżahorresne, dowódcy floty królewskiej
za Amazysa i Psamtyka i kapłana bogini Neit w Sais. Pisał za panowania
Dariusza, więc nic go nie zmuszało do życzliwego traktowania dawnego
władcy. Opowiada on, że przybył do Egiptu wielki król wszystkich obcych
ziem, Kambudżet, i byli z nim cudzoziemcy ze wszystkich krain. Wziął
w posiadanie cały kraj. cudzoziemcy osiedlili się i był wielkim władcą
Egiptu, wielkim panem nad wszystkimi krajami. Król powierzył dowódcy
floty, który przeszedł do najeźdźców, urząd głównego lekarza; dane mu
było żyć u boku króla w roli towarzysza i powierzano mu pieczę nad
pałacem. To Udżahorresne sformułował dla Kambizesa oficjalny tytuł
króla Górnego i Dolnego Egiptu, potomka Re.
Dzięki Udżahorresne pojął Kambizes wielkość Sais, siedziby wielkiej
Neit, matki, która zrodziła Re, a także wielkość siedzib Ozyrysa, Re
i Atum. Udżahorresne poskarżył się królowi na cudzoziemców, co w świą­
tyni Neit porobili sobie mieszkania, i jego majpstat rozkazał ich wypędzić.
Nakazano także zniszczenie domów, które pobudowali greccy najemnicy,
oczyszczenie świątyni i powrót wszystkich jej poddanych, przywrócenie
dochodów z posiadłości poświęconych Neit i innym bóstwom oraz wzno­
wienie dawnych obchodów i procesji. Kambizes sam odwiedził Sais, wszedł
do świątyni, pokłoni! się Neit i złożył ofiary, jak to zwykł robić każdy
król dobroczyńca.
Nie wszystkie świątynie miały tyle szczęścia co saicka Dowiadujemy
się O tym z wykazu „spraw, na które zważać będą w domu sądów, gdy
chodzi o świątynie”. Dochody świątyń w Memfis, HermopoLis Parva i Ba­
bilonie Egipskim miały być przydzielane po dawnemu; w innych kapła­
nom, zamiast jak dawniej dotacji, polecono wyznaczyć okolice na żuła­
wach i na południu, skąd sami mieli sobie sprowadzać drzewo opalowe
i budulec na lodzie. Dary w postaci bydła zredukowano w porównaniu
z czasami Amazysa o połowę. Jeśli chodzi o ptactwo Kambizes wydal roz­
kaz; „Nie dawać im go! Niech kapłani hodują gęsi i ofiarowują je swoim
bogom.” Wartość odebranych dochodów oceniano na 60 530 debenów
8 kitów srebra, 170 210 miar ziarna i 6000 bochnów chleba, nie licząc bydła,
ptactwa, kadzideł, papirusu i lnu.
Zgadnie z przytoczonym dekretem władcy perscy — wedle tego. co nam
wiadomo — nie dają odtąd świątyniom żadnych darów w naturze; juz to
samo wystarczało, by zaczęła krążyć wieść, że Kambizes był dla Egipcjan
twardym panem. W sto lat potem Żydzi z Elefantyny chełpili się, że gdy
Kambizes najechał Egipt, ich świątynia pozostała nietknięta, a wszystkie
świątynie egipskich bogów legły w gruzach. Ostatecznie, jego gniewowi
przypisano tez zniszczenie Heliopolis i Teb.
Pod koniec VIII wieku w powszechne użycie weszły kontrakty pisemne,
prawzór znacznie jeszcze liczniejszych papirusów z okresu hellcrustyca-
104 Kamblzes i podbój Egiptu
nego i czasów rzymskich. Wykazują one bliskie podobieństwo z dokumen­
tami klinowymi, co każe mniemać, że pod wpływem Asyrii wprowadzony
został nowy system księgowania. Wkrótce wszedł też w użycie nowy.
szybszy rodzaj pisma; Grecy nazwali go demotycznym, czyli „ludowym",
w przeciwieństwie do hieratycznego, czyli „kapłańskiego”, który odtąd
stosowano tylko przy przepisywaniu świątych ksiąg. Owe demotyczne pa­
pirusy wykazują, że życie po podboju toczyło się utartym torem. Tak na
przykład dowiadujemy się o dwóch krewnych ze Siut, późniejszego Lyko-
polis, który w ósmym roku panowania Kambizesa zawierają nową ugodę
co do rozporządzania własnością już podzieloną pomiędzy ich ojców za
rządów Amazysa. Poza własnością gruntową i prawami do wody chodzi,
jak się okazuje, o rozdział dochodów z tytułu praw do stanowisk głów­
nego kapłana nomu [powiatu] Wilk i pisarza oraz do prebend ze świątyni
w tyle a tyle dni w roku lub w czasie takich to a takich świąt. Inne papi­
rusy ze Siutu zawierają wykazy comiesięcznej daniny wina i oliwy dla
zarządcy nekropoli, pastofora, głównego kapłana oraz rządcy nomu.
UZURPATOR BARDIA
Pozostawiwszy jako satrapę swego krewnego Ariandesa, Kambizes wy­
ruszył do domu. W miejscowości Agbatana w pobliżu góry Karmel do­
szła go wieść o uzurpacji Bardii i tam też zmarł ginąc jak powiadano,
z własnej ręki.
Bardia. znany Grekom pod rozmaitymi imionami, jako Mardos. Smer-
dis, Marufios, Merfis, Tanaoksares lub Tanioksarkes, był rodzonym bra­
tem Kambizesa. Po śmierci ojca dostał w zarząd Medię, Armenię i Ka-
dusję. 11 marca 522 roku ogłosił się królem w miejscowości zwanej Pi-
szijau-wada na górze Arakadrisz. 14 kwietnia został uznany w Babilonii.
Panowanie objął tuż przy końcu roku wstąpienia na tron, tak że zaraz
zaczął się „rok pierwszy”. Historycy babilońscy tak się głowili, którego
roku mają używać w datowaniu, że po dziś dzień wprawiają w kłopot
swoich następców. Najpóźniej 1 Iipca Bardię uznało całe imperium.
Ludność podbitych krajów powitała go z radością, ponieważ na trzy
lata zawiesił podatki i pobór rekruta, ale arystokracji nie podobała się
centralizacja kultu, którą zaprowadził, i ruszczenie lokalnych przybytków.
Niewiele dano mu czasu na utrwalenie przedsięwziętych reform, gdyż
29 września 522 roku, po ośmiu zaledwie miesiącach panowania, zabił go
Dariusz w Sikajauwatisz w medyjskiej Nisaji.
R o z d z i a ł VII
PROROK ZOROASTER
WIZJA AHURAMAZDY
aratusztra począł głosić prorocze słowa mniej więcej w połowie
VI wieky} w północno-zachodnim zakątku płaskowyżu, gdzie trzysta
lat^prfedlem Asyryjczycy odbierali haracz od Parsui. Imię jego znaczyło
dosłownie: „Ze Złotymi Wielbłądami”, ojcem jego był Pouruszospa,
,,Z Szarymi Końmi”, matką zaś Dugdowa, „Dojąca Białe Krowy". Wszy­
scy peHrjJi procty na wpół pasterski żywot. Należał Zaralusztra do ple-
mienia^Spitamfc, czyli „Białych". _
Czcił brrlioga Ahuramezde. ..Mądrego Pana", głównego boga perskiego
panteonu od czasó w A ria ra m n e sa . A iiu ram azd a o b ja w ił się Z o ro a s tro w ir
Żeś Jeden Święty jest, uznałem deble. Mazda-Ahuro,
Gdym zoczył clę raz pierwszy u tyda progów,
I gdy przy Ziemi ostatnim zwrocie
Mądrze stanowić będziesz czynu I słowa odpłatę:
Złemu zło, dobremu dobry los
Przyjdziesz wówczas, Mazdo. Duchem Świętym, Królestwem.
Myślę D obrą —
One sprawią, te Cnocie dobytku przybędzie.
Osądzę — a Zboiność obwieśd
Wyroki rozmysłów twoich, których nic oie zwiedzie.
Gdy ziemi ostatni nadejdzie zwrot
Z e t J e d e n Święty jest, uznałem ciebie. Mazda-Ahuro,
Gdy Dobra Myśl zeszła raz ku mnie
Pytając: „Ktoś Jest? Czyjś jest? Jako mam znaczyć dni
Na czas badania,
Co twoim było 1 któieś ty?” «
Rzekłem Jej wówczas: „Najpierw, jara Zaratusslra jest.
Zaiste kłamcy wróg ze wszystkich sił,
Cnotliwym pewnie ku pomocy,
Bom u Królestwa szczęścia przyszłego spragniony,
Jako cię chwalę. Mazdo, i tobie śpiewam.”
IM Prorok Zorooslcr
Żeś Jeden Święty ]cst, uznałem ciebie, M azda-Ahuro,
Gdy Dobru Myśl zeszła raz ku mnie.
Pytała: „Zu kim rozstrzygniesz?"
Odrzekłem: „Ofinrq czcząc Ogień twój, Jn, Z arotusztra,
Ku Cnocie się zwTacam, Ile siły stanie,
Przeto ukażcie ml tę, którą w zyw am ."
„Z Myślą Dobrą pospołu, Zbożnoścl towarzyszką,
Przychodzą. Pytaj, coć pytać trzeba.
Bo twoje pytanie Jako mocarza jest.
Gdy władca radość ci daje i silą."
Zcś Jeden Święty jest, uznałem ciebie, Mazda-Ahuro,
Gdy Dobra Myśl zeszła raz ku mnie.
Gdym słowy twymi odtąd pouczony —
Zaliż niedolę sprawi w ia ra temu,
Kto wedle słów twych czyni co najlepsze?
A kiedyś rzekł ml: „U Cnoty n a u k szukaj",
Rozkazom twoim korne dałem ucho; (takim oto:]
„Wstań, idż, nim jako Posłu chu Żądny
Przyjdę 1 Jako Los-rozdawca,
Co ludziom w odpłacie różno dzieli Przeznaczenia."
Żeś Jeden Święty Jest, uznałem ciebie, M a z da-A huro,
Gdy Dobra Myśl zeszła raz ku m nie,
By kształty poznać pożądania mego.
Racz dać wedle dobrej wolt tw ojej: b y tu pragnę,
Co trwa. jako rzeka, w K rólestw ie twoim.
Cóż mąż wiedzący druhow i sw em u, gdyby zdołał,
Dalby — udziel, Mazdo, troskliw ie pomocny;
Jeśli w Królestwie Cnotą to zdobędę,
NlechoJ powstanę, szyderców przepędzę n a u k i twojej,
Przez tukich wsparty, co w dusz y św ięte słowa niosą.
Ześ Jeden Święty jest, uznałem ciebie, M a z da-A huro,
Gdy Dobra Myśl zeszła raz k u mnie,
Bym głośno wyrzekł, co Myśl m ó w i Cicha,
Najlepsza: u Kłamców licznych nie szukaj pochwały.
Bo każdą Cnotę wrogiem cl uczynią.
Przeto, Ahuro, wybrał Z a r a tu s z tr a ,
Tego z twych Duchów, Mazdo, co Najświętszy.
Niech w ciało żywe oblecze się Cnota, m ocarna,
Niech Zbożność będzie w Królestw ie, w które patrzy słońce,
Nlrch dobromyśinie t.os n a zn a cz a ludziom za czyny ich.
Atrybuty Ahuramuzdy 107
ATRYBUTY AIIUKAMAZDY
Czy powyższy tekst przedstawia dokładnie wizje, które zapoczątkowały
misję Zoroastra, czy też nie — w każdym razie przedstayóa głów rur q _sy
jego nauki. Wymienne używanie przez proroka imiok^Ahura, Mazda'
Ahurn-Mnzda i Mnzda-Ahura przypomina o cza. ich. ltiedy Ahura ł Mazda
byli odrębnymi bóstwami; sto lal przedtem Artaramnes wyobraża) sobie
Ahurtunazdę jako jednego boga wśród wielu, dla Zoroastra wszakże Jest
on jedynym bogiem Królowie i lud mogą miłować inne bóstwa z za­
mierzchłej epoki Indocuropcjęzyków^— na przykład boga słońca Mitrę —
dla Zoroastra te dewy nic są bogami, lecz demonami, których wielbią
wyznawcy Kłamstwa. AhurBmazcHi nie potrzebuje pomniejszych bóstw
nad tfi>rymrisprm'w~o~wnlby władzę jako król bogów.
Obok niego występują tylko jego niejasno ptjrsonifikowanc atrybuty
SpenLa Mainju to jego własny Duch .Święty. yAsza Jest Sprawiedliwością,
wszechświatem w takim stanie, w Jakim być powinien^Wohu Mnnah'
(Dobra Myśl) tub J^ohiszLa Manflh (Najlepsza Myśl) objawia prorokowi
Jego Wizuję. Chszatra jest boskim Królestwem Ahura mazdy, które u schyl-'
ku czasów zapanować ma ostatecznie, Ąrmaltl (Zbozność). boska Mądrość,
Hnurwatat (Zbawienie) 1 Ameretai (Nicśmiertelnośój uzupełniają niejasno
określoną grupę siedmiu atrybutów, do których dodaje się Aszi (Los),
Srnosza (Posłuch) i Alar (OglcńJ-
WEZWANIR
Po widzeniu przyszła kolej na wezwanie.
Skarżyła cl się Dusza Wolu: ,.Na coś mnie uczynił? Któż mnie s t w o r z y ł '
W ucisku szalu Jestem I przemocy, okrutnej b r u t a l n o ś c i
Nie m a m p a s te r z a jeno ciebie; paszy daj dobrej."
S t w ó r c a Wolu pyta Cnolę: „Zali sędziego m asz
Dla Wolu. by paszy dali mu, którzy są pieczy winni?
Co, n a d żądzami pan, odepchnie Szal I K ł a m s tw a tow a rzysz y? "
O drzekła Cnota: „ICu pomocy nikogo niew inne m u
P oją ć nie u m ie człek, Jak nad pokornym w Cnocie stać "
„Przem oże len, którego glos o wsparcie Ja w y słu c h a m ."
P a m ię t a Mazda spiski te, co dewy już zdziałały,
Ś m ie rte ln i z nimi; zna, które Jeszcze będą,
S ta n o w i On; 1 będzie jako chce — Ahura.
W ięc z dłońm i wzniesionymi modły zasyłajm y Ahurze.
Duszo m oja I k r o w a ciężarna usilnie błagam y M uldę
„N lrch s p ra w ied liw i t bydła żywiciele nie giną z K łam ców r ą k "
Ahurzimozda p r a w o zna 1 rzecze w swej mądrości:
„Nic znaleziony pan nl sędzio sprawiedliwy.
Lecz to Jest pe w ne: żywicielowi ciebie S tw ó r c a dal l c h ło p u "
108 Prorok Zoroaster
T aki A huram azda, z Cnot* jedne j myśli, n a k az dat:
Bydłu — karm ą, m leko — zgło dniałem u, rzecze Sw iąty.
„Nam dwojgu ze śm iertelnych, M yśli Dobra, k t o będzie o p ie k u n e m ? "
„Jest tutaj mąż, rozkazom n a sz y m Jedyny powolny, Z a r a tu s z t r a S p ita m a ;
Z daw na pragnie. Mazdo, m yśli nasze i C noty głosić,
Pozwól zesłać nań da r mowy."
Lecz Dusza Wołu w płacz: „Toż m i opiekun.
Słabeusz z p ustym słowem, gdy trze b a m i m ocarza.
Kiedyż się zjawi ten, co w sparcie da sk uteczne?”
Powątpiewanie raczej mało pochlebne dla nowo powołanego proroka,
Zoroaster jednak się nie zawahał:
Zwól mi sił, Aburo, C noty i K rólestw a, Myśl D o b rą
Daj. bym pokój ustanow ił I miłe mieszkanie.
Ja m uwierzył, Mazdo, niech się słanie. Tyś mocen.
Gdzież jeszcze Cnota, D obra Myśl, K róle stw o? N ie ch więc ludzie
Witają mnie. Mazdo, idącego z n a u k ą , z w ie lk ą wspólnotą.
Nareszcie zadowoleni Wół i Krowa wykrzykują: „Teraz, na Ahurę,
wreszdeśmy wspomożeni i gotowi służyć takim jak ty.”
Podnietą dla wystąpienia proroka stały się cierpienia nieszczęsnych
niemych bydląt porywanych przez koczowników. Słychać w tym, wezwa­
niu echa odwiecznej walki pomiędzy wędrującymi ludźmi ze stepów
i spokojnym oraczem. Rolnictwo jest uświęconym zajęciem. Nieme zwie­
rzęta, które mozolą się w pracy, są święte.
K O N C E P C JA ZŁA
Ahuramazda, okryty niebem niezmiennyjn-i niewzruszonym, jest je-
dynym Boeiem^ale-wieczgy bój to ery z nim ZłyJłucK. Od początku ist­
niały bliźniacze duchyf"6obry i Zły, Ustanowiły Życie i Nie-Zycie, Naj­
gorszy Byt dla towarzyszy- Kłamstwa, Najpiękniejsze Mieszkania dla
wyznawców Cnoty. Zebrały się dewy na radę; ułuda zstąpiła na nie;
wybrały Myśl Najgorszą i razem pognały do Szału, którym zohydzają
żywot śmiertelnym. Do człowieka wszakże przyszło Królestwo, Myśl Do­
bra, Cnota; Zbożność zapewniła mu przetrwanie i niezniszczalność,ciała,
^ k by mógł godnie stanąć na Sądzie Ostatecznym^ Człowiek ma wolną
wolę, nim nastąpi Wielkie Spełnienie, każdy musi zadecydowano- sobie.
—-Dewy są wszystkie potomstwem Złej Myśli, Kłamstwem i Pychą,
z dawna znanymi ze swych wyczynów w siódmym rejonie ziemi, siedzi­
bie człowieka. Ludzi, którzy postępują najgorzej, nazywa się miłymi de-
wom. Oszustwem pozbawiły one człowieka Życia Dobrego i Nieśmiertel-
Problemy religijne 108
ności, nauczojie^przez Złego Ducha, Złą Myśl i Złe Słowo, jak zniszczyć
ludzkość. To Jima, syn Wiwahwanta, dał ludziom mięso wołu do jedzenia
i sprowadziF"nieszczęście na św iat—x
Zoroaster zdobył jednegoljneofitę, swego krewnego Maidioi-maongha,
ale przeciwników miał licznych. Fałszywy prorok niszczy doktrynę T po-
rządek życia; nie dopuszcza, by posiadanie Myśli Dobrej cieszyło się sza­
cunkiem. Twierdzi, że najgorzej jest patrzeć na Wołu i Słońce, Zoroaster
piętnuje nocne ofiary z byka składane przez czcicieli Mitry. Z mędrca fał­
sz\-vVv prorok robi Kłamcę, pustoszy pastwiska i broń podnosi przeciw
Cnotliwemu. Kłamcy niszczą życie, starają się przeszkodzić gospodyni
i gospodarzowi w objęciu dziedzictwa. Z okrzykami radości zabijają wołu;
Grehmę, karapańsldego kapłana dewów, i władzę tych, co szukają Kłam­
stwa, wolą bardziej niż Cnotę. Grehmie dostanie się miejsce w Dome­
nie Myśli Najgorszej; zapłaczą niszczyciele życia spragnieni posłania
proroka Ahuramazdy, on jednak nie dozwoli im spojrzeć na Cnotę. Greh-
ma i kawi — miejscowi królikorwie, wasalowie Medów — z dawna próbo­
wali obalić proroka; wspomagając Kłamcę mówią: „Ubijmy wołu, niechaj
rozgniewa Odwracającego śmierć, żeby nam dopomógł." Zoroaster potę­
pia picie odurzającego napoju haoma. Tak tedy zostają zniszczeni razem
kapłani karapańscy i kawi.
Bendwa, bardzo wielki — być może, m iejscowy królik — zawsze wy­
stępował przeciw prorokowi; niechaj go na sądzie Myśl Dobra na zagładę
wyda! Zawadzał prorokowi nauczyciel tego Bendwy, Kłamca, z dawna Juz
odstępca od Cnoty.
Są i inni, co chcą zabić proroka, synowie z Kłamstwa spłodzeni, zło­
rzeczący każdemu, kto żyw. Zoroaster wspomina zniewagę, tym bardziej
przykrą, że boleśnie odbiła się na jego niemych przyjaciołach; naraził mu
się złośliwy kawi, gdy przy Zimowych Wrotach dla kaprysu nie zezwolił
mu na postój, choć oba konie proroka drżały z zimna. Kapłani karapańscy
odmawiają posłuchu zarządzeniom i prawom wypasu. „Za krzywdę wy­
rządzaną stadom czynem i nauką, niechaj ich ta nauka zawiedzie na koniec
w Dom Kłamstwa."
PRO BLE M Y R E L I G I JN E
Na Zoroastra, jak na wszystkich proroków przychodzi nieraz czas zwąt­
pienia:
P y t a m , Aburo, szczerze m l odpowiedz,
J a k o nom m odły zanosić k u tobie, jak iś Jest?
Przyjacielowi, Mazdo, udziel tw e j nauki.
110 Prorok Zoroaster
Takim samym zaczynając wstępom, wypytuje Zoroaster o wszystko,
co intryguje jego umysł. Kogo stworzono Ojcem Cnoty? Kto ustalił drogę
słońcu i gwiazdom? Kto sprawia, że księżyc raz rośnie, raz maleje? Kto
podtrzymuje ziemię od spodu i niebo, aby nie spadło? Kto stworzył wody
i rośliny? Kto dał rącze zaprzęgi wichrowi i chmurom? Kto stworzy! Myśl
Dobrą? Kto sprawcą światła i ciemności, snu i przebudzenia, świtu, po­
łudnia i nocy, które rozumnemu człowiekowi przypominają o obowiązku?
Pylnm , Ahuro szczerze ml nripnuAprlz1
Zali zaiste pra w dą je st, co gloszq7
Zali wspomoże Cnotę Zboiność czynem swoim?
Twoje Królestwo Myśl obwieści Dobrą?
Krowę brzemienną, co przynosi dobro — dla kogoś stworzył?
Czy Zoroaster może być pewien Królestwa? Czy będą właściwie prze­
strzegać jego nauki, czynem i słowem, najlepsi z ludzi? Czy Zbożność
ogarnie wszystkich, którym objawiona będzie religia Mazdy? W tym celu
od początku wybrał go Mazda spośród ludzi; wszystkich niezbożnych pro­
rok nienawidzi. Kto wśród jego rozmówców jest Cnotliwy, kto Kłamca?
Prorok wątpi o sobie i swojej sprawie. Z której strony jest wróg prawdzi­
wy? Czyż Kłamcę, który przeciwstawia się Zbawieniu przez Mazdę, nie
należy uważać za wroga? Jak mają wierzący przepędzać Kłamstwo, by
ogarnęło nieposłusznych? Czy wydane będzie Kłamstwo w ręce Cnoty,
by zniszczyła je słowami nauki Mazdy, zgładziła szeregi Kłamców i spro­
wadziła na nich męki? Czy Mazda potrafi ochronić swego proroka, gdy
zetrą się w boju dwie wrogie armie? Komu przyzna Mazda zwycięstwo?
Niechaj dane będą znaki, po których rozpoznano by sędziego-uzdrowiriela.
W jaki sposób osiągnąć ma Zoroaster cel — zjednoczenie z samym Mazdą?
A po tej wycieczce w mistykę do głosu przychodzi praktyczna natura
ludzka:
Pytam , Ahuro, szczerzo ml odpowiedz:
Jako, Cnotliwy, zyskać m a m w odpłatę
Klaczy dziesiątek, ogiera, wielbłąda,
Coś ml je przyrzekł, Mazdo, zc Z b aw ie n ie m
I Nieśmiertelnością, k tó re tw oje oą?
P ytam , Ahuro, szczerzo m l odpowiedz:
Gdy kio odpłaty skąpi obiecanej
Tem u, co słowu w ie rny, w ypełnił powinność,
Ja k ą m u ku rę dziś odm ierzyć trzeba?
Wiem Ja, Jak no koniec s k a r a n y będzie.
Życic pośmiertne Jll
Czyż dewy były kiedykolwiek dobrymi władcami’ Tak pyta prorok tych,
którzy wiedzą, że właśnie w imię dewów kapłani Usidż i Karapan składali
bydło w ofierze Szaleństwu 1 że u kzrwi bydlęta zawsze smutne chodzą,
zamiast by pastwisk przybywało dzięki Cnodc.
ŻYCIE POŚM IERTNE
Prześladowany, tym skwapliwiej obracał Zoroaster wzrok ku przyszło­
ści, ku oczekiwanemu nadejściu Królestwa bożego, ku Wielkiemu Speł­
nieniu, Odnowie Świata. Spełnienie owo spowodować mieli Sao6zjanto.
Wybawcy, czyli Zoroaster i jego wyznawcy; i prorok ma nadzieję, że nie
trzeba będzie długo na to czekać Na Sądzie Ostatecznym Cnota pokona
Kłamstwo. Prorok chce się dowiedzieć, czy Cnotliwy nie mógłby Jeszcze
przedtem pokonać ucznia Kłamstwa, Skąd może wiedzieć, czy Mazda
i Cnota rzeczywiście mają moc nad zagrażającymi mu Kłamcami? Niechaj
potwierdzone będzie widzenie zesłane przez Dobrą Myśl. Niechże wie
Wybawca, jaką otrzyma zapłatę. Kiedyż nauczą się bojownicy pojmować
posłanie? Kiedy porazi Mazda plugastwo, zniszczy odurzający napój hao-
ma, którym kapłani karapańscy zwodzą nikczemnych władców ziemi’
Któż by mógł zawrzeć pokój z krwiożerczymi kłamcami? Komu dane bę­
dzie poznać Myśl Dobrą? Wybawcy krajów to ci. którzy starają się pełnić
przykazania Mazdy.
Własne Sumienie każdego, czy to Cnotliwego, czy Kłamcy, zdecyduje
o przyszłej jego zapłacie. Sam Ahuramazda z Zoroastrem jako ławnikiem
oddzieli za pośrednictwem swego doradcy, Cnoty, mędrców od niemądrych
Potem tych. którzy Mazdę wzywali, Zoroaster poprowadzi przez Czinwat-o
Peretaw, Most Podziału. Ci, co wybrali mądrze, pójdą ku Domowi Pieśni.
Siedzibie Dobrej Myśli, Królestwu Dobrej Myśli, Świetnemu Dziedzictw
Dobrej Myśli, dokąd wędruje się Drogą Dobrej Myśli, zbudowaną przez
Cnotę; tędy idą po zapłatę sumienia Wybawców. Polem dane im będzie
wejrzeć na tron potęż.nego z potężnych. Ahury, na Mazdę Nakazującego
Posłuszeństwo i na szczęśliwość świateł niebiańskich.
Głupcy wszakże pójdą ku Domowi Kłamstwa, Dornowi Najgorszej Myśli,
domowi dewów, ku Najgorszemu Bytowaniu. Ich złe sumienie sprowadzi
na nich mękę na Próbie Mostu i pogrąży nn długie wieki w nędzy i ciemno­
ści, gdzie zgnile jadto i krzyki boleści. Ten zaś, kto idzie za własnym po­
pędem, raz myśl swą lepszą czyniąc, raz gorszą, ten, którego złe i dobre
postępki równoważą się, zamieszka na koniec w osobnej, pośredniej sie­
dzibie.
 Prorok Zoroaster
112

PA TRONAT W ISZ TA SFY

Odtrącony i zwalczany w ojczyźnie, zamyśla! Zoroaster o ucieczce, ale

W jakiż kraj uciec, dokąd iść zbiegowi?

Murem mnie dzielą od szlachetnych rodem
I kapłanów; chlo pu-m też niemiły, I
I ksigclom ziemi kłam stw e m opętanym .
Jakoż ml tobie miłym być, M azdo-A huro?

Prorok wie, dlaczego mu się nie wiedzie: ma niewiele bydła i niewielu

zwolenników. Woła do Mazdy o pomoc, jak przyjaciel do przyjaciela.
Kiedyż wzejdzie taki dzień, że Cnota zapanuje nad światem, kiedy, zgodnie
VII. Sk rz y d laty lew w p isa n y w okrąg Ozdoba ze złotej blachy, prawdopodobni*
z proroctwem, pojawią się Wybawcy? Podły Kłamca nie pozwala, by szczę­
7 . Ekbatany. IV w. p.n.e.
ściło się bydlętom za sprawą Cnotliwego; ten, kto Kłamcy odejmie moc
lub życie, utoruje drogę słusznej nauce. Gdy ktoś nawróci Kłamcę, niechaj
obwieści o tym krewniakom, jeśli nawrócenie pewne; niechaj go Mazda-
-Ahura chroni od rozlewu krw i
U kogo zdoła prorok znaleźć obronę, gdy Kłamca knuje, by mu szkodzić?
Niech krzywdy żadnej z rąk człowieka, co szkodzić mu zamyśla na jego
własności, Zoroaster nie poniesie; niechaj spadną na tamtego jego własne
czyny. Pod władzą kapłanów Karapan i kawi ludzie nawykli źle czynić
i niszczyć życie. Niechaj własne dusze i sumienia mękę im zadadzą, gdy
przyjdą do Mostu Podziału; po wiek wieków zamieszkają w Domu
Kłamstwa.
Wraz ze swymi krewnymi z.plemienia Spi tama Zoioasler-epuścił górską
ojczyznę i ruszył na poszukiwanie kraju, gdzie by jego nauka spotkała się
z lepszym przyjęciem. W czasach gdy prorok mozolił się jeszcze nad na­
wróceniem sąsiadów, oblicze świata uległo zmianie. Rozpadało się potężne
niegdyś imperium Medów, zaś Cyrus, Pers, a więc rodak Zoroastra, pod­
niósł rokosz przeciw Astiagesowi. Tymczasem Wisztaspa (Hystaspes), syn
Arszamy, z rywalizującej linii królewskiej Achemenidów, władca Partii
i Hyrkanii, skorzystał z okazji i rozluźnił więzy zależności od medyjskiego
suwerena. Znużonego proroka przyjęto tam dobrze, wkrótce zaś żona
Wisztaspy, Hutaosa (Atossa), nawróciła się na nową wiarę. Potem, oczy­
wiście. nawrócił się z kolei małżonek i tak Wisztaspa stal się protektorem
nowej religil
,,Jaką nagrodę obiecał Zaratusztra tym z wiernych, których w Domu
Pieśni Ahuramazda najpierw dosięgną), takiej i ja dla siebie oczekuję
wedle przyrzeczenia, z twoim, Dobra Myśli, błogosławieństwem i Cnoty.
W zgodzie z regułą gminy, po drogach Myśli Dobrej krocząc, przyjął kawi
Wisztaspa naukę przez Ahuramazdę w Cnocie przepisaną." „Każdy ze
śmiertelnych, kto rozraduje serce Zaratusztry Spitamy, godzien jest

L
 Patronat Wisztaspy 113

achomcnidzkich i puzniejszc
chwały, jemu bowiem Mazda-Ahura da żywot, jemu dzięki Myśli Dobrej
V 111 Mcncty czacuw
przybywać będzie dobytku, on, jak Cnota każe, będzie nam przyjacielem."
„O Zaratusztro — pyta Ahuramazda — któryż jest mąż cnotliwy sposród
twoich, co członkiem został wielkiej gminy lub chwalę zyskać pragnie?”
Odpowiada Zoroaster: „Kawi Wisztaspa onym jest, jako na sądzie mówię.
Których w domu twoim zjednoczysz, Mazda-Ahuro, tych wezwą słowami
Myśli Dobrej.”
Wkrótce po nawróceniu, w 550 roku, Wisztaspie urodził się pierwszy
syn; aby dać świadectwo nowej wierze nazwano go Daraja-Wohumanah,
„Który Myśl Dobrą Wspiera”, Darajawauszem w dialekcie zachodnim, po
grecku Dariuszem. Mniej więcej w pięć lat potem w północno-wschodnim
Iranie zjawił się Cyrus i Wisztaspa zamienił pozycję pomniejszego kawi
na satrapię potężnego imperium perskiego.
Wiele szczęśliwych lat przeżył prorok jako protegowany Wisztaspy.
Wychwala swego krewnego, pierwszego nawróconego, Maidioi-maongha,
i wspólplemieńców, dzieci Haeczataspy, potomków Spitamy — gdyż od­
różnili mądrość od głupstwa; czynami swymi zdobyli Cnotę na mocy
pierwszego z praw Ahury. Lojalnymi zwolennikami proroka stali się
Fraszaosztra i jego brat Dżamaspa, z rodu Hwogwa, a Fraszaosztra obiecał
mu za żonę swą córkę, Hwowi, „Mającą Piękne Woły”. „Obdarował mnie
Fraszaosztra piękną ukochaną; dozwól, Mazda-Ahuro, panie nad panami,
by dostąpiła Cnoty dla dobroci swojej.”
Są wzmianki z imienia o kilku synach proroka — Isatwastra, Urwa-
tatnara i Chwareczitra — spłodził też i odchował kilka córek. „Najlepszy
ze wszystkich dobytek zebrał Zaratusztra Spitama, bo Ahuramazda za
wstawiennictwem Cnoty przyzna mu na wieczność rozkosze szczęsnego
żywota, a takoż tym, co uczą się słów i czynów dobrej nauki i spełniają je.
Niechaj tedy kawi Wisztaspa, syn Zaratusztry, Spitamida, i Fraszaosztra
ochoczo myślą, słowem i czynem miłymi być mu się starają i modły ku
czci jeg0 zanoszą, drogi torując Nauce Wybawcy — jako rozkazał Ahura ”
Córka proroka ma poślubić Dżamaspę. „Tę oto, Pouruczisto, z rodu
Haeczataspy i Spitamy, córkę najmłodszą Zaratusztry, dał ci on za prze-
wodnicę w zjednoczeniu z Myślą Dobrą, Cnotą i Mazdą. Poradź się przeto
rozumu twego, mądrze wypełniaj najświętsze obowiązki Zbożności."
Hzamaspa obiecuje: „Gorąco ją kochać będę, niechaj zbożnie służy ojcu.
mężowi, chłopom i panom, cnotliwa kobieta wobec cnotliwych mężów.
Dozwól, Ahuramazdo, by dostąpiła dziedzictwa Myśli Dobrej dla dobroci
Istoty swojej."
114 Prorok Zoroaster
KRYZYS
Chętnie porzucilibyśmy proroka w takim właśnie momencie, w otocze­
niu miłującej rodziny i przyjaciół. Ale w miarę zbliżania się starości
mroczniał czarowny obraz. Zagrażali koczownicy i trzeba było głosić
wojnę świętą:
„Których czyny złe są, niechaj zapłaczą głośno w zawodzie i opuszczeniu.
Niech [Ahura] rzeź na nich sprowadzi z rąk dobrych władców, zaś pokój
od nich da wieśniakom rozradowanym. Niechaj mękę na nich spuści, który
Największy jest, i węzy śmierci im nałoży, i niechaj to prędko będzie!
Miejsce zgnilizny przystoi ludziom wiary nikczemnej. Urągając Prawu, na
zgubę wydając ciała, zamyślają pognębić poczciwych. Gdzież Pan Spra­
wiedliwy, cc odbierze im życie i wolność? Twoim jest Królestwo, Mazdo,
przeto w twej mocy dać cząstkę lepszą sprawiedliwie żyjącemu bieda­
kowi."
Kryzys staje się coraz ostrzejszy: ,,Z dłońmi wyciągniętymi o pomoc
hłagam, Mazdo. A najpierw, o Cnotliwy, o Ducha Świętego dary, by sprzy­
jać mi raczyły Myśl Dobra i Dusza Wołu. Myślą Dobrą służyć ci będę,
Mazdo-Ahuro; udziel mi, Cnoty mocą, błogosławieństwa życia dla ciała
i umysłu, bym Cnoty obrońcom szczęście zgotował. Jak nigdy dotąd chwa­
lić cię będę, Cnoto, Myśli Dobra, Mazdo-Ahuro, i niechaj nigdy nie do­
tknie zagłada tych, którym Zbożność pomnaża Królestwo; wesprzyj mnie,
gdy wołam."
Zoroaster czuje, że zbliża się do kresu życia:
,,Ja, który Dobrą Myślą natchniony siły me obróciłem na pieczę nad
duszą, który nagród zaznałem od Mazda-Ahury za czyny moje, póki mocy
i tchu starczy nauczać będę ludzi, jak Cnoty szukać. Kiedyż ja, który
wiem, ujrzę cię, Cnoto, i ciebie, Myśli Dobra, tron Ahury wszechpotężnego
i Mazdę Nakazującego Posłuszeństwo’ Oby dane nam było świętym sło­
wem języków naszych bandę zbójecką zwrócić ku Największemu. Obyś
z Myślą Dobrą nadszedł, o Mazdo, mocą Cnoty i słowy twymi cnotliwymi
dar dając niezmożony: wsparcie mocne Zaratusztrze, a nam wszystkim
środki, by wroga pokonać.
Udziel, Cnoto, nagrody tej, błogosławieństwa dobrej Myśli, udziel,
Zbozności, Wisztaspie i mnie spełnienia pragnień naszych. Dozwól, Mazdo,
Panie nad nami, by prorok twój głosić mógł święte słowo nauki. Od ciebie,
o Najlepszy, co jesteś z Cnotą Najwyższą jednej woli, najlepszego proszę,
Ahuro, i daru Myśli Dobrej po wsze czasy dla wojownika Fraszaosztry,
dla siebie samego i tych wszystkich, którym dać je raczysz. Obyśmy,
Ahuro, nie zagniewali cię użytkiem, jaki uczynimy z dobroci twoich;
hymny ku chwale twojej śpiewać się staramy, Mazdo, Cnoto, Myśli Dobra,
jako że tyś jest najsnadniej w mocy dopomóc nam w zdążaniu do uprag­
Trwale wpływy relieli Zoroastra l )S
nionego Królestwa Łaskawości. Tym przeto, których za godnych uznajesz,
dozwól, Mazda-Ahuro, Cnoty mocą i jako Myśl Dobra zrozumienia pełna,
by ziściło się ich pożądanie Wiem ja, zaiste, że słowa modlitwy w dobrym
celu wznoszonej mają wagę u ciebie. Przeto Cnocie i Myśli Dobrej na
wieki wieków wiary dochowam; ucz mnie, Mazda-Ahuro, usty twymi moc
ducha twego głosić, jakie będzie to Życie Najpierwsze."
Z tą ostatnią modlitwą umilkł głos Zoroastra. W Jasztach, które choć
w dzisiejszej formie pochodzą z nieco późniejszego okresu, zawierają jed­
nak wiele wczesnego tworzywa (część nawet sprzed Zoroastra), przyto­
czono modlitwy Wisztaspy oraz jeźdźca Zairiwari przeciw takim na przy­
kład wrogom, jak Tatriawant, Peszana, Humajaka, Darszinika, Spindżau-
ruszka i Aszta-aurwant, syn Wispa-taurwoasztl. Są tam też wzmianki
o wojnach z Arejat-aspą z Hiaony, Jeszcze późniejsza tradycja podaje, że
Arejat-aspa wziął szturmem Balch, a Zoroastra i jego uczniów wymordo­
wał na ołtarzu. Zgon proroka nastąpił najpewniej w okresie wielkich bun­
tów przeciw Dariuszowi; jeśli tradycja mówi prawdę, faktycznym zabójcą
mógł być Frada z Margusz (Margiany), który najechał Baktrię, lub może
któryś z jego towarzyszy koczowników.
TRWAŁE WPŁYWY RELIGII ZOROASTRA
Dowodów wielkości Zoroastra nie potrzebujemy jednak szukać w póź­
niejszych legendach o urodzeniu zapowiedzianym znakami bożymi, o życiu
pełnym cudów i męczeńskiej śmierci z rąk koczowników. Przebieg jego
życia i rozwój myśli możemy poznać z własnych słów proroka. Potrafimy
zdać sobie sprawę, jak wzniosłe były jego dążenia i jakim podlegał słabo­
ściom, co czyni go jedynie tym bardziej ludzkim i sympatycznym. W jego
naukach nie widać ani śladu wpływów bardziej starożytnego Wschodu.
Ich rdzeniem jest ziemia i szczep Zoroastra. Wyrosły z dawniejszych wie­
rzeń, ale wzniosły się ponad zwykły u Ariów kult dewów na wyżyny,
jakich nigdy przedtem bez obcej pomocy aryjska myśl religijna nie
osiągnęła.
Już na początku swej drogi prorok miał wątpliwości, czy następcy za­
chowają w pełni jego doktrynę religijną. Dariusz Wielki był synem pro­
tektora Zoroastra, Wisztaspy, i niewątpliwie często rozmawiał z prorokiem
na dworze swego ojca-satrapy. Język jego własnych inskrypcji roi się od
reminiscencji przemówień wielkiego nauczyciela i niewykluczone, że
w napisie na jego grobie zacytowano istotnie jeden z Gathów. Mimo sub­
telnego języka Dariusz nie sprostał nauce proroka, a używane przez niego
stale słowa „Kłamstwo” i „Kłamca” uwydatniają Jedynie, jak często sam
mijał się z prawdą.
116 Prorok Zoroaster

Ledwie zmarł Zoroaster, zaczęła się nieunikniona reakcja. W miarę zaś

jak historyczny Zoroaster gubił się coraz bardziej w mgle przeszłości,
a twórca religii nabierał cech buskich, ułożone przez niego Gathy (nawet
te, w których wyznawał swe zwątpienia i łęki, wyglądał podarku z dzie­ R o i d z i a I VIII
sięciu klaczy', ogiera i wielbłąda, użalał się nad zziębniętymi końmi) po­
częto śpiewać w czasie obrzędów nadając im charakter mistycznych za­ UZURPATOR DARIUSZ
klęć. Przypisano mu pochwalę bogów i wskrzeszonych rytuałów dawnych
pogańskich Ariów — tych właśnie bogów i rytuałów, które lak namiętnie
KARrERA DARIUSZA
potępiał. Jeszcze później pogański kult Ariów został częściowo wchłonięty
przez religię Magów, pozostałość po dawniejszej i jeszcze bardziej barba­
rzyńskiej starożytności.
Choć teraz jego własny lud uważał za świętość napój haoma, zdaniem
Z aratusztra jako poważany gość na dworze Wisztaspy często bez wąt­
pienia rozmawiał z młodym Darajawauszem — Dariuszem, synem
Hystaspesa. jak w ślad za Grekami hędziemy go nazywać. W swojej auto­
Zoroastra „nikczemny i odurzający”, choć przywrócono nocne obrządki biografii chełpi sie Dariusz pochodzeniem — poprzez Wisztaspę. Arszamę,
ku czci Mitry i ofiary z bydła, przeciw którym tak stanowczo protestował, Ariaramnesa i Cziszpisza — od założyciela rodu Hachamaniszn: „Dlatego
choć znów wielbiono boginię-matke Anahitę, nie zbrakło ludzi, którym nazywają nas Achemenjdami. Od dawna jesteśmy rodem książęcym, od
bardziej odpowiadała prawdziwa nauka Zoroastra. W epoce rozkładu daw­ dawna zasiadaliśmy na tronie królów. Ośmiu z mojego rodu było królami,
niejszych kultów narodowych najlepsze umysły odnalazły w doktrynie ja jesrtem dziewiąty; jest nas dziewięciu w dwóch liniach."
Zoroastra coś tak nowego, świeżego i ożywczego, że wpływ jego dostrzec Formalnie są to słowa prawdziwe, acz nie całkiem w takim sensie, jakby
można wśród większości późniejszych ruchów religijnych. Nie jest wcale chciał nam to sugerować Dariusz. Jego przodkowie należeli istotnie do
przypadkiem, że Gathy Zoroastra brzmią tak podobnie do pierwszego linii starszej i za Ariaramnesa korzystającej z pierwszeństwa, ale podbój
Nowego Testamentu. dokonany przez Medów ziównal oba odłamy rodu do wspólnego pozio­
mu — lenników. W wyniku uwieńczonego powodzeniem buntu przeciw
Medowi Astiagesowi doszła do władzy Unia młodsza w osobach Cyruss
Kambizesa i Bardii. Dziad Dariusza, Arsames, był zawsze tylko, w naj­
lepszym razie, pomniejszym królikiem, dla Hystaspesa zaś stanowisko sa­
trapy Partii i Hyrkanii było wręcz darem fortuny W tej też roli towarzy­
szył on Cyrusowi w ostatniej, nieszczęśliwej wyprawie. Kambizes przyjął
młodego syna satrapy do służby przy swojej osobie W 522 roku, w wieku
dwudziestu ośmiu łat, Dariusz był kopijnikiem królewskim. Nim rok do­
biegł końca, został królem
W jaki sposób młody człowiek zaszedł tak wysoko, gdy jego ojciec i dziad
jeszcze żyli. autobiografia wyjaśnia następująco. Był w jego rodzie raąz
imieniem KnmbLzes, syn Cyrusa, który był królem. Kambizes miał brata,
imieniem Bardia, z tego samego ojca i matki. Kambizes zabił tego brata,
ale lud nie wiedział, że Bardia został zabity. Kiedy Kambizes wyruszy!
do Egiptu, lud podniósł bunt; Kłamstwo panoszyło się w kraju. Potem
pojawił się pewien Mag imieniem Goumata i kłamliwie głosił, ze jest
owym Bardią. Przybył z Piszijauwada z gór Arakadrisz 11 marca 522 roku.
Cały lud porzucił Kambizesa i przeszedł na stronę pretendenta. 1 hpca
przywłaszczył sobie królestwo. Kambizes zginął potem z własnej ręki.
Otóż to królestwo należało z dawien dawna do rodu Dariusza Nikt.
118 Uzurpator Dariusz
nawet żaden mąż z rodu Dariuszowego, nie był w stanie odebrać króle­
stwa owemu Gaumarie. Ludzie okropnie się bali, żeby nie pozabijał on
wielkiej rzeszy tych, co znali prawdziwego Bardię i mogli zadać Idarn
pretensjom Gaumaty. Nikt się rzeczywiście nie odważył powiedzieć czegoś
przeciw niemu, dopóki nie przybył Dariusz. Ponieważ ostatnie o nim
wiadomości pochodzą z czasu, kiedy w Egipcie nosił kopię Kambizesa,
najwidoczniej Dariusz porzucił szeregi w Palestynie, gdy tylko rozeszła
się wieść o śmierci dawnego monarchy i najpewniej pospieszył natych­
miast do Medii, aby zgłosić swe pretensje do pustego tronu.
Z łaski Ahuramazdy i z pomocą sześciu innych spiskowców Dariusz
zabił owego Gaumatę i jego zwolenników w forcie Sikajauwatisz, 29 wrze­
śnia 522 roku. Z łaski Ahuramazdy Dariusz został królem. Następnie auto­
biografia wymienia innych z ,,siódemki-’ spiskowców, którzy brali udział
w zabójstwie: Windafarnę (łntafrenesa), syna Wajaspary, Utanę (Otane-
sa), syna Tuchry, Gaubaruwę (Gobryasa), syna Mardunii (Mardoniosa),
Widamę (Hydarnesa), syna Bagabiggny, Bagabuchszę (Megabyzosa), syna
Datuhii, oraz Ardumanisza, syna Wahauki. „Ty, który potem będziesz
królem, chroń bacznie rody tych mężów."
W ALKA O L EG ITY M IZA C JĘ
Dariusz odzyskał władzę odebraną jego rodowi. Ustanowił ją na daw­
nych podstawach. Odbudował świątynie, które Gaumata zniszczył. Zwrócił
obywatelom pastwiska, a wielmożom stada i chłopów zrabowanych przez
Maga. Mozolił się dopóty, dopóki wszystko nie powróciło do takiego stanu,
jakby Gaumata nigdy nie zajął siedziby rodu. Taka była wersja oficjalna,
przedstawiona w autobiografii i ogłoszona światu na skale w Bisutun.
Przyjął ją ojciec dziejopisarstwa [Herodot], przyjął Ktezjasz i ich greccy
następcy.
Nie brak wszakże wskazówek, że cała ta historia jest w dużej mierze
niezgodna z faktami. Dariusz, jak widzieliśmy, do rodu monarszego na­
leżał tylko w linii bocznej. Nie ma powodów, by sądzić, ze uważano go
za najbliższego w kolejce do tronu. Gdyby ewentualny dziedzic korony
miał istotnie pochodzić z linii Dariusza, dziad i ojciec tego ostatniego
mieliby i tak pierwszeństwo.
Dariusz utrzymuje, że Kambizes uśmiercił swego młodszego brata,
Bardię Jednakże źródła, którymi dysponujemy, podają najzupełniej
sprzeczne dane o czasie, miejscu i sposobie, w jaki dokonano tego mordu
Dariusz twierdzi, że nastąpiło to przed egipską wyprawą Kambizesa,
Herodot — że w czasie wyprawy, a Ktezjasz — że po niej, Oficjalna wer­
sja, którą przyjmuje Herodot, bezpośrednim sprawcą zabójstwa czyni nie­
W alka o legitym izacje 119
jakiego Preksaspesa, ale nie rozstrzygnięto, czy „Smerdisa" IBardięJ
zabito na polowaniu, opodal Suzy, czy też utopiono w Morzu Erytrejskim
Oczekuje się od nas wiary, że po śmierci Kambizesa Preksagpes publicznie
odwołał swoją opowieść, powiadomił lud o skrytobójczym mordzie popeł­
nionym na „prawdziwym" Bardii, a następnie skruszony popełnił samo­
bójstwo. Skruchę przedśmiertną znamy wszyscy jako stosowany często
chwyt propagandowy; po samobójstwie trup nic już opowiadać nie może
„Fałszywy" Smerdis był fałszerzem tylko twierdząc, ze jest synem Cyru-
sa, bo nazywał się f a k t y c z n i e Smerdis! Szczytów absurdu sięga in­
formacja, że „prawdziwy" i „fałszywy” Smerdis tak byli do siebie podobni,
że nawet matka i siostry „prawdziwego" zostały wprowadzone w błąd!
Żyjący w tamtych czasach Ajschylos nie ma wątpliwości, że Mardos,
jak go nazywa, był prawowitym monarchą i że śmierć jego uknuł nie
Dariusz, lecz Artafrenes. jeden z „siedmiu”, zwany przez Hellanikosa
Dafernesem. Ksenofont stwierdza, że natychmiast po śmierci Cyrusa jego
synowie wszczęli waśnie domowe. Potrzebę ulegałizowania przywłaszczo­
nej władzy można wyczuć w małżeństwach Dariusza: z Atossą i Artysto-
ne, córkami Cyrusa; z Fajdymią, córką jednego z ,.siedmiu", Otanesa,
która podobnie jak Atossa była żoną Kambizesa, a potem Bardii, oraz
z córką Bardii, Parmys. Na koniec, a nie jest to wcale najsłabszy argu­
ment, Dariusz tak nieustannie i z naciskiem powtarza, iż wszyscy jego
przeciwnicy — w szczególności „fałszywy" Bardia — byli kłamcami, ze
utwierdzamy się w przekonaniu: „On coś za bardzo się zarzeka."
W swojej autobiografii Dariusz bezpośrednio po formułkach wstępnych
komunikuje, że Ahuramazdfl przekazał mu panowanie: „Oto są kraje mi
posłuszne. Z laski Ahuramazdy byłem ich królem." Wymienia następnie
dwadzieścia trzy satrapie. Chciałby więc nam wmówić, że w chwili jego
wstąpienia na tron wszystkie te kraje były mu wierne, a zbuntowały się
dopiero później. Następnie w toku opowiadania przyznaje, że kiedy zabił
Maga, zbuntowały się Elam i Babilonia; utrzymuje jednak z uporem, że
inne bunty wybuchły dopiero po zdobyciu Babilonii: w jego własnej oj­
czyźnie Parsie, w Elamie po raz drugi, w Medii, Asyrii, Egipcie, Partii,
Margianie, Sattagydii i Sace. Zbadajmy tę wersję.
BUNTY PODBITYCH LUDÓ W
Z własnej najbliższej rodziny Dariusza żyli dziad Arsames i ojciec
Hystaspes; jeden nie sprawował, jak się zdaje, żadnej władzy, drugi był
satrapą Partii i Hyrkanii, ale nie udzielił synowi pomocy ani przy zdoby­
ciu tronu, ani potem. Dwaj satrapowie, Dadarszisz z Baktrii i Wiwana
7. Arachozji, opowiedzieli się za Dariuszem; pozostałe kraje bądź zbunio-
120 Uiurpalnr Dariusz
wały się. bądź przynajmniej zachowały obojętność. Podczas gdy Bardię,
jak przyznaje sam Dariusz, cale imperium przyjęło bez zastrzeżeń, za­
mordowanie go ożywiło nadzieje na niezawisłość narodową; nadzieje te
stały się pożywką dla całej serii buntów wśród podbitych ludów. Ambitni
satrapowie perscy również szykowali się do gry o nie zajęty tron. Nawet
w ojcowskiej satrapii Partii i Hyrkanii znalazła się frakcja, która odmó­
wiła uznania Dariusza za władcę. Kiedy Dadarszisz i Wiwana opowiedzieli
się za uzurpatorem, Frada z Margiany najechał Baktrię. Zbrojny opór
stawiono też w Arachozji. Sogdiana została odcięta przez zbuntowaną Mar-
gianę i zaatakowana przez Saków.
Dariusz wymienia jako wierne satrapie „tych z przymorza", Sardes
i Jonię. W autobiografii nigdzie nie ma o nich mowy jako o zbuntowa­
nych, ale historiografia grecka przedstawia rzecz inaczej. Orojtcs został
mianowany satrapą Sardes w ostatnich latach panowania Cyrusa. Pod
koniec rządów Kambizesa, pod pretekstem, że naraził się na niełaskę
króla, zaprosił do siebie do Magnezji Polikratesa; oszukany w ten sposób
wielki tyran z Samos został pojmany i zabity, a ciało jego ukrzyżowano.
W okresie zamieszania po upadku Bardii Orojtes zamordował Mitroba-
tesa, satrapę Daskylejonu. Dańusz wysłał do Orojtesa królewskiego po­
słańca; ten w drodze powrotnej wpadł w zasadzkę i został zabity. Wów­
czas Dariusz, zbyt jeszcze słaby i od tak niedawna na tronie, że nie mógł
się ważyć na otwartą wojnę, postanowił użyć podstępu; wysłał do Sardes
Bagajosa, syna Artontesa, z zapieczętowanymi listami, którymi ten wy­
próbował lojalność pisarza i następnie kopijników ze straży. Gdy okazali
posłuszeństwo, wydany został rozkaz uśmiercenia Orojtesa i w ten sposób
odzyskano Sardes. Daskylejon i Jonię.
Dariusz zabił wprawdzie Bardię w Medii, ale nie zdołał utrzymać nawet
tego kraju. Z niewielką, jak przyznaje, armią wyruszał właśnie, aby odbić
Babilonię, gdy doszła go wieść, że również w samej Medii wybuchło po­
wstanie pod wodzą tubylca imieniem Frawartisz, czyli Fraortes, Buntow­
nik przybrał jednak imię wielkiego bohatera Medii, Chszatrity, i ogłosił,
że pochodzi od Uwachszatry, czyli Kyaksaresa, aczkolwiek z wyglądu
wcale nie przypominał Aryjczyka. Do okrągłej głowy, zadartego nosa,
głęboko osadzonych oczu i wystających kości policzkowych zdecydowanie
nie pasowała długa broda, włosy przycięte prosto nad czołem, kok nad
karkiem oraz wysokie buty, krótka prosta spódniczka i wąski pas, które
nauczyliśmy się rozpoznawać jako strój rdzennie medyjski. Straż pała­
cowa w Ekbatanie przeszła na jego stronę; Media Druga, Ragijska, pod­
dała się, zaś Asyria oraz. jak się zdaje, Armenia i Kapadocja poszły za jej
przykładem. Ruszyła ekspedycja wojskowa do Partii i Hyrkanii i Hystas-
pes nie był w stanie powstrzymać jej marszu; 2dawalo się, że Frawartisz
odbuduje dawne imperium Kyaksaresa.
Bunty podbitych ludhw 1Z1
Nawet Parsa, ojczyzna Dariusza, wpadła w ręce pretendenta do imie­
nia zamordowanego Bardii, niejakiego Wahlnzdaty, który wszczął rokosz
w Tarawie w Jnutii (Util) Karmańskiej. Ubierał się on oczywiście w długą
powłóczystą szatę, starannie udrapowaną, i sznurowane buty, a włosy
trefił na wzór swego rzekomego sobowtóra z portretu. Persowie z pałacu
Cyrusa w Pasargndach uznali go za prawdziwego Bardię. mimo ze nisko
osadzony, płaski i sterczący nos, okrągła głowa i spiczasty podbródek bez
zarostu dowodziły dobitnie, żc on również nie był Aryjczykiem. Wahiaz-
data wysłał wojsko przeciw Arachozji; nim tam dotarł, zajął bez wątpienia
Arię i Drangianę.
Elam pod wodzą Haszsziny, syna Ukbatarranmy, proklamował nieza­
wisłość. Wedle wizerunku przywódca ten miał nisko osadzony, spiczasty
nos, wydatne kości policzkowe, gruby wąs i mocny podbródek, którego
konturu nie skrywała krótko przystrzyżona broda; ubrany był w długi,
fałdzisty strój, zupełnie inaczej niż inni „buntownicy". Kiedy Dariusz
przez przełęcze Zngrosu wkroczył na teren niziny babilońskiej, wyekspe­
diował do Elamu królewskiego posłańca; wystarczyło, by ten się pojawił,
a tubylcy tak się przelękli, że związali swego nowego władcę i zataszczyli
przed Dariusza, który go bezzwłocznie uśmiercił.
Gdy tylko wieść o zamordowaniu Bardii dotarła do Babilonu, kraj już
w cztery dni po tym wydarzeniu, 3 października 522 roku, powstał prze­
ciw cudzoziemcom. Nowego króla, którego imieniem datowano dokumen­
ty, poddani przyjęli ochoczo jako Nabuchodonozora III, syna Nabunaida,
ostatniego niezawisłego monarchy Babilonu. (Jednak wedle Dariusza na­
zywał się on naprawdę Nidintu-Bel, syn Aniriego.) Sportretowano go jako
starego człowieka; głęboko pobrużdżone policzki, krótka górna warga
i stercząca, szczeciniasta broda tworzą tło dla krótkiego, baniastego nosa.
Sfalowane włosy ściągnięte są znad czoła w loczki, jeden kędzior zwisa
pod uchem, a kark jest wygolony. Na sobie ma tylko koszulę; jej dolna
część, podciągnięta tak, że odsłania kolana, jest ciasno skręcona w kształt
opaski. Wiek portretowanego uprawdopodobnia twierdzenie, że był to syn
Nabunaida, zmarłego przed zaledwie siedemnastu laty. W każdym razie
na kłamstwie przyłapaliśmy właśnie Dariusza, gdy wpisuje Babilon po­
między wierne mu na początku panowania satrapie.
Nabuchodonozor rozstawił wojska w trzcinach wzdłuż Tygrysu z po­
leceniem wychwytywania wszystkich lodzi i pilnowania przeprawy. Da­
riusz okrążył ich pozycje przetransportowawszy żołnierzy no nadmucha­
nych skórach, sposobem pokazanym na asyryjskich płaskorzeźbach i po
dzień dzisiejszy w użyciu. Oddział ten został 13 grudnia pobity. Rozstrzyg­
nięcie przyniosła druga bitwa stoczona w pięć dni później pod Zazana
nad Eufratem z samym Nabuchodonozorem; siły babilońskie zostały
zepchnięte do wody, a „buntownik" uciekł do stolicy. Szybko go schwy-
122 Uzurpator Dariusz
tano i zabito. Najpóźniej od 22 grudnia 522 roku w Babilonie datowano
tabliczki „rokiem początku panowania Dariusza, króla Babilonu, króla
krajów". Przebywając tam Dariusz zajmował, jak się zdaje, północny
pałac Nabuchodonozora.
Gdy zaś, jak powiada Dariusz, bawił w Babilonie, zbuntowały się też
Parsa, Elam. Media, Asyria, Egipt, Partia, Sattagydia i Saka. Ariandes,
którego Kambizes pozostawił na satrapii w Egipcie, zraził do siebie Egip­
cjan szorstkością, toteż go przepędzili. Razem z nim wygnano properskiego
Udżahorresne, który tak się bronił: „Byłem dobrym człowiekiem w moim
mieście. Ocaliłem jego mieszkańców, kiedy wielkie niepokoje przyszły na
cały’ kraj, jakich jeszcze w nim nie było. Słabemu byłem osłoną przed
silnymi — spóźnione echo księgi praw Hammurabiego — chroniłem za­
lęknionego, gdy przydarzyło się nieszczęście, robiłem dla nich wszelkie
pożyteczne rzeczy, kiedy je zrobić należało. Wyprawiałem należyty po­
chówek temu, kto nie miał pochówku; wspomagałem wszystkie ich dzieci,
ich domy dzięki mnie stanęły mocno. Robiłem dla nich wszelkie poży­
teczne rzeczy, jak ojciec robi dla syna, kiedy niepokoje przyszły do tego
domu, kiedy wielkie niepokoje przyszły na cały kraj.”
ODZYSKANIE K RA JÓ W PO DLEG ŁY CH
Lecz oto odpływ się skończył. Już 9 grudnia na rozległej równinie
opodal dzisiejszego Merwu Dadarszisz z Baktrii odparł „wodza" z Margusz
(Margiany). (Możliwe, że plaskonosy Frada z długą, spiczastą brodą zamor­
dował był właśnie proroka Zoroastra.) W jakiś czas potem odzyskano rów­
nież samą Margianę. 29 grudnia Wiwana pobił opodal twierdzy Kapisza-
kanisz ekspedycję wysłaną przeciw Arachozji przez Wahiazdatę z Parsy.
W ostatnim dniu roku Waumisa odniósł zwycięstwo pod Izalą w Asyrii,
na wzgórzach dzisiejszego Tur Abdin. Choć Dariusz miał ciągle niewiele
wojska, musiał znów uszczuplić swe persko-medyjskie siły, aby wysłać
żołnierzy przeciw Medii pod wodzą Widarny, jednego z „siedmiu". 12 stycz­
nia 521 roku doszło do potyczki pod Marusz. Dariusz twierdzi, że dowódca
strony przeciwnej nie zdołał utrzymać pozycji; Widarna był jednak zmu­
szony przerwać marsz i czekać, dopóki jego władca nie będzie mógł udzie­
lić mu pomocy. Staną! więc obozem w Kanpada (Kambadene) na wielkiej
równinie Kermanszah, którą niegdyś zamieszkiwał elamicki szczep Ham-
banów.
Martija, syn Cziczichrisza z Kuganaki, rdzenny Pers zresztą, uznał kapi­
tulację Haszsziny za dobrą okazję: pomaszerował z Parsy wprost do Suzy,
gdzie ogłosił się Ummanniszem, od imienia elamickiego króla, który —
jako Humbanigasz — siał postrach wśród Asyryjeżyków. (Twarz na płasko-
Odzyskanle krajów podległych 12.1
rzeźbie uległa zniszczeniu, ale widać szatę zakrywającą ramiona i pod­
ciągniętą tak, że wygląda jak bluza i odsłania spódniczkę.) Dariusz wy­
ruszył z Babilonu na początku lutego. Nie skierował się ku Wrotom Za-
grosu, zboczył trochę zawadzając o Suzę, gdzie Elarnici ze strachu zabili
Martiję. Teraz mógł Dariusz wysłać z powrotem tą samą drogą ekspedycję
pod dowództwem Artawardii przeciw Wahiazdacie, którego wojska w Ara­
chozji zostały starte 20 lutego w okręgu Gandutawa. Ich dowódca zbiegł
do fortu Arszada, gdzie został pojmany i zabity przez Wiwanę. 6 marca
Hystaspes pobił pod Wiszpauzatisz powstańców partyjskich, którzy sprzy­
mierzyli się z Frawartiszem z Medii. *»
Sam Dariusz z głównymi siłami Persów przeszedł Zagros i połączył się
z Widarną w Kanpadzie. 8 maja pobił Frawartisza koło miejscowości
Kundurusz. Była to decydująca bitwa. Świadom tego Dariusz wkrótce po­
tem wybrał miejsce, gdzie później wyryto inskrypcję upamiętniającą jego
zwycięstwa. Frawartisz z kilku konnymi umknął do Rag w Medii Drugiej,
ale posłano za nim pościg i sprowadzono z powrotem. Obcięto mu nos,
uszy i język, wyłupiono oczy i wystawiono na widok publiczny, dopóki
Dariusz nie uznał, że już czas wbić go na pal, a jego sojuszników powiesić
w twierdzy w Ekbatanie. Surowość kary i szczegółowość jej opisu wska­
zują, jak wielką groźbę ów Med stanowił.
20 maja inny Dadarszisz, tym razem Armeńczyk, pobił swych rodaków
pod Zuzu. W cztery dni potem Artawardija zadał pod Rach w Parsie
klęskę pretendentowi Wahiazdacie, który się jednak wymknął i w Piszi-
jauwada zebrał nowe wojsko. W sześć dni później Armeńczyk Dadarszisz
odniósł drugie zwycięstwo opodal fortu Tigra. 11 czerwca Waumisa rów­
nież zwyciężył po raz drugi, w okręgu Autijara w górach Tijari, tam gdzie
chrześcijanom „asyryjskim” udało się aż po nasze dni zachować niepewną
niezawisłość. 30 czerwca Dadarszisz przypisał sobie trzecie zwycięstwo
pod fortem Ujama. Jak drobne były te domniemane wiktorie, świadczy
fakt, że i Waumisa, i Dadarszisz musieli potem czekać na przybycie Dariu­
sza we własnej osobie.
Choć w Parsie trwał jeszcze bunt, Dariusz natychmiast po egzekucji
Frawartisza pozostawi! część swych wojsk jako załogę w Ekbatanie
i z końcem kwietnia pospieszył na północ do Rag. Tutaj znów uszczuplił
swe mizerne ju i siły wysyłając ekspedycję no pomoc ojcu, któremu nawet
teraz nie udawało się zmusić do posłuchu własnych partyjskich poddanych
Nadeszły wieści o nie rozstrzygniętych bitwach w Asyrii i Armenii; Da­
riusz zawrócii na zachód kolo jeziora Urmia, przez wąwóz Rowanduz.
i z końcem lipca dotarł do Arbell.
Sagartin, wschodnia część imperium Medów odbudowanego przez Fra­
wartisza, skorzystała z okazji i powstała pod wodzą Sagartyjczyka Czltra-
tachmy, który, podobnie jak Frawartisz, twierdził, że pochodzi z rodu
IM U zurpntor D arlu ai
Kyaksaresa. Wyruszyły przeciw niemu wojska perskie i medyjskie pozo­
stawione w Ekbatanie, dowodził nimi Med Tachmaspada; wódz buntow­
ników został w bitwie wzięty do niewoli. Dostarczony Dariuszowi, podzie­
lił los Frawartisza.
Z pomocą wojsk perskich, przysłanych z Rag przez syna, Hystospesowi
udało się ostatecznie pokonać przeciwników nowego reżimu pod Poligra­
fa,mą i z Partią uporano się nareszcie na dobre. W cztery dni potem Arta-
wardlja starł w górach Parga Wahiazdatę i jego świeżą armię, Informację
o wzięciu Wahiazdaty do niewoli przekazano Dariuszowi i pretendent do
imieniu Bardil został z królewskiego rozkazu wbity na pal w Uwaduiczaja
wTaz ze swymi najważniejszymi poplecznikami.
Ostatnia znana nam tabliczka babilońska datowana imieniem Dariusza
jako królu została zapisana w Sippar 8 września. Już następnego dnia
sporządzono w Uruk tabliczkę z imieniem Nabuchodonozora. Bunt wy­
buchł w nieznanej skądinąd wsi Dubala, przypuszczalnie w południowej
Babilonii, aczkolwiek upłynęło zapewne nieco czasu, nim ów Nabuchodo-
nozor mógł uprawomocnić swe roszczenia do tytułu „króla Babilonu” zaj­
mując stolicę, co nastąpiło 21 września. Dariusz nazywa go wprawdzie
Armeńczykiem, ale nie wywodrił się on z indoeuropejskiego szczepu, któ­
ry stosunkowo niedawno dał Armenii Jej miano. Ojcu jego imię Haldita
nadano na cześć Haldi, głównego boga dawniejszej ludności Urartu, zaś
płaski nos. wąskie, na wpół skryte pod powiekami oczy, proste włosy
i wysunięta do przodu spiczasta broda są również wskazówką, że w rzeczy­
wistości reprezentował on tę starszą etnicznie warstwę. 27 listopada
.121 roku fałszywy Nabuchodonozor IV — o którym podobnie Jak o trze­
cim twierdzono, że jest synem Nabunaida — został wzięty do niewoli
przez WLndafamę (Intafrenesa), Jeszcze innego z „siedmiu". Na rozkaz
króla on I najważniejsi popierający go obywatele zostali wbici na pal
w Babilonie. Ludność miejscowa pamiętała długo, jak plądrowano gro­
bowce królewskie, zwłaszcza grób królowej Nltokris. W czasie tych roko­
szów zniknął ze sceny satrapa Gobryas. 21 marca 520 roku znajdujemy
w Babilonii nowego satrapa. HystaneBa, jak go nazywali Grecy, miejsco­
wym znanego Jako Usztani, rządcę Babilonu i Zarzecza.
A U TO BIO G RA FIA I PO M N IK DA RIUSZA
Z końcem września 520 roku gotowa była królewska autobiografia spo­
rządzona przez Jakiegoś skrybę. Każdy akapit rozpoczyna się od słów:
„Rzecze król Dariusz.” Snuje się opowieść o genealogii Dariusza, o tym,
Jak Kłamstwo podburzyło krainy i Juk stoczył on dziewiętnaście bitew
I wziął w niewolę dziewięciu królów w drodze do zwycięstwa. „Tegom
A utobloiirufio I pom nik D o r lu ju 123
dokonał w ciągu jednego tylko roku, gdy zostałem królem " W rzeczy­
wistości odzyskanie terytoriów trwało nieco dłużej, od 29 wrześnie 5Z2 roku
do 27 listopada 521 roku Ścisłości autobiografii miały dowodzić statystyki
zabitych, rannych i wziętych do niewoli przeciwników, topografia stoczo­
nych bitew i daty przytaczane z dokładnością co do dnia.
Niechaj przyszły czytelnik nie uważa tej relacji za kłamstwo; Ahura-
mazda świadkiem, że król pisze prawdę. W istocie o wiele więcej Jeszcze
zdziałano, o czym nie ma tu mowy, żeby w przyszłości nie wydało się tego
za dużo. „Ahuramazda przyszedł mi z pomocą i Inni bogowie. Jacy Bą.”
W przeciwieństwie do Zoroastra, Dariusz nie Jest całkiem ortodoksyjnym
monotcistą, „Szedłem drogą cnoty; nie skrzywdziłem ani słabego, ani
mocnego."
Pisał też Dariusz nic tylko klinami — po persku, elamicku, akadyjsku
„Sporządziłem napisy inaczej — w Języku Ariów, czego dotąd nie czy­
niono." Aramejski stal się już na dobre normalnym Językiem kancelarii
Achemcnidów w Jej stosunkach z zachodnimi satrapiami, czego wystarcza­
jącym dowodem są królewskie dekrety w sprawie Żydów, z czasów Cyrusa
i późniejszych, cytowane przez Ezdrasza; teraz użyto alfabetu aramej-
skiego, aby pisać po persku. W Babilonii w piśmie klinowym stosowano
na szeroką skalę ideogramy. gdzie pojedynczy znak mógł przedstawiać
cały wyraz. Trochę Ideogramów zachowało się w perskojęzycznym piśmie
klinowym. Obecnie przejęto wiele słów aramejskich, zapisanych aramej-
skimi znakami, ale odczytywanych Jako alowa perskie. W ten sposób
wszedł w użycie system Pahlawi, zapisu na wpół ldeograflcznego. „Spi­
sano i odczytano mi” — tymi słowami kończy się tekst. Autobiografię
rozesłano następnie do wszystkich krajów. Na steli w Babilonie zachowa!
się fragment z wersji akadyjsklej. Puplrus z Elefantyny świadczy, że na
użytek kolonii najemników żydowskich sporządzono kopię po aramejsku;
kiedy zaś potem zniszczyła się wskutek częstej lektury, sporządzono na­
stępną.
Pełny tekst autobiografii w trzech urzędowych Językach, w których
stosowano pismo klinowe — perskim, elomicklm i akadyjuklm, wyryto
w miejscu, gdzie stoczono została rozstrzygająco bitwa pod Kunduruaz.
Niżej biegi główny trakt z Babilonu, przez Wrota Zngrosu 1 stamtąd wzdłuż
płaskowyżu do Ekbotnny, położonej o 105 km dalej nu wschód 1 skrytej
za drugą wysoką przegrodą z gór. Pusmo gór, które wznosi się na wscho­
dzie równiny Kermanszah, kończy się nagle nad kotliną Imponującym
urwiskiem. W Jego dolnej części umieszczono olbrzymią inskrypcję i pła­
skorzeźbę o wymiuruch 5 X 5,5 m.
Ahurumuzda unosi aię przed swoim królewskim protegowanym Broduty
bóg mu na głowie okrągły kapelusz, na górze rozszerzony, n różniący *lę
od królewskiego rogninl, które świadczą o boskoścl. t ośmlopioniienną lar-
126 U zurpator D ariusz Autobiografia 1 pomnik Dariusza 127

czą słoneczną —• jedno i drugie przejęto bezpośrednio z Asyrii. Ubrany wysokość ocenił na ponad 3000 m, inskrypcję sporządzoną „syryjskimi
jest w fałdzistą szatę, której luźne rękawy opadają miękko na nadgarstki literami'' i płaskorzeźbę, Ale o klątwie Dariusza już zapomniano; następcy
ozdobione bransoletami, W lewej dłoni trzyma pierścień, nadający monar­ nie zachowali w pamięci ani jego czynów, ani nawet imienia. Ktezjasz
chom ich suwerenną godność; prawą, otwartą, unosi w geście błogosła­ z niewiedzy przypisał pomnikowe dzieło na poły bajecznej asyryjskiej
wieństwa. Bóg szybuje na wielkim pierścieniu, do którego umocowane są królowej Semiramidzie!
długie, niemal prostokątne skrzydła, wypełnione falistymi liniami i po­
dzielone spiralami na trzy części. Podobnie rzeźbiony, podzielony na dwie
części, zwisa z pierścienia jak gdyby ogon; z pierścienia wybiega też w dól
coś, co opisywano jako dwie rozwidlone błyskawice, bardziej jednak praw­
dopodobne jest, że chodzi tu o szponiaste sępie nogi egipskiej bogini
prawdy.
Dariusz, czysty typ aryjski z wysokim czołem i prostym nosem, wy­
rzeźbiony został w pozycji stojącej, w naturalnej wielkości, 178 om. Na
głowie ma koronę wojenną, zębatą obręcz ozdobioną owalnymi kamie­
niami i rozetami. Włosy na czole są starannie fryzowane, a z tyłu zwinięte
na karku w wielki kok sięgający prawie do odstającego ucha; opadający
wąs jest na końcach zgrabnie podkręcony. Kwadratową brodę ułożono
w cztery rzędy loków na przemian z prostymi kosmykami, ściśle na spo­
sób asyryjskich poprzedników Długa szata okrywa całe krępe ciało; z przy-
kusych, wyraźnie zaznaczonych rękawów wystają tylko dłonie i grube
nadgarstki; niżej fałdy zbiegają w bok tak, że widać kawałek spodni i pod
nimi nisko sznurowane buty. W lewej dłoni król trzyma napięty luk ze
skuwką w kształcie kaczej głowy; prawą wznosi wielbiąc Ahuramazdę.
Z tyłu stoją nosiciele królewskiego luku i kołczanu oraz włóczni, zapewne
Gobryas i Aspatines. Ubrani są podobnie jak ich władca, ale odróżniają
ich zaokrąglone brody i opaski zdobne w ośmioramienne rozety.
Dalej w dól na tym samym szlaku przy Wrotach Azji dawniejsi zdo­
bywcy kazali się portretować w pozie dumnie depcących po powalonych
wrogach. Dariusza także przedstawiono w ten sposób. Pod lewą stopą
króla, rozciągnięty na plask na grzbiecie, z nogą uniesioną w agonii, leży
Gaumata w ceremonialnej szacie, wyciągając ręce w daremnym błaganiu.
Inni buntownicy stoją przed swym pogromcą powiązani za szyje, z ręko­
ma skrępowanymi na grzbietach.
Płaskorzeźba wznosi się nad traktem tak wysoko, że w majestatycznym
krajobrazie maleje zupełnie. Zastanawia nas, jak Dariusz mógł się spo­
dziewać, że podróżni będą z dołu odczytywać jego autobiografię, choć
wypisano ją w trzech językach klinowego pisma wokół płaskorzeźby. Wi­
dziany po raz pierwszy słynny ten pomnik z pewnością rozczarowuje.
W niecałe sto lat potem oglądał go grecki lekarz jednego z królewskich
następców Dariusza, ów Ktezjasz wiedział, że górę zwano Bagistanos
i że poświęcona była najwyższemu bogowi Persów, którego nazywał
Zeusem. Widział park nawadniany z obfitego zdroju, urwiska, których

Rozdział DC
NOWY PRAWODAWCA
P R O JE K T Y R EFO RM Y PR A W N E J
o dwóch latach ciężkich bojów Dariusz został w końcu uznany królem
P większej części Azji Zachodniej. Miał wreszcie trochę wytchnienia
i mógł rozejrzeć się w stanie ogromnego imperium, które tak niespodzia­
nie wpadło w ręce zwycięzcy. Lata buntów wprawiły w prawdziwy chaos
całe prowincje i obnażyły nie podejrzewane dotąd słabości w strukturze
imperium. Dariusz był z zamiłowania przede wszystkim administratorem
i przez resztę długiego a szczęśliwego panowania najwięcej energii po­
święcać miał niezbędnemu dziełu reorganizacji.
Pierwszą kwestią wymagającą rozstrzygnięcia był wybór stolicy im­
perium. Zdaje się, że jeszcze w okresie buntów w Parsie Dariusz posta­
nowił znaleźć w rodzinnym kraju nową siedzibę centralnych władz pań­
stwa. Tymczasem, zaraz po odzyskaniu Elamu, osiadł chwilowo w Suzie,
gdzie przystąpił do wznoszenia pałacu. Z końcem decydującego roku 521
już w nim zamieszkał.
Po znalezieniu siedziby uwagę Dariusza zaabsorbowała pierwsza z pro­
jektowanych reform — nowe prawo, które obowiązywać miało w całym
imperium. W autobiografii ułożonej mniej więcej w 520 roku, oznajmiał:
„Z laski Ahuramazdy te oto kraje kierowały się wedle nowego prawa;
jakom im nakazał, tak czyniły." Nie była to pusta przechwałka. Wiemy,
że na początku 519 roku, jeszcze w tym samym urzędowym drugim roku
panowania, nowy kodeks był już w użyciu u Babilończyków. W akcie
sprzedaży niewolnika formuła: „Odszkodowanie wypłacą wedle królew­
skiego prawa” zastępuje zwyczajową gwarancję ze strony sprzedawcy.
Nowy jest termin określający „prawo". Zamiast od dawna stosowanego
„sądy” mamy czysto irańskie dat, w którym rozpoznajemy dobrze znane
hebrajskie dath z Księgi Estery, a data sza szarri w dokumencie babiloń­
skim ma dokładnie takie samo znaczenie jak datha di malka, również do­
brze znane z dekretu Artakserksesa I cytowanego w Księdze Ezdrasza.
Nie sposób wątpić, że prawa składające się na „Rozporządzenie o słusz­
nych przepisach” zostały zebrane, przejrzane i włączone do nowego ko­
deksu pod bacznym okiem samego Dariusza. Równie oczywiste jest, że
nowego kodeksu nie można by było ułożyć tak szybko, gdyby nie opierał
się na prawie już stosowanym.
2 ró d la babilońskie 129
ŹRÓDŁA BABrLON SKIE
Od zarania dziejów pisanych handlowa Babilonia uznawała prymat
prawa. W orzeczeniu sędziów babilońskich nie było to prawo skodyfiko-
wane w znaczeniu, w jakim rozumieją ten termin juryści z kontynentu
europejskiego; pokrewne było raczej zwyczajowemu prawu krajów anglo­
saskich, które opiera się na precedensach tak dawnych, że „w pamięci
ludzkiej nie ma przeciwnego przykładu". Na podstawie takich preceden­
sów, ilustrowanych konkretnymi przykładami dla każdej z rozmaitych
kategorii prawa, sędzia orzekał w rozpatrywanej sprawie na mocy doktry­
ny analogii logicznej. Posługiwał się przy tym czymś, co nazwalibyśmy
zbiorem precedensów, Używanym po dziś dzień na uczelniach prawniczych
Aczkolwiek zbiór taki ogłaszała władza królewska, uprawomocniała zaś
aprobata bogów, nie można go uznać za kodeks w ścisłym tego słowa
znaczeniu.
W końcowym okresie trzeciego tysiąclecia przed naszą erą opublikowa­
no tald zbiór w potocznym języku sumeryjskim. Każdą sprawę ujmowano
w przepisową formulę: jeśli człowiek postąpił tak a tak, konsekwencje są
następujące. Tę samą formulę stosował słynny Hammurabi, którego zbio­
rem praw dysponujemy niemał w całości. Twierdzi on tylko, że „w języku
kraju ustanowił, co słuszne i sprawiedliwe", to znaczy, że przełożył prece-
densowne sprawy z sumeryjskiego na nowy język potoczny, akadyj-
ski. W istocie nie brak dowodów, że następowała stopniowa ewolu­
cja. w toku której przystosowywano dawne precedensy do bardziej roz­
winiętej procedury prawnej oraz nowych warunków społecznych i gospo­
darczych.
Pierwotnie zbiór orzeczeń spisano zwyczajną kursywą klinową na ta­
bliczkach glinianych, które złożono na przechowanie w archiwum Esagili,
wielkiej świątyni Marduka, pana Babilonu. Można się zorientować, jak
wyglądały te tabliczki, na podstawie ówczesnych kopii sporządzanych na
dużych prostokątnych tablicach pięcio- lub sześcioszpaltowych, które odna­
leziono w ruinach Ekur, świątyni znacznie starszego boga miasta Nippur —
Enłila. Na bardziej bezpośredni użytek to uproszczone pismo klinowe
„przetransliterowano" w zapis dawniejszymi znakami, stosowanymi nadal
w piśmiennictwie pomnikowym, i umieszczono na wspanialej steli z dio-
rytu ustawionej w Esagili tak, by można go było odczytać sędziemu i stro­
nom, Prawa oddano w opiekę bogu słońca Szamaszowi. boskiemu prawo­
dawcy, którego stela pokazuje, jak udziela niezbędnej władzy Hammura-
biemu.
Elamicki zdobywca zabrał z czasem stelę do swej stolicy Suzy, gdzie
ustawił ją w świątyni własnego boga. Nie znaczyło to, że Babilonia straciła
słynny zbiór. Identyczne stele znajdowały się w innych miastach, zaś
130 Nawy prawodawca
kopie w bibliotekach innych świątyń. Z jedną z nich zapoznali się Asyryj-
czycy, którzy wykorzystali zbiór Hammurabiego uzupełniając lub może
nawet zastępując nim własny zbiór precedensów z dawniejszych stuleci.
Sargon sparafrazował jedno z najsłynniejszych stwierdzeń ze wstępu
Hammurabiego — „że silny nie powinien krzywdzić słabego" — a do­
słownie zacytował je jego prawnuk, uczony król Asurbanipal. Na kopiach
zbioru, z których jedne niewolniczo naśladują oryginał akadyjski, a inne
przekładają go na asyryjski, widnieje znak biblioteczny wielkiej kolekcji
starożytnego piśmiennictwa, zebranej z rozkazu tegoż Asurbanipala.
Z kopii tych widać też, że w Asyrii zbiór miał nazwę Wyroki Hammurabie­
go, choć w Babilonii za tytuł służył niezmiennie pierwszy wers: „Gdy
wzniosły Anu...”, zgodnie z powszechnym zwyczajem.
Ze zbioru Hammurabiego można było korzystać dobrze ponad tysiąc­
lecie, ponieważ nie był to szczegółowy zestaw wymagający stałych popra­
wek, lecz tylko wykaz kluczowych orzeczeń, którym jako precedensom
można było przypisać ważność wieczystą. W tym też charakterze przejęli
go na swój użytek zdobywcy perscy. W proklamacji w języku akadyj-
skim. przeznaczonej dla Babilończyków, Cyrus składa szczery hołd wiel­
kiej księdze praw naśladując nawet jej frazeologię. Że nie były to tylko
czcze słowa, świadczy dokument z trzeciego roku jego panowania, gdzie
orzeczenie uzasadnia się „wyrokami króla”.
PO RÓW NAN IE Z PR A W A M I H A M M U RA BIEG O
Dariusz postanowił natomiast dorównać Hammurabiemu w roli wiel­
kiego prawodawcy. Los nie był dla niego łaskawy. Wyjątki ze zbioru
Hammurabiego odnajdywano w wykopaliskach, tabliczka po tabliczce,
ale „Rozporządzenie o słusznych przepisach” zaginęło tak doszczętnie, że
dziś trzeba wręcz dowodzić, iż w ogóle istniało. Nieco wzmianek w doku­
mentacji handlowej z tamtego okresu potwierdza jego istnienie i świadczy,
że operowało pewnymi kategoriami prawnymi, brak jednak dostatecznego
materiału dla porównań z postępowaniem przewidzianym w dawniejszej
księdze praw. Kiedy jednak zestawiamy akadyjskie teksty z niektórych
fragmentów inskrypcji Dariusza ze wstępem i epilogiem zbioru praw
Hammurabiego, wychodzą na jaw takie podobieństwa w słownictwie
i frazeologii (a także w zawfartości myślowej i kompozycji), że nabieramy
przekonania, iż późniejszy polityk naśladował dawniejszego, i staje się
możliwe odtworzenie w znacznym stopniu odpowiednich rozdziałów Da-
nuszowego dzieła.
Hammurabi zaczyna swroje wyprowadzenie od czasów ,,gdy wzniosły Anu
i bóg Enlil, pan nieba i ziemi, przyznali Mardukowi, pierworodnemu sy­
Porównarde z prawami Hammurabiego 131
nowi boga Ea, władzę nad wszystkimi ludźmi, obwieścili jego wzniosie
imię Babilonowi, uczynili go najpotężniejszym na wszystkich krańcach
świata i zapewnili mu w nim [w Babilonie] trwale królestwa, którego pod­
stawy są tak mocne jak niebo i ziemia”.
W bardzo wyraźnym przeciwieństwie do babilońskiego politeisty Da­
riusz by! prawie — acz nie całkiem — monoteistą. „Wielki jest bóg Ahu-
rnmnzda, który stworzył tę ziemię, który stworzył niebo, który stworzył
człowieka, który łaskę stworzył dla człowieka, który Dariusza uczynił
królem, jedynym królem dla wielu, jedynym panem dla wielu." „Wielki
jest bóg Ahuramazda, który dal to piękne dzieło, który laskę dał człowie­
kowi. który mądrość dal i łaskawość królowi Dariuszowi.”
Hammurabi utrzymuje, że rządzi zgodnie z wolą bogów: „...wrtedy Anu
i Enlil zawołali mnie, Hammurabiego, oddanego, bogobojnego księcia,
abym sprawiedliwości dal wzejść na ziemię, abym wytracił bezbożnych
i złoczyńców, aby silny słabego nie krzywdził, abym jako słońce wzeszedl
dJa czarnoglowych i opromienił kraj”.
„Jam jest Dariusz, wielki król, król królów, król krajów wszelkiej mo-
wry, król tych wielkich rozległych ziem, syn Hystaspesa, Achemenida,
Pers, syn Persa, Aria, z Ariów nasienia” — chełpi się następca. „Tako
rzecze król Dariusz: gdy ujrzał Ahuramazda, że kraje te wrogie są i jeden
z drugim wojują, to dał je mnie. Na królowanie nad nimi naznaczy! mnie.
Jestem królem. Pod pieczą Ahuramazdy każdemu wyznaczyłem jego
miejsce. A co im rzekę, tak czynią zgodnie z moją wolą."
„Naprawiłem niemało zla, które zostało wryrządzone. Były kraje wrogie
wobec siebie, ludzie tam zabijali się wzajemnie. Tedy pod pieczą Ahura­
mazdy uczyniłem tak, żeby się nie zabijali. Każdemu wyznaczyłem jego
miejsce i we czci mieli sądy moje, aby człek silny nie zabijał i nie krzyw­
dził słabego (lrutszfcinti),” Tutaj Dariusz nie tylko parafrazuje dobrze zna­
ny ustęp z poprzedniej księgi praw, powtórzony przez Hammurabiego we
wstępie i w epilogu; używa nawet archaicznego terminu na określenie
„poddanego”, którego w źródłach babilońskich z późnego okresu nie spo­
tyka się w ogóle, ale który byl oczywiście pospolity w zbiorze, gdzie klasy
społeczne traktowano jako nierówne w obliczu prawa.
Hammurabi powierzył swoją stelę opiece Szamasza; Dariusz również
oznajmiał, że faktycznym prawodawcą jest jego własny bóg: „O człecze,
obyś nie byl oporny temu, co jest rozkazem Ahuramazdy; nie odstępuj od
tego, co słuszne, nie buntuj się.”
Hammurabi zaraz po wstępie podał długi spis miast i świątyń, tak
w Babilonii jak i poza jej granicami, które odbudował lub które skorzy­
stały z jego dobrodziejstw. Wykaz ten, nawiasem mówiąc, świadczył o roz­
ległym zasięgu jego władzy. Dariusz podkreśla: „Pod opieką Ahuramazdy,
oto są kraje, którem zajął poza Parsą, i władcą ich jam jest. i haracz mi
132 Nowy praw odaw ca
złożyły. A co im rzekłem, to czyniły. Powściągałem je wyrokami swymi."
W tym miejscu podawana jest z reguły lista satrapii, stale odpowiednio
aktualizowana. Zdarza się, że pełny wykaz zastępuje formula: „Parsa,
Media i inne kraje innej mowy, krainy gór i pól z tej strony morza i z tam­
tej strony morza, po tej stronie pustyni i po tamtej stronie pustyni.”
Od tych bliskich podobieństw ze wstępem Hammurabiego przejdźmy do
analogicznych w stosunku do epilogu:
„[Oto są] sprawiedliwe prawa, które Hammurabi, król potężny, trwale
ustanowił i dał krajowi właściwy porządek i dobry rząd. Ja, Hammurabi,
król doskonały, czarnogłowych, których mi oddal bóg Enlil, nad którymi
Marduk zlecił mi pieczę, nie zaniedbywałem. Wyszukałem dla nich bez­
pieczne siedziby, ciężkim kłopotom [ich] zaradziłem i dałem wzejść nad
nimi światłu. Siłą oręża, której mi bóg Zamama i bogini Inanna udzielili,
mądrością, którą mi przyznał bóg Ea, potęgą, którą dał mi bóg Marduk,
wytępiłem nieprzyjaciół z północy i południa. Stłumiłem walki, ludność
kraju uspokoiłem, dałem ludziom spocząć w bezpiecznych siedzibach, nie
dopuściłem, aby ich ktokolwiek napastował.
Wielcy bogowie powołali mnie, jestem przeto pasterzem, którego berło
sprawiedliwe; mój cień dobroczynny rozpościera się nad miastem. Na mym
łonie tTzymam ludy Sumeru i Akadu, pod moją opieką wiodło im się
dobrze, rządziłem nimi stale w spokoju, swą mądrością osłaniałem ich.
Aby silny słabego nie krzywdził, aby dla sierot i wdów uzyskana została
sprawiedliwość w Babilonie, mieście, gdzie Anu i Enlil podnieśli jego
głowę w Esagili, w świątyni, której podstawy mocne są jako niebo i zie­
mia, aby się prawem kraju rządził, aby się wyrokami kraju rozsądzał, aby
sprawiedliwość świadczono uciśnionemu, napisałem swe cenne słowa na
mej steli i przed moim wizerunkiem [zwanym] akrólem sprawiedliwości*
ustawiłem ją.
Jam jest król największy pomiędzy królami; cenne są słowa moje, moja
potęga nie ma równej sobie. Niechaj na rozkaz Szamasza, potężnego sę­
dziego nieba i ziemi, sprawiedliwość moja zajaśnieje na ziemi. Na słowa
Marduka, mego pana, niechaj nikt nakazów moich nie uchyla. W świą­
tyni Esagila, którą miłuję, niech imię moje po wieczne czasy dobrze będzie
wspominane.
Niechaj każdy uciśniony, który wniósł skargę, przed mój wizerunek,
króla sprawiedliwego, przyjdzie. Niech przeczyta sobie napis na mojej
steli, moich cennych slow niechaj wysłucha, moja stela niechaj mu objaśni
jego sprawę, niech zajrzy do jej orzeczeń, niechaj sercu swojemu ulży
i rzeknie: cHammurabi, pan, który jest dla ludzi jako rodzony ojciec,
o słowa boga Marduka, swego pana, się troszczył, a życzenia Marduka
wypełnił na północy i południu, serce Marduka, swego pana, uspokoił.
Zapewnił dobrobyt ludziom na wieki i kraj utrzymywał w porządku.*
P orów nanie z p raw am i H am m urabiego 133
To niech rzeknie i przed bogiem Mardukiem, moim panem, i boginią Sar-
panitum, moją panią, z całego serca niechaj mi dziękuje Opiekuńcze
bóstwa, co Esagilę nawiedzają, zamiarom [moim] codziennym przed Mar­
dukiem, moim panem, i Sarpanitum, moją panią, niechaj dodają krasy.”
„Rzecze król Dariusz: Pod pieczą Ahuramazdy taki oto jestem: Co pra­
we jest — miłuję, co nieprawe — nienawidzę. Nigdy nie zdarzyło się. by
poddany jakiś obywatelowi miasta na przekór mógł stawać i nigdy nie
zdarzyło się, by obywatel stawał na przekór poddanemu. Co prawe jest —
miłuję. Człowieka, co kłamstwo wybiera — nienawidzę. Jam nie ten, co
gniewem płonie, a kto gniewem płonie tego, na duszę mą, powściągam.
Kto krzywdziciel, tego karzę wedle zawinionej krzywdy. I nie zdarzyło
się, by krzywdziciel ukarany nie został. Człowiekowi, co przeciw prawdzie
mówi, nigdy ni w jedno słowo nie uwierzę.”
Jałto pierwsze ze spraw zgromadzonych w jego zbiorze przytaczał Ham­
murabi te, które dotyczą dowodów; także Dariusz zwraca tu uwagę na pro­
cedurę dowodową, którą ustanowił. Tę grupę spraw zamyka przypadek
sędziego, zmieniającego własną decyzję. Dariusz głosi, że on także jest
bezstronny, nikczemnego karze, dobrego nagTadza. W wersji perskiej ustęp
ten brzmi następująco: „Co człowiek mówi przeciw człowiekowi, nie prze­
konuje mnie, póki nie spełni on wymagań ^Rozporządzenia o słusznych
przepisach*. Gdy kto czyni dobro innym wedle możności swojej, zado­
wolony jestem, rad wielce, zadowolenie moje duże jest.”
Podobnie jak Hammurabi, Dariusz bez wahania chwali sam siebie:
„Takie są rozum mój i rozkazanie. Kiedy ujrzysz coś, co przeze mnie
zrobione, lub zasłyszysz o tym w pałacu czy na polu, przypatrz się, Jako
działam; a nade wszystko bacz, jaka jest siła myśli mojej i rozumu; takie
jest zaiste działanie moje. Póki ciało moje silne jest, do wojowania dobrym
jestem wojownikiem, Co'za widok na polu bitwy, gdy kto ze zrozumie­
niem patrzy, jako rozróżniam, tu wróg, tam nie wróg, z pojęciem i zdecy­
dowaniem, i wówczas pierwsze u mnie na myśli przyjaciół czyny, gdy
widzę, kto tu wróg, a kto nie.
Ręce i nogi sprawne mam. Na koniu jestem dobrym jeźdżcem. Z łukiem
dobry ze mnie łucznik i z ziemi, i 2 konia. Do kopii dobry ze mnie kopijnik
i z ziemi, i z konia. Jam siłę miał, by talentów, którymi mnie obdarzył
Ahuramazda, dobrze użyć, i czegom dokonał, tego talentami dokonałem,
którymi Ahuramazda obdarzył mnie."
Ten akapit z inskrypcji na grobie Dariusza przetłumaczono Aleksan­
drowi Wielkiemu w skrócie: „Przyjacielem byłem przyjaciołom moim.
Jako jeździec i łucznik okazałem wyższość nad wszystkimi innymi. Trium­
fowałem jako myśliwy. Wszystko potrafiłem zrobić."
Dariusz kończy upomnienia nowymi zleceniami dla poddanych:
„Sługo, głoś chętnie, jak wielki jestem, jak wielkie me talenty i jak
134 Nowy prawodawca
wielka niepospolitość. Nie lekceważ tego, co uszy twoje słyszały. Słuchaj,
co ci się powiada. Sługo, nie lekceważ dokonań moich. Oby cię od króla
kara nie spotkała."
Hammurabi z kolei zwraca się do swoich następców:
„Na przyszłe dni, po wszystkie czasy, król, który między ludem po­
wstanie, słowa sprawiedliwości, które na steli mojej wypisałem, niechaj
chroni. Niechaj nie zmienia wyroków, jakie dla ziemi tej wydałem, i praw
ustanowionych dla kraju, Niech napisów moich nie zanazuje. Jeśli ten
człowiek ma autorytet 1 zdolny jest swój kraj utrzymać w porządku, nie­
chaj zważa na słowa, które wypisałem na steli. Niech mu ta stela objawi
sposób zachowania i obyczaj, prawo kraju, którem ustanowił, wyroki
kraju, które wydałem. Niechaj dobrą drogą wiedzie swoich czarnoglowych,
niech prawa dla nich ustanawia, decyzje wydaje, niech [człowieka]
nikczemnego i złego tępi w swym kraju, niech wspiera dobrobyt swego
ludu.
Jam jest Hammurabi, król sprawiedliwości, któremu Szamasz podaro­
wał przepisy prawne. Moje słowa są cenne, moje dzieła nie mają równych.
Tylko dla głupca są bez wartości, dla mądrego są źródłem chwały. Jeśli
ten człowiek będzie zważał na słowa moje, które wypisałem na steli mojej,
postanowień moich nie obali, słów moich nie zmieni, niechaj Szamasz
rządy człowieka tego przedłuży, jak przedłużył moje, niech ludzi swych
w sprawiedliwości strzeże. Jeśli człowiek ten nie będzie zważał na moje
słowa, które wypisałem na mojej steli, jeśli klątwy moje zlekceważy
i klątw boga lękać się nie będzie, prawo, które wydałem przekreśli, słowa
moje zmieni, moje znaki usunie, moje napisane imię zetrze, a własne
wpisze, niechaj go wówczas przeklnie Anu i [tu następuje lista innych
bogów]."
Dariusz nie lękał się tych obcych bogów i nie wahał się przed wpisa­
niem własnego imienia. Wierząc wszakże głęboko, że klątwa wszechmoc­
nego Ahuramazdy będzie skuteczniejsza niż któregokolwiek z licznych
bóstw babilońskich, przejął w istocie na własny użytek formułki klątw
Hammurabiego, pod innymi zaś względami ściśle naśladował wymowny
apel swego poprzednika:
„Tako rzecze król Dariusz: Ty, ktokolwiek królem potem będziesz, strzeż
się kłamstw. Człowieka, który kłamie, zgładź bezwzględnie, mówiąc, jeśli
mówić będziesz: "Mój kraj ma pozostać nietknięty *
Tako rzecze król Dariusz: To, czegom dokonał pod pieczą Ahuramazdy,
dokonałem w tym samym roku. Ty, który potem czytać będziesz, czego
dokonałem — słowa, które są na steli wypisane — daj mi wiarę; za kłam­
stwo tego nie uważaj.
Tako rzecze król Dariusz: Wzywam Ahuramazdę no świadka, że to
pruwdj jest, a nie kłamstwa, wszystkiego tego dokonałem w jednym roku
P o ró w n an ie z p raw am i H am m uj ahleKo 135
Tako rzecze król Dariusz: Pod pieczą Ahuramazdy wielem dokonał,
czego na steli tej nie spisano; nie spisano dlatego, żeby ten, kto przeczyta,
uwierzył, żem tego wszystkiego dokonał, i nie mówił: ^Kłamstwa to sq.»
Tako rzecze król Dariusz: Spośród królów, którzy byli przede mną. nikt
nie dokonał tyle jako ja pod pieczą Ahuramazdy w jednym roku.
Tako rzecze król Dariusz: Czy wierzysz, żem dokonał tego 1 prawdzi­
wym słowem przemawiam do ludzi. Jeśli wierzysz, nie kryj tego. lecz
jako wierzysz, mów ludziom, i niechaj ci wówczas Ahuramazda będzie
przyjacielem, niech potomstwo twoje liczne będzie, a dni długie. Lecz jeśli­
byś słowa te zmazał, śmierć niech ci zada Ahuramazda, a dom twój nle-
chaj zniszczony będzie.
Tako rzecze król Dariusz: Z pomocą spieszył mi Ahuramazda i inni
bogowie, jacy są, dlatego żem nie był nikczemny, nnlm nie byl kłamcą,
anim zła żadnego nie czyn.il, ani j h, ani nasienie moje. Jako wyroki
orzekły, przy tym trwałem, ni potężnemu, ni poddanumu nic zadając
gwałtu.
Jeśli steli, którą widzisz, i wizerunków nie zniszczysz, lecz póki sil ci
starczy, chronić je będziesz, niechaj Ahuramazda będzie ci przyjacielem,
niech potomstwo twoje będzie liczne; niechaj d dni przybędzie, niech
Ahuramazda je przedłuży i we wszystkim, co poczniesz, niech ci się
wiedzie.
Tako rzecze król Dariusz: Jeśli ujrzysz tę stelę i wizerunki a zniszczysz
je, i przed wizerunkiem ofiary nie złożysz, niechaj przeklnie cię Ahura­
mazda, niech nie będzie potomstwa twego i co uczynisz, niech Ahuramazda
w nicość obróci."
Wobec wszystkich tych podobieństw, aż do szczegółów, nie sposób Już
w sposób uzasadniony wątpić, że Dariusz 1 jego prawni doradcy mieli
przed sobą jakąś autentyczną kopię zbioru praw Hammurabiego. Zupełnie
możliwe, że posłużono się oryginalną stelą przechowywaną w świątyni
Inszuszinaka w Suzie; albo też przepisano, aby przetłumaczyć i zaadapto­
wać, tabliczki z tekstami babilońskimi z późnego okresu, których odłamki
zostały odkopane. W każdym razie wzmianka o steli nie pasuje do rytej
w skale płaskorzeźby i inskrypcji „Wizerunek" odnosi się zatem nic do
postaci Dariusza triumfującego nad nieprzyjaciółmi nu skale w Blsutun,
lecz do królewskiego portretu wieńczącego stelę, podobnie Jak w przy­
padku Hammurabiego. Pewne wyobrażenie o steli, nn której przedsta­
wiono Babilończykom oryginał „Rozporządzenia o słusznych przepisach",
możemy mieć na podstawie fragmentu akudyjskiej wersji autobiografii
na diorytowej płycie odnalezionej w pałacu północnym w Babilonie
Inskrypcję w Blsutun kończy ustęp wyjaśniający, zbędny w wersji
akadyjskiej: „Tako rzecze król Dariusz: Z woli Ahuramazdy sporządziłem
napisy innych rodzajów, jakich dotychczas nic robiono, nu wypalanych
I J« Nowy prawodawca
tabliczkach i przysposobionej skórze. Kazałem wybić na nich moje imię
i pieczęć. Pisanie i rozkaz odczytano mi. Wówczas ponieść kazałem te
napisy we wszystkie odlegle kraje do poddanych moich."
Kodeks przeznaczony byl więc dla wszystkich ludów Azji Zachodniej,
nie tylko dla Babilończyków. Pergaminy spisano oczywiście po aramejsku
i w ten spo6Ób kodeks stał się dostępny każdemu, kto znał język potocznie
używany w handlu i w dyplomacji.
W YMIAR SPR A W IED LIW O ŚC I W ED ŁUG PRA W D A RIU SZA
O ile na podstawie licznych inskrypcji Dariusza można zrekonstruować
wstęp i zakończenie jego kodeksu niemal w całości, to o szczegółowej za­
wartości rozmaitych rozdziałów wiemy niewiele. Okruchy informacji
zbieramy czasem z przygodnych wzmianek w dokumentach babilońskich
lub aramejskich oraz z opowieści greckich bądź żydowskich. Według Hero-
dota, „królewscy sędziowie są to wybrani spośród Persów mężowie, któ­
rzy piastują swój urząd aż do śmierci albo do chwili, gdy się im dowiedzie
niesprawiedliwości. Oni rozstrzygają spory prawne, interpretują nakazy
przodków, im przedkłada się wszelkie sprawy." Ci królewscy sędziowie
byli, jak to ujął żydowski pisarz, „mędrcami, którzy znali dzieje, znali
prawo (dath) i umieli sądzić, siedmioma książętami Persji i Medii, którzy
patrzyli w królewskie oblicze i zasiadali na pierwszych miejscach w kró­
lestwie".
Dariusz, podobnie jak Hammurabi, przywiązywał specjalną wagę do
procedury dowodowej. Tak jak poprzednicy, kładł nacisk na nieprzekup­
ność królewskich sędziów. U Herodota znajdujemy taką na ten temat
historię. Pewien sędzia, Sisamnes, wydał za łapówkę niesprawiedliwy wy­
rok. Kambizes zabił go jak barana i obdarł ze skóry. Potem kazał z niej
sporządzić plecionkę i pokryć nią sędziowski stolec syna, Otanesa, który
otrzymał nominację na stanowisko po ojcu, z groźnym ostrzeżeniem, żeby
pamiętał, na czym siedzi. Nic dziwnego, że Żydzi opowiadali o „prawie
Medów i Persów, które niezmienne jest", i przestrzegali, iżby „nie zmie­
niać żadnego edyktu ni statutu ustanowionego przez króla".
Innym sędzią królewskim, który wziął łapówkę, byl Sandokes, syn
Tamasjosa. Został bez długich korowodów skazany na karę krzyża i już
na nim zawisł, kiedy osobliwy kaprys władcy ocalił mu życie. W swej
księdze praw Dariusz wyjaśniał, że jest bezstronny, nikczemnego karze,
ale kładzie na wadze czyny dobre przeciw złym. Herodot przytacza wła­
ściwy przepis, który uważa za wielce chwalebny: „Ani sam król nie śmie
z powodu jednej tylko winy kogokolwiek zabijać, ani żaden inny Pers
na podstawie jedynego wykroczenia jakiegoś ze swoich niewolników bez­
W ym iar spraw iedliw ości lrr
względnie potraktować, dopiero jeśli po dojrzałym namyśle dojdzie do
przekonania, że liczniejsze i większe są przestępstwa niż oddane mu usłu­
gi, wtenczas może pofolgować gniewowi." Tak więc Dariusz, kiedy Sando­
kes już wisiał na krzyżu, rozmyślił się i doszedł do wniosku, że ukarany
sprawił więcej dobrego domowi królewskiemu, niż wyrządził zła. Toteż
zwolniono go i został mianowany rządcą eolskiej Kyme.
Dokumenty babilońskie mówią nam coś niecoś o funkcjonow-aniu wy­
miaru sprawiedliwości. W jednym, z roku 512, mowa o urzędniku, który
dba o przestrzeganie przepisów prawnych: jego tytuł, iuhudanu. jest me-
babiloński i pochodzi, być może, z Iranu. Inny dokument, z roku 486. do­
nosi, że dwaj urzędnicy nałożyli nowe myto na jęczmień, pszenicę i gor­
czycę, clone przy przeładunku w spichrzu nad kanałem babilońskim
Kiedy zażądano wyjaśnień, odpowiedzieli: „Tak postanowiono i zapisano
w obliczu sędziów; wedle prawa królewskiego zapłaci on myto dla kró­
lewskiego domu.” Naszym językiem mówiąc, sprawa legalności nowej
opłaty została wniesiona do trybunału; wyrok wydano na podstawie pre­
cedensów z nowego zbioru praw i, oczywiście, wypadł on po myśli rządu.
Zbrodnie karane były surowo. Za przestępstwa przeciw państwu, oso­
bie króla lub kogoś z jego rodziny, a nawet przedw jego własności groziła
naturalnie kara śmierci. Do tej kategorii należy większość przypadków
represji karnej opisanych przez autorów greckich; kary bywały często
przerażające. Niewiele mamy wiadomości o karach za zwyczajne prze­
stępstwa, ale zdaje się, że okaleczenie — obcinanie dłoni i stóp lub wyłu-
pywanie oczu — było pospolicie stosowane.
Najwcześniejsza wzmianka o nowym prawie wskazuje, że zawierało ono
przepisy odnoszące się do sprzedaży’ niewolników. Wzmianka późniejsza
sugeruje, że jedno z postanowień dotyczyło poręki „zgodnie z królewskim
dat spisanym w sprawie zastawów" Poza tyro brak w obfitej dokumen­
tacji handlowej z okresu panowania Dariusza i jego bezpośrednich na­
stępców' czegokolwiek, co by sugerowało, że postanowienia zbioru Ham-
murabiego straciły moc.
CO POZOSTAŁO Z PRAW D A R IU SZ A
Dariusz aż do końca życia dawał niezmiennie wyraz swej dumie
z „Rozporządzenia o słusznych przepisach". Jego sława jako prawodawcy
przetrwała, choć już nie żył. Dla Platona byl prawodawcą, którego prawa
zachowały imperium perskie aż do czasów filozofa. Jeszcze w roku 218,
a więc już w epoce Seleucydów, królewskie c/cit nadal cytowano Jako
miarodajne.
Jeśli nawet z tabliczek klinowych nie dowiemy się niczego więcej o tre-
136 Now y pruw oduw cn
ści Dariuszowego kodeksu, uda się może znaleźć inne o nim wzmianki
lub wręcz trochę fragmentów przeniesionych z oryginalnego dzieło
w irańskiej księdze praw z drugiego stulecia, gdzie nadal używa się ter­
minu dat na określenie ,,prawa", gdyż jej tytuł brzmi Wldewdat, „Prawo
przeciw demonom”. Porównanie ze zbiorem Hammurabiego Jest i w tym
wypadku nader pouczające,
Przytaczanie precedensów rozpoczyna się u Hammurabiego od tych, któ­
re dotyczą zeznań. Jako próbę wlarogodnośd świadku stosuje się sąd boży.
wrzucenie oskarżonego świadka do rzeki; „Prawo przeciw demonom" na­
kazuje ruczej próbę wrzątku, instancją odwoławczą jest tu inny bóg słoń­
ca, nie Szamasz, lecz Mitra, poręczyciel umów. W sprawie, w której grozi
kara główno, fałszywego świadka Hammurabi karze śmiercią. Późniejsza
księga praw za fałszywe świadectwo wymierza na tym święcie karę chło­
sty — siedemset uderzeń, chyba więc również śmiertelną, na tamtym
świecie zaś męki tak straszne, że gorsze się okażą niźli obcinanie członków
nożem, przybijanie gwoździami do krzyż.a, strącanie z urwistych skal
i nawet wbicie na pal. Bezwzględne represje za krzywoprzysięstwo, które
niegdyś stosował królewski sędzia Achamenidów, przeniesiono obecnie
w życie pozagrobowe.
Inny podrozdział prawo świeckiego zajmuje się napaścią i pobiciem.
O starodawności przepisów świadczy fukt, iż podobnie jak precedensy
cytowane u Hammurabiego, każdy zaczyna się od słów; „Jeśli mąż", co
wskazywałoby, że cały ten podrozdział zaczerpnięto z kodeksu Dariusza,
Najpierw jest definicja terminów: jeśli mąż wstaje z bronią w ręku, jest
„tym, który chwyta"; jeśli wymachuje nią, jest „tym, który potrząsa";
jeśli uderza innego z zamiarem wyrządzenia krzywdy, Jest „tym, który
razi"; za piątym takim ciosem staje się „grzesznikiem", pospolitym prze­
stępcą.
Karą za „chwytanie" jest pięć uderzeń biczem za pierwsze wykroczenie,
dziesięć za drugie i tak dalej aż do dziewięćdziesięciu. Ten, kto zadaje
ciosy, do ośmiu włącznie, o nie zapłaci! odpowiedniej grzywny, staje się
pospolitym przestępcą i otrzymuje odpowiednią karę — dwieście razów.
Za „potrząsanie” pierwszą karą jest dziesięć uderzeń, następnie zaś ich
liczba wzrasta we wspomnianej proporcji, Za bicie aż do krwi, złamanie
kości lub śmierć bitego, oskarżonemu wymierza się dwieście razów.
W kontekście związków ze zbiorem Hammurabiego jasny staje się rów­
nież rozdział dotyczący lekarzy. Hammurabi oznajmia, że Jeśli lekarz no­
żem z brązu zoperowal człowieka i człowiek umarł lub stracił oko, leka­
rzowi odetnie się dłoń; w ten sposób zapobiegnie się skutecznie jego
dalszej działalności chirurgicznej. Wedle irańskiej księgi praw, będącej
niewątpliwie przeróbką zbioru Dariusza, jeśli w trakcie uczenia się zawo­
du przez danego lekarza nastąpi śmierć trzech wyznawców demonów
Co pozoalalo z pruw Darluaza lit
lezyli „pogan"). utraci on prawo dulazej pruktykl, Jeśli zaś mimo to
ośmieli się polem operować któregoś z wiernych, zostanie ukarany jak za
y.ubójstwo z premedytacją.
Hammurabi ustalił też cennik rozmaitych operacji, zależny od zdolno­
ści plulniczcj pacjentów. Identyczne stanowisko zajmuje nutor zbioru
cytowany w odpowiednim rozdziale „Prawa przeciw demonom". Od głowy
domu pobiera się Jako honorarium lylku równowartość taniego wolu, od
sołtysa wsi — wolu średniej Jakości, od głowy miasta — wolu drogiego,
natomiast od rządcy powiatu — cenę czterech wołów z wozem. Kurując
żony lekarz doslnje nieco mniej: cenę oślicy, Itrowy, klaczy lub wielbłą­
dzicy. Za leczenie spadkobiercy wielkiego rodu honorarium wynosi rów­
nowartość bardzo drogiego wolu.
Wedle Hammurabiego, weterynarzowi, który urnluje żyde wolu lub
osia, właściciel winien zapłacić jedną szóstą szekla. Jeśli Jednak operacja
spowoduje śmierć zwierzęcia, lekarz płoci właścicielowi Jedną czwurtą
jego wartości. Tuk samo w irańskiej księdze praw: wolu wielkiej wartości
uzdrowi lekarz, za cenę wolu taniego, taniego za wartość jednej owcy,
owcę natomiast za cenę połcia mięsa.
Ostatecznie skompilowano kanon „Prawo przeciw demonom" z.a pano­
wania Mltrydalesu Wielkiego, króla królów, władcy Purtii Na sercu,
oczywiście, leżały mu zwłaszcza sprawy Mitry, gwaranta danego słowa,
toteż wykład prawa świeckiego rozpoczyna się od zobowiązań O korzy­
staniu z wcześniejszego źródła świadczy Jednak znamienny fnkt, że wykaz
sześciu typów kontraktów przypisuje on Ahuramużdzle, którego Dariusz
już na długo przedtem proklamował prawdziwym boskim autorem swego
własnego prawa. Owe sześć typów to kontrakt słowny, kontrakt poręczony
oraz kontrakty do równowartości owcy, wolu, człowieku 1 polo; nasz re­
daktor najwyraźniej nie rozumie dokładnie technicznego znaczenia termi­
nów, które potrafimy wydedukowuć z dokumentów babilońskich z epolu
Achemenidów. Pisząc o kontraktach na dostawę towarów i zukup zony,
zaraz potem, w ustępie z zupełnie innego kontekstu, wspomina o zastuwic
wolu lub ubioru bezprawnie zatrzymanym. Co się tyczy sześciu typów
kontraktów, reduktor nasz wie tylko tyle, że ich porządek ważności po­
krywo się z kolejnością w wykuzle, że realizacja kontraktu wyż-szego typu
unieważnia kontrakt typu bezpośrednio niższego oraz że odszkodowanie za
niewykonanie kontraktu również oblicza się według wartości kontraktu
wyższego. Specjulnic frapuje go kwestia: Juk długo najbliższy z rodu —
aż do dziewiątego stopnia — ma być odjjowiedzioiny za złamanie kon­
traktu? Przez trzysta do tysiąca lat, nalomiust sam grzesznik dostanie
trzysta do tysiąca balów, zależnie od rozmiarów przestępstwo Ten, kto
nie zwraca pożyczki wierzycielowi, kradnie Ją. przetrzymując w domu
swoim własność sąsiuda Jako własną, każdego dnin 1 każdej nocy ponawia
 N ow y praw o d aw ca
140
grzech. W zbiorze Dariusza sankcją za zbrodnię kradzieży były zapewne,
zgodnie z przepisami Hammurabiego, zwrot wielokrotności lub kara
śmierci.
Hammurabi przytacza jako precedens sprawę uwiedzenia zaręczonej
dziewczyny, która żyje jeszcze w domu ojca; mężczyzna będzie zabity,
a kobieta uwolniona. Irański prawnik widzi sprawę nieco odmiennie: jeśli
mężczyzna uwiedzie dziewczynę, wszystko jedno czy będącą jeszcze na
utrzymaniu głowy rodziny, czy nie, już przyobiecaną małżonkowi czy
jeszcze nie, i ona zajdzie z nim w ciążę, nie wolno jej spędzać płodu ze
wstydu przed ludźmi, i jej ojciec, i ona sama będą za to karani jak za
zabójstwo z premedytacją. Jeśli dziewczyna powiadomi o dąży uwodzi­
ciela, a on jej poradzi pójść do staruchy, która swymi lekami wywoła po­
ronienie, winni są wszyscy troje. Uwodziciel winien utrzymywać dziew­
czynę, ale tylko do porodu; jak dotąd, nic nie wskazuje, by następowało
publiczne uznanie dziecka lub zawarde małżeństwa. Jeśli uwodziciel od­
mówi dziewczynie utrzymania i dziecko zemrze, będzie to zabójstwo
z premedytacją.
Z ówczesnych dokumentów babilońskich, ze stwierdzeń w urzędowych
kronikach, od pisarzy greckich i z późniejszych ksiąg prawnych Irańczy-
ków zaczerpnęliśmy najrozmaitsze wskazówki o treści Dariuszowego pra­
wa. Probierzem było głównie, w jakiej mierze zachodzi zgodność z pre­
cedensami przytoczonymi przez Hammurabiego lub na ile poddano je
Świadomej przeróbce. Taka analiza wyjaśniła już pewne elementy w tak
zwanym „Prawie przymierza" Hebrajczyków — ujawniła się w ten spo­
sób jego zależność od Hammurabiego — tutaj zaś poddano jej prawo Da­
riusza. W przyszlośd odkryje się może inne materiały, przedstawiliśmy
tu jednak w praktyce wszystko, co udało się odnaleźć ze słynnego niegdyś
„Królewskiego prawa” przygotowanego dla Dariusza.
W PRO W A D ZEN IE REFORM Y
Z dokumentów babilońskich można się zorientować, jak realizowano
reformę. Cyrus zachował administrację wewnętrzną bez zmiany i za­
trzymał na dawnych stanowiskach miejscowych urzędników. Jednakże
jego wysiłki tchnięda nowego żyda w stare formy zakończyły się nie­
powodzeniem. Dariusz zainicjował rozlegle reformy. Jak widzieliśmy,
21 marca 520 roku Hystanes zastąpił Gobryasa na stanowisku satrapy
Babilonu i Zarzecza. Wkrótce na podległych urzędach pojawili się Per­
sowie, zasiedli też wraz z miejscowymi na sędziowskich lawach. Weszły
w życie nowe podatki wprowadzone przez nowych urzędników. Ilustracją
tych reform może być sprawa naszego starego znajomego łotrzyka Gi-
W prow adzenie reform 141
millu, syna Inninaszumibni, który, jak się teraz okazuje, był po prostu
poddanym w służbie bogini Uruk. W trakde nominalnego pierwszego
roku Dariuszowego panowania, od 9 września do 27 Listopada 521 roku,
Babilonia zbuntowała się pod przewodem ostatniego Nabuchodonozora.
Gimlllu wykorzystał wynikłe stąd załamanie się aparatu władzy rządowej.
Dano mu tysiąc kur jęczmienia na siew, dwieście wołów do dągnięcia
machin nawadniających i żelazo na sporządzenie tych machin, w zamian
miał dostarczyć świątjmi w Uruk dziesięć tysięcy kur jęczmienia i dwa-
naśde tysięcy kur daktyli. Przy zbiorach odmówił wywiązania się z umo­
wy oświadczając, że nic nie zapłaci, dopóki nie dostanie dodatkowo czte­
rystu chłopów, sześciuset wołów i jeszcze tysiąca kur jęczmienia na siew.
W takim wypadku obiecywał odstawić w przyszlośd dziewięć tysięcy kur
jęczmienia i dwanaście tysięcy kur daktyli. „Inaczej nie dam ich Jeśli
takie wasze życzenie, dajde proszę tę dzierżawę!” Ale czasy się zmieniły.
Inny poddany, który „zawiadywał koszem" w świątyni Eanna, złożył lep­
szą ofertę i 12 lipca 520 roku uzyskał kontrakt, który na zgromadzeniu
obywateli Babilonu i Uruku przyznali mu trzej wyżsi funkcjonariusze,
Beliddina, zarządca Eanny, Nergalszarusur, zastępca, i Barikili, przodow­
nik królewski.
Gimillu obawiając się aresztowania zbiegł, ale najpierw zdążył prze­
kazać swemu bratu Iddinie dokumenty dotyczące daktyli i opłat z pól
należących do bóstw Uruku. Anida, żona Iddiny, zaniosła te dokumenty
do domu niewolnika, który je wywiózł. Wspomniani wyżej urzędnicy
zażądali dokumentów. Doprowadzony na zgromadzenie obywateli łddina
zaprzysiągł na Bela, Nabu i króla Dariusza, że dokumentów nikt nie za­
brał, przynajmniej o ile mu wiadomo. Kiedy zapytali go, dlaczego ich
nie przekazał, łddina usprawiedliwia] swe postępowanie mówiąc, że sam
Gimillu ostrzegł go: „Nikomu innemu moich dokumentów nie dawaj!”
Tak zniknął ze sceny Gimillu urągając po raz ostatni urzędującej władzy.
Ale dokumenty odnaleziono. Z tej samej daty 3 września 520 roku, którą
nosi ostatni dokument, posiadamy inny: wykaz, ile daktyli dostał Gimillu
za ostatni rok. Urzędująca władza odniosła zwycięstwo.

Rozdział X
OD INDII DO EUROPY
KONTAKTY Z EUROPEJSKIMI GREKAMI
Jeszcze przed odzyskaniem Egiptu Dariusz zamyśla! o nowych podbo­
jach dla zaokrąglenia granic. Wśród domowników Orojtesa sprowa­
dzonych jako jeńcy do Suzy znajdował się jego prywatny lekarz, słynny
Demokedes z italskiego Krotonu. O zagubionym wśród tłumu niewolni­
ków przypomniano sobie, kiedy Egipcjanie, posiadający dotąd monopol
praktyki na dworze, nie potrafili uleczyć zwichniętej stopy króla. Mimo
hojnego wynagrodzenia i miejsca przy stole królewskim, Demokedes my­
ślał tylko o ojczyźnie; dzięki wstawiennictwu pacjentki, królowej Atossy,
przekonał króla, żeby go wysłał do Sydonu na wstępny rekonesans za­
chodnich wybrzeży. On sam zbiegł do Krotonu, ale towarzyszący mu Per­
sowie powrócili w końcu do Dariusza z pierwszymi sprawozdaniami o eu­
ropejskich Grekach.
Szczęściem dla Dariusza w tym samym mniej więcej czasie bawił
w Suzie inny Grek, Syloson, brat Polikratesa, który w Egipcie, jako wy­
gnaniec z Samos, podarował swój czerwony płaszcz giermkowi niosącemu
włócznię Kambizesa. Teraz, kiedy Dariusz został królem, Syloson okazał
się królewskim dobroczyńcą; pragnął jednej tylko nagrody: umożliwienia
mu powrotu na Samos. Otanesowi powierzono dowództwo ekspedycji
i przeciwnicy Sylosona zgodzili się opuścić wyspę bez walki; zdradziecka
napaść na dowódców perskich sprowokowała Otanesa do spustoszenia wy­
spy, potem jednak pomógł Sylosonowi ponownie ją zasiedlić. Tak posta­
wiono pierwszy krok na drodze podboju europejskich Greków.
N A C JO N A L IST Y C Z N Y FE R M E N T W JU D E I
Egipt zbuntował się i trzeba go było zdobywać ponownie. Wstępnym
warunkiem powodzenia inwazji było opanowanie obszaru panującego nad
pustynnym szlakiem wiodącym ku Nilowi Syria stanowiła część Zarzecza,
którą to prowincję od czasu podboju przez Cyrusa przyłączono admini­
stracyjnie do Babilonii; obie prowincje tworzyły zjednoczoną satrapię Ba­
bilonu i Zarzecza. Dwukrotne powstanie w Babilonii pod wodzą obu Na-
Nacjonallstyczny ferment w Judei 143
buchodonozorów niewątpliwie poważnie nadszarpnęło jej lojalność Gdyby
pod władzą żydowskiego księcia zawdzięczającego swe stanowisko lasce
dworu udało się utrzymać w spokoju Palestynę, jedyny dostępny przy­
czółek po drugiej stronie pustyni, wyprawa na Egipt powinna przebiegać
równie gładko jak za Kambizesa.
Na dworze Dariusza przebywał młodociany Zorobabel, syn Salatiela,
najstarszego syna Joachina, dawnego króla Judei, któremu Amelmarduk
na przekór polityce ojca, Nabuchodonozora, zamierzał przywrócić tron
ów Zorobabel został mianowany rządcą Judei; wkrótce po uroczystościach
noworocznych, 3 kwietnia 520 roku, wyruszył sprzed oblicza królewskiego
i po trwającej niespełna cztery miesiące podróży przybył z początkiem
sierpnia do Jerozolimy. Przyjazd księcia z rodu Dawidowego rozbudził
patriotyczne nadzieje. Wkrótce po przybyciu Zorobabel i arcykapłan Jo-
zue, syn Jocedeka, spotkali się z prorokiem imieniem Haggai (Aggeusz),
który przyniósł im „słowo Pana’’. Osiemnaście lat minęło od położenia
fundamentów, a ludzie ciągle szukają wymówek: „Jeszcze nie nadszedł
czas, aby odbudowywać dom Jahwe,” Srogo ganił ich Aggeusz: „Czyż jest
to czas stosowny dla was, by spoczywać w domach wyłożonych płytami,
gdy ten dom leży w ruinie 7’1 Z tego powodu, oznajmił. Bóg odmówił im
łaski dobrobytu; niech idą w góry i natną drzew, i wybudują dom. by
sobie Bóg w nim upodobał i doznał czci.
Były to poczynania same w sobie brzemienne rokoszem, na co wska­
zuje ostatnie zdanie. Niemniej 21 września przystąpiono do odbudowy; zaś
w sześć dni potem stał już i używany by] ołtarz dla całopalnych ofiar
Ale powstający budynek był najwyraźniej o tyle nędzniejszy od dawnego,
że starcy, którzy widzieli w młodości świątynię Salomona, zapłakali. Aby
przeciwdziałać tym nastrojom zniechęcenia, Aggeusz ogłosił 17 paździer­
nika nowe „słowo Pana”: „Czy jest między wami ktoś, co widział ten dom
w jego dawnej chwale? A jak się on wam teraz przedstawia 7 Czy nie
wydaje się wam, jakby go w ogóle nie było? Silni jednakoż bądźcie
i pracujcie, gdyż jestem z wami i duch mój mieszka wśród was, Nie lę­
kajcie się? Bc tak mówi Jahwe Zastępów: ^Jeszcze trochę, a poruszę nie­
biosa i ziemię, morze i góry. Poruszę wszystkie narody, tak że zbiorą się
kosztowności wszystkich narodów i napełnię chwałą ten dom. Do mnie
należy srebro i do mnie złoto!» Przyszła chwała tego domu będzie większa
od dawnej, na tym to miejscu udzielę pokoju.”
Przeciwnicy tego szalonego planu żydowskiej deklaracji niepodległości
mogli powołać się na wiadomości o tym, jak Dariusz kolejno odnosi zwy­
cięstwa nad rozmaitymi buntownikami, którzy ogłosili się rodowitymi
królami swoich krajów. Wśród tych przeciwników był zapewne arcyka­
płan, lepiej obeznany z bieżącymi wydarzeniami, i po tak długim okresie.
144 O d Indii do Europy

kiedy był jedyną oficjalnie uznaną głową społeczności żydowskiej, raczej 1. Resztki lerasy j budowli z czasów achemenidzkich w pobl.zu Masdżld Suleiman
nie skłonny poddać się na nowo władzy ziemskiego monarchy. (pd -zoch. Iran).
W kilka dni po proroctwie Aggeusza. krótko po 27 października, poparł i i t j r
go Zecharia (Zachariasz), syn Iddo, sam będący kapłanem. W tym czasie .i n
W f i
pisma proroków z epoki królestwa miały już status faktycznego kanonu [/r W f 1 l I V' J
i na nie też powołał się Zachariasz w imię Boże: „Nie bądźcie jak ojcowie 'l 1i /
X 1
/ *
wasi, których napominali dawniejsi prorocy: «To mówi Jahwe Zastę­ 1 LP J
pów; — Porzućcie drogi złe i swoje złe czyny. — Ale oni nie usłuchali \ 1 '
i zlekceważyli mnie — mówi Jahwe. Gdzież są teraz wasi ojcowie? A mo­
że prorocy żyją wiecznie? A jednak słowa moje i moje rozkazy, które wy­
dałem sługom moim, prorokom, czyż nie spełniły się na ojcach waszych?»
I nawracając się, to przyznali: «Jako zamierzył Jahwe postąpić z nami M M
stosownie do czynów i złości naszych — tak nam uczynił.®” Potomkowie
winni okazać posłuszeństwo Aggeuszowi, który, tak jak dawni prorocy,
jest rzecznikiem „słowa Bożego”.
Tymczasem przedstawiciele mieszanej ludności osadzonej przez Asyryj-
czyków w Szechem zgłosili swój udział w odbudowie świątyni. Ofertę
4 !r 7r
złożono w dobrej wierze, ponieważ koloniści od czasu deportacji składali
cześć miejscowemu bogu Hebrajczyków, aczkolwiek zachowali też swoje
dawne bóstwa. Jozue był, jak się zdaje, skłonny przyjąć tę pomoc, po­
nieważ przez cały okres panowania Achemenidów arcykapłani z reguły
utrzymywali dobre stosunki z sąsiadami z Samarii. Aggeusz natomiast nie
był ostrożnym rządcą, lecz płomiennym prorokiem, bezwzględnym mono-
teistą i żarliwym patriotą. 18 grudnia uroczyście ostrzegł on lud przed
skażeniem, na jakie się narazi, jeśli przyjmie proponowaną pomoc. Tego
samego dnia ogłosił drugie proroctwo. Uprzednio wieszczył, że poruszone
będą niebo i ziemia. Teraz dodał, że obalone będą stolice królestw, skru­
szona ich moc, wywrócone rydwany wojenne i jeźdźcy, mąż polegnie od
miecza swego brata. Jeremiasz, aby wyrazić, jak Bóg opuścił Joachina,
posłużył się symbolem zerwanego pierścienia; dla wnuka użyto teraz sym­
bolu odwrotnego: „W dniu tym, rzecze Jahwe Zastępów, wezmę ja ciebie,
sługo mój, Zorobabelu, i uczynię z ciebie jakby sygnet.”
Pojmanie i śmierć drugiego Nabuchodonozora, które zniweczyły babi­
lońskie widoki na niepodległość, roznieciły jeszcze nadzieje żydowskich
nacjonalistów. Pod koniec roku czterej ludzie wyruszyli z Babilonu do
Jerozolimy. Przywieźli w darze srebro i złoto, z których potem sporzą­
dzono koronę dla oczekiwanego króla Żydów. Ich przybycie zapowiedział
Zachariasz 15 lutego 519 roku w długim proroctwie pełnym apokaliptycz­
nych wizji. Zrezygnowano z niedopowiedzeń; interpretując przy pomocy
gry słów imię Zorobabela jako „Posiew Babilonu”, wskazywano wyraźnie,
kogo wyznaczono na króla: „Oto mówi Jahwe Zastępów: Przyjdzie mąż,
a imię jego =OdrośU. Na miejscu swoim wyrośnie i zbuduje świątynię
N a k sz -i Rustam. Widok ogólny nekropoli i św iątynia ognia. Rycina z X IX wieku
Grobowce skalne w Naksz-i Rustam. Zdjęcie współczesne.
Grobowiec Cyru%n w poolliu Pa*ar«ad6w. Rypina z XIX wieku. i. Grobowiec Cyrusa. Zdjęcie w*p4Icze*nc
7. Inskrypcje trójjęzycznc Dariusza I (lewa) i Kserksesa I (prawa) na stokach
Elwendu kolo H a m ad a n u

8. T zw . C y lin d e r C y r ^ j
s k ry p c ją k lin o w ą ' v
a k a d y jsk im . VI w. P n<?
N acjonalistyczny ferm en t w Ju d e i 145
Jahwe i będzie nosił odznaki majestatu. Jako panujący zasiądzie na swo­
im tronie.” Inni prorocy, których imion nie znamy, ogłosili jeszcze bar­
dziej poetyczne apele o uznanie „Odrośli”.
Żyjąc na dworze królewskim Zorobabel miał niechybnie dobre pojęcie
o sile armii perskiej. W czasie długiej podróży do Jerozolimy dowiedział
się o imperium jeszcze więcej. Nie mogła go więc znęcić oferowana koro­
na. Wszakże zagorzalcy, choć patrzyli na rzeczy mało realnie, byli natar­
czywi; ich proroctwa puszczone w szeroki obieg czyniły pozycję Zoroba-
bela na tyle dwuznaczną, że nie zabrakłoby podstaw dla oskarżenia go
0 zdradę stanu i działalność na szkodę królewskiego dobroczyńcy. Ostroż­
ność należało zachować tym większą, że arcykapłan ze względu na oczy­
wisty interes własny odnosił się chłodno do prób wywyższenia naturalnego
rywala.
Zelanci widzieli wprawdzie w Zorobabelu przyszłego niezawisłego wład­
cę, ale w istocie był on tylko trzeciorzędnym rządcą. Jego bezpośrednim
zwierzchnikiem był Tattenai, rządca Zarzecza, który z kolei podlegał Hy-
stanesowi, satrapie Babilonu i Zarzecza. Napomknienia o zamierzonym
buncie doszły do uszu króla; można nawet podejrzewać, że sam wielki
kapłan nie był tu bez winy. Kiedy zatem wszyscy Żydzi krzątali się pilnie
wokół odbudowy, zjawił się nagle Tattenai z pytaniem: „Kto wam kazał
dom ten budować i to oszalowanie wykończyć?” Ku jego zdumieniu star­
szyzna odpowiedziała śmiało: „Myśmy sługami Boga nieba i ziemi i od­
budowujemy dom, który — niegdyś wzniesiony — stał przez wiele lat,
a wielki król izraelski zbudował go i wykończył. Ponieważ jednak ojcowie
nasi rozgniewali Boga niebios, wydał ich Chaldejczykowi, Nabuchodono-
zorowi, królowi babilońskiemu. On zburzył ten dom, a lud uprowadził do
Babilonu. Ale w pierwszymi roku Cyrusa, króla babilońskiego, kazał król
odbudować ten dom Boży. Również co do złotych i srebrnych sprzętów
domu Bożego, które Nabuchodonozor zabrał ze świątyni w Jerozolimie
1 przeniósł do świątyni w Babilonie — to król Cyrus wydobył je ze świą­
tyni w Babilonie i wręczył pewnemu mężowi imieniem Sassabasar, któ­
rego ustanowił rządcą i któremu rzekł: «Weź te sprzęty; idź złożyć je
w świątyni w Jerozolimie, a dom Boży ma być odbudowany na dawmym
miejscu.» Zatem ów Sassabasar przyszedł i założył fundamenty domu
Bożego w Jerozolimie. Odtąd aż do dziś buduje się go, lecz jeszcze nie
jest on ukończony.”
Tattenai im, rzecz jasna, nie uwierzył, pomimo zręcznej wzmianki
o Nabuchodonozorze, co było z pewnością aluzją do obu dopiero co powa­
lonych buntowników tego samego Imienia. Nie mógł jednak odrzucić
twierdzenia, że zezwolenie na odbudowę świątyni wydał sam założyciel
bnperium. Sporządził zatem doniesienie: „Tattenai, rządca Zarzecza, Sza-
traburzana (prawdopodobnie sekretarz aramejski o irańskim imieniu) oraz
148 Od Indii do Europy
urzędnicy Zarzecza. Królowi Dariuszowi — wszelkiego szczęścia! Niechaj
król przyjmie do wiadomości, żeśmy się udali do domu Boga wielkiego
w krainie judzkiej. Jest on odbudowywany z kamienia ciosanego, a ściany
okładane są drewnem. Ta robota jest starannie wykonywana i posuwa się
naprzód." Była to niezwykle mocna budowla; wzgórze świątynne mogło
w czasie buntu posłużyć za twierdzę, toteż rządca wyTaźnie sugerował,
że jego zdaniem prace należy wstrzymać. Od razu zapisał też imiona mę­
żów kierujących robotami, gotów ukarać ich, jeśli ich niebywałe twier­
dzenie okaże się fałszywe. Konkludował, jak następuje: „Jeśli się kró­
lowi podoba, niech przeszukają skarbce królewskie tamże w Babilonie;
czy rzeczywiście został przez króla Cyrusa wydany rozkaz odbudowy tego
domu Bożego w Jerozolimie, a rozstrzygnięcie królewskie w tej sprawie
niech się nam przyśle."
Zgodnie z normalnym trybem urzędowym, doniesienie Tattenaia prze­
szło przez ręce zwierzchnika, satrapy w Babilonie. Przeprowadzono po­
szukiwania w „domu ksiąg" — będącym w Babilonie podobnie jak w Per-
sepolis pomocniczym działem skarbu. Kiedy żadnego takiego dekretu nie
znaleziono, przypomniano sobie — szczęściem dla żydowskiej starszy­
zny — że Cyrus jeszcze przed pierwszym urzędowym rokiem panowania
powrócił do Ekbatany. Wówczas podjęto poszukiwania w tamtejszej twier­
dzy i żądanie Żydów okazało się uzasadnione. Samego wprawdzie dekretu
nie znaleziono, figurował jednak w rejestrze. Pod datą pierwszego roku
Cyrusa znajdował się wyciąg z dekretu o odbudowie rozmaitych świątyń,
gdzie jeden z akapitów głosił: „Sprawa domu Bożego w Jerozolimie. Dom
ten ma być odbudowany jako miejsce dla zabijających ofiary krwawe
i dla składających Bogu ofiary całopalne. Wysokość jego będzie stóp dzie­
więćdziesiąt i szerokość stóp dziewięćdziesiąt, kamieni wielkich warstwy
trzy, a drewna jedna. [...] Nadto złote i srebrne sprzęty domu Bożego,
które Nabuchodonozor zabrał ze świątyni w Jerozolimie i przeniósł do
Babilonu, zwróci się, tak źe one przyjdą na dawne miejsce do świątyni
w Jerozolimie i będą złożone w domu Bożym.”
Racje starszych żydowskich zostały w pełni dowiedzione. Cyrus istot­
nie zezwolił na odbudowę świątyni, a dekretu założyciela imperium nie
można było lekką ręką przekreślić, nie mógł tego zwłaszcza uzurpator,
którego tron stal jeszcze dość niepewnie, Nadto społeczność żydowska
bylu nieliczna i rządził nią osobisty przedstawiciel samego króla, mający
no tyle chyba rozeznania, żeby gromadzie proroków o błędnym wzroku
nie dać się wepchnąć w bcznudziejną rebelię, W każdym razie Dariusz
zomlrrziił osobiście odwiedzić Judeę przed końcem następnego roku. Gdy
pojawił się w całej swej królewskie) chwale, nawet prorocy pojęli bez
wątpienia, że powstanie jest już niemożliwe.
Pokój w Egipcie i Palestynie 147
DA RIUSZ ODNOSI DALSZE ZW YCIĘSTW A
Tenże rok 519 zapisał się w kronice nowymi zwycięstwami Dariusza.
Gdy Atamaita (Attahamitu) z Elamu wszczął bunt, Gobryas zdusił go
w zarodku; buntownika dostarczono Dariuszowi i z rozkazu króla posiano
na śmierć. Potem tegoż roku Dariusz sam najechał kraj wschodnich Scy­
tów, przeprawił się na tratwach przez Morze Kaspijskie i zadał srogą
klęskę Sakom. Uciekających pochwycono, związano i przyprowadzono
królowi, by z jego rąk ponieśli śmierć, jak ich przywódca Skuncha. Na
Massagetach pomszczono śmierć Cyrusa, ale nie dojrzał jeszcze czas, by
organizować drugą satrapię scytyjską: „Naznaczyłem tam innego przy­
wódcę, jako mi się podobało; potem kraj stal się mój.” Satrapię podzielono
teraz na Sakę bagnistą i Sakę równinną.
Miejsce na skale w Bisutun wykorzystano już w pełni. Literatura ustą­
piła miejsca sztuce portretu: wycięto część bocznego napisu, żeby dodać
wizerunek Skunchy jako dziewiątego buntownika. Na głowie ma on bla-
zeńską czapę, wysoką na pół chłopa, z tych, od których lud Skunchy na­
zwano Chauda-tigra-baraty, ,,ci w wysokich czapach". Włosy z tylu głowy
ułożone są w wysoko upięty kok, broda jest niezwykle długa i falista;
Skuncha nosi krótką spódniczkę i buty. W piątej kolumnie inskrypcji
dodano dopisek. Po dokonaniu tych poprawek całą rozciągającą się poni­
żej powierzchnię skały starannie wygładzono, aby uniemożliwić bezpo­
średni dostęp. Dzięki tej przezorności inskrypcję i relief ochroniono przed
wandalami, ale też aż do naszych dni brak było dokładnych ich kopii.
P O K Ó J W EGIPCIE I P A L E S T Y N IE
W zimie 519—518 Dariusz był w drodze na zachód. Palestyna leżała
na szlaku jego wyprawy i niewątpliwie zabawił tam tyle czasu, vle dla
uporządkowania spraw było potrzeba. Skrytą być może aluzję do tego, co
się wtedy wydarzyło, odnajdujemy w słowach, które Zachariasz wygłosił
mniej więcej w rok później: „Przed tymi dniami ani ludzie nie otrzymy­
wali zapłaty za pracę, ani zwierzęta. Każdy kto wychodził lub wracał,
byl zagrożony przez wroga." Zorobabela pociągnięto zapewne do odpo­
wiedzialności i skazano na śmierć jako buntownika, gdyż w źródłach nie
znajdujemy odtąd jego imienia.
Po załatwieniu sprawy z Żydami Dariusz ruszył drogą przez Pustynię
Arabską i do Memfis dotarł bez przeszkód. Zastał mieszkańców w żałobie
po byku Apisie, który, odkryty za Kambizesa, właśnie zszedł z tego świata
31 sierpnia 518 roku. Zdecydowany pozyskać sobie opornych poddanych
król rozkazał, by tego z krajowców, dzięki któremu znaleziony zostanie
148 Od Indii do Europy
nowy Apis, nagrodzić stoma talentami złota; zdumieni taką szczodrobli­
wością wobec ich boga ludzie przestali się burzyć i poddali Dariuszowi.
Nieżywy Apis został pochowany tak samo uroczyście jak jego poprzed­
nicy, 8 listopada, aczkolwiek na steli imię Dariusza figuruje jak zwykle,
bez dodatku „Horus”, Prawie natychmiast potem Dariusz opuścił Egipt,
ponieważ Ariandes został ponownie wprowadzony na urząd satrapy.
Dariusz przygotował już był swą księgę praw dla Azji Zachodniej.
W Egipcie odkrył, że miał w tych sprawach poprzedników. Krajowcy nie
tylko przypisywali autorstwo praw Menesowi, założycielowi zjednoczo­
nego królestwa Nilu — zupełnie tak samo jak Hebrajczycy własnemu pro­
toplaście Mojżeszowi — ale wiązali też późniejsze ich redakcje z imionami
określonych monarchów jak Sezostrys, Szeszonk i Bokchoris. Nową kodyfi­
kację egipskiego prawa planował Amazys, lecz umarł, nim zdołał zająć
się na dobre realizacją tego projektu. Kambizes przejął ten plan, ale stracił
życie w drodze do domu.
Nie później niż 30 grudnia 518 roku Dariusz pisał do przywróconego
na urząd satrapy Ariandesa: „Niech mi przyprowadzą mężów mądrych
spośród wojowników, kapłanów i pisarzy Egiptu, zasiadających w zgro­
madzeniach świątynnych; niech spiszą dawne prawa egipskie aż do ro­
ku XLIV faraona Amazysa. Niech dostarczą prawa faraona, świątyń i lu­
dzi." W przeciwieństwie do poprzednich zbiorów praw, Dariuszowy nie
miał się ograniczać do dekretów królewskich; ujednolicone miały być tak­
że praktyki religijne — moglibyśmy to nazwać „prawem kanonicznym" —
i nie pisana dotąd procedura zwyczajowa.
Po spędzeniu kilku tylko miesięcy nad Nilem Dariusz powracał do do­
mu. Po drodze miał okazję przekonać się, że w Jerozolimie panuje spokój.
Upadły nadzieje na króla własnej krwi, brutalnie przekreślone, i odtąd
trzeba było tylko trzymać w ryzach wielkiego kapłana, jedynego uzna­
nego przywódcę żydowskiego ludu. Aspiracje Żydów ogniskowały się te­
raz wokół świątyni jerozolimskiej, na której wykończenie Dariusz roz­
sądnie zezwolił. W ostatnim ze swych zapisanych proroctw z 6 grudnia
518 roku Zachariasz porzucił już wszelką myśl o buncie i oznajmił, że Bóg
ludu powrócił do swej dawnej siedziby; dzięki samej jego obecności spły­
nie na wyznawców szczęśliwość, o jakiej nie śnili. 12 marca 515 roku za­
kończono faktycznie odbudowę świątyni i lud nadal zachowywał się spo­
kojnie.
Powodem, dla którego pobyt Dariusza w Egipcie trwał tak krótko, były
najprawdopodobniej wieści z domu. Wodzem spiskowców, którzy dopo­
mogli mu w przywłaszczeniu tronu, był Windafarna, syn Wajaspary. On
to zdławił rebelię drugiego Nabuchodonozora i jego imię otwiera listę ho­
norową na skale w Bisutun. Nauczył się jednak, jak łatwo zdobywa się
trony, i postanowi! spróbować na własny rachunek. Stracił życie — kiedy
Podbój Indii Zachodnich 140
tego dokładnie nie wiemy. Pocln grecki Ajschylos podając wykaz prawo­
witych monarchów wstawia Marafisa i Artafrenesa pomiędzy Mardosa
(Bardię) i Dariusza.
„Kiedy Jego Wysokość Dariusz bawił w Elamie — to Udzahorresne
znów podejmuje opowieść — a był on wielkim królem wszystkich obcych
krajów i wielkim monarchą Egiptu, rozkazał mi, bym powrócił do Egiptu
i uruchomił na nowo dział zniszczonego Domu Żyda, zajmujący się me­
dycyną." Narrator był rozkazowi posłuszny, jako że „cudzoziemcy wiedli
mnie z kroju do kraju i dowieźli do Egiptu tak, jak nakazał władca obu
ziem. Uczyniłem, co mi rozkazała Jego Wysokość. Wszystkie, ile było
miejsc, zapełniłem synami wybitnych obywateli, ani jednego syna biedaka
między nimi •— chlubi się snob Udżahorresne. — Oddałem ich pod pieczę
uczonych mężów, by mogli pobierać nauki we wszystkich dziedzinach,
Jego Wysokość nakazała dać im wszelkie dobre rzeczy, oby mogli się ćwi­
czyć we wszystkich kunsztach. Dałem im te rzeczy i przybory wszelkie
wedle wskazań w dziełach, takie jakie były dawniej. Jego Wysokość uczy­
niła tak znając wartość onej sztuki, co każdemu choremu wraca zdrowie,
a bogów wszelkich imiona, ich świątynie, ofiar składanie i świąt uroczyste
obchody na wieczne utrwala czasy.”
PODBÓJ INDII ZACHODNICH
Gandara była od czasów Cyrusa najdalej wysuniętym na wschód tery­
torium podbitym przez Achemenidów, jedynym kawałkiem Indii pod ich
władzą. Administracyjnie włączono ją do Baktrii Ldopiero na krótko przed
rokiem 508 wydzielono w odrębną satrapię zwaną nie po dawnemu z irań­
ska Paruparaesanna, lecz po tubylczemu Gandara. Nazwa ważnego mia­
sta Gazaka, „Skarbiec", była aluzją do bogactw, którymi w arabskim
średniowieczu zasłynąć miało Gazna, stolicą była jednak Puchała. „Miasto
Lotosu”. Po podbiciu i zorganizowaniu Hinduszu znaczenie Gandary po­
ważnie zmalało. Na całym terytorium Indii znaleziono po dziś dzień za­
ledwie garstkę jej słynnych złotych darejków. Rola gandaryjskiej Puchali
zmalała na rzecz indyjskiej stolicy, Taksili.
Na południowy wschód od Gandary rozciągały się legendarne równiny
Indii, słynące złotym pyłem wymywanym w ich rzekach, Z Kaspapyros
w gandaryjskiej Paktyka, w górnej części wodnego szlaku, wysiano szpie­
gów rzeką Kabul, dopływem Indusu, aż do ujścia tego ostatniego do
Oceanu Indyjskiego. Płynąc wzdłuż całego południowego wybrzeża Iranu,
następnie w poprzek ujścia Zatoki Perskiej i wokoło Półwyspu Arab­
skiego zwiadowcy dobili w trzydzieści miesięcy potem do portu w Suezie.
Dowódcą by) Kary jeżyk Skylnks z Karyandy, który po powrocie opubli-
150 Od Indii do Europy
_ \
kował po grecku, w dialekcie jońskim, swoje Periplous, czyli Oplynięcie.
Periplous stal się dla Zachodu pierwszym rzetelnym źródłem informacji
o ludach żyjących daleko na wschodzie, nadto zaś posłużył jako wzorzec
późniejszym autorom dzieł geograficznych i historycznych.
Wiadomości przywiezione przez zwiadowców skłoniły króla do podjęcia
próby nowych podbojów na wschodzie Ujarzmiono Indie Zachodnie,
z których jeszcze przed rokiem 513 utworzono satrapię Hindusz i już po
niedługim czasie ściągano z niej roczny haracz w wysokości trzystu sześć­
dziesięciu talentów złotego piasku. Rozpoczęła się wymiana drogą morską;
wkrótce potem natykamy się w mieście Kisz na gospodę, którą prowadzi
Hinduska imieniem Busasa pod nadzorem policji.
Hindusz — nie były to jednak całe Indie. Satrapia ta wzięła nazwę od
swej największej rzeki, potężnego Indusu (Sindhu), i obejmowała wy­
łącznie terytoria wzdłuż jego biegu oraz dopływów. Na wschód aż do
Gangesu satrapia nie sięgała; nigdzie nie ma nawet mowy o rzece Hyda-
spes, późniejszej granicy królestwa Taksila. Za czasów Herodota granicę
nadal stanowił piaszczysty pas, który dziś dzieli północną połowę półwy­
spu na Indie Wschodnie i Zachodnie. Na południe wielkiego półwyspu
władza perskich Achemenidów nigdy nie sięgała; Indie, które opisywali
ówcześni pisarze, ograniczały się do doliny Indusu.
BUDOWA KANAŁU W EGIPCIE
Już za czasów Średniego Państwa z Fakussa nad peluzyjskim ramie­
niem Nilu przekopano ku wschodowi kanał nawadniający żyzny Wadi
Tumilat, gdzie później mieli się w Goszen osiedlić Hebrajczycy. W pew­
nym okresie polityki odkryć, którą uwieńczyło oplynięcie Afryki przez
Fenicjan, Necho starał się bez powodzenia przedłużyć ten kanał poprzez
Słone Jeziora aż do Zatoki Sueskiej. Kiedy w roku 518 Dariusz przeprawił
się przez Pustynię Arabską, zapewne droga jego wiodła następnie przez
Wadi Tumilat, mógł wobec tego zauważyć nie dokończony kanał. To go
zainteresowało tym bardziej, że liczył na uzyskanie tańszej i krótszej
drogi morskiej do Indii, postanowił więc dokończyć budowę.
Wykopy z czasów Necho zostały już zasypane przez piasek, trzeba je
było najpierw oczyścić. Robotnikom potrzebne były studnie. Kanał, kiedy
go wreszcie otwarto, miał ponad 45 m szerokości i głębokość dostateczną
dla statków kupieckich. Cztery dni płynęło się przez ten prawzór dzisiej­
szego Kanału Sueskiego.
Pięć rozmieszczonych wzdłuż brzegów ogromnych steli z czerwonego
granitu, upamiętniających wielkie przedsięwzięcie, rzucało się w oczy po­
dróżnika. Po jednej stronie Dariusz, dwukrotnie sportretowany, trzyma
Budowa kanału w Egipcie 151
pod opiekuńczym symbolem Ahuramazdy egipski kartusz z własnym
imieniem wyrytym klinami. W trójjęzycznym napisie król obwieszcza:
„Jestem Persem. Z Parsy podbiłem Egipt. Nakazałem, by przekopano ten
kanał od rzeki Nilem zwanej, która płynie w Egipcie, do morza, które
ciągnie się od Parsy. Przekopano kanał, jak nakazałem, i z Egiptu płynęły
nim statki do Parsy wedle woli mojej.”
Na odwrocie widnieje rozszerzona wersja egipska. Pod egipską tarczą
słoneczną, prawzorem symbolu Ahuramazdy wyobrażonego po stronie
frontowej, stoją dwa Nile w tradycyjnym układzie rytualnym „wiążącym
oba kraje''. Jeden mówi do Dariusza: „Dałem ci wszystkie kraje, wszyst­
kich Fenchu (Fenicjan), wszystkie obce ziemie, wszystkie luki" — drugi
zaś: „Dałem ci całą ludzkość, wszystkich ludzi, wszystkie ludy z wysp na
morzu.'' Określenia, jakich tu użyto, rozsławiły podboje osiemnastej dy­
nastii. teraz jednak dostosowano je do nowego układu geograficznego.
Królowi przyznano „żywot wszelki, szczęście i zdrowie, każdą radość
i ofiary wszystkie, jako Re składano, jadło wszelkie, każdą rzecz dobrą,
wieczne królowanie nad Górnym i Dolnym Egiptem w równości z Re
i wszystkie ziemie, i obce kraje przed nim w pokłonie”.
Następuje wykaz satrapii o nazwach według aramejskiego oryginału.
Starym egipskim zwyczajem, naśladującym wykazy potężnych monar­
chów osiemnastej i dziewiętnastej dynastii, każdą nazwę otacza woluta
z krenelażem odnoszącym się do podbitego miasta; jeńcy o rozmaicie przy­
strojonych głowach klęcząc składają pokłon. Dariusz jest zaiste królem
królów, synem Hystaspesa, wielkiego króla, zarazem wszakże nosi wszyst­
kie dawne tytuły Egiptu. Zrodziła go Neit, pani Sais (subtelny komple­
ment dla Udżahorresne); jest także obrazem Re, który osadził go na tronie,
aby dopełnił dzieła rozpoczętego przez boga Kiedy był jeszcze w łonie
matki przed przyjściem na świat, obdarzono go wszystkim, co słońce mija
w swej okrężnej drodze, jako że Neit uznała go swym synem. Z jej poręki
co dnia, z lukiem w dłoni, zwyciężać będzie nieprzyjaciół, tak jak jej syn
Re, podobnie obdarzony. Potężny jest, we wszystkich krajach triumfuje
nad nieprzyjacioły. Jako syn Neit rozszerza granice; ludy kwapią się z da­
niną przed jego oblicze.
Stela wzmiankuje o mieście Parsa i o Cyrusie, następnie opowiada, jak
debatowano nad budową kanału i w jaki sposób wykonano zadanie. Na
dwudziestu czterech łodziach wysłano haracz do Parsy. Dariuszowi zło­
żono dzięki i wydany został rozkaz wzniesienia steli; nigdy jeszcze nie
zdarzyła się rzecz taka.
182 Od Indii do Europy
KA M PANIA PRZECIW E U R O P E JSK IM SCYTOM
Podczas gdy egipscy wieśniacy kopali kanał, Dariusz szykował sit; do
pierwszej wyprawy do Europy, Na krótko przedtem Artnramnes, .satrapa
Knpadocji, przeprawił sie przez Morze Czarne na rekonesans północnego
wybrzeża w ramach przygotowań do najazdu na europejskich Scytów,
W rezultacie Dariusz postanowił podjąć prób<; inwazji i sam poprowadzić
wojska. Wyruszywszy z Suzy w 513 roku przebył Bosfor, nieco nu po­
łudnie od ujścia na Morze Czarne, po moście z lodzi skonstruowanym
przez Mandroldesa z Samos, którego ziomek Chojrilos był autorem Prze­
prawy po Moście Dariusza (Samos bowiem już w tym czasie uznawała
w pełni perskie zwierzchnictwo). Na brzegu ustawiono dwie stele, jedną
z napisem greckim, drugą z klinowym asyryjskim, z dwoma odmiennymi
wykazami podbitych ludów. Sześćset statków z załogami złożonymi
w większości z ludności greckiej z kontynentu i wyspiarskich państewek
wysiano przez Morze Czarne wprost do ujścia Istru (Dunaju), gdzie skon­
struowano drugi most. W rejonie pomiędzy Bosforem i Dunajem podbito
Getów i narzucono poddaństwo reszcie Traków.
Po przejściu rzeki armia wkroczyła do Scytii, zamieszkałej przez irań­
skich koczowników, którzy prawie nic zsiadali z koni, rodziny zaś wozili
w krytych płachtami furgonach zaprzęgniętych w woły. Wybrzeże już
od stulecia było terenem kolonizacji milezyjskiej, wymieniano tam zboże
na przedmioty zbytku; uznanie dla greckich kunsztów miało jednak nie­
wielki wpływ nu dzikie obyczaje Scytów. Lubowali sie w sfermentowanym
mleku klaczy, które pili z czarek wyrabianych z ludzkich czaszek. Pito
również, krew pierwszego zabitego wroga; ze skóry robiono kołczany,
a skalpów używano przy sporządzaniu rękawiczek i odzieży. Porozumie­
nia zatwierdzano piciem krwi. Kiedy umierał wódz, wokół spoczywających
na wozie zwłok umieszczano na trupach koni zabitych jeźdźców; zabijano
nałożnice, podczaszego, kucharza i wierzchowca zmarłego, by towarzyszyli
panu na tamten świat. Wokół zwiok wbijano włócznie, na nich układano
dach z żerdzi i skór, złote czary nabywane od Greków ustawiano obok
trupa 1 nad wszystkim usypywano kopiec ziemi; odkopano wiele takich
grobów.
Wróżbiarstwem trudnili sie eunuchowie, którzy posługiwali się wit­
kami wierzbowymi. Czczono wielu bogów, ale tylko bóg wojny posiadał
świątynie i ołtarze; przedstawiał go starodawny irański miecz zatknięty
na wielkim stosie chrustu, w ofierze składano mu konie, a także ludzi,
Kiedy nadciągnął Dariusz, Scytowie spustoszyli kraj i cofnęli się, Ich
łucznicy na koniach szarpali wojska wielkiego króla, który został w końcu
zmuszony do odwrotu. Szczęściem dla niego, Grecy jońscy pilnowali mo­
stu dłużej, niż było ustalone, i Dariusz mógł przez Trncję powrócić do
Ulw orzcnlc satrapii U bljiklc) 154
Sestos, skąd przeprawił się przez Hellespont do Azji, dalsze prowadzenie
wojny powierzy wszy satrapie Daakyiejonu, Megabuzosowi, 1 osiemdzio-
,pięciotysięcznej armii pozostawionej pod Jego dowództwem (513 r.).
UTW ORZENIE SA TRA PII L IB IJS K IE J
W tym samym czasie zginął zamordowany w Barce Arkesilaos, który
poddał Kyrene Kambizesowi. Jego matka Feretlme odwołała się do Arian-
desa, satrapy Egiptu. Nie sposób było zaprzepaścić taką okazję. Dzięki
pomocy zwolenników Feretime udało się cale terytorium zmusić do po­
słuchu jedynie silą miejscowych oddziałów, wojska pod wodzą MnrafiJ-
czyka Amazysa i floty pod komendą Badresa ze szczepu Pasargndów.
Barka poddała się na parol po dziewięciomiesięcznym oblężeniu, ale Ama-
zys wykrętnie złamał przysięgę; elitę obywateli wydano w ręce rozwście­
czonej Feretime, z której rozkazu kobiety straszliwie okaleczono i wraz
z mężami powbijano na pale wokół miejskich murów. Resztę mieszkańców
Amazys wziął w niewolę i posiał Dariuszowi do Suzy; potem pognano ich
do osady w Baktrii, którą nazwali Barką.
Faktycznym celom wyprawy był podbój Libijczyków, z których nie­
wielu tylko uznawało uprzednio poddańczą zależność. W trakcie dziewię­
ciomiesięcznego oblężenia Barki wojska perskie dotarły na zachodzie aż.
do siedziby Euesperydów, dzisiejszego Bengazi Wprawdzie wycofujących
się Persów nękano srodze, niemniej jednak niektórzy z tubylców przyjęli
poddaństwo; z Greków i Libijczyków sformowano nową satrapię, którą
nazwano Putaju (512 r.).
Kiedy powróciła ekspedycja z Libii, stele nad kanałem były już, zdaje
się, w budowie. Zostawiono na nich miejsce na wpisanie tylko dwudziestu
czterech satrapii, o Jedną zaledwie (Indie) więcej niż na wykazie z auto­
biografii. Opuszczono satrapie „tych z morza” i Gandary (choć był to kraj,
z którego Skylaks wyruszył w swą długą podróż morzem aż do ujścia pro­
jektowanego kanału egipskiego) na korzyść nowych, Kusziji, czyli EtiopLi,
oraz Putai, czyli Libii. Parsę nadal traktowano jako satrapię, Sakę zuś
wymieniono tylko raz, aczkolwiek zaznaczono podział na bagienną i rów­
ninną.
PO DBOJE NA GRANICACH G R E C JI
Tymczasem Megabazos wprędce przystąpił do systematycznego torowa­
nia drogi wiodącej do europejskiej Grecji. Szturmem wzięto dzielnic się
broniący Perynt, Ludy i miasta Tracji zmuszono kolejno do kapitulacji
15-1 Od Indii do Europy
Osady Pajonów zagarnięto w czasie nieobecności wojowników, którzy
strzegli innego dostępu; wszystkich na rozkaz Dariusza wywieziono do
Frygii. Do Amyntasa Macedońskiego wyprawiono posłów z żądaniem daru
z ziemi i wody, zwyczajowego symbolu uległości. Otrzymano go, choć
syn Amyntasa, Aleksander, zabił posłów za znieważenie macedońskich
kobiet. Zabójstwo zatajono przed królem w zamian za sutą łapówkę i mał­
żeństwo siostry Aleksandra z perskim dowódcą Bubaresem, synem Mega-
bazosa.
Dariusz tymczasem spędził rok 512 w Sardes. Histiajos, tyran Miletu,
w nagrodę za dopilnowanie mostu na Dunaju otrzymał w darze Myrkinos
nad Strymonem, a Koes został tyranem Mityleny na wyspie Lesbos. Przy­
był Megabazos z zesłańcami z Pajonii i ostrzegł króla, że nowe przedsię­
wzięcie Histiajosa, który fortyfikuje Myrkinos, może być niebezpieczne.
Dariusz odwołał wobec tego tyrana Miletu i zabrał go ze sobą do Suzy
pod pretekstem, że uczyni z niego królewskiego doradcę i stołownika.
Przed wyjazdem do Suzy Dariusz mianował swego brata Artafrenesa
satrapą Sardes zlecając mu ogólny nadzór nad jońskimi miastami grec­
kimi. „Dowódcą ludzi znad morza”, czyli satrapą Daskylejonu, został na
miejsce Megabazosa Otanes, syn Sisamnesa. Zdobyto Byzantion, Chalke-
don, Antandros i Larnponion; Otanes zapewnił sobie w ten sposób ścisłą
kontrolę nad handlem zbożowym przez cieśniny. Scytowie stracili w re­
zultacie ulubione wytwory greckiego kunsztu, kupcom z Miletu ode­
brano dochodowy interes, zaś władza Persów nad cieśninami zagroziła
aprowizacji europejskiej Grecji. Otrzymawszy od Koesa statki z Lesbos,
Otanes uzupełnił blokadę cieśnin zdobywając przybrzeżne wyspy, Lemnos
i Imbros (511 r.).
Mur opasujący Persepolis był już w 513 roku przygotowany do poświę­
cenia. Na jednym z bloków ściany południowej umieścił Dariusz zrewi­
dowany wykaz swoich satrapii. Nic nie wskazuje, by nadeszły już do tego
czasu wiadomości o formalnym przyłączeniu Etiopii i Libii. Jest tam wy­
mieniony Hindusz i pojawia się na krótko Sagartia. Obok określeń „ci
z suchego lądu" (Jonia) i „ci z morza" (Daskylejon) figurują teraz jeszcze
„ziemie, które są za morzem”. Rozpoczął się podbój Europy.
R o z d z i a ł XI
PROBLEMY GRANICY Z GRECJĄ
WOJNY Z GRECJĄ W NOWYM ŚWIETLE
recja w wojnach perskich stanowi dla nas temat fascynujący, choć
G nieco oklepany. Przy lekturze utożsamiamy się oczywiście z Gre­
kami, ponieważ dostępne nam informacje opierają się z konieczności wy­
łącznie niemal na tym, co podaje Grek Herodot. Niezbędne poprawki do
tradycyjnej interpretacji wnoszą w pewnej mierze również bogate ma­
teriały źródłowe z Orientu, niedawno odkryte. Jest samo w sobie wielce
znamienne, że źródeł, które by bezpośrednio dotyczyły Greków, mamy
niewiele. W miarę jak powiększa się zasób naszej wiedzy, wzrasta kon­
trast pomiędzy przemożną potęgą imperium perskiego a karłowatymi,
skłóconymi państewkami Greków, które zdołały zachować niezawisłość
w toku poprzednich najazdów; to skłania do podejmowania prób wykry­
cia, dlaczego późniejsze inwazje zakończyły się niepowodzeniem.
Gdy bardziej zaludniona, bogatsza i kulturalniejsza część greckiego
świata znalazła się już pod władzą Persów, Dariusz sądził niechybnie, że
nic nie będzie mogło przeszkodzić wcieleniu reszty. Wystarczy najzupeł­
niej — tak myślał — jeszcze kilka pogranicznych ekspedycji jego wodzów,
aby zmusić Greków, którzy dotychczas zachowali niepodległość, do uzna­
nia zwierzchnictwa wielkiego króla.
Podczas gdy Megabazcs a potem Otanes posuwali się nieustannie na
południowy zachód, do Artafrenesa w Sardes przybyło poselstwo, które
zaoferowało bezpośredni dostęp do serca kontynentalnej Grecji. Ateny
po wypędzeniu tyrana Hippiasza w 510 roku dokonywały pod kierownic­
twem Klejstenesa eksperymentu z umiarkowaną demokracją. Naturalną
niejako koleją uitrakonserwatywna Sparta groziła im wojną. Ponieważ
Sparta była zdecydowanym wrogiem Persji, wskazany był sojusz ateńsko-
-perski. Artafrenes zażądał zwykłych dowodów uległości — ziemi i wody.
Posłowie spełnili żądanie i tak pierwsze zetknięcie się greckiej demokracji
z perskim imperializmem upamiętniło się uznaniem zależności młodej
demokracji od Persji.
W nastrojach opinii nastąpiła tymczasem zmiana: posłowie zostali od­
wołani, zaś Klejstenesa, jak się zdaje, skazano na banicję. W dwa lata
158 Problemy granicy z Grecją
potem (505 r.) zjawił się w Sardes wygnany tyran Hippiasz zabiegając
o pomoc Artafrcnesa przy próbie odzyskania władzy. Chcąc odparować tę
groźbę, przeciwnicy demokracji wysłali własne poselstwo ostrzegając sa­
trapę, by nie dawał wiary wygnańcom ateńskim. Jak można było ocze­
kiwać, Atenom nakazano przywrócić do władzy Hippiaszn pod groźbą
Inwazji. Ateńczycy postanowili przystąpić do otwartej wojny z Persją.
BUNT JONSICI
W wyprawie przeciw Scytom uczestniczyły liczne zastępy Greków joń-
skich. Świadomi wreszcie własnej, w zjednoczeniu, siły, za to całkiem nie
pojmując, że teraz, gdy ustały niepokoje związane z posuwaniem się Per­
sów, okazja już minęła, Jonowie postanowili się zbuntować. Wzrosła opo­
zycja przeciw tyranom narzuconym przez Persów. Klasy kupieckie popie­
rane przez tych tyranów traciły pozycje handlowe na rzecz Fenicjan oraz
europejskich Greków i nacjonalistyczna arystokracja właścicieli ziemskich
wykorzystała zmianę w nastrojach. Jej przywódcą był Arlstagoras, zięć
i namiestnik tyrana Miletu, owego Histinjosa, którego król przetrzymywał
temz w Suzie. Nadarzyła mu się okazja, kiedy wygnańcy z Naksos zgłosili
się do niego z prośbą o pomoc przy próbie odzyskania władzy. Aristagoras
zwrócił się wobec tego do Artafrenesa nalegając, żeby dał silom ekspe­
dycyjnym sto statków, rozpościerając w ten sposób perskie panowanie
na archipelag Cyklad.
Milet był dotychczas najlojalniejszym z wasali, satrapa żywił jednak
pewne podejrzenia. Projekt przedstawiono królowi, który wątpliwości
satrapy uznał za słuszne; następnej wiosny (500 r.) flota wyruszyła, nie
składała się z dwustu tryrem zamiast z żądanych stu; załogę stanowili
głównie nie-Grecy, dowódcą zaś był nic Aristagoras, lecz krewny króla,
Megabates. Spór pomiędzy tymi dwomu był nieunikniony, Nnksyjczycy
zostali ostrzeżeni i planowana inwazja zakończyła się fiaskiem.
Aristagoras, którego Histiajos nawoływał z Suzy do buntu, wezwał na­
stępnie przywódców' jońskich do wskrzeszenia Związku Jońskiego. Sprze­
ciwił się tylko Mekatajos. Historyk ten zbierając mntcrlaly do swego Opisu
ziemi (Ges Periodos), poznał z pierwszej ręki potęgę imperium i teraz wy­
liczał po kolei wszystkie ludy poddane wdadzy wielkiego króla. Inni prze­
szli jednak do porządku nad jego sprzeciwem; uchwalono obalić tyranię.
Aristagoras zrzekł się swego stanowiska w Milecie, innych zaś tyranów
wymordowano, uwięziono lub wygnano.
Zwrócono się o pomoc do Sporty, klóra w tym czasie uchodziła za naj­
mocniejsze państwo greckie. Król Kleomcnes, wbrew uprzednim pogróż­
kom spartańskim pod adresem Persji, wahał się. Zdawał sobie niewątpli­
Bunt Joński 187
wie sprawę, żc udzielając pomocy zbuntowanym Jonom można by zapo­
biec przyszłej napości Persów na Grecję kontynentalną, ale byt bezsilny.
Jego wpływy zarówno wewnątrz kraju, Jak i za granicą były słabsze niż
kiedykolwiek, i jeśli nawet sam uważał wojnę za wskazaną, nie mógł być
pewien, czy najsilniejsi no morzu członkowie luźnej koalicji peloponcskicj,
Korynt i Egina, pójdą zu przykładem Sporty. Kiedy Aristagoras starając
się podniecić królewską chciwość wyłożył swoją mapę świata wykończoną
w brązie i nieostrożnie wygadał się, że droga z wybrzeża do Suzy trwa
trzy miesiące, został przepędzony. Argos zwrócił się o radę do wyroczni
dclfickicj i otrzymał spodziewaną odpowiedź: pogróżkę, że Milet zostanie
ukarany za nikczemność i splądrowany, a miejscowo wyrocznia boga
u Branchldów opustoszeje. Ateny, znów pod władzą konserwatystów l Już
podrażnione żądaniem Artafrenesa, który domagał się odwołania Hlppla-
s-za z wygnania, odpowiedziały na apel Miletu Juko filialnego miasta,
przeglosowując ekspedycję z dwudziestu statków.
Flota ateńska, którą Eretria wspomogła pięcioma zaledwie tryremomi.
przybyła w roku 490. Przyłączyły się do niej statki jońskie 1 mllezyjskie;
do brzegu przybito w Efezie, skąd wojsko pomaszerowało w górę rzeki
Knystros, a potem przez góry Tmolos do Sardes. Artafrenes wycofał się
do twierdzy, sprzymierzeni zaś zajęli miasto. Sardes było skupiskiem
trzcinowych chat i lepianek z dachami z trzciny; kiedy któryś z Greków
podpali! jedną chałupę, całe miasto stanęło w płomieniach. Osaczeni przez
ogień, który zniszczył słynną świątynię Kybele nad Puktolem, Persowie
z garnizonu wyszli z twierdzy i wraz z miejscową ludnością lidyjską
zgromadzili się na placu targowym, gdzie złotonośna rzeka spływała na
równinę Hermosu. Sprzymierzonych zepchnięto w góry Tmolos, skąd ru­
szyli w odwrocie ku morzu, nie tuż przed Efezem zgniotły ich w wielkiej
bitwie wojska perskie powołane pod broń w rozmaitych okręgach admi­
nistracyjnych na zachód od rzeki Ilolys przez trzech zięciów Dariusza.
Dnurisesn, Iiymnjasa i Otuncsa. Dowiedziawszy się. że pomiędzy Eginą
i Atenami wybuchła wojna, oddział z Europy porzucił sprzymierzonych
i pożeglownł do domu. Petskn dyplomacja znów zdziałała swoje.
Utratę podpory, którą byli Ateńczycy, skompensowało z nadwyżką
przystąpienie do koalicji Greków znad Hellespontu i Byzanlion, więk­
szości Knryjczyków włącznie z Kaunos oraz Cypru pod przywództwem
Onejsilosa. Królem Sal a miny Cypryjskiej był Gorgos, syn Chondsa, syna
Siromosn (Minima), syna EweHonn, a zatem Fenicjanin. Jogo młodszy
brat Onejsilos, nie zdoławszy nakłonić Gorgowi do buntu, zamknął przed
nim wrota miasta i zmusił go do ucieczki do Persów. Z miast cypryjskich
tylko fenicki Amntus dochował wierności Persom, i Onejsilos właśnie go
oblegał, kiedy nadeszła wieść, że na Cypr zdąża wielka armia pod wanłzą
Artybiosn. Wezwano Jonów, którzy przybyli z całą swoją flotą; wkrótce
158 P ro b le m y g ra n ic y z G re cją
potem Artybios przeprawił swe wojska z Cylicji na Cypr. Jonowie odmó­
wili wysiania piechoty morskiej na ląd na pomoc zagrożonej Salaminie,
aczkolwiek flotę fenicką udało im się pokonać. Bitwa na lądzie miała naj­
pierw przebieg pomyślny dla powstańców, zaś Onejsilos osobiście zabił
Artybiosa. Potem Stasenor, tyran Kurionu, zdradził sprzymierzonych, po
nim to samo zrobili możni z Salaminy walczący z rydwanów. Onejsilos
poległ, Gorgos odzyskał Salaminę, a Jonowie odpłynęli do domu. Porzu­
ceni przez sprzymierzeńców powstańcy cypryjscy zostali zmuszeni do
kapitulacji, choć Soloj broniło się pięć miesięcy, nim wzięto je podkopem
(498 r.).
Nieobecność floty uwikłanej w kampanii cypryjskiej stwarzała okazję,
której Persowie nie omieszkali wykorzystać. Daurises ruszył na Helle-
spont i w pięć dni zdobył pięć ważnych miast. Następnie zwrócił się
przeciw Karyjczykom, których wojska zostały pobite przy Białych Słu­
pach nad rzeką Marsyas, gdzie zwykły obradować zgromadzenia ludowe.
Odnotujmy jako ciekawy fakt, ze jednym z wodzów karyjskich był Pik-
sodaros z Kindii, syn MausoUosa i zięć Syennesisa, króla Cylicji; jego ród
miał się potem wielce wsławić. Wspomagani przez świeżo przybyłych
greckich sprzymierzeńców Karyjczycy podjęli drugą próbę pod Labraun-
da, w platanowym gaju poświęconym Zeusowi — patronowi wojowników,
ale zostali starci. Potem, koło Pedasos, zastawili nocą zasadzkę na masze­
rujących Persów, w której postradał życie Daurises (497 r.).
Hymajas zajął myzyjskie miasto Kios. Kiedy Daurises znad Hellespontu
ruszył przeciw Karii, Hymajas kontynuował dzieło pacyfikacji ujarzmia­
jąc wszystkich Eolów z Troady oraz Gergitów. Sam zmarł na skutek
choroby i w 496 roku jego miejsce zajęli satrapa Artafrenes oraz Otanes,
którzy zdobyli Klazomenaj i Kyme. Aristagoras zwątpiwszy w sukces
zbiegł z Miletu i zginął w walce z Trakami.
Histiajos przekonał Dariusza, że tylko on sam mógłby uśmierzyć bunt,
ale Artafrenesa nie można było tak łatwo okpić. Podejrzeniom, jakie ży­
wił, dał najzupełniej niedwuznacznie wyraz; dawny tyran zbiegł na Chios,
skąd wysłał listy do Persów w Sardes, z którymi uprzednio omawiał
sprawę powstania. Listy pokazano satrapie; kiedy niedoszli rebelianci wy­
słali odpowiedź, stracono ich natychmiast. Milet odmówił wpuszczenia
swego dawnego tyrana, gdy zaś ten próbował wedrzeć się siłą do miasta,
został raniony; nie miał więc Histiajos innej rady, jak odpłynąć na Hel-
lespont, gdzie zajął się korsarstwem (495 r.).
Bunt dogasał i wodzowie perscy uznali zgodnie, że teraz będzie
można zdławić Milet. Wszystkie armie połączyły się, zgromadzono też
wielką flotę złożoną z Fenicjan, Cylicyjczyków, Egipcjan i świeżo poskro­
mionych Cypryjczyków. Grecy, którzy pozostali jeszcze w rebelianckich
szeregach, wsiedli na statki i zebrali się koło wyspy Ladę, w zatoce na­
B unt joński 159
przeciw miasta, pozostawiając Milezyjczykom obronę przed wojskami
lądowymi. Azjatyckich Greków już w połowie poskromiono lub też za­
warto z nimi pokój, tak że sześciuset tryremom królewskim rebelianci
mogli przeciwstawić ledwie trzysta pięćdziesiąt trzy. Nawet wśród tych,
co zostali, nie zbrakło zdrajców i bojaźliwych; Samijczycy, Lesbijczycy
i na koniec Chioci zbiegli do ojczyzny i tak ustał w praktyce opór na
morzu.
Wyrocznię Apollona u Branchidów, która za poprzedniej generacji
przewodziła w służalczości wobec Persów, spotkała zasłużona nagroda:
świątynia została spalona, a skarbiec wywieziony do Suzy, gdzie brązo­
wym posągiem Apollona ozdobiono miejscowe „muzeum”. Apollon z daw­
na już zaginął, ale inny szczątek łupu zachował się tam do naszych dni:
ogromna kostka z brązu wagi około 96 kg, z uchwytami na górze i przy
jednym boku; widnieje na niej inskrypcja w archaicznym piśmie Jonów:
„Dziesięciną z łupu złożyli się na ten poświęcony przedmiot Aristolochos
i Trazon; odlał go Tsikles, syn Kydimandrosa.”
Apollon delficki nie podzielił niełaski, w którą popadł branchidzki. Nie
podzielił jej też inny Apollon, z Magnezji nad Meandrem. W kilka lat
potem Dariusz uznał za konieczne wystosować pismo do królewskiego
urzędnika w tym mieście: „Król królów Dariusz, syn Hystaspesa, tako
rzecze Gadatasowi, niewolnikowi: Dowiaduję się, że nie we wszystkim
słuchasz moich rozkazów. Że ziemię moją obsadzasz owocami sprowadzo­
nymi zza Eufratu [gTecki równoważnik aramejskiego Zarzecza], to owszem
pochwalam i mieć za to będziesz wiele łaski w królewskim domu. Za to
jednak, że lekceważysz moją politykę, co się bogów tyczy, dam ci.
jeśli się nie odmienisz, dowód mojej urazy, boś wymusił haracz od świę­
tych rolników Apollona i nakazał im kopać w nie poświęconej ziemi, nie­
świadom, że przodkowie moi serce mieli dla tego boga, który Persom całą
mówił prawdę.”
Milet zdobyto podkopami i jego południową dzielnicę zrównano z zie­
mią; spalenie Sardes zostało pomszczone. Większość mężczyzn wymordo­
wano, a kobiety i dzieci zamieniono w niewolników; tych, co przeżyli,
wywieziono do Suzy, ostatecznie zaś osiedlił ich Dariusz w Ampe, w po­
bliżu ujścia rzeki Tygrys. Karyjczycy z Pedasa już się przedtem poddali,
teraz przyznano im w nagrodę pogórze zajmujące część milezyjskiego
terytorium. Na Samos Fenicjanie przywrócili tyranię Ajakesa, syna Sylo-
sona. Ci Karyjczycy, którzy dotychczas stawiali jeszcze opór, również się
poddali lub zostali ujarzmieni. Histiajos najechał Atarneus, aby zdobyć
żywność, ale pod Malene został zmuszony do bitwy; gdy uciekał pobity
z pola, wziął go do niewoli nadciągający właśnie Harpagos: zaprowadzono
go do Sardes i tam z rozkazu Artafrenesa wbito na pal.
Przezimowawszy w spustoszonym Milecie flota z łatwością zdobyła na­
160 P ro b le m y g ra n ic y z G recją
stępnej wiosny (493 r.) wycieńczone wojną Chios, Lesbos i Tenedos. Wszę­
dzie urządzano „obławę z siecią” ustawiając rzędami żołnierzy, którzy
trzymali się za ręce i tak przeczesali każdą wyspę z północy na południe,
spędzając dosłownie całą ludność. Zbuntowane miasta jońskie na konty­
nencie również zostały zdobyte. Najładniejszych chłopców wykastrowano
i przeznaczono do służby na królewskim dworze, najpiękniejsze dziewczęta
zabrano do królewskiego haremu. Miasta i ich świątynie spalono. Następ­
nie flota wymierzyła tę samą karę miastom na zachód od Hellespontu,
tak jak to już zrobiła armia na prawym brzegu. Poszły z dymem opu­
szczone Byzantion i Chalkedon, natomiast Kyzikos już przedtem zawarł
ugodę z Ojbaresem, który po ojcu Megabazosie został satrapą Daskyle-
jonu.
Hekatajos miał więc rację przepowiadając, jaki będzie koniec; historyk
okazał się właściwym człowiekiem, gdy szło o zawarcie pokoju z satrapą.
Artafrenes głosił, że gotów jest zapomnieć o doznanych krzywdach i bun­
cie; godził się na przywrócenie jońskich praw, ale za cenę, którą miano
ustalić na spotkaniu z wysłannikami Jonów. Lokalne państewka jońskie
korzystały uprzednio z rozległej autonomii; teraz miano je mocniej ująć
w karby organizacyjne satrapii. Musiały zrezygnować z wojowania mię­
dzy sobą i w zamian poddać się arbitrażowi. Wzorem Asyrii Persja doko­
nywała spisów dla celów podatkowych; taki spis narzucono też na koniec
satrapii jońskiej, którą wymierzono w parasangach — odległościach w za­
sięgu godzinnego marszu, czyli około 5,5 km. Haracz ustalono mniej wię­
cej w wysokości takiej jak przed wojną, ale zbuntowane miasta zostały
ukarane odebraniem im znacznych połaci ziemi, którą oddano państew­
kom niegreckim; były też spustoszone przez armię i flotę i potraciły
mieszkańców wskutek śmierci, ucieczek i deportacji, toteż na barki nie­
licznych pozostałych spadł ogromny ciężar. W miarę jak z wolna ludności
znów przybywało i powracał dobrobyt, obciążenie malało, ponieważ wy­
miar haraczu nie zmienił się aż do czasów Herodota.
R E O R G A N IZ A C JA S A T R A P II
Stan imperium w tym okresie objaśnia spis satrapii dołączony do in­
skrypcji w Suzie. Parsa już we właściwym wykazie nie figuruje; od He­
rodota dowiadujemy się, że Persja była jedynym krajem, który nie płacił
podatków. Znikła Sagartia. najprawdopodobniej włączona ponownie do
Medii. Scytia została podzielona na dwie satrapie, Saka Haumawarga
Amyrgijskich Saków, „warzących święty napój haoma", oraz Saka Ti-
grachauda, „Scytów w wysokich czapach”. Obok „tych z morza” oraz
„tych zza morza” występują dwie zupełnie nowe satrapie. Jedną jest
Sukcesy i porażki dyplomacji perskiej 161
Skudra (Tracja i Macedonia), któro bierze nazwę od macedońskiego miasta
Skydra, ostatnią zaś na liście Karka janatolijska nazwa KariiJ. Z tego
samego okresu pochodzi odważnik z brązu w kształcie lwa wagi euboj-
skiego talentu z aramejskim napisem: „Odliczono dokładnie miarą kró­
lewskiej satrapii"; ponieważ znaleziono go w Abydos nad Hellespontem,
jest to niechybnie świadectwo, że odpowiedniej reorganizacji finansowej
dokonano także w satrapii Daskylejonu.
SUKCESY I PORAŻKI DYPLOMACJI PERSKIEJ
Miejsce wojskowych na wojennym teatrum zajął wiosną 492 roku młody
syn Gobryasa, Mardonios, świeżo zaślubiony z córką króla, Artozostrą. Pro­
klamował on nową politykę. Dariusz zauważył tendencję niektórych miast
greckich w Azji do eksperymentów z zalążkami demokracji. Zwolennicy
demokraty Klejstenesa przyrzekli mu ziemię i wodę; ich przeciwnicy
w Atenach zerwali porozumienie i wspomogli jońskich rebeliantów. Kiedy
w odwet za tę pomoc nad Atenami zawisła groźba perskiej zemsty, wro­
gowie aktualnego reżimu, przyjaciele wygnanego tyrana Hippiasza oraz
członkowie nowo powstałej partii demokratycznej pokazali zęby; obłożyli
dużą grzywną Frynicha za wystawienie [antyperskiej] tragedii Zdobycie
Miletu i zakazali dalszych przedstawień. Dariusz polecił więc Mardonioso-
wi wypędzić tyranów, których przydatność była już najwyraźniej sprawą
przeszłości, i zreorganizować jońskie miasta-państwa na zasadzie demokra­
tycznej. Po raz pierwszy w historii demokracja zapanowała na dużym
i ważnym obszarze greckiego świata, a rozwijało się to krzepkie dziecię pod
ochronną egidą „barbarzyńskiej” monarchii! Nic dziwnego, że Herodot
wspomina tę politykę jako zdumiewającą i jako bezsporny dowód przeciw
tym Grekom, którzy by nie chcieli dać wiary uprzedniemu jego twierdze­
niu, iż Otanes nawoływał Persów do przyjęcia demokratycznej formy rzą­
dów.
Dariusz mógł się spodziewać, że w europejskiej Grecji nie przeoczą ta­
kiego przykładu; w niemałej liczbie państw dochodziły tam do głosu
stronnictwa demokratów i można było oczekiwać, że chętnie powitają
tego, kto ich uwolni od znienawidzonych konserwatystów. Nadto, spokój
w miastach greckich w Azji zależał od likwidacji stałej pokusy, jaką sta­
nowiła niezawisłość ziomków zawsze gotowych sympatyzować z konser­
watywną reakcją antyperską, choć nie zawsze skłonnych ją wesprzeć. Raz
wreszcie i po wsze czasy zniweczyć wszelkie nadzieje na pomoc z ze­
wnątrz — tak to „świeży trop” prowadzi poszukiwacza motywów do
domu najeźdźcy.
Kiedy Mardonios z wielką flotą złożoną z sześciuset statków wyruszył
z Cylicji, by obwieścić Jonom wolność, ku Hellespontowi maszerowała
162 Problemy g ranicy z G recją
potężna armia lądowa. Flota przeprawiła ją przez cieśniny. W Europie
Mardonios ogłosił publicznie, że celem wyprawy jest podbój Eretrii i Aten.
Po przyznaniu demokracji Jonii istniały wszelkie powody, by wierzyć, że
demokraci w zagrożonych miastach skorzystają z pierwszej okazji wypę­
dzenia konserwatystów i osadzenia u władzy własnych przywódców pod
zwierzchnictwem życzliwego przyjaciela, wielkiego króla.
Aby demokratyczny zaczyn miał czas sfermentować, Mardonios zasto­
sował politykę powolnego, lecz bezpiecznego posuwania się naprzód od
północy, pod osłoną floty. Tasos podał się flocie nie stawiając oporu, zaś
Macedonia ponownie przyjęła perskie zwierzchnictwo. Sukcesy te opłacono
jednak zniszczeniem trzystu statków, połowy wielkiej floty, i utratą dwu­
dziestu tysięcy ludzi wskutek nagłego sztormu opodal góry Atos. Równo­
cześnie armia poniosła w Macedonii poważną porażkę z rąk Brygów, Fry-
gijczyków, którzy pozostali w Europie, a wśród rannych był również sam
Mardonios. Brygów wprawdzie w końcu poskromiono, ale u schyłku roku
Mardonios powrócił do Azji.
Dotychczas dyplomacja i strategia Persów były w istocie nienaganne,
teraz jednak zaczęła się seria błędów, które w ostateczności miały dopro­
wadzić do klęski. Doznawszy najzwyklejszej chwilowej porażki postano­
wiono zrezygnować z bezpiecznego i pewnego, choć powolnego posuwania
się naprzód od północy i uderzyć na Ateny i Eretrię nagłym śmiałym
wypadem przez Morze Egejskie.
Początkowo nic nie wskazywało, że popełniono błąd. Heroldom wysła­
nym w roku 491 do kontynentalnej Grecji powiodło się znakomicie. Co
prawda w Sparcie i w Atenach powrzucano ich do dołu lub studni przy­
kazując, żeby sobie stamtąd nabrali ziemi i wody, których się domagali,
za to wszystkie niemal inne państwa złożyły poddańczą daninę. Tak samo
postąpili wyspiarze, między innymi Egineci, którzy kiedyś przysłużyli się
już Persom wszczynając wojnę, wskutek czego Ateńczycy pospieszyli
z Jonii do kraju. Ateny poskarżyły się Sparcie, której król Kleomenes
planował interwencję na Eginie; kiedy jego współrządca Demaratos zaka­
zał działań, Kleomenes złożył rywala z urzędu i Demaratos na wzór Hip-
piasza zbiegł do Dariusza, który obdarował go ziemiami i miastami.
Mardoniosa zastąpili Med Datis oraz bratanek króla, Artafrenes młod­
szy. W roku 490 przybyli oni na Równinę Alejską w Cylicji, gdzie żołnie­
rzy wraz z końmi załadowano na statki. Zgromadzono też tam wielką flotę,
która po stratach poniesionych koło góry Atos liczyła znów jak zwykle
sześćset tryrem. Na Rodos obaj dowódcy bogato obdarowali świątynię
w Lindos, aby pozyskać kapłanów wyroczni.
Z Jonii flota pożeglowała na Samos, potem na Naksos; mieszkańcy
zbiegli w góry, a najeźdźcy spalili miasto i jego świątynie. Delijczycy
schronili się na wyspie Tenos, lecz Persowie uprosili ich, żeby wrócili;
Sukcesy i porażki dyplomacji perskie] 163
swemu przyjacielowi Apollonowi złożyli w ofierze trzysta talentów ka­
dzidła i złoty naszyjnik. Karystos zmuszono do kapitulacji.
Teognis z Megary zachował się wobec nadciągającego niebezpieczeństwa
w sposób typowy dla przeciętnego Greka na kontynencie. Najpierw za­
chęcał, by ucztować bez lęku przed Medami. Kiedy się na koniec ocknął
i spostrzegł niebezpieczeństwo, potrafił tylko wzywać boga na pomoc oj­
czystemu miastu przeciw butnej nawale Medów — i to akurat Apollona'.
Ogarnęło go przerażenie wobec braku rozsądku Greków i ich wewnętrz­
nych zgubnych dla narodu konfliktów. W Eretrii, jak na to liczył Mar­
donios, ludność podzieliła się na stronnictwa. Konserwatyści ostatecznie
odnieśli zwycięstwo w sporze, ale tylko w zakresie polityki obronnej, nie
ofensywnej. Przez sześć dni odpierano gwałtowne ataki Persów, a potem
dwaj demokraci wydali miasto w zrozumiałej nadziei, że teraz władzę
obejmie ich stronnictwo.
Pierwszy z celów wyprawy został osiągnięty, do ujarzmienia pozostały
już tylko Ateny. Datis spodziewał się zapewne, że Ateny również zostaną
mu wydane przez przyjaciół — bądź przez zwolenników Hippiasza, który
towarzyszył armii perskiej, bądź przez przywódców demokratycznych
Alkmeonidów. Te uzasadnione nadzieje przekreśli! drugi, jeszcze bardziej
bezrozumny błąd: zniszczenie świątyni i miasta w Eretrii oraz obrócenie
ludności w niewolników. Grubą przesadą było oczekiwać, że którykolwiek
z Ateńczyków, choćby zaciekły demokrata i kupczyk, mógłby się przy­
patrywać bezczynnie, jak palą, plądrują i niewolą jego ukochane ojczyste
miasto.
Kiedy więc Datis przeprawił się przez wąską cieśninę i prowadzony
przez Hippiasza wylądował na Równinie Maratońskiej, zamieszkałej przez
ludność ponoć życzliwą Persom, stanął oko w oko z całym pospolitymi
ruszeniem ateńskim. Pomoc obiecana Atenom przez Spartan nie nadeszła,
ci bowiem musieli czekać na pełnię księżyca, tak że jedynie Platejczycy
stanęli u boku Ateńczyków. Po zwłoce, która aż nadto wymownie świad­
czyła o nadal podzielonych opiniach, Miltiades ruszył do ataku, a wszyst­
kim żywo stal w pamięci niezasłużony los Eretrii. Persowie i Sakowie
przełamali centrum, ale ateńskie skrzydła zamknęły się za nimi i zadały
im srogą klęskę. Odstępujących Persów ścigano aż na statki, których sie­
dem zdobyto.
Datis, ciągle jeszcze nieświadom pełnych skutków własnego niestosow­
nego okrucieństwa, sądził, że miasto może skapituluje, jeśli flota zjawi
się przed powrotem armii patriotów. Przywódcy demokratów, Alkmeoni-
ćLzi, istotnie dawali znaki tarczą z przylądka Sunion, ale armia zdążyła na
czas. Przez kilka dni flota perska stała na kotwicy przed Falcronem; po­
tem, przekonawszy się wreszcie, że nadzieje na zdradę są płonne, rozcza­
rowani najeźdźcy ruszyli w drogę powrotną.
164 Problemy granicy z Grecją

Zamiast starać się o odzyskanie zaufania demokratów i wypuścić wzię­

tych w niewolę Eretryjczyków, Persowie uprowadzili ich do Suzy i osie­
dlili o czterdzieści parę kilometrów stamtąd, w Arderikka w Kissji, ojczy­
źnie dawnych Kasytów; w pobliżu znajdowała się studnia, skąd skórza­
nymi wiadrami na kołowrocie dobywano ciecz, która (osiadając w zbior­
niku) dawała sól, asfalt i naftę. Tam znalazł ich w I wieku n.e. Apolloniusz
z Tyany, nadal pomnych dawnej ojczyzny i mówiących językiem TRZY STOLICE: EKBATANA, BABILON I SUZA
przodków.

dkąd Europejczycy ponownie odkryli Persepolis — był to proces

O stopniowy, który rozpoczął się z końcem XV wieku n.e. — jego do­
stojne ruiny reprezentowały Persję w oczach Zachodu. Zaskoczenie było
więc wyraźne, kiedy zdano sobie sprawę, że Grecy nie wiedzieli o tym
mieście nic określonego, dopóki nie zawitał tam Aleksander, co tylko
przyniosło Persepolis kompletną zagładę. Dla ówczesnych Greków istnia­
ły trzy rezydencje achemenidzkieh monarchów — Babilon, Ekbatana
i Suza. Nie powinniśmy ich ganić za niewiedzę; w ocalałej dokumentacji
z Babilonii, Fenicji i Egiptu o Persepolis nie ma ani słowa. Również dla
Żydów stolicami perskimi były Babilon, twierdza Erbatana i pałac Szuszan.

PA ŁA C DARTUSZA W BABILON IE

Ekbatanę trzeba dopiero odkopać, zaś przypadkowe znaleziska mówią

nam niewiele. W Babilonie, jeśli można o tym sądzić na podstawie odkry­
cia tam pięknej diorytowej steli z akadyjską wersją jego autobiografii,
Dariusz obrał sobie najpierw za siedzibę pałac Nabuchodonozora, na naj­
dalszym północnym krańcu miasta. Wkrótce jednak wybudował własny
pałac, w południowej twierdzy, na zachód od pałacu Nabopolasara, tuż
przy grubym, obrzeżonym fosą murze świątyni Imgur-Bel. Na warstwie
piasku ułożono fundamenty ze starannie wykonanych cegieł, wytycza­
jące appa danna, czyli salę kolumnową, z portykami po bokach i od frontu,
strzeżoną przez kwadratowe wieże, ze schodami od południa, tak jak
w pałacu Nabuchodonozora. W ten sposób wprowadzony został do archi­
tektury perskiej schemat rzutu poziomego apadany. Z tegoż pałacu
Nabuchodonozora skopiował Dariusz potrójną posadzkę: na grubej war­
stwie kamyków i zaprawy wapiennej ułożono drugą, delikatniejszą, tę
zaś pokryto doskonałym czerwonym barwnikiem, dobrze nam znanym
z Grecji — był to charakterystyczny element budowli wzniesionych
przez Dariusza. Odłamki cokołów kolumnowych z czarnego wapic~k
166 Trzy stolice: Ekbatana, Babilon i Suza
wskazują, że pałac ten budowano już kunsztem szeroko potem stosowa­
nym w Persepolis; na innych odłamkach plintu, na którym osadzone były
kolumny, widnieje napis samego Dariusza.
Również za przykładem Nabuchodonozora stosował Dariusz kolorowe
cegły formowane nie z gliny, lecz z wapna zmieszanego z piaskiem i po­
krywane takimi samymi połyskliwymi glazurami, jak cegły, którymi
wielki poprzednik zdobił drogę procesyjną i Bramę Isztar. Podobnie jak
na oryginałach Nabuchodonozora, dużo było na tych cegłach postaci zwie­
rząt. Niektóre płaskie, inne w płytkim reliefie; linie z czarnej glazury
odgraniczały poszczególne sceny. Ściany wypełniała ornamentyka roślin­
na, kolumny z kapitelami jońskimi z podwójną wolutą, a także wizerunki
gwardzistów spośród Dziesięciu Tysięcy Nieśmiertelnych w bogatych
strojach. Ktezjasz, lekarz Artakserksesa II, opowiadał o przepięknych
malowidłach w glazurze, aczkolwiek nie przypisywał ich ani Nabucho-
donozorowi, ani Dariuszowi, lecz Semiramidzie, którą, jak twierdził, roz­
poznał w wizerunku kobiety o białej twarzy, istotnie znalezionym w wy­
kopaliskach.
U ST A N O W IE N IE ST O L IC Y W SU ZIE
Potem Dariusz przeniósł całą technikę budowlaną do Suzy. Wprawdzie
nie w samym środku imperium jak Babilon, Suza była jednak położona
lepiej niż Ekbatana, Pasargady czy Persepolis i zarazem znajdowała się
blisko perskiej ojczyzny. Do Babilonu wiódł wygodny trakt przez szeroką
równinę, niemal wprost na zachód. Do Ekbatany droga prowadziła na
północ, z górnym biegiem Choaspu [Kercha], przez kraj Uksjów, którzy
nieraz występowali jako lud niezawisły. Innym szlakiem, w kierunku
południowo-wschodnim, można się było w lecie przeprawić do Persepolis
i Pasargadów przez wysokie góry, gdzie nawet monarchowie perscy mu­
sieli się opłacać miejscowym rozbójnikom; kiedy zimą śnieg zasypywał
przełęcze, dostępna była droga okrężna wzdłuż Zatoki Perskiej, gdyż
z nadbrzeżnej równiny znikała wówczas niezdrowa wilgoć.
Niemałą część swego bogactwa zawdzięczała Suza handlowi z Zatoką
Perską, do której wówczas było znacznie bliżej niż dziś. W V i IV wieku
p.n.e. cztery wielkie rzeki tego regionu — Eufrat, Tygrys, Choaspes
i Eulajos (w dolnym biegu znany jako Pasitygrys) — wpływały nie tak
jak dzisiaj do Szattel-Arab i stamtąd do Zatoki, lecz do wielkiego błot­
nistego jeziora, znacznie dalej na północny zachód, którego zewnętrzną
granicę stanowiły wyspy ledwie wystające nad poziom morza; różnymi
przesmykami można się było pomiędzy nimi przedostać do Zatoki. Kupiec
z Zatoki, przepłynąwszy jezioro, miał jeszcze ponad 600 km w górę Eufra-
Ustanowienie stolicy w Suzie 197
tern do Babilonu. Suza natomiast oddalona była tylko o 100 km od Bit
Jakin, czyli Aginis, przy ujściu Tygrysu, zaś Pasitygrys, którym można
było przebyć część trasy, był rzeką żeglowną.
Równina, na której wznosi się wzgórze i położona na nim Suza, wy­
biega z babilońskiej niziny, jej cechy fizyczne są jednak zupełnie odmien­
ne. Dzięki bliskości gór i nieco wyższemu wzniesieniu zwietrzeliny, które
niosą rzeki, gubią żwiry tak. że na podłożu odkłada się tylko delikatny
namuł. Powstaje w ten sposób znakomita gleba o niewyczerpalnej niemal
urodzajności; starożytni twierdzili, że jęczmień i pszenica regularnie da­
wały tam stokrotny, a czasem nawet zdumiewający, dwustokrotny plon.
Za to przez dziewięć miesięcy w roku panowały upały niemal nie do
zniesienia. Góry otaczały równinę ze wszystkich stron poza przełęczą na
południowym zachodzie, którędy wiódł szlak z Suzy do Babilonu. Od
zachodu i północnego zachodu wznosił się długi wąski grzbiet Kabir Kuh.
Na północy piętrzyły się południowo-wschodnie pasma Zagrosu, zaś na
wschód i południowy wschód od nich jeszcze wyższy centralny masyw
górski. Ku południowi majaczyły na horyzoncie niskie wzgórza ze żwiro­
wych zlepieńców i czerwonawego piaskowca, opadające w równinne
aluwium.
Przez większą część roku wyniosłe góry całkowicie niemal otaczające
Suzę zatrzymywały, jak to już wiedzieli starożytni, chłodniejsze wiatry
z północy, chociaż dalej na południe wpływ tych wiatrów był odczuwal­
ny. W lecie od Babilonii i Zatoki Perskiej wiał przez przełęcz w górach
na południowym zachodzie wiatr suchy i gorący, od którego więdła wszel­
ka roślinność, ludność zaś musiała kryć się przed nim w ciasnych po­
mieszczeniach, gdzie dachy z palmowych liści przysypane warstwą ziemi
chroniły przynajmniej, mimo duchoty, przed palącym słońcem. Jeden
z autorów greckich podaje, że jaszczurki i węże, które w południe chciały
się przedostać na drugą stronę ulicy, ginęły spalone słonecznym żarem.
Zimna woda wystawiona na słońce od razu nadawała się na gorącą kąpiel.
Kiedy rozsypywano jęczmień, żeby podsechl, ziarna pękały jakby prażone
w piecu. W starożytności członkowie klas wyższych szukali schronienia
w pobliskich górach, podobnie jak to dziś czynią goście z Zachodu — nie
w dusznych, niezdrowych dolinach biegnących równolegle do głównych
łańcuchów, ale raczej w niewielkich wysokogórskich dolinkach, często na
poziomie powyżej 1500 m, tuż poniżej ośnieżonych szczytów.
W listopadzie, kiedy wiatry skręcały na północny wschód, na równinie
robiło się chłodniej, siano pszenicę i jęczmień; w połowie miesiąca, gdy
wiatr zmieniał kierunek na południowo-wschodni i południowy, spadały
pierwsze deszcze. Z rzadka, w pełni zimy, bywało, że śnieżyca sięgnęła
na równinę. Burze gradowe zdarzały się częściej, a od czasu do czasu
168 Trzy stolice: Ekbatana, Babilon i Suza
temperatura spadała nocą poniżej punktu zamarzania i o brzasku ziemię
pokrywała lodowa powłoka.
W styczniu i lutym ziemię smagały prawdziwe sztormy zrodzone gdzieś
na Oceanie Indyjskim. Ulewy niosły zniszczenie glebie sproszkowanej
przez letnie upały i lepiankom z glinianych cegieł. Ale byl to zarazem
upragniony deszcz, który zmieniał pustynię w kwietniki pełne uroczych
irysów. Wszędzie wyrastały szorstkie trawy. Świeżą barwą pokrywały się
gaje palm, akacji, tamaryszków i topoli. Pod koniec marca kończyły się
deszcze i roślinność znów zmieniała postać. Z końcem kwietnia następo­
wał czas zbiorów. W lepiej osłoniętych dolinach na skraju równiny różo­
wy oleander okrywały jeszcze przez pewien czas lśniące zielone liście,
gdzie indziej o roślinności przypominała już tylko zżółkła trawa, ciernista
mimoza i oset.
Słonie, strusie, dzikie bawoły i osły wyginęły już dawno, wyniszczone
przez myśliwych. Nie spotyka się też lwów, które tak często wyobrażała
sztuka Suzy. Są jednak jeszcze niedźwiedzie, pantery, dziki, wilki, choć
w zmniejszonej liczbie. Nocami szakale ponurym wyciem wtórują dzikim
psom. Można polować na kuropatwy i przepiórki; orły, sokoły, jastrzębie
i kruki okazały się odporne. W zimie dzikie ptactwo wodne osiada w kra­
ju, odlatuje zaś podobnie jak wiele mniejszych ptaków śpiewających,
kiedy nastaje długie lato.
Deszczu nie starcza, by zbiory mogły dojrzeć. Raz jeszcze pomagają
góry. Ich topniejące śniegi spływają kanałami w pracochłonny system
nawadniający. W większości jednak kraj nawadniają kanały odchodzące
od rzek, które biorą początek w górach: dzięki temu dojrzewają morele,
winogrona, melony i ogórki. Najwyżej ceniony jest Choaspes. Ze źródła,
opodal skalnej inskrypcji w Bisutun, płynie on najpierw na południowy
zachód, następnie na południowy wschód i wreszcie prosto na południe,
dolinami wzdłuż pasm górskich aż do przełomu w ogromnym wąwozie.
W czasach, które badamy, czyste, lodowate wody Cboaspu przepływały
w pobliżu zachodniej strony pałaców Suzy; nie zaskakuje nas wiadomość,
że monarcha achemenidzki pijał wodę tylko z tej rzeki 1 że dzbany z nią
wożono za nim w podróżach.
Drugą rzeką Suzy byl Ulai, Eulajos dla Greków, który w pobliżu mia­
sta zbliża się do Choaspu na około 3600 m, następnie znów się oddala
i odrębnym ujściem spływa do wielkiego jeziora. Obie rzeki łączyła wokół
Suzy sieć kanałów; na opustoszałych brzegach dojrzeć można pojedyncze
usypiska, a przestrzeń między nimi usiana jest szczątkami budulca z do­
mostw biedaków; resztki te rozrzucone są na tak wielkim obszarze, że
bylibyśmy niemal skłonni przyjąć starożytną ocenę, iż obwód miasta
wynosił 24 km.
Twierdza Dariusza 160
TWIERDZA DARIUSZA
Suza w przeciwneństwie do Persepolls nie była nowo założoną przez
króla siedzibą. Ludzie mieszkali tam od prehistorycznych czasów; podzi­
wiamy dziś ich piękną malowaną ceramikę. Na kopcu, który stopniowo
wyrósł z gruzu, następcy wznieśli świątynie i pałace: na podstawie ich
rejestrów można spisać prawdziwe dzieje Elamu. I te budowle z kolei
obróciły się w gruzy, tak że za panowania Dariusza główne usypisko
wznosiło się na wysokość bez mała 30,5 m nad łożyskiem Chaospu, który
opływał strome zbocze zachodnie. Tutaj ulokował Dariusz swoją twierdzę,
podobnie jak po nim Seleucydzi. W inskrypcji, w której opisuje, jak
zreorganizował imperium, Dariusz opowiada nam: „Przywróciłem wiele
umocnień leżących przedtem w ruinie. Odbudowałem zburzoną twierdzę.
Zbudowałem warownie Gurnama i Allanusz.” Grekom znana była ta sie­
dziba jako Memnonion; jej założycielem miał być Titonos, ojciec owego
Memnona, który pospieszył na odsiecz Frygijczykom broniącym Troi.
Z fortyfikacji twierdzy odnaleziono tylko wątłe obmurowania, zdaje się
w ogóle pozbawione wieży, na samym skraju terenu.
W okresie, kiedy Elam był u szczytu chwały, na północy, wschodzie
i południu wyrosły inne kopce. Dariusz, który z końcem 521 roku obrał
Suzę za swoją rezydencję, również wykorzystał je dla celów budowlanych.
Wszystko to uległo jednak takiemu zniszczeniu, że zupełnie niemożliwe
jest wyobrażenie sobie jasnego wyglądu tych budowli. W długim na
910 m murze, na kopcu położonym na wschód od twierdzy, widniała
w środku brama z potężnymi wieżami po bokach. W ściany wieżyc wsta­
wiano na pewno (jeśli założyć podobieństwo do bahilońskiej Bramy
Isztar Nabuchodonozora) pięknie wypalone cegły, układające się w płasko­
rzeźby ze starannie wykonanymi postaciami kroczących dumnie i siedzą­
cych lwów, skrzydlatych byków oraz gryfów z koźlimi rogami, z przed­
nimi łapami i ogonem lwa a orlimi szponami w miejsce łap tylnych. Zna­
leziono tam także mniejsze cegły z rysunkami w glazurze, które ukazują
te same zwierzęta oraz heraldyczny motyw lwa zabijającego białego byka
o złotych kopytach.
Skrzydła drzwi zrobione były z drzewa, ale pokryte płytami z brązu,
gustownie ozdobionymi kolczastymi rozetami. Drzwi osadzono w oścież­
nicach obramowanych i okutych brązem, te zaś wpuszczono głęboko
w kamienne łożyska. Pod jednym z nich znajdowała się marmurowa waza
wysokości 10 cm, gdzie złożono kiedyś dokumenty fundacyjne. Podobne
odłamki wypalanych na twardo cegieł, stanowiących fragmenty analo­
gicznych płaskorzeźb zwierzęcych, wskazują na istnienie wieżyc również
w murze południowym, w samej twierdzy 1 gdzie indziej.
Tylko na sztucznym kopcu na północ od twierdzy znajdujemy budowlę,
170 Trzy stolice: Ekbatana, Babilon i Suza
której układ określić można z całą pewnością i której data powstania nie
ulega wątpliwości. Depozyt fundacyjny zawiera pewną liczbę małych pie­
częci z epoki Aehemenidów, z pewnością jednak budowę ukończył Dariusz,
a wiemy to dzięki zachowanemu rejestrowi fundacyjnemu. Po zwykłym
wstępie Dariusz opowiada o szczegółach budowy i ludach, które brały
w niej udział:
,,To jest pałac Hadisz, który wybudowałem w Suzie. Z daleka sprowa­
dzono to, co go przyozdabia. Głęboko kopano w ziemi, póki nie osiągnąłem
skalistego dna. Kiedy wydobyto ziemię, sypano żwir, w jednej części na
sześćdziesiąt, w drugiej na trzydzieści stóp głęboko. Na tym żwirze po­
stawiłem pałac. Zaś kopanie ziemi, sypanie żwiru i ułożenie w formach
cegieł glinianych było pracą Babilończyków. Drewno cedrowe sprowa­
dzono z góry zwanej Libanem; Asyryjczycy zwieźli je do Babilonu,
a z Babilonu Karyjczycy i Jonowie przywieźli do Suzy. Drzewo tekowe
sprowadzono z Gandary i Karmanii. Złoto, którego tu użyto, sprowadzono
z Sardes i z Baktrii. Kamień — lazuryt i krwawnik — sprowadzono
z Sogdiany. Turkus przywieziono z Chorasmii. Srebro i miedź zwieziono
z Egiptu. Ozdoby, którymi przystrojono ściany, pochodzą z Jonii. Kość
słoniową sprowadzono z Etiopii, z Indii i z Arachozji. Kamienne pilastry
z miejscowości zwanej Abiradusz w Elamie. Jonami i Sardami byli rze­
mieślnicy, którzy ociosywali kamień. Medami i Egipcjanami byli złot­
nicy, którzy kuli złoto. Ci, którzy układali posadzki, byli Sardami i Egip­
cjanami. Ci, którzy zdobili paloną cegłą (figurami) byli Babilończykami.
Medami i Egipcjanami byli ludzie, którzy przystroili ściany. Tutaj w Su­
zie nakazane zostało dzieło wspaniałe i zaiste wspaniale zostało wykonane.
Niechaj Ahuramazda ma mnie w swojej pieczy, i Hystaspesa, ojca mego,
i kraj mój.”
Hystaspes żył jeszcze, kiedy spisywano ten dokument; pałac wybudo­
wano przeto we wczesnym okresie rządów jego syna. Liczne cegły, któ­
rymi wykładano podwórce — z napisami wyłącznie perskimi, aczkolwiek
babilońskim zwyczajem bitymi stemplem — stanowią dowód, że większa
część pałacu była dziełem Dariusza; podobny dowód dają urozmaicone
formuły napisów na elementach budowlanych. Brak nam na nieszczęście
danych, które by informowały, co się znajdowało w miejscach tych znale­
zisk, toteż nie sposób ich wykorzystać dla ustalenia dokładniejszej chrono­
logii prac budowlanych. Możemy tylko odnotować, że niektóre ze zwię­
złych inskrypcji wyrytych na cokołach kolumn określają budowlę jako
Hadisz kolumnowy lub po prostu Hadisz, jedna używa wymiennego ter­
minu Taczara.
Dariusz informuje, że pałac wzniesiono babilońskim zwyczajem na wy­
sokiej sztucznej platformie. Na przestrzeni 250 X 150 m zniwelowano
dawny cmentarz elamicki, po czym wybrano ziemię na głębokość 8 m,
Twierdza Dariusza 171
aby zrobić miejsce na podsypkę żwirową, na której stanął właściwy pałac.
Jeśli chodzi o układ poziomy budowli, Dariusz przestrzegał zasad ustalo­
nych przez asyryjskich i babilońskich poprzedników: trzy podwórce roz­
ciągały się szeregiem, otoczone dużymi salami i mniejszymi pomieszcze­
niami zbudowanymi z cegieł. Natomiast zorientowano budowlę systemem
północnym, bokami w cztery strony świata. Trzy podwórce rozciągały się
więc szeregiem ze wschodu na zachód. Całość otaczał ceglany mur.
Od wschodu, gdzie glazurowane cegły ukazują motyw kopijników, któ­
rzy niegdyś strzegli bramy, wchodzimy na dziedziniec służbowy, o wy­
miarach 52,5 X 54,5 m, wybrukowany wapiennym cementem, w który
wprawiono odłamki zbytecznych palonych cegieł. Po stronie północnej
znajdował się portyk z ośmioma wysokimi kolumnami z drzewa, na ka­
miennych podstawach; na ścianie z tyłu, na glazurowanych cegłach, wy­
obrażone były skrzydlate byki, według wzoru wielkiej Bramy Isztar
w Babilonie. Tutaj prawdopodobnie znajdował się skarbiec, z którego
drogocenne metale zrabował Aleksander i jego następcy.
Od bramy wschodniej szerokie przejście prowadziło przez dziedziniec
służbowy, wzdłuż osi pałacu, nieco odchylonej na północ, prosto na cen­
tralny podwórzec o wymiarach 32,5 X 36 m. W narożniku północno-
-wschodnim gość, wszedłszy, widział dwa umieszczone naprzeciw siebie
sfinksy w koronach, z ciałami lwów, z potrójnymi rogami, brodate, z wło­
sami zgarniętymi na karki; twarze miały zwrócone tak, by widać było
wypukłe oko gotowe odegnać złe moce, rozwinięte skrzydła układały się
pięknymi tukami. Po stronie północnej mieściły się dwie długie wąskie
sale recepcyjne, typowe dla architektury południa, połączone drzwiami,
przylegające od zachodu do brukowanego dziedzińca, który otaczał ko­
lumnowy portyk.
Szereg mniejszych pomieszczeń prowadzi na podwórzec prywatny,
o wymiarach 28 X 34 m; wyłożony jest on cegłami o rozmiarach trochę
mniejszych niż 15 dcm J. Otaczają ten dziedziniec panneau* z glazuro­
wanych cegieł, na których widnieją piękne skrzydlate gryfy. Przyległe
westybule są również wyłożone cegłą, ale w apartamentach prywatnych
posadzka jest z betonu, pomalowana charakterystyczną farbą, czerwoną
ochrą. Na północ od podwórca znajduje się harem; możemy sobie wy­
obrazić zamieszkujące go wyniosłe damy z królewskiego dworu. Oddzie­
lone dwoma podłużnymi pomieszczeniami znajdują się tam dwie główne
sale, mniejsza z wejściem od północy i przedsionkami na obu końcach,
większa, wr północno-zachodnim narożniku, z wejściem i przedsionkami od
południa. Po przebyciu różnych małych westybulów znajdujemy trzy
wejścia prowadzące w dół na dziedziniec prywatny, cały harem jest bo-
wuern uniesiony o 25 cm — być może wskutek późniejszej odbudowy —
na warstwie cegły i dwóch warstwach betonu.
172 Trzy stolice: Ekbatana, Babilon i Suza
Na południe od prywatnego dziedzińca, za skrzydlatymi bykami, straż­
nikami i gryfami, znajdują się dwa równoległe sąsiadujące ze sobą po­
dłużne pomieszczenia, wyłożone cegłą pokrytą farbą z czerwonej ochry,
o ścianach tak masywnych, że choć są tylko na 9 m głębokie, łączna sze­
rokość wynosi blisko 34 m. Na południe od nich znajduje się królewska
toaleta.
Na północny zachód od zespołu pałacowego mieściła się sala tronowa.
Wchodziło się do niej przez drewniane wrota wyłożone płytami z brązu,
obracające się w kamiennych łożyskach jak inne. Można jeszcze rozpoznać
kamień z normalnym napisem budowlanym, który stanowił podstawę tro­
nu. Podobnie jak w Apadanie w Persepolis, z której pierwowzorem ma­
my tutaj niewątpliwie do czynienia, cokół kolumny miał kształt dzwonu,
filary były żłobkowane; kapitel, na którym spoczywało belkowanie dachu,
wieńczyły pionowe woluty, a nad nimi widniały czoła zwróconych do sie­
bie tyłem klęczących byków. Siady czerwonej farby dowodzą, że oczy by­
ków były zdobione. Wielka sala tronowa była kwadratowa u boku 58 m,
jej dach wspierało sześć rzędów po sześć potężnych kolumn każdy. Od
wschodu i zachodu do sali tronowej przylegały portyki z dwóch rzędów po
sześć takich samych kolumn każdy. Na północy i zachodzie, poniżej pozio­
mu platformy, ślady altan wskazują, że mieścił się tam ogród, który do­
godnie było nawadniać z pobliskiej rzeki, chroniony przez wieżę w północ­
no-zachodnim rogu.
Dziś Suza jest nieuporządkowanym rumowiskiem, gdzie trudno nawet
odtworzyć poziomy plan zabudowań. Kamienia do budowy właściwego
pałacu użyto niewiele, z apadany zaś mało pozostało. Złoto zrabował
Aleksander, z cedrowej obudowy zostało trochę pyłu. Tylko skromne cegły
gliniane w większości ocalały.
Choć jednak zbutwiały wielobarwne draperie opisane w Księdze Estery,
z niezliczonych odłamków można odtworzyć w pełnym ich blasku glazu­
rowane cegły gipsowe. Bardzo często nie wiemy, gdzie by je należało
umieścić, potrafimy jednak złożyć przynajmniej desenie. Na tej podstawie
możemy sobie wyrobić niejakie wyobrażenie o tej orgii barw, która ośle­
piała oczy wysłanników greckich, narzucając przeświadczenie o bogactwie
i potędze wielkiego króla. „Rzecze król Dariusz: Czegom dokonał, a co
nigdy się dotąd nie zdarzyło, tego bym nie wypełnił, gdyby mi Ahura-
mazda nie przyszedł z pomocą [...] Niechaj Ahuramazda sprawić raczy,
by dzieło moje niezwykle piękne się zdało.”
Z tym wszystkim Suza była obcym miastem w cudzoziemskim kraju.
Miała za sobą długą historię starodawnych monarchii innego ludu. Zmę­
czyły wkrótce Dariusza straszliwe upały suzjańskie, ceglana architektura
i obce zdobnictwo. Zaczął roić o stolicy na ojczystej ziemi, przez niego
samego założonej.
R o z d z i a ł X III
PERSEPOLIS
POŁOŻENIE NOWEJ STOLICY
Pasargadach zbyt wiele mówiło się o usuniętej od tronu dynastii,
W toteż Dariusz szukał na stolicę innego miejsca. Około 40 km w dół
krętego wąwozu Rzeki Medyjskiej, która nawadniała równinę Pasargadów,
wykuta w skale droga wiodła na drugą, szerszą równinę. Płynęła tamtędy
inna, większa rzeka, Arakses, nawilżająca żyzną glebę aż do ujścia do
wielkiego słonego jeziora w południowo-zachodniej Persji. Dwa usypiska
w pobliżu wschodniego skalnego skraju równiny skrywały prehistoryczne
wioski, świadcząc o dawności zaludnienia. Na urwisku po stronie północ­
nej widniał relief skalny z okresu o mniej więcej dwa tysiące lat wcześ­
niejszego. Przed dwoma siedzącymi bóstwami w kształcie węży stoją dwaj
wyznawcy, za nimi sługa, a z tyłu siedzi postać kobieca w koronie z wie­
życzkami.
W miejscu, gdzie wpływała w północno-wschodnie naroże Rzeka Me-
dyjska, otwierało się wejście w dolinę. W tym bezpiecznym zakątku, gdzie
malowane czerepy świadczą o obecności innej prehistorycznej osady, Da­
riusz, jak się zdaje, założył Stachrę, „Warownię”, protoplastę słynnej
średniowiecznej stolicy Istachr. Odstęp pomiędzy wzgórzem i umocnie­
niami miasta zamykało obwałowanie z ciężkich głazów, tworząc „wrota”.
Tutaj, w jedynym przejściu pod strażniczą wieżą, podróżny musiał płacić
rogatkowe. Wozy i juczne zwierzęta mogły korzystać z dwukierunkowego
przejścia, nad którym drewniany dach podtrzymywały dwa filary i ko­
lumna; piesi przechodzili ścieżkami po obu stronach, pod nisko osadzo­
nymi poprzecznymi kamiennymi belkami. Po dawnym mieście, poprzed­
niku Istachr, pozostało niewiele śladów. Najważniejszym z nich jest żłob­
kowana kolumna bez cokołu, na której zachował się jeszcze kapitel z dwo­
ma bykami, wykorzystana w budowie wielkiego meczetu. Jakoż tradycja
głosi, że w tym samym miejscu stała w przedmuzulmańskich czasach
świątynia ognia. Wysokość kolumny (7,8 m) jest mniejsza niż wysokość
tych, które zachowały się w Persepolis. Inni podróżnicy donoszą o cha­
rakterystycznych dla epoki Aehemenidów kapitelach z bykami, cokołach
o kształcie dzwonu, niszach, węgarach drzwiowych, pilastraeh z wielkich
obrobionych bloków i pięknych kamiennych naczyniach.
17-1 P e rse p o lis
Za tym wejściem w dolinę wzgórza po lewej skręcają ku południowi
i obniżają się. Nieco dalej, prawie wprost na południe, niewidoczna jednak
z miasta, bo zasłonięta przez sterczące szczyty górskie, wznosi się samotna
skala tworząc naturalny taras u stóp Góry Miłosierdzia. Tutaj król po­
stanowi! założyć swoją rezydencję. Nowy zespół pałacowy miał, podobnie
jak cały kraj, otrzymać nazwę Parsy. Pierwsi Grecy nazywali go „Mia­
stem Persów” lub „Persai". Późniejsi autorzy przejęli celowy błąd z prze­
kładu poety Ajschylosa. Perseptolis, „Niszczyciel Miast” ; my mówimy o tej
siedzibie jako o Persepolis.
BUDOWA STO LICY
Kiedy stłumiono bunty, które wybuchły w początkach panowania Da­
riusza, rozpoczęto prace na tarasie. Skałę koło projektowanej platformy
oskarpowano na długość 455 m i na głębokość o jedną trzecią mniejszą,
możliwe że wykopano też fosę u podstawy. Wzdłuż tej skarpy ułożono
główne obwałowanie forteczne z wielkich bloków miejscowego ciemno­
szarego wapienia. Celowo wielokątne, co zapewniało lepsze przystawanie,
bloki te zostały jednak starannie obciosane, wpasowane i ułożone regular­
nymi warstwami, a łączono je bez zaprawy ołowianymi lub żelaznymi
klamrami rozszczepionymi w kształt jaskółczego ogona. Jest to rodzaj
obwałowania powszechnie w tym czasie, u schyłku VI wieku, stosowany
w całym rejonie wschodniego Morza Egejskiego i zachodniej Azji
Mniejszej.
Podróżnemu nadjeżdżającemu z północy nowa stolica ukazywała tylko
wysoki nagi mur kamienny, nad którym wynosił się drugi, ceglany, na
łączną wysokość 18 m; od południa ten sam mur z cegieł skrywał całkowi­
cie królewską rezydencję przed niepowołanym wzrokiem. Podróżnik z za­
chodu miał więcej szczęścia. Tutaj, na dużym odcinku, mur by! zbędny,
ponieważ oskarpowana skała i wielkie bloki obwałowania wznosiły się
nad platformą o 15,25 m nad poziom równiny; tędy można było zerknąć
z dala na wyniosłe pałace.
U stóp tarasu, na północy, zachodzie i południu, wyrosło osiedle, nie
prawdziwe miasto jak w Stachra, lecz pojedyncze pałace arystokracji
z kolumnami na kamiennych cokołach; otaczały je lepianki służby i ro­
botników pracujących pod nadzorem tych wielmożów. Siady cienkich
murów wskazują, że osiedle to nie miało zapewne poważniejszych umoc­
nień.
Po wschodniej stronie platformy, u stóp Góry Miłosierdzia, wznosił się
drugi mur, tym razem tylko ceglany. Skarpę osłaniał od nawisów cienki
Budowa stolicy 17S
wsporny mur z cegieł ustawiony na otoczakach i przykryty warstwą od­
łamków ceglanych. Dalej była fosa. która zbierała wodę wpływającą ze
zbocza, kierując ją do wielkiego tunelu wykutego w naturalnej skale; miał
on ponad m etr szerokości, sześć do siedmiu wysokości i nakryty był
z grubsza obciosanymi płytami. Głównej linii umocnień strzegły wieże,
mające kwadratową podstawę o bokach długości 18 m; ich mocno ubite
trzpienie z tłucznia obłożone były uformowanymi porządnie cegłami z gli­
ny. Łączył je mur obronny o wymiarach 10 X 18 m.
Po wewnętrznej stronie tego muru, w niewielkich, nieregularnie roz­
mieszczonych barakach, mieścił się garnizon. O przeznaczeniu tych po­
mieszczeń świadczą wystarczająco wymownie duże ilości brązowych i że­
laznych ostrzy strzał, żelaznych grotów kopii i kling oraz odłamki żelaz­
nych i brązowych pancerzy z łusek. Brązowe wędzidła dowodzą, że kwate­
rowała tam także konnica. Ale słynnych Dziesięć Tysięcy Nieśmiertelnych
bynajmniej nie zaznawało luksusów w tych barakach. Urządzenia sani­
tarne były prymitywne, gdyż niewielkie ścieki z cegieł doprowadzono
tylko do otwartej, szerokiej uliczki biegnącej za nierówną linią baraków.
0 tym, że podłogi rzadko zamiatano, świadczyłoby szybkie podnoszenie
się ich poziomu za każdym razem, kiedy je wykładano na świeżo lub po
prostu wyrównywano, co się od czasu do czasu zdarzało. Nic nie wskazuje
na to, że były tam meble; żołnierze sypiali z pewnością na podłodze,
a wspaniałe zbroje zwalali na kupę lub wieszali na kołkach. Mieli nato­
miast Nieśmiertelni w bród napitku, czego dowodzą naczynia — wysokie,
wysmukłe gąsiory na wino ze spiczastą podstawą do ustawiania na polepie,
przysadziste garnki, z których pili wprost, dzbany ze szlaczkiem w koni­
czynkę, płaskie menażki na wojnę, czary z dziobkami, z których napój
spływał prosto do ust, bo kubków, zdaje się, wdedy nie używano. Systemu
umocnień dopełniał trzeci mur, również ceglany, wzdłuż grani Góry Miło­
sierdzia.
Inskrypcje wyryte około 513 roku na ogromnym głazie w południowej
ścianie muru poświęcają fortyfikacje „Wielkiemu Ahuramażdzie, który
jest przywódcą bogów, który Dariusza ustanowił królem, dał mu króle­
stwo. Z łaski Ahuraraazdy Dariusz jest królem.
Rzecze król Dariusz: Od Ahuramazdy dany mi kraj ten. Parsa, który
piękny jest, w dobre konie i dzielnych mężów bogaty, z łaski Ahuramazdy
1 mojej, Dariusza króla, nie lęka się nieprzyjaciela.
Rzecze król Dariusz: Niechaj mi Ahuramazda z bogami wszystkimi bę­
dzie pomocą i niechaj chronić raczy kraj ten od wrogiej hordy, od zło­
czyńcy i od Kłamstwa. Niechaj nie uderzą na kraj ten ni wroga horda, ni
złoczyńca, ni Kłamstwo! Takie błaganie do Ahuramazdy i bogów wszyst­
kich zanoszę, niechaj je Ahuramazda wysłuchać raczy i bogowie wszyscy
170 Persepolls

Jam jest Dariusz, wielki król, król królów, król krajów licznych, syn fl. Rzeka Ab-i Di z w Chuzistanie, dopływ Karunu
Hystaspesa, Achemenida.
Rzecze król Dariusz: Z łaski Ahuramazdy kraje, którymi władam, z tą
oto armią perską lękającą się mnie, haracz mi przyniosły. [Parsy nie ma
już w spisie, doszły Asagarta i Hindusz, stąd możność przybliżonego dato­
wania ] Jeśli przeto myślisz: «Niechaj żadnego nie lękam się wroga, opie­
kuj się armią perską: jeśli armia perska opiekę mieć będzie, dobrobyt na
długie lata w domu tym zagości.*”
Do tego miejsca inskrypcja jest w języku perskim. Dalej pisze Dariusz
po elamicku:
„Co się tyczy faktu, że w tym miejscu wzniesiono twierdzę, dawniej
twierdzy tutaj nie budowano. Z łaski Ahuramazdy jam ją wybudował i to
Ahuramazda nakazał, żeby tę twierdzę zbudować Tak więc budowa­
łem ją i zbudowałem należycie, bezpieczną i piękną, taką właśnie, jaką
chciałem.”
Koniec inskrypcji jest po akadyjsku. Składa się w większości ze zwy­
kłych formułek, ale zamiast spisu podległych krajów czytamy: „Parsa,
Mada i inne kraje innych języków, górskie i równinne, z tej strony Gorz­
kiej Rzeki (Zatoki Perskiej) i z tamtej strony Gorzkiej Rzeki, z tej strony
pustyni i z tamtej strony pustyni.”
Dostęp do przestrzeni otoczonej murem był tylko od zachodu. Wejście
stanowiły podwójne schody, zwieńczone na platformie bastionami, opa­
trzone poręczami z krenelażem; miały one 7 m szerokości i rozstaw tak
wygodny — 10 cm liczył każdy ze stu jedenastu stopni — że można było
wjechać konno aż na szeroki podest na górze. Tutaj wyróżniony gość
zsiadał: prowadzono go w kierunku południowymi do zbiornika wykutego
w twardej skale, gdzie musiał dokonać ablucji i włożyć biały strój, obo­
wiązkowy dla każdego, kto miał dostąpić audiencji u wielkiego króla.
Różne budowle na tarasie łączy sieć podziemnych kanałów wodnych,
która stanowi dowód, że cały imponujący plan był dziełem nieznanego
geniusza architektury. Plan ten nie został nigdy zrealizowany w całości,
zaś we wczesnych latach rządów Dariusza budowę ledwie zaczęto. Szczę­
ściem, odkrycie ówczesnego archiwum, które ocalało w komorze wieży
na murze północnym, pozwala zorientować się w pracach budowlanych
nie tylko pobieżnie. Najwcześniejsze tabliczki datowane są w dziesiątym
roku panowania (512 r.), ostatnie w dwudziestym ósmym (494 r.), ale
przeważająca większość pochodzi z okresu pomiędzy rokiem dziewiętna­
stym i dwudziestym piątym, co dowodzi, że w latach 503—497 budowano
najwięcej.
11. T a m a ry sz e k (południow y Iran).
\2. Kanały na w adnia jqc e pola w okolicach m ia s t a Bam (pd.-wsc h. Iran). 13. Ow ce r a s y k a r a k u ł (północny Iran).
 Archiwum królewskie
177

AHCHIWTJM KRÓLEW SKU

Ku naszemu zdumieniu ani jednej tabliczki z archiwum w Persepolis

nie spisano klinowym pismem perskim używanym w inskrypcjach królew­
skich. Z tego dziwnego faktu możemy tylko wnioskować, ze pismo perskie
miało charakter całkowicie sztucznego tworu. Teraz możemy tez zrozu­
mieć, dlaczego wersje perskie uzupełniano tak skrupulatnie elamidami
i akadyjskimi.
Zdecydowana większość tabliczek zapisana jest w języku elamickim.
Szczęśliwym trafem, już od dawna możliwe jest porównywanie elamic-
kich wersji królewskich inskrypcji z wcześniej odcyfrowanymi perskimi
i akadyjskimi, toteż udało się odkryć ogólny zarys tego języka elamic-
kiego, w którym pisano w czasach Achemenidów. W Suzie odkopano
archiwum z nieco wcześniejszego okresu; z materiałów tych w połączeniu
z jeszcze dawniejszymi inskrypcjami królewskimi można było zestawić
słownik katalogowy. Interpretację tabliczek z archiwum w Persepolis
ułatwiło też rozpoznanie często występujących tam zapożyczeń z per­
skiego.
Jak zaś doszło do spisania tych elamickich tabliczek, wyjaśniają przy­
padkowe listy. Najciekawszy zapewne dotyczy córki Dariusza: „Powiedz
Arrienie, pierwszemu z możnych — rzecze Famakes (Parnakka). — Król
Dariusz dal mi polecenie mówiąc: «Sto owiec z posiadłości mojej daj
Artystone (Irtaszduna), córce mojej.* A teraz Famakes rzecze: «Jako mi
polecił król Dariusz, tak ja polecam tobie: Daj Artystone, córce jego. sto
owiec, jako nakazał król.® W miesiącu Adukanisz, roku szesnastego (kwie­
cień 506 r ). Kiedy to przetłumaczono, Napirsukka spisał (tabliczkę)."
Ta nowo odkryta córka Dariusza nosi to samo imię, co jego ulubiona
żona Artystone, córka Cyrusa. Jest ona z obojga rodziców siostrą Arsa-
tnesa i Gobryasa, z których jeden w czasie najazdu Kserksesa na Grecję
prowadził Arabów i Etiopów, a drugi Kapadoków. Kiedy spisano tabliczkę,
miała lat mniej więcej szesnaście i niewykluczone, że podarunek bjl
przeznaczony na wiano.
Ciekawsza jeszcze jest praktyka, o której świadczy list. Rozkaz wydaje
Dariusz ustnie. Ustnie powtarza go Farnakes. Następnie tłumacz ustnie
go przekłada i dopiero wtedy spisuje go jeden z urzędowych pisarzy
elamickich. Natomiast właściwe uwierzytelnienie następuje przez wy­
ciśnięcie pieczęci. Przypominamy, jak w swej autobiografii Dariusz opo­
wiada nam, że została spisana i odczytana mu.
Z innych elamickich dokumentów z tego archiwum kilka wy licza pro-
du^ty naturalne, jak na przykład oliwę i owce od rozmaitych miast, prze-
kaznne zarządzającemu magazynem. Większość dokumentacji stanowią
Jednak wykazy wynagrodzeń wypłaconych brygadzistom różnych grup
178 Persepolis
robotników, między innymi, co ciekawe, Asyryjezykom, których najęto do
pracy przy budowie tarasu. Na ogól zapłata jest w naturze — tyle miar
ziarna, mąki, oliwy, tyle a tyle dzbanów wina lub piwa. Rachuje się mie­
siącami lub wielokrotnościami miesiąca; gdzieniegdzie zachowano nazwy
elamickie, ale przeważa tendencja do zastępowania ich miesiącami per­
skimi.
Sądząc z tego, co nam -wiadomo o płacach, robotnicy ci wynagradzani są
równie dobrze, jeśli nie lepiej, niż im podobni w Babilonii, aczkolwiek
rozpiętości są większe, zwłaszcza w wynagrodzeniach mężczyzn i kobiet,
chłopców i dziewcząt. Niejeden z dokumentów zawiera także rejestr przy­
działów paszy dla licznych koni i osłów, które potrzebne były przy budo­
wie. Większość robotników nosi imiona elamickie, tak samo jak pisarze,
ale nadzorcy są Persami, niektórzy z nich wysokimi urzędnikami. W póź­
niejszych tekstach największym wśród nich dygnitarzem jest skarbnik
królewski.
Tabliczki są wprawdzie głównie elamickie, ale występują też inne języ­
ki kancelarii. Na jednej tabliczce przynajmniej wyskrobano napis ówczes­
nymi jońskimi literami greckimi. Spisując dekrety królewskie używano
wprawdzie w kancelarii aramejskiego już za Cyrusa, ale do tabliczek gli­
nianych nie bardzo się ten język nadawał, ponieważ atrament łatwo się
z nich ścierał. O rozpowszechnieniu aramejskiego świadczy około pięciuset
trójkątnych tabliczek. Jak wskazuje kształt, były to zwykłe etykietki, po­
kazują nam jednak, jak faktycznie wyglądał alfabet aramejski używany
przez pisarzy w okresie, z którego pochodzą dekrety w Księdze Ezdrasza.
Wiele z tych tabliczek służyło skrybom jako bloki rachunkowe do wstęp­
nych obliczeń. Na innych widnieją tylko odciski pieczęci, ponieważ na
wszystkich w praktyce tabliczkach są pieczęcie — na ogól wyższych
urzędników, czasem opatrzone legendą po aramejsku. Kiedy cały ten
materiał zostanie zebrany i opublikowany, będziemy dysponować praw­
dziwym muzealnym zbiorem reprezentującym nowy rodzaj achemenidz-
kiej sztuki.
IN SK R Y PC JE I PŁA SK O R ZEŹB Y DARIUSZOW YCH BUDOW LI
Choć to osobliwe archiwum nie mówi nic o poszczególnych budowlach
wzniesionych z rozkazu Dariusza, stanowi dowód, że prace trwały od 512
do 494 roku i że maksimum aktywności przypadło na lata 503—497. Poszu­
kując dokładniejszej chronologii zajmiemy się inskrypcjami i płaskorzeź­
bami na tych budowlach, weryfikację zaś umożliwi architektoniczna histo­
ria rozmaitych gmachów.
Można by przypuszczać, że gmachem najwcześniej wzniesionym na ta­
In*- ^*:je i płaskorzeźby I7S
rasie byl pierwszy budynek z zespołu administracyjnego, „skarbiec"; wy­
budowano go z cegieł glinianych, takich samych jak w Suzie. Po drugiej
stronie ulicy odgraniczającej kwatery Nieśmiertelnych wznosiła się jego
imponująca fasada, wysokości 11 m, grubości 2,5 m. Dla zapobieżenia mo­
notonii długi odcinek ściany podzielono gęsto czterostopniowymi wnękami
na przemian z pionowymi szczelinami. Fasadę, podobnie jak wewnętrzne
ściany działowe, pokryto zielonkawą farbą. Progi niektórych drzwi były
z palonej cegły lub starannie gładzonego kamienia. Cementowe podłogi
pokryto czerwoną farbą, charakterystyczną, jak wiemy, dla budowli Da­
riusza. Wszystkie kolumny były z drewna, stały na kamiennych kręgach
torusów, które z kolei leżały czasem, ale nie zawsze, na plintach z kwa­
dratową głowicą; tak jak w Pasargadach, drewniany trzpień bywał często
pokryty gipsem pomalowanym jaskrawo w deseń z niebieskich, czerwo­
nych i białych rombów; rozety w tych samych barwach zdobiły obramo­
wanie niektórych przejść. Na kwadratowych w profilu belkach leżały maty
lub suche gałęzie, po których rozprowadzono glinę tworząc dach; wydaje
się, że światło dochodziło tylko przez małe okienka umieszczone wysoko
pod dachem. Tutaj, być może, rezydował Dariusz, kiedy wznoszono mu
prywatny pałac z trwalszego kamiennego budulca.
Od głównych schodów wejściowych gościa, który miał być przyjęty
przez wielkiego króla, prowadzono w kierunku południowo-wschodnim do
innych podwójnych schodów; po drodze mijał stosy bloków przygotowa­
nych do kolejnej budowy. Wzrok jego przyciągał najpierw środek fasady,
gdzie w obramowaniu z rozet, pod szerokimi blankami, widniało miejsce
na królewski rejestr budowy. Podobnie jak inne w tej części tarasu, pozo­
stało ono po dziś dzień puste, gdyż Dariusz zmarł, nim zdołano wykonać
napis, a jego syn nie poczuwał się do obowiązku wspominania ojcowej
chwały. Po każdej stronie w bok od środka fasady czterej Nieśmiertelni
salutują nie istniejący rejestr królewski, stojąc na baczność, z włóczniami
wspartymi na wielkich palcach nóg; wszyscy mają kapelusze z rowkiem,
długą szatę, a na lewym ramieniu trzymają tarczę w kształcie ósemki
Nad ramą z rozet, bezpośrednio pod blankami, dwa niewielkie skrzydlate
sfinksy oddają pokłon unosząc prawą łapę. Za nimi widnieją rzędem skon­
wencjonalizowane symbole roślinne, a za tym przerywnikiem postępują
szeregiem strojni dygnitarze, członkowie „siódemki" z rodzinami, którzy
przez monumentalny potrójny portal udają się właśnie do sali bankie­
towej.
Wstępując po schodach, spostrzegamy po raz pierwszy heraldyczny
symbol Persepolis, lwa rozrywającego lędźwie byka. który wspina się na
tylne nogi. Okrutna perfekcja tej często powtarzającej się sceny kontra­
stuje osobliwie z pouczeniami Zoroastra o miłości i opiece nad święta
isn Pcrsepolis
trzodą. W trójkątnych narożnikach fasady widnieją dalsze rzędy symbo­
licznie przedstawionych palm.
Na zewnętrznej stronie obu skrzydeł schodów sceny powtarzają się
w odwrotnym porządku: palmy, lew z bykiem, wąska przestrzeń na in­
skrypcję i następnie Nieśmiertelni. W postaciach tych ostatnich są różni­
ce- albo strój jest ten sam, lecz gwardzista ma kołczan i luk, albo też nosi
wysoką okrągłą czapę, tunikę i spodnie. Krótki miecz perski przypasany
jest na prawym udzie, ciężkie pu 2dro z lukiem zwisa na lewym. Inne po­
stacie Nieśmiertelnych, podobnie zróżnicowane, widnieją po wschodniej
i zachodniej stronie schodów.
Rozradowani oczekującą ich ucztą wstępują po nich możni, w pojedynkę
lub parami: jest ich siedemdziesięciu sześciu po każdej stronie każdego
skrzydła schodów. Wchodząc wschodnim skrzydłem mamy po prawej
wielmożów w wysokich kapeluszach z rowkiem i długich szatach, które
na postaciach Nieśmiertelnych pokazano z większą dokładnością; ci po
lewej noszą wysokie czapy, niekiedy nieco pochylone ku przodowi, z kla­
pami na karku. Obcisła tunika sięga kolan, w talii przytrzymuje ją pasek
związany w węzeł, stroju dopełniają spodnie obcisłe, ale nie przesadnie,
i spiczaste buty. Niektórzy zarzucili jeszcze długie do kostek, lamowane
szaty, rękawy zwisają puste po bokach: są to szaty uroczyste, długie suknie
drugiej grupy są bez rękawów. Kilku nosi też naszyjniki, szerokie lub
wąskie, to także zaszczytna odznaka. W większości są bez broni, choć kilku
niesie puzdra łuków; niektórzy mają poza tym lub w zamian krótkie
miecze.
Artysta miał duże poczucie życiowego realizmu i pierwotnego, choć
trochę nieokrzesanego humoru; niektórzy dworzanie wyraźnie pozują, in­
nych uchwycono w nader nieoficjalnych pozach. Ci w dostojnych szatach
postępują sztywno, unosząc tylko ramię, aby lepiej było widać otok la-
mówki. Starsi dygnitarze zadyszeli się na tych schodach; postawiwszy
stopę na następnym stopniu kładą dłoń na kolanie, żeby sobie pomóc przy
wchodzeniu. Niektórzy klepią idącego przed nimi po ramieniu lub barku,
żeby przystaną! na ploteczki; innych nie trzeba do tego zachęcać. Kilku
odwraca się nagłym ruchem zdradzającym irytację; niektórzy obracają się
niespiesznie, pozując. Jeden przytrzymuje ręką ciężkie puzdro luku, żeby
się nie huśtało; inny w ten sam sposób pomaga koledze kroczącemu przed
nim. Ktoś ściska dłoń przyjaciela w następnym szeregu. Tu i ówdzie
kroczący dotykają z zażenowaniem brody, żeby sprawdzić, czy fryzowane
fale trzymają się należycie; ktoś inny raczej niedelikatnie pociąga za brodę
towarzysza. Wszyscy niosą kwiaty odpowiednie na noworocznej uczcie;
jedni ściskają je sztywno i niezgrabnie, inni wąchają z oznakami wiel­
kiego zadowolenia. Jeden niesie ogromne jabłko; jego kolega zza rogu mało
sobie szyi nie skręci, żeby obejrzeć rzadki przysmak.
Inskrypcje i płaskorzeźby ig[
Kompozycja jako całość robi urażenie śmiałej i dowcipnej, ale przyj­
rzawszy się lepiej widzimy prymityw wykonania. Lękając się, że nie zdoła
wypełnić nieregularnych płaszczyzn, rysownik posłużył się osobliwym
chwytem. Pod sklepieniem, które zamyka każdy blok, głowy osobników
tworzących daną grupę, nieproporcjonalnie duże, są uszeregowane w linii
prostej, czapki dotykają sklepienia; ponieważ schody się podnoszą, posta­
cie są różnej wysokości, a ich ciała ulegają zniekształceniu. Pierwsze trzy
grupy składają się każda z czterech postaci. Jest tam dygnitarz wyso­
kiego wzrostu w długiej, świadczącej o splendorze szacie; drugi, w tunice,
miał być tej samej wysokości, ale ponieważ unosi nogę na następny sto­
pień, jego lewe udo wygląda na krótsze; trzeci, zdecydowanie karzeł,
który obraca się, żeby spojrzeć przez ramię, wyobrażony w pełnym en
face, następuje na nogę czwartemu, również karłowi, i prawie zakrywa
jego postać. W następnych trzech grupach długą suknię nosi druga w ko­
lejności postać. Liczebność ostatnich czterech grup na schodach wy­
nosi trzy lub cztery, natomiast od czwartej z nich poczynając nie ma już
nakładających się profili, rytm zawdzięcza kompozycja przemienności
postaci wstępujących i kroczących. Z rogu podestu dworzanin w naszyj­
niku spogląda na idących pod górę dygnitarzy. Od tego miejsca nie ma już
problemu różnicy wzrostu narzuconej przez podnoszące się stopnie; po­
stacie zgrupowane są piątkami, trzecia jest w szacie, dwie ostatnie na­
kładają się na siebie.
Przy szczegółowym oglądzie śmiałość koncepcji, z którą ostro kon­
trastują braki w wykończeniu, staje się jeszcze bardziej widoczna. Poza
zniekształceniami nóg, ud i barków, zauważamy brak nadgarstka, ramię
bezpośrednio łączące się z dłonią, niewyraźnie zaznaczone kciuki, kłykcie
markowane zadrapaniami, a poza tym brak wszelkiej próby pokazania dal­
szych szczegółów dłoni, brzydotę wąsów i bród ze szkicowo potraklowa-
nym trefieniem oraz kształty ramion modelowane mimo okrywającej je
tkaniny. Fałdy długich szat opadają wzdłuż rąk; poniżej środka spódni­
czek dodano fałdy okrężne, a skórzane buty wiązane są wokół kostek.
Szypułki kwiatów nigdy nie łączą się we właściwy sposób z kielichem,
który przedstawiono po prostu kółkiem lub nawet kwadratem, gdzienie­
gdzie wypełnionym nacięciami. Rzeźbiarze perscy nie znormalizowali
rysunku i układu. Techniczna doskonałość wspaniałej sztuki klasycznej
była jeszcze sprawą przyszłości. Za to nic nie wróży na razie stagnacji,
w którą miała ostatecznie popaść sztuka Achemenidów.
Na górnym podeście, gdzie łączą się skrzydła schodów, dworzanie prze­
chodzą przed szeregami Nieśmiertelnych, którzy ubrani są Jednolicie
w długie suknie i kapelusze z rowkiem i stoją sztywno na baczność, co
świadczy o zdyscyplinowaniu żołnierza; jeden oddział niesie tarcze, dru­
gi — nie. Teraz goście dochodzą do monumentalnej budowli o trzech po ■
182 Persepolis
talach. Portyk od północy, podobnie jak odpowiadający mu od południa,
podtrzymują dwie okazale wysmuklę kolumny; każda z nich jest w dolnej
połowie żłobkowana, powyżej zaś widać kolejno wielopłatkowy pąk, sze­
reg z czterech pionowych wolut i kapitel złożony z dwóch klęczących by­
ków o ludzkich głowach, zwróconych do siebie tyłem i widocznych od
czoła. Pod ścianami portyku rozmieszczone są siedzenia dla tych, którzy
zmęczyli się wspinaczką na schody.
Pod znakiem Ahuramazdy ukazuje się sam Dariusz z berłem i kwiatem
lotosu, aby powitać gości i dokonać przeglądu Nieśmiertelnych; towarzy­
szą mu dwie mniejsze postacie sług niosących złoty parasol, który trzy­
mają nad głową króla, packę na muchy i ręcznik przeznaczony asyryjskim
zwyczajem na użytek monarchy. Za królem otwiera się potężny portal
potrójny z dachem wspartym na czterech wysokich kolumnach. Po za­
chodniej stronie portyku południowego znajdują się pomieszczenia dla
służby.
Jeszcze dalej na południe są niewielkie schody. Po ich zewnętrznej stro­
nie stoją, stopień po stopniu. Nieśmiertelni w długich sukniach, z włócz­
niami opartymi na wielkich palcach nóg; kołczany i luki założyli na plecy.
Płaskorzeźby po wewnętrznej stronie schodów wskazują wyraźnie, że
prowadziły one do sali bankietowej. Widać tam wchodzących po schodach
służących, ubranych na przemian w długie suknie i tuniki; jedna grupa
nosi zawoje, zachodzące szeroko pod podbródek, inna zaś czapy wiązane
pod brodą. Jeden trzyma pod pachą żywe koźlę, które mocno ściska za
przednie nóżki, żeby uciszyć jego protesty; drugi niesie jagnię. Zauwa­
żamy wielki bukłak na wino przerzucony przez ramię, natomiast cen­
niejsze napitki niesione są ostrożnie w otwartych czarach. Jadło gotowane
trzyma się dla zachowania tem peratury w szczelnie obciśniętych ,,kap­
turkach". Tak apetyczny widok zmuszał na pewno nawet najbardziej
opieszałych gości do przyspieszenia kroku.
Podobnie jak na reliefach przy paradnych schodach, temat potrakto­
wano śmiało, ale bez dostatecznej troski o szczegóły. Oczy są ogromne
i pokazywane w pełnym en face, powieki szeroko rozwarte, usta zary­
sowane prostą kreską, dłonie szerokie i niezgrabne.
Więcej o tych królewskich „ucztach z winem" dowiadujemy się z ów­
czesnego piśmiennictwa. Największy bankiet wydawano na urodziny
króla, który namaszcza! sobie wtedy głowę i obdarowywał swych perskich
ziomków; bywało, że spraszano z takiej okazji piętnaście tysięcy gości
kosztem czterystu talentów. Większość spośród zaproszonych jadła na
dworze na widoku wszystkich, natomiast garstka wyróżnionych zasiadała
pod dachem w towarzystwie króla. Nawet wówczas król obiadował sam
w oddzielnym pomieszczeniu za zasłoną „białą, zieloną i niebieską, umo­
cowaną sznurami z najdelikatniejszego płótna i purpury", zza której mógł
Inskrypcje 1 płaskorzeźby 183
widzieć nie będąc widzianym. Tylko w dni świąt publicznych wszyscy
jedli w wielkiej sali razem z królem.
Kiedy król wydawał „ucztę z winem”, możni obiadowali tak jak w tam­
tym przypadku, oddzielnie, ale potem przywołani przez eunucha mogli
pić dalej w obecności króla. Oni siadali na posadzce z niebieskich, białych,
czarnych i czerwonych kamieni, król zaś spoczywał na łożu o złotych no­
gach. Królowi napój w złotym pucharze podawał wysoki dygnitarz dwor­
ski, eunuch podczaszy, zaś urzędowy kiper sprawdzał najpierw, czy można
go pić bezpiecznie. Wielmoże tęgo popijali pospolitsze wina, ich pan nato­
miast rozkoszował się trunkiem wyrabianym z gron z Chalybonu, dojrze­
wających na słonecznych zboczach, u stóp których leży Damaszek. Po
uczcie królewski kamerdyner miał zaszczytny obowiązek odprowadzić
swego pijanego pana do łóżka.
Król z reguły śniadał i obiadował sam, choć od czasu do czasu towa­
rzyszyła mu królowa lub synowie. W trakcie obiadu zabawiały go kon­
kubiny śpiewem lub grą na lirze, jedna solo, inne chórem. Na dworze kró­
lewskim zarzynano codziennie tysiące zwierząt; ich lista obejmowała ko­
nie, wielbłądy, woły, osły, jelenie, strusie z Arabii i koguty. Każdemu
z gości dawano raczej niewiele; czego nie zdołał zjeść, mógł zabrać do
domu. Nie było to czymś niezwykłym, ponieważ większą część żywności
otrzymywali jako wynagrodzenie Nieśmiertelni, gwardziści i lekkozbrojni,
usługujący na dziedzińcu. Było w zwyczaju, że najbardziej wyróżnieni
z możnych uczestniczyli tylko w śniadaniu królewskim, aby później
mogli w ten sam sposób podejmować własnych gości. Wszystkie potrawy
rozstawiano na stole, a po posiłku urzędnik, któremu poruczono tę funk­
cję, rozdawał resztki niewolnikom i służbie; w ten sposób płacono im za
usługi.
Tymczasem Dariusz budował sobie przy zachodnim murze stałą siedzibę
górującą nad równiną. Budowla ta stoi na oddzielnym tarasie i w prze­
ciwieństwie do innych budynków w Persepolis zwrócona jest frontem na
południe, by dać dostęp zimowemu słońcu. Zachowały się dwa rzędy ka­
miennych cokołów, po cztery w każdym, dzięki czemu wiadomo, gdzie
stały drewniane kolumny podtrzymujące niegdyś portyk, zza balustrady
którego mógł się Dariusz cieszyć świetną perspektywą równiny aż po
wzgórza, daleko na horyzoncie. W każdym końcu znajduje się anta z mo­
nolitu, na której nacięcia wskazują, jak rozmieszczone było belkowanie
dachu. Przejść pod kawetą z potrójnym żłobkiem i gzymsami w jajowniki
strzeże po dwóch ogromnych Nieśmiertelnych. W ściany z cegieł wpusz­
czono kamienne nisze z monolitu, również pod kawetowymt gzymsami;
zdobią je drobne inskrypcje. Przy wejściu do głównej sali, ze starannie
wypolerowanymi oknami po obu bokach, widać Dariusza pod parasolem;
znak Ahuramazdy zastępuje tym razem inskrypcja.
194 Persepolis
Trzy rzędy drewnianych kolumn, po cztery w każdym, podtrzymywały
dach kwadratowej sali centralnej. Na pojedynczych drzwiach po stronie
wschodniej król zakluwa wspinającego się lwa, po przeciwległej stronie
walczy z potworem z lwią głową, szponami orła i ogonem skorpiona. Na
dodatkowych drzwiach na tej ścianie wyobrażono walkę z bykiem. Po
wschodniej i zachodniej stronie sali znajdują się pomieszczenia bardziej
prywatne, małe i wąskie; na węgarach ciasnych przejść pokazano nam
króla, jak mocno przyciska lwiątko, które schwytał niegdyś Babilończyk
Gilgamesz; za chwilę je zakłuje.
Jeszcze bardziej prywatne są pomieszczenia po stronie północnej, do­
kąd wiedzie dwoje drzwi, na węgarach których wyobrażono króla z ber­
łem i kwiatem oraz służących z packą na muchy i ręcznikiem. Na intymny
charakter tych pokoi wskazują reliefy. Jeden z węgarów ukazuje pięknie
zarysowaną postać chłopca z krótkimi lokami, które podtrzymuje tylko
szeroka przepaska, z kolczykiem w uchu; w jednym ręku niesie on wy­
soki i wąski alabastrowy słoik z pachnidlem, przez drugą przerzucił ręcz­
nik. Po drugiej stronie drzwi naprzeciw tej płaskorzeźby wyobrażono
mężczyznę z koszykiem na ogień i wiadrem. Fragmenty są tak wygła­
dzone, że współczesna nazwa Sali Zwierciadlanej jest w pełni uspra­
wiedliwiona.
Naprzeciw wejścia z bykiem znajduje się inne, równie wąskie, strze­
żone przez dwóch jeszcze ogromniejszych Nieśmiertelnych. Stąd odcho­
dzą niewielkie schody prowadzące na niższy poziom nad zachodnim mu-
rem. Płaskorzeźby i inskrypcje na południowym frontonie nie pochodzą
od Dariusza, lecz od jego syna. Zwiedziliśmy już wszystko, co wybudował
Dariusz na tarasie w Persepolis.
Rozdział XJV
KRÓL KRAMARZ
erodot, wielki gawędziarz, opowiada nam, że Cyms i Kambizes nie
H nałożyli na podlegle ludy żadnej ustalonej daniny, lecz zadowalali się
darami, które otrzymywali. Dariusz natomiast ustanowił daninę i Inne
opłaty i za to nazwano go „kramarzem”. Tak jak w przypadku wielu in­
nych anegdot, które podaje ten historyk na pozór bez żadnej intencji,
dopiero informacje ostatnio zdobyte pozwalają naprawdę wyjaśnić spra­
wę. Dariusz był nie tylko wielkim prawodawcą i administratorem, lecz
także, na miarę swojej wiedzy, znakomitym finansistą.
UJEDNOLICENIE WAG I MIAR
Rzadko spotyka się wśród starożytnych monarchów władcę, który by
równie dogłębnie pojął, że pomyślność państwa opiera się na solidnej go­
spodarce. Dariusz rozumiał, że pierwszym z konieczności warunkiem jest
ujednolicenie systemu wag i miar. Jak widzieliśmy, rozmaite prywatne
miary zastępowano już wtedy „miarą królewską" (w przybliżeniu równą
ok. 36 litrom); znamienne jest, że pod koniec panowania Dariusza wy­
parła je ona niemal zupełnie. Jesteśmy w posiadaniu urzędowego egzem­
plarza „łokcia królewskiego”, czegoś w rodzaju linijki z czarnego wapie­
nia długości dokładnie 46,1 cm, uwierzytelnionej imieniem I tytułami
Dariusza. Trzej królowie asyryjscy — Tiglatpilesar II, Salmanasar V
1 Senacheryb — sporządzali brązowe odważniki w kształcie lwa z aramej-
skimi inskrypcjami z ich imieniem i oznaczeniem wagi w minach, które
legalizowali dodając w napisie słowo „królewski". Takiego lwa. tylko
znacznie cięższego, znaleziono w Suzie, obok wielkiego odważnika z brązu
poświęconego niegdyś Apollonowi u Branchidów; znajdował się na nim
uchwyt, przy pomocy którego stawiano go na szali przy kontrolowaniu
wagi, natomiast wielki ciężar (211 kg) wskazuje, że stanowi! on równo­
ważnik 7 talentów. Inny odważnik w kształcie lwa znaleziono w Abydoa
nad Hellespontem; widnieje na nim inskrypcja aramejska. „Odliczono
168 K r ó l kromnrz
dokładnie miarą królewskiej satrapii”, ciężar zaś dowodzi, że byl to talent
eubejski.
Dariusz wprowadził też nową wagę, karszę (ker.iha). Znaleziono sporo
pięknie wypolerowanych odważników z napisami: w skarbcu Persepolis,
w Kerman I gdzie indziej. Mają one kształt piramidy zgrabnie zaokrą­
glone] na szczycie. Egzemplarz znaleziony w skarbcu w Persepolis, wagi
nieco poniżej 100 kg, przedstawio, Jak nas informuje napis, sto dwadzieścia
karszy, co według akadyjskiej inskrypcji równa się 20 minom. Z dawniej­
szych i późniejszych okresów pochodzą odnalezione w dużych ilościach
odważniki w kształcie kaczek; w skarbcu również znaleziono taki odważ­
nik z białego wapiennego kamienia z szarorózowyml smugami; waży on
około pól karszy. Odnotujemy interesujące spostrzeżenie, że na drugim
krańcu imperium, w Elefantynle, nad południową granicą Egiptu, żydow­
scy najemnicy spłacali długi „podług królewskiego kamienia (odważnika)”.
Najmniejszą wagą był hallur (ziarno), który znamy również z ówczesne]
Babilonii. Dziesięć hallurłn czyniło „ćwiartkę”, cztery „ćwiartki” — jeden
szekcl, zaś dziesięć szekli — jedną korszę.
R O Z W Ó J O P E R A C JI M ENN ICZY CH, ICH U JED N O L IC E N IE P n Z E Z DARIUSZA
Jednakże w płatnościach, pieniężnych odważanie drogocennych metali
było Już zabiegiem przestarzałym. Pieniądz bity nie stanowił wcale no­
wości w bardziej rozwiniętych regionach imperium, gdzie operacje men­
nicze stosowano od dawna. Już w samych zaczątkach dziejów pisanych
Babilonio wyszło ze stadium handlu wymiennego 1 osiągnęła wyższy sto­
pień rozwoju ekonomicznego, w którym występowały wszystkie zjawiska
uważane przez nas za nieodzowne w gospodarce pieniężnej. Z Jej ukształ­
towaniem się związane było sumo pismo; właśnie tabliczki, które dostar­
czają nam pierwszych przykładów czegoś, eo możemy uważać za pismo,
tworzą rodzaj wykazu kontrolnego z najbardziej prymitywnymi znakami
obrazkowymi i mówią o najwcześniejszej ze znunych nam buchalterii.
Pierwszą Jednostką wymiany była „miarka" Jęczmienia. Z czasem za­
sę p iły Ją drogie metale. Odważano Je według unlalonycb reguł, kiedy zaś
rozpoczęło się bicie monet, nazwy przejęto z dawniejszego systemu wag.
160 Hze czyniło «ziklu, lepiej nam znany Jako biblijny szckel. 60 sziklu
czyniło minę, a 60 min Jeden billu, czyli talent. Największa Jednostka,
tolcnt, ważył około .'10 kg.
Na początku drugiego tysiąclecia w świątyni bogo-słońco w Slppor
prowadzono rachunki w srebrnych „kolach”, czyli „głowach Szamasza” —
co wskazywałoby po raz pierwszy na istnienie hltcgu pieniądza. W pięć
stuleci później egipskie płasko rzeźby pokazują odwużunie łupu czy też
Rozwój operacji menniczych 1OT
haraczu srebrnymi pierścieniami. W niedługi czas potem Asyryjczycy,
używający nadał srebro w większych transakcjach pożyczkowych, posłu­
giwali się ołowiem przy mniejszych. Następnie miedź zastąpiło ołów,
a potem miejsce miedzi zajął brąz. Senachcryb opisując, z jaką łatwością
odlewał wielkie byki z brązu, stwierdza: „Zrobiłem formę z gliny i wlałem
do niej brąz, Jak przy wytwarzaniu półszeklowych monet.” W dokumen­
tach o pożyczkach dla rolników w późniejszym okresie imperium asyryj­
skiego wspomina się o kawałkach srebra zwanych „głowami Isztar”; jak
wyglądały, można się zorientować dzięki odkopanym w Aszur kawałkom
stemplowanego srebra.
Greccy poeci epoki klasycznej opiewali Paktol w złoto bogaty, opływa­
jący Sordes, stolicę Lidii. Zioto, które rzeko niesie z gór Trnolos, można
nadal z niej wymywać, ale wobec zwiększonego kosztu siły roboczej stało
się to nieopłacalne. Nic dziwnego, że wobec stosunkowo dużych ilości cen­
nego metalu dosłownie tuż u wrót ich pałacu królowie Lidii, dysponujący
znacznymi zasobami taniej niewolniczej siły roboczej, Już na początku
VII wieku mogli przystąpić do bicia złotych monet, gdy asyryjscy monar­
chowie pysznili się swoimi półszekłaml, a możni wypożyczali „głowy
Isztar". Właściwych metod oddzielania złota od mniej wartościowego
srebro nie znaleziono i pierwsze monety LldyJakie były z elektronu, natu­
ralnego stopu, zawierającego od 40 do 60 procent ziota. Awers monety
ukazywał godło Lidii, ryczącego lwa widzianego od czoła; no rewersie
byl tylko tłoczony kwadrat, znak po matrycy.
Od Lldyjczyków sztuki menniczej nauczyli się Grecy. No pewno też
nauczyli się nazw wag, ponieważ biltu zmieniło się w talanton, mina —
w mna, zaś sziklu — w siplos, natomiast „głowa Isztar" stała aię staterem.
Ten ostatni przyjęto za nową Jednostkę lldyjską. Drobnego bilonu dostar­
czano pod postacią trzecich, szóstych, dwunastych, dwudzleatych czwar­
tych, czterdziestych ósmych i nowet dziewięćdziesiątych szóstych części
statera. System monetarny opierał się najwyraźniej na babilońskim ukła­
dzie sześćdziesiątkowym.
Ostatniego króla Lidii, Krezusa, Zachód unieśmiertelnił używając Jego
imienia Jako rzeczownika pospolitego oznaczającego milionera. Nieśmier­
telność tę zawdzięcza znakomite] reformie pieniężnej. Lldyjczycy opraco­
wali nowe techniki oczyszczania złota i Krezus postanowił wykorzystać
tę wiedzę, bijąc pieniądze 1 w zlocie, i w arebrze. Stater byl więc odtąd
z czystego złota, z taką tylko domieszką stopu, jakiej trzeba, by uodpornić
metal nn pot; polepszeniu składu towarzyszyło obniżenie wagi O zmianie
uprzedzał nowy rysunek ha aweraie, przedstawiający teraz Iwa naprzeciw
byku. Co się tyczy mniejszych monet złotych, można aię było odtąd ogra­
niczyć do połówek 1 trzecich części. Staterom srebrnym obniżono wagą;
pólstatery były pospolitsze i one to stały alę greckimi tiploL Dwunasta
188 Król kramarz
część statera by!a poprzedniczką obola, noszonego przez Greków w ustach
jak w portmonetce.
W skarbcu w Persepolis odnaleziono złote i srebrne monety Krezusa,
które przypadkiem nie zostały zrabowane przez żołnierzy Aleksandra.
Jest ich tez trochę w depozycie fundacyjnym pod Apadaną Dariusza.
Stanowią w ten sposób świadectwo pochodzenia jego własnego systemu
monetarnego. Greckie państwa Kyzilcos, Mitylena i Fokaja wzorowały się
nadal na dawniejszej technice lidyjskiej bicia pieniądza z elektronu. Ich
blade ..kyzikeny” łatwo było odróżnić od soczyście żółtych nowych sta-
terów Dariusza. Darejk wagi 8,4 grama był z 23'/* karatowego złota. Jeśli
chodzi o jednostkę srebrną, Dariusz wybrał półstater, czyli siglos, które­
mu pozostawi) dawną wagę; wyrabiano je również z rafinowanego srebra
ponad 90 procentowej czystości. Drobniejszą monetę stanowiły trzecie,
czwarte, szóste i dwunaste jego części. Złoto ważono wedle standardu
eubejskiego, natomiast srebro podług babilońskiego talentu, który równał
się 78 minom eubejskim. 20 sigloi czyniło darejk.
Następcy naśladowali również stemple monet przyjęte przez Dariusza.
Awers przedstawia szczupłą, brodatą postać króla, jakby biegnącą lub
gotującą się do skoku. Nosi on szatę monarszą, a na z lekka pochylonej
głowie ma wojenną koronę. Prawą dłonią przytrzymuje na prawym ra­
mieniu włócznię, zwróconą ostrzem w dół; kołczan przewieszony ma przez
lewe ramię, a w lewej dłoni ściska napięty łuk, od którego pieniądze tak
często służące do przekupywania greckich polityków przezwano „łuczni­
kami’'. Później uzupełniono ten wzór krótkim obnażonym sztyletem. Na
rewersie, podobnie jak na wcześniejszych monetach lidyjskich, widnieje
tylko kwadratowy znak po matrycy; monety w srebrze noszą ślady sztan-
cowania. Z ogromnych ilości cennych metali otrzymywanych w postaci
danin zużywano w mennicy tylko niewielką część, resztę przechowywano
w sztabach jako rezerwę.
Reforma pieniężna dotyczyła niewielu mieszkańców imperium. Na pe­
ryferiach wymiana handlowa tocząca się wąskimi kanałami zachowała
charakter naturalny. W rozległych posiadłościach nad Nilem i Tygrysem
terminologia dokumentów gospodarczych odzwierciedlała operacje pie­
niężne; w większości jednak ograniczały się one do zwykłego zapisu
buchalteryjnego i można wątpić, czy wieśniacy uprawiający ziemię kiedy­
kolwiek obracali rzeczywistym pieniądzem, Nawet rzemieślnicy zatrud­
nieni w królewskim budownictwie byli zazwyczaj płatni w naturze, choć
wynagrodzenie obliczano w jednostkach pieniężnych.
Zyskali tylko kupcy. Dla nich ustalony miernik wartości i pewność, że
monety w obiegu są jednolitej wagi i czystości, oznaczały konkretne ko­
rzyści. Przy tym władcy kupieckich miast woleli bić wlusnc monety na
dowód lokalnej autonomii. Przeto darejk i drobniejsze* monety ważno
Rozwój operacji menniczych 189
byty nie tyle same w sobie, lecz jako mierniki dla miejscowych syste­
mów pieniężnych. Takie autonomiczne monety odnajdujemy w ośrod­
kach handlowych, zwłaszcza w wielkich miastach kupieckich Fenicji
i Grecji. Dzieje tych właśnie miast intrygują nas najbardziej, autono­
miczny system monetarny dorzuca do znajomości tych dziejów wiele
nowych i znamiennych elementów.
Z reformą pieniężną Dariusza wiąże się ściśle ujednolicenie wartości
cennych metali. Tabliczka, która się przypadkowo znalazła w jego skarb­
cu — tak się składa, że jest to jedyna spisana po akadyjsku — ilustruje
w jaskrawy sposób drastyczny charakter rewaluacji i każe przypuszczać,
że podatnik został przy tym niesłusznie poszkodowany.
W dziewiętnastym i dwudziestym roku panownnin Dariusza (503—502)
czterej osobnicy uiścili do skarbca królewskiego należny podatek, jak się
zdaje w imieniu jakichś grup płatników, od których go zebrali. Wpłacone
pieniądze należały oczywiście do rodzaju pospolitego na wolnym rynku,
były przeto rozmaitej czystości — z rozbieżnościami takimi kupcy dotych­
czas się godzili. Miejmy nadzieję, że podatnik czasem sprawdzał próbę
pieniądza, nim go przyjął w rozrachunku, choć oczywiste jest, że częściej
tego nie robił. Skarbiec w każdym razie pieniędzy według wartości nomi­
nalnej nie przyjął, lecz sam dokonał rafinacji, a nasz dokument świadczy
właśnie o potrąceniach. Najpierw podaje on nominalną wartość monet
wpłaconych w podatku, następnie grupuje Je według klas, a więc: białego,
czyli czystego srebra, srebru drugiej i srebra trzeciej klasy, dalej figuruje
skonto z każdego szekla w urzędowych karszach 1 wreszcie łączne potrą­
cenie z całej wniesionej w podatku kwoty. U spodu tabliczki możemy
jeszcze odczytać cyfry z wyliczeń skryby; potrafimy udowodnić, ze nie
zawsze były to wyliczenia bezbłędne.
Na przykład Indukkn, matka Tutu, głowy kupiectwa w jakimś elamic-
kim mieście, może w Suzie, wpłaciła 30 grudnia 502 roku wcale nie­
bagatelny podatek wynoszący 14Vn miny srebra, z tym, że rozumiało się,
iż ma to być srebro zupełnie blule i że chodzi o pierwszą częśc należ­
ności. Po przerafinowuniu jednak wartość wpłaconej kwoty zmalała
o ćwierć szekla na każdych dziesięciu szeklach srebra, co oznaczało łączną
stratę pól miny i dwóch szekli i tyleż trzeba było dopłacić Z następnej
wpłaty, w srebrze drugiej klasy w Ilości 9 min i 53 szekli skonto było
wyższe — ćwierć szekla plus jedna ósmn z każdej dzlesięcioszeklowej
monety; natomiast z ostatniej wpłaty, w srebrze trzeciej klasy w ilości
5 min i 3 szekli, potrącono aż jedną dziesiątą. W ten spo>ob z łącznej
kwoty wpłaconego podatku. 29 min 46 szekli, dama U straciła 1 minę
24'/« szekla, czyli bez mnla 5 procent! Równie ciężką stratę poniósł Mad
Pnttcmidu, „syn pasterza", uiszczając podatek w wysokości <2 min 50 srt~
kit. Nic dziwnego, że nieszczęśni płatnicy nazwali Dariusza „kramarzem”.
190 Król kram arz
Mimo stosowania tak poważnych potrąceń, gorszy pieniądz bynajmniej
nie zostai wyparty z rynku. Szczególnie wymowne są pod tym względem
papirusy z Elefantyny. Dwukrotnie spotykamy tam aluzję do nowych
pieniędzy, w 471 i 411 roku, kiedy mowa o „oczyszczonym srebrze”. Poza
tym przez caiy okres, dla którego zachowały się papirusy, powtarzają się
regularnie zalecenia, żeby płatności rozliczać „wedle królewskiej wagi”
z potrąceniem wszakże „dwóch ćwierci na dziesięcioszeklowej monecie”
lub „dwóch ćwierci na karszy”, co dowodzi, iż pieniądze o właściwej wa­
dze, ale niedostatecznej czystości utrzymały się w obiegu.
Archiwum Dariusza znalezione w wieży fortecznej kończy się na dwu­
dziestym ósmym roku panowania. Poczynając od trzydziestego (492 r.j
tabliczki odnajdujemy stopniowo w skarbcu. Ich zmieniona formuła
świadczy wyraźnie o przeprowadzonej reformie finansowej, „Powiedz ta­
kiemu a takiemu — mówi Baradkama. ■ — Tamtemu takiego to imienia [...]
w Parsie daj tyle a tyle karszy, tyle a tyle szekli srebra.” O ile jednak
księguje się w wartościach pieniężnych, faktyczne płatności uiszczane są
nadal w żywności i napitku. „Owca i piwo równoważne są: jedna owca
3 szeklom, jeden dzban 1 szeklowi.” Odnotowane są miesiące, za które
dokonano wypłaty, i rok panowania, ale imię króla opuszczono. Nie mo­
żemy wszakże żywić wątpliwości wobec powtarzającego się tu i ówdzie:
„Król Dariusz nakazał, by to im było dane.” Ponieważ wszystkie tabliczki
spisano po elamicku, naturalne jest, że pisarz nosi elamickie imię. Więk­
szość pieczęci ma jednak znaki perskie; jedna jest w języku aramejskim,
aczkolwiek jej właściciel ma imię czysto perskie, rozpoczynające się wy­
razem arta, czyli „cnota”. Porównując place, jakie otrzymywali robotnicy
pałacowi, z wynagrodzeniem zwykłego robotnika dniówkowego w Babi­
lonii, widzimy, że wznoszenie gmachów Persepolis nie przynosiło żadnych
specjalnych korzyści.
ZM IANY LUDN OŚCIO W E
Przejrzawszy powierzchownie stosy tabliczek z Babilonii, spisanych za
panowania Dariusza, odnosi się wrażenie, że wszystko szło utartym torem.
Lepiej się wczytując wyczuwamy, że mimo monotonnie powtarzających
się formułek zachodziły tam znamienne przemiany.
Nawet nudne wykazy na wpół zawodowych świadków godne są lektury,
ponieważ możemy się z nich dowiedzieć o zmianach wśród ludności. Spo­
tykamy tam synów i wnuków przedstawicieli wielkich rodów, z którymi
zaznajomiliśmy się w czasach Cyrusa. Mamy powody podejrzewać, że
założycielem niejednego z tych rodów był człowiek pierwotnie mówiący
po aramejsku; fakt, że w późniejszych pokoleniach występuje więcej ara-
Zmiany ludnościowe 191
mejskich, imion, pogłębia te podejrzenia. Od końca VIII wieku na tablicz­
kach klinowych występują streszczenia po aramejsku, co uznano za do­
wód, że nawet pisarze uważali aramejski za łatwiejszy w czytaniu niż
bardziej skomplikowane pismo akadyjskie, do używania którego zmuszała
ich długotrwała tradycja konserwatywnej Babilonii; z czasów Dariusza
mamy co najmniej jedno takie streszczenie. Pewnego męża wręcz nazywa
się „Aramejczykiem".
Powstaje oczywiście kwestia: Jak wielu z tych ludzi o nramejskich imio­
nach było faktycznie Żydami na wygnaniu? Czy Zerbablli był krewnym
żydowskiego księcia z tamtych czasów o tym samym imieniu, Zorobabelą,
jak go określają znane nam zapisy żydowskie? Już dawno temu wysunięto
sugestię, że najgłośniejszy ród bankierski Babilonu, Egibi, był pochodzenia
żydowskiego i że założycie] miał we własnym języku na imię Jakub.
W czasie, o którym mowa, znany był jako głowa rodziny Marduknasirapal,
co jest dobrym babilońskim imieniem ku czci Pana Babilonu. Dość oso­
bliwe jest, że drugie imię, zjawisko tak pospolite w okresie Seleucydów.
pojawia się po raz pierwszy w związku z „Szirikiem, którego drugie imię
jest Marduknasirapal, syn Iddiny, potomek Egibi”; inne dokumeny okre­
ślają Szirika tylko jego aramejskim imieniem, ale tożsamość jest niewąt­
pliwa. Dotychczas jednak ojca jego znaliśmy tylko jako Ittimardukbolatu;
Iddina zatem, oznaczające hebrajskiego Natana, było to na pewno jego
pierwsze imię. '
Fakt. że potomkowie Egibi noszą drugie imiona ku chwale Marduka,
nie dowodzi, iżby ta interpretacja była niepoprawna; wskazuje raczej, że
stali się odszczepieńcami. Jest inna wpływowa rodzina, której protoplastą
był Bel-iau: imię to było wyzwaniem dla pogan i można je w omówieniu
czytać jako: „Nasz Bóg Jahwe jest prawdziwym Panem (nie zaś wasz
rzekomy pan, Marduk).” A jednak kilku jego potomków nosi imiona ku
czci Nabu!
Wcześniejsze datą tabliczki nie wspominają o Irańczykach; za panowa­
nia Dariusza uwydatnia się ich obecność. Z 521 roku mamy wiadomość,
że w pobliżu Babilonu znajduje się „dom Persów". W następnym roku
w mieście pojawia się Med Knkio. Z roku 508 pochodzi wiadomość, że
Partammu jest tam posiadaczem domu. Z początkiem 505 roku Ummadatu,
syn Udunatu, i Artabanos (Artabanusz), syn Bagadatu, zasiadają nawet
na ławie sędziów w Babilonie. W 504 roku oddana zostaje w dzierżawę
uprawiona ziemia Artagatumy. niewolnicy Artaszaty. W roku 501 niejaki
Sziszszia jest majordomem Bagasaru i tytułuje się go, jak należy, ganza-
barem, czyli skarbnikiem, przykład zapożyczenia z języka perskiego.
W 499 roku dowiadujemy się o Medzie Ninaku; w roku 490 o Bnginu,
synu Adraty. W 494 roku Gambia, córka Farnakesa, poślubiła ArameJ­
192 Król kramarz Drastyczny zwrot w życiu gospodarczym 193

czyka Zerutu. Porównanie z dawniejszymi tabliczkami dowodzi prawdzi­ sędziów w samym Babilonie dowodzi, że potrzebowano tych cudzoziemców
wej inwazji osiedleńców irańskich w Babilonu. dla należytej interpretacji prawa. Ponieważ znamy dobrze sens pienięż­
Pojawiły się w Babilonii inne jeszcze nowe rysy etniczne. Pewien dość nych reform, uwagę naszą przyciąga pojawienie się złowieszczej „jednej
C2ęsto występujący człowiek nazywany jest po prostu „Egipcjaninem”. ósmej” i częsty z niej użytek. Jest to owa ósma część, którą skarb królew­
Ludzie, którzy swoim imieniem czczą Aszura, są niewątpliwie Asyryjczy- ski potrąca z nominalnej wartości monet przy wpłacie podatku. Systema­
kami. Szamu. syn Ubazu, jest Kasytą. Pojawia się miasto zwane Nabatu, tycznie powtarza się zwrot o „zdeprecjonowanym białym srebrze pólsze-
osada Nabatejczyków; inne zwane Gandaruitum przywodzi nam na pa­ klówek”. Samo w sobie „białe srebro” znaczy jedynie, że wybite monety
mięć kraj Gandarę, skąd zwieziono drzewo tekowe na budowę pałacu mają należytą wagę zgodnie z królewskim wzorcem. Rzadko się zdarza, by
w Suzie. Wymienia się łudzi ze szczepu Kardaka, czyli Kurdów, Lukszu, zarówno ich próba jak waga dorównywały pieniądzem z mennicy króla;
Inahud i Hanana, którzy są najemnikami w służbie króla. w takich przypadkach stwierdza się wyraźnie, że monety są „z białego
srebra” i stanowią „legalny środek płatniczy” lub że „dawane i pobierane”
są „legalnym środkiem płatniczym”. Częściej bywa, że „białe srebro" nie
DRASTYCZNY ZW ROT W ZYCrU GOSPODARCZYM jest jednak „legalnym środkiem płatniczym”; w takich przypadkach do­
wiadujemy się ewentualnie o „potrąceniu ćwierć szekla”. Bywają oczywi­
W handlu wewnętrznym imperium nastąpił nagły zryw. Oto na przy­ ście przypadki, że niektóre monety są „z białego srebra", a Inne są „legal­
kład Marduknasirapal pożycza pieniądze dwóm ludziom na handel wę­ nym srebrnym środkiem płatniczym”.
drowny. Ilekolwiek zarobią w srebrze, w mieście czy na wsi, jemu dosta­ Z pełni skutków tej ingerencji rządu w gospodarkę zdajemy sobie spra­
nie się połowa zysku; za otrzymany kapitał odpowiadają solidarnie, ale wę dopiero opracowując grafiki cen. Wskazują one, że ceny rosły z wolna
nie wolno im zajmować się żadnymi innymi interesami. Jest rzeczą natu­ przez cały okres chaldejski i wczesnoachemenidzki. Ale skok na początku
panowania Dariusza jest tak ogromny i nagły — do poziomu, na którym
ralną, że nasze dokumenty poświęcają wiele miejsca handlowi z Elamem.
ceny pozostaną stabilne aż do końca omawianej tu epoki — że nie sposób
Tak na przykład Kusurru ma na koszt Szirika (pierwsze imię tegoż Mar-
Już powątpiewać o tym, iż podjęte w dobrych intencjach reformy przy­
duknasirapala) towarzyszyć woźnicom Belapaliddina, „burmistrza" Babi­
czyniły się do przyszłej dezintegracji gospodarczej.
lonu, w drodze do Elamu z 50 szeklami srebra na handel. W roku 505
sześciu ludzi wyprawia się do Elamu statkiem z ładunkiem jęczmienia;
powierza się im 25 min wełny. Z 511 roku pochodzi sporządzony w Szuszan
(Suzie) skrypt dłużny. Częste przypadki sprzedaży prebend świątynnych,
nawet na krótką część jednego dnia, przypominają podobne transakcje na
naszych giełdach.
Wyraźnie wzrasta ingerencja rządu w życie ekonomiczne kraju. W ro­
ku 520 posłaniec satrapy dostaje daktyle. W cztery lata potem zwyczajowe
gwarancje przy sprzedaży niewolników zaczyna się uzupełniać gwarancją,
że sprzedany nie będzie powołany do służby królewskiej. W 508 roku ist­
nieje spichrz królewski przyjmujący jęczmień. W tymże roku sprzedaje
się ziemię na łokcie królewskie. Przy sprzedaży jęczmienia lub daktyli
używa się z reguły „miary jednej pi królewskiej”, w skrócie „miary kró­
lewskiej” lub „miary jednej pi". W roku 497 wielka ulica Nabu w Borsipa,
którą chodzą procesje, znana jest urzędowo jako „ulica boga i króla". Kie­
dy Nanazeribni, aramejski pisarz królewski, sprzedaje ziemię, nabywca
uważa za konieczne zastrzec, że uprawne pole nie jest własnością króla,
lecz zostało kupione za srebro; wśród zaświadczających występuje Pers
Sziszsziti, syn Kammaki. Tu i ówdzie spotykamy wzmianki wskazujące,
że prawo Dariusza jest stosowane; pojawienie się dwóch Persów na lawie

Rozdział XV
SZLAKAMI BOGÓW
DARIUSZ I MONOTEIZM
oroaster był prawdziwym monoteistą, Dla niego Ahuramazda był
Z najzupełniej dosłow niebógiem jednym i jedynym. Jeśli mówił
o Dobrej Myśli, Zbożności i tak dalej, stanowiło to jedynie ustępstwo wo­
bec wrodzonej człowiekowi nieudolności w myśleniu w terminach ab­
strakcyjnych; w rzeczywistości były to po prostu atrybuty jedynej naj­
wyższej boskości. Dewy czczone przez oponentów były dla niego li tylko
demonami, których nienawidził z całą namiętnością przekonanego mo-
noteisty.
Dariusz hyl również monoteistą z ducha. W jego licznych inskrypcjach
królewskich nie wspomina się nigdy z imienia o innych bogach poza Ahu-
ramazdą. W co drugim niemal wierszu głoszą one chwałę wielkiego stwór­
cy i prawodawcy, z pokorą wyznają zależność od bożej pomocy lub wzy­
wają boskiej opieki dla Dariusza, jego rodu i wszelkich dziel króla. De­
monów, którym cześć oddawali jego poddani-politeiśri, nienawidził, być
może, Dariusz równie zaciekle jak jego wielki nauczyciel. Gdy jednak
Zoroaster był prorokiem, którego jedynym celem w życiu było pozyski­
wanie wyznawców dla wiary wyłącznie prawdziwej, Dariusz musiał rzą­
dzić zdobytym nagle imperium, gdzie większość mieszkańców stanowili
prymitywni politeiśri. W swej nieprzyjaznej postawie wobec ich świątyń
i zbyt potężnego kapłaństwa mógł się powoływać na racje stanu, ale uczu­
cia osobiste musiał skrywać; zmuszony był nawet schlebiać pustymi ge­
stami ich przekonaniom wspominając od czasu do czasu o „Ahuramażdzie
i innych bogach, jacy są”. Nie będzie może przesadą wyobrażać go sobie,
jak dyktuje ten frazes pomrukując pólszeptem: „Ale bogowie pogan są
niczym." Redaktor elamickiej wersji autobiografii królewskiej wiedział
znakomicie, że Ahuramazda jest „bogiem Ariów”.
M IEJSCE KU LTU A H U RA M A ZD Y
Aczkolwiek o Ahuramażdzie tak często się wspomina w inskrypcjach
królewskich i choć jego uskrzydlona postać ludzka lub jej uproszczony
symbol unosi się wszędzie — w pałacach Persepolis i Suzy, na skale
Miejsce kultu Ahuramazdy 19.5
w Bisutun i na grobowcu Dariusza — niewiele wiemy o jego kulcie i nie
potrafimy nawet określić z pewnością, gdzie oddawano mu cześć. Zbu­
rzona konstrukcja z dwóch czy trzech tarasów pomiędzy potrójnym por­
talem i prywatnymi apartamentami Dariusza została z niejakim prawdo­
podobieństwem zidentyfikowana jako ołtarz pod gołym niebem w rodzaju
tego, który w lepszym stanie zachował się w Pasargadach. Płaskorzeźba
nagrobka w Naksz-i Rustam ukazuje króla składającego ofiarę na niewy­
myślnym ołtarzu, podczas gdy Ahuramazda unosi się nad nim, co wska­
zywałoby, że ceremonia odbywała się na wolnym powietrzu. Herodot
twierdzi wprost, że Persowie w ogóle nie mieli świątyń.
A jednak istniała świątynia Ahuramazdy i innych bóstw irańskich —
utożsamianych w tym czasie z ich greckimi krewniakami: Zeusem, Herą,
Ateną, Apollonem, Heliosem, Artemidą — na równinie na północny za­
chód od tarasu w Persepolis, pochodząca z najwcześniejszego okresu po
Achemenidach.- Znalazłszy dalej na południe bardzo podobną budowlę,
której konstrukcja dowodzi, że budowniczym byl Dariusz lub jego syn,
możemy mieć pewność, iż ona również poświęcona była praktykom reli­
gijnym. Od portyku, na którego kolumnach widniały drewniane lwy,
przechodziło się przez otwartą przestrzeń do głównego budynku z porty­
kami po wschodniej, północnej i zachodniej stronie, z pomieszczeniami
w narożach i z tyłu świątyni. Z północnego portyku, patrząc wskroś drzwi,
można było pomiędzy trzecim i czwartym rzędem z szesnastu kolumn
dojrzeć podstawę ołtarza. Od wschodu, na poziomie niższym niż świątynia,
znajdował się dziedziniec zamknięty po stronie wschodniej murem z ce­
gieł, natomiast od południa ciągnął się niski oblankowany parapet ze
schodami; schody były też po stronie północnej.
4 km na północny wschód od Suzy, tuż za dawnym korytem rzeki Eu-
lajos, znaleziono skrytą pod usypiskiem inną budowlę. Trzeba było przejść
najpierw przez wąski korytarz długości około 30 m, lecz tylko na 2 m
szeroki, o ścianach zdobnych w nisze, żeby przez otwory po prawej lub
lewej dostać się na brukowany kwadratowy dziedziniec o boku 18 m.
Przeciwległy kraniec dziedzińca stanowiły szerokie schody wiodące na
ganek z dwiema kolumnami, do przedsionka i zamkniętego pomieszczenia
z czterema kolumnami. Względy architektoniczne sugerowałyby, że bu­
dowlę tę wzniósł Dariusz, sporo też argumentów przytoczyć można na
poparcie opinii, że chodzi tu o jedną z ajadana — „dom bogów”, jak to
tłumaczy wersja babilońska — zniszczonych ponoć przez Magów, ale od­
budowanych przez Dariusza. Dodawszy wzniesioną przez Dariusza opodal
jego grobowca dokładną kopię świątyni ognia z Pasargadów. wyliczyliśmy
wszystkie, Jakimi dysponujemy, pomniki architektury, mówiące o mate­
rialnym aspekcie religii perskiej.
196 Szlakami bogów
R E L IG IA G M IN Y ZO R O A STR A
Choć myśl Zoroastra wywarła na niego głęboki wpływ, Dariusz nie był
z pewnością członkiem gminy proroka. Dopóki towarzysze Zoroastra żyli
jeszcze, społeczność ta mogła się zadowalać ustnym przekazem nauk mi­
strza, zwłaszcza że metrum, w jakim były wyrażone, zdawało się gwaran­
tować dokładność. Kiedy jednak pomarli, zaś oficjalne praktyki religijne
imperium w sposób oczywisty odbiegały od prawdziwej wiary i zachodziło
niebezpieczeństwo oportunistycznej herezji, jedynie sztuka pisma mogła
dać pewną gwarancję, iż prawdziwa doktryna mistrza będzie przestrze­
gana bez zmian. W miarę jak coraz powszechniej śpiewano jego Gathy
jako teksty rytualne, coraz dotkliwiej odczuwano potrzebę dokładności.
Nie znaczy to, by Gathy stały się kiedykolwiek „biblią”, której lektura
byłaby zbożnym obowiązkiem nawróconych na wiarę Zoroastra; kapłani-
-pisarze sporządzili raczej trochę rękopisów, przechowywanych w zwojach
jako wzorce, według których kontrolowano recytowane teksty rytualne.
Od tej wczesnej gminy pochodzą trzy modlitwy — Ahuna Wairia,
Aszem Wohu i Aińema Iszio — najstarsze po Gathach zabytki zoroa-
stryzmu:
„Jak on (Ahuramazda) jest najlepszym Panem, tak w zgodzie z Cnotą
świętą Sędzią jest on (Zoroaster), który Mazdzie .z żywota czyny Myśli
Dobrej, a Ahurze Królestwo niesie, którego pasterzem uczynili oni bie­
dakom.
Cnota najlepszym jest Dobrem; niech wedle pragnienia naszego się
stanie, niech wedle pragnienia naszego będzie nam dana Cnota, byśmy
zyskali Cnotę Najlepszą (zbawienie).
Niech braterstwo umiłowane wesprze mężów i niewiasty Zoroastra,
Myśl wesprze Dobrą; która istota na cenną zasługuje zapłatę, dla tej modlę
się o upragnioną nagrodę Cnoty, której Ahuramazda udzieli."
Wierni uczniowie Zoroastra żyli w biedzie i nie dorobili się zaszczytów.
Od świeckich władców społeczność ta nie mogła się spodziewać żadnej
nagrody. Z tym większą żarliwością wyczekiwali jej członkowie zapłaty
w szczęśliwym życiu za grobem, przyobiecanej wytrwałym przez Zoro­
astra.
Identyczną sytuację obrazują inne modlitwy, zapisane w narzeczu, któ­
rego używał Zoroaster w swoich Gathach; prorocze natchnienie już jednak
wyparowało, modlitwy ułożone są prozą.
„Obyśmy, Ahuramazdo i Cnoto piękna, zrobili taki wybór, by myśli
nasze, słowa i postępki najlepsze były dla obu światów. Kształceni i nie-
ksztalceni, władający i poddani pragniemy, by nagrodą za czyn najlepszy
było bezpieczeństwo i pasza dla Bydła. Zaiste najlepszego z władców Kró­
lestwo jest, bo Ahuramaździe i Cnocie Najlepszej u nas przypisane [co
Religia gminy Zoroastra 197
znaczy, że nie świeckiemu wielkiemu królowi jak Dariusz], Gdy mężowi
lub niewieście wiadomo, co słuszne, niech sprawiedliwość czynią z zapa­
łem, sobie i każdemu, kogo do zrozumienia przywieść zdołają. Bo tobie,
Ahuramazdo, cześć świadczyć i chwałę, Bydłu paszę zapewnić, najlepsze
jest — taka wiara nasza. Dla debie będziemy się trudzić i innym nieść
prawdy zrozumienie, jako potrafim. Każdy rozumiejący liczy się wśród
towarzyszy Cnoty, w gminie cnotliwych; radują się nim oba światy. Oby­
śmy głosili słowa twoje objawione, Ahuramazdo, Cnotą ku lepszemu
oświeceni; ciebie zaś, Zoroastrze, stanowili dawcą przykazań i nauczyde-
lem. Jak Cnoty pożądamy i Myśli Dobrej, i Królestwa, tak niechaj tobie,
Ahuro, chwała będzie nad chwały, ku tobie niech się zwracają modły
nieprzebrane.”
„Pomnij na zapłaty [obiecane], Mazda-Ahuro, opatrznością twoją
i opieką spełnij, Mazda-Ahuro, o co zabiegamy, zapłatę daj, którą wyzna­
czyłeś mojej gminie. Zezwól, byśmy w żywode ziemskim i duchowym
towarzystwa twego i Cnoty na wieki dostąpili. Uczyń, Mazda-Ahuro, by
wojownicy uwierzyli w Cnotę. Niechaj dostąpią Cnoty; niech wieśniacy
przysposobią się na towarzyszy wiernych, gorliwych i niezachwianych;
niechaj jedni i drudzy przyjdą do nas jako prawdziwi wyznawcy! Takiini
niechaj i możni się staną, takimi wieśniaków gminy, takimi stowarzyszenia
(świeckie), do których należymy, takimi my sami, Mazda-Ahuro, w Cnotę
wierzący' i sprawiedliwość. Zrządź to, czego pożądamy!"
„Ahuramaździe i Cnode Najlepszej hymny, pieśni i chwalby wznosimy,
ofiarujemy i poświęcamy. W twym Królestwie dobrym, Mazda-Ahuro,
niechaj będzie nam dane uczestniczyć po wsze czasy. Niechaj nami, o naj­
bardziej dobroczynny z bytów, dobry władca rządzi, mąż czy niewiasta,
na tym i tamtym świede. Bogiem (jazatą) stanowimy debie, błogosła­
wiony, zwydęski, Cnoty towarzyszu; bądź nam przeto, najbardziej do­
broczynny z bytów, żywotem i silą na tym świede i tamtym. Obyśmy
służyli tobie i byli ci wsparciem mocnym a wytrwałym; tobie gwoli oby­
śmy byli czynni i mocni. Uczyń, o najbardziej dobroczynny z bytów, by­
śmy ci wsparciem byli długo, zgodnie z naszym pragnieniem. Twymi
chwalcami i prorokami obwołujemy się, Ahuramazdo; obyśmy takimi byli,
po nagrodę stanąć gotowi, Mazda-Ahuro, którą wyznaczyłeś gminie.
Spraw, byśmy w żywocie ziemskim i duchowym towarzystwa twego
i Cnoty dostąpili na wieki."
Niewielki „kościół” Zoroastra kwitł pod patronatem Hystaspesa, dopóki
ten był kawi, a być może również i potem, kiedy został satrapą. Gdy jed­
nak syna Hystaspesa, Dariusza, uznano monarchą całego imperium, za­
pomniał on o gminie, w której się urodził, nawet jeśli pamiętał jeszcze
co nieco z nauk proroka. Przytoczone wyżej modlitwy ułożone zostały
w tych czasach zaniedbania. Możni, wojownicy, wieśniacy, nie mówiąc
138 Szlakami bogów
już o świeckich stowarzyszeniach, do których należeli nawróceni, pozostali
indyferentni, nawet w ojczyźnie. Zniechęceni przywódcy gminy nie umieli
pojąć tej obojętności; wielki prorok obiecywał im niezawodną nagrodę
i na tym, i na tamtym świecie. Płaszcz proroka spłynął im na ramiona
i gorliwie podejmowali się pełnić swe zadanie, ale spodziewali się przy­
obiecanej zapłaty. W końcu doszli do tego, że byli w zupełności gotowi
zgodzić się, ii wielki król jest jazatą, pomniejszym bóstwem, któremu
składać cześć jest rzeczą właściwą. Ale czasy im nie sprzyjały; nim zwy­
ciężyła religia Mazdy, sam Zoroaster musiał stać się bogiem.
R E L IG IA I K A L E N D A R Z
Nie żywiąc osobiście szacunku dla babilońskich świątyń i ich kapłanów,
Dariusz nie mógł wszakże zignorować całkowicie ich solidnego wkładu
w wiedzę praktyczną. Do nich zwracał się poszukując pisarzy, którzy tek­
sty dyktowane przez niego po persku tłumaczyli na akadyjski i którzy
mozolili się nad jego nowym zbiorem praw. Od nich też dostał uczonych,
którzy uściślili jego kalendarz.
Nauka na starożytnym Wschodzie nie była przeciwnikiem religii; na
dobrą sprawę wyrosła w cieniu świątyni. Astrologia z dawna już oswoiła
babilońskich kapłanów z niebem i wypracowała terminologię. Ze względu
na wymagania kalendarza wszedł w użytek cykl ośmioletni, a potem dzie­
więtnastoletni, u schyłku którego koniec roku słonecznego zbiegał się nie­
mal dokładnie z końcem księżycowego. W 747 roku babiloński król Nabu-
nasir przejął ten system na użytek praktyczny i odtąd ogólnie obowiązy­
wał cykl dziewiętnastoletni. Nieco później astronomowie asyryjscy usta­
lali już daty w sposób czysto naukowy, aczkolwiek podstawy prawdziwie
naukowej astronomii położono dopiero w okresie chaldejskim.
Ilustrację obserwacji chaldejskich stanowić może efemeryda sporządzo­
na w roku 568. ,.Osiemnastego dnia miesiąca Dilbat (Wenus) znajdowała
się 2°55' nad Królem” — Regulusem, najjaśniejszą gwiazdą konstelacji
Lwa. „Nocą, ósmego, wieczorem, Sin (bóg księżycowy) stał 6°15' pod
Wagą Północy.” „Dziesiątego, wieczorem, Merkury wchodzi za Wielkie
Bliźnięta" , zachodzi ze słońcem. „Merkury odchodzi dalej na wschód”
Bieg planet określa się dokładnie w stopniach i minutach w odniesieniu
do konstelacji i gwiazd.
Podręcznik Ukazywanie się planet..., zredagowany przez Labaszi, syna
Belszaribni w 577 roku, świadczy o bardziej zaawansowanej wiedzy:
„Ukazanie się boga Sin, czas na nie wróci za 27 dni", to znaczy, że cykl
księżycowy wynosi 27 dni. „Ukazanie się bogini Dilbat, powróci ona od
tyłu za 8 lat.” Wenus powraca na to samo miejsce na niebie po 8 latach,
Religia i k a le n d arz 189
ale „odejmij 4 dni i obserwuj”, i prawdziwy cykl wynosi 8 lat mniej 4 dni.
„Merkury powraca od tyłu po 6 okrągło latach.” Merkury jest najtrud­
niejszą z planet i Labaszi wie, że przybliżenie podał beznadziejnie nie­
dokładne, bo dodaje: „Co do czasu się upewnij, czas ukazania się spraw­
dzisz i obserwować będziesz” — w nadziei, że przyszłym astronomom lepiej
się może powiedzie. Mars ma cykl 47 lat bez 12 dni. Saturn powraca po
59 latach, ale „dzień po dniu obserwować będziesz” i to samo napomnienie
dotyczy 27-Ietniego cyklu „Gwiazdy Luku”, Syriusza. Nie tylko znano
z zadziwiającą dokładnością cykle wszystkich planet z wyjątkiem Merku­
rego, lecz nadto astronomów wcale nie zadowalały te wyniki i starali się
je uściślić. Co więcej, odkryli już byli sar (saros, którym ciągle jeszcze
posługują się współcześni astronomowie) — okres 6585 dni, czyli nieco
ponad 18 lat, po upływie którego zaćmienia powtarzają się niemal do­
kładnie w takiej samej kolejności
Kapłani babilońscy nie poprzestali na tych obserwacjach (choć były one
dokładniejsze niż kiedykolwiek potem aż do wynalezienia teleskopu);
uprzedzając swych współczesnych następców', doskonalili wyniki przy po­
mocy skomplikowanej procedury matematycznej stworzonej piętnaście
stuleci wcześniej. W rezultacie ich tabliczki astronomiczne stanowią nie­
mal dokładny prawzór współczesnej efemerydy. Weźmy na przykład ta­
bliczkę z roku 523. Najpierw mamy tabelę dla każdego miesiąca; wygląda
to groźnie, bo są na niej tylko cyfry i trochę ideogramówr
N isan n u 1 DIH 30 SZ I
ina 1 KA S NA
MI 13 DIR Ina 9 ME
13 2 30 SZU
MI 14 DIR 8 20 M I
14 7 40 NA
27 DIR ina 16
Rozszyfrowując skróty i przyjmując, że drugą grupę liczb obliczono
w' usz, równych każda 4 naszym minutom, przekładamy: „Sporządzono
1 kwietnia.” W dniu tym jest odstęp „2 godzin od zachodu słońca do za­
chodu księżyca. 1-ego, 2 godziny do zachodu księżyca. Wieczorem 13-tego,
odstęp 36 minut od wschodu księżyca do zachodu słońca 13-tego, 10 minut
od zachodu księżyca do wschodu słońca. Wieczorem 14-tego, odstęp 33 mi­
nut 20 sekund od zachodu słońca do wschodu księżyca. 27-ego, odstęp
1 godziny 4 minut." Dla innych miesięcy są podobne tabele. W tabeli dla
Addaru (lutego) czytamy: 13 SZU u NA la iszu, „13-tego nie ma wschodu
słońca ani zachodu księżyca” ; słońce wstaje i księżyc zachodzi w tyn»
samym czasie. W końcu miesiąca mamy zapis 26 23 27 12; te tajemnicze
liczby oznaczają, że nasz astronom nie byl pewien, czy księżyc pojawił się
200 Szlakami bogów
po raz ostatni 26-tego czy 27-mego, więc wykonał obliczenie dla obu dat.
Następnie astronom zajął się planetami. „Roku VII (panowania Kambi-
zesa), [miesiąca] Abu 22 [dnia], bóg Mulubabbar wszedł przed obliczem
Szerua” ; wykładamy to w ten sposób, że Jowisz zachodzi wraz ze słońcem,
na zachód od konstelacji Panny. ,,[W miesiącu] Ululu 22 [dnia] ukazuje
się z tylu za Szerua"; Jowisz wstaje heliakalnie na wschód od Panny.
,,[W miesiącu] Tebetu 27 [dnia] stoi w miejscu przed obliczem Wagi.”
Jowisz dochodzi do pierwszego punktu zwrotnego, gdzie dla nieuzbrojo­
nego oka wydaje się nieruchomy przez 4 lub więcej dni. „Roku VIII, [mie­
siąca] Airu 25 [dnia], stoi w domu Szerua”, w drugim punkcie zwrotnym.
,,[W miesiącu] Ululu 4 [dnia] wchodzi z tyłu za Wagę”, w krainę pod­
ziemi; zaszedł wraz ze słońcem!
„Roku VIII, [miesiąca] Simanu 10 [dnia], bogini Dilbat wieczorem we­
szła w głowę Lwa, [w miesiącu] Simanu 27 [dnia] rano ukazała się w domu
Raka.” Wenus znikła jako gwiazda wieczorna i po 16 dniach pojawiła się
jako poranna. Potem przeszła z Ogona Ryby, gdzie była gwiazdą poranną,
do Wozu, jako gwiazda wieczorna. Analogicznie opisano ruchy Kaimanu
(Saturna) i Salbatanu (Marsa). Następnie mumy pozycje księżyca, tyle
a tyle łokci i palców z tyłu lub z przodu, powyżej lub poniżej odpowiedniej
planety. Na koniec podano zaćmienia. „Roku VII, [w miesiącu] Duzu,
w' nocy 12-tego, 12/a podwójnej godziny [3 godziny 20 minut] po nadejściu
nocy, było zaćmienie Sina, wszystko ustalono, tarcza wyszła ku północy."
Być może, że ta właśnie tabliczka stanowiła praźródło inlormacji, jakie
posiadał Hipparch o tym zaćmieniu.
Z początkiem V wieku pojawia się pierwszy z wielkich astronomów Ba­
bilonu, którego imię zapamiętali Grecy; Naburimanni, syn Balatu, poto­
mek kapłana boga-księżyca; jako świadka w Babilonie wymieniają go
ważne dokumenty w 491 i 490 roku. Strabon nazywał go Naburianosem
i obdarzał tytułem „matematyka”, zasłużonym, gdyż wprawdzie tabele
swe wyprowadzał z obserwacji, ale szczegóły były rezultatem bardziej
złożonych obliczeń. Jego system wyłożony został w podręczniku skopio­
wanym w początkach panowania Seleucydów; podano tam wskazówki co
do konstrukcji tabel księżyca i zaćmień, jakie zachowały się z okresu
ostatnich Seleucydów i wczesnopartyjskiego.
Naburimanni postawił problem, jak oznaczyć faktyczną datę nowiu
i pełni, z czym wiązało się przewidywanie zaćmień księżyca i słońca. Po­
wstał)' więc dwa zbiory nieco podobnych tablic; pierwsze dotyczyły po-;
zycji księżyca, drugie nazwano tabelami „z 14-tego dnia”, kiedy przy pełni
widoczne są zaćmienia księżyca. Kompletne tablice miały siedemnaście
lub osiemnaście kolumn.
W pierwszej podana była data, przy czym w tabelach zaćmień wpisano
przed nią „w 5 miesięcy”, jeśli wskutek recesji linii węzłów zaćmienie
Religia i kalendarz 201
miało nastąpić w 5 (a nie, jak zwykle, w 6) miesięcy po poprzednim. Dru­
ga kolumna podawała zmienną pozorną średnicę tarczy księżyca w jed­
nostkach odpowiadających jednej czwartej naszego stopnia; „ułamki"
wyliczano nieraz aż do szóstego miejsca w systemie sześćdziesiątkowym.
Tak więc najmniejsza średnica wynosi 1 57 47 57 46 40, czyli 29'26", 9,
wobec współczesnego obliczenia 29'30"; największa 34’16", 2 wobec 32'55”;
średnia 31'51", 5 wobec 3 r i2 ”, 5. Jak niezwykłe jest, że Nabu­
rimanni już tak wcześnie był tale bliski prawdy, uprzytomni nam
może fakt, że są to wyniki znacznie dokładniejsze niż oceny Ptolemeusza,
Kopernika i nawet Keplera, nim ten ostatni posłużył się teleskopem. Ta­
blice wypełniano przez dodawanie do poprzedniej liczby lub odejmowanie
od niej, zależnie od tego czy linię oznaczono tab (plus) czy lal (minus),
stałej różnicy 0 2 45 55 33 20; powstały w ten sposób ciągi arytmetyczne,
rosnący do maksimum i malejący do minimum średnicy. Ponieważ maksi­
mum przypada w perigeum, a minimum w apogeum, możemy wyliczyć,
że miesiąc anomalii u Naburimanniego (okres przejścia księżyca z peri­
geum do apogeum i z powrotem) trwał 27 dni. 13 godzin, 18 minut, 31,9
sekundy. Z pomocą tej kolumny otrzymywano apogeum i perigeum słu­
żące do dalszych wyliczeń ruchów księżyca.
Trzecia kolumna tablic Naburimanniego podaje położenie księżyca na
nowiu lub w pełni w stopniach w odniesieniu do konstelacji położonych
wzdłuż drogi słońca, eldiptyki, które teraz stają się normalnymi znakami
zodiaku. Najpierw przy wyliczaniu zmian w ruchu słońca przyjmuje się
przeciętny niezmienny ruch księżyca. Z podręcznika dowiadujemy się, że
od jednej pełni do drugiej należy dodać 30°, kiedy księżyc jest między
13° Ryb i 27° Panny; w pozostałej części koła dodaje się tylko 28°7'30'';
oznacza to, że maksymalny ruch słońca wychodzi o kilka sekund za mały,
minimalny zaś o lalka sekund za duży. Przybliżenie było wprawdzie nie­
dokładne, ale błąd w każdym wybranym momencie okazywał się niewiel­
ki; według tego wyliczenia prawdziwy rok księżycowy i prawdziwy rok
słoneczny schodziły się na końcu 19-letniego cyklu, kiedy po 12 zwykłych
latach 12-miesięcznych i 7 przestępnych 13-miesięcznych słońce i księżyc
powTacały w to samo miejsce na ekliptyce i to z taką precyzją, że trzeba
było 236 lat, nim błąd urósł do 1°.
Z tej kolumny wyliczono czwartą, zmiennych długości dnia. Kiedy
słońce jest w 10° Barana, dni trwają 3 jednostki, 12 godzin, powiada pod­
ręcznik; potem dodaje się i odejmuje minuty według rosnącego lub male­
jącego ciągu. Najdłuższy dzień ma 14 godzin 24 minuty — prawie 15 mi­
nut za dużo — a najkrótszy 9 godzin 36 minut — ponad 13 minut za
mało — ale to można wybaczyć zważywszy, że Babilończycy nie dyspo­
nowali ani teleskopem, ani żadnym innym nowoczesnym przyrządem, że
czas mierzyli zegarem wodnym, że nie zdawali sobie sprawy z efektu re­
202 Szlakami bogów
frakcji, ani też z błędu, jaki powoduje prowadzenie obserwacji z wysokich
wież świątynnych, i że pomyłka wydałaby się mniejsza, gdyby nie obrali
do obserwacji właśnie górnej krawędzi tarczy słonecznej. Używając ziqpu,
pionowo ustawionego rozszczepionego drąga, wykryli, że cień najkrótszy
jest w południe w czasie przesilenia letniego, najdłuższy w czasie zimo­
wego; ponawiając obserwacje i wyliczenia uzyskali przeciętną. Dowie­
dzieli się, że pory roku nie są tej samej długości; jesień wypadła im tylko
0 pół godziny za krótka, wiosna i lato o pół dnia za długie, zima — o pra­
wie dzień za krótka.
Kolumna piąta tablic Naburimanniego wylicza położenie księżyca nad
lub pod ekliptyką w dwóch okresach roku. Podręcznik podaje przykład:
„Przyjmując 3a52’ir '3 9 ”' powyżej (ekliptyki), odejmij 1°58'45,,42'" od
środka (to znaczy przeciętną) i zostaje l°53'25''27m. O ile jest to mniej
niż 2°24‘ — (to znaczy mniej o) 30'34"3"’ — tyle, 30’34"3"', odejmuje się
od 1053’25"57"' i wtedy jest l°2 2 '5 r’54'" powyżej. Następnie, 3°52'11"39'"
powyżej znalazłszy, 30'34''33"' do 1°58'45',42"' dodaj i tak znajduje się
2°29'19”45'" poniżej.” Podstawą kolumny jest miesiąc smoczy z 27,23039
dnia, za mały według współczesnego obliczenia o 26 minut.
W tabelach zaćmień znajduje się kolumna dodatkowa, ponieważ astro­
nomowie wykryli, że zaćmienia przewidywane na mocy reguły sarosu nie
zawsze były widoczne w Babilonie, toteż starali się ustalić, do jakiego
stopnia sprawdzała się ta formułka w danej miejscowości. Przy zauwa­
żalnych zaćmieniach oznaczali wielkość cienia, przy czym seria ta wzrasta
1 maleje w dobrej zgodności z wyliczeniami współczesnymi, Rubrykę wy­
pełniano oczywiście tylko przy oddaleniu księżyca od ekliptyki nie więk­
szym niż 1°44'24'' — w innych razach do zaćmienia, jak sobie zdawali
sprawę, dojść by nie mogło.
Teraz musimy wyznaczyć ruch księżyca w stosunku do słońca, opiera­
jąc się o miesiąc anomalii, ponieważ od tego zależą zaćmienia. W drugiej
kolumnie mieliśmy pozorną średnicę księżyca, największą, gdy byl on
blisko ziemi; w tym samym stopniu wzrastał też pozorny ruch księżyca.
„Przy zmianie (dziennego) ruchu Sina — powiada nasz podręcznik — do­
daje się lub odejmuje 42'.” Dla ekstremum, idealnego maksimum w peri-
geum, przyjmuje się 15056'54''22'''30,'"; idealne minimum w apogeum
wynosi ll° 4 '4 " 4 r”15'"’; tych liczb właśnie dotyczy zalecenie, by odjąć
lub dodać 42'. Biorąc z drugiej kolumny jako średnicę księżyca 2 17 4 48
53 20 mamy jako odpowiadający jej ruch dzienny 11°4'4"41"'15"” i tym
samym zmienność ruchu na jednostkę zmiany średnicy. Podręcznik podaje
liczby z dokładnością do bardzo odległych miejsc sześćdziesiątkowych (rzę­
dów wielkości); w tablicach są one zaokrąglone do sekund.
Na podstawie miesiąca anomalii oblicza się miesiąc synodyczny, zakła­
dając na próbę, że słońce cofa się o dokładnie 30° na miesiąc. Tutaj także
Religia i kalendarz 203
spotykamy się z postępem arytmetycznym przy próbie dopasowania da­
nych do zmienności pozornej średnicy księżyca, błąd jednak wychodzi tak
duży, że w pobliżu ekstremów stasuje się korektę z empirii. Dziewiąta
kolumna wprowadza takie poprawki dla dwóch połówek zodiaku i do­
wiadujemy się z rachunku, że przeciętny miesiąc ma 29 dni 14 godzin
44 minuty — a wdęc o 1 godzinę 49 minut 57 sekund za dużo.
Dziesiąta kolumna podaje poprawki dla zmieniającego się czasu zachodu
słońca, ponieważ dzień astronomiczny, podobnie jak zwykły, liczy się je­
szcze od momentu zniknięcia tarczy słonecznej. Dla 6 miesięcy tablice
podają plus, dla 6 — minus, z przejściem przez zero; maksimum, minimum
i zero przypadają na zmiany pór roku, ponieważ zaś w tym systemie zmia­
ny te zachodzą na 10° odpowiedniego znaku, maksimum wypada w 10°
Wagi, minimum w 10° Barana. Najwcześniej zachodzi więc słońce w prze­
sileniu zimowym, najpóźniej w letnim, 6 miesięcy plusowych odpowiada
przyrostowi dnia, 6 minusowych ubytkowi.
Teraz jesteśmy przygotowani do lektury kolumny jedenastej, która po­
daje, o ile poprzedzający miesiąc jest dłuższy niż 29 dni, i w ten sposób
pozwala nam wyliczyć najdłuższy i najkrótszy miesiąc synodyczny. Odej­
mując, w danej linii, liczbę z kolumny dziewiątej od liczby z ósmej,
i dodając lub odejmując poprawkę z dziesiątej, dostajemy liczbę kolumny
jedenastej. Gdy księżyc dwukrotnie mija perigeum, mamy najkrótszy
miesiąc: 29 dni 7 godzin 17 minut; kiedy dwukrotnie mija apogeum —
najdłuższy: 29 dni 17 godzin 13 minut.
Kolumna dwunasta prezentuje to, co było ostatecznym celem tych
wszystkich rachunków: faktyczną datę nowiu lub pełni, którą dostajemy
dodając do liczby z poprzedniego wiersza poprzedzającej kolumny liczbę
z danego wiersza tejże kolumny. Awers tabliczki zawiera serię od Addaru
do Addaru, ponieważ nów ostatniego miesiąca starego roku wyznacza
pierwszy nów nowego roku; na odwrocie seria biegnie od Nisannu do Ni-
sannu, ponieważ pierwszą pełnię roku wyznacza jego pierwszy nów. Na­
stępne kolumny wyliczają nów faktyczny, ponieważ Babilończycy od
niego właśnie, nie zaś od wyznaczonego już nowiu astronomicznego za­
czynali miesiąc. Aby ten nów faktyczny znaleźć, śledzili, kiedy stary księ­
życ pokaże się po raz ostatni jako wąski sierp po wschodniej stronie po­
rannego nieba. Dopóki kolumn tych i odpowiadających im części podręcz­
nika nie opublikują z komentarzem zawodowi astronomowie, nie potrafimy
ocenić w pełni olbrzymiego dzieła Naburimanniego.
Możemy jednak odnotować, co podaje współczesny astronom. Dla sto­
sunku księżyc—słońce Naburimanni miał niedocenę 9",8; dla słońca i linii
węzłów nadmiar 4",6; dla księżyca i linii węzłów niedocenę 5",2. W trud­
nym obliczeniu perigeum księżyca nadmiar wynosił u niego tylko 19”,9;
perigeum słońca jest za małe o 3",9, w stosunku księżyca i perigeum
204 Szlakami bogów
słońca niedomiar wynosi 13",7. Nam, którzy nie jesteśmy astronomami,
taka dokładność wydaje się niewiarygodna; zawodowi astronomowie skła­
dają hołd swemu tak utalentowanemu poprzednikowi, który pracował nie
dysponując żadnymi wysoko wyspecjalizowanymi przyrządami i jeszcze
lepiej rozwiniętymi narzędziami matematycznymi, z jakich oni sami dziś
korzystają.
Astronomia była jedyną nauką, którą Wschód przekazał Zachodowi
w pełni dojrzałą, jedyną, w której największe sukcesy osiągnięto na Wscho­
dzie w omawianym przez nas okresie. Fragmentaryczność źródeł nie po­
zwala na zobrazowanie w podobny sposób innych dziedzin wiedzy tego
czasu; to, co ocalało, wystarcza jednakże dla dowodu, że w matematyce
czystej, botanice, medycynie i gramatyce nie poszła w zapomnienie wie­
dza starożytnej przeszłości i że pod ważnymi względami nastąpił pewien
postęp.
K O N TA K TY GREKÓW Z K U LTU RA w sch od u
Grecja zawsze była podatna na kulturę Wschodu. Kreta minojska była
w każdym sensie uznanym członkiem wschodniego świata, zaś Grecy
z Myken pozostawali z nim w równie niemal ścisłym kontakcie. Materiał
dowodowy, jakim dysponujemy, stanowią nie tylko resztki przedmiotów,
legendy bowiem są nawet bardziej pouczające. Teb nie założyli ludzie
z Egiptu, lecz Fenicjanin Kadmos, który przywiózł do Grecji „litery
kadmejskie", alfabet. Peloponez wziął imię od Lidyjczyka Pelopsa, syna
Tantala. Do Argos przybyły Egipcjanki Danaidy. Wraz z legendarnymi
herosami pojawiły się też wschodnie legendy: o Niobe, córce Tantala, ska­
mieniałej z płaczu pod górą Sipylos, o Licyjczyku Bellerofoncie, który
na skrzydlatym koniu Pegazie walczył z Chimerą, czy o potworze Tytonie,
który wojował z bogami Olimpu i został zamknięty w jaskini koło Kory-
kos w Cylicji.
Ostatnim wielkim zwycięstwem imperium mykeńskiego było zdobycie
„frygijskiej” Troi. Homer i inni poeci wplatają w opowieść o tym historie
o bohaterach ze Wschodu, jak Etiopczyk Memnon lub wojownicze Ama­
zonki. Grecy podbili wschodni rejon Morza Egejskiego i w legendzie żyło
wspomnienie o ich małżeństwach z miejscowymi kobietami. Żony nauczy­
ły greckich najeźdźców kultu bóstw anatolijskich, jak efeska Artemida
wielopierśna i Matka Bogów (Kybele) z kastratem Attysem. Kupcy
z Sydonu nawiedzali Morze Egejskie i wraz z towarami przywieźli też
nazwy sprzedawanych przedmiotów. Przywieźli także ornamentykę, pod
której wpływem odmienił się styl ceramiki, wyroby metalowe i posążki,
które kopiowano.
Obieżyświaty greckiego średniowiecza przyniosły Homerowi wieści
W pływ w schodniej nauki i religll w G recji 20S
0 wielkim, stubramnym mieście, zasobnym w drogocenne metale, pełnym
wojowników; osobliwe, że zwali je Tebami, na wzór stolicy beoddej. Kup­
com fenickim towarzyszył czczony przez nich bóg Adonis, o którym
Hezjod wspomina jako o synu Feniksa, „Fenicjaninie". Żadna fenicka
dama nie opłakiwałaby Adonisa goręcej niż Safona: „Biada Adonisowi!”
„Umiera, Kytero, Adonis czuły! Cóż czynić mamy? W piersi się bijcie,
dziewczęta, chitony podrzyjcie!” „Adonisa opłakujemy, gościa czterech
miesięcy!” Wraz z fenickim chitonem przyswoiła też sobie Safona kult
fenicki.
Po podboju przez Lidię kontakt kolonistów jońskich z kulturami Wscho­
du stał się jeszcze ściślejszy. Artyści zapożyczali lidyjskie motywy, a lu­
dzie interesów nauczyli się sztuki menniczej. Ksenofanes pod wpływem
naturalnej reakcji obwieścił, że jego ziomkowie z Kolofonu popadli w ruinę
poznawszy lidyjskie luksusy — namaszczają się, złotem zdobią włosy
1 noszą szaty' purpurowe. Fokilides z Miletu posunął się do twierdzenia, że
„miasteczko na skale w należnym żyjące porządku potężniejsze jest mili
Ninos (Niniwa) bezrozumny”.
Inni Grecy handlowali z Egiptem, jak brat Safony Charaks, który przez
długi czas zamieszkiwał w Naukratis; przywozili stamtąd na pamiątkę na
przykład posągi, które greccy rzeźbiarze naśladowali potem swymi
archaicznymi „Apollonami”. Jeszcze inni walczyli jako najemnicy u egip­
skich królów z dynastii saickiej. Oddawali cześć tamtejszym bogom, a pe­
wien Grek z Delty na brązowym posążku byka Apisa umieścił napis:
„Bogu Panepi (Pehe-n-Hapi) poświęci! mnie Sokilides." Niektórzy wstę­
powali na służbę monarchów chaldejskich, jak Nabuchodonozor — na
przykład ósv Antimenides, który opodal Askalonu zabił olbrzyma. Jego
brat, poeta Alkajos, witał go jako powTacającego z krańców ziemi. Podróż­
nicy zwozili wracając do Grecji coś więcej niż złoto i nie jest przypadkiem,
że logika grecka zrodziła się w Jonii.
W PŁYW W SCH O D N IEJ NAUKI I R E L IG II W G R E C JI
Najdawniejsze autorytety twierdzą uparcie, że pierwszy filozof grecki,
Tales z Miletu, był pochodzenia fenickiego. Podano to w wątpliwość,
w każdym jednak razie prawdą jest, że jako poddany Lidyjczyków,
Alyattesa i Krezusa, Tales stykał się z całym bogactwem wschodniej my­
śli. Przykład najemnika, brata Alkajosa, wskazuje, jaką drogą wędrowała
wieść o świeżym odkryciu chaldejskim, sarosie; znając je mógł joński
filozof przepowiedzieć zaćmienie słońca z 28 maja 585 roku.
Inni autorzy utrzymują, że Tales studiował u kapłanów egipskich, od
których nauczył się geometrii. Nowo nabytą wiedzę wykorzystał • Mwsry
206 szlakami bogów
swą laskę na krawędzi cienia wielkiej piramidy: rozpatrując dwa trójkąty
powstałe wskutek zatrzymania słonecznych promieni, wykazał, że wyso­
kość piramidy jest w takim samym stosunku do długości laski jak jeden
cień do drugiego. Ta nowa metoda pomiaru piramidy wzbudziła podobno
bezmierny podziw króla Amazysa.
Tales byl pierwszym Grekiem, który wpisał w koło trójkąt prostokątny.
Oznaczył też bieg słońca od przesilenia do przesilenia i w ten sposób ustalił
pory roku. Podział roku na 365 dni, jakiego dokonał, był znacznie popraw-
niejszy niż rozpowszechniona praktyka liczenia tylko 360 dni w roku, ale
Egipcjanie wyprzedzili go w tym względzie o dwa tysiąclecia. Z kolei na
pewno od Chaldejczyków otrzymał dane, dzięki którym wyliczył wielkość
słońca jako xhv> jego orbity oraz księżyca jako taki sam ułamek orbity
lunamej. Jedynie w mniemaniu samych Greków mogło być prawdą, że
Tales pierwszy rozpoznał Małą Niedźwiedzicę, gdyż Fenicjanie już od stu­
leci orientowali podług niej swoje statki.
W literaturze greckiej od czasów Homera roi się od nazw konstelacji
i opowieści o nich, swojskich nam już w dzieciństwie. Dopiero ostatnio
dowiedzieliśmy się, że nazwy te są w większości przekładami lub prze­
róbkami babilońskich nazw tych konstelacji. Od czasów trzeciej dynastii
z Ur, u schyłku trzeciego tysiąclecia, Babilończycy sporządzali kalendarz
dodając w nieregularnych odstępach uzupełniające miesiące, zgodnie
z mało dokładnym cyklem ośmioletnim. Najpóźniej w VII wieku, po wpro­
wadzeniu przez Babilończyków cyklu 19-letniego, Grecy przejęli tamten
dawny, który nazwali oktaeteris. Mieli przede wszystkim na celu upo­
rządkowanie stałych świąt religijnych. Z czasem zdano sobie sprawę, że
system ten pozostawia wiele do życzenia. Mamy wiadomości o reforma­
torze. Kłeostratosie z Tenedos, który u schyłku VI wieku podwoił, zdaje
się. cykl, bowiem rok u niego liczył 3657/ie dnia.
Tymczasem Pitagoras z Samos i jego bezpośredni uczniowie zerwali
całkowicie z ideą praktycznego kalendarza. Pitagoras, drugi wielki filozof
z pokolenia Talesa, również zwiedzi! podobno Egipt i Babilon. O podróży
nad Nil nie sposób wątpić. Pitagoras uczył się egipskiego za panowania
faraona Amazysa i studiował u Ojnufisa z Heliopolis. Jako pierwszy z Gre­
ków stwierdził tożsamość gwiazdy wieczornej i porannej, fakt znany Ba-
bilończykom piętnaście stuleci wcześniej. Słynne twierdzenie, które nosi
imię Pitagorasa, było nowością jedynie dla Greków.
Mocno przeświadczony o mistycznych właściwościach liczb, Pitagoras
postanowił ułożyć zupełnie nowy cykl, którego zasadę pierwszą stanowiła­
by arytmetyka. 59 było liczbą „piąkną", jako że pierwszą. Kiedy do tego
dodano bezsporny fakt, że licząc dni i noce w każdym miesiącu księży­
cowym zawsze dostajemy w sumie 59, zarówno mistrz, jak uczniowie
uznali za oczywiste, że „wielki rok” słońca, po którym powraca ono do-
Wplyw wschodniej nauki i reUgil w Grecji 207
kladnie w to samo miejsce, również musi się składać z 59 zwykłych lat
słonecznych. Proste mnożenie wykazało następnie, że owych 59 lat równa
się 729 miesięcom z 59 dni i nocy każdy, w sumie z 43 011 dni i nocy.
Pełnym potwierdzeniem całej kalkulacji okazał się fakt, że 729 to mi­
styczna kombinacja 9 X 9 X 9 . Teraz już wystarczało zwykłe dzielenie
i otrzymano jako prawdziwą długość roku 364 V* dnia.
Niloksenos z Naukratis był znajomym i gospodarzem Talesa oraz towa­
rzyszy Solona w czasie ich pobytu w Egipcie. Solon również odwiedził
Egipt, utrzymywał się wtedy z handlu. Pobierał naułri u Psenofisa z Helio­
polis oraz Sonchisa z Sais, uczonych kapłanów, raz złożył ceremonialną
wizytę Amazysowi. Niedowiarki mogą powątpiewać, czy Tales i Pitagoras
kiedykolwiek wyprawiali się do Egiptu; nieprawdopodobne jest, by Pita­
goras odbył podróż do Babilonii, historia zaś o wizycie Solona u Krezusa
ma cechy greckiej przypowiastki umorałniającej. Nawet niedowiarki nie
mogą jednak wątpić o pobycie Solona w Egipcie, ponieważ zachował się
wiersz, w którym opowiada on, jak żył „w zalewie Nilu, opodal przy­
lądka Kanopos”.
O ile jednak myśliciele greccy przyswajali sobie wiedzę Wschodu,
z reguły nie dziękując mistrzom, o tyle podchodzili do niej w sposób za­
sadniczo odmienny. Babiloński astronom czy egipski mierniczy ze sznu­
rem, prozaiczni poszukiwacze faktów, posługujący się prostymi, ale sku­
tecznymi narzędziami, przez stulecia gromadzący dane bez troski o miłość
własną i tytuły pierwszeństwa w odkryciach, nade wszystko zaś przy
rozwiązywaniu problemów stale korzystający z wysoko rozwiniętej ma­
tematyki, wprędce poczuliby się swojsko w towarzystwie dzisiejszych
uczonych.
Dla Greków liczby niemal zawsze miały w sobie coś mistycznego. Pita­
goras i jego uczniowie doprowadzili to do absurdu, ale poczucie takie
jest niemal równie wyraźne w myśli Platona i członków jego Akademii.
Wiedza Wschodu dojrzała w szkołach, które kryły się w cieniu świątyni.
Jeśli zawsze pozostała wiedzą praktyczną, to dla wschodniego umysłu
praktyczną potrzebą było też opisanie ludziom wykształconym tajemni­
czych dróg, jakimi chadzają gwiezdni bogowie.
Wiedza Wschodu nie wątpiła nigdy o bogach; filozofia grecka od samego
początku była agnostyczna, jeśli nie wprost ateistyczna. Wschodni bada­
cze zadowalali się powtarzaniem kosmologii uświęconych jako starodaw­
ne, gdzie dzieło stworzenia przypisywano rodzimym bóstwom. Prawdo­
podobnie też nowa religia grecka, orfizm, nauczała kosmologii zadziwia­
jąco przypominającej fenicką. Natomiast myśliciele jońscy musieli bu­
dowę wszechświata odkrywać własnymi siłami. Nawet jednak poszukując
pramaterii, nie potrafili uwolnić się całkowicie od wpływu myśli Wschodu.
Tales uznał za tę materię wodę, pramglę, którą znamy z biblijnej opo­
208 Szlakami bogów Greccy podróżnicy na Wschodzie 209

wieści o Raju. Jego ziomek Anaksymander zapoznał Greków z użyteczny­
mi wschodnimi wynalazkami — zegarem słonecznym, mapą ziemi i mapą
ciał niebieskich — kiedy natomiast wybierał swoją pramaterię, zdecydo­
wał się na .'.bezgraniczne", wywodzące się wprost od Tiamat, babilońskie­
go monstrum chaosu.
Wkrótce po inwazji perskiej Heraldit z Efezu podaje pierwszą wiado­
mość o zetknięciu się Greków z religią perską, ponieważ Magów określa
w nawiasie jako lunatyków, bachantów, świętujących Lenaje i misteria.
Podbój nie powstrzymał rozwoju filozofii jońskiej. Anaksymenes z Miletu,
Ksenofanes z Kolofonu i Heraklit efeski byli słynnymi filozofami pierw­
szej generacji spod panowania Persów, zaś Anaksagoras — drugiej. Trwały
poszukiwania pramaterii, w pogoni za nią rozpatrzono cały wachlarz
możliwości. Dokonywano jeszcze odkryć naukowych lub przyswajano je.
Ale filozofia jońska podążała już własną drogą i pogrążała się w meta­
fizyce.
porastają drzewa leśne, wierzby i tamaryszki; ich stolicą jest Chorasmia.
Możliwe, że sporą część tych informacji zaczerpnął Hekatajos ze sprawo­
zdania Skylaksa. Z niego niewątpliwie wziął dane o hinduskich mieszkań­
cach Gandary i miasta Gandarika, o Kaspapyros naprzedw ziemi Scytów,
0 indyjskim mieście Argante, o ludach Kalatiów i Opiów opodal Indusu
1 ich murem opasanej stolicy oraz o pustyni, która stamtąd ciągnie się
nad Indus, gdzie znów rosną karczochy.
W swych podróżach zawadził też Hekatajos o egipskie Teby i tam spot­
kała go osobliwa przygoda. Jak przystało na Greka, starał się zrobić wra­
żenie na barbarzyńcach, toteż popisał się boskim przodkiem w szesnastym
pokoleniu. Kapłani zaprowadzili go do świątyni i wskazali trzysta czter-
dzieśd pięć drewnianych posągów arcykapłanów, a każdy z nich był sy­
nem poprzedniego, człowiekiem i synem człowieka, nie boga. Oniemiał
Hekatajos, gdy tak stał i po raz pierwszy uświadomił sobie sędziwą staro­
żytność Wschodu.

G RECCY PO D R Ó Ż N IC Y NA W SCHODZIE

Inni jeszcze podróżnicy o otwartych głowach dotarli w głąb Lewantu.

Skylaks z Karyandy, choć Karyjczyk, opisał swe indyjskie wędrówki po
grecku. Hekatajos z Miletu przewędrował imperium perskie i po powrocie
sporządził spis miejscowości geograficznych, które zwiedził albo o których
słyszał. Tu i ówdzie dodał komentarz historyczny lub etnograficzny, tro­
chę na wzór spisów widniejących na dawniejszych tabliczkach babiloń­
skich. Oba dzieła zaginęły, ale spora część informacji podanych przez
Herodota wywodzi się najwyraźniej z tych dwóch źródeł.
Krótkie wypisy, przypisane formalnie Hekatajosowi przez późniejszych
kompilatorów, ujawniają zdumiewającą znajomość Azji. Chna (Kanaan)
jest dawniejszą nazwą Fenicji; Gabala, Sydon, Dor, Ajga, Ginglymota
i Fojnikussaj to niektóre z jej miast. Kardytis i Kanytis są wielkimi mia­
stami Syrii. Kamareni to wyspy Arabów, Kyra jest wyspą na morzu zwa­
nym przez autora Perskim. Miastami perskimi są Parikana, Chandanaka
i Sittaka, aczkolwiek wiemy, że to ostatnie leżało w istocie w Babilonii.
W opisach etnograficznych Hekatajos jest poprzednikiem Herodota; Kissa-
jowie (Kasyd) ubierają się jak Persowie; Media jest to kraj w pobliżu
Wrót Kaspijskich; lud Hyopy nosi ubiory taicie jak Paflagończycy;
w pobliżu siedzib Gordów znajduje się miasto Matiene; za Matienami
mieszka kolchidzki lud Moschów; Mykowie osiedli opodal rzeki Arakses,
Katańczycy nad Morzem Kaspijskim, wokół Morza Hyrkańskiego ciągną
się wysokie pokryte lasem góry, gdzie rośnie kolczasty karczoch; na wschód
od Partów mieszkają Chorasmiowie, którzy mają i równinę, i góry, te zaś

Rozdział XVI
KSERKSES JAKO NASTĘPCA TRONU
W YBÓR D Z IE D Z IC A
i biono dwa reliefy. U góry unosi się skrzydlaty Ahuramazda wyciągając
krótce po wstąpieniu na tron Kserkses zburzył część Dariuszowego
W skarbca w Persepolis i wybudował harem. Na podłożu z siarki
i pachnącego drzewa położył w czasie uroczystości fundacyjnych blok
z czystego wapienia; był to w istocie rodzaj tablicy, gdyż Kserkses opisał
tam po swojemu, jak to ojciec wybrał go swoim następcą:
,.Rzecze król Kserkses: moim ojcem był Dariusz. Ojciec Dariusza na­
zywał się Wisztaspa. Ojciec Wisztaspy nazywał się Arszama. Wisztaspa
i Arszama żyli jeszcze obaj, kiedy Ahuramazda wolą swą uczynił Dariu­
sza, ojca mego, królem moim. Dariusz miał także innych synów, ale z woli
Ahuramazdy mnie uczynił Dariusz, ojciec mój, największym po sobie.
Kiedy Dariusz, ojciec mój, zmarł, z woli Ahuramazdy wstąpiłem jako król
na tron ojca mego."
Wszystko to jest prawdą samą, ale niezupełnie prawdą całą. Prawo
perskie nakazywało bezwzględnie, że perski monarcha musi mianować na-
stępcę, nim poważy się narażać swe życie na szwank w wojnie za granicą.
S Najstarszym synem Dariusza był Artobazanes; był on już uznany na­
stępcą w 507 roku, kiedy dokument z Babilonu wspomina o „synu króla
w Elamie". Przeciw takiej sukcesji tronu można było jednak wysunąć ar­
gument, że Artobazanes urodził się, kiedy jego ojciec był jeszcze osobą
całkiem prywatną bez żadnych perspektyw osiągnięcia tronu oraz że mat­
ka jego nie pochodziła z wysokiego rodu, była nie znaną z imienia córką
Gobryasa. Młodszy syn, Kserkses (Chszajarsza), urodził się już w królew­
skim domu, matką zaś jego była Atossa, córka założyciela imperium. Na
Wschodzie takie argumenty miały dużą wagę i kiedy wywiązała się za­
ciekła walka pomiędzy zwolennikami dwóch kandydatów, nie mogło być
niespodzianką, że ostatecznie wybrany został młodszy syn z lepiej uro­
dzonej żony.
Dariusz postąpił za przykładem ojca królowej Atossy, który Kambizesa,
kiedy ten był „synem króla”, mianował swoim osobistym przedstawicie­
lem w Babilonii. Z 23 października 498 roku mamy wiadomość, że w Ba­
bilonie jest w budowie dom dla syna króla; chodzi tu bez wątpienia o pałac
Dariusza w centrum, który już opisaliśmy. W dwa lata potem w doku-
Póżniejsze budowle Dariusza w Persepolis 211
mencie handlowym z pobliskiej Borsipy znajduje się wzmianka o „nowym
pałacu”, jako już ukończonym. Kserkses mógł mieć w tym czasie najwyżej
dwadzieścia lat.
P Ó Ź N IE JS Z E BUDOWLE DA RIUSZA W PERSEPOLIS
W następnych latach postać Kserksesa pojawia się w sztuce Persepolis.
Na zewnętrznych ościeżach bramy po wschodniej stronie potrójnego por­
talu prowadzącej w dół, tam gdzie wzniesiono później harem, wyrzeź­
rękę z pierścieniem, który nadawał następcy tronu atrybut suwerenności.
Poniżej widać baldachim nad tronem rozpięty na czterech cienkich słup­
kach. Powtórzono na nim symbol Ahuramazdy w obramowaniu ułożonych
rzędami dwunastoramiennych rozetek, ale tym razem bez postaci ludz­
kiej. Baldachim zdobią też ozdobne chwosty.
Na tronie siedzi Dariusz w ceremonialnej szacie, gotów do rozpoczęcia
publicznego przesłuchania. Za nim stoi Kserkses, który jako uznany na­
stępca tronu ubrany jest w taki sam bogaty strój i bawi się długą brodą
przyciętą w kwadrat, tak samo jak broda Dariusza. Ponieważ jest to pu­
bliczna audiencja, postacie strojne są w naszyjniki, bransolety i kidarisy
[kapelusze królewskie]; niegdyś miały one na reliefach kontury pociągnię­
te złotem. Poniżej przedstawiciele ludów wchodzących w skład imperium
Dariusza podtrzymują platformę, na której stoi tron.
W tym samym mniej więcej czasie, kiedy wyrzeźbiono te reliefy, Da­
riusz ukończył rozbudowę swego skarbca. Wszystkie dobudowane elemen­
ty skupiono wokół otwartego, prostokątnego dziedzińca z portykami po
czterech bokach; dach każdego z nich wsparty byl na czterech drewnia­
nych kolumnach z kamiennymi cokołami, podłogi pokryto ulubioną przez
Dariusza czerwoną farbą. Dziedziniec wyłożony był tylko surowym bia­
łym gipsem. Przy wejściu zachodnim i północno-wschodnim stały rzeźby
w postaci plastycznej; najprawdopodobniej przedstawiały lamparty lub
inne dzikie koty, wygodnie wyciągnięte na brzuchach w postawie takiej
jak wszędzie indziej na niższym poziomie; d2iś dojrzeć można w tych
miejscach tylko zagłębienia.
Natomiast w portykach południowym i wschodnim widnieją płasko­
rzeźby na ortostatach wpuszczonych w obramienia jak w Pasargadach,
ale znacznie lepiej wykonane. Wzrok od razu przyciągają dwie postacie
centralne, Dariusz i Kserkses. Umieszczeni na niewysokim podium, unie­
sieni są ponad tłum, od którego odróżniają się też nieco wyzszyru wzro­
stem. Nie ma starania o portretowe podobieństwo; wszystkie postacie re­
liefu mają takie same nienaturalnie powiększone oczy, wydatne brwi,
z lekka wypukłe nosy i szerokie usta, na wpół schowane pod opadającym
212 K serk ses jak o n a stę p c a tro n u
wąsem, zgrabnie podkręconym na końcach. Inni noszą krótkie brody,
w szpic, tylko Dariusz i Kserkses mają brody dłuższe, w wyszukany spo­
sób trefione i sfalowane na wzór asyryjski, które sięgają do piersi i są
na końcu prosto przycięte. Włosy, podobnie trefione, podwinięte na karku,
z przodu zaś kędzierzawe, nakryte są wysokim kapeluszem o płaskim
denku. Dziś twarze są pokiereszowane: kałeczyli je celowo Macedończycy
Aleksandra.
Ponieważ chodzi o posłuchanie prywatne, nie nałożono złotych ozdób.
Ojciec i syn ubrani są w proste, ale obszerne, fałdziste szaty, opadające
z gracją do kostek; widać spod nich tylko brzeżki spodnich tunik obciśnię-
te na prawych nadgarstkach. Na stopach mają miękkie buty bez guzików.
W kolorystyce ubioru dużą, jak nam wiadomo, rolę odgrywała królewska
purpura fenicka.
Tron, na którym zasiada Dariusz, jest to po prostu krzesło z wysokim
oparciem; wygląda ono, jakby było z litego złota, ze srebrnymi nogami
w kształcie lwich łap, aczkolwiek toczone poprzeczki dowodzą, że podobnie
jak u asyryjskich poprzedników, miało tylko złotą wykładzinę na drew­
nianym trzonie. Król siedzi sztywno; oczywistą niewygodę pozycji, kiedy
trzeba tak trw ać przez długi czas, łagodzi nieco poduszka i podnóżek,
którego podpórki mają kształt byczych nóg z kopytami. W potężnej prawej
pięści Dariusz ściska mocno długie, cienkie berło, również pozłacane,
z gałką z drogich kamieni, sięgające do podłogi. W lewej ręce ściska rów­
nie mocno lotos z dwoma pąkami.
Kserkses stoi na niewysokim podium, na którym umieszczono tron, przez
co m ajestat królewski czyni większe wrażenie. Ma identyczną szatę i ki-
daris, brodę tak samo przystrzyżoną w kształt łopatki, w lewym ręku
również trzyma lotos. Rzeźba potwierdza więc jego słowa, że „mój ojciec
uczynił ranie największym po sobie". Niemniej jest on tylko następcą
tronu i musi stać pokornie za siedzącym ojcem, unosząc w kierunku jego
tronu prawą rękę z otwartą dłonią w zwykłym hołdowniczym geście, ja­
kim panujący król oddawał cześć Ahuramażdzie.
Przed tronem ustawiono dwie metalowe kadzielnice wymyślnego kształ­
tu. Na wysokiej żebrowanej podstawce zakończonej żłobkowaną półkolistą
tarczą znajduje się palnik, schodkowaty stożek, z którego przez pokrywkę
z wycięciami w formie strzałek uchodzi dym. Zatyczka w kształcie kowa­
dełka przymocowana jest delikatnym łańcuszkiem do kaczego dziobka
u szczytu podstawki. Używanie kadzidła (66 000 funtów przysyłali co roku
jako daninę Arabowie) w obecności króla jest jedną więcej wskazówką,
że w Persji oddawano władcy cześć ponadludzką.
Pochylony nad kadzielnicami, z ręką przy ustach na znak, że składa
codzienny raport, stoi hazarapat — Grecy nazywali go „chiliarchą" —
który, jako dowódca królewskiej gwardii przybocznej, był najpotężniej­
P óźniejsze budow le D ariusza w Persepoiis 213
szym dygnitarzem na dworze. Przybył ze swojej siedziby — mógł to być
przyległy budynek po stronie południowej, skąd przez bramę w murze
wschodnim skarbca był bezpośredni dostęp do baraków, gdzie w czasie
pokoju znajdowały się kwatery Nieśmiertelnych. Całkiem możliwe, że
odkopane w pobliskim pomieszczeniu żelazne pozłacane łuski pochodzą
z jego złotego pancerza; pysk konia ocierała może brzydka uzda o kiełznie
z dwoma pierścieniami z każdego boku, przez które przewlekano cugle.
Pod pieczą tego dygnitarza znajdowały się magazyny; tysiące znajdują­
cych się tam przedmiotów dają nam dokładny obraz perskiej sztuki wo­
jennej.
W czasie buntów, które wypełniły rok wstąpienia na tron i pierwszy rok
panowania Dariusza, wojskiem w nieobecności władcy dowodził Med
Tachmaspada. Teraz być może był hazarapatem; w każdym razie dygni­
tarz, który chyli się przed panem, nosi strój medyjski, buty wiązane rze­
mykami i kolczyki. Przypasał krótki perski miecz i składając pokłon
królowi trzyma w ręku buławę, oznakę wysokiej godności.
Z tyłu za Kserksesem stoi podczaszy, który w czasach późniejszych miał
u Achemenidów uzyskać wpływ większy nawet niż naczelny wódz. Ubra­
ny jest w długą szatę, buty związane ma rzemykami i zapięte na guziki;
osobliwe jest przybranie głowy; długa wstęga trzykrotnie przeciągnięta
pod brodą i następnie owinięta wokół czegoś w rodzaju turbanu; krótszy'
koniec opada na tył głowy, dłuższy sięga niemal aż po krzyże. Mimo tak
wyszukanego przybrania widać dość wyraźnie, że na twarzy nie ma za­
rostu, co wskazuje na eunucha. Lewą dłoń przełożył przez prawą rękę,
w której zaciska oznakę swej godności, ręcznik zwinięty w pętlę.
Z płaskorzeźby' na grobowcu Dariusza, wyrrytej w skale w tym samym
mniej więcej czasie, dowiadujemy się, że następnym dygnitarzem jest
Aspaczana (Aspatines), nosiciel królewskiego topora i puzdra na łuk.
Przez lewe ramię przewiesił puzdro zakończone głową ptaka, natomiast
w lewej ręce trzyma rzemień z trójkątną gardą; podobną gardę z brązu,
z ornamentem w postaci nóg dwóch złączonych koziorożców, odnaleziono
w zbrojowni skarbca. W prawej ręce Aspaczana trzyma sagans, podwójny
topór bojowy Scytów, z jedną głowicą w kształcie ryby tkwiącej w szero­
ko rozwartym kaczym dziobie, drugą zaś przypominającą kowadło, ale
z rozszczepionym końcem; rękojeść jest z drewna, z trójkątnymi nacię­
ciami, a więc szorstka, dla lepszego chwytu.
Przy' prawym udzie widać krótki miecz w pochwie przywieszonej na
skórzanym rzemieniu do podwójnego luźnego pasa spiętego rozetą; broń
przytwierdzona jest ogromnym nitem do wystającego wiązadła z orna­
mentem z kwiatów lotosu. Głowica miecza ma formę spłaszczonego owalu,
z dwoma poziomymi wyżłobieniami oraz kwadratowymi i trójkątnymi na­
cięciami dla polepszenia chwytu. Klinga schowana jest w pochwie z me-
2H Kserkses jako następca tronu
zwykle wyszukanym ornamentem scytyjskim. W jego górnej trzeciej czę­
ści w kształcie luku wyobrażone są dwa gryfy w skoku stykające się
grzbietami, ale patrzące na siebie; mają łby jastrzębia, korpusy i przednie
łapy lwa, nogi zakończone szponami. Na pozostałych dwóch trzecich orna­
mentu, w polu z bogato zdobioną obwódką, harcuje dziewięć koziorożców.
U szczytu widać głowę byka, z rogiem stylizowanym na kształt dziewię-
cioplatowego kwiatu w formie serca, i, niżej, stylizowanego lwa. Aby się
pochwa miecza nie kołysała, przymocowany jest do niej pleciony rzemień,
który otacza prawe kolano dygnitarza.
Jeszcze dalej za Kserksesem stoją dwaj Nieśmiertelni w normalnej po­
zycji na baczność, z włócznią opartą na dużym palcu nogi. Po przeciw­
ległej stronie scenę zamyka jeszcze jeden Nieśmiertelny i podobnie ubra­
ny sługa, który niesie metalowy ceber, z którego podsypywać będzie do
kadzielnic cenne paliwo. Baldachim, który niegdyś osłaniał całą scenę,
zaginął, zostały tylko słupki i frędzle. Obie płaskorzeźby są w zasadzie
identyczne, główna różnica polega na tym, że na jednej ważniejsze postaci
patrzą w prawo, na drugiej w lewo.
Po wschodniej, południowej i północnej stronie dziedzińca znajdują się
archiwa. W jednym z pomieszczeń na południowym wschodzie składano
niegdyś papirusy i pergaminy; wszystkie spalili żołnierze Aleksandra, do­
brze się bawiąc przy ognisku; świadczą o tym ściany pomieszczenia. Dziś
z cennych dokumentów pozostało tylko nieco zwęglonych strzępków;
jedynie na piętnastu bullach zachowały się odciski pieczęci, niektóre udało
się rozpoznać jako pieczęcie Dariusza lub Kserksesa. Jednakże ogień, który
zniszczył papirusy i pergaminy, ocalił mimo woli liczniejsze, acz w me­
czy samej nie tak ważne dokumenty spisane na niewypalanych tablicz­
kach, które w płomieniach spiekły się na kamień. Lwią część odnaleziono
tam, gdzie je magazynowano — w jednej jedynej komorze niezwykle
dużych rozmiarów. To nowe archiwum zaczyna się w roku 492.
Po zachodniej stronie dziedzińca znajduje się rozlegle pomieszczenie
z dziewięcioma rzędami kolumn po jedenaście w każdym, wspierającymi
dach: można je określić tylko jako salę wystawową. Wobec ogromnych
ilości cennych lub rzadkich przedmiotów zwożonych jako lupy wojenne
potrzebna okazała się wkrótce nowa rozbudowa pomieszczeń skarbca,
druga sala wystawowa, która wypełniła cały w praktyce fronton północny.
Gdy pierwsza była prawie kwadratowa, druga miała kształt długi i wąski,
pięć rzędów kolumn po dwadzieścia w każdym. W salach tych drewniane
kolumny spoczywały na gładzonych dyskach torusów, te zaś z kolei na
kwadratowych plintach; na torusach i plintach wyryte były indywidualne
znaki rzemieślników.
Jest w większości niemożliwe do ustalenia, które z zachowanych przed­
miotów umieszczono tam najpierw za panowania Dariusza. Aleksander
Reformy prawne w Egipcie 215
splądrował wszystko tak dokładnie, że nie przetrwało tam ani jedno więk­
sze dzieło sztuki z drogiego metalu. Wiele wspomnianych kamiennych
naczyń oznaczonych imieniem Kserksesa rozbito celowo, choć na szczęście
sporo z nich można było złożyć ponownie. Wśród trofeów zwycięskich
wojen niektóre pochodzą z Egiptu. Na alabastrowej czarze w kolorze śmie­
tankowym z białymi i jasnoszarymi obwódkami widnieją przy niewielkim
uchwycie kartusze faraona Necho. Imię tego monarchy wypisano też na
cokole figurki z niebieskiego szkła ołowiowego. Imię Amazysa figuruje
na alabastrowym stojaku pod wazon oraz na alabastrowym naczyniu wy­
myślnego kształtu. Z jadalni ostatniego wielkiego króla Asyrii pochodzi
czara z granitu w białe i czarne cętki, z czterema rączkami w formie lwów,
napis informuje, że była ona niegdyś własnością Asurbanipała. To samo
imię znajdujemy na wotywnych cylindrach i na jednym z wotywnych
„kamiennych oczu”, które sporządzano z agatu, onyksu lub sardoniksu.
Inny cylinder jest o cale stulecia wcześniejszej roboty, pochodzi z Suhi,
w górnym biegu Środkowego Eufratu. Trzy złączone lwy z brązu oraz dwa
brązowe konie w galopie należy także ze względu na styl uznać za zabytki
asyryjskie.
REFORM Y PRAW NE W E G IPC IE
W Egipcie potrzebę reformy odczuwano tak samo jak w Babilonii Sąż­
nisty papirus z roku 513 w zabawny sposób ukazuje nam kulisy i praw­
dziwą wartość sprawiedliwości wymierzanej nad Nilem. W roku tym nie­
jaki Ahmes przybył z Ptores do miasta Teuzoi i złożył protest u zarządcy
świątyni Dżebastefancha: „Co roku zrwykłem otrzymywać prebendę, od
kiedy satrapa stał się prorokiem Amona.” Zarządca świątyni odpowiedział:
„Jak prawdą jest, że oddychasz i że żyje Amon, który tu spoczywa — nie
ma ziarna w spichrzu Amona, choć jest miesiąc zbiorów, i nie ma srebra
w szkatule Amona.” Żeby wypłacić prebendy, trzeba by się więc ubiegać
o pożyczkę na procent. Wielu łotrów z miasta już siedzi w więzieniu.
„Czyż jest naszą winą, że są w mieście jeszcze inni?" Do kogo więc mam
się zwrócić — pytał dalej Ahmes — aby wykryć, w jaki sposób zrujno­
wano miasto? Pisarz świątyni, Petesi — oświadczono mu — jest jedynym
człowiekiem, który powie prawdę.
Petesi był jednak zbyt doświadczonym człekiem, by wyrywać się
z prawdą nieprzymuszony; wobec tego, co miało nastąpić, nie można go
potępiać. Opornego skrybę za taszczono silą na statek, gdzie Ahmes
ostrzegł go: „Pohamowałem się i nie obiłem cię, bo jesteś stary i pomarł­
byś." Ahmes miał lepszy plan: po przybyciu do Hnes, stolicy nomu, nie­
szczęsnego Petesiego wystawiono na żar słoneczny i tak trzymano, ai
wykrzyknął: „Niech mi dadzą kartę papirusu, bym spisał wszystko, co
219 Kserkses jako następca tronu
się przydarzyło!” Ahmes przeczytał zeznanie i zaklął: ,,Na żywego Fre,
poznałem, żeś sprawiedliwy.” Obaj opieczętowali papirus i odesłali go
satrapie.
Petesi wymknął się słońcu, ale teraz groził mu gniew łotrów kapłanów;
obawiał się, że go zatłuką. Słyszał, być może, o planowanych przez Dariu­
sza reformach, ale nauczony doświadczeniem wiedział, że łapówki bierze
się nawet na dworze satrapy. Jakoż ledwie Petesi wrócił do domu, zjawił
się Pkoip z identycznym papirusem jak ten, który Ahmes posłał satrapie.
Na stanowisku zarządcy świątyni osadzono Jenharowa, a dawnego zarząd­
cę Dżebastefancha wtrącono do więzienia razem z Petesim, jego synem
i czterema braćmi.
W święto Pszów wszyscy w Teuzoi piją piwo; strażnicy się pospali
i Dżebastefanch umknął. To tylko pogorszyło sytuację innych więźniów.
Braci Petesiego Jenharow zabrał do świątyni, a innych więźniów bito prę­
tami; kiedy już wyglądali jak martwi, wrzucono ich do starej wieży opo­
dal wrót świątyni, potem miano wieżę rozebrać, a ich zasypać gruzami.
Jednakże syn Petesiego przypomniał napastnikom, że nie uda im się zabić
sześciu kapłanów tak, żeby się o tym nie dowiedzieli satrapa i król; groźba
podziałała i wszystkich odstawiono do domów; minęły wszakże trzy mie­
siące, nim Petesi ozdrowiał.
Wymknął się wówczas nocą na barce załadowanej drzewem i podążył
do stolicy. Pkoip przez siedem miesięcy starał się nie dopuścić do audiencji
u satrapy. W końcu Petesiego rozpoznał Semtutefnaehte, który go osobi­
ście zaprowadził na dwór satrapy. Czterokrotnie wzywano winowajców,
ale na próżno; za piątym razem nie odważyli się już zwlekać. Każdy do­
stał pięćdziesiąt batów i wtrącono ich do więzienia. Łapówka w wysokości
pięciu prebend ze świątyni — należycie poświadczona na papirusie! —
odmieniła serce Semtutefnaehte i wstawił się u satrapy, żeby ich uwolnić.
Nieustraszony mimo tej klęski Petesi zaapelował z kolei o przywróce­
nie mu jego własnych prebend, które, jak twierdził, wynosiły szesnaście
udziałów proroków Amona i innych szesnastu bogów Teuzoi; zostały przy­
znane jego przodkowi, ale przepadły, kiedy ów przodek bawił w Syrii
z królem Psamtykiem. Satrapa nakazał mu opisać historię sprawy, ale
przekupiony Semtutefnaehte nakłonił Petesiego, żeby poprzestał na liście
od Ahmesa, proroka Horusa. W drodze powrotnej dowiedział się Petesi,
że mu spalono dom. Znów odwołał się do satrapy i znów pozwano wino­
wajców przed sąd; posłaniec został przekupiony i stawił się tylko Jenha­
row. Choć przeczył, by mu cokolwiek było wiadome o pożarze, dostał
znów pięćdziesiąt batów i ponownie znalazł się w więzieniu.
Ahmes stracił cierpliwość i sarkastycznie spytał Petesiego: „Czy chcesz
do śmierci tkwić w tych sprawach?” Aby uniknąć nie kończącego się, zgod­
nie z aluzją Ahmesa, procesu, pogodzono Petesiego z Jenharowem, który
Reformy prawne w Egipcie 217
przysiągł, że wszystko naprawi; uwolniony zlekceważył naturalnie złożoną
przysięgę. Petesi raz jeszcze wysłał sążnistą petycję, w której streszcza
dawne dzieje własnego rodu, cytuje dwie wielce wątpliwe inskrypcje
swego przodka, zatarte ponoć przez kapłanów, i opisuje całą sprawę do­
prowadzając ją do dnia bieżącego. Nie wiemy, czy ją ostatecznie wygrał.
Wolno wątpić, czy przedstawił ją całkiem w zgodzie z prawdą, jako że
mamy na to tylko jego słowo; jest to jednak jaskrawy przykład,
że przekupstwo nadal panoszyło się w Egipcie. Potrzebny był nowy zbiór
praw.
Z rozkazu Dariusza pisarze zebrali prawa i spisywali je na zwoju pa­
pirusu aż do 503 roku; staje się jasne, dlaczego w Egipcie trwało to o tyle
dłużej niż w Babilonii, gdy uświadomimy sobie, że nie było tam żadnego
zbioru praw, który by mógł posłużyć na wzór, tak jak kodeks Hammura-
biego. Wydaje się zresztą, że do 503 roku opracowano tylko dekrety kró­
lewskie, ponieważ pracę ukończono w całości dopiero w osiem lat później,
w roku 495. Jeden egzemplarz stanowił zwój papirusu zapisany znakami
Aszur (co teraz oznaczało urzędewy język aramejski kancelarii acheme-
nidzkiej), drugi zaś zwój pokryty był pismem literowym, które Grecy
zwali „demotycznym”. Od tego czasu Dariusza wymieniano jako ostat­
niego z sześciu wielkich prawodawców Egiptu.
Z okresu panowania Dariusza dysponujemy dobrym zbiorem dokumen­
tów gospodarczych, które ilustrują, co to były za prawa. Jeden intere­
sujący zespół aktów dotyczy prywatnych interesów dostawców wody
z nekropoli Teb. Oto na przykład Pszenesi spisuje kontrakt ślubny z Tse-
nenhor, która daje mu trzy sztuki srebra ze skarbca Ptaha, obiegowe mo­
nety, jako posag; jeśli nie będzie jej mógł ścierpieć i porzuci jako żonę,
będzie musiał zwrócić srebro i jedną trzecią wszystkiego, co zarobi, włącz­
nie z trzecią częścią swoich dochodów jako nosiciel wody w nekropoli
Rawne, swą córkę z Tsenenhor, czyni równoprawną z innymi dziećmi,
które może jeszcze mieć. Z kolei Tsenenhor uznaje prawa własnego syna
z poprzedniego małżeństwa.
Pszenesi darowuje swej żonie połowę wolnej działki na zachód od Teb,
opodal królewskiego grobowca, na której zamierza się pobudować; w dwa
lata potem, jak się dowiemy, jeszcze jej nie kupił.
Inny obywatel gminy pisze do swej żony: „Porzuciłem dę jako żonę,
wyprowadziłem się od ciebie, nie mam do ciebie żadnych pretensji; po­
wiedziałem ci: weź sobie męża gdziekolwiek, dokąd pójdziesz. Ja przed
tobą nigdy nie będę mógł stanąć."
Inne dokumenty z tego archiwum dotyczą pożyczek w ziarnie, procentu,
jaki narośnie, jeśli pożyczka nie zostanie spiacona do żniw, sprzedaży
bydła i niewolników z gwarancją przed ewentualnymi pretensjami w przy­
szłości, sprzedaży prebend świątynnych oraz wymiany prywatnych wla-
218 Kserkses jako następca tronu
sności ziemskich za pierwsze zbiory z terenów należących do świątyni
Amona w Tebach.
Najwcześniejszy dokument, jakim dysponujemy, z mówiącej po ara-
mejsku kolonii najemników żydowskich w EleCantynie, z datą 495 roku,
świadczy o reformach prawnych. Dwie kobiety zamieniają się na ziemię
z trzecią, która podobnie jak one otrzymała nadział z postanowienia sę­
dziów królewskich i dowódcy garnizonu. Formula gwarancyjna, poświad­
czona przez osoby trzecie, brzmi, jak następuje: „Odtąd nigdy w przyszło­
ści nie będziemy mogły skarżyć ciebie w sprawie twojej działki i mówić:
nie dałyśmy jej tobie. Ani też nie będą mogli cię skarżyć brat ani siostra,
syn ani córka, krewny ani obcy. Kto by zaś skarżył ciebie w sprawie
działki, którą ci dałyśmy, ten zapłaci ci pięć karsz, a działka jest twoja."
Tu również można dostrzec skutki finansowych reform Dariusza.
Owa kolonia żydowska posiadała papirus z aramejską wersją autobio­
grafii Dariusza. Był to bez wątpienia odpis urzędowy przesłany im z roz­
kazu samego króla. Najwyraźniej ceniono go wysoko i odczytywano pilnie,
gdyż kiedy się zniszczył, sporządzono drugi, ale z lukami w miejscach,
gdzie papirusowy oryginał stał się nieczytelny.
BUDOW LE W E G IPC IE
Za przykładem swych poprzedników Dariusz dobrze się obchodzi]
z egipskimi bogami i ich świątyniami. W wielkich kamieniołomach Wadi
Hammamat, czarnego wąwozu na pustynnym szlaku z Koptos nad Morze
Czerwone, pracowały ekspedycje wysyłane przez wszystkich wielkich
władców przeszłości w poszukiwaniu najcenniejszego budulca; do figurek
zwierzęcych wyrytych przez przedhistorycznych gości przybyły płasko­
rzeźby i inskrypcje spod dłuta ich następców. Główny budowniczy całego
kraju, architekt Chnumibre, stale odwiedzał te kamieniołomy z rozkazu
Dariusza. Wraz z ojcem, Ahmose sa Neit, pracował już tam w czterdzie­
stym czwartym roku panowania Amazysa; nie zaszkodziło mu, że
piastował dobre stanowisko za rządów rodzimego władcy, ponieważ w la­
tach 496—492 wielokrotnie odwiedzał Wadi. Przybywało mu też tytułów,
tak że w końcu między innymi był prorokiem rozmaitych bogów, dowódcą
wojsk i kierownikiem wszelkich robót budowlanych. Wzmianki o Min, Ho-
rusie i Izydzie z Koptos oraz Amonie, Mut, Chonsu i Harpokratesie z po­
bliskich Teb wskazywałyby, że chodzi o miejscowe bóstwa, których świą­
tynie architekt być może odbudowywał.
Od niedawna zaczęto się na pustyni posługiwać wielbłądami, zaprowa­
dzono też system nawadniania kanatami, z dawna w użyciu na irańskim
płaskowyżu i świetnie dostosowany do suchych terenów; dzięki temu roz-
Zbuntowany satrapa w Ariandes 219
począł się rozkwit Oazy Południa jako ośrodka handlowego na pustyni.
W jej stolicy Hebt stała już niewielka świątynia Amona; około roku 490
Dariusz wzniósł na jej miejscu znacznie wspanialszą budowlę z piaskowca,
gdzie oddawano mu cześć jako umiłowanemu przez Amona, pana Hebt.
Plan poziomy konstrukcji zachował oczywiście Dariusz taki, jaki przyjęty
by! w miejscowym budownictwie, ale zamiast normalnego potrójnego
sanktuarium było tylko pojedyncze.
Dawne uproszczone majuskuly papirusów przybrały już formy bardziej
złożone, acz jeszcze rudymentarne. Na ścianach wklęsła płaskorzeźba po­
kazywała króla, jak składa ofiary różnym grupom bogów lub w towarzy­
stwie bogini Hator i własnego sobowtóra dokonuje oblacji na cześć Amo­
na, Mut i Chonsu. Był tam także zapisany hymn, w którym używając
określeń zaczerpniętych z Księgi umarłych wszystkich bogów potrakto­
wano po prostu jako manifestacje Amona; dobry przykład rozwijającego
się synkretyzmu.
Dariusz prowadził też prace w Busiris i zostawił swój kartusz na por­
tyku w El-Kab. Wymieniony jest jako jeden z dobroczyńców Edfu w roku
507 i 504. Na steli jakiś osobnik klęczy przed jastrzębiem i okularnikiem
Horusa i za ich pośrednictwem błaga króla o dar życia.
ZBUNTOW AN Y SATRAPA ARIANDES
Wprawdzie Dariusz okazywał niezwykłą troskę o dobre stosunki z ka­
płanami, ale opowieść Petesiego jest dostateczną wskazówką, że dwór sa­
trapy nie wolny był od korupcji. Sam satrapa też miał w niej, niemal na
pewno, swój udział. Herodot opowiada, że Ariandes został skazany na
śmierć jako buntownik, lecz prawdziwym powodem było bidę przez niego
pieniędzy na wzór Dariuszowych; ponieważ złote monety królewskie sły­
nęły z czystośd kruszcu, więc srebrniki Ariandesa również deszyly się
przez długi czas dobrą sławą. Otóż w istocie srebrników takich w ogóle
nie ma; wszystko dowodzi wyraźnie, że za panowania Achemenidów
rdzenni Egipcjanie nadal używali w interesach wyłącznie odważanych
sztabek. Gdy jednak srebro, zgodnie z urzędową miarą menniczą, uważano
za wymienialne na złoto w stosunku trzynaście do jednego, w Egipcie
sztabki srebrne były cenione znacznie wyżej; wysunięto przeto przypu­
szczenie, że zbrodnia, jakiej się dopuścił Ariandes, polegała w istocie na
stapianiu cennych monet królewskich, na których widniała postać władcy,
i sprzedawaniu ich z olbrzymim zyskiem w formie sztabek, co było zdradą
stanu.
Ariandesa stracono pomiędzy rokiem 511 a 492, kiedy jako satrapa
pojawia się Ferendates. Jemu to kapłani boga Chnum, pana Jeb (Elefan-
 Kserkses jako następca tronu
220
tyny), przedłożyli listę braei-kapłanów, którzy zgodnie z dekretem króla
Dariusza mieli być obrani zarządcami rozmaitych świątyń. Większości
Ferendates odmówił zatwierdzenia; niektórzy zbiegli otrzymawszy nomi­
nację, inni natomiast wykręcali się, że już pełnią podobne funkcje.
IN S K R Y P C JE K R Ó L E W SK IE
W Suzie ukończono wspaniałą apadanę. Teraz Dariusz zamyślał wybu­
dować inną jeszcze w swej nowej stolicy, tym razem z kamienia jako
materiału trwalszego; kamienia wymagała też autentycznie perska sztuka.
W trakcie uroczystości fundacyjnych Dariusz umieścił w kamiennym na­
czyniu dwie pary pięknie zapisanych tabliczek ze złota i srebra, kwadra­
towego kształtu. Na ostatnim z poprzednich wykazów satrapii liczba ich
pozostała ta sama, zaszły jednak pewne zmiany w nazewnictwie: właściwa
Jonia następowała nadal po Sardes, ale „tych zza morza” nazwano Saka­
mi; „ci z morza” stali się Jauna takabara, co w wersji babilońskiej zinter­
pretowano jako „Jonię Drugą, której mieszkańcy noszą tarcze na gło­
wach” — gdyż tak nazwano miękkie petasos, kapelusze, Greków. Teraz
Dariusz chełpi się ze zrozumiałą dumą: „Oto jest królestwo, którym wła­
dam: od Saków za Sogdianą do Etiopii, od Indii do Sardes —• Ahuramazda,
największy z bogów, mi je podarował.” Jest znamienne, że Dariusz nie
uważa Greków z a godnych odrębnej wzmianki.
A jednak to ci właśnie Grecy opowiedzieli nam, jak często odwiedzał
Dariusz Ekbatanę. Zanim w jej ruinach nie zostaną przeprowadzone na­
leżyte prace wykopaliskowe, będziemy, jeśli chodzi o dalsze informacje,
zależni od przypadkowych znalezisk. Ocalone w ostatniej chwili od sto­
pienia w tyglu tabliczki, złota i srebrna, zawierają dane analogiczne do
tych, które Dariusz umieścił w naczyniu fundacyjnym Apadany w Perse-
polis. Dalszym dowodem, że taka budowla istniała w dawnej stolicy Me-
dów, jest wzmianka o apadanie w znalezionej tam inskrypcji Dariuszo-
wego wnuka. Wysoko nad miastem na zboczu góry Aurwant, w pewnej
odległości od starego szlaku wiodącego do Babilonii, kazał Dariusz wyryć
inskrypcję na skale.
Polecił następnie, by wygładzono skałę na wielkim urwisku wznoszą­
cym się po wschodniej stronie jeziora Wan, gdzie po dawnych królach
Urartu pozostały liczne zapisy pięknie wyryte miejscową odmianą pisma
klinowego; kiedy Dariusz umierał inskrypcji jeszcze nie wyryto, toteż
nabożny syn rozkazał naprawić zaniedbanie. Kserkses wspomina o wielu
pięknych gmachach wzniesionych przez ojca; niewykluczone, że mowa tam
o jeszcze jednym pałacu, opodal miejsca inskrypcji. Autorzy greccy do
spisu pałaców królewskich dodają inne — w Gabach, dzisiejszym Isfaha-
Przygotowania do wojny z Grecją 221
nie, i w Taoce, na wybrzeżu Persji w pobliżu granicy z Karmanią — ale
żadnych po nich śladów nie odnaleziono.
PRZY G O TO W A N IA DO W OJNY Z G RECJĄ
Tymczasem gotowano się pośpiesznie do wojny z Grekami. Maraton był
w oczach Dariusza chwilową jedynie porażką w zwycięskiej dotąd stra­
tegii stałego przesuwania granicy. Trzeba tylko, jak sądził, większej ar­
mii pod właściwym dowództwem i wówczas, po zmiażdżeniu ocalałych
jeszcze miast-państw, cały świat grecki zostanie wcielony do nieustannie
rosnącego imperium perskiego. Ponieważ jego dowódcy tak żałośnie za­
wiedli, gdy szło o pokaranie opornych Ateńczyków, Dariusz postanowił
poprowadzić osobiście odwetową wyprawę.
Czasu miał przed sobą już niewiele, spieszno mu było ustawić jeszcze
rzeźby wzdłuż północnego frontonu Apadany, przystąpił też do wznosze­
nia ich po stronie wschodniej, zaczynając od północnego końca. Jedno­
cześnie kończył budowę swego pałacu.
Z następstwem tronu nie było problemów, ponieważ Kserkses uznany
został dziedzicem już w 498 roku i sportretowano go — bezimiennie — na
płaskorzeźbach Persepolis; teraz nadszedł czas, by uczynić to uznanie bar­
dziej kompletnym, więc na ościeżach środkowych drzwi pałacu, naprzeciw
wizerunku ojca. Kserksesa przedstawiono już w identycznym stroju kró­
lewskim, różniącym się od Dariuszowego tylko zwięzłą inskrypcją na sza­
cie: „Kserkses, syn króla Dariusza, Achemenida.”
Przygotowania do wojny z Grekami wymagały, rzecz jasna, świeżych
podatków. W czerwcu 486 roku pewien Babilończyk pisze do domu, że
Szatamaksu oraz zarządca Nabugaza powiadomili go, iż zgodnie z prawem
królewskim będzie musiał zapłacić nowe myto za ładunek jęczmienia,
pszenicy i gorczycy, który clił w magazynie nad kanałem babilońskim.
BU N T W E G IPC IE I ŚM IERĆ DARIUSZA
Na pogrzebie byka Apisa, przypuszczalnie w roku 488, wódz Ahmose
(Amazys) odprowadzał bóstwo na miejsce balsamowania, następnie zaś
w otoczeniu łuczników i wybranych żołnierzy do grobowca na nekropoli.
Wszystkie te noce spędził Ahmose na czuwaniu, bezsennie, starając się
obmyślić, co dobrego mógłby czynić. Szacunkiem dla boga natchnął serca
ludu, a także cudzoziemców ze wszystkich obcych krajów, którzy znajdo­
wali się w Egipcie. Rozesłał też posłańców do rządców miast i nomów
Górnego i Dolnego Egiptu, a oni znieśli dary do sali balsamów.
222 Kserkses jako następca tronu
Niebaczni na takie dobrodziejstwa Egipcjanie utrzymywali, że Perse-
polis, Suzę i Ekbatanę zbudowano za egipskie pieniądze. W roku 486 saris
(eunuch) z Parsy, Atijawahi, znów kopał w kamieniołomach Hammamat.
Ale 5 października tegoż roku Chnumemachet napisał z Elefantyny do
Ferendatesa niepokojący list. Osorwer, miejscowy dostojnik, nakazał mu
w obecności satrapy, aby wziąwszy ze sobą Artabanosa, perskiego dowód­
cą żydowskiego garnizonu, udał się statkiem do Nubii po zboże. Chnume­
machet zaklina: Niech satrapa nakaże Artabanosowi, żeby postawił na
statku straż nad zbożem i żeby wyładowywał na brzeg tylko tyle, ile może
zabrać lódż z Syene. Jeśli nie podejmie się środków ostrożności, w nocy
przyjdą buntownicy i zabiorą ziarno; rozłożyli się już po drugiej stronie
obozem i są tacy bezczelni, że pokazują się nawet w biały dzień.
Taką złowieszczą przestrogą kończą się dokumenty egipskie. W następ­
nym miesiącu Egipt się zbuntował; nowych podatków, jak się okazało,
spokojni tubylcy już nie znieśli. Sam Dariusz zmarł, nim zdołał się uporać
z rewoltą — w listopadzie 486 roku. Miał sześćdziesiąt cztery lata, z tego
trzydzieści sześć na tronie. Raz jeszcze fortuna uśmiechnęła się do euro­
pejskich Greków, udzielając im niespodziewanej zwłoki.
Jakiś czas przedtem przygotował sobie Dariusz grobowiec. Równinę,
gdzie po wschodniej stronie wybudował swą nową stolicę, zamykało od
północy niewysokie pasmo górskie opadające ku południowemu zachodowi
prostym, stromym urwiskiem, na którym jeden z królów Elamu umieścił
płaskorzeźbę. Poniżej tego urwiska Dariusz przygotował już przedtem
poświęcony prostokąt ziemi z ogrodzeniem z cegły; wewnątrz najważniej­
szą budowlą była świątynia ognia, dokładna kopia Cyrusowej świątyni
w Pasargadach.
Dariusz z jakiegoś powodu zrezygnował z tej formy grobowca, jaką
posłużył się Cyrus, i powrócił do odmiany skalnej. Grób wydrążono dla
niego w urwisku, nieco na wschód od świątyni ognia. Fronton grobowca
ma kształt greckiego krzyża szerokiego na 18 m a wysokiego na 21 m. Ra­
miona poziome wypełnia rodzaj pałacowego portyku. Na końcach są pila-
stry, pomiędzy nimi umieszczono cztery smukłe kolumny bez kanelury,
na plintach i wysokich torusach z obrączkami; powyżej klęczące byki
podtrzymują wystające belki, potem idą cztery belki architrawu, trzecią
zdobi zębaty ornament. Drzwi, trzy belki po bokach i od góry wieńczył
ulistniony gzyms; natomiast prymitywny otwór, przez który obecnie moż­
na się dostać do wnętrza, wysokości około dwóch piątych symulowanego
wejścia, wygląda tak nieestetycznie, że nasuwa się przypuszczenie, iż pier­
wotnie wejście było zamaskowane.
W górnym ramieniu owego greckiego krzyża widnieje wymyślnie ryty
tron, który podtrzymuje trzydziestu przedstawicieli imperium. „Jeżeli
rozmyślasz teraz — powiada król w inskrypcji na swym grobie — jak
Bunt w Egipcie i śmierć Dariusza 22.1
lic2ne są kraje, którymi król Dariusz włada, spójrz na wizerunki tych,
którzy niosą tron. Wówczas dowiesz się i wiadome d będzie: daleko sięg­
nęła włócznia perskiego męża. Wówczas wiadomo ci będzie: daleko od
Parsy gromił wroga mąż perski." Niegdyś przy każdej postaci była wła­
ściwa legenda; do dziś ocalały tylko nieliczne z nich; można jednak je­
szcze rozpoznać Persa, Meda, Elamitę i Parta, a także Scytę w wysokiej
czapie, Babilończyka i Asyryjczyka.
Nad tronem przedstawiono scenę składania ofiary. Po lewej stronie, na
najwyższym z trzech stopni, stal Dariusz w pełnych regaliach z kidarisem
włącznie; w lewym ręku ściskał luk, prawą z otwartą dłonią unosił w ge­
ście hołdu. Po prawej stronie, również na wysokości trzech stopni, na
ołtarzu ognia buchał święty płomień. Wyżej unosił się Ahuramazda; u jego
boku, pionowo nad ołtarzem, przedstawiono stary księżyc w objędach
nowego.
W ceremonii pomagało dwunastu dygnitarzy; ustawiono ich, jednych
nad drugimi, po trzech w rzędzie. Wszyscy z wyjątkiem jednego byli
w takich samych szatach jak król. Po jednej stronie sześciu dygnitarzy
bez broni wydągało w hołdzie prawe ramiona, lewe płasko przyriskali
do boku; po drugiej dowódcy wojskowi mocno ściskali oburącz swe włócz­
nie. Prowadzący jedną trójkę nazywa się „Gaubaruwa (Gobryas) Pati-
schoryjczyk, nosiciel włóczni królewskiej Dariusza"; inny przodownik to
„Aspaczana (Aspatines), nosidel bojowego topora, który trzyma puzdro
luku króla Dariusza".
Niskie drzwi w środku prowadzą do komory grobowej, dziś zbezcze­
szczonej. W środku są cztery nisze wydrążone w skale, każda zawiera trzy
masywne sarkofagi przeznaczone dla Dariusza i najbardziej wyróżnionych
członków jego rodziny. Żadna już jednak inskrypcja nie wyjaśnia nam,
w którym z tych sarkofagów spoczywały niegdyś zwłoki wielkiego króla.

Rozdział X V II
WIELKI KRÓL I JEGO WOJSKA
K serkses przetrwał w tradycji jako monarcha słabowity, opanowany
przez swoich eunuchów, który upamiętnił się głównie szaleńczym
najazdem na europejską Grecję. Źródła wschodnie ukazują nam całkiem
odmienną postać. Wstępując na tron Kserkses był w sile wieku, miał
około trzydziestu pięciu lat, przygotowało go do sprawowania władzy
dwanaście lat żmudnej pracy administracyjnej w charakterze wicekróla
Babilonu. W rezultacie jego panowanie znamionują doniosłe zmiany
w administracji; o ile Dariusz zapoczątkował nowy reżim achemenidzki
swoim prawodawstwem, to Kserkses jeszcze bardziej zrywa z przeszłością.
Jednej porażce wojskowej w Europie, do której poddani Kserksesa nie
przywiązywali tak wielkiej wagi jak potomni, należy przeciwstawić szereg
zwycięstw, a przedtem jeszcze odzyskanie władzy nad dwoma najbogat­
szymi i cywilizacyjnie najwyżej wówczas stojącymi ludami jego rozle­
głego imperium oraz utrzymanie zwierzchnictwa nad większością Greków.
Tak samo przedstawia się sprawa w dziedzinie kultury. Architekci jego
ojca opracowali imponujący plan tarasowych konstrukcji w nowej stolicy
Parsy, ale to Kserkses ukończył budowę głównych gmachów i zainicjował
większość pozostałych. Wedle jego wskazówek zmieniono plan pod niejed­
nym ważnym względem. Jego wyłącznie osiągnięciem są wspaniałe re­
liefy, które przyćmiły bardziej prymitywne dzieło ojcowskich rzeźbiarzy.
Krótko mówiąc, podziwiane przez nas od dawna Persepolis było dziełem
nie Dariusza, a jego syna. Jeśli zaś Kserkses nie potrafił zrozumieć sił
ekonomicznych, które podkopywały już wtedy potęgę imperium, nie różni
się wiele od innych spośród starożytnych.
K SER K SE S W S T Ę P U JE NA TRON
Pierwszym wobec pamięci ojca obowiązkiem nowego króla było ukoń­
czenie pałacu Dariusza w Suzie, gdzie zostało jeszcze do wyrzeźbienia
kilka kolumn. Dawna stolica była pierwszą rezydencją Kserksesa, o czym
Kserkses wstępuje na tron 223
świadczy alabastrowa waza z jego inskrypcją oraz dokument handlowy
w sprawie pożyczki datowany z początkiem 483 roku w Suzie, ale odna­
leziony w Babilonii. Potem zajął się Kserkses Persepolis, miastem, które
darzył prawdziwą miłością.
Wkrótce po objęciu władzy sporządził inskrypcję dla upamiętnienia po­
czątku swoich rządów. W pierwszych akapitach naśladował ściśle ojcow­
skie formuły;
„Wielkim bogiem jest Ahuramazda, który stworzył tę ziemię, który
stworzył człowieka, który pokój dał ludziom, który uczynił Kserksesa kró­
lem. jedynym królem nad wieloma, jedynym panem nad wieloma.
Jam jest Kserkses, wielki król, król królów, król krajów, gdzie miesz­
ka wielu ludzi, król na tej wielkiej ziemi jak długa i szeroka, syn króla
Dariusza, Aehemenida, Pers, syn Persa, Aria, z nasienia Ariów. Rzecze
król Kserkses: Oto kraje są, których z laski Ahuramazdy królem jestem
poza Parsą.’’
Jeszcze na nagrobnym reliefie ojcowskim Pers jest tylko pierwszym
z przedstawicieli imperium niosących tron królewski, aczkolwiek inskryp­
cja wyraźnie wyłącza Parsę z listy satrapii: Kserkses idzie w tym za przy­
kładem Dariusza. „Rządziłem nimi, oni składali mi daninę, czynili, com
im nakazał; mocno dzierżyło ich prawo, które moim było.”
Spis wykazuje zdobycze na granicy północno-wschodniej. Obok Saków
Amyrgijskich i Saków w wysokich czapach pojawia się trzecia satrapia
wschodnich nomadów, mianowicie Dahów zza Araksesu. Inną nową zdo­
byczą jest satrapia ludzi Górzystego Kraju (Akaufaka), którą najpewniej
stanowiło terytorium na północ od Kabulu w dzisiejszym Afganistanie.
„Rzecze król Kserkses: Kiedy zostałem królem, był wśród wyżej wy­
liczonych krajów jeden taki, gdzie nie było spokoju. Potem Ahuramazda
przyszedł mi z pomocą. Z łaski Ahuramazdy rozgromiłem i poskromiłem
ten kraj.”
Tym niespokojnym krajem była Baktria Kiedy Kserkses obejmował
panowanie, jego brat Ariamenes wyruszył z satrapii baktryjskiej, aby
ubiegać się o tron. Pozyskany darami oraz obietnicą, że będzie drugą
osobą w królestwie, włożył Ariamenes koronę na głowę nowego władcy.
Dochował mu odtąd wierności, zginął zaś śmiercią bohatera pod Salaminą
jako dowódca wielkiej floty.
Dalej Kserkses informuje nas, że „wśród krajów tych było miejsce,
gdzie dawniej czczono dewy, Potem z laski Ahuramazdy zniszczyłem tę
gminę dewów i obwieściłem: Dewów czcić nie będziecie. Gdzie dawniej
czczono dewy, tam ja oddałem cześć Ahuramaździe i świętej Arta.” Jest
oczywiste, że mogło tu chodzić tylko o jakieś terytorium na pograniczu
Iranu, gdzie nie uznawano jeszcze supremacji Ahuramazdy; należy więc
mniemać, że czcicielami dewów byli nie podbici dotychczas Dahowie.
226 Wielki król i Jego wojska
„I była też inna sprawa, w której wyrządzono zło; naprawiłem to.
Wszystko, com zdziałał, z łaski Ahuramazdy zdziałałem. Wspomagał mnie
Ahuramazda, póki nie ukończyłem pracy.”
REFO RM A R E L IG IJN A
Kserkses przekonuje swego następcę, by jako religię prywatną przyjął
jego własną odmianę wiary, w której wielką rolę odgrywa święta Arta.
„Ty, który będziesz potem, jeśli pomyślisz: «Obym szczęśliwy był za życia
a błogosławiony po śmierci*, szanuj prawo, które ustanowił Ahuramaz­
da" — prawo objawione przez Ahuramazdę ojcu Kserksesa, Dariuszowi.
„Czcij Ahuramazdę i świętą Arta. Człowiek, który szanuje święte prawo
przez Ahuramazdę ustanowione i świętą Arta, szczęśliwy będzie za życia
i błogosławiony po śmierci.” Aby umocnić te przekonania u swego syna
i następcy, nazwał go Kserkses Artachszatrą (Artakserksesem), „Króle­
stwem Arta”.
W ten sposób Kserkses daje opis jeszcze jednej reformy. Podkreśla on
znaczenie Arta, która mniej więcej odpowiada Cnocie w doktrynie gminy
zoroastryjskiej. Tekst Kserksesa wskazuje też, że dewy nie są już uzna­
wane za bogów, jak przez dawnych Ariów; większość stoczyła się na po­
ziom demonów. Niektóre wszakże ocałały i przetrwały w oficjalnej rełigii,
której zarysy przedstawili: współczesny Kserksesowi Ajschylos, Herodot
w następnym pokoleniu oraz Ksenofont i Ktezjasz za panowania Arta-
kserksesa II; ten ostatni jednak zaprowadził w niej ważne zmiany. Refor­
mie towarzyszyły prawdopodobnie zmiany rytuału; w każdym razie
w Siedmiokrotnej Jaśnie zachowały się niektóre modlitwy prozą w dia­
lekcie Gathów, które odbijają wyraźnie od tekstów przypisywanych gmi­
nie Zoroastra, natomiast odpowiadają dokładnie ówczesnej religii ofi­
cjalnej.
Obaj, Dariusz i Kserkses, czcili Ahuramazdę jako boga, „który uczynił
tę ziemię, który uczynił niebiosa, który uczynił człowieka, który człowie­
kowi uczynił dobre bytowanie”. Nasz psalmista wielbi Ahuramazdę, który
mocą swej suwerennej władzy i wielkości, pięknymi czynami stworzył
Bydło i Cnotę, który stworzył Wodę i Dobre Rośliny, Światło i Ziemię
i wszystko, co dobre. Obok niego skłonny jest też wielbić najświętsze
imiona, pochodzące od Ahury, a najmilsze Mazdzie; frawaszi, czyli dusze
mężów i niewiast, wyznawców Cnoty, samą Cnotę Najlepszą i najpięk­
niejsze Spenta Amesza, Myśl Dobrą, Dobre Królestwo, Dobre Bytowanie,
Nagrodę Dobrą i Dobrą Zboźność. W myśli Zoroastra te starożytne bóstwa
stały się bladymi abstrakcyjnymi manifestacjami najwyższej boskośd;
teraz, wprost przeciwnie, odżywa w nich wiele z pierwotnych cech antro-
Reform a religijna 227
pomorficznych, zaś sześć najważniejszych uznane zostaje za Amesza Spen­
ta, z własnym kultem.
Jeszcze dawniejszy kult natury przejawia się w następnej modlitwie:
„Wielbimy Ziemię, która nos dźwiga, i żony twoje, Ahuramazdo. które
są doskonale w Cnocie, w gorliwości dla wiary, w czynie, w niezależności,
w oddaniu dla Zbożnośti, a wraz z nimi Nagrodę dobrą, dobrą wolę, dobrą
sławę i płodność dobrą. Wielbimy wody, gdy tryskają, pospołu się toczą
i spływają, wody, które pochodzą od Ahury i same są Ahurami, czyny
dobre sprawując — was, wody, gdzie przeprawa łatwa, pływanie dobre
i kąpiel dobra, co darem jesteście obu światom. Imionami, które nadał
wam Ahuramazda, gdy tworzył was jako dawca dobrego ■ — tymi imionami
wielbimy was, tymi błagamy łaski waszej, tymi hołd składamy, tymi dzię­
kujemy. Was, Wody, wzywamy, rodzące, jako Matki, Krowy dojne, o bied­
nych się troszczące i o wszystko, co ssie, najlepsze i najpiękniejsze. Zstąp­
cie, istoty dobre, z pomocą rozdawey darów, którego ręce sięgają daleko,
wy, których wsparcie jest skuteczną nagrodą w nieszczęściu, Matki ży­
ciodajne!”
Zamiast surowego, dalekiego Ahuramazdy Zoroastra, odnajdujemy
wschodniego króla królów, w którego haremie roi się od matek-bogiń.
Dusza Wołu nie jest zależna od Ahuramazdy. Stanowi nadal odrębny
przedmiot kultu wraz z duszami zwierząt domowych (którym okazuje się
wdzięczność jako żywicielom człowieka) i nawet pożytecznych zwierząt
dzikich — w opinii psalmisty równie ważnych jak dusze cnotliwych mę­
żów i niewiast,, których lepsze cząstki odniosły już lub wkrótce odniosą
zwycięstwo w wiecznej walce Dobrego ze Ziem.
Atar, Ogień, uczczono całą jemu wyłącznie poświęconą Jasną:
„Najsnadniej nam ku tobie, Mazda-Ahuro, podążyć przez Ogień, co
Duchem jest twoim Przenajświętszym temu, komu mękę gotujesz. Ogniu
Ahuramazdy, niechaj ten człowiek radośnie zdąża po nagrodę, z radością
najradośniejszych i z pokorą najpokorniejszych niechaj zdąża ku najwięk­
szej z bożych prób. Zachwycasz nas jako Ogień Ahuramazdy, jako Duch
jego Przenajświętszy nas zachwycasz. Które z twoich imion, Ogniu Ahu­
ramazdy, laski najpełniejsze, z takim ku tobie podążać chcemy. Z Myślą
Dobrą, z Cnotą Dobroczynną, zdążamy ku tobie w czynach, słowach
i nauce. Modlimy się do ciebie, Mazda-Ahuro, i winę naszą wyznajemy;
z każdą myślą dobrą, z wszelkim dobrym czynem podążamy ku tobie.”
Wszędzie w tych Jasnach odnajdujemy ślady powierzchownych przeró­
bek, które miały je dostosować do doktryny późnego zoroastryzmu. Z pew­
nością jednak nikt prawdziwie wierzący w słowa proroka nie doszedł je­
szcze do tego, by mógł się modlić tak: „I przeto pragnienie nasze wam po­
wierzamy, o najpiękniejsze z pięknych, Światła niebiańskie, i tobie.
128 Wielki król 1 Jego wojsko
Słońce, najwyższe z wyniesionych” — choć bowiem wymienia się poszcze­
gólne Jednostki oddające cześć słońcu jako manifestacji boga, kult Mitry
uznany został oficjalnie dopiero za panowania Artakserksesa II.
O D ZY SK A N IE E G IP T U
Nie odzyskano jeszcze Egiptu. Rokosz nad Nilem spowodował, jak to
się już nie raz zdarzyło, niepokoje wśród Żydów w Jerozolimie. Można
powątpiewać, cz.y te zamieszki przerodziły się w otwarty bunt. Miejscowe
ludy, czynnie dające teraz wyraz swej wrogości wobec świeżo przybyłych
osadników, skorzystały z okazji i wystosowały do Kserksesa, w roku ob­
jęcia przezeń władzy — jego rachubę rozpoczynano nieco przed 1 grudnia
486 r., kończąc 5 kwietnia 485 r. — list z oskarżeniem przeciw mieszkań­
com Judei, a zwłaszcza Jerozolimy. Możemy snuć przypuszczenia co do
szczegółów denuncjacji, lecz o wrażeniu, jakie zrobiła na królu, trudno
coś orzec; w każdym razie, przed końcem następnego roku Ksorkses zjawił
się w Palestynie, w drodze do doliny Nilu. 9 stycznia 484 roku już znów
rządził Egiptem. Atijawahi i Ariurta powrócili do wąwozu Hammamat,
a podjęcie pracy w kamieniołomach wskazuje na jakieś roboty budowlane
z rozkazu króla. Konfiskacie uległa własność wielu świątyń, krajowców
traktowano z większą surowością. Ferendates, jak się zdaje, zginął w cza­
sie rokoszu, ponieważ władzę nad Egiptem powierzył Kserkses swemu
bratu Achajmenesowi jako satrapie.
Dotychczas perscy monarchowie schlebiali starodawnym cywilizowa­
nym ludom i w gTanicach ich krajów występowali w roli rodzimych kró­
lów. Kserkses całkowicie zerwał z tą praktyką — jest to jedna z najdo­
nioślejszych zmian, jakie zaszły za jego rządów. Przykład z Egiptu dobrze
pokazuje funkcjonowanie nowej polityki.
Kapłani Apisa mogli dzięki hojności Dariusza sporządzić dla byka od­
krytego w 488 roku sarkofag z czarnego granitu, niezrównanej świetności.
Zewnętrzna wypolerowana powierzchnia przypominała szkło. Pokrywa
jego była gładka, za to sarkofagi wyobrażone po obu bokach miały wygięte
gzymsy i torusy. Boczne ścianki sarkofagu i jedna poprzeczna były pane-
lowane; na przeciwległej stronie wyobrażono fronton domu z ryglowa­
nymi drzwiczkami na dole pośrodku. Choć jednak materiał był wspaniały,
inskrypcje i ornamenty wyskrobano w prymitywny sposób.
Po zwyczajnych formułkach tytularnych następowały wyjątki z Tek­
stów Piramid, ciągle jeszcze w użyciu pomimo upływu około dwóch ty­
sięcy lat;
„O Apisie-Ozyrysie, niechaj ktoś stanie za tobą. Twój brat niechaj sta­
nie za tobą; stoi oto i niechaj za tobą nie zginie. 1 ty nie giń; przez wiecz­
Zm lercch Babilonu 229
ność całą nie przemijaj, Apisie-Ozyrysie. O Apisie-Ozyrysie, w odsiecz □
Horus przybywa i serce bogów przynosi tobie. Nie lamentuj. Horus oka
ci swego udziela, byś mógł dzięki niemu donieść koronę przed Dziewięciu
Bogów. O Apisie-Ozyrysie, Horus otwiera ci oczy, byś mógł patrzeć nimi.
Sotis sprawił, że ulatuje Apis-Ozyrys w niebo w towarzystwie braci swo­
ich, bogów. Apisie-Ozyrysie, rzekł Horus, byś boga każdego objął rękoma
twymi. Horus kocha ojca swego w tobie. Nie ścierpi on, byś odszedł, i nie
odejdzie od ciebie. Obyś żył jako pszczoła anch, obyś został w Busiris.
Powstań za sprawą Horusa, by duchem uczynić mógł ciebie i wyprawić
w niebo wstępującego, Apisie-Ozyrysie. O Apisie-Ozyrysie, do kształtu
twego właściwego powracasz, a bogowie nadają ci prawdziwą twarz.”
Kiedy sarkofag był na ukończeniu, zbliżał się kres długiego panowania
Dariusza. Najprawdopodobniej król umarł przed bykiem: pozostawiono
więc wolne miejsce na imię następcy. Potem Egipt zbuntował się i został
poskromiony. Kserkses nie zgodził się na normalną tytulaturę egipską;
w odwecie, kiedy byk w końcu zszedł z tego świata i został pochowany
w przygotowanym sarkofagu, rozwścieczeni kapłani „zapomnieli” wpisać
imię nowego władcy.
ZM IERZCH BABILONU
Babilonia w przeciwieństwie do Egiptu lojalnie przyjęła jako swego
króla Dariuszowego syna, którego od tak dawna znała w charakterze wi­
cekróla. Pomiędzy ostatnim znanym dokumentem gospodarczym, na któ­
rym widnieje imię ojca, a pierwszym datowanym imieniem Kserksesa,
1 grudnia 486 r„ nie mija nawet miesiąc. Na początku miejscowym skry­
bom wolno było używać zwykłych tytułów „król Babilonu, król krajów”.
Wkrótce jednak po objęciu tronu Kserkses odwiedził Babilon i wstąpił do
„grobowca Belitanesa”, co najpewniej oznacza świątynię Marduka, Esa-
gilę. Coś się widać nie udało, bo powróciwszy do Ekbatany, Kserkses na­
kazał niepokojącą zmianę tytułu: przed „król Babilonu, król krajów'’
miano odtąd pisać „król Parsy i Mady". Różne wersje pisowni oraz nie­
pewność. czy Persja i Media są to miasta czy kraje, zdradzają, jak
niezwykła była dla pisarzy ta formułka. Nie ulega kwestii, że zmianie
lytulatury towarzyszyły inne posunięcia represyjne, ale i ona sama jest
dostatecznym dowodem politycznego zwrotu. Wprawdzie „króla Babilonu”
jeszcze zachowano, ale na podrzędnym miejscu, po Persji i Medii; można
by zapewne postawić całkiem uzasadnione pytanie, jak długo po świeżych
wydarzeniach w Egipcie zezwalano Babilonii na utrzymanie choćby tak
nikłego śladu dawnej niezawisłości.
Kserkses przebywał jeszcze w Ekbatanie, kiedy nadeszła wieść, że Babi-
230 Wielki król i lego wojska
lon się zbuntował i że satrapa Zopyros został zabity. Rokoszowi przewodził
niejaki Belszimanni, którego imieniem — jako „króla Babilonu”, do czego
dodawano ewentualnie „króla krajów” —- datowane są tabliczki z Dilbat
i Borsipy od 10 do 29 sierpnia 482 roku. 22 września Szamaszeriba zajmuje
już jego miejsce w Borsipie, a przed 20 października także w Babilonie,
z takim samym tytułem czy też tytułami.
Szczęściem Kserksesa było to, że miał do dyspozycji Megabyzosa, swe­
go szwagra, najwybitniejszego wodza imperium. Wyprawiono go bez­
zwłocznie przeciw zbuntowanemu miastu, które natychmiast zdobył. Ba­
bilon został straszliwie ukarany. Wspaniale fortyfikacje miejskie, wznie­
sione z rozkazu Nabuchodonozora, zburzono tak, że stały się zupełnie bez­
użyteczne. Obrócono w gruzy Esagilę i jej wyniosły zigurat, podobnie jak
inne świątynie. Pięć i półmetrowy posąg Bel-Marduka z litego złota, wagi
363 kg, wywieziono i przetopiono na sztaby. Kapłana Esagili, który sprze­
ciwił się świętokradztwu, zabito. Gdy nie stało Marduka, żaden buntownik
nie mógł już w przyszłości uprawomocnić swej władzy przez ujęcie dłoni
Bela w czasie ceremonii noworocznej.
Posiadłości kupców, możnowładców i innych obywateli zostały skon­
fiskowane i rozdane Persom. Babilonię spustoszono tak gruntownie, że ze
wszystkich dalszych lat rządów Kserksesa zachowało się zaledwie pół tuzi­
na tabliczek. Syrię oddzielono od Babilonii i przekształcono w całkowicie
samodzielną satrapię. Sama Babilonia straciła nawet imię, włączono ją dc
Asyrii i obkładano odtąd srogimi podatkami.
W czasie całego panowania Kserksesa ani w Babilonii, ani w Egipcie nie
ryto żadnych urzędowych inskrypcji. Jedyne teksty, które można w jakimś
sensie uznać za urzędowe — mianowicie napisy na trójjęzycznych pieczę­
ciach oraz zwięzłe deklaracje własności na wspaniałych wazach z egip­
skiego alabastru, spisywane w czterech językach cywilizowanego świa­
ta — brzmią: „Kserkses wielki król", nic więcej.
P E R S K I W Y K A Z W O JS K
W trakcie tłumienia tych rebelii potężna machina wojskowa stworzona
przez Dariusza została jeszcze wzmocniona. Herodot wystarał się o odpis
urzędowego wykazu wojsk; dostał go bezpośrednio ze źródeł perskich za
pośrednictwem, być może, Zopyrosa, który był wnukiem dowódcy tegoż
imienia. Wykaz ten zasługuje na dokładną lekturę, nie tylko ze względu
na sprawy wojskowości; w konfrontacji z danymi z reliefów w Persepolis,
które upamiętniają przybycie delegacji podbitych ludów na uroczystości
noworoczne, otrzymujemy bezcenny zarys geografii i etnografii rozle­
głego imperium.
N ieśm iertelni 231
N IEŚM IERTELN I
Trzon armii stanowili sami Persowie, którzy choć nie płacili już hara­
czu, uiszczali daninę krwi. Doborową formacją, pod bezpośrednim dowódz­
twem Hydarnesa, syna Hydamesa, naczelnego wodza, była słynna straż
przyboczna, Nieśmiertelni, zwani tak dlatego, że nigdy nie dopuszczano,
by było ich mniej niż dziesięć tysięcy. Kiedy któryś zachorował lub po­
legł, zastępca był zawsze w pogotowdu. Nie tylko umundurowani byli
z przepychem w kapiące zlotem stroje, lecz wolno im było zabierać na
wyprawę konkubiny i służbę na furgonach, a specjalny wikt dowożono
im na wielbłądach i innych jucznych zwierzętach.
Wśród Dziesięciu Tysięcy Nieśmiertelnych były poza perskimi oddziały
Medów i Elamitów. Na barwnych glazurowanych cegłach w Suzie wize­
runki elamickich gwardzistów wyglądają szczególnie żywo. Niektórzy są
smagli, niemal czarni; inni mają cerę jaśniejszą, natomiast wszyscy są tak
samo uzbrojeni i ubrani. Bez nakrycia głowy, włosy noszą mocno ściąg­
nięte zielonkawą opaską ze skręconego sznurka; krótka broda jest fryzo­
wana, podobnie jak kok nad karkiem; w miejscu, gdzie się schodzą, wid­
nieje zloty kolczyk. Każdy żołnierz stoi sztywno wyprostowany; obie ręce,
zdobne w duże zwisające bransolety ze złota, ściskają silnie włócznię
z dereniowego drzewa, której srebrne ostrze i srebrna skuwka w kształcie
owocu granatu, mocno oparta na wielkim palcu u nogi, są dowodem, że to
jeden z Dziesięciu Tysięcy. Przez lewe ramię przewieszony jest luk, z le­
wego barku zwisa kołczan. Wymyślna suknia okrywa całą postać, od szyi
aż po nadgarstki i kostki, kawałki nagiego ciała widać tylko tuż nad buta­
mi z miękkiej skóry, zapinanymi na guziki albo sznurow'anymi, z wysoko
zachodzącym, odstającym języczkiem.
Ścisłą symetrię zarzucono tylko, gdy szło o kołczany, suknie i buty;
jest to prawdziwa orgia kolorów i wzorów tkanin. Kołczan zdobią kawałki
skóry wycięte w kształt półksiężyca; bywają jasnożółte lub jasnoniebie­
skie na brązowym tle rozmaitych odcieni albo też brązowe na tle białym.
Sam kołczan bywa na ogół jednolitego wzoru i barwy wyjąwszy wąski
pasek z naprzemiennych trójkątów — brązowych i białych lub niebie­
skich i białych — przy pierścieniu, z którego zwisają kolorowe sznurki
i frędzle. Buty są żółte lub niebieskie. Suknie niekiedy jednolite w kolo­
rze, żółte lub jasnopurpurowe; wówczas przez pierś udrapowany jest.
sięgający pod pachę i opadający na biodra, bogaty aksamitny szal, brązowy
z zieloną lamówką, ozdobiony rzędami białych kól. Suknie bardziej wy­
myślne usiane są ozdobnymi wzorami: na żółtej czy białej tkaninie roz­
rzucone są niebieskie lub ciemnobrązowe kola z białymi bądź żółtymi
gwiazdami albo też wielkie, blisko siebie rozmieszczone kwadraty podzie­
lone brązowymi liniami na ćwiartki lub połówki.
232 Wielki król 1 jego wojska
W podobnych barwach trzeba sobie wyobrazić perskich lub medyjskich
Nieśmiertelnych z Persepolis. Tutaj żołnierze, którzy strzegą inskrypcji,
wstępują po schodach, tworzą szpaler na powitanie możnych idących
w odwiedziny do władcy lub stoją na baczność, gdy monarcha przechodzi
przed frontem — wszyscy' mają nakrycie głowy: albo filcowy kapelusz
2 rowkiem, albo nachyloną ku przodom czapę z filcu. Zależnie od pocho­
dzenia strojem ich jest albo perska suknia, albo medyjski kaftan i spodnie.
Uzbrojeni bywają tylko we włócznię lub łuk z kołczanem; zdarza się, że
mają obie bronie, a czasem także futerał na łuk; gwardzistów tych
odróżnia od reszty Nieśmiertelnych końcówka włóczni w kształcie zło­
tego granatu.
O D D Z IA Ł Y W O JS K O W E Z S A T R A P II
Następne miejsce po Nieśmiertelnych przypadało piechocie perskiej,
która nosiła miękkie czapki filcowe, tiary, różnobarwne tuniki z ręka­
wami (łcitones) na pancerzach z żelaznych łusek i spodnie. Do obrony
mieli też ci piechurzy wiklinowe tarcze; w ataku służył długi łuk z kołcza­
nem wypełnionym strzałami z trzciny, krótka włócznia i krótki miecz
przypasany z prawego boku. Dowódcą piechoty perskiej był Otanes, ojciec
królowej Amestris.
Dalej szły oddziały z satrapii, każdy pod dowództwem własnego satrapy.
Porównanie ze spisami Dariusza wskazuje na pewne zmiany administra­
cyjne. Każdy oddział dzielił się na dziesięcioosobowe sekcje, stuosobowe
kompanie, pułki po tysiąc ludzi oraz w razie potrzeby dziesięeiotysięczne
dywizje. Całość uformowano w sześć korpusów pod dowództwem Mar-
doniosa, syna Gobryasa, Tritantajchmesa, syna Artabanosa, Smerdo-
menesa, syna Otanesa, Masislesa, syna Dariusza i Atossy, Gergisa,
syna Ariazosa, i Megabyzosa, syna Zopyrosa, który dopiero co odzyskał
Babilon.
Tigranes Achemenida dowodził Medami, którzy byli umundurowani
i wyekwipowani tak jak Persowie, bo ci od nich właśnie wzięli uzbroje­
nie. Kissjom — tego dawnego miana Kasytów użyto dla określenia Ela-
mitów — przewodził Anafes, syn Otanesa. Herodot opowiada, że ubrani
byli tak jak Medowie, tylko zamiast czapki nosili opaskę (mitra); w Per­
sepolis mają pełny medyjski strój, ale okrągłe czapki są niższe i obwiązane
szeroką wstążką. Dwaj mają mocno wykrępowane luki i krótkie miecze,
trzeci Elamita ciągnie na smyczy lwicę, która odwraca się, by dojrzeć, czy
jej dwa lwiątka niesione na ręku przez służących są bezpieczne.
Jeśli chodzi o oddziały ze wschodniego Iranu, pewne szczegóły wska­
zują, że zaczęło się łączenie satrapii, co każe podejrzewać, iż na tym po­
OddzJaly w ojskow e z satrap ii 233
graniczu nastąpił jakiś regres. HyTkaniów, wyekwipowanych tak jak Per­
sowie, odłączono od Partów; tymi zręcznymi wojownikami dowodził Me-
gapanos, który potem sprawował rządy w Babilonie. W miejsce Hyrkanii
przyłączono teraz do Partii Chorasmię pod dowództwem Artaba2osa, syna
Farnakesa. Sogdyjczykom przewodził Azanes; syn Artajosa, Gandariom
i Dadikom Artyfios, syn Artabanosa, zaś Baktryjczykom i Sakom Amyr-
gijskim — brat króla Hystaspcs, syn Dariusza i Atossy.
Podobnie jak większość tych irańskich żołnierzy, Buktryjczycy nosili
nakrycia głowy niemal dokładnie takie same jak Medowie, mieli trzcino­
we łuki i krótkie włócznie. W Persepolis spotykamy ich w niemal iden­
tycznych grupach; głowy gołe z opaską, wąsy zakręcone w dół, brody
krótko przycięte, nie spiczaste; strój ich stanowią niezwykle krótkie tu­
niki, workowate spodnie i niskie buty. Niektórzy prowadzą ogromne dwu-
garbne wielbłądy baktryjskie, które szczerzą zęby nad głowami swych
panów; inni niosą zwoje materiałów, kielichy czy puchary lub prowadzą
konie. Ariowie spod dowództwa Sisamncsa, Hydarnesowego syna. mają
medyjskie łuki.
Z trzech satrapii Saków wyliczonych przez Dariusza została tylko jedna,
a i tę przyłączono do Baktril. W Persepolis pokazano ich w wysokich
spiczastych czapach, od których zwani byli „noszącymi czapy", wyglądali
w nich dziwacznie, ze względu na klapy opadające na kark i puski pod­
pinane pod przyciętą w łopatkę brodą, choć poza tym krótkie, obcisłe
kaftany, bufiaste spodnie, niskie buty, luki z puzdrami, sztylety i krótkie
miecze przywieszone u pasa stanowiły typowo irański ekwipunek. Znale­
ziono nawet w Persepolis topór bojowy — wyobrażony na reliefie w ręku
wysokiego dygnitarza, i prawdziwy, w barakach. Jeden z Saków prowad.ił
konia z zaplecioną grzywą i ogonem, w rzędzie złożonym z uźdaenicy,
pióropusza w kształcie lotosu i dzwonka; następny prezentuje dwa na­
szyjniki; trzej inni niosą w dani suknie osobliwego kroju. Sarangowie
w jaskrawo farbowanych szatach i koturnowych butach do kolan, zbrojni
w medyjskie luki i lance, byli pod rozkazami Ferendatesa, syna Mega­
byzosa.
Indowie do tej zbrojnej potęgi wnosili niewiele. Odzież mieli z bawełny
drzewnej, a jako jedyną broń trzcinowe luki ze strzałami o żelaziwch
grotach. Ich przywódca na rzeźbie w Persepolis ma długie, proste włosy
związane opaską ściągniętą w zwykły węzeł na karku, krótką tunikę zszy­
tą z boku, na niej faldzistą suknię i płytkie pantofle; jego słudzy mają
tylko opaski oraz kwadratowe chusty obciśnięte na lędźwiach, skręcone
i zebrane w talii. Z nosideł na barku pierwszego z nich zwisają dwa ple­
cione kosze pełne słojów z maścią; drugi prowadzi dzikiego osła. którego
trzeci popędza podniesionym kijem; ostatni trzyma w górze dwa miecze
Satrapa Indów, Farnazatres, syn Artabatesa, dowodził też wschodnimi Etso-

234 Wielki król i jego wojska
parni, uzbrojonymi tak jak Indowie; na głowach nosili oni skalpy końskie,
a tarcze mieli ze skórek żurawi. Utiowie i Mykowie słuchali rozkazów
Dariuszowego syna, Arsamenesa, Parikaniowie zaś Siromitresa, syna Ojo-
bazosa, a wszyscy mieli ekwipunek taki jak Paktyowie. Wyspiarzami
z Zatoki Perskiej i z Wysp Wygnańców, wyekwipowanymi jak Medowie,
dowodził Mardontes, syn Bagajosa.
Jeśli na północno-wschodniej granicy poniesiono poważne straty, na
północy notowano w zamian zyski; widoczna jest sprawniejsza organizacja
rozproszonych tamtejszych szczepów. Na północ i wschód od Armenii
mieszkali Alarodiowie (w nazwie których zachowały się reminiscencje
formy Urartu z czasów asyryjskich, biblijnego Ararat), nad Araksesem
zaś Saspejrowie; jedni i drudzy stali pod rozkazami Masistiosa, syna Siro­
mitresa. Nosili drewniane hełmy i mieli małe tarcze z surowej skóry,
krótkie włócznie i miecze. Herodot nie wspomina o Karduchach, czyli
Kurdach, którzy odegrają poważną rolę w późniejszym okresie acheme-
nidzkich rządów; wtedy też będzie mowa o najemnikach zwanych Karda-
kami, ale rejestry gospodarcze dowodzą, że najemnikami Kardaka posłu­
giwano się już w 515 roku, kiedy to, jak się dowiadujemy, Kardace Lukszu
zapłacono srebrem za owce, mąkę, sól, gorczycę, oliwę i dobrą wódkę
z daktyli ■— a był to wszystko przydział za pierwsze trzy miesiące siód­
mego roku (Dariusza).
Moschowie i Tibarenowie stracili część terytoriów od czasu, kiedy jako
plemiona Muszki i Tabal wojowali z Asyryjeżykami; teraz prowadził ich
Ariomardos, syn Dariusza i Parmys. Tak samo jak Makronowie i Mossy-
nojkowie, osiedli wzdłuż południowego wybrzeża Morza Czarnego — do­
wodził nimi Artayktes, syn Cherasmisa, późniejszy rządca Sestos — wszy­
scy nosili drewniane hełmy, krótkie włócznie i tarcze.
Kolchowie znad wschodniego krańca morza byli wyekwipowani tak jak
Alarodiowie; stali pod rozkazami Ferendatesa, syna Teaspesa, razem z Ma­
rami (którzy nosili plecione hełmy, a zbrojni byli w oszczepy i małe skó­
rzane tarcze). Kaspiowie pod Ariomardesem, synem Artabanosa, mieli
kożuchy, bułaty i trzcinowe łuki, Paktyowie zaś, przybrani w skóry, z lu­
kami krajowego wyrobu i sztyletami, słuchali rozkazów Artayntesa. syna
ltamitresa. Dotosowi, synowi Megasidrosa, powierzono Paflagonów i Ma-
tienów, znanych z plecionych hełmów, wysokich butów na koturnach,
a zbrojnych we włócznie lub oszczepy, sztylety i małe tarcze.
Armeńczykami i Frygijczykami dowodził zięć króla, Artochmes. W Per-
sepolis Armeńczycy prowadzili drugą grupę; strój mieli typowo irański,
wyjąwszy osobliwą czapkę z trzema wypustkami i szeroką klapą na karku
oraz proporczyki. Jeden prowadził konia — Armenia zawsze słynęła z ko­
ni — inny niósł piękną wazę z dwoma uchwytami rzeźbionymi w kształcie
skrzydlatych gryfów. Gobryas, syn Dariusza i Artystone, wiódł Kapado-
OddzJaly w ojskow e z satrapii 23S
ków, Kabaliów — zwanych też Meończykami i Lasoniami — oraz Milyów;
nosili skórzane szyszaki, odzież spinali sprzączkami, mieli licyjskie łuki
i krótkie włócznie. W tym miejscu możemy wymienić Pizydyjczyków;
wyglądali niezwykle w swych grzebieniastych hełmach z brązu, z rogami
i uszami wołu, z niewielkimi tarczami pokrytymi niewyprawną skórą,
z parą włóczni używanych w polowaniach na wilki i purpurowymi sztyl-
pami. Nie ma wzmianki o żadnym satrapie, który by dowodził tymi nie­
okiełznanymi góralami; prawdopodobnie wojowali tylko dla łupu pod roz­
kazami swoich rodzimych wodzów.
Satrapia Sardes obejmowała Lidię, gdzie uzbrojenie żołnierzy było
niemal identyczne z greckim, oraz Myzję, gdzie noszono hełmy i pawęże,
a bronią był drewniany oszczep z ostrzem zahartowanym w ogniu. Dawną
Jonię Drugą reprezentują w wykazie tylko „azjatyccy Trakowie” (Bityń-
czycy) pod dowództwem Bassakesa, syna Artabanosa, z Lisimi skórami na
głowach, w pstrych płaszczach zarzuconych na tuniki i koturnowych dłu­
gich butach ze skóry młodych jeleni; mieli małe tarcze, oszczepy i sztyle­
ty. O dalszym istnieniu satrapii Daskylejonu dowiadujemy się z innych
źródeł.
Satrapa Sardes sprawował też ogólny nadzór nad Jonią Pierwszą, do
której przypisano Greków tak eolskich, jak jońskich; Dorów — z Licyj-
czykami i Pamfilami —■połączono, zdaje się, z Karyjczykami jako część
kontyngentu z Jonii Pierwszej, co by sugerowało, że Karka [Karia] prze­
stała już być samodzielną satrapią. Większość żołnierzy z ludów tak roz­
szerzonej Jonii miała uzbrojenie greckiego typu, ale Karyjczycy (pod
bezpośrednim dowództwem swych książąt Histiajosa, syna Tymnesa, Pi-
gresa, syna Hysseldomosa, i Damasitymosa, syna Kandaulesa) oraz Licyj-
czycy (pod Kybernisem, synem Kossikasa) —- w skórach kozich, kapelu­
szach z piórami, nagolennikach i napierśnikach — zbrojni byli nie tylko
w dereniowe luki ze strzałami bez piór, lecz nadto w sierpowate miecze
i sztylety. Persowie po podboju pozostawili miejscowych władców dyna­
stycznych Licyjczyków; niektórzy, jak Kybemis, bili monetę wedle obni­
żonej próby lidyjskiej.
Cylicją rządził nadal rodzimy król z dziedzicznym tytułem Syennesis,
teraz był nim syn Oromedona. Cylicyjczycy w wełnianych tunikach,
w hełmach, z niewielkimi tarczami z niewyprawnej skóry, każdy zbrojny
w dwa oszczepy i egipski miecz, stanowili załogę pokaźnej eskadry mor­
skiej. W Persepolis Cylicyjczycy noszą krótkie brody, a upięte włosy
mają wymyślnie fryzowane; głowę owija czterokrotnie wąska opaska.
Prosta suknia z krótkimi rękawami, przewiązana poczwórnym pasem,
z plisą z prawej strony, sięga do kolan, niskie buty zapinane są z boku
na guziki. Przywódca delegacji niesie wełnianą szatę, dwaj inni prowadzą
piękne tryki, z rasy hodowanej na żyznej równinie cylicyjskiej.

236 Wielki król i Jego wojska
Satrapia Zarzecze, odliczona od Bahilonu po buncie w 482 roku, roz­
ciągała sic teraz wyłącznie no Zachód od Eufratu. Jej zdecydowanie naj­
ważniejszy podokręg stanowiła Fenicja; głównymi miastami były tam
Sydon pod władzą Tetramnestosa, syna Anysosa, Tyr pod Mattenem, sy­
nem Hirama III, oraz Arwad pod 'Marbaolcm, synem Agbaała. Fenicka
magnaterin handlowa doceniała, jaką wartość ma przynależność do świa­
towego imperium, i chętnie wysyłała swych przedstawicieli na wielkie
doroczne uroczystości. Ci mają na głowach oryginalne zawoje z szerokich
taśm, przechylone ku tyłowi; dzięki wstążce za uchem tym bardziej zwra­
cają uwagę odgarnięte loki i krótka broda. Na marszczonych tunikach
noszą płaszcze ułożone w ukośne fałdy, aby odsłonić iamówkę tuniki; buty
mają z lekko wydłużone noski. Jeden z Fenicjan niesie dwie piękne wazy
z rączkami w kształcie gryfich głów; wazy są poziomo żłobkowane. Na­
stępny ma dwie płytkie czary, trzeci — dwie szerokie bransolety. Koniu­
szy w niższym i bardziej płaskim zawoju, w płaszczu gładko układającym
się na tunice, prowadzi dwa konie ciągnące rydwan. Okręty fenickie sta­
nowiły trzon floty — trzysta tryrem z tysiąca dwustu; na nich opierała
się potęga perska na morzu. Żołnierze zbrojni byli w oszczepy, chroniły
ich hełmy podobne do greckich, płócienne napierśniki i tarcze bez obrzeża,
ale główną ich silą w ataku i obronie była umiejętność manewrowania
okrętem. Polegać na nich można było bardziej niż na Grekach, toteż Feni­
cjanom powodziło się lepiej niż kiedykolwiek przedtem.
Do satrapii Zarzecze należał też Cypr i syryjska Palestyna. Z prób roz­
woju odrębnej satrapii Arabii już zrezygnowano, ale w skład jazdy wcho­
dził zaciąg arabski na wielbłądach, pełniący służbę na pograniczu; Arabo­
wie zbrojni byli w luki dające się napinać w obie strony. Na rzeźbach
w Pcrsepolis znajdziemy Arabów w długich, faldzistych szatach z ozdob­
nym lamowaniem i przepasanych; w darze niosą tkaniny, a młodzik pro­
wadzi dromadera. W armii zgrupowano ich razem z Etiopoml pod dowódz­
twem Arsamesa, syna Dariusza i Artystone. Dzicy Etiopowie przed walką
smarowali ciała; jedną połowę kredą, drugą — cynobrem; za strój służyły
im skóry lwie i lamparcie, a zbrojni byli w luki z żeberek liści palmowych,
strzały z kamiennymi grotami, włócznie zakończone zaostrzonym rogiem
antylopy lub nabijane maczugi. Przyodziani w skórę Llbijczycy, których
jedyną bronią był utwardzany w ogniu oszczep, stali pod rozkazami Mas-
sogcsa, syna Oarizosa. W Persepolis kędzierzawi Murzyni w długich suk­
niach i wydłużonych pantoflach składają w darze żyrafę, wyobrażoną
w osobliwym perspektywicznym skrócie; jest wszakże zupełnie nieprawdo­
podobne, by Punt na wybrzeżu somalijskim był kiedykolwiek zorganizo­
wany jako regularna satrapia.
Za najważniejszą po Fenicjanach potęgę morską, jaką dysponowali,
uważali Persowie Egipcjan, którzy przyprowadzili dwieście try T c m . Więk­
K0I011L1 nojemników w Eflpcla Ul
szość żeglarzy egipskich nosiła pancerze (od nich zapożyczali Je Persowie)
i zbrojna była w długie mlecze; do tego dochodziły plecione hełmy, wy­
pukłe tarcze z szerokim obrzeżem, włócznie przystosowane do walki ni
morzu i olbrzymie topory. Funkcje dowódcy floty sprawował satrapa
Achajmenes.
KOI.ONIA NAJEMNIKÓW W EOIPCIE
Z wykazu tego moglibyśmy wnosić, że Egipt dostarczył tylko mary­
narzy. Szczęściem Herodot wspomina gdzie indziej o armii lądowej. Naj­
prawdopodobniej była to armia w dużej mierze, jeśli nie całkowicie, na­
jemna, gdyż rdzenni Egipcjanie nie stanowili dobrego materiału na żoł­
nierzy i nie można też było ufać, że zechcą walczyć za sprawę swych
panów. Tylko więc dzięlci sprzyjającemu przypadkowi znalazły rię w na­
szym posiadaniu archiwa takiej najemniczej osady, co dziwne żydow­
skiej, w Elefnntynie, opodal pierwszej katarakty.
Na pierwszy rzut oka Żydzi ci stanowią zwyczajną, banalną raczej gmi­
nę. Są z nimi żony i dzieci; jak więc można się spodziewać, żenią się i roz­
wodzą. Kupują i sprzedają domy i gospodarstwa rolne, które, jak się zdaje,
stanowią ich własność bez ograniczeń. Domy Ich skupione są wokół świą­
tyni narodowego Boga. W umowach handlowych używają przepisowych
formuł, znaczna jest ilość sporów sądowych.
Gdy jednak Egipcjanie piszą nadal swym rodzimym pismem demotycz-
nym, ci Żydzi używają nie hebrajskiego, lecz potocznego aramejskiego,
oficjalnego języka swych perskich panów. Formuły tych dokumentów,
datowanych według lat panowania królów, bardziej przypominają asyryj­
skie niż egipskie. Żydzi owi nie są obywatelami kraju; określa się ;ch z re­
guły jako „Aramejczyków z twierdzy Sin (Syene)’’ lub „Aramejczyków
z twierdzy Jeb (Elefantyna)”. Poszczególny żołnierz Jest „panem spod
sztandaru”, co stanowi równoważnik ptolomejskicgo kleruchn, czyli kolo­
nisty wojskowego. Zorganizowani są na wzór wojskowy z podziałem na
„setki", tych zaś na „chorągwie" (degel), zawsze pod rozkazami otlcerów
o perskich lub babilońskich imionach. Odpowiedzialny za cały garnizon
jest „dowódca sił" (rab haila) podporządkowany rządcy nomu. W przy­
padkach spornych decyduje ostatecznie „nasz pan", satrapa, od którego
nadchodzą też czasem bezpośrednie rozkazy. Zdarza się, że spory przed­
kłada się zwykłym sędziom, ale zazwyczaj rozstrzygają Je wyżsi ofice­
rowie. Mamy informacje o zastępcy rządcy współpracującym z sędzią,
o pisarzach nomu, rejestratorach i o księgowych, o „tych, którzy wyko­
nują ro7.kazy", i o zwykłej policji.
Żywność dostają koloniści od rządu. W roku 484 dwóch Żydów z Jeb
138 Wielki król i jego wojska
kwituje odbiór od egipskiego przewoźnika pięćdziesięciu pięciu ardabów
jęczmienia i grochu, jako przydziału dla żołnierzy dwóch ,.setek”, z któ­
rych każdy miał otrzymać nieco ponad dwie miarki. Są zadowoleni; ziarno
przekażą i Tozliczą się przed dowódcą ,.setki”, panami dworu królewskiego
i pisarzami skarbu, pod karą stu karsz czystego srebra, co zaprzysięgają
przed swoim bogiem. Najbardziej może uderzającym dowodem, jak wierni
byli perskiemu władcy, jest fakt, że otrzymali w podarunku autobiografię
Dariusza, pieczołowicie ją przechowywali i przepisali.
INN E FO R M A C JE A R M II I FLOTY
Egipcjanom ufano jeszcze przynajmniej jako marynarzom, ale żołnie­
rzy, których by można zidentyfikować jako Babilończyków, nie było
w ogóle. Po ostatnim buncie Babilon przestał być samodzielną satrapią
i został włączony do Asyrii. Żołnierzy babilońskich przemieszano z asyryj­
skimi, aby zapobiec nowym powstaniom, i odtąd byli określani jako
Chaldejczycy, gdyż od 482 roku urzędowo zakazano nazwy Babilonia.
Rozszerzona prowincja pod zarządem Otaspesa, syna Artachajesa, wysta­
wała znaczny zaciąg pieszy. Herodotowi ich brązowe hełmy wydawały się
dziwaczne. Nosili płócienne napierśniki i mieli tarcze; poza włóczniami
i sztyletami egipskiego typu zbrojni byli w drewniane maczugi nabijane
żelaznymi kolcami.
Cypr dostarczył flocie sto pięćdziesiąt okrętów. Miejscowi królowie, jak
Gorgos, syn Chersisa, i Timonaks, syn Timagorasa, nosili zawoje i tuniki;
poza tym Cypryjczycy mieli strój i ekwipunek grecki. Cylicyjczycy i Pam-
filowie dali po sto okrętów, Licyjczycy pięćdziesiąt, a Karyjczycy siedem­
dziesiąt. Z Greków Dorowie przysłali pięćdziesiąt, Eolowie sześćdziesiąt,
wyspiarze tylko siedemnaście, natomiast Jonowie i Grecy znad HelLes-
pontu i Morza Czarnego dostarczyli po sto okrętów.
Tak więc Fenicjanie, Egipcjanie, Anatolijczycy i Grecy dostarczyli
tryrem umożliwiających podniesienie stanu bojowego wielkiej floty do
tysiąca dwnistu okrętów. Ponadto były okręty pięćdziesięcio- i trzydziesto-
wiosłowe i mniejsze oraz barki transportowe dla ludzi i koni — łącznie
ponad trzy tysiące jednostek pływających. Oceniono, że każda tryrema
miała załogę złożoną z dwrustu marynarzy, a okręty pięćdziesięciowiosło-
w’c — z osiemdziesięciu. Na pokładzie strzegło każdej tryTemy i zapobiegało
dezercji trzydziestu piechurów morskich — Persów, Medów i Saków.
Znane są imiona czterech admirałów: Achajmenesa u Egipcjan, Ariabigne-
sa, syna Dariusza i córki Gobryasa, u Jonów i Karyjczyków, oraz jako
dowódców reszty Preksaspesa, syna Aspatinesa, i Megabazosa, syna Mega-
Inne formacje armii i floty 239
batesa. Głównodowodzącym całej wielkiej floty był rodzony brat króla,
Ariamenes, jego dawny rywal.
Większość wymienionych ludów dostarczyła również konnicy. Najpierw
szli Persowie, Medowie i Kissjowie, wyekwipowani tak samo jak żołnie­
rze piesi z tą różnicą, że niektórzy mieli hełmy z kutego brązu i żelaza.
Koczownicy z Sagartii używali tylko sztyletów i plecionych ze skóry ar­
kanów. Indowie zazwyczaj wystawiali konnicę, ale tamtejsi możni me po­
rzucili dawnego obyczaju Ariów i walczyli z rydwanów zaprzężonych
w’ konie lub dzikie osty. Rydwanów używali też Lihijczycy. Dowódcami
jazdy byli Harmamitres i Titajos, synowie Datisa; trzeci wódz Farnuches
nie wziął udziału w wyprawie greckiej, ponieważ uległ wypadkowi i po­
został w Sardes.
Ten wykaz wojsk, choć długi, nie jest wcale nudny. Nie tylko zawiera
nieco wartościowych informacji o organizacji sil zbrojnych, lecz przed­
stawia równie cenne uzupełnienie spisów prowincji sporządzanych przez
Dariusza i Kserksesa. Na każdej stronie pojawiają się dziwne obyczaje
i stroje. Przypadkowemu czytelnikowi imiona poszczególnych postad wy­
dać się mogą lekturą męczącą, specjalista natomiast znajdzie w niej pełny
niemal wykaz urzędników perskich, a z wieloma z nich zapoznamy się
bliżej w toku naszej opowieśd. Wreszrie jest tam wiele imion dobrze
znanych, potomków narodowych bohaterów dzisiejszych cywilizacji, przy-
jadół lub wrogów Greków, a także postaci znanych z Biblii.
Kiedy mnogi ten zastęp ruszył pod rozkazami wymienionych wodzów
przez spokojne kraje, tabory szły przodem, za nimi połowa oddziałów pie­
szych. Potem był mały odstęp, a dalej jechał doborowy hufiec w tysiąc
koni, za nim szła tysięcznym zastępem doborowa piechota, z włóczniami
odwróconymi złotym granatem ku górze. Następnie prowadzono dziesięć
białych ogierów ze stadnin na równinie nesajskiej w Medii. Osiem białych
rumaków ciągnęło święty wóz Ahuramazdy; woźnica szedł pieszo, jako że
nikt ze śmiertelnych nie ważyłby się wsiąść na ten wóz. Potem jechał
rydwan Kserksesa, namiestnika boga na ziemi, zaprzężony również w ne-
sajskie konie; woźnica Patiramfes, syn Otanesa, stał obok swego władcy.
Kiedy Kserkses był zmęczony, przesiadał się na jakiś czas na furgon.
Otoczenia królewskiego strzegł inny elitarny oddział złożony z tysiąca
pieszych (z nie odwróconymi włóczniami ze złotym granatem), jeszcze
jeden tysiąc dobranej konnicy i na koniec Dziesięć Tysięcy Nieśmiertel­
nych Z tych dziewięć tysięcy niosło włócznie zakończone srebrnym gra­
natem, a otaczał ich tysiąc ..zlotogranatnych". Dalej jechał dziesięcto-
tysięczny zastęp konnych, a pochód wojenny zamykała druga połowa
armii.
Wyprawiając się w nieprzyjacielskie kraje król zabierał zawsze ze sobą
własne zapasy żywności i stada. Na zaprzężonych w muły furgonach wie-
240 Wielki król 1 jego wojska

ziono w srebrnych naczyniach przegotowaną wodę z Choaspu, suzańskiej

rzeki, na wyłączny użytek króla. Wyżsi urzędnicy i Nieśmiertelni również
brali na wyprawę własną żywność i służbę, a nawet konkubiny. Mimo
R o z d z i a ł XVIII
jednak takich oznak zbytku, zastęp, który wielki król prowadził do boju,
stanowił potężną siłę wojskową. KLĘSKA W EUROPIE

serkses miał większą ochotę ukończyć wspaniale budowle rozpoczęte

K przez ojca na tarasie Persepolis, niż w ryzykownym przedsięwzięciu
próbować, ile w arta jest groźna machina wojenna stworzona przez ojca,
los jednak chciał inaczej. Usilnie namawiał do wyprawy ambitny krewny
króla, Mardonios, który chciał zostać satrapą nowo zdobytych terytoriów.
Wygnańcy z Aten upadli tak nisko, że najęli skompromitowanego już
sprzedawcę wróżb. Królikowie z Tesalii słali zaproszenia. W końcu, ocią­
gając się, Kserkses zaczął gotować się do podjęcia ojcowskiej polityki
ekspansji na granicy północno-zachodniej.

PRZYGOTOWANIA DO INWAZJI

Uderzenie wprost przez Morze Egejskie zakończyło się porażką, toteż

Kserkses wykazał rozsądek powracając do dawnej polityki stopniowych
postępów przy użyciu armii wspomaganej przez flotę. Wykorzystać miano
całą marynarkę wojenną — Fenicjan, Egipcjan i Greków — oraz połowę
regularnych wojsk lądowych, trzy z sześciu korpusów po około sześć­
dziesięciu tysięcy żołnierzy każdy.
Dla uniknięcia nowej katastrofy morskiej pod Atos, syn Megabazosa,
Bubares, i syn Artajosa, Artachajes, otrzymali rozkaz przekopania kanału
za przylądkiem. Trzy lata trwała ta robota, krajowców batami zapędzano
do przymusowej pracy. Na pobliskiej łące znajdował się rynek, na który
przywożono mielone ziarno z Azji, w strategicznych punktach wzdłuż
wybrzeża Tracji składowano zapasy. Na krańcu półwyspu Wyrysowano
w poprzek linię długości 5 km i każdej nacji przydzielono jeden odcinek;
tylko Fenicjanie mieli dość doświadczenia i poszerzyli wykop na górze
tak, by nie osypywała się ziemia. Z kanału, który miał szerokość wystar­
czającą dla dwóch tryrem z wiosłami w ruchu, zostało dziś kilka płytkich
stawów.
Z rejonu koncentracji w Kritalla w Kapadocji wojsko przeszło rzekę
Halys i przez Frygię dotarło do Kelajnaj, gdzie biły źródła Meandra i jego
dopływu Katarraktes, który wytryskał na samym placu targowym. Tam
mogli sobie żołnierze obejrzeć skórę Sylena Marsjasza, którą z niego ob-
242 Klęska w Europie
darł Apolion. Następnie minęli Anauę i jezioro, skąd dobywano sól, i przy­
szli do wielkiego miasta Kollosaj, gdzie rzeka Lykos schodzi pod ziemię
i płynie tak 1 km; stamtąd poszli do miasta Kydrara, gdzie stela z in­
skrypcją Krezusa znaczy granicę Lidii. Wojska przeprawiły się następnie
przez Meander i minąwszy Kallatebos, gdzie fabrykowano miód z pszeni­
cy i tamaryszku, przybyły do Sardes.
Zagrożeni Grecy na próżno starali się o stworzenie skutecznego sojuszu
przeciw Persom. Wszyscy oni, rzecz jasna, zwracali się o radę do wyroczni
w Delfach i Apolion przeszedł sam siebie. Spartanom, których pierwszych
ostrzegł Demaratos, Apolion obwieścił, żc nadciąga WTÓg, potężny jak
Zeus, którego ni byki, ni lwy zmóc nie zdołają, a który albo rozszarpie
miasto, albo jednego z jego królów. Ateńczykom wyrocznia ogłosiła jeszcze
bardziej przerażające wróżby. Pytała ich, czemu jeszcze zwlekają; powin­
ni uciekać z domostw i z miasta na krańce świata. Ich miasto niszczy ogień,
twierdze i świątynie zostaną spalone, czarna krew płynie, powinni natych­
miast uciekać. Posłowie przyjmując rolę błagalników prosili o lepszą
wróżbę; znów odpowiedziano im, żeby cofnęli się przed wrogiem i opu­
ścili swój kraj, acz jest nadzieja w drewnianych ścianach; Temistokles
przekonał Ateńczyków, że przez drewniane ściany Apolion rozumiał ich
flotę. Argos, które podejrzewano już, że wzywa interwencji perskiej po
druzgocącej klęsce zadanej mu przez Spartę, wyrocznia doradziła neutral­
ność. Kreteńczycy pytali, czy będzie dla nich korzystne udzielenie po­
mocy Grekom na kontynencie; wyrocznia oznajmiła im bez ogródek, żeby
nie byli takimi głupcami jak niegdyś, kiedy wspomogli Menelaosa w woj­
nie trojańskiej. Kerkyrejczykom przeciwne pono wiatry „zatrzymały"
okręty. Gelon z Syrakuz obiecywał wiele — pod warunkiem, że otrzyma
naczelne dowództwo — a wysłał trzy niewielkie statki, aby śledziły, jak
zakończy się walka.
Zniechęceni apatią — w najlepszym razie — okazaną przez tych nie­
licznych Greków z zachodu, którzy dotychczas zachowali niepodległość,
sojusznicy przerazili się nadto pewnością siebie Kserksesa, kiedy ten po
schwytaniu w Sardes trzech greckich szpiegów (481 r.) nakazał umożli­
wić im obejrzenie całej potęgi wojsk perskich i puścił potem wolno, żeby
wszystko opowiedzieli w swoim kraju. Wiosną 480 roku armia zwinęła
obóz i z Sardes doliną rzeki Kaikos pociągnęła do Myzji, a następnie przez
Atarneus, zostawiając po lewej ręce góry Kane, szła do Karene, stamtąd
zaś równiną Tebe, przez miasta Adramyttejon i Antandros, dotarła na
koniec do Iliom Sławny niegdyś Skamander okazał się zbyt małą rzeczką,
by napoić tak wielkie zastępy. Kserkses wstąpił na zamek Priama i złożył
tysiąc wołów w ofierze Atenie trojańskiej, Magowie zaś leli obiaty duchom
tych, którzy zginęli w obronie Troi. W ten sposób Kserkses wystąpił jako
protagonista Wschodu w nowej wojnie trojańskiej.
Najazd na Grecję 243
NAJAZD NA G RECJĘ
Pozostawiając Rojtejon, Ofrynejon i Dardanos po lewej, a Gergitaj po
prawej ręce, wojsko dotarło do Abydos. Z Abydos do Sestos Fenicjanie
i Egipcjanie zbudowali dwa mosty na linach z lnu i papirusu; kiedy zerwa­
ła je burza, budowniczym ucięto głowy. Grek Harpalos wystawił nowe
mosty ze statków zakotwiczonych i sczepionych długimi linami; przez
pozostawione między statkami odstępy mogły przejeżdżać łodzie. Na
linach ułożono deski, na nich gałęzie przysypane ziemią; potem dodano
bariery,
Peloponescy członkowie sojuszu uznali już Istmos (Przesmyk) Koryncki
za jedyną linię nadającą się do obrony; zgromadzeni tam alianci otrzymali
od Tesalów prośbę o pomoc w osłanianiu wąwozu Olimpu. Dziesięć tysięcy
hoplitów, wspomaganych przez eskadrę morską i konne posiłki tesalskie,
przedstawicieli konserwatystów, zajęło dolinę Tempe. Jak można było
podejrzewać, okazało się, że gmin tesalski sprzyja Persom. Aleksander
Macedończyk wyświadczył wówczas nie lada przysługę swemu perskiemu
panu doradzając sojusznikom, żeby nie czekali, aż ich zdepcą królewskie
zastępy. Chociaż Kserkses był jeszcze w Abydos, sojusznicy po kilku
dniach powrócili do Istmos.
Na wzgórzu opodal Abydos, na tronie z białego kamienia, zasiadł
Kserkses i dokonał przeglądu swych wojsk. Na mostach wysłanych mir­
tem palono kadzidła, o świcie zaś król lal obiaty ze złotego pucharu i mo­
dlił się z twarzą wzniesioną ku wschodzącemu słońcu, i cisnął w morze
puchar, mieszalnik i miecz.
Siedem dni i siedem nocy, popędzani batami, szli nieprzerwanie żoł­
nierze przez jeden most, tabor przeprawiano drugim. Potem mając opar­
cie we flocie szli nadbrzeżnym szlakiem w trzech zgrupowaniach. Żyw­
ności musiały dostarczać leżące na szlaku miasta — jeden posiłek dziennie
kosztem 400 talentów. Już na cale miesiące wcześniej rozesłano heroldów,
aby przygotowano ziarno, bydło i drób na stół królewski. Z namiotu ko­
rzystał tylko Kserkses; reszta sypiała pod gołym niebem.
Drugi przegląd odbył się w Doriskos, gdzie od czasu wyprawy przeciw
Scytom stacjonował garnizon, a rządy sprawował obecnie Maskames, syn
Megadostesa. Z Doriskos trzy zgrupowania ruszyły równoległymi szlaka­
mi, jedno pod Mardoniosem i Masistesem wzdłuż wybrzeża, utrzymując
kontakt z flotą, drugie pod Smerdomenesem i Megabyzosem, strzegąc
osoby króla, dalej od morza, trzecie zaś pod Tritantajchmesem i Gergisem
maszerowało w głębi lądu. Przez Strymon rzucono mosty, magowie zaś na
dobry omen złożyli wodzie w ofierze białe konie; w Dziewięciodrożu
bogom podziemnym ofiarowano dziewięcioro dzieci. Artachajea, który
przekopał kanał, zmarł, kiedy armia stała w Akantos, i cale wojsko lało
244 K lę sk a w E uropie
obiaty na grób; nie była zapewne ta śmierć bez związku z ukrytym skar­
bem trzystu złotych darejków z mennicy Dariusza i jego syna.
W Terme wyszli Kserksesowi naprzeciw heroldowie niosąc ziemię i wo­
dę z pozostawionej własnemu losowi Tesalii, z Lokris i całej Beocji z wy­
jątkiem Platejów i Tespii, jako że było aż nazbyt jasne, iż Grecy z Pelo­
ponezu nie mają wcale zamiaru stawiać Persom poważniejszego oporu na
północ od Istmu.
Persom zwycięstwo wydawało się pewne. Nie tylko rozciągnęli swą wła­
dzę na wszystkich Greków z Azji i Afryki, ich okręty zaś włączyli do
własnej floty, lecz oto poddała się już połowa Greków europejskich. Do
ujarzmienia zostało jedynie kilka opornych państw na Peloponezie, ponie­
waż było już oczywiste, że na północ od Istmu żadnego oporu być nie
może. Apollon z Delf był wiernym przyjacielem Persów. Ateny, rządzone
przez demokratów pod przewodem Temistoklesa, przejdą z pewnością na
stronę patrona demokracji, gdy tylko oddziały peloponeskie cofną się na
Przesmyk Kiedy już flota ateńska wzmocni nieodwołalnie siły perskie,
będzie można obejść mur na Istmie, Argos otwarcie się zdeklaruje, po­
między Spartę i Korynt wbije się perski klin i każde z nich, walcząc z od­
dzielna, zostanie pokonane.
O PÓ R w T E R M O PIL A C H
Sytuacja nie uległa bynajmniej zmianie, gdy Persowie znów podjęli
marsz na południe. Po odpadnięciu Tesalii Leonidas z trzema setkami
Spartan i kilkoma oddziałami sprzymierzonych dotarł na północ aż do
Termopil; była to wszakże siła tak nikła, że stanowiła zapowiedź, iż utarcz­
ki ariergardy miały posuwanie się wroga nie wstrzymać, lecz jedynie
opóźnić, dopóki mur na Istmie nie zostanie ukończony. Apollon z Delf
wystraszył się wreszcie i wystąpił w roli patrioty z wyrocznią, by Grecy
odprawiali modły do wiatrów, które okażą się możnymi sprzymierzeń­
cami.
Flota sprzymierzonych stanęła na pozycji opodal Artemisjon, gdy tylko
jednak sygnały ogniowe zawiadomiły" o zbliżaniu się eskadry perskiej,
cofnęła się do jeszcze węższej cieśniny Euripos. Wielka flota perska stanęła
na kotwicy u przylądka Sepiady; o świcie zaczął dąć północno-wschodni
wiatr od Hellespontu i nie ustawał przez trzy dni, roztrzaskując setki
okrętów, barek transportowych i łodzi do przewozu ziarna. Statki sprzy­
mierzonych powróciły do Artemisjon, ale nawet oznaka łaski bożej, która
objawiła się zagładą tak znacznej części wrogiej floty, nie dodała Leonida­
sowi odwagi; Peloponezyjczycy domagali się natychmiastowego powrotu
Opór w TermopUach 243
na Istmos i tylko protest oburzonych Fokijczyków i Lokrów skłonił króla
do pozostania i zdobycia pośmiertnej chwały.
Nadciągnął Kserkses i nakazał Medoro oraz Kissjom Artapanosa zaata­
kować szczupłe siły greckie w Termopilach; ponieśli jednak ciężkie straty
i nie lepiej powiodło się Nieśmiertelnym pod rozkazami Hydarnesa. Wów­
czas doniesiono Persom o ścieżce przez wzgórza prowadzącej na tyły Gre­
ków i o brzasku Nieśmiertelni zaskoczyli tokijską straż. Rozumiejąc, że
nie ma ratunku, Spartanie bronili się z furią; wielu atakujących, pędzo­
nych batami, zostało zadeptanych na śmierć lub zepchniętych w morze,
wśród nich Abrokomes i Hyperantes, synowie Dariusza z Fratagune, córką
jego brata Artanesa. Na koniec Leonidas poległ, Hydarnes dotarł na tyły
Spartan, Tebanie się poddali i wypalono im piętna; przejście było otwarte.
Tymczasem posłano dwieście okrętów, aby okrążyły Eubeję i osaczyły
sprzymierzonych od tyłu. Dowódcy alianckiej floty planowali po cichu
odwrót, ale się to wydało i Eubejczycy nakłonili Temistoklesa, żeby ła­
pówką przekonał ich do zmiany projektów. Ponieważ eskadra, która ich
miała oskrzydlić, nie zjawiała się, we flocie greckiej postanowiono znów
uderzyć na Persów opodal Artemisjon. Sprzymierzeni zdobyli trzydzieści
okrętów, a bezwładne kadłuby wpędziła na brzeg wieczorna burza, która
zniszczyła też eskadrę oskrzydlającą. Następnego dnia zatopiono okręty
cylicyjskie. Kserkses postanowił, że cieśninę trzeba sforsować za wszelką
cenę. W południe ruszyła półkolem cała flota perska; Egipcjanie zdobyli
pięć okrętów; a połowa okrętów ateńskich była uszkodzona, kiedy u schył­
ku dnia nadeszła wieść, że Termopile zostały zdobyte; sprzymierzeni przeto
wycofali się.
Focydę z namowy Tesalów spustoszono do szczętu i Persowie wkroczyli
do zaprzyjaźnionej Beocji, którą dzierżył pewnie władca Aleksander Mace­
dończyk. Do Delf ruszyła lotna kolumna, aby zanieść Apollonowi nagrodę
za jego properskie wyrocznie i zachęcić do dalszych starań — albo też,
aby zlupić skarby, jak to potem tłumaczyli kapłani, chyba nie bez racji.
Bóg obiecał, że obroni swą własność, i dotrzymał słowa; ciskał pioruny
i miotał ściany skalne na barbarzyńców, którzy uciekli srogo przetrze­
bieni — taka była przynajmniej wersja delfieka po klęsce Persów.
Z oskarżenia Tebańczyków Kserkses kazał spalić opustoszałe Plateje
i Tespie, po czym, w cztery miesiące po przejściu Hellespontu, wkroczył
do Attyki. Tu także nie znalazł nikogo, bo flota sprzymierzonych przybyła
na Salaminę wyłącznie w celu ewakuacji ludności cywilnej. Mężczyźni
zdatni do służby już byli zaokrętowani i tylko garsrtka zagorzalców zaba­
rykadowała się na Akropolu drewnianymi deskami, posłuszna dwuznacz­
nej wyroczni Apollona. Persowie podpalili barykady strzelając z aero-
pagu strzałami, na których płonęły przywiązane pakuły, kiedy zaś
oblegani odrzucili warunki proponowane przez zwolenników Hippiasza,
248 Kieska w Europie
atakujący sforsowali stromy uskok skalny i obrońcy ponieśli śmierć, choć
schronili się jako blagalnicy w świątyni Ateny. Cały Akropol najpierw
spalono, a dopiero potem zezwolono ateńskim wygnańcom, którzy przyszli
z armią Kserksesa, złożyć tam ofiary.
K LĘSK A PO D SA L A M IN Ą
Wielka flota stanęła na kotwicy przed Faleronem i sprzymierzonych
ogarnęła panika. Salamina była prawdziwą pułapką i wszyscy z wyjąt­
kiem bezpośrednio zainteresowanych Ateńczyków, Eginetów i Megarejczy-
ków zdecydowani byli umknąć, nim potrzask zapadnie. Dowódca floty,
Spartanin Eurybiades, nakazał w końcu szykować się do bitwy tylko na
skutek groźby Temistoklesa, że zabierze całą flotę ateńską i odpłynie, oraz
świadomości, że demokratycznego przywódcę z pewnością stać na spełnie­
nie tej zapowiedzi.
Na radzie u Persów tylko Artemizja, kobieta-tyran Halikarnasu, opono­
wała przeciw natychmiastowemu atakowi. Wszystko pozwalało spodzie­
wać się sukcesu. Sojusznicy opuszczali Spartan jeden po drugim, a skwa-
pliwość, z jaką szli na ugodę, wskazywała na istnienie silnych nastrojów
properskich, dotychczas tłumionych. Załogę okrętów ateńskich stanowiło
pospólstwo, a dowodził nimi przywódca stronnictwa demokratów; Temi-
stokles dojrzał już zapewne do powrotu na pozycje zazwyczaj zajmowane
przez jego stronnictwo — zwłaszcza teraz, gdy stało się aż nadto jasne, że
tamci z Peloponezu postanowili pozostawić Ateńczyków własnemu losowi.
Zaraz po Termopilach zaczęli budować m ur w poprzek Istmu i Persowie
tak byli pewni, iż tam właśnie po raz ostatni spotkają się z autentycznym
oporem, że ich siły lądowe ruszyły ku Koryntowi jeszcze tej samej nocy,
gdy odbyła się narada sztabu.
Oczekiwana wiadomość nadeszła szybko, przyniósł ją wychowawca
dzieci Temistoklesa. On, Temistokles, jest przyjacielem króla i życzy mu
zwycięstwa. Grecy upadli na duchu i szykują się do ucieczki, niech więc
król nie pozwoli im umknąć! Wybuchły spory i zwolennicy Persów wkrót­
ce uderzą na nieprzyjaciół króla. Kserkses nie miał żadnego powodu, by
wątpić o tych zapewnieniach lojalności.
Jednakże zarówno list, jak decyzja natychmiastowego atakujayly omył­
ką. Gdyby Kserkses niczego w ogóle nie przedsięwziął, nieliczni już sprzy­
mierzeńcy Aten wycofaliby się na Istmos. Ateńczycy, Megarejczycy i Egi-
neci byliby zmuszeni przyjąć warunki kapitulacji. Z ich pomocą można
by obejść Przesmyk i wtedy pozostałoby już tylko oczyścić teren.
To, co Kserkses faktycznie zrobił, było najpierw równie skuteczne.
Wschodnie wyjście z cieśniny zablokowano potrójnym łańcuchem okrętów;
Klęska pod Salamlną 247
Egipcjanie, „mieszkańcy mokradeł, zręczni wioślarze galer", ruszyli na
dwunastu okrętach, by zablokować wyjście zachodnie i uderzyć na sprzy­
mierzonych z tylu. Wszystkie zatem siły morskie aliantów zamknięto
i można było czekać, aż brak prowiantu i wzajemne oskarżenia zrobią
swoje; albo sprzymierzeni musieliby się poddać, albo — gdyby próbowali
wyrwać się z okrążenia — nie zbrakłoby sposobności wyłapania wypły­
wających okrętów. W tej sytuacji Persowie podjęli najzupełniej uspra­
wiedliwioną decyzję wysyłając swą piechotę i jazdę, by stoczyły rozstrzy­
gającą bitwę na Przesmyku.
Nieszczęściem dla Persji Kserkses nie zadowolił się tą wystarczająco
dobrą sytuacją; potrzebne mu było popisowe zwycięstwo, toteż wydał roz­
kaz bezpośredniego ataku na ludzi osaczonych i rozpaczliwie walczących
o wyrwanie się z pułapki. Na Psyttalei, wysepce pośrodku cieśniny, wy­
sadzono desant pieszy, by wybił tych, którzy się uratowali z tonących
łodzi. Arystydes przedarł się przez łańcuch perski z wiadomością o kom­
pletnym okrążeniu, a marynarze sprzymierzonej floty posępnie szykowali
się do boju.
Był to dzień 22 września i Kserkses chcąc przypatrywać się bitwie,
zasiadł na tronie o srebrnych nogach, u stóp wzgórza nad cieśniną. Sprzy­
mierzeni wyruszyli, ale na widok nieprzyjaciela zaczęli się cofać i dopiero
Ateńczycy rozpoczęli bitwę. Pierwsze starcie przyniosło sukces Persom,
gdyż Grecy jońscy zadali ciężkie straty Spartanom. Później Ateńczycy
przełamali front i runęli na najeźdźców. Persowie stracili dwieście okrę­
tów, znaczną część wielkiej floty, sprzymierzeńcy tylko czterdzieści.
Mnóstwo perskich żeglarzy potonęlo, bo jedynie niewielu umiało pływać,
wśród zabitych był dowódca floty Ariabignes, brat króla. Arystydes prze­
prawił się z hoplitami na Psyttaleję i wybił wszystkich Persów, wśród
nich trzech bratanków królewskich.
BŁĘDY DYPLOMACJI
Salamina oznaczała przerwę w ekspansji terytorialnej Persów, ale nic
więcej. Nie stracono ani piędzi świeżo zdobytych obszarów, armia była
nietknięta, flota zaś, nadal potężna, wymagała jedynie reorganizacji.
Sprzymierzonym niespodziewane zwycięstwo dodało bez wątpienia otuchy,
ale liczebnie siły ich zmalały i następnego roku też by zapewne ulegli.
Znaczenie Sałaminy polegało nie na zwycięstwie samym w sobie, ale
nu wpływie, jaki wywarło ono na umysł Kserksesa. Chociaż nie kto inny
jak on właśnie by) odpowiedzialny za klęskę, gdyż nakazał ofensywę, gdy
zwykła blokada okazałaby się skuteczna, kompletnie stracił głowę i kazał
stracić fenickich kapitanów za rzekome tchórzostwo; rozwścieczeni takim
248 Klęska w Europie
traktowaniem Fenicjanie odpłynęli do kraju, za nimi zaś Egipcjanie. Ta
właśnie usprawiedliwiona dezercja, a nie klęska pod Salaminą, spowodo­
wała, że Morze Egejskie stanęło otworem dla floty sprzymierzonych, co
umożliwiło istotnie rozstrzygające operacje w roku następnym,
W pewnym bardzo istotnym sensie Salamina była wręcz błogosławień­
stwem dla Persów. Zniechęcony niepowodzeniem Rserkses pospieszył lą­
dem do Sardes, gdzie spędził następny rok dając baczenie na Jonię. Bez­
pośrednie kierownictwo działaniami wojennymi przeszło z rąk wcale nie
lubiącego wojować króla w ręce zaprawionego w walkach weterana Mar-
doniosa, który zatrzymał sobie tylko jeden korpus złożony z Nieśmiertel­
nych, Persów, Medów, Baktryjczyków i Indów, siły więc wyłącznie niemal
irańskie, najlepsze w boju. Nawet tak zredukowane, siły te były liczebnie
większe niż wojsko sprzymierzonych; nadto jako posiłkami dysponował
Mardonios połową wojsk kontynentalnej Grecji. Drugi korpus pod roz­
kazami Artabazosa, syna Famakesa, strzegł długiej trasy nadbrzeżnej,
którą jedynie można było dosylać zaopatrzenie, trzeci, pod wodzą Tigra-
nesa. trzymał w ryzach Jonię.
Zbuntowała się Potydeja, Olint gTOził, że pójdzie za jej przykładem.
Artabazos zajął Olint, a potem gruzy oddał Chalkidyjczykom. Pewien
zwolennik Persów poprowadził ich oddział pod murami Potydei w czasie
odpływu, ale przypływ zaczął się zbyt wcześnie i tych, którzy nie potonęli,
wyrżnęły załogi nadjeżdżających łodzi.
Mardonios, który zimował w Tesalii, wyprawił do Aten proksenosa,
Aleksandra Macedończyka, z ofertą całkowitego przebaczenia, odbudowy
spalonych świątyń, restytucji terytorium, a nawet poszerzenia go, oraz
równoprawnego sojuszu jako z autonomicznym wolnym miastem. Warun­
ki tak wspaniałomyślne były niewątpliwie bardzo atrakcyjne dla klas
uboższych, którym ponowny najazd wróżyć mógł jedynie nowe niedole
i utratę resztek mienia.
Jednakże demokraci utracili już władzę. Pod Salaminą Temistokles na­
pisał do wielkiego króla list namawiający go do ataku i wcale tego nie
ukrywał; choć teraz utrzymywał, że postąpił tak z chytrości, nie dawano
mu wiary. Kiedy poszedł na wygnanie, twierdzi! znów, że działał z przy­
jaźni do Persji; tym razem uwierzono mu i został hojnie wynagrodzony
przez Artakserksesa, Kserksesowego syna. Reakcja oddała władzę w ręce
konserwatystów, ci zaś opóźniali odpowiedź na propozycję Aleksandra,
dopóki nie przybyli Spartanie. Puszczono w obieg orzeczenie wyroczni,
jakoby Medowie wespół z Ateńczykami mieli wypędzić wszystkich Dorów
z Peloponezu; przestraszeni tymi wróżbami Spartanie przysłali poselstwo,
które obciążając Ateńczyków winą za to, że zaczęli tę wojnę pod złą gwiaz­
dą wyprawiając się na pomoc zbuntowanym Jonom, obiecało, że Sparta ży­
wić będzie cywilną ludność ateńską przez cały czas trwania wojny. Ateń-
Blędy dyplomacji 249
czycy odrzucili propozycje Aleksandra, natomiast raz Jeszcze wezwali
Spartan, by wysłali wojsko do Beocji, nim Attyka zostanie znów zaata­
kowana.
Tebańczycy radzili Mardoniosowi, żeby zatrzymał się w Beocji i po­
zyskał opornych Greków przekupując ich przywódców. Była to rada roz­
sądna, oparta na gruntownej znajomości charakteru własnego plemienia,
zaś odrzucenie jej przez Mardoniosa stanowiło kolejne ogniwo w łańcu­
chu perskich błędów. W dziesięć miesięcy po pierwszym najeździe, w lip-
cu, Mardonios powtórnie zajął Ateny, sprzymierzeńcy z Peloponezu znów
nie pośpieszyli z dostateczną pomocą i mieszkańcy musieli się chronić na
na statkach lub na Salaminie. Mardonios ponowi! swe propozycje w na­
dziei, że skoro sam stanął z wojskiem w Atenach, życzliwe Persom stron­
nictwo zdoła narzucić ustępliwość, ale demokratę, który jedynie zalecał
rozpatrzenie propozycji, ukamienowano wraz z żoną i dziećmi.
A jednak Mardonios mógł jeszcze no coś liczyć. Spartanie, jak zwykle,
„obchodzili święto”; mur na Istmie został ukończony i zarozumialcy wma­
wiali sobie, że potrafiliby go utrzymać opierając się ateńskiej flocie. Wy­
dawało się, że niezdolność Spartan do zrozumienia najbardziej podstawo­
wych elementów sytuacji skłoni Ateńczyków, nawet po zwycięstwie sala-
mińskim, do sojuszu z Persami, wbrew konserwatystom. Ostatecznie, po
jeszcze jednym okresie zwłoki, rozczarowani wysłannicy ateńscy oświad­
czyli Sparde, że Ateny tak właśnie postąpią. Ku swemu osłupieniu po­
słowie dowiedzieli się, że pewien Tegejczyk przekonał nareszde Spartan,
iż postępują jak absolutni szaleńcy i że wojsko już wyruszyło. W ostat­
niej dosłownie sekundzie los znów wyrwał Persom zwydęstwo.
Zaprzyjaźnieni Argiwowie powiadomili o tym Mardoniosa, który po­
wstrzymywał się dotychczas od plądrowania Attyki w uzasadnionej na­
dziei, że ociąganie się, jeśli nie wręcz niewierność Spartan wobec sojuszni­
ka, zmusi Ateny do ugody. Rozczarowawszy się raz jeszcze, ponownie spa­
li! Ateny i cofnął się do Beocji, gdzie mając jako bazę Teby, mógł sobie za­
pewnić odpowiednie zaprowiantowanie. Wycięto drzewa do budowy bary­
kad, którymi obwiedziono obszar ponad 2,5 km: i Mardonios czekał, co zro­
bią sojusznicy.
P O R A ŻK A POD P L A T E JA M I
Siły sprzymierzonych przeszły przez Attykę i bez animuszu stanęły
obozem na północnych stokach Kitajronu naprzeciw Persów, opodal rzeki
Asopos. Konnica Masistiosa natychmiast uderzyła szwadronami na pozycje
Megarejczyków\ gdzie teren obniżał się najbardziej i stanowi! najs..'
punkt we froncie sprzymierzonych; chodziło o przędą '. Jo
250 Klęska w Europie
lęczy i odcięcie zaopatrzenia. Do wallci ruszyły posiłki ateńskie, Masistios
spadł z konia i zginął; złote wędzidło i purpurowa szata na złotym pance­
rzu stały się łupem Greków. Zachęceni pierwszym sukcesem sprzymierze­
ni zeszli na niższe stoki zbocza, gdzie obozować było łatwiej i gdzie mieli
wodę. Persowie ruszyli im na spotkanie. Wieszczkowie obu armiom obie­
cywali zwycięstwo, jeśli walczyć będą w defensywie,
Mardoniosowi znów doradzono — tym razem zrobił to Artabazos — żeby
się cofnął i użył przekupstwa; wódz powtórnie popełnił błąd i radę od­
rzucił. Sytuacja sprzymierzonych była już rozpaczliwa. Narażeni byli na
nieustanne najazdy konnicy; w trakcie jednego z nich jeźdźcy perscy
zamknęli przełęcze przecinając drogę z Peloponezu i schwytali tak wycze­
kiwany tabor prowiantowy. Brakowało żywności. Źródło Gargafijskie zo­
stało zasypane i ludzie cierpieli z pragnienia. Dowódcy postanowili wyco­
fać się o zmroku, odwrót odbył się w nieładzie. Główny korpus poszedł
złą drogą; upór jednego oficera opóźnił wymarsz Spartan, którzy o świcie
znaleźli się na pozycji zupełnie nie do utrzymania. Gdyby sprzymierzo­
nym pozwolono wycofać się bez przeszkód, koalicja niewątpliwie by się
załamała, gdyż Ateńczycy poszliby na ugodę, Peloponezyjczycy wróciliby
na Istmos i każde państewko można by podbić oddzielnie.
Raz jeszcze koniec wojny byl bliski. I raz jeszcze perski dowódca nie
docenił zdolności bojowych Greków jako pojedynczych ludzi przypartych
do górskiej ściany. Raz jeszcze skusiła wodza nadzieja natychmiastowego
efektownego zwycięstwa i zaprzepaścił korzyści, jakie dawała strategia
zwlekania.
Przyjmując, że odwrót równał się rozsypce, Mardonios wyprowadził swo­
je wojska pełnym biegiem, nie zatrzymując się nawet dla sformowania
regularnego frontu. Nawiązawszy kontakt bojowy ze Spartanami Persowie
zlozyli po swojemu mur z trzcinowych tarcz i zza niego obsypali przeciw­
nika gradem strzał. Pauzaniasz zażądał wsparcia od Ateńczyków, którzy
ruszyli z odsieczą, ale zostali zaatakowani przez najemników greckich
w służbie króla. Persowie nie ustawali w boju, nawet gdy Tegeaci, o za ni­
mi Spartanie przerwali trzcinowy mur: włócznie greckie odlarnywali go­
łymi rękami. Mimo że zabrakło im zbroi ochronnej, atakowali nieustannie
opancerzonych Greków. Wówczas Mardonios popełnił ostatni fatalny błąd:
osobiście ruszył do boju i zginął z doborowym tysiącem perskich gwardzi­
stów.
Pozbawieni dowódcy Persowie uciekli za szańce swego obozu. Dowie­
dziawszy się o ich ucieczce ci Grecy, którzy stali koło świątyni Hery (pod
Platejami), ruszyli na łeb, na szyję, aby mieć udział w zwycięstwie; Koryn-
cjanie dotarli do linii spartańskich bez szwanku, ale Megarejczyków i Fle-
jasjów rozgromiła jazda tebańska tak, że zbiegli ku przełęczom. Persowie
z wież oszańcowanego obozu długo odpierali Spartan; inny obrót wzięły
Pogrom na przylądku M; kale 251
sprawy, gdy do boju wkroczyli Ateńczycy, choć przez szańce pierwsi prze­
darli się Tegeaci, którym w nagrodę przypadły łupy po Mardoniosie. Per­
sów wyrzynano bez litości. Pauzaniasz był bohaterem narodowym; niko­
mu się nie śniło, że nim rok minie, będzie on knul zdradę braci Greków
w zamian za nędzny zaszczyt małżeństwa z córką perskiego króla.
Natychmiast po bitwie dowódcy zebrali się w Platejacb jako przedsta­
wiciele poszczególnych państw i nakreślili plan nowej organizacji. Prze­
wodniczył, rzecz jasna, Pauzaniasz jako Spartanin i zwycięzca w zakoń­
czonej bitwie, ale inicjatorem wniosku o pełnomocnictwach byl Ateńczyk
Arystydes. Dotychczasowe przymierze wojenne postanowiono utrzymać
i rozszerzyć jako „symmachię Hellenów^. Przedstawiciele układających
się państw mieli się zbierać w każdą rocznicę sławnej bitwy, zaś wojnę
z barbarzyńcami miano prowadzić aż do ostatecznego końca, powołując
w tym celu nowe zaciągi (łącznie dziesięć tysięcy hoplitów, tysiąc konnych
i sto okrętów) we wszystkich stowarzyszonych państwach. Kierownictwo
pozostawało przy Sparcie.
Tak jak poprzednie bitwy, platejska sama przez się nie była rozstrzy­
gająca. Udział w niej brała tylko jedna z armii perskich, druga nie weszła
nawet do boju. Zamiast jednak rzucić śwóeże wojska przeciw zmęczonym
walką sprzymierzonym i zepchnąć ich szybko aż na najdalszy południo­
wcy kraniec Peloponezu, Artabazos wycofał się: wojna w Europie była prze­
grana. Przyczyną zaś odwrotu były wieści z Azji.
POGROM NA PRZYLĄDKU MY KALE
Wiosną 479 roku nowa flota sprzymierzonych stanęła w gotowości. Od­
działami ateńskimi dowodził Ksantippos. ponieważ sława zwycięzcy spod
Salaminy nie uchroniła Temistoklesa od podejrzeń, że planował zdradę,
i reakcja konserwatywna na tym skorzystała. Z początku kapitanowie flo­
ty bali się zapuszczać poza Delos, nawet kiedy dano im sposobność strące­
nia z tronu tyrana Samos. Kserksesowi została połowa wielkiej floty', ale
byli to głównie Jonowie, a klęska pod Salaminą mocno zachwiała ich
wiernością. Flota przezimowała w Kyme, teraz jednak, pod dowództwem
Mardontesa, syna Bagajosa, Artayntesa, syna Artachajesa, i Jego bratanka,
Itamitresa, zapuściła się aż pod Samos.
Sprzymierzeni zdobyli się wreszcie na odwagę i popłynęli na wyspę,
a Persowie się wycofali. Nadal niezadowolonym Fenicjanom pozwolono
wrócić do domu; inni wyciągnęli swe okręty na brzeg na przylądku Mykn­
ie, gdzie wznieśli szańce z kamieni i pni drzewnych, otoczone głębokim
rowem. Osłaniała ich stojąca opodal trzecia armia pod dowództwem Ti-
granosa. Sprzymierzeni posuwali się naprzód. Herold wezwał Jonów do
232 Klęska w Europie

buntu. Samijczyków podejrzliwi Persowie rozbroili, Milezyjczyków, roz­

drażnionych do gł«;bi zdradzieckim wydaniem Kserksesowi skarbów Apol-
lona z Didymów, odesłali pod pretekstem, by strzegli dróg, na tyły.
27 sierpnia 479 roku sprzymierzeni ruszyli do ataku; Ateńczycy, przeła­
mawszy zaciekły opór, zgnietli trzcinowy mur i w pościgu za uciekającym
przeciwnikiem przedarli się przez szańce. Podczas gdy inni poddani kTÓla
uciekli, Jonowie zaś zwrócili broń przeciw swym panom, rdzenni Persowie
zginęli niemal do ostatniego, wśród nich Mardontes i Tigranes. Szańce
i okręty zostały spalone. Tych Milezyjczyków, ldórzy zdradzili Apollona
z Didymów, Persowie osiedlili na własną ich prośbę w Sogdianie; tam wy­
budowali nowe Branchidy, a wyrocznia Apollona zamilkła.
Sprzymierzeni wrócili na Samos i odbyli naradę. Peloponezyjczycy pro­
ponowali, żeby .Tonów przenieść do europejskiej Grecji i osiedlić na zie­
miach tych, co się zaprzedali Medom. Ateńczycy zgłosili sprzeciw, ale Sa­
mijczyków, Chiotów, Lesbijczyków i innych wiernych wyspiarzy przyjęto
do wojennego przymierza.
Sprzymierzeni ciągle nie zdawali sobie sprawy, że na Mykale stoczyli
rozstrzygającą bitwę; flota ruszyła więc na Hellespont, aby sprawdzić, czy
nie grozi nowa inwazja, i zerwać mosty. Kiedy okazało się, że mosty już
zostały zniszczone, sojusznicy z Peloponezu wrócili do domu, natomiast
Ateńczycj' postanowili przystąpić do oblężenia Sestos, gdzie rządził satra­
pa Artayktes, syn Cherasmisa, z dowódcą Ojobazosem. Oblężenie trwało
do zimy, aż dopiero przyciśnięci głodem dowódcy perscy podjęli próbę
wymknięcia się; spodziewali się dotrzeć do Artabazosa, którego armia prze­
szła bokiem nie zatrzymując się, bo Jonia ogołocona była z wojsk, i prze­
prawiła się przez Bosfor pod Byzantion. Ojobazosa schwytali Trakowie
i złożyli w ofierze swemu bogu; Artayldesa pojmano za Ajgospotamoj
i ukrzyżowano, ponieważ przywłaszczył sobie poświęcone skarby i ziemię
wokół grobu Protesilaosa w Elajus. Potem Ateńczycy odpłynęli do kraju,
zabrawszy liny mostowe jako trofeum (479 r.).
Istotnie rozstrzygającą bitwą była mykalska, nie platejska. Dwie z sze­
ściu armii perskich zostały unicestwione. Trzecia musiała opuścić Europę,
aby pilnować Azji Zachodniej, gdzie nastroje były niedobre. Sprzymie­
rzeni mogli zaiste twierdzić, że bogowie walczyli po ich stronie: wojna zo­
stała przegrana przez Persów wskutek wielokrotnych błędów wojskowych
i dyplomatycznych, nie zaś wygrana przez bojaźliwych, niekompetentnych
bądź wiarołomnych dowódców przymierza. „Wiecie przecież — upominał
wielki historyk Tukidydes swych współczesnych z następnej generacji —
że Pers potknął się raczej o własne błędy...” Tak czy inaczej wywalczone,
było to zwycięstwo 1 w stosunkach perslco-greckich rozpoczęła się nowa
fazo.
Rozdział XIX
ZWIĄZEK DELIJSKI PRZECIW PERSJI
ZDRADA PAU ZANIASZA
lęska pod Mykale pozwalała się spodziewać załamania perskiej potę­
K gi i równie szybkiego rozkładu imperium, jak S 2 y b ł d był jego wzrost.
Z sześciu korpusów sił lądowych trzy najlepsze zostały wykreślone z gry;
można było przypuszczać, że pozostałe, gorsze i rozlokowane daleko, raczej
nie zdołają stawić poważnego oporu, W razie przeniesienia działań wojen­
nych na terytorium nieprzyjaciela, najbliższe operacje byłyby sprawą flo­
ty; wielka flota perska, pokonana i rozproszona, pochowała się w nędznych
kryjówkach, gdy tymczasem marynarka Związku Helleńskiego nigdy jesz­
cze nie była tak silna. Przyszłość równie różowo rysowała się Grekom, Jak
zatrważająco Persom.
Fakt, że Persowie sami zniszczyli mosty na Hellesponcie, przekonał
wreszcie Leotychidesa, głównodowodzącego sii morskich Związku, że woj­
na faktycznie się skończyła. Kim jeszcze miną! rok 479, powróci! do Sporty
zabrawszy ze sobą wszystkie wojska z Peloponezu. Władze spartańskie
w kraju miały inny i bardziej dalekowzroczny pogląd no sytuację. Gre­
kom w Azji obiecano wyzwolenie i członkowie Związku muszą być przy­
gotowani do kontynuowania wojny, aby wypełnić to uroczyste zobowią­
zanie. Ponadto Związek dawał Spurcie wyjątkową sposobność zwiększenia
jej potęgi bardziej, niż na to pozwala! dawny Związek Peloponeski, i dla­
tego nie należało dopuścić, by kierownictwo operacji morskich, niezbęd­
nych teraz dla wykorzystania świeżo odniesionych zwycięstw, przeszło
bez walki w ręce ateńskich rywali, którzy oblegając Sestos wykazali, żc
aż nadto chętnie podejmą się nowego zadania.
Wiosną 478 roku wybrano zatem nowego głównodowodzącego sił zbroj­
nych Związku Helleńskiego. Na pierwszy rzut oka wybór byl znakomity.
Żaden Spartanin nie mógł co do prestiżu rywalizować z Pauzaniaszem. Zo­
stał on nie tylko uczczony jako zwycięzca spod Platejów, lecz także uznało
go w tej roli zgromadzenie konstytucyjne nowego Związku Helleńsldego
powierzając mu, co było nie mniejszym honorem, przewodnictwo w obra­
dach; jako zaś dowódca wszystkich sil Związku w nowych działaniach
wojennych Pauzaniasz dopełniał jedynie wyzwoleńczego dzieła. Sukce­
sy odnosił równio wielkie jak pod Plntejomi. Greckie miasta na Cyprze
 1
254 Związek Dclijski przeciw Persji
oswobodzono od perskich garnizonów, powiodło się Pauzaniaszowi rów­
nież w Byzantion.
A jednak wydarzenia wykazały wkrótce, że wybór Pauzaniasza, mimo
tych rzetelnych osiągnięć, byl ze strony władz krajowych ogromną po­
myłką. Pauzaniaszowi nie dość było wszystkich dotychczasowych za­
szczytów, marzyło mu się panowanie nad całą Grecją. Mógł to osiągnąć
jedynie przy poparciu, finansowym raczej niż wojskowym, imperium per­
skiego, toteż szykował się do zdradzenia Greków, których właśnie wy­
zwolił pod Platejami! Spodziewając się hojnego wiana, które by mu się
przydało na łapówki, zaręczył się z córką Megabatesa, satrapy Daskylę-
jonu. Już wkrótce zaczął mierzyć wyżej. Zdrajca spartański uwolnił po­
tajemnie pewną liczbę krewnych króla, którzy w Byzantion dostali się
do niewoli, i przyrzekł zmusić wszystkich Greków do przyjęcia perskiego
lenna, jeśli dostanie córkę króla za żonę,
Artabazos, w nagrodę za sprawny odwrót, dostał po Megabatesie sa­
trapię Daskylejonu, gdzie stał się założycielem dynastii satrapów. Przy­
wiózł ze sobą następujący list: „Tak mówi król Kserkses do Pauzaniasza:
Za mężów, których mi uratowałeś z Byzantion i przesłałeś przez morze,
wdzięczność na zawsze jest zapisana w moim domu, a słowa, które przy­
chodzą od ciebie, podobają mi się, I niechaj ani dzień, ani noc nie po­
wstrzyma cię w dokonaniu tego, co przyrzekasz; i niech cię nie powstrzy­
mają wydatki w złocie i srebrze z tym związane ani ilość wojska, jeśli
gdzieś będzie go potrzeba, lecz wraz z dzielnym mężem Artabazosem,
ktÓTego ci posłałem, działaj śmiało w moich i twoich sprawach, tak jak
najlepiej i najkorzystniej będzie dla nas obu."
Można wątpić, czy realizacja ambitnych projektów Pauzaniasza wyda­
wała się Kserksesowi równie niemożliwa jak nam, którzy wiemy, co się
stało potem. Już po pierwszych kontaktach z Grekami monarchowie per­
scy znali świetnie największą słabość polityków greckich — ich podatność
na przekupstwo — teraz zaś, gdy Kserkses poniósł szereg miażdżących
klęsk wojennych, konieczne było wprowadzenie do gry dyplomacji per­
skiej wspomaganej złotem imperium. To, że grecki bohater zamierzał
skorzystać ze sposobności zdobycia dla siebie korony, wydawało się rze­
czą najzupełniej naturalną, ponieważ zaś drogę do tronu musiał opłacić
przekupując armię i flotę, uzasadniona była obietnica znacznych dotacji.
A jeśli w zamian zachciało mu się córki wielkiego króla za żonę, to czyż
można było znaleźć użyteczniejszą rolę dla kogoś z rozległego haremu
Kserksesa?
Jako przyszły zięć wielkiego króla Pauzaniasz zastosował się do otrzy­
manej rady i działał śmiało. Nosił medyjski strój, ucztował na perską
modłę, a z jeńców, Medów i Egipcjan, sformował sobie straż przyboczną.
Kserkses nie potrafił wszakże zrozumieć innej charakterystycznej cechy
Ateny obejmuj* kierownictwo 255
Greków — ich głębokiej wierności własnemu miastu-państwu i nie mniej
silnego przywiązania do wolności. Ponadto, nie umiał też dostrzec pogłę­
biającego się rozbratu pomiędzy Atenami i Spartą.
A T E N Y OBEJMUJĄ KIER O W N IC TW O
Stało się oczywiste, że Pauzaniasz zamyśla poświęcić nowo przyjętych
członków własnego Związku swej osobistej ambicji. Ateńczycy odpowie­
dzialni byli za to, że wypowiedzieli oni posłuszeństwo Imperium 1 poddali
się władzy Związku Helleńskiego. Toteż właśnie do Ateńczyków zwrócili
się Jonowie z wezwaniem, by dotrzymali obietnicy wyzwolenia i stanęli
na czele projektowanej krucjaty.
Ateńczycy odpowiedzieli ostrożnie, że udzielą Jonom ochrony, ale su­
gestię, by przejęli kierownictwo, chwilowo zignorowali; Arystydes i Ki­
mon zażądali natomiast, żeby Sparta odwołała Pauzaniasza i postawiła
go przed sądem. Kiedy Spartanie przystąpili do działania, zło już
się stało. Przed końcem rolcu 478 powstał Związek Delijski — nie na
miejsce Związku Helleńskiego, który jako twór mniej czy bardziej sym­
boliczny istniał jeszcze długo, ale jako całkowicie nowa organizacja w je­
go ramach.
Nowy' związek zorganizowany pod przewodnictwem Arystydesa miał
obejmować jedynie te państwa nad Morzem Egejskim, których interesy
byty w przeważającej mierze związane z morzem i które zamierzały po­
mścić inwazję, przenieść wojnę na terytorium nieprzyjaciela i walczyć
dopóty, dopóki wszystkie greckie miasta w Azji nie zostaną oswobodzone
spod panowania barbarzyńców. Poza Atenami, wyniesionymi teraz na po­
zycję przywódcy i władzy wzykonawczej nowej organizacji, oraz Samos,
Chios i Lesbos, których niezawisłość od Persji tak niedawno uznano, do
Związku włączono inne wyspy przy wybrzeżu Azji, Milet na kontynencie
od południowej strony oraz Abydos, Kyzykos i Chalkedon na północy, ale
przeważająca większość miast kontynentalnych pozostawała nadal pod
rządami Persów.
Aczkolwiek Ateny sprawowały nie kwestionowane przywództwo, każde
miasto zachowało autonomię. Ateny jako władza wykonawcza nie mogły
podjąć żadnej akcji bez formalnej aprobaty zgromadzenia przedstawicieli
państw' członkowskich, które zbierało się regularnie w świątyni Apollona
na z dawna uświęconej wyspie Delos. Na koszty planowanych wojen wy­
zwoleńczych członkowie mieli wnosić świadczenia w okrętach lub pie­
niądzach, wymiar tych świadczeń ustalał Arystydes „Sprawiedliwy”.
Kwoty zebrane w ten sposób (ponieważ mniejsze państwa nie dostarczyły
okrętów) składano na tejże świętej wyspie pod nadzorem „skarbników
 Związek Delijski przeciw Persji

helleńskich", którzy jednak od początku, jak się wydaje, byli wyłącznie

obywatelami ateńskimi. Członkowie Związku zaprzysięgli, że mieć będą
tych samych wrogów i przyjaciół. Dowodem, że sojusz zaczepno-odporny
od pierwszej chwili zaplanowano jako instytucję trwałą, była następująca
uroczysta ceremonia: z ołtarzy, przy których dowódcy okrętów złożyli
przysięgę, zrzucono w morze żelazne sztaby na znak, że sojusz trwać bę­
dzie, póki żelazo nie wypłynie na powierzchnię fal. Sparta nie założyła
protestu, ale na wiosnę 477 roku przysłała Dorkisa jako następcę zhań­
bionego Pauzaniasza; kiedy członkowie nowego sojuszu odmówili przy­
jęcia go jako swego głównodowodzącego, Spartanie nie sprzeciwili się
i skwapliwie przekazali niewdzięczne zadanie poprowadzenia nowych
operacji morskich swym przyjaciołom z Aten.

WZNOWIENIE WOJNY
IV. Ahuramazda i
uskrzydlone słońce. Płaskorzeźba u wejścia do głównej
Najwidoczniej Ateńczycy w kraju mieli podobny stosunek do świeżo tripylonu w Persepolis. sali
przyjętych zobowiązań. Potrzebna była propaganda za kontynuowaniem
wojny i w 476 roku Frynich pod patronatem Kimona wystawił swoją tra­
gedię zatytułowaną FenicjanJci. Na scenie opowiadano o bitwie pod Sala-
miną; z zachowanych fragmentów wynotujmy: „Oto jest Persów wodni­
sta siedziba”, „Opuściwszy miasto sydońskie oraz Arados podmokły”,
„Z okrętu schodząc sydońskiego". Dostatecznie widać pobudzono umysły,
bo w następnym roku Kimon mógł z flotą Związku popłynąć do Ejonu;
tam przepędził Traków, którzy zaopatrywali w żywność miasto. Zbudo­
wano tamę na rzece Strymon i podmyto mury, ale Boges bronił się ener­
gicznie, dopóki starczyło żywności; potem zabił swą rodzinę, spalił zwłoki
na żałobnym stosie, złoto i srebro cisnął w rzekę i sam spłonął skoczywszy
w płomienie, a mieszkańców Ejonu przemieniono w niewolników. Nato­
miast Maskames utrzymał Doriskos jako ostatnią warownię perską w Eu­
ropie.
Potem Ateńczycy zwrócili swe zainteresowania ku rozbudowie Zwiąż-
ku Delijskiego jako narzędzia rosnącej potęgi Aten oraz ku walce kon­
serwatystów z liberałami, która rozgorzała na nowo. Nawet wystawienie
w 472 roku Persów Ajschylosa sławiącego zwycięstwo pod Salaminą.
w którym miało swój udział tak wielu spośród słuchaczy, nie zdołało roz­
budzić wojennego ducha. W sporach stronnictw nie zapomniano o ltfde
Temistoklesa do Kserksesa; choć Ajschylos nie szczędził pochwał wielkie­
mu przywódcy demokratów, oskarżenie o wysługiwanie się Medom P0'
wtarzano uporczywie. Kiedy po raz pierwszy odwołano Pauzaniasza «°
Sparty, został osądzony i uniewinniony, po czym powrócił do Byzantion,
w roku 471 został stamtąd przepędzony. Gdy teraz udowodniono mu
18 O łtarze ognia na stokach H u sajn K uh w pobliżu Persepolis. 19. OHarz ognia w P asargadach. Rycina z XIX wieku
20. O łtarz ognia w Pasargadach. Zdjęcie współczesne.
 21. G robow iec sk a ln y A rta k serk sesa III w Pcrscpolis. Rycina / XIX w.
22. N aszyjnik z ozdobam i w kształcie stylizow anych lw6w, z czasów achem cnidzkich

■ i ^

jsf|fV '
1■ i>LV V‘ v<**' •

■ GLv 1 * J

tf ILf.
r \ - ---------- 1A
 Haremowe Intrygi 257

zdradę, wyszły na jaw jego kontakty z Temistoklesem; w następnym roku

Temistoklesa skazano na banicję.
25. W o j o w n i k p e r sk i. B la c h a złota, k l e p a n a . Wys. 16 cm.
Odniósłszy w ten sposób zwycięstwo nad demokratycznym rywalem,
Kimon był wszechwładny w Atenach. Pod jego kierownictwem Związek
Delijski wznowił wojnę w 466 roku. Wszystko zdawało się raz jeszcze
wróżyć powodzenie.

H A R E M O W E IN T R Y G I

Nie spełniły się piękne nadzieje rokowane w Kserksesowej młodości.

Nieudana wyprawa do Europy otworzyła pole haremowym intrygom ze
wszystkimi ich nieubłaganymi konsekwencjami. W trakcie odwrotu z My-
kale brat króla, Masistes, winą za klęskę obciążył dowódcę floty Artayn-
tesa i nazwał go gorszym od kobiety — dla Persa była to najbardziej
śmiertelna z obelg. Artayntes rzucił się, by zmyć zniewagę krwią, ale
przeszkodził mu w tym Ksejnagoras z Haiikarnasu, któremu w nagrodę
za uratowanie królewskiego krewnego oddano we władanie całą Cylicję.
Masistes miał się wkrótce znaleźć w groźniejszym jeszcze niebezpie­
czeństwie. Kserkses siedząc bezczynnie w Sardes zakochał się w żonie
swego brata. Jako cnotliwa niewiasta odtrąciła ona królewskie zalecanki,
a wtedy Kserkses ożenił swego najstarszego syna Dariusza z Jej córką
Artaynte, w nadziei, że teraz matka będzie mu bardziej powolna.
Po powrocie dworu do Suzy Kserkses zwrócił swe płoche afekty ku
córce i Artaynte okazała się uleglejsza. Dziewczyna podstępem wyłudziła
od niego paradną szatę, którą sama Amestris utkała swą królewską dłonią.
Królowa poczuła się znieważona i, winiąc za podstęp matkę, na uczcie
noworocznej, kiedy królowi nie wolno odmówić żadnej prośbie, zażądała,
by podarował jej żonę Masistesa. Nieszczęśliwą kobietę straszliwie okale­
czono; Masistes z całą rodziną uciekł i był już w drodze do Baktrii, gdzie
zamierzał wzniecić bunt, ale dogoniono ich, nim zdołali dotrzeć do swej
satrapii, i wszystkich stracono.
Przykład królewski okazał się zaraźliwy. Sataspes, syn Teaspesa, z rodu
Achemenidów, skrzywdził dziewiczą córkę Zopyrosa, syna Megabyzosa.
Kserkses kazał przestępcę wbić na pal, ale matka Sataspesa, siostra Da-
rjusza, przekonała bratanka, by zmienił karę i nakazał raczej jej synowi
Powtórzyć wyczyn Fenicjan i opłynąć Afrykę. Wsiadłszy na statek w Egip­
cie Sataspes powędrował na zachód przez Słupy Herkulesa, a potem na
Południe wzdłuż wybrzeży Afryki Zachodniej do kraju Pigmejów. Minęło
'wicie miesięcy, Sataspesa ogarnął strach i wrócił na dwór. Kserkses nie
uwierzył jego opowieści, że statek coś przemocą zawróciło z drogi; waku-
tek Powrotu Sataspesa stracił okazję do wystąpienia w roli patrona efek-
258 Związek Delijskl przeciw P e r s j i
townego geograficznego odkrycia. Wobec nieposłuszeństwa rozkazowi kró­
lewskiemu wykonano pierwotny wyrok.
Charakter Kserksesa zmieniał się coraz bardziej na gorsze. Poszerzony,
a przecież nadal zatłoczony harem w Persepolis jest tu po swojemu wy­
mowny. Przez jakiś czas interesował się jeszcze Kserkses ukończeniem
prac budowlanych w Persepolis. Pod koniec panowania uległ wpływowi
dowódcy gwardii, Hyrkańezyka Artabanosa, oraz eunucha, marszałka
dworu Aspamitresa.
K LĘ SK A NAD EURYMEDONEM
Grecy europejscy nie mogli nie wiedzieć o tej degeneracji psychicznej
władcy. Pozbywszy się Temistołdesa Kimon z dwustu okrętami popłynął
w 466 roku do Karii. Miasta greckie z łatwością dały się nakłonić do
buntu i przyjęły ateńskie załogi, ale dwujęzyczne dochowały wierności
Persji i trzeba je było zdobywać siłą. Na przykład Kimon rozpoczął już
oblężenie Faselis; wówczas Chioci, starzy przyjaciele Faselitów, wstrzelili
do miasta strzały z doczepionymi listami i przekonali oblężonych, żeby
zapłacili dziesięć talentów i przyłączyli się do wojny wyzwoleńczej.
Zbudzony z letargu Kserkses pchnął przeciw Kimonowi znaczne siły
pod dowództwem Ariomandesa, syna Gobryasa; Ferendates prowadził ar­
mię lądową, natomiast flota złożona z dwustu okrętów fenickich, cypryj­
skich i cylicyjskich była pod rozkazami Titraustesa, naturalnego syna sa­
mego Kserksesa. Ponieważ oczekiwano jeszcze osiemdziesięciu statków
fenickich z Cypru, Ariomandes unikał bitwy i cofnął się do ujścia Eury-
medonu; kiedy Grecy szykowali się do pościgu, wypłynął z powrotem. Po
starciu, pozorowanym tylko, Persowie wyciągnęli swe okręty na brzeg
i większość marynarzy ocalała. W odsiecz ruszyła im piechota. Kimon wy­
sadził wówczas na ląd hoplitów, którzy po długiej walce zdobyli obóz
perski. Następnie Kimon wypłynął na morze poszukując owych brakują­
cych osiemdziesięciu okrętów, które odnalazł w Hybros na Cyprze: wcale
im się nie spieszyło. Miasto nie spodziewało się ataku i statki wzięto razem
z załogami (466 r.). W następnym roku Kimon z czterema tylko okrętami
odpędził od Chersonezu trzynaście okrętów perskich, mimo że wspomagali
je Trakowie.
Bitwa u ujścia Eurymedonu miała decydujące znaczenie. Europa, z wy­
jątkiem Doriskos, gdzie Persowie trzymali się jeszcze, gdy Herodot spi­
sywał Dzieje, była już dla imperium stracona; teraz zaś do szybko roz­
wijającego się Związku Delijskiego włączono liczne rzesze Greków azja­
tyckich, a także wielu Karyjczyków i Licyjczyków. Kiedy na przykład
W p ły w y g re ck ie w A zji 250
Ateny nadawały nową konstytucję miastu Erytraj, członkom rady miej­
skiej kazano przysiąc, że bez zezwolenia ludu ateńskiego nie przyjmą na
powrót tych, którzy zbiegli do Medów.
W PŁYW Y GRECKIE W A Z JI
Pojedyncze inicjały lub monogramy nie pozwalają nam zidentyfikować
licyjskich dynastów po Kybernisie, którzy bili monety z symbolami ży­
wych bądź mitycznych zwierząt, jak sfinks, chimera czy skrzydlaty koń
licyjskiego herosa Bellerofonta, lub z oryginalnym znakiem triskelesu,
trzech połączonych nóg. Natomiast jeśli chodzi o dynastów z opisywanych
tu czasów, dysponujemy pełnym zapisem imion; znamy ich około pięt­
nastu. Licyjeżykom, gdy zostali członkami Związku Delijskiego, pochle­
biało, że ich miano wywodzi się od imienia ateńskiego herosa Lykosa, syna
Pandiona. Na ślad wpływów ateńskich natrafia się często, na przykład
na monetach Cherigi, bitych w Ksantos i w Antifellos; na awersie widać
siedzącą Atenę z sową albo Aresa w hełmie czy też brodatego egipskiego
Amona z rogami.
Wpływ grecki uwidacznia się jeszcze wyraźniej na grobowcu Merehi,
wodza Cherigi. Scena główna pokazuje cztery strojne w pióropusze, wspi­
nające się konie, które ciągną rydwan. Merehi w pełnej zbroi zakłuwa
właśnie lwa; woźnica ma na głowie frygijską czapkę. Powyżej znów oglą­
damy Merehi; widać długie włosy naokoło łysiny. Spoczywa na łożu —
buty stoją z boku — i unosi puchar, a w nogach stoi służący wprowadza­
jący gościa. Żona Merehi, ze stopą na podnóżku, siedzi za nim na zydlu
bez oparcia, przytrzymując suknię pod brodą; przed Merehi widać jego
młodsze dziecko. Starszy syn, ubrany w himation ściągnięty w talii, wień­
czy nagiego bezbrodego atletę; nagość jest tu sama przez się oznaką hel-
lenizacji, gdyż Tukidydes powiada nam, że barbarzyńcy w Azji jeszcze
za jego czasów nosili w czasie zawodów bokserskich i zapaśniczych prze­
paskę na biodrach. Dalej młodzieniec z krótkimi włosami i przyciętą bro­
dą wyciąga rękę do starszego mężczyzny, który wysunął swoją naprzeciw
wpół drogi; dwaj starcy, jeden pochylony wiekiem, ściskają sobie dłorue;
inny zgarbiony starzec wyciąga dłoń do pana, którego tutaj pokazano na
siedząco, z berłem i psem.
Równie szybkie postępy robiła hellenizacja w Karii. Miejscowy alfabet,
używany do zapisów w rodzimym języku karyjskim przez najemników
w Egipcie za dynastii saickiej, zanikł w praktyce zupełnie, podobnie jak
w sferach kulturalnych zanik] sam język. Skylaks z Kary&udy swego
pierwszego opisania Indii dokonał po grecku. Pigres, brat Artemizji, ko-
biety-tyrana Halikamasu, choć rdzenny Karyjczyk, złożył dowody swej
260 Związek Delijsk] przeciw Persji Wpływy orientalne w Grecji Ml

greckiej kultury w osobliwej produkcji literackiej, gdzie po każdym wer­ o Babilonie i świątyni Zeusa-Amona oraz o wielu miastach założonych
sie heksametru z oryginału Iliady Homera następował elegijny pentametr. przez Epafa w Egipcie; jego pieśń wędruje przez morza, Jak towary Fe­
Byli erudyci, którzy uważali go nawet za godnego autorstwa eposów Mar- nicjan.
gites i Batrachomachia, przypisywanych potocznie Homerowi. Ajschylos twierdzi, że Persowie lamentowali:

W ziemi azyjsklej, po grodach

W P Ł Y W Y O R IE N T A L N E W G R E C J I Pers Już nie włada, nie rządzi;
pańskim powolne rozkazom
Grecy europejscy również poznawali lepiej Wschód. Frynich wystawi] ludy haraczu nic niosą;
na ziem padać przed panem
już był swą tragedię Egipcjanie. Ajschylos przerabiał stare legendy Już nie będą: królewska
i uaktualniał historie o wybitnych postaciach Wschodu. W jego Błagal- wali się w gruz potęga.
nicach dziewczęta uciekają do Argos z piasków w siedmioramiennej del­
cie Nilu, z dalekich pastwisk na granicy Syrii. Noszą lniane zasłony z Sy­ W jakimś sensie prawdą było to tylko w odniesieniu do terytoriów grec­
donu i podobne są kobietom znad Nilu lub białogłowom, co koczują kich. Konserwatywny żywioł antyperski był w Atenach wszechpotężny.
na wielbłądach w ziemi bliskiej Etiopom. Io wędruje przez Azję — przez Związek Delijski rozwijał pełną aktywność. Zdawało się, że wpływam
owcze pastwiska Frygii, Myzyjską Teutranię i parowy Lidii, przez góry perskim na Zachodzie położono kres. Simonides pisał wiersze o „króle­
Cylicji i Pamfilię. Odwiedza jednookich Arymaspów, którzy strzegą złota, stwach Kambizesa i Dariusza", o „bitwie morskiej z Kserksesem" i o „bi­
ciemnoskóre plemię zamieszkujące u wód słonecznych nad rzeką Etiops, twach morskich u Artemisjonu i pod Salaminą”, nie mówiąc o licznych
kataraktę, dokąd z Gór Papirusowych Nil zlewa swe święte wody, których epitafiach dla bohaterów, którzy zginęli w wielkiej wojnie perskiej Cha­
żadna zaraza dotknąć nie śmie, i przybywa do Kanopos i Memfis. Tam ron z Lampsakos ułożył Dzieje Persów, a Dionizjos z Miletu sprawozdanie
wydaje na świat święte cielę Epafa, które Grecy 2wą również Apisem. o „wrydarzeniach po Dariuszu", tak jak gdyby skończyła się historia Per­
Ajschylos wie nadto o roślinie zwanej papirusem, o krokodylu i o egip­ sji. Faktycznie zaś Persja miała wkrótce zmienić cały polityczny obraz
skim piwie, słyszał, że Fasis jest granicą pomiędzy Europą i Azją, że ka­ greckiego świata.
dzidło pochodzi z Syrii i że jest morze zwane Erytrejskim.
Persowie Ajschylosa, historia o współczesnym wydarzeniu, bitwie pod
Salaminą, daje więcej sposobności do wyłożenia nowo zdobytych wiado­
mości. Autor wspomina o „Mieście Persów", aczkolwiek nie jest pewien,
czy nie jest ono identyczne z „Murem Suzyjczyków1', Ekbatańczyków lub
Kissjów. Wielkie wrażenie zrobiły na nim złote Sardes i Babilon. Potrafi
wymienić prawidłowo kolejnych dynastów perskich. Królowa matka
Atossa jest żoną perskiego boga, a także matką boga; na ziemi jej syn
Kserkses był jako bóg, urodzony w Suzie bóg Persów. Po śmierci małżo­
nek Atossy włada bogami pod ziemią; trudno o wyraźniejszy dowód, że
Persowie przejęli kult króla od swych poprzedników.
Ajschylos opowiada też o składanych Ziemi i zmarłym obiatach —
z mleka od krowy bez skazy, wody z dziewiczego źródła, starego wina,
miodu, oliwy z oliwek — oraz o rytualnym przeznaczeniu wieńców. Atos­
sa składa ofiary niższym bogom i leje obiaty krainie podziemi. Starcy
tymczasem śpiewają hymny, błagając przewodników umarłych, by wy­
słuchali łaskawie ich modłów, i proszą święte demony podziemia — Zie­
mię, Hermesa i króla umarłych — by zezwoliły duchowi Dariusza
ujrzeć światło. Pindar wie dobrze o Fasis i tajemniczych źródłach Nilu,

Rozdział XX
NOWY ROK W PERSEPOLIS
ariusz wytyczył ogólny plan zabudowań Persepolis, ale Persepolis,
D które my znamy, jest dziełem Kserksesa. Co prawda, pierwsze osiem
lat jego panowania wypełniały przede wszystkim wojna i sprawy admini­
stracji, w których uczestniczył osobiście. Ale już w roku 485 wznowiono
prace na pałacowym tarasie i choć w toku pozostałych trzynastu lat
Kserkses nie zaniedbywał całkowicie imperium, to jednak jest oczywiste,
że naprawdę interesował się przede wszystkim budową nowej stolicy.
A R C H IW U M K S E R K S E S A
Obok świadectw, jakich dostarczyła historia architektury oraz rzadkie
inskrypcje ryte z rozkazu Kserksesa, dysponujemy obecnie około dwustu
tabliczkami glinianymi w języku elamickim, odnalezionymi w gmachu
archiwum wraz z mniejszym zbiorem naczyń kamiennych opatrzonych
napisami aramejskimi. Trochę podobnej dokumentacji sporządzono za
rządów Dariusza, ale okresem największej aktywności były ostatnie trzy
lata panowania Kserksesa.
W dokumentach tych wyżsi urzędnicy zgłaszają skarbnikowi żądania
wypłaty dla robotników z tarasu. Odbywa się ona co miesiąc lub co kilka
miesięcy i jest z reguły wyliczana w szeklach srebra i ich ułamkach;
w istocie jest to tylko buchalteria, co gdzieniegdzie powiedziane jest wy­
raźnie, gdyż wypłaty dokonuje się w winie lub owcach według określonego
przelicznika. Możemy więc zestawić wynagrodzenia w Babilonii z tymi,
jakie płacono w Parsie i ustalić, jaki był poziom życia. Równie interesu­
jące są imiona urzędników, narodowości reprezentowane wśród robotni­
ków i zlecane im zadania; są tam nawet wzmianki, przy jakich budynkach
byli zatrudnieni.
U schyłku życia Dariusza główną postacią jest Baradkama, któremu
teraz przyznaje się pełny tytuł skarbnika. Jemu to w 483 roku Aspatines
przesyła wykaz zarobków, które trzeba wypłacić 313 robotnikom za sześć
miesięcy, i drugi dla 470 za jeden miesiąc; z tych ostatnich 66 otrzymuje
A rchiw um K serksesa 283
jeden szekel, 112 — trzy czwarte szekla, a 292 — pól szekla. Place robot­
ników w Parsie w zestawieniu z wynagrodzeniami w Babilonii są w spo­
sób oczywisty zaniżone, zwłaszcza gdy uprzytomnimy sobie ogromny
wzrost cen żywności, który nastąpi! po ekspansji perskiej i jeszcze nie
osłabi.
Dowiadujemy się o człowieku, najwyraźniej wykwalifikowanym rze­
mieślniku, który przybył do Parsy z Suzy. Tego samego roku przy jednej
z budowli pracuje 201 robotników, którzy przybyli z ziemi Hetytów
[Syrii], z Egiptu i z Jonii; jeśli byli wśród nich rzeźbiarze greccy, nic nie
wskazuje na to, by ich przesadnie wynagradzano. W następnym roku
Szalcka kieruje 34 robotnikami, którzy wykonują drewniane rzeźby; w tym
przypadku użyto trójjęzycznej pieczęci Dariusza. W 480 roku Szalcka po­
biera roczną wypłatę dla dwóch ludzi, którzy sporządzają w Parsie żelazne
drzwi; każdy z nich zarabia półtora szekla miesięcznie. Robotnicy z ziemi
Hetytów są znów zatrudnieni przy budowie. W roku 479 Szakka donosi
o 28 pracownikach, którzy wykonują rzeźby kamienne — być może reliefy
w Apadanie — a także zdobią w Parsie rzeźby w drewnie.
W tym roku Baradkamę zastąpił jako skarbnik „mąż z Parsy". Otrzy­
muje on polecenie wręczenia wypłaty 11 ludziom, którzy wykonują orna­
menty w drewnie; przewidziane wynagrodzenie (dwie trzecie, pół i jedna
trzecia szekla) stanowi tylko trzecią część ich łącznych zarobków. W 476
roku Szakka ma pod sobą 18 ludzi rzeźbiących w kamieniu i zdobiących
drewno. Mniej więcej na początku roku 473 Wahusz, w 480 roku niższy
urzędnik, otrzyma! nominację na skarbnika, i mowa jest teraz o „skarb­
cu króla”. Artatachma ma 20 ludzi, którzy zdobią brąz. Czitrawahu pod­
lega w 471 roku 238 ludzi, pracujących przy skarbcu. Dwaj z nich są
nadzorcami i otrzymują wysokie place, czyli dwa szekle; 22 otrzymuje
po jednym szeklu, inni po dwie trzecie, po pół i po jednej trzeciej szekla;
159 jednak dostaje tylko po ćwierć szekla. Ci ostatni to dzieci — dziś
dzieci także wykonują bieżącą robotę w warsztacie wschodniego wytwór­
cy srebrnych ozdób. Pojawiają się kobiety, które zarabiają po S2eklu, tyle,
ile wynosi przeciętna płaca rzemieślnika mężczyzny. Nie uwierzytelnia
się już dokumentów pieczęcią Dariusza; w użyciu jest nowa, z napisem:
„Jam jest Kserkses, wielki król."
W ostatnich dwóch latach panowania (467—466) tabliczek przybywa.
Nadal wznosi się budowle, a jedna grupa robotników zatrudniona przy
skarbcu w Parsie liczy teraz prawie 1350 osób. Skarbnik Wahusz znajduje
się w „Twierdzy” — inne określenie Parsy — i tam Megabyzos domaga
się od niego wypłaty dla 12 mężczyzn po dwa i ćwierć szekla, dla 9 chłop­
ców po jednym i dwie trzecie, dla 9 innych po dwa i ćwierć, dla 17 kobiet
po jednym szeklu i dla 17 dziewcząt po dwie trzecie szekla.
Artatachma potrzebuje pieniędzy dla swoich złotników z Karii. Nad­
264 Nowy Rok w Persepolis
zorca dostaje cztery i jedną szesnastą szekla. 26 złotników dostaje po dwa
i pól. Chłopcy i kobiety nie tylko wykonują większą część roboty, podob­
nie jak na współczesnym Wschodzie, ale są też niezwykle dobrze płatni.
4 chłopców otrzymuje po pięć szóstych, a piąty pięć dwunastych szekla,
natomiast 27 kobiet dostaje wynagrodzenie znacznie wyższe niż prze­
ciętny robotnik mężczyzna — jeden i dwie trzecie szekla; 5 zręczniejszych
dziewcząt otrzymuje po szeklu i ćwierć; 4 zarabiają po cztery piąte, a inne
4 po pięć dwunastych.
Artatachma jest zwierzchnikiem Megabyzosa, którego 12 chłopców do­
staje na miesiąc czterdzieści pięć i pół szekla (prawie cztery szekle na
każdego z nich), ale to nic w porównaniu z nadzorcą, który otrzymuje
miesięcznie siedem i pół szekla! Są też rzemieślnicy, którymi kieruje
Ferendates, są tacy, którzy rzeźbią w kamieniu lub ryją ornamenty na
drzwiach z żelaza i drewna. Gdy jednak złotnicy dostają tak wygórowane
kwoty, zaś zdobnictwo w srebrze płatne jest powyżej przeciętnej, artyści
wykonujący przepiękne płaskorzeźby nie mają nawet takich, ledwie na
wyżywienie wystarczających zarobków, jakie przeciętnemu chłopu w Ba­
bilonii daje przedsiębiorca; chyba że przyjmiemy (a czasem nie można
inaczej), że przewidziane wypłaty stanowią tylko część pełnych wyna­
grodzeń.
R E L IE F Y A P A D A N Y
Dariusz rozpoczął Apadanę w Persepolis, ale zmarł wkrótce po ukończe­
niu rzeźb wzdłuż północnego frontonu. Kserksesowi przypadło kontynuo­
wać wspaniałą budowę, na której skupił całą swą uwagę, nie szczędził
niczego i w ten sposób stworzył najbardziej imponującą budowlę tarasu.
Na wzniesienie prowadziły po stronie północnej i wschodniej monu­
mentalne schody, spotykające się w środku, a inne rozmieszczone były
dalej po dwóch bokach. Na ścianie północnej i wschodniej taras długości
89 m pokryto rzeźbami, które stanowią apogeum sztuki perskiej. Widać
było najpierw te od północy; dziś, wskutek zwietrzenia, wyglądają smęt­
nie. Przedstawione sceny powtórzono na ścianie wschodniej, tylko w od­
wrotnym porządku. Te rzeźby, zakonserwowane w ziemi, od kiedy Alek­
sander sial tu bezmyślne zniszczenie, i niedawno odkopane, odżyły w całej
swej dawnej piękności.
Poniżej środkowego podestu unosi się symbol Ahuramazdy, tutaj bez
postaci bóstwa; po bokach na tle pni palmowych przypadły gotowe do
skoku skrzydlate gryfy z podniesioną w geście adoracji łapą. Bezpośrednio
przed symbolem bóstwa powinna się była znaleźć inskrypcja budowlana
Kserksesa; dwaj Nieśmiertelni prezentujący broń strzegą nie zapisanych
H e lie ly A p a d a n y 283
płyt, w innych wszakże miejscach na północnej i wschodniej ścianie są
inskrypcje ku chwale Ahuramazdy i króla. Pośród pni palmowych umie­
szczonych w trójkątach, które tworzą biegi schodów, lwy zatapiają zęby
w zadach wspinających się byków. Po zewnętrznych stronach parapetów,
pomiędzy rzędami rozet, poniżej krenelażu, rosną drzewa o kształcie cy­
prysów, ale z igłami, szyszkami i korą sosen.
Wszystko to tylko przygotowuje temat główny — pochód żołnierzy,
dworzan i podległych ludów, spieszących pokłonić się władcy w dniu
noworocznego święta. Z jednej strony, w obramowaniu z rozet, widnieją
trzy grupy w trzech rzędach. Pierwsze miejsce w każdym rzędzie zajmuje
oddział Nieśmiertelnych w pełnym umundurowaniu, w długich powłóczy­
stych szatach, podciągniętych z boku, opadających w głębokich fałdach
wzdłuż rąk i poniżej talii, oraz w sznurowanych butach. Każdy z dzie­
więćdziesięciu dwóch Nieśmiertelnych opiera włócznię na dużym palcu
nogi, w identycznej sztywnej pozycji na baczność, która świadczy o zdy­
scyplinowaniu żołnierza.
Przyjemną odmianę stanowi pojawienie się możnych i służby. Wszyst­
kich muszą wprowadzać odźwierni czy woźni, którzy jako znak swego
urzędu trzymają laski z gałką i noszą metalowe naszyjniki lub łańcuchy.
Jednemu towarzyszy trzech służących, którzy w prawym ręku mają bicze
do odpędzania tłumu, a lewą przytrzymują pod pachą zwinięte baldachi­
my; były to białe, zielone i niebieskie draperie, które sznurami z delikat­
nego płótna i purpury przyczepiano do srebrnych pierścieni i marmuro­
wych filarów. Czwarty sługa niesie na grzbiecie złoty podnóżek, na któ­
rym monarcha stawna stopy siedząc na tronie lub po którym, w pochodzie,
przesiada się z rydwanu na wygodniejszy wóz; podnóżek był niezbędny,
ponieważ obowiązywała zasada, że monarcha nigdzie poza pałacem nie
chodzi po ziemi.
Następny odźwierny, który prawą dłoń złożył na lewym nadgarstku,
niesie tylko laskę. Towarzyszy mu trzech stajennych; każdy jedną rękę za­
rzucił czułym gestem na grzbiet drobnego nesajskiego ogiera, który Jako
jedyną uprząż ma naczółek z okrągłych, płaskich paciorków i mały dzwo­
neczek. Trzeci woźny postępuje przed dwoma pustymi rydwanami- jed­
nym przeznaczonym dla niewidzialnego Ahuramazdy, drugim dla króla.
Uprząż świętych białych koni jest tu także prosta, naczółek i złote wę­
dzidło; uzdy są pozłacane, a czasem przykryte haftowaną osłoną. Lejo*
chroni od splątania grzebieniasty metalowy krążek; reszta uprzęży składa
się z rzemienia wokół piersi i drugiego, zdobnego chwostem. za przednimi
nogami. Dodatkową ozdobę stanowi grzywka zaczesana w kształcie kwiatu
lotosu i przycięta krótko grzywa na karku. Dyszel wozu osadzony jest
w osi, na której kolo przytrzymuje lon w kształcie nagiego karła. Szprych
pogrubionych w środku Jest w kole dwanaście, liczba niezwykła w zeata-
26(1 Nowy Rok w Persepolis
wieniu z wzorami asyryjskimi, zaś obręcz nabita jest ogromnymi kolcami
zapewniającymi lepszą przyczepność. Wokoło, na krawędzi kosza rydwa­
nu, z której zwisa królewski kołczan, paradują lwy. Rzemień z tyłu po­
maga królowi przy wchodzeniu, a metalowy uchwyt pozwala na lepszą
statyczność, bo ciałem stojącym wprost nad osią trzęsło na pewno okrutnie.
Dworzanie, Medowie i Persowie na przemian, wypełniają resztę dwóch
dolnych rzędów tych reliefów. Niektórzy kroczą nadęci, jak najbardziej
pomni swej wysokiej godności, a także szkarłatów, karmazynu i purpury
szat, czasem zmieszanych z dyskretniejszą szarością, od których odbijają
złote kolczyki i łańcuchy. Tu i ówdzie ktoś, idąc na wpół odwrócony, uj­
muje dłoń przyjaciela. Inny świadomie pozuje, z lewą ręką spoczywającą
z niedbałym wdziękiem na rękojeści szerokiego miecza zatkniętego za pas;
w ten sposób uwydatnia najlepiej, w jak wyszukany sposób udrapowana
jest szata na ramieniu; w prawej ręce podnosi i pokazuje niezwykły
przedmiot, który zamierza ofiarować swemu królowi. Idący za nim niesie
tylko kwiat, podarek odpowiedni na wiosenne święto, a rękę gestem apro­
baty składa na ramieniu modnisia. Idący w przodzie dworzanin obraca
się raptownie — puzdro łuku zakołysało się u pasa — aby dowiedzieć się
o powód zamieszania.
Po drugiej stronie centralnych schodów idą w pochodzie, w dwudziestu
trzech grupach, przedstawiciele podległych ludów, każda z dorocznym
„prezentem dla króla”; stylizowane cyprysy przedzielają kolejne sceny.
Każdą grupę prowadzi herold, który w prawej dłoni trzyma laskę z gałką,
a lewą ściska mocno za rękę przewodniczącego delegacji. Członkowie
wszystkich delegacji ubrani są w stroje narodowe, jak to już podawaliśmy
za Herodotem, i niosą wyroby, z których dany kraj najbardziej słynie —
tkaniny, metalowe przedmioty, wazy — przede wszystkim zaś prowadzą
zwierzęta, największe i najdoskonalsze sztuki, w najkorzystniejszych
pozach.
K O N W E N C JE A R T Y STY C ZN E
Na reliefach tych sztuka perska osiąga swój szczyt. Widać tu zarówno
jej siłę, jak słabość. Potępiać jej niedostatki byłoby rzeczą karygodną, gdyż
powinniśmy zdać sobie sprawę, że ci, którzy dzieła te tworzyli, źle płatni
i traktowani jak zwyczajni rzemieślnicy, byli przecież ludźmi o prawdzi­
wych uzdolnieniach artystycznych. Aby im oddać spóźnioną sprawiedli­
wość, trzeba się ich dziełu przyjrzeć nieco bliżej.
W porównaniu z płaskorzeźbami na schodach prowadzących do potrój­
nej bramy Dariuszowej postęp artystyczny jest wyraźny, nawet na wcze­
śniej wzniesionej i bardziej prymitywnej północnej ścianie Apadany. Znikł
K onw encje artystyczne 207
niemal zupełnie rubaszny dowcip, a wraz z nim osobliwe cykle postaci
wysokich, średnich i przysadkowatych. Zrezygnowano z prób przedsta­
wiania ludzi wchodzących w górę; uda nie są już różnej długości, postacie
nie zachodzą na siebie i nie 2dają się deptać sobie po piętach. Układy
grupowe są regularniejsze i subtelniejsze, szczegóły anatomiczne wypra­
cowane dokładniej, tkaniny zręczniej ułożone, ogólne wrażenie jest
milsze.
Obie strony, północną i wschodnią, projektowali mistrzowscy rysow­
nicy, którzy zapewme nakreślili kontury całej kompozycji, przydzielając
następnie poszczególne postacie różnym rzeźbiarzom; całą zasługę przy­
pisując sobie, monarcha nie wspomniał nawet ich imion, co jest jedną
więcej ilustracją trudnych warunków, w jakich starożytny artysta two­
rzył swe wspaniałe dzieło. Ponieważ myślał on przede wszystkim w kate­
goriach ornam entyki architektonicznej, było nieuniknione, że ozdobne
rzeźby ułożą się w pasma oraz że rytmikę ornamentu zapewnią proporcje
matematyczne, acz nie tak mechanicznie stosowane, by zatraciła się wszel­
ka swoboda.
Wzdłuż mniej dobrze zachowanej ściany północnej rzeźby wykonano
wcześniej i kompozycja jest wskutek tego mniej misterna. W najniższym
rzędzie grupy są piędo- i sześcioosobowe, w środkowym trzyosobowe
z wyjątkiem jednej złożonej z pięciu postaci. Nie ma żadnego związku
pomiędzy postaciami, znajdującymi się w tym samym miejscu różnych
pasm, zaś osoby z jednego rzędu rzadko kontaktują się ze sobą, chodażby
przez złączenie dłoni. Postacie są szczupłe i oddzielone szerokimi płatami
pustej powierzchni. Linie ramion zawsze w płaszczyźnie poziomej, nawet
jeśli ręka zgięta jest w łokciu lub spoczywa na barku towarzysza. Fryzury
są ryte kandastą linią, często bez kreskowania; tkanina przeważnie opada
w naturalnych fałdach po obu stronach ramienia, choć zdarza się już
hardziej wypracowany rysunek — rękawy na ramionach gładkie, od łok­
cia zwisające czterema fałdami, poniżej widoczna lamówka, zaznaczona
jednym nacięciem. Rzeźba włosów i brody nieporządna, przy ustawieniu
postad z profilu linia ręki dochodzi często niemal do naszyjnika. Bran­
solety są szerokie, bez ozdób; dłonie, gdy zaciśnięte, są malutkie, a olbrzy­
mie na płask.
Rysunek analogicznego orszaku możnych przy schodach na wschodniej
ścianie jest znacznie bardziej wyszukany i sporządził go mistrz z nieco
późniejszych łat. W pierwszym paśmie konie i rydwany boga i króla są na
mocy zwykłej konwencji nieproporcjonalnie duże, dlatego też wypełniają
przestrzeń przydzieloną w niższych pasmach piędu osobom. Koń z ryd­
wanem zajmuje powierzchnię przeznaczoną dla czterech postad, schemat
piątkowy jest jednak zachowany dzięki dodaniu z przodu postaci służą­
cego. W środkowym rzędzie szósta postać z prawej strony, oglądająca się
268 Rok w Persepolis
za siebie, wypada pod przerwą pomiędzy rydwanami z górnego pasma, na­
tomiast w dolnym rzędzie w tyl patrzy postać siódma. Pierwsza i ostatnia
z czterech małych postaci w środku górnego pasma wyznaczają rozmie­
szczenia pierwszej i szóstej w następnym rzędzie, zaś postać niosąca pod­
nóżek przypada nad przerwą pomiędzy osobami w niższym rzędzie. W obu
niższych pasmach występują na przemian dwa typy etniczne, gest poda­
wania rąk powtarza się w równych odstępach, kołczany niosą zawsze po­
stacie jednego typu, ta sama zależność dotyczy szerokości ramion. Linie
proste skontrastowane są z ukośnymi: możnowladca wącha kwiat lub do­
tyka ramienia towarzysza.
W jednej scenie znać tu rękę pięciu różnych rzeźbiarzy o odmiennych
stylach. Mistrz kochał linie krzywe. Jego postacie mają długie, piękne
palce, wytwornie zgięte. Krzywą linią oddzielono dłoń od ramienia, inna
krzywa zaznacza spadek rękawa. Tkanina układa się płynnie i gładko,
wstążki u kapelusza zarysowane są z pogłębieniem. Pomiędzy głową z pro­
filu a barkami na wprost szyja jest naprężona. Pod tkaniną zaznaczono
zarys piersi. Długi i wąski koniuszek brody pozostawił artysta bez wy­
kończenia, za to końce wąsów są wypomadowane i podkręcone; dużo drob­
nych loczków nad uszami.
Następny z naszych artystów uznaje tylko płaskie powierzchnie i linie
proste. Kąty zaznacza ostrą, długą, głęboką kreską, dłonie o wydłużonych
palcach są u niego niekształtne, krótkie brody ciężkie i rozdzielone, po­
ziomo i pionowo. Brodę łączy z włosami nieporządnie; wstążka u kape­
lusza jest płaska. Trzeci z artystów przedstawia postacie wyszczuplone,
0 zbyt wąskich barkach i głowach oraz za wąskich w konturze spódnicz­
kach; wszystko zarysowuje mnogością malutkich krzywizn. Kwiaty są
u niego linearne, podobnie fałdy szat; palce postaci krótkie i grube, a sto­
py małe; pionowe linie bród przesadnie zaznaczone. Czwarty daje swoim
postaciom wstążki krótkie i grube, bransolety bez ozdób, potężne ramiona
1 małe stopy; tkaninę zaznacza linearnie, ale modeluje zarys piersi, a pal­
ce przygina wytwornie. Ostatni to nędzny kopista, głowy są u niego za
wielkie, sylwetki przysadziste, kwiaty jak serdelki, a w podwójnych bran­
soletach nie ma ani śladu oryginalności.
Z punktu widzenia sztuki ornamentacyjnej grupy hołdownicze na ścia­
nie wschodniej są znacznie mniej udane niż na północnej. Sporo tam
eksperymentowania w szczegółach, choć postacie są drobniejsze i przed­
stawione mniej realistycznie. Tendencja mistrza, by do każdej grupy do­
dać jedną postać więcej, jest natomiast dobrodziejstwem dla badacza ko­
stiumów. Projektant był naprawdę mistrzem, jeśli chodzi o efektowne wy­
korzystanie szerokich gładkich powierzchni i dokładną koordynację linii
pionowych tak, aby wiązały scenę w płynną całość. Użyty przez niego
schemat wymagał dla każdej grupy dziesięciokrotnej powierzchni przy-
R ,e artystyczne 269
padającej na osobę; grupy rozdzielone były umownymi drzewami cypry­
sowymi.
Autor analogicznych grup na ścianie wschodniej używał powierzchni
dziewiędopostaciowych, gdzie trzy lub cztery odcinki zajmowała sylwetka
zwierzęcia. Nie widać żadnej troski o dokładność rozmieszczenia, tak żeby
każda z postad znajdowała się dokładnie poniżej postad nad sobą. W re­
zultacie wszelki rytm gubi się w nieregularnych stłoczeniach i pustych
powierzchniach obok. Ponieważ porządek pochodu jest odwrotny w po­
równaniu ze śdaną północną, postacie widzimy od prawej strony; laski
trzymają pionowo, tam te trzymały je ukośnie. Na północnym reliefie stro­
je są krótsze, naszyjniki przewieszone na ramionach nie zwisają z nich.
Na ścianie wschodniej przewodniczący delegacji jest często przedstawiony
z lewym barkiem widzianym od przodu, a prawym z profilu, co sugeruje
naprężenie ramienia w stawie; po stronie północnej w ten sposób ułożono
tylko odzież, barki pod nią są przedstawione w linii prostej.
W rysunku zwierząt można wyróżnić dwie główne szkoły. Od jednej
pochodzą konie królewskie z częśd górnej, konie z Armenii i Pontu, arab­
ski wielbłąd, żyrafa, antylopa, rogate byki; drugą reprezentują konie
scytyjskie i kapadockie oraz indyjski osioł, ale wiele zwierząt wykazuje
cechy obu szkół. Z rysów charakterystycznych: pierwsza szkoła kępkę
grzywy zarysowuje liniami rozchodzącymi się promieniśde od nasady
i przewiązuje długimi tasiemkami schodzącymi się tuż nad czołem. Oczy
są osadzone głęboko, tak że okrągła gałka oczna jest niewielka, górna po­
wieka zachodzi na dolną, przewód łzowy jest szerszy na górze niż na dole,
a wokół oka widać głębokie wklęśnięcie; od przewodu łzowego biegnie
linia do nosa. Uszy odstają od łba pod kątem prostym, pod brodą są krzy­
we nacięcia i głębokie krechy oddzielają szyję. Wargi zarysowane mocno,
pysk lekko rozchylony, nozdrza mają ostre kontury. Podwójna linia za­
znacza muskulaturę po wewnętrznej, a lekka pojedyncza po zewnętrznej
stronie nóg. Korpusy są długie i szczupłe, nogi zdają się tańczyć. Grzywy
są starannie przycięte. Stopy służących wyraźnie widoczne.
Zwierzęta drugiej szkoły wykazują cechy niemal całkowicie kontrasto­
we. U koni scytyjskich linie grzywki rozchodzą się od środka, tasiemki
przewiązki są rozdzielone, jedna zwisa do przodu, druga za czołem. Wiel­
kie gaiki oczne, oczy zaś tylko zaznaczone nadęciami. Naprzeciw prze­
wodu łzowego zwykle wgłębienie, dalej biegnie od nosa krótka, gruba
linia zamiast rowku, jak w pierwszej szkole. Uszy bardziej przylegają do
łba; broda oddzielona jest od szyi linią prostą, która ciągnie się dalej do
pyska. Wargi są w ogóle nieuksztaltowane, pysk silnie rozwarty lub szczel­
nie zaciśnięty, a nozdrza zaznaczono jedynie krzywą linią. Muskulaturę
nóg wymodelowano bez nacięć; korpusy są potężne, kopyta dężkie. Są to
konie robocze, o czym świadczą również nie przystrzyżone grzywy. Inną
270 Nowy Rok w Persepolis
cechą charakterystyczną tej szkoły jest zasłanianie kopytami koni pięt
służących. Z uwzględnieniem różnic budowy fizycznej postacie innych
zwierząt należą również do jednej lub drugiej z przedstawionych szkół.
Staranna analiza największego pomnika sztuki Achemenidów wykazała,
że pozory monotonii są tu świadomie podsycaną iluzją. Analizując od­
kryliśmy osobowości twórców-robotników, zapoznaliśmy się z ich indy­
widualnymi cechami i widzieliśmy, jak różnymi sposobami rozwiązywali
swoje artystyczne problemy. Kiedy takiej samej cierpliwej analizie pod­
dane zostaną wszystkie dzieła sztuki irańskiej, będziemy mogli dopiero
sprawiedliwie ocenić wysoką jakość klasycznej rzeźby Achemenidów
i przyznać jej należne miejsce w dziejach sztuki starożytnej.
SALA AU D IEN CY JN A — APADANA
Ociągając się odwracamy wzrok od najpiękniejszego z dziel sztuki
achemenidzkiej, jakie nam kiedykolwiek dane będzie ujrzeć, i za łuczni­
kami z eskorty wchodzimy po północnych schodach, żeby zobaczyć, co
się znajduje za wysokimi blankami parapetu. Widzimy przed sobą portyk
z wieżami z glinianych cegieł w narożnikach; glinę przesłaniają barwne
cegły glazurowane, układające się w sceny lub inskrypcje.
W odstępie 9 m wznoszą się dwa rzędy kolumn po sześć w każdym;
choć mierzą one w średnicy ponad 2 m, stanowią, sięgając blisko 20 m
wysokości, najbardziej imponującą, a mimo to najsmuklejszą i najlżejszą
kolumnadę, jaką kiedykolwiek zbudowano. Podobne portyki znajdują się
po wschodniej i zachodniej stronie. Wszystkie kolumny mają bogato zdo­
biony cokół w kształcie dzwonu, prosty torus, zwężający się żłobkowany
trzpień i kapitel, który wyobraża dwa klęczące do siebie tyłem zwierzęta
W bocznych portykach wzór ten występuje w całej niewymuszonej pro­
stocie, na kapitelach od zachodu są byki, na wschodnich — dzikie koty
z rogami; w środkowym portyku górną połowę trzpieni zdobią kroksztyny
i podwójne pionowe woluty, z raczej wątpliwym efektem. Klęczące bestie
na kapitelach mają nogi z brązu i gałki oczne nakryte złotymi płatkami;
umieszczone pomiędzy zwierzętami dwa długie dyle podtrzymują belko­
wanie wysokości dwóch czy trzech belek. Patrząc w górę można rozpo­
znać zaokrąglone końce krokwi; nad nimi gzyms trzy- lub czterobelkowy
przytrzymuje dach z ubitej gliny, chroniący wnętrze od upału. Blanki
zasłaniają nam złote i srebrne dachówki pokrywające dach.
Z północnego portyku prowadzą do wnętrza dwa wejścia, a ze wschod­
niego i zachodniego przedsionka po jednym. Panelowy pułap z wonnego
cedru libańskiego podtrzymują kolumny, w sześciu rzędach po sześć,
o kwadratowych cokołach i plintach ciętych w tym samym bloku, poza
Przepych królewski 27)
tym identyczne z kolumnami centralnego portyku; sala audiencyjna, kwa­
drat o boku ponad 44 m, sprawia dzięki nim wrażenie lasu.
Tyle z zachowanych resztek możemy nieomylnie odtworzyć. Ale Apa-
dana leży dziś w gruzach. Z lasu kolumn tylko kilka wznosi jeszcze ku
otwartemu niebu swe niezwykle kapitele, Pozłotę, która niegdyś pokry­
wała nagie gliniane ściany, zrabowano już dawno temu, i kijka strzępów
złotej blaszki to wszystko, co pozostało jako świadectwo bogactwa, które­
go tu nie szczędzono. Gdy macedoński zdobywca wzniecił całopalny pło­
mień, rzeźby w drewnie, nad którymi mozoliło się tak wielu robotników
(jak się dowiadujemy z tabliczek w archiwum, rejestrujących ich nędzne
zarobki), zamieniły się w popiół i zwęglone belki Cudowne draperie
spleśniały i tylko z hebrajskich lub greckich opisów można odtworzyć ich
wygląd. Widzimy samotne kolumny, wzrok biegnie nad równinę, gdzie
słońce chyli się ku zachodowi, i trzeba tylko niewielkiego wysiłku wy­
obraźni, aby ujrzeć się uprzywilejowanym starożytnym gościem, który
oczekuje uroczystego wkroczenia Kserksesa na wielką salę audiencyjną.
PRZEPYCH KRÓLEWSKI
Z pałacu położonego dalej na południe, gdzie przeważnie żyje w od­
osobnieniu, jak bóg, Kserkses udaje się prywatnym przejściem do Apa-
dany. Na głowie ma wysoki kidaris; fryzowane włosy zaczesane są pod
nim z czoła, z tyłu zaś rozrzucone na karku; czasem nosi niebieską biało
nakrapianą przepaskę, a na niej diadem. Kolczyki wysadzane klejnotami
są ze złota.
Jeśli stoimy dostatecznie blisko osoby królewskiej, dojrzymy wyłupia­
ste oczy, wydatne brwi, z lekka zakrzywiony nos i stanowcze usta; wąsy
opadają, ale są podkręcone na końcach. Broda jest prosto przycięta na
wysokości piersi i asyryjską modą fryzowana w poziome rzędy loków.
Wierzchnia szata króla ufarbowana jest cenną purpurą fenicką i ciężka
od złotych haftów przedstawiających walczące sokoły lub potwory; po­
dobno kosztowała dwanaście tysięcy talentów. Wkłada się ją na purpu­
rowy biało nakrapiany chiton, który nosić wolno wyłącznie królowi. Białe
lub karmazynowe spodnie mają purpurową lamówkę, którą właśnie widać
spod wierzchniej szaty. Spiczaste buty bez obcasów są niebieskie lub sza­
franowe. Złote bransolety 1 naszyjnik podnoszą efekt, zaś krótki perski
miecz u złotego pasa ma podobno pochwę wyrobioną z jednego cennego
kamienia. W prawym ręku król trzyma złote berło, cienką laskę z gałką:
w lewej lotos z dwoma pączkami.
Kiedy wreszcie odwrócimy wzrok od tego olśniewającego zjawiska,
którego widok przekonuje nas, że zaiste patrzymy na pana całej ziemi,
272 Nowy Rok w Peraepolis
zauważymy dwóch służących. Suknie i obuwie mają purpurowe, ale na­
krycia głowy niższe, a brody przystrzyżone na okrągło. Jeden trzyma nad
głową władcy parasol z wygiętymi żeberkami i końcówką w kształcie owo­
cu granatu, przejęty od Asyryjczyków; parasol ten winien towarzyszyć
królowi nawet w czasie -wyprawy wojennej. Drugi służący niesie ręcznik
i packę na muchy.
Król zasiada pod baldachimem ozdobionym klejnotami, a podtrzymy­
wanym przez złote słupki; na dwóch obręczach, z rozetkami po brzegach,
wyobrażono ryczące lwy pozdrawiające symbol boga, całość wykończona
jest siatką obciągniętą ciężkimi chwostami. Toczone laseczki tronu do­
wodzą, że drewniany rdzeń jest pozłacany, choć Grecy upierają się, że
wszystko jest z tego drogiego metalu; nogi tronu mają kształt lwich łap
opartych na toczonych srebrnych kulach. Oparcie jest prostopadłe, nie ma
poręczy, nieco wygody zapewnia jednak poduszka. Stopy króla spoczywają
na podnóżku z podstawkami w formie kopyt byka. Kiedy król podnosi
prawe ramię wyciągając berło na znak życzliwego przyjęcia, z prawego
boku odsłania się spodnia tunika; jej długie bufiaste rękawy obsuwają
się, a z gracją udrapowany kandys opada do kostek.
Kiedy król wchodzi, wszyscy oddają mu cześć padając na twarz, gdyż
wedle starodawnego wschodniego obyczaju jest on bóstwem w całkiem
dosłownym znaczeniu. Przez cały czas posłuchania ręce należy trzymać
w rękawach, co przeszkodzić ma ewentualnemu królobójstwu, Po wyjściu
króla możemy obejrzeć tron, ale ostrzeżono nas, że usiąść na nim oznacza
śmierć i że zakazane jest nawet postawienie stopy na chodniku z Sardes,
po którym stąpa król.
REZYDENCJA W IELKIEGO KRÓLA
We wcześniejszym okresie rządów, kiedy całą energię poświęcał ukoń­
czeniu ogromnej Apadany ojcowskiej, Kserkses rezydował tuż obok w pa­
łacu Dariusza, znajdującym się po południowo-zachodniej stronie. Ponie­
waż pałac nie był całkowicie ukończony, syn musiał dodać schody na
ścianie południowej, którą ozdobili charakterystycznymi płaskorzeźbami
jego właśni artyści. Na ogromnych antach z inskrypcjami, które z dwóch
końców zamykają portyk, Kserkses nie wspomniał nawet, że budowę tego
pałacu rozpoczął jego ojciec Dariusz.
Po ukończeniu Apadany Kserkses przeniósł swą bazę operacyjną. Dalej
na wschód, pomiędzy potrójnym portalem ojca oraz salą bankietową
i skarbcem, wzniesiono nowy pałac; północne frontony wszystkich tych
budowli były tak rozmieszczone, jakby chodziło o świadomy efekt ich
cofania się w głąb, gdy patrzący idzie z zachodu na wschód. Od wielkiego
R ezydencja wielkiego króla 273
potrójnego portalu Dariusza boczne wejście prowadziło ku schodom, któ­
rymi można było dojść do głównej sali nowej budowli. Po bokach, od
wschodu i zachodu, mieściły się podłużne wąskie pokoje. Od północy
otwarty portyk z pojedynczym rzędem czterech kolumn zdawał się pro­
wadzić do pomieszczeń dla służby, ale w istocie dawał dostęp do jednego
tylko pokoju przypominającego korytarz. Wspomniane wyżej schody,
łączące potrójny portal z tym terenem, wiodły do długiego, wąskiego
korytarza, skąd gość zawracając ku wschodowi wchodził na mały dziedzi­
niec, stamtąd zaś, idąc dalej na wschód, do głównego pomieszczenia, któ­
rego dach wsparty był na dwóch kolumnach; pokój ten zdobiły nisze zu­
pełnie podobne do tych, które przystrajały zewnętrzne mury skarbca.
Po południowej stronie dużego dziedzińca było wejście do właściwego
pałacu — po cztery kolumny w dwóch rzędach, z antami po bokach, za
którymi mieściły się wartownie; na węgarach u drzwi do każdego z tych
pomieszczeń wyobrażono dwóch Nieśmiertelnych. Minąwszy dobrze znaną
scenę z królem pod parasolem, gość wchodził do wielkiej sali „leśnej”,
z racji trzech rzędów po cztery kolumny w każdym. Otaczało ją dziesięć
nisz, zaś z prawej i lewej strony prowadziły drzwi do przyległych wąskich,
podłużnych pomieszczeń; w przejściach wyobrażono króla walczącego
z lwem oraz z potwornym demonem z ogonem skorpiona. W głębi po
prawej były pojedyncze drzwi, na których można było zobaczyć króla ze
sługą niosącym packę na muchy i ręcznik; drzwi te prowadziły do innego
wąskiego pokoju, na którym kończyła się na poły publiczna część pałacu.
Na żadnej z płaskorzeźb nie ma inskrypcji, ale w stylu i treści wykazują
one ścisłe podobieństwo do analogicznych płaskorzeźb w pałacu Dariusza,
który zresztą budowla ta przypomina również rozplanowaniem. Stamtąd
też zapożyczył Kserkses klamkę z imitacji lazurytu; napis na oryginalnej
sztuce głosił, że wykonano ją dla ,,domu Dariusza", syn zaś kazał spo­
rządzić duplikat ze swym własnym imieniem.
Na zachód od skarbca w jego ostatecznej wersji, oddzielony ulicą, mie­
ścił się harem, który Kserkses ukończył dla władczej królowej Amestris.
Otoczony wartowniami czujnych eunuchów zespół sześciu apartamentów
stanowił rezydencję królewskich dam. Każdy apartament składał się
z niewielkiej sali, której dach podtrzymywały jedynie cztery kolumny,
oraz z sypialni tak mikroskopijnej, że nawet jednej osobie było tam na
pewno duszno. Harem rozciągał się też dalej ku zachodowi, zbudowany
z podobnych apartamentów analogicznych rozmiarów; w jednym miejscu
można tam po cięciach na ścianie skalnej określić pierwotną wysokość
budynku.
274 Nowy Rok w Persepolis
BRAM A W SZ Y ST K IC H K R A JÓ W
Kserkses realizował projekt budowlany jeszcze ambitniejszy niż ojcow­
ska Apadana. Według pierwotnego planu Dariusza, gość, który głównymi
schodami wszedł na taras, miał od razu skręcić w prawo i następnie scho­
dami od strony północnej przejść do Apadany. Kserkses dokończył reali­
zacji tego planu, lecz dzieło jego artystów okazało się o tyle znamienitsze,
że zasługiwały odtąd na uwagę reliefy przy schodach wschodnich.
Północny i północno-wschodni rejon tarasu nie zostały dotąd wyko­
rzystane; Kserkses lukę tę w znacznym stopniu zapełnił. Na wprost głów­
nych schodów wiodących na taras stanął z jego rozkazu monumentalny
portal o boku długości 25 m, na 12 m wysoki; w kierunku Apadany wiodło
stamtąd tylko wyjście boczne. Wchodząc głównym wejściem gość przecho­
dził pomiędzy ogromnymi bykami wysokości 6 m, połową cielska unoszą­
cymi się z kamienia. Inskrypcja nad nimi głosiła: „Jam jest Kserkses,
wielki król, król królów, król w krainach wielu ludów, król ziemi tej jak
długa i szeroka. Z łaski Ahuramazdy wzniosłem tę Bramę Wszystkich
Krajów. Wiele też innych pięknych rzeczy zbudowanych jest w tej oto
Parsie, które budowaliśmy ja i ojciec mój. Co stoi już a pięknym się
okazało, wszystko to zbudowaliśmy z łaski Ahuramazdy.”
Gość wysokiej godności, oczekując na wezwanie u stóp czterech strzeli­
stych kolumn z pionowymi wolutami i bykami na kapitelach, mógł spo­
cząć na ławie pod ścianą; po stronie północnej piedestał na podniesieniu
dźwigał, być może, znak królewski, któremu oddawał on cześć. Potem
prowadzono go w kierunku wschodnim, pomiędzy dwoma bykami o ludz­
kich głowach. Podobnie jak ich nieco mniejszy prototyp asyryjski, była
te miały po trzy rogi, znak najwyższej boskości, wysokie pierzaste korony
usiane rozetami i długie trefione brody przycięte w kwadrat; dała ich
również pokryte były piórami, a skrzydła wygięte wysoko ku górze. Idąc
dalej, ciągle niemal prosto w kierunku wschodnim, gość mijał drugą
mniejszą bramę, dziś zostały z niej prawie tylko gruzy.
SA LA STU K O LU M N
Za drugą bramą gość skręcał na południe i wchodził do nowego ogrom­
nego budynku, który Kserkses wznosić zaczął u schyłku swego życia;
znamy go teraz jako Salę Stu Kolumn. Przed tą salą posłuchań znajdował
się po stronie północnej portyk z dwoma rzędami kolumn, po osiem w każ­
dym, zwieńczonymi podwójnymi postariami byków o ludzkich głowach.
Antę po każdej stronie stanowiła przednia część kolosalnego byka; kor­
Sala Stu Kolumn 273
pusy wykonano jako elementy czysto architektoniczne, głowy jednak ku
naszemu zdumieniu dowodzą, że artysta perski miał zrozumienie dla pew­
nych udoskonaleń kompozycji rzeźbiarskiej, które, jak sądziliśmy dotąd,
były wtedy świeżym odkryciem Greków. W efekcie zastosowania takich
udoskonaleń każda z głów jest lekko zwrócona ku patrzącemu, który,
w miarę jak przechodzi pomiędzy nimi, widzi z każdym krokiem inny
kontur poszczególnych partii, ale zawsze w rytmicznym porządku. Przy
bliższym zbadaniu okazuje się, że efekt ten osiągnięto świadomie; zauwa­
żamy, że prawa strona nie jest całkiem identyczna z lewą, ponieważ gło­
wę lekko pochylono w bok, a szczegóły po stronie zewnętrznej nie są tak
starannie wypracowane jak po wewnętrznej, której raczej przypatrywał
się przygodny przechodzień.
Z tyłu za antami wejść do wartowni w obu narożnikach strzegli sku­
teczniej niż byki — przynajmniej w dzisiejszym rozumieniu — dwaj
ogromni Nieśmiertelni. Do wielkiej sali możemy się dostać przechodząc
przez jedno z dwóch przejść, gdyż na każdej z czterech śdan sali widniały
ich dwa. Pomiędzy znajdującymi się blisko siebie wydrążeniami stano­
wiącymi czterdzieści cztery drzwi, okna i kamienne nisze magazynowe
mieściły się tylko niewielkie odcinki ceglanego muru. Kolumn, od których
budowla wzięła swą dzisiejszą nazwę, było sto, po dziesięć w rzędzie;
dość podobne do kolumn Apadany, były znacznie mniejsze i gęściej roz­
mieszczone. W przejściach północnych i południowych przedstawiono
scenę posłuchania z królem siedzącym na tronie pod baldachimem i skrzy­
dlatym dyskiem, z dwoma służącymi z tylu, a raożnowładcami z przodu;
po stronie północnej stoją w pięciu rzędach gwardziści, na przemian Per­
sowie i Medowie, zwróceni twarzami ku wąskiemu przejściu wiodącemu
w górę ku ich władcy, natomiast od południa zastąpiono ich dwudziestu
ośmiu przedstawicielami ludów imperium. Na węgarach bocznych wejść
do sali przedstawiono króla w wysoko podpiętej spódniczce, jak złotym
sztyletem przebija gotujące się do skoku złowieszcze bestie — byka, lwa,
skrzydlatego lwa z orlimi szponami i demona z lwią głową i ogonem
skorpiona. Wszystkie te rzeźby są dziełem artystów wykształconych
w szkole Kserksesa i stanowią szczytowe osiągnięcia sztuki achemenidz-
kiej klasycznego okresu. Zachwyca nas dokładność, z jaką wypracowano
najdrobniejsze detale, oraz staranność wykonania. Staranność, być może,
trochę przesadna, gdyż nie ma już w tym siły i można przewidzieć szybko
zbliżający się upadek.
Zestawiając plany poziome nowej sali audlencyjnej zauważymy zna­
mienny fakt. Na ogół są to plany podobne, ale zachodzą też istotne różnice:
do nowej sali prowadzi tylko jedno dojście, od północy, architektura ant,
kapiteli i kolumn jest odmienna. Zamiast portyków do innych ścian przy­
legają wąskie korytarze. Kolumny sali są znacznie mniejsze i bardziej
 OslatnJ pałac Kserksesa 277
276 N ow y R ok w P e rse p o łis

ne budowle, lecz zadanie ukończenia ich musiał przekazać synowi. Wiel­

stłoczone. Nowością jest też częstotliwość nisz kamiennych, dzięki czemu
mniej stosowano surowej gliny. Największą niespodzianką jest umieszcze­
nie w sali posłuchań płaskorzeźb, które uważano dotychczas za stosowne
tylko dla właściwej rezydencji króla.
kim budowniczym Persepołis jest Kserkses i jego inicjatywie przypisać
należy istotne zmiany planu. Sztuka Achemenidów osiągnęła za jego pano­
wania swe klasyczne stadium rozwoju. Ale projekty miał Kserkses zbyt
ambitne. U schyłku jego rządów tempo prac osłabło i nie doczekał się
ukończenia w pełni ani Sali Stu Kolumn, ani własnego pałacu.

O STA TN I P A Ł A C K S E R K SE SA

Charakterystyczny plan poziomy oraz styl reliefów dowodzą, że ostat­

nia rezydencja, którą zbudował sobie Kserkses na najwyżej położonym
punkcie tarasu, pochodzić musi z tych samych ostatnich lat panowania.
Niemal dokładnie na zachód od dziedzińca pałacu-haremu jedna kondygna­
cja schodów prowadzi do niewielkiej czterokolumnowej bramy, za którą
rozciąga się długi, ale raczej wąski, wysoko położony dziedziniec, zamknię­
ty od zachodu schodami wiodącymi w dół, na podwórzec za południową
ścianą pałacu Dariusza; schody te poszerzono, dzięki czemu łączą się
z północno-zachodnim narożnikiem nowego pałacu. Inskrypcje przy scho­
dach informują, że rezydencję tę wybudował Kserkses, zaś styl reliefów,
wyobrażających służbę na sali bankietowej, wskazuje również niewątpli­
wie na stosunkowo późną datę budowy. Aby doprowadzić do pałacu wodę,
w poprzek dziedzińca i wzdłuż osi pałacowej przekopano tunel, który
połączono z dawniejszym, prowadzącym do pałacu Dariusza.
Od południa przylega do dziedzińca pojedynczy portyk, z dwunastu
kolumn w dwóch rzędach pomiędzy antami, na których wyryto inskrypcje
podobne do tych przy schodach. Dwoje drzwi, na węgarach których poka­
zano króla pod parasolem, prowadzi z portyku do kwadratowej sali głów­
nej, z kamienną podłogą a dachem wspartym na trzydziestu sześciu drew­
nianych kolumnach w sześciu rzędach. Pomiędzy kamiennymi ościeżami
okien wyobrażono służbę niosącą potrawy, na tylnej ścianie służący pro­
wadza koziorożce. Po wschodniej i zachodniej stronie drzwi wiodą do
sypialni; o przeznaczeniu tych pomieszczeń świadczą, podobnie jak w pa­
łacu Dariusza, reliefy przydrzwiowe przedstawiające młodzieńców z ka­
dzielnicą, wiaderkiem, ręcznikiem i buteleczką pachnidla. Od północy
i południa do obu sypialni przylegają pomieszczenia — jest ich dwana­
ście — które odgrywają po prostu rolę szaf. Na większości reliefów pała­
cowych, nawet w garderobie królewskiej, powtarza się ta sama inskrypcja.
Z wąskiego balkonu po stronie południowej, niegdyś zabezpieczonego ka­
mienną balustradą, rozciąga się piękny widok na równinę. Z obu końców
tego balkonu wąskie, strome schody prowadzą na niższy poziom, gdzie
znajdują się zachodnie pomieszczenia haremu.
Dariuszowi przypada pełna zasługa wyboru miejsca, wzniesienia potęż­
nych murów i ustalenia ogólnego planu. Za jego czasów rozpoczęto głów-

R o z d z i a ł XXI
NADMIERNE OPODATKOWANIE I JEGO SKUTKI
U C IE C Z K A T EM IST O K L E SA
itwa u ujścia Eurymedonu stanowiła szczytowy moment ateńskich
B zwycięstw w walce z Persją oraz triumf konserwatywnych rządów
w Atenach. Kiedy w 470 roku Kimon pokonaj swego potężnego rywala,
Temistokles schronił się w Argos, skąd nadal kierował działalnością poli­
tyczną przeciw Sparcie. Ścigany przez Spartan i prospartańskie stron­
nictwo, wszechmocne teraz w Atenach, musiał uciekać, żeby ratować ży­
cie. Słusznie czy niesłusznie, został przez przeciwników politycznych oskar­
żony o wysługiwanie się Medom i postanowił skorzystać z tego oskarżenia,
aby znaleźć bezpieczny azyl tam, gdzie to jedynie wydawało się możli­
we — pod opieką wielkiego króla.
Po niebywałych przygodach udało mu się ostatecznie zbiec do Efezu.
Nadal lękając się zamordowania, kazał się zawieść do Suzy pod eskortą,
ukryty w namiocie jako rzekoma perska dama. W Suzie zawarł przyjaźń
z wszechpotężnym Artabanosem, dowódcą gwardii pałacowej. Poświęcił
rok na naukę języka perskiego i perskich obyczajów, lecz tymczasem na­
stąpił przewrót pałacowy.
A R T A K SE R K SE S I O B E JM U JE W ŁA DZĘ
Pod koniec roku 465 Kserkses został zamordowany w swej sypialni
Spiskowcom przewodził Artabanos, któremu pomagał inny faworyt,
eunuch, marszałek dworu Aspamitres, oraz Megabyzos, syn Zopyrosa,
zięć króla, żywiący urazę do. Kserksesa za to, że nie zareagował, kiedy
małżonek oskarżył jego córkę Amytis o cudzołóstwo. Kserksesa pocho­
wano w skalnym grobowcu, który kazał wykuć na urwisku, na wschód
od grobu ojca; grobowiec jest wykonany jeszcze piękniej niż Dariuszowy,
choć brak mu inskrypcji.
Następcą Kserksesa powinien był zostać jego najstarszy syn Dariusz,
Ale Dariusz miał słuszne powody, by nienawidzić ojca, który uwiódł mu
żonę Artaynte, i Artabanos bez trudu przekonał osiemnastoletniego
Artakserksesa, że brat jest ojcobójcą. Artakserkses zabił Dariusza. Wkrót­
Przybycle Temistoklesa 279
ce patem Artabanos poróżnił się z npwym monarchą i starał się jego
także usunąć z drogi. Artabanos mierzył teraz wysoko i chciał zagarnąć
tron dla siebie, ale zdradził go współspiskowiec Megabyzos, który wcale
nie miał ochoty na zmianę dynastii
W starciu, które nastąpiło, Artabanosowi udało się zranić Artakserksesa,
ale sam zginął. Aspamitres skonał, nieludzko torturowany w tzw. „łodzi".
W bitwie, do której potem doszło, zginęli trzej żyjący jeszcze synowie
Artabanosa, zaś Megabyzos odniósł niebezpieczną ranę. Niepomny, że ją
kiedyś oskarżył o cudzołóstwo, Megabyzos pogodził się z Amytis i za wsta­
wiennictwem jej brata Artakserksesa, siostry Rodogune oraz ich matki
Amestris został uleczony sztuką Apollonidesa, dworskiego lekarza z Kos.
Inny syn Kserksesa, Hystaspis, wzniecił bunt w Baktrii; pierwsza bitwa
nie przyniosła rozstrzygnięcia, ale w drugiej odniósł zwycięstwo Artakser­
kses, wspomagany przez silny wicher, który dął prosto w twarz nie­
przyjaciół.
PRZYBY CIE TEM ISTOKLESA
Roksanes, nowy dowódca gwardii, był zaciętym wrogiem osobistym
Temistoklesa. Mimo jednak przeciwdziałania z tej strony Temistokles wy­
korzystał świeżo nabytą znajomość perskiego i potrafił pozyskać króla,
gdy ten udzielił mu prywatnego posłuchania. Artakserkses uwierzył jego
zapewnieniom, że list do Kserksesa wysłany był w dobrej wierze, i zaufał
licznym obietnicom na przyszłość. Temistokles otrzymał honorowy tytuł
„przyjaciela króla” oraz władzę nad niektórymi z podległych miast grec­
kich; zamiast utrzymania na dworze zapewniono mu dochody z miast:
Magnezja płaciła mu pięćset talentów na chleb, Myus dostarczał ryby,
Lampsakos cenionych win, Perkote i stare Skepsis łoża i odzieży. Epi-
ksyes, satrapa Frygii, próbował go zamordować w drodze, ale Temistokles
dotarł cało do Skepsis. Osiedlił się w Magnezji, gdzie poślubił Persjankę,
której córkę poświęcił jako kapłankę bogini Didymene, Matce Bogów.
W różnych miastach ustanowił święta, które mieszkańcy długo wspomina­
li, a w Magnezji bil pieniądze z własnym imieniem i postacią nagiego Apol-
lona, czczonego już przez Dariusza.
WYKAZ DANIN U HERODOTA
Na ogół Artakserkses kontynuował w administracji politykę ojca. W Ba­
bilonii był tylko „królem krajów”, choć Isztar babilońską uczczono stelą,
zaś około 462 kapłanów Bela-Marduka powróciło, jak się zdaje, na dawne
stanowiska i odzyskało niektóre posiadłości. Na nielicznych egipskich in­
280 Nadmierne opodatkowanie i Jego skutki
skrypcjach Artakserksesa imię królewskie mieści się w pojedynczym kar­
tuszu, ale na wazach z napisami czterojęzycznymi dodawał: „Faraon Wiel­
ki”.
W porównaniu z sześcioma spisami satrapii ogłoszonymi przez Dariusza,
spisem Kserksesa i jego rejestrem wojsk urzędowy wykaz danin, jaki przy­
tacza Herodot, dowodzi bezspornych zmian w administracji. Tak jak za
czasów Cyrusa, było znów dwadzieścia satrapii, ale osiągnięto tę liczbę
łącząc w jedną niektóre z nich za Dariusza odrębne. Już na podstawie wy­
kazu wojsk Kserksesa można było wykryć ten proces i odczytać jako od­
bicie taktycznych strat terytorialnych; spis danych dla Artakserksesa
wskazuje na jego przyspieszenie i pozwala na analogiczny wniosek.
SA TR A PIE W SCHODNIE
Persja już od dawna przestała płacić podatki. Wielką satrapię Medii, do
której należeli też teraz Parikaniowie (Hyrkańczycy) i Sakowie Tigracha-
uda, obłożono haraczem 450 talentów, do czego dochodziło 100 000 owiec
i wypas 50 000 koni nesajskich dla króla. Suza i kraj Kissjów płaciły
300 talentów. Armenia z Paktyiką i kraj aż do Morza Czarnego płaciły
400; co roku na święto Mitry satrapia ta posyłała królowi 20 000 nesajskich
źrebiąt. Na Matienów, Saspejrów i Alarodiów nałożono 200 talentów, na
Moschów, Tibarenów, Makronów, Mossynojków i Marów — 300. Kolcho-
wie co cztery lata dostarczali jako „podarek" stu chłopców i sto dziewcząt,
poprzedników czerkieskich piękności z czasów tureckich.
O ile na tych obszarach proces umacniania władzy perskiej, widoczny
już z wykazu wojsk Kserksesa, jeszcze się pogłębił, o tyle łączenie satrapii
wschodnioirańskich, zainicjowane przez ojca i kontynuowane przez syna,
wskazuje na proces odwrotny. Kaspijczycy, Pausikowie, Pantimatowie
i Darejtowie płacili 200 talentów, Sakowie i Kaspiowie — 250, Partowie,
Chorasmiowie, Sogdowie i Ariowie — 300; fakt, że tych ostatnich, cztery
satrapie Dariusza, trzeba było złączyć w jednej, ujawnia poważne trud­
ności z poborem podatku, jeśli nie wręcz cofnięcie granic, I znów, Sagar-
tiów, Sarangów, Tamanejów, Utiów, Myków i wygnańców z wysp w Za­
toce Perskiej — trzy dawne satrapie — połączono w jednej, nakładając
na to rozległe terytorium daninę 600 talentów; nieobecność w wykazie
Arachozji uzasadnia dodatkowo nasze podejrzenia. W przypadku Snttagy-
dów, Gandariów, Dadików i Aparytów, którzy składali w haraczu 170 ta­
lentów, połączono dwie satrapie. Baktria aż po kraj Ajglów płaciła 380,
Parikaniów. czcicieli nieczystych duchów pustyni, Pajrikę oraz azjatyckich
Etiopów wymieniono w wykazie jako płatników nieprawdopodobnej su­
my 400 talentów.
Babilonia 281
Gandariowie, jako poddani Persji obłożeni haraczem, pojawiają się po
raz ostatni w wykazach Artakserksesa, aczkolwiek kraj nadal byl zna­
ny pod mianem Gandaiy aż do klasycznej epoki Indii. Indowie z Hinduszu
dochowali natomiast wierności jeszcze ostatniemu z Dariuszów, który
w uznaniu tej lojalności 1 umiejętności bojowych umieścił ich zaraz za
Tysiącem Nieśmiertelnych strzegących Jego osoby.
Niemal aż do końca V wieku kontakty z Zachodem były dostatecznie
żywe, tak iż Herodot umie nam opowiedzieć, że Indowie są znacznie licz­
niejsi niż wszystkie inne ludy znane Grekom, że płacili swym perskim
panom najcięższy haracz (360 talentów złotego pyłu), że psów indyjskich
używano w armii perskiej i że za jego czasów wyznaczono cztery wsie ba­
bilońskie, aby dostarczały dla nich prowiant. Odnotował też Herodot zmia­
nę w praktyce bojowej: walczących z wozów Ariów, których chwalę opie­
wa epika indyjska, zastąpiła konnica przemieszana z wozami i zaciąg In­
dów, w 480 roku złożony z konnicy i piechoty. Herodot opowiada o mrów­
kach zdumiewającej wielkości, które wykopują złoto na pustyni, a kra­
jowców, co przychodzą je wykraść, zmuszają do ucieczki w obawie utraty
żyda, ale wie też coś niecoś o plemionach łndyjskich mieszkających poza
granicami Persji, słyszał o Indach, którzy nie zabijają żadnego żyjącego
stworzenia, i o cudownej bawełnie z drzewa, z której inni Indowie tkają
□dzież. Nie ma natomiast w ogóle wzmianki o głównym mieście Hinduszu,
TaksLli, która szybko wybijała się ponad Peukelę, dawną stolicę Gandary.
BABILONIA
Babilonia po ostatnim bundę została przyłączona do Asyrii tTacąc na­
wet swą nazwę. Daninę w srebrze płaciła najwyższą w całym Imperium
(1000 talentów), natomiast upokarzający ją „podarek” składał się z pięciu­
set chłopców przeznaczonych do okastrowania. Żyzność gleby i bliskość
Suzy — jako że rzecz się dzieje w czasach, kiedy transport żywności lądem
na duże odległośd był niemal niemożliwy — nakładały na Babilonię inny
jeszcze przytłaczający ciężar: prowiantowanie dworu przez cztery mie­
siące w roku. Herodot opowiada, że kiedy Tritantajchmes, syn Artubazosa,
rządził satrapią, miał z tego codziennie artabę srebra. Chłopi musieli nadto
żywić jego konie bojowe, jego osiemset ogierów i szesnaśde tysięcy kla­
czy; cztery wielkie wsie zwolniono od innych opłat, żeby karmiły indyj­
skie psy.
Jest u Hcrodota historia, jak to dawniej Babilończycy wystawiali swe
dziewczęta na licytację, gromadząc w ten sposób posag dla brzydkich
z pieniędzy otrzymanych za ślicznotki; historia ta może być nieprawdziwa,
na pewno jednak prawdą jest, że teraz, aby uchronić córki od gwałtu
282 Nadmierne opodatkowanie i jego skutki
i uprowadzania do cudzoziemskich miast, krajowcy przeznaczają je do nie­
rządu, gdyż od czasu podboju przez Persów prosty lud został tak zmaltre­
towany przez swych panów, że życie rodzinne uległo zniszczeniu.
ZARZECZE I E G IP T
Zarzecze, odłączone od Babilonii w poprzednim pokoleniu, obejmowało
teraz poza Syrią i Palestyną również Cypr i płaciło haracz 350 talentów.
Libię, z Kyrene i Barką, ponownie przyłączono do Egiptu; na powiększo­
ną satrapię nałożono 700 talentów, do czego trzeba dodać zyski z dzierża­
wy praw połowu na jeziorze Mojris i 120 000 miar ziarna dostarczanego
perskiej załodze na Białym Zamku w Memfis oraz najemnikom, jak owi
Żydzi w Elefantynie. Etiopowie znad granicy składali swój „podarek” co
dwa lata; dwa chojniksy czystego złota, dwieście pni hebanowych, pięciu
chłopców i dwadzieścia kłów słoniowych.
A R A B IA
Arabia, z której jako z satrapii plącącej daninę zrezygnowano od dawna,
dostarczała co roku w „podarku” 1000 talentów kadzidła. Herodot opo­
wiada, że do drzew bronią tam dostępu skrzydlate węże i żmije, które
odpędzić można paląc balsam. Mirrę zebrać jest łatwo, ale kasja rośnie
w wysychających jeziorach, których strzegą zwierzęta podobne do nie­
toperzy; osłonić się od nich można zakrywając głowę i oczy skórami. Cy­
namon (słowo fenickie) są to strzępki kory, które ogromne ptaki — roki
z późniejszych opowieści — zanoszą do swych gniazd z gliny przylepio­
nych do urwistych skał. Arabowie podrzucają tym ptakom wielkie połcie
mięsa, ptaki je zabierają, ale gniazda pod ciężarem mięsiwa rozsypują
się i wtedy można zebrać cynamon. Labdanon -wybiera się z bród kozłów.
Są tam dwa gatunki owiec, u jednego ogony są szerokie na 46 cm, u dru­
giego zaś długie na 138 cm; owczarze podwiązują wózki do tych ogonów
i jeżdżą na nich.
Po takich bajaniach podróżnika, w których jest odrobina prawdy, ale
świadomie przekształconej przez kupców nabatejskich, żeby odstraszyć
cudzoziemców zawistnych może o kontrolę, jaką sprawowali Nabatejczycy
nad lukratywnym handlem korzennym z południowo-zachodnią Arabią,
możemy sięgnąć do miejscowych źródeł. Pismo alfabetyczne zrodziło się
na Półwyspie Synajskim w XVIII wieku, kiedy jacyś krajowcy użyli do
zapisu własnego języka niepełnego alfabetu spółgłoskowego, który stwo­
rzono już przedtem w Egipcie dla notacji obcych imion i słów; znakom
A r a b ia 283
obrazkowym nadano rodzime nazwy i przyznano im wartości spółgłosko­
we odpowiadające pierwszej głosce nazwy. Gdy ta forma, z której rozwi­
nął się nasz własny alfabet, ukształtowała się w Fenicji, inna pojawia się
w VIII wieku w porcie Ezjon Geber na Morzu Czerwonym. W połowie szó­
stego stulecia tej nierozwiniętej formy pisma synajskiego używali miesz­
kańcy Dedanu, w głębi pustyni północnoarabskiej, dla zapisów w ich wła­
snym północnoarabskim dialekcie w prymitywnej bazgraninie. Na jed­
nym z takich graffiti znajdujemy imię dedańskiego króla. Cylindryczna
pieczęć odnaleziona w Ana nad środkowym Eufratem tuż przy granicy
Babilonii dowodzi powiązań handlowych oraz wpływów babilońskich na
kulturę arabską. Skarabeusz z dedańskim napisem: „Wielki jest Adad”,
wskazuje na istnienie podobnych stosunków z Egiptem. Znaleziono też
sporo innych napisów, głównie w Dedanie, współczesnym El Ula.
Jeszcze bliższa oryginalnemu pismu synajskiemu i prawdopodobnie
mniej więcej mu współczesna jest najwcześniejsza forma tak zwanego
później tamudejskiego, w której zwięzłe zapisy odnajduje się opodal Temy.
Występują tam napisy podobnej treści, jak na przykład: „Imię jego jest
Ibn Fagi”, „Jego zaiak Ibn Fagi", „Na Samrafę, on położył swoje imię",
„Jakfuril położył swój znak”. Niespodzianką jest: „Na Biatara, on usycha
z miłości.” O handlu pustynnym świadczą: „Na Samdę, on tu obozował"
i „Rahimil, syn Busrata, obozował w Dedanie".
Inne epigrafy mówią o religii. Na tysiąc lat przed Mahometem z bo­
giem muzułmanów zapoznaje nas napis: „Naamil, syn Hafraza. Allah Jest
na wysokościach.” Imię Samda wyraża cześć dla Sama, z którym jako
Salmem zapoznał nas słynny kamień z Temy; replikują mu: „Salm jest
marnym bogiem”, „Plugawym bogiem jest Salm”. Ta rywalizacja pomię­
dzy bóstwami plemiennymi jest, być może, powodem, że Naamil tak wy­
nosi Allaha.
Według Herodota jedynymi bogami u Arabów są Orotalt, który odpo­
wiada Dionizosowi, i Alilat, czyli Afrodyta. Czciciele strzygą włosy i wy-
galają skronie na wzór Orotalta. Zawierają przymierza, które wiążą rów­
nież przyjaciół; ktoś trzeci, neutralny, nacina im ostrym kamieniem wska­
zujące palce, i strzępkiem z himationu każdego z nich naznacza krwią sie­
dem ułożonych pośrodku kamieni wzywając oba bóstwa.
Wydaje się, że przed końcem stulecia dedańską dynastię zastąpili w De­
danie królowie Lihianu; trochę ich inskrypcji, zapisanych starszą formą
pisma, znaleziono również w pobliskiej Hegra. Do typowych należą:
„Abdmanat godny zaufania, daj mu, o Boże, długie życie i szczęście", „Nie­
chaj się dobrze wiedzie pracującym”, „Baalsamin poświęcił skałę, żeby
żadna kobieta nie mogła na nią wstąpić — na Bahiani kapłankę”, „Niran,
syn Hadiru, zapisał swe imię za czasów Gaszma, syna Szahara, i Abda,
284 Nadmierne opodatkowanie I jego skutki
rządcy Dedanu". Data jest w ten sposób ustalona ściśle, ponieważ chodzi
tu o [znanego ze Starego Testamentu] Araba imieniem Geszm, przeciw­
nika Nehemiasza.
S A T R A PIE A Z JI M N IE JS Z E J
Specjalny status Cylicji, gdzie znów rządził miejscowy król Syennesis,
znajduje wyraz w nałożonej na nią daninie. Z 500 ściąganych w podatku
talentów 140 zużywano w kraju na żołd miejscowej gwardii konnej; do­
datkowy „podarek” stanowiło 360 białych koni, po jednym za każdy dzień
roku. Na granicy pomiędzy Cylicją i Syrią leży Posejdejon, miasto założo­
ne ponoć przez Amfilocha, syna Amfiaraosa; nazwa świadczy, że miejsco­
we bóstwo cylicyjskie wcześnie utożsamiono z jego greckim odpowiedni­
kiem. Kapadocję z jej „Syryjczykami", a także Mariandynów, Paflagonów
i azjatyckich Traków, czyli Bityńczyków, połączono z Grekami znad Hel-
lespontu; dawniejszą Jonię Drugą Grecy znali na ogół jako Daskylejon —
teraz ta ogromna satrapia płaciła 360 talentów haraczu. Jonia właściwa
obejmowała również Greków, Magnetyj czyków i Eolów, a także Karyj-
czyków, Licyjczyków, Milyów, którzy nie stanowili już odrębnej satrapii
Karka. Tak powiększony rejon mógł dostarczyć 400 talentów, zaś 500 ta­
lentów nie było nadmierną kwotą dla satrapii Sardes, do której należeli
teraz, obok Lidyjczyków, Myzowie, Lasoniowie, Kabaliowie i Hytteniowie.
Według Herodota, Lidyjczycy, Karyjczycy, Kauniowie i Myzowie mó­
wili wszyscy tym samym językiem Liter używali jednak nie całkiem ta­
kich samych. Wkrótce potem jak Grecy zapożyczyli swój alfabet od Feni­
cjan, najpóźniej w połowie VIII wieku, Frygijczycy z kolei wzięli swój
od wschodnich Greków; po „Złotym” Midasie, przeciwniku asyryjskiego
Sargona, pozostały napisy w Tyanie w Kapadocji oraz na grobowcu w Mie­
ście Midasa. W jakiś czas potem zachodni wariant alfabetu zapożyczyli dla
swego języka Pamfilowie.
Trzy inne ludy postąpiły według innej zasady; zapożyczyły te litery,
które w przybliżeniu oddawały dźwięki ich języków, natomiast dla licz­
niejszych u nich samogłosek oraz dodatkowych głosek nosowych i samo­
głosek z nazalizacją, w jakie te języki obfitują, użyli liter przerobionych
lub wynajdywali nowe. Jako pierwszy z tych alfabetów wszedł w użycie
karyjski, znany nam głównie z wydrapanych imion najemnych żołnie­
rzy, którzy służyli w Egipcie za dwudziestej szóstej dynastii oraz z nie­
wielu monet i bardziej urzędowych inskrypcji z wczesnego okresu Ache-
menidów.
Lidyjczycy swój dwudziestosześcioliterowy alfabet przejęli z wyspy Ro­
dos, względnie tamtejszy zaadaptowali; krótkie inskrypcje na wazach i bu-
R ujnujące podatki 283
dynkach datowane są imionami miejscowych królów, ale wszystkie dłuższe
pochodzą z epoki Achemenidów. Jedna inskrypcja z Sardes, spisana za
Artakserksesa II, jest dwujęzyczna, aramejsko-lidyjska, co pomaga nam
w jej odcyfrowaniu; nie można by jednak twierdzić, że czytamy juz te
inskrypcje swobodnie. Dwadzieścia dziewięć liter licyjskich ma wiele
wspólnego z lidyjskimi, lecz jedynie inicjały lub monogramy imion kró­
lewskich na monetach są dziś wskazówką, że używano ich już tak dawna;
prawdziwe inskrypcje, których znamy obecnie ponad sto pięćdziesiąt, na­
leży datować na drugą połowę V lub łV wiek.
Nad odczytaniem tych inskrypcji ciągle się jeszcze pracuje. Wartość zna­
ków można poznać z krótkich napisów dwujęzycznych grecko-lidyjskich,
grecko-licyjskich, grecko-aramejskich albo też na podstawie transliteracji
imion greckich lub irańskich.
Herodot przytacza niektóre osobliwości Kauniów, którzy należeli do tej
samej grupy ludów. Główną ich rozrywką były podobno pijatyki, które
mężczyźni, kobiety i dzieci uprawiali w oddzielnych grupach. Mieli też
oryginalny obrządek: przywdziawszy zbroje przepędzali cudzoziemskie re-
ligie siekąc powietrze mieczami i odganiając obcych bogów poza granice
swego kraju.
RU JN U JĄ C E PODATKI
Z satrapii płynął nieprzerwany strumień srebra; Herodot dorachował się
9880 talentów eubejskich, przypuszczalnie przeliczając w ten sposób
7600 talentów babilońskich. Podług jego wyceny złota na trzynastokrotną
wagę srebra, złoty pył z Indii dałby 4680 talentów eubejskich, łącznie więc
dostalibyśmy 14 560 talentów.
Do satrapii wracało niewiele z tej ogromnej masy pieniężnej. Zazwy­
czaj złoto i srebro stapiano, zlewano w dzbany, które następnie tłuczono,
a sztaby składano w skarbcu. Do mennicy kierowano niewielką część
kruszcu, zwykle tylko gdy trzeba było nająć obcych żołnierzy lub polity­
ków. W rezultacie mimo napływu świeżo wydobytych kruszców imperium
zostało wydrenowane ze złota i srebra; dokumenty babilońskie, którymi
dysponujemy, wyraźnie świadczą o zmniejszeniu się obiegu drogich me­
tali. Kredyt umożliwiał na razie życie gospodarcze, ale bezsensowne żąda­
nie uiszczania podatków w srebrze zmuszało ooraz więcej właśddeli ziem­
skich do szukania pomocy u lichwiarzy, którzy dawali pieniądze pod za­
staw ziemi ornej lub niewolnika; oznaczało to dla pożyczkobiorcy odpo­
wiednie zmniejszenie możliwości wytwórczych aż do chwili spłaty, wielce
nieprawdopodobnej. Ponieważ pieniądz bity gromadzony przez lichwiarzy
286 N a d m ie r n e o p o d a tk o w a n ie i jego sku tki
stawał się rzadkością, kredytowanie przyczyniało się do inflacji, a szybki
wzrost cen czynił sytuację jeszcze trudniejszą do zniesienia.
O drastycznych zmianach narzuconych przez Kserksesa mówią coś nie­
coś nieliczne dokumenty babilońskie, które przetrwały zniszczenie mia­
sta, trochę zaś obfitsza dokumentacja z okresu panowania Artakserksesa
daje już pełne świadectwo o tych rygorach. Duża część ziemi w użytkowa­
niu obywateli na mocy „prawa łuku” znajduje się w rękach Persów, choć
gdzieniegdzie zdarza się w takich przypadkach wzmianka o „udziale", któ­
ry pozostał w posiadaniu dawnego właściciela. Zaznacza się tendencja do
obsadzania Persami większości stanowisk sędziowskich. Pojawiają się licz­
ni nowi funkcjonariusze (na ogół z tytułami perskimi), a personel urzęd­
niczy nosi perskie imiona (choć bywa, że ojciec miał przyzwoite babiloń­
skie), aczkolwiek równie często podwładni ci są niewolnikami. Babilonia
stała się krajem faktycznie wielojęzycznym, ponieważ pospolite są imio­
na irańskie, aramejskie i hebrajskie. Przede wszystkim interesuje nas
oczywiście wielka kolonia żydowska, lecz są też wśród osiedleńców inne
grupy etniczne, „Dom Tyryjczyków”, „Dom Kyrnmeriów" i tym podobne.
Zmianą o największym znaczeniu jest jednak pobór nowych podatków
przez nowych urzędników. W Persepolis widzieliśmy barwną paradę pod­
ległych ludów, gdy znoszą Dariuszowi i Kserksesowi świąteczne podarun­
ki noworoczne. Babilońskie dokumenty pokazują odwrotną stronę meda­
lu; „podarek dla domu króla” dolicza się bez ogródek do innych uciążli­
wych podatków i wszystko razem podsumowuje bez słowa komentarza.
Widzimy, jak użytkownicy ziemi z „prawa łuku” pożyczają pieniądze na
podatki i „podarunek’' na 40 od sta rocznie (procent dwukrotnie wyższy
niż zwyczajowe od czasów Hammurabiego 20 od sta) od takich lichwiarzy
jak rodzina Muraszu z Nippur, której archiwum znalazło się przypadkiem
w naszym posiadaniu. Zastawione ziemie lichwiarz obrabiał tymczasem
na własny rachunek, aż w końcu pierwsi właściciele tracili wszelkie do
nich prawo. Kiedy z powodu nieopłacenia podatków przepadały na rzecz
państwa dodatkowe grunta, przekupni urzędnicy wydzierżawiali je tyra
samym w praktyce lichwiarzom. Perskich posiadaczy ziemskich rujnowa­
no podatkami w równej mierze jak krajowców. Nieuniknionym rezultatem
były bunty uciskanych, których pełne są dzieje całego tego okresu.
A R T E R IE IM P E R IU M
Do pewnego czasu niezadowolone satrapie trzymała w ryzach sprawna
jeszcze administracja i wojsko. Jednym z najskuteczniej funkcjonujących
elementów systemu represyjnego był wydział informacji — angarejon,
jak go nazywali Persowie — który zajmował się przekazywaniem wiado­
A r te r le Im p e riu m 287
mości. Każdy posłaniec jechał cały dzień; na wieczornym postoju oczeki­
wał go następny, ze świeżym koniem. Dzień i noc, bez względu na pogodę,
posterunki utrzymywały kontakt pomiędzy stolicą a najodleglejszymi na­
wet terytoriami imperium.
Posłańcy zdążali uczęszczanymi szlakami — o drogach nie bardzo może
być mowa, albowiem podczas gdy Asyryjczyey brukowali i odmierzali
trakty slupami milowymi, przynajmniej w pobliżu miast, nic nie wskazuje,
by Persowie naśladowali ich w tym tak, jak to czynili, jeśli chodzi o kore­
spondencję pomiędzy dworem a prowincjonalnymi dygnitarzami. Herodot,
korzystając z jeszcze jednego urzędowego dokumentu, opisał dla nas Dro­
gę Królewską, wolną od rozbójników, z doskonale przygotowanymi miej­
scami na nocny postój (katalyseis) oraz stacjami wymiany koni. Odległo­
ści na tej drodze mierzono w stathmoi, czyli stajach, oraz w parasangach,
podobnie jak na analogicznym szlaku wzdłuż trasy przebiegającej bar­
dziej na południe, którą Ksenofont podążał w swej anabasis, i jak w opisie
Izydora z Charaksu, a potem jeszcze w rzymskich itinerariach. Herodot oce­
nia parasang jako 30 stadiów, czyli 5,7 km; w rzeczywistości jest to po­
dobnie jak współczesny farsach odległość, jaką objuczony muł przebywa
w godzinę. Ocena całodziennej drogi, którą podaje Herodot, 150 stadiów,
czyli ponad 28 km, jest prawdopodobnie niezbyt przesadzona.
Z Sardes, skąd szlak wiódł na wybrzeże egejskie, droga biegła przez
Lidię i Frygię nad rzekę Halys — 20 stajów, 100 parasangów, co się cał­
kiem dobrze zgadza ze współczesnym pomiarem. Przed brodem byl wą­
wóz z potężną strażnicą; przestano już, jak się zdaje, korzystać z stojące­
go tam dawniej mostu.
Za rzeką droga wielką pętlą biegła przez Kapadocję, co świadczy o histo­
rycznym fakcie, że niegdyś jej centralnym punktem była stolica Hety­
tów — i prowadziła do granicy Cylicji, gdzie dwóch wąwozów górskich
strzegły dwie strażnice. Jest to najwyraźniej opis Wrót Cylicyjsklch, ale
przebyta odległość — 28 stajów, 140 parasangów — w żadnym razie nie
odpowiada rzeczywistości. Teren nie jest wcale trudniejszy niż na po­
przednim odcinku drogi, a faktyczna odległość wynosi mniej więcej po­
łowę wyliczonej. Według Herodota droga biegła następnie przez Cylicję —
tylko 3 staje, 15 parasangów, rachunek zbyt skąpy nawet na łatwej do
przebycia równinie od Wrót Cylicyjskich do Wrót Amanu.
Wydawałoby się, że następnie podążamy przez Syrię Północną i Mezopo­
tamię, tymczasem jednak przekraczamy granicę Cylicji i Armenii nad Eu­
fratem. Jest to niemożliwe, ponieważ Cylicja nigdy nie sięgała Eufratu, od
którego oddzielał ją cały masyw Antytauru. Za to teraz moremy zrozu­
mieć, co zaszło. Mniej więcej gdzieś w okolicy Mazaka, późniejszej Ceza­
rei Kapadocłdej, Herodot skręcił na skrzyżowaniu ku drodze południowej,
288 N a d m ie rn e opodatkowanie i jego skutki

którą zdążał Cyrus Młodszy, i szedł nią aż do Wrót Amanu. Potem wró­
cił na główną drogą, która za Meliteną przecinała Eufrat; z takiej kombi­
nacji dwóch tras wynikała owa wielka odległość 140 parasangów.
Droga królewska wiodła przez południowo-zachodni kraniec Armenii —
Rozdziel XXII
tylko 15 stajów, 56,5 parasanga — do Elazig-Harput, a następnie na połud­
nie przez dwie wysokie przełęcze w poprzecznym paśmie górskim, skąd PRZEZ DYPLOMACJĘ DO SUKCESU
rozciągał się piękny widok na leżące wśród śniegów jezioro Gółciik. Straż­
nica strzegła zapewne głównej przełęczy.
Potem szlak wiódł długo przez kraj Matienów — 34 staje, 137 parasan­ KIMON I PERYICLES W ATENACH
gów. Trzeba się było przeprawiać przez cztery rzeki; trzy pierwsze nazy­
wały się Tygrys Jedna, Tygrys Zachodni, płynie z Armenii; wyłania się wieńczywszy swe dzieło zwycięstwem nad Eurymedonem Kimon stal
ze skalnego tunelu i przełomem, pośród dzikiego krajobrazu, spływa ku
miastu Amida (Diyarbakir), gdzie krzyżuje się z drogą. Stamtąd trasa bi&-
U się niekwestionowanym sternikiem polityki Aten. Kiedy zbunto­
wali się helod w Sparcie, namówił Ateńczyków, hy wysłali jej z odsieczą
gla wzdłuż północnego brzegu rzeki aż do miejsca, gdzie Tygrys Zachodni znaczne siły zgodnie z postanowieniami sojuszu wojennego zawartego pod
zlewa się ze Wschodnim, który wypływa ze źródeł w Matienie, na połud­ Platejami. W jego rozumieniu Związek Helleński istniał bowiem nadal mi­
niowy zachód od jeziora Wan. Trzeci Tygrys jest to Górny [Wielki] Zab, mo powstania Związku Delijskiego, do zorganizowania którego on sam się
którego bogaty w wodę nurt spieszący się podróżnik snadnie mógł uznać przyczynił. W Sparcie jednak byli tacy, którzy sądzili inaczej; oferowaną
mylnie za dodatkową odnogę Tygrysu; przez tę rzekę przeprawiano się pomoc pogardliwie odrzucono i wojska ateńskie odesłano do domu. W tych
w Arbeli, która przez pewien czas była stolicą Asyrii. Następną rzeką do warunkach rosnąca nieufność pomiędzy Spartą i Atenami musiała dopro­
przeprawy był Gyndes (Dijala); potem podróżnik wędrował przez kraj wadzić do otwartego konfliktu. Można było argumentować, że sama Sparta
Kissjów (11 stajów, 42,5 parasanga) aż do rzeki Choaspes i Suzy z pała­
wypowiedziała dawny sojusz wojenny; w 462 roku zawarto nowe sojusze
cem Memnona. z Tesalią i Argos, które w czasie wojen z „barbarzyńcą" stanęły jawnie po
Tutaj kończy się marszruta Herodota. Później Ktezjasz opisał całą trasę
stronie Persów.
wschód-zachód od Efezu do Baktrii i Indii, ale tekst ten zaginął. Ksenofont
Wpływy Kimona, który ciągle jeszcze trwał przy swej polityce przy­
podaje trasę południową, która wiodła na południowy wschód przez Azję
jaźni ze Spartą, osłabły i konserwatyści pod jego kierownictwem stracili
Mniejszą, przecinała Syrię Północną, następnie zaś biegła w dół Eufratu
przewagę. Do władzy doszli demokraci pod wodzą Efialtesa. Ich zwycię­
do Babilonu i stamtąd równiną do Suzy. Gdy do tej trasy dodamy połud­
stwo zaznaczyło się wygnaniem Kimona wiosną 461 roku. Nie oznaczało
niowe odgałęzienie wielkiego szlaku dawnego Orientu, biegnące przez Sy­
to jednak, hy Ateny już skłonne były, jak tradycyjnie demokraci, do przy­
rię i Palestynę do Egiptu, nakreślone będą główne arterie imperium per­
jaźni z „barbarzyńskim" imperium.
skiego, ważne zarówno dla handlu, jak dla administracji. Niewątpliwy demokrata w polityce wewnętrznej, Peryldes był w głębi
duszy arystokratą i imperialistą. Jeśli nie w teorii, to w rzeczywistości
Związek Delijski przekształcił się już w imperium ateńskie i Ateny bru­
talnie zdławiły pierwszą próbę secesji jednego z sojuszników. Perykłes nie
mógł nie obawiać się, że Artakserkses pokusi się o odzyskanie greckich
miast w Azji, które płaciły teraz daninę Atenom, jako że ich utraty Per­
sja nigdy oficjalnie nie uznała.
W krótkotrwałym okresie, kiedy kierownictwo sprawował EfJaltes, flo­
ta ateńska pod jego osobistym dowództwem wyprawiła się na wschód,
nadaremnie poszukując wielkiej floty perskiej; Perykłes naśladował ten
przykład. Wojnę zatem przeciw „barbarzyńcy" wznowiono, uprawomoc­
niając w ten sposób cel przyświecający pierwotnie Związkowi Delijskiemu.
290 Przez dyplomację do sukcesu
Wielki przywódca demokratów popełni! jednak poważny błąd trwając
przy polityce przeciwnej tradycjom obozu demokratycznego. Gdyby fak­
tycznie istniało coś takiego jak „sprawa grecka” , wówczas można by oczy­
wiście argumentować, że Związek Delijski bez względu na swoje wady
jest jedyną możliwą przeciwwagą perskiego imperializmu. Ale nadmierne
opodatkowanie ożywiało nacjonalizm w całym imperium i konsekwencją
tego nowego bodźca miała się stać fala ponownych buntów, natomiast na­
cjonalizm grecki ograniczał się do poszczególnych miast-państw. Nawet
w tych wąskich granicach do lojalności poczuwano się raczej wobec stron­
nictwa niż wobec miasta, zwłaszcza wtedy gdy u władzy stali przeciwnicy
polityczni. Teraz już wszyscy uzależnieni od Aten okazywali niezadowole­
nie; przeciwnicy mogli się wszędzie posłużyć zwodniczym zawołaniem
,,za wolność”, co w praktyce oznaczało jedynie wolność poszczególnych
państw-miast pod antydemokratycznym i antyateńskim kierownictwem.
Była to wymarzona sytuacja dla dyplomacji perskiej wspieranej jak zwy­
kle perskim złotem.
P O W S T A N IE W E G IP C IE
Wobec niepowodzenia rokowań w Suzie Perykles zgromadził flotę
z dwustu okrętów i zamierzał wznowić wojnę atakiem na Cypr. Tymcza­
sem nadarzyła się lepsza sposobność dokuczenia Persom. Nad Libijczyka-
mi niepewną władzę królewską sprawował Ienheru, czyli Inaros, syn
Psamtyka, zapewne więc potomek starej dynastii saickiej, rezydujący
w Marei powyżej Faros. Wkrótce po sygnowanym już przez Artakserksesa
zapisie w kamieniołomach Hammamat rozeszła się wieść o rewolcie
w Baktrii. Inaros, z pomocą innego pretendenta imieniem Amyrtajos,
również Saity, przepędził znienawidzonych poborców, zebrał najemne
wojsko i wkrótce bunt ogarnął cały Egipt. Inaros od razu zwrócił się
0 pomoc do Aten (460 r.).
Sojusz z Egiptem oznaczał dostawy zboża nie wymagające długich rej­
sów z południowej Scytii przez niebezpieczny Hellespont. Okręty prze­
znaczone do ataku na Cypr skierowano więc do Egiptu na pomoc powstań­
com. W zaciekłym boju pod Papremis poległ satrapa Achajmenes; jego
zwłoki w geście okrutnej drwiny posłano królowi-bratankowi. Memfls
zdobyto bez trudu z wyjątkiem Białego Muru, który utrzymali Persowie
1 wierni im krajowcy (459 r.).
Bunt trwał, kiedy jeden z żydowskich najemników w Elefantynie do­
szedł do wniosku, że niezbędnie potrzebuje pożyczki. Ponieważ Żydzi nie
cieszyli się popularnością wśród krajowców, warunki postawiono mu cięż­
kie. Co miesiąc skarbiec miał potrącać z żołdu dłużnika i bezpośrednio wy­
płacać wierzycielowi niezwykle wysoki procent; jeśli nie zostanie uiszczo­
Dzleto Ezdrasza w Judei 291
ny w terminie, oprocentowanie doliczy się do sumy długu. Jedynym ustęp­
stwem wierzyciela była zgoda na oddzielne kwitowanie każdej spłaty, pro­
centu i długu. O nowo zdobytej wolności Egiptu świadczył symbolicznie
fakt, że pieniądze odmierzano nie miarą królewską, lecz wagą Ptaha; po­
gorszenie pieniądza — domieszka pospolitego metalu w stopie menniczym
wynosiła jeden szekel na dziesięć, a więc dwa razy więcej niż dopuszczalna
norma — było niewesołym świadectwem, że nowemu zbuntowanemu
państwu brakło mocnej bazy finansowej.
D ZIEŁO EZDRASZA W JU D E I
W czasie powstania w Egipcie Ateńezycy najechali na dodatek Fenicję.
W Judei nie znany z imienia prorok, którego my nazywamy Malachiaszem,
przepowiadał nadejście „dnia Pańskiego" i nawoływał do otwartego bun­
tu. Na krytyczną sytuację w Judei zwrócono więc baczną uwagę. Właśnie
w tym czasie Ezdrasz przedstawił na dworze projekt reorganizacji społecz­
ności żydowskiej, który bardzo się Artakserksesowi spodobał.
W urzędowej hierarchii Ezdrasz zajmował dwojakie stanowisko. Był
kapłanem, uznanym przywódcą religijnym swego ludu, Żydów w Babi­
lonii, poprzednikiem „głowy wygnańców” z czasów późniejszych; był
także pisarzem prawa Boga niebios, czyli po naszemu sekretarzem stanu
dla spraw żydowskich, odpowiedzialnym za swoją gminę przed królem.
Chodziło mu wprawdzie o zasiedlenie słabej Jerozolimy, przede wszyst­
kim jednak pragnął zapoznać palestyńskich Żydów z nie znanym jeszcze
Prawem (Torą) Mojżesza w formie, jaką nadano mu w nowej księdze praw.
Żydzi babilońscy byli w dużej mierze zamożnymi obywatelami, Można
było ufać ich lojalności, w przeciwieństwie do krajowców. Niektórzy
zajmowali już pomniejsze stanowiska w administracji. Persja tolerowała
rozmaite religie etniczne, żądała jednak dobrej organizacji kultu pod
odpowiedzialnym kierownictwem i przestrzegała, by nie przesłaniano re-
ligią rebelianckich planów. Głowie gminy żydowskiej w Babilonii poru-
czono wymiar prawa według ułożonej przez niego samego księgi, zna­
cząco zatytułowanej Dat, tak jak królewski zbiór praw; można się było
spodziewać, że ustaw króla, którym zawdzięczał swą władzę, przestrzegać
będzie równie lojalnie jak własnego prawa ustalającego przepisy religijne
Żydów.
Ezdraszowi jako funkcjonariuszowi państwa przyznano niezwykle przy­
wileje:
„Artakserkses, król królów, Ezdraszowi kapłanowi, pisarzowi praw Bo­
ga niebios — pokój wszelki. Zarządzam, by każdy z królestwa mego, kto
spośród ludu Izraela, jego kapłanów i lewitów pragnie się udać z tobą do
292 Przez dyplomację do sukcesu
Jerozolimy, tak uczynił, jako że król i siedmiu jego doradców posłali cię,
byś podług prawa Boga twego, które w twoim jest ręku, wybadał, co się
dzieje w Judei i Jerozolimie, oraz zawiózł srebro i złoto przez króla i jego
doradców ofiarowane Bogu Izraela, który ma swój dom w Jerozolimie,
a takoż srebro i złoto wszelkie, jakie znajdziesz w prowincji Babilonu wraz
z dobrowolnymi darami ludu i kapłanów, ofiarowanymi dla domu ich
Boga, który jest w Jerozolimie, Za pieniądze te zakupisz starannie dobra­
ne woły, barany i jagnięta (rytualnie czyste) oraz odpowiednie ilości ofiar­
nej żywności i napitku i złożysz na ołtarzu w domu Boga twego, który jest
w Jerozolimie. Z resztą zaś srebra i złota uczyń, co zda się właściwe tobie
i braciom twoim, podług nakazu waszego Boga. Również sprzęty dane d,
by służyły Bogu twemu w domu jego, złóż przed Bogiem w Jerozolimie.
I czego więcej trzeba będzie dla domu Boga twego, jako rozeznasz, żeś
ofiarować powinien, ofiaruj ze skarbca królewskiego. Ja zaś, Artakserk-
ses król, zarządzenie czynię do wszystkich skarbników Zarzecza, byście
Ezdraszowi kapłanowi, pisarzowi prawa Boga niebios, czegokolwiek zażąda
od was, dali ze staraniem wszelkim aż do talentów stu srebra i stu kur
pszenicy, i stu bat wina, i stu bat oliwy, i soli bez ograniczeń. Co Bóg nie­
bios nakazał, dokładnie niechaj będzie dla domu Boga niebios uczynione.
Po cóż bowiem gniew ściągać na królestwo króla i synów jego'5
Takoż wiedz, że z polecenia naszego bezprawiem będzie, gdyby kapła­
nów, lewitów i sługi owego domu Bożego obłożyć daniną w pieniądzu,
podatkiem w naturze lub mytem (nowe obciążenia, o których tak nie­
ustannie mowa w dokumentach babilońskich z tamtego okresu). Ty zaś,
Ezdraszu, mianuj wedle mądrości Boga twego (księgi praw), która jest
w ręku twoim, urzędników i sędziów, którzy niechaj sądzą lud Zarzecza,
to jest wszystkich, co uznają prawo Boga twego, i poucz tego, kto go nie
zna. Każdy zaś, kto prawa Boga twego, a także prawa króla przestrzegać
nie będzie, niechaj zostanie skazany ze staraniem wszelkim na śmierć, na
wygnanie, na konfiskatę mienia lub więzienie."
Zacytowawszy zarządzenie w aramejskim oryginale, Ezdrasz przecho­
dzi znów na święty język hebrajski, aby wyrazić swe uczucia: „Uwiel­
biany niech będzie Jahwe, Bóg ojców naszych, który tak pokierował umy­
słem króla, by uświetnić dom Pański w Jerozolimie, i który u króla
i radców jego, i wszystkich możnych dygnitarzy królewskich zjednał mi
życzliwość." W ten sposób wsparty dłonią Bożą — kontynuuje autor —
zgromadził Ezdrasz mężów najpierwszych w żydowskiej gminie, by to­
warzyszyli mu w sprawie. Zeszli się nad rzeką Ahawa, gdzie obozowali
trzy dni; nie było lewitów i trzeba było wezwać ich przedstawicieli
z Chasfii (pierwsza posiadana przez nas wzmianka o późniejszej stolicy
Ktezyfonie). Ogłoszono post, aby wymodlić powodzenie w podróży. Ez­
drasz wyjaśnia naiwnie: „Wstydziłem się bowiem prosić króla o siłę zbroj­
DzieJo Ezdrasza w Judei 293
ną i jazdę, by w drodze nas ratowała od nieprzyjaciela; natomiast powie­
dzieliśmy królowi: «Ręka Boga naszego czuwa łaskawie nad wszystkimi,
którzy do Niego się zwracają; a srogi gniew Jego kieruje się przeciwko
wszystkim, którzy od Niego odchodzą.*”
19 kwietnia 458 roku uzupełniona wyprawa ruszyła znad Ahawy. Bóg
istotnie wyciągnął dłoń chroniąc ich od nieprzyjaciół i rozbójników na
drodze. Męcząca podróż zakończyła się 4 sierpnia, a w cztery dni potem
Ezdrasz, jak przystało na skrupulatnego urzędnika, odważył srebro i złoto
i przekazał wraz ze sprzętem w ręce miejscowego kapłana.
2 października Ezdrasz mógł już przedstawić swą nową księgę praw.
Napisana była naturalnie po starohebrajsku, ponieważ wszystkie święte
przepisy wiązano teraz z osobą Mojżesza, wielkiego prawodawcy; więk­
szość słuchaczy Ezdrasza nie całkiem zrozumiała tekst, co było nie mniej
naturalne, gdyż ich językiem stał się potoczny aramejski. W konsekwencji,
od razu zaznajamiając palestyńskich Żydów z nową księgą wprowadzono
też zwyczaj podawania tłumaczenia na język miejscowy. „Oryginalne"
słowa Mojżesza odczytywano oczywiście w języku świętym, ale podawano
ustne tłumaczenie i możemy być pewni, że od razu sporządzono też odpis
aramejski, który był przydatny tłumaczom i gwarantował wierność prze­
kładu.
Czytanie i tłumaczenie trwało dzień po dniu, dopóki nie wykonano za­
dania. Wielkie dzieło Ezdrasza zostało ukończone i odtąd Mojżeszową księ­
gę praw uznano za miarodajną. Wpływu, jaki wywarła, nie sposób w ogóle
przecenić. Niezależnie od supozycji co do osoby autora księgi, która
w istocie rzeczy' była wielosetletnim dziełem wielu rąk, Ezdrasza słusznie
uważano za drugiego założyciela judaizmu, ustępującego rangą jedynie
Mojżeszowi. Nie udało mu się położyć na stałe tamy działalności proroków,
którzy coraz to roili o nadejściu narodowego królestwa, wskazał jednak
jedyną politycznie bezpieczną drogę ratunku dla judaizmu — poniechać
nacjonalistycznych nadziei, pogodzić się z politycznym panowaniem cu­
dzoziemców, dochować lojalności wobec istniejącej władzy i w pełni za­
akceptować wyjątkową pozycję Żyda jako moralnego strażnika prawa
Bożego. Szczęściem dla świata następne pokolenia kierowały się na cgół
tą wytyczną Ezdrasza; reakcyjna mniejszość, która co pewien czas pod­
nosiła sztandar odrębności narodowej, przyczyniała tylko cierpień swym
żydowskim ziomkom.
Wielkie dzieło Ezdrasza, ustanowienie prawa, zostało dokonane. Pozo­
stało jedynie konkretne wprowadzenie go w życie. Najpilniejszą z po­
trzebnych reform było zapobieżenie małżeństwom mieszanym, które przez
wszystkie stulecia stanowiły największe zagrożenie dla judaizmu. „Zle­
wanie świętego nasienia w córki okolicznych ludów” było ewentualnie
czymś wybaczalnym w społeczności z liczebną przewagą mężczyzn, nie
204 Przez dyplomacje do sukcesu
sposób jednak godzić się z sytuacją, gdy prawo naruszają głównie klasy
wyższe. Wydano obwieszczenie, by lud zgromadził się w Jerozolimie; za
niestawiennictwo groziło pozbawienie własności na rzecz świątyni i wy­
kluczenie z gminy. Zgromadzenie odbyło się 19 grudnia 458 roku i przy­
jęło zasadę rozwodu z kobietami obcego pochodzenia; do szczegółowego
rozpatrywania każdego z indywidualnych przypadków przystąpiono
30 grudnia, a zakończono je 27 marca 457 roku.
Ezdrasz powrócił następnie do Babilonu, gdzie, jak głosi tradycja,
zmarł; jego rzekomy grobowiec dziś jeszcze można tam zwiedzać. Księga
praw została przyjęta, ale problem mieszanych małżeństw pozostał. Ella-
szib, wielki kapłan w Jerozolimie, otwarcie szydził z reformy, choć jego
syn Johanan przeszedł na pozycję Ezdrasza. Oponenci Ezdrasza mogli
nawet uzasadniać swą tolerancję wobec małżeństw mieszanych argumen­
tami czerpanymi z historycznych rozdziałów księgi praw; w opowieści,
której urok nie powinien nam przesłaniać świadomie propagandowego
charakteru, jeden z tych oponentów przytacza epizod o pochodzeniu Da­
wida, wielkiego króla Hebrajczyków, od Moabitki Rut.
SU K CESY PERSÓ W W E G IPC IE
W tym czasie Artakserkses pokrzyżował działania Ateńczyków wysy­
łając do Sparty niejakiego Megabazosa (458 r.). Pieniądze od Persów przy­
jęto; przyczyniły się do porażki Aten pod Tanagrą (457 r.) w dwa lub
trzy miesiące po wejściu w życie reform Ezdrasza, ale w dwa miesiące
potem Ateńczycy wzięli rewanż pod Ojnofytą. W Judei poczynania Ez­
drasza przywróciły spokój i dzięki temu potężna armia, którą zgromadzili
Artabazos i Megabyzos, mianowany obecnie satrapą Syrii, mogła bezpiecz­
nie przekroczyć granicę; w 456 roku Inaros został ranny w wielkiej bi­
twie, Ateńczyków zaś przepędzono z Memfis na Prosopitis, dużą wyspę
w Delcie, w pobliżu Papremis. Otoczeni, utkwili tam na półtora roku.
Kiedy spuszczono wodę z kanału, który łącząc dwa ramiona Nilu od­
graniczał wyspę, Ateńczycy spalili swoje okręty. Garść żołnierzy wy­
mknęła się do Kyreny; pozostałym, którzy ocaleli, Megabyzos obiecał
bezpieczny powrót do ojczyzny, toteż skapitulowali — to samo zrobił
Inaros zawierzywszy perskiemu słowu honoru. Jedyną bazą, skąd Amyr-
tajos mógł najeżdżać błotniste tereny Delty, była odtąd Elbo, wysepka
o powierzchni zaledwie 2,5 km2. Tannyras, syn Inarosa, oraz Pausiris, syn
Amyrtajosa, zostali oficjalnie mianowani na stanowiska swoich ojców jako
pomniejsi zależni książęta.
Do Egiptu przybył Arsames, nowy satrapa, z dużym kontyngentem fe-
nickiej floty oraz wojsk lądowych. Ateny wysłały z odsieczą eskadrę zlo-
Im periilm ateńskie 295
żoną z pięćdziesięciu tryrem pod dowództwem Charltimidesa; nie wie­
dząc, że tymczasem opór Ateńczyków został złamany, ten nieudolny
dowódca zawinął do mendesyjskiego ujścia Nilu. Arsames uderzył połą­
czonymi siłami i niewielu tylko Ateńczyków uszło zagładzie. Triumfujący
Megabyzos powrócił do Suzy wiodąc z sobą Inarosa i greckich dowódców.
Okrutna królowa matka Amestris żądała stracenia ich, ale jej zięć Mega­
byzos sprzeciwił się temu jako związany danymi słowem i jeńcy na razie
wyszli cało.
IM PERIUM ATEŃSKIE
U szczytu powodzenia Ateny otrzymały więc miażdżący cios. Ateńczy­
cy upadli na duchu tak bardzo, jak przedtem triumfowali. W rezultacie
ostatniego zwycięstwa Persów wschodnie Morze Śródziemne znów stało
się fenickim jeziorem; dość było pogłoski o rzekomym zbliżaniu się floty
fenicldej, a już Ateńczycy w panice wywieźli pospiesznie skarbiec Związku
z bardziej narażonego Delos na bezpieczny akropol w Atenach. Oznaczało
to przekreślenie ostatniego pozoru, jakoby Związek Delijski łączył rów­
nych sobie partnerów, zaś o przekształceniu go w imperium ateńskie
świadczą wykazy danin, tak bezcenne dla historyków, które zaczęto spi­
sywać w lecie 454 roku.
Ateny były zbyt wyczerpane, by kontynuować walkę. Kiedy nadawały
konstytucję miastu Erytraj, członkowie rady musieli zaprzysiąc, że nigdy
nie przyjmą z powrotem tych, którzy zbiegli do Medów. Milet ponownie
związał się sojuszem z Persją. Euantes utracił Salaminę na rzecz Feni­
cjan — na monetach fenickiego władcy występują na przemian jego wła­
sny język, dialekt cypryjski i liternictwo greckie. Lapetosem rządzi! Fe­
nicjanin Sidqimilk. Królem Kition wkrótce po zakończeniu wielkiej woj­
ny został Baalmilk I. Na jego monetach widnieje postać nagiego Melkarta
z Tyru, z lwią skórą i lukiem, na rewersie zaś ryczący lew w pozycji sie­
dzącej oraz imię króla. Baalmilk, wspomagany przez Persów, uderzył na
Idalion, ale został odparty; to właśnie tamtejszy król Stasikypros uczcił
lekarza Onejsilosa z braćmi, synów Onejsikyprosa, którzy opiekowali się
rannymi w wojnach z Medami.
W początkach 451 roku Kimon po dziesięciu latach powrócił z wygnania
Pod jego wpływem wypowiedziano traktat z Argos i zawarto rozejm ze
Spartą. Ateny przechodziły na stronę konserwatystów i można się było
spodziewać aktywniejszej polityki antyperskiej. Artmlos, syn Pytonaksa,
był proksenosem, oficjalnym zaprzyjaźnionym gościem Aten z kapadoc-
łriej Zelei. Wysłano go do Grecji z poważnymi funduszami, aby przeciw­
działał tej tendencji. Rozjuszeni Ateńczycy uchwalili, że Artmlosa należy
uznać za ,,pozbawionego czci i wroga ludu ateńskiego oraz jego sojuszm-
296 Przez dyplomację do sukcesu
ków, dotyczy to zaś i jego, i rodziny, ponieważ złoto od Medów przywiózł
na Peloponez”. Na akropolu ustawiono brązową tablicę z tym dekretem,
często studiowaną i cytowaną przez mówców następnego stulecia.
Po tym sukcesie konserwatystów, naturalnym już biegiem rzeczy prze­
głosowano na początku 450 roku wznowienie wojny i powierzono dowódz­
two Kimonowi. Sześćdziesiąt okrętów posiano na pomoc Amyrtajosowi,
który trzymał się jeszcze w egipskich błotach. Reszta z dwustu zmobilizo­
wanych uchwałą tryrem ruszyła pod komendą Kimona na Cypr, gdzie
okazało się, że wyspę trzyma w ryzach Artabazos z trzystu okrętami z Fe­
nicji, wspomagany przez cylicyjskie wojska Megabyzosa. Mimo wyraźnej
przewagi liczebnej wroga Kimon nie wahał się uderzyć. Zdobyto Marion,
Kition zaś obłężono, ale zawiodło zaopatrzenie, Kimon zmarł i oblężenia
poniechano (449 r.). Połączony atak wroga z morza i lądu został odparty,
honor Aten nie poniósł więc szwanku, potem jednak ekspedycja powróciła
do kraju, zabrawszy po drodze eskadrę wysłaną z odsieczą Amyrtajosowi.
Po wycofaniu się Ateńczyków syn Baalmilka, Azbaal, zawładnął ostatecz­
nie Idalionem; na znak zwycięstwa Kitionu lew, który wyzywał wToga
na monetach ojcowskich, został przez Azbaala zastąpiony triumfującym
lwem fenickim, który pożera greckiego jelenia.
P O K Ó J K A L L IA S A
Teraz, kiedy konsekwentny wróg Persów Kimon zniknął ze sceny, pro­
pozycje pokoju nie mogły się już spotkać z poważnym oporem. Nieubła­
gana logika wydarzeń przekonała Peryklesa, że Ateny wspomagane przez
Związek Dełijski, w którym widać już było oznaki grożącego rozkładu,
nie mogły sprostać potężnym rezerwom „barbarzyńskiego” imperium.
Oba imperia zdały sobie sprawę, że konflikty graniczne mają znaczenie
drugorzędne w porównaniu z bezspornym faktem, że ich wspólnym wro­
giem jest Sparta i Związek Peloponeski. Aby uniknąć jej interwencji,
w interesie obu stron leżało osiągnięcie trwałego pokoju na warunkach,
które by sprowadziły do minimum ryzyko granicznych sporów.
W pierwszych miesiącach 449 roku do Suzy wyprawiono poselstwo, na
którego czele stał Kallias. W tym samym czasie, dzięki niewątpliwie zapla­
nowanemu „przypadkowi”, zjawiło się tam poselstwo Argiwów, sojusz­
ników Aten. Wysłannicy Argos przypomnieli Artakserksesowi o swej
dawnej przyjaźni z ojcem króla i spytali, czy przyjaźń ta trwa nadal, czy
też król uważa ich teraz za wrogów. Uspokojono ich: „Z wszelką pewno­
ścią trwa. Żadnego miasta nie uważam za bardziej zaprzyjaźnione z nami
niż Argos."
Wspomagani niechybnie przez Argiwów Kallias i inni członkowie po­
P okóJ K a lli asa 237
selstwa wynegocjowali następnie z Artakserksesem traktat znany potem
Grekom od imienia ich wysłannika. Obie strony poczyniły wzajemne
ustępstwa, aby stworzyć to arcydzieło mądrości politycznej. Sam pokój
zawarto opierając się na status quo antę bellum. Persja uznała po raz
pierwszy utratę miast greckich w Azji, które zostały przyjęte w skład
imperium ateńskiego, natomiast Ateny ze swej strony zrezygnowały
z pretensji do „wyzwalania" tych miast, które z prawa pozostały przy
wielkim królu.
Nie oznaczało to bynajmniej, że owe miasta greckie porzucono bez lito­
ści pozostawiając je własnemu losowi. Te, które były pod władzą Aten,
posiadały oczywiście autonomię zagwarantowaną statutem Związku De-
lijskiego i nigdy formalnie nie uchyloną; aczkolwiek Ateny wolały, rzecz
jasna, by z autonomii wewnętrznej rządów korzystali demokraci, istniały
jeszcze wyjątki konserwatywne. Ateny miały więc doskonalą pozycję,
by żądać od Persji zgody na podobną autonomię podległych jej państw
greckich. Aby zaś zabezpieczyć tę autonomię przed zakusami ambitnych
satrapów, Artakserkses dodał klauzulę, że nawet oddziałom wojskowym
satrapii nie wolno przebywać w pasie odpowiadającym trzem dniom drogi
od wybrzeża. W Związku Delijskim poszczególne państwa członkowskie
uiszczały składki wyznaczane przez państwo, któremu przyznano kierow­
nictwo, kiedy zaś Związek przekształcił się w imperium, składki zamie­
niły się w daninę i zostały powiększone. Miastom, które pozostały pod
zwierzchnością Persji, powiodło się lepiej; Artakserkses obiecał, że ich
danina utrzymana będzie na poziomie wyznaczonym dwie generacje
wcześniej po zapomnianym niemal buncie jońskim, co teraz ze względu
na wzrost dobrobytu państw greckich pod panowaniem perskim równało
się normalnemu tylko obciążeniu.
Aby zapobiec przyszłym sporom, układające się strony przyjęły godny
prawdziwych mężów stanu plan strefy zdemilitaryzowanej wzdłuż pogra­
nicznego terytorium obu imperium. Ostatnie prace wykopaliskowe przy
ruinach z tamtego okresu dowodzą, jak starannie przestrzegano zakazu
fortyfikacji i jakim dzięki temu dobrobytem cieszyły się tamtejsze mia­
sta. Regularne wojska miały nie wkraczać na tereny na zachód od Halys
i jak widzieliśmy, nawet kontyngentów satrapialnych zobowiązano się
nie dopuszczać w pobliże wybrzeża. Pogodzono się z dezintegracją wiel­
kiej floty, tak że klauzula ograniczająca jej działalność na Morzu Śród­
ziemnym do rejonu na wschód od Faselis, rzeki Nessos, Skal Kyanejskieh
[Symplegady] i Wysp Chaledońskich nie miało wielkiego znaczenia. Moż­
na być pewnym, że traktat ograniczał w podobny sposób flotę ateńską
Co jeszcze ważniejsze, Ateny wyraźnie wyrzekły się popierania w przy­
szłości buntowników w Egipcie i w Libii.
288 Przez dyplomacją do sukcesu
D Y PLO M A CJA W E G IP C IE I ZARZECZU
Ubezpieczony tym traktatem Artakserkses zajął się problemem Egiptu.
W roku 449 i ponownie w 448 zamawiano kamień budowlany z kamienio­
łomów Hammamat. Arsamesa wezwano na dwór, a gdy powrócił, wiódł
ze sobą Inarosa i pojmanych dowódców greckich. Królowa matka Ame-
stris nieustannie domagała się egzekucji, ale Artakserkses przez pięć lat
opierał się temu. Potem Inarosa wbito na pal, a pięćdziesięciu Greków
ścięto; cylindryczna pieczęć Artakserksesa ukazuje stracenie buntownika,
który nosi jeszcze podwójną koronę egipską, a związani Grecy czekają na
egzekucję. Później posiadłości ojca nadano Tannyrasowi.
Wobec tego, że wskutek intryg królowej matki złamano dane przez nie­
go słowo, Megabyzos wycofał się do swej satrapii Zarzecze i sam wszczął
rokosz. Synowie jego, Zopyros i Artyfios, dzielnie wspomagali ojca, lecz
wysłano przeciw niemu Egipcjanina Usirisa z potężną armią. Obaj dowód­
cy stoczyli pojedynek, w trakcie którego Usiris wbił kopię w udo prze­
ciwnika, ale sam został ranny w udo i ramię. Obaj spadli z siodeł, lecz
Megabyzos ochronił przeciwnika i kazał darować mu życie. Zwycięzca
i jeniec tak się zaprzyjaźnili, że gdy król wszczął starania o odzyskanie
swego wodza, Usirisa wypuszczono z niewoli.
Wysłano drugą armię pod dowództwem Menostanesa, syna Artariosa,
brata króla i satrapy Babilonu. Menostanesowi powiodło się jeszcze gorzej,
ponieważ w nieuniknionym pojedynku samowtór sam tylko został ranny,
postrzelony w bark i głowę i z trudem zdołał się wymknąć wraz z woj­
skiem. Ponieważ wobec dwóch głośnych zwycięstw honor Megabyzosa
został pomszczony, Artarios doszedł do wniosku, że czas już zaproponować
powTÓt do lojalności; Megabyzos wyraził gotowość, ale tylko pod warun­
kiem, że pozostanie w swojej satrapii. Z usilnymi prośbami pospieszyła
też królowa Amestris i wszechpotężny dwudziestoletni faworyt, eunuch
z Paflagonii, Artoksares. Z porady królowej sam Artarios, żona satrapy
Amytis, Artoksares oraz syn Usirisa, Petisis, tak namawiali Megabyzosa
i tyle mu obiecywali, że w końcu udał się do króla i uzyskał ostateczne
przebaczenie. AJe nie był to wcale finał tragikomedii.
D Z IE Ł O N EH EM IA SZA
Wszystkie starania Ezdrasza nie zdołały przekonać fanatycznej mniej­
szości, że posłuszeństwo nowo wprowadzonemu prawu jest dostateczną
namiastką niezawdsłości narodowej. Podnieceni tym, że Megabyzos z po­
wodzeniem opiera się władzy królewskiej, zapaleńcy odbudowali mury
Jerozolimy szykując się do nowej próby buntu. Judea podlegała bezpo­
Dzlelo N ehem Jajza 288
średnio Samarii; rządca tejże, Rehum, za pośrednictwem swego sekretarza
imieniem Szimszai, przesłał ostrzeżenie królowo. Na wstępie, pozdrawiając
Artakserksesa, przypomnieli mu obaj, że mieszkańcy Zarzecza są lojal­
nymi dawnymi Babilończykami i Elamitami, których asyryjski król Asur-
banipal deportował z Uruk, Babilonu i Suzy i osiedlił w Samaru oraz
w innych miastach prowóncji. Następnie przeszli do rzeczy: ,,Niechaj wia­
dome będzie królowo, że Żydzi, którzy od niego przyszli [tj. towarzysze
Ezdrasza], przybyli do Jerozolimy, buntowniczego i nikczemnego miasta.
Odbudowoiją je i naprawiają mury. Niechaj pojmie król, że jeśli je od­
budują i mury ukończą, przestaną płacić daninę w pieniądzu i podatek
w naturze, i myto, tak że będzie to na koniec ze szkodą dla królów’. My
przeto, jako że jemy sól z pałacu i jako że niesłusznie jest patrzeć, gdy
władcę grabią, posłaliśmy tę wiadomość królowo, by można było zarządzić
poszukiwania w kronikach ojców jego; wówczas odkryje król w księdze
kronik, że jest to miasto buntownicze, królom i prowóncjom szkód przy­
czyniające oraz że od dawien dawna w mieście tym wzniecano bunty;
z tego powodu zostało spustoszone. Uprzedzamy, że jeśli będzie odbudo­
wane i jeśli mury będą skończone, to stracisz, królu, wszystko na Za­
rzeczu."
Artakserkses odpowiedział: „List, któryście mi przysłali, przetłumaczo­
no przed obliczem moim. Wydałem rozkaz i poszukiwania zostały prze­
prowadzone. Odkryto, że miasto owo od zamierzchłych czasów powsta­
wało przeciwko królom i że wzniecano w nim bunty i rebelie. Odkryto
takoż, że w Jerozolimie byli potężni królowie, którzy panowali nad całym
Zarzeczem i płacono im daninę w pieniądzu, podatek w naturze i myto.
Teraz wydajcie rozkaz, by ludzie owi zaprzestali dzieła swego i miasto
niechaj nie będzie odbudowane, nim ja nie zarządzę. Wystrzegajcie się
opieszałości, iżby szkoda dla królów większa nie powstała." Po nadejściu
królewskich rozkazów budowę wstrzymano silą.
Żydom nie brakło miejscowych przyjaciół. Dzięki pomocy urzędnika
perskiego imieniem Mitredat niejaki Tabeel wydostał z archiwum odpisy
obu zacytowanych listów oraz kopie dawniejszych reskryptów Cyrusa
i Dariusza. W ten sposób udowodnił, że miasto zostało ponownie zasie­
dlone, a świątynia odbudowana z rozkazu założyciela imperium i najwięk­
szego z jego następców. Dowiódł również, że kwestię praw Żydów już
podnoszono i że została rozstrzygnięta na ich korzyść przez Dariusza na
podstawie wcześniejszego rozporządzenia Cyrusa. Dokumenty spisane
dawnym świętym pismem hebrajskim przepisano nowszym alfabetem
aramejskim (mało jeszcze używanym w Judei) i włączono do formalnej
apelacji wniesionej przed Artakserksesa; tekst samej apelacji ułożono
w urzędowym aramejskim języku kancelarii królewskiej.
Ponieważ urzędowa poczta była pod kontrolą Rehuma. tylko prywatna
300 Przez dyplomacją do sukcesu
deputacja mogła dostarczyć list do Suzy; przewodniczył jej Ananiasz, syn
Hakaliasza, brat Nehemiasza, podczaszego Artakserksesa, którego wpływ
miał się okazać decydujący.
Deputacja przybyła pomiędzy 17 grudnia 446 roku a 14 stycznia 445
roku. Nehemiasz miał najwidoczniej swoje podejrzenia co do planów,
jakie snuli rodacy, ponieważ natychmiast zażądał nowin o Jerozolimie
i o tamtejszych Żydach, zarówno o potomkach tych, którzy uszli przed
deportacją Nabuchodonozora, jak i o świeżo przybyłych z wygnania. Ku
swemu przerażeniu dowiedział się, że wygnańców w prowincji dotknęło
srogie nieszczęście, bowiem mur Jerozolimy zwalono, a bramy spalono.
Króla nie było widocznie w mieście, ponieważ z usług Nehemiasza miano
skorzystać dopiero na święto noworoczne, 13 kwietnia 445 roku. Dostał
trzy miesiące zwłoki, mógł płakać i jęczeć, pościć i modlić się. W jego
pamiętnikach odnajdujemy dokładnie słowa jego modlitwy; widać z nich
także, iż modły były dla Nehemiasza tylko wstępem do działania, toteż
nie zaskakuje nas, gdy modlitwę kończą wyrazy nadziei, że zatriumfuje
sprawa Pana — co wskazywało wyraźnie na plan już powzięty — oraz
że Bóg sprawi, by władca wejrzał nań łaskawie.
Ze względu na stanowisko podczaszego, któremu wolno było usługiwać
królewskim kobietom, pewne jest, iż Nehemiasz był eunuchem. Mimo
wielce podkreślanej szczerości wystąpień, pamiętniki wskazują na nie­
małą dozę właściwej eunuchom subtelności. Już na pierwszy rzut oka było
oczywiste, że list Tabeela na nic się nie przyda, ponieważ domagał się po
prostu odwołania królewskiego rozporządzenia, rzeczy na dworze niesły­
chanej. Potrzebne były sposoby bardziej podstępne; zastrachany i drżący
(był to bowiem niebezpieczny plan) Nehemiasz stawił się w dniu święta
przed królem okazując smutną twarz. Artakserkses troskliwie zapytał
faworyta o powód. „Niechaj król żyje wiecznie”, brzmiała dworska odpo­
wiedź. Po czym, zebrawszy na odwagę, Nehemiasz kontynuował: „Jakoż
nie ma być smutna twarz moja, gdy miasto, gdzie leżą groby ojców moich,
spustoszone jest, a bramy jego ogień strawił?”
„O co prosisz?” — ostro spytał król. Jeszcze bardziej przerażony Nehe­
miasz westchnął pospiesznie do Boga niebios i odrzekł: „Jeśli spodoba się
królowi i jeśli jego niewolnik znalazł łaskę w oczach jego, odeślij mnie do
Judei, do miasta grobów ojców moich, bym mógł je odbudować.”
Modlitwa Nehemiasza została wysłuchana, ponieważ starannie zaplano­
wał tę rozgrywkę. Wino, którym podczaszy tak hojnie raczył swego wład­
cę, najpewniej skutkowało już w tym momencie. Nadto u boku małżonka
siedziała królowa — niewątpliwie tak to przedtem umówiono. Podpity
monarcha nie skojarzył na szczęście ojczystego miasta Nehemiasza z Je­
rozolimą, której mury dopiero co polecił był zburzyć. Zadał jedynie pyta­
nie, na jak długo faworyt pragnie się oddalić; ustalono termin i Nehemiasz
D zieło Nehemiasza 301
otrzymał pozwolenie. Nie tracił czasu: „Jeśli spodoba się królowi, niechaj
dostanę listy do rządców Zarzecza, by zezwolono mi na przejazd aż do
samej Judei; także list do Asafa, strażnika gaju królewskiego, by dal mi
drzewa na belki do bram zamku, który należy ao świątyni [tam gdzie
później stała Wieża Antonii], i na mury miasta, i na dom, w którym za­
mieszkam.” Tak sformułowana prośba wydawała się całkiem niewinna,
toteż król znów udzielił zezwolenia.
Nehemiasz nie zwlekał z wyjazdem. Nie mając tak wielkiej wiary jak
Ezdrasz, wolał mieć eskortę królewskich jeźdźców. Ponieważ Megabyzos
opuścił Syrię, aby zawrzeć pokój z królem, Nehemiasz bez trudu dotarł
do nowych rządców Zarzecza, którym przedstawił królewskie upoważnie­
nie. Dwaj z nich, Sanballat Horonita, jego bezpośredni zwierzchnik w Sa­
marii, oraz Tobiasz, kolega tamtego w Ammonie, z miejsca okazali mu
wrogość. „Zmartwili się, opowiada Nehemiasz, wiadomością, że oto przy­
był mąż, by uczynić dobro dzieciom Izraela.” Obaj mogli dowodzić, iż
racje przytaczane przez Rehuma pozostały w mocy, jednakże kapitulacja
zbuntowanego satrapy pozbawiła taką argumentację ważności, a wyraźny
rozkaz króla trzeba było wykonać; w swoim kółku mogli szemrać, że
wskutek haremowej intrygi zlekceważono lojalne ostrzeżenie, ale jedyne,
co im pozostało, to taktyka utrudniania. Do przeciwników Nehemiasza
przyłączył się wkrótce Arab Gaszra, syn Szahara, z którym już zetknę­
liśmy się jako rządcą Dedanu. Wskrzeszenie Jerozolimy stanowiło realne
zagrożenie dla handlu jego poddanych z wybrzeżem; z tych samych po­
wodów w szeregach opozycji antyżydowskiej znaleźli się mieszkańcy portu
Aszdod.
W samej Jerozolimie opinie co do wykonalności planu odbudowy były
podzielone. Wielki kapłan Eliaszib przewodził zwolennikom projektu,
u Nehemiasza zaś znajdujemy imponujący spis żydowskich prominentów,
którzy poszli za tym przykładem. Wielu wszakże wybitnych obywateli do­
kładnie informowało Tobiasza o biegu spraw. Prorocy, rzecz jasna, byli
entuzjastami projektu, ponieważ przedsięwzięcie Nehemiasza uważili za
wstęp do buntu. Niektórzy głosili już: „Jest król w Judei.” Inni chcieli
nastawić Nehemiasza przeciw urzędowej władzy, wśród nich prorokini
Noadia i prorok Semejasz, którzy domagali się, by przygotować świątynię
do odparcia oblężenia. Dawny podczaszy nie żywił jednak żadnych złudzeń
co do możliwości buntu; twierdził gniewnie, iż rzekome przygotowania do
buntu to bezwstydny wymysł Sanballata. Propozycję schronienia się
w świątyni skomentował: „Czyż takiemu jak ja mężowi godzi się uciekać
i w świątyni szukać ocalenia życia?" Zapewniał, jakoby odkrył, ze San­
ballat i Tobiasz przekupili Semejasza. Kiedy zwierzchnik zaprosił go na
naradę., Nehemiasz odpowiedział obcesowo, że jest zbyt zajęty. Twierdził
też, że łęka się napaści Sanballata, i robotnikom kazał do pracy zabierać
302 Przez dyplomację do sukcesu
broń. 2 października 445 roku mur był gotowy a wrota osadzone. Urzą­
dzono uroczystą procesję z poświęceniem muru i w ten sposób wielkie
zadanie Nehemiasza zostało wykonane.
Prace przy odbudowie trwały tylko pięćdziesiąt dwa dni. Najwidocz­
niej mury nie były tak dokładnie wyburzone, jak moglibyśmy mniemać,
zaś napraw dokonywano z najwyższym pośpiechem. Na piękno czy choćby
jakość roboty nie sposób było zważać. Sympatyczny zapał i zabawnie
naiwne uznanie dla siebie samego, jakimi tchną pamiętniki Nehemiasza,
nie mogą nam przesłonić faktu, że Sanballat i jego koledzy mieli dobrą
sytuację. Niemniej jednak mury stanęły i Żydzi dysponowali odtąd bez­
piecznym schronieniem. Mimo pośpiechu Nehemiasz zachował plan po­
ziomy miasta sprzed wygnania i w tym też kształcie trwało ono bez istot­
nych zmian aż do czasów Jezusa i jeszcze nieco lat po jego śmierci. Nehe-
mi as zowi zawdzięczamy nadto staranny opis topografii miasta; dzięki
niemu lepiej orientujemy się w Świętym Mieście takim, jakim było za dni
Jezusa.
• OJCIEC H ISTO RII* w ATENACH
W tymże roku (445) pojawił się w Atenach Herodot. Początkowy Opis
świata rozrósł mu się w historię całej wielkiej wojny, w której europejscy
Grecy odnieśli zwycięstwo nad najeźdźcami perskimi. Wędrował Herodot
po perskim imperium, zwiedzał pola bitew w Europie i wreszcie przybył
do Aten, które szybko stawały się centrum kulturalnym, w miarę jak
miasta azjatyckie marniały pod obcym panowaniem, ateńskim lub per­
skim. Opowieść o tym, jak Ateny wyłącznie niemal własnymi siłami od­
parły potężne hordy Dariusza i Kserksesa, była jak najbardziej na czasie,
gdyż mimo nieoficjalnego pokoju wynegocjowanego przez Kalliasa, znów
zanosiło się na wojnę pomiędzy Persją a Atenami. Herodot czytał publicz­
nie swą opowieść w roku 445 i otrzymał nagrodę z kasy państwowej.
R o z d z i a ł XXIII
WSCHODNIE OPOWIEŚCI I BAŚNIE
PODRÓŻE HERODOTA
H erodot jest znany jako „ojciec historii”. Jego rodzinne miasto Hali-
karnas było na wpół karyjskie; wśród wyższych klas występowały
pospolicie karyjskie imiona i sam Herodot miał w sobie sporo krwi karyj-
skiej. Do ludów Anatolii odnosił się niewątpliwie z sympatią.
Wraz z wujem, poetą Panyasisem, został wygnany przez tyrana Lygda-
misa i znalazł schronienie w Samos. Lygdamis zyskał wprawdzie uznanie
Aten, ale potem wypędzono go i Herodot w akcji tej uczestniczył Korzy­
stając z tego, że był poddanym perskim, podróżował wiele po imperium,
utrzymując się prawdopodobnie z handlu; w końcu postanowił napisać
lepszy Opis świata niż Hekatajos.
Hekatajos zwiedzał Egipt, ów kraj starodawnej wiedzy, z której tak
wiele zaczerpnęli filozofowie jońscy, i Herodot zdecydował ruszyć w jego
ślady. Zdaje się, że dotarł tam wówczas, gdy siły ateńskie wspomagały
bunt Inarosa (459—456), przybył zaś w oczekiwaniu silnych wrażeń; żaden
kraj, jak powiada, nie ma tak wielu cudnych widoków. Za bazę posłużyła
mu oczywiście Naukratis, stara kolonia grecka w Delcie; o pobycie tara
świadczy zachowana po dziś dzień waza z jego imieniem jako ofiarnika.
Wszędzie prowadził badania, od Sais na wybrzeżu aż do Elefantyny poni­
żej pierwszej katarakty; kiedy na przykład kapłani w Memfis opowiedzieli
mu coś, co wyglądało na duby smalone, pojechał do Heliopolis i Teb, aby
sprawdzić tę historię.
Egipt, mówi Herodot, jest darem Nilu. Wie on, w jaki sposób powstała
Delta; dowód stanowią słynna czarna gleba oraz muszle morskie wzdłuż
nilowych klifów, aczkolwiek Herodot datuje ich pochodzenie na czasy
historyczne. Nikt nie umiał wytłumaczyć, dlaczego powódź co roku za­
mienia Egipt w morze. Jedynie kancelista przy rejestrach świętego skarb­
ca Ateny (Neit) w Sais utrzymywał, że potrafi opisać, skąd płynie Nil;
twierdził, że pomiędzy Syene a Elefantyną znajdują się bezdenne źródła,
z których jedna rzeka spływa do Egiptu, a druga do Etiopii. Herodot nie
był całkiem pewny, czy kancelista nie żartuje, ale gdyby zwiedzając Teby
patrzył uważniej, znalazłby w wizerunku boga katarakty wyobrażeni©
takiego właśnie źródła.
304 Wschodnie opowieści i baśnie

Starannie odnotował osobliwości stroju, pożywienia, obyczajów i religii,

które tak często były wprost odwrotnością greckich. Przypatrzył się dziw­
nym stworzeniom, takim jak hipopotam i krokodyl, a także feniks, temu
jednak tylko na malowidle. Nowością były dla niego specjalności lekar­
skie. Szczególnie ciekawiła go religia. Zwiedził wszystkie dostępne świąty­
nie i obserwował publiczne ceremonie. Widział w Bubastis łodzie pełne
mężczyzn i kobiet, wywrzaskujących obelżywe słowa, oglądał Święto
Lamp w Sais i walki w świątyni w Papremis. Bóstwa egipskie przyrów­
nywał oczywiście do greckich, jednakże Izyda, Horus i Ozyrys okazali się
tak obcy, że musiał im pozostawić właściwe imiona. Baczył pilnie, jak 26. Persepolis. Widok ogólny od wschodu.
informuje, by nie ujawnić tajemnic misteriów, czym stwarza bezpodstaw­
ne wrażenie, jakoby był jednym z wtajemniczonych. Wywiedział się
o wyrocznie, wróżbiarstwo i horoskopy. Ze wszystkimi makabrycznymi
szczegółami opisuje balsamowanie zwierząt i ludzi oraz sprowadzanie
mumii na ucztę.
Patrząc własnymi oczami na nieodparte świadectwa wielkiej przeszłości,
w żaden sposób nie mógł się Herodot pysznić wyższością Greka nad bar­
barzyńcą. Niespodzianką było dlań odkrycie, że wszystkich cudzoziemców,
którzy nie władają ich językiem, Egipcjanie nazywają właśnie „barba­
rzyńcami” — i nie mógł zaprotestować! Przewodnicy znaleźli w nim chci­
wego słuchacza, na ogół łatwowiernego. Należy się obawiać, że znane
egipskie poczucie humoru wystawione zostało na przemożną pokusę.
Egipt, jak dowiedli gospodarze Herodotowi, był macierzą wszelkiej
cywilizacji. Egipcjanie pierwsi nadali nazwy dwunastu bogom, których od
nich wzięli Grecy. Pierwsi oznaczyli z gwiazd rok słoneczny, podzielili go
na dwanaście miesięcy po trzydzieści dni i dodali jeszcze pięć dni, żeby
pory roku regularnie się powtarzały. Herodot przyznaje, że jest to metoda
znacznie przewyższająca grecki zwyczaj dodawania co drugi rok c a ł e g o
przestępnego miesiąca. Gość z całym przekonaniem przyjął dowody, ze
Egipcjanie pierwsi wznieśli ołtarze, świątynie, stworzyli wizerunki i rzeź­
by. Ceremonie religijne, uroczystości świąteczne, misteria, wiara w me
śmiertelność — wszystko to wzięło początek w Egipcie. Kapłani w Tebach
uwieńczyli dzieło udzielając pokornemu uczniowi tej samej lekcji, którą
dostał zarozumiały Hekatajos: pokazali mu mianowicie trzysta czterdzie­
ści paęć posągów swych przodków w prostej Unii.
Teraz Herodot gotów już był przyjąć za prawdę dzieje Egiptu w wersji
kapłanów z Heliopolis. Na początku Egiptem rządzili bogowie, z nich zflS
ostatnim był Horus, syn Ozyrysa, który obalił nikczemnego Tyfona. Min*
pierwszy monarcha-człowiek, odwrócił bieg Nilu i założył Memfis ze świą
tynią Hefajstosa (Ptaha). Kapłani odczytali następnie ze zwoju paP*11^
listę trzystu trzydziestu królów, którzy nic nie pozostawili po sobie, z V,J
jątkiem ostatniego — twórcy jeziora Mojris i jego piramid.
32. Persepoljs. Reliefy w środkow ej części schodów północnych Apadany
 Podróże H erodota
305

Sezostrys podbił całą Azję, a także Scytię i Trację, i pozostały po nim

pomniki w Palestynie i Jonii, które Herodot z nabożeństwem ogląda).
33 . P e r s e p o l i s . F r a g m e n t r e l i e f u z c o k o ł u A p a r in n y Niektórzy z żołnierzy Sezostrysa założyli kolonie w Kolchidzie, o czym
pamięć zachowali zarówno Kolchowie, jak Egipcjanie. Powróciwszy Sezo­
strys kazał jeńcom kopać kanały i odtąd nikt nie mógł używać konia ani
wozu. On też podzielił ziemię na równe działki i z nich pobierał czynsz;
w rezultacie rozwinęła się sztuka geometrii. Nie było przy tym Babiloń-
czyków i nikt nie mógł zakwestionować tych niedorzecznych pretensji;
dobre i to, że Herodot podkreślił, iż zegar słoneczny, gnomon i dwunasto-
godzinny dzień są babilońskim wynalazkiem.
Gdy spytał o wojnę trojańską, na odpowiedź nie trzeba było czekać.
Proteusz, wnuk Sezostrysa, wypędził Parysa, kiedy ten przybył do Egiptu
z wykradzioną Heleną, ale piękną damę zatrzymał. Trojanie mówili przeto
prawdę, gdy oświadczyli greckim napastnikom, że nie trzymają Heleny
w niewoli. Kiedy miasto zdobyto, Heleny, rzecz jasna, wcale tam nie zna­
leziono, toteż Menelaos pożeglował do Egiptu i tam odzyskał żonę; Eury­
pides miał potem rozwinąć tę historię w sztuce pt. Helena.
Za panowania Rampsynita (Ramzesa) przydarzyła się sprawa sprytnego
złodzieja. Ucisk zastąpił uczciwe rządy i dobrobyt, gdy Cheops zmusił
poddanych, aby mu wznieśli jedną wielką piramidę, a Chefren — drugą:
budowniczy trzeciej, Mykerinos, był życzliwszy dla ludzi. Potem najechał
Egipt Etiop Sabakos (Szabaka). Setosa (Seti) przed Senacherybem, królem
Arabów i Asyryjczyków, uratowały myszy, które zżarły najeźdźcom cię­
ciwy z łuków.
Cale to sprawozdanie stanowiło zlepek prawdy i fałszu w niesłychanym
pomieszaniu chronologicznym, niemniej jednak stało się w przyszłości
modelem stylistycznym dla greckich historyków Orientu. Szczególnie za­
haczył się jego wpływ na rozmaite późniejsze próby ustalenia współza­
leżności pomiędzy legendami Grecji i Wschodu. Przyjaciel Herodota, So-
fokles, niemal dosłownie cytował historyka, gdy twierdził, ze w Egipcie
•obiety i mężczyźni zamienili się w pracy rolami. Wiedział też o egipskich
mumiach.
Herodot popłynął następnie do Tyru, gdzie podziwiał świątynię Hera­
. (Baalmelkarta) ze szmaragdowymi filarami ze szkła. Dowiedział się,
e Fenicjanie wynaleźli alfabet, i słyszał o cudacznym rytuale obrzezania
Pl pikow anym przez niektóre ludy Syrii i Palestyny. Babilonia nie wy*
r ‘a na większego wrażenia, choć w Babilonie zwiedzał Imponujące
lny świątyni Bela i mówiono mu o złotym posągu boga wywiezionym
Kserksesa. Nasłuchał się historii o słynnych królowych, Semira-
Qzie i Nitokris. Głęboko zgorszyła go religijna prostytucja ku czci My-
Wsk *PrZy<^ornek Isztar) i świetnie zauważył, jak straszliwie podufwdł
s utek bezlitosnych podatków kraj, niegdyś bogaty.
306 Wschodnie opowieści i baśnie
B A Ś N IO W Y PR Z E K A Z ZE W S C H O D U U H ER O D O TA
Herodot, „ojciec historii”, był także największym bajarzem starożyt­
ności. Dawni i współcześni krytycy nazbyt często lekceważyli sobie stale
powtarzające się u niego zdanie: „Tak oni powiadają, ale ja im nie wierzę.”
Utrzymywali, że „gadulstwo” — dla czytelnika najmilsza z cech Hero-
dota — podważa jego wiarygodność jako historyka. Nowe odkrycia z epoki
dawnego Wschodu rok po roku przynoszą dowody, że w błędzie byli kry­
tycy, a nie historyk. Ponadto Herodot wiedział coś, czego następcy z wolna
się dopiero uczyli, a mianowicie, że jedna dobra opowiastka o człowieku,
choćby nawet postad takiej nigdy w rzeczywistości nie było, może stać
się dla nas lepszą ilustracją obcej psychiki niż stos żmudnie zestawionych
faktów z przeciętnej powszedniośd.
W ostatnich latach ta ważka zasada zdobyła sobie wprawdzie więcej
zrozumienia, ciągle jednak nie docenia się, że owe „nieautentyczne” opo­
wiastki są świadectwem jednego z najdonioślejszych faktów w dziejach
światowego piśmiennictwa. W mitycznej historii greckiej nie brakło opo-
wieśd wschodnich. Przykład ten naśladowali poeci i dramatopisarze.
W sumie są to raczej opowieśd ludzi z Zachodu o Wschodzie niż praw­
dziwe baśnie wschodnie. Właśnie Herodot pierwszy obszernie notował
autentyczne opowieśd wschodnie i w ten sposób odegrał wielką rolę
w przeniesieniu baśni i opowieści Orientu na Zachód.
Jeszcze przed podbojem przez Persów Grecy jońscy znaleźli się w grani­
cach imperium Lidii; upowszechniła się znajomość bajek anatolijskich.
Najlepiej znane nam anegdotki o Krezusie nie należą oczywiście do tego
zakresu; stanowią przykład sławnej pomysłowości Greków w dowodzeniu,
że wschodni despoci byli zawsze nikczemni i głupi. Natomiast historii
0 tym, jak Gyges zmuszony był założyć nową dynastię, nie mógłby wymy­
ślić żaden z Greków. Gniew żony Kandauiesa, gdy wykryła, że małżonek
pokazał ją nagą swemu faworytowi, jej stanowcze żądanie, by przy życiu
pozostał jeden tylko z mężczyzn, który widział ją bez ubrania — odpo­
wiadają dokładnie orientalnemu uczuleniu na nieprzystojność nagości.
Z posępnego cyklu anatolijskiego pochodzi epizod o śmierci Atysa, syna
Krezusa. Ostrzeżony snem, że Atysowi pisane jest zginąć od żeleźca włócz­
ni, król przedsięwziął wszelkie środki ostrożności. Na koniec Atys uprosił
ojca, by zezwolił mu zapolować na odyńca z myzyjskiego Olimpu. Zginął
przez przypadek z ręki swego najlepszego przyjaciela Adrastosa, syna
frygijskiego monarchy Gordiasa, którego Krezus przyjął jako uchodźcę
1 osobiście poddał rytuałowi oczyszczenia ze zbrodni bratobójstwa. Król
Lidii nie winił Adrasta; pojął wreszcie, w jaki sposób bogowie nauczają,
że człowiek nie może uniknąć swego przeznaczenia.
Inny cykl był pochodzenia irańskiego. Dobrym przykładem jest tu hi­
Baśniowy przekaz ze Wschodu 307
storia Dejokesa, który w rzecz)rwistośri był drobnym wodzem wziętym
do niewoli i wywiezionym do Syrii przez asyryjskiego króla Sargona.
Wedle jednak rodzimej opowieści irańskiej był to bardzo mądry mąz, któ­
ry przez jakiś czas rozsądzał sąsiedzkie spory. Kiedy więc przywykli juz
do jego wyroków, przestał sądzić, ponieważ uważał, że trwoni czas za
darmo. Naturalną koleją rzeczy Medowie, aby zachować sędziego, obrali
go królem, po czym Dejokes wybudował sobie pałac w Ekbatanie, mieszkał
tam samotnie i stał się niedostępny. Drugą typową opowieścią jest historia
Astiagesa, ojca Mandany, matki Cyrusa, który śnił, że z łona córki wyrosła
latorośl winna i zakryła całą Azję. Sen Cyrusa, gdy na krótko przed śmier­
cią z ręki królowej Massagetów ujrzał Dariusza ze skrzydłami na ramio­
nach, zacieniających jedno Azję a drugie Europę, jest najwcześniejszym
ze znanych nam śladów wiary w Straszliwą Moc Królewską, co później­
szym władcom irańskim stale wieszczyła, że mąż, na którego zstąpi,
wkrótce zostanie królem. Inna opowieść tłumaczyła niespodziewaną kró­
lewską karierę Dariusza chytrością jego koniuszego Ojbarosa, który zna­
lazł sposób, żeby ogier Dariusza zarżał pierwszy.
Z Babilonu pochodzą historie o królowych Semiramidzie i Nitokris;
pierwszą z nich późniejsi pisarze bardzo rozwinęli. Inna powszechnie łu­
biana opowieść, historia rozpustnego despoty Sardanapala, pojawia się po
raz pierwszy u Herodota; jest pochodzenia asyryjskiego, gdyż Sardanapal
by! postacią składaną, połączeniem dwóch asyryjskich monarchów Aszur-
nasirapala (885—860) i Asurbanipala (669—633).
Autentyczny folklor egipski zachował się w historii sprytnego złodzieja,
któremu udało się poślubić córkę króla Rampsynita {Ramzesa], w dwa­
dzieścia trzy i pół stulecia później można było współczesną wersję tej opo­
wieści usłyszeć z ust niepiśmiennego i ciemnego poganiacza wielbłądów
z pogranicza Egiptu, daleko na pustyni. Herodot informuje, że od kapła­
nów Hefajstosa w Memfis dowiedział się, jak to król Psamtyk odkrył,
który język jest najstarszy, powierzywszy dwoje dzieci pasterzom, żeby
uczyły się mówić bez niczyjego przykładu; okazało się, że zaczęły mówić
po frygijsku! Również zapewne od kapłanów usłyszał bardziej charakte­
rystyczną historię. Kiedy Egipt był podzielony pomiędzy dwunustu kró­
lów — drobnych lokalnych władców sprzed dynastii saickiej — wyroczni.
oświadczyła, że ten, kto w świątyni Hefajstosa uleje obiatę ze spiżowego
kubka, zostanie królem całego Egiptu. W ostatnim dniu święta celebru­
jący kapłan wydał jedenaście złotych kubków i Psamtyk musiał użyć
swego hełmu ze spiżu. Jedenastu królików uznało wprawdzie, ze Psamtyk
nieświadomie uczynił zadość wyroczni, niemniej nie omieszkali go prze­
pędzić na moczary. Zapytawszy wyrocznię Latony w Bulo Psamtyk dn>-
wiedział się, że pierwsza przepowiednia spełni się, guy ujrzy mężów
spiżu wychodzących z morza. Przybyli w poszukiwaniu łupu zakuci w spi-
 308 Wschodnie opowieści i baśnie
żowe zbroje Jonowie i Karyjczycy; Psamtyk wdelił ich jako najemników
do swego wojska i dzięki takiej pomocy zdobył władzę nad Egiptem i zo­
stał założydelem dynastii saickiej. Tym samym okresem zamieszek zaj­
mują się lokalne opowieści. Nie najmniejszą z licznych zasług Herodota
było przekazanie Zachodowi orientalnych baśni.
M ĄDROŚĆ A H IK A RA
Mniej więcej w tym samym czasie w kolonii najemników w Elefantynie
przepisywano historię, która miała sobie zdobyć jeszcze większą popular­
ność. Posiada ona solidne oparde w faktach. W roku 698 niejaki Ahikar
byl drugim oficerem w asyryjskim mieście Barhalza a także urzędnikiem
w mieśde Bit Sin-ibni, o którym jest wzmianka w listach. On to jest bez
wątpienia pierwowzorem sławionego w legendach Ahikara, „mądrego i po­
mysłowego pisarza”, którego słowa w wersji aramejskiej tak cenili sobie
żydowscy kapłani. Był on doradcą całej Asyrii i strażnikiem pieczęd króla
Senacheryba, który polegał na jego radach. Senacheryb zmarł, a po nim
objął tron jego syn Asarhadon; Ahikar nie miał syna, przyjął przeto syna
swej siostry, Nadina, i uczył go, by wykształcić własnego następcę. I fak­
tycznie, %v dokumencie handlowym z 671 roku pojawia się pisarz Nadin,
który także pisuje listy do Asarhadona i Asurbanipala. Nadin wyrósł na
mądrego młodzieńca, a wuj okazywał mu wiele życzliwości. Zasiadł wraz
z Ahikarem w bramie pałacu przed obliczem króla i dworu. Ahikar kazał
Nadinowi podejść do króla i pouczył, jak ma odpowiadać na wszystkie py­
tania monarchy. Asarhadon darzył milośrią Ahikara, więc rzekł: „Długiego
żyda, Ahikarze!” Wtedy Ahikar pochylił się i złożył pokłon; jako że był już
stary, prosi], by Nadin mógł być jego następcą.
Ale Nadin rzekł do króla: „Ten starzec podburzy! kraj przeciwko to­
bie”, i Asarhadon zapłonął gniewem. Wezwał Nabuszumiszkuna, jednego
z ojcowskich wodzów, który jadł chleb w jego domu; tego także znamy
dobrze jako „rządzącego” na dworze Senacheryba i autora kilku listów
do króla. Asarhadon nakazał Nabuszumiszkunowi odszukać Ahikara i za­
bić go. Dosiadł więc Nabuszumiszkun rączego konia i odnalazł Ahikara,
który szedł wśród winnic. Ujrzawszy go rozdarł szaty w żałośd.
Ahikar nie ukrywał lęku, lecz przypomniał Nabuszumiszkunowi, jak to
on sam ocalał od niezasłużonej śmierci, kiedy Senacheryb chciał go zabić
w gniewie; Ahikar ukrył wówczas zbiega we własnym domu, oświadczyw­
szy uprzednio, że przestępca został stracony. Po dłuższym czasie przypro­
wadził Nabuszumiszkuna przed oblicze Senacheryba i sprawił, że król za­
pomniał o jego przewinie i nie ukarał go, lecz raczej rad był, te zachował
on życie. Niech teraz Nabuszumiszkun zrobi to samo dla Ahikara. Asarha-
M ądrość A hikara 309
don jest łaskawym królem; będzie pamiętał bardziej niż o kimkolwiek in­
nym o Ahikarze. W zastępstwie niech zginie eunuch niewolnik. Asarhadon
wspomni nieraz Ahikara i zapragnie jego rady; będzie się martwił i powie
do swych wodzów i dworzan: „Bognctwy mnogimi jak ziarnka piasku ob­
darzę was, jeśli znajdziecie Ahikara.”
Opowieść z papirusu urywa się w tym miejscu, jednakże z późniejszych
wersji wiemy, że wszystko odbyło się zgodnie z planem. Asarhadon za­
pragnął rady Ahikara. Nabuszumiszkun przyprowadzi] nieżyjącego już,
jak przypuszczano, dygnitarza, który opowiedział prawdziwy przebieg
sprawy. Nadin popadł w niełaskę; miał ponieść karę z rąk wuja, któremu
go oddano. Ciężka to była kara dla nikczemnika: co dzień musiał wysłu­
chiwać nie kończących się wujowskich aforyzmów.
Aforyzmy te zmieniały się w każdym kolejnym wydaniu, aż wreszcie
Mądrość Ahikara stała się po prostu kompendium najlepszej literatury
światowej w językach aramejskim, syryjskim, arabskim, armeńskim
i etiopskim. Cytuje z niego Demokryt, korzysta Ezop, imituje Tobit [Księ­
ga Tobiasza, apokryf grecki z IT w.) w znanej nam redakcji; Nowy Testa­
ment pełen jest mądrych powiedzonek zaczerpniętych stamtąd, posługiwał
się nimi także Jezus z Nazaretu.
W papirusie z Elefantyny zachowała się niewielka tylko część afory­
zmów i niewątpliwie wiele dalszych partii „oryginału" można odszukać
w innych źródłach. Jednakże aforyzmy z papirusu wyróżnia to przynaj­
mniej, że w większości są niewątpliwie tłumaczeniami jeszcze dawniej­
szych mądrości babilońskich, historia jest bowiem asyryjska, a zatem afo­
ryzmy również:
„Cóż silniejszego nad wino pieniące się pod prasą?
Synowi, który ćwiczony jest i uczony i na którego stopy nałożono więzy,
będzie się dobrze wiodło. Nie szczędź batów synowi twemu, jeśli nie możesz
powstrzymać go od niegodziwości. Jeśli cię zbiję, synu mój, nie umrzesz,
a jeśli pozostawię cię twej własnej ochocie, nie pożyjesz.
Niewolnikowi razy, dziewce skarcenie, a wszystkim niewolnikom twoim
dyscyplina.
Ze strachu przed lwem zrzucił osioł ciężar swój i nie chce go nosić. Nie­
chaj wstyd go spotka przed towarzyszem jego i niech poniesie nie swój
ciężar, lecz obładowany będzie ładunkiem wielbłąda.
Dwaj zasłużeni są, a trzeci miły Szamaszowi: mąż, który pije wino i któ­
ry rozdaje, i ten, który, gdy coś usłyszy, nie rozgłasza tego.
Mądrość droga jest nawet bogom. Do niej po wieki należy królowanie:
w niebiesiech gromadzą ją, bowiem Pan Świętości ją wychwalał.
Strzeż ust twoich, iżby nie stały się zgubą twoją. Czujnością nade wszyst­
ko czujną strzeż ust twoich, coś zasię zasłyszał, nad tym zamknij parnię*
twoją, bo słowo jest jako ptak i nie schwyta człek, gdy wypuści. Porachu)
3)0 Wschodnie opowieści i baśnie Mądrość Ahlkara 31)

sekrety w ustach twoich; potem zaś rady udziel bratu twemu, by go wspo­ Kto nie szczyd się imieniem ojca swego i matki, nad tyra niechaj nie
móc, bowiem od zasadzki ust mocniejsza jest zasadzka boju. świeci słońce, bo zły to człowiek.
Nie taj słowa królewskiego, niechaj uzdrowi brata twego. Syn ciała mego szpiegiem byl w domu moim i cóż rzec mogę obcym?
Łagodna jest mowa króla, lecz nad obosieczny nóż ostrzejsza i mocna. Złośliwe złożono przeciw mnie świadectwo i któż wówczas stawał za mną?
Bacz, czeka cię sroga próba; przed obliczem króla nie ociągaj się, złość je­ Z mego własnego domu gniew w/yszedl w świat; z kim mi się teraz borykać
go szybsza od piorunu, uważaj na siebie. Oby nie wzbudziły jej słowa two­ i mozolić?
je, byś nie pożegnał się z życiem swoim. Przed obliczem króla, jeśli ci jest Sekretów swoich nie odkrywaj przyjaciołom, by imienia twego w mar­
jakowe rozkazanie dane, to jakbyś płomień dostał i żar; spiesz i czyń; a nie nym nie mieli poważaniu.
kładź na siebie worka zgrzebnego i przesłoń ręce twoje, bo [za to] także Kto wryżej od ciebie stoi, z tym w sporze nie trać panowania. Z możno-
gniewem serdecznym będzie słowo królewskie. władcą i silniejszym od ciebie nie walcz, bo zabierze twoją cząstkę i dołą­
Posiała Jeżyna do Granatu z tymi słowy: «Jeżyna do Granatu: Co za czy do swojej. Uważaj, bo tak się dzieje nieznacznemu człeczynie w wła­
pożytek z licznych kolców twoich temu, kto dotknie twego owocu?» Odpo­ śni z wdelkim mężem.
wiedział Granat w te słowa Jeżynie: «Ty cała jesteś jako kolec dla tego, Nie bądź zbyt chytry i nie pozwól się ogłupić. Nie bądź słodki, żeby dę
kto cię dotknie.* nie połknęli, nie bądź gorzki, żeby cię nie wypluli. Jeśli będziesz wywyż­
Sprawiedliwemu pośród ludzi wszyscy spotkani są ku pomocy. Dom nie­ szony, mój synu, ukórz się przed Bogiem, który wyniosłego ukorzy, wy­
godziwców pohańbiony będzie w dniu burzy, a w spokojnych chwilach wyższa zaś pokornego.
bramy jego zatrzaśnięte, bowiem łupem jest on dla sprawiedliwych. Mąż szlachetnego charakteru, który ma serce, jest jako mocny luk na­
Wzniosłem oczy ku tobie i oddałem ci serce moje, wzgardziłeś jego mąd­ pinany przez mocarza. Jeśli człowiek nie trzyma z bogami, jakże mu
rością. o własnej sile osiągnąć zbawńenie?”
Rzekł pewien człek do dzikiego osła: «Pozwól mi jeździć na tobie, a będę
dę żywił.* A osioł odrzekł: «Zachowaj swoją paszę i siodło, bo nie chcę
zaznać twojej jazdy.*
Nie dozwól, by kamyk pomiędzy ciałem a butem sprawił ci ranę na sto­
pie; niechaj nie mówi bogacz: «Jakżem wspaniały w bogactwach moich.*
Arabowi nie pokazuj morza, a Sydończykowi pustyni, bo odmienne są
ich prace.
Ten, kto wryciska wino, winien próbować go, a ten, kto je butelkuje —
pilnować go.
Pożycz, mój synu, rozumu i pszenicy, byś jeść mógł i dziedom twoim
dać, by jadły. Wielkich pożyczek nie bierz od nikczemnego człeka, jeśli zaś
pożyczyłeś, niechaj nie spocznie dusza twoja, póki nie spłacisz długu. Miła
jest pożyczka, kiedy potrzebna, ale spłaca się ją zawartością domu swego.
Obyś wszystko, co usłyszysz, sprawdzał uszy twrymi, bo pięknem czło­
wieka jest wierność słów jego, lecz ohydą kłamstwo jego warg. Na począ­
tek kłamca snadnie zapanuje, lecz na koniec przemogą go kłamstwa jego
i pluć mu będą w twarz. Przykręcona jest kłamcy szyja jego jak u dziew­
czyny z południa, która przesłania twarz, jak u człowieka, który rzuca
klątwę.
Nie gardź tym, co d przypadło w udziale, i nie pożądaj wielkośd, któ­
ra nie jest d dana. Nie mnóż bogactw i ducha swego nie czyń większym,
niż jest.

Rozdział X X IV
NAUKA BEZ TEOLOGII
OPOZYCJA PR Z E C IW N O W EJ NAUCE W ATENACH
owa nauka ze Wschodu została w Atenach przyjęta z większymi za­
N strzeżeniami niż wkrótce potem czarodziejka jońska Targelia i jej
siostry kurtyzany. Babiloński zegar słoneczny z podziałem doby na 12 go­
dzin był praktyczny i nawet zgodny z konserwatyzmem; Sparta zezwo­
liła Anaksymenesowi na zainstalowanie jednego w swojej stolicy. Jego
uczeń Anaksagoras opuścił w tym czasie perskie Klazomenaj udając się
do Aten, które właśnie zaczynały być sławne pod rządami Peryklesa.
Anaksagoras nauczał w Atenach, że istnieje rozum, który wprowadził
porządek w powszechne uprzednie pomieszanie, oraz że wszechświat skła­
da się z drobniutkich, jednorodnych cząstek. Kiedy się jednak zabrał do
ciał niebieskich twierdząc, iż gwiazdy krążą w obracającym się sklepieniu,
którego niebiański biegun znajdował się pierwotnie pionowo nad nami,
i zaczął wykładać o Drodze Mlecznej, kometach i meteorytach, a także
o meteorologii, wiatrach, grzmotach i piorunach — znalazł się na mniej
bezpiecznym gruncie. W dalszym ciągu Anaksagoras oznajmił, że księżyc
otrzymuje światło od słońca, że są na nim wzgórza, wąwozy i nawet domy
mieszkalne oraz że słońce jest blokiem rozżarzonego metalu, większym
niż Peloponez. Tego było zabobonnym Ateńczykom za wiele. Dokładnie
w tym samym czasie, kiedy w Atenach witano Herodota i obdarzano na­
grodą państwową, Anaksagoras został oskarżony o bezbożność w naucza­
niu astronomii oraz o sprzyjanie Persom; pozwany przed sąd, zbiegł, aby
ratować głowę.
R E W IZ JA K A LEN D A RZA B A B IL O Ń SK IE G O
Podczas gdy Ateny uznały za rzecz bezprawną nawet samo studiowanie
astronomii, Wschód nadal doskonalił jej naukowe wyniki. W praktycznym
stosowaniu kalendarza Babilonia korzystała od „ery Nabunasira" (747 r.)
z zalet 19-letniego cyklu. Najpierw uczeni tamtejsi zadowalali się zwykłą
przemiennością „wydrążonych”, 29-dniowych, i „pełnych", 30-dniowych,
Rew izja kalendarza babilońskiego 313
miesięcy i dostosowali swój kalendarz do „roku słońca”, dodając 7 miesię­
cy przestępnych w cyklu. Ponawiane eksperymenty wykazały (w żadnym
razie nie później niż w 443 r.), że najpraktyczniej jest dodawać te 7 mie­
sięcy na końcu trzeciego, szóstego, ósmego, jedenastego, czternastego
i dziewiętnastego roku cyklu jako drugi miesiąc Addaru, który zaczynał
się na nowiu w marcu, a zatem kończył w kwietniu; tylko w siedemnastym
roku dodawano tradycyjny drugi miesiąc Ululu, który rozpoczynał się na
nowiu we wrześniu i dzielił rok na dwie równe części.
Od czasów trzeciej dynastii Egipcjanie wiedzieli, że rok ma 365 dni. Zda­
je się, że astronomowie już za pierwszej dynastii poczęli przymierzać swój
potocznie liczony rok do heliakalnych wschodów Syriusza, który jest „odź­
wiernym roku (księżycowego)"; za trzeciej dynastii wiedzieli już niechyb­
nie, że aby otrzymać prawdziwą długość roku słonecznego, trzeba dodać
kilka godzin i minut. W tym też czasie ocenili nadwyżkę na jedną tr 2edq
dnia. Wprawdzie 19-łetni cykl był uciążliwy w praktycznym użyciu, wy­
niki jednak dawał zdecydowanie dokładniejsze. Wyliczenia Naburimannie-
go okazały się tak precyzyjne, że w najbliższych dwóch generacjach nie
było powodu spodziewać się istotniejszego postępu. Jakoż z okresu bezpo­
średnio po Naburimannim pochodzi, jak się 2daje, niewiele tekstów astro­
nomicznych. Jeden, wedle współczesnego wyliczenia spisany w roku 425,
stanowi tylko przykład praktycznego zastosowania systemu Naburiman-
niego. Jest to całkiem nowoczesny „almanach" z danymi wyliczonymi
z góry i przedstawionymi tabelarycznie.
Każdy miesiąc dzielą linie poziome. Przecina je linia pionowa tworząc
dwie kolumny. W kolumnie po lewej oznaczona jest długość poprzedniego
miesiąca — 29 lub 30 dni — iw ten sposób oznaczony czas kolejnego no­
wiu. Następnie dowiadujemy się, kiedy przypada pełnia, czternastego czy
piętnastego; wreszcie oznaczone jest ostatnie pojawienie się na niebie sta­
rego księżyca. Kolumna po prawej podaje dni, kiedy pięć planet i Syriusz
„rozbłyskują" wschodząc heliakalnie lub „schodzą" do podziemi po ostat­
nim zachodzie pod koniec swego okresu.
Każde z obliczeń jest poprawne co do dnia; to dowód, że astronomowie
babilońscy już wtedy dysponowali dokładnymi tablicami okresów planet.
Poprawnie umieszczono zrównanie jesienne 27 września. Natomiast let­
nie przesilenie ustalono na 29 czerwca, o jeden dzień za późno. Zaćmienia
słońca 23 października w Babilonie nie widziano, ponieważ przypadło po
zachodzie: astronom wiedział, że tak będzie, ale włączył je do tablicy dla
kompletnego obrazu, choć nie zadał sobie fatygi, by wyjaśnić swoje wyli­
czenia. Zaćmienie księżyca było natomiast całkowite i widoczne w Babilo­
nie; według współczesnych wyliczeń rozpoczęło się o godzinie 18 minut 36
(czasu babilońskiego), almanach zaś podaje czas o 4 zaledwie nasze minuty
wcześniejszy!
314 N au k a bez teologii
Nawet zważywszy dokładność, z jaką w tnk pospolitym „kalendarzu"
wyliczono wschody i zachody planet, nie spodziewaliśmy się, że w podręcz­
niku na wyższym poziomie znajdą się takie oto obliczenia długich 1 krót­
kich „dni światła", okresów planetarnych bogów. Okres księżyca wynosi
684 lata, rachunek stosunkowo łatwy. Jowisz ma długi okres równy 344 la­
tom; w rzeczywistości Jowisz w 344 lata wykonuje 29 obiegów plus 4°33'1
natomiast słońcu do 344 obiegów brak wtedy 19'. Jest to zdumiewająco
dobre wyliczenie, choć okres 12-letni jest lepszy, a 83-letni jeszcze dokład­
niejszy; krótszy okres Jowisza wynosi 63 miesiące 10 dni, Wenus przypi­
suje się rozmaite okresy: 7-dniowy, około 14 dni, około 21 dni, 63 miesiące
i 20 dni — zaś staranniejsze rachunki dają ogromny okres 6400 lat. Marso­
wi przypisano okres mniejszy 65 miesięcy i dłuższy 284 lata. Nasz astro­
nom zdawał sobie sprawę ze zmienności tej planety, niemniej jego okres
dłuższy jest dokładniejszy niż zazwyczaj używany 79-letni, gdyż jeśli odej­
miemy 2 dni od 284 lat julijskich, słońce wykona 284 obiegi.plus 11', zaś
Mars 141 obiegów plus 1°22‘. Aby otrzymać wielki okres Saturna, astro­
nom pomnożył przez 10 okres 59-letni i następnie odjął nadwyżkę 1°13';
błąd — 38' —- nie całkiem, być może, obciąża konto starożytnego uczonego,
gdyż współcześni astronomowie obliczają, że pod zakłócającym wpływem
Jowisza Saturn w ciągu 930 lat może przebiec o 49'10" więcej lub mniej.
A TENY W ZN A W IA JĄ K O N T A K T Z A STR O N O M IĄ E G IP S K Ą
Bunt joński, jego kontynuacja w postaci wielkich wojen perskich i kon­
trofensyw Związku Delijskiego spowodowały zerwanie stosunków z kra­
jami pod władzą Persów. Poparcie udzielone przez Ateńczyków powstań­
czemu Egiptowi otworzyło im ponownie drogę nad Nil.
Niedługo po roku 459 wśród przybyłych do Egiptu znalazł się pitagorej-
czyk Ojnopides z Chios, współczesny Anaksagorasowi, lecz młodszy od nie­
go. Był przypadkowo świadkiem powodzi i w oparciu o taką wiedzę
z pierwszej ręki rozwinął cudaczną teorię jej przyczyn. Studiował też
w Egipcie u geometrów i znalazł rozwiązania kilku problemów, które uwa­
żał za przydatne w astronomii. Anaksymander pierwszy zwrócił uwagę
Greków na dziwny fakt, że ekliptyka jest nachylona; Ojnopides wywód
rozwinął, choć jego supozycja, że Drogę Mleczną stanowią wypalone resz­
tki dawnej drogi słońca, nigdy nie została przyjęta.
O JN O P ID E S R E F O R M U JE K A LE N D A R Z
Najbardziej znany był jednak Ojnopides jako reformator kalendarza.
Przyjął bez zastrzeżeń kalendarz mistrza, piękny i logiczny. W gościnie
D am okryt z Abdery 311
u Egipcjan zdał sobie sprawę, że ich astronomowie lepiej znali się na rze­
czy. Według nich rok miał nie 364'/i, lecz 365'/a dnia. Jako wierny pitago-
rejczyk Ojnopides musiał teraz dowieść, że wiara jego sekty doskonale
zgadza się z najnowszymi zdobyczami nauki.
Podstawą świętego cyklu byln logika liczby 59. Tę piękną liczbę można
było zachować, o ile Ojnopides przyjmował 385*Vso dnia jako prawdziwą
długość roku — ułamek prawie dokładnie równy jednej trzeciej dnia, bo
8 godzin 57 minut. W ten sposób uratowany został cykl 59-letni. choć kosz­
tem o wiele jeszcze piękniejszego 9X9X9 (miesięcy), czyli 729-miesięcz-
nego; miesięcy w cyklu było teraz 730, każdy po 594V7ao nocy i dni, zaś dni
i nocy razem — 43 114.
Kompromis nie zyskał uznania. Uczeni zlekceważyli tę próbę rehabilita­
cji „wielkiego roku" Pitagorasa, acz bywało, że filozofowie, Jak Platon, ży­
wili jeszcze szacunek dla tej koncepcji, Może nawet prędzej zapomniano
by o niej w wersji poprawionej, gdyby Ojnopides nie wypisał w 456 roku
swego „wielkiego roku" na brązowej tablicy, którą przedstawił do wglądu
wszystkim umiejącym czytać w tłumie Greków zjeżdżających z całego
świata, by obejrzeć znacznie bardziej pasjonujące Zawody Olimpijskie.
DEMOKRYT Z ABDERY
Dzięki tym samym okolicznościom co Ojnopides mógł też dosrtać się do
Egiptu znacznie większy uczony Demokryt z Abdery, który wędrując prze2
długie lata miał dotrzeć do wszystkich bardziej cywilizowanych krajów
Lewantu. Później opisał łącznie swe podróże w Oplynięciu Oceanu. Książ­
ka ta zaginęła, podobnie jak inne, możemy jednak odtworzyć trasę wędró­
wek Demokryta z traktatów (których wykaz się zachował), ponieważ wla­
nie to, czego się nauczył podróżując, stanowiło potem podstawę wielu Jego
publikacji.
Traktat frygijski dowodzi znajomości interioru Azji Mniejszej. Pięć lat
nauki u kapłanów egipskich, którzy byli geometrami i astronomami, owo­
cowało w postaci szeregu tekstów matematycznych i astronomicznych.
Dzieło O ludziach z Meroe, mieście, które wtedy było stolicą Etiopii, wska­
zuje na zainteresowanie tym odległym krajem w górze Nilu, Jeśli Dawet
Demokryt osobiście tam nie zawędrował.
Przez kilka lat po tak zwanym Pokoju Kałliasa (449 r.) obywatel Abdery
wchodzącej w skład imperium ateńskiego mógł swobodnie podróżować po
rywalizującym z Atenami imperium Persów. Demokryt skorzystał z okazji
i z Egiptu pojechał do Babilonii. W tym czasie terminu „Chaldejczyk",
pierwotnie mającego znaczenie etniczne, używano już w sensie „mędrzec",
zwłaszcza zaś, w tamtym stuleciu, „astronom". Demokryt przedstawił więc
 1
31S N a u k a bez teologii
wyniki swych badań w Traktacie chaldejskim. Inny traktat nosił tytuł
O świętych pismach ludzi z Babilonu; chodziło oczywiście nie o egipskie
zapisy hieroglificzne, lecz o babilońskie klinowe.
Czy Demokryt istotnie umiał czytać gliniane tabliczki w oryginale? Czy
potrafił odcyfrować liczby i nieco ideogramów o charakterze technicznym,
niezbędnych do zrozumienia tablic — co wystarcza, zdaniem wybitnych
Uczonych współczesnych — czy też zdany był na tłumaczenia?
Pytania tego rodzaju prowadzą nas daleko poza granice historii nauki.
Demokryt oglądał na steli — co w tym przypadku oznaczałoby klinową
tabliczkę — sentencje mądrego Ahikara. Ze słynnych sentencjalnych zdań
przypisywanych zarówno Ahikarowi, jak Demokrytowi, wymieńmy:
„Ogon psa znosi mu żarcie, szczęka darzy go kamieniami. Nie pozwól, by
ci sąsiad deptał po odciskach, bo jutro będzie ci deptał po karku. Nie bądź
zbyt słodki, żeby cię nie połknięto; nie bądź zbyt gorzki, żeby cię nie wy­
pluto. Lepiej niech ci się potknie noga niż język. Świnia poszła do kąpieli
z człowiekiem honorowym; gdy wyszła, ujrzała kałużę i wytarzała się
w niej.” Czy te niezbyt zawiłe mądrości wyczytał Demokryt z klinowego
oryginału, czy zaznajomił się raczej z przekładem aramejskim, który prze­
pisywali Żydzi w Elefantynie, czy może znał tylko niektóre porzekadła
Ahikara w wersji wykorzystanej w bajkach frygijskiego niewolnika Ezo-
pa? Na koniec pytamy: czy zachowane wyjątki Mądrości mamy uważać
za cytaty z Traktatu frygijskiego?
Z Babilonii Demokryt powędrował dalej, do Persji, gdzie zapoznał się
z praktykami religijnymi na tyle, że mógł je sam opisać. Tam też wy­
pytywał o Indie (niektórzy twierdzą nawet, że odbył podróż do Indii, choć
jest to wielce nieprawdopodobne), lecz inaczej niż Ktezjasz w pół wieku
potem, nie dawał bynajmniej wiary koszałkom opałkom, jakie mu prawio­
no.
Demokryt był pierwszym uczonym greckim, o którym wiadomo, że oso­
biście zwiedził Babilonię. O tym, jak wielkie żniwo naukowe zebrał z tego
nie nawiedzanego pola, można się zorientować na podstawie zachowanych
fragmentów oraz z wykazu jego pism, gdy zestawimy je z ówczesnym kli­
nowym piśmiennictwem naukowym. Nie spodziewajmy się znaleźć śladu
wpływów babilońskich w etycznych, filozoficznych i muzycznych pracach
Demokryta. Nie ma również czego szukać w traktatach wyliczonych pod
nagłówkiem Fizyka, kiedy widzimy, że rozpoczyna ją Wielki porządek
Leukippa, nauczyciela Demokryta.
Grupa pism spod nagłówka Matematyka zdaje się obiecywać więcej.
Gdybyśmy znali treść ksiąg zatytułowanych: Geometria, Arytmetyka,
O geometrii, O wielkościach niewspółmiernych i bryłach oraz O zetknię­
ciach kół i kul ze styczną, moglibyśmy odróżnić wkład egipski od babiloń­
skiego Nie możemy jednak twierdzić z pewnością nic więcej prócz tego,
D em okryt z A bdery 317
że Demokryt pierwszy podał Grekom twierdzenie, iż objętość stożka rów­
na się jednej trzeciej objętości walca o tej samej podstawie 1 wysokości,
że podobnie rzecz się ma z graniastosłupami oraz że znany był mu sto­
sunek wielkości dwóch przylegających poziomych wycinków stożka.
Natomiast traktaty astronomiczne uczonego można rozpatrywać tylko
w kontekście tablic babilońskich. Zaczął Demokryt tetralogią — Urano-
grafia, Geografia, Polografia i Aktynografia — opisaniem nieba, ziemi, bie­
guna j promieni świetlnych, czyli meteorologią. Pierwszy traktat opisy­
wał kopułę niebios z nieruchomymi gwiazdami w różnych konstelacjach,
przy czym kilka najjaśniejszych wymienionych było z nazwy. Już astro­
nomowie babilońscy podzielili wklęsły nieboskłon na trzy koncentryczne
sfery: „Drogę Anu”, boga nieba przy biegunowego, gdzie krążyły „gwiazdy,
które widzą Biegun i nigdy nie zachodzą", „Drogę Enlila”, boga atmosfery,
którą Grecy mieli nazwać ekliptyką, a potem Zodiakiem, oraz „Drogę Ea”,
boga głębin kosmicznego oceanu. Do Uranografii, którą możemy niemal
w całości odtworzyć z Witruwiusza, dołączono szereg „planisfer”, na któ­
rych wyobrażono ludzkie i zwierzęce postacie mające przedstawiać kon­
stelacje, zgodnie z nazwami używanymi przez Babilończyków.
Demokryt rozpoczyna oczywiście opis od Drogi Anu:
„Oto Wóz, za nim Wolarz. Niedaleko znajduje się Panna, na prawym
ramieniu ma bardzo jasną gwiazdę, Protrygetesa; jeszcze mocniej błyszczy
Kłos Panny. Naprzeciw świeci inna jeszcze gwiazda, Ark tur os, pomiędzy
kolanami Wolarza. Po tej stronie, gdzie wierzch Wozu jest naprzeciw nóg
Bliźniąt, Wóz opiera się o szczyt rogu Byka. Podobnie u szczytu lewego
rogu są stopy Woźnicy, a przy nich Koźlęta. Przy lewym ramieniu Wo­
źnicy znajduje się Koza. Ponad Bykiem i Baranem stoi Perseusz, który
prawą nogą opiera się na Plejadach, a przy lewej ma głowę Barana. Pra­
wa jego ręka spoczywa na Kasjopei, a w lewej trzyma ponad Bykiem gło­
wę Meduzy, którą składa u stóp Andromedy.
Dalej za Andromedą są Ryby na poziomie łona Andromedy i grzbietu
Konia [Pegaza], którego brzuch oddziela od głowy Andromedy bardzo ja­
sna gwiazda. Prawa ręka Andromedy spoczywa na Kasjopei, lewa na Ry­
bie po północnej stronie. Nad głową Konia znajduje się Wodnik. Kopyta
Konia dotykają Ptaka [Łabędzia] znajdującego się powyżej Wodnika. Mię­
dzy Cefeuszem a kolanami Andromedy wyobrażona jest pośrodku Kasjo-
pea. Wysoko ponad Koziorożcem znajdują się Orzeł i Delfin. Obok nich
jest Strzała. Opodal zaś znajduje się Łabędź, którego prawe skrzydło doty­
ka prawej ręki i berła Cefeusza, a lewe spoczywa na Kasjopei. Ogon Pta­
ka zakrywa nogi Konia.
Tuż ponad Strzelcem, Skorpionem i Wagą Wąż końcem języka dotyka
Wieńca [Korony Północnej]. Wężownik schwycił Węża przez pól, a lewą
stopą przydeptał czoło Skorpiona. W pobok głowy Wężownika i nie opodal
318 Nauka bez teologii
niej znajduje się głowa Klęczącego [Heraklesa], Lepiej widoczne są szczy­
ty obu głów, zaznaczone dość jasnymi gwiazdami. Stopa Klęczącego spo­
czywa na skroni Węża, który w sploty swe schwycił Wolarza. Pomiędzy
nimi majaczy płynący Delfin. Naprzeciw Delfina a przed dziobem Łąbę-
dzia znajduje się lira . Między barkami Wolarza i Klęczącego umieszczany
jest Wieniec."
Demokryt przebył niebo od okolic Bieguna do Drogi Enlila, a teraz wra­
ca na Drogę Anu.
,,W strefie północnej znajdują się naprzemianlegle Wóz i Psi Ogon [Ky-
nosoura, Mały WÓ2, Mała Niedźwiedzica], Pośrodku między ich końcami
znajduje się ponoć najwyższy punkt (niebieskiej kuli) Wije się tutaj Wąż.
a na nim gwiazda zwana Polarną świeci ponad szczytem Wozu, bo wszy­
stko. co znajduje się w pobliżu Smoka (wymiennie używane pierwotne
miano Węża), miesza się z jego głową. A sploty swe zarzucił on od góry na
Psi Ogon i owinął go całego. Takoż wiją się one i w drugą stronę, od góry
Psiego Ogona aż do Wozu. Dalej zaś nad Psim Ogonem znajdują się nogi
Cefeusza i tam w najwyższym punkcie gwiazdy ułożone są w Trójkąt
równoramienny nad głową Barana. Pomiędzy Kasjopeą i Małym Wozem
rozsianych jest wiele gwiazd.”
Opisawszy rozmieszczenie konstelacji pomiędzy ekliptyką i Wozem (na
północnej, jak my byśmy powiedzieli, półkuli niebios, ale jego słowami
mówiąc, „na prawo od wschodu”), Demokryt zajmuje się tymi, które leżą
„na lewo od wschodu, w okolicach południowych”.
„Pod Koziorożcem leży Południowa Ryba zwrócona ku ogonowi Morskie­
go Potwora [Wieloryba], Od niej do Strzelca ciągnie się pusta przestrzeń.
Ołtarz jest pod żądłem Skorpiona. Przód Centaura znajduje się najbliżej
Wagi i Skorpiona; w rękach trzyma on Zwierzę [WUka]. Pannę, Lwa i Ra­
ka opasuje Wąż Wodny [Hydra], wijący się wśród mnóstwa gwiazd; w po­
bliżu Raka unosi się jego paszcza, w okolicy Lwa ma on na środku ciała
Krater [Puchar], a ogon wznosi koło ręki Panny i siedzi na nim Kruk
Gwiazdy na grzbiecie Wodnego Węża są wszystkie równej jasności.
W okolicy wężowego podbrzusza, pod ogonem, jest miejsce Centaura.
Obok Pucharu i Lwa jest okręt Argo, którego dziobu nie widać, ale maszt
i wszystko, co znajduje się w pobliżu steru, jest dobrze widoczne. Statek
przytyka rufą do ogona Psa [Większego], Za Bliźniętami naprzeciw głowy
Węża Wodnego postępuje Piesek, bo miejsce Wielkiego Psa jest za Ma­
łym. Orion leży wyciągnięty na ukos, przygnieciony kopytem Byka, które
chwyta lewą ręką, w prawej zaś unosi maczugę w stronę Bliźniąt.
U jego stóp Pies dogania Zająca, Pod Baranem i Rybami rozciąga się
Potwór Morski; od jego grzywy biegnie ku obu Rybom wąskie pasmo
gwiazd ułożonych w tak zwane Wstążki; w znacznej odległości kłąb wiją­
cych się wężów dotyka gTzywy Potwora. Płynie tam też Rzeka [Eridanus],
Oemokryt z Abdery 31S
biorąca początek ze Źródła u lewej nogi Oriona. Woda zaś. którą wylewa
Wodnik, spływa pomiędzy głową Południowej Ryby a ogonem Morskiego
Potwora."
W tym przypadku Demokryt porzucił babiloński podział na trzy strefy
i sam przeprowadził rozdział na półkulę północną i południową. Dotychczas
omówił konstelacje, których wschody i zachody mogą obserwować Grecy
na własne oczy. Zostały one podzielane na dwie grupy, złożone z układa­
jących się w figury gwiazd, które leżą odpowiednio po prawej i lewej
stronie ekliptyki, na południu i na północy. Zostały więc rozdzielone na
północną i południową półkulę; to implikuje istnienie Północnego i Po­
łudniowego Bieguna. Tak właśnie jak Wóz krąży wokół Bieguna Północ­
nego i ani nie zachodzi, ani nie znika pod ziemią — aby wejść na całą
porę roku do otchłani, jak hy to powiedzieli Babilończycy — tak też wo­
kół hipotetycznego Bieguna Południowego muszą krążyć inne konstelacje.
Jednakże ze względu na ukośne nachylenie ziemi, muszą one zawsze po­
zostać ukryte przed naszym wzrokiem, nigdy nie zalśnią nad horyzontem
i nie wzejdą nad ziemią. Sama ziemia bowiem stanowi przesłonę i nie po­
zwala nam obserwować tamtych konstelacji. Dowodem poprawności
tej hipotezy jest fakt, że Kanopos, gwiazda zupełnie nie znana Grekom
w kraju, świeci wspaniale w Delcie Egipskiej, jak o tym zaświadczyć mo­
że sam Demokryt, a jeszcze jaśniej dalej na południe, o czym opowiadali
kupcy.
Książeczka ta, najwyraźniej przełożona właściwie w całości, stanowiła
po prostu podręczny komentarz do postaci wyobrażonych w PlanLiferach.
Jeśli ktoś chce się dowiedzieć, jak takie postacie wyglądały w oryginalnej
wersji babilońskiej, wystarczy, by przyjrzał się tabliczkom z okresu Se-
leucydów w rodzaju tej. która pokazuje „Pannę stojącą w obliczu Mer­
kurego” — damę nieco przytęgą z kłosami zboża w dłoni, a przed nią
symbol boga. Brak nam tego rodzaju materiału, jeśli chodzi o zawartość
Geografii i Aktynografii. „Przyczyny" - - zarówno „niebieskie", jak „atmo­
sferyczne” czy „ziemskie’' — odzwierciedlały być może grecki sposób pa­
trzenia, jednakże zasada babilońska, że meteorologia i geografia są inte­
gralnymi częściami astronomii, została w nich wyrażona Jeszcze dobitniej
Następcy Demokryta, Euktemon i Eudoksos, wiele pisali o meteorologii,
a systemat tego ostatniego zachował się w poemacie pióra Arata; odkryto
już, że w głównej części poematu Arat zwersyfikowal tekst Eudoksosa
i że ostatecznie jego źródłem był Demokryt; to samo dotyczy zapewne
dodatku o meteorologii.
Większość informacji, jakimi dysponujemy, o treści Pologrofii Demokry­
ta, musimy wyłuskiwać z przytoczonego wyże] przekładu. W innym miej­
scu dowiadujemy się o sferze niebieskiej, która obraca się wokół ziemi na
łożyskach swej osi. Biegun Północny znajduje się w ogromnej odległości od
320 Nauka bez teologii
ziemi i mieści się na samym szczycie tej sfery, za gwiazdami Wozu; hipote­
tyczny Biegun Południowy znajduje się pod ziemią, na południu.
Czytamy też o gnomonie, którego cieniem oznacza się pory roku. Jest to
rozszczepiony drąg, którego najpierw używano jak prymitywnego teodo­
litu do orientowania budynków na od północ-południe, następnie zaś do
oznaczania wysokości gwiazd. Jeszcze później słowo ziqpu, dosłownie „bie­
gun” w odróżnieniu od „promienia”, zaczęto stosować jako nazwę owego
teoretycznego punktu na niebie, wówczas położonego opodal alfa Smoka,
wokół którego, jak odkryto, obracał się cały układ niebieski.
„Konkursy zegarów wodnych" związane były niechybnie z rozmaitymi
metodami liczenia czasu klepsydrą; w Egipcie ilość wody mierzono pozio­
mem oznaczonym od wewnątrz na naczyniu, natomiast w Babilonu ważo­
no szeklem, ile wody wyciekło; talent równał się przy tym całej dobie
z 12 podwójnych godzin. Stąd droga do zagadnień chronologii. Traktat
zwany Wielki rok lub prościej Astronomia został opisany jako parapegma,
czyli tablica taka jak brązowa tabliczka wystawiona przez Ojnopidesa
w Olimpu; egzemplarz z późniejszych lat, który się szczęśliwie zachował,
dowodzi, że podobnie jak nasze almanachy, tablice takie określały przyszłe
ruchy słońca, księżyca i planet oraz podawały przepowiednie pogody. Ana­
logiczny „kalendarz" klinowy obliczono już na długo przedtem dla roku
425. Późniejszy autor, który przytacza te dane, źle je rozumie, nie ma jed­
nak wątpliwości, że właśnie Demokryt pierwszy zapozna! Greków z cy­
klem 19-letnim.
Aby móc sam cykl ten sprawdzić, Demokryt musiał wiedzieć, jakie są
stosunki czasowe ruchów słońca, księżyca i planet. Odpowiednie dane za­
warł w podręczniku wysokiej klasy pt. O planetach. Tuż przed opisem
konstelacji, który, jak widzieliśmy, przypisuje wyraźnie Demokrytowi,
Witruwiusz opowiada, jak słońce wędrując miesiąc po miesiącu poprzez
konstelacje wydłuża i skraca dnie i godziny.
„Kiedy słońce wkroczy w konstelację Barana i przejdzie jej ósmą część,
powoduje wiosenne zrównanie dnia z nocą. Gdy przesunie się ku ogonowi
Byka i konstelacji Plejad, skąd wylania się przednia część Byka, przebie­
gnie więcej niż połowę sfery niebieskiej w swej drodze na północ. A gdy
od znaku Byka w okresie Plejad przechodzi do Bliźniąt, wznosi się jego
bieg nad ziemią i wzrasta długość dni. Gdy z Bliźniąt przechodzi do Raka
zajmującego najkrótszy obszar nieba i znajdzie się w jego ósmej części, po­
woduje letnie przesilenie. Wędrując dalej, dociera słońce do głowy i pier­
si Lwa, które to części są jeszcze zaliczane do znaku Raka. Po zejściu
z piersi Lwa i wyjściu z granic Raka, przebiegając przez pozostałe partie
gwiazdozbioru Lwa, zmniejsza długość dnia i swojej drogi i powraca do
takiego biegu (tempa ruchu) jak w konstelacji Bliźniąt. Następnie prze­
chodząc od Lwa do Panny i posuwając się ku pole jej szaty skraca swą
D em okryt z A bdery 321
drogę i zrównuje ten jej odcinek z takim, jaki miało u Byka. Od gwiazdo­
zbioru Panny posuwając się poprzez połę, która zajmuje pierwszą część
konstelacji Wagi, w ósmej części tego znaku powoduje jesienne zrówna­
nie dnia z nocą; ta część toru słońca równa jest temu, jaki przebyło w kon­
stelacji Barana.
Kiedy zaś w okresie zachodzenia Plejad słońce wejdzie w znak Skorpio­
na posuwając się ku stronie południowej, skraca długość dnia. Gdy w swym
dalszym biegu przechodząc od Skorpiona dojdzie do goleni Strzelca, prze­
biega w ciągu dnia tor jeszcze krótszy. Kiedy zaś zacznie się posuwać od
goleni Strzelca, którą to część zaliczamy do znaku Koziorożca, to w ósmej
jego części przemierza najkrótszą przestrzeń nieba. Przechodząc ze znaku
Koziorożca w znak Wodnika powoduje przedłużenie się dnia, a przebiega
teraz tyle drogi, ile w Strzelcu. Gdy w tym czasie, w którym z zachodu
wieje Fawoniusz, przejdzie z Wodnika w znak Ryb, tor jego jest równy
drodze, jaką przebiega w znaku Skorpiona. W ten sposób słońce przebie­
gając w krąg gwiazdozbiory w oznaczonych okresach wydłuża lub skraca
trwanie dnia i godzin."
Nie ma w tym nic, czego by nie wiedzieli współcześni Demokrytowi
astronomowie Babilonu i dlatego mamy podstawy, by uwagę Witruwiusza
o autorstwie Dem okryta odnieść również do powyższego fragmentu.
Przyczyny zjatmsk niebieskich nie odnoszą się do fenomenów w naszym
rozumieniu terminu; należy to tłumaczyć dosłownie jako „rozbłyskiwanie"
planet, to znaczy ich wschód heliakalny. Z tej to pracy lub z dzieła O pla­
netach pochodzi niewątpliwie ostatni u Witruwiusza fragment, który przy­
puszczalnie został przełożony z Demokryta.
Usuwając niektóre ustępy, gdzie zawarte są idee niewątpliwie później­
sze, czytamy najpierw o dwunastu konstelacjach ułożonych wzdłuż po­
przecznego pasa w środku niebieskiej sfery, nachylonego ku południowi —
naszej ekliptyki. Sześć z tych konstelacji stale znajduje się nad ziemią.
Podczas gdy konstelacje nieustannie krążą ze wschodu na zachód, plane­
ty — Księżyc, Merkury, Wenus, Słońce, Mars, Jowisz i Saturn — każda
z własną orbitą, wędrują po niebieskiej kuli w przeciwnym kierunku z za­
chodu na wschód.
Na koniec określa się okresy, „wielkie lata" siedmiu planet. Księżyc
przebiega krąg nieba w ciągu dwudziestu ośmiu dni i mniej więcej Jednej
godziny i powróciwszy do tej samej konstelacji, z jakiej rozpoczął swój
bieg, dopełnia miesiąca księżycowego. Słońce przebywa w ciągu miesiąca
obszar jednej konstelacji i kiedy powraca do początkowej dopełnia roku.
Z tego w sposób oczywisty wynika, że Księżyc obiega swą orbitę trzynaście
razy w dągu 12 miesięcy, natomiast Słońce w’ tym samym czasie tylko
raz.
Merkury i Wenus, trzymając się w pobliżu promienistego Słońca, za­
322 N auka bez teologii
wracają w swej wędrówce i spóźniają się. Mając takie orbity planety te
spóźniają się też wskutek postojów (węzłów) w poszczególnych konste­
lacjach.
Można się w tym najlepiej zorientować w przypadku Wenus, ponieważ
podążając za Słońcem rozbłyskuje ona na niebie po jego zachodzie i wte­
dy, najjaśniej błyszcząc, nazywana jest Gwiazdą Wieczorną; kiedy indziej
zaś biegnie przed Słońcem i wschodzi przed świtem jako Gwiazda Poranna
[Lucifer, Przynosząca Światło], Z tego więc powodu obie planety albo
marudzą po kilka dni w jakiejś konstelacji (Babilończycy nazywali to
,.miejscem postoju” planety), albo szybciej przechodzą do następnej. Po­
nieważ więc w różnych konstelacjach spędzają one różną liczbę dni, to
przyspieszając ruch nadrabiają czas uprzednio stracony.
Merkury przemyka się po swym torze w sferze niebieskiej w ten sposób,
że w 360-tym dniu wędrówki poprzez konstelacje powraca do tej, z której
wyruszył, drogę zaś ma tak wymierzoną, że w każdym gwiazdozbiorze
spędza około 30 dni.
Wenus przebiega obszar niektórych konstelacji w 30 dni. W innych, gdy
zatrzymuje się na postojach (w węzłach), może się spóźniać o 40 dni, ocią­
gając się dodaje więc brakujące dni. W ten sposób całego obiegu sfery nie­
bieskiej dopełnia w 485-tym dniu w gwiazdozbiorze, z którego wyruszyła
w podróż.
Z dalszego wywodu, spisanego bardzo podobnym językiem, dowiadu­
jemy się, że okres Marsa wynosi 683 dni, Jowisza 11 lat i 313 dni,
Saturna 29 lat i około 160 dni. Te planety, których orbita przebiega po­
nad torem Słońca, nie idą naprzód, lecz cofają się i opóźniają, zwłasz­
cza wtedy, gdy znajdują się w gwiazdozbiorze Trójkąta, kiedy wkra­
cza do niego Słońce i dopóki nie przejdzie ono stamtąd do innego
gwiazdozbioru.
Jowisz, biegnący po orbicie pomiędzy Marsem i Saturnem, ma drogę
dłuższą niż Mars i krótszą niż Saturn, Inne planety, im bardziej są odda­
lone od sfery niebieskiej, tym bliższą ziemi mają orbitę; zdają się poru­
szać szybciej, ponieważ każda, biegnąc po orbicie krótszej, częściej prze­
chodzi popod planetą, która jest wyżej, i dubluje ją.
Wszystko, cośmy wyżej przeczytali, można znaleźć w dziełach Naburi-
manniego i jego bezpośrednich następców. Nie ma więc powodu przeczyć,
ze Demokryt pisał takimi mniej więcej słowami. Od niego otrzymali tę
wiedzę Euktemon, Meton i Eudoksos i z kolei przekazali ją autorom, któ­
rych dzieła się dochowały — Aratowi, Geminosowi, Cyceronowi, Witru-
wiuszowi, Pliniuszowi [Starszemu] i wielu innym późniejszym. Kiedy więc
u tych późniejszych pisarzy znajdujemy informacje odpowiadające danym
zawartym w podręczniku Naburimanniego, natomiast nie uwzględniające
bardziej zaawansowanych badań z epoki hellenistycznej, mamy poważne
D e m o k ry t z A b d ery 323
powody, by przypisywać pierwotną ich redakcję Demokrytowi jako p i e r w ­
szemu uczonemu greckiemu, który zapoznał swych ziomków z odkryciami
Babilończyków.
Leukippos wyłożył w Wielkim porządku zasady teorii atomistycznej;
wybitniejszy jeszcze od mistrza uczeń rozwinął i skorygował ją. „Człowiek
jest tym, co wszyscy znamy — wywodził Demokryt. — Naprawdę istnieją
tylko atomy i próżnia. Stanowią one substrat nie tylko zwierząt, lecz
wszystkich złożonych substancji." Atomy pojmuje się jako ciała twarde,
niepodzielne, niezmienne i nieczułe. Atomy, w nieograniczonej liczbie
i rozmaitości rozmiarów, wirują po wszechświecie, próżni bezgranicznie
rozleglej, nie mającej ani góry, ani dołu, ani wnętrza, ani środka, ani
obwodu. Ruch ich zaś jest taki, że zderzają się ze sobą i przystają do siebie;
wynikiem tego procesu są wszystkie istniejące rzeczy. Nie ma on począt­
ku, toczy się bowiem przez wieczność całą.
W ten sposób zrodził się ogień, woda, powietrze i ziemia, które należy
przeto uważać za ciała złożone, nie zaś pierwotne elementy. Nic nie może
powstać z nie istniejącego i nie może obrócić się w nicość; jest to pierwsze
sformułowanie współczesnego prawa zachowania energii. Liczba możli­
wych światów, które powstają, a potem giną, jest nieograniczona. Słońce,
księżyc, dusza — utożsamiana przez Demokryta z rozumem — to wszystko
jedynie układy atomów. „Konieczność” jest tylko inną nazwą „twórczego
wiru”, zaś praktycznym celem wszelkich prac filozofa jest po prostu osią­
gnięcie spokoju.
Jedynie grecki filozof mógł stworzyć teorię tak pięknie wiarogodną;
żaden grecki filozof, dodajmy od razu, nie mógłby stworzyć teorii bez
wstępnego trudu Babilończyków, którzy dostarczyli teoretykowi nie ty lico
fundamentu solidnej wiedzy, lecz również znacznej części niezbędnej ter­
minologii. Grecja i Orient po raz pierwszy podjęły współpracę na ziemi
Babilonu; jej rezultatem stała się teoria, którą współczesny uczony dziś
jeszcze w znacznej mierze akceptuje.
Na Wschodzie przyjmowano Demokryta z otwartymi ramionami jako
kolegę-badacza i zapewniono mu swobodny dostęp do babilońskiego skarb­
ca wiedzy. W ojczyźnie zdobył sobie znakomitą reputację, którą potwier­
dziły przyszłe pokolenia. W pewnej wielce wymownej oracji żałobnej
(439 r.) Perykłes dał wyraz swej słuszne] dumie z historii Aten, które
samotnie powstrzymały najazd perski, z ateńskiej demokracji i imperium,
z gospodarczego dobrobytu, literatury i sztuki, której koronną chwałą stal
się nieśmiertelny Partenon. Szczycił się Perykłes, że Ateny są szkołą Hel­
lady, gdyż miasto jest otwarte na świat, a studiujący cudzoziemcy znaj­
dują w nim wszelkie udogodnienia. Demokryt posłyszał o zaproszeniu i po­
stanowił odwiedzić tę nową szkołę. Natknął się na silne jeszcze uprzedze­
nia wobec nauki. Perykłes uważał najwidoczniej, że same Ateny nie mają
324 Nauka bez teologii

już czego uczyć. Demokryt powiada: „Przybyłem do Aten i nikt tam

s ię
n mnie nie słyszał!”

Rozdział XXV
PÓ ŹN IEJSI ASTRONOM OW IE ATEŃSCY

N ie m n ie j je d n a k n a s tę p n y m w y b itn y m a stro n o m e m , k tó r y ta k jak
D e m o k ry t w łą c z y ł do sw ej n a u k i m e te o ro lo g ię i g e o g ra fię , b y ł A teńczyk
im ie n ie m E u k te m o n . P rz e p ro w a d z a ł w ła sn e o b s e rw a c je z m ie n ia ją c e g o się
p o ło ż e n ia p la n e t i w y lic z a ł d łu g o ść p ó r ro k u . A te n y o k a z a ły się je d n a k tak
n ie w d z ię c z n y m te r e n e m d la p ra c y u czo n eg o , że w 436 ro k u E u k te m o n w y­
e m ig ro w a ł jak o o sa d n ik do A m fip o lis.
T a b e le a lm a n a c h u D em o k ry ta b y ły o czy w iście z u p e łn ie n ie znane
w A te n a c h . P e w ie n m e to jk im ie n ie m F a je n o s p ie rw sz y z w ró cił uwagę
M etona na w yższość c y k lu 1 9 -le tn ie g o . E u k te m o n u d o s tę p n ił sw y m współ­
o b y w a te lo m w ła sn e w y lic z e n ia z m ia n w p o ło ż e n iu p la n e t i długości pór
ro k u ; z a p e w n e d la te g o M eto n u sta lił p o c z ą te k ro k u w d n iu przesilenia
letn ieg o , n ie zaś n a w io sn ę, ja k N o w y R ok b a b ilo ń sk i. N ie rozpoczął on
też od sie d e m n a ste g o c y k lu s y s te m u 1 9 -le tn ie g o — d w u d z ie ste g o drugiego
ro k u p a n o w a n ia A rta k s e rk s e s a I (22 k w ie tn ia 443 r.) — lecz od przesilenia
letn ie g o d w u n a ste g o ro k u , k tó re w e d łu g jego o b se rw a c ji, prow adzonych
p rzy u ż y c iu z e g a ra sło n eczn eg o , p rz y p a d ło na tr z y n a s ty dzień ówczesnego
m iesiąca a te ń sk ie g o S k iro fo rio n za a rc h o n tii A p se u d e sa , tj. 28 czerwca
432 ro k u , C ykl M eto n a sk ła d a ł się z 235 m iesięcy , w ty m 110 „w ydrążo­
n y c h ” z 29 d n i k a ż d y o raz 125 „ p e łn y c h ” 3 0 -d n io w y ch . D ługość pojedyn­
czego ro k u — 365 5/io d n ia — o trz y m y w a ło się z d z ia ła ń [29 X 110 + 30 X
X 12 5 : 19]; u ła m e k sta n o w ił n ieco p o n a d ć w ie rć d n ia, d o k ła d n ie j 0,2631579.
J e s t to p rz y b liż e n ie lepsze niż to, k tó re g o O jn o p id e s n a u c z y ł się od swych
eg ip sk ic h m istrz ó w , n ie m n ie j z a w ie ra n a d w y ż k ę 30'11"; n ie m a porów­
n a n ia z w y lic z e n ia m i N a b u rim a n n ie g o , k tó r y w 492 ro k u n ie dom ierzył
ty lk o o 6 '2 ” .
M eton n ig d y nie doczekał się fa k ty c z n e g o w p ro w a d z e n ia sw ego kalen­
d a rz a w użycie. W kom ed ii C h m u r y (423 r.) i w lż e jsz y m p e rs y fla ż u Ptaki
(414 r.j w y k p ił M etona zrę c z n y , lecz p ły tk i A ry sto fa n e s. W ty m że roku
o śm ieszy ł go tak że F ry n ic h w S a m o t n i k u . T a k a p o sta w a p o p u la rn a była
w A te n a c h i do re fo rm y k a le n d a rz a nie doszło,
DZIEL I RZĄDŹ
W ZNOWIENIE WOJNY PERSKO-ATEŃSKIEJ
P ochlebne przyjęcie, z jakim spotkał się Herodot w Atenach, stano­
wiło puhliczny dowód, że w roku 445 Pery kies dokonał już znów
zwrotu ku polityce antyperskiej. W tymże roku zawarł on trzydziesto­
letni pokój ze Spnrtą, na mocy którego zrzekł się ateńskich posiadłości
na lądzie w zamian za zabezpieczenie tyłów'. Przygotowawszy się w ten
sposóh do wznowienia wojny z Persją, mógł podjąć znów akcję w Egipcie,
co uczynił przyjmując dar w postaci złota i sporej ilości ziarna od libij­
skiego buntownika Psamtyka. Jeszcze większą prowokacją było zorgani­
zowanie przez Ateny tych państewek, które im dochowały wierności,
w okręgi lenne o granicach pokrywających się z granicami dawnych sa­
trapii perskich — Karii, Jonii, Hellespontu i Wysp — gdyż stanowiło
to niedwuznaczną wskazówkę, że Perykles nie zamierza z niczego rezygno­
wać. Persja odpowiedziała na groźbę oderwaniem Licji
W aśń p o m ię d z y o lig a rc h ic z n y m jeszcze Sam os a d em o k raty czn y m Mj -
letem d o p ro w a d z iła do k lę s k i tego ostatniego. M iłet odw ołał się do A ten
i P e ry k le s u s c h y łk u ro k u 441 zorganizow ał w y p raw ę, k tó ra dokonała na
w yspie d e m o k r a ty c z n e j reo rg an izacji. W yg n an i o ligarchow ie odw ołali się
z kolei do P is s u tn e s a , sy n a H y stasp esa i s a tra p y S ard es; z siedm iuset n a ­
jem n ik am i, k tó r y c h te n pozw olił im zw erbow ać, o d b ili w yspę, a garnizon
ateński w y d a li w rę c e sa tra p y . K iedy je d n a k o b ieca n a odsiecz fenicka
z m orza z aw io d ła , P e r y k le s na wnosnę 439 ro k u odzy sk ał Sam os. Pokój
został c ałk o w ic ie z e r w a n y i ju ż z końcem ro k u 440 P e rso w ie znów podbili
G argarę, S k ep sis, K e b re n , Z achodnią Zeleę i A stakos. N astępnie obsadzili
cały in te rio r K a r ii i ta k zn aczną część w ybrzeża, że z 49 tam tejszych m iast
na w y k azie d a n in z ro k u 440 w dwa la ta p o tem zabrakło w spisie 12,
a okręg k a r y js k i zo stał połączony z jońskim .
P e ry k le s s ta r a ł się sk om pensow ać te s tra ty w re jo n ie Morza Czarnego
Amisos z o stał sk o lo n iz o w a n y jako dru g i Plreus. T y ra n a Tinie siJeasa p rze­
pędzono z S y n o p y , k tó r a rów nież stała się kolonią A te n (430 r.), w Astakoe
ulokow ano g a rn iz o n , k tó ry m iał bronić G reków p rzed zakusam i D ojdal-
sosa, p ierw szeg o zn an eg o nam na wpół niezauńslega króla B itynii (435 r ).
 Dziel 1 rządź
328
M EGABYZOS
Megabyzos stanął wobec kolejnego kryzysu w swej interesującej, acz
czasami niebezpiecznej egzystencji, gdy na polowaniu ocalił Artakser-
ksesa przed atakującym lwem. Królowi wdzięczność w ogóle nie postała
w głowie, pamiętał jedynie 0 zakazie, iż żaden poddany pod groźbą śmierci
nie śmie zabić zwierzęcia w obecności władcy. Rozkazy, by przestępcę
skrócić o głowę, zostały już wydane, lecz damy dworu znów przyszły
z pomocą i wyrok zamieniono na wygnanie na Kyrtaj w Zatoce Perskiej.
Artoksares został skazany na banicję w Armenii za to, że ośmielił się bro­
nić sprawy Megabyzosa, Zopyros zaś poszedł w ślady ojca i wszczął otwar­
ty bunt przeciw królowi. W roku 441 Zopyros przybył do Aten, gdzie
prawdopodobnie spotkał się z Herodotem i być może dostarczył mu nieco
opowieści perskich i dokumentów urzędowych, którymi historyk okrasił
swoje dzieło. W Atenach przyjęto go dobrze ze względu na starania jego
rodzicieli o los Ateńczyków wziętych do niewoli po kapitulacji w Egipcie.
Otrzymawszy do pomocy oddział ateński —■choć równało się to otwartej
wojnie —■Zopyros uderzył na Kaunos. Mieszkańcy wyrazili gotowość ka­
pitulacji, ale, co wielce znamienne, swych sojuszników ateńskich wpu­
ścić nie chcieli. Zopyros odrzucił ich warunki i przystąpił do szturmu;
kiedy wdzierał się na mur, został uderzony kamieniem w głowę i zginął.
Alkidesowi, Kaunijczykowi, który go zabił, Amestris odpłaciła za śmierć
wnuka ukrzyżowaniem.
Po pięciu latach Megabyzos miał zupełnie dość piekielnie upalnego za­
cisza na Kyrtaj. Udając, że stał się straszliwą, niedotykalną stworą, trędo­
watym, wrócił przez nikogo nie nagabywany do żony w Suzie. Dworskie
damy po raz ostatni wstawiły się za nim. Artakserkses po raz ostatni mu
przebaczył i przywrócił do łaski towarzyszenia sobie przy stole. Tragiko­
media dobiegła końca, gdy w wieku siedemdziesięciu sześciu lat Megaby­
zos zmarł ku szczeremu żalowi króla! Amytis została kochanką greckiego
lekarza Apollortidesa. Nękana wyrzutami sumienia wyznała grzech matce.
Zgorszona Amestris powiadomiła królewskiego syna, że jego siostra zbez­
cześciła krew monarszą, Artakserkses poruczył Amestris ukaranie złoczyń­
cy: trzymała go przez dwa miesiące w łańcuchach, a potem z jej rozkazu
Apollonides zginął spalony żywcem. Amytis zmarła tego samego dnia.
KRY ZY S W JU D E I
Nehemiasz był już od dwunastu lat rządcą Judei i król na pozór zapo­
mniał o nim. Kryzys wybuchł w roku 433. Nadmierne opodatkowanie
spowodowało w Judei równie fatalne skutki, jak zaobserwowane już przez
Kryzy* w Judei 327
nas w Babilonii. Gorzki jęk tamtejszych Żydów i Żydówek mógł być też
głosem każdego z ludów w imperium perskim.
Lud miejski krzyczał: „Jest nas wielu, mamy wielu synów i wiele cÓTek;
daj nam ziarna, byśmy mogli jeść i żyć!” Chłopi mówili: „Zastawiamy
nasze pola, nasze winnice i nasze domy, bo przymieramy głodem i trzeba
nam ziarna!" Posiadacze ziemscy, a więc klasa z założenia sytuowana le­
piej, znaleźli się faktycznie w jeszcze gorszej sytuacji. „Pożyczyliśmy
srebra, by zapłacić królowi daninę w pieniądzu; dało nasze jest jako ciało
braci naszych, dzieri nasze jako ich dzied, a przecież musimy niewolni­
kami czynić dzieci nasze! Są córki nasze, które stały się niewolnicami,
a wykupić ich nie możemy, bo inni ludzie mają nasze pola i winnice."
Zupełnie nieświadomi podstawowych przyczyn własnej nędzy, wszyscy
winili bogatych ziomków, którzy w rzeczywistośd skorzystali jedynie
z nadarzającej się okazji. Tak też rozumował Nehemiasz; nawet mu nie
zaświtało podejrzenie, że istotną przyczyną zła jest zdzierstwo podatkowe
biurokracji, z którego sam czerpał środki utrzymania. Wezwał przeto bo­
gaczy i wylał na nich swój gniew. W przemówieniu pełnym odrażającej
obłudy i świętego oburzenia opowiedział, jak to on robił, co mógł, by
wykupić braci Żydów sprzedanych cudzoziemcom. Pożyczał ziarno i pie­
niądze bez niegodziwego procentu, jaki pobierają bankierzy. Zaraz dziś,
żądał, muszą zwrócić pierwotnym właścicielom zastawione pola, winnice,
gaje oliwne i domy, którymi niesprawiedliwie zawładnęli, a także jedno-
procentową opłatę za transport, którą obkładali srebro, ziarno, moszcz
winny i oliwę. Tak raz dwa załatwieni przez krewkiego rządcę, zebrani
musieli chcąc nie chcąc obiecać posłuch, choć zdawali sobie w pełni
sprawę, że wszelkie prawem usankcjonowane interesy z konieczności usta­
ną, jeśli unieważni się wszystkie kontrakty, jak tego żąda Nehemiasz. On
zaś obietnicy bez pokrycia nie brał najwidoczniej zbyt poważnie, bo zaraz
wezwał kapłanów i kazał zebranym składać przysięgę, a do pełnej miarki
dołożył jeszcze od siebie gromką klątwę. Asystujący temu wszystkiemu
lud bezmyślnie chwalił swego pana.
Podczas gdy dawniejsi rządcy — kontynuuje Nehemiasz — nakładali
na łudzi wielkie ciężary, zabierając im chleb i wino za sumę 40 szekli,
i nawet niewolnicy ich poczynali sobie jak władcy, on i jego współpra­
cownicy przez dwanaście lat na urzędzie ni razu nie jedli chlcba rządcy.
Przeciwnie, on sam żywił co dzień przy swym stole stu pięćdziesięciu Ży­
dów, z gminu i możnych po równi, nie licząc gości zza granicy. Dla do­
wodu podaje statystykę: każdego dnia zarzynano wolu i sześć doborowych
baranów, a także drób, zaś co dziesięć dni wydzielano wino wszelkich
gatunków. ,,Alem nie żądał za to wszystko chleba rządcy, bo lud w cięż­
kiej był niewoli.” Nehemiasz był jednym z tych biurokratów, którry są­
323 Dziel 1 rządź
dzą naiwnie, że wydatki państwa pokrywa się jakimś tajemniczym spo­
sobem z powietrza, a nie z kieszeni ludności.
Kupcy nie odważyli się publicznie na impertynencje wobec rządcy, ale
mogli przedłożyć skargą wyższym dygnitarzom, którzy pojmowali, że
i państwo, i aparat urzędniczy opłacani są z podatków. Nienawiść, jaką
okazywał Nehemiasz niektórym osobom z elity, łącznie z dawnym swym
zwolennikiem, wielkim kapłanem Eliaszibem, wskazywałaby, którędy
skarga trafiła na dwór. Tak czy inaczej, rok 433, w którym podjął tę próbę
reformy, nie dobiegi jeszcze końca, gdy Nehemiasz został odwołany przez
Artakserksesa.
W OJN A DOM OW A W G R E C JI
Rozłam pomiędzy Atenami i Spartą pogłębiał się szybko, mimo pokoju
trzydziestoletniego. Rząd perski wysiał tymczasem do stolicy demokratów
Targelię (wielkiej podobno piękności) i inne damy lekkich obyczajów.
Spotkały się one z ochoczym przyjęciem u kierowników polityki ateńskiej
i wkrótce król znal najskrytsze tajemnice Aten. W 431 roku wybuchła
nagle, acz nie bez uprzednich znaków ostrzegawczych, wojna peloponeska.
Zmienił się tym samym zupełnie całokształt sytuacji na północno-zachod­
niej granicy Persji, ponieważ walka bratobójcza, która wstrząsnęła całym
greckim światem — z jej spartańskim hasłem wojennym „wolności” dla
poddanych Aten — była dla wielkiego króla dobrodziejstwem, choć nie
niespodziewanym.
Eurypides wystawił tegoż roku Medeą. Jazon zimno oświadcza tam
żonie, że w krótkotrwałym małżeństwie z nim więcej otrzymała, niż dała.
Żyje w Helladzie, nie w barbarzyńskim kraju. Życie jej było dotąd w mo­
cy prawa, nie zaś siły. Znają ją wszyscy Grecy, chwała, której by nie
doznała, gdyby mieszkała na krańcach ziemi. Dla zyskania pomocy
perskiej była to raczej niewłaściwa propaganda. Z Etiopii wtargnęła do
Egiptu zaraza, stamtąd ogarnęła Ateny oraz wielkie połacie imperium
perskiego. Mnóstwo ludzi zmarło i pogłębiło się rozprzężenie w życiu
gospodarczym, już zdezorganizowanym przez nadmierne podatki.
Dziedzicznym satrapą Frygii Hellespontyjskiej był teraz Farnalces, syn
pierwszego Famabazosa. Z tamtejszej stolicy, Daskylejonu, opodal rzeki
Ryndakos, pochodzą płaskorzeźby interesującej budowy z okresu rządów
jego ojca. Wysokie na 2 metry płyty z prokonnezyjskiego marmuru miały
najwidoczniej stanowić oblicowanie ołtarza pod gołym niebem; w połowie
wysokości biegnie zwyczajny gładki szlaczek, nad nim gzyms z jajowni-
kiem, a całą scenę umieszczono w wąskim, podłużnym i z lekka wpuszczo­
nym kasetonie, gdzie postacie wyrzeźbiono płaskim reliefem.
Wojna domowa w Grecji 329
Branki jadą szeregiem na mułach o plecionych grzywach; do siedzenia
służą wyłącznie haftowane czapraki, na których panie przycupnęły niewy­
godnie. Włosy każdej okrywa sakkos, sfaldowany wokół twarzy, a hafto­
wany himation zarzucony jest na głowę jak welon. Spodnia szata, rodzaj
chitonu z krótkimi rękawami, fałduje się nad talią, przewiązaną paskiem.
Przed co drugą kobietą idzie pachołek w grubym kapturze na głowie, ubra­
ny w długi do kolan kaftan, w ręku niesie pionowo jakiś duży przedmiot.
Za kobietami podąża eskorta na koniach o strzyżonych grzywach i przy­
ciętych ogonach związanych w węzeł; jadą siedząc na derkach, z sztywno
sterczącymi nogami. Pod kożuchami włosem na wierzch, z rozciętymi rę­
kawami, można dojrzeć tunikę, spodnie, nagi sztylet i buty. Siady inskryp­
cji są tak zatarte, że nie wiadomo, czemu była poświęcona. Styl i sposób
potraktowania rzeźby wykazują przeważające cechy irańskie, choć pod­
stawą był pierwowzór grecki; tylko jajownik na gzymsie i najwidoczniej
jońsłd napis świadczą dobitnie, że tuż obok rozciąga się kraj Greków.
Peloponezy]czycy zwrócili się do Famakesa. Obiecał dopomóc ich po­
słom, Nikolasowi i Aneristosowi, w zamierzonej podróży do króla. Nim
jednak zdołali dotrzeć na tereny, gdzie by mógł się nimi zaopiekować, po­
chwycił ich na HeUesponcie tracki król Si talk es i wydał na śmierć z rąk
Ateńczyków.
Spartanie kontynuowali starania, ale Artakserksesowi najzupełniej od­
powiadała rola widza bratobójczych zapasów greckich. Przymknął oczy na
poczynania korsarzy z Azji Mniejszej, którzy polowali na statki handlowe
płynące z Fenicji i Faselis do Pireusu. Niegdyś Sofokłes zauważył w Ate­
nach kramarza z Sydonu, Jon — płaszcz z egipskiego lnu, Achajos —
maści egipskie i napój z Byblos, Kratinos — wino z Mendesu; ten ostatni
opowiadał też o podróżnych wędrujących do Saków oraz o Sydończykach,
którzy przywozili szaty z Syrii. Teraz nie można już było bezpiecznie do­
wozić otaklowanych żagli i papirusów importowanych z Egiptu, kadzidła
z Syrii, frygijskich balsamów, żołędzi paflagońskich dla garbarzy, migda­
łów, daktyli i delikatnej mąki pszennej z Fenicji, o której z taką dumą
pisał Hermippos. Ferekrates wyraża nawet obawę, że ryzykowne jest
przedsięwzięcie przyjaciela, który wybiera się do Egiptu. Na pewno zaś
było z korzyścią dla króla, że Karyjczycy i Licyjczycy pogardliwie odmó­
wili płacenia Atenom daniny.
DYNAŚCI U C Y JS C Y
Licja znalazła się teraz w środku polityki światowej. Miasta licyjskie
rozłożone w niewielkich dolinach lub przycupnięte na skałach pretendo­
wały w pewnej mierze do kultury greckiej; każdym rządził dynastyczny
330 Dziel i rządź
władca i miejscowy senat. W konstrukcji kamiennych grobowców pozo­
stały ślady świadczące, że pierwotnie budulcem było drewno; zdobiono je
elementami greckiej ornamentyki architektonicznej. Zaczęły się mnożyć
inskrypcje nagrobne w miejscowym piśmie, z rzadka z greckimi tłuma­
czeniami. Szczęściem ocalała jedna dwujęzyczna na grobie Siderii, dynasty
z Limyry, po którym zachował się również stater z kozłem i gryfem. Napis
nagrobny głosi po prostu: „Pomnik ten wystawił Siderija, syn Parmeny,
dla siebie, żony i syna Pubielei.” Zazwyczaj inskrypcje bywają dłuższe,
choć nie zawsze jesteśmy pewni, co dokładnie znaczą; rozmaite formułki
zakazują obcym chowania w grobowcu własnych zmarłych pod karą tylu
a tylu szekli, które ściągnie rada miejska, skarb, kler albo przedsiębior­
stwo pogrzebowe.
Na monetach coraz częściej zamieszcza się legendy — i to coraz dłuższe.
Na dowód swego znaczenia mnóstwo ich pozostawił nam Kuprlli. Legendy
jego monet mówią, że bito je w Ksantos i Myrze, czcionki zaś wskazują
na mennice również innych miast, jak Telmessos i Limyra. Brak jakich­
kolwiek motywów ateńskich dowodzi, że Kuprlli nie był już wasalem
Aten. Na rewersie widnieje z reguły godło Licji, triskeles. Na awersie
występują najrozmaitsze symbole; egipskie oko Horusa, delfin, kozioł, le­
cący orzeł lub szarżujący odyniec, koń, który stoi lub na wpół leży, muł.
krowa karmiąca cielę bądź rodzimy skrzydlaty koń, Pegaz. O wpływach
orientalnych świadczą sfinks, lew (często skrzydlaty lub nawet z rogami)
i nagi, skrzydlaty geniusz. Wpływ perski dostrzegalny jest w naśladowa­
niu godeł z Persepolis — lwa pożerającego byka, skrzydlatego byka z ro­
gami na ludzkiej głowie i przede wszystkim kapiteli z bykami lub bykiem
i koniem. Niemniej przeto wpływ grecki był niemały, o czym mówią
okrągłe tarcze ze skrzydlatym lwem, postać Aresa w hełmie, Hermesa
z baranem na ramionach, nagiego Heraklesa, Apollona i Zeusa Ammona.
Cherei byl synem Arppachu, czyli Harpagosa; czysto medyjskie imię
mogłoby dowodzić, iż miał w sobie częściowo krew irańską, Harpagos, jak
się zdaje, nie panował, ponieważ Cherei najwidoczniej zawdzięczał tron
pochodzeniu matki, córki Cherigi, oraz swemu teściowi Kuprlli. Pienią­
dze bił w Ksantos i w Tlawa-Tlos. Na awersie widnieje Atena w hełmie;
raz występuje w hełmie uwieńczonym oliwką w towarzystwie swej sym­
bolicznej sowy; na rewersie powtarza się regularnie popiersie samego dy­
nasty z długą brodą w loczkach, w tiarze ze wstążkami i w oliwnym wień­
cu triumfu. Rzadziej zdarza się wzór z Ateną jadącą na delfinie, z bykiem
(czasem skrzydlatym lub nawet z ludzką głową), z orłem bądź tarczą, na
której walczą dwa koguty.
Taka cześć dla Ateny nie oznacza, że Cherei był zwolennikiem Aten.
W Ksantos pozostała po nim inskrypcja z mniej więcej dwustu pięćdzie­
sięciu wierszy; możemy się gdzieniegdzie dorozumieć sensu licyjskiego
Reform y Nehemlasza 331
tekstu, zwłaszcza gdy Cherei mówi o swych sojusznikach. Jego bratem
jest Trbbenimi, być może przyjaciel Zernu, gdyż na ich monetach widnieją
lwie maski i triskelesy, oddzielnie lub razem. Potem Trbbenimi występuje
wespół z Wadbem; syn Trbbenimi, Krustti, wzniósł grobowiec w Limyrze.
Erbbini bije w Telebe-Telmessos pieniądze, na których figuruje Atena
w hełmie lub Herakles w lwiej skórze. Raz imię to występuje jako skrót
„Er" zapisany karyjskimi literami. Mithrapata jest to perski Mitrobates,
który opatruje swe monety lwią maską z triskelesem, rzadziej muszlą
rozkolca i postacią Apollona. Aruwatijesi również używa lwiej maski
i triskelesu; Cherei nazywa go sttratacka, po grecku strategos, czyli „wo­
dzem". Aruwatijesi by) krewnym Cherei, podobnie jak Ite, na którego
monetach z Telmessos widnieje delfin z triskelesem. Ostatnim sojuszni­
kiem, również, jak się zdaje, z Telmessos, był Teththiweibi; jego znaki to
łeb odyńca (czasem na tarczy), walczący kogut lub dwa koguty, bądź gło­
wa Ateny, ale na rewersie jest zawsze triskeles. Ta długa lista dynastycz­
nych władców o Imionach z dziwaczną pisownią ora2 wzory, jakich uży­
wali na monetach, stanowią nową interesującą stronicę w dziejach i w hi­
storii kultury.
Miasta Zagaba, Etritumina i Pttara-Patara połączyły się, a Trbbenimi
pobił wojsko i Melasantrę. Cherei jako książę Ksantos i wódz Licyjczyków
dowodził ludźmi z Tlawa-Tlos i pobił wojsko i Wachssepddimi. Na rówmi
z Haraklą (Heraklesem) i Hachlazą (Achillesem) odznaczy! się jako książę
i prawdziwy dowódca. Czytamy miejscową relację o śmierci Ateńczyka
Melesandra, którego zabito, kiedy przybył ściągnąć siłą daninę od Licyj­
czyków (430 r.). W dwa lata potem Licyjczycy zabili Lizyklesa, który
przyjechał z podobną misją. W związku z tymi wydarzeniami wódz Licyj­
czyków, Izraza, wzniósł grobowiec w Tlos. Na podstawie wyobrażono Izra-
zę w roziwianym płaszczu, jak walczy z innym konnym wojownikiem, po­
dobnie ubranym. Następnie widać go w walce pieszej, kiedy osłaniając
płaszczem lewe ramię dźga włócznią powalonego jeźdźca. Trzecia płasko­
rzeźba pokazuje starcie dwóch hoplitów z okrągłymi tarczami, czwarta zaś
szturmowanie twierdzy na wzgórzu.
REFORMY NEHEMLASZA
Nehemiasz został odwołany z Jerozolimy pod koniec roku 433. Dwana­
ście lat wyczerpującej służby na stanowisku rządcy Judei przyćmiło mło­
dzieńczą urodę, która niegdyś podbiła czule serce Artakserksesa. ale ta­
lentu do intryg Nehemiasz nie stradł. Po jakimś C2asie — nie można
ustalić dokładnej daty — znów wyprosił u króla zezwolenie na powrót
do Jerozolimy. Wielki kapłan Eliaszib nie był już do niego przyjaźnie
 Nowe zJnwiiJca w sztuce 333
JS2 Dziel 1 rządź

NOWE ZJAW ISK A W SZTUCE

nastawiony; zawarł pokój z Tobiaszem i wyznaczył mu siedzibę w zabudo­
waniach przy samym dziedzińcu świątyni. Zawsze skłonny do otwartego Jeśli wolno wierzyć świadectwu przypisywanych mu monet, Artakser-
działania Nehemiasz nie zwlekając wyrzucił sprzęty Tobiasza, kazał wy­ kses nie był prawdziwym Achemenidą. W przeciwieństwie do pięknych,
sprzątać pomieszczenia i urządził tam na powrót skład naczyń świątyn­ prostych nosów ojca i dziada — jego nos był krótki i zakrzywiony; rysy
nych, żywności ofiarnej i kadzidła.
Artakserkses miał grube, brodę zmierzwioną. We wczesnych latach pano­
Okazało się, że lewici i kantorzy pouciekali do pracy na własnych dział­ wania ukończył rozpoczętą przez ojca Salę Stu Kolumn w Persepolis
kach, ponieważ zaprzestano wypłacać im należne udziały z dochodów
Można jeszcze było 2aiaJeżć wyszkolonych za Kserksesa robotników, toteż
świątyni. Odpowiedzialni za to urzędnicy zostali srodze skarceni: „Czemuż brakujące rzeźby wykonane zostały w sposób godny najlepszych okazów
to opustoszał dom Boży?" Lewitom i kantorom przywrócono posady, do
rozwiniętej sztuki klasycznej. Trzeba jednak odnotować ważną zmianę
spichrzów świątyni zwieziono ziarno z dziesięciny, młode wino i oliwę —
w stylu. Kserkses wprowadził monumentalną formę klasycznej rzeźby
Nehemiasz przestał się już troszczyć o wieśniaków — a nadzór nad dy­
ujętej w ramy monumentalnej architektury i zależną od niej, co można
strybucją powierzono uczciwym skarbnikom.
przyrównać do sztuki reprezentowanej przez świątynię Zeusa w Olimpii.
Zauważy'} w tym czasie Nehemiasz, że sabat bywa naruszany; ludzie
W Atenach za czasów Artakserksesa zdobiono Partenon pod kierownic­
wyciskali wino w prasach, zbierali snopy i ładowali je na osły; do miasta
twem Fidiasza i jego kolegów; rzeźbiarze w Persepolis kończyli wtedy
zwożono wino, winogrona i figi. Przybysze z Tyru sprzedawali swój towar,
Salę Stu Kolumn. Postacie w tym nowym stylu stały się nieco mniejsze,
zwłaszcza ryby. Nehemiasz nakazał zamykać bramy o zmroku przed saba­
otrzymały bliższe ludzkim proporcje i uniezależniły się we wszystkich
tem i nie otwierać przed końcem świętego dnia. Kiedy kramarze rozłożyli
trzech wymiarach od architektonicznego tła; wrażenia spójnej integral­
się pod miastem, przepędził ich osobiście, grożąc aresztem, i nie wracali
ności figur dopełnia perfekcja szczegółów i techniki.
więcej.
Najpóźniej w 461 roku Artakserkses przeniósł się do Suzy, gdzie w na­
Uwagę rządcy skupił problem mieszanych małżeństw, z którym już
stępnych latach długiego panowania głównie przebywał, żadnych jednak
Ezdrasz miał nie lada kłopoty. Żydzi pobrali sobie niewiasty z Aszdodu,
prac budowlanych nie prowadząc. Pod koniec jego rządów pałac, w którym
Ammonu i Moabu, a dzieci ich mówiły nie po żydowsku, lecz językiem
Kserkses i jego syn przyjmowali tylu greckich posłów, uległ wskutek po­
matek. Z właściwym sobie temperamentem Nehemiasz skrzyczał ojców,
żaru doszczętnemu zniszczeniu i nie został odbudowany.
przeklął, obił, powyrywał im włosy i zmusił do zaprzysiężenia, że się to
Po tej katastrofie Artakserkses usunął się do Persepolis, gdzie zamiesz­
zmieni.
kał w dawnym pałacu Dariusza, który, ukończony przez Kserksesa, wy­
Przyjaźń Eliasziba z Tobiaszem przypieczętował układ małżeński. Ma-
magał, zdaje się, drobnego remontu. Fragmenty płaskorzeźb przeznaczo­
nases, syn Jojady, syna Eliasziba, poślubił córkę Sanballata, Nikaso, i Ne­
nych do zilustrowania inskrypcji Artakserksesa I odnajdujemy dziś poroz­
hemiasz wygnał go. Manases schronił się wówczas u Sanballata, który
rzucane wzdłuż m urów południowego dziedzińca. Dowodzą one, że artysta
wybudował mu na górze Geiizim nową świątynię, przez długi czas utrzy­
zastąpił monumentalizm dawniejszego stylu sztuką nową, wysubtelnioną
mującą ścisłe związki z dawniejszym chramem w Jerozolimie.
i wyrafinowaną. Datować możemy te płaskorzeźby tylko na podstawie
Na koniec Nehemiasz opowiada, jak oczyścił lud ze wszystkiego, co obce,
jednego grupowego fragmentu, naśladującego relief z pochodem hołdow-
wyznaczył obowiązki kapłanom i lewitom, każdemu odpowiednie, i zarzą­
ników z Apadany Kserksesa, tu jednak w obramowaniu z rozet, ponieważ
dził, kiedy ma być składane drzewo na ofiary, a kiedy pierwsze plony.
dla drzew iglastych rozdzielających poszczególne partie modelu nie star­
A wszystko to i wiele jeszcze więcej zatwierdzali kapłani, lewici i przy­
czyłoby miejsca. Postacie nie odgrywają już tak wielkiej roli, są drobniej­
wódcy ludu, w liczbie osiemdziesięciu czterech, uroczystym przymierzem.
sze i rzadziej rozstawione — taka sama tendencja występuje również
Imię rządcy otwiera spis sygnatariuszy; Eliasziba oczywiście tam brakuje.
w Erechtejonie na akropolu ateńskim.
Z wiarą, że organizacja kościelna otrzymała równie mocne fundamenty,
Poza tą inskrypcją oraz tekstem znalezionym w Sali Stu Kolumn, wy­
jak miejskie mury, Nehemiasz mógł teraz powrócić do Suzy; Artakserkse-
mienimy jeszcze trochę epigrafów na alabastrowych wazach, a także na
sowi bowiem wyraźnie niewiele już pozostało życia. Miał prawo Nehemiasz
wykonanych dla pałacu w Ekbatanie srebrnych czarach używanych przy
skończyć swą opowieść: „Pamiętaj, Boże mój, o tym, na moje dobro!"
obiatach; i to już wszystkie zachowane w formie napisów dokumenty
z okresu rządów tego władcy.
334 Dziel i izqdi
Zdaje się, że tuż przed końcem panowania Artakserkses powrócił jeszcze
do Suzy, by tam umrzeć. Pochowany został jednak w Naksz-i Rustam,
gdzie odkopano jego grobowiec, na zachód od miejsc ostatniego spoczynku
ojca i dziada. Podobnie jak na grobie Kserksesa, nie było tam żadnej in­
skrypcji.
PO LITY K A GRECKA W KOM EDII
Artakserkses już na pewien czas przed śmiercią przestał się intereso­
wać grecką wojną domową Nie wyraził sprzeciwu, gdy Pissutnes w roku
430 posiał najemników, by oswobodzili od Ateńczyków Notion, port Kolo-
fonu, i nie podjął żadnych kroków, kiedy Ateny przywróciły tam swoje
zwierzchnictwo w 427 roku. gdyż i tak Notion wkrótce znów popadł w za­
leżność od Persów. Uśmiechnął się może, jeśli dotarła do niego wieść, że
Ferekrates w swej sztuce skreślił karykaturę Persów przypisując niesły­
chany zbytek biedocie perskiej, że tytuł Babilończycy Arystofanesa odnosi
się do chóru niewolników pochwyconych na terenach imperium i więzio­
nych na Samos oraz że tenże Arystofanes wprowadził na scenę posłów
powracających z misji u króla. Znacznie poważniejszą dla Persji groźbą
była utrata w roku 425 Kerasos i Trapezuntu na północnym wybrzeżu Azji
Mniejszej. Tegoż roku Eurypides obwieścił butnie, że oto Azja służy Euro­
pie jako niewolnica.
Na jesieni konający monarcha posłał Artafernesa do Spartan z gniew­
nym zażaleniem, że nie potrafi pojąć, czego sobie właściwie życzą; z wielu
wysłanników, którzy dotarli na dwór, żadni dwaj nie mówili tego samego.
Jeśli zechcą wreszcie jasno się wypowiedzieć, to mogą wysłać posłów wraz
z powracającym Artafrenesem. Wysłannika pochwycono w Ejonie, a pi­
smo z „liter asyryjskich” — z aramejskiega — przełożono na grecki; Arta­
fernesa odesłano, ale tym razem w towarzystwie posłów ateńskich. Ary­
stofanes w Acharnejczykach znów wprowadził na scenę królewskiego wy­
słannika i parodiował Herodota. Ateńczycy robili już sobie wielkie nadzie­
je, lecz oto w Efezie doszła posłów wieść, że Artakserkses nie żyje, i stra­
pieni wrócili do kraju.
Rozdział XXVI
PO STRONIE SPARTY
D A RIU SZ II OCHOS DOCHODZI DO WŁADZY
krótce po śmierci sędziwej królowej matki Amestris zmarli Aria-
W kserkses i Damaspia, oboje tego samego dnia pod koniec 424 roku
Jedyny syn Artakserksesa i królowej Damaspii, Kserkses II. został uznany
następcą, przynajmniej w Suzie. Kserkses II panował zaledwie czterdzieści
pięć dni: zginął zamordowany we śnie po pijatyce, którą urządzono na
zakończenie jakiejś uroczystości. Zabójcą był Sekydianos, syn Artakserkse­
sa i babilońskiej konkubiny Alogune; dopomógł mu eunuch Farnakias,
faworyt ojca. Bagorazos, najbardziej wpływowy dworzanin poprzedniego
władcy, wozem zaprzężonymi w muły odwiózł zwłoki do Parsy, gdzie po­
chowano je w przygotowanym dla Artakserksesa grobowcu, na zachód od
grobu Kserksesa w urwisku Naksz-i Rustam. Po powrocie Bagorozosa nowy
król kazał go ukamienować, ponieważ, jak twierdził, królewskie zwłoki
zostały pogrzebane bez jego zezwolenia. Nowym hazarapatem został Me-
nostanes, stary rywal Bagorazosa.
Synem Artakserksesa z babilońskiej konkubiny był również Ochos;
matka nazywała się Kosmartidene — imię czysto akadyjskie, aczkolwiek
znaczyło, że edomicki bóg „Kos dał córkę". Artakserkses ożenił go z Pary-
satis, jego siostrą przyrodnią z trzeciej babilońskiej konkubiny, Andrii,
i mianował satrapą Hyrkanii. Potem przeniósł się on do Babilonu.
Sekydianos parokrotnie żądał, by Ochos przybył do Suzy. Ten za każ­
dym razem przyrzekał posłuszeństwo, ale chodziło mu tylko o zwłokę,
dopóki nie zebrał wojska; wtedy ogłosił się królem. Udało mu się pozyskać
dowódcę jazdy Arbariosa, satrapę Egiptu Arsamesa i eunucha Artoksarcsa,
skazanego krótko przedtem na banicję do Armenii. 13 lutego 423 roku
Babilonia uznawała już Ochosa pod nowym imieniem Dariusza.
Wprawdzie i Dariusz, i Parysatis byli na wpół Babilończykaml z pocho­
dzenia, ale nie ma żadnych dowodów, by satrapia odniosła z tego jakieś
korzyści. Natomiast Enlilnadinszum, powszechnie znany właściciel lich­
wiarskiej firmy Muraszu, ruszył natychmiast do Babilonu pokłonić się
nowemu władcy i dopilnować, by uprzywilejowana pozycja firmy Mura­
szu i Synowie nie została naruszona. Chcąc zamieszkać w warunkach god­
nych tej pozycji, wynajął 13 lutego siedzibę na wałach Bela, opodal ruin
338 Po stronie Sparty

Esagili; gospodarz nazywał się przyzwoicie po babilońsku Apla, ale jego

ojcem był Egipcjanin Harmachis. Najemca zapłacił czynsz „aż do wyjazdu
króla”, niebywale wysoki — półtora miny srebrem; najwidoczniej tymcza­
sowa stolica była zatłoczona. Pechowy Enlilnadinszum nie zdawał sobie
sprawy, że właśnie natłok każe się spodziewać natychmiastowego odjazdu
Dariusza do Suzy; jakoż w jedenaście dni potem spotykamy go z powrotem
w Nippur, gdzie odbija sobie straty licząc dwóm ubogim kobietom procent
ponad dwukrotnie wyższy od normalnego.
O ile nawet Enlilnadinszum nie złożył hołdu królowi, to z pewnością
„porozmawiał” z paroma dygnitarzami, ponieważ w pierwszym roku pano­
wania Dariusza II (423—404) firma Muraszu i Synowie po staremu zagar­
niała ziemie z „prawa łuku” i to na skalę zupełnie bez precedensu. W na­
stępnych latach nadal przejmowała resztki ziem korony, które były jeszcze
we władaniu pierwotnie obdarowanych nimi rodzin.
Po przybyciu Dariusza do Suzy okazało się, że zamordowanie prawo­
witego władcy Kserksesa oraz ulubieńca wojska Bagorazosa całkowicie zra­
ziło żołnierzy do uzurpatora, mimo że nie szczędził im darów. Menostanes
ostrzegał swego pana przed nowym pretendentem, ten jednak, kierując się
radami żony, Parysatis, zdołał nakłonić Sekydianosa do zgody na solennie
obiecany podział rządów. Dariusz wkrótce zlekceważył swe uroczyste
przysięgi i uwięził Sekydianosa, który w sumie panował tylko sześć i p&
miesiąca. Karę poniósł okrutną; nażarty i opity został posadzony na belce
zwisającej nad pojemnikiem z żarem i spadł do niego zmorzony snem.
Do Suzy przybył z Armenii Artoksares i włożył kitaris na głowę Dariu­
sza, nie zważając na udawane protesty pretendenta. Innemu amatorowi
korony, rodzonemu bratu Dariusza Arsitesowi, sprzyjał Artyfios, jedyny
pozostały przy życiu syn Megabyzosa. Artasyras, wódz Dariusza, dwu­
krotnie poniósł porażkę z jego rąk i dopiero przekupiwszy najemnych
żołnierzy greckich Artyfiosa, zmusił go do przyjęcia warunków kapitula­
cji, jako że Arsites nie przyszedł buntownikom z odsieczą. Parysatis wy­
tłumaczyła mężowi, że byłoby nierozsądnie złamać zaprzysiężone warunkii
dopóki nie ma się w ręku również Arsitesa; kiedy zaś tego pochwycono,
wszystkich śladem Sekydianosa strącono w żar. Farnakiasa za udział
mordowaniu Kserksesa ukamienowano. Również Menostanesa skazano ns
śmierć, uniknął jednak okrutnej egzekucji, gdyż udało mu się pop®*0
samobójstwo.
Dariusz mógł teraz występować jako prawowity mściciel Kserksesa-
Na monetach pokazano go z okiem z profilu, wypukłym armenoidalny1^
nosem, pełnymi policzkami i długą brodą. Eunuchowie w osobach Artcks*^
resa przywróconego do godności, Artibarzanesa i Atosa mieli wielkie wpij
wy, ale rzeczywistym władcą była Dariuszowa siostra-żona, Parys® ^
Nim wstąpił na tron, urodziła mu córkę imieniem Amestris i syna Ars®
3.i. Skrzydlaty byk z fryzu ceglanego krytego g la z u r ą z Persepolis.
36. Persepolis. L ew i byk w w alce. Rzeźba z cokołu A padany
37 Persepolis. Sala Stu K olum n.
 p e r s e p o liS R u m y P ł a c i ł D a riu s z a

postaci
wyobrażający byka o janusowej
Persepolis.
Kapitel kolumny

I
 Pokó] między Grekami
331

kęsa; potem jeszcze synów: Cyrusa, Artostesa i Oksendrasa. Tych pięcioro

wychowało się z trzynaściorga zrodzonych. Ulubieńcem matki hyl, jak to
się często zdarzało, nie Arsakes, najstarszy z synów, Iec2 Cyrus — p ierw ­
szy urodzony jako królewicz — któremu nadała imię założyciela impe­
rium.

PO K Ó J MIĘDZY GREKAMI

Ateńczyk Lamachos próbował skorzystać z zamieszek wewnętrznych

i zdobyć Herakleję Pontyjską, musiał jednak tego poniechać, gdy niespo­
dziewany sztorm zniszczył zakotwiczone na linii blokady okręty. Arysto-
fanes w jednej z komedii pisał o Grekach, którzy spiskują z Medami i kró­
lem. W 423 roku wuj oratora Andokidesa, Epilychos, przewodniczy) po­
selstwu ateńskiemu do Dariusza i zawarł traktat o przyjaźni, na mocy
którego wznowiono porozumienie zawarte z Kalliasem; Arystofanes przy
tej okazji dowiedział się o wielce kosztownych szatach tkanych w Ekba-
tanie. Farnakes, satrapa Daskylejonu, przydzielił w roku 422 Atramyttejon
na Morzu Egejskim Delijczykom, których wygnali niewdzięczni Ateńczy-
cy. W 421 roku Arystofanes oskarżał Zeusa, że zaprzedaje Grecję Medom,
i twierdził, że słońce i księżyc sprzysięgły się, by wydać ją barbarzyńcom,
gdyż ci wyłącznie do tych dwóch bóstw się modlą. Jednakże w marcu
wielkiej wojnie domowej Greków położy! kres Pokój Nilciasza.

RZĄDY KRÓLEWSKIE W EGIPCIE I BABILONII

Dariusz za przykładem poprzedników ingerował w sprawy żydowskiego

kjltu religijnego. Niejaki Ananiasz oznajmia najemnikom w Elefantynie,
•' król za pośrednictwem satrapy Arsamesa nadesłał w 419 roku reskrypt
nakazujący obchodzić Paschę wedle księgi praw niedawno nadanej Judei
P^ez Ezdrasza. Przyczyniło się to do ożywienia religijnego, dzięki czemu
możliwa się stała wielka zbiórka funduszów na budowę miejscowej świą-
tjrni Jahwe.
W dwa lata potem (417) znika nagle firma Muraszu i Synowie w Nippur
onieważ niewolnika, który byl jej głównym przedstawicielem, ipotyka-
Potem w służbie jednego z dygnitarzy perskich, można przypuszczać.
kon,'sarze królewscy przeprowadzili inspekcję, odebrali stracone ziemie
korony i ukarali lichwiflrzy potem nieliczne Już tylko dokumenty, do
>Tz^ce Wyłącznie pastwisk, stanowią nieme świadectwo, że pola niegdyś
“Prawne zniszczyła łapczywość wielkich lichwiarzy i rujnujące podatki.

I
 .1JB Pa s t r o n i c S p iirli
WZNOWIENIE WOJNY W GRECJI; TISSAFERNES U WŁADZY
Pokój Nikioszn nn pozór zakończył niemniej rujnującą walkę brato­
bójcza pomiędzy Grekami. Jeszcze w 415 roku Eurypides przypominał, jak
to Pallas Atena daremnie kusiła Parysa dowództwem armii frygijskiej,
aby zadać klęskę Helladzie, Hera zaś nn próżno obiecywała mu tyranię
nad Azją i Europą. Lecz oto Ateny same zerwały kłopotliwy pokój bez­
sensowną ekspedycją nn Sycylię, która tak je osłabiła, że w roku 413 wojna
została wznowiona. Ateny, mimo wszystko, panowały nad Morzem Egej­
skim i jedynie pomoc Persów mogła przechylić szalę na stronę Sparty i jej
sprzymierzeńców. Właśnie w momencie, gdy osłabione już imperium mia­
ło się stać widownia nowej serii buntów, krótkowzroczność polityków
greckich sprawiła, że zręcznej dyplomacji przywódców perskich, posługu­
jącej się zlotem wyciśniętym z wynędzniałych poddanych, udało się na­
rzucić Grecji perski dyktat.
Pierwszy z nowej serii buntów W'szcząl Pissutnes, satrapa Sardes (413 r).
Wysiano przeciw niemu Tissafernesa, Spitrydatesa i Parmisesa. Dla Gre­
ków bunt ten miał więcej niż lokalne tylko znaczenie, bo w ten sposób
pojawił się na scenie Tissafernes, syn Hydarnesa, najzdolniejszy i naj­
doskonalej wyzbyty skrupułów dyplomata perski wszystkich czasów. Po­
wierzono mu nadzór nad całym pólwyspem i Tissafernes szybko dowiódł,
ze była to słuszna nominacja; najemników' pod wodzą Ateńczyka Lykona
przekupiono darowując im kilka miast i Pissutnes był zmuszony skapitu­
lować. Zawierzywszy obietnicy, że zachowa życie, udał się ze zwycięzcą
do Suzy; Dariusz zlekceważył uzgodnione warunki i Pissutnesa spotka!
los innych buntowników' — ur ślad za poprzednikami powędrował do po­
jemnika z żarem. Amorges, jego syn naturalny, utrzyma! się na wybrzeżu
Karii z pomocą Ateńczyków; ta zniewaga skłoniła króla do wsparcia
Spartan przeciw Ateńczykom.
Wydawało się, że nadszedł właściwy moment, by upomnieć się o daninę
płaconą niegdyś przez miasta greckie, które Ateny podburzyły do buntu,
ale których utraty Persja nigdy nie uznała. Nowemu rządcy Sardes, Tissa-
fernesowi, nakazano wpłacić zaległości. Wraz z posłami od zbuntowanych
[przeciw Atenom] Lesbijczyków, Chiotów i Erytrejczyków wyprawo! on
do Spartan własnego przedstawiciela z obietnicą, że zapewni aprowizację
wojsk, jakie by Spartanie ewentualnie wysiali do Azji. Nieustannie ry­
walizujący z Tissafemesem Famabazos, który właśnie objął po ojcu For-
nakesie dziedziczną satrapię Daskylejonu, starał się za pośrednictwem
dwóch banitów. Megarejczyka i Kyzikejczyka, którzy schronili się na
jogo dworze, przekonać Spartan, by raczej skierowali flotę na Hellespont,
gdzie rówmież można by podburzyć do buntu ateńskich poddanych. Spar­
tanie u odpowiedzi przyrzekli Farnabazosowi, że później przedsięwezmą
Wznowienie wojny w Grecji J JS
tuką wyprawę, najpierw jednak muszą wysiać okręty na Chios. która
przewodziła rebelii antyateńskiej (413 r.).
W zamian za tę pomoc wojsko Tissafernesa pod wodzą jego zastępcy
Stagcsa wsparły inwazję na Teos. Zbuntował się Milet, Eurypides zaś
głosił w tym czasie, że wrszyscy barbarzyńcy z wyjątkiem jednego są nie­
wolnikami, nie mogą przeto utrzymywać stosunków z Grekami. Klazo-
menaj, Teos, Lebedos, Efez, Fokaja i Kyrene wpuściły perskie załogi
i uiściły zalegle podatki. Spartanin Chalkideus podpisał traktat pomiędzy
Laccdemończykami i ich aliantami a królem i Tissafemesem; gdyby ist­
niało coś takiego jak „sprawa grecka", byłby to dokument ostatecznej
zdrady: „Wszystkie ziemie i miasta, jakie król posiodn i jakie przedtem
posiadali jego przodkowie, należeć mają do króla. Król i Lacedemończycy
oraz ich sprzymierzeńcy wspólnymi silanu przeszkodzą Ateńczykom w po­
bieraniu z tych miast pieniędzy czy też innych świadczeń, jakie z nich po­
przednio wpływały. Wojnę przeciw' Ateńczykom będą prowadzić wspólny­
mi silami król i Lacedemończycy oraz ich sprzymierzeńcy; ani królowi,
ani Lacedemończykom i ich sprzymierzeńcom nie W’olno zawTzcć pokoju
z Ateńczykami, chyba że tak postanowią obie układające się strony. Je­
śliby ktoś zbuntował się przeciw taólowi, zostanie uznany za nieprzyja­
ciela także przez Lacedemończyków i ich sprzymierzeńców. A jeśliby ktoś
zbuntował się przeciw Lacedemończykom i ich sprzymierzeńcom, zostanie
uznany za nieprzyjaciela przez króla."
Realizując postanowienia traktatu Tissafernes zburzyd mury Teos, ale
pod Miłetem poniósł klęskę. Na jesieni Pedoponezyjczycy niespodzianym
atakiem zdobyli Jassos i wydali miasto oraz buntownika Amorgesa w' ręce
Tissafernesa, który najemnych żołnierzy Amorgesa chętnie przyjął do
shizby w oddziałach satrapii. Cherei z Ksantos opowiada o swoim udziale
w rozgromieniu Jonów na Chersonezie i ludzi z Jasos: o tym, juk dopo­
mógł ludziom boga Targu pobić wojsko i Amorgesa. Kiedy lcsiazę perski
i Spartanie pobili Ateńczyków, Tissafernes, syn Hydarnesa, Otanes i Aria-
ramnes wydali rozkazy', żeby wyprawić należyty pogrzeb poległym, którzy
pokonali wojsko cudzoziemców. Jest tam jeszcze mowa, w niejasnymi
kontekście, o Dariuszu i Artakserksesie, o dwóch wodzach najemników,
Sberidzie i Sogenesie, oraz o Spartanach. Pełne sprawozdanie o zwycię­
stwie i pochówku, którym uczczono poległych, zamieszczono na kolumnie
wzniesionej w Ksantos wewnątrz świętego muru, opodal teatru: niegdyś
wieńczyły' ją płaskorzeźby obrazujące wojenne czyny księcia, który ko­
lumnę wystawił, Sprawozdanie jest w' większości w języku licyjskim, ale
na końcu wyryto kląt-wę bogów’ w starszym dialekcie, z wyraźnie zazna­
czonym metrum.
W środku umieszczono wdersz w dialekcie attyckim. Lilernictwo wyka­
zuje formę przejściową pomiędzy starouttyckim i jońskim (dodatkowa

3411 Po stronie Sparty
wskazówka o czasie zapisu). Jest to galimatias cytatów i reminiscencji;
pierwszy wers wzięto z poematu, który rzekomo napisał Simonides, aby
upamiętnić wielkie zwycięstwo nad Eurymedonem, w istocie zaś aby ucz­
cić ostatni czyn Kimona na Cyprze i -— uzupełniono wierszami Hezjodn
i Sofoklesa Nasz przekład jest co najmniej nie gorszy od oryginału:
J a k długo Azji przez m orze w E uropę droga,
Nie stawiał z Lików nikt takiego był kamienia,
Na rynku bogów dw unastu, m u r wokół święty;
Wieczysty to pomnik zwycięstwa jest i wojny.
W dziele każdym Harpaga syn, Krois, przesprawny,
Z Likami w ieku swego w zawód stając, liczne wziął
Twierdze z pomocą Ateny, m iast pogromczyni,
I w łupach k r e w n y m sw ym królew ski dat on udział.
Spra w ie dliw e m u wdzięczna jest bczśmiertnych pam ięt:
Siedmiu jednego dnia hoplitów a rkadyjskich
Ubił; Zeusowi większy złożył dar niż inni.
Przepiękne K a r ó w lud wziął odeń dzieta w dani.
Wygnany przez Spartan Alkibiades, który liczył, że go Ateny wezwą
do powrotu, został doradcą Tissafernesa: radził, zgodnie zresztą z opinią
satrapy, by wygrywać obie strony przeciwko sobie wzajem, tak aby osta­
teczne korzyści przypadły królowi, Sparta z całym spokojem zaczęła ścią­
gać daniny uprzednio przez greckie miasta w Azji płacone Atenom; było
to w sposób oczywisty sprzeczne z Traktatem Milezyjskim i stwarzało
niebezpieczny dla Persji precedens. Tissafernes wolał więc raczej wziąć
na siebie obowiązek aprowidowania floty spartańskiej i wypłacił jej także
zaliczką miesięczny żołd.
Traktot Milezyjski został tym samym przekreślony, a niezadowoleni
Spartanie przeprowadzili rokowania z królem Dariuszem, synami króla
i satrapą i zawarli nowy układ: „Kraje i miasta należące do króla Dariusza
albo jego ojca, albo jego przodków nie będą narażone ze strony Lncede-
mończyków i sprzymierzeńców laccdemońskich ani na wojnę, ani na żadną
inną szkodę i z miast tych ani Lacedemończycy, ani sprzymierzeńcy lace-
demońscy nie będą ściągać żadnych danin; z drugiej strony Lacedemoń­
czycy i ich sprzymierzeńcy nie będą narażeni ani na wojnę, ani na żadną
inną szkodę ze strony króla Dariusza i jego poddanych. Jeśliby Lacedemoń­
czycy lub ich sprzymierzeńcy potrzebowali czegoś od króla albo król od
Lacedemończyków lub ich sprzymierzeńców, decyzję w tej sprawie po­
wezmą po wspólnym przyjaznym porozumieniu. Obie strony będą razem
prowadzić wojnę przeciwko Ateńczykom i ich sprzymierzeńcom; także
pokój zawrą obie strony wspólnie. Caie wojsko znajdujące się na teryto­
rium królewskim, o ile przybyło tam na wezwanie króla, będzie na jego
utrzymaniu. Jeśliby jedno z tych państw, które zawarły układ z królem,
Tissafernes u władzy 341
zaatakowało ziemie królewskie, wszystkie inne przeciwstawią się mu
i w miarę możności pomagać będą królowi" — król zaś obiecał lo samo
Gdy tylko Tissafernes nakłonił Spartan do rezygnacji z poboru daniny,
cd razu przestał tak chętnie wypłacać żołd flocie spartańskiej. Zalegano
nawet z należnościami zwykłych majtków — 3 obole dziennie na gło­
wę — toteż pogorszyła się dyscyplina. Do miasta Knidos, które z namowy
Tissafernesa przyjęło niedawno zwierzchnictwo perskie, przybyła spe­
cjalna komisja. Jej przewodniczący Lichas wypowiedział oba traktaty
i zaproponował inny; jego rząd nigdy bowiem nie ratyfikuje haniebnego
układu, który uznaje perskie pretensje do archipelagu i europejskiej Grecji
na północ od Istmu Korynckiego. Taki traktat przekazujący imperium
miasta greckie wydałby na pośmiewisko Spartan utrzymujących, iż przy­
byli jako wyzwoliciele; on osobiście nie chce pomocy finansowej za tak
wygórowaną cenę. Tissafernes wnioskując oczywiście, że Alkibiades mó­
wi! szczerą prawdę, gdy twierdził, iż Sparta zamierza wyzwolić greckie
miasta w Azji, rozgniewany opuścił konferencję.
Ateńscy konserwatyści nawiązali kontakt z Tissafemesem, który za­
chęca] ich do spisku w celu dokonania wewnętrznego przewrotu Mieli
nadzieję, że Alkibiades odegra rolę pośrednika; kiedy jednak do satrapy
przybyło oficjalne poselstwo, Alkibiades jako rzecznik Tissafernesa po­
stawił warunki tak niesłychane — oddania Jonii i archipelagu — że roko­
wania zerwano.
Sparta zrozumiała nauczkę Wiosną 411 roku został podpisany trzeci
w ciągu roku traktat. Rozpoczynał się od słów; „W trzynastym roku pa­
nowania Dariusza", natomiast o eforze Lacedemonu mowa była dopiero
w drugiej kolejności; zmiana formuły datowania była sama w sobie do­
wodem, że Sparta uznaje swą niższość wobec imperium. Porozumienie
zawarto w dolinie Meandra nie tylko z Tissafemesem i sekretarzem kró­
lewskim Hieramenesem, lecz także z synami Farnakesa, Farnabazosem
i jego braćmi. Interesy królewskie wymieniono na pierwszym miejscu
przed interesami Lacedemończyków i ich sprzymierzeńców. Będący w po­
siadaniu króla kraj azjatycki jest własnością króla; w sprawach swojego
kraju król może podejmować decyzje, jakie zechce. Usatysfakcjonowano
więc Lichasa wyłączając europejską Grecję i archipelag, ale wszystkich
azjatyckich Greków tym wyraźniej wydano królowi. Tissafernes zgodził
się utrzymywać całą obecną flotę peloponeską aż do przybycia floty kró­
lewskiej; potem Lacedemończycy i ich sprzymierzeńcy mogą, jeśli zechcą,
bądź sami utrzymywać swoją flotę, bądź tez pożyczać, co im będzie trze­
ba, od satrapy i spłacić ten dług wojenny po zakończeniu konfliktu
Flota fenicka, która po raz pierwszy od lat osiągnęła mniej więcej stan
bojowy — 174 jednostki — utknęła w drodze, tymczasem zaś świadczenia
dla floty sprzymierzonych wpływały nieregularnie. Farnabazos dal znać.
3^5 Po stronic Sparty
że by)bv hojniejszym płatnikiem; okręty popłynęły więc w rejon pod­
ległego mu przymorzu. Milezyjczycy mieli zupełnie tego dość i zajęli fort.
który Tissafernes wybudował jako strażnicę nad nimi; z Knidos również
przepędzono załogę perską. Milezyjskie poselstwo do Sparty wniosło pro­
test przeciw przyjaźni Tissafernesa z Alkibiadesem, którego Ateńczycy
chwilowo przyjęli r powrotem; satrapa, aby się obronić przed zarzutami,
wysiał do Sparty Gaulitesa, Karyjczyka władającego greckim.
Kiedy poselstwo milezyjskie przebywało w Sparcie, poeta liryczny Ti-
moteos z Miletu bawił w Atenach. Wystawił tam Persóio, niemal na pew­
no w czasie wielkich Panatenajów w 410 roku Za temat wziął zwycięstwo
w bitwie morskiej pod Salaminą, które dla propagandy wykorzystał już
w teatrze Ajschylos; nie zbrakło ciętych aluzji do osobistych wTogów
autora, Spartan do których posłowali z zażaleniami jego ziomkowie,
TemistokJesowi zaś włożył poeta w usta dumną przechwałkę; ,,Panem
jest Ares! Hellada przynajmniej nie lęka się złota!" — jadowity przytyk
do subsydiów przyobiecanych Lacedemończykom w traktacie z Persami
a już zaległych. Opowiadanie o bitwie kończyło się wyliczeniem zdobyczy,
triumfalnym peanem i radosnymi tańcami Ateńczycy nie posiadali się
z zachwytu wobec tak napawającego otuchą widowiska, toteż nic dziw­
nego, że w konkursie poetów zapewnili z kolei swymi glosami triumf
autorowi. Salaminę wysławiał także Samijczyk Chojrilos w swoim eposie
Persowie; Ateńczycy zawyrokowali, że poemat ten ma być w czasie Pa­
natenajów recytowany publicznie razem z Homerem.
Fenicjanie dotarli w owym czasie do Aspendos; to pozwoliło Tissafer-
nesowi wstrzymać wypłatę subsydiów. Do reszty zrażeni takim postępo­
waniem nieliczni pozostali jeszcze Peloponezyjczycy wsiedli w lecie na
statki i w ślad za towarzyszami przyłączyli się do rywala Tissafernesa,
Famabazosa. Wyczyn Arsakesa, dowódcy jazdy Tissafernesa, który zdra­
dziecko wymordował osiadłych w Atramyttejonie uchodźców z Delos, nie
poprawił bynajmniej sytuacji; rozwścieczeni z powodu wielkich podatków,
a także z obawy, by w rezultacie sporu nie spotkał ich podobny los, An-
tandryjczycy wypędzili załogi perskie ze swego akropolu Tissafernes sko­
rzystał z pretekstu, że szuka kary na buntowników z Antandros, i wyru­
szył na Hellespont, aby tam mieć rywala na oku.
INTRYGI HAREMOW E
Tissafernes tłumaczył, że flota nie chce płynąć dalej na zachód ze wzglę­
du na swą słabość liczebną. Faktycznie zaś powodem były kłopoty, jakie
przydarzyły się Dariuszowi znacznie bliżej domu. Najpierw doszło do
buntu Medów, szybko wprawdzie stłumionego. Następnie Artoksares, któ­
Skargi najem ników żydowskich Ml
remu uderzyła do głowy rola twórcy królów, sam postanowi! zostać kró­
lem. Choć eunuch, wziął sobie żonę; jak dziecko uwierzył, że uznano by
go za mężczyznę, gdyby tylko miał brodę i wąsy, toteż polecił zonie, żeby
mu je sporządziła. Tego już było kobiecie za wiele i natychmiast zdradziła
jego plany. Pnrysatis kazała eunucha uwięzić i tak zginął niedoszły twórca
królów.
Znacznie poważniejszy w skutkach byl spisek Tenteuchmesa, który
z okazji ślubu z córką króla, Amestrls, został mianowany satrapą w Hyr-
kanii, po ojcu Hydarnesie. Teriteuchmes kocha! jednak nadal swą piękną,
choć męskiej urody siostrę przyrodnią Roksanę; ponieważ z żoną kró­
lewną nie można się było rozwieść, dobra! sobie trzystu towarzyszy, którzy
2godzili się popełnić razem z nim grzech rebelii, windować Amestris do
worka i zadżgać mieczami, Dariusz listownie namówi! Udiastesa. giermka
satrapy, żeby zabił swego pana, i Amestris ocalała. Parysatis 2a planowany
mord na jej córce pomściła się straszliwie. Roksanę rozszarpano hakami.
Arsakes błagał o życie swej żony Stateiry. również siostry buntownika,
i ostatecznie przekona! matkę, mimo że jego ojciec Dariusz proroczo
ostrzegł Parysatis, iż będzie jeszcze żałować swojej łagodności. Matka
buntownika, bracia Mitrostes i Helikos oraz wszystkie pozostałe siostry
zastali straceni w okrutny posób. Ze względu na wielkie zasługi w dyplo­
macji oszczędzono na razie innego brata, Tissafernesa, choć Parysatis nie
kryla się z nienawiścią do niego. Przeżył także syn buntownika; jemu to
Mitradates, syn Udiastesa, przekazał miasto zwane Zaris.
S K A R G I N A JEM N IK Ó W ŻYDOW SKICH W EGIPCIE
Inny Hydames — po aramejsku Widarnag — był w 420 roku „wodzem
wojska" w Syene. W łatach 416—411 awansował na rządcę okręgu, na
miejsce Damadina. Kiedy satrapa Arsames powrócił na dwór królewski
w lipcu 410 roku, Hydarnes skorzysta) z okazji i wszczął rokosz; wspo­
magali go kapłani z Chnub oraz oddziały egipskie, którymi dowodzi) jego
syn i następca, Nefajan.
Najwidoczniej poparcie Egipcjan zyskał Hydarnes dzięki obietnicy zbu­
rzenia świątyni żydowskiej, gdyż krwawe ofiary ze zwierząt były kamie­
niem ohrazy dla uczuć ludu. Nefajan poprowadził swoje chorągwie, egip­
skie i inne. Świątynię zrównano z ziemią, strzaskano kamienne kolumny,
zburzono pięć bram ze szlifowanego kamienia, spalono wrota z zawiasami
okutymi brązem i dach cedrowy, a złote i srebrne naczynia zrabowano.
Starszyzna żydowska z radością opowiada, jak prędko bunt został stłu­
miony. Oni, ich żony i dzieci włożyli zgrzebne koszule pokutne, pościli
344 P o s tr o n ie S p a r ty
i modlili się do Pana w niebiesiech, który zezwolił im ujrzeć, jako się
stało Hydarnesowi wedle życzenia ich; psy zrywały mu bransolety z nóg.
wszystkie bogactwa, jakie zdobył, obrócono w proch, i stracono każdego,
kto przyłożył rękę do zniszczenia ich świątyni.
Ale świątyni to bynajmniej nie wskrzesiło. Nim jeszcze bunt został
zdławiony, Jedonia i jego wspólkapłani zaapelowali o pomoc do władz
w Palestynie. Rządcą Judei był po Nehemiaszu Bagoses (Bagohi), zaś
nieprzyjaciela Nehemiasza, Eliasziba, zastąpił na krótko jego syn Jojada,
po czym urząd arcykapłański przypadł z kolei synowi Jojady, Johana-
nowi. List zaadresowano do rządcy, wielkiego kapłana i innych kapłanów
jerozolimskich oraz dla pewności również do Ostanesa, brata Ananiasza,
i do możnych w Judei; odpowiedzi naturalnie nie było, ponieważ zniszcze­
nie konkurencyjnej świątyni mogło jedynie cieszyć adresatów.
25 listopada 407 roku wysłano więc drugi list, tym razem tylko do Ba-
gosesa. Rozpoczęto, jak zwykle, błogosławieństwami przesadnymi do
obrzydliwości: „Nade wszystko zdrowie Waszej Wysokości niechaj Bóg
w niebiesiech ma zawsze w swej pieczy i łaską niechaj obdarzy cię
w oczach króla Dariusza i książąt na dworze po tysiąckroć jeszcze większą
niż teraz, i życie niech ci da długie, abyś szczęśliwy był i dobrze ci się
wiodło po wsze czasy.” Następnie Jedonia i jego kapłani opowiadają o na­
paści. Przypominają, że ich ojcowie w czasach przed inwazją perską
wznieśli tę świątynię w twierdzy Jeb i że gdy Kambizes wkroczył do
Egiptu i zniszczył wszystkie świątynie miejscowych bogów, ich własnej
nikt żadnej nie wyrządził szkody.
Teraz jednak trzy lata mijają od zniszczenia świątyni, oni zaś noszą
odtąd zgrzebne koszule pokutne i poszczą, oliwą się nie namaszczają i nie
piją wina, ich żony stały się jako wdowy. Ponieważ krajowcy nie zezwa­
lają na odbudowanie świątyni, odwołują się do Bagosesa: „Wejrzyj na
tych, którzy ci dobrze życzą, przyjaciół, którzy są w Egipcie. Każ, by po­
słano im list od ciebie w sprawie świątyni Jahwe, żeby ją zbudować
w twierdzy Jeb, jako była zbudowana wprzódy, oni zaś złożą w ofierze
żywność i kadzidło i poświęcać będą na ołtarzu Jahwe na twoją intencję.
I będziemy się po wsze czasy modlić za ciebie, my, żony nasze i dzied,
i Żydzi wszyscy, którzy tutaj są, jeśli świątynia zostanie odbudowana,
i będziesz mia! zasługę przed Jahwe, Bogiem w niebiesiech, większą niżli
mąż, który poświęca dlań zwierzęta i spala ofiary, choćby i tysiąc talentów
warte."
Piszący nje ufali bynajmniej skuteczności przyrzeczonych modłów, jako
że ,,co się tyczy złota, wysłaliśmy polecenia”. Wystosowali łakze drugi
list, do Delajasza i Selemiasza, synów Sanballata, ciągle jeszcze rządcy
Samaru.
N iepokoje na C yp rze 345
Odpowiedzi oficjalnej im nic przysłano. Wysłannik powrócił przywożąc
zlecenie ustne, które zreferował wyczekującym niecierpliwie współplc-
mieńcom jak następuje: „Posłanie od Bagosesa i Delajasza: Rzekli do mnie;
■Polecamy wam w Egipcie, żebyście o domu modlitwy Boga w niebiesiech
rozmawiali z Arsamesem [...], iżby wybudowany był na swoim miejscu,
jako stał wprzódy, i by ci z Egiptu mogli tam składać na ołtarzu ofiary
żywności i kadzidło, jako czyniono dawniej.*”
Arsames po powrocie musiał stawić czoło rosnącemu niezadowoleniu.
Potrzeba dyktowała politykę. Nie było ani śladu jakiegoś pisma na po­
parcie twierdzenia wysłannika, iż Bagoses i Delajasz, pomniejsi urzędnicy
innego satrapy, nalegają, aby odbudować żydowską świątynię; co więcej,
sprawa ta w ogóle nie należała do ich kompetencji, a wobec wzburzenia
w kraju odbudowa świątyni byłaby wręcz niebezpieczna. Zrozumiałe
więc, że Arsames nie kiwnął nawet palcem.
Nie zważając na wzbierającą burzę Żydzi z uporem pisali dalej listy.
Jedonia i czterech starszych gminy wysiali z kolei pismo do jakiegoś dyg­
nitarza, przypuszczalnie rządcy Teb. Uderzyli w pokorę. Jeśli ich świąty­
nia zostanie odbudowana w dawnym kształcie, przyrzekają, że nie będą
składać w ofierze owiec, wołów ani kóz. wyłącznie kadzidło, żywność
i napitek. Godząc się na takie ograniczenia wpłacą jeszcze w domu jego
wysokości określoną kwotę w pieniądzach i dadzą tysiąc ardabów jęcz­
mienia. Kiedy stanęli u wrót Teb, aby przedłożyć petycję, pochwycono
ich i wtrącono do więzienia, skąd wyszli dopiero za okupem stu dwu­
dziestu karsz wpłaconych zastępcy rządcy; pozbawiono ich także władzy
w Jeb. A jednak nie tracili nadziei; „Pokój twemu domowi i dzieciom
twoim, oby Bóg zez.wolił nam ujrzeć spełnienie pragnień naszych."
N IE PO K O JE NA CYPRZE
Fenicja zagrożona było przez Egipcjan i Arabów. Jeszcze poważniejsza
sytuacja powstała na Cyprze. Około roku 425 królem Kitionu i Idnlionu
by! Boalmilk II, syn Azbaala, syna Bnalmilkn I, W tym czasie Abdcmcm.
banita z Fenicji, wyruszył z Kitionu, zajął Salaminę i zabił jonującego
tam tyrana. Euagorasa, członka downego rodu królewskiego, schwytać nie
zdołał; Euagoras z plęćdziesię-cioma ludźmi wymknął się i zajął SoloJ Po
pewnym czasie Euagoras odzyska! Salaminę (411 r ). Mając nż nadto
większych kłopotów Dariusz nie podjął żadnych kroków, żeby go stamtąd
wyprzeć, nawet wówczas gdy Euagoras posiał zboże nieprzyjaciołom
w Atenach i otrzymał w nagrodę obywatelstwo ateńskie (410 r.)

346 Po stronie Sparty
ZWYCIĘSTWO PERSKIE W WOJNIE GRECKIEJ: CYRUS MŁODSZY
Wszystkie te bunty stanowiły poważną przeszkodę w prowadzeniu woj­
ny greckiej. Marynarze z Peloponezu ponieśli na jesieni 411 roku klęskę
pod Abydos i Farnabazos sam musiał ruszyć im z odsieczą. Zrobił z nich
straż wybrzeża, dał im mundury i wypłacił żołd za dwa miesiące; dostali
też drzewo z góry Ida i pieniądze na budowę nowych okrętów w Antan-
dros. Na pokrycie tych wydatków wybito nowe statery, z głową satrapy
i dziobem statku, symbolem Kyzikos; głowę Farnabazosa w pełnych re
galiach satrapy grawerowali tak utalentowani miejscowi artyści greccy,
że wizerunek ten — a także kolejnych satrapów, Tissafernesa, Spitry-
dntesa, Autofradatesa i Datamesa —- dorównuje przeciętnym, a może
i najlepszym portretom na lepiej znanych monetach z wczesnego okresu
hellenistycznego, których serię poniekąd otwiera.
Tissafernes dotarł na Hellespont, gdzie dawnego druha odwiedził Allci-
biades; uwięziono go jednak i odstawiono do Sardes. Przesiedział tam mie­
siąc, umknął, rozpędził flotę peloponeską i zmusił Farnabazosa do ewa­
kuacji Kyzikos.
Kiedy oligarchowie prowadzący flotę z Syrakuz utracili stanowiska
wskutek zmiany rządów w kraju, Farnabazos dostarczył pieniędzy na
opłacenie najemników i zakup okrętów, aby mogli znów objąć dowództwo.
Tissafernesa oskarżono o popieranie antyspartańskiego przewrotu na Ta-
zos (410 r ). Wiosną 400 roku Ateńczycy przystąpili energicznie do ofen­
sywy. Trazyllos pobił Milezyjczyków, zajął Kolofon i spalił dojrzałe zboża
w Lidii. Nie mogąc już polegać na Spartanach, Tissafernes powołał pod
broń kontyngenty wojskowe z własnych prowincji. Oddział dowodzony
przez Stagesa zaatakował konnicę, która osłaniała plądrujących żołnierzy,
i zepchnął przeciwników' na wybrzeże. W tym czasie satrapa otrzymał już
dość znaczne posiłki, toteż mógł wspomóc Efezyjczyków, którzy odparli
Ateńczyków; ci jednak pod Abydos znów pobili Farnabazosa.
Mówca Andokides został w roku 415 zmuszony do wyjazdu na wygna­
nie. Niewątpliwie zwolennik oligarchii, dostarczał jednak ekwipunku de­
mokratycznej flocie ateńskiej i w ten sposób przyczynił się niemało do
zwycięstwa pod Kyzikos w 410 roku. W okresie klęski głodu, pomiędzy
styczniem 409 r. a wrześniem 408 r., stanął przed zgromadzeniem ateń­
skim prosząc o zezwolenie na powrót; opowiadał, że udaremnił spisek,
który miał na celu wstrzymanie dostaw zboża z Cypru, oraz oznajmił, iż
czternaście statków z ziarnem wpłynie niebawem do Pireusu, po nich zaś
przybędą dalsze. Ateńczycy wszakże nie byli jeszcze skłonni odwołać go
z wygnania.
Bitynczycy wzrośli w siły tak, że już w roku 416 obywatelom Byzan-
tion i Chalkedonu udawało się powstrzymywać ich najazdy tylko kosztem
Zwycięstwo perskie w wojnie greckiej 347
bezwzględnej dewastacji pól; teraz Alkibiades zmusił ich do układu, na
mocy którego zrzekli się powiernictwa nad ziemiami chalkedońskirai, po
czym osaczył sam Chalkedon. Farnabazos usiłował przełamać oblężenie;
poniósłszy porażkę zgodził się na zawieszenie broni na czas niezbędny
dla doeskortowania wysłanników ateńskich przed oblicze króla. Gorgiasz
wygłosił do tłumów z całego greckiego świata zebranych w Olimpii
gromką mowę, w której protestował przeciw sojuszowi z dawnym wro­
giem, czasy już się jednak odmieniły (408 r).
Posłowie ateńscy i argiwscy spotkali w Kyzikos rywali ze Sparty i Sy­
rakuz. Wszyscy przezimowali w Gordionie i wiosną 407 roku ruszyli dalej;
w drodze natknęli się na drugie poselstwo spartańskie, które spieszyło
z nowymi skargami na Tissafernesa. Ateńczycy i ich towarzysze mogli
oczekiwać życzliwego przyjęcia na dworze, gdzie uważano, że grecka po­
lityka satrapów przyniosła niepowodzenie, Nadto Parysatis nienawidziła
Tissafernesa jako brata buntownika Teriteuchmesa i prowadziła też wła­
sną grę.
Arsakes, najstarszy syn króla i Parysatis, był od początku panowania
Dariusza oficjalnym następcą tronu i jako taki rezydował w Babilonie,
Kiedy jednak Arsakes ocalił swą żonę Stateirę od losu, jaki spotkał jej
rodzinę, matka obróciła się przeciw niemu, a jej faworytem stal się Cyrus.
W tym okresie główne siły perskie zajęte były na zachodnim terenie
operacyjnym. Gdyby Cyrus został ich dowódcą, mógłby wygrywając woj­
nę w interesie Sparty zapewnić sobie jej wdzięczność i, co za tym szło,
pomoc najlepszych zawodowych żołnierzy świata w momencie rozgrywki
o tron. Parysatis przeto dla kariery ulubionego syna odrzuciła niepatrio-
tycznie politykę „dziel i rządź", którą tak mądrze kierowali się Tissafer­
nes i Farnabazos.
Młodzieńcowi — wówczas co najwyżej szesnastoletniemu — nadano sa­
trapię Lidii, Wielkiej Frygii i Kapadocji, Tissafernesowi zaś pozostała od­
tąd tylko Karia. Nadto, co jeszcze ważniejsze, Cyrus wiózł ze sobą opa­
trzony pieczęcią mandat: „Posyłam Cyrusa jako dowódcę tych, którzy
zaciągi czynią w Kastolu." Innymi słowy, został on głównodowodzącym
wszystkich wojsk perskich operujących w Azji Mniejszej.
Lizander, nowy dowódca spartański, pospieszył do Sardes ze skargą na
poczynania Tissafernesa. Otrzymał zapewnienie, że Cyrusowi udzielono
wyraźnych instrukcji, aby pomagał Sparcie, i przekazano pięćset talentów
na ten cel. Kiedy ten fundusz zostanie wyczerpany — mówił dalej Cy-
ras — sięgnie on do swej prywatnej kasy i w razie potrzeby sprzeda nawet
swój złoto-srebrny tron. Dotacja na każdy okręt wyniesie trzydzieści min
miesięcznie, każdy marynarz otrzyma cztery obole dziennie. Jednocześnie
żołd wypłacono z góry. Kiedy Tissafernes nalegał, żeby wrócić do dawnej
polityki równowagi, dostał ostrą odprawę; nie lepiej mu się powiodło, gdy
348 Po stronie Sparty
próbował uzyskać audiencję dJa posłów ateńskich. Ateńczycy jednak na­
dal odnosili zwycięstwa; Aikibiades zdobył Klazomenaj, Trazybulos zaś
oblegał Fokaję i Kyme (407 r.).
Następca LizandLra, Kałlikratidas, przybył do Sardes z żądaniem pod­
niesienia zoldu. Ponieważ kazano mu dwa dni czekać na audiencję, a Cy-
rus tymczasem oddawał się pijatyce, Kałlikratidas odjechał do Efezu
złorzecząc tym, którzy uświadomili nieprzyjacielowi potęgę bogactwa
i wbili go w bezczelną pychę. F*rzysięgał, że po powrocie uczyni wszystko,
co w jego mocy, by pogodzić zwalczających się Greków i powstrzymać ich
od szukania przeciw braciom pomocy u barbarzyńcy, którego znów trzeba
nauczyć moresu.
Kiedy Kałlikratidas pobił Konona pod Mityleną, Cyrus posiał mu pie­
niądze, ale spartański admirał odmówił przyjęcia jakichkolwiek prywat­
nych darów, oświadczając, że wystarcza mu przyjaźń zawarowana ofi­
cjalnym traktatem. Kałlikratidas poległ w pobliżu wysp Arginussaj,
Cyrus zaś, stęskniony za przyjacielem, skorzystał z tej klęski i za pośred­
nictwem wysłanników wystarał się o powrót Lizandra w końcu 405 roku.
Dotacja od Dariusza była już wyczerpana, mimo to Lizander dostał na
powitanie więcej jeszcze podarków niż przedtem.
Nad głową młodego księcia zbierały się chmury. Kazał on stracić dwóch
siostrzeńców króla, Autobojsakesa i Mitrajosa, ponieważ nie schowali
dłoni w rękawy w jego obecności; oznaczało to, że domaga się honorów
monarszych, i sekretarz króla Hieramenes doniósł Dariuszowi, że jest
w tyra zapowiedź rebelii. Ojciec był poważnie chory i pod tym pretekstem
odwołano Cyrusa. Przed odjazdem młody książę odda! Lizandrowi całą
posiadaną gotówkę oraz daniny z miast, które były jego prywatną własno­
ścią. Lizander stal się w oczach Greków z miast azjatyckich taką wielko­
ścią, że Etez wzniósł mu posąg w obrębie świątyni Artemidy.
Eurypides wystawił swoje Bachamki u Macedończyków, Opowiadał
w tej sztuce, jak Dionizos otoczony pstrym tłumem Hellenów i barbarzyń­
ców święcił obrządki Kybele, wielkiej macierzy, przy muzyce frygijskich
fletów i w dymie syryjskich kadzideł. Opowiadał także, jak bóg porzucił
Tmolos, lidyjską twierdzę, złociste pola Lidii i Frygii, wypalone słońcem
ziemie Persów, niebezpieczne kraje Medów, Arabię Szczęśliwą i Azję, by
osiąść w greckich Tebach. W Ifigenii w Aulidzie Eurypides stwierdził, że
Grekom przystoi rządzić barbarzyńcami, lecz nie odwrotnie; jednakże
tego właśnie roku (405) Spartanie, sfinansowani przez Cyrusa, wygrali
bitwę nad Ajgospotamoj i zamknęli cieśninę przed zbożem ze Scytii. W na­
stępnym roku Ateny skapitulowały przymuszone głodem.
W drugiej wojnie greckiej perska dyplomacja i perskie pieniądze wy­
walczyły zwycięstwo.
Rozdział X X V II
DYKTATOR GRECJI
W S T Ą P IE N IE N A T R O N A R T A K S E R K S E S A I I M E M N O N A
ersja wygrała drugą wielką wojnę z europejskimi Grekami. Poma­
P gając finansowo Sparcie podyktowała w istocie warunki pokoju.
Teopomp jako autor komedii Med doskonale rozumiał korzystną sytuację
Persów po wojnie peloponeskiej. Jednakże wspierając Spartan zlekcewa­
żono ostrzeżenia najmądrzejszych dyplomatów, jakimi dysponowała Per­
sja, i wydarzenia od razu wykazały, że Tissafernes i Farnabazos mieLi
rację. Sparta nie poczuwała się wcale do lojalności wobec imperium, mło­
demu CyTusowi okazywała tylko umiarkowaną wdzięczność, a skromna
skądinąd pomoc, której postanowiła udzielić pretendentowi, miała narazić
żywotne ośrodki imperium na najazd Greków, umożliwić rebelie i wskutek
nich niemal że rozpad państwa oraz wydobyć na światło wszystkie słabości,
oczywiste wprawdzie dla publicystów greckich, ale przez polityków zaw­
sze lekceważone; one to stały się w końcu przyczyną upadku imperium
pod ciosami Filipa i Aleksandra.
Cyrus spotkał się Z ojcem w Tamnerii Medyjskiej, dokąd ten udał się.
by poskromić jeszcze jeden bunt, mianowicie Kadusjów, najsilniejszego
z irańskich plemion. Nim zdołano zdławić rebelię, choroba Dariusza przy­
brała groźny charakter i król odjechał do matki do Babilonu, gdzie
zmarł w marcu 404 roku. Byl ostatnim z czterech królów pochowanych
w Naksz-i Rustam.
Arsakes wstępując na tron przybrał imię dziada Artakserksesa. Grecy
dodali mu przydomek Memnon, „Dbały". Pierwszym jego aktem publicz­
nym byl nakaz stracenia Udiastesa, zdradzieckiego poddanego, który za­
mordował swego pana Teriteuchmesa; egzekucja była okrutna, skazańcowi
wyrwano język. Syn Udiastesa, Mitradates, publicznie przeklął ojca i ura­
tował miasto Zaris dla syna Teriteuchmesa. którego zresztą nieostygla
w furii królowa matka wkrótce otruła; teraz Mitradatesa nagrodzono za
wierność satrapią po ojcu.
Ukaranie Udiastesa wymogła królowa Stateira; królowa matka była
wściekła. Szybko trafiła się jej okazja odwetu. Zgodnie ze zwyczajem
ceremonie koronacyjne miały się odbyć w świątyni Anahity, w dawnej
stolicy Pasargadach. Kapłani ubierali nowego monarchę w szatę Cyrusa

.150 D yktato r Grecji
Starszego, po czym dawano mu do zjedzenia ciastka ligowe, drewno ter-
pentynowco do żucia i do wypicia kubek kwaśnego mleka. Ceremonio
miułn się właśnie rozpocznę, gdy Tissafemes przyprowadzi! przed króla
pewnego Maga, do niedawna wychowawcę młodego Cyrusa, ten zaś
oświadczył, że ów brat zamierza zamordować Artakserksesa w chwili, kie­
dy będzie sic; on przebiera! w szatr, założyciela imperium. Cyrus, którego
przyłapano na czatach w zakamarkach świętym, został najwidoczniej słusz­
nie osknrżony, i Artakserkses w sprawiedliwym gniewie szykował się juz
do stracenia niedoszłego zabójcy. Nie ulegało wprawdzie żadnej wątpli­
wości. żc idea zamuchu zrodziła się w perfidnym umyśle Parysatis, wy­
rodna matka jednak, wykorzystując naturalny respekt syna dła rodzi­
cielki, nie tylko uzyskało przebaczenie dla swego ulubieńca, lecz nawet
nakłoniła Artakserksesa. by zezwolił mu na powrót do jego satrapii.
BUNT CYRUSA
Wdzięczności nie należało się spodziewać. Natychmiast po powrocie,
w lecie 4Oźt roku, Cyrus rozpoczął przygotowanie do walki o Iron. Sparta
zrzekła się kontroli nad miastami jońskimi, które początkowo należały dn
satrapii Tissufernesa, i Cyrus zdołał je wszystkie przeciągnąć na swoją
stronę z wyjątkiem Miletu, który utrzymał Tissafc-rne.s wypędziwszy ary­
stokratów. Tych arystokrutów przyjął Farnabazos. dal każdemu po złotym
slaterze i osiedlił ich w Klaudzie; Cyrus chwycił się pretekstu — pod po­
zorem, żc chodzi o zapewnienie powrotu banitom, zebrał wojsko i obiegi
Milet.
Alkibiades po upadku Aten nauczył się jeżyka perskiego i przybrał per­
ski strój, aby wkraść się w laski Farnabazosa. To mu się udało; otrzyma!
fiygijską twierdzę Grynejon i pięćdziesiąt talentów rocznie. Odkrywszy, że
Spurta szykuje się właśnie wypełnić zobowiązania traktatowe nie wobec
królu, lecz wobec pretendenta, Alkibiades zażądał listu żeluznego, chcąc
pospieszyć z wiadomościami do Artakscrksesu. Lizander zagroził, że wy­
powie traktat, Jeśli Alkibiades zostanie przy życiu, i w ten sposób prze­
znaczenie dośeiglo sprytnego Atcńczyka (402 r.); został pochowany w Me-
lissic, pomiędzy Synnadą a Metropolis. Artakserkses nie otrzymał ostrze­
żeniu, Farnabazosa zaś można było uznać za współuczestnika buntu.
Do wojsk perskich pod swoim dowództwem Cyrus dołączył trzynaście
tysięcy najemników zwerbowunych wśród greckich śmiałków, którzy wo­
bec zakończenia wojny peloponcskicj stracili zurobek. Wiosną 401 roku
wyruszył nu wschód. Nie odważył się poinformowuć Greków o prawdzi­
wym celu ekspedycji; najpierw utrzymywał, że skierowana Jest przeciw
dzikim Pizydyjczykom. którzy stanowili nieustanną groźbę dla pokoju
Bunt Egiptu 351
i bezpieczeństwa. Polem była mowa o zbuntowanych tyranach Cylicji;
uprawdopodobniono tę wersję gromadząc na wodach przybrzeżnych po­
łączone floty perską i peloponeską, z którą przybył też oddział piechoty
spartańskiej. Syennesis z Cylicji wysłał królową i jednego z synów z czę­
ścią wojsk do Cyrusa, drugi zaś syn pospieszył tymczasem do wielkiego
króla z zapewnieniem, ze ojciec w istocie dochowuje mu wierności i wznie­
ci hunt na tyłach wojsk pretendenta. W miarę jak posuwano się w głąb
lądu, podejrzliwi najemnicy stawiali coraz nowe żądania i spod stempla
mennicy sypały się coraz nowe darejki. Widać na nich Cyrusa jako na
wpół Greka, bez brody; nos ma prosty, choć nieco zadarty, na głowie
diadem bez szpica, ubrany jest w zgrzebną szatę medyjską; na rewersie
wytłoczono czysto grecką maskę brodatego boga Pana z rogami.
Grecy, oczywiście, mają dla charakteru Cyrusa tylko słowa uznania,
najbardziej zadziwiające pod piórem Ksenofonta z Aten, których impe­
rium, stworzone przez przodków, młody książę pomagał zburzyć. Z per­
skiego punktu widzenia Cyrus był gorzej niż zdrajcą. Uderzał na imperium
silami greckich wrogich wojsk i to w chwili, gdy znalazło się w bardzo
trudnej sytuacji. Opodal trwała rewolta Kadusjów. Jeszcze większą groźbę
stanowił bunt Egipcjan, którzy poszli za ich przykładem.
BUNT EGIPTU
W 405 roku zbuntowała się Delta pod wodzą Amyrtajosa II (przypu­
szczalnie wnuka Amyrlajosa I); chronolodzy określają jego sześcioletnie
panowanie jako dwudziestą ósmą dynastię z Sais. .Prawo panowało za
jego czasów”, powiada miejscowy kronikarz. Bunt bezzwłocznie ogarnął
terytoria w górze Nilu; w Karnaku wzniesiono bramę w południowej czę­
ści świątyni Montu. Najemnicy żydowscy w Egipcie zmuszeni byli skłonić
się przed nową władzą, mimo zapewnień o wierności dla Persji oraz
krzywd poniesionych z rąk egipskich kapłanów. Ostatni datowany papirus
z ich archiwum, spisany 25 [dnia] miesiąca Famenoth, w piątym roku
Amurtisa [Amyrlajosa], podaje, że Menahem, syn Szalloma, Aramejczyk
z twierdzy Jeb, z chorągwi Nabukudurriego, zobowiązuje się spłacić pre­
tensje swej żony Sallui, córki Samuaha, to znaczy dwa szekle — rozumie
.się, srebrem — i jeden stater; jeśli nie zapłaci w ciągu pięciu dni, należ­
ność się podwoi. Używanie statera Jako jednostki monetarnej dowodzi
wpływów greckich, które w rozpoczynającym się właśnie okresie niepod­
ległości Egiptu miały stale wzrastać. Losy kolonii żydowskiej pod wludzą
monarchów o zdecydowanie nacjonalistycznym nastawieniu z pewnością
nie były lekkie.
332 Dyktator Grecji
K U N A K S A I M A R S Z D Z IE S IĘ C IU T Y S IĘ C Y
Satrapa Syrii Abrokomas zebrał wielką armię, która mogłaby była
przywrócić rządy perskie w Egipcie. Kiedy nadciągnął Cyrus, Abrokomas
cofnął się i dolina Nilu zyskała długotrwałe wytchnienie, Nie natykając
się na poważniejszy opór najeźdźcy pomaszerowali w dół Eufratu do Ku-
naksy, odległej zaledwie 96 km od Babilonu. Wyszły im naprzeciw tłumy
dezerterów spodziewających się nagrody, jako że pierwsi witali przyszłego
zwycięzcę. Artabarios zamierzał pójść za ich przykładem, ale został zde­
maskowany i strącony w gorący żar. Wobec takich zdrad Cyrus z jeszcze
większym animuszem szykował się do starcia z wielką armią zgromadzoną
przez brata, z którym połączył się Abrokomas. Rozstrzygającą bitwę sto­
czono 3 września 401 roku. Dzięki umiejętnym posunięciom Klearcha na­
jemnicy pobili przeciwnika na prawym skrzydle. Grecki wódz radził Cyru-
sowi, żeby nie narażał się niepotrzebnie, ten jednak, dostrzegłszy brata po
drugiej stronie, zapomniał o przestrodze i z furią rzucił się na niego. Zra­
nił Artakserkscsa, ale sam zginął.
Artakserkses własnoręcznie zmasakrował zwłoki, kazał jednak odciąć
głowę i dłoń, która zadała mu cios, by móc je obnosić na dowód zwycięstwa.
Parysatis była wtedy w niełasce. Kiedy Cyrus rezydował w swej satrapii
gromadząc wojska do najazdu, Satibarzanes oskarży! Orontesa, że wziął
sobie królowę matkę za kochankę. Ktezjasz, lekarz królewski, zapewnia,
że oskarżenie było bezpodstawne; Artakserkses najwyraźniej sądził ina­
czej, ponieważ Orontesa stracono. Na wiadomość, że inwazja się nie po­
wiodła, a ukochany syn zginął, Parysatis pospieszyła do Babilonu. Nie
szczędziła słów i w końcu przekonała syna, by mimo oporów wydał jej
to. co pozostało z ciała Cyrusa, i tak przynajmniej jego szczątki doczekały
się godnego pogrzebu w Suzie. Nic jej już nie pozostało, tylko pomsta,
tej zaś bolejąca królowa matka dopełniła bezzwłocznie. Głowę Cyrusa
odciął Bagapates; chociaż działał z rozkazu króla, ten bezwolnie poświęcił
sługę przegrywając go w kości do Parysatis, która kazała Bagapatcsa obe­
drzeć żywcem ze skóry i ukrzyżować. W mękach skonał z jej rozkazu Ka-
ryjczyk, który ponoć zranił Cyrusa, okrutną karę poniósł także Mitradates,
gdy podpiwszy chełpił się nierozważnie, że to on zadał śmiertelny cios.
Tissafernes znajdował się przy dworze. Sprawdziły się wszystkie jego
przestrogi i władca potrzebował jego pomocy, by uregulować problem
najbardziej palący — obecności dużego, znakomicie wyćwiczonego kor­
pusu greckiego w sercu imperium. Bez trudu pozyskano Menona, który
byl już przedtem niezadowolony, gdyż młody książę otwarcie wyróżnia!
Klearcha. Szeregowi żołnierze nalegali na dowódcę, by udać się do Tissa-
fernesa, ci zaś ulegli naleganiom, nie wyłączając podejrzliwego Klearcha.
Z miejsca zakuto ich w kajdany i wyekspediowano do Babilonu, gdzie
W ojna P ersji ze Spartą 333
Artakserkses leczył się z odniesionych ran. Ktezjasz, jak mógł, bronił
Klearcha, którego Parysatis starała się uwolnić, do przyjaciół jednak nie
miała tak szczęśliwej ręki jak do wrogów. Przeważyły usilne rady Statei-
ry, i wszystkich, z wyjątkiem zdrajcy Menona, zabito. Parysatis zdołała
jedynie uczcić ich pamięć; kazała swoim eunuchom obsadzić po kryjomu
palmami grób Klearcha.
Niekarność Greków kosztowała dowódców życie; nigdy za to dobro­
wolna dyscyplina wolnych ludzi nie znalazła lepszego wyrazu niż w re­
akcji wojska na to nieszczęście. Wybrano w głosowaniu nowych przywód­
ców i zagubieni w obcej ziemi najemnicy posłusznie wykonywali ich roz­
kazy brnąc na północ, gdy wokół srożyła się armeńska zima. Wiosną 400
roku zastęp Dziesięciu Tysięcy dotarł w Trapezuncie do upragnionego
morza.
Był to nadzwyczajny wyczyn. Późniejsi mówcy wysławiali go nie­
ustannie i coraz to powoływano się na marsz Dziesięciu Tysięcy jako na
dowód, że dumne imperium perskie można by zdruzgotać z łatwością.
Jednakże miastom wzdłuż wybrzeża Morza Czarnego ci obdarci, swarliwi
zawadiacy, najemni awanturnicy ze wszystkich zakątków greckiego świa­
ta, nieustannie domagający się żywności, nie wydali się bynajmniej ro­
mantyczni. Za czyn tak waleczny nie zyskali wcale oczekiwanego uznania
i nie dano im nagród; w każdym mieście obywatele drżąc ze strachu łado­
wali ich pospiesznie na statki i przewozili do następnego.
Ariajos towarzyszył w wyprawie Cyrusowi i brał udział w bitwie pod
Kunaksą. Po śmierci Cyrusa oferowano mu wakujący ,,tron”, ale odmówił.
Przyczynił się do schwytania greckich dowódców i w nagrodę otrzyma!
satrapię Wielkiej Frygii.
W następnym roku (400) królowa matka zakończyła walkę o rządy nad
bezwolnym królem: w czasie wspólnego posiłku otruła królową. Przera­
żony Artakserkses skazał Parysatis na banicję do jej rodzinnego Babilonu.
Nie było już jednak Stateiry, a on potrzebował kogoś mocnego, na kim
mógłby się wesprzeć, przeto Parysatis powróciła wkrótce na dwór
W O J N A PER S JI ZE S P A R T Ą
Chociaż Dariusz II dał Sparcie ponad pięć tysięcy talentów i tym spo­
sobem wywalczył dla niej zwycięstwo nad Atenami, ona odpłaciła jego
prawowitemu następcy czarną niewdzięcznością. Flota spartańska zmu­
siła Syennesisa, mimo jego oporu, do otwartego złamania wiary królowi,
toteż Artakserkses uznał za konieczne przekształcenie królestwa Cylicji
w zwykłą satrapię. Wojska spartańskie towarzyszyły pretendentowi w na-
jeździe i wzięły udział w bitwie pod Kunaksą, Nie było winą dowódcy
354 D yktator Grecji
najemników greckich, Spartanina Klearcha, że bitwa nie skończyła się
pomyślnie dla pretendenta i że Cyrus poniósł w niej śmierć. Rząd Sparty
nie miał prawa się skarżyć, kiedy Klearcha spotkała kara śmierci ani też
kiedy Artakserkses uznał jej zdradzieckie postępowanie za otwarte wy­
powiedzenie wojny.
Wiosną 400 roku całkowicie zrehabilitowany Tissafernes ponownie zja­
wił się nad zachodnią granicą. Był teraz następcą Cyrusa jako satrapa
Anatolii. Od razu na wstępie zażądał oczywiście, by miasta jońskie uznały
go za zwierzchnika. Miasta te, lękając się kary za poparcie udzielone Cy-
rusowi, odmówiły i odwołały się do Sparty, która odpowiedziała polece­
niem. hy zostawiono je w spokoju. Działając w ten sposóh nie kryla wca­
le, że dopuszcza się czarnej niewdzięczności, ale wieści o Dziesięciu
Tysiącach i wyzwaniu rzuconym przez nich wielkiemu królowi już się
rozeszły i Spartanie nie mogli się oprzeć pokusie dokonania nie gorszego
wyczynu.
Tissafernes odpowiedział oblężeniem Kyme. Jesienią przybył Tibron
w jawnie proklamowanym celu wyzwolenia Azji. Dziesięciu Tysiącom
wiodło się dotychczas nieszczególnie; żywność wymuszali groźbą od opor­
nych miast, przez które przechodzili z pośpiechem, bili się na własną rękę
z Bityńczykami i z poddanymi Farnabazosa o każdą zdobycz, jaka się
nadarzyła, wspomagali w zamian za żołd tyranów Pergamonu. O zna­
miennym zwrocie świadczy fakt, że teraz, wiosną 399 roku, zostali wcie­
leni do armii Tibrona jako dobrze płatne wojska zaciężne.
Otrzymawszy w posiłku tych zahartowanych w boju żołnierzy Tibron
mógł zetrzeć się z satrapą jak równy z równym. Istniała możliwość prze­
ciągnięcia na stronę Greków dawnych poddanych perskich. Aleksander,
dowódca garnizonu w Eolii, poddał ten rejon Tibronowi. Przeszli do jego
obozu również niektórzy Grecy z rodzin ekspatriowanych z Europy z po­
wodu properskiej postawy ich przodków. Eurystenes, wnuk Spartanina
Demaratosa, rządził w Pergamonie, gdzie dziad był nominatem Kserk-
sesa po klęsce jego wyprawy. Bil tam pieniądze z wizerunkiem Ateny,
Apollona i własnym, brodatej postaci w perskiej tiarze. Jego młodszy brat
Prokles towarzyszył Cyrusowi w nieudanej wyprawie, więc zaliczony zo­
stał do buntowników; uratował się ucieczką, pomógł Ksenofontowi, teraz
zaś rządził w Teutranii i Halisarnie, gdzie współzawodnicząc z bratem we
władzy bil monetę, na której widniał wizerunek Apollona oraz jego własna
młodzieńcza głowa. Gongylos z Eretrii służył za pośrednika Pauzaniaszo-
wi. gdy ten knul zdradę greckiej sprawy po bitwie pod Platejami. Kiedy
ten plan zawiódł, Gongylos przeniósł się do Azji, gdzie dostał w zarząd
Stare i Nowe Gambrejon, Myrinę i Grynejon. Fberwszymi dwoma władał
teraz jego potomek Gorgion, a pozostałymi brat Gorgiona; na monetach
obu braci widniały wizerunki Apollona lub Artemidy. Broniła się oblężona
W ojna P e rsji ze Spartą 355
Larisa zwana Egipską, gdzie podobno Cyrus Starszy osiedlił jeńców egip­
skich. Na jesieni Derkylidas zastąpi! Tihrona, który oskarżony przez so­
juszników o to, że zezwolił wojskom na rabunek w zaprzyjaźnionych
miastach, został skazany na grzywnę i wygnany. W tymże roku (399) prze­
ciwnicy konserwatysty Audokidesa, ateńskiego mówcy, wystąpili z żąda­
niem, by wróci! na wygnanie na Cyprze, gdzie ponoć oczekiwały go hojne
nadziały dobrej ziemi.
Nowy dowódca zawarł rozejm z Tissafernesem i ruszył przeciw Farna-
bazosowi, z którym miał osobiste porachunki. Część Eolidy należała do
Dardańczyka imieniem Zenis. Po jego śmierci, hojnie obdarowany przez
wdowę Manię, Famabazos oddał jej w zarząd satrapię, gdzie wsławiła się
skwapliwością, z jaką uiszczała daninę Z pomocą najemników greckich
podbiła Larisę, Hamaksitos i Kolonaj, przypatrując się bitwom z rydwanu.
Towarzyszyła Farnabazosowi w wyprawach przeciw Myzyjczykom i Pizy-
dyjczykom, którzy nieustannie najeżdżali ziemie królewskie, cieszyła się
też uznaniem jako jego przygodny doradca. Kiedy ta niezwykła kobieta
doszła do lat czterdziestu, zabił ją zięć Midiasz mordując również jej sie­
demnastoletniego syna. Midiasz zagarnął Skepsis i Gergis, miasta, w któ­
rych znajdowały się skarbce zamordowanej. Inne miasta nie zgodziły się
uznać uzurpatora, kiedy zaś Midiasz przysłał podarki satrapie, ten odmó­
wił ich przyjęcia i zapowiedział pomstę za śmierć przyjaciółki.
Derkylidas nadciągnął we właściwym czasie — w ciągu jednego dnia
powitały go z radością Larisa, Hamaksitos i Kolonaj. Neandria, Ilion
i Kokylion poszły za ich przykładem, gdyż po zamordowaniu Manii grec­
kie załogi tych miast traktowano żle. Kebren obsadzono wojskiem. Mi­
diasz zaproponował Derkylidasowi zawarcie sojuszu, a ten zgodzi) się, ale
pod warunkiem autonomii dla Greków. Wojska uzurpatora wypędzono ze
Skepsis, spartański dowódca złożył ofiary' w miejscowej świątyni na akro­
polu, po czym przekazał obywatelom władzę nad miastem W Gergis
zmusił Midiasza do otwarcia bram. Jego najemników przyjął na własną
służbę, a mając skarbiec Manii był w stanie wypłacić ośmiu tysiącom żoł­
nierzy całoroczny żołd.
Ponieważ zbliżała się zima, Derkylidas zapowiedział Farnabazosowi. że­
by się decydował: wojna czy pokój. Satrapa przerażony groźbą, jaka zawi­
sła nad jego posiadłościami we Frygii, pospiesznie zawarł rozejm. Wojska
pomaszerowały wówczas do Bitymii, która zawsze odnosiła się z rów­
ną wrogością do Persów i Greków, i złupiły ją do cna: Famabazos nie
protestował. Na wiosnę zawarto nowy rozejm i natychmiast potem
Famabazos pospieszył do króla z naleganiem, by wznowić wojnę na
morzu.
Euagoras, który' prowadził politykę hellenizacji Cypru, już dawniej da­
wał schronienie na wyspie uciekinierom z Grecji, zaś po Ajgospotamoj

330 D y ktator G recji
z chucią powitał pokonanego dowódcą floty ateńskiej Konona. Nawiązał
też w 399 roku korespondencją z greckim lekarzem Ktezjaszem. Nadeszły
listy od AbuJetesa, na które Ktezjasz odpowiedział doradzając z naciskiem
pogodzenie sią z cypryjskim księciem imieniem Anaksagoras. Wymieniono
dalszą korespondencją i Konon oświadczył Euagorasowi, że chciałby sią
udać na dwór królewski. Potem napisał do Ktezjasza, Euagoras zaś, aby
poprzeć przyjaciela, zgodził sią zapłacić od dawna zaległe daniny. Konon,
za pośrednictwem Ktezjasza, jego kolegi, lekarza Polikritosa z egipskiego
Mendosu, oraz Zono, baletmistrza z Krety — zauważmy, jak wielu Gre­
ków piastowało stanowiska przy dworze — wystosował następnie listy
do samego Artakserksesa, proponując, by mu powierzono dowództwo floty
perskiej. To samo miał niewątpliwie na widoku Euagoras posyłając ła­
pówki Satibarzanesowi. Ktezjasz odczytał królowi list Konona, dodając od
siebie przychylny komentarz.
Farnabazos zjawił sią na dworze w 398 roku i opowiedział sią za taką
samą polityką. Otrzymał piąćset talentów na budową nowych okrętów,
z poleceniem wszakże, by budować je na Cyprze; gotowe, miały działać
pod wspólnym dowództwem Konona i satrapy. Ateńczycy z radością przy­
słali Kononowi załogi 1 niezbędne uzbrojenie.
Tymczasem posłowie z Jonii nalegali w Sparcie, żeby ruszyć przeciw
Karli, kwaterze głównej Tissafernesa; w obliczu groźby wojny we wła­
snych progach, byłby on, jak sądzili, skłonny przyznać niezawisłość mia­
stom jońskim, Derkyłidas otrzymał w konsekwencji polecenie wyprawy
przeciw Karii, miała go wesprzeć flota. Wobec takiego zagrożenia Farna­
bazos, powróciwszy z wizyty na dworze, udał sią do Tissafernesa, który
właśnie otrzymał naczelne dowództwo, i przyrzekł, że będzie lojalnie
współdziała! z nim Jako podkomendny.
Pieniądze na opłacenie najemnych zaciągów bil Tissafemes w swej sa­
trapii według próby rodyjskiej. Artysta sportretowal go z twarzą tęgą,
wydatnym orlim nosem, stanowczym rysunkiem warg i podbródka, z Wą­
sami I krótką brodą; na głowie ma tiarą i diadem, z wstążkami zachodzą­
cymi na kark i wzdłuż policzków pod brodą. Na rewersie wyobrażono
króla, gdy strzela z tuku, i sydońską tryremę; napis w języku greckim
głosi' ..Królewski".
Obsadziwszy załogami karyjskie warownie na wypadek nagłego ataku,
obaj satrapowie uderzyli na Jonią, która pozostała bez ochrony. Derkyli-
das pospieszył z odsieczą. Ponieważ wydawało mu sią, iż satrapi zdążają
w kierunku Efezu, prowadził wojsko niedbale, gdy nagle zza kurhanów
nagrobnych przed nim wyłonili sią perscy zwiadowcy. Satrapowie rozsta­
wili swe wojska w szyku bojowym — Karyjczyków z białymi tarczami,
Persów, najemników gTeckich i wielki zastąp konny — bezpośrednio
w poprzek drogi opodal Tralleis. Jonów i wyspiarzy w armii Derkylidasa
K tezjasz, lek a rz historyk 357
ogarnął wielki strach; jedni rzucili broń w zboże wysoko porastające do­
liną Meandra, innym nogi same zwracały sią do ucieczki. Farnabazos pilił,
żeby natychmiast uderzyć, ale jego zwierzchnik, pomny bojowych cnót
Dziesięciu Tysięcy, zaproponował naradą. Spartanie domagali sią „wolno­
ści" dla miast greckich, satrapowie w odpowiedzi zażądali ewakuacji wojsk
spartańskich oraz harmostów, czyli namiestników, z miast azjatyckich.
Pod pretekstem, że dowódcy obu stron muszą porozumieć sią z władza
zwierzchnią, uzgodniono roczny rozejm.
K T E Z J A S Z , L E K A R Z H IS T O R Y K
Podczas gdy wysłanników Sparty przetrzymywano w Suzie (w ten st
sób nie mogli powiadomić swej stolicy o projekcie budowy nowej flot}
Ktezjasz udał sią na Cypr, aby osobiście doręczyć Euagorasowi reskrypt
królewski (398 r.). Wiosną 397 roku pojechał do Sparty, także z listem
od króla, który jeszcze bardziej zaciemniał prawdziwy obraz sytuacji.
Na stanowisko nadwornego lekarza Ktezjasz już nie powrócił. Wycofa!
się z czynnego życia, zamieszkał w rodzinnym Knidos i spisał to, czego
sią dowiedział przez siedemnaście lat pobytu na dworze. Twierdził, że swą
Historię perską oparł na materiałach z pergaminów królewskich; w istocie
są to plotki dworskie pozbierane od Parysatis i innych zaprzyjaźnionych
Persów. Jeśli chodzi o wydarzenia ostatnich stu lat, podaje nam Ktezjasz
wiele informacji, których bez niego dotkliwie by nam brakowało, lecz
szkoda, że posiadanych możliwości nie wykorzystał lepiej. Co sią tyczy
początków Persji, posługuje sią on rodzimymi podaniami Persów, inaczej
wszakże niż Herodot, którego nieustannie stara sią prześcignąć. Natomiast
Historie asyryjskie Ktezjasza jest to fantastyczny romans z królową Se-
miramidą w roJi heroiny. Mimo że sąd miał chwiejny, jego umiejętność
opowiadania oddziaływała na następców i w tym, co u Greków ucho­
dziło za starożytną historią Wschodu, więcej było z Ktezjasza niż z Hero-
dota.
Napisał ponadto dzieło O daninach w Azji, przyczynek do historii go­
spodarczej, który zaginął — niepowetowana strata. Pracował nad własnym
Opisem świata. Najbardziej upamiętnił sią jednak ogłoszonym dziełem
o Indiach, dziwaczną mieszaniną autentycznych wiadomości pochodzących
od indyjskich gości oraz zebranych na dworze anegdot, z dodatkiem wy­
tworów własnej żywej wyobraźni, która przyciągała — acz nigdy nie
zdołała w pełni przekonać — wszystkich złaknionych wiedzy o tym od­
ległym, tajemniczym kraju.
 ‘M Dyktator Grecji
INDIE W ŚWIETLE ODBITYM
Nie ma, być może, nic szczególnego w tym, że późniejsi kompilatorzy
przepisujący z bajuń Ktezjasza lo. co uważali za najlepsze, nie zachowali
żadnej wzmianki o Taksili, wielkim mieście Hinduszu, które w nowszym
okresie Achemenidów przejęło rolę dawnej stolicy Gandary, Peukeli (Fu-
chali). Kiedy zawitał tam Aleksander, Taksila była już w pełnym roz­
kwicie Jako najbogatsze miasto urodzajnego terytorium pomiędzy Indu­
sem i Hydaspessem, to znaczy Hinduszu. Najpewniej Ktezjasz nie mógł
Jednak o Taksili nie wspomnieć, gdyż znał cały bieg Indusu i wiedział
o Hydaspesie.
Zidentyfikowano i rozkopano wzgórek zakrywający ruiny przedhełłeń-
sklej osady w Taksili. Przedmiotów z okresu Achemenidów odnaleziono
niewiele, pośrednich informacji zdobyto wszakże sporo. Tak na przykład,
inskrypcja z czasów panowania buddysty Aśoki, który rządził niemal bez­
pośrednio po ostatnim Dariuszu, jest spisana pięknie rytymi literami ara-
mejskimj z końca IV wieku i zawiera tę samą mieszaninę formuj aramej-
skich i perskich, jakiej niewątpliwie używano w tamtym czacie w kance­
larii królewskiej; jest to dowód aramejskiego pochodzenia pisma charoszti
posjaolitego w okresie, który nastąpił bezpośrednio potem.
W drugiej warstwie, odpowiadającej późnemu okresowi aehemenidz-
kiemu i wczesnemu macedońskiemu, znaJeziono wielki stos monet. Jeden
jedyny wytarty darejk starcza za dowód kontaktów z ojczyzną perską,
natomiast ponad tysiąc oznaczonych wybijakiem monet srebrnych poka­
zuje nam, jak pracowały pierwsze miejscowe mennice. Są tam kawałeczki
metalu o wadze niewiele ponad dwa grany (0,13 grama) — być może na­
śladowanie pieniędzy lidyjskich — podłużne zgięte sztabki wycinane
z importowanej blachy srebrnej oraz prawdziwe monety, wielokątne, kwa­
dratowe i okrągłe; ich waga jest sama przez się dowodem związku z Persją,
ponieważ odpowiada ćwierci, połowie i dublonowi srebrnego szekla. Takie
właśnie srebro ofiarował władca Taksili Aleksandrowi.
Wykopaliska nie dostarczają żadnego dowodu na poparcie opinii, jakoby
w okresie achemenidzkim elementy irańskie wywarły wpływ na rodzimą
sztukę hinduską. Jednakże w tych czasach w Indiach za Hinduszem po­
wstały wielkie ruchy religijne, które głębokim piętnem naznaczyły potem
cały kraj. Triumf buddyzmu nastąpił nieco później, w niewiele lat po
upadku Persji, ale Aleksander spotkał już w Taksili Brachmanesa, który
uprawia] oscezę ściśle wedle reguł Dzajny.
sparta rozpoczyna drugą w o jn ę tr o ja ń sk ą
Pewien syrakuzańczyk, świeżo przybyły z Fenicji, zjawił się w Sparcie
w zimie 397/396, Doniósł, że widział, jak zbiera się flota z trzystu okrę­
Sparta rozpoczyna drugą wojnę LroJa/ijką 360
tów — marzenie Konona stawało się rzeczywistością. Powstał taki popłoch,
że Lizander zdołał przekonać eforów, by w sukurs Azji wystali samego
króla Agesilaosa.
Ten żywił duże nadzieje. Miał jako nowy Agamemnon stoczyć drugą
wojnę trojańską ze Wschodem. Jednakże dyplomaci perscy, w przeciwień­
stwie do żołnierzy, nie popsuli się od czasów Cyrusowych podbojów, a złoto
imperium mieli na podorędziu; kiedy Agesilaos zamierzał rozpocząć kru­
cjatę ofiarą w stylu nowej Aulidy, Beoci silą przerwali uroczystość.
Nie świetniej popisał się Agesilaos przybywszy do Azji wczesnym latem
396 roku. W Efezie oczekiwała go oferta od Tissafemesa proponującego
trzymiesięczny rozejm; satrapa zobowiązywał się pod przysięgą do współ­
działania w rokowaniach o pokój, który przyzna niezawisłość greckim
miastom w Azji, i prostoduszny Spartanin uwierzył. Lizandrowi powiodło
się lepie], ponieważ na Hellesponcie pozyskał sobie podwładnego Farna-
bazosa, imieniem Spitrydates, któremu zwierzchnik zamierza! silą porwać
córkę, już zaręczoną z pewnym młodocianym królewiczem.
„Konsultacje” Tissafemesa z jego władcą były wszelako jedynie prośbą
0 posiłki. Z początkiem roku Konon z pierwszą eskadrą czterdziestu
tryTem, przygotowanych przez Euagorasa, popłynął przez Cylicję do
Kaunos, gdzie mu zablokowano drogę; uwolnili go dopiero Artafrenes
1Farnabazos. Teraz flota Konona liczyła już osiemdziesiąt okrętów i można
było oderwać Rodos od Sparty. Ośmielony tymi sukcesami oraz nadej­
ściem posiłków Tissafemes zmienił ton i wystosował do Agesilaosa rozkaz,
aby natychmiast wyniósł się z Azji. Spartanin polecił miastom leżącym
przy szlaku do Karii przygotować aprowizację; przypuszczając, że szykuje
się nowa inwazja na Karię, Tissafemes szykował się tam do obrony, Age­
silaos jednak skręcił raptownie do Frygii i zdobył tam szereg miast nale­
żących do Farnabazosa. Utarczka konnicy opodal Daskylejonu zakończyła
się odwrotem Greków na wybrzeże; wojska Farnabazosa nie mogły ich
zaatakować, ponieważ posłużyli się wielce nowoczesnym chwytem — żoł­
nierze osłaniali się w marszu jeńcami prowadzonymi po obu bokach ko­
lumny.
Dzięki najazdowi Cyrusa na Persję oraz w konsekwencji wojny ze Spar-
tą Egipt zachował niepodległość Miejsce Amyrtajosa, jedynego przedsta­
wiciela dwudziestej ósmej dynastii, zajął pretendent z Mendesu, Naifun-
rud (Neferites), który rozpoczął dwudziestą dziewiątą. Jego również uznał
cały Egipt, zaś płyta kamienna i skarabeusz z jego imieniem znalezione
w Gezer dowodzić by mogły, że władza jego sięgała również dc Palestyny.
Kiedy Egipcjanin Taraos, dowódca floty Cyrusa, umknął po klęsce do
kraju, zabił go, aby zagarnąć skarb. Psamtyk z Mendesu — tak Grecy na­
zywali Neferitesa.
3(10 Dy k Lii lor Qroc]l
Subtelną robotą odznacza się rzeżbn z Tmouis, ukazująca scenę sklnda-
nln oflnry; zapowiada Już piękną sztukę trzydziestej dynastii.
W drugim mku panowania Ncfcrites pochował byka Apisa. W Atribls
ufundował wielką świątynię z granitu, a w Tcbach odbudowa! kaplicę
słynnego Totmesa III. Wszystko to świudczy, że gdy mieszkańcy sami zbie­
rali podatki, Egipt odzyskał dobrobyt; miał więc słuszność król chwaląc się
miłością Ptaho 1 Ozyrysa. Odkąd Artakserkses wybudował okręty dla
Aleńczykn Konona, w Interesie Neferltesn leżał sojusz zo Sparlnnotnl Jaku
przeciwnikami Persji; posłał im takiclunek dla stu okrętów I pól miliona
miarek ziarna, nie wiedział jednak, że Rodos został zdobyty przez Konona,
klóry przejął cały (en transport.
W zimie .396/395 Konon namówił Farnabazosa, żeby wysłał do Europy
Rodyjczyka Timokratoso z pięódziesięcioma talentami w celu zorganizowa­
nia tam antyspartońskiej koalicji Podarki przyjęli Tcbańczycy, Arglwowle
i Koryncjanic, Atcńczycy bowiem nie potrzebowali nowych subsydiów,
Agcsilaos spędzi! zimę w Efezie i na wiosnę zagroził Lidti. Podejrzewa­
jąc nowy podstęp, Tissafernes znów szykowol się do obrony Karli, n tym­
czasem król maszerował przez bogaty kraj ogołocony z wojsk i zbierał
obfity lup. W dolinie łlermosu, opodal Snrdes, zadał ciężką klęskę konnicy
Persów, ponlewoż ich piechota nie doszło na czas; w ręce zwycięzcy wpadł
obóz z kosą satrapy oraz wielbłądy, którymi później zadziwiał Grecję.
Tissafernes schroni! się w mieście, a potem szedł ostrożnie w trop zo
nieprzyjaciółmi, ci zaś tymczasem, zupełnie złamawszy szyki, plądrowali
do woli cały kraj w drodze powrotnej do Prieny.
Tymczasem Parysotis, pewna Już teruz synowskiego przywiązania, knula
nieustannie śmierć ostatniego żywego Jeszcze krewniaka znienawidzonej
rywalki. Jak dotąd, Tissafernes zachował zaufanie władcy, który byl do­
skonale świndom, że zawdzięcza mu i tron, I życie; teraz wszakże wobec
klęsk ostatniego roku wszelka wdzięczność utonęła w niepamięci i Pary­
sotis nakłoniła króla, hy skaza) satrapę Jako buntownika. Prowadzenie
wojny na granicach powierzono osobiście dowódcy gwardii przybocznej,
Tltrnustesowi. Kwntorę główną dia Azji Mniejszej założono w Kolossn],
Ariojosowi zaś, satrapie Wielkiej Frygii, kazano pozwać przed swoje obli­
cze zbuntowanego faworyta. W KelajnaJ Tissafernesn ścięto, a Jego głowę
odesłano królowi Parysatis zatem dopelnilu zemsty i mogła umierać w spo­
koju, ale Persja straciła najzdolniejszego ze swych dyplomatów.
RUCHOMA W O JN A WE FRY OII
Titraustes szorstko zaproponował Agesilaosowi, żeby się wynosił. leli
wspólny przeciwnik Tissafernes poniósł karę, a król zgadza się na autono­
mię miast greckich pod warunkiem, że spłacą zaległości. Agesilaos odpo­
Ruchomi wojno wo Frygii 301
wiedział, że nie może przyjąć ta Idcj propozycji nie zasięgając Instrukcji.
Uzgodniono w końcu ośmiomiesięczny rozejm, w trakcie którego Agesilaos
obiecał nie ruszać Lldyjczyków; wojska Jego wkroczyły natomiast do
HellespontyjskieJ Frygii.
Drugi purtnor też jednak znal się no tej grze. Farnobazos niedawno
zignorował usilne prośby Konona o wsparcie pieniężne; teraz dal mu
dwieście dwadzieścia talentów ze skonfiskowanej własności Ttssafemesa
Obie koalicje greckie znalazły się chwilowo na perskim żołdzie! Titraustes,
wypełniwszy poruczonc mu zadanie, powrócił pod koniec roku na poprzed­
nie stanowisko pozostawiając no dowództwie Arlnjosa 1 Pasifcmesa z sied­
miuset talentami przeznaczonymi na dalsze dyplomatyczne zakupy. W re­
zultacie greckie miasta w Azji zmów obsadzono wojskiem. Konon znalazł
się w srogich opałach, kiedy zbuntowali się najemnicy na Cyprze, zdolni
ich Jednnk poskromić. Aby znów nic popaść w finansowe tarapaty, posta­
nowił zwrócić się do Artakserksesa; popłynął z Kaunos do Cylicji, przepra­
wił się przez Eufrat w Tapsakos i następnie pospieszy! w dół rzeki do zimo­
wego pałacu w Babilonie, gdzie zaopiekował się nim Titraustes, który tym­
czasem powrócił. Król świadczył mu wielkie honory, dał tyle pieniędzy,
ile Konon żądał, i przyznał decydujący glos w prowadzeniu operacji mor­
skich (395 r.).
Tymczasem Agesiłaos przeprawił się jesienlą 395 roku przez Kaikos,
granicę satrapii Farnabazosa, wezwał Myzyjczyków, by stanęli po jego
stronie, zaś ziemie opornych spustoszył. Kiedy jednak uciążliwym szla­
kiem podchodzi! na Olimp Myzyjski [Uludngh], krajowcy uderzyli no jego
tylne straże; musiał podjąć rokowania i zawrzeć nowe porozumienie, ho
inaczej nie dostałby nawet przewodników w marszu do Wielkie] Frygii.
Nad Sangariosem oczekiwał go Spltrydates, obecnie sojusznik. Lwta Gło­
wo, najlepiej umocniona osada we Frygii, odparła atak; nie wyda się nam
to dziwne, gdy obejrzymy w Afyon twierdzę, która stoi dziś na miejscu
tamtej, no stromej skale sterczącej samotnie na równinie. Gordion, dawno
stolico Frygii, pod osłoną umocnień wzniesionych przez Ratomesa, prze­
trzymała sześciodniowe oblężenie. Spitridotes poprowadzi! następnie woj­
sko do Paflogonii, gdzie zawarto sojusz z Otysem, następcą Korylnsn. który
zlekceważy! przysłany mu przez króla rozkaz, by stawił się w Suzie. i od
roku 400 byl faktycznie niezależny. Od Otysa dostał Agesilaos tysiąc kon­
nych i dwa tysiące leltkozbrojnych; przewodniczył też idyllicznej uroczy­
stości zaślubin młodego króla z córką Spitrydatesa,
Zbliżała się zima i Agesilaos nakazał odwrót. Jeszcze dziesięć dni po­
stoju w Kios, żeby za karę splądrować Myzyjczyków, po czym Agesilaos
ruszył przez Hellespontyjską Frygię, „Mur Miletu" i w dół doliną Ryndsku
na zimowe kwatery wzdłuż Jeziora Dnskyłejońskiego.
Nnd brzegiem Jeziora stała strażnica osłaniająca pałac satrapy, z niej
Mi Dyktator Grecji
pochodzi interesująca płaskorzeźbo z owych czasów. Dwóch kapłanów
stoi przed oknem czy też. niszą z potrójni) framugi) 1 wypukłym ornamen­
tem — brodaty starzec I jego miody kolega, Obaj włożyli na tuniki skó-
rznne płaszcze i bardzo bufiaste spodnie. Na głowach mają kaptury, z ro­
gami nuciągniętyml na usta, oby ludzki oddech nie skalał świętego ognia,
W lewym ręku każdy trzyma pęk świętych różdżek, prawą unosi modli­
tewnym gestem. Znad zagrody, do której je wprowadzono, unoszą Iby
zwierzęta przeznaczone na ofiarę, baron i byk. Sceny takiej nie można by
znaleźć w Persepolis; jest to ilustracja kultu z IV wieku, wyłożonego
w ówczesnych Jnsztnch, Siedmiokrotnej Jaśnie oraz innych Jasnnch prozą
z Atuesiy. Płaskorzeźba świadczy też o kontaktach z Grekami, na co wska­
zują framugi okna w formie gzymsu, rysunek oczu w profilu, odtworzenie
nieregularnego układu fałd oraz zbieganie się Unii zagrody, które znikają
w tle dając swoistą perspektywę.
Opodal strażnicy rozciągały się ogrody pełne zwierza dla myśliwych.
W pobliżu płynął Odryses obfitujący w ryby wszelakich gatunków, Mnó­
stwo było stad ptasich, a wokół leżały wsie zasobne w zboże.
Ten dosłowny „raj” miał jedną tylko skazę: wyprawy po furaż przery­
wa! często atak konnicy i rydwanów z kosami u kół. Raz na przykład
Spitrydates natknął się na nieprzyjaciela w wielkiej wsi Kaue, O świcie
Herippidas zdobył obóz i wziął wielkie łupy, a Farnabazos z obawy, by
nie znaleźć się w okrążeniu uciekł klucząc jak koczownik i tając miejsce
obozowania. Potem Herippidas popełnił błąd odmawiając Spitrydatesowi
i jego Paflagończykom udziału w zdobyczy; cała armia przeniosła się na
obozowisko w Sardes, gdzie czuła się bezpieczna, gdyż sam Ariajos też
zbuntował się przeciw królowi. Utrata Paflagończyków zmieniła sytuację;
Apollofanes z Kyzikos, wspólny przyjaciel spartańskiego króla i satrapy,
pośredniczył w ich spotkaniu i Agesilaos zgodził się wycofać z satrapii
Farnabazosa.
KONIEC PRZOD OW NICTW A SPARTY
Wiosną 394 roku zakończył się rozejm zawarty z Titraustesem. Agesi­
laos cofnął się więc zgodnie z obietnicą, stanął obozem przy świątyni Ateny
Astyrene na równinie tebańskiej i ściągał świeże wojska. Marzył o pod­
boju półwyspu [Azji Mniejszej] i dotarciu znacznie dalej, aż do Kapadocji,
lecz został nagle odwołany.
Agesilaos poznał z własnego doświadczenia rozprzężenie perskich rzą­
dów, niewierność satrapów i pęd miejscowych ludów do niezawisłości. Nie
zdołał jednak z wiedzy tej wyciągnąć korzyści, ponieważ Persowie na
długo przedtem odkryli ze swej strony słaby punkt u Greków, jeszcze
K o n i e c przodownictwa Sporty 3fla
bardziej zgubny. W swoim epigramie Agesilaos słusznie stwierdził, że
z Azji wypędziło go dziesięć tysięcy łuczników królu; nie Dziesięć Tysięcy
Nieśmiertelnych miał na myśli, lecz monety z wizerunkiem króla z lukiem!
Wielkimi ofiarami w ludziach i pieniądzach poniesionymi w tej wy­
zwoleńczej wojnie opłacono, koniec końców, tylko jedno: krótkotrwałą
znajomość z obcymi krajami i ludnością. Badacz spraw greckich ma wszel­
kie racje, by nad tak mało budującym rozdziałem dziejów pospiesznie się
prześliznąć. Dla historyka imperium perskiego jest to rozdział nie bardziej
budujący, lecz za to każdy w praktyce akapiL z odnoszących się do niego
źródeł greckich stanowi wkład do naszej wiedzy o ówczesnym Wschodzie.
Nie mu już z tego okresu klinowej dokumentacji gospodarczej, opowia­
dając, jak w toku nie kończących się wojen i coraz to nowych buntów
pustoszono rozlegle pola i plądrowano posiadłości, źródła greckie wyjaśnia­
ją, dlaczego przestano spisywać dokumenty handlowe.
Nieprzyjaciele Sparty w Europie z chęcią przyjęli pięćdziesiąt talentów
przywiezionych przez Timokratesa i użyli je na cele wojenne. Niedoszły
Agamemnon musiał wracać, by wywalczyć jałowe zwycięstwo pod Koro-
neją, a potem przypatrywać się rozkładowi imperium Sparty. Na wybrzeże
przybył Konon, zasilany bez ograniczeń perskim zlotem, i połączył się
z Farnabazosem. W sierpniu 394 roku ich okręty z fenicką i grecką załogą
zgniotły u brzegu Knidos flotę spartańską i w ten sposób odzyskały dla
Persji morze; zwycięstwo upamiętnia słynny „lwi grobowiec w Knidos”.
Garnizony, które pozostawił Agesilaos, nie przydały się na nic; Konon
i Farnabazos, płynąc w Azji od miasta do miasta, uwalniali jedno po dru­
gim od spartańskich ,,wyzwolicieli". Restytuowano demokratyczne formy
rządów i tak, po długiej przerwie, przywrócona została naturalna przy­
jaźń ateńsko-perska. Jedyną chmurą na horyzoncie ostatnich dni roku był
opór, jaki stawiły Abydos i Sestos.
Z Azji Farnabazos i Konon ruszyli na Europę. W najczarniejszej chwili,
nim rozjaśniło się niebo nad Salaminą, wojska perskie dotarły do Prze­
smyku Korynckiego; flotę perską zmusiły wówczas do zawrócenia okręty
ateńskie. W osiemdziesiąt siedem lat później flota perska prowadzona
przez Ateńczyków po raz pierwszy pustoszyła Lakonię. Załoga perska na
wyspie Kyterze zagrażała pobliskiemu Peloponezowi. Farnabazos obdzie­
lił pieniędzmi sojuszników zgromadzonych w Koryncie i werócił do domu.
Konon zaś za pięćdziesiąt talentów odbudował mury Aten rękoma mary­
narzy, których mu pozostawi! satrapa. Greckie miasta w Azji przyłączyły
się do Aten, które znów zaczęły roić o imperium (393 r.).
394 D y k ta to r G re c ji
PERSJA ZMIENIA POLITYKĘ
Tiribazos był w czasie odwrotu Dziesięciu Tysięcy satrapą Armenii Za­
chodniej i zawarł z nimi zdradzieckie porozumienie. Piastował honorową
godność królewskiego koniuszego. W roku 392 awansował na satrapę
Sardes, stanowisko niełatwe, związane z dowództwem w wojnie nadgra­
nicznej. Stawiły się u niego dwie delegacje; jedną prowadził Spartanin
Antalladas, drugą Ateńczyk Konon, obecni byli też posłowie z Teb. Koryn­
tu i Argos. Tiribazos ogłosił warunki pokoju, na które król gotów byłby
wyrazić zgodę; istotnym punktem było wyrzeczenie się przez Greków
wszelkich pretensji w Azji. Antalkidas oznajmił, że Spartanie z chęcią
wyrzekną się Azji, jeśli Grecy na wyspach i w Europie zachowają nie­
podległość. Wobec tak radykalnego zwrotu Spartan, niedwuznacznie do­
wodzącego, jak nieszczere były ich dawniejsze hasła wyzwoleńcze, Ateń-
czycy odrzekli śmiało, że nie przyjmą układu pokojowego, w którym by
Greków mieszkających w Azji przypisano na zawsze do domu króla. Tiri­
bazos pojmował doskonale, że taka odpowiedź oznacza nawrót imperial­
nych ambicji ateńskich, i uwięzi! Konona jako tego, który zawinił wobec
Persji Antalkidasowi przekazał po kryjomu pieniądze na budowę floty
spartańskiej, która miała stanowić przeciwwagę ateńskiej.
Sparta zwołała zjazd delegatów z Aten, Teb, Koryntu i Argos, który
zebrał się w zimie 392/391. Propozycje perskie zostały przedłożone pod
dyskusję; mówca ateński Andokides opowiedział się za ich przyjęciem.
Jako konserwatysta pominął oczywiście milczeniem sprawę Greków z Azji.
W Sardes jego ziomkowie głośno zaprotestowali, kiedy Lemnos, Imbros
i Skyros znalazły się wśród wysp mających otrzymać niepodległość. W pro­
jekcie teraz przedstawionym trzy wyspy imiennie wyłączono z ogólnej
zasady autonomii i przyznano Atenom, które winny zadowolić się takim
rozwiązaniem. Ateny, argumentował Andokides, nie są dość potężne, by
odzyskać dawne imporium własnymi silami; mogą to osiągnąć tylko z po­
mocą Persji. Nawet Jeśliby zdołały pobić Spartę — lecz „nie mamy sił po
temu" — „przyjmując więc, żeby się nam udało, to cóż spotkałoby nas
z rąk barbajryńców?” Ateny nakłoniły króla do walki ze Spartonami,
Persowie pomogli Kimonowi pobić ich flotę i zniszczyć supremację na
morzu, a mimo to Spiarta nadal godzi się na ustępstwa w imię pokoju.
Wysłannicy dali się przekonać i zatwierdzili przedłożony projekt, ale
po powrocie zostali postawieni w stan oskarżenia i skazani na banicję,
wśród innych także Andokides.
Polityka Tiribazosa nie podobała się jednak Artakserksesowi; przy­
bywszy zimą na dwór w celu złożenia sprawozdania, satrapa już nie po­
wróci! na swoje stanowdsko. Jego miejsce jako satrapa Jonii, ostatecznie
teraz oddzielonej od Sardes, zajął Strutas, zaciekły osobisty wróg Agesi-
Pe rsja zmienia politykę 3Si
laosa. Na tym stanowisku został rozjemcą w sporze granicznym Milelu
z Myus. Okazał się przyjacielem Ateńczyków, toteż Spartanie szybko
wznowili wojnę. Powrócił Tibron i wypadami z Efezu, Prieny, Leukofrysu
i Achillejonu pustoszył terytoria wierne jeszcze królowi Wypadów doko­
nywano bez należytej osłony; niebaczny Tibron zabawiał się właśnie rzu­
caniem dysku w czasie pxśniadanioweJ sjesty, kiedy dopadł go Strutas
i zabił. Spartańskich żołnierzy jazda perska już właściwie wybiła, Jednak­
że następca Tibrona, Difrydas, utrzymał miasta, które przyjęły spartańską
ofertę „wyzwolenia”, i zdobył pieniądze na nowy zaciąg najemników,
biorąc okup za Tigranesa z zoną, córką Strutasa (391 r.).
Po przybyciu Strutasa Kanonowi pozwolono uciec na Cypr, gdzie wkrót­
ce zmarł, Wskutek niełaski, w którą popadł, zmieniła się też sytuacja jego
protektora Euagorasa; otwarcie przeto wypoowiedział on posłuszeństwo
królowi, bijąc złote monety z sylabicznym napisem starocypryjskim „Król
Euagoro”; widniał na nich ponadto brodaty Herakles z głową nakrytą lwią
skórą oraz kozioł, co było aluzją do imienia króla. Pod władzą Euagorasa
znajdowała się w tym czasie większa część wyspy. Miasta, które Jeszcze
zachowały niezależność — Amatus, Soloj i Kition — zwróciły się o pomoc
do Artakserksesa.
Ateńczycy, choć formalnie nadal zaprzyjaźnieni z Persją (przez Struta­
sa), skierowali okręty na pomoc Euagorasowi; Spartanie, walczący z im­
perium, zatrzymali tę flotę w drodze (390 r ). Ksenofont robi słuszną
uwagę, że jedni i drudzy działali niezgodnie z własnym dobrze pojętym
interesem; jest to tylko jeden więcej przykład dziwacznych sprzeczności
znamiennych dla tej fazy wojny. Milkiaton, syn księcia BaaLrama i, być
może, stryj Baalrama, syna Baalmilka, ostatniego znanego nam króla Ki-
tionu, poszedł w ślady Euagorasa i wybijał złote pieniądze, milcząco de­
klarując również w ten sposób niezawisłość. O tym, że nie uzyskał jej bez
walki, świadczy pozłota, którą ofiarował swemu bogu Reszup-Mekal
w Idalionie za to, „że wysłuchał głosu jego", oraz posąg, „pjonieważ przez
boga wsparty psokonał tych, co wystąpili przeciw niemu, i ich pomoc­
ników".
W tym samym mniej więcej czasie, kiedy nastał Strutas. dokonano dal­
szej reorganizacji administracyjnej. Podczas gdy Strutasa mianowano
satrapą wydzielonej Jonii, Karia uzyskała autonomię pjod berłem miejsco­
wego księcia, którego ród od dawna wybił się na pierwsze miejsce w Kindii.
Plksodaros, syn Mausollosa, poślubił córkę cylicyjskiego monarchy Syen-
nesisa. Idrieus był przyjacielem Agesilaosa. Około roku 391 jego syn Heka-
tomnos, rezydujący wtedy w Mylasie, został mianowany satrapą Karli,
ponownie, jak Jonia, oddzielonej od Sardes. Na monetach Ilekotomnosa
widnieje miejscowy brodaty Zeus Labraundyjski w wieńcu laurowym,
w długiej szacie, z płaszczem zarzuconym na lewe ramię; w lewej dłoni
266 Dyktator Grecji
trzyma długie berło, nad prawym barkiem sterczy labrys, czyli obosiecz­
ny topór bojowy. Sama postać i jej atrybuty są karyjskie, ale sposób
przedstawienia grecki; grecki jest też napis, który podaje imię satrapy,
gdyż alfabet i jeżyk karyjski nie były już, jak sią zdaje, w użyciu. Inne
monety, z lwem i stylizowaną różą milezyjską, świadczyły, że Hekatomnos
władał również Miletem.
autofradates w l ic ji
Satrapą okrojonego Sardes został Autofradates. Monety ze skrótem jego
imienia dowodzą, że do satrapii tej należało Kyme i Lampsakos. Kiedy
dostojnicy z Efezu zawezwani przez satrapę przebywali na naradzie, Auto­
fradates zajął ich miasto. Najdziwniejszy jest wszakże fakt, że w polu
jego wpływów pojawia się również Licja.
Dynastyczni królowie licyjscy nadal bili pieniądze. Około roku 400
Sppntaza używa jako godła krowy karmiącej cielę, głowy Ateny lub He­
raklesa w lwiej skórze. W Telmessos zachował się napis jego syna Tewi-
nezei. Delenewele najpierw umieszcza na monetach Atenę w hełmie
i Heraklesa z lwią skórą, potem Atenę w wieńcu oliwnym degraduje prze­
nosząc ją na rewers, a aw e rs monety z a jm u je sam, w tiarze i z długą
brodą. Hepruma pokazuje Atenę i Hermesa w czapce ze skrzydełkami;
w Ksantos pozostał grobowiec jego i bratanka Ahqqadi. W Fellos znajduje
się grób Sbikezijei, syna Mrekisy. dowódcy pod rozkazami Wataprddaty,
w którym z niejakim trudem rozpoznajemy Autofradatesa, satrapę Sardes
Śmiało można powiedzieć, że najciekawszym pomnikiem ówczesnej Licji
jest wspaniały sarkofag, który Autofradates kazał wystawić w Ksantos
Pajawie, „dowódcy wojsk ludu Termilów”. Sceny na cokole przedstawia­
ją, jak mówią inskrypcje w alfabecie licyjskim, „życie Pajawy” na nie­
śmiertelnym kamieniu.
Widać na cokole Pajawę z podłużną tarczą wspartą na udzie, jak tra­
tuje koniem przewróconego nieprzyjaciela i uderza na trzech greckich
hoplitów; wszyscy trzej mają grzebieniaste hełmy, ale jeden jest nagi,
a pozostali w chitonach. Czwarty, też nagi, spieszy im z odsieczą, a trzech
konnych zdąża za dowódcą. Po bitwie następuje triumf przedstawiony
na frontonie sarkofagu. Pajawa opiera się na kopii, satrapa zaś unosi
wysoko prawą dłoń, aby uwieńczyć przyjaciela godłem zwycięstwa. Sce­
nie tej przypatruje się z zainteresowaniem dwóch długowłosych, broda­
tych dworzan w chitonach po kolana, w kolczugach okrywających uda
i w nagolennikach; z ramion zwisają im odrzucone w tyl peleryny. Na­
stępnie widzimy dwa sfinksy w koronach (które musimy sobie wyobrazić
w barwach takich jak na glazurowanych cegłach z Suzy), dwóch siedzą­
Intrygi ateńskie 367
cych mężczyzn, siedzącą kobietę — żonę Pajawy, w chitonie, z himationem
przerzuconym przez kolana — oraz nagiego młodzieńca, jego syna. Tę
grupę uzupełnia siedząca jpostać długowłosego mężczyzny bez brody, któ­
rego lewy bark, ramię i dół ciała okrywa himation, reszta zaś jest odsło­
nięta; stopy spoczywające na podnóżku i pionowo wzniesione berło wska­
zują, że jest to król — rodzic Pajawy.
Sam Autofradates siedzi po drugiej stronie cokołu. Nosi urzędową tiarę
i przewiązany chiton, peleryna odsłania ramiona; u prawego boku przy-
pasał miecz; prawą dłonią dotyka brody, jak w Persepolis, lewą oparł na
biodrze. Przed nim przechodzi pochód żałobny; reprezentuje go mężczy­
zna niosący czarę, z której ulewać się będzie rytualne obiaty nad grobem.
Zmarły Pajawa pokazany jest jako jeszcze żywy, a grupę zamyka jego
młodociany syn podpierający się laską. Po przeciwnej stronie widzimy
polowanie. Służący spuszcza psa, inni zaś na koniach gonią za jeleniem
i uderzają na szarżującego odyńca i niedźwiedzia, który wspina się no
tylne łapy.
Artystyczną koroną kompozycji jest zaokrąglony wierzch sarkofagu,
gdzie widać dwa lwy w skoku, z wywieszonymi ozorami; z tylu rozszalałe
rumaki w poczwórnym zaprzęgu unoszą rydwan na kołach o czterech
szprychach; woźnica, odchylony daleko do tyłu, popędza konie, ale Pajawa
w pełnej zbroi spada z rydwanu. Piękna to robota. Tak defetystyczną
□utą nie można jednak było kończyć kompozycji, toteż na samym szczy­
cie widzimy akt pomsty; jeden konny zadaje cios wrogowi, pod którym
uginają się kolana, a drugi ściga umykających nieprzyjaciół — najbliższy
z nich podnosi dłoń na znak, że się poddaje.
Autofradates zlecił ozdobienie sarkofagu wspaniałemu artyście; mógł to
być Grek, a jeśli nie — to natchnienie niewątpliwie czerpał z Grecji. Nas
w tych rzeźbach interesuje najbardziej wizerunek licyjskiego możnowład-
cy, którego życie zostało już bardziej niż w połowie zhellenizowane.
INTRYGI ATEŃSKIE
Autofradates otrzymał rozkaz zdławienia buntu Euagorasa, zaś Heka­
tomnos, satrapa Karii, miał mu pomagać jako dowódca floty. Sukcesów
nie odniósł żaden z nich; Karyjczyk już wkrótce zasilał potajemnie rebe­
liantów pieniędzmi. Ateńczycy przestali się kryć ze swymi intrygami.
Trazybulos popłynął wzdłuż południowo-zachodniego wybrzeża Azji
Mniejszej zbierając fundusze od „przyjaciół" i łupiąc opornych, którzy
odmawiali „składki". Na koniec zarzucił kotwice u ujścia Eurymedonu.
Mieszkańców Aspendos najpierw zmusił do płacenia, a potem zezwolił
żołnierzom na rabunek; poniósł zasłużoną karę, gdy rozwścieczeni Aspen-
 Dyktator Grecji
368

dyjczycy dopadli go w nocy w namiocie i zabili. Sparta tymczasem, zacho­

wując Difrydasa jako dowódcę bezczynnej armii, mianowała Anaksibiosa
rządcą Abydos i zezwoliła mu na werbowanie cudzoziemców. Z tymi od­
działami odebrał on Famabazosowi miasta Eolii, sam jednak wpadł w za­
sadzkę zastawioną przez Ifikratesa, słynnego dowódcę korpusu lekko-
zbrojnych (383 r.).
W następnym roku Ateńczycy wysłali Chabriasa, również zawodowego
żołnierza, żeby otwarcie już wspomógł Euagorasa. Padły Amatus i Soloj,
zaś Ateńczyk Demonikos zajął miejsce Milkiatona na tronie Kition. Bil
monety z własnym greckim imieniem zapisanym alfabetem fenickim;
miejscowego Melkarta zastąpiła na nich walcząca Atena z rodzinnego
grodu króla. Dopełniając wiarolomstwa, Ateny zawarły sojusz z Egiptem.
„Drugim władcą po Medach był faraon Neferites; ponieważ co czynił,
czynił mądrze, synowi jego dane było nastąpić po nim" — wyjaśnia re­
daktor Apokalipsy. Po sześcioletnim panowaniu (399—393) został pocho­
wany w Memfis w pięknym sarkofagu z czarnego granitu, w którym umie­
szczono figurki jego sług, tzw. uszebti. „Po krótkim czasie" — w roku
393/392 — syna jego Mutesa „złożono z tronu z powodu licznych grze­
chów, jakich się dopuścił w dni rządów; ponieważ zaparł się Prawa, na­
stępcę dano mu za życia. Czwartego władcy, który nastał po Medach,
Psemuta, nie było; nie trzymał się drogi bożej, nie pozwolono mu długo
rządzić." W ciągu swego jednorocznego panowania (392/391) Psemut roz­
począł budowę niewielkiej świątyni, tuż na południe od Alei Baranów,
która biegnie od rzeki do murów Karnaku; na ścianach po prawej i lewej
stronie turysta może jeszcze zobaczyć, jeśli nie przeoczy jej w pośpie­
chu — scenę napełniania kadzielnicy Amona.
Za to „piątemu władcy, który nastał po Medach, Achorisowi, panu dia­
demu, dane było dop>ełnić czasu rządów jego, gdyż hojny był dla świątyń
Hojności tej dowodzą wykopaliska. Napisy w Tura i Nasara świadczą, jak
wiele wrydobywal Achoris kamienia na budowy. Ukończona została świą­
tynia w Karnaku, ale Achoris kazał zatrzeć imię Psemuta i wrymalowal
czerwoną farbą własne. Świątynię Totmesa w Medinet Habu powiększono,
a pierwotny hypostyl przekształcono w dziedziniec. Przebudowano hyp°"
styl wielkiej świątyni boga Sobka w El Kab. Wielką kaplicę z bazaltu
i stelą upamiętniono nadanie ziemi bogu Herakleopolis Magna. Achoris
ozdobił swymi posągami Bubastis, Heliopolis i Medinet Habu, Memfis zaś
uczcił niezwykle pięknym bazaltowym sfinksem.
Są dowody wskazujące, że choć Achorios (391—378) taką czcią otaczał
świątynie, z pochodzenia był nie Egipcjaninem, lecz Libijczykiem To wy
jaśnia, być może, dlaczego Setech-irdis, syn Reded-neba, władca obcych
krajów, odremontował na pustyni wyrocznię Amona, która w sercach H
bijskich Greków zastąpiła tebańską.
 I'* Pcrsi-polis Pochód dygnitarzy na w e w n ę tr z n e j śc ianie sc hodów Iripylonu ■J6. Persepolis. Pochód dygnitarzy (fragment).

i %
 Pokój Królewski

Za przykładem Amazysa Achoris słusznie uważał Syrię i Cypr za naj­

ważniejsze wysunięte placówki Egiptu. 0 jego wpływach w Fenicji świad­
czyła publicznie inskrypcja z imieniem Achorisa w świątyni Eazmuna tuż
na północ od Sydonu. Teraz umocnił swe pozycje sojuszami z Euagorasem
i Atenami.

P O K Ó J A N T A L K ID A S A , CZYLI PO KÓJ KRÓ LEW SKI

49. Perwpolis. Widok ogólny

Sojusze Ateńczyków z tak niebezpiecznymi rebeliantami jak Achoris
i Euagoras wydały się trudne do przełknięcia nawet niefrasobliwemu
Artakserksesowi: postanowił zmienić front. Aby zapobiec ewentualnej
opozycji. Far na ba zosa zawezwano na dwór i nagrodzono za zwycięstwa
małżeństwem z córką króla, Apame (387 r.). Ariobarzanes objął po nim
stanowisko satrapy w Daskylejonie, Tiribazos zaś zastąpił zarazem Auto-
fradatesa i Strutasa.
Sparta doceniła sugestię, jaką był powrót Tiribazosa. i mianowała do­
wódcą floty Antallddasa, powszechnie znanego jako przyjaciela hazarapa-
ta. Ten osobiście eskortował Antałkidasa od Efezu aż do Suzy na spotkanie
z królem. W orszaku hazarapata znajdowało się również poselstwo ateń­
skie, nie mogły to być jednak kompetentne osobistości. Komediopisarz Pla­
ton w W ysłannikach oskarżył wręcz Epikratesa i Formisiosa, że wzięli wie­
le łapówek od króla, a potem wykradli mu nawet kobiety z haremu. Ja­
kakolwiek była przyczyna, poselstwo ateńskie nic nie zdziałało, Arta-
kserkses zaś obiecał Antalkidasowi pomoc, jeśliby Ateńczycy nie przyjęli
JJJ proponowanych warunków. Groźbę poparto czynem: eskadry przysłane
L. -1
L 1| i

przez nowo mianowanych satrapów towarzyszyły flocie Sparty i Syrakuz,

H t t i j *j
4,edy Tiribazos i Antalkidas zgotowali zagładę Ateńczykom strzegącym
V i W- y mt J ■ Br v 1 ellespontu. Ateny znalazły się przeto w obliczu niebezpieczeństwa takiej
. « I
3ame^ k^ski jak ta, która już raz rzuciła imperialny gród na kolana koń-
Cz^c W0Jnę peloponeską.
Tiribazos ogłosił wówczas, że gotów jest wszystkim chętnym obwieścić,
^Postanow ił król. Z początkiem roku 386 w wielkim pośpiechu zebrali się
^ ° r d e s wysłannicy państw greckich. Dowódca straży okazał pieczęć kró-
ewaką i odczytał zwięzłe rozporządzenie:
nJ,,Kr6l Artakserkses uważa za słuszne, żeby miasta w Azji należały do
e8o, jak również Cypr i wyspy będące własnością Klazomenaj. Inne
j c iasta, małe i duże, mają być niezależne, z wyjątkiem Lemnos.
p ' TOs 1 Skyros. które po dawnemu należeć będą do Ateńczyków. Kto nie
i t0go pokoju, z tym walczyć będę. a także walczyć będą na lądzie
r?J. okrętami i pieniędzmi ci, którzy godzą się ze mną
W c z e ś n i historycy przyznają Antalkidasowi wątpliwy zaszczyt na-
370 Dyktator Grecji
dając temu pokojowi jego imię. Starożytni okazali większą wnikliwość
i mówili z reguły o Pokoju Królewskim. Nikt wówczas nie mógł zaprze­
czyć, że był to dyktat. „Król Aswerus [pisze żydowski autor tzw. Księgi
Estery] nałożył haracz na ziemie i wyspy na morzu.”
Ludne i bogate miasta greckie w Azji wydano bez słowa protestu mo­
narsze, którego poeci i mówcy niezmordowanie spotwarzali słowem „bar­
barzyńca”. Wyrzeczono się wszelkich ambicji wyzwolicielskich. Atenom
przypadło w udziale niemile wyróżnienie: były jedynym państwem euro­
pejskim wymienionym po imieniu, a to dlatego, że na ich jedynie korzyść
złamano powszechną zasadę samorządności — jak uzgodniono już przed
tem na nieudanej zresztą naradzie w Sparcie. Euagorasa, szczerego przy­
jaciela Aten, wydano haniebnie wrogom. Greckie zwycięstwa z poprzed­
nich kilku lat straciły wszelkie znaczenie. Co najgorsze, europejscy Grecy
przyznali Persji prawo do ingerowania w czysto europejskie sprawy —
precedens, który w najbliższej przyszłości miał się okazać niezwykle
groźny. Mógł się zaiste Artakserkses chełpić, że wygrał tam, gdzie Da­
riusz i Kserkses ponieśli klęskę!
R o z d z i a ł XXVIII
OSTATNIE IMPERIUM EGIPSKIE
POCZĄTKI HELLENIZACJI
P okój Królewski, choć to dość dziwne, nie był dla porzuconych Gre­
ków azjatyckich bez korzyści. Europejska Grecja przeżyła krótkie
dni chwały, teraz jednak warunki pokoju oznaczały całkowity rozkład
imperiów Sparty i Aten. Złoty wiek Peryklesa skończył się bezpowrotnie.
Jakaś jeszcze demokracja wegetowała w Atenach, kompromitowała się
jednak coraz bardziej. Nieustanne wojny spustoszyły ziemie i tak już wy­
czerpane zbyt intensywną uprawą i ostatecznie dobijały wolny stan rol­
niczy, podupadły pod wpływem tego samego czynnika, którego działanie
obserwowaliśmy w imperium perskim. Kiedy w imperium ateńskim rzą­
dził Perykles, do barbarzyńców za granicę eksportowano z kontynentalnej
Grecji wino i oliwę w pięknie malowanych dzbanach, nadto zaś liczne
przedmioty zbytku — złote kielichy i biżuterię, tkaniny i nawet wyroby
codziennego użytku. Teraz barbarzyńcy sami uprawiali winnice i sadzi­
li oliwki, wyrabiali własne dzbany, własną biżuterię i inne przedmioty
zbytku. Grecki handel podupadł i niewiele mógł oferować w zamian za
zboże i surowce tak niezbędne Grecji do życia. Chaosu dopełniało wpro­
wadzenie bankowości na wzór babiloński; wielkimi bankierami byli, tak
samo jak w Babilonie, cudzoziemcy — w większości Fenicjanie z konty­
nentu lub z Cypru. W Atenach roiło się od cudzoziemców osiadłych tam
na stale: w 355 roku Ksenofont mówił o Lidyjczykach, Frygijczykach, Sy­
ryjczykach i wszelakiego rodzaju obcokrajowcach. Pod koniec okresu, któ­
rym się zajmujemy, w Pireusie istniała cala kolonia lenicka, gdzie napisy
układano w dwóch językach, fenickim i greckim. Wskutek zniszczenia wol­
nej gospodarki chłopskiej miasta pękały od natłoku niechlujnego i niedo­
żywionego pospólstwa; państwa bankrutowały, najlepszym zaś rządcą był
ten, kto potrafi! zrównoważyć budżet.
Greckie miasta w Azji w zamian za podatki płacone Persom otrzymały
częściową przynajmniej rekompensatę. Skończyły się ciągle wojny „ w y ­
zwoleńcze” i dewastacje. Dzięki przynależności do rozległego imperium
perskiego znów można było dobrze handlować. Nie ustabilizowany element
spośród ludności greckiej zaciągał się na służbę w „barbarzyńskich"
373 Oslatme imperium egipskie
armiach, zarówno u Persów, jak u ich egipskich przeciwników; żołd i łu­
py, kióre przywozili do domu. przyczyniały się do poprawy niewidzialnych
pozycji bilansu handlowego.
Niesłusznie byłoby malować zbyt różowy obraz sytuacji. Miejscowa lud­
ność nadal uginała się pod nadmiernymi podatkami, stąd skłonność do re­
belii. Egipt, część Cypru, chwilami także Fenicja i Syria były niepodległe.
Zbuntowani satrapi pustoszyli imperium, co dowodziło upadku administra­
cji perskiej. Przymierający głodem lud wzniecaj bunty, okrutnie tłumio­
ne — przy czym aż nazbyt często przywrócenie ładu było dziełem tyrana.
Mimo wszystko wyczuwalny jest nawTÓt dobrej koniunktury w greckich
miastach Azji; jego dowodem są liczne emisje pięknie bitych monet. Do­
brobyt gospodarczy, mimo że najczęściej korzystały z niego tylko klasy
wyższe, umożliwiał postęp kulturalny. Z zachowanych fragmentów ów­
czesnego piśmiennictwa można się domyślać, że nastąpił ponowny rozkwit
literatury- jońskiej o zupełnie nowych treściach. Ruiny wspaniałych bu­
dowli z coraz liczniejszymi teraz inskrypcjami pokazują, jak pomyślność
gospodarcza znajdowała wyraz w architekturze i sztuce. Widać już niewąt­
pliwie zarodki cywilizacji, którą nazywamy hellenistyczną; utorowana jest
droga do zhellenizowania Orientu, którą na większą skalę realizować będą
władcy macedońscy.
Ostatnie imperium egipskie stanowi lepszy niż inne teren dla badań nad
tą tendencją do zlewania się Wschodu z Zachodem oraz oporem, jaki sta­
wia przy tym Orient. Najdziwniejszym może ze wszystkich dziwnych
faktów z tego nader niezwykłego okresu jest, że Artakserkses odniósł zwy­
cięstwo dyplomatyczne nad Grekami właśnie w momencie, gdy wewnątrz
samego imperium panowanie Persów było mocno kwestionowane. Nie sta­
nowiło żadnej tajemnicy, że pokój został zawarty w celu uregulowania
problemu egipskiego, gdyż Cypr stawał się na mocy traktatu własnością
Persji. Całkiem jednak inną sprawą było, czy Artakserkses zdoła odzyskać
zbuntowane kraje siłą oręża.
NIEPOKOJE W JUDEI; K L Ę SK A W EGIPCIE
Atenom na mocy traktatu nie wolno już było pomagać Euagorasowi, nie
mogły mu nawet wypożyczać Chabriasa. Żadna klauzula nic nie mówiła
o Egipcie i wobec tego Chabriasa ściągnął do siebie Achoris. Zwerbowano
pod jego dowództwo mnóstwo greckich najemników. Zawarto sojusze ze
zrażonym do króla Hekatomnosern z Karii, z Grekami z Barki i ze stale
buntującymi się Pizydyjczykami.
Farnabazos, Titraustes i satrapa Abrokomas zgromadzili wreszcie
w Syrii potężną armię, która zdolna była podjąć znów próbę podboju,
Niepokoje w Judei 37J
udaremnioną w 401 roku przez Cyrusa. Rządca Judei, Bagoses, w pewien
czas po objęciu władzy przez Aitakserksesa, pokłócił się z wielkim kapła­
nem Johananem i w konsekwencji obiecał przekazać urząd arcykaplański
bratu Johanana, Jozuemu, Otwartą wojnę pomiędzy stronnictwami obu
rywali zakończył Johanan mordując brata w świątyni, wtedy jednak Ba­
goses postanowił udać się na miejsce święte i przeprowadzić śledztwo.
Zaatakowany przez Żydów, którzy bronili dostępu do świątyni, rzucił im
bez ogródek; „Czyż nie jestem czystszy aniżeli zwłoki męża, który zabity
został w świątyni?" — i wszedł Odpowiadając Żydom z Elefantyny bła­
gającym o pomoc w odbudowie ich świątyni, Bagoses sugerował, że sprawa
byłaby łatwiejsza, gdyby zrezygnowali z zabijania zwierząt na ofiarę;
wobec znacznie ważniejszej świątyni w Jerozolimie nie odważył się po­
sunąć tak daleko, za to uciszy! przynajmniej sumienie, jeśli to tak można
nazwać, nakładając wygórowaną opłatę pięćdziesięciu drachm za każde
jagnię składane codziennie w ofierze.
Wedle wszelkiego prawdopodobieństwa Johanan poniósł karę za śmierć
brata, gdyż wkrótce potem dowiadujemy się, że wielkim kapłanem jest
jego syn Jeddoa. Manases, zięć Sanballata i obecnie głowa konkurencyjnej
świątyni na górze Gerizim, zagrażał poważnie jedności Żydów, gdyż ci,
którzy zawierali małżeństwa mieszane — zarówno kapłani, jak ludzie
z gminu — przechodzili do Sanballata i otrzymywali od niego pieniądze
oraz ziemię w zamian za to, co utracili. Starszyzna w Jerozolimie nakazała
Manasesowi rozwieść się z żoną cudzoziemką lub zrezygnować z pełnienia
obowiązków kapłańskich. Poparł ich Jeddoa. Arcykapłańska ekskomunika
nie miała żadnych skutków praktycznych, ponieważ Manases znajdował
się poza jurysdykcją Jeddoi; rządy Jeddoi były długie i spokojne, urząd
arcykapłana sprawował on aż do czasów Dariusza III.
W Egipcie Chabrias energicznie reorganizował miejscową armię i flotę;
marynarzy egipskich pod kierunkiem tłumaczy ćwiczono na machinach
do wiosłowania w sztuce taktycznej Greków. Umocnienia wzniesione po­
między peluzyjską odnogą Nilu i bagnem serbonickim znane były jeszcze
w czasach rzymskich jako „palisada Chabriasa", zapamiętano też w Delcie
„miasto Chabriasa".
Achoris złożył wizytę Sopedowi, panu Wschodu, to jest bóstwu z arab­
skiego nomu strzegącego szlaku z Azji. Wojna trwała irzy lata (385—383),
w końcu jednak najeźdźców przepędzono z Egiptu. Na dowód swej władzy
nad Palestyną i południową Fenicją Achoris pozostawił inskrypcje w świą­
tyni Eszmuna na północ od Sydonu oraz ołtarz z polerowanego szarego
granitu przywieziony z odległej Syene do Askalonu. Euagoras w tym cza­
sie wziął szturmem Tyr i zdobył znaczną część północnej Fenicji i Cylicji.
374 Ostatnie Imperium egipskie
BUNTOWNIK EUAGORAS
Wprawdzie europejscy Grecy porzucili Euagorasa, niemniej jednak sy­
tuacja jego była jeszcze pomyślna. Nie licząc sojuszu z Achorisem oraz
królem Arabów, którego nie potrafimy zidentyfikować, Tyr dostarczy! mu
dwadzieścia tryrem, a Cypryjczycy siedemdziesiąt; udało mu się zebrać
sześć tysięcy najemników i liczne siły pomocnicze, Hekatomnos zaś dawał
mu potajemnie pieniądze na dalsze zaciągi. Tiribazos zgromadził trzysta
okrętów. Z dwóch tysięcy talentów, które dostał na prowadzenie wojny,
wybił mnóstwo monet w Tarsie, Soloj oraz Issos; napisom greckim to­
warzyszy na nich jego własne popiersie oraz głowa Heraklesa. Na mo­
netach z aramejskim napisem „Tiribazu" widnieje „Baal Tarz”, czyli
,,Pan Tarsu”; stare bóstwo anatolijskie znane pierwotnie jako Santas
[Sandon] uległo całkowitej hellenizacji, jest to na wpół brodacz wsparty
na berle, z orłem, ku któremu wyciąga prawą dłoń; na rewersie natomiast
widnieje Ahuramazda, choć i on jest zhellenizowany: nagi, z brodą, trzyma
w ręku lotos i wkłada wieniec na głowę satrapy. Armią dowodził Aroandas,
często zwany Orontesem, Baktryjczyk, syn „oka króla”, Artasyrasa, który
poślubił córkę królewską Rodogune i z tego tytułu otrzymał satrapię
armeńską.
Z Fokai i Kyxne — Efez był chwilowo niezawisły — Aroandas ruszył na
Cylicję, którą wkrótce całą zajął. Następnie przeprawił wojska na Cypr,
gdzie zdobył Kition. Przywrócono Milkiatona jako króla w Kition i Ida-
lion. Euagoras postarał się z pomocą zaprzyjaźnionych piratów odciąć
Persom aprowizację. Udało się dzięki temu sprowokować bunt najemni­
ków jońskich, jednakże Glos, syn Tamosa, dowódcy floty Cyrusa, dowiózł
do obozu zaopatrzenie z Cylicji i bunt stłumiono. Powiększywszy swą
flotę do dwustu okrętów (pięćdziesiąt miał od Achorisa), Euagoras uderzył
na nieprzyjaciela przy Salaminie i tylko dzięki umiejętnej taktyce dowód­
cy Glosa klęska Persów obróciła się w zwycięstwo (381 r.).
Salaminę osaczono od lądu i morza. Euagoras wymknął się nocą z dzie­
sięcioma statkami i popłynął do Egiptu po dodatkowe fundusze; okazały się
jednak niedostateczne i w końcu musiał prosić o pokój. Tiribazos, który
tymczasem jeździł do Suzy, zaproponował, iż pozostawi go jako króla
Salaminy pod warunkiem, iż odda inne miasta, zapłaci daninę i jako nie­
wolnik posłuszny będzie rozkazom swego pana. Euagoras zobowiązał się
kapitulować jako król wobec króla, ale na niewolnika zgodzić się nie
chciał i Tiribazos wycofał swą propozycję (380 r.).
Gdy wojna przeciągała się, Isokrates wygłosił w Olimpii swój Panegiryk
(380 r.). Wezwał zgromadzonych Greków do krucjaty przeciw Persji,
przypomniał zwycięski marsz Dziesięciu Tysięcy i przepowiadał łatwy
triumf Lamentował nad skandaliczną sytuacją, w której Euagorasowi,
Bunt w Kadusji J75
przyjacielowi wszystkiego, co helleńskie, zagraża armia pełna zaciężnych
Greków i flota niemal wyłącznie jońska. Ateny, podkreślał, mogły z chwalą
zawarcia pokoju zapomnieć o swej nienawiści do greckich nieprzyjaciół,
nigdy wszakże nie potrafią żywić wdzięczności dla Persji, nawet czerpiąc
od imperium korzyścL Isokrates, przez całe długie życie konsekwentny
przeciwnik „barbarzyńcy” — którego nie potrafił uznać za istotę ludzką,
lecz uważał za twór tak podły, iż nawet zwykła uczciwość jest wobec niego
zbędna — nie był przedstawicielem wąskiego partykularyzmu; proroczą
miał wizję, gdy sławił Ateńezyków jako nauczycieli dla innych, Ateny
bowiem sprawiły, że imię Hellena nie oznaczało już rasy, lecz umyslo-
wość, i że Hellenami zwano tych wszystkich, którzy uczestniczyli w kul­
turze greckiej, nie tylko związanych wspólnym pochodzeniem.
Isokrates przemawiał zbyt wcześnie, nikt go nie słuchał. Ateńczycy,
których dopiero co wychwalał, przesłali Chabriasowi nikczemny rozkaz,
by nie zwlekając wracał do kraju pod karą śmierci, a zrobili to natych­
miast po zażaleniu Farnabazosa, że obecność dowódcy floty w Egipcie
stanowi pogwałcenie Pokoju Królewskiego (379 r.). Euagoras zawdzięcza!
ocalenie nie pomocy Greków, lecz konfliktom pomiędzy Persami. Zazdro­
sny o popularność Tiribazosa wśród żołnierzy Aroandas oskarżył go, że
knuje bunt; mogąc pono wziąć Salaminę szturmem zadowolił się prywat­
nym sojuszem ze Spartanami. Posiał też zapytanie do wyroczni w Delfach,
czy powiedzie mu się projektowany rokosz, i pozyska! sobie najemników
podarkami. Zarzuty wyglądały jak kopia tego. o co bezskutecznie oskar­
żano Cyrusa, toteż Artakserkses dal się oszukać; kazał zakuć Tiribazosa
w kajdany i dostawić na dwór. Autofradates odzyskał Sardes, a Aroandas
został dowódcą wojsk na Cyprze. W boju wiodło mu się nie lepiej niż
poprzednikowi i wprędce zmuszony był przyjąć kapitulację Euagorasa na
dokładnie tych samych warunkach, które Tiribazos odrzucił (379 r ). Gło­
sowi zaszkodziła niełaska, w jaką popadł jego teść Tiribazos; wrycofał się
przeto do Jonii, opanował ją, zawarł sojusz z Achorisem i starał się po­
zyskać Spartan.
BUNT W KADUSJI
Kadusjowie wszczęli tymczasem otwarty bunt i ich najazdy stały się
tak groźne, że Artakserkses musiał osobiście wyruszyć w pole. Wskutek
obecności króla najeźdźcy popadli w osnutych mgłami górach w jeszcze
gorsze tarapaty. W odludnym kraju brakowało żywności i żołnierze zmu­
szeni byli zarzynać swoje wierzchowce i zwierzęta juczne; ocaliła armię
jedynie sztuka dyplomatyczna oskarżanego Tiribazosa, który nakłoni)
dwóch obozujących oddzielnie królów kadusyjskich do zawarcia odrębne-
 J7fi Oslntnle Imperium egipskie
go pokoju Po wielu mękach, poniósłszy znaczne straty, Persowie wrócili,
nnwel król szedł pieszo; obawiając się skutków tej katastrofy w opinii
publicznej, Artnkserkses kazat stracić wielu możnowlndców podejrzanych
0 niechętne nastroje. Tiribnzosa natomiast oczyszczono z zarzutów, Aronn-
dasn zaś skreślono z listy przyjaciół króla. Glosa zgładzono podstępem,
najwidoczniej w czasie walki z Autofradatesem; niejaki Taclios zapobiegł
jeszcze na pewien czas dezintegracji jego wojsk skupionych w Leukajach
1 on wszakże potem zginał (378 r.).
W czasie odwrotu z ziemi Kodusjów poległ Karyjczyk Kamisnres. .lego
syn Datames dostał po nim satrapię — część Cylicji bliższą Krpadocji, za­
mieszkali) wówczas przez Białych Syryjczyków, jak ich nazywali Grecy.
Pierwszym jego wyczynem było wyparcie bliżej nie określonych buntow­
ników — przypuszczalnie Glosa i Tachosa — ze zdobytego przez nich obo­
zu Autofradatesa. Tys, krewny Dotamesa ze strony matki, od dawna by 1
niezawisłym władcą Poflagonii; Datames próbował go nakłonić do uległo­
ści królowi i ledwie uszedł z życiem. Ariobarzanes z Daskylejonu odmówił
mu dalszej pomocy, ostatecznie jednak Datames wziął Tysa do niewoli
i wraz z rodziną odesłał królowi.
R O Z K W IT TRZY D Z IESTE J DYNASTII W EGIPCIE
Według kroniki egipskiej Achoris „złożony został z tronu, ponieważ
zaparł się prawa i nie miał względów dla braci swoich”- Neferites II po
czterech miesiącach został zabity przez Nechtenebefa, który u Greków
nazywał się pierwszym Nektanebo; twierdzono, że jest synem Neferi-
tesa I, choć w istocie ojcem jego był dowódca imieniem Dżedhor. Taki był
początek ostatniej niepodległej dynastii w Egipcie, trzydziestej z Tebnute,
czyli Sebennytos, najpotężniejszej od wielu stuleci.
Nechtenebef (378—360) ogłosił od razu swój program: będzie mocnym
królem, który jak spiżowy mur ochroni Egipt, rąk zakładać nie będzie;
posłusznym mieczem rozplata serce nędznika, dobro zaś uczyni tym, którzy
mu wierności dochowają; spać zatem mogą i w dzień, gdyż serca ich prze­
pełnia wspaniałość czynów jego. Pragnie dobra świątyń i we wszelkich
świątynnych sprawach zasięga rady kapłanów; ołtarze ich zapełnia ka­
dzidłem i sprzęt pomnaża; iżby wszystkiego było więcej, sprawić zamierza.
Góry mówią mu o tym, co mają w sobie, morze daje swoje płody, pustynie
przysyłają kadzidło. Raz przynajmniej przypomnienie starodawnych, pom­
patycznych formuł okazało się najzupełniej na miejscu.
Król ukoronowany został w Sals. po czym udał się do świątyni Neit.
Stanąwszy w obliczu swej boskiej matki w czerwonej koronie ulał obiatę
ojcu Ozyrysowi, panu wieczności. Ogłosił rozporządzenie: „Wieczyście
Rozkwit Lrzydzlcslej dyaiulll 377
w dani matce mojej Neit niechaj prócz darów dotychczns dawanych dzie­
sięcinę dają od złota, srebro, drzewa i drewna ciesielskiego oraz wszelkiej
rzeczy, jaką z Morza Jońskjego przywożą, i opłatą dla skarbca w mieście
zwanym Hent obkładają, takoż dziesięcinę od złota, srebra 1 wszystkiego,
co wyrabiają w Naukrntis, nad brzegiem rzeki Anu, o z czego biorą opłatę
dla skarbca; za ofiary le niechaj co dnia i po wieki poświęcają wolu jed­
nego, gęś jedną, dzbanów wina pięć. Reszta zaś Jesl dla skarbca matki
mojej Neit, gdyż onu nad morzem Panią jest i utr/ymunie im daje Niech
sprawy te spiszą na steli, którą ustawią w Naukratls."
Innymi słowy, reskrypt nakładał nowy 10-procenlowy podatek od
wszystkich towarów, importowanych i produkcji własnej, wyrobów i su­
rowców. Inskrypcję wyryto pięknie na czarnym granicie. Po prawej stoi
król w białej koronie i składu wozy w ofierze bogini Neit, która siedzi,
również w białej koronie. Po lewej Nechtenebef z rogami, kutą i piórami
wręcza drugiej Neit naszyjnik z głową jastrzębia.
Pod dobroczynnymi rządami Nechtenebefa i jego pierwszego ministra
Horsiese, syna Unnefera, kapłana z Bahbit, Egipt znów zaznał dobrobytu.
Na wielu budowlach w dolinie Nilu widniały niegdyś kartuszowe inskryp­
cje Nechtenebefa; w Górnym Egipcie przetrwały do naszych dni imponu­
jące ruiny, ale tego, że Deltę przyozdobił znacznie jeszcze hojniej, można
się jedynie domyślać na podstawie licznych, lecz rozrzuconych na dużej
przestrzeni odłamków — tyle tylko pozostawiła niszczycielska dłoń czasu
i człowieka.
W pierwszym roku panowania faraon odbudował dla Horusa świątynię
w Edfu. W trzecim wyłamywał kamienie w Hammamat, gdzie uczcił Mina.
Ptaha, Horusa i Izydę. W tymże roku i następnym jego robotnicy praco­
wali w kamieniołomie w Tura; w szóstym i dziewiątym odnajdujemy ich
w kamieniołomie opodal Amarny.
W szesnastym roku wzniósł Nechtenebef mur w Koptos, z bramą pięk­
nej roboty. Inną, nie gorszą od tamtej, ozdobiono świątynię południową.
Dla Mina z Koptos wzniósł faraon kaplicę z zielonej brekcji, zwiezionej
z Hammamat; możemy cieszyć się jej pięknością, aczkolwiek dwoje drzwi
z wonnego drzewa, inkrustowanych zlotem, zaginęło.
Jedną z pierwszych budowli no wyspie Filaj — dziś zalanej pi-zez wody
spiętrzone tamą assuańską — było niewielka, lecz nieskazitelnie piękna
świątynia, której kolumny wieńczyły kapitele roślinne lub sLit.ra [kołatki
starocgipskie|. Na tęczach wyobrażano Nechtenebefa składającego ofiarę,
a na pierwszym pylonie umieszczono reliefy z postacią faraona. Na por­
tyku zaznaczono, że należy do matki władcy, Izydy, czczonej w Abatonie
pani Filajów; był też inny poświęcony Hatorze w Senmetu. Powiększył
Nechtenebef świątynię w Nechab (El Kab) i przyozdobił wschodnią bramę
płaskorzeźbami, na których wielbi swą patronkę, boginię Nochbet. W Mo-
378 Ostatnie imperium egipskie
dinet Habu wzniósł niewielką bramę przy dziedzińcu pierwszej świątyni,
w samym zaś budynku ustawił grupami kolumny z kamiennymi tęczami
i kapitelami w kształcie pączków. Jego także dziełem jest Nilometr ozna­
czający głębokość Nilu w każdej porze roku. Na wielkim pylonie w Kar-
naku można było oglądać scenę ofiarowania, w której faraon składał dań
Amonowi i Mut; w Karnaku odnowił również świątynie Totmesa i Chonsu.
W Denderze rozpoczął budowę domu narodzin dla miejscowego boga.
Abydos dostało świątynię i kapliczkę z szarego granitu, Hermopolis ołtarz
z wapienia, Letopolis niezwykle piękny sarkofag z zielonej brekcji, Da-
manhur kaplicę z czarnego granitu, a Maschuta sistron.
Dzięki wymienionym i innym jeszcze zabytkom ożywa dla nas archi-
telctura Nechtenebefa. Niezbędne są odpowiednie badania, nim można
będzie należycie ocenić wspaniałe mistrzostwo posągów i płaskorzeźb.
O ile artyści okresu saickiego szukali natchnienia w epoce imperium, to
mistrzowie trzydziestej dynastii znaleźli w sztuce Średniego Państwa
czystsze źródło. Jeśli w przeciwieństwie do dawniejszych rzeźb ich po­
sągom brak nieco anatomicznej wierności, są za to bardziej naturalne,
subtelniejsze i pełne wigoru, co dowodzi, jak żywa była sztuka, która je
stworzyła. Odłamki płaskorzeźb wykazują tę samą delikatność dłuta.
Szczytowym osiągnięciem tej sztuki jest wspaniały7 lew z czerwonego gra­
nitu, oznaczony imieniem Nechtenebefa. Podczas gdy w sztuce Azji Za­
chodniej oddziaływanie Grecji jest już wtedy bardzo wyraźne, artystów
egipskich cechuje zupełna niezależność od obcych wpływów. Ten ostatni
rozkwit rdzennie egipskiej sztuki należy do najwspanialszych w długiej
historii kraju.
DRUGA KO NFEDER ACJA ATEŃ SK A
Gdy tylko usunięto z drogi Euagorasa, Farnabazos rozpoczął przygoto­
wania do nowej inwazji na Egipt. Pierwszym posunięciem było zaangażo­
wanie Ateńczyka Ifikratesa na stanowisko dowódcy najemników greckich
(379 r.). Było to bezwzględnie z korzyścią dla Aten, które skrupulatnie co
do joty dotrzymywały Pokoju Królewskiego, nawet gdy gwałciły jego
ducha; tak na przykład w traktacie zawartym w Chios w 383 roku wy­
raźnie potwierdziły układy zaprzysiężone przez króla, Ateńezyków, Lace-
demończyków i innych Hellenów.
Organizując w 378 roku drugą konfederację ateńską, Ateny wyłączyły
specjalnie poddanych króla z grona możliwych kandydatów. Ponieważ
sojusz wojenny wymierzony byl przede wszystkim przeciw Sparcie, poło­
żono nacisk na „wolność” i „autonomię”. Starannie unikano grzechów,
które uczyniły nienawistną pamięć dawnego imperium Aten. Członkowie,
Dezintegracja w Azji 379
wśród których przejściowo znalazły się Teby, byli pełnoprawnymi sojusz­
nikami, w żadnym razie nie poddanymi. Nigdzie nie użyto terminu „da­
nina”; wszyscy płacili składki, niezbyt duże, które zatrzymywali u siebie.
O sprawach sojuszników decydowała ich własna „wspólna rada", w której
Ateny nie miały głosu. Państwo, któremu oficjalnie powierzono przywódz­
two, zobowiązało się uroczyście, że nie będzie już żadnych kleruchii dla
usuwanych Ateńezyków, żadnych ateńskich nadzorców ani żadnych gar­
nizonów, odrzucono też koncepcję „przywódcy” jako apelacyjnej instancji
sądowniczej; pod karą śmierci zakazane były wszelkie próby zmiany sta­
tutu, które by naruszały te zasady.
Mimo to nowy związek nie był bynajmniej doskonały. Ateny zacho­
wały nadal władzę wykonawczą, co oznaczało pełny nadzór. Wspólna rada
sojuszników zbierała się w Atenach, była więc podatna na miejscowe na­
ciski. Każdą uchwalę winno obok wspólnej rady przegłosować również
zgromadzenie ateńskie. Co najgorsze, każde państwo niezależnie od zaso­
bów i zaludnienia, posiadało tylko jeden głos, w miarę więc jak rosła
liczba członków, Atenom jako władzy wykonawczej coraz łatwiej było za­
pewnić sobie dominację we wspólnej radzie dzięki kontroli nad mniej­
szymi, lecz za to w ostatecznym rachunku liczniejszymi państewkami
DEZINTEG RACJA W AZJI
W tych warunkach nieuniknione było stopniowe ograniczanie przez
Ateny suwerennych praw tych członków, którzy pozostali w konfederacji
Nieuniknione było również, że nowy sojusz pójdzie w końcu w ślady daw­
nego Związku Delijskiego i wystąpi wrogo wobec Persji. Tymczasem
jednak Ateny zachowywały dobre stosunki z wielkim królem, w Azji zaś
oczywisty proces dezintegracji trwał w najlepsze. Po Dojdalsosie nastąpił
Botejras, po nim Bas, a Bitynia zachowała niepodległość (377—327), Heka-
tomnos był królem Karii pod każdym względem, z wyjątkiem tytułu
i nikogo się nie pytając przekazał swój urząd synowi Mausollosowi
(377—353).
W Telmessos Med Artumpara (Artembares) bil monety z Ateną i Hera­
klesem lub też zastępował bogów własną podobizną — z perską brodą
w tiarze, z ufryzowaną głową. Wojował z nim dynasta z Limyry, o którego
sympatiach do Grecji świadczy ateńskie imię Perikle, czyli Perykles; na
jego monetach widać lwa i trójnóg, Hermesa, promienistego Apollona lub
kożlorogiego Pana; Tełmesyjeżyków osaczył on w ich własnej stolicy
i zmusił do przyjęcia warunków kapitulacji.
Z inskrypcji licyjskich możemy zapoznać się z tą historią w wersjach
obu stron. W Pinarze znajduje się starannie wykuty grobowiec wzniesiony
380 O s t a t n ie I m p e r iu m e g ip s k ie
przez Ddapssmmę, dowódcę wojsk licyjskich po stronie Artembaresa, choc
grób jego ojca Padramy jest w Ksantos. W Limyrze piętrzy się w skale
dwukondygnacjowy grobowiec Tebursseli, potomka Zzajasa, przeznaczony
dla jego przybranego syna Lusantry (Lizandra) oraz dla Chantabury, do­
wódcy pod rozkazami Peryklesa, Na pobliskiej skale widać dziesięciu wal­
czących żołnierzy; poniżej widnieje napis, że płaskorzeźbę tę sporządzi)
Tebursseli, kiedy z Peryklesem pokonał Artembaresa i jego wojska. Trzej
inni mężowie, których imiona zapisano przedziwną ortografią licyjską.
twierdzą również, że są wodzami u Peryklesa, czwarty zaś mianuje się
jego sekretarzem. Perykles, okazuje się, dogonił jeszcze wodza najemni­
ków Charimenesa z Miletu, kiedy ten uciekał do Faselis, i nie tylko pobi!
go, lecz najwidoczniej zdobył również miasto. Jego zwycięstwa uczczono
w Telmessos igrzyskami ku czci Prokiesa.
DRUGI N A JA Z D NA E G IP T
W 374 roku Artakserkses narzucił Grecji nowy pokojowy układ. Dioni-
zjos Młodszy z Syrakuz zawarł traktat z królem. Euagoras po kapitulacji
siedział cicho, w roku 374 jednak on i jego syn Pnytagoras zostali zamor­
dowani przez eunucha. Wprawdzie inny jego syn, Nikokles. odziedziczył
po nim tron, ale w państwie panował bałagan, w skarbcu były pustki, na
dodatek nowy władca musiał stawić czoło niechęci Artakserksesa. Mimo
to zdołał zapłacić mnóstwo pieniędzy Isokratesowi — dwadzieścia talen­
tów, jak potem utrzymywano — za ułożenie mowy pochwalnej na cześć
zamordowanego ojca. Atena i Afrodyta zdobiły te monety.
Famabazos od 379 roku werbował najemników greckich na wyprawę
egipską. Na żołd dla nich przeznaczone były częste emisje monet sporzą­
dzanych przez greckich artystów, którzy nieraz kopiowali stemple słyn­
nych oryginałów sycylijskich, dość nawet udatnie; w napisach aramej-
skich — „Farnabazu", „Kilik”, „Hilik" i „Baal Tarz” — jest jednak tyle
błędów, że trudno się domyślić, iż miały oznaczać „Farnabazos”, „Cylicja"
i „Pan Tarsu”. Boga przedstawiano w formie, która potem stała się wzor­
cowa; na wpół nagiego, na tronie bez oparcia — nóżki tronu ryto bardzo
starannie — z berłem zakończonym trójzębem lub orłem. Czasem grecki
grawer mylił się i zamiast Pana Tarsu mamy Aretuzę, nimfę z Syrakuz,
Zdarza się głowa wojownika w grzebieniastym hełmie, co było bardziej
uzasadnione: stwierdzano w ten sposób przeznaczenie monety na żołd dla
greckich najemników. Na egzemplarzach bitych w Nagidos o pochodzeniu
mówi nazwa miasta w języku greckim oraz podobizna tamtejszej Afro­
dyty — z długimi włosami i w pełnym stroju bogini siedzi na tronie, który
D r u g i n a ja z d n a E g ip t 381
zdobi sfinks. Afrodyta wącha lotos; w wyciągniętej ręce trzyma czarkę
Na rewersie widnieje aramejski napis wokół greckiej glówld.
Były trudności z aprowizacją. Ludzie marli w obozie. Isajos wspomina
o najemniku z Aten, który stracił życie w Akko. Ifikrates był zmuszony
rozprawić się z dwoma zdrajcami z dowództwa. Fenicjanie nastrojeni byli
wrogo. Na koniec jednak latem 373 roku Farnabazos zgromadził trzysta
tryrem, dwanaście tysięcy Greków i mnóstwo żołnierzy ze Wschodu.
Wojska lądowe odkryły, że siedem ujść Nilu zostało zablokowane; strze­
gły ich forty otoczone kanałami. Flota, nie mogąc sforsować odnogi pelu-
zyjskiej od strony Przesmyku Sueskiego, wysadziła trzy tysiące piechoty
w odnodze mendezyjskiej — tamtejszy fort zdobyto. Ifikrates dowiedział
się od jeńców, że Memfis ma słabą załogę, i naiegał, by okręty przebiły się
w górę Nilu w celu uderzenia na stolicę, nim krajowcy zdołają skoncen­
trować wojska. Starzejącemu się Farnabazosowi plan ten wydał się zbyt
ryzykowny i postanowił zaczekać, aż zbierze się cala jego wielka armia.
Ifikrates zaproponował wobec tego, że sam poprowadzi atak siłami, które
były na miejscu, teraz już jednak Farnabazos zaczął powątpiewać o jego
lojalności i ponownie odmówił.
Wobec takiej zwłoki Egipcjanie nabrali otuchy. Uzupełniono załogę
Memfis i szarpano najeźdźców, którzy ponosili ciężkie straty. Nadeszło
lato, a z nim wylew rzeki; Farnabazos przekonał się, że nie podoła rosną­
cej fali i cofnął się do Azji. Każdy z dowódców winił za fiasko drugiego;
Ifikrates pomny, jak uwięziono Konona, przekupi! kapitana okrętu, wy­
kradł się nocą z obozu i w listopadzie był już z powrotem w Atenach.
Nechtenebef przypisywał swoje zwycięstwo bogu arabskiego nomu. So-
pedowi, jastrzębowi ze Wschodu, który razi Mentu i Fenchu (dawne okre­
ślenia Azjatów). Król wzniósł w świątyni Sopeda wspaniałą kaplicę z czar­
nego granitu; inskrypcja na niej stanowi egipską wersję przebiegu wojny.
Jest oczywiście nieco niejasna w szczegółach, odczytujemy wszakże, iż
Nechtenebef przyszedł i zabił potwora Apopisa; bogowie i boginie weselą
się w jego świątyni, gdyż spętał wroga skrzydłami swymi. Weseli się kraj
wschodni, bowiem zabił on [Soped] nieprzyjaciół swoich. Dobrym jest bo­
giem, walecznym, W Toga przepędza; mądrym i pojętnym, walczy za spra­
wę Egiptu przeciw buntownikom z prowincji, depcze Azjatów. Powaleni
leżą barbarzyńcy pod nogami jego, a dla dłoni jego niczym są wodzowie
Haunebu (niegdyś określano tym terminem strasznych łudzi z morza, teraz
zaś odnosi się on, w pogardliwym sensie, do dawnych sojuszników Egiptu,
Greków!).
382 Ostatnie Imperium egipskie
NOWY POKÓJ KRÓLEWSKI
Stanowisko wakujące po ucieczce Ifikratesa Farnabazos zaproponował
młodszemu zawodowemu żołnierzowi, synów Konona, Timoteosowi. Ten
z chęcią przyjął propozycję, gdyż po powrocie Ifikratesa utracił na jego
rzecz dowództwo wojsk ateńskich; po pół roku był już w drodze na wschód
(maj 372 r.). Pozostał tam aż do 367 roku, choć brak wiadomości, czy się
czymkolwiek specjalnie wyróżnił.
W roku 371 Artakserkses narzucił europejskiej Grecji nowy Pokój Kró­
lewski: po latach mógł się na niego powołać Demostenes przypominając,
że i król, i wszyscy Grecy uznali Chersonez Tracki oraz Amfipolis za
własność Aten. Tym razem, w 371 roku, przyjęcia warunków pokoju od­
mówiły Teby; w tym samym roku Epaminondas zwyciężając pod Leuktra-
mi na zawsze złamał potęgę Sparty i wyniósł Teby na dominującą pozycję
w Grecji europejskiej. Jazon z Feraj zjednoczył Tesalię; marzył mu się
podbój Persji ■ — marsz Dziesięciu Tysięcy zdawał się dowodzić, że nie
byłoby to trudne. W swoich kalkulacjach zapominał jednak Jazon o po­
tędze „dziesięciu tysięcy łuczników” królewskich i nim skończył się rok
370, zginął z ręki morderców.
Umarł sędziwy Farnabazos, a Timoteos powrócił do Aten. Datames,
w nagrodę za pojmanie Tysa, został po nim dowódcą w przygotowywanej
wyprawie na Egipt. Werbowano nowych najemników i bito dla nich nowe
pieniądze.
Tadanmu — tak zapisywano jego imię po aramejsku, co prawdopodobnie
bliższe było oryginalnej wymowne karyjskiej niż pospolitsza wersja grec­
ka — korzystał w dużej mierze z wzorów stemplowych Farnabazosa, zwła­
szcza z podobizny greckiego żołnierza w grzebieniastym hełmie. Baala
Tarz umieszczono wśród fortyfikacji, z kwiatem lotosu pod tronem. Data­
mes siedzi na tronie, który stoi na zdobionych nóżkach; w obu dłoniach
ściska strzałę, z przodu widać luk. Na głowie wódz ma tiarę; ubrany jest
w tunikę i spodnie, z góry osłania go skrzydlaty Ahuramazda. Inna scena
dzieje się w świątyni z płaskim dachem zwieńczonym półkolistymi akro-
terionami: naprzeciw kadzielnicy stoi bóg Anu, nagi i brodaty, rozkazująco
wyciągając wskazujący palec; przed nim na wpół nagi Datames unosi rękę
w geście hołdu, dłonią ku twarzy.
Datames miał właśnie ruszyć nad Nil, kiedy mu kazano wracać na woj­
nę z jeszcze jednym buntownikiem. Aspis rządził się w lesistej Kataonii,
gdzie poumieszczał żołnierzy w warownych strażnicach, skąd robili wy­
pady pustosząc okoliczne ziemie i zatrzymując konwoje zdążające na dwór
królewski. Datames wziąwszy ze sobą niewielki oddział popłynął do Cy­
licji, po czym forsownymi marszami przeprawił się przez Taur; Aspis dał
Nowy Pokój Królewski 383
się przekonać i skapitulował godząc się, by go wydano synowi króla,
Mitrydatesowi.
Eutykles ze Sparty złożył wizytę w Suzie, a potem Artakserkses podjął
w 368 roku jeszcze jedną próbę narzucenia ogólnego układu pokojowego
całej Grecji. Satrapa Ariobarzanes wysłał do Delf swego podwładnego,
Filiskosa z Abydos, z wielkimi funduszami przeznaczonymi na niezbędne
dyplomatyczne zakupy. Ateny pod wpływem Timoteosa. który tymczasem
powrócił do kraju, nadały obywatelstwo Ariobarzanesowi i Filiskosowi
sławiąc Dionizjosa z Syrakuz za to, że pomógł zaprowadzić Pokój Kró­
lewski. Wszystkie pozostałe państwa w Europie przyjęły warunki, ale
Diomedesowi z Kyzikos nie udało się przekupić Epaminondasa i Teby
znów stawiły opór. Przed powrotem do Azji FLIiskos opłacił dwa tysiące
najemników jako posiłki — dla kogo? Dla niezwyciężonych niegdyś Spar-
tan! Astyanaks z Miletu, trzykrotny zwycięzca olimpijski w walce na
pięści, został zaproszony do złożenia wizyty Ariobarzanesowi; aby dotrzy­
mać przechwałki zjadł tam wszystko, co przygotowano dla gości na wiel­
kim bankiecie.
Z protestem przeciw poczynaniom Ariobarzanesa przybyło w 367 roku
do Suzy poselstwo tebańskie pod kierownictwem Pelopidasa. Zebrali się
tam także wysłannicy z Argos, Arkadii i Elidy; Antalkidas (a wraz z nim
sama Sparta i jej aktualny sojusznik Ateny) byl teraz w niełasce. Posło­
wie przypomnieli Artakserksesowi, jak to Spartanie, których jego ojciec
tak wspomagał, wzięli stronę zbuntowanego brata królewskiego, po czym
najechali Azję; była to przejrzysta aluzja, że Ariobarzanes, podobnie jak
Cyrus, uprawia własną grę. Teby natomiast zawsze były przyjazne Per­
som i nawet walczyły pod Płatejami po ich stronie. Jeden z posłów ateń­
skich, Timagoras, potwierdził ten fakt. Na pytanie, czego więc pragnie,
Pelopidas oświadczył, że Messenia winna być niezawisła od Sparty, Ateń-
czyków zaś należy zmusić do zadokowania okrętów bojowych. W tym
momencie inny poseł wykrzyknął: „Na Zeusa, Ateńczycy, zdaje się, że
czas, byście szukali innego niż król przyjaciela!” Sekretarz królewski
przetłumaczył, Artakserkses zaś dodał: „Jeśli Ateńczycy widzą sprawie­
dliwsze wyjście, niechaj przyjdą do króla i dowiodą tego.” Rokowania
zakończyły się niepowodzeniem. Antalkidas w drodze powrotnej popełnił
samobójstwo, a Timagoras oskarżony, że oddał królowi cześć boską i przy­
jął od niego łapówkę czterdziestu talentów, został skazany na śmierć.
Artakserkses wziął stronę Arkadii rozstrzygając jej spór graniczny
z Elidą. Zaniepokojeni Arkadyjczycy poczuli się pewniej, gdy ich poseł
Antiochos opowiedział arkadyjskim Dziesięciu Tysiącom, że król istotnie
ma więcej niż pod dostatkiem piekarzy, kucharzy, podczaszych i odźwier­
nych, ale co się tyczy mężów zdolnych do walki on, poseł, rozglądał się za
314 Ostatnie imperium egipskie
nimi i nie znalazi żadnego; co zaś do legendarnego złotego płatana, nawet
jednej szarańczy nie można by schować w jego cieniu.
Gdy Artakserkses zerwał w końcu z Atenami, imperium prawie cał­
kiem straciło swój prestiż. Teraz z kolei Tebom zależało na narzuceniu
warunków ostatniego Pokoju Królewskiego. Na konferencji ratyfikacyj­
nej delegat perski okazał pieczęć królewską i odczytał decyzję Artakser-
ksesa; mimo nacisku Tebańczyków ich właśni sojusznicy oświadczyli, że
najzupełniej im odpowiadają poprzednie warunki i odmówili zaprzysięże­
nia nowych (367 r ).
Straton. król Sydonu w latach 370—358, popierał jak mógł wysłanni­
ków Aten, ofiarował też miastu dziesięć talentów. W nagrodę przyznano
mu zaszczytny tytuł proksenosa; z większą korzyścią dla poddanych Stra-
tona było zwolnienie sydończyków od podatku za stały pobyt, płaconego
przez cudzoziemców w Atenach. Abdasztart — pod tym imieniem znano
Stratona w kraju — uważał się za Greka. W zbytku rywalizował z synem
Euagorasa, Nikoklesem, sprowadzał kurtyzany z Peloponezu i muzyków
z Jonii oraz urządzał igrzyska greckie. Święte poselstwo zawiozło Apollo-
nowi Delijskiemu posąg z Tyru i Sydonu z napisami w językach fenickim
i greckim.
Pieniądze miejscowe nie były tak zhellenizowane. Około roku 475 nie­
znany król wprowadził wzór stemplowy ukazujący sydońską galerę z jed­
nym lub czterema żaglami oraz wielkiego króla perskiego na rydwanie
Pod koniec V wieku inni królowie, których imion z fenickich skrótów od­
tworzyć się nie udało, usunęli żagle, aczkolwiek maszt pozostał — galerę
bowiem napędzano teraz wiosłami; stała przycumowana u stóp zwieńczo­
nych blankami murów i wież, otaczających miasto. Na monetach Bodasz-
tarta mury znikają, a galera płynie po wyraźnie wzburzonych falach. Na
rewersie za rydwanem królewskim idzie pieszo król Egiptu, ukazany z pół-
profilu, w krótkim Stroju egipskim i wysokiej białej koronie; w lewej
dłoni trzyma ojnochoj (czerpak do wina], w prawej zaś unosi berło za­
kończone łbem rogatego zwierzęcia z otwartą paszczą. Dokładnie tych sa­
mych wzorów używał Abdasztart, choć potem Egipcjanina usunięto, mia­
nowicie wtedy gdy Nechtenebef okazał się nieuprzejmy i nie pozwolił się
pojmać.
ZDRADA WODZOW P E R S K IC H
Datames nie zakończył jeszcze mobilizacji wojsk w celu wznowienia
ofensywy przeciw Nechtenebefowi, kiedy dowiedział się, że przeciwnicy'
w Suzie knują coś przeciwko niemu. Znów intrygi dworskie sprokurowały
nieszczęsnemu Artakserksesowi kolejnego buntownika. Pozostawiwszy
Zdrada wodzów perskich 385
wojsko pod pieczą Magnezyjczyka Mandrokłesa Datames pospieszył do
Kapadocji i zajął Paflagonię.
Słabość Persów i bunty przeciw władzy centralnej dostarczały miejsco­
wym ludom upragnionych okazji. Kiedy Datames wysłał oddział przeciw
pizydyjskim rozbójnikom, poległ jego syn Arsidajos. Teść, Paflagończyk
Mitrobarzanes, zdezerterował do tychże Pizydyjczyków; oddział został
znienacka zaatakowany, wzięto jego obozowisko i urządzono wielką rzeź.
Inny syn Datamesa, Sezamos czy też Sissyanas, otrzymał rozkaz uderze­
nia na Synopę na pobliskim wybrzeżu. Obywatele miasta błagali ojca
o ratunek; zapewnił ich, że chce jedynie, by mu wypożyczyli trochę rze­
mieślników. Rękoma tych ludzi wybudował następnie okręty, których użył
właśnie do oblężenia ich ojczystego miasta. Mieszkańcy uzbroili swoje
kobiety i oprowadzali je po blankach, żeby pokazać, jak dobrą mają obro­
nę. Gdy nadeszło pismo królewskie zakazujące oblężenia, Datames uczcił
list niby króla we własnej osobie i składał ofiary, jak gdyby otrzymał
dobrą wiadomość i wielki dar. Oblężenia chwilowo zaprzestano, wkrótce
jednak satrapa powrócił, zajął Synopę i zrobił z niej swoją stolicę. Teraz
na jego monetach widniała nimfa Synopę i orzeł porywający delfina. Po­
tem Datames zagarnął też Amisos.
Gdy najemnicy Datamesa zażądali wypłaty zaległego żołdu, udał się on
do bogatej świątyni krajowców stojącej w pobliżu (prawdopodobnie w Ko­
manie Pontyjskiej) i na wielbłądach i osłach wywiózł stamtąd sprzęt war­
tości trzydziestu talentów. Łup okazano najemnikom, jednakże, jak
oświadczył satrapa, najpierw trzeba zawieźć metal do mennicy w Amisos.
Ponieważ zaś do Amisos było bardzo daleko, a droga wiodła przez wertepy,
udało mu się utrzymać niesfornych żołnierzy w spokoju przez całą zimę,
nim zorientowali się, że ich oszukał. Inna jego machinacja polegała na wy­
najmowaniu rzemieślników na rachunek króla.
Sissyanas zdezerterował do króla dostarczając mu pierwszych bezspor­
nych dowodów, że ojciec faktycznie wszczął rebelię. Satrapa Autofradates
otrzymał rozkaz poskromienia zbuntowanego kolegi. Datamesowi nie udało
się na czas zebrać wojsk, by obsadzić lasy, wśród których znajdują się
Wrota Cylicyjskie, zajął jednak pozycję pozwalającą na zablokowanie prze­
łęczy nie wystawiając się sam na niebezpieczeństwo. Nastąpiła długa seria
utarczek; pewnego razu Datames zdołał zbiec za rzekę tylko dzięki temu,
że tak jak stał opuścił swój obóz. W końcu Autofradates zmuszony był
zaproponować rozejm pod warunkiem, że buntownik wyśle posłów do
króla. Datames ruszył do odwrotu w kierunku Frygii, Pizydyjczycy obsa­
dzili jednak przełęcze po drodze i dopiero udając, że się cofa, zdołał je
nocą zająć.
Autofradates zmuszony był zaoferować Datamesowi rozejm, gdyż stanął
wobec nowego buntu. Ariobarzanesa podejrzewano już na dworze z po­
386 Ostatnie imperium egipskie
wodu niejasnych machinacji z Atenami i Spartą w okresie przygotowań
do zawarcia projektowanego Pokoju Królewskiego w 368 roku. Tymcza­
sem dorósł syn Famabazosa i księżniczki Apame, Artabazos, i Artakserkses
rozkazał Ariobarzanesowi przekazać dziedziczną satrapię Daskylejonu
prawemu dziedzicowi. Ariobarzanes w ślad za Datamesem wszczął bunt
(367 r.).
Spartanie za pośrednictwem Agesilaosa zaprzyjaźnili się z egipskim na­
stępcą tronu Tachosem. Przygotowawszy się w ten sposób do jeszcze jed­
nej rozgrywki z Artakserksesem, wyprawili Agesilaosa do Ariobarzanesa
formalnie jako posła, w rzeczywistości zaś jako dowódcę najemnych wojsk
satrapy. Ateny powierzyły' Timoteosowi trzydzieści okrętów i osiem ty­
sięcy najemników jako posiłki dla Ariobarzanesa, z wyraźnym wszakze
poleceniem, by traktatu z królem nie naruszał. Po przybyciu ekspedycji
okazało się, że Autofradates odebrał już Ariobarzanesowi większą część
satrapii i osaczył go w Adramyttejon obiegłszy go od lądu i morza.
Ariobarzanes nakazał dowódcy garnizonu, Pteleonowi, żeby udał, iz zało­
ga pobliskiej wyspy zdradziła; kiedy wierna królowi flota czekała na kapi­
tulację tamtych, Ariobarzanes wwiózł do miasta prowianty i wprowadził
najemne posiłki niezbędne dla obrony. Potem Autofradates namówił Mau-
sollosa. „satrapę” Kani (377—353), żeby obiegł Assos od strony lądu, zaś
Trak Kotys zrobił to samo z Sestos. Kiedy nadciągnął Agesilaos, Kotys
i Autofradates cofnęli się, natomiast Mausollos nie tylko wycofał swoje
okręty, lecz jeszcze dał Spartaninowi pieniądze. Agesilaos ominął Lampsa-
kos i po długim oblężeniu zdobył Fokaję przeciąwszy najpierw drogi od­
sieczy.
Kiedy Timoteos zobaczył, że Ariobarzanes wszczął otwarty bunt, zawró­
cił do Samos, które po dziesięciomiesięcznym oblężeniu — upłynął cały
niemal rok 366 — uwolnił z rąk Kyprotemisa, dowódcy załogi przysłanej
przez satrapę Tigranesa; Ateny założyły tam kolonię. Za nieznaczne usługi
oddane Ariobarzanesowi Timoteos dostał dla Aten w podarunku Sestos
i Kritote, Agesilaos natomiast wziął zapłatę w gotówce. Artabazos w tym
czasie dzierżył Troadę posługując się najemnymi wojskami pod dowódz­
twem Rodyjczyków Mentora i Memnona, z których siostrą się ożenił.
Karyjczycy wysłali na dwór poselstwo ze skargą na Mausollosa, lecz król
ufając jeszcze lojalności swego „satrapy” ukarał oskarżycieli (366 r.).
Heraldeja, pyszniąca się tym, że ma sześć tysięcy mieszkańców z pra­
wami obywatelskimi oraz flotę złożoną z czterdziestu okrętów, zyskiwała
na znuczeniu jako największe greckie miasto na wybrzeżu czarnomorskim.
Mieszkańcy pochodzący ze wsi i miejscowi chłopi nie mieli praw obywa­
telskich, bogaci i biedota byli więc skłóceni. W czasie zamieszek, klórc
z tego powodu wynikły, Mitrydates, syn Ariobarzanesa, zajął Hernkleję
stosując zwykłą perską taktykę popierania demokratów (364 r.). Senat
Zdrada wodzów perskich 337
zwrócił się do TLmoteosa, a następnie do Epaminondasa o pomoc przeciw
pospólstwu.
Prośby te pozostały bez odpowiedzi i z rozpaczy senat wezwał Klearcha,
wygnanego obywatela, który dobrał sobie bandę najemnego żołdactwa.
Najpierw stwarzał on pozory, że rządzi w charakterze dowódcy garnizonu
z poruczenia Mitrydatesa, kiedy jednak Pers przybył spodziewając się
przekazania mu władzy nad miastem, został uwięziony i zmuszony do za­
płacenia niesłychanego okupu. Po czym Kłearch ogłosił się prawdziwym
obrońcą demokracji; w istocie rządził jako tyran (363—352). Sześćdziesię­
ciu członków senatu zginęło na torturach, niewolnikom nadawano prawa
obywatelskie i zmuszano niewiasty z arystokracji do małżeństw z nimi
Tylu obywateli wy truto tojadem, tak że pozostali objadali się podobno na
zapas rutą jako odtrutką.
Tiejon i Kieros wprędce uległy i uznały tyrana, również większa część
Paflagonii podporządkowała się jego władzy. Stosunek Klearcha do dworu
perskiego był poprawny, Artakserkses II i Artakserkses 111 przyjmowali
jego posłów, Założył bibliotekę i popierał literaturę, gdyż był uczniem
Platona i Isokratesa, a ten ostatni korespondował z jego synem Timoteo-
sem. Mimo pozorów kultury były to jednak okrutne rządy. Pod wpływem
orientalnej koncepcji króla-boga Klearch ogłosił się synem Zeusa, a wła­
snego syna nazwał „Piorunem". Był symbolem i zapowiedzią — pier­
wszym z całej grupy awanturników, którzy wykorzystując rosnące trud­
ności gospodarcze (powodujące z kolei wrzenie społeczne) ustanawiali
swoje tyranie w miastach.
Coraz nowe bunty satrapów w Azji Mniejszej zagrażały poważnie inte­
gralności imperium, a nawet bezpieczeństwu samego monarchy. Z chwilą
gdy do rebeliantów przystąpił Aroandas, niezadowolony z powodu prze­
niesienia go Z satrapii armeńskiej na podsatrapię Myzji, sytuacja stała
się nader niebezpieczna (363 r.). Uznany wodzem koalicji satrapów Aroan­
das wybijał złote statery (prawo przynależne tylko prawowitemu wludcy),
kwestionując tym samym władzę Artakserksesa Na monetach z Lampsa-
kos widać Pegaza, Atenę lub Zeusa; no egzemplarzach z Kistenesu w My­
zji — galopującego jeźdźca, na kolofońskich — lirę i greckie słowo „król"!
Rysunkiem na pieniądzach z Klazomenaj Aroandas szczerze zaświadczał,
że opiera się na najemnych wojskach: hoplita osłonięty tarczą przyklęka
tam na jedno kolano, gotując się z nastawioną dzidą do przyjęcia szarzy
przeciwnika, tak jak Chabrias uczył swoich ludzi, Silami najemników zdo­
był Aroandas Pergamon.
Wśród zbuntowanych satrapów znalazł się Mausollos Otrzymawszy od
wielkiego króla rozkaz nadesłania daniny, skorzystał ze sposobności wy­
łącznie po to, by zebrać więcej pieniędzy. Zwierzywszy się kilku wybrań­
com — najbogatszym — których wyróżniał spośród innych poddanych, że
388 Ostatnie Imperium egipskie
w ogóle nie może zapłacić daniny, podsunął im, by zadeklarowali więcej,
niż faktycznie spodziewają się dać; w ten sposób inni, bardzo po ludzka
wciągając się we współzawodnictwo, ofiarują więcej, niż zamierzali.
Mylasa była nieumocnionym miastem. Pewnego dnia Mausollos zwołał
mieszkańców i ogłosił, że wielki król ciągnie przeciw niemu; muszą mu
dać pieniędzy na budowę obwałowań, jeśli chcą ocalić swój majątek przed
rabusiami. Gdy tylko schował pieniądze w skarbcu, powiadomił mylasyj-
czyków, że bóg nie zezwala w tej chwili na budowę. Mausollos prowadzi!
grę na własną rękę; żadnej autentycznej pomocy zbuntowani satrapi spo­
dziewać się od niego nie mogli.
Krajowcy powitali powstaniem pojawienie się przywódcy rebeliantów
Aroandasa w Syrii (362 r.); poszli za tym przykładem Licyjczycy, Pizydyj-
czycy, PamfiJowie i Cylicyjczycy. Autofradates widział się zmuszony przy­
stąpić do buntu, Artabazosa zaś uwięziono. Egipt nadal był niepodległy,
choć jego monarcha potulnie szedł piechotą za rydwanem wielkiego króla...
na monetach fenickich! Artakserkses utracił połowę dochodów. Teraz mia­
ło nastąpić połączenie wojsk Nechtenebefa i Aroandasa, wspólny najazd na
Mezopotamię, potem marsz na Suzę — i cios śmiertelny.
Na początku swego panowania Artakserkses wywalczył największe dy­
plomatyczne zwycięstwo Persji. Wielokrotnie narzucił Pokój Królewski
europejskiej Grecji, która nie kwestionowała już jego praw do miast grec­
kich w Azji. W ćwierć wieku później w niebezpieczeństwie znalazł się
i tron, i życie króla. Wydawało się, że wskutek wewnętrznej niespoisto-
ści imperium Achemenidów już się rozpada.
Rozdział XXIX
KRÓTKOTRWAŁA REMISJA
E G IPT STAJE SIĘ NIEGROŹNY
ydawało się, że Persja się rozpada. Przywrócenie na k T Ó tk o jedno­
W ści imperium nie było zasługą słabego i starzejącego się monarchy,
lecz skutkiem szeregu najzupełniej niespodzianych przypadków.
Najpierw zmarł Nechtenebef (360 r.), którego pochowano w Memfis,
w sarkofagu z zielonej brekcji, jednym z najznakomitszych dzieł sztuki
trzydziestej dynastii. Po śmierci ojca na tron wstąpił syn Dżedhor (361—
359), dla Greków Tachos łub Taos. Ważnym dla późniejszej zmiany sy­
tuacji czynnikiem były zażyłe stosunki, jakie utrzymywał cn zarówno
z Ateńczykami, jak ze Spartanami.
Properscy Tebańczycy zadali tymczasem Sparcie w lecie 362 roku dru­
zgocącą klęskę pod Mantineją. Nowi wysłannicy króla doprowadzili do je­
szcze jednego ogólnego układu pokojowego; Sparta przy tej okazji, jak
zawsze, się sprzeciwiała, rozgoryczone Ateny zaś król przekupi! uznając
ich prawa do Amfipolis. Pragnąc raz jeszcze poprowadzić wyprawę prze­
ciw Persom Agesilaos zjawia się pod koniec 360 roku na terenie Delty
i deklaruje gotowość dopomożenia swemu przyjacielowi Tachosowi.
Upłynął termin jednorocznej kadencji Chabriasa jako dowódcy w Ate­
nach; został wówczas odwołany do swych dawnych zajęć, co, jak się oka­
zało, nie było szczęśliwym pomysłem. Nowy korzystny Pokój Królewski
nie zjednał Ateńczyków na tyle, by mieli Chabriasowi zakazywać wyja­
zdu. Udało mu się zwerbować jeszcze dziesięć tysięcy najemników. Tachos
zmobilizował potężną armię z krajowców i całkiem porządną flotę ze stu
dwudziestu tryrem. Reomitres jako przedstawiciel wiarołomnych satra­
pów dołączył się z pięćdziesięcioma statkami i przywiózł w darze pięćset
talentów.
Wojska, które zgromadzono w ten sposób na wiosnę 359 roku, stanowiły
imponującą potęgę, nie sposób wszakże nie dostrzec pewnych jej słabych
stron. Już od pierwszego zetknięcia się krajowców z najemnikami za dyna­
stii saickiej stałe dochodziło do starć między nimi. ówcześni komediopisa­
rze pokazują, jak Grecy pogardzali Egipcjanami. Eubulos nu przykład ka­
że swemu bohaterowi kląć się na Zeusa z Mendesu, że... jest pijany! Kra-
tinos Młodszy pokpiwa sobie z Egiptiadesn, Socharesa i Panmylesn. Timo-
 390 K r ó tk o trw a ła r e m is ja
kies w Egipcjanach pyta szyderczo: „Na cóż może się przydać ibis albo pies?
Jeśli ci, którzy przeciw nim grzeszą, żadnej natychmiastowej nie doznają
kary, kogóż by miał ukarać zwykły kot na ołtarzu?” Anaksandrydes po­
wiada krajowcom: „Nieznośny mi jest sojusz z wami; tak skrajnie różnią
się nasze zwyczaje i obyczaje. Wy czcicie krowę; ja ją w ofierze składam
bogom. Dla was węgorz jest wspaniałym bóstwem; dla mnie wspania­
łym przysmakiem. Wy nie jadacie wieprzowiny; ja za nią przepadam. Wy
czcicie sukę; ja tłukę ją, kiedy mi zeżre ulubiony kąsek, Nasi kapłani są
nienaruszeni; wy kastrujecie swoich. Wy widząc kota w tarapatach, pod­
nosicie lament; ja bym go rad dobił i obdarł ze skóry. Mysz polna jest dla
was siłaczem, lecz nie dla mnie!" Pogarda tak otwarcie okazywana miejsco­
wej religii nie mogła nie wzbudzać oburzenia krajowców.
Co gorsza, wszyscy najemnicy greccy domagali się żołdu w gotówce. Od
czasu kiedy królowie z dynastii saickiej najmowali greckich i karyjskieh
żołnierzy, gospodarka pieniężna w Egipcie niewiele się rozwinęła. Nie­
ustanny drenaż drogich metali przez administrację perską odbierał pro­
cesowi monetaryzacji wszelki rozmach.
Zręczny a pozbawiony skrupułów Chabrias powziął nowy plan. Za jego
radą Tachos powiadomił kapłanów, że większość z nich trzeba będzie zwol­
nić. gdyż ze względu na wydatki wojenne konieczne jest zamknięcie nie­
których świątyń. Naturalnie każda świątynia przysłała łapówkę, żeby jej
nie zamykać. Zebrawszy w ten sposób od wszystkich wiele pieniędzy Ta­
chos ogłosi! dalsze rozporządzenie. W drodze łaski zezwala się świątyniom
na zatrzymanie jednej dziesiątej dotychczasowych dochodów, pozostałe
dziewięć części stanowić będą pożyczkę przymusową, którą rząd zobowią­
zuje się spłacić po zakończeniu wojny. Ponadto Tachos dołożył do istnie­
jących już podatków podymne i pogłówne oraz opłatę po obolu od sprze­
dawcy i nabywcy każdej miary ziarna. Dziesięcinę od importu morskiego
oraz od manufaktur i wszelkiego rękodzieła, którą ojciec jego przyznał
saickiej Neit, Tachos przeniósł na skarb państwa.
Ściągnięto całe złoto i srebro będące własnością prywatną. Z drogich
metali bito pieniądze na żołd dla najemników; zachował się zloty darejk
z greckim napisem „Tao" oraz Ateną w hełmie i z sową, Tych, którzy nie­
rozsądnie oddali swoje skarby, „polecono” nomarchom: mieli ich pono wy­
nagrodzić z funduszu podatków lokalnych. Inny genialny pomysł Chabria-
sa polegał na tym, że powołano załogi dla stu dwudziestu okrętów, chociaż
potrzebna była tylko połowa, Zbywającym sześćdziesięciu załogom kaza­
no dostarczyć pierwszemu zaciągowi żywności na dwa miesiące; kto się
z tego nie wywiąże, nie będzie zwolniony ze służby czynnej. Krajowcy
mieli więc jeszcze przed podbojem macedońskim przedsmak tego, czym
są finanse państwa pod zespołowym zarządem bystrych młodych ludzi
z Grecji.
Egipt sta je się niegroźny 391
Tachos głosił publicznie, że na tron powołał go Onuris z Sebennytos.
Egiptowi niewiele jednak przyszło z uzbieranych przez Tachosa pieniędzy,
nawet uwzględniając jego poczynania jako budowniczego. Ojciec Tachosa
dodał kilka rzeźb w świątyni Chonsu w Kamaku; Tachos twierdził, że też
ją upiększył. Zachowały się ślady jego działalności budowlanej, posągów
i płaskorzeźb w Giza, nad jeziorem Menzala, w Atribis i Mataryi. Nędzna
to jednak była rekompensata za „reformy", którymi zrazi! kapłanów, kup-
rów i pospólstwo.
Jakby tego tylko brakowało, doszło nadto do niesnasek w dowództwie.
Egipcjanie lekceważyli prostaka Agesilaosa, który jako starszy wiekiem
i Spartanin domagał się dowództwa nad całym wojskiem i pozwolił sobie
nawet na żądanie, by król pozostał w Egipcie. Tachos miał inne projekty.
Oświadczył, że osobiście poprowadzi wyprawę do Azji. Agesiłaos miał do­
wodzić najemnikami, a Chabrias flotą, ale oddziały krajowe podlegać mia­
ły bratankowi króla Necht-har-hebiemu. Trzeba było wielu podarków, że­
by zmiękczyć rozsierdzonego Spartanina
W porozumieniu ze zbuntowanymi satrapami ułożono drobiazgowy plan
kampanii. Tachos minął przesmyk i obsadził wszystkie z wyjątkiem kilku
twierdze w Palestynie i Fenicji; następnie miał się połączyć z Aroandasem
w Syrii, aby razem ruszyć na Mezopotamię. Datames z przednimi strażami
przeprawił się przez Eufrat. Sytuacja była tak krytyczna, że sędziwy Arta-
kserkses sam musiał objąć kierownictwo obrony. Ochos, młodszy syn króla,
próbował utrzymać się w Fenicji, ale nie był w ogóle w stanie stawić czo­
ła uderzeniu greckich najemników. Zdawało się, że los imperium jest prze­
sądzony.
Persja zawdzięczała ocalenie nieznanemu z imienia Egipcjaninowi, bratu
Tachosa. Pozostawszy jako regent w Egipcie wykorzystał powszechną nie­
nawiść do „reform" podatkowych i ogłosił królem swego syna Necht-har-
-hebiego (359—340). Ten, ponaglany przez ojca, sam również wszczął bunt
w Syrii. Chabrias jako autor nienawistnych „reform” nie mógł oczekiwać
litości i zbiegł do Aten, gdzie został dowódcą na rok 357. Tachos, którego
również pomawiano o popieranie zagranicznego „geniusza finansów", po
jednym zaledwie roku panowania poddał się Ochosowi w Sydonie, skąd
go przez Arabię wyprawiono do Suzy, gdzie Artakserkses zgotował mu
gorące powitanie. Agesiłaos, uradowany upadkiem rywala, Chabriasa,
zwrócił się do eforów w kraju, aby zdecydowali, za kim ma się opowie­
dzieć; otrzymawszy wolną rękę stanął po strome rebelianta.
Przykład buntu został dany, teraz wybuchła rewolta na tyłach. Abso­
lutnie przeciwni Grekom oraz ich gnębicielskim rządom wodzowie odmó­
wili posłuchu Necht-har-hebiemu i obrali królem księcia Mendesu. Necht-
-har-hebi musiał porzucić ziemie podbite w Azji — a także sprzymierzo­
nych satrapów — i wracać do Egiptu. Tam wprędce osaczono go w Tanis
392 K ró tk o trw a ła re m isja
regularnym oblężeniem, Agesilaos wszakże dokonał nocą wypadu i prze­
pędzi! oblegających. Bunt załamał się. Wypełniwszy zadanie Spartanin od­
płynął do kraju, zmarł jednak w drodze, z początkiem 358 roku. Artakser-
kses odesłał do Egiptu Tachosa jako zależnego króla, ten jednak także
zmarł w podróży na dyzenterię.
ZAŁAMANIE ST^ BUNTU SATRAPÓW
Dzięki tym dwóm zgubnym rebeliom Artakserkses mógł bez obawy
ruszyć przeciw Datamesowi, Wielka armia królewska posuwała się powo­
li i miała trudności z aprowizacją; tylko dlatego buntownik zdążył się prze­
prawić z powrotem przez Eufrat powstrzymując napór prądu przy pomocy
powiązanych w szereg wozów. Aroandas porzucony przez sojuszników
egipskich pogodzi! się z królem, wydając władcy innych rebeliantów, któ­
rzy mu towarzyszyli; pozwolono mu w nagrodę zatrzymać własną satrapię
i powierzono nadto ogólny nadzór nad wybrzeżem egejskim. Reomitres,
nie bacząc, że jego żona i dzieci pozostały w Egipcie jako zakładnicy, za­
brał pieniądze otrzymane od Tachosa i popłynął ze swoją flotą do Leukaj
nad Hermosem, wziął do niewoli wielu buntowników i posłał ich skutych
królowi. Zagrożenie imperium znikło równie nagle, jak zaistniało.
Autofradates wypuścił Artabazosa z niewoli zawierając w ten sposób
swój prywatny układ pokojowy. Najemnicy zwerbowani przez Mentora
i Memnona dostali się pod komendę awanturnika Charidemosa, który zdo­
bywszy tymi siłami miasto Skepsis i Kebren prowadził wojnę z przywró­
conym na stanowisko Aroandasem. Przekupiony niewolnik wprowadził do
Ilionu trzydziestu najemników jako rzekomych jeńców; Atenodoros z Im-
bros. inny awanturnik, ale dla odmiany w służbie królewskiej, otrzymał
wiadomość o tym podstępie. W ogólnym zamieszaniu chciał również we­
drzeć się do miasta, lecz jego ludzie nie znali hasła — odkryto ich i odpę­
dzono. Sam Atenodoros poniósł pod Atarneus porażkę z rąk sławnego Ateń-
czyka Fokiona, ale wymusiwszy na swych najemnikach przysięgę, że zwy­
ciężą lub zginą, wydał drugą bitwę i wygrał.
Artabazos ruszył przeciw Charidemosowi, który uprawiał proceder wy­
ciskania z miast żołdu dla swych żołnierzy jako wynagrodzenia za „ochro­
nę”. Zapłaciwszy pierwszą kontrybucję mieszkańcy oświadczyli, że więcej
pieniędzy nie mają. Charidemos uciekł się do sposobu, który zyskał sobie
wiele uznania: zorganizował pod konwojem transport własnego majątku
i rozpowiadał, że może taką samą ochronę zapewnić mieszkańcom, którzy
by chcieli przenieść swe pieniądze i kosztowności w bezpieczniejsze miej­
sce. Kiedy konwój znalazł się za miastem, Charidemos zabrał, ile mu było
trzeba, a resztę odesłał. Innym wielce podziwianym sposobem było ogło­
Budownlctwo A rtiJc serk se n a 383
szenie, że obywatele będą za posiadanie broni karani grzywną: kiedy
doszli już do wniosku, że nie będzie się tego rozporządzenia egzekwować,
nastąpiły nagle rewizje, dom po domu, i Charidemos niezgorzej się obło­
wił. W końcu obiegi go Artabazos, ale dzięki wstawiennictwu swego zięcia
zgodził się na zawieszenie broni i pozwolił Charidemosowi umknąć
Podobne tyranie mnożyły się wszędzie. Lompsakos oraz inne miasta
greckie zdobył, wspomagany przez oddziały Ariobarzanesa, Filiskos. Ka­
strował chłopców z wolnych rodzin, maltretował kobiety, szybko wszakże
zginął zamordowany. Zabito również jego następcę Astyanaksa, któremu
nie chciało się otworzyć listu z doniesieniem o spisku. Pyton, wspomagany
przez konspiratorów wewnątrz miasta, zdobył swoje rodzinne Klazomenaj
tarasując bramy miejskie wozami z ładunkiem dzbanów na wino Z walki
pomiędzy bogatymi a biedotą zrodziła się tyrania Ifiadesa w Abydos; Pa-
rion wpadł w jego ręce, kiedy od płonących wozów wyładowanych szczot­
kami zapaliły się wrota miasta, co odwróciło uwagę mieszkańców. Bankier
Eubulos ogłosił się tyranem w Atarneus i Assos i z powodzeniem prze­
trzymał oblężenie pierwszego z tych miast przez Autofradatesa.
Ariobarzanes, którego zdradził jego własny syn Mitrydates, zginął ukrzy­
żowany. Artabazos zajął Paflagonię i najechał Kapadocję. Pewnego razu
na Datamesa napadł podstępnie w Aspendos jeden z jego żołnierzy; do­
wódcy udało się wymknąć tylko dzięki temu, że przebrał któregoś z pod­
władnych we własne szaty i bezlitośnie pozostawił własnemu losowi. Wiele
jeszcze razy próbowano takimi metodami skończyć z Datamesem. zginął
ostatecznie z ręki Mitrydatesa w czasie narady zwołanej w celu omówie­
nia sposobów kontynuowania buntu satrapów. Satrapię otrzymał po nim
jego syn Sysinas. Bił swoje pieniądze w Synopie pod aramejskim imie­
niem Abd Susim. Używał wzoru stemplowego ojca: z nimfą i orłem! Tro­
chę takich monet wydobyto z wykopalisk w Persepolis.
BUDOW NICTW O ARTAKSERKSESA
Długie i mimo licznych buntów dość pomyślne panowanie Artakserkse-
sa dobiegało końca. Znaczną część swego bogactwa zużywał on na prace
budowlane. Na początku panowania odrestaurował pałac Dariusza i w Su-
zie, zniszczony przez pożar w ostatnich dniach rządów pierwszego Arta-
kserksesa. Nawet dziś jeszcze można odróżnić partie odbudowane. W apa-
danie odnajdujemy je dzięki trójjęzycznym inskrypcjom na cokołach
podtrzymujących ogromne kolumny z szarego wapienia, których wielkie
kapitele z bykami dają niejakie pojęcie o ówczesnej rzeźbie. Wszędzie tez
wzdłuż obmurowań pałacu znajdują się inne inskrypcje, pełne błędów
gramatycznych, świadczących o stylistycznej degeneracji piśmiennictwa.
384 Krótkotrwała remisja
Jeśli chodzi o właściwy pałac na południowy zachód od apadany, mu­
simy w kwestii datowania zdać się na świadectwo cegieł. W przeciwień­
stwie, bardzo wyraźnym, do wspaniałych glazurowanych cegieł wyrabia­
nych dla Dariusza I, cegły Artakserksesa II mają glazurę miększą i kolo­
rystykę mniej subtelną. Wyglądają jednak okazale, a kontrast jaskrawych
kolorów glazury z delikatną różowością lub szarymi odcieniami surowej
gliny czy też wypalanych cegieł sprawia znakomite wrażenie.
Najlepszego przykładu tej sztuki dostarcza niewielka sala tronowa
w sekcji zachodniej. Na wysokości mniej więcej 24 m belkowanie wokół
ścian (oraz w bramie prowadzącej na zachód) zdobił niegdyś fryz z lwami
ponad dolną płaszczyzną z glinianych cegieł. Lwy rekonstruowano z od­
łamków; znów paradują wokół z rozwartą paszczą i wysoko zadartym
kolczastym ogonem. Wszystkie cegły są tego samego kształtu, rozmaitość
zapewnia kolorystyka. Wielkie uwydatnione muskuły bywają zielone lub
niebieskie, grzywa brązowa lub zielona, za to większa część korpusu jest
biała; ornamenty są barwy bladej zieleni, przydymionego brązu, slomko-
wożółtej lub białej, wszystkie zaś odbijają od intensywnie turkusowo-
niebieskiego tla, W bramie nad fryzem rozciągają się otwarte blanki, pod
którymi biegnie rozetowy szlak, obrzeżony z obu stron trójkącikami, wią­
zanymi pączkami lotosu oraz wypukłą listwą.
Artakserkses odbudował także fortyfikacje wraz z potężną redutą w po­
łudniowo-wschodnim rogu muru obwodowego, naprawił też bruki i zespól
dróg wokół obwałowania całości. „Rzecze król Artakserkses: Z laski Ahu-
ramazdy oto jest pałac Hadisz, który wybudowałem za życia jako mile
ustronie; niechaj Ahuramazda, Anahita i Mitra chronią mnie i pałac mój
od szkody wszelkiej.” Dodanie bogini i boga istocie boskiej, która za czasów
Dariusza nie miała towarzyszy, świadczy o znamiennych przemianach
kultu. Ten właśnie pałac opisał żydowski autor Księgi Estery; jest to też
Ów dom wielkiego króla, skąd Artakserkses podyktował Grekom Pokój
Królewski.
Z pomocą tej samej trójcy bogów ofiarował Artakserkses nową apadanę
i rzeźby Ekbatanie. Zdaje się, że przez cale niemal życie nic nie budowa!
w Persepolis, ale tuż przed śmiercią rozpoczął tam coś nowego. Czterej
więksi jego poprzednicy zajęli dla swoich grobowców najlepsze miejsca
w Naksz-i Rustam; toteż jego to najwidoczniej grób wykuto na urwisku,
wysoko nad południowo-wschodnią częścią tarasu Persepolis. Zwyczajo­
wy krzyż na frontonie jest tym razem {rozbawiony dolnego ramienia,
w belkowaniu natomiast na górnej belce umieszczono pochód lwów. Na
grobach Kserksesa, Artakserksesa I i Dariusza II w Naksz-i Rustam nie
było inskrypcji; Artakserkses II poszedł za przykładem Dariusza I, tylko
po to wszakże, by kłamliwie skopiować nazwy i reliefy podbitych ludów,
które wspierały tron potężniejszego poprzednika.
Wstąpienie na tron Artakserksesa III 395
W ST Ą PIE N IE NA TRON ARTAKSERKSESA III OCHOSA
Z trzystu sześćdziesięciu przeznaczonych dla niego konkubin (po jednej
na każdy dzień roku kalendarzowego) miał Artakserkses stu piętnastu
synów. Trzej tylko jednak — Dariusz. Ariarates, czyli Ariaspes, i Ochos —
byli dziećmi królowej Stateiry. Kiedy Artakserkses wyruszył na wojnę
z Kadusjami, najstarszy syn Dariusz otrzymał, zgodnie z dawnym zwy­
czajem, współudział w godności monarszej. Po powrocie ojciec żył zbyt
długo: Tiribazos nakłonił więc Dariusza do przystąpienia do spisku, w któ­
rym uczestniczyło także pięćdziesięciu innych synów króla. Pewien eunuch
wydał konspiratorów i Dariusza przyłapano w królewskiej sypialni; są­
dzony przez sędziów królewskich, którzy wydali pisemny wyrok pod nie­
obecność monarchy, został skazany na śmierć, Ariaspes był łagodny i ko­
chany przez masy; Ochos za pośrednictwem eunuchów i faworytów omotał
go tak, ze Ariaspes uwierzył, iż ojciec żywi złość do niego i popełnił samo­
bójstwo zażywając truciznę. Teraz laską ojcowską cieszył się Arsames, syn
naturalny tylko, słynący za to z mądrości; z poduszczenia Ochosa zamor­
dował go syn Tiribazosa, Artapates, i sędziwy Artakserkses zmarł ze zgry­
zoty (358 r.).
Ochos okazał już więc swe okrucieństwo; jako Artakserkses III zyska!
opinię najbardziej krwiożerczego ze wszystkich achemenidzkich władców
Jego podobizna na monecie — krótki, prosty nos. krótkie włosy, długa
spiczasta broda i srogi wyraz twarzy — nie zadaje klamu opinii. Ledwie
zasiadł na tronie, wymordował wszystkich swoich krewnych bez względu
na wiek i płeć.
Pierwszym przedsięwzięciem państwowym Artakserksesa III była, jak
się zdaje, jeszcze jedna próba poskromienia nieprzerwanie zbuntowanych
Kadusjów; powiodła się i odtąd w wojsku achemenidzkim spotyka się od­
działy kadusyjskie. Wkrótce potem król polecił satrapom w Azji Mniejszej
rozpuścić ich greckie zaciągi najemne. Na to Artabazos podniósł bunt
i Ochos nakazał koncentrację dwudziestotysięcznej armii we Frygii. Bun­
townik odwołał się do Aten, gdzie rząd poważnie rozważał, czyby nie
posłać mu z odsieczą własnych najemników. Isokrates głosił w 380 roku
krucjatę pod wodzą Aten przeciw perskiemu barbarzyńcy; od tego czasu
ostygł w zapale. Z wielkim niepokojem obserwował teraz, że barbarzyńcy
zaczynają się wrogo odnosić do Aten; „co zaś król ma przeciw nam, o tym
pisał wyraźnie w listach, które wysłał”.
ZHELLENIZOW ANY WŁADCA WSCHODNI: MAUSOLLOS Z KARU
Mausollos z Karii otrzymał przebaczenie, bo nie dopuścił się otwartej
zdrady. Natychmiast po załamaniu się wielkiego buntu satrapów przy-
900 K ró tk o trw a ła rem isja
stąpił on do rozszerzenia swojej „satrapii". n* stała sit; w rzeczywistości
niezależnym królestwem. Haliknmas, Jussos i Knldns były już we wliidn-
nlu Muusollosn. Nad wejściem jednak do portu w Halikmnnsle panowała
Kos; Muusollos próbował Ją zdobyć, ale mu się to nie udało Milct zacho­
wał wolność mimo zabiegów AJgyptosa, które miały doprowadzić do wy­
dania miasta. F.fez również stawił zwycięski opór — lecz skorzystać można
nawet z oporu przeciwnika: pod pretekstem, żc Herofytcs z Efezu gotuje
się do ataku, Mausollos zwerbował trzystu obywateli Ilernkiei Lntirtij-
skiej i posłał Jako ochronę do Pygeli. po czym zajął ich własne bezbronne
miasto, którego mieszkańcy wybiegli tłumnie przypatrzeć się jego wojsku.
We władzy Mausollosa znalazła się znaczna część Lidii. Perykles Licyjski
zaginał po rewolcie satrapów, a Mausollos zajął jego kraj.
W tym czasie Demostenes potępiał Ateńczyków za złe traktowanie sprzy­
mierzonych: „Gdy zdobędzie kto dowództwo tryremy, płynie, by rabować
i łupić, kogo popadnie; zyski sam zgarnia, wy jednak, obywatele, płacicie
koszty. Wy jedyni spośród ludzi bez laski poselskiej nigdzie podróżować
nie możecie, gdyż tamci biorą zakładników, prowokując w ten sposób od­
wet; kto patrzy prawdzie w oczy, ten dojrzy, że tryremy takie nie w wa­
szej pływają sprawie, lecz przeciw wam."
Nie usłuchano tych ostrzeżeń i na jesieni 356 roku sojusznicy zbunto­
wali się. Mausollos skorzystał z tego, by oderwać Rodos, Chios, Kos,
Erytraj i Byzantion i utworzyć z nich nową konfederację pod włas­
nym przewodnictwem. Na monetach z Chios Mausollosa przedstawio­
no jako Heraklesa, zapoczątkowując w ten sposób jego karierę w roli
bóstwa.
Mausollos. który pod niejednym względem byl prekursorem, jest naj­
lepszym przykładem całkowicie zhellenizowanego wschodniego władcy
Żonaty byl ze swoją siostrą Artemizją — zapowiedź późniejszych związ­
ków braci i sióstr u Ptolemeuszów. Wszystkie jego urzędowe inskrypcje
są w języku greckim, nawet w Licji dodawał tekst grecki do miejscowego.
Greckie były również wzory i napisy na jego monetach. Występował w roli
protektora kultury greckiej, gośćmi na jego dworze byli przez pewien czas
znany mówca ateński Eschines oraz słynny matematyk i astronom Eudok-
sos. Czyny jego opiewał historyk Teopomp z Chios. Innym jeszcze dowo­
dem helleńskiej postawy Mausollosa była degradacja starodawnego Zeusa
Labraundyjskiego na jego monetach z awersu na rewers, podczas gdy
honorowe miejsce na awersie oddano Apollonowi.
Jedną z najbardziej charakterystycznych cech okresu hellenistycznego
miało się stać łączenie miasteczek w jedno wielkie miasto; Mausollos
przeniósł stolicę z Mylasy do odległego o dwanaście godzin drogi Halikar-
nasu. Z ośmiu miast okręgu pedasyjskiego tylko Mylasa i Myndos zacho­
wały odrębność; ludność z samego Pedasos, z Telmessos — słynnej sie-
S n j t m Greków t ArUbazoictn ł» t
dzJby wróżbitów, z Euralionu, Sibde i Tcangcll-Syangell przeniosła się do
powiększonej słollcy (3G2 r.)
Halikuinnsu broniła sama nnturu, miasto miało świetny port i dosko­
nałe targowisko. Pnące się tornsnmi po zboczu wyglądało od strony morza
jak wielki teatr; scenę stanowił port, powyżej którego znajdował się plac
targowy. Środkiem zbocza biegła szeroka ulica; po śmierci męża Artemlzja
wybudowała w połowie ulicy słynne mauzoleum. W najwyższym punkcie
miasta znajdowała się świątynio Aresa i ogromna marmurowa herma
boga, której autorstwo przypisywano powszechnie Loocharesowi [z Aten],
choć niektórzy wymieniali też Timoteosu. Po prawej stula świątynia Afro­
dyty i Hermesa, nie opodal źródła SnlmakLs w dzielnicy krajowców, o któ­
rym sądzono, że powoduje chorobę miłosną. Z lewej strony znajdował się
zaprojektowany przez samego satrapę pałac z palonej cegły tak ozdobiony
stiukami, że późniejszym pokoleniom wydawał się przejrzysty jak rc
szkła; oblicowany był marmurem z Prokonesu. Tylko z pałacu można było
dojrzeć port ukryty pod wysokim nawdsem.
Cole to budownictwo pochłaniało wiele pieniędzy i Mausollos bywał
często w tarapatach finansowych, z którymi radzi! sobie w sposób wła­
ściwy tamtej epoce. Jego rządca Kondalos wyruszał na przykład w podróż
po kraju. Kiedy otrzymywał w podarunku owcę, świnię czy cielę, zapi­
sywał sobie imię ofiarodawcy i datę, po czym zwracał zwierzę 2 prośbą,
zęby je zatrzymać aż do jego powrotu; w jakiś czas potem odbierał poda­
rek i żądał jeszcze. . podatku hodowlanego! Drzewa, które przewrócone
padały na królewskie trakty łub choćby pochylały się nad nimi, sprze­
dawano na drewno. Kiedy umierał któryś z najemników, Mausollos po­
bierał opłatę w wysokości jednej drachmy za zezwolenie na przewiezienie
zwłok przez bramę; nawiasem mówiąc, mógł dzięki temu kontrolować
oficerów, czy nie domagają się żołdu dla martwych dusz. Licyjczycy nosili
długie włosy; Mausollos wydal obwieszczenie, że król żąda włosów do
wyrobu sztucznych grzywek — i w ten sposób wymuszał podatek od
czupryn, rzekomo na zakup włosów w Grecji!
SOJUSZ GREKÓW ZE ZBUNTOWANYM ARTABAZOSEM
Knowania Mausollosa z sojusznikami Aten uchodziły tam oczywiście
za grę na rachunek Ochosa. Gdy Ateńczykom nie udało się odzyskać wysp
silą i zmuszeni byli przystąpić do rokowań pokojowych, Isokrates nie
widział innej rady, jak tylko przyjęcie warunków Pokoju Królewskiego,
który sam w roku 380 tak stanowczo potępił. Rząd sądził inaczej; wyko­
rzystując rosnącą niechęć do Persji, jego kierownictwo proponowało, by
zgodzić się na hojne wynagrodzenie, które zbuntowany Artabazos propo-
SS8 K r ó tk o trw a ła r e m is ja
□owal za pomoc Aten. W powietrzu aż gęsto było od plotek: Artakserkses
widzi się ponoć drugim Kserksesem, chciałby, żeby Grecy znów zamieniali
w niewolników braci Greków; plotkarze wiedzieli nawet, że jest już w dro­
dze dwanaście tysięcy wielbłądów obładowanych złotem przeznaczonym
na werbunek najemników greckich. Tak samo jednak jak za czasów
Kserksesa, barbarzyńcę znów’ pobije się bez trudu i Persja zostanie zni­
szczona, tym razem na zawsze.
Demostenes odpowiedział na te plany w roku 354, w pierwszej swej
mowie przed zgromadzeniem. Niektórzy mówcy głosili tu krucjatę prze­
ciw barbarzyńcy. On, Demostenes, gotów jest przyznać, że „król jest
wspólnym wrogiem Greków”, Ateny nie mogą sobie jednak pozwolić na
wojnę z nim na własną rękę, zwłaszcza teraz, gdy niektórzy z Greków są
jeszcze jego przyjaciółmi. Gdyby mieli pewność, że nieprzyjaźń króla już
się ujawnia w czynach — Demostenes daje do zrozumienia, iż powątpiewa,
czy Mausollos działa faktycznie z ramienia króla — inne państwa mogły­
by się do nas przyłączyć, jeśli jednak Ateny zaczną wojnę, nim ta rzecz
będzie całkiem oczywista, król tamtych przekupi, a oni przekupić się
pozwolą. Wojna z królem będzie trudna, bo Ateny mają wprawdzie lep­
szych żołnierzy, za to król ma więcej pieniędzy. Wielu Greków będzie
walczyć z Egipcjanami lub z Aroandasem, natomiast nie będzie wałczyć
z greckimi ziomkami. Niechaj Ateny nie dostarczają królowi sposobności
do odgrywania roli protektora Greków.
Nie trzeba było być sympatykiem Persów, by uznać zwykły zdrowy
rozsądek tej argumentacji; Demostenes nie przekonał jednak słuchaczy.
Ateny zawarły sojusz z buntownikiem, któremu w końcu roku wysłano na
pomoc Charesa. Najechano Frygię, odniesiono wielkie zwycięstwo nad
wojskami króla i spustoszono ziemie wiernego satrapy, Titraustesa młod­
szego; Chares pisał do kraju, że stoczona bitwa była siostrzycą maratoń­
skiej!
Aroandas natomiast przegrał swoją pierwszą bitwę z armią królewską
i cofnął się na górę Tmolos, gdzie założył warowny obóz. Nocą przemkną!
się z dobranymi jeźdźcami i niszczył nieprzyjacielskie transporty na
drodze z Sardes. Potem, uprzedziwszy oblężonych w obozie, tak rozstawił
swe rozdzielone wojska, że oba oddziały równocześnie uderzyły na oble­
gających i zniosły ich doszczętnie. W Kyrae z dziesięcioma tysiącami Gre­
ków odparł Aroandas atak dziesięciu tysięcy konnych Autofradatesa, po
czym uderzył na Efez. Uzbroiwszy krajowców w broń grecką i komende­
rując po grecku za pośrednictwem tłumaczy odstraszył Autofradatesa, któ­
ry w tym czasie żywił już respekt przed najemnym żołnierzem greckim.
Ochos zareagował nakazując wystawienie floty z trzystu tryrem na
użytek wrogów Aten; poleci! też Ateńczykom pod groźbą otwartej wojny
odwołać Charesa. Sprzeciw Demostenesa okazał się słuszny i Charesowi
Sojusz Greków z Artabazosem 390
przesłano rozkaz, by zaprzestał wałki po stronie zbuntowanych satrapów.
Nim ruszył w drogę powrotną, Chares doprowadził jeszcze do ugody po­
między Artabazosem i Titraustesem, a następnie wycofał się na wybrzeże,
do miast, które jako wynagrodzenie dostał w podarku dla Aten: Sigejonu
i Lampsakos. Ateny zmuszone były podpisać pokój ze swymi byłymi so­
jusznikami, sankcjonujący utratę resztek dawnego Imperium ateńskiego
na archipelagu (353 r.). Dzięki wymuszonej zmianie stanowiska Ateńczy-
ków Demostenes mógł z przyjemnością odnotować na swoim koncie wy­
graną w prywatnej sprawie sądowej. Androtion i jego dwaj towarzysze,
posłując do Mausołlosa, schwytali egipski statek z Naukratis; sprawa tra­
fiła do trybunałów ateńskich, które przysądziły lup zdobywcom uzasad­
niając konfiskatę tym, że Egipt zbuntował się przeciw wielkiemu królowi,
Ateny zaś są obecnie w przyjaźni z Persją!
Miejsce Aten jako sojusznika Artabazosa zajęły po fiasku w roku 355
Teby, wysyłając mu na pomoc najlepszego ze swych wodzów, Pammenesa,
z pięcioma tysiącami żołnierzy. W dwóch wielkich bitwach wierni królowi
satrapowie ponieśli klęskę. W jednej z nich Pammenes zauważył, że pra­
we skrzydło perskie jest najmocniejsze, toteż ustawiwszy naprzeciw słabe
stosunkowo siły kazał im przy pierwszym starciu cofać się aż na porosłe
lasem wertepy; następnie z doborowymi oddziałami jazdy i piechoty oto­
czył prawe skrzydło wroga i w ten sposób pokonał całą armię (354 r.).
Artabazos podejrzewa] jednak Tebańczyka, iż potajemnie pertraktuje
z lojalistami, jako że jego ziomkowie byli stale zwolennikami Persów;
oskarżony, iż podkupuje żołnierzy podarkami i zbożem, Pammenes odje­
chał do kraju przekazawszy dowództwo bratu satrapy, Oksytrasowi (353 r.).
Zbuntowany Aroandas walczył nadal i z powodzeniem, Artabazos nato­
miast utraciwszy pomoc Tebańczyków opadł z sił do tego stopnia, że
wkrótce zmuszony byl szukać schronienia u Filipa (355—336) w Macedonii.
Filip szybko się teraz wysuwał na czoło jako przypuszczalny przywódca
wyprawy przeciw Persji. Przebywali też u niego inni banici: SLssenes,
agent satrapy Egiptu, oraz Egipcjanin Minapis. Tegoż roku (353) zmarł
Mausollos, po którym władzę nad Karią objęła jego siostra-żona Arte-
mizja, aczkolwiek satrapą został jego brat idrieus. W następnym roku
zamordowano Klearcha z Heraklei Pontyjskiej; ponieważ jego syn Timo-
teos był niepełnoletni, regencję przez siedem lat (352—345) sprawował
stryj Timoteosa, Satyros. Dzięki tym oraz innym podobnym zmianom
możliwa stała się jeszcze jedna, ostatnia ofensywa na Egipt.

Rozdział XXX
ZNÓW NAD NILEM
OSTATNI ROZKWIT SZTUKI EGIPSKIEJ
echt-har-hebi odzyskał względy kapłanów rozległą działalnością bu­
N dowlaną. Inskrypcje z Tury dowodzą, że w kamieniołomie pracowano
niemal bez przerwy. Ze świętej góry za Abydos wyłamywano tyle kamie­
nia, że w piątym roku swych rządów król musiał wydać dekret zakazujący
dalszego wydobywania. Piękny czerwony granit, który łupano poniżej
pierwszej katarakty, przewożono przez całą dolinę Nilu aż do Delty, gdzie
koncentrowały się prace przy przebudowie. Dziś cały ten rejon pokryty
jest odłamkami czerwonego i czarnego wapienia, znakomicie spolerowany-
mi, pokrytymi rzeźbami i inskrypcjami. Szczątki budowli świadczą, że
wznoszono tu ogromne świątynie rywalizujące z dziełami osiemnastej
dynastii.
Z tego mnóstwa konstrukcji ostały się tylko resztki i tych jednak jest
zbyt wiele, by można je było szczegółowo opisywać. Stolica Sebennytos
szczyciła się kaplicą z łupku, w Bubastis można było zobaczyć wielką salę
z kwarcytu, kaplice z czerwonego i czarnego granitu oraz posąg z czar­
nego łupku z magicznymi tekstami i postaciami bogów. Bahbit, przypu­
szczalnie miejsce urodzin króla, posiadał olbrzymią świątynię Izydy.
Ogromne bloki sufitowe w Farbatos mówią o rozmiarach zniszczonej poza
tym świątyni- Boginię Bastet uczczono w Belbis świątynią i kaplicą
z czarnego granitu, Tota zaś w Heliopolis dwoma obeliskami. W Tell
Maschuta znaleziono niebieską kolumnę wapienną ze scenami składania
ofiar Atumowi, jedna jej strona jest pokryta cienką warstwą złota.
Dawna stolica Memfis dostała dwa nowe obeliski. W drugim roku pano­
wania król wzniósł świątynię dla żyjącego Apisa; Necht-har-hebi opo­
wiada, ile złota, kadzideł i piwa złożono bogu w ofierze. W drugim roku
i ponownie w ósmym roku byka Apisa pochowano z całą należną pompą
Tuna dostała kaplicę z czerwonego granitu. Mit Rahina jakąś inną bu­
dowlę, Ehnasija kaplicę z czerwonego granitu, Koptos obelisk z granitu
brązowego. W Abydos zachowały się posągi, dzieło talentu artystycznego
dorównujące niemal najlepszym okazom rzeźby osiemnastej dynastii.
W Karnaku Necht-har-hebi kartuszową inskrypcją ogłaszał się kłamli­
wie twórcą bramy, którą w świątyni Montu dodał Amyrtajos II, ale świą­
tynie Chonsu i Mut istotnie odrestaurował. Edfu chlubiło się granitową
O statni rozkwit sztuk! egipskie] 401
kaplicą tak piękną, że używano jej nada] za czasów Ptolemeuszów. Świą­
tyni w El Kab dodano gzyms. Chnum dostał świątynię w Elefantynie.
Trzeba zwędrować dolinę od końca do końca, by zdać sobie sprawę, jak
rodzima architektura egipska przyozdobiła w tym ostatnim porywie cały
kraj.
Dalej, na pustyni zachodniej, sprawy miały się podobnie. W wielkiej
oazie wzniesiono nowy portal pylonowy. Przy słynnej świątyni Amona —
niedługo potem miał ją zwiedzać Aleksander — książę oazy Wen Amon
wzniósł w dolinie mniej znaną świątynię Ummabeda poświęconą Necht-
-har-hebiemu, „który koi serca bogów i ustanawia miejscowe prawa".
Nic nam nie wiadomo o kosztach tych wszystkich budowli, jednakże
sytuacja ekonomiczna Egiptu była, przynajmniej zewnętrznie, pomyślna,
a w każdym razie znacznie lepiej było obracać wpływy podatkowe na
budownictwo na miejscu niż zasilać nimi odległy skarbiec obcego króla.
Necht-har-hebi zasłużył na sarkofag z zielonej brekcji, choć nigdy nie
było mu dane w nim spocząć.
Mamy też dowody wzmożonego w tym okresie zainteresowania daw­
nym piśmiennictwem. Właśnie z czasów panowania Necht-har-hebiego
pochodzi egzemplarz słynnej Księgi umarłych. Powszechnie znana jest
ówczesna stela z magicznymi tekstami oraz ilustrującymi je scenami.
Grobowiec Dżedhora i jego rodziny w Abydos zapoznaje nas z ówcze­
snymi zwyczajami pogrzebowymi. Dżedhor — który umarł, gdy Ochos
rozpoczynał ostatnią inwazję — byl parweniuszem, jego rodzice nie mieli
żadnego tytułu, on sam za to uzbierał mnóstwo godności: jest księciem
dziedzicznym, rządcą Dolnego Egiptu, zarządcą ziemi, którego mądrość
król wynagrodził wielkością, który Pana Obu Krain uczynił bogatym,
którego król zrobił głównym pisarzem, który prowadził wszystkie urzę­
dowe rachunki, wyłącznie prawdą napełniając uszy Horusa. Kiedy umarł
w piętnastym roku panowania, królewski pisarz Zachodu (Nekropolis) za
pośrednictwem dowódcy garnizonu w Selle — dobry dowód, ze w 344 roku
król prowadził wojnę nad granicą azjatycką — zadbał, by główny pisarz
zaznawał boskości w zaświatach i aby przygotowano dLa niego na wieczne
bytowanie wszystko tak, jakby sobie tego tyczył. Wraz z nim pochowany
został jego karzeł, również Dżedhor z imienia, który tańczył w dniu święta
wieczności, a także w święto umarłych w Serapeum w Memfis i nad
świętym jeziorem w Hieropolis.
MAUZOLEUM W HA LIK AR NASIĘ
O ile świątynie rozlokowane wzdłuż całego dolnego biegu Nilu odzwier­
ciedlają ostatni wspaniały rozkwit sztuki całkowicie rodzimej, to potężna
 Znów nad N ile m
<01
budowla wzniesiona przez Artemizją w Halikamasie ku czci jej bratn-mal-
żonka stanowi zapowiedź następnego okresu, zbliżającej się epoki helleni­
stycznej. Twórcami jej byli architekci Satyros i Pyteos, który napisał
książkę poświęconą tej budowie. W kształcie mauzoleum jest staroświec­
kim wolno stojącym grobowcem z południowo-zachodniej Azji Mniejszej,
o kwadratowym fundamencie i trzech kondygnacjach; szczyt wieńczy
triumfalny rydwan Mausollosa zaprzężony w czwórkę koni. Sławę jednego
z siedmiu cudów starożytności, którego nazwa stała się dla późniejszych
generacji rzeczownikiem pospolitym, zawdzięcza mauzoleum drugiej kon­
dygnacji, gdyż w jej to kolumnowych portykach stały posągi, w których
rozpoznawano potem dłuta najsłynniejszych rzeźbiarzy tamtych czasów,
Skopasowi przypisywano posągi ze ściany wschodniej, Bryaksisowi —
północnej. Leocharesowi — zachodniej, a Timoteosowi — południowej
Podobnie wszechhelleńskie byty igrzyska atletyczne, którymi uczczono
poświęcenie mauzoleum. Teodektes z FaseLis wystawił tragedię zatytuło­
waną imieniem zmarłego monarchy. Odbył się konkurs na mowę pogrze­
bową, którą miano wygłosić na cześć zmarłego możnowładcy; niektórzy
twierdzą, że nagrodę zdobył historyk Teopomp, inni — że Naukrates
z Erytraj.
NIEPOWODZENIE PIE R W SZ EJ KA M PA N II E G IPSK IE J
Ochos mobilizował tymczasem wielką armię, chcąc stanowczo odzyskać
Egipt. Tebańczykom, w nadziei na przyszłe najemne zaciągi, przyznano
dotację na dokończenie wojny z Fokajczykami. Necht-har-hebi również
otrzymał świeże oddziały najemne prowadzone przez Ateńczyka Diofan-
tosa i Spartan: Lamiosa oraz Gastrona. Początkowo Ochos odnosił zwy­
cięstwa i zajął Fenicję. Straton z Sydonu naraził się Persom jako sojusznik
Egiptu: gdy nadciągali, postanowił popełnić samobójstwo, ale greckie roz­
kosze osłabiły jego męstwo i dopiero ręka żony uprzedziła straszliwy
los. jaki go czekał. Nominację po Stratonie otrzymał Tennes; na jego włas­
nych monetach widać go, jak pokornie idzie pieszo za rydwanem swego
pana.
Z podbojem Egiptu nie poszło tak łatwo. Mamy wiadomość o jednym
epizodzie: Gastron pozamieniał uzbrojenie Greków i krajowców tak. że
Persowie dobrze się bili z Grekami, natomiast uciekli przed uzbrojonymi
po grecku krajowcami. Kampania trwała rok (351—350) i w końcu Ochos
został zmuszony do odwrotu. Necht-har-hebi w-zniósł sobie w stolicy
pomnik, na którym stał pomiędzy nogami gigantycznego jastrzębia przed­
stawiającego boga Horusa; w inskrypcji chwalił się z dumą, że jest obrońcą
Egiptu, wypędza cudzoziemców i napina dziewięć łuków.
A rtem izją z H allkarnnsu <0S
ARTEM IZJA Z HALIKARNASU
Wprawdzie mennica w Karli stanowiła monopol Idrieusa jako satrapy,
ale faktyczną władczynią była Artemizją i tak też sądzili współcześni.
Energiczne to były rządy. Ponownie zdobyto Herakleję u stóp Latmos,
tym razem żołnierze najpierw się ukryli, a wszyscy mieszkańcy wybiegli
z miasta, żeby się przyjrzeć, jak królowa w towarzystwie swych eunuchów,
dworek oraz muzykantów z piszczałkami i czynelami idzie w procesji do
gaju Matki Bogów, o milę za Herakleją.
Rodyjczykom wydawało się, że przejście władzy w' kobiece ręce stwa­
rza okazję nie tylko odzyskania własnej wolności, lecz również zdobycia
Hałikarnasu. Zwrócili się o pomoc do Aten. swego niedawnego wroga,
i Demostenes zajął się ich sprawą. Wkrótce po wycofaniu się Ochosa mów­
ca stanął przed zgromadzeniem, aby wyrazie zdumienie, że oto są mężo­
wie, którym pilno do walki z Persją z powodu Egipcjan, lecz boją się
dopomóc Rodosowi. Ponieważ królowi nie udało się zdobyć Egiptu, Arte-
mizja — przepowiadał — nie najedzie Rodosu.
Demostenes mógł szydzić z mężów, którym pilno do walki z Persan*
w Egipcie, Arystoteles jednak sądził inaczej. Przytacza on, jako typowy
przykład zdrowej logiki, następujący argument; „Należy przygotować się
do walki z wielkim królem i nie pozwolić mu na zajęcie Egiptu; bowiem
Dariusz i Kserkses nie zaatakowali Grecji, zanim nie zajęli Egiptu; dla­
tego też, jeśli wielki król zajmie Egipt, zaatakuje także Grecję.” Argument
ten odsłania bez reszty błąd non seęuitur kryjący się w oracji.
Co gorsza, Demostenes nie znał Artemizji. Kiedy zbyt dufni Rodyjczycy
przybyli na wody Hałikarnasu, nakazała ona mieszkańcom pozorować ka­
pitulację. Rodyjczycy wylądowali i właśnie pochłonięci byli plądrowa­
niem kramów, gdy ze sztucznego kanału prowadzącego do ukrytego portu
wyłoniła się niewidoczna dotąd flota karyjska. Zagarnięto puste okręty
rodyjskie, najeźdźców zaś na placu targowym wystrzelali Karyjczycy roz­
stawieni na nadbrzeżnych murach. Następnie, obsadziwszy zdobyte okręty
karyjską załogą i przystroiwszy je laurem na znak zwycięskiego rzekomo
powrotu, Artemizją popłynęła na wyspę i nim Rodyjczycy zorientowali
się w podstępie, juz była w porcie. Czołowych obywateli stracono i z roz­
kazu Artemizji ustawiono na wyspie dwa posągi: jej wiasny oraz Rodosu,
napiętnowany znakiem niewolnictwa.
POW STANIE W SYDONTE
Porażka poniesiona przez Ochosa pociągnęła za sobą rozliczne rebelie.
Sydon byl kwaterą główną inwazji, ucierpiał przeto od butnego żołdactw-a.

404 Znów nad Nilem
Teraz Tennes ukarał winnych, wypędzi! załogę i spalił zapasy nagroma­
dzone przez konnych z myślą o nowym uderzeniu; na zboczach po wschod­
niej stronie miasta wyciął też drzewa otaczające pałac, którego miejscowej
roboty kapitele z wyrzeźbionymi na nich bykami przetrwały do na­
szych dni.
Arkadyjczycy założyli niedawno nowe miasto, Megalopolis, jako stolicę
swej federacji; znajdował się tam okręg federalny — zaskakująco nowo­
czesna instytucja — gdzie odbywały się spotkania ich przedstawicieli.
Znacznie wcześniej fenickie miasta Arwad, Sydon i Tyr połączyły trzy
niewielkie osiedla (znane Asyryjczykom jako Mahalata, Maisa i Kaisa)
tworząc Atar, Trypolis dla Greków. Tu także odbywały się spotkania dele­
gatów — po stu z każdego z trzech głównych miast — którzy stanowili
wspólną radę, czyli synedńon Fenicjan; grecki termin przeszedł już naj­
wyraźniej fenicką adaptację jako sanhedryn, gdyż w tej formie używali
go potem Żydzi.
Otóż delegaci zebrali się teraz w Trypolis i uchwalili powstanie całej
Fenicji. Sydończycy dysponując ogromnym bogactwem zgromadzili mnó­
stwo tryrem i zwerbowali pokaźny zastęp najemników. W sąsiedniej Sala-
minie Nikokles został zamordowany, przypuszczalnie przez brata, Euago-
rasa II, który został jego następcą. Przez cztery lata Euagoras bił monety
ze skróconą fenicką wersją swego imienia; wśród wzorów była galera
z gwiazdą oraz wielki król walczący z lwem lub poprzedzający na rydwa­
nie Euagorasa z obnażoną głową. Potem inny członek rodu, Pnytagoras,
przepędził Euagorasa, który schronił się w Karii, a dziewięciu królów wy­
spy poszło za przykładem Fenicjan proklamując niezawisłość. Do buntu
przyłączyła się też część Cylicji.
F IL IP MACEDOŃSKI
Aroandas nie zaniechał buntu; jeszcze w 349 roku zaszczycono go oby­
watelstwem Aten i złotym wieńcem, miasto zawarło z nim bowiem ko­
rzystny traktat handlowy. Eubulos z Assos posiadał eunucha imieniem
Hermejas, którego posiał do Aten na naukę filozofii u Platona i Arysto­
telesa; po powrocie Hermejas odpłacił się za filantropię zabijając swego
pana i obejmując po nim rządy. Nie powstydził się gościć na jego dworze
Arystoteles, wychowawca Aleksandra, Filipowego syna; na koniec poślu­
bił siostrzenicę eunucha-tyrana. Po udział w szczodrościach tyrana przy­
jechał też inny filozof, Ksenokrates.
Na początku roku 346 na mocy Pokoju Fiłokratesa nastąpiła przerwa
w wojnie w Grecji kontynentalnej. Filip uznany został za prominenta
sceny greckiej; Isokrates ogłosi! wtedy spiesznie swój List do Filipa, w któ­
Filip M acedoński 405
rym wzywał króla Macedonii, by dalej prowadził podboje na kontynencie,
stając na czele od dawna wyczekiwanej krucjaty przeciw barbarzyńcy.
Pora jest sprzyjająca, stwierdzał. Egiptu ciągle jeszcze nie podbito. Na
Cyprze, w Fenicji i w Cylicji wybuchły powstania. Teraz, kiedy Artemizja
nie żyje, Idrieusowi (350—344) można by wyperswadować jego wątpliwą
zresztą lojalność, a jest to z władców stałego lądu ten, któremu się najle­
piej wiedzie. Publicysta znajduje w tym asumpt, by zauważyć z niejaką
goryczą, że wstyd patrzeć, jak Azji powodzi się materialnie lepiej niż
Europie i jak barbarzyńcy cieszą się dobrobytem większym niż Grecy.
Idrieus istotnie sprzyjał wtedy europejskim Grekom. W tym samym
roku — kiedy Delfom po raz pierwszy nie groziło splądrowanie przez
Fokijczyków i kiedy znów stanęły otworem dła ofiarodawców z zagra­
nicy — Miłezyjczycy poświęcili Apolłonowi Pytyjskiemu brązowe posągi
swego pana Idrieusa i jego siostry-żony Ady, wykonane na ich zamówie­
nie przez paryjskiego rzeźbiarza Satyrosa. Nazwane z imienia wizerunki
tej pary towarzyszą też reliefowi Zeusa Labraundyjskiego, wmurowane­
mu w Tegei.
Filip istotnie myślał najzupełniej poważnie o związku europejskich
Greków przeciw wspólnemu wrogowi, był jednak zbyt przebiegły, by
głosić krucjatę, nim udało mu się doprowadzić do ściślejszego zjednoczenia
w kraju. Dal jednak wyraźnie do poznania, jakie snuje plany, gdy ku swej
chwale wzniósł w Olimpii Filippeon, który przyozdobili wezwani przez
niego słynni artyści, uprzednio za hojnym wynagrodzeniem zatrudnieni
w Karii. Idrieusowi nie mogło się podobać, że ich w ten sposób utracił.
W przeciwieństwie do Isokratesa, Androtion nie miał zaufania do Karyj-
czyka. „Jako poddany Persji jest on jak pies spuszczony z łańcucha; jak
ten rzuca się na człowieka i gryzie, tak też niebezpieczny jest Idrieus
spuszczony z łańcucha." Androtion miał słuszność; nie minął rok. a Idrieus
zareagował, ale nie skuszony przez Filipa — jak się tego spodziewał Iso-
krates — lecz na rozkazy swego władcy. Przyprowadził Ochosowi czter­
dzieści karyjskich tryrem i osiem tysięcy najemników pod wodzą Ateń-
czyka Fokiona, gdyż teraz ateńscy dowódcy walczyli po obu stronach'
Zbuntowany Cypr od pewnego czasu zażywał pokoju i można się było
spodziewać bogatego łupu; liczba najemników wkrótce się podwoiła Boha­
ter Żołnierza Antyfanesa jest typowy: chełpi się, ze całą wojnę spędził na
Cyprze i w Pafos opływał w dostatki.
PONOWNY PODBÓJ FE N IC JI
Z początkiem 345 roku Ochos zebrał w Babilonie potężną armię i po­
maszerował na Sydon. Obywatele zabezpieczyli swe fundusze wysyłając
408 Znów nad Nilem
je za granicę, okopali miasto potrójną fosą i podwyższyli mury. Zgroma­
dzono ponad sto okrętów, nie tylko tryremy, lecz także świeżo wynale­
zione kwintremy z pięcioma rzędami wioseł. Jednakże Mentor i Tennes
zmówili się, aby wydać miasto. Wysyłali za mury jedną grupę wybitnych
obywateli po drugiej, a czekający tam Persowie wyrzynali wszystkich;
kiedy wszakże sam Tennes wymknął się po spodziewaną nagrodę, spotkała
go kara przeznaczona dla niepotrzebnego już zdrajcy.
Zdradzeni obywatele podpalili okręty, pozamykali rodziny w domach,
a płomienie obróciły wszystko w popiół. Ochosowi dostały się tylko
zgliszcza, które sprzedawał spekulantom płacącym wiele talentów za prawo
do poszukiwań stopionych bryłek złota i srebra. Odnaleziono tabliczkę
z Babilonii z następującym rejestrem wydarzeń: ,,W czternastym roku
Ochosa, którego nazywają też imieniem Artakserltses, w październiku,
jeńcy pojmani przez króla w ziemi sydońskiej przyszli do Babilonu i Suzy.
Miesiąca tego [dnia 13/24 października 345] nieliczni wśród nich żołnierze
przyszli do Babilonu. Dnia 16 wiele niewiast, które król wysiał do Babilo­
nu, weszło do pałacu króla." W tabliczce tej znajdujemy jaskrawy prze­
błysk prawdy o cierpieniach, jakie były udziałem kobiet przy starożyt­
nym systemie deportacji; nie po honory weszły te niewiasty do pałacu,
ale jako niewolnice.
Fenicję przekazano następnie pod władzę Mazajosa i połączono z Cylicją.
Mazajos zastąpi! potem swe dawniejsze cylicyjskie wzory monet greckim
jeleniem, którego pożera azjatycki lew lub byk. Dwa mury z blankami,
każdy z czterema wieżami interpretowano jako Wrota Cylicyjskie, choć
prawdopodobniejsze jest, że przedstawiały sam Tars; napis głosił: „Mazdai
który jest nad Abar Nahara i Hilik.” W Tarsie, Issos i Mallos bito monety
z napisami aramejskimi, ale na tych z Mallos dodawano napis grecki; na
pieniądzach z Sydonu Mazajos od szesnastego (343) aż do ostatniego roku
panowania używał wzoru z galerą dawnych miejscowych królów.
KONIEC O STA TN IEG O IM P E R IU M E G IP T U
Do głównych miast greckich przybyli posłowie Ochosa prosząc o na­
jemnego żołnierza Ateny i Sparta, których dowódcy byli już w Egipcie,
odmówiły pomocy z tym. źe Ateny złagodziły odmowę oświadczeniem, iż
pragną żyć z królem w pokoju — pod warunkiem, że nie zaatakuje grec­
kich miast. Teby za to wysłały tysiąc żołnierzy pod wodzą Lakratesa,
Argiwowie zaś trzy tysiące pod Nikostratosem, nadto sześć tysięcy dowo­
dzonych przez zdrajcę Mentora przybyło z greckich miast w Azji (344 r.).
Persów prowadzili Rosakes, potomek jednego z „siedmiu”, obecnie satrapa
Jonii i Lidii, oraz Aristazanes. Bagoas, główny eunuch, pełnił funkcje
Koniec ostatniego im perium Egiptu 407
naczelnego wodza, całą zaś potężną machiną kierował osobiście Ochos.
Straciwszy sporo żołnierzy w bagnach Baratry, król doszedł do Pelu-
sjon, którego bronił Filofon dowodzący piętnastoma tysiącami Greków.
Nie zdoławszy w pierwszym dniu walki przełamać obrony twierdzy, Ochos
podzielił swe wojska: jeden korpus pod dowództwem Lakratesa i Rosa-
kesa został, by oblegać pograniczną warownię, Nikostratosowi i Arista-
zanesowi powierzono drugi, natomiast główne siły pod Mentorem i Ba-
goasem ruszyły naprzód. Necht-har-hebi wystawił przeciw nim dwadzie­
ścia tysięcy Greków, prawie tyle samo Libijczyków i sześćdziesiąt tysięcy
krajowców, dysponował też liczną flotą łodzi na Nilu, arabskiego zaś brze­
gu rzeki strzegł łańcuch warowni.
Obrona była silna i powinna, tak jak dawniej, powstrzymać najeźdźców.
Wszystko to jednak na nic się nie zdało, gdyż dowódcy najemników —
Ateńczyk Diofantos i Spartanin Lamios — nie zdołali przymusić króla,
by zastosował się do proponowanej przez nich taktyki. Wbrew ich radom
Necht-har-hebi, zamiast z miejsca uderzyć, postanowił czekać na zbliża­
jący się wylew, ufny, że podnoszące się wody raz jeszcze zmuszą prze­
ciwnika do odwrotu z zalanej Delty.
Popularna klechda ludowa, która zachowała się tylko w tłumaczeniu
greckim na papirusie z nieco późniejszego okresu, wskazuje, że przyczyną
królewskiej ufności była obietnica boga wojny Onurisa, iż sam uratuje
Egipt w niebezpieczeństwie. Dowiadujemy się, że w nocy z 21 na 22 mie­
siąca Farmutis, w czasie pełni księżyca, w szesnastym roku panowania,
Nektanebo, król rezydujący w Memfis, złożył ofiary i błagał bogów, by
ukazali mu przyszłość. Współczesne tablice astronomiczne dowodzą, że
w owym roku rządów Necht-har-hebiego pełnię księżyca w miesiącu
Farmutis można było oglądać 5 lipca 343 roku; w ten sposób otrzymaliśmy
nie tylko daty dla tego odrębnego szeregu wydarzeń, lecz i klucz do całej
w ogóle chronologii niepodległego Egiptu czwartego stulecia.
W odpowiedzi, mówi dalej opowieść, doznał Nektanebo laski snu i ujrzał
tratwę z papirusu — którą po egipsku nazywają romps, wyjaśnia tłu­
macz — a stała ona na kotwicy w Memfis. Znajdował się na niej wielki
tron, a na nim zasiadała Izyda, dostojna dawczyni płodów i pani bogów;
wszyscy bogowie stali wokół, po prawicy i po lewicy Izydy. Jeden pod­
szedł do środka; opowieść nazywa go po egipsku Onurisem, wyjaśnia jed­
nak, że to po grecku Ares. Padł na brzuch i ozwal się w te słowa-
„Zstąp ku mnie, bogini bogów, ty, której moc największa jest i która
rządzisz mocami świata a życiem obdzielasz wszystkich bogów. Miej litość
nade mną, Izydo, i wysłuchaj mnie! Nienagannie strzegłem kraju wedle
nakazu twego i wszelakim pożytkiem darzyłem Nektanebo, króla Samaosa,
którego tyś ustanowiła, by rządził. On jednak zaniedbał świątynię moją
i odstąpił od nakazań moich. Bez świątyni otom jest mojej, prace zaś
408 Znów nad Nilem
w miejscu przenajświętszym zwanym Ferso [Perszu, czyli „Dom Szu") na
wpół nie ukończone są przez niegockiwość władcy." Bogini nic nie odpo­
wiedziała.
Nektanebo obudził się i spiesznie zawezwał arcykapłana oraz proroka
Onurisa z Sebennytos — owego 6 lipca 343 roku jeszcze w rękach egip­
skich. Ci oświadczyli mu, że sytuacja nie jest bynajmniej tak rozpaczliwa,
jak dawał do zrozumienia sen; wszystkie prace są ukończone prócz świę­
tych znaków, hieroglifów, nic wyrytych jeszcze na kamiennych ścianach.
.lak dotąd jest to najwidoczniej wspomnienie o faktycznym śnie czy
też wyroczni, w których Onuris obiecał pomóc Egiptowi, aczkolwiek
w wersji, którą dysponujemy, przewidziano już nadchodzącą klęskę. Teraz
wkraczamy w dziedzinę czystej baśni ludowej. W pośpiechu pisał król,
by wezwano wszystkich biegłych w ryciu hieroglifów; kiedy przybyli na
dwór, zapytano ich, który potrafi najszybciej wywiązać się z zadania.
Wstał Petesjos, syn Ergajosa, z Afroditopolis i skromnie oznajmił, iż zdolny
jest w niewiele dni pracę ukończyć, a towarzysze jednogłośnie przyznali,
że powiedział prawdę, gdyż w biegłości nikt w kraju do niego się nie
umywa. Dal przeto Nektanebo Petesjosowi wiele pieniędzy, ten zaś uda)
się do Sebennytos.
Z natury miłośnik wina, Petesjos doszedł do wniosku, że należy mu się
trochę rozrywki przed robotą. A zdarzyło się, że na przechadzce spotkał
w południowej części terenu świątyni córkę wytwórcy perfum, na doda­
tek najpiękniejszą z dziewcząt, jakie widział — i w tym miejscu uczonego
kopistę znużyła powierzona praca: zamiast zaspokoić rozbudzone zacieka­
wienie czytelników dalszym rozwojem romansu rzeźbiarza, zadowolił się
naszkicowaniem karykatury naszego bohatera.
Czy wedle klechdy niewczesna przygoda miłosna rzeźbiarza i niewyko­
nanie przezeń hieroglifów w terminie stanowiły jedyny powód niechęci
rodzimego boga wojny, która w konsekwencji pozbawiła Egipt boskiej
opieki? Na to nie umiemy odpowiedzieć, nie ulega natomiast wątpliwości,
że kunktatorstwo Necht-har-hebiego wyczekującego na powódź okazało
się zgubne. Nim zbawcza fala dosięgła Delty, Nikostratos z osiemdziesię­
cioma tryTemami przedostał się na tyły Egipcjan Klejnias uderzył na te
oskrzydlające ich siły, ale zginął, a wraz z nim pięć tysięcy Greków. Necht-
-har-hebi oddał Deltę i cofnął się do Memfis. Mentor obiecał porzuconej
załodze Pelusjon honorowe warunki, jeśli złożą broń, ale zagroził losem
Sydonu, jeśli będą nadal stawiać opór. Gdy przyszło rozważyć sprawę
kapitulacji, Egipcjanie pobili się z Grekami, najemnicy nie poczuwali się
jednak do żadnych zobowiązań wobec odstępującego pracodawcy i szybko
przyjęli wspaniałomyślne warunki.
Persowie i Grecy bili się o łupy. Przy plądrowaniu Bubastis najemnicy
wzięli nawet do niewoli samego Bagoasa, którego wybawiła z opresji do-
Konlec oiUtnlcgo Imperium Egiptu 400
picro osobista interwencja Mentora. Tymczasem jednak poszczególne mia­
sta kapitulowały Jedno po drugim: Necht-har-heb! załadował, ile tylko
zdołał, ze swego ruchomego majątku i zbiegi w górę Nilu, szukając schro­
nienia w Etiopii. Byl to koniec ostatniego egipskiego imperium i nud Dol­
nym Nilem nigdy już nie panował rodzimy władca.
Greckim najemnikom na żołdzie egipskim udzielono przebaczenia i ode­
słano ich do kraju, zaś najemników w służbie perskiej hojnie wynagrodzo­
no. Bagoas został mianowany wezyrem, a Mentorowi powierzono nadzór
nad wybrzeżem Morza Egejskiego. Egipt za swe niemal sto lat trwające
bunty został srogo ukarany. Mury miast wyburzono, świątynie obrabo­
wano. Ochos własnoręcznie zadźgał świętego byka Aplsa i wprowadził na
jego miejsce osła, którego nakazał wielbić okrutnie wyszydzonym krajow­
com. Zarżnięto też równie świętego barana w Mendes, Wśród zrabowanych
w świątyniach łupów znalazły się święte zwoje, które potem Bagoas od­
sprzedał kapłanom za niesłychaną cenę. Pod koniec 343 roku Ochos po­
wrócił do Persji, gdzie osiedlił uprowadzoną na wygnanie egipską elitę,
nad Nilem zaś jako satrapa pozostał Ferendates.
Krajowcy nie chcieli wszakże uznać Ochosa za prawowitego króla.
Necht-har-hebi, bezpieczny w Etiopii, zachował władzę nad Górnym
Egiptem. W osiemnastym roku parowania (341) uznawano go jeszcze
w Edfu, gdzie miejscowa świątynia Horusa otrzymała od niego w darze
ziemię; ważność darowizny potwierdzili potem Ptolemeusze Pochodząca
z tego samego ptolemejskiego okresu Kronika demotyczna określa rów­
nież czas panowania Necht-har-hebiego na lat osiemnaście.
Znaleźli się jednak wśród miejscowej arystokracji i tacy, którzy nie
powstydzili się przyjąć służby u powszechnie znienawidzonych cudzoziem­
ców. Na przykład Semtutefnachte z Herakleopolis Magna, któremu miej­
scowe bóstwo Heriszef dozwoliło wejść do pałacu. Służył tam też Necht-
-har-hebiemu, a sercu dobrego boga — królowi — mile były jego słowa.
Kiedy jednak Heriszef przestał się opiekować Egiptem — czego dowiodło
zwycięstwo Ochosa nad Necht-har-hebim — Semtutefnachte nie wadził
się z nowym monarchą. Heriszef wyniósł go przed oczyma tłumu, sprawił,
że miłością zakwitło dla niego serce władcy Setet — dawna nazwa Azji —
zaś przyjaciele króla obsypywali renegata niesmacznymi komplementami.
Otrzymał stanowisko, które zajmował jego stryj Necht-heneb, mianowicie
godność zwierzchnika wszystkich kapłanów bogini Sechnet w całym Egip­
cie, Górnym i Dolnym.
Petosiris został w 339 roku, w niespełna cztery lata po ponownym pod­
boju Egiptu przez Persów, głową najmożniejszego rodu w Hermopolis
On także nie wadził się z istniejącą władzą, że jednak pisał już za panowa­
nia Macedończyka Filipa Arridajosa. miał o wyczynach perskich rządców
niemało do powiedzenia: „Przez siedem łat byłem tu zarządcą u boga
410 Z n ó w nad Nilem
Tota, zarządzałem dobrem jego i nie dopatrzono się u mnie żadnego błędu,
choć władzę nad Egiptem sprawował król z obcej ziemi. A nikt wówczas
nie ostał się na dawnym miejscu z powodu walk, jakie nastąpiły w środku
Egiptu; na południu szerzył się zamęt, a na północy bunt. Ludziom strach
było podróżować, w świątyni zaś nikt nie znajdował niczego, co mu się
należało. Kapłani byli bardzo daleko i nie wiedzieli, co się dzieje. Przez
siedem lat sprawowałem urząd zarządcy u Tota, pana Chnum; ludzie
z obcej ziemi władali Egiptem. Wszystkom dobrze czynił w jego świątyni,
gdy ludzie z obcej ziemi rządzili Egiptem. Żadnych prac nie podejmowano
(w świątyni), odkąd przyszli cudzoziemcy i najechali Egipt.”
M IEJSCE M INEJCZYKOW W D ZIEJA CH
O tej wojnie Medów z Egiptem znalazła się wzmianka w inskrypcji
z południowo-zachodniej Arabii, co rozstrzygnęło w końcu od dawna dy­
skutowany problem, jak starożytne są zapisy minejskie. Alfabet pólnocno-
arabski, pochodny od symajskiego, pojawia się po raz pierwszy w połud­
niowo-zachodniej Arabii mniej więcej na początku rv wieku, kiedy to
żydowski autor Kronik zastępuje w swej poprawionej historii wcześniejsze
nazwy plemion z Arabii Północnej słowem Meinim. Dokumenty klinowe
już u progu VIII wieku informowały o królach Saby, którzy składali da­
ninę asyryjskim monarchom; wtedy jednak, kiedy przemówiły miejscowe
zabytki, ten kąt półwyspu był już opanowany przez Minejczyków. W ich
własnej mowie kraj nazywał się Main, a ludność — Mainum. Stolicą jest
Karnawu, ale jest też stolica dodatkowa, Jatil. Zajmując tereny na północ
od Saby Minejczycy kontrolowali wielki trakt handlowy biegnący na
północ do Morza Śródziemnego. Dalej na wschód, wzdłuż wybrzeża, leżał
Hadramaut, gdzie używano już wtedy innego dialektu i nieco odmien­
nych znaków pisarskich. Są one tak piękne w kształcie, że upłynął nie­
wątpliwie jakiś czas od chwili, kiedy zaczęto dostosowywać prymitywne
pólnocnoarabskie graffiti do zapisu języka południowo-zachodniej Arabii,
który od północnego różni się tak bardzo, że trzeba go uznać raczej za od­
rębny język właśnie niż tylko odmienne narzecze.
Równie wielka jest różnica poziomów kultury, gdyż Minejczycy nie są
pospolitymi koczownikami, lecz ludem o wysokiej cywilizacji. Podstawę
utrzymania stanowi rolnictwo. W południowo-zachodniej Arabii zdarzają
się bardzo żyzne skrawki ziemi, ale starczyłoby ich tylko dla nielicznej
ludności, gdyby nie bardzo rozwinięty system nawadniania. Były tam juz
wtedy miasta pokaźnych rozmiarów, z okazałymi budowlami, otoczone
potężnymi murami obronnymi, których architekturę potrafimy szczegó­
łowo opisać. Wiemy coś niecoś o ich świątyniach, więcej zaś o bogach
M ie jsce M in ejczy k ó w w d ziejach 41]
i rytualnych obrządkach. Istniał tam także rozwinięty system władania
ziemią, powiązany z niewolnictwem, a nie z wolną uprawą, jak w pustyn­
nych oazach.
Koczowniczy rodowód Minejczyków objawia się wyraźnie w bacznej
uwadze, z jaką traktują genealogię, pokrewieństwo, związki rodowe
i szczepowe. Na podstawie ich wypowiedzi na tematy' genealogiczne oraz
dzięki pewnej liczbie synchronizmów można z zaskakującą dokładnością
zreferować pogmatwaną historię tamtejszych stosunków politycznych od
czwartego stulecia począwszy.
Około 400 roku lub nieco wcześniej zawieramy znajomość z pierwszym
królem Main, o którym mamy informacje; jest to Iliafa Jati. Zgodnie
z obyczajem, stanowiącym potem regułę, występuje on następnie wespół
z synem Abijada Jati. Za ich wspólnych rządów Jadkaril wybudował
swoje miasto Jafusz, ułożył w nim nawierzchnie, oświetlił dziedziniec,
wzniósł taras z drzewa i ciosanego kamienia i to. co wybudował, poświęcił
bogom. Podobnie czynili Maadkarib i jego syn Hamatat w Jatil. Matabna-
tianowi na ofiary z kadzideł poświęcili ołtarz Maadkarib Rajdan, możno-
władca, i Hawtaratat, król Harimunu.
Kiedy Abijada rządził sam, związał się węzłem braterskim z Maadka-
ribem, który teraz występuje jako król Hadramautu; o tym, że braterstwo
było w rzeczywistości sojuszem lennym, świadczy fakt. iz Maadkarib
wyry! w stolicy minejskiej inskrypcję, zresztą pismem i dialektem uży­
wanymi w Hadramaucie. Informuje w niej też o tym, jak oddał wyroczni
Athtara du Kabdim wieżę, wybudowaną przez jego wuja Sznhharum
Allana, syna Sadikila, króla Hadramautu, którego możemy uważać za
niezawisłego, starszego wiekiem wspólcześnika Iliafy Jati.
Inna z inskrypcji Abijady daje nam wygląd w administrację minejską
Alman, syn Ammikariba, z rodu Hadar i szczepu Gabsan, był przyjacie­
lem Abijady Jati, króla Main. Przyrzekł on. wybudował i poświęcił Athta-
rowi du Kabdim, Waddowi i Nakarhumowi zespół sześciu wież i sześciu
murów łącznikowych, wraz z podporami, w umocnieniach miasta Karna­
wu. Dokładnie podano lokalizację nad kanałem w dzielnicy Ramsawu, od
wieży, którą wznieśli „synowie badaczy dusz” (jakiś rodzaj rady), aż do
„połączenia trzech dróg” wewnątrz miasta. Alman wzniósł swoją budowlę,
pokrył ją z wierzchu drzewem i ciosanym kamieniem i ukończył mur po­
krywający skarpę. Roboty opłacono wpływami z podatków, które nazna­
czył Athtar du Kabdim oraz tym, co Alman dołożył z własnej kiesy.
Dla bóstwa Wadd spalono kadzidła, na ofiarę dla niego i Athtara du
Kabdim na dziedzińcu przed świątynią zabito zwierzęta. Powód był taki.
że Abijada Jati za pośrednictwem wielkiej rady Main przyzna! Almunowi
zarząd i władzę nad wszystkim, co w czasie wojny czy pokoju należało się
jego bogu, patronowi plemiennemu, królowi i plemieniu. Nadto król
412 Z n ó w n ad N ilem
M le js ce M i n e j c z y k ó w w dziejach 413

przekazał mu w zarząd ziemię nabytą za dochody z przędzalni królew­

skich oraz zapewnił aprowizację zgodnie z prawem Main. dzenia zarząd danin z prawa należnych bogom, patronom plemiennym
W dalszym ciągu inskrypcja szczegółowo opisuje granice, podług stron i królowi, on i jego syn Hawfatat wybudowali z tych podatków przejście
świata i biegu kanałów nawadniających, a wszystko na podstawie wcze­ poświęcone Athtarowi du Kabdim. Sami królowie tez poświęcili przej­
śniejszego pisanego dokumentu. Z kolei złożenie przysięgi na trójcę zło­ ście, gdy zbudowali sobie pałac Jagur w mieście Jatil.
żoną z Athtora du Kabdim, Wadda i Nakarhuma, na wszystkich bogów Jeśliby zatem owa sławna przygoda zdarzyła się w ostatnim dokładnie
Main i Jatil, na króla i plemiona Main i Jatil. Przeciw każdemu, kto roku niezawisłości Egiptu, to teraz byłoby już po najeżdzie Aleksandra
by chciał przerabiać budowlę lub potwierdzającą inskrypcję wzywa się, na Persję. Prawdopodobnie trzeba jednak pozostałych władców, których
po wszystkie dni, straży bogów. kolejność w dynastii jest dokładnie wyznaczona rodowodem, umieścić
Zdecydowanie jednak najważniejszą inskrypcję z tego panowania po­ w czasach przed Aleksandrem Kiedy przyszedł jego czas Wakahil rządził
zostawili Ammisadik, syn Hamatata z rodu Jafan, i Saad, syn Waliga sam, potem wespół z synem imieniem Hufnsadik; Hufnsadik też rządził
z rodu Dafgan. Obaj byli dygnitarzami, kabirami Musranu i Maan Mus- sam, a następnie wraz Iliafą Jafusz, którego samotne z kolei panowanie
ran — „egipskiego" okręgu wokół Dedanu oraz północnego miasta na­ zamyka ten powiązany z naszym tematem ciąg dziejowy, Udało się ziden­
zwanego od plemienia Minejczyków. Coraz dalej na północ sięgające tyfikować późniejszych lerólów z tej dynastii, lecz Egiptem, do którego
wpływy tego plemienia już przedtem objawiały się w Dedanie, gdzie nie­ przybywali od nich kupcy, władali już wtedy Ptolemeusze.
które późne graffiti lihiańskie wykazują ślady liternictwa minejskiego;
wkrótce potem język minejski miał zapanować w oazie.
Celem Ammisadika i Saada było poświęcenie Athtarowi du Kabdim
korytarza nazwanego Tanum, który łączył dwie wieże fortyfikacji miej­
skich; fasadę zdobiło drewno i szlifowany kamień, kontrskarpa była z ka­
mienia nie obrobionego. Bardziej interesuje nas, co autorzy inskrypcji
piszą o powodzie dedykacji. Otóż w czasie podróży do Misr, Aszur i Ibr
Naharan — rozpoznajemy bez trudu Egipt, Asyrię i Zarzecze — bóstwa
Athtar du Kabdim, Wadd i Nakarhum uratowały mienie ofiarodawców
i przeprowadziły ich, gdy Saba i Chawlan napadli na nich oraz na ich
towary i wielbłądy. Zdarzyło się to w drodze pomiędzy Main i Ragmatum,
w czasie wojny Medów (Madaj) z Egiptem. Była to jedna z ofensyw Ar-
takserksesa II lub III, nie później więc niż w roku 343, choć możliwe, że
znacznie wcześniej. Tym sposobem datujemy, w każdym razie z dokład­
nością do półwiecza, najwcześniejszą dynastię Main.
Bogowie sprawili, że ofiarodawcy wrócili w pokoju i z majątkiem do
kraju wokół miasta Karnawu. Athtar dał do poznania, że jest zadowolony
z ich ofiary i tak obaj kabirowie i Maan Musran oddają swe mienie i do­
kumenty handlowe w opiekę bogom i królowi. Ammisadik raz jeszcze
wypuścił się w podobną drogę i powrócił bezpiecznie. Obaj kabirowie
znów przyłożyli się do budowy fortyfikacji miejskich; informują też, że
wybudowali sobie własne domy i miasta, wykopali studnie oraz własny
prywatny zbiornik.
Zgodnie z przejętym obyczajem, Abijada Jati pod koniec panowania
dopuścił do wspólrządów swego syna Wakahila Rijama. Saad, towarzysz
podróży Ammisadika, dwukrotnie sprawował urząd kabira Maan Musran.
Kiedy królowie i rada Main powierzyli mu podczas wielkiego zgroma-

R o z d z i a ł XXXI
PRAWDZIWA I FAŁSZYWA NAUKA
SOKRATES, PLATON I NAUKA WSCHODU
okrates studiował u Archelaosa, ucznia Anaksagorasa, i za młoda
S interesował się żywo astronomią i fizyką. Takiego właśnie Sokra­
tesa parodiował w 423 roku Arystofanes w powszechnie znanej scenie,
którą rozpoczynają się Chmury. Nawet wyrzeczenie się tych studiów nie
uchroniło wielkiego filozofa przed zakończonym śmiercią procesem
z oskarżenia Meletosa o niewiarę w bogów praojców. Badał on, jak oświad­
czył Meletos, to, co jest w powietrzu i pod ziemią — Demokryt pisał
O tych, którzy są w Hadesie — i twierdzi, że słońce to kamień, a księ­
życ — ziemia. To twierdzenie przypomina księgi Anaksagorasa, gdzie roi
się od podobnych bzdur.
Nie wypada nam z pewnością żałować, że zbliżając się do starości So­
krates całkowicie zmienił stanowisko, gdyż w przeciwnym razie myśl
europejska byłaby niepomiernie uboższa. Dla nauki jednak skutki były
katastrofalne. Dotychczas jońscy filozofowie oraz ich następcy mieli zde­
cydowanie naukowe zainteresowania, choć nie zawsze metody. Teraz So­
krates bez ogródek zakwestionował w ogóle naukowy punkt widzenia,
inaugurując epokę konfliktu pomiędzy nauką a tym razem nie religią już,
lecz filozofią.
Odtąd nie potrafi! dostrzec żadnego pożytku w studiowaniu astronomii,
w wiedzy o ruchach ciał niebieskich, planet i komet, o ich odległościach
od ziemi i czasokresach obiegu. W obronie ortodoksji posunął się nawet
do twierdzenia, że bezbożnością jest badać to, czego bóg nie zamierzał
odkryć człowiekowi, oraz że Anaksagoras był szaleńcem starając się wy­
tłumaczyć mechanizmy boże.
W takiej antynaukowej atmosferze Platon wstąpił na naukę u starze­
jącego się Sokratesa. Jako filozof Platon z pewnością należał do najwięk­
szych. Był też znakomitym stylistą, lecz taki geniusz rzadko zniża się
do przyziemnych zajęć, jakich wymaga nauka. W przeciwieństwie jednak
do swego nauczyciela znajdował się pod głębokim wrażeniem doktryn
pitagorejskich, zaś do tradycji tej szkoły należało przypisywanie liczbom
wartości nie tylko mistycznej, lecz również quasi-naukowej, objawiającej
się wyraźnie na firmamencie oraz w podziałach czasu, o których pouczały
ciała niebieskie.
Sokrates, Platon 1 nauka Wschodu 413
Oczywiście, na próżno szukać u Platona śladów poważnej nauki Wscho­
du; w najlepszym razie wyłapujemy tu i ówdzie jakiś techniczny termin
astronomiczny. Gdyby ówczesny babiloński kapłan-astronom, specjalista
od najbardziej zawiłych rachunków matematyki nieba, mógł się zapoznać
z ostatnim wykładem Platona pt. Timajos, gdzieniegdzie może by przy­
taknął, ale przy znacznie liczniejszych ustępach byłby niemile zasko­
czony. Zgodziłby się z antyateistycznym poglądem Sokratesa i Platona,
że ciała niebieskie są bogami, godnymi czci religijnej dla nich samych.
Wbrew Sokratesowi obstawałby, że pobożnym obowiązkiem jest tłuma­
czyć mechaniką tych bogów. Podobnie jak wszyscy ówcześni uczeni, przy­
stałby na centralną pozycją naszej własnej ziemi we wszechśwjecie jako
na fakt aksjomatycznie pewny, choć prawdopodobnie nie zaakceptowałby
następnego stwierdzenia, że ziemia jest doskonale kulista. Za dużo wie­
dział. by sądzić, że orbity planet tworzą doskonale kola. własne bowiem
obserwacje i rachunki wykazały mu, iż przynajmniej słońce (o przypu­
szczalnie księżyc i inne planety również) porusza się po z lekka spłaszczo­
nej elipsie.
Ciała niebieskie dawały wróżebne znaki; liczne tabliczki dostarczały do­
wodów (tym. którzy umieli odczytać celowo kryptograficzny zapis), że
astrologia jest nauką stanowiącą poddział astronomii. Ciała te były też
dla ludzi „mierniczymi czasu", Człowiek Wschodu byłby jednak zaszo­
kowany odkrywszy zacofanie greckiego filozofa z tak późnego okresu,
ciągle jeszcze przekonanego, że rok ma tylko 360 dni. Platon, jak się zdaje,
nie pojmował nawet, że Gwiazda Poranna jest tylko inną manifestacją
Wenus jako Gwiazdy Wieczornej. Nie wiedział też, że porządek, w jakim
umieszcza! planety licząc od Ziemi w środku — Księżyc, Słońce, Gwiazda
Poranna, Hermes, Mars, Jowisz, Saturn — kłócił się z materiałem obser­
wacyjnym z jego własnych efemeryd, zestawionych dla kontroli, jak to
robiono z innymi efemerydami wyliczonymi z góry.
Nasz wschodni uczony zorientowałby się, pokonawszy pewne trud­
ności, że pisząc niezrozumiale o „kole tego samego i kole innego", prze­
cinających się wzdłuż siecznej. Platon ma po prostu na myśli pospolite
koła ekliptyki i równika niebieskiego. Ale co właściwie miało znaczyć:
orbity planet jednakie z orbitą słoneczną, lecz przeciwnie skierowane, tak
że Słońce, Księżyc, Hermes i Gwiazda Poranna regularnie prześcigają się
wzajemnie i są prześcigane? Uczony pokręciłby głową przeczytawszy:
„O tym zaś, jakie tańce wodzą ci bogowie i jak stają w pobok jeden dru­
giego, w jaki sposób odwracają swoje orbity i jak je zbliżają, którzy spo­
tykają się w koniunkcjach, a którzy są w opozycji [tu nareszcie natrafiłby
na zrozumiale terminy], w jakim porządku przechodzą jeden przed dru­
gim i jak, wówczas gdy skrywają się przed nami i znów pojawiają, zsy­
łają tym, co ruchów ich nie potrafią obliczyć (a także, dodałby uczony
416 Praw dziw a i fałszywa nauka

50. Fryz Łuczników z pałacu Artakserksesa Memnona w Suzic

czytelnik, tyra, co potrafią], obawy i oznaki przyszłych zdarzeń — mówić
o tym wszystkim bez rozejrzenia się w widzialnych takich ruchów mode­
lach byłoby stratą czasu.MNasz uczony potrafiłby wyjaśnić wiele takich
trudnych kwestii, mógł bowiem odwołać się do łatwo dostępnych pod­
ręczników i tablic. Kiedy by się tak jednak głowił nad glosami, zapewne
nasunęłoby mu się pytanie, które od czasów Platona nękało wielu sta­
rożytnych komentatorów, czy aby wielkiemu filozofowi na tej wyprawie
na astronomiczne ugory nie wymknęła się spod nóg ziemia.
Nie brak na szczęście poważniejszych racji, dla których orientalista po­
winien wnikliwie przestudiować wiele kart z pism Platona. Gdy Ateny
splamiły się po wieczne czasy skazując jego mistrza, Platon wyjechał do
Egiptu, gdzie utrzymywał się ze sprzedaży oliwy; korzystając ze sposob­
ności odwiedzał tam tych, którzy tłumaczyli wolę bogów — między in­
nymi, niewątpliwie, astrologów. Niewykluczone, że miał w myśli własne
doświadczenia, gdy opowiadał o ceremonialnej wizycie, którą Solon złożył
królowi Amazysowi w jego domu w Sais, mieście założonym przez bogi­
nię Neit (przez Greków zwaną Ateną) w delcie Nilu, tam, gdzie ta rzeka
się rozdziela. Solon, równie pewny siebie jak wkrótce potem Hekatajos
w Tebach, wyniośle objaśniał grecką kosmogonię. Jeden wszakże z ka­
płanów potrafił przytrzeć nosa temu barbarzyńcy nie gorzej niż wr na­
stępnym pokoleniu jego koledzy z Teb. Powiedział tylko; „Oj, Solonie,
Solonie! Wy, Grecy, zawsze jesteście dziećmi; nie ma starca między Gre­
kami!” Następnie zaś połajał gościa: „Ani dawniej wiary nie macie, ani
dawnej wiedzy.”
Platon, podobnie jak przed nim Hekatajos i Herodot, okazuje zaskaku­
jącą pokorę dowiadując się o starożytności innych kultur. Powtarza, co
mu powiedzieli nauczyciele. Teut, starodawny autochtoniczny bóg Nau-
kratis, którego ptakiem jest ibis, wynalazł arytmetykę, geometrię i astro­
nomię, a także grę w warcaby i w kości, nie mówiąc już o literach. W owym
czasie królem całego Egiptu był Tamos, który panował w górnym kraju,
w wielkim mieście, zwanym przez Greków Egipskimi Tebami. Do niego
to przyszedł Teut i okazawszy swe odkrycia żądał, by dowiedzieli się
o nich inni Egipcjanie. Król po kolei już to chwalił, już to ganił każdy
wynalazek, aż doszedł do liter; te zaś, oświadczył Teutowi, zniszczyłyby
pamięć Egipcjan.
Egipcjanie, jak sami twierdzą, od samego początku rzeczy badali za
sady pierwsze. Pierwsi uprawiali wróżbiarstwo i lecznictwo, pierwsi WTr0~
wadzili w użycie tarcze i hełmy. Wszystkie, jak powiadają, melodie egip"
s^ie — Platon bardzo się interesował muzyką — ułożyła sama Izy '
figury taneczne i melodie są od jej czasów przepisane i ogłoszone w śwm.
tyniach. Malarzom i rzeźbiarzom nie wolno robić żadnych zmian; rzeź y
 ó! Su/u. Kapitel kolumny palucowej Rekonstrukcja

52. Suzn. Skrzydlaty byk z nloglnzurowanego reliefu ccg lewego. V w p n.c

55 Wieś egipska, m ostek z pni palm owych.
r.H F.eint W św iatvni Amona w oazie C harga. zbudow anej przez D ariusza I.
 Sokrates, Platon i nauka Wschodu 417

sprzed dziesięciu tysięcy lat — a Platon podkreśla, że liczbę tę traktuje

dosłownie — są dokładnie takte same jak wykonywane teraz.
Platonowi wiadomo o balsamowaniu zmarłych w Egipcie i o podziale
na kasty, o rezerwatach rybnych na Nilu i na królewskich moczarach;
wie, że krajowcy odstręczają cudzoziemców sposobem odżywiania się
i składania ofiar oraz że dzieci egipskie uczą się matematyki razem z alfa­
betem. Nic dziwnego, że przytoczywszy te wszystkie cuda Platon każe
Fajdrosowi oskarżyć Sokratesa, iż zmyśla bajki o Egipcjanach. Jednak
jego ostateczny osąd dowodzi, że Platon pozostał Grekiem świadomym,
57 Głowa kapłana egipskiego (tzw Zielona Głowa), ok. 400 r. p.n.e. Dioryt. iż pisze o barbarzyńcach; oświata, powiada, uczyniła z Egipcjan i Fenicjan
nie mędrców, lecz nicponiów.
Herodot podał egipską wersję wojny trojańskiej i jej przyczyn. Platon
zna inny powód: Trojanie wszczęli wojnę polegając na potędze Asyrii,
którą stworzył Ninos, jako że Troja wchodziła w skład imperium asy­
ryjskiego, a tego ówcześni lękali się tak samo, jak Grecy z czasów Platona
lękali się króla perskiego.
Podróżując za miodu Platon zamierzał odwiedzić Magów, przeszkodziły
mu w tym jednak spartańskie wojny o wyzwolenie Azji. Mógł wszakże
rozmawiać z Persami odwiedzającymi Ateny, może nawet czytał traktat
Demokryta na temat kultu Magów. Akcja jego pierwszej książki Pierwszy
Alkibiades dzieje się w czasach Artakserksesa I (Platon prawidłowo umie­
szcza w okresie jego panowania osobę królowej matki Amestris, wdowy
P° Kserksesie) i wykazuje niezłą znajomość perskich obyczajów i retigii.
Monarchowie perscy, informuje nas autor, są potomkami Achajmenesa.
orego Platon jako Grek czyni synem Perseusza, syna Zeusa. Piszący
Wle coś niecoś o administracji perskiej; mowa też o żyznej połaci ziemi,
Przez którą wszerz wędruje się cały dzień, zwanej „przepaską królewskiej
małżonki", a drugiej określanej jako jej „welon” i o innych jeszcze o po­
l n y c h nazwach.
Platon, tak samo jak współczesny mu Ksenofont oraz Herodot, intere-
s°wal się systemem wychowawczym w Persji. Następca tronu ukończyw-
•y siedem lat dostaje konie i ćwiczy się w jeździe oraz polowaniu. Czter-
as*oletniemu przydziela się czterech królewskich wychowawców. Naj­
mędrszy Uczy go magei Zoroastra, syna Oromasdesa, to znaczy kultu
J W' a także spraw dotyczących władzy królewskiej. Najsprawiedliw-
’ 2 Pedagogów poucza następcę tronu, by zawsze mówił prawdę, naj-
^'■SciągtiWS2y — j ak 2yskać panowanie nad sobą, najdzielniejszy zaś
2CZy S° w nieulęklości.
nie nin*eresovvanie Platona religinmi Wschodu, poza egipską i perską, jest
JeślT6^ 6' Teodor z Kyrene przysięga na swego własnego bogu Ammona.
Ust 1 Ctl°dzi 0 założenie lub reorganizację miasta, wyrocznia Ammona
ęPuje ponoć tylko Delfom i Dodonie. Doszły Platona słuchy, że w śród-
418 Prawdziwa i fałszywa nauka
ku lata sadzi się nasiona w ogródku Adonisa, a już w tydzień potem wy­
rastają rośliny. Wiadomo mu, że Grecy, ci zwłaszcza, którzy żyją pod
władzą barbarzyńców, zapożyczyli od nich wiele słów. Nauka Orientu nie
obchodziła w istocie Platona, przebywał jednak na Wschodzie i nauczy!
się niemało. Czy wpływ ten sięgał głębiej? Są tacy, którzy utrzymują, że
utajony dualizm platoński wywodzi się z wiecznego sporu dobra i zła,
o którym nauczał Zoroaster.
PO ST Ę P Y L EC Z N IC T W A
O lecznictwie egipskim wiedział Homer. Egipscy specjaliści wprawiali
w zdumienie Herodota. W tym okresie Hippokrates zapoczątkował nauko­
we lecznictwo wśród Greków. Jego rodzinne miasto Kos było od dawna
główną siedzibą zawodowego zrzeszenia lekarzy pod patronatem Askle­
piosa, boga uzdrowiciela. Hippokrates, współczesny Platona, został wkrótce
uznany za największego lekarza starożytności. Niektóre z pism zebranych
pod jego imieniem na pewno nie wyszły spod ręki mistrza, pochodzą jed­
nak z jego szkoły i jego stulecia. Pouczający jest kontrast z wcześniejszą
literaturą medyczną Wschodu.
W egipskim traktacie o chirurgii sprzed co najmniej piętnastu stuleci
zdumiewa nas beznamiętna analiza przypadków dzielonych na niewątpli­
wie uleczalne, możliwe do uleczenia i beznadziejne; podobną beznamięt-
ność analizy odnajdujemy w traktacie Hippokratejskim O epidemiach, in­
ny zaś, O chirurgii, przypomina egipski prawzór zarówno formą, jak tre­
ścią. Na ogół jednak różnice pomiędzy wschodnim a greckim sposobem
leczenia są wyraźniejsze niż podobieństwa.
Higiena nie była na Wschodzie nieznana, głównie wszakże polegano na
lekach i instrumentach medycznych. Te ostatnie zapowiadały nieraz,
w prymitywnej formie, narzędzia obecnie w użyciu, a babilońskie nazwy
leków pojawiają się w piśmiennictwie późniejszych stuleci aż do czasów
dzisiejszych. Natomiast w rozprawach z czwartego stulecia szczególnie
uderza nas kompletne niemal pomijanie leków i narzędzi, dominująca za
to rola diety.
Medyczne traktaty babilońskie opisujące rozmaite choroby w porządku
budowy ciała, od głowy do nóg, były na swój sposób logiczne; Hippokrates
wzgardził tą praktyczną metodą i wolał własną logikę grecką. Wschodni
medycy lecząc uciekali się do magii, aczkolwiek tu i ówdzie dają nam
do zrozumienia, że stosowali ją dla efektu psychologicznego, tak jak ich
współcześni następcy zapisują wodę destylowaną. Lecznictwo greckie, choć
miało boga Asklepiosa za patrona, zerwało ze światem nadnaturalnym,
przynajmniej jeśli chodzi o piśmiennictwo hippokratejskie.
Najciekawszym może z tych wczesnych dziel medycznych Greków jest
Odkrycia astronomiczne 419
O powietrzu, wodach i okolicach. Autor — nie wiadomo, czy byl nim sam
Hippokrates — wylicza różnice pomiędzy Azjatami i Europejczykami.
Różnice, jak wyjaśnia, są skutkiem różnic klimatycznych; jest jednak ucz­
ciwy, przyznaje, że przyczyniają się do takich różnic również instytucje,
bowiem despotyzm czyni mężczyzn bojażliwymi, za to wolni Azjaci, któ­
rzy pracują sami na siebie, nikomu nie ustępują w waleczności.
O D K R Y C IA ASTRO NO M ICZNE
W miarę jak w badaniach nad astronomią babilońską sięgamy coraz
dalej w czwarte stulecie, mnożą się dokładniejsze efemerydy poszczegól­
nych planet. Weźmy dla przykładu taki zapis: „Ukazania się Mulubabbar
(Jowisza) od roku XVIII (387) Arszu, zwanego imieniem Artakszatsu króla
(Artakserkses II) do końca roku XIII (345) Umasu, zwanego imieniem Ar­
takszatsu króla (Artakserksesa III). Zapis z tabliczek glinianych i drew­
nianych o obchodzonych świętach przez syna Gimil [...] sporządzony. Ta­
bliczka gliniana dla syna Mardukpakidzera."
A oto typowy ustęp: „Roku XX (385) 14 maja ukazał się w głowie kon­
stelacji Mulmullu. W czerwcu, nocą 2-ego, o brzasku, stał nad Tablicą
o 2 łokcie 6 palców. Około 10 września czas postoju; stał nieruchomo
o l !/a łokcia wstecz od lica Byka z Wozu Północnego. 8 listopada ukazał
się po raz ostatni. Nocą 15-ego, wieczorem, powróciwszy znajdował się nad
Tablicą o 1 łokieć 20 palców. 1 stycznia (384) stał w miejscu po stronie
zachodniej; o 1 łokieć 8 palców przed licem Tablicy stał w miejscu. 10-ego
zaczął zawracać. 10 lutego wieczorem w drodze wstecznej znajdował się
o l 2(a łokcia nad Tablicą. W kwietniu nocą 17-ego, wieczorem, byl o 2 łok­
cie poniżej Byka Wozu. Rok XXI 14 maja wszedł za Wóz." W podobny
sposób tablice planetarne odtwarzają cykliczną drogę każdego świetli­
stego wędrowca wzdłuż ekliptyki od „rozblyśnięcia” przy heliakalnym
wschodzie do miejsc „postoju" w koniunkcji i opozycji i następnie do za­
chodu, „zejścia” w świat podziemny. Każdy punkt w tej wędrówce wokół
ekliptyki oznaczany jest w łokciach i palcach odliczanych od konstelacji,
które były wtedy zespołami gwiazd nie zdegradowanymi jeszcze do po­
spolitych znaków zodiaku.
Tabliczka z roku 379 podaje więcej jeszcze danych określających ruch
planet wzdłuż ekliptyki: „25 listopada ukazał się księżyc; 58 minut przed
zachodem słońca ukazał się nowy księżyc. Nocą 26-ego Anu (Mars) zawró­
ci! na zachód w drodze powrotnej poniżej pierwszej gwiazdy konstelacji
Ku. Bóg-księżyc Sin znajdował się o 2 łokcie 10 palców poniżej ostatniej
gwiazdy w głowie Ku. Nocą 5-ego, u progu nocy. Sin znajdował się przed
gwiazdą Matszarikis. Nocą 7-ego środek Sina otoczyło stado owiec; po-
420 P £ iw a 1 f a ł s z y w a nauka
środku stał Anu " Tu natykamy się po raz pierwszy na domieszkę obser­
wacji meteorologicznych, gdyż, jak widzieliśmy, meteorologia była dla
Babilończyków tylko działem astronomii. Jest tu też moment astrologicz­
ny: ukazanie się w otoczeniu czerwonej planety (czerwień była barwą ża­
łoby i śmierci) wieściło niebezpieczeństwo dla „króla i syna królewskiego
z rządzącego domu", tym bardziej że „ziemię pokrywała mgła".
„Nocą 9-ego, 38 minut przed zachodem słońca, wieczorem. Sin znajdo­
wał się z tyłu za Tablicą o */a łokcia. Tegoż 9-ego, 18 minut po brzasku,
zaszedł księżyc. 11-ego Mulubabbar ukazał się w Skorpionie, był przez
46 minut widoczny po stronie wschodniej. Nocą 12-ego, o brzasku, Sin znaj­
dował się poniżej Bliźniąt, o 1 łokieć ku tyłowi. Nocą 13-ego, o brzasku,
był on o % łokcia poza głową Lwa. Chmury cirrusowe. Nocą 17-ego,
o brzasku, Sin znajdował się o 2’/j łokcia nad Kaimanu (Saturnem). Sta­
nął w miejscu po stronie wschodniej. Także 17-ego rano ukazał się
w Strzelcu Promienisty Byk (Merkury). Anu około 17-ego jest na postoju
po stronie zachodniej. Nocą 19-ego, o brzasku, Sin znajduje się o l 2/j łokcia
z tylu za Źródłem Panny. Nocą 21-ego, o brzasku, Sin znajduje się o 2 łok­
cie przed gwiazdą Qablu, która jest w głowie Skorpiona; przechodzi
o 3 łokcie przed licem Dilbat (Wenus) idąc ku wejściu.”
Nie ma w tym wyliczeń, jest to tylko obserwacja, jak dowodzą opis)’
warunków meteorologicznych, wykorzystywane w praktyce astrologicz­
nej. Wzmianka o synu króla wskazuje, że nauka ta ograniczała się wtedy
do przepowiedni dotyczących domu królewskiego, a horoskopy dla osób
prywatnych były jeszcze sprawą przyszłości. Opis jest tak podobny do
przełożonych przez Demokryta, że najpewniej tabliczki, może w upro­
szczonej formie, ale poza tym dokładnie takie same, były powszechnie
dostępne. Notujemy jedną innowację: w październiku, zapisuje nasz astro­
nom, sprzedano za szekla 15 qa sezamu, w listopadzie zaś za tę samą cenę
nabyto 52ł/:- qa jęczmienia
K ID IN N U (K ID E N A S ), N IE Z W Y K Ł Y A S T R O N O M
Tego rodzaju obserwacje i wyliczenia utorowały drogę dla największego
z astronomów Babilonu, Kidinnu, dobrze znanego Grekom pod imieniem
Kidenasa Na podstawie danych astronomicznych powstanie jego systemu
odniesiono do roku 379 lub 373; istnieją uzasadnione przesłanki, by jemu
właśnie przypisać autorstwo bardzo drobnej zmiany, którą wprowadzono
do 19-letniego cyklu w roku 367 i powtarzano potem co do dnia, z cyklu
na cykl, aż do A. D. 45! „Nowa księżycowa tablica Kidinnu", kopia spo­
rządzona w 145 roku w Sippar, najprawdopodobniej ojczyźnie astronoma,
pozwala nam zorientować się w jego systemie.
Kidinnu. niezwykły astronom 121
Kidinnu rozpoczyna kolumną, w której podaje zmiany w pozycji słońca
od nowiu lub pełni księżyca do następnego lub następnej. Przez do­
dawanie bądź odejmowanie 18' powstaje postęp arytmetyczny z maksi­
mum 30° I' 59" i minimum 28° 10' 39" 40‘". Teraz buduje się dalsze ko­
lumny, aby określić położenie księżyca w stosunku do znaków zodiaku
Tak na przykład Szabatu zaczyna się w 21o17'58"20'" Ryby. Z pierwszej
kolumny dodajemy wartość dla następnego miesiąca, Addaru — 28-57T7"
58'” — i otrzymujemy 50o15T6"18‘"; księżyc znajduje się teraz w ko­
lejnym znaku, odejmujemy więc 30° i mamy jako pozycję księżyca
20° 15’16" 18"’ Barana.
Naburimanni umieścił punkty zmiany pór roku w 10° odpowiednich
znaków. Kidinnu ustalił je w 8° 15'; daleko stąd jeszcze do właściwych
3° 14', które wynikają ze wstecznego ruchu na zachód samej ekliptyki
Była to już jednak jakaś zmiana, a w pewien czas potem 8° 15’ poprawiono
na 89 0'30”- Poprawki oczywiście niedostateczne, trudno jednak oprzeć się
przekonaniu, że były wynikiem niejasnego rozeznania zjawiska, które na­
zywamy precesją punktów równonocy; zbędne byłoby zaznaczać, że ani
Kidinnu, ani Hipparch (któremu zawsze przypisywano odkrycie precesji)
nie mieli w ogóle pojęcia o faktycznej przyczynie zjawiska.
Inne tablice podają apogeum, z najpowolniejszym ruchem pozornym
w 20° Strzelca, i perigeum, z najszybszym ruchem pozornym, w 20° Bliź­
niąt — pozycje z błędem ok. 10°. Dla Kidinnu księżyc krążył po idealnie
kolistym torze, jednostajnie przyspieszając do maksimum, a następnie
jednostajnie zwalniając do minimum. Średnia z tej kolumny, 29<36T9"20'",
podzielona przez 29,53059413 (średnia długość miesiąca synodycznego we­
dług Kidinnu) daje jako dzienną recesję słońca 59'8"9"'36”"47...., a więc
z dokładnością o r"18"" lepszą niż u Naburimanniego i z błędem jedy­
nie — 1,"57""9"'" w stosunku do wyliczeń współczesnych; nieastronomo-
wie myląc się o mniej niż jedną trzydziestą sekundy tuku uważaliby się
na ogól za dostatecznie ścisłych rachmistrzów!
Z tego wyliczono z kolei rok gwiezdny: 365 dni 6 godzin 13 minut 43,4
sekundy — o 1,5 minuty lepiej, niż obliczył Naburimanni, Jednakże je­
szcze o 4 minuty 32,65 sekundy za dużo. Rok anomalii, od jednego peri­
geum lub apogeum do następnego, wynosił 365 dni 6 godzin 25 minut
46 sekund, a więc dokładnie tyle, ilo u współczesnych astronomów. Naj­
większy dzienny ruch słońca u Kidinnu wynosi l ° r i9 '', 56, czyli tylko
o 0,34 sekundy za mało, najmniejszy ruch dzienny — 56'56”,7, czyli
o 14", 8 za mało. Jego średni miesiąc gwiezdny — 27 dni 7 godzin 43 mi­
nuty 14 sekund — jest o 3 sekundy za długi, gwiezdny ruch księżyca
(dzienny) — 13°10,34"51"l3"", 6 — jest o 1"', 6 za mały. Ten ostatni błąd
wynosi więc mniej więcej jedną dziesięciomilionową Tylko przedstawia-
 122 P raw d ziw a i fałszyw a nauka
jąc te liczby możemy oddać sprawiedliwość niezwykłym umiejętnościom
matematycznym tak wybitnego geniusza.
Trzecia kolumna podaje długość dnia w jednostkach równych 4 godzi­
nom 4 minutom i 4 sekundom. Przyjmuje się, że zrównanie wiosenne na­
stępuje w 8° 15' Barana, kiedy długość dnia wynosi trzy jedności, czyli
12 godzin Na każdy stopień dodajemy potem 36 trzecich jednostek, to
znaczy 2 minuty 24 sekundy. W dniu Nowego Roku, 1 Nisannu, księżyc
stoi w 0°52'45',38''' Byka, a długość dnia wynosi 3—14, czyli 12 godzin
56 minut. Liczbę dodawanych stopni mnożymy dalej w ten sam sposób
przez 36 trzecich jednostek aż do 10° 15, a potem przez 24; dodając wynik
do 3—14 dostajemy 3—26 jako długość dnia na początku kolejnego mie­
siąca.
Dla czterech okresów rozpoczynających się w 8° 15' Barana, Raka, Wagi
i Koziorożca [wg dzisiejszego nazewnictwa] seria mnożników wynosi od­
powiednio: 36, 24, 12 z dodawaniem — 12, 24, 36 z odejmowaniem —
36. 24, 12 z odejmowaniem oraz 12, 24, 36 z dodawaniem; system Na-
burimanniego zawierał mnożniki 8, 24, 40.
Teraz potrzebna była czwarta kolumna z połówkową długością nocy,
gdyż Kidinnu zrezygnował z potocznej rachuby dnia jako rozpoczynają­
cego się ze wschodem słońca, ruchomym przecież, i liczył swoją dobę astro­
nomiczną od północy; liczbę z trzeciej kolumny odjęto od 6 (babiloński
ekwiwalent 24 godzin), a wynik dzielono przez 2. Na przykład 1 Addaru
dzień trwa 2—56; 6 mniej 2—56 wynosi 3—4, co po dzieleniu daje 1—32,
czyli 6 godzin 8 minut, a więc czas od zachodu słońca do północy.
Piąta kolumna podaje pozycje księżyca na nowiu i w pełni, gdyż Ki­
dinnu odkrył, że im tor księżyca bliższy jest ekliptyki, tym większe praw­
dopodobieństwo zaćmienia. W tym celu musiał poznać czas, w jakim księ­
życ powraca do tego samego węzła, tak zwany miesiąc smoczy. Od bar,
zera, kiedy księżyc w węźle przekracza ekliptykę, liczby w tabeli biegną
w górę lub w dół zależnie od tego, czy przy cyfrach dodano ,,powyżej"
czy „poniżej", maksymalny rozstęp wynosi !3—52—15, to jest + 4°56'7",
5 do — 4056'7", 5. Stała różnica wynosi 3—52—40 z tym oczywiście, że
przy przejściu rosnącego bądź malejącego ciągu przez zero nie rozkłada
się bynajmniej symetrycznie. Po przejściu zera następuje stała poprawka:
0—52—30 zamiast 3—52—30. Rachunek wykazuje, że 5458 miesięcy syno-
dycznych równa się 5923 miesiącom smoczym, a zatem miesiąc smoczy
Kidinnu trwał 27 dni 5 godzin 5 minut 35,81 sekundy — dokładnie tyle
samo. co nasz.
W szóstej kolumnie podano dzienny ruch słońca. Stała różnica wynosi
0—36 przy maksimum w perigeum — 15°16'35" i minimum w apogeum —
11 °5‘5”; to by wskazywało na średnią 13°10’35'', jednakże Grek, który
najwidoczniej korzystał z zagubionego podręcznika, podaje „chaldejską”
Kidinnu, niezwykły astronom 423
wartość dokładniej jako 13°10'34,'5 r ,,3"",6, ta zaś jest tylko o 1",38....4
za mata. Badając maksima i minima dowiadujemy się, ze 251 miesięcy
synodycznych równało się 269 miesiącom anomalii.
Siódma kolumna podaje, ile trzeba dodawać do 29 dni, żeby uzyskać
miesiące synodyczne, od najdłuższego do najkrótszego; różnica wynosi
22—30, maksimum 4—29—27—5, a minimum 1—52—34—35. Miesiąc sy-
nodyczny Kidinnu [przeciętny] ma więc 29 dni 12 godzin 44 minuty
3'/s sekundy, miesiąc anomalii — 27 dni 13 godzin 18 minut 34,7 sekundy,
a więc 1,9 sekundy mniej niż liczony współcześnie.
W siódmej kolumnie zakłada się, że ruch słońca jest jednostajny, lecz
w następnej do długości miesiąca synodycznego wprowadza się poprawkę
na odchylenia w ruchu słońca. Maksymalną poprawkę 21 drugich jedno­
stek, czyli 1 godzinę 24 minuty, nanosi się w perigeum, kiedy słońce po­
rusza się szybciej i księżycowi potrzeba więcej czasu, by znaleźć się z nim
w koniunkcji. Przez 6 miesięcy zatem poprawka jest dodatnia: minimum
z poprawką ujemną o tej samej wartości bezwzględnej przypada w apo­
geum, kiedy rzeczy mają się odwrotnie. Zgodnie ze znakami, plus lub
minus, dodajemy lub odejmujemy liczby z tej kolumny od umieszczonych
w następnej, o wiersz wyżej, i w ten sposób w kolumnie dziewiątej
dostajemy poprawioną długość miesięcy synodycznych. którą w kolumnie
siódmej wyliczono przy założeniu niezmiennego ruchu słońca. Teraz ma­
ksymalna amplituda wynosi 32—28, czyli 2 godziny 9 minut 52 sekundy,
co pozwala na wahania długości miesiąca synodycznego wskutek zmien­
ności w ruchu słońca o 4 godziny 19 minut 44 sekundy.
Rzeczywiste odstępy pomiędzy dwiema koniunkcjami lub opozycjami
pokazuje kolumna dziesiąta, która powstaje z siódmej przez dodanie lub
odjęcie danych z dziewiątej. Kolumna jedenasta zbudowana w ten sposób,
że kolejna w niej pozycja jest sumą poprzedniej i sąsiadującej z szukaną
pozycją liczby z poprzedzającej kolumny, umożliwia odczytanie daty
astronomicznego nowiu. Ponieważ kolumna siódma daje poprawną długość
średnią miesiąca synodycznego, lecz nie uwzględnia odchyleń w biegu
księżyca ani wahań w długości miesiąca, ponieważ nadto kolumna dzie­
wiąta z niedostateczną dokładnością wykazuje nieregularności w biegu
słońca, wyliczone w jedenastej kolumnie dane różnią się o V* do 2‘/t go­
dziny od naszych obliczeń: tak się również tłumaczą rozbieżności w ra­
chunku zaćmień.
Sześć dalszych kolumn zawiera wyliczenie rzeczywistego nowiu, gdyż
w praktyce miesiąc rachowano nadal od ukazania się księżyca na nowiu.
System Kidinnu znamy więc w formie okaleczonej. Nadto zmuszeni je­
steśmy rachować na podstawie przybliżeń z tablic, gdyż podręcznik z tek­
stem Kidinnu, w przeciwieństwie do podręcznika Naburimanniego, zagi­
ną!, a jedyny grecki z niego cytat dowodzi, że byl znacznie dokładniejszy
 424 Prawdziwa i fałszywa nauka
Mimo że nie zachował się ten bogaty w sensie teorii wykład, sławie Ki-
dinnu nic nie zagraża.
O iłe wyliczenia Naburimanniego są zdumiewająco dokładne, o tyle
Kidinnu wydają się wręcz niewiarygodne. Stosunek księżyc—słońce wy­
pada tylko o 1” za duży; słońce—węzeł o O'1,5; księżyc—węzeł o 1",5; księ­
życ—perigeum księżyca o 9",7; słońce—równonoc o 15"; perigeum słoń­
ca—równonoc o 18"; zaś słońce—perigeum słońca o 3" za mały, O tym,
jak wielkim astronomem był Kidinnu, mówi najlepiej porównanie z no­
wożytnymi. Hansen, najsłynniejszy z astronomów księżyca, podał w roku
1857 wielkość rocznego ruchu słońca z nadwyżką o 0",3; błąd Kidinnu był
trzykrotnie większy. Oppolzer w 1887 roku ułożył kanon, z którego ko­
rzystamy stale przy datowaniu dawnych zaćmień. Uważa się obecnie, że
wartość, jaką przyjął dla rocznego ruchu słońca wobec węzła, jest o 0",7
za mała; Kidinnu z nadwyżką 0",5 był w rzeczywistości bliższy prawdy.
W możliwość osiągnięcia takiej dokładności bez teleskopów, zegarów czy
niezliczonych przyrządów mechanicznych, od których roi się w naszych
obserwatoriach, niepodobna by uwierzyć, gdybyśmy nie pamiętali, że
Kidinnu rozporządzał dłuższymi seriami starannych obserwacji zaćmień
i innych zjawisk astronomicznych, niż mają do dyspozycji jego współ­
cześni następcy.
EUDOKSOS Z KNIDOS. PR E K U R SO R EUKLIDESA
Eudoksos z Knidos zaczynał jako lekarz. Przybywszy do Aten znalazł
nauczyciela w osobie Platona, który po powrocie z Egiptu osiadł tam jako
filozof. Następnie Eudoksos, wkrótce po wstąpieniu na tron Necht-har-he-
biego, wystarał się u Agesilaosa o list polecający do faraona i wyruszył do
Egiptu. Tam, zgoliwszy brodę i brwi, spędził szesnaście miesięcy pod
opieką Chonufisa z Memfis. Obserwatorium pomiędzy Heliopolis i Ker-
kesurą — wieżę strażniczą, która była punktem odniesienia jego notatek
o ciałach niebieskich — umiano jeszcze wskazać w ponad trzysta łat
później.
O Eudoksosie nie brak opowieści; są to w większości dziecinne baśnie,
aż nazbyt często wręcz bałamutne. Są zresztą niepotrzebne, Eudoksos był
bowiem naprawdę wielkim człowiekiem. Współcześni badacze sławią jego
dzieło jako „otwierające epokę astronomii naukowej."
Nietrudno pojąć, dlaczego utrwaliło się to przekonanie. Własne F a j n o -
mena Eudoksosa wprawdzie zaginęły, ale zasadniczą ich treść zachował
w wersji wierszowanej Arat; i to jest pierwszy ocalały grecki traktat
astronomiczny. Lecz nawet sam tytuł Fajnomena jest pożyczką z Derno-
kryta, tego zaś, co było niewątpliwie treścią dzieła, nauczyliśmy się już
Eudoksos z Knidos 423
od Chaldejczyków. Obraz niebios u Arata pochodzi bez wątpienia od Eu­
doksosa, ale jest to w zasadzie obraz, który już przedtem Demokryt zapo­
życzył od Naburimanniego i jego kolegów. W przeciwieństwie do Demo-
kryta Eudoksos nie odwiedzał Babilonii i nie można wskazać niczego, co
by dowodziło, że wiedział cokolwiek o udoskonaleniach, które wprowa­
dził współczesny mu Kidinnu.
Eudoksos zasługuje niewątpliwie na należyte uznanie za pomysłowy,
choć zbyt skomplikowany schemat dwudziestu siedmiu koncentrycznych
sfer, który ułożył, aby wyjaśnić dziwaczne ruchy pozorne słońca, księżyca,
planet i gwiazd stałych. Wystarcza jednak pobieżny wgląd, by się prze­
konać, że schemat ten nie wywodzi się z jego własnych obserwacji, lecz
z rozumowań matematycznych. Jest tam cała terminologia używana przez
Naburimanniego i przekazana przez Demokryta — sfery, orbity, eklip-
tyka, inklinacja, równik niebieski, bieguny, ruch kołowy, obroty, miejsca
postoju, regresje, najwyższa północna i południowa szerokość księżyca.
Naburimanni wiedział, że ruchy ciał niebieskich w różnych częściach or­
bity ulegają zwolnieniu, a potem przyspieszeniu; wynikające stąd proble­
my Eudoksos rozwiązuje przy pomocy oszałamiającego mnóstwa poszcze­
gólnych kolistych torów powiązanych pojedynczymi biegunami krążącymi
wokół osi o rozmaitym nachyleniu. Można osądzić ten system po wy­
nikach; w miarę jak natykano się na nowe trudności, nakładano epicykle
na epicykle, aż w końcu powstał średniowieczny system ptolemejski ze
wszystkimi jego zawiłościami. System Naburimanniego był po swojemu
prawidłowy, ponieważ oparto go na solidnych, szczegółowych i długotrwa­
łych obserwacjach wykorzystując przy tym system matematyczny równie
sprawny — choć pod wieloma względami zupełnie odmienny w meto­
dach — jak ten, którym posługiwali się Grecy; ostatecznie, następca Na­
burimanniego, Seleukos z Seleucji nad Zatoką Perską, odkryć miał potem,
iż wszystkie te cykle i epicykle stają się zbędne, gdy tylko zdamy sobie
sprawę, że ziemia krąży dokoła słońca.
Aczkolwiek więc Eudoksos jako astronom nie dorównywał wielkością
Deraokrytowi, sławne jego nic nie grozi, gdyż był bezpośrednim poprzed­
nikiem Euklidesa. W jakiej mierze uprzedzili go w tym względzie Egip­
cjanie czy nawet Babilończycy, trudno dziś orzec. Matematyków Wschodu
odkryliśmy tak niedawno, iż ciągle jeszcze nie wyszliśmy ze stadium zdu­
miewania się ich osiągnięciami, natomiast historia wschodniej matema­
tyki, a tym bardziej ocena jej wkładu w matematykę grecką, pozostaje
sprawą dość odległej przyszłości.
Eudoksos, podobnie jak przed nim Demokryt, był matematykiem
wszechstronnym, ogarniał wszystkie niemal połacie wiedzy. Utorował dro-
426 Prawdziwa i fałszywa nauka

gę wielkiemu geniuszowi starożytnej nauki — Arystotelesowi. A chociaż

we własnych pismach Arystotelesa i w dziełach jego uczniów zawarta jest
suma wiedzy jego poprzedników, największą zasługą Stagiryty było po­
łożenie podwalin pod większe jeszcze odkrycia wczesnej ery helleni­
stycznej. Rozdział X X X II

RELIGIE UMIERAJĄCE I ŻYWE

SYNKRETYZM RELIG IJNY

aburimanni i Kidinnu zasługują na najwyższą rangę w dziejach czy­

N stej nauki, nie powinniśmy im jednak przypisywać nowoczesnej
„filozofii naukowej”. Taka postawa możliwa była jedynie u agnostycznych
filozofów greckich, którzy i tak zresztą wyprzedzili swój czas Reakcja
konserwatyzmu ateńskiego zesłała na wygnanie Anaksagorasa za naucza­
nie astronomii. Sokrates, odrzekłszy się swej dawnej nieprawomyślnośei,
głosił, że wiadomości astronomiczne są bezużyteczne, że bezbożnością jest
badać to, czego bóg nie zamierzał odkryć rozumowi człowieka, i że wy si­
łek objaśnienia mechaniki bogów jest najzwyklejszym szaleństwem.
Babilonia była jeszcze bardziej konserwatywna — tak konserwatywna,
że w istocie nigdy nie zdano tam sobie sprawy z możliwości konfliktu po­
między nauką a teologią, Naburimanni i Kidinnu byli przede wszystkim
kapłanami, poświęcili życie służbie boga-księżyca, boga-slońca i innych
bóstw wcielonych w twory niebieskie. Oddawali im cześć zgodnie z ry­
tuałem przepisanym przez przodków w zamierzchłej przeszłości. Zwraca­
jąc się ku bardziej praktycznym zagadnieniom „naukowej" astronomii,
nigdy nie mieli poczucia, że dopuszczają się „bezbożności”; ich jedynym
celem było właśnie wyjaśnienie mechaniki bogów, co potępił Sokrates,
i wytłumaczenie w ten sposób ludziom „dróg” bożych, całkiem dosłownie.
Mimo wielkich postępów nauki, religia babilońska trwała w niezmiennej
na pozór postaci. Korespondencja, rozporządzenia administracji i doku­
mentacja gospodarcza pokazują, ze życie w świątyniach toczyło się po
dawnemu; jedyne zakłócenia wynikały tylko z rosnącej Uontrołi rządu nad
ich posiadłościami. Skryba świątynny przepisywał literaturę religijną nie
zmieniając nawet litery. Bel-Mardukowi świadczono po dawnemu wszel­
kie hołdy, dopóki Kserkses nie zburzył Esagili za podżeganie Babilonu do
buntów; kult zoslal w ciągu życia jednej generacji wskrzeszony, acz z bar­
dziej ograniczonymi środkami. Coś niecoś z dawnego przepychu zachowało
się w kulcie, jakim otaczano nadal Anu ł Panią z Uruk, Szamasza t Larsy
i Sippar, Enlila z Nippur i Nabu z Borsipy. W monotonnie powtarzających
428 Religie umlcrBiące I żywe
się imionach z wielkich rodów wzywano tych samych bogów tymi samymi
formułkami.
W dolinie Nilu obraz jesl podobny, bardziej nawet wyrazisty, gdyż Egipt
dłużej zachowywał polityczną niezawisłość, u jego władcy chcieli 1 mogli
odbudowywać świątynie i przywracać kulty. Utrzymały się tendencje do
nawrotu w przeszłość, które po raz pierwszy wystąpiły za dynastii saicldej.
toteż zaniedbywane uprzednio bóstwa jak Neit z Sals odzyskały zaszczytne
pozycje. Rzadsze wzmianki o innych terenach rozległego imperium wska­
zują, że sytuacja pozostałych religii etnicznych była podobna. Nie sposób
jednak uwolnić się od niepokojącej myśli, że statyczny na pozór obraz Jest
Jedynie rezultatem naszej ignorancji, że nic potrafiliśmy dotąd odcyfrować
oznak nowych podziemnych prądów, które wkrólce miały wydobyć się na
powierzchnię 1 wyżłobić swe piętno na przyszłości.
Po swojemu o rozwoju synkretyzmów mówią imiona własne. Już z cza­
sów panowania Artakserksesa I mamy dokumenty wskazujące, że wielu
mieszkańców czciło obcych bogów, wśród nich perskich Mitrę i Bagę, ara-
mejskiego Szemesza, żydowskiego Jahwe oraz egipskich — Izydę i Harraa-
chisa. W większości bogowie ci bez wątpienia towarzyszyli na emigrację
swym czcicielom, są jednak także przypadki, które mogły by wskazywać
na określone przemiany religijne. Kiedy żydowski kupiec zastępuje Jahwe
przez Nabu lub Marduka, może to być zwykły synkretyzm — identyfika­
cja jednego boga z innym. Kiedy wypadki takie się powtarzają lub kiedy
ojciec Egipcjanin czczący Harmachisa nadaje synowi imię ku chwale ba­
bilońskiego bóstwa, rzecz zaczyna wyglądać na jakiś prozelityzm. Gdzie
indziej znów ojciec przyznaje się do Jahwe, syn do babilońskiego bóstwa,
a wnuk nosi niezobowiązujące imię irańskie; dość wyraźny przykład mie­
szania się religii narodowych.
Nie ma w Egipcie danych, by krajowcy porzucali bogów srwych przod­
ków, zawierają Jednak mieszane małżeństwa. Kiedy na przykład Aszor
wziął za żonę bogatą żydowską dziedziczki; Mibtahiję, należy przypusz­
czać, że opuściła ona własny lud i przysięgała odląd na bogów męża; potem,
co prawda, rozwiodła się z Aszorc-m i powróciło do swego ludu, przekazując
odziedziczone bogactwa drugiemu mężowi, tym razem Żydowi.
Wzdłuż całej doliny Nilu odnajdujemy skorupki, papirusy i stele nagrob­
ne kupców syryjskich. Herodol słyszał o Obozie Tyryjczyków opodal świą­
tyni Hefajstosa (Jak narwał Ptaha) w Mcmfis. W późniejszych dokumen­
tach Jest wiele wiadomości o Aszurach, Jak stale nazywano Syryjczyków,
no przykład o ich wyspie i dzielnicy. Same imiona kupców zdradzają syn-
krelyzm tych czasów. Modad-ezer na przykład czci jeszcze syryjskiego bo­
ga pogody, ale Norl hołduje Już egipskiemu Morusowi, mimo że ojciec, któ­
ry rnu nadał imię, miał czysto perski przydomek Bogabnga; ktoś Inny na­
zywa się Pogadał O faktycznym nawróceniu się tych aramejskich hsndla-
S y n k r e ty z m r e lig ijn y 420
rzy świadczą nie tylko imiona; Anan, syn Eliszy, zoatal kapłanem Izydy,
choć był obywatelem (baal) syryjskiego miasta określanym imieniem se­
mickiego boga Baala. Szeil, czyli Saul, który pochodził ze Syene. był ka­
płanem babilońskiego Nabu. Również Heremszezab był prawdopodobnie
kapłanem bóstwa, które uczczono nadanym mu Imieniem. Odnalazłszy
więc inne imiona — ku czci Anat (wielkiej bogini syryjskiej), Aszimy. Be­
tel lub babilońskiego Marduka — możemy oczekiwać, że pewnego dnia
natkniemy się nad Nilem na kapłanów i świątynie tych bóstw
Wszystko, o czym mowa powyżej, znaleziono na wydzielonym cmenta­
rzu Aramejczyków na południowy zachód od Memfis, gdzie chowano ich
w glinianych, rzadziej kamiennych lub drewnianych sarkofagach, mają­
cych kształt ciała ludzkiego, na wzór używanych przez krajowców. Zwłoki
są w większości zmumifikowane, chociaż balsamowano Je kiepsko; wnętrz­
ności zawinięte w paczkę (którą czasem umieszczano w drewnianej skrzyn­
ce z malowidłem wyobrażającym tradycyjny orszak żałobny) kładziono na
dele. Imiona, imiona ojców i tytuły wypisywano atramentem lub wy­
skrobywano prymitywnym sposobem, po czym omurowywano sarkofag
cegłami, czasem nawet osklepiano.
Zamożniejszym spośród Aramejczyków, pochowanym na tym cmen­
tarzu lub wokół grobu Ozyrysa w Abydos, wystawiana zwyczajowe stele
nagrobne, które dowodzą niezbicie, że tych nowo nawróconych oddano zie­
mi zgodnie z należytym rytuałem wyznawców Ozyrysa. Zdarza się, że
styl zdradza niewprawną ,.barbarzyńską" dłoń, podobnie bywa z hlerogli-
ficzną legendą; strój wyobrażonej postaci zachowano zazwyczaj syryjski.
Jednakże ceremonia! pokazany w towarzyszących scenach należy do Ozy­
rysa, a jego religię można rozpoznać również w aramejskim przekładzie.
Tak Jest nawet wtedy, gdy stare wino ozyryjskiej nauki rozlano w śwdeżę
butelki nramejskiej poezji;
Blogoitawleółtwo Table. córce Ta-hapl,
Ozyryaa czciłoś foraco;
Zlo nie czynllai żadnego, uaty twymi
Niczyje] nie splamiła* iliwy;
Tum, przed Ozyryiem, budź blogotlawlona.
Z jego źródła napl| ilę wody.
Najstaranniej wykonane z tych steli nagrobnych pochodzą z końca IV
lub i. początku III wieltu i dowodzą, że kult Ozyrysa przyjął alę w pełni.
Osobliwa jest stela z wcześniejszego okresu, oznaczona rokiem 402 Pod
skrzydlatą tarczą bez zwyczajowego ureunza-grzechotnlka itoją zmarły
I Jego żona modląc aię do Ozyrysa, Izydy i Nefthya Napis w okropnie oka­
leczonym Języku egipskim głogi: „Królewski dar, który Ozyrys, pierwszy
pomiędzy tymi z zachodu, bóg wielki, pan Abydos, składa. Pochówek daje
430 Religie umierające i żywe
on dobry w nekropoli i dobre imię na ziemi, która z wielkim bogiem, pa­
nem niebios jest, czcigodnej pani Achtobu.” Jednakże zmarły i jego żona
mają syryjskie przybranie głowy, podobnie jak żałobnicy; dzbany obrzę­
dowe są syryjskie, a nie egipskie, kapłani również nie wyglądają na kra­
jowców. Cudzoziemskie są także mary w kształcie lwów z podniesionymi
ogonami; przytrzymuje je stojąca pośrodku postać, która również wygląda
osobliwie. Budzi się podejrzenie, że mamy do czynienia z synkretyzmem
nie tylko bogów, lecz również obrządków.
PIE R W SZ Y K U LT TAJN Y
Nasze podejrzenia okazały się niedawno jak najbardziej uzasadnione
dzięki sensacyjnemu, choć jeszcze niepełnemu odszyfrowaniu pewnego pa­
pirusu z IV wieku. Pismo wprawdzie jest demotyczne — w większości al­
fabetyczne, choć ze znaczną domieszką określników i ideogramów — ale
znać, że styl prowadziła ręka cudzoziemca. Jak można było oczekiwać, kry­
je się pod tym zapisem uniwersalny język imperium: aramejski.
Trudności stwarza ubóstwo alfabetu demotycznego wykorzystanego dla
transliteracji, a także obecność wielu innych znaków, użytych bądź w cha­
rakterze ideogramów właściwych, bądź jako ich ekwiwalenty fonetyczne;
pomocą jest za to obecność rozdzielacza słów łub grup słownych, określni­
ków dla boga, istoty żeńskiej i obcego kraju oraz fonetycznych dopełnień
dodawanych do ideogramów, gdy chodzi o zaznaczenie końcówki przy lek­
turze tekstu jako aramejskiego. Mamy już pewność, że zamaskowanym
w ten sposób językiem jest aramejski archaiczny, używany w czwartym
stuleciu, za Achemenidów.
Po raz pierwszy mamy możność odczytania tekstu w tym archaicznym
stadium języka z poprawną w przybliżeniu wymową. Tu i ówdzie dodano
spółgłoski „j” i „w” — dokładnie tak samo jak w posiadanych przez nas
rękopisach hebrajskiej Biblii — aby wskazać, że w tym miejscu należy od­
czytać samogłoskę „i”, „u" lub „o”; wszystkie w praktyce samogłoski „a",
tak częste w aramejskim, są stale zaznaczane wyraźniej innym znakiem
Zdołano już przetłumaczyć dość dużo z tego tekstu, by uzyskać zaskaku­
jący wynik. W obszernym zachowanym wypisie — dwadzieścia jeden ko­
lumn łącznie dobrze ponad dwa tysiące słów — utajono sekretny obrządek
religijny. Hierofant udziela wskazówek w sprawie misteriów, które następ­
nie zostają odegrane. Można wykryć w tekście strukturę poetycką (zarów­
no paralelizm członów, jak rzeczywisty rytm); słownictwo i treść przypo­
minają w wielu miejscach podobne, lecz dawniejsze teksty ostatnio odko­
pane w Ras Szamra, tamte spisano jednak alfabetem klinowym. Cały
utwór jest jak gdyby okryty żałobnym całunem, rozjaśnia go wszakże nie­
Ewolucja religijna Żydów 431
zachwiana nadzieja przyszłego szczęśliwego żywota. Przekonaliśmy się juz,
jak wielu aramejskich wygnańców odeszło nad Nilem od swego semickie­
go poglądu o monotonii i beznadziejności pośmiertnej egzystencji, aby
uwierzyć w szczęsny żywot 2 Ozyrysem; znamienne jest, że autor obrzę­
dowego tekstu, o którym tu mowa, przejął popularną scenę sądu u Ozy­
rysa, ale tylko po to, by główną rolę powierzyć w niej własnej Pani Anat.
Wszędzie znać pełny synkretyzm. Głównymi bohaterami ceremonii są
Pani Anat i Baal, natomiast wrogiem jest Mut, czyli Śmierć. Temat mi­
sterium stanowi chwilowy triumf Mut nad Baalem i przywrócenie uko­
chanemu pełni żyda przez Anat. Innym bogiem, o którym często mowa,
jest syryjski Baal Szamain, „Pan Niebios". Ra2 pojawia się trójca par mał­
żeńskich: Baal Safon (Pan Północy) i Padri z tekstów z Ras Szamra: Bel
z Babilonu i Pani Szingalu (Esagili); Nabu z Borsipy i Nana z Eanny. Przy
każdym bóstwie dodano słowa pociechy: „On (lub ona) błogosławić ci bę­
dzie.”
Mimo bliskiego podobieństwa z obrzędowymi poematami z Ras Szamra,
zachodzi jedna doniosła różnica. Jest to cudzoziemski kult w obcym kraju,
a obrządek jest tajny. Obrządek egipski czy babiloński mógł pojąć każdy,
kto miał wystarczające wykształcenie, by odcyfrować zapis; jedynie ta­
jemnice wiedzy praktycznej jak astrologia lub wróżenie z wątroby, za­
strzeżone na użytek rodziny królewskiej, spisywano podstawiając nie­
normalne wartośd p>od kluczowe znaki i wyraźnie przestrzegając przed
informowaniem o treści ludzi niewtajemniczonych. Nasz papirus jest na­
tomiast zawiłym kryptogramem, którego ani egipski skrybta, ani jego ara­
mejski kolega nie mogli rozszyfrować nie uporawszy się z trudnościami
niepokonalnymi niemal, chyba że znali klucz. Oto mamy więc pierwszy ze
znanych przykład autentycznej religii tajnej.
EWOLUCJA RELIGIJNA 2YD0W
Tak zatem pod spokojną na pozór powierzchnią udaje się nam u innych
ludów Orientu dojrzeć przebłyski utajonych przemian; tylko jednak
u trzech — Persów, Greków i Żydów — potrafimy określić zdecydowaną
linię ewolucji religijnej. W czasach swej niepewnej niezawisłości króle­
stwa Izraela i Judei zachowały odrobinę autonomii tylko dzięki temu. ze
wygrywały sąsiedni Egipt przeciw Asyrii, a potem przeciw Chaldei. W sen­
sie kulturalnym Hebrajczycy stanowili fragment cywilizacji światowej tej
samej nad Nilem, Tygrysem i Eufratem, a także w mniej znacznych pań­
stwach na pograniczu imperiów' — i w sumie byli z tego zadowoleni. Jedy­
nie w kwestii religii skłonni byli w nowszych czasach chodzić własnymi
drogami.
432 Religie umierające i żywe
Przyjście Irańczyków niewiele na pozór zmieniło z początku w sytuacji
Kultura irańska wyrosła po większej mierze z kultur dawniejszych impe­
riów. Irańczycy wyznawali w zasadzie monoteizm i bez wątpienia odczu­
wali niejaką sympatię dla religii małego ludu, który również wierzył w je­
dyne bóstwo. Fakt, że natykamy się tak często na przykłady opowiadania
się Persów po stronie żydowskich prawowiernych, nie jest może rezulta­
tem politycznych jedynie względów. W sprawach religijnych Persja oka­
zywała się bardziej nawet tolerancyjna niż jej poprzednicy; nie było żad­
nych prześladowań obcych kultów, jeśli nie łączyły się z nacjonalizmem
i groźbą buntu. Nowe poglądy wobec tego łatwiej przenikały do kół naj­
bardziej nawet ortodoksyjnego żydostwa i lepiej były przyjmowane. Jed­
nak mimo perskiej tolerancji, do coraz głębszego ujednolicenia kultury
religijnej zmuszała sytuacja polityczna. Za panowania Achemenidów cywi­
lizowany świat znalazł się bliżej jedności władzy politycznej niż kiedykol­
wiek przedtem i potem. Jeśli chodzi o Żydów, cały świat Orientu, po któ­
rym nadal byli jeszcze tak bardzo rozproszeni, uznawał wspólnego władcę.
Nie sposób przecenić roli tego czynnika w religijnej ewolucji Żydów-
Początki diaspory żydowskiej sięgały już wtedy dawnych czasów. Weź­
my najpierw Palestynę. Pół kraju zajmowały ludy zupełnie obce: Filistyni
Fenicjanie zasiedlający wybrzeże pasem sięgającym daleko na południe
poza dawne izraelskie ziemie na zapleczu, napierający od północy Aramej­
czycy, Arabowie od wschodu, Edomici z południa. W stolicach królów Izrae­
la mieszkali koloniści wysiedleni przez asyryjskich monarchów, Czcili oczy­
wiście „Boga kraju” na równi ze swymi bóstwami z Mezopotamii i chcieli,
by uznano ich przynależność do wskrzeszonej społeczności żydowskiej.
Odtrąceni pod wpływem proroka Zachariasza, z większą jeszcze stanow­
czością i pogardą odepchnięci przez Nehemiasza, oni także powiększyli gro­
no nieprzyjaciół odrodzonego Syjonu.
Chłopów, stanowiących większość wśród Żydów, zraziły „reformy” Jo-
zjasza, zwłaszcza zaś postulat wyłączności jednej prawowitej świątyni
W epoce wygnania byli odcięci od swych naturalnych przywódców. Obu­
rzały ich wymagania syjonistów, byli przywiązani do swych chłopskich
obyczajów i nieraz oddawali cześć starym bóstwom Kanaanu całkiem po­
dobnym do bogów pogańskich sąsiadów. Kiedy okazało się, że reemigranci
spod znaku Syjonu nie byli aż tak pobożni, by wyrzec się korzyści, ja­
kie czerpali ze zwiększonych podatków, znacznie więcej jeszcze chłopów,
których tamci przezwali lekceważąco „ludźmi z roli", popadło na powrót
w mniej czy bardziej otwarte pogaństwo.
Wielu Żydów znalazło schronienie w Egipcie; za panowania Achemeni-
dów szli chętnie jako najemnicy na służbę u Persów i nie zaskarbili sobie
bynajmniej miłości krajowców. Kiedy więc Egipcjanom udało się na długi
czas zrzucić jarzmo, losy tych najemników przepędzonego pracodawcy
Ewolucja religijna Żydów 433
musiały być niewesołe. Z Jerozolimy pomocy nie dostali żadnej, nie byli
bowiem prawowierni. Wznieśli sobie, na przekór jedynej świątyni z re­
formy Jozjasza, konkurencyjny przybytek w Elefantynie, czcili tez poza
Jahwe innych jeszcze bogów i boginie.
Z drugiej strony, Żydzi z „niewoli” babilońskiej byli znacznie bardziej
ortodoksyjni niż sama Jerozolima, którą mężowie tacy jak Ezdrasz i Ne-
hemiasz musieli coraz to sprowadzać ze zlej drogi. Nadto jednak prawdzi­
wie ortodoksyjni byli tylko nieliczni z babilońskich Żydów. Najbogatsi,
w Babilonii tak samo jak w Egipcie, zawierali małżeństwa z niewiernymi
i nadawali synom imiona ku czci cudzoziemskich bogów. W Palestynie,
dosłownie w cieniu Świętego Miasta, bankierzy nie wahali się lupie ze
skóry braci Żydów. Wszelkie nacjonalistyczne nadzieje, jakie przetrwały
po zniknięciu Zorobabela, ogniskowały się wokół osoby arcykapłana, ten
jednak stawał się właśnie postacią coraz bardziej świecką, jako akcepto­
wany przez istniejącą władzę jedyny przedstawiciel swego ludu. Podobnie
ziemską instancją stał się wyższy kler, któremu najzupełniej wystarczało
uprawianie kultu wedle dawnych zasad.
Gdyby te właśnie pierwiastki judaizmu zadecydowały o przyszłości,
Żydzi podzieliliby los innych grup etnicznych. Na szczęście, ten sam nie­
pokój ducha, który u Persów miał doprowadzić do odrodzenia zoroastry-
zmu, a wśród Greków z późniejszego okresu do rozwoju misteryjnych
wierzeń przejmowanych ze Wschodu, nurtował w jeszcze większym stop­
niu garstkę Żydów istotnie oddanych sprawom ducha. Kapłani żydowscy
i ludzie interesu odegrali swoją rolę w politycznej i gospodarczej historii
po upadku Achemenidów, gdyby jednak nie powstały nowe stronnictwa,
Żydom przypadłyby w udziale dzieje niewiernych.
Nowe stronnictwa, jak można się zorientować, reprezentowały trzy
bardzo rozbieżne ideały, które niejasno uświadamiano sobie Już w późnym
okresie achemenidzkim. Po jednej stronie znaleźli się „nabożni”, głęboko
religijni, wiernie służący świątyni, których jednak w duszy bardziej ob­
chodziło należyte przestrzeganie tego Prawa Mojżeszowego, które zapro­
wadził Ezdrasz. W ich opinii zbawienie możliwe było wyłącznie w drodze
całkowitego oddzielenia się (stąd ich późniejsze miano „oddzielonych”,
faryzeuszów) od wszystkich, którzy nie zgadzali się z ich nauką, czy to
oziębłych kapłanów, czy też „ludzi z roli”. Małżeństwo mieszane równało
się wyklęciu. Pisarze studiowali Prawo według wskazań Ezdrasza; ich
czas miał nadejść po zburzeniu Drugiej Świątyni.
Inne skrzydło reprezentowało kościół szeroki. Ludzie z tego stronnictwa
byli na swój sposób równie religijni jak tak zwani „nabożni". Możliwe,
że świątyni, jej obrządkowi i wszystkiemu, co uważali za prawdziwy Ju­
daizm, byli nawet jeszcze bardziej oddani. Dokładnie odwrotnie niz „od­
dzieleni”, pragnęli, by przywileje te stały się udziałem całego świata
434 Religie umierające l żywe
Podczas gdy „nabożni" byli zdecydowanymi pacyfistami i nigdy nie
przeciwstawiali się obcej władzy, dopóki nie naruszała swobody religii,
w osobach Aggeusza, Zachariasza i Malachiasza doszedł do głosu równie
zdeklarowany nacjonalizm. Zachariasz w swych pismach po raz pierwszy
ukazuje Żydom Apokalipsę. Zorobabel wszakże zniknął, a Malachiasz nie
miał następcy. Pod ciężarem podatków perskich wszystkie myśli krążyły
już tylko wokół problemu, jak wyżyć. Zdawało się, że nacjonalizm i duch
Apokalipsy zamarły wśród żydostwa, pozory jednak okazały się, jak często
bywa, złudne.
KULTY ORIENTALNE W ŚRÓD GREKÓW
Orientalna myśl religijna wywarła potężny wpływ na Greków na długo
przedtem, nim poczęły się rozwijać na Wschodzie nowe ruchy religijne
i nim odwrotny prąd z ziem greckich z wolna ogarniać zaczął Azję. Zacz­
nijmy od Hezjoda, któremu — już tak wcześnie — Adonis znany był jako
syn Feniksa, „Fenicjanin”. We fragmentach Safony czytamy: „Biada Ado­
nisowi!" „Kiprydo, słodki Adonis umiera! Co czynić? Bijcie się w piersi,
dziewczęta, i rozerwijcie chitony!" „Biada Adonisowi, spędzi cztery mie­
siące w świecie podziemnym." Timokreon z Rodos, komediopisarz [i poeta
liryczny], który był otwartym przeciwnikiem Temistoklesa i Simonidesa,
opowiada, że w czasie uroczystości pogrzebowych, kiedy już Afrodyta
uczciła Adonisa, Cypryjczycy nadal rzucali mu na stos żywe gołębie, które
wzlatywały, ale potem spadały na inny stos i ginęły. Praksilla z Sikionu
w swych dytyrambach podaje, że gdy cienie w otchłaniach pytały Adonisa,
co było najpiękniejsze w świecie, który porzucił, ten odrzekł: „Najpięk­
niejsze, com rzucił, to słońca blask; a potem gwiazd jaśnienie, księżyca
twarz; także ogórki dojrzałe, jabłoni owoce i gruszy." Antymach wiedział,
że królestwem Adonisa był przede wszystkim Cypr.
Metojkowie fenickiego pochodzenia wprowadzili kult Adonisa do Atty-
ki na długo przed końcem V wieku, Arystofanes wymienia jednym tchem
misteria Demetry w Eleusis, Zeusa w Olimpii i Adonisa. Wspomina
o obrządkach Sabaziosa i Adonisa, które święcono na dachach w momen­
cie, gdy flota wyruszała na nieszczęsną wyprawę sycylijską; późniejsi
pisarze uznali za złowieszczy omen, że uroczystości żałobne ku czci Ado­
nisa, którego wizerunki obnoszono po Pireusie wśród niewieściego lamentu,
zbiegły się z odjazdem młodych Ateńczyków, z których niewielu wróciło.
W IV wieku mnożą się wzmianki o Adonisie. Kratinos nie godzi się, by
mu jego pryncypał ćwiczył chór, nawet na święto Adonisa, aczkolwiek
Dionizjos, tyran Syrakuz, sam ułożył tragedię zatytułowaną imieniem tego
boga. Ferekrates pisał: „Dopełnimy obrządków Adonisa i będziemy go
Kulty orientalne Wnrod Greków 433
opłakiwać.” Antyfanes był autorem Adonisa, a w Kuryntiankach opowia­
dał o świni, którą na Cyprze poświęcają Afrodycie. Eubulos wyjaśniał,
dlaczego sałata jest pokarmem umarłych: na Cyprze na jej liściach ukła­
dają zmarłego Adonisa, Natomiast Araros w Adonisie natrząsał się z cudzo­
ziemskiego bóstwa, pisząc, że „bóg ryj swój ku nam kieruje". Fik-tajros
wystawił Adonisjanki, sztukę o czcicielkach Adonisa, Filiskos zt-.s Ańiłzeu-
słwo Adonisa. Difilos w Zografosie opowiada o samijskich prostytutkach,
które odprawiają Adonia w domach publicznych. Komediopisarz Platon
w swoim Adonisie wieszczył Kinyrasowi, królowi Cypryjczyków, zc Afro­
dyta i Dionizos zgubią jego syna. Nawet Demostenes wspominał o Adoni­
sie. O żadnym innym bóstwie wschodnim nie mamy tylu wzmianek, toteż
nie zaskakuje nas wiadomość, że w roku 333 metojkowie z Kitionu otrzy­
mali wreszcie zezwolenie na budowę świątyni dla własnej Afrodyty.
Wcześnie również zawitał do Greków Attis ze swą kochanką, frygijską
Matką Bogów Kybele. Już w VI wieku wspomina o niej Hipponaks z Efe­
zu jako Kybelis. Wkrótce po wielkiej wojnie perskiej w Atenach ustano­
wiono państwowy kult Matki, gdyż wyrocznia Apollona nakazała miesz­
kańcom, by uśmierzyli jej gniew; Ateńczycy wznieśli wówczas Metroon
opodal agory. W środku znajdował się posąg Kybele. dzieło Agorakitosa,
ucznia Fidiasza. Bogini siedziała na tronie, towarzyszyły jej lwy, w ręku
trzymała tympanon. Wizerunek Kybele znajduje się też na jednej z ów­
czesnych płaskorzeźb.
Pindar poświęcił jej kaplicę juko Dindymenie; tron i posąg bogini
z penłelikońskiego marmuru rzeźbili Tebańczycy, Arystomedes i Sokrates.
Pauzartiasz, autor przewodnika po Grecji, widział tę kaplicę opodal ruin
domu Pindara. Eurypides wiąże obrządki bachiczne z orgiami Wielkiej
Matki Kybele; jego to najwidoczniej naśladuje Ateńczyk Diogenes w Se-
mele, gdy wspomina o Kybele, Frygii, Lidii, górze Tmolos, rzece Hulys,
Baktrii i prawie perskim. Na początku IV wieku stal już Metroon w Olim­
pii. Teopocmp w swoich Kapeltdes powiada: „Ja także kocham twego
Attisa.” Antystenes [Ateńczyk] natomiast, gdy kapłan Kybele domaga!
się datku, odparł: „Nie utrzymuję Matki Bogów, bogowie powinni ją
utrzymywać!" Kredy mu wytykano matkę Traczynkę, tenże Antystenes
odparował: „Nawet Matka Bogów pochodzi z góry Ida." W MetragyTi.es
Antyfanesa występuje kaplon-jałmużnik Kybele. od którego jedna z po­
staci kupuje maść bogini.
Wraz z Attisem i Kybele przybył Sabazios ze swymi korybanUimi. Ary­
stofanes w Horach pozwał Sabaziosa, frygijskiego flecistę, i inne obce
bóstwa przed sąd i skazał na wygnanie z Aten. Sositeos akcję swego utwo­
ru Dajnis, czyli Lilyerses przeniósł do Kelajnaj, starodawnego miasta Mi-
dasa. O Linosie i Adonisie śpiewała już Safona.
Kult Ammona wprowadzili dość późno Grecy z Libii Uczciwsze gu
436 Religie umierające i żywe
w osobach swych protektorów, Ammonitów, Pindar poświęcił Ammonowi
świątynię w europejskich Tebach, z posągiem dłuta Kalamisa. Eurypides
wiedział o bezwodnej siedzibie Ammona, spragnionej deszczu. Arystofa-
nes, tym razem bez żartów, przyznał wyroczni boga drugie miejsce, zaraz
po delfickiej. Kiedy Ateny wysłały do Ammona oficjalną delegację,
a Hellanikos napisał przewodnik Anabasis po szlaku wiodącym do jego
przybytku, Spartanin Lizander skorzystał z przykładu i również odwie­
dził wyrocznię. Rzuca się w oczy, że w tekstach komicznych nie ma drwin
z Ammona.
Jest to tym godniejsze uwagi, że komediopisarze byli zdecydowanie nie­
chętni kultom przewożonym ze Wschodu. Arystofanes ganił kobiety za
przyjmowanie cudzoziemskich kultów, w Telmesyjczykach zaś ośmieszył
zabobony, z których słynęli handlarze przepowiedni z Telmessos. W 355
roku Isokrates przeciwstawił przepych obchodów, jakimi święcono obcych
bogów, zaniedbywaniu rodzimych bóstw.
ZOROASTRYZM W YJAŁOW IONY
Dorastający Dariusz I był pod wpływem Zoroastra. W swej inskrypcji
nagrobnej cytuje, jak się zdaje, z Gathów, inne zapisy zawierają wyraźne
ślady idei i języka Zoroastra. Oczywiste jest jednak, że Dariusz nie zawsze
stosował się do nauk mistrza: bardzo możliwe, iż nie rozumiał ich istoty.
I on, i jego następcy wzywali z imienia obcych bogów, ale mogła to być
w ojczystych krajach tych bóstw kwestia polityki. Jednakże nawet w ofi­
cjalnych inskrypcjach nie wspomina się o Ahuramażdzie jako o jedynym
bogu. Był on raczej „największym z bogów”, któremu do towarzystwa
dodawano w inwokacjach „innych bogów, którzy są”.
Wygnany przez Zoroastra Mitra przetrwał w sercach ludzi. Z każdego
panowania dotarły do nas, i to w większości języków imperium, imiona
własne świadczące, jak wielu ojców oddawało synów w opiekę staremu
pogańskiemu bóstwu słońca. Wspominaliśmy uprzednio o wzmiankach do­
wodzących, iż kult jego trwał. Za Artakserksesa I Mitrę urzędowo wymie­
niano na drugim miejscu po samym Ahuramażdzie. Zachował się skompo­
nowany w mrokach pogańskich hymn do Mitry; teraz śpiewano go znowu,
choć w narzeczu innym niż dialekt proroka. Ponownie przerobiony w cza­
sach partyjskich przetrwał w tej późnej formie i jest dziś używany
w obrządku Parsów [sekta z ośrodkiem w Bombaju].
Artakserkses II szczególną czcią otaczał Anahitę, „Niepokalaną”, którą
Grecy powszechnie utożsamiali z Artemidą. Jako pierwszy z monarchów
perskich wznosił jej posągi, które ustawi! w Babilonie, Suzie, Ekbatanie,
Parsie, Baktrze, Damaszku i Sardes. Opis bogini w Jaszcie śpiewanym na
Zoroastryzm wyjałowiony 437
jej cześć wywodzi się w sposób oczywisty z wyglądu któregoś z tych po­
sągów. Wyznawcy widzą dobrą Ardwi Sura Anahitę jako piękną dziew­
czynę, bardzo silną, o pełnych kształtach, wysoko podpasaną, szlachetnej
postawy i wielkiego rodu. Na głowie ma złotą koronę z ośmioma stu-
gwiezdnymi promieniami — gwiazdę babilońskiej Isztar — spod której
spływają wstęgi. W uszach kwadratowe złote kolczyki, śliczną szyję otacza
złota kolia. Ciało okrywa szata haftowana złotem, ale spodnia część gar­
deroby jest z miękkich skórek z trzystu bobrzye, które urodziły czworo
młodych (bo wtedy mają najlepsze futro). Bogini przepasuje się ciasno
w talii, by piersiom nadać piękny kształt. W ręku trzyma baresma, święty
pęk różdżek. Na stopach ma błyszczące inkrustowane złotem trzewiki.
Z gwiezdnych wyżyn tak oto wzywa ją Ahuramazda: „Z gwiazd w gó­
rze zstąp, Ardwi Sura Anahito, na stworzoną przez boga ziemię; będą cię
wielbić potężni władcy, panowie krain, i synowie ich. Potężni wojownicy
modlić się będą do ciebie o rącze konie i nieprzemijającą chwałę; kapłani
prosić będą w modlitwie o poznanie i mądrość. Dziewczęta o łonach jeszcze
bez owocu błagać będą o pana, który mocarnym będzie małżonkiem, ko­
biety przed połogiem — o łatwe rozwiązanie. Wszystko to przyznasz im,
Ardwi Sura Anahito, gdyż w twojej jest mocy.”
Anahita zstępuje na wezwanie Stwórcy. Piękne są jej białe ramiona,
a grube jak końskie barki. Całej ich mocy będzie potrzebować, gdyż z roz­
kazu Ahuramazdy cztery rumaki stoją u jej rydwanu, rosłe, rącze, białe —
wicher, deszcz, chmura i śnieżyca z deszczem. Anahita ujmuje cugle
i zjeżdża w dół; konie jej roztratują każdego, kto żywi nienawiść ku wier­
nym, dewa czy człowieka, Jatu czy Pajrikę.
Ze szczytu Hukarii, który otaczają przepaście, pełne złota na stukrotną
wysokość męża, Anahita skacze w dół. Teraz staje się potężną rzeką, która
w lede i w zimie niesie wody do rozdziału na siedem rejonów świata.
W dzień i w nocy toczy w dół wody, których jest tyle, ile we wszystkich
nurtach płynących po ziemi.
Tysiąc gardzieli ma Anahita i tysiąc koryt, a każde tak długie, że mąż
na dobrym koniu czterdzieści dni będzie je odmierza!. Nad każdym nurtem
stoi dom, rozświetlony setką okien, zbudowany pięknie i mocno, z tysią­
cem kolumn i dziesięcioma tysiącami bali; w każdym rozstawiono łoże
wygodnie posłane i pachnące, na którym piętrzą się poduszki. Stamtąd
spieszy Anahita ku morzu Wourukasza, oceanowi opływającemu ziemię,
gotują się wody u wszystkich jego wybrzeży, gdy bogini zbiega w dół.
Na ziemi Anahita ma inne zadania. Przygotowuje nasienie mężczyzn
i owoc w łonie wszystkich kobiet dojrzałych do rodzenia. Ona daje każdej
kobiecie udany poród i we właściwym czasie wypełnia jej piersi potrzebną
ilością mleka. Ona darzy człowieka zdrowiem, za jej sprawą przybywa
kanałów' wodnych, pól i stad. majątku ł ziemi. Dewów — niegdyś jej
438 Religie umierające i żywe
partnerów — Anahita nienawidzi, natomiast przykazaniom Ahury jest
posłuszna.
Zupełnie odmienny obraz ewolucji religijnej ukazują inne zapisy, do­
łączone teraz do świętej Awesty pod odrębną nazwą Siedmiokrotnej Jasny,
które podobnie jak autentyczne słowa Zoroastra zachowały się w dialekcie
gathyjsldm, ale proza. Możliwe, że one właśnie przedstawiają oficjalny
obrządek imperium Achemenidów; w każdym razie o wielkim proroku
irańskim nie ma tam bezpośrednio w ogóle mowy, doktryna również nie
pokrywa się bynajmniej z nauką Zoroastra. We wstępie czytamy: „Czci­
my świętego Ahuramazdę, Pana Cnoty. Czcimy Amesza Spenta, czcimy
wszelki duchowy i doczesny twór Cnoty, zgodnie z obrządkiem prawdziwej
mazdajasnejskiej wiary.” Ten ostatni termin pojawia się wcześnie, gdyż na
krótko przed rokiem 410. Jedoniasz, głowa gminy żydowskiej w Elefan-
tynie, zawiadamia swego korespondenta, że dygnitarz, którego ustanowio­
no w nomie No, czyli Teb, jest mazdajasnaninem.
Teraz zaczyna się właściwa Jasna: „Oni niechaj wybrani przez nas
będą, Ahuramazda i Cnota Piękna, byśmy myśleć, mówić i czynić mogli,
co najlepsze dla obu światów. Uczeni i nieuczeni, władcy i poddani, w na­
grodę za czyn najlepszy pragniemy, aby Bydło było bezpieczne i miało
dostatnią karmę. Najlepszych władców zaiste jest Królestwo, bowiem
Ahuramaździe i Cnocie Najlepszej je przypisujemy. Skoro wie mąż lub
niewiasta, co jest sprawiedliwe, niechaj to z zapałem czyni za siebie i za
tego, kogo tylko zdoła przywieść do zrozumienia. Albowiem pierzymy, że
najlepszą rzeczą jest tobie. Ahuramazdo, przymnożyć czci i chwały, a Bydłu
paszy. Dla ciebie trudzić się będziemy ze wszystkich sił i nieść innym
zrozumienie. Każdy, kto ma rozeznanie, komu towarzyszy Cnota, kto
z Cnotą przestaje, ten rachuje na pocieszenie najlepsze w obu światach.
Takie, Ahuramazdo, głosić chcemy objawione słowa, o Cnocie lepiej po­
dumawszy; zaś tobie się. nakazodawco i nauczycielu, poddajemy. Przez
pragnienie Cnoty, Myśli Dobrej i Dobrego Królestwa, tobie, Ahuro, chwała
niech będzie nad chwały i modły niezliczone.”
Abstrakcyjne u Zoroastra manifestacje istoty boskiej są tu zantropo-
morfizowane, a sześć najznamienitszych przekształciło się w Amesza Spen­
ta z własnym w istocie kultem. Powróciły też jednak inne dawne bogi
indoirańskie i przyznano im rangę nieco tylko niższą niż samemu Ahura­
maździe. Przed innymi brał miejsce Atar, bóg ognia, któremu poświęcono
całą odrębną modlitwę:
„Za sprawą Ognia tego zbliżamy się najpierw ku tobie, Mazda-Ahuro,
za sprawą Ducha twego Najświętszego. A jest on też męką temu, na kogo
lyś mękę rzucił. Obyś więc na próbę bożą największą zstąpił na nas. Ogniu
Mazda-Ahury, ku rozradowaniu, przeradosną radość niosąc i zaszczyt naj­
szczytniejszy. Jako Ogień radością jesteś Mazda-Ahury, jako Duch Prze­
ZoroastrjrŁm wyjałowiony 436
najświętszy radością Jego jesteś; pod jakim imieniem najlaskawszyś, Ogniu
Mazda-Ahury, z takim cisnąć się będziemy ku tobie. Myślą Dobrą. Dobrą
Cnotą, czynami dobrymi i słowami Dobrej Nauki cisnąć się ku tobie bę­
dziemy. Pokłon bijemy tobie i dzięki składamy, Mazda-Ahuro. wszelką
myślą dobrą, wszelkim dobrym słowem, wszelkim czynt-m dobrym ciśnie­
my się ku tobie. Świadczymy tobie, Mazda-Ahuro, przez najpiękniejsze
istnienie istnień, które tutaj śv latlem Jest, tam zaś, najwyżej umieszczone,
nosi miano słońca.”
Dariusz czcił boga, „który uczynił tę ziemię, który uczynił niebiosa,
który uczynił człowieka, który dobrobyt uczynił człowiekowi". Nasz psal­
mista wielbi Ahuramazdę jako stwórcę Bydła i Cnoty, wody i użytecznych
drzew, światła, ziemi i wszystkiego co dobre — za suwerenną moc, wiel­
kość i dobroczynne dzieła. Jego też pragnie uczcić zbiorem modłów, w któ­
rych mowa o Bydle, uczcić najświętszymi imionami, które pochodzą od
Ahury, a miłe są Mazdzie, własnym ciałem i własnym życiem.
Duchy zmarłych przodków, zażywające czci od najdawniejszych czasów,
Zoroaster zastąpił bardziej uduchowionym pojęciem Istot; a oto powróciła
dawna wiara we frawaszich: „Wielbimy Łrawiszich, wyznawców Cnoty,
mężów i niewiasty' pospołu”, tak jak samą Cnotę Najlepszą, Najpiękniej­
szą Spenta Amesza, Dobrą Myśl 1 Dobre Królestwo, dobre bytowanie, do­
brą nagrodę i dobrą Zbożność.
Jeszcze więcej z dawnego kultu natury pojawia się w następnej Jaśnie:
„Wielbimy Ziemię, która nas nosi, 1 owe małżonki twoje. Ahuramazdo.
w Cnocie tak doskonałe, ich zbożność, a wraz i szczęsne dobrodziejstwo,
dobre pożądanie, dobre spełnienie, dobry charakter i płodność dobrą. Wiel­
bimy Wody tryskające, zbierające się i spływające, które, od Ahury po­
chodne, do Ahury należycie, pełnicie dobro — was, łatwe do przeprawy,
dobre do pływania i kąpieli, które nagrodą jesteście dla obu światów.
Imionami, które wam Ahuramazda, Dobry Dawca, tworząc ponadawal.
wielbimy was, przez nie łaski waszej upraszamy, pokłon bijemy i dzięki
składamy. Do was. Wody, jako do brzemiennych kierujemy błaganie, jako
do Matek, jako do Krów mlecznych, któreście dla biednego troskliwe, dla
wszystkich pokarm niosące, najlepsze, najpiękniejsze."
Surowy, daleki Ahuramazda Zoroastra przekształcił się na nowo w orien­
talnego monarchę z haremem pełnym matek-bogiń.
Dusza Wołu nie jest już podwładną Ahuramazdy, gdyż ona także stała
się przedmiotem kultu: „A teraz ofiarę składamy Duszy Bydła t jej stwo­
rzonemu ciału. I święcimy też duszom stada, które są zdolne do żyda ”
To nie wszystko:
„Wielbimy dusze tych zwierząt, które są oswojone i okiełznane, dusze
traw dzikich i dusze uświęcone, gdzie by zrodzone nie były, męzow » nie­
wiast, których czyste sumienia zwyciężają w walce z dewami. \Melbuny
440 Religie um ierające i żywe
szczodrych nieśmiertelnych, mężów i niewiasty. Skwapliwie, jak każe
szczęsne a dobre prawo rozkwitu i mocy, i dobrej Zbożności pełni ciśnie­
my się ku wam wraz z dobrym krewieństwem naszych krewnych, z rodu
Cnoty.”
,,Pomnij, jaką obiecałeś odpłatę, Mazda-Ahuro, i spraw, aby stało się
zadość prośbie naszej wedle rozrządzenia twego o nagrodzie dla takiej jak
ja istoty. Spraw, byśmy i w tym życiu, i w przyszłym życiu ducha dostą­
pili wspólnoty z tobą i Cnotą na wieki wieczne. Spraw, by wojownicy
łaknęli Cnoty, by pasterze sposobni byli trwałej wspólnocie i by z zapałem
świadczyli nam pomoc! Takoż niechby możni, chłopi i kapłani, z którymi
jesteśmy we wspólnocie, takoż niech byśmy wszyscy, Mazda-Ahuro, jako
sprawiedliwi wyznawcy Cnoty zdołali cię nakłonić, abyś przystał na
pragnienia nasze.”
„Chwałę, hymny i hołdy nasze Ahuramażdzie i Cnocie Najlepszej skła­
damy w ofierze. Obyśmy Królestwa twego Dobrego dostąpili na wieczność,
a Króla dobrego mieli nad nami. Zezwól, najłaskawsza z istot, niechaj każ­
de z nas, mąż i niewiasta, mieszka w obu światach. Oto obrządkiem od­
płacamy ci się, Jazacie wspomogliwy, otoczony wiernymi wielbicielami,
przyjacielu ich; obyś był nam życiem i mocą ciał naszych. Obyśmy z twej
łaski i woli dostąpili długiego żywota i byli potężni. Podtrzymuj nas
i wspomagaj czas długi a zbawiennie. Oby nam czcicieli twoich i rzecz­
ników Mantry dano imię; tego pragniemy i obyśmy mogli dostąpić. Którą
żeś nagrodę, zasługom naszym stosowną, wyznaczy! Duszom, takiej udziel
nam w tym życiu i w żywocie Ducha, abyśmy na wieki twojej i Cnoty
ochrony dostąpili.”
Choć było w tym wiele autentycznej wzniosłości, naukę Zoroastra wy­
jałowiono. niejedno też w tych tekstach trąci nieokrzesanym pogaństwem.
W niektórych stronach wiara przetrwała w czystej postaci, jak o tym
świadczą trzy modlitwy — Ahuna Wairia, Aszem Wohu i Airiema Iszio —
najstarszy, być może, po Gathach, dokument. Tutaj Zoroaster nadal nie­
mało znaczył: „Jak On (Ahura) jest Panem upragnionym, tak on (Zoroa­
ster) Sędzią jest wedle Cnoty, sprawcą czynów żywota wedle Myśli Dobrej
Mazdzie i wedle Królestwa Ahurze, tym, którego ustanowili pasterzem
biednych.” „Cnota jest dobrem największym; niechaj się stanie wedle żą­
dań naszych, niechaj nam wedle żądań naszych Cnota najwyższym będzie
szczęściem.”
„Niechaj nastąpi upragnione kapłańskie zbratanie ku wspomożeniu mę­
żów i niewiast, którzy otrzymują naukę Zaratusztry, ku wspomożeniu
Myśli Dobrej, niech tym sposobem sumienie zyska bezcenną nagrodę.
Modlę się o drogocenną zapłatę Cnoty, której Ahuramazda jest mocen
udzielić.”
Nie ma mowy o Zoroastrze w „Siedmiu rozdziałach”, gdyż najwidoczniej
Zoroaatryim wyjałowiony 441
nie pochodzą z kręgu jego bezpośrednich wyznawców. Kiedy dołączono je
do Gathów Zoroastra, potrzebne było uzupełnienie
„W całym zbiorze tej Jasny, w „Siedmiu rozdziałach", wielbimy was,
Szczodrzy Nieśmiertelni. Źródłom wód święcimy i przeprawom rzecznym,
u dróg rozstaju i ścieżek zbiegu. U wzgórz w strumienie obfitych świę­
cimy, obrońcy święcimy i stwórcy pospołu, Zaratustrze i Panu." [Tu
WTeszcie wspomina się o Zoroastrze, nie Jako o proroku, lecz jako o istocie
boskiej zasługującej na cześć wespół z samym Ahuramazdą ]
„Ziemi i niebiosom święcimy, wichrowi, który Mazda stworzył, szczy­
towi Harniti wyniosłej, ziemi i wszelkiej dobrej rzeczy. Wielbimy Dobrego
Ducha i święte zjawy, święcimy rybie pięćdziesięciopletwej i zwierzowi
poświęconemu, co w Wourukasza stoi, i onemu morzu Wourukasza. w któ­
rym stoi, i haomie zlotokwietnej, co rośnie na wysokościach, i napojom
z haomy, które wracają nam siły i wspomagają bieg tego świata. Święci­
my haomie, która przepędza śmierć [zadziwiające odwrócenie nauki Zo­
roastra potępiającej „plugawy napój”], rzek płynącym nurtom i wielkim
stadom ptaków; święcimy, by z dalekiej wędrówki powrócili Kapłani
Ognia do tych. którzy troszczą się o Cnotę w krainach ziemi."
Słowa te spisywano w epoce Aleksandra Wielkiego. Religia Zoroastra.
nawet w zmodyfikowanej formie, utraciła charakter uznanego odłamu
wiary ortodoksyjnej wspieranego przez państwo. Historia, jakoby sam
Aleksander zniszczył wzorcowy kodeks świętego pisma, jest wymysłem,
który miał wytłumaczyć późniejszym pokoleniom, w jaki sposób teksty te
niemal zupełnie zaginęły. Jednakże zoroastryzm stał się teraz jedną z wielu
sekt. Miał przeciw sobie wszystkie wyrafinowane atrakcje religii greckiej,
jej wspaniałych świątyń i wystawnych, choć pustych obrządków, a także
rozkładowe siły filozofii greckiej, przy czym i jedną, i drugą jako nosi­
cielki hellenizacji wspierali finansowo obcy, macedońscy królowie. W na­
dziei powstrzymania stale potężniejącego hellenistycznego zalewu zoroa­
stryzm mógł zrobić już tylko jedno: sformułować „wyznanie wiary", wy­
kład zasadniczych nauk mazdajasnanizmu. Potem czas było uznać, że dia­
lekt Gathów stał się martwym językiem świętym i kanon zamknięto.
ZNAJOMOŚĆ RELIGII PERSKIEJ U GREKÓW
Grecy z IV wieku znali religię perską znacznie lepiej niz Herodot. Około
390 roku Platon mógł już opowiadać o magei Zoroastra, syna Oromasdesa.
Mageia w tym czasie nie oznacza Już najwidoczniej religii Magów. Ponie­
waż terminem tym określa się teraz Gathy Zoroastra. rellgia mazdajar.neń-
ska stała się niewątpliwie kultem urzędowym, acz zdumicuające Jest. ze
z wielkiego proroka tak wcześnie zrobiono w sensie dosłownym syna Ahu-
442 Religie umierające 1 ż y w e
ramazdy. W Platońskiej opozycji królestw Dobra i Zła niektórzy dopatrzyli
się nawet śladów dualizmu Zoroastra.
Dobrą znajomość ówczesnej religii perskiej wykazuje Ksenofont w Wy­
chowaniu Cyrusa. Z rozkazu Magów Cyrus składa ofiary najpierw bogini
przodków, Hestii, potem królowi Zeusowi i na koniec innym bogom. W ten
sposób dowiadujemy się, że w czwartym stuleciu Anahicie przyznawano
pierwszeństwo nawet przed Ahuramazdą. Składa się ofiary oczyszczające,
przy czym leje się obiaty Ziemi, oraz ofiary dla herosów, którzy zamiesz­
kują kraj Medów.
Z postanowienia Magów Zeusowi i innym bóstwom poświęca się byki,
natomiast konie zastrzeżone są dla słońca. Pojawia się rydwan z uwień­
czonymi białymi końmi w złotej uprzęży, poświęcony Zeusowi; za nim
posuwa się w procesji rydwan słońca, następnie trzeci, z purpurowymi
rzędami na konie, którego przeznaczenie jest Ksenofontowi najwyraźniej
nie znane, na końcu zaś na wielkim ruchomym ołtarzu niesiony jest ogień.
Kiedy procesja znajdzie się wewnątrz świętego ogrodzenia, wyznawcy
składają ofiarę Zeusowi i spalają byki; składają też ofiary całopalne słońcu
(a Ziemi, jak nakazują Magowie, poświęcają ofiary) i następnie miejsco­
wym herosom, natomiast Magom powierza się tę część zdobyczy, którą
przeznaczano dla bogow. Podstawą działań u Persów są 'wróżby ofiarne,
znaki niebieskie, lot ptaków' i wróżebne słowa. Kiedy Cyrus poczuł, że
zbliża się śmierć, powrócił do Persai fPersepolis) i na akropolu dokonał
ostatniego obrządku złoż.ywszy święte ofiary Zeusowi, bogu przodków,
słońcu i innym bogom.
Ksenofontowi wiadomo było, że przysięgi składano na Mitrę; o corocz­
nych uroczystościach ku czci tego boga wiedzieli również Ktezjasz i Duris.
Dejnon wyjaśnia, że Magowie składają ofiary pod gołym niebem, ponie­
waż w ich wierze ogień i woda są jedynymi godłami boskości. Podobnie jak
platonik Hcrmodoros, starał się on wyjaśnić imię Zoroastra jako imię
greckie i odczytał, że znaczy ono „czciciel gwiazd".
Platon, jak wspomnieliśmy, wywnioskował, że Zoroaster był synem sa­
mego Ahuramazdy. Kilku uczonych greckich nie zapomniało wprawdzie,
że wielki prorok żył za czasów ojca Dariusza, Hystospesa, jednakże rodo­
wici Persowie zrobili z niego rodzaj bóstwa, a wobec tej tezy niemożliwe
było przyjęcie tok niedawnych terminów. Zwyciężyła tradycja, że
Zoroaster urodzi! się w czasach prehistorycznych. Łatwowierni Grecy
przyjęli orientalną chronologię i starali się Jedynie dopaaow'ać ją do wła­
snej. Wkrótce potc-m Hcrmodoros i Hermippos uznali, że Zoroaster żył
pięć tysięcy lat przed upadkiem Troi. Autor przypisywanej Ksantosowi
Historii Lidii twierdził, żc prorok żył sześć tysięcy lat przed wyprawą
Kserkne.su i wśród wielu jego następców (aż do zniszczenia Persji przez
Aleksandra) wymieniu) Magów: Ostunusn, Astrumpsyehosa, Oobryaso
W pływ kultów perskich t4.1
i Pazatasa; możliwe jednak, że datowanie wziął po prostu od F.udoksosa.
Arystoteles napisał książkę, dziś zaginioną, O magii, aczkolwiek prze-
czyi, by Magowie uprawiali to, co już wtedy zaczęto nazywać „magią"
Egipskim pretensjom do starożytności Arystoteles nie da! tak pokornie
udary jak Herodot i Platon, z nie mniejszą natomiast łatwowiernością
przyjął przechwałki Magów. Zapoczątkowanie prawdziwej filozofii przy­
pisuje mianowicie Magom oraz babilońskim „Chaldejczykom" Podobnie
jak Hermippos, Eudoksos i Teopomp, Arystoteles twierdzi, ze Magowie
wyznawali dwie zasady: dobrego ducha, którym jest Zeus, czyli Oromas-
des, oraz złego, Hadesa, czyli Ariemaniosa. Teopomp i Eudoksos przypisują
nadto Magom wiarę w życie pozagrobowe ludzi oraz w moc własnych
modłów, dzięki którym trwa świat. Wreszcie Teopomp jako pierwszy
przedstawił Grekom eschatologię perską: przez trzy tysiące lat jeden z bo­
gów panuje nad drugim, potem przez kolejne trzy tysiące lat walczą zc
sobą. Na koniec Hades ponosi klęskę; ludzie są szczęśliwi, jedzenia nie
potrzebują i nie rzucają cienia, Bóg, który' sprawił to dobrodziejstwo,
tymczasem odpoczywa.
W PŁYW KULTÓW PERSK ICH
Świątynie Anahity, które po całym imperium zakładał Artakserkses II,
wkrótce służyły już, jak się wydaje, kultom innych bogiń płodności. Pod
koniec okresu helleńskiego z religią Magów zaznajomili się myśliciele
greccy. Potem, gdyby nie ingerencja pewnych nowych czynników, zarięg
religii perskiej ograniczałby się zapewne do terytoriów irańskich.
Po klęsce pod Saką w Armenii, Persowie — jak wieść niesie — założyli
otoczone murem miasto Żela. Tam wznieśli świątynię Annitis oraz bogów,
którzy dzielili z nią ołtarz — Omanosa i Anadatosa; co roku az do czasów
chrześcijańskich odbywały się tam uroczystości, Sakuje. Miasto było nudę,
zamieszkiwali je głównie poddani świątyni, ale włośnie stamtąd religia
perska przeniknęła na zachód do Kapadocji i dalej na południe do Cylicji,
gdzie kult Mitry przejęli piraci; po wiekach bóg słońca zapanował w ar­
miach rzymskich i stał się konkurentem wschodniego Chrystusa
W toku tych właśnie stuleci zoroostryzm wniósł swój najpoważniejszy
wkład do rozwoju uniwersalnej religii. Semicką wiarę w /ycie pośmiertna
rozświetliła nieśmiertelność prawdziwa. Szatan Oskarżyciel stal się- Złym
Duchem. W Jerozolimie importuwariu z Egiptu Apokalipsa przekształciła
się w autentyczną eschatologię, doktrynę rzeczy ostatecznych, zmartwych­
wstania i sądu. Za pośrednictwem Żydów zoroostryzm przeniknął do
teologii chrześcijańskiej.

Rozdział X X X III
NOWE WIATRY Z ZACHODU
ZW YCIĘSTW O JĘ Z Y K A A R A M E JSK IEG O
ad całym imperium Achemenidów wiały nowe wiatry. Zrodziły się
N na ziemi Greków. Najdonioślejsze były przemiany językowe. Nie po­
wiodła się próba zapisu urzędowej perszczyzny alfabetem klinowym. Po
Dariuszu Wielkim żaden monarcha nie usiłował już spisać w ten sposób
dłuższego tekstu, nie mówiąc o autobiografii. Znacznie mniej liczne in­
skrypcje Kserksesa wykazują zaczątki rozkładu języka, a rzadkie rejestry
urzędowe z IV wieku śrwiadczą o całkowitej niemal nieznajomości struk­
tury gramatycznej. Z rzadka tylko pisano klinową perszczyzną na glinia­
nych tabliczkach, ani razu zaś po czasach Dariusza I.
Hymny do pogańskich bogów Ariów układano na długo przed epoką
Cyrusa w innym narzeczu. Przez pewien czas teksty te podporządkowano
urzędowo Gathom Zoroastra, recytowanym w jeszcze innym dialekcie.
W miarę jak dawni bogowie odzyskiwali łaskę u króla, powracały też do
łask hymny na ich cześć, choć znów inni wierzący, reformując doktrynę
Zoroastra, nadal posługiwali się narzeczem proroka, acz tylko w prozie.
Z początkiem V wieku elamicki był w użyciu nie tylko jako jeden
z trzech urzędowych języków królewskich inskrypcji klinowych, lecz rów­
nież jako potoczny język dokumentów gospodarczych i w archiwum sa­
mego Persepolis. W IV wieku elamicki z trójjęzycznych zapisów stał się
prawie bezsensownym tłumaczeniem zdegenerowanej pierwotnej perszczy­
zny. Z ludów Azji Zachodniej tylko Babilończycy nadal posługiwali się
na dużą skalę zapisem klinowym, ale w połowie stulecia dokumentacja
administracyjna i gospodarcza urywa się niemal całkowicie, co by wska­
zywało, że pismo to wychodziło z użycia i stopniowo stało się dostępne
tylko ludziom wykształconym. W Egipcie analogiczne tendencje do zaniku
hieroglifów, zapisu hieratycznego i demotycznego zostały całkowicie za­
hamowane wskutek odzyskania niepodległości.
Zwycięstwo alfabetu było prawne zupełne. Po całych stuleciach, kiedy
pismo synajskie widniało w prymitywnych graffiti w oazach Arabii Pół­
nocnej, system alfabetyczny rozkwitł nagle wspaniałymi inskrypcjami.
Alfabetem fenickim posługiwano się stale w inskrypcjach i legendach
monet w Syrii, Fenicji i na Cyprze, a nowe życie tchnięto weń w Karta­
G recki język i sztuka na Wschodzie 445
ginie i w zachodnich koloniach. Na początku omawianego okresu dziejów
Żydzi pisali jeszcze po hebrajsku; u jego schyłku hebrajski wyszedł już
z potocznego użycia. Kiedy starano się znów spisać coś w świętym języku,
rozpoznajemy daty utworów po obfitości aramejskich słów i zwrotów.
W rzeczy samej przyszłość należała do alfabetu fenickiego, w formie
przystosowanej przez Aramejczyków, oraz do języka aramejskiego. Ofi­
cjalne rozporządzenia kancelarii perskiej i korespondencję dyplomatyczną
spisywano już od czasów Cyrusa z reguły po aramejsku. Setki tabliczek
z Persepolis pisanych atramentem świadczą, że w samym sercu imperium
posługiwano się tym językiem w archiwach. Odnajdujemy go w zapisach
stylem na glinianych tabliczkach pokrytych znakami babilońskimi i wów­
czas służy jako łatwy do odczytania komentarz do trudniejszego pisma
klinowego. Aramejskie inskrypcje są pospolite w Syrii Północnej i Cylicji,
mniej częste w Kapadocji, Paflagonii, Myzji, Lidii i Pamfili! Najemnicy
greccy przyjmowali pieniądze z aramejskimi napisami, kiedy zaś wielki
król pisał do Greków, jego listy trzeba było tłumaczyć z urzędcwego ję­
zyka, którym się zazwyczaj posługiwał w korespondencji. Przez pewien
czas ararnejski zagrażał Egiptowi, ale odrodzenie nacjonalizmu egipskiego
odwTÓcilo niebezpieczeństwo. Gdy w samej Parsie alfabet klinowy wyszedł
z użycia, Gathy i hymny, teraz przechowywane raczej tylko w formie pi­
semnej, notowano znakami będącymi odmianą aramejskich. O tym, że
dawne święte teksty spisano jeszcze przed Aleksandrem, przypomina
legenda, iż najeźdźca spalił wzorcowy egzemplarz tekstu.
G R E C K I JĘZYK I SZTUKA NA WSCHODZIE
Ararnejski nigdy me opanował Azji Mniejszej, gdzie, podobnie jak
w Egipcie, uczucia nacjonalistyczne przyczyniły się do utrzymania w li-
dyjskich, licyjskich i innych inskrypcjach miejscowych języków. Tutaj
jednak zapowiedzią zbliżającej się epoki hellenistycznej było coraz częst­
sze posługiwanie się greką. Język karyjski zanik) na rzecz greckiego
W kronikach na grobowcach licyjskich dodawano tu i ówdzie greckie
streszczenie. Na monetach, które dla najemników greckich bili perscy
satrapowie, są czasem wyłącznie napisy greckie. W niezawisłym Egipue
pod rządami ostatniej wielkiej dynastii brak jakichkolwiek wyraźnych sia­
dów', które by świadczyły o wpływie sztuki greckiej. Podobnie w Pale­
stynie. gdyż trochę skorup po przywożonych przez najemników greckich
dzbanach na wino i oliwę nie stanowi dowodu, ze wpływ len istniał Stra-
lon z Sydonu był filohellenem: nie jesteśmy zaskoczeni znajdując sarko-
lagi z lat sześćdziesiątych i późniejszych mające formę ludzkiego ciała
o głowach niewątpliwie skopiowanych z oryginałów greckich, choć inne.
446 Nowe wiatry z Zachodu
z tego samego okresu, są równie niewątpliwie egipskie. Wszystkie niemal
pieniądze z Azji Zachodniej pochodzą spod stempla greckich grawerów,
czego dowodem są błędy we wschodniojęzycznych legendach. Motywy na
nich są, w praktyce bez wyjątku, czysto greckie, jeśli zaś zdarzają się
orientalne, to opracowano je na sposób grecki. Bóstw, które niewątpliwie
są wschodniego pochodzenia, nie sposób odróżnić z wyglądu od ich grec­
kich odpowiedników, jeśli zaś zachowały jakieś rysy wschodnie, to przy­
najmniej ujęcie jest greckie. Baala z Tarsu można na przykład wziąć na
pierwsze wejrzenie za autentycznie helleńskiego boga, choć pochodzi]
z Anatolii, a imię miał aramejskie. Tyryjski Melkart przekształci! się szyb­
ko w greckiego Heraklesa. Ahuramazda zachowywał kształt nadany mu
w Persepolis, ale sposób przedstawienia go byl całkowicie grecki.
Zachodnie wybrzeże Azji Mniejszej zostało powierzchownie zhelleni-
zowane. W sztuce licyjskiej zachowało się nieco elementów rodzimych
związanych z typem rzeźby kulej w skale, ale artyści greccy czy też ich
utalentowani uczniowie stworzyli dzieła tak czyste, że bez dyskusji uznaje
się je za helleńskie. Mauzoleum w Halikamasie, przyozdobione przez czte­
rech spośród najsłynniejszych rzeźbiarzy owych dni, stanowi szczyt sztuki
przedhellenistycznej. Natomiast na terenach irańskich pojawiają się wte­
dy po raz pierwszy ślady wstępnego rozwoju sztuki autentycznie ludowej.
Według powszechnej opinii, zachodnie wybrzeże Azji Mniejszej było
nadal w tych ostatnich latach częścią imperium Acheraenidów. Nasze
źródła mówią o perskich satrapach i dygnitarzach, jak również o dowód­
cach najemnych oddziałów i tyranach. Liczne są wprawdzie wzmianki
0 zaburzeniach wewnętrznych i najazdach z zewnątrz, ale nie powinno to
nas wprowadzać w błąd. Greckie miasta w Azji kwitły pod władzą per­
ską — niewątpliwie dlatego, że tak często była to władza nominalne
Dowodów nie trzeba daleko szukać, wystarczą świątynie. Wielką bu­
dowlą tego okresu była świątynia Artemidy w Efezie. Po umyślnym pod­
paleniu przez Herostratesa w .'556 roku zostało jeszcze wspanialej odbudo­
wana przez zapobiegliwych obywateli, którzy posprzedawali storę kolumny
1 ozdoby swoich kobiet; architektami byli Demetrlos i Pajomos. Praksy-
teles pokryi cały ołtarz posągumi i płaskorzeźbami. Trazon byl twórcą
kaplicy Hekaty, sporządził też woskowe wizerunki Penelopy i staruszki
Euryklei. Wielopierśnej bogini służyli kapłani-eunuchowle zwani z perska
megabyzami oraz ich dziewicze towarzyszki. Równic niemal słynna świą­
tynia Apollona w Didymach pod Miletcm, zniszczona przez Dariusza I po
buncie Jonów, powstała z popiołów dzięki trudom Pnjonlosa z Efezu 1 tu­
bylcu Dafnisa. Pyteos wzniósł wielki chram Ateny w Priene. Zachowane
do dziś szczątki tych i innych podobnych budowli ukazują bogactwo 1 do­
bry smak Greków w ostatnich lutach perskiego panowania.
Azjatyccy Grecy i zhellonizowanl barbarzyńcy byli mecenasami sztuk
Grecki język I sztuka na Wschodzie 117
pięknych. Z Mausollosem z Kurii jużeśmy się spotkali, podobnie jak
z wielkimi rzeźbiarzami, którzy zdobili Mauzoleum Skopas wykonał
prawdopodobnie w Karii i Jonii wiele innych posągów. Mamy nadto
wzmianki o posągach Apollona Sminteosa w Chryzc oraz betony i jej pia­
stunki w gaju Ortygia pod Efezem, obu jego dłuta. Praksylelus wyrzeźbił
Afrodytę dla niezidentyfikowanego miasta w Karii, później znunego jako
Aleksandria Latmljska. Bryaksis wystawi) w Paterze grupowy pomnik
Zeusa i Apollona z lwami. Stennis z Olintu stworzy! dla Synopy posąg
jej herosa-zalożycieln Autolykosa. Wszystko to byli Europejczycy pracu­
jący w Azji; do miejscowych rzeźbiarzy należeli Faraks z Efezu i Myagros
z Fokai, którzy specjulizowali się w brązowych posągach atletów.
Europejskich rzeźbiarzy angażowano też przy sporządzaniu darów wo­
tywnych dla europejskich miejsc kultu. Milezyjczycy zatrudnili Sntyrosa
z Paros, kiedy ufundowali dla Delf posągi Idrieusa i Ady. Nieznany uczeń
Skopnsa rzeźbił na zamówienie tychże władców reliefy dla Tegei. ,,Pers
Mitrndates, syn Rodotatesa, poświęcił Muzom wizerunek Platona, który
sporządził Silanion", głosi odpis z inskrypcji; ojcem ofiarodawcy byl za­
pewne satrapa Orontobales, dar zaś poświęcono Akademii w Atenach,
rodzinnym mieście Silaniona.
Nie zaniedbywano również pomniejszych kunsztów. Na ziemiach irań­
skich wyrabiano wspaniale wazy z brązu, natomiast biedniejsi Grecy pra­
cowali głównie w glinie; Ich geniusz artystyczny przezwyciężał ubóstwo
czyniąc każdą wazę skarbem, który warto byio strzec. Imion wielkich
twórców tej cerumiki wykwintna literatura nie notowała, trzeba je odczy­
tywać z podpisów na egzemplarzach i tak jednak wielu zjiamienitych
artystów pozostaje anonimami.
Wprawdzie na ogół używano wtedy tych wuz tylko w krajuch greckich,
czasem zdarzał się jednak eksport; odnalezione, są nam pomocne przy
datowaniu cudzoziemskich osad. Szczególnie interesujący jest pewien ze­
spół z początku stulecia. Zazwyczaj nazywa się go zespołem z Kerczu,
ponieważ najwięcej odnaleziono takich waz w starożytnym Punlikupajon
na wschodnim Krymie, ale przykłady tego stylu znujdywano także w róż­
nych miejscach basenu śródziemnomorskiego. Poniewuz Jedną z waz pod­
pisał Ksonofont Atończyk, za główną kwaterę szkoły u/.nuno Ateny. Wy­
różnia Ją zainteresowanie dla motywów perskich. Od dawna slvnna Jest
wielka wuzu, na której przidslowlono Dariusza w otoczeniu dworu. Ogól­
nie mówiąc, malarstwo ceramiczne z wczesnych lut IV wieku wskuzuje,
że zaczęto wtedy używać okazałych nu wzór wschodni tkanin.
Zasobni w złoto książęta scytyjscy dukali zamówienia tjkzc innym
artystom greckim, nie tylko malarzom waz Grecką rękę zdradza wille
waz i nicmulo biżuterii scytyjskiej. Mutywy są natomiast wyłącznie uu-mal
irańskie, a większość egzemplarzy wyszła najwidoczniej spod ręki mli)-
448 Nowe w iatry z Zachodu Greccy pisarze na Wschodzie 449

scowych artystów i wykazuje właściwe im cechy etniczne. Na terenach w dziełach późniejszych kopistów. Z ruin świątyń i budynków publicznych
całego imperium odnajdujemy autentyczną biżuterię irańską. Wiele wydobyliśmy jednak inne posągi. To, co się zachowało, mówi wystarcza­
egzemplarzy pochodzi z Egiptu, sporo z Cypru, poszczególne sztuki z in­ jąco dobitnie, jak bogatym i ważnym fragmentem świata była tuz przed
nych krajów. nastaniem ery hellenistycznej ta część imperium Achemenldów.
Największym malarzem starożytności był, jak niesie wieść, Apelles
z Efezu. Wśród krążących o nim anegdot jest historyjka, jak Apelles przy­
ciął dygnitarzowi perskiemu imieniem Megabyzos, który zwiedzając jego
pracownię wdał się w uczony dyskurs o świetle i cieniu; wskazując chłop­
ców rozcierających farby malarz zauważył, że purpurowy strój możno-
wladcy wielce im zaimponował, teraz jednak śmieją się z niego słysząc,
jak usiłuje rozprawiać o rzeczach, na których się nie zna. Apellesowi
wielkością dorównywał prawie Parrasios, również z Efezu. Inni malarze
to Androkydes, rywal Zeuksisa, Polikles z Kyzikos i Teon z Magnezji,
który odmalował szaleństwo Orestesa.

GRECCY PIS A R Z E NA W SCH O D ZIE

Wśród historyków figurowali Eforos z Eolskiej Kyme i Anaksymenes

z Lampsaku. Dejnon z Kolofonu i Heraklides z Kyme spisywali dzieje
Persji. Historię Lidii napisał po grecku Ksantos, ten jednak pochodzi!
z wnętrza półwyspu. Filiskos z Miletu, uczeń Isokratesa, był autorem ro­
mantycznych opowieści milezyjskich. Amfyktionikos napisał polemiczną
wobec Isokratesa Retorykę. Arystyp z Kyreny, twórca filozofii hedoni­
stycznej, przebywał przez pewien okres w Azji, gdzie go czas jakiś więził
satrapa Artafrenes. Eubulides z Miletu, uczeń Euklidesa [z Megary], był
podobno nauczycielem Demostenesa i zwalczał Arystotelesa; cieszy się
wątpliwą sławą wynalazcy zwodniczych problemów dialektycznych, które
tak bardzo przyczyniły się do wyjałowienia późniejszych filozoficznych
szkól — na przykład sofizmatu Kłamcy, Obłudnika, Elektry, Zamaskowa­
nej Postaci, Rogatego i Łysej Głowy.
Grecką literaturę zaczynali też tworzyć ,.barbarzyńcy". Znad granicy
greckiej pochodzili Teodektes z Faselis, uczeń Isokratesa, przyjaciel Ary­
stotelesa — początkowo autor mów, awansował na tragika i ułożył około
pięćdziesięciu tragedii. Był między nimi również Mausollos, recytowany
na pogrzebie karyjskiego księcia. Teodektes napisał też podręcznik prozy
i dzieło o budowie oracji. Inny uczeń Isokratesa, retor Krates, pochodził
z Tralleis.
Z dziel tych cenionych niegdyś pLsarzy zachowało się zaledwie kilka
linijek. Dla naszych uszu imiona te dźwięczą pusto. Zaginęły też obrazy,
płaskorzeźby i posągi tamtych artystów, chyba że przetrwały dla nas

Rozdział X X X IV
FILIP I POCZĄTEK EKSPANSJI NA WSCHÓD
NIEUDOLNOŚĆ A D M IN IS T R A C JI P E R S K IE J
P onowny podbój Fenicji i Egiptu przez Persów byl straszliwym ciosem
dla Macedończyków i promacedońskich Greków europejskich. Fenic-
kle i egipskie tryremy przywracały Persji panowanie na morzu, a jej
dyplomaci znów dysponowali niezmierzonym bogactwem tych krajów i aż
nadto dobrze umieli się nim posługiwać. Wedle wszelkich pozorów im­
perium było potężniejsze niż kiedykolwiek przedtem w tym stuleciu.
Filip nosi] się przedtem z ideą krucjaty zalecanej przez Isokratesa.
Chwilowo pożegna) się z myślą o niej i spiesznie wyprawił posłów z pole­
ceniem omówienia warunków traktatu o przyjaźni i sojuszu z wielkim
królem. Bez dyskusji cofnięto wsparcie zbuntowanym królom na Cyprze.
Hermejasowl z Assos i innym buntownikom zależnym od macedońskiej
pomocy, wydając ich w ręce mściwego króla.
Porzuceni w ten sposób Cypryjczycy nie mieli wyboru i musieli skapi­
tulować wobec nagiego wzrostu potęgi ich dawnego władcy. W rok po
upadku Egiptu wszystkie miasta cypryjskie — z wyjątkiem Salaminy,
gdzie Pnytagoras utrzymał się mimo oblężenia — podpisały warunki po­
koju. Euagorasa II odwołano z wygnania w Karii obiecując — po zdobyciu
Salaminy — tron wakujący po ojcu, wkrótce jednak oskarżony przed kró­
lem popadł w niełaskę; Pnytagorasa pozostawiono odtąd w spokoju.
Mentor za zdradę Sydonu i pomoc w podboju Egiptu dostał w nagrodę
sto talentów i dowództwo nad egejskim wybrzeżem Azji Mniejszej. Dzięki
jego wpływom uzyskali przebaczenie brat Memnon i szwagier Artabazos;
odwołani z wygnania zrezygnowali z azylu na dworze Filipa, chwilowo
deklarującego przyjazne stosunki z Ochosem. Przeciw Hermejasowi za
dawne intrygi wytoczono słuszne oskarżenie; zwabiony na naradę został
pojmany i ukrzyżowany (341 r.). Arystoteles umknął; pamięć zmarłego
gospodarza uczcił peanem i inskrypcją na posągu wystawionym przez
Hermejasa w Delfach.
Mentor zajął miasto Hermejasa sfałszowawszy listy z jego pieczęcią.
Dawnych urzędników pozostawi! na stanowiskach, dopóki uspokojeni po­
czuciem bezpieczeństwa nie wydobyli ze skrytek i nie sprowadzili pocho­
wanego gdzie indziej majątku; wtedy ich uwięził i wszystko zabrał.
S o ju s z z A te n a m i 451
Wkrótce potem zmarł; stanowisko objął po nim brat Memnon, który po­
ślubił Barsine, córkę Artabazosa.
Memnon zająwszy Lampsakos znalazł się w tarapatach finansowych;
z typowym cynizmem obłożył najbogatszych obywateli wysoką kontry­
bucją proponując, żeby odbili to sobie na mniej majętnych, którym z ko­
lei obiecano wynagrodzenie tej straty w nie określonej bliżej przyszłości
Aby zdobyć następną sumę pieniędzy, Memnon dał w zastaw swoje do­
chody; kiedy zaś te napłynęły, z zimną krwią przekształcił zobowiązanie
zastawnie w przymusową pożyczkę z obietnicą zapłaty w przyszłości
i z procentem. Oszukiwał nawet najemników; zaoszczędzi! równowartość
całomiesięcznych wydatków odmówiwszy im żołdu i nawet racji żywno­
ściowych za ,,opuszczone dni” dwudziesto dziewięciodniowego miesiąca.
Inny dowódca najemników, Stabelbios, wódz Myzyjeżyków, miał zobo­
wiązania płatnicze wobec żołnierzy; jego kruczek polegał na tym, że obie­
cał oficerom ich pobory, jeśli zwolnią swoich ludzi i zwerbują nowych —
wtedy jednak przepędził również oficerów. W ten sposób nieustanne
nadużycia, przy pomocy których wyciskano pieniądze z poddanych i na­
jemników, wytworzyły u mieszkańców Bliskiego Wschodu gotowość do
przyjęcia każdego najeźdźcy, który mógł ustanowić mocną i sprawną ad­
ministrację.
W Hałikamasie po śmierci Idrieusa rządziła jego siostra-żona Ada, do­
póki nie wypędził jej młodszy brat Piksodaros (341—335). Dochowało się
po nim w K antos dwujęzyczne rozporządzenie dotyczące dziesięciny
z pewnego podatku, obowiązującej w Ksantos, Tlos, Pinarze i Kandaudzie.
SO JUSZ Z ATENAMI PRZECIW FILIPOWI MACEDOŃSKIEMU
Na początku roku 341 Demostenes przekonywał Ateńczyków, by wy­
prawili poselstwo do Ochosa. Oponenci twierdzą, że tak postępując on.
Demostenes, zdradza Greków, czyż jednak oni sami istotnie troszczą się
o interesy Greków żyjących w Azji? Każdy ateński dowódca wyciska
z nich kontrybucje pod nazwą „dobrowolnych danin"; w istocie tamci
Grecy płacą jedynie za ochronę udzielaną ich bogatym kupcom przed pi­
ractwem na pełnym morzu.
Trakowie, którym król ufa i których nazwał „dobroczyńcami”, walczą
teraz z Filipem. Wysłannik Filipa, który spiskował z Hermejasem, dostał
się do niewoli i król zna obecnie plany Filipa; niech poseł, którego się wy­
prawi, nalega na Ochosa, by zgodził się na wspólną akcję przeciw Mace­
dończykowi. Ochos niechybnie pojmie, że po zdobyciu Aten Filipowi bę­
dzie znacznie łatwiej podjąć skuteczną ofensywę przeciw niemu. Czas po­
niechać wreszcie głupiego gadania na temat „barbarzyńcy, wspólnego
452 F ilip i początek e k sp a n sji n a W schód
wroga wszystkich Greków", i spojrzeć faktora w oczy. Twierdzą, iż lękają
się męża, który mieszka w odległej Suzie lub Ekbatanie, ponieważ knuje
zle przeciw nim zamysły; zaś w rzeczy samej raz już przywrócił on po­
tęgę Aten i teraz 2nów to samo proponuje. Jeśli Ateńczycy przegłosowali,
by tej pomocy nie przyjmować, winy króla w tym nie ma; mówca lęka
się natomiast tego, że Ateńczycy nie wierzą w żadne niebezpieczeństwo
ze strony Filipa.
Poselstwo wyprawiono i nakłaniano Ochosa, żeby zerwał traktat o przy­
jaźni i rozpoczął wojnę z Filipem. Sam wielki król był zajęty tłumieniem
kolejnego buntu Kadusjów, za to Arsites wysłał z Frygii najemne od­
działy pod dowództwem Ateńczyka Apołlodorosa i w ten sposób nie do­
puszczono do zajęcia Peryntu przez Filipa (340 r.). Sprawdziły się więc
argumenty Demostenesa.
Filip wystąpił z pretensją do Aten. Dziwne są — jak zaznaczał — ich
postępki, boć to przecież Ateny dopiero co podjęły uchwałę, w której wzy­
wały Macedonię do jedności z innymi Grekami, by nie dopuścić do odzy­
skania przez Ochosa Fenicji i Egiptu. Demostenes replikował przypomi­
nając słuchaczom, że azjatyccy satrapowie przysłali swych najemników
po to, by zamknąć Filipowi, wrogowi Aten, drogę do Peryntu; gdyby Filip
miał teraz zdobyć Byzantion, wówczas jego przyjaciele mogliby zwrócić
się o pomoc finansową do Ochosa, który jest najbogatszy ze wszystkich.
O ile zaś wielki król stanie po stronie Aten, łatwo mu będzie pokonać Ma­
cedończyka.
BUDOWLE ARTAKSERKSESA III
W Ekbatanie Ochos wzniósł kamienne kolumny apadany pod wezwa­
niem Mitry. W Suzie ukończył fronton i tylną część pałacu, którego od­
budowę rozpoczął jego ojciec. W Persepolis od czasów Artakserksesa I
nikt, jak się zdaje, z Achemenidów nie podejmował żadnych trudniejszych
prac budowlanych; nie jest nawet pewne, czy którykolwiek rezydował
przez czas dłuższy w przestarzałych budynkach dawnej stolicy. Nie byłoby
dla nas niespodzianką, gdyby posępny Ochos dopatrzył się pewnego uroku
w opustoszałych budowlach rozrzuconych na tarasie; zdaje się, że wysta­
wił sobie własny pałac w najwyższym jego punkcie, skąd miał widok na
całe rumowisko.
w s t ą p ie n ie NA TRON ARSESA; NAJAZD FILIPA
W tym samym czasie, kiedy Filip pod Cheroneją (338 r.) położył kres
niezawisłości Greków, Ochos został z rozkazu eunucha Bagoasa otruty
Wstąpienie na tron Arsesn 453
przez swego lekarza; najpewniej pochowano go na urwisku za tarasem
Persepolis, na północ od grobu ojca. Przed jego własnym grobem rozcią­
gała się tarasami naturalna skała, broniąc pospólstwu dostępu do zmarłego
monarchy, spoczywającego wysoko ponad ruinami, które ukochał.
Ochos okazał się władcą krwiożerczym, ale zdolnym, i nie jest zbyt
wielkim błędem twierdzić, że Bagoas mordując go zniszczy! imperium
perskie. Eunuch-stwórca królów osadził na tronie Arsesa, syna Ochosa
z Atossy, który na monetach ma wielki haczykowaty nos, szeroką twarz
i długą, spiczastą brodę.
Zamordowanie Ochosa zmieniło całą sytuację międzynarodową. Gdy na­
darzała się sposobność wznowienia ekspansji na wschód, Filip nie był czło­
wiekiem, który by się ociągał. W ostatnich miesiącach tegoż 338 roku
w Koryncie powołano do życia federację grecką, a Filip zażądał odszko­
dowania za pomoc udzieloną przez Persów Peryntowi. Odmowę Arsesa,
który pretensji tej nie chciał w ogóle wziąć pod uwagę, potraktowano
jako powód do wojny i pod koniec roku 337 Filip został obrany naczelnym
wodzem popularnej obecnie krucjaty. W tymże roku po TImoteosie (345—
337) objął władzę w Heraldel jego brat Dionizjos (337—305), w Kłos zaś
po Ariobarzanesie (365—337) — Mitrydates (337—302).
Filip bezzwłocznie rozpoczął działania. W początku 336 roku w Azji
zjawiło się dziesięć tysięcy Macedończyków pod dowództwem Attalosa
i Parmeniona, wspierała ich flota; ogłosili, że otrzymali rozkaz oswobo=-
dzenia wszystkich miast greckich spod panowania Persów. Z ciepłym przy­
jęciem spotkali się w Kyzikos, a także w Efezie, gdzie władzę sprawował
Herofytes; Filipowi wystawiono tam posąg na rynku. Piksodaros uznał
inwazję za fakt dokonany i aby się zabezpieczyć zaoferował Adę, swoją
córkę z Kapadokijki Afenis, w małżeństwo Arridajosowi, naturalnemu sy­
nowi Filipa. Aleksander, prawowity następca, zwietrzywszy w tym plan,
który by go mógł kosztować utratę łaski ojca, spiesznie wysłał tragika Tes-
salosa proponując samego siebie jako lepszego kandydata na zięda. Ka-
ryjczyk był zachwycony atrakcyjniejszą ofertą, ale Filip nie miał zamiaru
przesądzać o wynikach krucjaty niewczesnym sojuszem z wasalem Persów
i położył kres intrydze. Aleksander popadł w niełaskę.
WSTĄPIENIE NA TRON DARIUSZA III
A rses oponował przeciw tyranizowaniu go przez eunucha-stwórcę kró­
lów i próbował go otruć, tymczasem jednak sam zginął od trucizny po
niespełna dwuletnim panowaniu (od listopada 338 do czerwca 336). Wszyst­
kie jego dzieci uśmiercono i Bagoas zaoferował opróżniony tron czter-

454 Filip 1 początek ekspansji na Wschód
dziestopiędoletniemu Dariuszowi. Fakt, że był to tylko syn Arsamesa,
syna Ostanesa, brata Artakserksesa II, dowodzi, jak doszczętnie Ochos
i Bagoas wytępili główną linię królewskiego rodu.
Nowy król dowiódł już swej orężnej sprawności pokonując w pojedynku
zbuntowanego Kadusyjczyka; za ten wyczyn został wynagrodzony nie­
łatwą do kierowania satrapią Armenii. Wizerunek na monetach ukazuje
energiczną twarz z orlim nosem i krótką brodą; może by się okazał do­
brym władcą, gdyby warunki były normalne. W każdym razie szybko
znalazł sposobność wykazania, co jest wart; zaniepokojony niesfornością
nowego władcy, którego sam wysunął, Bagoas próbował dołączyć go do
grona otrutych, Dariusz zmusił jednak eunucha, by sam wychylił kielich
z śmiertelnym napojem.
ALEK SA N D ER W T A R A P A T A C H
Wkrótce potem, w lipcu 336 roku, Filip został zamordowany — niektó­
rzy uważali, że nie bez wiedzy odsuniętego od łask Aleksandra lub jego
matki, popędliwej Olimpiady. Młody król oskarżył o mord agentów Dariu­
sza, który w przejętych listach chełpił się tym czynem. Czy była to prze­
chwałka zgodna z prawdą, czy też nie — w każdym razie niektórzy ze
spiskowców szukali azylu u Persów.
Dwudziestoletni Aleksander znalazł się w sytuacji, w której nie mógł
natychmiast rozpocząć działań wojennych. W Grecji groziło powstanie,
na północy barbarzyńcy szykowali się już do najazdu. Wojskom mace­
dońskim w Azji również wiodło się nie najlepiej. Memnon, obecnie do­
wódca floty perskiej, zadał im klęskę w walnej bitwie pod Magnezją.
Wezwany przez oligarchów wkroczył następnie do Efezu; splądrowano
wielką świątynię Artemidy, posąg Filipa obalono, zaś oswobodzicielowi
Herofytesowi wykopano grób na rynku. Parmenion wywalczył krótko­
trwały sukces zdobywszy Grynejon nad zatoką, naprzeciw Pitane; jego
obywateli sprzedał w niewolę. Kiedy jednak chciał potem wziąć oblęże­
niem również Pitane, Memnon zmusił go do odstąpienia. Parmeniona od­
wołano następnie na front europejski. Memnonowi nie udało się zdobyć
Kyzikos, gdzie próbował udawać Kalasa, który objął dowództwo po Par-
menionie, natomiast w Troadzie pobił prawdziwego Kalasa i zmusił go
do odwrotu do Rojtejon. Piksodaros tale był pewien zwycięstwa Persji, że
Adę — niegdyś proponowaną Arridajosowi — wydał za satrapę Oronto-
batesa na znak powrotu w poddaństwo perskie.
Persowie tracą i odzyskują Egipt 455
PE R SO W IE TRACĄ I O D ZY SK U JĄ E G IPT
Tymczasem zamordowanie Ochosa przez Bagoasa wywołało błyskawicz­
ną reakcję w Egipcie. Jak nam opowiada Petosiris, ,,na południu były
zamieszki, na północy bunt”. Na południu, u schyłku 337 roku, pojawia
się niejaki Chababasza, którego imię wskazywałoby na pochodzenie etiop­
skie. Istnieje datowany w pierwszym roku jego panowania, w miesiącu
Atir (rozpoczynającym się 14 stycznia 336 roku), kontrakt małżeński Teo-
sa, pastofora Ammona z Karnaku w zachodnich Tebach; dokument jest
kompletny, z własnoręcznymi podpisami świadków. Katapulta z wypisa-
nym demotyką imieniem Chababaszy, odnaleziona w ruinach pałacu
Apriesa w Memfis, dowodziłaby, że buntownik zdobył szturmem dawną
stolicę. Obszedł się z nią przyzwoicie. Chababaszy nie zbrakło środków
na sporządzenie cielęciu Apisowi, które zdechło przedwcześnie w drugim
roku jego panowania, w miesiącu rozpoczynającym się 12 stycznia 335 ro­
ku, okazałego sarkofagu z polerowanego czarnego granitu; pochował je
następnie w sąsiednim Serapejonie.
Chababasza wyruszył w podróż na tereny Delty, gdzie przygotowując
się do odparcia ataku floty z Azji dokonał inspekcji wszystkich wpada­
jących do morza ramion Nilu. Dojechał w trakcie tej podróży do Pe-Dep,
dwóch dzielnic Buto, i dotarł na żuławy zwane „ziemią Buto”. Wtedy
rzekł sługom swoim: „Opowiedzcie mi o tych żuławach."
Tak oto zdali oni sprawę jego wysokości: „Żuławy zwane ziemią Buto
należały od dawien dawna do bogów Pe-Dep, nim skonfiskował je nik­
czemny Chszrisz [w rzeczywistości zrobił to Artakserkses Ochos, a nie
Kserksesj. Bogom Pe-Dep nie składał on żadnych ofiar.” Wówczas jego
wysokość rzekł: „Sprowadźcie kapłanów i możnych z Pe-Dep.” Pospiesz­
nie mu ich sprowadzono. A wtedy jego wysokość rzekł: „Powiedzcie mi,
co duchy bogów z Pe-Dep uczyniły nikczemnikowi za jego podłość. Ci oto
powiadają, że Kserkses nikczemnie postąpił wobec Pe-Dep odbierając mu
jego własność." Wtedy rzekli oni jego wysokości: „Książę, panie nasz!
Horus, syn Izydy i syn Ozyrysa, książę książąt, król królów Górnego i Dol­
nego Egiptu, mściciel ojca swego, pan Pe, któremu żaden król niepodob­
ny, wypędził podłego Kserksesa z jego pałacu wraz z najstarszym synem.
Dziś dowiedziano się o tym w Sais, mieście Neit, w siedzibie matki bo­
gów.” (Właśnie doszła do Delty wieść, że wiosną 336 roku Arses zginął
w ślad za Ochosem, a czyny Bagoasa przypisano gniewowi egipskiego
króla-boga!)
Król zdawał sobie wszakże sprawę, że sam Horusem nie jest: „Ty boże,
który potężny jesteś, między bogami, któremu żaden król niepodobny,
prowadź mnie po drodze jego wysokości Harendotesa, bym mógł żyć za
niego.” Wówczas rzekli kapłani i wielcy z Pe-Dep: „Niechaj rozkaże twoja
«0 Filip I początek ekspansji nu Wschód

wysokość, aby żuławy zwane ziemią Buto zwrócono bogom Pe-Dcp wraz
z chlebem, napitkiem, wolami, gęsiami i wszelkim dobrem.” Król Górnego
i Dolnego Egiptu, wizerunek boga Tenen, wybraniec Ptaha, syn Re, Cha-
babasza, wiecznie żyjący, ofiarował żuławy bogom, duszom Buto, a także
wiele darów królewskich.
Podczas gdy Aleksander poskramiał plemiona znad północne] granicy,
Teby zaś z Atenami knuły bunt, Dariusz ruszył, by odzyskać Egipt. Cha-
babnszo starał się zabezpieczyć Deltę przed flotą z Azji; wszystko okazało
się jednak daremne, gdyż Dariusza przed 14 stycznia 334 roku, kiedy to
demotyczny dokument zaświadcza Jego imieniem wymianę własności,
uznano królem Egiptu, Chnbnbasza zaś o mało nie został w ogóle wykre­
ślony z dziejów. Wprawdzie Ptolemeusz I uznawał go za prawowitego
władcę, ale Maneto, który pisał za Ptolemeusza II, nie uważał za sto­
sowne umieścić go w spisie królów, Grekom zaś Chubabasza był zupełnie
nic- znany. Nominację no nowego satrapę dostał Sabukcs, który przygoto­
wując się do inwazji macedońskiej na Egipt nakuzai bicie dużej ilości
pieniędzy; potem wyruszy), by zginąć za Dariusza pod Issos.

P il A C E B U D O W L A N E D A R IU S Z A I I I W P E R S E P O L1S

Zyskawszy chwilę wytchnienia Dariusz powrócił do Persepolis, gdzie

przystąpił do budowy swego grobowca i, Jak się zdaje, tukże pałacu. Wy­
stawił go na jedynej wolnej przestrzeni, odgraniczonej od północy pała­
cem Dariusza I, od wschodu — Kscrkscsa, od zachodu zaś i południa przy­
legającej do krawędzi wysokiego tarasu. W rzucie poziomym była to Imi­
tacja pałacu Knerksesu z Istotnymi wszakże zmianuml. Budowla było
mniejsza, a zamiast wielkich podwójnych schodów od północy Jedyne
wejście stanowiły krótkie i wąskie schody w północno-zachodnim rogu
zu murem dziedzińca. Przejście to prowadziło do północnego portyku, po­
dobnie Jak w pałacu Kscrkscsa, ale zastąpienie podwójnej kondygnacji
schodów murem dziedzińca odclnuio piękną perspektywę frontonu, Nie
było miejsca na ośrodkowy układ wnętrza stosowany przez poprzedników,
toteż obszernej szesnustokolumnowej suli recepcyjnej po stronie zachod­
niej nie równoważą dwa niewielkie i skromne pomieszczenia od wschodu,
Jedno zuiedwie czterokoluninowe. Mur dziedzińcu wzdłuż frontonu pół­
nocnego portyku zdobiły płaskorzeźby, W połączeniu z Innymi fragmen­
tami tego najdalej nu zachód wysuniętego dziedzińca nie tworzą one arty­
stycznej koncepcyjnie całości — rzecz w Persepolis nowa — znbruno Je
bowiem z Innego miejsca; również gdzie indziej wmontowane były przed­
tem rzeźbione blok! w narożu wschodnim — przed przedłużeniem schodów
łączących frontowy dziedziniec pałacu Kucrkscsu z dziedzińcem pomiędzy

R o z d z i a ł XXXV
ALEKSANDER WIELKI
POCZĄTEK KRUCJATY; BITWA NAD GRANIKIEM
teny zwróciły się do wielkiego króla o finansowe wsparcie projek­
A towanej rebelii przeciw Aleksandrowi. Dariusz jednak odzyskawszy
Egipt był tak pewny, iż macedoński młodzieniaszek w niczym mu zagrozić
nie może, że odpowiedzią}; „Złota wam nie dam. Nie proście, bo nie do­
staniecie!” Aleksander powrócił z północy jako zwycięzca, stłumił bunt
Greków, a Teby w przypływie złego humoru obrócił za karę w perzynę.
Mimo to federacja potwierdziła mandat młodocianego zdobywcy jako wo­
dza krucjaty cywilizowanych Greków przeciw perskim barbarzyńcom.
Dariusz, ocknąwszy się wreszcie, wysłał do Grecji trzysta talentów. Ofi­
cjalnie Ateny odmówiły przyjęcia podarunku, ale Demostenes wziął dla
siebie siedemdziesiąt; Sparta była mniej powściągliwa. Wielki mówca
w listach do dowódców w Azji nazywał Aleksandra chłopaczkiem i głup­
cem. Charidemos zbiegł do Dariusza.
Jako następca ojca Aleksander był teraz wodzem wielkiej krucjaty.
Łącznie ze sprzymierzeńcami oraz najemnym żołnierzem greckim dyspo­
nował około trzydziestoma pięcioma tysiącami ludzi, trzon wszakże armii
stanowiła falanga macedońska, najważniejszy zaś oddział — rodzima kon­
nica. Nie zbrakło również w tych szeregach bogatej reprezentacji kultury
greckiej. Pod ręką miał Aleksander prywatnych sekretarzy, Eumenesa
z Kardii i Diodotosa z Erytrei, pilnie spisujących codzienne raporty o po­
stępach wyprawy. Obecni też byli zawodowi historycy, jak Kallistenes,
krewniak Arystotelesa i Onejsikritos, uczeń Diogenesa, wtedy już autor
traktatu o wychowaniu Aleksandra, gotowi przystrajać nudne sprawozda­
nia z frontu' wszelkimi kruczkami retoryki, jak tego wymagała ówczesna
historiografia. Drogi odmierzali geometrzy: Bajton, Diognetos, Filonides
i Amyntos. Przy sztabie znajdowali się też botanicy, geografowie i inni
uczeni.
W 334 roku, wkrótce po odzyskaniu przez Dariusza Egiptu, krucjata
została uroczyście rozpoczęta. Kserkses podkreślał, że jego wyprawa jest
odwróceniem wojny trojańskiej; Aleksander powtórzył, odwracając kie­
runek, szczegóły tej najsłynniejszej inwazji ze Wschodu. Kserkses prze­
kroczył most pod Sestos; Parmenionowi, którego statków przewozowych
Początek krucjaty 459
strzegło sto pięćdziesiąt tryrem, zlecono teraz przeprawienie armii przez
Hellespont, z Sestos do Abydos. Kserkses składał przy przeprawie ofiary;
Aleksander poświęcił byka Posejdonowi, z czary zaś lał obiaty bogini mo­
rza. Marsz jego wstrzymał Lampsakos, który' dochował wierności perskie­
mu władcy; Aleksander zagroził, że za tak antyhelleńskie postępowanie
obróci miasto w perzynę, ale obywatele wysłali w poselstwie historyka
Anaksymenesa, który wyłudził dla nich przebaczenie u najeźdźcy.
Pierwszy postój wypadł w Dionie, który teraz był tylko wioską z nędz­
ną świątynią. Tak jak Magowie Kserksesa leli obiaty frawaszim trojań­
skich herosów, tak samo Aleksander uczcił herosów greckich i obiegł nago,
jak głosiła tradycja, grobowiec największego z nich, Achillesa. Znów skła­
dano ofiary miejscowej Atenie; Aleksander oddał jej własną zbroję, biorąc
w zamian inną, która podobno należała do greckich zdobywców. Cieniom
Priama złożono ofiarę przebłagalną modląc się, by nie żywił gniewu do
potomka Neoptelemosa. W ten sposób powiadomiono świat, że jest to dru­
ga wojna trojańska, krucjata, podobnie jak pierwsza, oświeconych Greków
z Europy przeciw azjatyckim barbarzyńcom.
Na czele wojsk perskich stali doświadczeni dowódcy — Arsames, Reo-
mitres, Petines i Nifates. Wspierały ich oddziały miejscowe; jedne zmo­
bilizował Spitrydates, satrapa Lidii i Jonii, brat dawnego satrapy Rojsa-
kesa (którego monety wybijano w Lampsaku i Kyme), inne Arsites,
dowódca jazdy z Hellespontyjskiej Frygii. Ogromna armia, w skład której
wchodziło nadto dwadzieścia tysięcy konnicy perskiej i tyle samo prawie
najemników greckich pod Memnonem, zebrała się w Zelei, o kilka mil
na południowy zachód od Kyzikos.
Memnon dobrze doradzał odwrót i palenie za sobą miast i zbiorów, ale
Arsites oświadczył pompatycznie, że nie dopuści, by w jego satrapii zni­
szczono choć jeden dom. Persowie, którzy Merrmona jako Greka trakto­
wali podejrzliwie, poparli strategię Arsitesa. Armia pomaszerowała na
zachód, nad Granik, i obsadziła jego wysokie brzegi.
Stratedzy macedońscy pragnęli właśnie, żeby jak najszybciej doszło do
bitwy. W maju Aleksander ruszył na spotkanie nieprzyjaciół. Przewaga
liczebna wojsk perskich nie była wprawdzie zbyt duża, ale pierwsza próba
przeprawy zakończyła się niepowodzeniem. Kiedy w końcu Aleksander
sam sforsował rzekę, opadli go ze wszystkich stron wielmoże perscy, ze
strzaskanym hełmem ledwo uszedł śmierci z ręki Spitrydatesa. Wypad
Aleksandra odwróci] jednak losy bitwy. Dowodem, że Persowie umieli
jeszcze poświęcać się dla swego króla, jest długa lista poległych: dowódcy
Nifates i Petines, satrapowie Spitrydates i Mitrobarzanes. wielmoże Arbu-
pales, Mitrydates i Famakes (czyli syn, zięć 1 szwagier Dariusza) oraz
Omares, dowódca najemników-krajowców. Arsites, słusznie obciążony
winą za katastrofę, popełni! samobójstwo.
4 BO A leksander W ielki
Nie usiłowano ścigać konnicy perskiej, a Persów, którzy się poddali,
puszczono wolno. Aleksander odbił to sobie z nawiązką na nieszczęsnych
najemnikach greckich, którzy w oczach rozpalonych uczestników wypra­
wy byli zdrajcami sprawy helleńskiej, ponieważ wbrew powszechnej woli
walczyli po stronie barbarzyńców przeciwko Grekom. Choć błagali o li­
tość, dziewięć dziesiątych wycięto w pień, tak że Jedynie dwa tysiące po­
zostały przy życiu, by pokutować za grzechy Jako niewolnicy w macedoń­
skich włościach. Ich krewni w kraju nie zapomnieli o tym okrucieństwie,
zaś najemnicy greccy na żołdzie perskim otrzymali przestrogę: z Alek­
sandrem walczy się na śmierć i żyde.
PRZYJĘCIE PERSKICH METOD ZARZĄDZANIA
Zaczynała się śdernć politura kultury greckiej, której nabył u Arysto­
telesa: Aleksander uświadomił Już sobie, że wśród przyszłych jego podda­
nych obok Macedończyków i Greków będą ludzie Wschodu. Natychmiast
po bitwie nad Cranlklem zainicjował politykę, która w miarę upływu cza­
su coraz bardziej dola się zauważyć, Uion, choć w potocznej opinii Grekom
obcy, otrzyma! status wolnego miasta pod przywróconą demokratyczną
władzą; anulowano daninę plnconą Persom, nakazano wzniesienie nowych
budowli godnych dawnej chwały miasta i świeżo zdobytego znaczenia,
»am zaś Aleksander złożył ofiarę Atenie Pollos. Była to pierwsza z wielu
fundacji miejskich, których celem było przekonanie mieszkańców do grec­
kich instytucji miejskich 1 greckiej kultury.
Staraniom o hellenizację towarzyszyło wszakże przejmowanie perskiego
schematu administracyjnego satrapii Jako calośd. Kalas został mianowany
satrapą z nakazem, by pobierał te same podatki co za Persów. Pormenion
zajął opuszczony Daskylejon, niegdyś stolicę sutropil. Obywatelom Zelei
wybaczono, nic ponosili bowiem odpowiedzialności za bitwę; laskowość się
oplodla, bo posuwającemu się naprzód Aleksandrowi wyszedł na spotkanie
Mltrynes, dowódca załogi akropolu w Snrdes, wśród tłumu obywateli, któ­
rzy w zamian za obietnicę, że Lidyjczykom wolno będzie zachować oby­
czaje przodków, przekazali zdobywcy skarby gromadzone I przechowywa­
ne w twierdzy. Burzu z piorunami, która przeszło nad pałacem królów
lldyjskich. stanowiło znak, iż należy odbudować świątynię miejscowego
boga, utożsamionego obecnie z Zeusem Olimpijskim. W twierdzy znalazł
Aleksander drugi 9knrb: korespondencję dowódców królewskich z Demo-
łtenesem wskazującą, Ile pieniędzy posiano mówcy.
Organizując zarząd Lidii Aleksander uczynił następny krok w naśln-
dowunlu administracji perskiej. Mucedończyka Asandru, syna Fllotosu,
mianował satrapą; nie wolno mu było ściągać podatków, kontrybucji oni
Podbój w ybrzeża egejskiego 401
danin, Jak Kolosowi — to zadanie powierzono Grekowi Nlkiaszowi. Rów­
nież zgodnie ze zwyczajem perskim, komendantem twierdzy w Sardes
został Jeszcze ktoś Inny, Macedończyk Pauzaniasz. W ten sposób utrzy­
mano stosowany przez Persów rozdział władzy w satrapii pomiędzy trzech
różnych dygnitarzy odpowiedzialnych bezpośrednio przed królem, nato­
miast innowacją było powierzenie Grekom finansów sntraplalnych.
Z dawna opustoszała Smyrna stała się drugim miastem założonym przez
Aleksandra. Najemnicy greccy zbiegli z Efezu; przywrócono władzę bani­
tom 1 demokratyczną formę rządów. Stłumiono natomiast rozruchy prze­
ciw zwolennikom Persów. Za podatki, Jakie obywatele płacili dawnym
władcom, kaznno im teraz odbudować świątynię Artemidy. Aleksander,
Jak powiadano, oznajmił, że sam poniesie całość kosztów, Jeśli na gmachu
będzie wyryta inskrypcju Informująca o Jego szczodrości; obywatele od­
powiedzieli dyplomatycznie, że nie wypada, by bóg składał wota innym
bóstwom. Aleksander rozszerzył następnie o blisko 180 m strefę azylu
wokół świątyni 1 złożył osobiście ofiary Artemidzie idąc na czele swych
wojsk w pobożnej procesji-
P O D B 0 J W YBRZEŻA EGEJSKIEGO
Pormcniona wysiano, by przyjął kapitulację Magnezji nad Meandrem
1 Trnllcis. Lizymuchos wyruszył do miast eolskich i Jońsklch przywracać
demokrację i stare prawa, lecz tylko pod warunkiem uiszczania podatków
po dawnemu. Kiedy Nlkanor ze stu sześćdziesięcioma okrętami nadpłynął
I slunął u wyspy Ladę, najemnicy z załogi Milelu wyrazili gotowość kapi­
tulnej!. W trzy dni potem u przylądka Mylenie zarzuciła kotwice silniejsza
flota perska, w liczbie czterystu okrętów, co zmieniło sytuację. Hegesi-
strntos podda! już byl pisemnie miasto zewnętrzne, kiedy jednak przybyła
flota perska I powstała nadzieja odsieczy, postanowi! walczyć o śródmie­
ście. Obywatele oświadczyli, że chcą zachować neutralność. O brzasku
Aleksander uderzył na mury, Jego okręty odpierały tymczasem oczeki­
waną odsiecz perską. Znów wydęto w pleń mnóstwo najemników, tym
razem walczyli Jednak do ostatka. Garstce udało się zbiec na wyspę; tam
Aleksander, świadomy Już popełnionego przedtem błędu, zwerbował ich
do wlasnydi szeregów — w ten sposób surowa konioczność skruszyła ko­
lejny ideał krucjaty! Aleksander podjął następnie ogromne ryzyko; roz­
puścił własną flotę. Usprawiedliwiał go brak dostatecznych funduszy na
utrzymanie kosztownych okrętów; byl też pewien, że po upadku JoJ buz
na wybrzeżu /lotu Mcmnonn nie będzie specjnlnie groźna. Teraz Mllet
skapitulował; w nagrodę ruz Jeszcze uruchomiono zumllklą od downa wy­
452 Aleksander Wielki
rocznię Apoilona u Branchidów. Prienę zwolniono od kontrybucji, a Ery-
traj od daniny.
Zmarł Piksodaros i król zlecił władzę nad Halikamasem jego zięciowi
Orontobatesowi. Tytułom tego ostatniego jako męża Ady, córki Piksoda-
rosa, sprzeciwiła się inna Ada, wdowa po Idrieusie, która utrzymała się
przy rządach w silnej fortecy karyjskiej Alindzie, na południowy zachód
od Alabandy. W drodze spotkała Aleksandra i adoptowała go jako syna.
Halikamas, potężnie umocniony przez Memnona, miał liczną załogę
złożoną z Persów i najemników. Uderzenie na Myndos, któremu najpierw
proponowano złożenie broni, zakończyło się porażką i Aleksander ponow­
nie obiegł Halikarnas. Orontobates i Memnon podpalili miasto wycofując
się do twierdzy. Aleksander zniszczy! do reszty nieszczęsne miasto i pozo­
stawiwszy jako załogę w Kari: trzy tysiące najemników, przekazał pro­
wincję Adzie, z tytułem królowej; Ada doprowadziła wkrótce potem do
kapitulacji twierdzy.
Zbliżała się zima. Aleksander sposobił się do kampanii przeciw wojow­
niczym plemionom. Najpierw zajął Hypamę, znów przy tym ugodziwszy
się z najemnikami Telmessos, Ksantos, Pinara i Patara skapitulowały.
Przyczyny wyjaśnia, być może, ostatnia z posiadanych przez nas inskryp­
cji w rodzimym zapisie licyjskim. Oto Ikuwa, syn Ipresidy, jest potomkiem
dobrze znanego Meda Arttumpary; występuje jednak jako wódz wojsk
licyjskich pod komendą Alechssantra, w którym rozpoznajemy Alek­
sandra.
Spustoszono Milyadę, aby otworzyć przejście przez przełęcze; teryto­
rium to, choć należało do Wielkiej Frygii, zaliczało się do Licji. Zdobyto
ufortyfikowane miasto Marmareis. Faselis przysłało zdobywcy złotą ko­
ronę. Aleksander szturmował wysuniętą placówkę frygijską zagrażającą
Licyjczykom. Poddało się całe wybrzeże zachodnie i południowo-zachod­
nie. Rezygnacja z floty była więc, jak się zdawało, usprawiedliwiona, gdyż
Aleksander zdobył wszystkie bazy morskie na kontynencie wyłącznie
dzięki operacjom lądowym i flota perska musiała opuścić Morze Egejskie.
Kiedy Amyntas zdezerterował do króla [perskiego], przywiózł ze sobą
list od niejakiego Aleksandra, syna Ajroposa, którego bracia współdziałali
w zamordowaniu Filipa. Dariusz wyekspediował Sisinesa do satrapy fry-
gijskiego Atizyesa, by za pośrednictwem tego ostatniego powiadomić owe­
go Aleksandra, że jeśli zabije swego wielkiego imiennika, to zasiądzie na
tronie Macedonii i dostanie w podarku tysiąc talentów złota. Sisinesa
schwytał jednak Parmenion i dowiedział się o zmowie; kandydat na pre­
tendenta został aresztowany.
W głąb Frygll 463
W GŁĄB FRYGII
Ubezpieczony, jak sądził, od strony Morza Egejskiego, mógł Aleksander
ruszyć na Pergę. Ostry wiatr północny umożliwiał marsz samym brze­
giem, po pas w wodzie. Przybyło poselstwo z Aspendos proponując kapi­
tulację, ale pod warunkiem, że miasto nie będzie obsadzone załogą; wa­
runek został przyjęty w zamian za kontrybucję pięćdziesięciu talentów
na rzecz armii oraz wydanie koni ze stadniny wielkiego króla. Aleksander
pomaszerował brzegiem aż do Side, następnie skręcił w głąb kraju, gdzie
daremnie szturmował Syllion; wtedy dowiedział się, że Aspendyjczycy
zdecydowali się chwycić za broń. Porzuciwszy dolne miasto skupili się na
stromym wzgórzu nad Eurymedonem, kiedy jednak Aleksander wrócił,
znów zaproponowali kapitulację na dawnych warunkach. Propozycja zo­
stała odrzucona; powiedziano im teraz, że muszą uiścić odszkodowanie
w wysokości stu talentów zamiast pięćdziesięciu, zobowiązać się do posłu­
szeństwa satrapie i do płacenia stałej daniny oraz zgodzić się na kontrolę
swych uprawnień do terytoriów, o których icb sąsiedzi twierdzą, że zo­
stały zrabowane.
Aleksander znów ruszył ku północy, aby dotrzeć do Frygii. Telmesyj-
czycy zablokowali przejście między dwoma wzniesieniami; na jednym
z nich leżało ich miasto. Gdy Macedończycy stanęli obozem, większość
obrońców opuściła je, a drogę zamknęli lekkozbrojni. Posłowie od miesz­
kańców Selge i innych Pizydyjczyków wrogich Telmesyjczykom otrzymali
od Aleksandra przyrzeczenie przyjaźni. Wszyscy Telmesyjczycy porzucili
swoje miasto i cofnęli się do Sagalassos, gdzie zamieszkiwali najwybitniejsi
z Pizydyjczyków; po klęsce ich połączonych sil Sagalassos padło, a za nim
inne miasta Pizydii. Aleksandrowi udało się chwilowo ujarzmić niepo­
skromionych górali, w czym poprzednicy z Iranu mieli mniej szczęścia.
Minąwszy jezioro Askania, z którego wydobywano sól, Aleksander do­
szedł do Kelajnaj, gdzie na akropolu na stromym urwisku frygijski sa­
trapa utrzymywał załogę. Aleksander zajął miasto, natomiast załoga wy­
cofała się do twierdzy zobowiązując się do kapitulacji, o ile w określonym
terminie nie nadejdzie odsiecz. Antigonos, syn Filipa, z tysiącem pięciuset
żołnierzy pozostał na miejscu jako satrapa z ramienia Aleksandra, aby
mieć oko na satrapę perskiego.
PRZEJŚCIOWE STRATY NA WYBRZEŻU EGEJSKIM
Tymczasem sytuacja wojenna w rejonie Morza Egejskiego odmieniła się.
Aleksander, zająwszy bazy na kontynencie, obezwładnił flotę perską, są­
dził jednak nadto, że armia lądowa wystarczy mu do zabezpieczenia linii
komunikacyjnych. Przeświadczenie to okazało się niemal zupełnie błędne.
464 Aleksander Wielki

Memnon, zamiast oprzeć się aż o Cypr i Fenicję, zdobył podstępem Chios

i zajął całą Lesbos z wyjątkiem Mityleny, która walczyła odpierając oblę­
ń8 Grobow ce skalne w Telmessos (Licja). IV w. p.n.e.
żenie. Z wielu innych wysp płynęły do niego poselstwa z zapewnieniami
przyjaźni. W Europie Spartanie skwapliwie przyjęli od niego złoto. Wzro­
sła więc groźba, że działając z tych nowych baz, leżących tuż przy wątłej
sieci komunikacyjnej Aleksandra, Memnon odetnie go od zaplecza w kra­
ju, Aleksander zaś nie miał w ogóle floty!
Jednakże fortuna, której tak ufało to stulecie, nie zapomniała jeszcze
0 Aleksandrze. Właśnie w tym kluczowym momencie umarł Memnon
1 Dariuszowi zabrakło jego taktycznych umiejętności i energii, choć zna­
czenie tej straty nie od razu stało się oczywiste. Autofradates i krewny
Memnona, Famabazos, nadal blokowali Mitylenę, która w końcu przyjęła
warunki kapitulacji: usunięcie slupów, na których wyryto tekst traktatu
z Aleksandrem, powrót banitów (co oznaczało przywrócenie władzy zwo­
lennikom Persji) i oddanie im połowy dawnych majętności, przystąpienie
do sojuszu z Persją zgodnie z postanowieniami Pokoju Królewskiego. Do­ '% ■-. M ■ r — v
wódcą narzuconej miastu załogi został Likomedes z Rodos, banita Dioge- ] V Br
SBSB ■
nes objął władzę jako tyran, bogaczom kazano zapłacić grzywnę, a pospól­ ■ ■. ,B H B ->

stwu podatek powszechny.

Farnabazos przetransportował najemników do Licji, aby odebrać to, co
Aleksander zdobył. Autofradates skaptował niektóre z wysp dotąd jeszcze
dochowujących wierności Aleksandrowi. Nad krzyżowcami zawisła już
groźba zagłady, gdy Dariusz popełnił kolejny błąd: wysłał Tymondasa,
syna Mentora, żeby przejął od Famabazosa dowództwo nad najemnikami
i przyprowadził ich niezwłocznie królowi. Farnabazos został wprawdzie
formalnie zatwierdzony jako następca Memnona, ale było znacznie mniej
szans, by utraciwszy najemników mógł odciąć Aleksandra od Macedonii
i zamknąć drogę posiłkom; połączył się jednak z Autofradatesem i zmusił
Tenedos, położony jeszcze bliżej baz Aleksandra, do zniszczenia słupów
traktatowych i przyjęcia Pokoju Królewskiego. Datames wyprawił się
Cyklady, aie Proteas odebrał mu większość okrętów i odparł najazd. Gdy
Memnona zabrakło u steru, plan wielkiego stratega załamał się. Fortuna
raz jeszcze przyszła z pomocą Aleksandrowi.

NAPRZÓD DO CYLICJI

Wiosną 333 roku, nie bacząc na groźbę, jaka zawisła nad wypraw,3j
Aleksander znalazł się w Gordion, najstarszej ze stolic FYygii. W świąty111
Zeusa na akropolu przeciął mieczem węzeł, którym przywiązany był w^z
'Ordiasa, w ten nieortodoksyjny sposób zdobył zgodnie z przekazany!11
przez tradycję podaniem władztwo nad Azją. W Ankyrze poselstwo z Pa'
5#. Pom niki nagrobne w X an tb o s (Licja). V w. p.n.e. 60. Relief z Xanthos (fragment), 460—450 r. p.n.e. Wapień
lii. Relief z Daskylejon (fragment), ok. 400 r. p n.c. Wapień.
02. Stela nagrobna z Czawuszkóju (Turcja), ok. 400 r. p.n.e. Wapień.
n:<. Kragmcnl dekoracji naczyniu lidyjskicgo zn alezionego nn Rodos. P ie rw sz a pnlnwn
VI w. p.n.e.
04. Clown posagu Mnusollosa. Polow a IV w ieku p.n.e.
 N aprzód do CyUcJi 483

flagonii zapronowalo poddanie się prowincji, prosząc wszakże, by nie

wkraczaj tam z wojskiem; kazano im słuchać Kalasa, satrapy Frygii, aie
daniny nie naznaczono żadnej. Kapadocja również skapitulowała i oddana
została w zarząd satrapie Sabiktasowi; nic w tym czasie nie słychać
o Ariaratesie, który rok przedtem objął tam władzę po Ahd Susimie jako
satrapa perski Miał się jednak znów zjawić po przejściu Aleksandra. Tuż
przed wkroczeniem do Cylicji AJeksander otrzymał posiłki z Macedonii,
pięć tysięcy piechoty i ośmiuset konnych; nić łącząca go z krajem nie
pękła. Wrota Cylicyjskie były obsadzone, ale obrońcy uciekli na widok
zbliżających się Macedończyków i tak stanęła otworem przełęcz niemalże
nie do zdobycia. Nadeszła wiadomość, że Arsames, satrapa Cylicji, zamie­
rza splądrować Tars i wycofać się z miasta; niezwłocznie pchnięto na­
przód konnicę i lekkozbrojnych i udało się zapobiec poważniejszym zni­
szczeniom. Wymarsz z Tarsu opóźniła niebezpieczna, prawie śmiertelna
choroba, jakiej nabawił się Aleksander wskutek kąpieli w lodowatych
wodach Kydnosu.
Parmenion spiesznie zdążał na wschód, aby obsadzić Wrota Syryjskie,
tymczasem Aleksander spokojnie zwiedzał grobowiec asyryjskiego Sar-
danapala w Anchiale. Soloj popierające Persów zostało ukarane grzywną
dwustu talentów, Cylicyjczyków spędzono ze wzgórz, które obsadzili.
Nadeszły wiadomości, że Halikarnas wreszcie skapitulował. Powróciwszy
do Tąrsu Aleksander ruszył następnie równiną alejską nad rzekę Pyramos,
gdzie w Magarsos złożył ofiary miejscowej Atenie, a w Maiłoś lokalnemu
herosowi Amfiłochowi. Waśniom zewnętrznym w obu miastach położono
kres. Oba zostały zwolnione od daniny, ponieważ Maiłoś było kolonią ar-
giwską, Aleksander zaś utrzymywał, że jest potomkiem Heraklidów z Ar­
gos Wkrótce potem Baiakros, syn Nikanora, został mianowany satrapą
Cyllc3i; zwolnił on zakładników z Soloj i darował miastu pięćdziesiąt ta­
lentów z grzywny.
Tu więc kończy się szlak, którym szedł Aleksander przez Azję Mniej-
S2ą Podaliśmy dość szczegółowo krętą trasę przemarszu, ponieważ w ten
sposób mogliśmy się po raz ostatni rozejrzeć po krainie pod rządami im-
Penum perskiego. W nadchodzącej erze hellenistycznej to. co było tu
Przedmiotem uwagi, bynajmniej nie straciło na znaczeniu.

BITW A POD ISSOS

, W Maiłoś Aleksander dowiedział się, że wielka armia, którą Dariusz

^ e n tr o w a ł w Babilonie, dotarła już do Socha w północnej Syrii, o dwa
I"1 od Wrót Amanu. Podczas gdy Dariusz przeprawiał się przez tę
PrZeł^ . Aleksander podążył w ślad za Parmenionem przez Wrota Syryj­
IM Aleksander Wielki
skie nieco dalej na południe, stamtąd zaś pomaszerował na wschód ku
Socha. W ten sposób, kiedy Dariusz doszedł do wyjścia z Wrót Amanu,
dowiedział się, że armia jego zajmuje solidne pozycje właśnie na szlaku
ewentualnego odwrotu Aleksandra i że wobec tego może bądź zaatakować
Macedończyka od tyłu. bądź też przeciąć jego linie komunikacyjne z kra­
jem. Macedoński dezerter Amyntas, syn Antiochosa, słusznie radził Da­
riuszowi: stanąć w miejscu i czekać, co nastąpi.
Ale fortuna Aleksandra czuwała nadal i nad Dariuszem zawisła ta sama
zla gwiazda, która prowadziła do zguby Kserksesa i jego dowódców. Po­
słuchał służalczych dworaków, którzy mu wmawiali, że Aleksander ma­
rudzi w Cylicji ze strachu. Te same informacje dotarły do Aten: Dariusz
z całą potęgą zszedł na wybrzeże, Aleksander jest osaczony w Cylicji
i wszystkiego mu braknie. Dariusz ruszył więc w pogoń za Aleksandrem
i zajął Issos, gdzie chorych Macedończyków, którzy pozostali tam w obozie
wyrżnięto lub okaleczono. Persowie rozbili obóz nad Pinarosem — dosko­
nała pozycja, gdyż równina od morza do podnóża wzgórz ma tam tylko
około 3 km szerokości; w poprzek płynie Pinaros, przez który łatwo się
było przeprawić na odcinku poniżej zbocza, w wyższym zaś biegu rzekę
otaczają trudno dostępne wzgórza.
Aleksander wracał tą samą drogą przez Wrota Syryjskie — przodem
szła falanga, potem jazda, na końcu tabory. Zszedłszy za dnia na równinę
uszykował falangę, najpierw w trzydzieści dwa rzędy, dalej w szesnaście,
na koniec w osiem. Dariusz rozstawi! swe wojska przy obozie wykorzy­
stując Pinaros jako osłonę: nad morzem trzydzieści tysięcy konnych,
wzdłuż rzeki tyle samo mniej więcej greckich najemników, a przy wzgó­
rzach lekkozbrojnych.
Pierwsi uderzyć mieli najemnicy. Dariusz, na stanowisku w połowie
linii, wezwał na odsiecz tych ze skrzydła. Jazda perska na prawym skrzy­
dle uderzyła na konnicę macedońską, która ruszyła do kontmatarcia. Na­
jemnicy długo stawiali o p ó r , aż w końcu Dariusz uciekł, porzucając swą
matkę, siostrę-żonę, córki Stateirę i Drypetis i nowo narodzonego syna
Ochosa, a takie rydwan, łuk, tarczę i płaszcz. Polegli między innymi Arsa-
mes. Reomitres, Atizyes, Bubakes i Sabakes, satrapa Egiptu. Większość
Persów wybito, gdy uciekali w górę wąwozów, którymi spływają ze
wzgórz liczne w tej okolicy potoki.
Rozdział XXXVI
WSCHODNI KROL-BÓG
PODBOJ FENICJI
Z wyciężając pod Issos Aleksander zdobył zachodnią połowę imperium.
Następnym krokiem było obsadzenie bezbronnej teraz Syrii i Egip­
tu. Satrapą Celesyrii został mianowany Menon, syn Kerdimassa. Amyn-
tas, Macedończyk-dezerter, zbiegł do Trypolisu, a stamtąd przez Cypr do
Memfis, gdzie został stracony przez Mazakesa, nowego satrapę Egiptu.
Gerostratos, król Arwadu, podobnie jak inni Fenicjanie i Cypryjczycy,
wyruszył z flotą perską pod komendą Autofradatesa. Teraz, kiedy zostali
odcięci, syn Gerostratosa, Straton, przybył do Aleksandra przywożąc mu
złotą koronę i kapitulację zarówno wyspiarskiego miasta, jak też miast
Maratus, Sigon i Mariamne na kontynencie.
W Maratus, wielkim kwitnącym mieście, Aleksander otrzymał list od
Dariusza. Przypominał on, jak to Filip i ostatni Artakserkses utrzymywali
przyjaźń i sojusz. Dopiero kiedy królem został Arses, Filip podjął pierwszą
nieprzyjazną akcję. Gdy Dariusz wstąpił na tron, Aleksander nie wyprawił
posłów, by odnowić przyjaźń i sojusz. To Aleksander najechał jego kraj;
on, Dariusz, broni się tylko. Jak król królowi niechże mu Aleksander
odda rodzinę i przywróci dawną przyjaźń i sojusz.
Aleksander sięgnął jeszcze głębiej w historię. Przodkowie króla bez
żadnej racji najechali Grecję; on, Aleksander, jako naczelny wódz Gre­
ków, zamierza się zemścić. Aby zaś przejść do teraźniejszości: Dariusz
pierwszy zakłóci! pokój, stając po stronie Peryntu, który już przedtem
działa) na szkodę Filipa, i wysłał wojska do macedońskiej TracjL Filip
został zamordowany przez spiskowców z namowy Dariusza, który chełpił
się tym w swoich listach. Z pomocą Bagoasa zabił Arsesa i bezprawnie za­
garną) tron. Nakłaniał Greków, żeby wojowali przeciw Aleksandrowi; dał
pieniądze Spartanom, którzy je przyjęli, choć inni nie brali. Na przyszłość
ma go Dariusz tytułować królem Azji.
Dariusz wysłał swój skarbiec do Damaszku pod pieczą Kofena, syna
Artabanosa, ale przechwyci! go Parmenion, który w listach do Aleksandra
wylicza, co zdobył. Mowa o złotych kielichach wagi (w jednostkach babi­
lońskich) 73 talentów, 52 min, czyli ponad 2 tony, oraz o innych wysa-
 48S W ichodni król-bóB
dzanych drogimi kamieniami, wagi 56 talentów, 34 min, czyli ponad pół­
torej tony. Wzięto do niewoli posłów Teb, Sparty i Aten przy dworze
królewskim — znakomity symptom, w jakiej mierze „grecka" była w rze­
czywistości wyprawa Aleksandra w oczach samej Grecji. Przy okazji
branka Macedończyków stała się Barsine, córka Artabazosa a wdowa po
Memnonie, której uroda i grecka edukacja tak oczarowały młodego króla,
że uczynił z niej podobno konkubinę i miał z nią syna imieniem Herakles.
Wyruszywszy z Maratus Aleksander odebrał hołd Byblos i dostał za­
proszenie od wrogich Persom Sydończyków; w miejsce perskiego namiest­
nika, również imieniem Straton, koroną obdarzono tam Abdalonymosa.
Królowie Cypru i wysłannicy z Tyru również obiecali posłuszeństwo; nie
całkiem ufając szczerości tych ostatnich — Tyrowi bowiem świetnie się
wiodło po zniszczeniu Sydonu przez Ochosa — Aleksander zapowiedział,
że odwiedzi ich wyspę i złoży ofiary tamtejszemu Heraklesowi. Wysłanni­
cy odrzekli, że właściwsze byłoby złożenie ofiar w pradawnej świątyni
Baalmelkarta w Starym Tyrze na stałym lądzie; kiedy nalegał, oświad­
czyli, ze do swego miasta nie wpuszczą ani Persa, ani Macedończyka.
Aleksander postanowił przystąpić do oblężenia, ponieważ z upadkiem
Tyru flota perska zostałaby odcięta od swej ostatniej bazy w Fenicji.
Rozpoczęto budowę grobli. Tyryjskie statki-pochodnie podpaliły barki no­
śne, Aleksander dostał jednak nowe od konkurujących z Tyrem Sydończy­
ków. Gerostratos z Arwadu i Enylos z Byblos dowiedziawszy się. że Alek­
sander zajął ich miasta, porzucili Autofradatesa i powrócili do domu. Na
wieść o bitwie pod Issos królowie cypryjscy przyprowadzili zwycięzcy
swoich sto dwadzieścia okrętów; Tyrowi pomagał jedynie Pnytagoras z Sa-
laminy. Aleksander dysponował jeszcze osiemdziesięcioma dodatkowymi
statkami z Sydonu i dziesięcioma z Rodos, Soloj i Licji,
Wokół Tyru zaciskał się pierścień oblężenia, Aleksander zaś zrobił wy­
pad w stronę Arabii, w góry Antylibanu, gdzie plemiona arabskie toro­
wały sobie drogę na tereny uprawne; część kraju poddała się dobrowolnie,
Inne miasta wzięto szturmem, Aleksander zabawił tam jednak tylko dzie­
sięć dni i Arabowie mieli znów zagrażać w przyszłości tym ziemiom.
Oblężenie Tyru jeszcze trwało, kiedy przybyli nowi posłowie od Da­
riusza, który proponował Aleksandrowi dziesięć tysięcy talentów okupu
za swoją rodzinę, odstąpienie całego terytorium imperialnego na zachód
od Eufratu i własną córkę w małżeństwo w zamian za przyjaźń i sojusz.
Aleksander naturalnie ponownie odmówił.
Mając dwieście dziesięć okrętów Aleksander blokował teraz Tyr rów­
nież od morza. Tyryjczycy nie byli w stanie przerwać pierścienia. Król
Azerrułchos uciekł do świątyni Heraklesa, udzielono mu więc azylu, ale
Innych mieszkańców, łącznie trzydzieści tysięcy, sprzedano w niewolę.
Aleksander mógł wreszcie złożyć ofiary Heraklesowi w Jego siedzibie na
N iezadow olenie w Azji M niejszej 480
wyspie, która tak długo pozostawała w spokoju. Mógł przejść ze swymi
wojskami w procesji i urządzić bogu defiladę morską, mógł wewnątrz
świętych murów zorganizować igrzyska i wyścigi z pochodniami na do­
wód, że Baalmelkart stal się do głębi Hellenem, mógł jako wotum ustawić
machinę, która strzaskała mury, i poświęcić zdobyty okręt bóstwa. Dla
zmienianych w niewolników mieszkańców pozostało zagadką, czemu hel­
lenizm Aleksandra ma być lepszy od okrucieństw, jakich dopuścił się
w Sydonie barbarzyńca Ochos.
Abdalonymos, dopiero co mianowany królem Sydonu, został również
królem Tyru. Zdobycie Tyru w 332 roku przyjęto za początek ery Alek­
sandra w Fenicji. Pnytagorasa odesłano do kraju; już następnego lata rzą­
dy w Salaminie sprawował jego następca Nikokreon (331—311).
Palestyńska Syria poddała się, z wyjątkiem Gazy, którą eunuch Batis
umocnił, a obsadziła załoga z arabskich najemników, gdyż Gaza była teraz
docelowym portem handlu korzennego przez Petrę Nabatejską. Wlaśdwe
miasto leżało o 4 km od brzegu, oddzielone od morza głęboką ławicą pia­
sku; było to duże miasto otoczone silnym murem ciągnącym się wzdłuż
krawędzi wysokiego kopca, który krył szczątki znacznie dawniejszych
osiedli. Aleksander nakazał najpierw wznieść przeciwmur po południowej
stronie miasta; kiedy odniósł ranę, uzupełnił oszańcowanie dodatkowym
wałem. Machiny i podkopy, których używała obrona, nic nie pomogły,
oblegający wdarli się w końcu na mury i od środka otworzyli bramy.
Załoga walczyła nadał, wszyscy zginęli na posterunku. Barbarzyńskim
zwyczajem pojmane kobiety i dzieci sprzedano w niewolę- Teren oddano
sąsiednim szczepom, sama Gaza pozostała niezamieszkała. Jako łup wy­
wieziono setki talentów mirry i kadzideł: ciężka to była strata dla naba-
tejskich kupców.
NIEZADOW OLENIE W A Z JI M N IEJSZEJ
W tym czasie Persowie, którzy wymknęli się spod Issos, cofnęli się na
północ i odbili Paflagonię oraz Kapadocję Pontyjską. Dowódcą ich był
dawny satrapa Ariwarat (Ariarates), który przedtem bil pieniądze opa­
trzone jego imieniem w języku aramejskim i wizerunkiem nimfy z Synopy
oraz sceną orła porywającego w szpony delfina — motywu tego używał
poprzednik Ariwarata, Abd Susim. Po przemarszu Aleksandra Ariwarat
stosowa] wzór z orientalnym gryfem pożerającym greckiego jelenia.
Ośmieliwszy się ruszył w góry Tauru i dołączył południową Kapadocję
do swego królestwa. Wpadło mu w ręce trochę monet niedawno wybitych
w Tarsie; skopiował w nich greckiego, na wpół nagiego Zeusa Jako wła-
470 Wichodnl król-bóg
anego Baala z miasta Gazur (Gaziura), które ustanowił potem stolicą swe­
go królestwa Knpadocjl, kiedy Dariusza, jego władcy, nie było już na
święcie
Ariwarat godny jest więc przypomnienia jako pierwszy z dynastii irań­
skich królów Kapadocji, którzy utrzymali potem niezawisłość kraju przez
cały okres hellenistyczny. Kiedy wrócili inni satrapowie, Ariwarat ude­
rzył wraz z nimi na Antigonosa, dowódcę Aleksandra we Frygii. Atakujący
zostali pobici I Antigonos ponownie spocyfikowal Lykaonię. Kalas, teraz
jako satrapa Hellespontyjskiej Frygii, odbił na krótko Paflagonię, póki
nie wyparł go stamtąd król Bitynii Bas, także więc człowiek Wschodu.
I w tym fakcie kryla się wróżba na przyszłość.
PO D B Ć J E G IPT U
Lekceważąc te oznaki niezadowolenia na tyłach, Aleksander kontynuo­
wał marsz. Z Gazy, wtóI pustyni, pozostało tyiko rumowisko; już po sied­
miu dniach stanął Aleksander w Pelusjon, gdzie przyłączyła się do niego
flota z Fenicji. Osadziwszy w mieście garnizon ruszył dalej przez Helio­
polis do Memfis, Upłynęły zaledwie dwa lata, od kiedy Dariusz odzyskał
Egipt, za mało więc czasu, by porządnie przygotować miasto do obrony;
Sabokes padł pod Issos i jego następcy Mazakesowi pozostało jedynie po­
kłonić się Aleksandrowi, oddać mu pałac i osiemset talentów. Grecy długi
czas byli sojusznikami zbuntowanych Egipcjan, choć ci nie zawsze cenili
sobie tę płatną pomoc; tylko dziesięć lat minęło od czasu, gdy Ochos pro­
fanował poświęcone naczynia, zabijał czczone zwierzęta i zaprowadził rzą­
dy tak surowe, iż Persowie — co nie dziwota — byli znienawidzeni. Alek­
sandra powitano więc z entuzjazmem. Już wkrótce krajowcy szczycili się
nowym królem jako najprawdziwszym synem Nektanebo, który pod po­
stacią węża nawiedził jego matkę Olimpiadę; Aleksandra można było prze­
to ukoronować w Memfis jako faraona ściśle wedle pradawnego rytuału.
Z myślą o tubylcach Aleksander oddawał cześć bykowi ApLsowi i Innym
bogom, ale urządza! też konkursy literackie 1 zawody atletyczne, na które
przyjeżdżali najsłynniejsi mistrzowie z Grecji.
Rolę zburzonego Tyru jako wielkiego ośrodka handlowego we wschodnim
basenie Morza Śródziemnego chciał powierzyć nowej stolicy, którą posta­
nowił założyć, nadając jej własne imię. Naukratis, dawne centrum handlo­
we, nie była dość dobrze położona jak na takie ambicje. Lepsze miejsce
znaleziono nieco na zachód od kanopljsldego ujścia Nilu; od czasów hero-
jów greckich tamtędy szedł handel morski z ziemiami Greków. Znajdująca
itę uprzednio na tym miejscu Rakotis była tylko wioską rybacką czy też
Alckaander w Oazie A m m o n a 471
strażnicą kontrolującą ruchy Greków i Fenicjan 1 trzymającą w ryzach
zawsze niesfornych pastuchów. Aleksandria leży na wapiennej skale po­
między morzem a jeziorem Marootls, była przeto miastem suchym i zdro­
wym; długa na blisko 5 km wyspa Faros zamykała dostęp niebezpiecznym
wichrom i stanowiła osłonę dla doskonałego portu. Krótki kanał dostarcza!
wody do picia i stanowił bezpośrednie połączenie z Nilem; równie ważne
było, że z miejsca tego prowadziła najkrótsza droga morska z Egiptu do
krain greckich, nie tyiko w Azji 1 na kontynencie europejskim, lecz przede
wszystkim do kolonii na zachodzie, które dochodziły właśnie do najwięk­
szego rozkwitu.
Dejnokrates z Rodos, budowniczy świątyni Artemidy w Efezie, podążył
za Aleksandrem; zlecono mu rozplanowanie wąskiego podłużnego terenu.
Posłużył się wzorem szachownicy zapożyczonym ze Wschodu przez Hlp-
podamosa z Miictu, n ponieważ przekształcił go odpowiednio wzdłuż osi
wschód-zachód, Grecy przypisywali mu autorstwo systemu. Wytyczono
linię murów, rynek 1 tereny pod świątynię bogów greckich oraz Izydy;
w dniu — jak datują — 25 Tybi (.10 stycznia) 331 roku odbyła się uroczy­
stość upamiętniająca założenie miasta. Przybył Hegelochos z nowinami:
Tenedos przeszedł na stronę Aleksandra, Famabazos dostał się do niewoli
na Chios, Lesbos i Kos znalazły się w rękach Macedończyków.
ALEKSANDER W OAZIE AMMONA W SIW A
W ostatnich stuleciach wyrocznia Ammona w libijskiej oazie Siwa obję­
ła rolę — przynajmniej w oczach cudzoziemców — uprzednio przynależną
starszej świątyni w ,,stubrnmnyeh Tebach". Krezus Lidyjskl był pierw­
szym gościem ze świDta, o którym wiadomo, że radził się tej wyroczni, choć
Grecy znaleźli mu w legendzie poprzedników, Perseusza 1 Heraklesa.
Kambizesowi nie udało się splądrować oazy, a Grecy z Libii uznali wy­
rocznię za własną i za ich pośrednictwem zapoznano się z bogiem Ammo-
nem w Grecji kontynentalnej. Pindar składał mu wota w świątyni w beoc-
kich Tebach, a jego posąg dłuta sławnego Kalamisa można tam było oglą­
dać Jeszcze w drugim stuleciu nuszej ery. Pindar napisał również hymn na
zamówienie libijskich wyznawców Ammona. Eurypides wiedział, że ludzie
szukają porady w „nietkniętej deszczem siedzibie" Ammona, zaś dla miesz­
kańców Kyreny Ammon byl „naszym bogiem". Arystofanes wyliczał jego
wyrocznię zaraz po delfickiej. W czasie wojny peloponesklej Ateńczycy
wyprawili do boga oficjalne poselstwo, na co Spartanin Lizander odpowie­
dział składając mu osobiście wizytę, Hellanikos sporządził przewodnik po
pustynnym szlaku aż do świętego chramu w oazie, niedługo potem Jak
Ateny dały pieniądze na nową świątynię i do nazwy świętej tryremy Sa-
 <72 Wschodni król-bóg Kult króla 473

KU LT KRÓLA
Laminia dodały uzupełnienie: Ammoniada. Nie brakło ważkich racji, by
ogłosić publicznie, iż Aleksander zamierza odwiedzić świątynie Ammona,
zwłaszcza że zasięgali tam porady jego przodkowie, Perseusz i Herakles, Aleksandra przyjęto jako prawowitego faraona. Był więc fizycznie sy­
on sam zaś mógł swój ród wywodzić od Ammona! nem boga. Na ścianach świątyni przedstawiono ów boski rodowód, by
Nagim wybrzeżem Aleksander poprowadził swą armię w pełnym szy­ wszyscy mogli się z nim zapoznać, samego zaś faraona nazywano często
ku aż do Parajtonion, gdzie potem uważano go za założyciela miasta. Tam „dobrym bogiem”. W swej ziemskiej formie Aleksander był „królem po­
skręcił na południe pustynnym szlakiem, którego używali zdążający do łudnia i północy, Setepen-Amon-meri-Re, synem słońca, panem wscho­
oazy KyTeńczycy. Deszcz niezwykły w tej porze roku ugasił pragnienie dów, Arksandresem”.
Nigdy wprawdzie nie był osobiście w Tebach, mieszkańcy jednak mogli
żołnierzy, kierunek marszu wskazywały dwa kruki i dwa mówiące wę­
się oswoić z widokiem jego postaci. W sanktuarium Luksoru wyjęto czte­
że — tak przynajmniej głosi opowieść. Oaza Ammona mierzyła w naj­
ry kolumny i pozostawiając na ścianach płaskorzeźby Amenhotepa III
szerszym miejscu tylko 8 km, istnienie zawdzięczała źródłu, którego cie­
wzniesiono na opróżnionym miejscu kaplicę, otwartą na obu końcach; tam
płota — jak opowiadano — zmieniała się wraz z porą dnia. Sól, jedyny ustawiono barkę tebańskiego Ammona, a wewnętrzne i zewnętrzne ściany
produkt eksportowy oazy, wożono w koszach z liści palmowych nad Nil, wypełniono scenami, w których powtarzała się postać Aleksandra przed
ponieważ była czystsza od soli morskiej. rozmaitymi bogami Teb. W Hamaku przerobiono pod wezwaniem Alek­
Aleksander ujrzał przed sobą, pośród palm i oliwek, odosobniony pagó­ sandra drzwi przy czwartym pylonie. Na prawo od wewnętrznego san­
rek. na którym stała słynna świątynia w ogrodzeniu z ciosanego kamienia, ktuarium, w kaplicy wybudowanej przez Totmesa III, znajdowało się kil­
o rozmiarach 46X44. Orszakowi polecono przebrać się na dowód czci i ka­ ka reliefów przedstawiających tego króla przy składaniu ofiar; ściany
zano stać na zewnątrz, na podwórcach i w przedsionkach z kolumnadą, nie wypełnione pokryto analogicznymi scenami- Była to dobra robota, po­
a tylko Aleksander w zwykłym stroju wszedł do wewnętrznej kaplicy nieważ działali jeszcze artyści trzydziestej dynastii; lśniące barwy zacho­
przy końcu ogrodzenia, mierzącej zaledwie 9X4 m. Pod sklepieniem z wiel­ wały się po dziś dzień. Analogicznych przeróbek dokonano w świątyni
kich bloków, zdobnych w dziwaczne postacie i jeszcze dziwaczniejsze hie­ Chonsu. Nie ulega wątpliwości, że Aleksander występował też na podob­
roglify, dostrzegł w mroku stojącą na ołtarzu złotą barkę, a w niej posąg nych płaskorzeźbach w Memfis i na terenie Delty, dziś zaginionych. Alek­
bóstwa z rozmaitych drogich kamieni. Z natchnienia samego boga profeta sander zorientował się, że rdzenni Egipcjanie poczuwali się do obowiązku
sprawił, że posąg reagował, kiwał głową, dawał znaki i w ten sposób oznaj­ obwołania swego panującego bogiem; było to dla nich czymś oczywistym.
mił Aleksandrowi, iż jest on bożym synem. Nadto, podboje młodego Aleksandra były tak niesłychane, że nieuchron­
nie narzucał się wniosek o pomocy bożej. Nietrudno było zatem Aleksan­
Ustami profety Ammon pozdrowił Aleksandra jak ojciec, który rozpo­
drowi przejąć się w pełni poczuciem boskiego charakteru własnej królew­
znał syna. Aleksander, mylnie wyłożywszy sobie powitanie, sądził, że to
skiej roli. W ten sposób kult króla pojawił się w helleńskim świecie.
mówi jego ojciec Filip, i spytał, czy może któryś z jego zabójców uniknął
dotąd pomsty. Profeta ostrzegł króla, by nie używał takiego języka; jego
prawdziwy ojciec nie należy do śmiertelnych, trzeba więc inaczej sformu­
łować pytanie. Później przytaczano listy Aleksandra do matki Olimpiady
w dowód, że otrzymał on sekretne odpowiedzi, które chciał jej wyjawić
po powrocie; można kwestionować autentyczność tych listów, ale nie spo­
sób wątpić, że królowi powiedziano, iż jest naprawdę synem Zeusa Ammo­
na. Opowiadano też, że Aleksander pytał między innymi, czy zostanie pa­
nem i władcą całej ludzkości; bóg miał odrzec, że tak właśnie się stanie.
Za pośrednictwem miejscowego „filozofa” Psammona, który, jak podają
Grecy, nauczał, iż Bóg jest królem wszystkich ludzi, Aleksander dowiedział
się, że Zeus Ammon rządzi światem i że dał go swemu nowo odkrytemu
synowi.
 G a u g a m e la 475

kreonowi z Salaminy i Pasikratesowi z Soloj — powierzono stałe obo­

wiązki choregosów. Nearch został satrapą Licji i krain do Tauru, Mean­
der — satrapą Lidii, zaś Asklepiodor, syn Eunika, otrzymał nominację
na satrapę Syrii na miejsce Menona, który okazał się zbyt opieszały w gro­
Rozdział X X X V II
madzeniu zaopatrzenia dla planowanej wyprawy na wschód. Tak to Alek­
sander próbował z wolna usprawnić organizację swego imperium.
PERSEPOLIS — KONIEC KRUCJATY

GAUGAMELA
SATRAPIALNA O RG ANIZACJA A Z JI Z A C H O D N IEJ

Mazajos z trzema tysiącami konnych nie dopuścił do ukończenia dwóch

itany jako syn Zeusa-Ammona Aleksander powróci! przez Pusty­
W nię Sodową wprost do Memfis, gdzie urządzono następne zawody
sportowe i konkursy literackie w dowód, że król nie zapomniał jeszcze
mostów przez Eufrat, pod Tapsakos. Kiedy nadciągnął Aleksander z sied­
mioma tysiącami konnicy i czterdziestoma piechoty, Mazajos cofnął się
pustosząc kraj. Przeprawiwszy się przez rzekę armia posuwała się pod­
o krucjacie Hellenów. Zdawał już sobie sprawę z potęgi doliny Nilu, zasob­
nóżem gór, ponieważ było tam chłodniej i łatwiej o zaprowiantowanie.
nej i tak bardzo odseparowanej od reszty świata. Zrozumiał, że nie byłoby Otrzymano informację, że Dariusz zajmuje przeciwległy brzeg (Tygrysu),
bezpieczne powierzać taką potęgę wyłącznej władzy jakiegokolwiek jedne­ w rzeczywistości jednak jedyną trudność przy przeprawie stanowiła szyb­
go człowieka. Awans otrzymali dwaj dawni nomarchowie, Doloaspis i Pe- kość prądu. Z niezrozumiałego powodu Dariusz postanowił nie bronić po­
tisis; Aleksander powierzył im władzę cywilną, podczas gdy inni nomar­ tężnej zapory, jaką przedstawiał Tygrys, rozbił za to obóz nad mniejszą
chowie pozostali w stolicach swoich nomów. Strategicznie doniosły nom
rzeką, Bumodosem, o cztery dni drogi dalej na wschód, gdzie kazał wyrów­
Arabii, wokół Heroopolis, otrzymał Kleomenes z Naukratis, Grek uro-
nać teren, by móc łatwiej ustawić w szyk swe ogromne siły. Aż nazbyt
dżóny w Egipcie; nadto należało do niego zbieranie daniny od wszystkich
oczywiste było, że nie ma pojęcia o taktyce i że spodziewa się zmiażdżyć
nomarchów w Egipcie. Nadzór nad Libią powierzono Apolloniosowi, sy­
Macedończyków po prostu przewagą liczebną.
nowi Charinosa.
Bezpiecznie przedostawszy się przez nie strzeżoną przeprawę żołnierze
Krajowcy otrzymali wprawdzie zaskakująco duży udział w zarządzie
Aleksandra z lękiem spoglądali na wysoki kopiec Niniwy. Powiedziano
cywilnym, ale znaczne siły zbrojne potrzebne w tak znamienitej satrapii
im, że miasto zbudował Sardanapal, czego dowodziła kolumna z akadyj-
dobrano wyłącznie sp ród Macedończyków i Greków. Flotą dowodził Po-
sldm napisem klinowym; po oblężeniu zamienił je w gruzy Cyrus Zało­
Iemon, syn Teramenc* , armię zaś podzielono pomiędzy Peukestasa, syna
życiel Mając Tygrys po lewej, a Góry Gordyeny po prawej ręce armia
Makaratosa, i Balakro. . syna Amyntosa. Pantaleon z Pydny został mia­
cztery dni maszerowała przez Aturię (Asyrię), aż zwiadowcy odkryli nie­
nowany dowódcą załogi w Memfis, a Polemon, syn Megaklesa, w Pelusjon.
przyjaciela. Aleksander dał żołnierzom cztery dni odpoczynku, ruszył pią­
Komendę nad najemnikami greckimi dostał Lykidas z Arkadii; pisarzem
tego o świcie Droga wiodła w tym dniu przez falisty teren, tak że nieprzy­
u nich byl Eugnostos, syn Ksenofantesa, nadzorcami Ajschylos i Efippos
jaciela można było dojrzeć dopiero z bliska. Kiedy uzyskano taki kontakt
z Chalkidy.
wzrokowy, wojska macedońskie otrzymały rozkaz rozbicia obozu i dzięki
Podczas gdy Aleksander zajęty był rozdzielaniem władzy w Egipcie,
temu żołnierze mogli w nocy dobrze wypocząć, natomiast Dariusz trzymał
Samarytanie spalili żywcem Andromachosa, satrapę Syrii. Wiosną 330 ro­
swoich pod bronią przez całą noc strzegąc zniwelowanej równiny przy­
ku Aleksander pospieszył do Syrii, ukarał buntowników, a następcą Andro­
gotowanej do bitwy. Samą równinę znano pod nazwą Gaugamela, „Pastwi­
machosa ustanowił Menona. W Tyrze odbyły się kolejne zawody atletycz­
ne i konkurs literacki. sko Wielbłąda”, a nisko na przygórzu po stronie północnej można było
Dla celów podatkowych satrapie zostały połączone w większe całości dojrzeć wioszczynę, o której pamięć przechowuje dziś jeszcze kopiec zwa­
pod ogólnym nadzorem Harpalosa, syna Machatasa; poza Kleomenesem ny Tell Gomel.
w Egipcie podatki zbierać mieli Kojranos z Beroi w Fenicji i Filoksenos Można naszkicować wyraźny obraz bitwy (1 października 331 roku)
w Azji za górami Tauru. Królom cypryjskim — w szczególności Niko- dzięki temu, że zwycięzcy znaleźli zarówno rejestr wojsk imperialnych,
jak i rozkazy o rozstawieniu rozmaitych korpusów. Podobnie jak na ana-
478 Persepolls — koniec krucjaty
logicznym rejestrze z czasów Kserksesa, kontyngent każdej satrapii figu­
ruje pod dowództwem własnego satrapy. Na skrajnym lewym skrzydle
stała konnica z Baktrii pod Bessosem, który kierował też Hindusami
i Sogdyjczykami. Dalej stali Scytowie, a następnie Arachosjowie i Hin­
dusi z gór pod dowództwem Barsaentesa. Jazda perska przemieszana była
z piechotę, dalej zaś zajęły pozycje oddziały z Suzjany i Kadusji, jak się
zdaje, wydzielone spod dowództwa swoich właściwych zwierzchników.
W centrum było stanowisko samego Dariusza, którego otaczali wierni
krewniacy i perscy Nieśmiertelni (z włóczniami o drzewcach zakończo­
nych złotymi jabłkami) oraz dalsze oddziały złożone z Hindusów, wygnań­
ców z Karii i łuczników mardyjskich- Przy królu i po obu skrzydłach
oddziałów perskich rozmieszczono najemników greckich. Z tyłu pośrod­
ku stała rezerwa; składała się z Uksjów, którymi powinien by wraz
z Suzyjczykami dowodzić Oksyatres, syn Abuletesa, z Babilończyków
i Sittakeńczyków pod Buparesem (któremu zabrano Karyjczyków) oraz
wojsk plemiennych znad Zatoki Perskiej pod Okondobatesem, Ariobarza-
nesem i Otanesem.
Na prawym skrzydle stali kolejno Albanowie i Sakesinowie (których
podobnie jak Kadusjów powinien by prowadzić Atropates); Tapuriowie
i Hyrkańczycy pod wodzą Partiajosa; Medowie pod owym Atropatesem,
którego imieniem miano we wczesnym okresie hellenistycznym nazwać
Azerbejdżan; Partowie i Sakowie; na koniec zaciągi z Syrii, które zebrał
Mazajos w czasie swego odwrotu.
To była główna linia. Przed nią wieloma rzędami rozstawiła się jako
osłona konnica pod dowództwem Fratofemesa. Z lewej stali sojusznicy
Sakowie, konni łucznicy pod wodzą Manakesa, inni Baktryjczycy i sto
siejących lęk rydwanów z kosami. W środku ustawiono większy jeszcze
strach budzące słonie i pięćdziesiąt dalszych rydwanów'. Po prawej, wspie­
rani przez pięćdziesiąt rydwanów zajmowali pozycje Armeńczycy pod Mi-
traustesem i Orontesem (synem słynniejszego satrapy tego imienia) oraz
Kapadokowie, których Ariakes pozbierał w odwrocie, jak Mazajos swoich.
Wielu z tych satrapów nosiło szanowane imiona, z dawna używane
w słynnych rodach. Nic nie wskazuje, by brakło im męstw'a ojców, ale
o współczesnej taktyce nie mieli pojęcia. Pewne ślady wskazywałyby, że
podjęto jakąś próbę przełamania starej reguły rozstawienia wojsk według
satrapii, to jednak samo w sobie nie wystarczało do wygrania bitwy.
O ile dysponujemy kompletnym niemal opisem uszykowania sił woj­
skowych przed walką, to o samej bitwie, którą stoczono 1 października
331 roku, wiemy niewiele. Nie powiodła się Dariuszowi próba oskrzydlenia
Macedończyków. Rydwany z kosami i słonie nie przeraziły, wbrew oczeki­
waniom, przeciwnika. Aleksander natomiast przełamał front na wprost
stanowiska króla; Dariusz uciekł jak pod Issos, ale jego podkomendni
G a u g a m e la 477
walczyli tak mężnie, że Macedończykom było już bardzo ciężko i dopiero
sam Aleksander przeważył szalę. Przeprawił się następnie przez Lykos
i rozłożył obozem, a Parmenion tymczasem czyścił obóz Persów. Już o pół­
nocy Aleksander pognał z konnicą w kierunku Arbeli, o 120 km od Gau-
gameli; kiedy tam dotarł, okazało się, że Dariusz znów uciekł porzu­
ciwszy — jak pod Issos — rydwan i zbroję. Z konnicą baklryjską, krew­
nymi i Nieśmiertelnymi podążał już przez góry do Ekbatany.
Dobrze odmalował tę paniczną ucieczkę po bitwie Semtutefnachte,
egipski kapłan-lekarz, będący w tym czasie w służbie Dariusza. Dziękuje
on swemu bogu Harsafesowi: „Ochroniłeś mnie w bitwie Greków, kiedy
odparłeś Azjatów. Wielu zabito u mego boku, ale nikt przeciw mnie nie
podniósł ręki. Ujrzałem cię potem we śnie. Rzekłeś do mnie: «Spiesz do
Ehnas, jestem z tobą.» Przeszedłem przez obce kraje, byłem sam, dotarłem
nad morze i nie bałem się. Przybyłem do Ehnas i włos nie spadł z głowy
mojej." W świątyni swego boga w Ehnas Semtutefnachte wystawił stelę
na jego cześć, wyrażając nadzieję, że czytelnik zechce wymówić imię
fundatora. Modlitwa została wysłuchana w sposób, o jakim Semtutefnach-
temu chyba się nawet nie śniło: za jednego z pierwszych cesarzy rzym­
skich stelę wywieziono do Italii, gdzie użyto jej dla nadania pozoru auten­
tyku tandetnej świątyni Izydy w Pompei!
Bitwa pod Gaugamelą była bitwą decydującą. Dariusz uciekając zrzekł
się wszelkich tytułów do tronu perskiego. Upłynąć miały oczywiście całe
miesiące, nim można było ogłosić o jego śmierci i pogrzebać zwłoki — nie
w na wpół ukończonym grobowcu, który zaczął budować po południowej
stronie tarasu w Persepolis, lecz wysoko na urwisku, w grobach poprzed­
ników. Miesiącami walczył jeszcze baktryjski satrapa Bessos o utwierdze­
nie swych pretensji do tytułu Artakserksesa IV. Lata minąć miały, nim
spacyfikowano Wyżynę Irańską. Ale wielka wojna była skończona i Alek­
sandra większość jego poddanych uznawać będzie odtąd za wielkiego
monarchę na perskim tronie.
Jeszcze tylko finałowej sceny brakło tej krucjacie. Arbela była stolicą
okręgu, w którym stoczono rozstrzygającą bitwę; choć od pola walki
dzieliła ją spora odległość, jej właśnie przypadł zaszczyt nadania bitwie
imienia, gdyż Gaugamela była nieznaną wioszczyną. Pobliską górę nazwa­
no Nikatorion, „Górą Zwycięstwa". Z Arbeli — zwanej tak, jak powiadali
Grecy, od założyciela Arbelosa, syna Atmonejosa — armia ruszyła na
południe. Przeprawiwszy się przez Kapros, czyli Dolny [Mały] Zab, zwie­
dził Aleksander źródło nafty w ziemi Artakene — tam gdzie dziś rozcią­
gają się pola naftowe Mosulu. Potem przyszła kolej na świątynię Anai,
czyli Anahity, na Sandrakaj, gdzie stał pałac pierwszego Dariusza, Ky-
parrisson, i na przeprawę przez Gyndes, czyli Dijalę, na drodze do Ba­
bilonu.
 Persepolis — koniec krucjaty
478
K A P IT U L A C JA B A B IL O N U I SU Z Y
Gdy Aleksander zbliżał się do miasta, które znów rozkwitło po zniszcze­
niu przez Kserksesa, na spotkanie zdobywcy wyszli kapłani i wielmoże,
witając go podarkami i przyrzekając wydanie skarbów Babilonu. Wobec
takiej demonstracji satrapa perski Mazajos mógł już tylko potwierdzić
formalnie kapitulację. Dowódca garnizonu Bagofanes wyszedł z twierdzy,
gdzie strzeżono skarbca królewskiego; kazał usłać ulice kwieciem i przy­
stroić wieńcami na cześć nowego wielkiego króla. Na srebrnych ołtarzach
palono kadzidło i inne kosztowne aromaty, Magowie śpiewali hymny,
a Chaldejczycy i Babilończycy poszli za ich przykładem. Ku radości całego
ludu Aleksander nakazał odbudowę świątyń, przede wszystkim świątyni
Bela-Marduka, leżącej w ruinie od czasu zniszczenia jej przez Kserksesa.
Zgodnie z precedensem ustanowionym w Egipcie, gdzie władzę cywilną
rozdzielono pomiędzy dwóch krajowców, Aleksander wynagrodził Maza-
josa za natychmiastową kapitulację zatwierdzając go na stanowisku sa­
trapy. Bagofanesowi zaś nadal powierzył nadzór nad skarbem. Władza
wojskowa natomiast, podobnie jak w Egipcie, była w rękach Macedoń­
czyków — Apollodora z Amfipolis i Menetasa z Pełli; ten ostatni został
też generalnym inspektorem satrapii na zachód od Babilonu aż do Cylicji.
Agaton objął straż w twierdzy, a Asklepiodor, syn Filona, ściągał podatki,
Mitrynes, który poddał twierdzę w Sardes, został mianowany satrapą
Armenii, ale zdaje się, że nigdy nie ustanowił tam faktycznie swej władzy.
Arystoteles, dawny mistrz Aleksandra, prosił królewskiego ucznia, by
nadsyła! mu do kraju wszystko, co może mieć wartość naukową. Zgodnie
z tym Kallistenes sial wujowi chaldejskie „obserwacje” z trzydziestu
i jednego tysiąca lat; były to prawdopodobnie obliczenia dokonane przez
Kidinnu lub członków jego szkoły. W każdym razie owe trzydzieści jeden
tysięcy lat można by przyrównać do trzydziestu czterech tysięcy, które
według wcześniejszych rejestrów królów Babilonu miały ponoć upłynąć
od czasu powszechnego potopu. U Arystotelesa przebywał Kalippos
(z Kyzikos], który wykorzysta! „obserwacje” dla rozszerzenia zasięgu
własnych przy wyprowadzaniu długości roku i miesiąca synodycznego;
mimo takiego oparcia obliczony przez niego miesiąc synodyczny różni się
od prawdziwego o więcej jeszcze niż te, które o trzy stulecia wcześniej
wyrachowano na podstawie cyklu saros.
Z Babilonu do Suzy prowadziła wygodna droga przez równinę, biegnącą
niemal dokładnie na wschód. Przy przejściu przez Sittakene Aleksander
spotkał syna Abuletesa, satrapy Suzy, i otrzymał list od Filoksenosa,
którego wysiał przodem, z wiadomością, że mieszkańcy poddali miasto
wraz ze skarbcem. W dwadzieścia dni po wyruszeniu z Babilonu Aleksan­
der przybył osobiśde do Suzy, gdzie okazało się, że skarbiec w pałacu Da­
P e rs e p o lis 470
riusza I zawiera czterdzieśd tysięcy talentów srebra i dziesięć tysięcy
talentów złota w bitych darejkach. Pałac ten stał potem pustką (jak do­
wiodły prace wykopaliskowe), natomiast pałac Bagoasa otrzymał jako
rezydencję Parmenion. Abuletes zachował stanowisko satrapy, a Maza-
ros — dowódcy garnizonu, ale głównym dowódcą był Archelajos, syn
Teodora; Zenofilos rządził w twierdzy, a Kallikrates w skarbcu. W tyra
też czasie Menes mianowany został satrapą zjednoczonej Syrii, Fenicji
i Cylicji. Obrządki ofiarne i zawody sportowe włącznie z biegiem z po­
chodniami zapoznały Suzę z obyczajami Hellenów — i Aleksander gotów
byl ruszać dalej.
PERSEPOLIS
Przeprawiono się przez Koprates i Pasitygrys; poddani Persom Uksjo-
wie zamieszkujący nizinę spiesznie zadeklarowali uległość. Kossajowie
z gór, gdzie rządził Medates, odmówili przepuszczenia armii inaczej niż
na warunkach przyznanych królowi perskiemu, który za każdym razem,
kiedy z Suzy przenosił się do Persydy, opłacał się im brzęczącą monetą.
Aleksander uznał to za szantaż poniżej jego godności; prowadzony przez
Suzyjczyków przeszedł trasą, gdzie nikt go się nie spodziewał, złupił wsie
Kossajów i wybił mnóstwo mieszkańców; następnie opanował przejście do
Persepolis. Przeciwnicy najpierw uciekli, potem zawrócili i zobowiązali
się do corocznej daniny — stu koni, pięciuset zwierząt jucznych i trzy­
dziestu tysięcy owiec — niewątpliwie w nadziei, że Aleksander nigdy już
po nią nie wróci.
Wyprawiwszy Parmeniona głównym szlakiem na wschód, Aleksander
posuwał się wyżyną w głąb Persis. Satrapa Ariobarzanes zamknął Wrota
Perskie zaporą, jednakże Aleksander, którego pewien Licyjczyk mówiący
po grecku i po persku przeprowadził górską ścieżką, obszedł ją bokiem,
a tymczasem główny korpus uderzył na przeszkodę i przełamał ją. W tej
sytuacji załoga Persepolis nie wpuściła cofającego się Ariobarzanesa, a jej
dowódca Tirydates wyprawił posłańców do Aleksandra, nalegając, żeby
pospieszał, nim miasto zostanie zniszczone. Bezzwłocznie ustawiono most
przez Arakses i Macedończycy pognali do Persepolis, żeby zająć miasto,
nim załoga zdąży je splądrować na własny rachunek. Dotarli do stolicy
1 lutego 330 roku.
Zdobywca, jak się wydawało, dawno już zapomniał o krucjacie. Wszę­
dzie występował w roli prawowitego następcy władców z rodu Achemeni-
dów. W ciągu poprzednich kilku miesięcy satrapów perskich — Mazajosa
w Babilonie i Abuletesa w Suzie — zatwierdzono na stanowiskach. Kiedy
więc Tirydates nalegał na Aleksandra, by spieszył się z zajęciem miasta
480 Persepolis — koniec krucjaty
i ratował w ten sposób skarbiec, miał dobre podstawy, by również spo­
dziewać się nagrody: stanowiska nadzorcy skarbca, jak Bagofanes w Ba­
bilonie, lub pozostawienia mu komendy garnizonu jak Mazarosowi w Suzie.
Uzasadnione nadzieje Tirydatesa zawiodły. W Suzie Aleksander nie
pamiętał o swej misji, nawet kiedy pokazywano mu barwny pałac, skąd
Artakserkses II podyktował sławetny Pokój Królewski i dokąd tak często
wędrowali posłowie Greków, by poznać wolę króla i przyjmować od niego
dotacje. Persepolis natomiast przez ostatnie stulecie stało niemal zawsze
pustką. .lego nazwa nie kojarzyła się z żadnym wydarzeniem z dziejów
Grecji, w którym by najzagorzalszy z uczestników wyprawy mógł się
dopatrzeć hańby; w rzeczywistości nazwy tej w zachodniej części impe­
rium w praktyce nie znano w ogóle. Niemniej przeto właśnie w Persepolis
zakończył Aleksander swoją krucjatę.
Można było oczekiwać, że skonfiskuje ogromny skarb w złocie i srebrze,
szacowany na sto dwadzieścia tysięcy srebrnych talentów — istniały takie
precedensy. Było rzeczą normalną opróż.nienie ,,poduszki królewskiej",
dużej komory w głowach królewskiego łoża, zawierającej pięć tysięcy
talentów złota, oraz ,.podnóżka królewskiego”, to jest mniejszej komory
w nogach, z trzema tysiącami. Nie było wreszcie nic niewłaściwego
w zerwaniu złotej winorośli, z gronami z najdroższych klejnotów, roz­
piętej nad łożem. To jednak, że wydano żołnierzom na lup całą osadę
(poza pałacowym murem), która wyrosła u stóp tarasu, wymaga wyja­
śnienia.
Zdobycz była ogromna. Persepolis — jak podają sprawozdania o tych
faktach — okazało się najbogatszym miastem pod słońcem; nawet w do­
mach prywatnych pełno było przeróżnych drogocennych przedmiotów
nagromadzonych przez długie łata. Wszystkich mężczyzn w^ymordowano
bez litości, do czego pretekstem stało się uwolnienie przez żołnierzy rzeszy
straszliwie okaleczonych jeńców greckich; kobiety, oczywiście, zabrano
w niewolę, a Macedończycy bili się między sobą o łupy. Persepolis nie
mogło doznać gorszego losu, gdyby padło łupem atakujących, a nie zostało
dobrowolnie poddane przez dowódcę garnizonu. Aleksander pogłębił
jeszcze własną niesławę przechwalając się w listach, jak to nakazał rzeź
jeńców perskich.
W trakcie pobytu w Persepolis zrobił wycieczkę do Pasargadów, gdzie
zagarnął jako prawnie mu należny jeszcze jeden skarb — zgromadzony
przez jego wielkiego poprzednika. Cyrusa Starszego — i ustanowił Koba-
resa satrapią tej najstarszej osady perskiej.
Po barbarzyństwach popełnionych w Persepolis nastąpił akt czyste­
go wandalizmu — spalenie cudownych pałaców na tarasie. Kiedy Aleksan­
der obwieścił, że zamierza zniszczyć potężne budowle Kserksesa w Perse­
polis w pomście za zburzenie przez tamtego Aten i palenie świątyń grec­
Persepolis 481
kich, Parmenion nalegał, żeby je oszczędził. Niesłuszne jest, podkreślał,
by Aleksander niszczył swoją własność; Azjaci nie zechcą przyłączyć się
do niego — wyjaśniał mądry i dojrzały Parmenion — jeśli wywoła wra­
żenie, że przemaszerował tylko przez Azję i nie pragnie zachować nad nią
zwierzchnictwa. Było to tak bliskie brutalnej prawdy, że Aleksander nie
chciał nawet słuchać.
Późniejsi historycy usiłowali tę zbrodnię pomniejszyć. Niektórzy twier­
dzili, że podpalenia dokonano wprawdzie z premedytacją, ale że Alek­
sandra ogarnął żal i kazał wkrótce, choć daremnie, gasić ogień. Częściej
obciąża się winą kobietę, Tais, kochankę dowódcy Ptolemeusza, która,
jak powiadano, skorzystała z pijatyki i namówiła Aleksandra, żeby cisnął
złowieszczą pochodnię.
W Persepolis przemawiają rumy. Odciski wypalonych belek dachowych
kreślą się nadal znakami na schodach i rzeźbach. Stosy popiołu to wszyst­
ko, co pozostało z cedrowej wykładziny. Gliniane ściany pozbawione osło­
ny po spaleniu dachów spłynęły z deszczem w zapadłe dziedzińce. Roz­
padła się potrójna, zbudowana również z glinianych cegieł linia obwało­
wań, pozostały tylko fragmenty z twardego kamienia. Ze wszystkich czte­
rech stron zniknęły wrota z brązu.
Łupu szukano tak dokładnie, że archeolodzy wydobyli potem z ziemi
tylko garść monet. Jest to wraz z nielicznymi listkami złota, cały kruszec,
jaki znaleźli w nagrodę za swe trudy. Setki naczyń rzeźbionych z najroz­
maitszych przepięknych kamieni wynoszono na dziedzińce i celowo roz­
bijano. Cudny posąg siedzącej niewńasty, wyrzeźhiony na krótko przed
pomnikami Partenonu, wywieziono z Fokai lub któregoś z pobliskich miast
do Persepolis w czasie niepokojów związanych z wyprawami Spartan.
którzy głosili hasło oswobodzenia Azji. W sali muzealnej skarbca w Perse­
polis stał bezpiecznie aż do przybycia Aleksandra. Wtedy macedońscy
żołnierze odbili i zniszczyli głowę, a korpus cisnęli w przyległym koryta­
rzu i tylko okaleczona dłoń pozostała jako ślad, wskazujący, w którym
pomieszczeniu stał niegdyś posąg. Nie mógł Aleksander ujawnić wyraźniej,
jak cienka była warstewka nabytej przez niego kultury greckiej.
Pożar Persepolis stał się dla świata symbolem, że wielka krucjata
osiągnęła wyznaczony jej cel. Niestety, i symbol, i sama misja straciły
swą aktualność. Pierwsze zdobyte terytorium organizował Aleksander na
wzór satrapii perskiej. W Egipcie dowiedział się, że jest synem boga,
a przeto również królem-bogiem. Ulegał coraz bardziej wpływowi orien­
talnych wierzeń i wkrótce przejął też perski przepych i ceremoniał. Pod
koniec roił o zjednoczeniu ludów i kultur Persów i Greków. Orient podbił
swego srogiego zdobywcę.
Fortuna, którą się tak pysznił Aleksander, zwróciła się przeciw swemu
ulubieńcowi jeszcze przed jego przedwczesną śmiercią. Następcy w nie­
482 Persepolis — koniec krucjaty Persepolis 4e3

ustannych wojnach zniszczyli imperium, które z rąk ostatniego Dariusza dziejów imperium. Podobnie jak w Persepolis, przeprowadzono prace wy­
wziął w praktyce nietknięte, i nawet Rzymianom nie udało się go odbu­ kopaliskowe w Suzie, gdzie odkryto piśmiennictwo w języku elamickim.
dować. Marzenie Aleksandra o zlaniu się kultur pozostało wizją bardzo Z usypisk miast Babilonii wydobyto tysiące dokumentów gospodarczych
odległej przyszłości. datowanych w czasach panowania monarchów perskich, co po raz pierwszy
W miarę jak historycy coraz silniej uwydatniają znaczenie ery helleni­ umożliwiło naszkicowanie obrazu ekonomicznego życia imperium. Nawet
stycznej, rozpoczynającej się bezpośrednio potem, panowanie Aleksandra przypadkowy turysta może dziś zwiedzać świątynie egipskie wzniesione
maleje w retrospekcji do właściwych wymiarów — preludium. Mniej nas przez królów perskich lub liczniejsze jeszcze przybytki, które budowali
dziś interesuje charakter samego Aleksandra niż to, w czym uprzedził rodzimi władcy, gdy z powodzeniem opierali się Persom. Naszą wiedzę
przyszłość. Lecz spoglądał on nie tylko przed siebie, ale i wstecz; jego wzbogaciły odszyfrowane inskrypcje hieroglificzne oraz demotyczne i ara-
panowanie jest zarówno preludium, jak też epilogiem. Z pożarem Perse­ mejskie papirusy'. Gdy chodzi o dzieje Persji i nawet jej stosunki z Za­
polis zakończyła się starsza epoka niezależnych imperiów Bliskiego chodem, nie jesteśmy już tak całkowicie zależni od greckich „klasyków” ;
Wschodu. świeże prace wykopaliskowe na ziemiach greckich obdarzyły nas cennymi
Persepolis pozostało już na zawsze niezamieszkałe, los jednak wyrównał inskrypcjami i wykazały, jak dobrze wiodło się Azji za ostatnich lat pano­
rachunki. Znikła bez śladu niemal Macedonia Aleksandra. Jej dawna sto­ wania Achemenidów. Biblijne dzieje Żydów widziane na tle współcze­
lica Ajgaj jest malaryczną mieściną, niczym więcej; gdy ktoś ■wymieni jej snego im świata okazały się zupełnie nową historią. Od chwili gdy Alek­
drugą nazwę, Edessa, na myśl przychodzi nam od razu tylko jedna z wiel­ sander spalił Persepolis, upłynęły dwadzieścia trzy stulecia; dziś, dzięki
kich stolic Mezopotamii. Nigdy nie odnaleziono królewskich grobów Mace­ połączonym wysiłkom archeologa, filologa i historyka, Persja Acheme-
donii, gdzie Aleksander zamyślał spocząć u boku ojców; jego własna sto­ nidów powstała wreszcie z martwych.
lica Pełła jest stosem bezkształtnych ruin. Filippi, założone przez ojca
Aleksandra, doszło do największego rozkwitu pod rządami Rzymu, a nie­
liczne ruiny pochodzą z późnego okresu. Nic nie przetrwało z pierwszej
Aleksandrii; nawet miasto następców, Ptolemeuszy, można jedynie wyczuć
poprzez współczesność, dopisać wyobraźnią do niewielu odkrytych pomni­
ków i wypalonych ruin zaznaczonych tylko na planie.
Persepolis za to stoi po dziś dzień, zachowane dla potomności dlatego
właśnie, że spalone. Pałace Dariusza i Kserksesa wznoszą się jeszcze nad
równiną, ku podziwowi przejeżdżającego wędrowca. Ich sale zachowały się
tak dobrze, że o zachodzie nietrudno wywołać duchy tych, którzy odeszli.
Całopalenie, jakie świadomie wyprawił tu Aleksander, nie tylko nie do­
kończyło dzieła zniszczenia, ale, przeciwnie, zabezpieczyło dla nas, nie
tknięte właściwie, wspaniałe płaskorzeźby, których piękno może dziś
wreszcie konkurować z greckimi. Cierpliwy archeolog poskładał rozbite
wazy z imieniem Kserksesa i uzbierał po kawałku mnóstwo szczegółów
o powszednim życiu tamtych dni. Płomienie wzniecone przez Aleksandra
zniszczyły wprawdzie wiele bezcennych pergaminów, większość jednak
z upływem czasu i tak obróciłaby się w proch; natomiast wyświadczył on
nam nieocenioną przysługę bezwiednie wypalając tabliczki; były z suro­
wej gliny i przechowywane w tym stanie łatwo się rozsypywały. Archeolog
odnalazł płyty kamienne, filolog je odcyfrowal i okazało się, że zawierają
inskrypcje królewskie; Dariusz i jego następcy opowiadają dziś sami swo­
je dzieje, własnym językiem.
Archeolog i filolog wspomogli historyka badającego każdy moment
 BIBLIOGRAFIA

Ajschylos, Tragedie, przeh S. S rebrny, W arszaw a 1954.

A kurgal E., D ie K unst A natoliens von Homer bis A leia n d er, B erlin 1901.
A lljew L., lstorija M idii, B a k u 3960.
Altheim Fr., G esch ich te A sien s im griechischen Zeitalter, 2 voL, H alle 1947— 1948.
A rrian, Wyprawa A leksandra W ielkiego, przeL H. G esztoft-G asztold, W rocław —W a r­
szaw a—K rak ó w 1963.
A rystofanes, Kom edie, przeL S. Srebrny, W arszaw a 1962.
[Arystoteles] A ristotelis opera, I—V, Berolini 1831— 1830.
Ayraard A., A uboyer J., O rient et la G rece antigue, 0e ed., P a rls 1953 (Histoire g i n i -
rale des ciińlisations, I ) .
Babelon E., Les Perses achćm enides, les satrapes et les dynastes tributaires de leur
em pire, Cypre et P h ćn icie (Catalogue des m onnaies grecques de la BibIio£ftśqu*
Nationale), P a ris 1893.
Babelon E., Traitć des m onnaies grecąues et romaines, vol. III, P a ris 1933.
Bassett S. E., T he P la ce and Datę of the First Perform ance of the Pcrsians of T im o-
theus, „ClassicaJ P hilology’1 vol. 26 (1931), s. 153 nn.
Bausani A.. 1 Persani, F irenze 1962.
Beloch K. J., G riech isch e G eschichte, II. AuIL 4 Bde, S tra ssb u rg —B e rlin —Leipzig
1912—1927. III. AuIL Bd I, 1931.
Benveniste E . Les Mages dans VAncien Iran, P a ris 1938.
B randenstein W., M ayhofer M., Haridbuch des A ltpersischen, W iesbaden 1964.
B rentjes B., Die iranische Welt vor Mohammed, Leipzig 1967.
Busolt G., G riech isch e G esch ich te bis 2 ur Schlacht bei Chaironea, 3 Bde, G otha
1893— 1904.
Cambridge A n cient History, vol 4, The Persian Em pire and the W est, C am bridge
1926.
Cameron G. G., History o j Early Iran, Chicago 1930.
Cameron G. G., Persepolis T r e a s u r y T ablets, Chicago 1948 ( = Orlental In stitu te Pu-
blications, voL 05).
Cameron G. G., T he Elam ite Version of the B m fu n rn sc rip h o n s, „Jo u rn al of C unei-
f orm S tu d ies”, voL 1472 ( 1960), s. 59 nn.
^ ^ p b e l l L. A., M ithraic Iconography and Ideology, L eiden 1968.
Clemen C., F ontes historiae religionis Persicae, Bonnae 1920.
Contenau C., C o n tracfs neo-babi/Ionien-s, voL I— II, P a ris 1927-—1929.
Ctirtius R ufus Q., H istoriarum A leia n d rii Magni Macedoni libri..., L ipsiae 1908.
D andam ajew M, A., Iran pri pierw ych Achem enidach, M oskwa 1963.
Dfcrmsteter J., T h e Z en d -A u esta , vol. I—III, P aris 1892— 1893.
486 Bibliografia Bibliografia 487

De Morgan J., Mission iclentlfique en Perae, P arls 1894— 1904. Hill G. F., C oins of L ydlo a n d P e rsia from th e E a rlie st T im e to th e F a li of the
Demostenes. Wybór móio. przeL J. Kowalski, K raków 1922. D ynasty of t h e A c h a e m e n t d s , L ondon 1877.
Dlels R , Kranz W . D i e F r a g m e n t e d e s V o r s o k r a t l k e r , 12. A u fl, 3 Bde, D ublin 1968— Hlnz W., Z a r a t h u s t r a , S tu ttg a r t 1905.
1(61. H lttl Ph. K., H i s t a r y o j S y r i a fncluding L ebanon a n d P a testin e , L ondon 1957
Dlodorus, Btbliolheca H l j t o r i c a , vol. 1—V, Llpsiae 1888— 1906, H ouw lnk ten C a te H . J., T h e L utoian P o p u la tlo n G ro u p s o j Lycio a n d C i l i c i a A s p e r a
Dlonysius Hallcsrnaslensis Opera Omnla, vol. 1—V, Lipsiae 1869— 1883. durfnp the H ellen istic P e rio d , L eiden 1961.
DiUenberger W., O rientu G r a e c l (nscripfiones selectae, voL I —II, Leipzig 1903— 1905. H u a rt C.. D e lap o rte L., L T ra n a n tiq u e , E lam et P e rse et la ciulH sation franfenne,
Ditlenberger W., S y l l o g e (nscriptlonum G r a e c a r u m , vol. I — IV, 3. Aufl., Leipzig P a ris 1952 (= L 'E u o lu tio n de 1'hum onitó, 24).
K1S—1923. H uot J .-J ., Ir a n I, P a ris—G enóve 1065 ( = A rchaeolopia m u n d l, 2).
Diakonów I. M., I s t o r l j a M i d i I ot drleioniejszich w r i e m i e n d o końca I V w . d o n.e., Isokrales, E u a g o r a s i N t k o k l e s , tłum . J. W abner, K ielce 1889.
Moskwa—Leningrad 1956 Jacoby F., F r a g m e n t e d e r g r i e c h i s c h e n H l s t o r i k e r , 3 Bde u. Suppl., B e rlin —L elden
DJakonow M M.. Oczerlo I s i o r l i drteumlego l r a v a , M oskw a 1901. 1954— 1958.
Drewi R , T h e F a l i of Ailyapes, „H istoria”, 18/1 (1909), s. 1 nn. King L. W., C am pbell T hom pson R., T he S c u lp tu re s a n d In sc rtp tio n s o f D a riu s th e
Drloton E . Vandler E., L'Egypte, 4* ed., P a ris 1962. G reat on th e Rock o j B e histun in P ersia, L ondon 1957.
Ebert M , Reallerikon der V o r g e s e h i o h t e , I—XV, B erlin 1925— 1932. Klelss W., D er T a k h t-i R usiom bei P e r s e p o l i s u n d d a s K yros—G ra b in P a sa rg a d a e ,
Erzen A.. Killklen bis 2um Ende d e r P e r s e r z e i t , Leipzig 1940. „A rchaologlacher A nzelger” 1971, H. 2, s. 157 nn.
Farkas A., Achaemenid Sculpture, Lelden 1971. Klim a J., P r a w a H a m m u r o b ł e g o , przel. C. K underew icz. W arszaw a 1957.
Flandln E N , Coste P.. V o y a g e en Perse, P aris 1843— 1854. Kónig F. W., D er F olsche B ard ija, W leń 1938.
Flawluiz Józef, Daujne d z i e j e I z r a e l a , p rz e l Z. K ubiak, J. R adożycki, Poznań 1962. K senofont, W ybór pism , opr. J. Schnayder, W rocław —W arszaw a—K ra k ó w 1900.
Franek L., Sourcei ciosslques eoncernant la Cappadoce, ,,Revue h ittite e t asianlque", K ugler F X., S te rn k u n d e u n d S te rn d ie n st in B abel, M u n ste r 1907— 1910.
fasc. 78 (1906). s. 5 nn. K ugler F. X., Die B obylonische M o n d r e c h n u n g „ F re ib u rg 1900.
Friedrich J., Kleinoilafische Sprochdenkmfiler, B erlin 1932. Kulczycki S., Z dziejów m ate m a ty k i greckiej. W arszaw a 1973.
C illlng K , Syrien In der Polirfk der Achaem entden, Leipzig 1937 (= „Der Alte K um anlecki K., H istoria k u ltu ry s t a r o ż y t n e j G r e c j i i Rzym u. w yd. 5, W arszaw a 1911
Orient" 30, H. 3/4). Langdon S., Die n eu babylonischen K d n ig sin jch riften , L eipzig 1912.
Chlrshman R., C(nq c a m p a g n e s de fouilles d S u s e , 1 9 4 6 —1951, P a ris 1952. Lommel H., Die Y aJt's d e s A u e s t a , G B ttingen—L eipzig 1927,
G hirfhm an R . P erj/a. Erom the O rig in s to A l e i a n d e r th e G r e a t, L o n d o n 1984 (= A rti M achalski F., Od C y ru sa do M osaddeka, W arszaw a 1960.
o j Mankind, 5). M achalskl F., R e l i g i e P e r s j i , w : Z arys d z i e j ó w relipii, wyd. 2, s. 303 nn. W arszaw a
Glomblowskl K., L o g o g r a l o w i e g r e c c y o z i e m i a c h i l u d a c h im perium p e r s k i e g o , 1968.
M i m o i r e s d e la D elćgation en P e r s e , I—X III, P a ris 1900— 1912.
„Meander" 27/] (1972), s. 3 nn.
Gooeiens G., Artijtes e t a r t i s a n s i t r a n g e r s e n P e r s e s o u s l e s A c h i m ł n t d e s , „La nou- M emoires de la M ission archóologlque de Susiane. XIV, P a ris 1914.
M i m o i r e s d e la M ission archóologique de P e r s e , M ission de S u s l a n e , X V I—X X V III,
velie Clio", 1 (1949—1950), s. 32 nn.
Gorlelikow S G., Iran. Moskwa 1961. P aris 1921— 1939.
Mómoires de la M ission archćologlque en Iran, M ission de Susiane, X X IX —X X X V I,
Gracie von A.. Iran, das neue Persien, Berlin 1937,
P aris 1943— 1954.
Greków B N , Skffy, Moskwa 1971.
Montell V., Ira n , P a ris 1957.
Guirnanl R., Lydlsches Wdrterbuch mft g r a m m a t i k a l i s c h e r S k i z z e u n d I n s c h r l j t e n -
Moscatl S., Suilot F e n i c j a n , przel. M. G aw likow ski, W arszaw a 1971.
lammlung, Heidelberg 1964.
MUller C. (wyd.). F r a g m e n t a h i s t o r i c o r u m g r a e c o r u m , P a ris 1874.
Haas W. S , Iran. New York 1940.
Nauck A. (wyd ), T rogicorum g r a e c o r u m fragm ento, ed. 2, L ipsiae 1920.
Herodot, Dzieje, przel. 1 oprać. S. Hammer, 2 t., wyd. 2. W arszaw a 1959. Nepos K orneliusz, 2 y uioty znakom itych mgżóu;, p r z e l A. M ierzyński, W arszaw a
Herzfeld E , Am Tor non Asien. Felsdenkmdler ans Iran s H eldenzelt, Berlin 1920. 1883.
Herzfeld E., Archaeloyical Hlstory of Iran, London 1930. N eugebauer O., Sachs A., M a t h e m a t i c a l C u n eijo rm T e i t , N ew H aven 1945.
Herzfeld E. (wyd ), Arehdoloplsche M l t t e i l u n g e n aus I r a n , I—IX , B erlin 1929—1938. N eugebauer O., „Soros" a n d L u n ar VeIocity in B abylonian A stronom y, K o b e n h av n
Herzfeld E., Iran In the ancien! East, London 1941. 1957.
Herzleld E . T h e Perilan Empire. S t u d i e s I n G e o g r a p h y and E thnography of the N eum ann G., L ykisch, w : H andbuch der O rlentaU stik, I Abt., 2 Bd, I —II Abs., L ief. 2,
Anclenl Near East, ed. G. W alłer, Wiesbaden 1968. s. 358 nn., L eiden 1969.
Herzfeld E., Zoroailer and his World, I—11, P rinceton 1947. Nyberg H. S., Die Relipionen des alten Ira n , Leipzig 1938.
Highbacger E L , Thcoynli and the Persian W ari, „T ransactions of the American N ylander C., Ionians in P asarg ad ae. S tu d ies in Old P e r s i a n A r c h l l e c t u r e , U ppsala
Pbilological Assoclation", 68 (1937), a. 98 nn. 1970.
HIII G F . Catalopue of Greek Colni of A rabia, M ezopotamia and Persia, London Olm stead A T., H lstory of A ssyrla, New Y ork 1923.
1(22 O ranski) I. M.. W tuiiedienije w iTanskuJu fllologlju, M oskw a 1960
418 Bibliografia
Palou C hr. et J., L a P e r s e an tlg u e , P a ris 1982.
P a rk e r R. A., D u b b erstein W. H , B a b y lo n ia n C h r o n o l o g y , 6 2 6 B . C . — A . D . 45,
Chicago 1946.
Pzuly-W lssow a, R eal-E ncyclopadie d e r k la ssisc h e n A lte rtu m s w is s e n s c h a ft, S tu ttg a rt,
od 1894.
Pausanias, D escrlptio G r a e c i a e , 3 vol., L ip sia e 1881— 1903.
PavTy J. D C , Z o r o a s t r i a n D oetrine of the F u tu rę L ife, N e w Y o rk 1929.
Pedley J. G., S a rd u in the A g e o j C r o e s u s , O k la h o m a C ity 1968.
P e rro t G., C hipiez Ch., H i s t o r y o j t h e A r t i n P e r s i a , L o n d o n 1892.
Pism o św. S tarego i Nowego T e sta m e n tu ( = B ib lia T y siąc lec ia ! „ P a llo tin u m "., wyd. 2
zm ienione, Poznań 1971.
Pliniusz S tarszy, H i s t o r i a n a t u r a l n a . W ybór, p rz el. I. i T. Z aw ad zcy , W rocław 1901.
P lu tarch , Sław ni ludzie i onyeh p o r ó w n a n i a , p rz eł. F. N. G o la ó sk i, I —IV, Wilno
1801—1805.
P lu tarch , 2yuioty sław nych m ężów , przeł. F. N. G o la ń sk i, K ra k ó w 1928.
Poliblusz, Dzieje, t. I, tłum . S. H am m er, W ro cław 1957, t II, tłu m . S. H am m er
i M. Brożek, W rocław 1982.
[Polyaenus]Polyaeni S tratey ico n lib ri octo. L ip sia e 1860.
Pope A. U. (wyd ), S u ru e y of P e r s i a n A r t , voL I a n d IV , N e w Y o rk 1938, I n d e i Volu-
me... by Th B esterm an, N ew Y ork 1958.
Porada Ł , I r a n ancien, L 'a rt a I‘ćpoque p re isla m iq u e , P a r is 1963.
P raśck J., C eschichte der M cder und P e r s e r b i s r u r M a k e d o n i s c h e n E r o b e r u n g , I—II,
G otha 1906—1910.
Prentice W. K., C allisthenes, the O r i g i n a l H i s t o r i a n o j A l e z a n d e r , „ T ra n sa ctio n s of
the A m erican Philological A ssociation” , 54 (1923), s. 74 nn.
Reiner J.. Z a r a t h u s t r a , B erlin 1930.
Robinson Ch. A. Jr., T h e H l s t o r y o j A l e i a n d e r t h e G r e a t , I—11, P ro v id e n c e 1953—
1963. „
>■Rosiński J. W., P e r s o w i e , G d a ń sk 1972. 1
R ostovtzeff M , Ira n ia n s a n d G r e c k s i n S o u th R u s s i a , O x fo rd 1922.
Sami A.. P a s a r g a d a e , t h e O l d e s t I m p e r i a l C a p ilo l of Ir a n , S h ira z 1956.
S arre F., Die K unst des a lten P e r s i e n s , B erlin 1922.
S arre F.. Ilerzfeld E_, Iran isch e F e l s r e l i e f s , B e rlin 1910.
Scheftelow itz J., D i e a l t p e r s i s c h e R e l i g i o n und d a s J u d e n t u m , G iessen 1920.
Schm idt E. F., F l i g h t s o v e r A n c i e n t C i t i e s o f I r a n , C hicago 1940.
Schm idt E F., Persepolis I , C hicago 1953.
Schm idt E. F., T he T r e a s u r y o f P e r s e p o l i s a n d o t h e r D i s c o u e r i e s i n t h e H o m e land
o f t h e A e h a e m c n i a n s , Chicago 1939.
Składankow a M.. Z o r o a s t c r i m a g o w i e . W a rsz a w a 196łb
S o fo k le s.T ra y eiiie , przeł. K. M oraw ski, W arszaw a 1969.
Sow rlcm tennyj I r a n , M oskwa 1957.
Spengel L., R hetores g r a e c t , I—III, L ipsiae 1854— 1896.
Stein A., Old R o u t e s o f W e s t e r n I r a n , L ondon 1940.
Steuer R. O., S aunders J. B. de C. M., A ncient E y y p tia n a n d C n id ian M edicine. B e r­
keley 3. Los Angeles 1959.
Strabon, G e o g r a p h i e a , 1—III, ed. A. M elneke, L ip siae 1921— 1925.
Szeworoszkin W. W., Jssiedow anlja po d e s z i f r o w k t e k a rijsk ic h n a d p isie j, Moskwa
1965.
Talbot Rice T., The Scythlans, 3 ed., L ondon 1961.
Tarn W. W., A leran d er the G reat, 2 vol„ C am b rid g e 1950— 1951.
Bibliografia 489
T arn W. W., G r e e k s i n B a c tria a n d I n d i a , 2 , ed., C am bridge 1951.
Teognis, F r a g m e n t y , przeł, St. W arszaw ska, „ K w a rta ln ik k lasyczny", 8 (1934), s. 21—
22, 35—36, 61.
T h u re a u -D a n g in F., T e x t e s m ath ć m a tig u e s babylcm iens, L elden 1938.
T i t u l i A s i a e M i n o r i s , I —ni, V indobonae 1901 nn.
T ukidydes, W ojna p e loponeska, przel. K K um anieckl, wyd. 2, W arszaw a 1957
U ngnad A , N e u b a b y l o n i s c h e R e c h t s - und V e r w a l t u n g s u r k u n d e n , I—II. W eim ar
1929.
U ngnad A_, S e l e c t e d B u s i n e s s D o c u m e n t s o f t h e N eo-babylonian P erio d , L eid en
1908.
Vanden B erghe L., A r c h e o l o g i e d e 1 ' I r a n ancien, L eiden 1959.
Von der O sten H. H., D i e W elt der P e r s e r , S tu ttg a rt 1956.
W alek-C zernecki T., W itkow ski St., D z i e j e g r e c k i e , W arszaw a 1934. (= W ielka h isto ­
ria poujszechna, t. II).
W ard Ph., T o u rln p I r a n , L ondon 1971.
W eissbach F. H., D i e K e i l i n s c h r i f t e n d e r A c h a m c n i d e n , L eipzig 1911.
W ikander S., F e u e r p r i e s t e r i n K l e i n a s i e n u n d I r a n , L und 1946.
W ilber D. N., I r a n : P a s t a n d P r e s e n t , 3 ed., P rin c eto n 1955.
Wilson J. A., H e r o d o t u s in Eyypf, L eiden 1970.
W itruw iusz, O a r c h i t e k t u r z e k siąp d z i e s i ę ć , przeł. K. K um aniecki, W arszaw a 1956.
Wolff F., A u e s t a , d i e h e i l i g e n B i i c h e r d e r P a r s e n , B erlin—L eipzig 1910.
Wolski J„ S t a r o ż y t n o ś ć , wyd. 2 ( = W ielka h isto ria pow szechna, t. I), W arszaw a 1971.
Woodcock G., P e rsio n and P e r s e p o l i s , ..History T oday", 17 (1967), s. 230 nn., 301 nn.
Z aehner R., T h e D o w n a n d T w i l i g h t o f Z o r o a s t r i a n i s m , L ondon 1961.
W A Ż N I E J S Z E C Z A S O P I S M A
„Am erican J o u rn a l of A rchaeology",
„Annales du Service des A n tiq u ite s de 1’figypte",
„Archiv fur O rie n tfo rsc h u n g ",
..Bulletin de lT n s titu t fran ę a is d'archeologie orlentale",
„Chroniąue d'E gypte. B u lletin periodique de la fondation R eine E lisabeth",
.Jo u rn a l of the A m erican O rie n ta l Society”,
„Journal of C uneiform S tu d ies",
„The Jo u rn a l of E g y p tia n A rchaeology",
„Journal of N ear E a s te rn S tudies",
„Orien talia",
„Persica. A n n u a ire de la Sociżtó n ó e rlando-iranienne",
„W iestnik d riew n ie j istorii",
„Zeltschrift der D eutschen M orgenlandischen G esclischaft",
„Z eitschrift fur A ssyriologie und Y orderasiatische ArchSologie".
 I ND E K S OSÓB I NAZW G E O G R A F I C Z N Y C H
Abar N a h a ja zob. Zarzecze
A ba ton, w yspa 377
Abd, A ra b 283
Abd Susim (Sezam os, S isynas a. Sls-
synas), syn D atam esa, sa tra p a K a-
padocji 385, 393
Abd Susim . sa tra p a p ersk i 485, 469
A bdalonym os, kró l S y donu i T y ru 468,
469
A bdasztart zob. S tra to n
Ahdemon, b a n ita z F enicji, w ładca Sa-
lam lny 345
Abdera, m iejscow ość (w T racji) 315
A bdm anat, A rab 283
Abijada Ja ti, syn Ilia la Ja ti, król Mi-
nejczyków 411, 412
A biradusz, m iejscow ość 170
A brokom as, s a tra p a S y rii 352, 372
Abrokomes, syn D ariusza I 245
Abuletos, sa tra p a Suzy 356, 470. 478,
479
Abydos, m iejscow ość (w Egipcie) 378,
400, 401, 429
Abydos, miejscowość (w Myzji) 161, 185,
243, 255. 340, 303, 368, 383, 393, 459
Achajmenes (Hachamanisz). wódz me-
dyjski, p rotopla sta 1-szej dynastii
Perskiej 44, 117, 417
Achajmenes, syn D ariusza I, wódz
1 sa trap a E g iptu 228, 237, 238, 290
Achajos, poeta 329
Achajowie 32, 34
Achemenidzi, dynastia p e rsk a 13— 19,
46, 48, 53, 59, 74, 70, 78, 82, 88, 92.
84, 96, 97, gg, n 2 , 117, 125, 131, 138,
I39' 144, 149, 150, 165, 170, 173, 176,
177- 181, 195, 213, 219—221, 225, 232,
25ł. 270, 277, 284, 285, 333, 358, 388.
395, 430, 432, 433, 438, 444, 446. 449,
452, 457, 479, 483
A chillejon, m iejscow ość 365
A chilles (Hachlaza), w ódz Licyjski 331
Achoris, kró l E g ip tu 308, 369, 372—370
Ada, królow a K arli, żona ld rie u s a 405,
447, 451, 462
Ada, córka P iksodarosa, żona sa tra p y
O rontobatesa 453, 454, 462
A dadszum usur, urzędnik sa tra p y Go-
b ry a sa 87
A dh arb aig an zob. A zerbejdżan
A dram y ttejo n (a. A tra m y ttejo n ). m ie j­
scowość 242, 337, 342, 386
A drastos, syn k ró la frygijskiego G or-
diasa 306
A drata, ojciec B aginu 191
A fenis, żona sa tra p y P ik so d a ro sa 453
A fganistan (A kaufaka, G órzysty K ra j)
225
AfroditopoUs, m iejscow ość 408
A fry k a 150, 244, 257
— P ółnocna 35
— Z achodnia 257
Afyon, m iejscow ość 361
A gam atan u zob, E k b a ta n a
A gam em non, k ról m y k eń sk i 81, 359,
363
A gaton. dow ódca m acedoóski 478
A gbaal, w ład ca A rw adu, ojciec M ar-
baala 236
A gbalana, m iejscow ość 104
Agesilaos, w ódz sp a rta ń sk i 359—305,
386, 389, 391, 392, 424
Aggeusz (Haggai), prorok żydow ski 143,
144, 434
Aginis (Ampe, B it Jak in ), m iejscow ość
159, 167

492 Indeks osób I nazw geograficznych
Agorakilos, rzeźbiarz grecki 435
Ahawa, rzeka 292, 293
A hikar, asyryjski dowódca i urzędnik
królew ski 308, 309, 316
Ahmes, prorok egipski 215, 216
Ahmose (Amazys), wódz egipski 221
Ahmose sa Neit, a rch ite k t egipski 218
Ahqqadi, książę licyjski 366
AJakes, syn Sylosona. ty ra n Sam os
159
Ajga. miejscowość 208
AJgaj (a. Edessa, dziś. Vodena), m ie j­
scowość w M acedonii 482
Ajglowie. lud 280
AjgospotamoJ, m iejscowość 252, 355
Ajgospotamoj, rzeka 348
Ajgyptos z M iletu 396
Ajropos, syn Filipa 462
Ajschylos, nadzorca n a je m n ik ó w grec­
kich 474
Ajschylos, tragik 119, 149, 174 , 226, 2 56,
260, 261, 341
Akad. miejscowość 56, 62, 65
Akad, państw o 28, 65—69, 132
Akantos, miejscowość (na Chalkidyce)
243
A kaulaka zob A fganistan
Akes, rzeka 63 Zob. też Oksos
Akko, miejscowość 100, 381
Alabanda, miejscowość 462
AlBcahuyuk, miejscowość 57
Alarodiowie, lud 234, 280
Albanowie 476
Alechssantra zob. A leksander III W iel­
ki
Alejska Równina 162, 165
Aleksander, syn Ajroposa 462
A leksander, syn A m yntasa I 154
A leksander, dowódca garnizonu w Eo-
lii 354
A leksander 1, król M acedonii 243, 245.
248, 249
A leksander III W ielki, król m acedoń­
ski 16, 19, 21, 39, 64, 79, 133, 165, 171,
172, 188, 212, 214. 215, 264, 271, 349,
3SS. 401, 404 , 413 . 441, 442 , 445 , 453,
454 , 456 , 458—483
A leksandria, miejscowość (w Egipcie)
471, 482
A le k sa n d ria L a tm ijs k a , m iejscow ość
447
A lln d a, m iejsco w o ść 462
A lk a jo s z M ity le n y , p o e ta 205
A lk ib ia d e s, w ódz i p o lity k ateński
340—342, 346—348, 350
A lkides, K a u n ijc z y k 326
A lkm eo n id zi, ró d a te ń s k i 103
A lm an , sy n A m m ik a rib a , zarządca
św ią ty n i 411, 412
A logune, k o n k u b in a A rta k se rk se sa I
335
A ly a tte s, k ró l L id ii 205
A m a n , g óry 55
A m a n u W ro ta 287, 288, 465, 466
A m a rn a e l- (T e ll-e l-A m a rn a ), m iejsco­
w ość 377
A m a tu s, m iejscow ość 157, 365, 368
A m azys, dow ódca w o jsk p e rsk ich w
E gipcie 153
A m azy s zob. A hm ose
A m azys II, k ró l E g ip tu 57 . 70, 100— 104,
148. 206, 207, 215, 218, 369, 416
A m e lm a rd u k (a. A w ilm a rd u k l, k ró l Ba­
b ilo n u , sy n N ab u ch o d o n o z o ra II 54,
70, 71, 143
A m e n e m h e t 1, k ró l e gipski 30
A m e n h o te p III, k ró l e g ip sk i 473
A m e stris, k ró lo w a p e rsk a , có rk a Ota-
nesa, żona K s e rk se sa 232, 257, 273,
279, 295, 298, 326, 335, 417
A m e stris, có rk a D a riu sz a II, żona Te-
rite u c h m e s a 336, 343
A m fiara o s, h ero s g reck i 284
A m filochos, sy n A m fia ra o sa 284
A m fipolis, m iejscow ość 324, 382, 389,
478
A m fy k tio n ik o s, p isa rz g re ck i 448
A m id a (dziś. D iy a rb a k ir), m iejscow ość
288
A m isos, m iejscow ość 325, 385
A m m ik a rib , ojciec A lm an a 411
A m m isad ik , sy n H a m a ta ta , k a b ir Mu-
sra m u 412
A m m on, k ra j 301, 332
A m m ona O aza 101, 401, 471, 472
A m orges, sy n s a tra p y F issu tn e sa 338,
339
A m oryci 29, 67
Am os, p ro ro k żydow ski 35
Indeks osób I nazw geograficznych
Ampe zob. A ginis
A m u -d a ria zob. O ksos
A rourru, k ra j 68
A m urtis zob. A m yT tajos II
A m yntas I, k ró l M acedonii 154
A m yntas, syn A ntiochosa, b a n ita m a ­
cedoński 462, 466, 467
A m yntos, nadzorca m acedoński 458.
474
A m yrtajos I S a ita , p re te n d e n t do tronu
egipskiego 290, 294, 296
A m yrtajos II (A m urtis), przyw ódca po­
w sta n ia egipskiego 351, 359, 400
Am ytis, c órka K serk sesa, żona M ega-
byzosa 278, 279, 298, 326
Ana, m iejscow ość 283
Anafes, syn O tanesa, dow ódca perski
232
A naksagoras, książę cy p ry jsk i 356
A naksagoras z K lazom enaj, filozof 208,
312, 314, 414, 427
A naksandrydes z Rodos, kom ediopisarz
390
A naksibios, wódz sp a rta ń s k i 368
Anaksymander z Miletu, filozof 208,
314
A naksym enes z L am p sak u . h istoryk
448, 459
A naksym enes z M iletu, filozof 208, 3f5
Anan, syn Eliszy, k a p ła n Izydy 429
Ananiasz, b ra t N ehem iasza 300
Ananiasz, u rzęd n ik D ariusza II w J u ­
d a 337, 344
Anatolia 34, 303, 354, 446
A natolijczycy 34, 61, 238
A natolijska W yżyna 57
A naua, m iejscow ość 242
Anchiale, m iejscow ość 465
A ndokides, m ów ca ateń sk i 337, 346, 355,
364
A ndria, fa w o ry ta A rta k se rk se sa I 335
A ndrokydes, m ala rz grecki 448
A ndrom achos, sa tra p a S yrii 474
A ndrotion, A teńczyk 399. 405
A neristos, poseł s p a rta ń s k i do A rta k -
serksesa I 329
Anida, żona Id d in y 141
Aniri, ojciec N id in tu -B e la 121
A nkyra, m iejscow ość 464
493
A nszan (a. Anzan), m iejscow ość 44, 49,
53, 55, 66, 76
A n talk id as, w ódz i polity k s p a rta ń s k i
364, 369, 370. 383
A n tan d ro s, m iejscow ość 154, 242, 342,
346
A ntandryjczycy 342
A nbfellos, m iejscow ość 259
A ntigonos, syn Filipa, sa tra p a m ace­
doński 463
Antigonos, wódz m acedoński 470
A ntlm enides, heros g reck i 205
A ntiochos, ojciec A m y n tasa 466
A ntlochos, poseł a rk a d y jsk i do A rta k ­
serk sesa II 383, 384
A ntyfanes, k o m ediopisarz g re ck i 405.
435
A ntyliban, góry 468
A ntym ach, poeta i g ra m a ty k 434
A ntystenes, filozof grecki 435
A n ty tau ru s, góry 52, 287
Anu, rzeka 377
Anysos, ojciec T etram n e sto sa 236
A nzan zob. A nszan
A pam e, c órka A rta k se rk se sa II, żona
F arn ab azo sa 369, 386
A parytow ie, szczep 280
A pelles z Efezu, m ala rz 448
Apia, w łaściciel posiadłości w B ab ilo ­
nie 336
A pollodor z A m fipolis, dow ódca w o jsk
m acedońskich 478
A pollodoros, dow ódca n a je m n ik ó w fry -
gijskich 452
A pollofanes z K yzikos 362
A pollonides z Kos, lek a rz n a d w o rn y
A rta k serk sesa I 279, 326
Apollonios, syn C harinosa, rządca L i­
bii 474
A polloniusz z T yany, filozof 164
A pries, faraon 455
A psendes, a rch o n t a te ń sk i 324
A rabaja, sa tra p ia p e rsk a 70. 236
A rabia 183, 236, 282, 391, 410, 468, 474
— Północna 25, 34 , 410 , 444
— Szczęśliw a 348
A rabow ie 62. 67, 101, 177, 208, 212, 236.
282—284, 301. 305, 310, 345, 374 432.
468, 469
— N abatejscy zob. N abatejczycy
 1
494 Indeks osób i nazw geograficznych
A rabska P ustynia 147, 150
Arabski Półw ysep 56, 149
Arachnsjow le 476
Arachotas, rzeka 63
A rschozja (dziś. K andahar), m iejsco­
wość 63
Arachozja (Hauraw atisz), prow incja 63,
119—123. 170, 260
Arados, miejscowość 256, 468
Arakadrlsz, góry 104, 117
Arakses, rzeka 79, 173, 208, 225, 234, 479
Aram ejczycy 34, 38, 191, 237, 351, 429,
432, 445
A rarat, góra 234
Araros, pisarz grecki 435
Arat, uczony 1 poeta grecki 319, 322,
424. 425
A rbarios, dowódca perski 325
Arbela, m iejscowość 57, 123, 288, 477
Arbelos, legendarny założyciel A rbeli
477
Arbupales, syn D ariusza 111 459
Archelaos, syn Teodorasa, w ódz m ace­
doński 479
Archelos, filozof grecki 414
A rderlkka, miejscowość 164
Ardigula, urzędnik babiloński 80
Ardum anisz, syn W ahauki, spiskow iec
118, 179
A rejat-aspa z Hiaony, przyw ódca b u n ­
tu 115
Arejos, rzeka 62
A rgante, m iejscowość 209
A rginussaj, wyspy 348
Argiwowie 249, 296, 360, 406
Argos, miejscowość 157, 204, 242, 244,
260, 278, 289, 295, 290, 364, 383, 465
Aria (Haralwa), k rain a 62, 63, 121
A riabignes. syn D ariusza I, dowódca
floty perskiej 238 , 247
Ariajos, wódz perski, satrap a F rygii
353, 360—302
A rlakei, wódz perski, sa trap a K apado-
cjl 476
Ariamenes, 6yn D ariusza I, wódz i sa ­
trap a 225 , 239
Artandes, satrapa E giptu 104, 122, 148.
153, 215, 210, 219
A riaram nes, wódz perski 339
A riaram nes (A rljaram na), syn T eispe-
sa, k ró l P a rs y 44, 45, 49, 51, 53, 105,
107, 117
A ria ra m n e s , s a tr a p a K a p a d o c ji 152
A ria ra te s zob. A ria sp es
A ria ra te s I (A riw a rt), k ró l K apadocji
465, 469, 470
A ria sp e s (A riara tes), sy n A rta k se rk se -
sa II 395
A ria sp o w ie 63
A riazos, ojciec G e rg isa 232
A rija ra m n a zob. A ria ra m n e s
A rio b a rz a n es, s a tr a p a 476, 479
A rlo b a rz a n es, s a tr a p a D a sk y lejo n u 369,
376, 383, 385, 386, 393
A rio b a rz a n es, w ła d ca K ios 453
A rio m an d e s, syn G o b ry a sa , dowódca
flo ty p e rsk ie j 258
A rio m a rd e s, w ódz p e rsk i, sy n A rtaba-
no sa 234
A rio m ard o s, w ódz p e rsk i, syn D ariu­
sza I 234
A rio w ie 20, 34, 41— 43, 45— 4S, 80, 115,
118, 125, 131, 194, 225, 226, 233, 239,
280, 281, 444
A rista g o ra s, ty ra n M iletu 156—158
A rista za n es, w ódz p e rsk i 406, 407
A risto b u lo s, w ódz m acedoński 79
A risto d ik o s, m ieszk an iec K y m e 60
A ristolochos 159
A riu rta , n a d zo rc a ro b ó t w kam ienioło­
m ach 228
A riw a rt zob. A ria ra te s I
A riz an to w ie, szczep m e d y jsk i 50
A rk a d ia , k ra in a 383, 474
A rk a d y jcz y cy 383, 404
A rkesilaos IV, k ró l K y re n e 101, 153
A rk sa n d re s zob. A le k sa n d e r III Wielki
A rm e n ia 25, 51, 52, 56, 57, 104, 120, 123,
124, 234, 269, 280, 287, 288, 326, 335,
336, 374, 387, 443, 454, 478
— Z achodnia 364
A rm eńczy cy 123, 124, 234, 476
A rm in a zob. A rm e n ia
A rn n a zob. K san to s
A ro a n d as (O rontes), w ódz persk i, syn
A rta sy ra s a 374— 376 , 387, 388 , 391,
392, 398, 309, 404
A rp p a ch u zob. H arp ag o s
A rrid a jo s zob. F ilip III A rrid ajo s
A rrien a , d w o rz an in D ariusza I 177
Indeks osób i nazw geograficznych
A rsakes zob. A rta k s e rk s e s n M em non
A rsam enes, w ódz p e rsk i, syn D a riu ­
sza I 234
A rsam es, sy n A rta k se rk s e s a 11 395
A rsam es, w ódz p e rsk i, syn D ariusza I
177, 236
Arsam es, w ódz persk i, syn O stanesa 454
A rsam es (A rszam al, k ró l perski 53, 62,
112, 117— 119, 210
A rsam es. s a tra p a E g ip tu 294, 295, 298,
335, 337, 343, 345
A rsam es, w ódz i s a tra p a Cylicji 459,
405, 466
Arses, kró l persk i, syn A rta k serk se ­
sa III 452. 453, 455, 467
A rsidajos, syn D atam esa 385
Arsites, syn A rta k se rk s e s a I 336
Arsites, wódz i s a tra p a F rygii 452, 459
Arszada, m iejscow ość 123
Arszam a zob. A rsam es
A rtabanos, dow ódca gw ardii K serksesa
235, 258, 278, 279
A rtabanos, ojciec A rio m ard esa 234
A rtabanos, ojciec A rty fio sa 233
A rtabanos, ojciec K ofena 467
A rtabanos (A rtabazos?), ojciec T rita n -
tajchm esa 232, 281
A rtabanos, perski dow ódca garnizonu
żydowskiego w E le fan ty n ie 222
A rtabanos (A rtabanuszl, sędzia babi­
loński, syn B ag ad a tu 191
A rtabarios, w ódz p e rsk i 352
A rtabates, ojciec F a rn a z a tre sa 233
Artabazos, w ódz i sa tra p a perski, syn
F a rn a k esa 233, 248, 250—252, 254, 294,
296
Artabazos, wódz i sa tra p a perski, syn
F arnabazosa 386, 388, 392, 393, 395,
397—399, 450, 451, 468
Artabazos zob. A rtab an o s
A rtacbajes, dow ódca perski 238, 241,
243, 251
A rtachszatra zob. A rta k serk ses I
A rtafrenes (D afem es), w ódz perski, sa ­
trapa S ard es 119, 149, 154— 160, 448
A rtafrenes, w ódz perski 334, 359
A rtafrenes, wódz p ersk i, syn sa trap y
A rtafren esa 162
A rtagatum , niew olnica 191
495
A rtajos, ojciec A zanesa i A rta c b a je sa
233, 241
A rtakene, k ra in a 477 Zob. też M osul
A rta k serk ses I, kró l perski 63, 96, 128,
226, 248, 278—281. 286, 289—294, 296—
301, 324, 326—329, 331—335, 339, 340,
349, 393, 394, 417, 428. 436, 452
A rtak serk ses II M em non (A rsakes),
król perski 75, 166. 226, 228, 285, 288,
336, 337, 342, 343, 347, 349—357, 360—
365, 369, 370, 372—376, 378— 380, 382—
389, 391—395. 412, 419. 430, 443, 452—
454, 480
A rta k serk ses III Ochos, król p e rsk i
387, 391, 395, 397—399, 401— 407, 409,
412, 419, 450— 455, 467— 470
A rta k serk ses IV zob. Bessos
A rta k sza tsu zob. A rta k se rk s e s I
A rtam es, ojciec A tlja w a h l 102
A rtam es, b ra t D ariusza I 245
A rtapanos, wódz p e rsk i 245
A rtapates, syn T irlbazosa 395
A rtarios, syn K serksesa, s a tra p a B ab i­
lonu 298
A rta sy ras, w ódz i sa tra p a perski 338,
374
A rtaszata, m ieszkaniec P ersep o lis 191
A rtatach m a, nadzorca ro b o tn ik ó w w
P a rsie 283, 264
A rtaw ard ija, w ódz p ersk i 123, 124
A rtayktes, wódz perski 234, 252
A rtay n te, synow a K serk sesa 257 , 278
A rtayntes, dowódca floty p e rsk ie j, syn
A rta eh a je sa 251, 257
A rtayntes, wódz perski, sy n Ita m ltre -
sa 234
A ztem bares (A rtu m p ara a A rttu m p a -
ra), wódz p ersk i 379, 380, 461
A rtem lsjon, przy ląd ek 244, 245, 261
A rtem izja, królow a H a llk a rn a su 240.
259
A rtem izja, siostra i żona M ausollosa
396, 397, 399, 402, 403. 405
A rtibarzanes, dw orzanin D ariu sza II
336
A rtm ios, syn P y to n ak sa, proksenos
ateński 295, 296
A rtobazanes, syn D ariusza I 210
A rtochm es, w ódz p e rsk i 234
486 Indeks osób 1 nazw g eo g raficz n y ch
A rtokcana (dziś. H erat), miejscowość 82
A rtoksares, faw oryt A rtakserksesa I
208, 328 , 338, 336, 342, 343
A rtontes, ojciec Bagajosa 120
A rtostes. syn D ariusza II 337
A rtum para zob A rtem bares
A rtozostra, córka D ariusza I, to n a M a r-
doniosa 161
Artyblos, wódz perski 157, 158
Artyfios, wódz perski, syn A rtab an o sa
233
Artyfios, wódz perski, syn M egabyzosa
298. 336
Artyslone. córka C yrusa, żona D a riu ­
sza I 17, 1 19, 177, 234, 236
A rtystone (Irtaszduna), córka D a riu ­
sza 1 17, 177
Arukku, syn C yrusa I 51, 53
A ruw atijesl, wódz licyjski 331
Arwad, m iejscowość 236, 404, 467
Aryjczycy 120, 121
Arym aspowie 260
A rystofanes. kom ediopisarz grecki 324,
334. 337, 414, 434— 436, 471
Arysiomodes z Teb, rzeźbiarz 435
Arystoteles 403, 404, 426, 443, 448, 450,
458. 460, 478
A rystydes, polityk i w ódz a te ń sk i 247,
251. 255
A rystyp z K yreny, filozof grecki 448
Asaf, strażnik gaju królew skiego 301
A sagarta zob. S agartia
Asandcr, dowódca w ojsk m acedoń­
skich. nam iestnik Lidii 460
A sarhzdon, król a sy ry jsk i 308, 309
Askalon, miejscowość 205, 373
Askania, jezioro 463
Asklepiodor, m acedoński poborca po­
datków w Babilonie 478
Aśoka (a. Aśiokal, kró l Indii 358
Asopos. rzeka (w Beocji) 249
A spatines (Aspaczana), urzędnik D a­
riusza 1 126, 213, 223, 238, 262
A spam itres, m arszałek dw oru K serk -
scsa 258, 278, 279
Aspendos, m iejscowość 342 , 367 , 393,
463
Aspendyjczycy 367, 368, 463
Aspls, w ładca K ataonji 382, 383
Assos, miejscowość 386. 393, 404, 450
I
A slak o s, m ie jsc o w o ść 325
A stiag es, k ró l M ed ó w 53, 55, 57, 76, 82,
112, 117, 307
A s tra m p sy c h o s, M ag 442
A sty a n a k s, ty r a n L a m p sa k o s 393
A s ty a n a k s z M iletu , a tle ta 383
A s u rb a n ip a l, k ró l A sy rii 50, 51, 130, 215,
299, 307, 308
A sw e ru s zob. A rta k s e rk s e s II
A s y ria 35, 36, 44, 49—51, 53, 56, 57, 68,
71, 73, 88, 93, 104, 119, 120, 122, 123,
126, 130, 160, 215, 230, 238, 281, 288,
308, 412, 417, 431, 475
A sy ry jc zy c y 23, 35, 43, 48. 50, 51, 54, 73,
76, 96, 105, 122, 129, 130, 144, 170, 178,
187, 192, 223, 234, 272, 287, 305, 404
A szdod, m ie jsc o w o ść 301, 332
A szor, E g ip c ja n in 428
A s z ta -a u rw a n t, w ró g W isztasp y 115
A szur, m iejsco w o ść 57, 187, 217
A szu r zob. S y ria
A s z u rn a s ira p a l II, k ró l A sy rii 307
A s z u rb a llit, k ró l A sy rii 51
A ta m a ita (A tta h a m itu j, w ódz elamicki
147
A ta r zob. T ry p o lis
A ta rn e u s, m iejscow ość 60, 159, 242,
392, 393
A ten o d o ro s z Jm bros; 392
A te n y 155- -157, 101--163, 241, 244, 246,
248, 249. 255—-257, 259, 261, 278, 289,
290, 294--297, 302, 303, 312, 314, 315,
323--326, 323— 330, 333, 334, 338, 340.
342, 345, 348, 350, 351, 353. 363. 364,
367--372, 375, 378, 379, 381--384, 386.
389, 391, 395, 3 97--399, 403, 404, 406,
416, 417, 424, 435, 436, 447, 451, 452,
456, 458, 466, 468, 471, 480.
A teńczycy 156, 157, 162, 163, 221, 242,
246— 252, 255, 256, 289, 291, 294—296,
312, 314, 324, 326, 329, 331, 334, 337—
342, 346— 348, 350, 360, 363— 365, 367—
369. 375, 378, 379, 383, 389, 392, 396—
399, 402, 405, 407, 434, 435, 447, 451,
452, 471
A tlja w a h i, sy n A rta m e sa , budow niczy
102, 222, 228
A tizyes, s a tra p a F ry g ii 462, 463, 466
A tm onejos, ojciec A rb e lo sa 477
Alos, d w o rz an in D a riu sza II 336
Indeks osób 1 nazw geograficznych
Atos, góra (w G re cji) 162, 241
Atossa, kró lo w a p e rsk a , có rk a C yrusa
100, 119, 142, 210. 232, 233, 260
Atossa, żona A rta k se rk s e s a III 453
Atossa (H utaosa). żona H y stasp esa 112
A tram y ttejo n zob. A d ra m y tte jo n
Atribis, m iejscow ość 360, 391
A tropates, s a tra p a M edil 476
A ttaham itu zob. A ta m a ita
Attalos, wódz m acedoński 453
A ttyka 245. 249, 434
A tura, k ra in a 57 zob. też A syria
Atwia, ojciec T ra e ta o n y 43
Atys, syn K rezu sa 306
Aulida, m iejscow ość 359
A utijara, okręg 123
A urw ant zob. O rontes
Autobojsakes, sio strz en iec D ariusza II
348
A utofradates fW atap rd d a ta), sa trap a
Sardes 346, 368, 367, 369, 375, 376,
385, 386, 388, 392, 393, 398, 464, 467,
468
A w llm arduk zob. A m e lm a rd u k
Azanes, wódz p ersk i, sy n A rtajosa 233
Azbaal, król K itlonu i Idalionu, syn
Baalm ilka I 296, 345
Azemllchos, król T y ru 468
Azerbejdżan (A d h a rb alg a n . daw n. Me­
dia A tropatene), k ra in a 50, 476
Azja 34, 76, 153, 161, 162, 208, 241, 244,
251, 253, 255, 259, 260, 289, 297, 305,
307, 334, 338, 340, 341, 348, 354, 359,
361, 363, 364, 369—373, 379, 381, 383,
388, 391, 405, 406, 409, 417, 434, 446—
448, 451, 453— 456, 458, 464, 467, 471,
474, 481, 483
— M niejsza 19, 25, 27, 32, 34, 35, 174,
284. 288. 315, 329, 334, 347. 360, 362,
367, 387. 395, 402, 445, 446, 450, 465,
469
— Środkow a 26, 38, 39, 41, 48, 50, 63
— Zachodnia 24, 128, 138, 148, 252,
378, 444, 446. 474
Azjaci 381, 419, 477, 481
Azji W rota 57, 126
Baalm ilk I, k ró l K itlo n u 295, 290, 345
Baalmllk II, k ró l c y p ry jsk i 345, 365
Baalram , książę c y p ry js k i 365
497
B aalram , syn B aalm ilka II, k ró l K itio -
nu 365
B aalsam in, A rab 283
Babilon 14. 23, 29—31, 36, 50, 53—57, 62,
64—72, 75, 79, 85—88, 92. 95, 97, 99,
100, 121— 125, 129, 131, 132, 135, 140—
142, 144— 146, 165— 167, 170, 171, 191—
193, 200, 202, 206, 210, 224. 229, 230,
232, 233, 236, 238, 260, 261, 288, 292,
294, 298, 299, 305, 313, 316, 321, 323,
335, 336. 347, 349, 352, 353, 361, 371,
405, 406, 420, 427, 431, 436, 465, 477—
480
Babilon E gipski (K air S tary ), m iejsco ­
wość 102, 103
B abilonia 19, 26—29, 33— 35, 39, 40, 51—
53, 55—57, 62, 65, 68, 68, 70, 82—84,
87—100, 104, 119, 120. 124, 125, 129—
131, 141, 142, 165, 167. 178, 180, 190—
192, 207, 208, 210, 215, 217, 220, 225,
229, 230, 238, 262—284, 279, 281—283,
286, 291, 292, 305, 307, 312, 315, 316,
320, 327, 335, 337 , 4 00, 425 , 427, 4 33,
483
B abilończycy 23, 26, 28, 30, 31, 35. 54,
56, 02, 66, 67, 85, 91, 99, 128, 130, 135,
136, 170, 184, 201, 203, 208, 221, 223,
238, 281, 299, 305, 317, 319, 322, 323,
335, 42 0, 425 , 444, 476 , 4 78
B abirusz zob. B abilonia
B achtrisz zob. B ak trla
B adres, dowódca perski 153
B agabaga, kupiec a ram ejsk i 428
Bagabiggna, ojciec W ldarny 118
BBgabuchsza zob. M egabyzos
B agadat, kupiec a ra m e jsk i 428
B agadatu, ojciec A rtab an o sa 191
Bagajos, posłaniec D ariusza I 120, 234,
251
B agapates, sługa A rta k serk sesa II 352
B agasaru, sk a rb n ik w P ersepolis 191
Baginu, P ers z Babilonu 191
B agistanos, góra 126 zob. też B eh lstu n
Bagoas, dowódca i d w orzanin A rta k ­
serksesa III 406— 409, 452—455, 467,
479
Bagofanes, dowódca perski 478, 480
Bagohi zob. Bagoses
498 Indeks osób I nazw geograficznych
B a jo ra m i dw orzanin A rtak serk sesa I
335. 336
Bagosei (Bagohl), rządca Ju d ei 3M, 345,
373
B ahblt, miejscowość 377, 400
Bahlanl, kapłanka arabska 283
Bajton, geom etra 458
B aktra (dawn. Zariaapa). m iejscow ość
64, 436
B aktria (Bachtrlsz), państw o 38. 50, 64,
115, 119, 120, 122, 149, 153, 170, 225,
233, 257, 279, 280, 288, 290, 435, 476
Baktroa, rzeka 64
B aktryjczycy 233, 248, 374, 476, 477
Balakros. syn A m yntoaa, wódz m ace­
doński 474
Balakros, cyn N lkanora, sa tra p a C y li­
cji 485
Balalu, ojciec N aburim anniego 200
Bnlrh, miejscowość 115
Bal-lau, protoplasta m ożnego ro d u b a ­
bilońskiego 191
Baltazar (B elszarusurJ, syn i w spól-
rządca N abunalda 55, 56, 62, 66, 68,
69. 100
B aradkam a, sk a rb n ik kró lew sk i 190,
282, 263
Barotra, bagna 407
Bardla (Mardos, S m erdis, M arufios,
Merfis, T anaoksares a. T anioksarkes),
syn Cyrusa 1 104, 117—121, 124, 149
Barene, miejscowość 58
Barhalza, m iejscowość 308
B arlkili, przodownik królew ski 141
Barka, miejscowość 101, 153, 282, 372
Barka, miejscowość (w B ak trll) 153
Barsaentes, wódz perski 476
Barsine, córka A rtabazosa, żona M em -
nona 451, 468
Bas, król Bilynii 379, 470
Bassakei, wódz perakl 235
Balic, dw orzanin D ariusza 111 469
Bazazu, posłaniec królew ski 100
Behlstun (a Blsutun), m iejscow ość 13.
118, 135, 147, 148, 168, 195 Zob. też
Baglstanos
Bclapaliddln, urzędnik babiloński 192
Belbis. miejscowość 400
Bcllbni, król Babilonii 50
Beliddlna. zarządca św iątyni 141
B c lsza rib n i, ojciec L ab a sz ie g o 198
B c ls z a ru su r zob. B a lta z a r
B e lszlm an n i, p rz y w ó d ca b u n tu w B a ­
b ilo n ie 230
B e lz e rib n i, u rz ę d n ik b a b ilo ń sk i 85, 86
B e n d w a , k ró l 109
B engazi, m ie jsc o w o ść 153
Beocl 359
B eocja, k ra in a 244, 245, 249
B e ro ia , m ie jsc o w o ść 474
B essos, s a tra p a B a k trii. p re te n d e n t do
ty tu łu A rta k s e rk s e s a IV 476, 477
B iały M ur, m iejsco w o ść 102, 290
B ia ta ra , A ra b 283
B ik n i (dziś. D em aw en d ), g ó ra 43, 44, 50
B lsu tu n zob. B e h istu n
B it J a k in zob. A ginis
B it S in -ib n i, m iejsco w o ść 308
B ity n ia , k ra in a 325, 355, 379, 470 Zob
też J o n ia D ru g a
B ity ń c z y cy 235, 284. 346, 347, 354
B o d a sz ta rt, w ła d c a S y d o n u 384
Boges, k ró l E jo n u 250
B o k ch o ris, k ró l E g ip tu 148
B o m b aj 436
B orsipa, m iejsco w o ść 85, 66, 192, 211,
230, 427, 431
B osfor 152, 252
B o te jra s, k ró l B ity n ii 379
B ra c h m a n e s, a sc eta h in d u sk i 358
B ra n ch id zi 59, 60, 61, 157, 159, 185, 252,
462
B re a s te d J a m e s H e n ry 16
B ry a k sis, rz eź b ia rz g re c k i 402, 447
B rygow ie, lu d 162
B u b ak es, w ódz p e rsk i 466
B u b a res, w ódz p e rsk i 154, 241
B u b a stls, m iejscow ość 304, 368, 400, 408
B udiow ie, szczep m ed y jsk i 50
B um odos. rzek a 475
B u p a res, w ódz p ersk i 476
B u rn a b u ria s z II. kró l B a b ilo n u 23
B usasa, H in d u sk a 150
B u siris, m iejscow ość 219, 229
B usow ie, szczep m e d y jsk i 50
B u sra ta , ojciec R a h lm ila 283
B uto, m iejscow ość 307, 455, 456
Byblos, m iejscow ość 329, 468
B y zan tlo n 154, 157, 160, 252, 254, 256,
346, 396, 452
Indeks osób i nazw geograficznych
C elesy ria, k r a in a 467
C ezarea K a p a d o c k a zob. M azaka
C hababasza, k ró l E g ip tu 455, 456
C habrias z A iskone, dow ódca ateński
368, 372, 373, 375, 387, 389— 391
C haldea 431
C haldejczycy 23, 36. 51, 54, 62, 91, 95—
97, 145, 206, 238, 315, 425, 443, 478
C haledońskie W yspy 297
C halkedon, m iejsco w o ść 154, 160, 255,
346, 347
C halkida, m iejscow ość 474
C halkideus, w ódz s p a rta ń s k i 339
C halkidejczycy 248
C halybon 183
C h a n d an a k a, m iejsco w o ść 208
C h a n ta b u ra, dow ódca licyjski 380
C haraks, m iejscow ość 287
C haraks, kupiec, b r a t S afony 205
C hares, w ódz a te ń sk i 398, 399
C harga, oaza 101
C haridem os, dow ódca n a je m n ik ó w 392,
393, 458
C h a rim e n e s z M ile t u , d o w ó d c a n a je m ­
n ik ó w 380
Cbarinos, ojciec A polloniosa 474
C haritim ides, wódz a te ń sk i 295
C haron z L am psakos, p isa rz 261
C hasfia zob. K tezyfon
C h a u d a -tig ra -b a ra ty , lud 147 Zob. też
Sakow ie
C haw lan 412
C hefren, kró l egipski 305
Cheops (C hufu), król egipski 24, 305
C herasm is. ojciec A rta y k te sa 234 , 252
C herei (K rois), syn H arpagosa, książę
licyjski 330. 331, 339, 340
Cheriga, książę licyjski 259, 330
C heroneja, m iejscow ość 452
C hersis. ojciec G orgosa 157, 238
C hersonez T rac k i, półw ysep 258, 339,
382
Chicago 17
Chioci 159, 252, 258, 338
Chios, w yspa 60, 158— 160, 255, 314, 339,
378, 396, 464, 471
Chiwa, oaza 63
C hna zob. K a n aa n
C hnum em achel, nadzorca 222
C hnum ibre, a rc h ite k t egipski 218
499
C hoaspes (dziś. K erch a), rz e k a 44. 166,
168, 169 . 240 , 288
C hojrilos, po eta g reck i 152, 342
C honufis, a stro n o m egipski 424
C horasm ia, k ra in a 170, 209, 233
C h o rasm io w ie 63, 208, 280
C h ry stu s zob. Je z u s C h ry stu s
C hryze, m iejscow ość 447
C hszajarsza zob. K serk ses
C h sz a trita, przy w ó d ca p o w s ta n ia w
M edii 120
C h sz a trita zob. F ra o rte s
C hufu zob. C heops
C h w a rec z itra , syn Z o ro a s tra 113
C icero M arcus T u lliu s 322
C yklady, w yspy 156, 464
C ylicja (H ilik a. K ilikl, k r a j 57, 158,
161, 162, 204, 235, 257, 260, 284, 287.
351, 353, 359, 361, 373, 374, 376, 380.
382, 404— 106, 443, 445, 484— 466, 478,
479
C ylicyjczycy 57, 158, 235, 238, 388, 465
C yllcyjskie W rota 57, 287, 385, 406, 465
C y p r 34, 95, 100, 157, 158, 236, 238, 253,
258. 282, 290, 296. 340, 345, 348, 355—
357, 361, 365, 369, 371, 372, 374, 375.
405, 434, 435, 444, 448, 450, 464, 467.
468
C ypryjczycy 158, 238, 374, 434, 435, 450,
467
C y ru s I (K urusz), k ró l A n sza n u 44,
49— 51, 53
C y ru s n S tarszy , kró l p e rs k i 23. 53.
55— 59, 62—80, 82, 83, 85, 91—96, 99.
100, 104, 112, 113, 117, 119— 121. 125,
130, 140, 142, 145— 147, 149, 151, 177.
178, 185, 190, 210, 222, 280, 299, 307,
349, 350 , 355, 359 , 442, 444 , 445 , 475,
480
C yrus M łodszy, syn D a riu sza II 75.
288, 337, 346— 354, 359, 373—375, 383
C yrusow e Pole 57
C zaeczasta zob. U rm ia
C zarne M orze 36, 39, 152, 234, 236, 280,
325, 353
C zerw one M orze 21B, 283 Zob. też E ry -
tre jsk ie M orze
C ziczichrisz, ojciec M a ttiji 122
Cziszpisz zob T eispes
C z itra fa rn a zob. T is sa fern e s
500 Indeks osób i nazw geograficznych
CzJtratachm a. przyw ódca pow stania S a ­
gany Jeżyków 123, 124
Czllraw ahu, nadzorca robotników w
P a n ie 283
Dadarazlaz, wódz arm eński 123
D adanzlsz, satrap a B aktrtl 11B. 120.
12]
Dadlkowie 233 , 280
D a fe rn n zob. A rtafrenes
Dafgan, ród m lnejaki 412
Dafne, miejscowość 102
Dafnls, architekt, tyran Abydos 446
Dahowne, lud scytyjski 225
Dalaukku zob Dejokes
Dajowte. plemię perskie 53
Damadln, rządca okręgu Syenc 343
D am anhur, m iejscowość 378
Dam asltym os, syn K andaulcsa 235
Damaapla, żona A rtakscr ksesa I 335
Damaszek 183, 430, 467
Damghan, m iejscowość 42
Daniel 6S
Darajaw auaz zob. D ariusz I
D araja-W ohum anah zob. D ariusz I
Dardanoa, miejscowość 243
Dardaóczycy 355
Darejlow le 280
Dariusz ] (D arajaw auaz a. D araja-W o -
hum arah), król perski 13. 15— 17, 21.
78, 88, 85. 86, 102— 104, 113, 115, 117—
128, 130, 131. 133—143, 145— 150, 161.
182, 185, 186, 188— 170, 182— 188, 188—
108. 210—214, 216—226, 228—230, 232—
234 , 236 , 238 , 239 , 241. 244 . 245 , 257,
260—2M, 266, 272—274, 276—280, 2S6.
208, 302, 307, 333, 334, 370, 393, 384,
403, 430. 430. 442. 444. 446. 447, 450.
457, 477—478. 482
Darluaz II Ochoa, król perski 3 3 5—345,
347—349, 353, 383, 304
Dariusz III, król perski 281, 358. 373,
453, 454, 456—450, 462—268, 470, 475—
477, 482
Darluaz, lyn A rtakscrksesa II 305
Dariusz, syn Kic-rkaeaa 257, 278
Darazlrlka, wróg wyznaw ców reltgll
Z oroaitra 1)5
Daikylejon, miejscowość 328, 350, 460
Dtukylejon, satrapia 81. 120, 153, 154.
160, 161, 235, 254, 284, 337, 338, 369,
386, 460
D a sk y le jo ń sk le Je z io ro 361
D a tam es (T ad an m u ), s a tr a p a 346. 376,
382, 384—386, 301—303, 464
D atls, wódz perski 162, 163, 230
D a tu h ia , ojciec M cgabyzosa 118
D aurisea, dow ódca p e rsk i, zięć D a riu ­
sza I 157, 158
D aw id, k ró l Iz ra e la 24, 34, 36, 143, 204
□ d a p s sm m a , w ódz lic y jsk l 380
D edan (dziś. El Ula), m iejscow ość 283,
284, 301, 412
D e jn o k ra te s z Podos, a rc h ite k t 471
D ejnon z K olofonu, h isto ry k 44 2, 448
D ejokes (D alaukku), k ró l ra e d y jsk l 44.
307
D elajasz, syn S a n b a lla ta 344, 345
D elfy 50, 60, 242, 244, 245, 375, 383, 405.
417, 447, 450
DelIJczycy 162, 337
D elnew ela, k ró l L icji 366
D elos, w yspa 251, 255, 205, 342
D elta NUu 102, 205, 204, 303, 310, 351,
373, 377, 380, 400, 407, 408, 455, 456,
473
D e m ara to a , k ró l S p a rty 162, 242, 354
D e m aw e n d zob. B iknl
D em etrlos, a rc h ite k t grecki 446
D em okedes z K rotony, lek a rz 142
D e m o k ry t z A bdery, filozof 309, 315—
324, 414, 417, 420, 424, 426
D em onlkos, kró l K itio n u 368
D em oatenes 382, 306, 308, 300, 403, 435,
448, 451, 452, 456, 460
D endera. m iejscow ość 378
D er, m iejscow ość 64
D erblkow le, lud 30
D c rk y ltd a s, wódz s p a rta ń s k i 355, 356
D c ru sjajo w ie , plem ię p e rsk ie 53
D ldym a, m iejscow ość 50. 252, 448
D lfilos z S ynopy, k o m ed io p isa rz 435
D lfrydas, wódz s p a rta ń s k i 385, 308
D ljnla zob. G yndes
D ltbat, m iejscow ość 230
Dlodotoa z E ry tre i, h isto ry k 458
D iofantos z A ten, dow ódca n a je m n i­
ków 402, 407
D logcnes z A ten, p isa rz 435, 468
Dlugcncs, ty ra n M ltylcny 464
Indeks osób 1 nazw geograficznych
Dlognetos, g eo m e tra 458
Diom edes z K yzlkos 383
Dionizjos, ty ra n H e rak le l P ontyjskieJ
453
Dionizjos 11 M łodszy, ty ra n Syrakuz
380, 383, 434
Dionizjos z M lletu, logograf 261
D lyarbaklr zob. A m ida
Dodona, m iejscow ość 417
DoJdalRos, król BI ty nil 325, 370
Dolne M orze 67
Doloaspls, n o m arch a egipski 474
Dora, m iejscow ość 208
Dorlskos, m iejscow ość 243, 258, 258
Dorkls, wódz sp a rta ń sk i 256
Dorowie 34, 235, 238, 248
Dotos, syn M egasldrosa 234
D rangiana (a. Z sran k a), sa trap ia 63,
121
D rapsaka, m iejscow ość 64
Droplkowle, szczep perski 53
Drypetls, córka D ariusza III 406
Dubala, m iejscow ość 124
Dugdowa, m atk a Z o ro astra 105
D unaj zob. lste r
Durls z Sam os, histo ry k 442
Dwurzecze 20
Dzlewlęclodroźe 243
Dćajna 358
D żsm aspa, b ra t F raszao sztry 113
D żehastefanch, zarządca św iątyni 215,
216
D iedhnr, dow ódca egipski 376
Dżedhor, karze) 401
Dżedhor, rządca Dolnego E giptu 401
Dżedhor zob. T achos
E blr-narl zob. Z arzecze
Echnaton, król egipski 33
Edcssa (dziś. Urfa), m iejscow ość w M e­
zopotam ii 4B2
Edcssa zob. A jgaj
Edfu, m iejscow ość 210, 377, 400, 400
Edom, k ra j 55, 56
Edomlcl 432
Efez 157, 208, 278, 288, 334, 330, 348, 356.
350, 300, 385, 368, 300, 374, 306, 308,
435, 440—448, 453, 454, 401, 471
Efezyjczycy 340
Efialtos, polityk ateń sk i 280
501
Efippos z C halkidy, nadzorca n a je m n i­
ków 474
Eforos z Kym e, historyk 448
Egejskie Morze, 35, 101, 162, 174, 204,
241, 248, 255, 337, 338, 400. 4 61-^63
Eglbl, ban k ier babiloński 72, 101
Eglbl, ród 88. 07, 101
Eglna, w yspa 157, 162
E glned 162, 246
E gipcjanie 16, 23, 20, 28, 30—32, 102,
103, 122, 142, 158, 170, 192, 204. 206,
219 , 222 , 236—238 , 241, 243 , 245 , 247,
248. 254, 298, 304, 305, 313, 316, 336,
343, 345, 351, 355, 359, 368, 372, 373,
381, 384, 389—391, 398, 399, 402. 403,
408 , 409, 416—418 , 425 , 428 , 432 , 470,
473, 474
E gipt 15, 16, 18. 23—27, 29, 30, 33, 34.
36, 52, 55—57, 61, 70. 83, 94, 95, 09—
103, 117—110, 122, 142, 143, 147—151,
153, 165, 170, 186, 204—207, 215, 217—
210 , 221, 222 . 228 , 2 20, 237 , 257, 250,
261, 263, 282— 284, 288, 290, 281. 284,
287, 298, 303—305, 307, 308, 314, 315,
320, 325, 328, 328, 329, 335, 337, 343—
345, 351, 352, 350, 300, 368, 380, 371—
378. 380—382, 384, 388—302, 399, 401 —
403, 405—410, 412, 413, 416, 417, 424.
428, 431—433, 443—445, 448, 450, 452.
455. 456, 458, 406, 487, 470, 471, 474,
478, 481
— D olny 102, 103, 151, 221, 401, 400,
455, 456
— G órny 102, 103, 151, 221, 377, 409.
455, 456
Ehnas (a. E hnastja), m iejscow ość 400.
477
EJon. m iejscow ość 256 , 334
E kbatana (A gam otanu a. H angm atnna,
dziś H am adan), m iejscow ość 40, 60,
52, 55, 60, 58, 60, 70—72, 74, 78. 99,
120, 123—125, 140, 165, 166, 220, 222,
229, 307, 333, 337, 394, 438, 452, 477
E kbatańczycy 200
Elajua, m iejscow ość 252
Elom 27, 29, 3S, 44, 50, 51, 62, 65—67.
71, 82, 83, 00, 110, 121. 122, 128, 147,
149, 189, 170, 102, 210. 222
Elam lcl 44, 60. 82, 123, 223, 231, 232, 290
EMzig. okręg 288
502 Indeks osób i nazw g eo g raficz n y ch

Elbo. wyspa 234
Elburs (Hara), góry' 41, 42, 45. 49, 50
E lefantyna (a. Jeb), m iejscowość 101—
103, 125, 186. 190 , 218—220 . 222 , 237,
282 , 290. 303 . 308 . 309, 316 , 337 , 344,
345 , 351. 373 . 401, 433, 438
Eleusls, miejscowość 434
Eliasz, prorok 35
Ellaszib, wielki k apłan 294, 301. 328,
331, 332, 344
Elida, kraina 383
Elisza, ojciec A nana 429
Elizeusz, prorok żydow ski 35
E l-K ab zob. Nechab
E l-M atarija. m iejscow ość 391
El Ula zob. Dedan
Enlilnadlnszum M uraszu, b a n k ie r b a b i­
loński 335, 336
Enylos, król Byblos 468
Eolia (a. Eolida) 354, 355. 368, 461
Eolowie 158, 238, 284
Epam lnondas. wódz i polity k tebański
382, 383, 387
Eparna. w ładca P a tu sz a rri 49
Epikrates, w ysłannik ateń sk i do A rta k -
serksesa II 369
Epiksyes, satrap a F rygii 279
Epilychos. poseł ateński 337
E rbatana zob. E kbatana
Erbbini, książę licyjski 331
E retria. m iejscowość (na E ubei) 157,
182. 183, 354
Eretryjczycy 164
Ergajos, ojciec P etesjosa 408
E rytraj, m iejscowość 259, 295, 396, 402,
458, 462
Erytrejczycy 338
E rytrejskie Morze 119. 260 Zob. też
Czerwone Morze
Eschines, mówca ateński 396
Estera 128. 172. 369 , 394
Esznunak. m iejscowość 64
Etiopia 102. 153, 154. 170, 220 , 303 , 315.
328, 409
Etiopowie 101. 102, 177, 204, 233. 234,
236. 260, 280. 282, 305
Etiops, rzeka 260
E tritum ina. wódz licyjski 331
Etruskowie 34
Etym andros. rzeka 63
E u ag o ra s I, kró l S a la m in y C y p ry jsk iej
345, 355—357, 359, 305, 367—370, 372—
375, 378, 380, 384
E u ag o ra s II. k ró l S a la m in y C y p ry jsk iej
404, 450
E u a n te s, k ró l S a la m in y 295
E u b e ja , w y sp a 245
E u b ejcz y c y 245
E u b u lid e s z M iletu, filozof 448
E u b u lo s, k o m ed io p isa rz g reck i 389, 435
E u b u lo s, ty ra n A ssos 393, 404
E udoksos z K nidos, geograf, astronom
i m a te m a ty k 319. 322, 396, 424—426,
443
E u esp e ry d z i 153
E u fra t 33, 70, 95, 121, 159, 166, 167, 236,
283, 287, 288, 352, 361, 391, 392, 431,
468, 475
— Ś ro d k o w y 215
E ugnostos, syn K sen o fa n te sa 474
E u k lid e s z A le k sa n d rii, m atem atyk
424, 425
E u k lid e s z M egary, filozof 448
E u k te m o n z A ten, filozof 319, 322, 324
E u la jo s (a. Ulai), rzeka 166, 168, 195
E u m e n es z K a rd ii, se k re ta rz A leksan­
d ra I II W ielkiego 458
E unikos, ojciec A sk lep io d o ra 475
E u ralio n , m iejscow ość 397
E uripos, c ie śn in a 244
E u ro p a 34, 142, 152, 154, 157, 162, 224,
241, 251, 252, 256— 258, 260, 302, 307,
334, 338, 340, 354, 360, 363, 364, 383.
405, 459, 464
E uropejczycy 165, 419, 447
E u ry b ia d e s ze S p a rty , dow ódca floty
g re ck iej 246
E u ry m e d o n , rz ek a 258, 278, 289, 340,
367, 463
E u ry p id e s 305 , 328 , 3 34 , 338 , 33 9, 348,
435, 436, 471
E u ry sten e s, w ład ca P e rg a m o n u 354
E u ty k le s, d y p lo m a ta s p a rta ń s k i 383
E w elton, p ra d ziad G orgosa 157
E zdrasz, k a p ta n żydow ski 15, 125, 128.
178, 291— 294, 298, 299, 332, 337, 433
E zechiel, prorok żydow ski 26
E zjon G eber, m iejscow ość 283
Ezop 309, 316
Fajdros z M y rrin o s, filozof 417
F ajdym ia, có rk a O ta n esa, żona D ariu ­
sza 1 119
Fajenos z A ten 324
Fakussa, m iejscow ość 150
FaleroD, m iejscow ość 163, 246
Fanes z H a lik a rn a s u , dow ódca n ajem ­
ników g re ck ich 101
F arak s z Efezu, rz eź b ia rz 447
F arbatos, m iejscow ość 400
F arnabazos, s a tra p a F ry g ii H ellespon-
ty jsk iej, ojciec F a rn a k e sa 328
Farnabazos, s a tra p a D askylejonu, syn
F a rn a k esa 338, 341. 342, 346, 347, 349,
350, 354—357, 359—363, 368, 369, 372,
375, 378, 380— 382
F arnabazos, w ódz p e rsk i 464, 471
F arnakes, ojciec G am bii 191
F arnakes, sa tra p a D askylejonu, syn
F arn ab azo sa 328, 329, 337, 338, 341
F arn ak es. szw agier D ariusza III 459
F a rn a k es (P a rn a k k a ), urzędnik D ariu ­
sza 1 177, 233, 248
F arn ak ias, d w o rz a n in A rtak serk sesa I
335, 336
F arnaspes. ojciec K a ssan d a n y 99
F a rn a za tre s, s a tra p a , syn A rtabatesa
233
F arnuches, w ódz p e rsk i 239
Faros, w yspa 290, 471
F ars zob. P ersis
Faselici 258
Faselis, m iejscow ość 61, 258, 297, 329,
380, 402. 448. 462
Fasis. rzeka 260
Fellos, m iejscow ość 366
Fenchu zob. F e n ic ja n ie
Fenicja 70, 165, 189, 208, 236, 283, 291,
298, 329, 345. 358, 369, 372, 373, 391,
402, 404— 406, 444, 450, 452, 464, 467—
470, 474. 479
F enicjanie (F enchu) 19, 26. 27, 30, 34—
36, 70, 100, 101, 150, 151, 156—159,
204—206, 236. 238, 241, 243, 247, 248,
251, 257, 261, 284, 295, 305, 341, 342,
371, 381, 404, 417, 432. 434, 467. 471
F e rsj, m iejscow ość 382
F e re k ra te s z A ten, kom ediopisarz 329.
334, 434
F erendates, nadzorca rz em ie śln ik ó w w
P arsie 264
F erendates, sa tra p a E g ip tu 219, 220,
222 , 228
F erendates, sa tra p a E giptu 409
F erendates, wódz perski 258
F eren d ates, wódz persk i, syn M egaba-
zosa 233
F erendates, wódz p e rsk i, syn T easpesa
234
Feretim e, k T ó l o w a K y re n y , m a tk a A r-
kesilaosa 153
F eridun (T raetona), le g e n d arn y b o h a­
ter A riów 43
Fidiasz, rzeźbiarz grecki 333, 435
Filaj, w yspa 377
Filajow ie 377
Filetajros, kom ediopisarz grecki 435
F ilip II. król m acedoński 349, 399. 404,
405, 450—454, 458, 402, 483, 467, 472,
482
Filip III A rrid ajo s. król m acedoński
409, 453, 454
Filippi, m iejscow ość 482
Filiskos z Abydos, dow ódca p ersk i 383.
393
Filiskos z M iletu, p isarz 435, 448
F ilistyni 34, 432
Filofon, dowódca n a jem ników greckich
407
F ilokrates, polityk ateński 404
Filoksenos, m acedoński poborca p o d a t­
ków 474, 478
Filon, ojciec A sklepiodora 478
Filonides, geom etra 458
Filotas, ojciec A sandra 460
Firdausl, poeta 42
F lejasjow ie 250
Focyda. k ra in a 245
F ojnlkussaj, m iejscow ość 208
F okaja. m iejscow ość 00, 188, 339. 348.
374, 386, 447, 481
Fokajczycy 60, 402
FokIJczycy 245, 405
F okilldes z M iletu. poeta 205
Foklon z A ten, wódz 392, 405
Form lsios, poseł ateń sk i do A rta k s e rk ­
sesa 11 369
F rad a, przyw ódca b u n tu w M orgianle
115, 120, 122
504 Indeks osób 1 nazw geograficznych
F rao rlcs fF raw artisz a. C h szatrita),
król Medów 49—51, 120
F ra o rtes (F raw artlsz), przyw ódca p o ­
w stania w Medii 120— 124
F raizao sztra, teść Z o ro astra 113, 114
F ratag u n e, córka A rtan esa, żona D a ­
riusza I 245
F ratofem es, wódz perski 476
F ra w a rtlsz zob. F raortes, k ró l M edów
F ra w a rtlsz zob. F ra o rtes
Frydla (TJ bIJ D rajaha), k ra in a 61, 154,
241, 280. 279, 287, 348, 355, 359—361,
385, 395, 398, 435, 463—465, 470
— H ellespontyjska 328, 361. 452, 459,
470
— W ielka 347, 353, 360, 361, 482
Frygljczycy 34— 38, 162, 169, 234, 284,
371
F rynlch z A ten, p o e ta 161, 256, 260, 324
G abala, m iejscow ość 208
G absan. szczep m łnejski 411
Gaby (dziś. Isfahan), m iejscow ość 41,
220 , 221
G adatas, niew olnik 159
G aja M artan (a. G a jo m a rt), leg e n d arn y
protoplasta A riów 42
Gam bia, córka F a rn a k esa , żona Z e ru -
tu 191
G am brejon, m iejscow ość 354
G andara (P a ru p ara e sa n n a), k ra j 64.
149, 153, 170, 192, 209, 281, 358
G andarika. m iejscowość 209
G andariow ie 233, 280, 281
G andarultum , m iejscow ość 192
G andutaw a, okręg 123
Ganges 150
G argarafljskle Źródło 250
G argara, m iejscowość 325
G astron ze S party, dow ódca n a je m n i­
ków 402
Gaszm zob. Geszem
O aubaruw a zob. G obryas
Gaugam ela (dziś. Tell Gom el), m iejsco­
wość 475, 477
G aulites z K arli, w ysłannik T isafe rn e-
sa do S party 341
G aum ala, przyw ódca b u n tu w M argia-
nle 117, 118, 126
G aza, m ie jsc o w o ść (w E gipcie) 55, 101,
469, 470
G a za , m ie jsc o w o ść (w S o g d ian ie) 63
G a z a k a , m ie jsc o w o ść 149
G a z iu ra zob. G a z u r
G a zn a , m iejsco w o ść 149
G a z u r (a. G a z iu ra ), m iejsco w o ść 470
C e lo n , ty ra n S y ra k u z 242
G em in o s, p isa rz g re c k i 322
G e rg is, m ie jsc o w o ść 355
G e rg is, w ódz p e rs k i 232, 243
G e rg ita j, m iejsco w o ść 243
G e rg ito w ie 158
G e rizim , g ó ra 332, 373
G e rm a n io w ie , szczep p e rsk i 53
G e ro s tra to s , k ró l A rw a d u 467, 468
G eszem (a. G aszm ), rz ą d c a D edanu
283, 284, 301
G e to w ie 152
G ezer, m iejsco w o ść 359
G ilg am esz, le g e n d a rn y b o h a te r sum e-
ry js k l 184
G im iU u, słu g a ś w ią ty n i w U ru k 86. 87,
140, 141
G im irra i zob. K y m m e rio w ie
G in g ly m o ta , m iejsco w o ść 208
G iza, p rz e d m ie śc ie K a iru 391
G la u k o s, le g e n d a rn y w ódz licyjski 61
G los, d ow ódca flo ty p e rs k ie j 374— 376
G o b ry a s (G u b aru ), s a tr a p a B abilonu
62, 65, 70, 71, 85, 87, 124, 140
G o b ry a s (G a u b aru w a), sa tra p a , syn
M a rd o n io sa 118, 126, 147, 161, 210,
223, 232, 238, 258, 442
G o b ry a s, sy n D a riu sza I 177, 234
G ólctik, jezio ro 288
G ongylos z E re trii 354
G o rd ias, k ró l F ry g li 306, 464
G o rd io n , m iejsco w o ść 347, 361. 464
G o rd o w ie 208
G o rd y e n y G ó ry 475
G orgiasz, m ów ca g re ck i 347
G orgion z Jo n ii 354
G orgos, k ró l c y p ry js k i 157, 158, 238
G orzka R zeka zob. P e rs k a Z ato k a
G oszen, k ra in a 150
G ó rn e M orze 67
G ó rzy sty K ra j zob. A fg a n istan
G ra n lk , rz e k a 458— 460
G re c ja 14, 20, 21, 32, 153— 155, 157, 161,
In d e k s osób i nazw geograficznych
162, 165, 177, 189, 204, 221, 224 , 243,
248 , 2 52, 2 54, 26 0, 295, 305 , 323, 328,
337, 338, 341, 342, 349, 355, 360, 367,
371, 378—380, 382, 383, 388, 390, 397,
403 404, 435, 454, 458, 467, 468, 471,
480
Grecy 14— 16, 18—21, 23. 34—37, 39, 49.
58—62, 69, 70, 81, 88, 101, 104, 117,
124, 142, 152, 153, 155— 159, 161, 163,
165, 168, 169, 174, 187, 188, 200, 204—
209, 212, 217, 220—222, 224, 235, 236,
238 , 239, 241— 247 , 249— 251, 253—255,
258, 200, 27 2 , 275 , 281, 284 , 297, 298,
302, 304, 308, 314, 315, 317, 319, 320,
323, 325, 328, 329, 337—339, 341. 348—
357, 359, 362, 364, 367, 369-376, 378,
381, 382, 384, 389— 3^1, 394. 397, 398,
402, 404, 405, 407—409, 416—418, 420,
422, 425, 431, 433— 436, 441—448, 450—
453, 456, 458—461, 467, 469-^472, 474,
476, 477, 479, 480
G rehm a, k a p ła n 109
G rynejon. m iejscow ość 350, 354, 454
G ubaru zob. G o b ry a s
G utejow ie 29
G utlum (a. G uti), k r a j 50, 62. 65, 99
Zob. też E lam
Gyges, król L idii 306
Gyndes (dziś. D ijala), rz ek a 288, 477
H acham anisz zob. A c h ajm en e s
Hachlaza zob. A chilles
H adad-ezer, k u p iec sy ry jsk i 428
H adar, ród m in e jsk i 411
H adiru, ojciec N ira n 283
H ad ram au t, p a ń stw o 410, 411
H aeczataspa, w y zn aw ca religii Zoro-
stra 113
H afraz, ojciec N a am ila 283
Haggai zob. A ggeusz
H akallasz, ojciec A n a n iasza 300
H aldita, ojciec N abuehodonozora IV
124
H alikarnas, m iejscow ość 101, 246, 257,
259, 303, 396, 397. 401—403, 446, 451.
402, 465
H alisarna, m iejscow ość 354
Halul, m iejscow ość 44
Halys, rzek a 52, 56, 157, 241, 287, 297,
435
505
H a m a d a n zob. E k b a ta n a
H am aksltos, m iejscow ość 355
H am at, p a ń stw o 55
H a m a ta t, syn M a a d k a rib a 411, 412
H a m m a m at zob. W adi H a m m a m a t
H am banow ie, szczep 122
H a m m u ra b i 14, 23, 24, 29, 33, 94, 122,
129— 140, 217, 286
H a n an a , szczep 192
H a n g m a ta n a zob. E k b a ta n a
H an sen P e te r, a stro n o m 424
H a o sra w a h u (K aj C hosrow ), k a w i 43
H a o szjan g h a (Hoszeng), le g e n d a rn y k ról
A riów 42
H a ra zob. E lb u rs
H a raiti, góra 46, 441
H a ra iw a zob. A ria
H a ra k la zob. H e rak le s
H a rh a r, p ro w in c ja 44
H arendotes 455
H a rim u n , m iejscow ość 411
H arm achis, ojciec Apli 336
H a rm a m itra s, dow ódca p e rsk i 239
H arp ag o s (A rppachu), ojciec C h e re i 330,
340
H arp ag o s, w ódz m e d y jsk i 55. 57, 60, 61
H arpagos, wódz p e rsk i 159
H arp alo s, budow niczy g reck i 243
H arp alo s, sk a rb n ik A le k sa n d ra W iel­
kiego, syn M ach atasa 474
H a rp u t, m iejscow ość 288
H a rra n , m iejscow ość 51, 54— 57, 68
H aszszina, wódz e la m le k i 121, 122
H aunebu, lud 381
H a u raw atisz zob. A rach o zja
H a w fa ta t, sy n S a a d a 413
H a w ta ra ta t, kró l H a rim u n u 411
H ebrajczycy 34, 69. 97, 140, 144, 148,
150, 294, 431
H ebt, m iejscow ość 219
H egelochos, dow ódca m acedoński 471
H e g esistrato s z M iletu 461
H egra, m iejscow ość 283
H e k a ta jo s z M iletu, logograf 158, 160,
208, 209, 303, 304. 416
H ekatom nos, s a tra p a K a rii 365—367,
372, 374, 379
H elena 305
H elikos, sy n H y d a rn e s a 343
300 indeks osób I nazw geograficznych
Heliopolis, m iejscowość 101, 103, 209,
207. 303, 304, 368. 400, 424, 470
H ellsda zob. G recja
H rlla n lk c l z M ltyleny, h lito ry k 119,
439, 471
Hellenowie zob Grecy
H ellespont 34, 01, 153, 137, 1S8, 180, 191,
183, 238. 244, 245, 232, 233, 284, 200,
325. 320. 338. 342, 346, 350, 380. 430
Hent, miejscowość 377
H rprum a, król LIcJI 386
lirra k lc ja L alm ijska, m iejscow ość 308,
403
1Icroklcje Pontyjska, m iejscow ość 337,
388. 387, 390, 453
H eraklejdei, ojciec A ristodlkosa 00
H rraklldea z Kyme, h isto ry k 448
llerak lco p o lli M agna, m iejscow ość 388,
400
Herakles (H nrakla), wódz llcyjskl 331
Herakles, syn A leksandra W ielkiego
488
Hcrnklldzl, ród 485
H crakllt z Efezu 208
Hero! zob. A rtokoana
H erem izczab, k apłan o ram ojski 429
H erlppldas. wódz grecki 362
Ilerm cjas, w ładca Assns 404, 450, 451
Hermlppcil, pisarz grecki 320, 442, 443
Hermodnros, pisarz grecki 442
Hcrmopolls, m iejscow ość 378, 409
llerm opolls Pnrvo, m iejscow ość 103
Mcrmos, rów nina 157. 380
Hermo*, rzeka 57, 302
Hcrodot 13, 10. 48, 40, 00, 101, 118, 130,
130, 155, 160, 161, 185, 105, 208, 219,
228 , 230. 232 , 234 , 237 , 238 , 258 , 268,
270—283, 2H7 208, 302—308, 312, 325,
326, 334, 357, 416—d 18, 428, 441, 443
H erofyles z Efezu, w ódz grecki 396,
453. 454
Hcroopolla. miejscowość 474
H croilrotns, szewc z Efezu 440
Ilcrzfeld Ernesl 16
Hetyci 32—34, 04, 283, 207
Hezjod, poctu grecki 205, 340, 434
lllaona, miejscowość 115
llldalu, krolna 50
Illerom cnea, sek retarz D ariusza II 341,
346
In d e k s osób I nazw geograficznych 507
H lero p o lls, m ie jsc o w o ść 401
H illk zob. C y lic ja H ydarncs, s a tra p a H y rk a n ll 338, 330, Illon (a. T roja) 34, 160 , 204 , 242, 355,
H in d u k u sz , g óry 41, 64 343 302, 417. 442, 450, 460
H in d u si 64, 150, 470 Hydaspes, rzek a 150, 358 Illinois, sta n w S ta n ac h Z jednoczonych
H ln d u sz , s a tra p ia 149, 150, 184, 176 , 281, Hyksosl 33 18
358 Zob. też In d ie Hyllos, rzeka 57 Irnbros, w yspa 154, 364, 369, 302
H io b 29 Hym ajas, zięć D a riu sza I 157, 158 Inahud, szczep 102
H lp p a rc h z N icei B lty ń s k ie j, astronom Hyopy, lud 208 Inaros (len h eru ), przyw ódca p o w sta n ia
200, 421 H yparna, m iejscow ość 482 w Egipcie 290, 294, 205, 208, 303
H lp p iasz, ty r a n A te n 155— 157, 161— H ypernntes, syn D ariu sza I 245 Indie 45, 50, 64, 142, 140, 150, 153, 170,
183, 245 H yrkanla (W ark an a, dziś. M ozande- 220, 250, 281, 285, 288, 3)6, 357, 358
H lp p o d a m o s z M iletu . g e o m e tra i a r­ ran), k ra j 42, 62, 112, 117, 119, 120, — W schodnie 150
c h ite k t 471 233 , 335 , 343 — Z achodnie 149. 150 Zob. też H in-
H lp p o k ra te s z K os, le k a rz 418, 419 H yrkanlow le (a. H yrkańczycy) 41. 233, dusz
H lp p o n a k s z E fezu, p o e ta 435 258, 280, 478 Indocuropejczycy 34, 41. 107
H lra m III, k ró l c y p ry js k i 236 H yrkańskle M orze (dziś. K aspijskie Indolrańczycy 33
H lra m zob. S lro m o s Morze) 39. 41. 50—52, 62, 147, 208 Indow ie 233, 234, 239, 248, 284
H lstia jo s, syn T y m n e sa , k sią żę k a ry j- Hysseldomos, ojciec P lg re sa 235 Indukka, m atka T u tu 189
skl 235 Hystancs (TJsztani), s a tra p a B abilonu Indus (dziś. Sind). rzek a 149, 160, 200.
H lstia jo s, ty ra n M iletu 154, 156, 158, I Zarzecza 124, 140. 145, 146 358
159 Hystaspes, ojciec P issu tn e sa 325 In d y jsk i O cean 149, 168
H isz p a n ia 35 Hystaspcs, syn D ariusza I 233 Inninoszum lbni, ojciec G im illu 141
H it zob. Id Hystaspes fW Isztaspa), w ładca H y rk a- In ta frc n e s zob. W ln d afarn a
H nes, m iejsco w o ść 215 nli i P a rtit, ojciec D ariusza I 62, Ipreslda, ojciec Ikuw y 482
H o m e r 204, 206, 260, 342, 418 112— 116, 117— 120, 123. 124, 131, 151. Ip u w er, a u to r u tw o ru literack ieg o
H o ri, k u p ie c a rfim ejsk l 429 169, 170. 176, 197, 210, 442 o w ydarzeniach społecznych w E gip­
H o rs ie re , k a p ła n e g ip sk i 377 Hystaspls, syn K serk sesa 279 cie 29
H oszeng zob. H a o sz ja n g b a H yttenlow le 284 Iran u , ród 07
H u b a n a p i, k u p iec 63 Ira n 18, 38, 30, 42, 49, 113, 137, 140, 225,
H u b a n h a lta s z , e la m le k i In sp e k to r sk a r­ Ibn fagi. A rab 283 232, 463
bow y 83 Ibr N aharan zob. Z arzecze Irańczycy 37, 40— 42, 44, 48, 53, 62—64,
H u b a n n u g a s z , p isa rz k ró le w sk i 83 Id (dzls. Hit), m iejscow ość 05 74, 84. 140, 101, 432
H u fn s a d lk , k ró l m ln e jsk i 413 Ida, góra 348 , 4 35 Irań sk a W yżyna 18, 27, 49, 63, 477
H u k a lrla , g ó ra 42, 437 Idallon, m iejscow ość 205, 206, 345, 385, Irtaszd u n a zob. A rty sto n e
H u m a ja k a , w ró g w y z n aw có w rellgil 374 Isajos. pisarz grecki 381
Z o ro a s tra 115 Iddina, b ra t G lm lllu 141 Isa tw astra , syn Z o ro astra 113
H u m b a n lg a sz , k ró l E la m u 50, 122 Tddlna zob. Ittlm n rd u k b a la tu Iddina Isfahan zob. G aby
H u rs a g k a la m a , m iejsco w o ść 64 Iddanahu, kupiec babiloński 05 Iso k rates, a te ń sk i p isa rz polityczny
H u ry c l 35 Tddo, ojciec Z ach ariasza 144 374, 375, 380, 387, 305, 397, 404, 405.
H u tn o sa zob. A tossa Idrleus, kslpżę K a rli, ojciec H ekatom - 430. 448, 450
H u tra ra , ojciec H u b a n n u g a s z a 83 nosa 365 Issos, m iejscow ość 374, 406, 458, 465—
H w ogw a, ród 113 Idrieus, sa trap a K a rli, b ra t M ausollo- 470, 477
H w ow l, żona Z o ro a s tra 113 sa 309, 403, 405, 447, 451, 462 Ista c h r (a. S tachra), m iejscow ość 173,
H y b ro s, m iejscow ość 258 lenheru zob. Inaros 174
H y d a rn c s fW Idarna), w ódz p e rsk i, syn Ifladcs, ty ran A bydos 303 Iste r (dzls. D unaj) 152, 154
B agablggny 118, 122, 123 , 231, 233 Ifikratcs, w ódz ate ń sk i 368, 378, 381, Istm K oryncki 243—247, 240, 250, 341,
H y d a rn c s, dow ódca stra ży przybocznej 382 363
K serk scso , syn H y d a rn c s a 231, 245 lkonlon, m iejscow ość 23 Iszguza! zob. S cytow ie
H y d a rn c s (W ldornag), p rz y w ó d ca b u n ­ ikuwa, wódz oddziałów Ucyjskich 462 Italia (W iochy) 32, 477
tu w E gipcie 343, 344 Iliofa Jafu sz, król m inejski 413 Itallk o w lc 34
lllofa Ja tl, król m ln e jsk i 411 Itam ltre s, ojciec A rty n n tesa 234
sos Indeks osób i nazw geograficznych
Itam ltres, wódz perski 251
Ile. kcl**e llcyjskl 331
Ittlm a rd u k b a litu Iddina, bankier b a b i­
loński 72, 8S. 100, 191
Izajasz Drogi, prorok 24, 35, 71
Izala. miejscowość 122
Izrael, kraj 34. 35, 291. 292, 301, 431. 432
Izrsza, wódz llcyjski 331
Izydor Z Charnksu, pisarz 287
JadkBril, władca Ja fu sz 411
Jafan, ród m lnejski 412
Jafusz, miejscowość 411
Jakfuril, Arab 283
Ja k sartes (dzls S y r-d a rial, rzeka 63
Jakub, protoplasta rodu Egibi 97, 191
Jassos. miejscowość 339, 396
Jatil, miejscowość 410—413
Jauna zob. Jonia
Ja u tla K arm ańaka (Utia), k ra j 121
Ja 2d, oaza 53
Jazon, tyran FeraJ 382
Jeb zob. E lefantyna
Jeddoa, arcykapłan żydow ski 373
Jedonia, kapłan żydowski 344, 345, 438
Jehu, król Izraela 35
Jenharow , kapłan 216
Jenysos, m iejscowość 101
Jerem iasz, prorok żydow ski 36. 144
Jerozolim a 34— 38, 66, 70—72, 143— 146.
148 , 228 , 291, 292, 294, 298—302 , 331,
332, 373, 433, 443
Jezus C hrystus 302, 309, 443
Jim a, legendarny król A rlów 42, 43,
109
Joachin, król Judei 70, 143, 144
Jocedek, ojciec Jozuego 143
Johanan. arcykapłan żydow ski, sy n Jo -
jady 344 . 373
Johanan, syn Ellaszlba 294
Jojada, arcykapłan, syn E liasziba 332,
344
Jon, pisarz grecki 329
Jonia (Jauna) 61, 120, 154, 160, 162, 170,
205, 220, 235, 248, 252, 283, 284, 305.
325, 341, 356, 364, 365, 375. 384. 406,
447, 459. 461
— Pierwsza 235
— Druga 220. 235. 284
Jonowie 34 . 36. 60 , 81, 156— 161, 170.
Indeks osób i nazw geograficznych 509
238, 248. 251, 252, 255, 308. 339, 356.
Kandalanu, k ró l B abilonii 96 K a sy d 23, 33, 164. 192, 208. 232 Zob. też
374, 375, 446
K andauda, m iejscow ość 451 E la m ld i K issjow ie
J o ń s k le M orze 377
Kandaules, w ład ca K arii 235, 306 K asy jsk ie Góry 101
Jo zjasz, k ró l J u d e i 24, 432. 433
Kandżu, rzgdca K optos 102 K atańczycy 208
Jo z u e , a rc y k a p ła n żydow ski 143— 145
Kane, góra 242 K ataonla, k ra j 382
Jo z u e , b r a t a rc y k a p ła n a Jo h a n a n a 373
Kanopos, m iejscow ość 207, 260 K B tarraktes, rzeka 241
Ju d e a , k ra j 34, 35, 71, 142—146, 228, 291,
Kanpada (a. K am badene), m iejscowość K a tp a tu k a zob. K apadocja
292, 294, 298—301, 326, 327, 331, 337,
122, 123 K aue. m iejscow ość 362
344, 372, 373, 431
Kanytis, m iejscow ość 208 K aukaz 25, 51
Kapadocja (K a tp atu k a), k ra in a 52, 56, K auniow ie 61. 284, 285, 326
K a b a lio w ie 235, 284
57, 120, 152, 241, 284, 287, 347, 362, K aunos, m iejscow ość 157, 326, 359. 361
K a b ir K uh, góry 167
376 , 385 , 393 , 443 , 445 , 46 5 , 469 , 470 K aw ata (Kaj Kobad). k a w i 43
K a b u l, rz ek a 149, 225
— P ontyjska 469 K aystros, rzeka 157
K a d u s ja , k ra in a 104, 375, 476
Kapadokow ie 177, 234, 23S, 453, 476 Kazw in, m iejscow ość 41, 49, 50
K a d u sjo w ie 52, 349, 351, 375, 376, 395,
Kapiszakanlsz, m iejscow ość 122 K erasos. m iejscow ość 334
452. 454. 476
Kapros (dziś. Z ab Dolny a. Mały), rze­ K ebren, m iejscow ość 325, 355, 392
K a ik o s, rz ek a 242, 361
ka 477 K elajna], m iejscow ość 241, 360, 435.
K a isa , m iejscow ość 404
Kardaka zob. K u rd o w ie 463
K a ir S ta ry zob. B abilon E gipski
Kardla, m iejscow ość 458 K epler Johannes, astro n o m 201
K a j C h o sro w zob. H a o sra w a h u
Karduchow ie zob. K urdow ie K ercha zob. C hoaspes
K a j K o b ad zob. K a w a ta
Kardytis, m iejscow ość 208 K ercz zob. P a n tik a p a jo n
K a j K a u s zob. U san
Karene, m iejscow ość 242 K erdlm assos, ojciec M enona 467
K a k ia , M ed 191
Karla (K arka). k ra j 158, 161, 235, 258, K erkesura, m iejscow ość 424
K a la m ls, rz eź b ia rz g reck i 436, 471
259, 283, 284, 325, 338, 347, 356, 359, K erkyrejczycy 242
K a la s, w ódz m ac ed o ń sk i 454, 460, 461,
380, 385. 367, 372, 386, 395, 399, 403 — Kerman, miejscowość 53. 186
465, 470
—405, 447. 450, 462, 476 K erm anszah, m iejscow ość 43
K a la tio w ie 209
Kar Kaszi, m iejscow ość 49 K erm anszah, ró w n in a 122, 125
K a llp p o s z K yzikos, filozof 478
Karm ania, k ra in a 170, 221 K ersaspa, b ra t U rw achszai 43
K a lla te b o s, m iejscow ość 242
K a llia s, p o lity k a te ń sk i 296, 297, 302, Karmel, góra 104 K idinnu (Kidenas), astronom b a b ilo ń ­
Karnak, m iejscow ość 351, 368, 378, 391, ski 420—425, 427, 478
315, 337
K a llik ra te s, sk a rb n ik A le k sa n d ra Wiel­ 400, 455, 473 K leros, m iejscow ość 387
kiego 479 Karnawu, m iejscow ość 410— 412 K ilik zob. C ylicja
K a llik ra tid e s , n a u a rc h a sp a rta ń s k i 346 Karowie zob. K aryjczycy K im on, polityk i w ódz ateński 255—
K a lliste n es, h isto ry k i filozof grecki Kartagina 101, 444, 445 258 , 278 , 289, 295 , 296 , 340
458, 478 K aryarda, m iejscow ość 149, 208, 259 K india, m iejscowość 158, 385
K a m a re n i, w y sp y 208 Karyjczycy 35, 61. 149, 157— 159, 170, K inyras, król cypryjski 435
K a m b a d e n e zob. K a n p a d a 208, 235, 238, 258, 259, 284, 308. 329, Kios, m iejscowość 158, 361, 453
K a m h iz es 1 (K anbudżiya), k ró l Ansza- 340, 342, 352, 356, 367, 376, 386. 403, K issajow ie zob. K issjow ie
□ u 53, 66 405, 453, 476 K issja. k ra in a 164
K a m b iz es II (K am budźet). król perski Karystos, m iejscow ość 163 K issjow ie (a K issajow ie) 232. 239, 245,
67, 79, 99— 104, 117— 120, 122, 138, 142, Kaspapyros, m iejscow ość 149, 209 260, 280, 288 Zob też K asyci
143, 147, 148, 153, 185, 200, 210, 261. KaspIJczycy zob. K aspiow ie K istenes, m iejscow ość 387
344, 471 Kaspijskie M orze zob. H y rk a ń sk ie Mo­ Kisz, m iejscow ość 64, 150
K a m isa re s, s a tra p a K a rii 376 rze K itajro n . góry 249
K a m m a h l, ojciec Sziszcziti 192 Kaspijskie W rota 50, 208 K ltion, m iejscowość (na C yprze) 295,
K a n a a n (Ctana), k ra j 30, 33, 34, 208, 432 Kaspiowie (a K aspijczycy) 39, 234, 280 296, 345, 365, 368. 374. 435
K an an e jcz y cy 26, 27, 34 Kassandana, c órka F a rn a sp esa, żona K lauda. m iejscow ość 350
K a n b u d żiy a zob. K am bizes I Cyrusa II 99 K lazom ena), m iejscow ość 158, 312. 339,
K a n d a h a r zob. A rachozja Kastol, k ra in a 347 348. 369, 387. 393
sio Indeks osób I nazw geograficznych
Klearch. wódz spartański 352—354, 387
399
Klejnias. dowódca najem ników g re c ­
kich 408
K lcjstenes, ateński maż sta n u 155, 161
Kleomenes I, król Sparty 156, 157. 162
Klcomenes z N aukratis, n a m ie stn ik
A leksandra W ielkiego w E gipcie 474
Kleostratos z Tenedos, astronom 206
Knidos, miejscowość 60, 61, 341, 342,
357, 363. 396, 424
Kobares, satrapa 480
Koes, tyran M ttyleny 154
Kofen, syn A rtabanosa 467
Kofen, rzeka 64
Kojranos z Beroi, poborca podatków
474
Kokylion. miejscowość 355
Kolchida 305
Kolchowfe 234, 280, 305
Kolofon, miejscowość 205, 208, 334, 346,
448
KolonaJ, m iejscowość (w T roadzie) 355
Kolossa), miejscowość 242. 360
Komana Pontyjska, m iejscow ość 385
Kondalos, rządca 397
Konon, wód? ateński 348, 356, 359—361,
363—365, 381, 382
Kopernik M ikołaj 201
Koprates. rzeka 479
Koptos, miejscowość 102, 218, 377, 400
Koroneja. m iejscowość 363
Korykos. miejscowość 204
Korylas, król Paflagonii 381
Koryncjanie 250, 360
Korynckl Przesm yk zob Istm K o ry n c -
ki
Korynt, miejscowość 157, 244, 246, 363,
364, 453
Kos, miejscowość 418
Kos, wyspa 279, 396, 471
Kosm artidene, faw oryta A rta k serk se-
aa I 335, 349
KossaIowie 479
Kosstkas. ojciec K ybernisa 235
Kotys, książę tracki 386
Kra] Dwóch Rzek zob. Babilonia
K rates, retor grecki 448
K ratlnos Młodszy, kom ediopisarz g re c ­
ki 329. 389, 434
K re ta 30, 204, 356
K re te ń c z y c y 242
K re zu s, k ró l L id ii 56— 59, 61, 02, 70, 187.
188, 205, 207, 242, 306, 471
K rita lla , m iejscow ość 241
K rito te , m iejscow ość 386
K ro is zob. C herei
K ro to n , m iejscow ość 142
K ru s ttl, syn T rb b e ru m i, książę licyjskl
331
K ry m 447
K sa n tip p o s, p o lity k i dow ódca ateński
251
K sa n to s z L idii, h is to ry k 442, 448
K sa n to s (A rn n a l, m iejscow ość 61, 259.
330, 331, 339, 366, 380. 451, 462
K s e jn a g o ra s z H a lik a rn a s u 257
K s e n o fa n e s z K olofonu, filozof 205, 208
K sen o fa n te s, ojciec E u g n o sto sa 474
K sen o fo n t, h isto ry k i w ódz grecki 69.
119, 226, 287, 288, 351, 354, 365, 37L
417, 442
K s e n o fo n t z A ten, m a la rz w az 447
K se n o k ra te s, filozof grecki 404
K s e rk s e s (C hszajarsza), król perski 16,.
17, 21, 177, 179, 195, 210—215, 220.
221, 224—226, 228—230, 233, 234, 239—
248, 251, 252, 254— 258, 260—267, 271—
280, 286, 296, 302, 305, 333—335, 354.
3 7 0 , 394 , 398 . 4 03 . 417 . 4 27 , 442 . 444,
455—459, 466. 476, 478, 480, 482
K serk ses TI, k ró l p e rsk i 335, 336
K tezjasz. le k a rz i p isa rz grecki 118, 126..
127, 166, 226, 288, 316, 352, 353, 3 5 6 -
358, 442
K tezyfon (C hasfia), m iejscow ość 292
K u d d a k a k i, in sp e k to r sk a rb o w y w Su
zie 83
K u g a n ak i, m iejscow ość 122
K u n a k sa , m iejscow ość 352, 353
K u n d u ru sz. m iejscow ość 123, 125
K u p rlli, w ładca L icji 330
K u rd o w ie (K a rd ak a . K arduchow ie) 192.'
234
K u rio n , m iejscow ość 158
K u ru sz zob. C y ru s I
K u a u rru , kupiec b a b ilo ń sk i 192
K uszija. sa tra p ia 153 Zob. też Etiopia
K u la , m iejscow ość 65
K y a k sa rte s (U w ach szatra, W ertragna
Indeks osób i nazw geograficznych
a. U m m an M andy), k ró l m edyjski 51,
63. 82. 120, 124
K yaksares 1 (U k sa ta rj, k ró l m edyjski
44
K yanejskie S k a ły (S ym plegady) 297
K ybernis, książę lic y jsk i 235, 259
K ydim andros, ojciec T sik lesa 159
Kydnos, rzeka 465
K ydrara, m iejscow ość 242
Kyme, m iejscow ość 59, 60, 137, 158, 251,
348, 354, 366, 374, 398, 448, 459
Kym ejczyey 60
K ym m eriow ie (G im lrra i) 48, 49, 288
K yparisson, m iejscow ość 477
K yprotem is, dow ódca załogi perskiej
na Sam os 386
Kyra, m iejscow ość 63
Kyra, w yspa 208
K y re n e , m ie js c o w o ś ć 101, 153, 282, 294,
339, 417, 448, 471
K y re ń c z y c y 472
K yro s, rze ka 74
K y r ta j, w y s p a 234, 326
K y te ra , w y s p a 363
K y z ik e jc z y c y 338
Kyzlkos. m iejscow ość 160, 188, 255, 348,
347, 362, 383, 448, 453, 454, 459, 478
Labaszi. astronom b ab ilo ń sk i 198, 199
L abaszim arduk, król C haldei 54
L abraunda, m iejscow ość 158
Labynetos zob. N ab u n aid
Laeedem on 341 Zob. też S p a rta
Lacedem ończycy 339—342, 378
Ladę, w yspa 158, 461
Lakonia, k ra j 363
Lakrates, wódz teb a ń sk i 406, 407
Lam aehos, w ódz a te ń sk i 337
Lamios ze S p a rty , dow ódca n a je m n i­
ków 402, 407
Lam ponion, m iejscow ość 154
Lam psakos, m iejscow ość 261, 279, 366,
386, 387, 393, 399, 448, 451, 459
Lapetos, m iejscow ość 295
Larisa E gipska, m iejscow ość 355
Larsa, m iejscow ość 54, 86, 427
Lasoniowie 235, 284 Zob. też K abalio-
wle i M eończycy
Latmos, góry 403
Lebedos, m iejscow ość 339
511
Lomnos, w yspa 154, 364, 369
Leo ch ar es, rzeźbiarz a te ń sk i 397, 402.
447
L eonidas, król S p a rty 244, 245
L eotychides, kró l S p arty 253
Lesbijczycy 159, 252, 338
Lesbos, w yspa 60, 154, 160 , 255 464.
471
Letopolis, m iejscow ość 378
L eukaje, m iejscow ość 376, 392
Leukippos, filozof grecki 316, 323
L eukofrys, m iejscow ość 365
L eu k try , m iejscow ość (w Beocjl) 382
L ew ant zob. W schód Bilski
L iban, góry 170
L iban, k ra j 95
L ibia 153, 154, 282, 297, 435, 471, 474
Libijczycy 25, 101, 153, 236, 239, 290.
368, 407
Lichas, poseł sp a rta ń sk i do D ariusza II
341
L icja, k ra j 325, 329, 330, 366, 367, 396.
462. 464. 468. 475
L icyjczycy (L ukku) 35 , 61. 204 , 235 . 238,
258. 259, 284, 329, 331. 340, 388, 397,
462, 479
Lide, góra 81
Lidia, k ra j 36, 52, 56—59, 120, 170, 187,
205, 235, 242, 260, 287, 306, 346— 348,
360, 396, 406, 435, 445, 448, 459, 460,
475 Zob. też S ardes
L idyjczycy 35. 58, 59, 83, 157. 187, 204,
205. 284, 361, 371, 460
L ihlan, m iejscow ość 283
Likom edes z Rodos, dow ódca załogi
w ojskow ej w M itylcnie 464
L ikow ie zob. Licyjczycy
L im yra, m iejscow ość 330, 331, 379, 380
Lindos. m iejscow ość 162
L izander, wódz i polityk s p a rta ń s k i 347.
348, 350, 359, 436, 471
L izander (L usantra), p rz y b ra n y sy n
T ebursseli 380
L izykles z A ten 331
L izym achos, w ódz m acedoński 461
L okris, k ra j 244
L okrow ie 245
L u k k u zob. L icyjczycy
L uksor, m iejscow ość 473
L ukszu. kupiec 234
512 Indeks osób I nazw geograficznych
Lukszu, szczep 192
L urtstan, prow incja 48
L u sa n tra zob. L izander
Lwia Głowa, osada 361 Zob. też A iyon
Lygdam ls, tyran H a lik a rn asu 303
Lykaonia. p row incja 420
Lykldaa z A rkadii, dowódca n a je m n i­
ków 474
L ykon z A ten, dow ódca n a je m n ik ó w
338
Lykopolls (a. Siut), m iejscow ość 104
Lykos. heros ateń sk i 259
Lykos, rzeka 242, 477
M aadkarib R ajdan, m ożnow ladca m i-
nejski 411
M aan M usran, m iejscow ość 412
M acedonia 161. 162, 399, 405, 452, 462,
464. 465. 482
M acedończycy 212, 348, 409, 450—454.
458—461, 463, 46S—468. 471. 474-—481
M achałaś, ojciec H a rp alo sa 474
M achiavelll Nlccoló 30
M ada zob Media
M adyas, wódz scytyjski 51
M agarsos, m iejscow ość 465
M agnetyjczycy 284
M agnezja, m iejscow ość 60, 120, 159, 279,
448, 454, 461
M agnezyjczycy 385
Magowie, szczep kap łan ó w 20, 40, 46,
48, 50, 64. 80. 116— 119, 195, 208, 242,
350 , 417 , 441—443 . 459 , 478
M ahalata. m iejscow ość 404
M ahom et 283
M aldloi-m aongha, k rew ny Z oroastra
109, 113
Main. k ra j 410— 412
M ainum zob M inejczycy
M aisa. m iejscow ość 404
M akaratos. ojciec P e u k estasa 474
M akonowie, plem ie 234, 280
MBlachiasz, prorok żydowski 291, 434
M alene. m iejscow ość 159
Mallos, m iejscowość 406, 465
M anakes. wódz perski 476
M anases. kapłan żydowski 332, 373
M andane, cOrka Astiagesa, żona K am -
bizesa I 53, 307
M a n d ro k le s z M a g n e zji, d o w ó d c a w ojsk
p e rs k ic h 385
M a n d ro k le s z S am os, b u d o w n ic zy 152
M a n e to , k a p ła n egipski 456
M an ia, żona Z en lsa 355
M a n tin e ja , m iejsco w o ść 389
M a n tra 48
M a ra d d a , m iejsco w o ść 64
M a rafio w ie , szczep p e rsk i 53, 153
M a ra fis, k ró l p e rsk i 149
M a ra k a n d a (dziś. S a m a rk a n d a ) 63
M a ra to n 163, 221
M a ra tu s , m iejscow ość 467, 468
M a rb a a l, w ła d c a A rw a d u 236
M a rd o n io s (M a rd u n ia), ojciec sa trap y
G o b ry a sa 118
M a rd o n io s, w ódz p e rsk i, sy n G obryasa
161— 163, 232, 241, 243, 248—251
M a rd o n te s , w ódz p e rsk i 234, 251, 252
M a rd o s zob. B a rd ia
M a rd o w ie, szczep p e rsk i 53
M a rd u k n a s ira p a l (a. S zirik ), b ankier
b a b ilo ń sk i 191, 192
M a rd u k p a k id z e r 419
M a rd u n ia zob. M ardonios
M a re a . m iejsco w o ść 290
M a reo tis, jezioro 471
M a rg ia n a zob. M argusz
M arg u sz (a. M a rg ian a , dziś. M erw), oa­
za 63, 115, 119, 120, 122
M argusz, rz ek a 63
M a ria m n e , m iejscow ość 467
M a rla n d y n o w ie , lud 284
M a rio n , m iejscow ość 296
M a rm a ra zob. P ro p o n ty d a
M a rm a re is, m iejscow ość 462
M arow ie. p lem ię 234, 280
M a rsy a s, rz ek a (w K arli) 158
M a rtija (U m m annisz), przy w ó d ca po­
w s ta n ia e lam ickiego 122, 123
M a ru fio s zob. B a rd ia
M aru sz, m iejscow ość 122
M a sc h u ta zob. T ell M a sc h u ta
M asistes, w ódz p e rsk i, sy n D ariusza I
232, 243, 257
M aslstios, w ódz p e rsk i 234, 249, 250
M askam es, w ódz p ersk i 243, 256
M aspiow ie, szczep p ersk i 53
M assageci, plem ie 63. 79, 100, 147, 307
M assages. dow ódca p e rsk i 236
Indeks osób i nazw geograficznych
M ataryja zob. E l-M a ta rija
Matiene, m iejscow ość 208. 288
M atienow ie. lud 208, 234, 280, 288
M atten, król T y ru 236
Mausollos. w ła d c a K a rii 158, 365
Mausollos, w ła d c a K a rii, sy n H eka-
tom nosa 379, 386— 388, 395— 399, 402,
447, 448
Mazajos (M azdai), w ódz p e rs k i 406, 475,
476, 478, 479
M azaka (C ezarea K ap ad o c k a ), m ie j­
scowość 287
MazBkes, s a tra p a E g ip tu 467, 470
Mazana, k ra j 42
M azanderan zob. H y rk a n ia
Mazares, wódz m e d y jsk i 59, 60
Mazaros. dow ódca g a rn iz o n u w Suzie
479. 480
Mazdai zob. M azajos
Meander, sa tra p a L idii 475
M eander, rzeka 60, 159, 241, 242, 341,
357, 461
Medates, wódz K o ssa jó w 479
Media (Mada), k r a j 36, 43, 49, 50, 52—
57, 104, 118— 120, 122, 123, 132, 136,
160, 176. 208, 229, 239, 280
— D ruga (R agijska) 49, 50. 120, 123
— Trzecia zob. A zerb e jd ża n
Medinet H abu, m iejsco w o ść 368, 377,
378
Medowie 35, 36, 43. 44, 48—51, 54— 56,
59, 60, 67, 71, 78, 82, 109, 112, 117, 123,
124, 136, 162, 163, 170, 189, 191. 213,
220, 223, 231—234, 238, 239, 245, 248,
252, 254, 256, 259, 266, 275, 278, 295,
296, 307, 337, 342, 348, 368, 379, 410,
412. 442, 462, 476
Medyjska R zeka 74, 173
Megabates, w ódz i s a tra p a p e rsk i 156,
238, 239, 254
Megabazos, poseł A rta k s e rk s e s a do
Sparty 294
Megabazos. wódz i s a tra p a p e rsk i, syn
M egabatesa 153— 155, 160, 233, 238,
241
Megabyzos, n ad zo rc a ro b o tn ik ó w w
Parsie 263, 264
Megabyzos, w ielm oża p e rsk i 448
Megabyzos (B agabuchsza), w ódz p e r­
ski, syn D a tu h ii 118
513
M egabyzos, w ódz persk i, syn Z opyrosa
230. 232, 243, 257, 278, 279, 294—296,
298, 301. 326, 336
M egadostes, ojciec M askam esa 243
M cgakles, ojciec Polem ona 474
M egalopolis, m iejscow ość 404
M egapanos. wódz perski 233
MegarB, m iejscow ość 163, 448
M egarejczycy 246, 249, 250. 338
M egasidros, ojciec D otosa 234
M einim zob. M inejczycy
M elesander (M elasan tra) z A ten 331
M eletos, pisarz grecki 414
M elissa, m iejscow ość 350
M elitene, m iejscow ość 288
M em fis (dziś. M it R ahina) 101— 103,
147, 260, 282, 290. 294, 303. 304, 307,
368. 381, 389, 400, 401, 407, 408, 424,
428, 429, 455, 467, 470, 473. 474 Zob.
też B iały M ur
M em non z Rodos, dow ódca n a je m n i­
ków greckich 386. 392, 450, 451, 454.
459, 461, 462. 464. 468
M em non, legendarny król etio p sk i 169
M em non zob. A rta k se rk sc s II M em non
M enahem , syn Szallom a 351
M endes, m iejscowość 329, 356. 359, 389,
391, 409
M enelaos, król S p a rty 242, 305
Menes, król E giptu 27, 102, 148
M enes, dow ódca i sa tra p a m acedoński
479
M enetas z Pelil, dow ódca w ojsk m ace­
dońskich w B abilonie 478
M enon, dowódca oddziału greckiego
352, 353
M enon, sa trap a C e le sjril, syn K e rd i-
m assa 467, 474. 475
M enostanes, wódz p e rsk i 298. 336, 355
M entor z Rodos, sa tra p a perski, b ra t
M em nona 386, 392, 406— 109, 450, 464
M entu zob. Azjaci
M cnzala, jezioro 391
Meoriczycy 235 Zob. też K apadokow ie
i L asoniow ie
M erehi, wódz licyjski 259
M erfis zob. B ardia
M erikere, król E giptu 30
M erneptah, król E giptu 34
Meroc, m iejscowość 315
SM Indcki otób i nazw geograficznych
Merw zob M arguiz
Ma T urnu, miejscowość 64
M m e n la , k ra j 363
Melon z Aten, m ierniczy I a rch ite k t
322 , 324
M etropolii, miejscowość (we Frygll)
3S0
M ezopotamia 2S, 22, 33, 51, 56, 57, 287.
388. 381, 432, 482
MlblahIJa, Żydówka 128
Mldaa, król frygljskl 284, 43S
M ldaja M in to 284
Mldlaaz, zięć Manii 386
Mllet 50, 154, 156— 159, 205, 208, 255.
261. 285, 325. 330, 350, 361. 365. 366,
380. 383, 306, 446, 448. 481, 471
Mllezyjczycy 159, 252, 342, 348. 405, 447
M llkyalon. król K ltlonu 365, 368, 374
M lltladci 111, wódz a te ń sk i 163
Mljyada, k rain a 462
Mllyowlc 235 , 284
Miłosierdzia G óra 174, 175
M lnapli, Egipcjanin 399
M lncjczycy (M alnum), u c z e p arab sk i
410—112
Mlsr zob Egipt
Missouri, stan 18
M ltannl, państw o 33. 45
M lthrapato zob M ltrobntes
M ltradatcs, syn R odotalcsa 447
M ltradates, satrap a, syn U dlastesa 343,
349, 352
Mit Rahlna zob. M em fls
M ltrajos, siostrzeniec D ariusza U 348
M ltrauites, wódz perski 476
M ltredal, urzędnik perski w Judei 299
M ltrobarzanes z P aflagonli, sa tra p a
383, 459
M ltrobatei, sa trap a D aakylcjonu 61,
120
M ltrobatei (M lthrapato), w ładca LlcJI
33!
M ltrostea, wódz perski 343
M llrydates, ayn A rta k ie rk se sa II 383
M ltrydates, zięć D ariusza III 459
M ltrydatei, wódz perski, syn A rlo-
berzanesa 386, 387, 393
M ltrydates 11. w ładca Kłos 453
M llrydates VI Wielki, król P a rtii 139
M ltry n c s, d ow ódca załogi p e rsk iej w
w S a rd e s 460, 478
M tty lcn a. m iejsco w o ść 60, 154, 188, 348,
464
M lty leń czy cy 60
M oab, p a ń stw o 332
M oablci 294
M ojrls, Jezioro 282, 304
M ojżesz 24, 148, 291, 293, 433
M osul, m iejscow ość 477
M oschow ic, lud 208, 234, 280 Zob. też
M uszki
M o ssy n o jk o w ie 234, 280
M roklsa, w ódz licy jsk l 366
M u d ra la , s a tra p ia 102
M u ro szu , ro d z in a 286, 335—337
M u rz y n i 236
M u s ra n , ok ręg 412
M uszki, p lem ię 234 Zob. też M oschowic
M utes, k ró l E g ip tu 368
M y ag o rn s z F o k ai, rz e ź b ia rz 447
M y k ale, p rz y lą d e k 251—253, 257, 481
M ykeny, m iejscow ość 34, 61, 204
M y k c rin o s, kró l E g ip tu 305
M y kow le, lud 208 , 234 , 280
M ylaso, m iejscow ość 365, 388, 396
M yndos, m iejsco w o ść 396, 462
M yro, m iejscow ość 330
M y rln a , m iejscow ość 354
M y rk in o s, m iejscow ość 164
M yson, m a la rz w az 58
M yus, m iejscow ość 279, 365
M yzja, k ra in a 235, 242, 387, 445
M yzyjczycy (a. M yznw lc) 284, 356, 381,
451
N aam ll, A ra b 283
N a b ale jc z y cy (a. A ra b o w ie N abatejscy)
70, 101, 102, 282
N a b a tu , m iejscow ość 192
N a b o p o lasar, k ró l B ab ilo n ii 36, 51, 105
N n b u a h c ld d ln a , n a d zo rc a robotników
72, 87
N a b u b a)a tau lq b l, k a p ła n , ojciec Nobu-
n a ld a 54, 57
N a b u ch o d a n o z o r II, kró l b ab ilo ń sk i 14,
24 , 36 , 53— 55 , 67 , 62 , 68 , 69— 71, 92,
93, 95. 122, 14.1. 145, 146, 165. 106, 169,
205, 230, 300
Indeks osób I nazw geograficznych
N ahuchodonozor 111, uzn rp n lo r 60. 121.
142, 143, 145 zob. też N ldlntu-B el
N obuchodonozor IV, u z u rp ato r 124,
141— 145, 148
N abugaza, u rzęd n ik babiloński 221
N a b u k u d u rrl. dow ódca najem n ik ó w 351
N a b u m a rsz a rrlu su r, rzęden d w oru k ró ­
lew skiego w S ip p a r loo
N obu m u k ln ap al, zarząd ca św ią ty n i w
U ruk 87
N abum uklnzor, urzędnik babiloński 85
N ubunold (L abynetos), król babiloński
23, 24, 54— 67, 82, 64—60, 71, 86, 91,
05. 100, 121, 124
N abunnsir, król babiloński 198, 312
N aburlanos zob. N a b u rlm a n n l
N oburlm nnnl (N aburlanos), astronom
babiloński 88, 200—204, 313, 314, 322,
324, 421—425, 427
N nbuszum lszkun, wódz asyryjski 308,
309
N abularls, rzeżnlk św ią ty n i B elom ar-
duka 87
N adln, urzęd n ik króla A sahardnna 308,
309
N adlna, b ra t G im lllu 86
N adlnnu, m ieszkaniec B abilonii 85
Naoidos, m iejscow ość 380
N alfu n ru d zob. N eferltes 1
Naksos, w yspa 156, 162
N aksyjczycy 158
Nnksz-1 R ustam , m iejscow ość 195, 334,
335, 340, 304
N anazcrlbni, pisarz D ariusza 1 192
Nonnokos, król Ikonlonu 23
Nnpata. m iejscow ość 101
N aplrsukkn, pisarz D ariusza I 177
N arom sln. król A kadu 23
N asara, m iejscow ość 368
N o u k ralcs z E rytroJ, histo ry k 402
N aukratls, m iejscow ość 36, 101, 205,
207, 303, 377, 309, 416, 470, 474
N azaret 300
N oandrla, m iejscow ość 365
Nearch, n a m ie stn ik LlcJI 475
Neehah (dziś. E l-K nb), m lcjscow nść 219,
369, 377, 401
Necho II, król egipski 150. 215
N ochtencbcf (N oktanebo II, kró l E giptu
370—379, 381, 384, 388—391
515
N e c h t-h a r-h e b l (a N ektoncbo), k ról
E g ip tu 391, 400—402, 407-M00, 424
N c c h t-h a r-h c b l, zarządca b ra m lo d o ­
w ych 1 m orskich 100
N c ch t-h c n eb , k a p ła n egipski 409
N cfajnn, dow ódca oddziałów egipskich
343
N eferltes I (N a lfu n ru d ), kró l E giptu
350, 360, 368, 376
N eferltes II, kró l E g ip tu 376
N chom iasz, rządco Ju d e i 284 , 298 . 3 0 0—
302, 320—328. 331. 332, 344, 432, 433
N ektoncbo I zob. N cch to n eb cf
N cktancbo zob. N e c h t-h a r-h e b l
N coplolcm os, heros grecki 459
N crgalszaruaur, kró l B abilonii 54
N orgolszorusur, zastępca zarządcy św ią ­
tyni 141
Ncssas, rzeko 267
N ew ton Isaac 31
N ld ln tu -B el, u z u rp a to r 121 Zob. t e i
N obuchodonozor III
N ldlntum , m ieszkaniec U ruk 88
N lfates, wódz perski 459
N lkanor, dow ódca floty m aced o ń sk iej
461, 48.6
Nlkaso, córka S sn b o llo ta, ło n a M ana-
sesn 332
N lkatorlon, góra 477
Nlklosz, polityk a te ń sk i 337, 338
N lklasz, poborco p o d a tk ó w 461
N lkoklci, kró l S a lam ln y C y p ry jsk ie],
syn E uagorasa 1 38n. 384, 404, 450
N tkakrcon, kró l S a lam ln y 469, 474
N lk o lai ze S p a rty , poseł do A rla k s e rk -
sesa I 326
N lk o stro to s z A rgos, dow ódca oddziału
A rglw ów 406—408
Nil 18, 25, 27, 33, 70, 101, 142, 148, 150,
151, 188, 208, 207, 215. 228. 260, 294,
205, 303, 304, 314, 315, 351, 352, 373,
377, 378, 381, 382, 400, 40], 407, 400,
410, 417, 428, 429, 431. 455,470—472,
474
— Dolny 409
N llokscnos z N a u k ra tls 207
N lnaku, Mcd 191
N lnlw u 14, 81, 57, 206, 475
N lnlll, m iejscow ość 04
Nlnos, król a sy ry jsk i 417
3 IB Indeks osób I nazw geograficznych
Nino* znb N lnlw a
N lppur, m iejscowość 129, 286. 330, 337,
457
N lrin , A rab 283
Ntaaja, miejscowość IW
Nltolcrls. królow a babilońska 89, 124.
30S, 307
Noadla. prorokini żydow ska 301
Notion, m iejscowość 334
Nubia 222
Oarlzoa, ojciec M assageaa 236
„Obóz Persów ” zob. P asarg ad y
Ochoa, lyn Darluaza 111 408
Och 01 zob A rta k ie rk a e i III Ochos
Ochoa zob. D ariusz II Ochos
O dryies, rzeka 302
O frynejon, m iejscowość 243
O jbares. u t r a p a D askylejonu, syn M e-
gabazoaa IflO
Ojbaros. konluazy D ariusza I 307
OJnofyta. m iejscowość 204
OJnopidea z C hlot, astro n o m grecki
314, 315, 320. 324
OJnufli z Heliopolis 206
Ojnbazot, wódz perski, syn D ariusza I
234. 252
Okondobates, wódz p ersk i 470
O ksendras. syn D ariusza II 337
Oksford, miejscowość (w W B ry tan ii!
13
Oksoa (dziś A m u-darial. rzek a 63, 64
Zob leż Akes
Ok« 7 atres. wódz perski, syn A b u lete-
sa 476
O ksytrai, syn F arnabazosa 366
Olimp 204, 243
— Myzyjskl (dzJs. U ludagh), góra
300. 381
Olimpia, m iejscowość 320 . 333 , 347 , 374,
405 , 434. 435
Olim piada, łona FilJpa II. m atka A lek ­
sandra W ielkiego 454, 470, 472
Olint. miejscowość 248, 447
Omares. dowódca najem n ik ó w 450
O nejiikrllos. historyk 70. 458
O nejslkyproi. ojciec O nejstlosa 205
Onejillos. lekarz grecki 205
Onejillos, syn C hersisa 157, 158
Oplowię 209
O pis, m ie jsc o w o ść 65
O p p o lzer, a s tro n o m 424
O re k s a rte s zob. J a k s a r te s
O rie n t zob. W schód
O ro jtes, s a tra p a p e rs k i 120, 142
O ro m e d o n S y e n n e sls, k ró l C y lic ji 235
O ro n te s (A u rw a n t), g ó ry 49, 220
O ro n te s. s a tr a p a A rm e n ii 476
O ro n te s, w ó d z p e rs k i, sy n sa tra p y
O ro n te sa 476
O ro n te s 352
O ro n te s zob. A ro a n d a s
O ro n to b a te s, s a tr a p a K a ril 447 , 454,
462 Zob. też R o d o ta te s
O T tygia, g a j 447
O s o rw e r z E le fa n ty n y 222
O sŁanas, M ag 442
O sta n e s, b r a t A n a n ia s z a 344
O sta n e s, b r a t A rta k s e rk s e s a II, ojciec
A rs a m e s a 454
O s ta n e s fU ta n a l, sy n T u c h ry 118, 119
O ta n e s, s a tr a p a , sy n S lsa m n e s a 138,
142, 154, 155, 157, 158, 161, 232, 239
O ta n e s, w ódz peTski 470
O tanes, dow ódca w arm ii Tissafeniesa
339
O ta sp e s, rz ą d c a A sy rii 238
O ty s, k ró l P a fla g o n ii 381
O zjasz, k ró l Iz ra e la 35
P a a m y le s 386
P a d ra m a , o jcie c D d a p ssm m y 380
P a fl a gonia, k r a j 298, 381, 370. 385,
387, 393, 445, 404, 465, 409, 470
P a flag o ń c zy c y 208 , 234 , 284, 362, 385
P afo s, m iejscow ość 405
P a ja w a , k ró l L lc jl 366, 367
P a jo n ia , k r a j 154
P a jo n lo s z E fezu, a r c h ite k t 446
P a jo n o w ie 154
P a jr ik a 280
P a k to l, rz e k a 36, 157, 187
P a k ty e s , z a rz ą d c a sk a rb c a K re zu sa 58—
60
P a k ty k a (a, P a k ty ik a ), p ro w in c ja 149.
280
P a k ty o w ie 234
P a le s ty n a 34, 70, 71, 118, 143, 147, 220,
230, 282. 288, 305, 343, 359, 373, 391,
4 32. 433, 445
In d e k s osób i nazw geograficznych
Pam filia, k ra in a 260, 445
P am filow le 235, 238, 284, 388
P am ir, góry 84
P am m enes, w ódz te b a ń sk l 399
P a n a sz u rlu m u r, posłaniec k ró lew sk i
100
Pandlon, ojciec L ykosa 259
P a n tale o n z P y d n y , dow ódca załogi w
M em fls 474
P a n tla iajo w ie, plem ię p e rsk ie 53
P a n tik a p a jo n (dziś. K erczl, m iejscow ość
447
P a n tim a to w ie 280
P a n y a sis z H a lik a rn a su , p o eta 303
P ap iru so w e G óry 260
P a p re m is, m iejscow ość 290, 294, 304
P a ra d a ta (P e sz d ad ja n j, d y n a stia 42
P a ra jto n io n , m iejscow ość 472
P a re ta k en o w ie , szczep m ed y jsk i 50
P arg a, góry 124
P a rlk a n a , m iejscow ość 208
P a rlk an io w ie 234 , 280 Zob. też H y rk a -
niow ie
P arion, m iejscow ość 393
P a rm en a , ojciec S id e riji 330
P arm enlon, wódz m acedoński 453, 454.
458, 400— 462, 465, 467, 477, 479, 481
P arm ises, wódz perski 338
P arm y s, córka B ard ii, żona D ariusza I
119, 234
P a rn a k k a zob. F a rn a k e s
Paros, w yspa 447
P a traslo s z Efezu, m ala rz 448
P arsa, k ra j 45. 49—51, 53, 55. 58, 85. 73,
119. 121— 123, 128, 131, 132, 151, 153,
160, 174— 178, 222—225, 229, 262, 263,
274, 335, 445
P arsa, m iejscow ość 151, 190, 263, 430
Zob. też P ersepolis
P a rsa g ard a zob. P a sa rg ad y
P arsua, k ra j 43, 105
P arsuasz, k ra j 43, 44, 50, 51
P a rtam m u , m ieszkaniec P ersepolis 191
P a rtia (P a rtaw a ), k ra j 82. 112, 117, 119,
120, 122, 124, 139. 233
P artlajo s, wódz p ersk i 478
P artow ie 52, 208. 223, 233, 280, 470
P a ru p a ra e sa n n a zob. G a n d ara
Parys, syn P ria m a 305
P arysatis, siostra 1 żona D ariusza II,
517
córka A rta k se rk s e s a I 335—337, 343,
347, 349, 350, 352, 3S3, 357, 360
P a sa rg a d o w ie (a, P a sa g a rd o w ie ), szczep
p e rsk i 53, 73, 153
P a sa rg a d y (a. P a rsa g a rd a ), m iejscow ość
73, 74, 70, 81, 121, 186. 173, 179, 195.
211, 222, 349, 400
P a slfe rn e s, w ódz p e rsk i 361
P a sik ra te s, k ró l Soioj 475
P a sity g ry s, rz ek a 166, 187, 479 Zob. też
E ulajos
P a ta ra (P tta ra ), m iejscow ość 447, 482
P a tig ra b a n a , m iejscow ość 124
P a tira m fe s, w oźnica K scrk sesa 239
P atischoryjczycy (P a tu sz a rri) 48, 223
P a tte m ld u , Med 189
P a tu sz a rri zob P a tisch o ry jc zy c y
P a u rw a , le g e n d arn y żeglarz 43
P au slk o w ie 280
P au sirls, syn A m yT tajosa 294
P auzaniasz, p isarz 435
P auzaniasz, m acedoński dow ódca tw i.
dzy w S ard es 461
P auzaniasz, re g e n t sp artan sic
253— 257, 354
P azatas, Mag 443
Pedasejczycy 61
P edasos (a. P ed asa), m iejscow ość
159, 396
Pe-D ep, dzielnice B u to 455, 456 Ic
też B uto
Pella, m iejscow ość 478, 482
Pelopldas, polity k i w ódz te b a ń sk i 383
Peloponez 204. 244, 248 . 248— 253 , 290.
312, 348, 363, 384
Peloponezyjczycy 244 , 250, 252 , 3 29 , 339,
342
P e lu sjo n , m iejscow ość 101, 407, 408, 470,
474
P ergam on, m iejscow ość 354, 387
P erg e. m iejscow ość 463
P e rlk le zob. P e ry k le s
P e rk o te, m iejscow ość 279
P ersep o lis („P ersai") 13, 16— 18. 51, 53,
80. 81, 140, 154. 185, 180, 189, 172— 177,
179, 183, 184, 186, 188, 190, 194, 195,
210, 211, 220—222, 224, 225, 230. 232—
230 , 241, 258, 262, 204— 277 , 2 80 , 330,
333, 302, 367, 393, 394, 442. 444— 446,
452, 453, 458, 457, 474, 477, 479— 487
5i 0 I ndekj osób i nazw geograficznych
P e r» b (dii*. Fars), k ra j 49. 479
P e rs k i Z atoka 74. 149. 166. 107. 176.
234, 28(1, 32«. 425, 476
P erskie M orze 208
P erskie W rota 479
P ersyda zob. P e rsli
Perykles, polllyk I wódz ateń sk i 289.
290. 296. 312, 323, 325. 371. 380
P erykles (Perikle), w ładca L im y ry 379,
396
Perynt, m iejscowość 153, 452, 453, 467
Peszona, wróg w yznaw ców religii Zo-
roafitra 115
Peszdadjnn zob. P a ra d a ta
Pclesl. pisarz św iątyni A m m ona 215—
217, 219
Petesjos, rzeźbiarz 408
Petines. wódz perski 459
Petisls. syn U sirlsa 298
Petisls, nom archa A le k sa n d ra W ie lk ie ­
go w Egipcie 474
Petosirls, a rcy k a p ła n egipski 409. 410.
455
P etra N abatejska. m iejscow ość 469
Peukela zob. P uchała
Peukestas, wódz m acedoński 474
Plgres, syn H ysseldom osa, książę k a -
ryjskl 235, 259. 260
Piksodaros, sa trap a K arii. b ra t M ausol-
losa 451. 453. 454, 462
Piksodaros. syn M ausollosa 365
Piksodaros z K indii. wódz k a ry js k i 158
Pinara, m iejscowość 379, 451, 462
Pinaros. rzeka 466
P lndar 260, 435. 436. 471
Pireus, m iejscowość 325 . 329 . 346 , 371.
434
Pissutnes, syn H ystaspesa, sa tra p a S a r-
des 325 , 334 , 338
Piszijauw ada. m iejscowość 104, 117, 123
Pitagoras 30, 206, 207, 314, 315
Pitane, m iejscowość 454
Pizydia, k ra j 463
Plzydyjczycy 235, 350. 355, 372, 385, 38B
463
Pkoip Egipcjanin 216
Platejczycy 163
Plaleje. m iejscowość 244, 245, 249—251,
253. 254 , 289 , 354. 383
Indeks osób i nazw geograficznych 519
P la to n , filozof 137, 207, 315, 369, 387, Pszenesi, E g ip c jan in 217 R lm ut, zarząd ca 68, 69
404, 414— 418, 424. 441—443. 447 P ta h h o te p , w ezyr egipski 29 R iszikidln, E lam lta 83
P la to n , k o m e d io p isa rz 435 P teleon, dow ódca garn izo n u w A dra- R odogune, c órka A rta k se rk s e s a 11, żo­
P lin iu s z S ta rsz y , p is a rz rz y m s k i 322 m y tte jo n 386 na A ro a n d asa 374
P n y ta g o ra s , k ró l S a la m in y , syn E uago- P te ria , m iejscow ość 57 R odogune. có rk a K serk sesa 279
ra s a I 380. 404, 450, 468, 469 P to lem e u sz K lau d iu sz, m atem aty k . Rodos, w yspa 182, 284, 359, 360, 396,
P o le m o n , d o w ó d ca załogi w Pelusjon, astro n o m i filozof 201 403. 434. 464, 468. 471
sy n M e g a k le sa 474 P to lem e u sz 1, dow ódca m acedoński. R od o tates (O ro n to b ates?) 447
P o le m o n , n a u a rc h a A le k s a n d ra W ielkie­ w ła d ca E g ip tu 456, 481 R odyjczycy 360. 386, 403
go, syn T e ra m e n e s a 474 P to lem e u sz II, k ró l E giptu 456 R ojsakes zob. R osakes
P o lik le s z K yzikos, m a la rz 448 P tolem eusze, d y n a stia 396, 401 409. 413, R ojtejon, m iejscow ość 243, 454
P o lik ra te s , t y r a n S a m o s 101, 120, 142 482 R oksana, c órka C y ru sa , żona K am b lze-
P o lik rito s z M e n d e su , le k a rz 356 P tores, m iejscow ość 215 sa II 100
P o łu d n ia O aza 219 P tta ra zob. P a ta ra R oksana, córka H y d a rn e sa 343
P o m p e ja , m ie jsc o w o ść 477 P u c h a ła (P eukela), m iejscow ość 149. R oksanes, dow ódca g w a rd ii A rta k s e rk ­
P o n t, k r a j 269, 284 281, 358 sesa I 279
P o s e jd e jo n , m ie jsc o w o ść 284 Pubielei, syn S id e riji 330 R osakes (a. R ojsakes), w ódz i sa tra p a
P o ty d e ja , m ie jsc o w o ść 248 P u n t, m iejscow ość 236 p e rsk i 406, 407, 459
P o u ru c z is to , có rk a Z o ro a s tra 113 P u ta ja . sa tra p ia 153 Zob. też L ibia R osja 32, 41
P o u ru s z a sp a , ojciec Z o ro a s tra 105 P y d n a, m iejscow ość 474 R ow anduz, w ąw óz 50, 123
P ra k s illa z S ik io n u , p o e tk a 434 Pygela, m iejscow ość 396 R ut, m a tk a k ró la D aw ida 294
P ra k s y te le s . rz e ź b ia rz g re ck i 446, 447 Pyram os, rzek a 465 R yndakos, rzek a 328, 361
P re k sa sp e s. d o w ó d c a floty p e rsk ie j, syn Pyteos, a rc h ite k t 402, 446 Rzym , pań stw o 20, 34, 482
A s p a tin e s a 238 P yton, ty ra n K lazom enaj 393 R zym ianie 482
P re k sa sp e s, z ab ó jca B ard ii 119 P y to n ak s, ojciec A rtm io sa 295
P ria m . k ró l T ro i 242, 459 Saad, syn W aliga 412, 413
P rie n e , m iejsco w o ść 60. 360, 365, 446. Rach. m iejscow ość 123 Saba, k ra j 410, 412
462 R agaj (Ragi a. Raj), m iejscow ość 49, S abakes, sa tra p a E g ip tu 456, 466. 470
P ro k le s, w n u k k ró la S p a r ty D em arato- 50, 123, 124 S abakos zob. S zab ak a
sa 354 R ag m atu m 412 S ab ik tas. sa tra p a K ap ad o cji 465
P ro k o n e s, w y sp a 397 R abim il, A ra b 283 S adikil, ojciec S z a h h a ru m A lla n a 411
P ro p o n ty d a (dziś. M o rze M a rm a ra l 61 Raj zob. R agaj S afona 205, 434, 435
P ro s o p itis. w y sp a 294 R akotis, m iejscow ość 470, 471 Zob. też Sagalassos. m iejscow ość 463
P ro te a s , w ódz m ac ed o ń sk i 464 A le k sa n d ria S a g a rtia (A sagarta), k ra j 123, 154, 160,
P ro te sila o s, h e ro s g re c k i 252 R a m p sy n it (Ram zes), k ról E giptu 305. 176, 239
P ro te u sz , h e ro s g re c k i 305 307 S ag artlo w ie, szczep p e rsk i 53, 280
P ro to ty a s, w ódz S cy tó w , ojciec M adya- R am saw u, dzielnica K a rn a w u 411 S a h a r zob. S z a h ar
sa 51 Ram zes II. k ról E giptu 33 Saici, d y n a stia 36, 290, 308, 389 390, 428
P rz e sm y k K o ry n c k i zob. Istm Ko- R am zes III, król E giptu 34 Sais, m iejscow ość 24, 101, 103. 151, 207,
ry n c k i R asibtu, m iejscow ość 85 303, 304, 351, 376, 416. 428, 455
P s a m m e n it zob. P s a m ty k III Ras Szam ra. m iejscow ość 430, 431 S aka, k ra in a 119, 122, 147, 153
P sam m o n , filozof 472 R atam es, wódz p e rsk i 361 Saka, m iejscow ość 443
P s a m ty k I, k ró l E g ip tu 216, 307, 308. R aw linson G eorge 13 S aka H a u m a w a rg a , sa tra p ia 160
325 R aw linson H en ry 13 Saka T igT achauda, sa tra p ia 160
P s a m ty k III (P sam m en it), k ró l Egiptu R aw ne. córka Pszenesiego 217 S akesinow ie 476
101. 103, 290 R edcdneb, ojciec S e te c h -irid isa 388 S akow ie 163, 220, 233. 238, 280, 329, 476
P s a m ty k z M en d esu zob. N e ferites I R ehum . rządca S am arii 299, 301 — A m yrgijscy (S aka H a u m aw a rg a )
P se m u t, k ró l E g ip tu 368 R com itres, w ódz p e rsk i 389. 392. 459, 64, 79, 120, 147, 180, 225, 233
P sen o fis z H eliopolis, k a p ła n 207 466 — T ig ra c h a u d a 225, 280
P s y lta le ja . w y sp a 247 Reszt, m iejscow ość 41 S alam ina, m iejscow ość 157, 158. 295,
Md Indeks osób i nazw geograficznych
J45, 374, 375, 404. 450. 488. 489, 474,
475
Salam lna, wyspa 225 , 245— 24(1, 251, 258,
260. 281, 342. 363
Salatlel, ly n Joachlna 143
Sallua. żona M cnahem a 351
Salm akla, źródło 397
S alm anasar 111, król Asyrii 43
S alm an asar V, król Asyrii 185
Salomon, król Izraela 34. 143
Sam a. ojciec K ersaip y 43
Sam aos 407 Zob też N eklanebo
Sam aria, miejacowość 144. 299. 301. 344
Sam arkanda zob. M arakanda
Sam arytanie 474
Sam da, A rab 283
S am ljcryry 159, 252, 342
Samoa, wyapa 101, 120, 142, 152, 159,
162, 206, 251, 252, 255. 303, 325, 334,
388
Sam rafa. A rab 283
Sam uach, ojciec Sallua 351
S anballat H oronlta, rządca S a m arii
301, 302, 332, 344, 373
Sandokea. sędzia babiloński 136, 137
Sandrakaj, m iejscow ość 477
SanRarlos. rzeka 361
Saparda zob. Sardes
Sarangow le 233, 280
Sardanapal, król A syrii 307, 465, 475
Sardes, m iejscow ość 57, 59. 61, 62, 83,
154—159, 187, 239, 242, 248, 257, 260,
272, 285, 287. 346—348, 360, 362, 364,
369, 398, 436, 460, 461, 478
Sardea (Saparda) sa trap ia 58, 170, 220,
235, 284, 325, 338, 364— 366, 375 Zob.
też Lidia
Sardow ie 34, 170
S a rd y n ii, wyapa 34
Sargon. król A kadu 24. 28
SargoD II, król Asyrii 44, 78, 130, 284,
307
Sarpedon. wódz llcyjskl 61
Saspejrow ie 234, 280
Sassabasar (Szam aszapalusur), rząd ca
Judei 71, 72, 145
Sataspes. syn T easpisa 257
Sailbarzanes 352, 356
Sattapydla. kraina 84, 119, 122
Satlagydow ie 280
Indeks osób i nazw geograficznych 521
S a ty ro s z P a ro s . a r c h ite k t 402, 405, 447 S ik a ja u w a tisz , fo rt 104, 118 S o k ra te s 414— 117. 427
S a ty ro s, b ra t K le a rc h a 399 Sikion, m iejscow ość 434 S o k rates, rzeźbiarz 435
S a u l, k ró l Iz ra e la 34 Sllanion z A ten, rzeźbiarz 447 SoloJ, m iejscow ość 158, 345, 365, 368,
S aul zob. Szeil S im onides z Keos, poeta 261, 340, 434 374. 465, 468, 475
S b e rld a , d o w ó d ca n a je m n ik ó w 339 Sin zob. Syene Solon, p ra w o d aw ca a te ń sk i 207, 416
S b ik e z ije a , w ódz lic y jsk i 366 S lnd zob. In d u s S olym ow ie 61
S c h m id t E rie F. 16 S ip p a r, m iejscow ość 65, 100, 124, 186, Sonchis z Sais, k a p ła n 207
S c y tia , k r a in a 152, 160, 290, 305, 348 420, 427 Sositeos, poeta 435
S c y to w ie (lszg u zal) 41, 48. 51, 147, 152, Sipylos, góra 204 S p a rta (Lacedem onJ, 59, 155— 157, 162,
154, 156, 160. 209, 213, 223. 243, 476 S iro m ltre s, wódz perski 234 242 , 244 . 248 , 249 , 251, 253 , 255, 258,
S e b e n n y to s (T eb n u te ), m iejscow ość 376, S irom os (H lram ). król c y p ry jsk i 157 278, 289, 294— 296. 312, 325, 328, 335,
391, 400, 402, 408 S isam nes, sędzia babiloński 136, 154 338, 340—342, 347, 349, 350, 353, 354,
S e k y d la n o s , syn A rta k se rlc se sa I 335, S isam nes, wódz perski, syn H y d a rn esa 358—359, 362—364, 368—371, 378, 382,
336 233 383, 386, 380, 406, 458. 468
S e lem iasz, sy n S a n b a lla ta 344 Sisines, w y słan n ik D ariusza III do A ti- S p a rta n ie 57, 59, 163, 242, 244— 251, 253,
S e le u c ja , m ie jsc o w o ść n a d Z ato k ą P e r ­ zyesa 462 255, 256, 278, 329, 334, 338— 342, 346.
ską 425 Sissenes, agent sa trap y E giptu 399 348, 349, 354, 357, 359, 360, 364, 385,
S e le u c y d z l, d y n a s tia 17, 88, 137, 169, S lsynas zob. Abd Susim 375. 383, 386. 389, 391, 392, 402, 407,
191, 200, 319 S italkes, król O drysów 329 436, 464, 467, 471, 481
S e le u k o s z S e leu c ji, a s tro n o m 425 S itta k a (a. S itta k e n e], m iejscow ość 208, S p ln d żau ru szk a, w róg w yznaw ców
S elg e, m iejsco w o ść 463 478 ligii Z o ro astra 115
S e lle , m ie jsc o w o ść 401 S ittak eń czy cy 476 S p itam a, plem ię 105, 108, 112, 113 '
S e m e ja sz , p ro ro k ż y d o w sk i 301 S iu t zob. L ykopolis S p ltju ra , b ra t Jlm y 43
S e m ic i 27— 29, 32, 84 Siw a Oaza 471 Zob. też A m m ona Oaza S pitrydate9, s a tra p a L idii i Jo n ii >59
S e m ira m id a , k ró lo w a a s y ry js k a 127, S k a m an d e r, rzeka 242 S p itry d ate s, w ódz i sa tra p a 338, 146,
166, 305, 307, 357 Skepsis, m iejscow ość 279, 325, 355, 392 359, 361, 362
S e m tu te fn a c h te , E g ip c ja n in 216 Skopas, rzeźbiarz grecki 402, 447 S pp n taza, k ról L icji 366
S e m tu te fn a c h te , e g ip sk i k a p ła n i lekarz S k u n ch a, wódz scytyjski 147 S tabelbios, w ódz m y zy jsk i 451
409. 477 S k u d ra, sa tra p ia 161 Zob. też T racja S ta c h ra zob. Ista c h r
S e n a c h e ry b , k ró l A sy rii 35 , 44, 185, 187, i M acedonia Stages, w ódz perski 339, 346
305, 308 S kydra, m iejscow ość 161 S ta g iry ta zob. A ry sto teles
S e n m e tu , m iejsco w o ść 377 S kylaks z K ary an d y , logograf 149, 150, S ta n y Z jednoczone 98
S e p ia d a . p rz y lą d e k 244 153, 208, 209, 259 S tasen o r, ty ra n K u rio n u 158
S e rb o n ic k ie Je z io ro 101 Skyros, w yspa 364, 369 S tasik y p ro s, kró l Id a lio n u 295
S esto s, m ie jsc o w o ść 153, 234, 243, 252, Słone Jezio ra 150 S ta te ira , córka H y d a rn esa, żona A rta k -
253, 363, 386, 458, 459 S lupy B iałe 158 serk sesa II 343, 347. 349, 353. 395
S e te c h -irid is , syn R e d e d n e b a 368, 369 Slupy H erk u lesa 257 S ta te ira , córka D ariusza III 468
S e te p e n -A m o n -m e ri-R e zob. A le k sa n ­ S m erdls zob. B ardia S ten n is z O lintu, rz eź b ia rz 447
d e r III W ielki S m erdom enes, w ódz perski 232 , 243 S tra b o n , g eograf grecki 200
S e te t zob. A zja S m y rn a, m iejscow ość 461 S tra to c (A bdalonym os), n a m ie stn ik S y ­
S eti I (Setos), k ró l E g ip tu 33, 305 Socha, m iejscow ość 465, 466 donu 468
S ezam o s zob. A bd S u sim S ochares 389 S tra to n (A b d a sz ta rtl, k ró l Sydonu 384,
S e z o stry s I, kró l E g ip tu 30 Sodowa P u sty n ia 474 402, 445
S e z o stry s III, k ró l E g ip tu 148, 305 Safokles 305, 329, 340 S tra to n , k ról A rw ad u , syn G e ro stra to -
S ibde, m iejsco w o ść 397 Sogda, rzeka 63 sa 467
Side, m iejscow ość 463 Sogdia (S ugudu a. Sogdiana), k ra in a 63, S tru c h ac i, szczep m ed y jsk i 50
S id e rija , k ról L im y ry 330 120, 170, 220, 252 S tru ta s, sa tra p a Jonii 364, 365, 369
S id ą im llk , k ró l L a p e to su 295 Sogdyjczycy (a Sogdow le) 233, 280, 476 S trym on, rzeka 154, 243, 256
S lgejon, m iejscow ość 399 Sogenes, dow ódca n a je m n ik ó w 339 S ueska Z atoka 150
Slgon, m iejsco w o ść 467 Sokilides, G re k 205 Sueski K a n ał 150
522 Indeks osób i nazw geog raficz n y ch
Sueskl Przesm yk 381, 391
Suez 149
Sugudu zob Sogdla
Suhi. m iejscow ość 215
Sum er, państw o 65—67, 132
S um erow ie 26— 28 , 39
Sunlon. przylądek 163
S ina, m iejscowość 38, 44. 51, 62, 66, 80.
83, B4, 119. 122, 123, 128, 129, 135, 142,
152— 154, 156, 157, 158, 160, 164— 170,
172, 177, 179. 185, 189, 192, 194, 195.
220 , 222, 224 . 225 , 231, 257 , 260 , 263,
278, 280, 281, 288, 290, 295, 296, 299.
300, 326, 332—336, 338, 352, 357, 361,
366, 369. 374, 383, 384, 388, 391, 393,
394, 406, 436, 452, 478— 180, 483
Suzjana, p row incja 476
Suzyjczycy 260, 476, 479
Syangell zob T eangeli
Sycylia 34, 338
Sycylowle 34
Sydon, m iejscow ość 35, 142, 204, 208,
236, 260, 329, 369. 373, 384, 391, 402—
406. 408, 445, 450, 468. 469
Sydończycy 310. 329, 404, 468
Syene, m iejscow ość 222, 237 , 303 , 343,
373, 429
Sycnnesis, król Cylicji 57, 158
Syenneals, król C ylicji 284
Syenncsis, król C ylicji 351, 353, 365
Syllion, m iejscow ość 463
Syloson. w ładca Sam os 142, 159
Sym plegady zob. K y a n ejsk ie Skały
Synaj 32, 282
Synnada, m iejscowość 350
Synopa. m iejscow ość 325, 385. 393, 447.
469
Syrakuzy, m iejscowość 242, 346. 347,
369, 380, 383, 434
S y r-d a ria zob. Ja k sa rte s
SyTia 33—35, 44, 55, 56, 62, 70, 95. 142,
208. 210, 230, 260, 263, 282. 284, 288,
294, 301, 305, 307, 329, 352, 369, 372,
388 , 391, 444 , 467 , 469 , 474— 176 . 479
— Północna 27. 33, 57. 84. 93, 124,
140, 287. 288, 445, 465
Syryjczycy 284, 371, 428
— B i a li 376
S yryjskie W rota 465, 466
Szabaka (Sabakos), król E tiopii 305
S zah n r, ojciec G aszm y 283, 301
S z a h h a ru m A llan, k ró l H a d ra m a u tu
411
S zallo m , ojciec M e n a h em a 351
S z a m a sz e rib a , p rz y w ó d c a b u n tu
B o rsip ie 230
S z a m a sz u b a llit, u rz ę d n ik b a b ilo ń sk i 86
S z a m a sz sz u m u k ln , w ie lk o rz ą d c a B abi­
lo n u 50
S z a m a sz ze rik isza , u rz ę d n ik babiloński
86
S z a m s z i-a d a d V, k ró l a sy ry jsk i 43
S zam u , K a sy ta 192
S z a ta m a k su , B ab ilo ń czy k 221
S z a tra b u rz a n a , s e k re ta rz D ariu sza 1
145
S z a tt el A ra b , m iejsco w o ść 166
S zechem , m iejsco w o ść 144
Szeil (Saul), k a p ła n 429
S zek k a, u rz ę d n ik D a riu sz a I 263
S zeszonk I, k ró l E g ip tu 148
S z id irp a rn a , w ła d c a P a tu s z a rri 49
S zim szai, s e k re ta rz R e h u m a 299
S z irik zob. M ard u k n asL rap al
Sziszcziti, P e rs 192
Sziszszia, d w o rz a n in D a riu sza I 191
Szulgi, k ró l U r 23, 29
S zu szan zob. Suza
Ś ró d z ie m n e M orze 35, 100, 295, 297, 410,
470
Ś w ię te M iasto zob. Je ro zo lim a
T ab a l, p lem ię 234 Zob. też T ibarenow ie
T ab a lo s, s a tra p a L id ii 58. 59
T ab e el, Ż yd 299, 300
T ab ry z , m iejsco w o ść 50
T a c h m a sp a d a , w ódz m e d y jsk i 124, 213
T ac h o s (a T aos, D żedhor), k ró l Egiptu
386, 389—392
T achos, w ódz p ersk i 376
T a d a n m u zob D a tam es
T a d a n n u , B ab ilo ń czy k 72
T ais 481
T ak sila , m iejscow ość 149, 281, 358
T ak sila , p a ń stw a 150
T ales z M iletu 205—208
T a m a n e jo w ie 280
T am asjo s, ojciec S a n d o k e sa 136
T a m m a ritu , E la m ita 50
T a m n e ria M e d y jsk a , m iejscow ość 340
Indeks osób i nazw geograficznych
T am os, dow ódca floty C y ru sa M łodsze­
go 359, 374
T am os, k ró l E giptu 416
T an a g ra, m iejscow ość 294
w T a n a o k sa res zob. B ard ia
T a n io k sa rk es zob. B ardia
T anis, m iejscow ość 391
T an n y ra s, syn In aro sa 294, 298
T aoka, m iejscow ość 221
T apsakos. m iejscow ość 361, 475
T ap u rio w ie 476
T ara w a , m iejscow ość 121
T arg elia 312, 328
T ars, m iejscow ość 374, 380, 406, 465, 469
T ashm a U rupa, b ra t Jim y 43
Tasos (a. Tazos). w yspa 162, 346
T a tria w a n t, w róg w yznaw ców religil
Z o ro astra 115
T atten a i, rządca Z arzecza 145, 146
T a u r (T aurusl, góry 382, 469, 474, 475
T eangeli (Syangeli), m iejscow ość 397
T easpes, ojciec F e re n d a te sa 234
T easpis, ojciec S atasp esa 257
T ebaóczycy 245, 249, 360, 384, 389, 399.
402. 435
Tebe, ró w n in a 242
T eb n u te zob. Sebennytos
T ebursseli, w ład ca L im yry 380
Toby, m iejscow ość (w Beocji) 204, 205.
249 , 348 , 364 , 379, 382—384 . 399, 406,
436, 456. 458. 468, 471
Teby, m iejscow ość (w Egipcie) 14, 30,
101, 103, 205, 209, 217. 218, 303, 304,
345, 360, 416, 438, 455, 471, 473
Tegea, m iejscow ość 405, 447
Tegeaci 249—251
T e h e ra n 49 Zob. też R agaj
T eispes (Cziszpisz), kró l A nszanu 44,
49, 117
T elebe zob. Telm essos
Tell Górne] zob. G augam ela
Tell M aschuta, m iejscow ość 378, 400
Telm essos (Telebe), m iejscow ość 330,
331, 366, 379. 380, 396, 436, 462, 463
T elm esyjczycy 379, 463
Tem a, m iejscow ość 56, 62, 68, 283
T em istnklcs, polityk ate ń sk i 242, 244-
246, 248, 251, 256—258, 278, 279. 342,
434
Tem pe, dolina 243
523
T enedos. w yspa 160, 206, 464, 471
T ennes, król Sydonu 402, 404, 406
Tenos, w yspa 162
T eodoktes z Faselis, pisa rz 402, 448
T eodor z K yrene, filozof 417
T eodoras. ojciec A rc h ela jo sa 470
T eognis z M egary, a ry s to k ra ta 163
Teon z M agnezji, m ala rz 448
T eopom p, pisa rz 349, 396, 402, 435, 443
Teos, p a sto fo r A m m ona 455
Teos, m iejscow ość 60, 33B
T eram enes, ojciec P o lem o n a 474
T eriteu ch m es, s a tra p a H y rk a n ii 343,
347, 349
T erm e, m iejscow ość 244
T erm opile 244— 246
T erm ilo w ie fil, 366 Z ob też Licyjczycy
T esalia, k ra in a 241, 244, 248, 289. 382
T esalow ie 243, 245
Tespie, m iejscow ość 244, 245
T essalos, pisarz 453
T eth rh iw eib i, w ładca T elm essos 331
T etra m n e sto s, król Sydonu 236
T e u tra n ia , k ra in a 260, 354
Teuzoi, m iejscow ość 215, 216
T ew inezea, kró l L icji 366
T ib a ren o w ie 234, 280 Zob. też T ab a l
T ibron, dowódca sp a rta ń s k i 354, 355, 365
T iejon, m iejscow ość 387
T ig la tp ile sa r III, k ró l A syrii 43, 185
T igra, fort 123
T igranes, sa tra p a p ersk i 365, 386
T ig ran es. wódz p ersk i 232. 248, 251, 252
T ija ri, góry 123
T im agoras, ojciec T im o n a k sa 238
T im agoras, poseł a te ń sk i do A rta k se rk -
sesa II 383
T im esileos, ty ra n Synopy 325
T im okles. pisarz g re ck i 389, 390
T im o k ra te s z Rodos 360, 363
T im okreon z Rodos, po eta 434
T iraonaks, k ról c y p ry jsk i 238
Tim oteos, dow ódca i polity k ateński.
syn K onona 382, 383, 386, 387
Tim oteos, syn K Jearcha 387, 399, 453
T im oteos z M iletu, k o m pozytor i poeta
342
T im oteos. rzeźbiarz g T e c k i 397, 402, 447
T iribazos, sa tra p a p e r s k i 364, 369, 374—
376. 395
 524 Indeks osób i nazw geograficznych
T lrydatrs. dowódca perski 479. 489
Tlssafernes (C zitrafarna a. Eparna),
władca P atu szarrl 49
T lssafernes, wódz I sa trap a Sardes
338—349, 348, 347. 349, 350, 352, 354—
357. 359—381
T ltajoi. dowódca pc skl 239
Tllonos, ojciec M cmnnna 189
T itrausles. dowódca floty perskiej, syn
Kserkscsa 258
Tltraustea, wódz I sa tra p a perski
380—382. 372, 398, 399
TJalJ D rajaha zob Frygla
T law a zob. Tlos
Tlos (Tlawa), m iejscowość 330, 331, 451
Tmnloi, góry 157, 187, 348, 398, 435
Tmouls, m iejscowość 350
Tobiasz (Tobll) 300
Tobiasz, rządcą A m isonil 301, 332
Tobll zob Tobiasz
Tomyrls, królow a Saków 79, 307
Totmea III, król E giptu 380, 368, 378,
473
Tracja 152, 153, 181, 241, 305, 487
T raetaona zob F erldun
T rakow le 152, 158, 235, 252, 256, 258.
284. 388. 435. 451
Trallels, m iejscowość 356, 448, 461
Trapezunt, m iejscow ość 334, 353
Trazon 159
Trazon, rzeźbiarz grecki 446
Trazybulos, polityk 1 wódz a te ń sk i 348,
307, 388
Trazyllos. wódz ateński 346
T rbbcnlm l, książę licyjskl 331
T rilantajchm es, wódz i s a tra p a p e rsk i
232, 243, 281
Troada, kraina 158, 386, 454
Troja zob Illon
T rojanie 81, 305, 417
Trypolls (Atar), m iejscowość 404, 487
T scnenhor, żona Pszeneslego 217
Tslkles, arty sta grecki 159
T uchra. ojciec O tanesa 118
Tukidydes, historyk 252, 259
Tuna, m iejscowość 400
T ura, m iejscowość 368 , 377 , 400
T ur Abdln, w yżyna 122
Turaóczycy 43, 63
T ulencham on, król E giptu 33
T u lu , k u p iec elam ick i 189
T y an a, m iejscow ość 164, 284
T y g ry s 67, 64, 65, 121, 159, 166, 167, 188,
288, 431, 475
— W schodni 288
— Z achodni 288
T y ran cs, książę k a ry js k i 235
T y m o n d as, dow ódca n a je m n ik ó w 464
T y r, m iejscow ość 236, 295, 305, 332, 373,
374, 384, 404, 468— 470, 474
— S ta ry 468
T y ry jc zy c y 286, 428, 468
T ys, w ła d c a P a lla g o n ii 376, 382
U bazu, ojciec S z a m u 192
U d ia stes, ojciec M ltry d a te sa 343, 349
U d u n a tu , ojciec U m m a d a tu 191
U d ż ah o rre sn e , dow ódca flo ty egipskiej
101, 103, 122, 149, 151
U jam a, fo rt 123
U k b a ta ra n m a , ojciec H aszszin y 121
U k s a ta r zob. K y a k sa re s I
U k sjo w le 166, 476, 479
U lai zob. E u lajo s
U lu d ag h zob. O lim p M y zy jsk I
U m m a d a tu , sędzia b a b ilo ń sk i 191
U m m an M endy zob. K y a k sa re s
U m m an n isz, zob. M a rtija
U m m a n u m u , b a n k ie r 83
U n n e fe r, k a p ła n e g ip sk i 377
U r, m iejscow ość 23, 29. 66, 206
U r, p ro w in c ja 54
U ra rtu , p a ń stw o 35, 52, 124, 220, 234
U rm ia (C zacczasta), jezio ro 38, 43, 50.
123
U rn a m m u , król U r 23, 29
U ru k , m iejscow ość 50, 54, 62, 64—66,
88— 88, 92, 94, 124, 141, 290, 427
U tu k a g in a , k ró l L ag a sz 29
U rw a c h sz a ja , sędzia i p ra w o d aw ca
A rió w 43
U rw a ta tn a ra , sy n Z o ro a s tra 113
USA zob. S ta n y Z jed n o cz o n e
U san (K aj K aus), sy n k a w i K aw aty
43
U siris z E giptu, d o w ó d c a w o jsk p e r­
skich 298
U szta n i zob. H y s ta n e s
U ta n a zob. O ta n es
U tia zob. J a u tia K a rm a ń s k a
Indeks osób i nazw geograficznych
U tiow ie 234, 280
U w achszatra zob. K yaksares
U w adaiczaja 124
V itru v iu s M arcus Polllo, inżynier rzy m ­
ski 317, 320—322
W aehssepddim i 331
W adbem , książę licyjski 331
W adi H am m am at, dolina 102, 218, 222,
228, 290, 298, 377
W adi T um ilat, dolina 150
W ahauka. ojciec A rdum anisza 118
W ahiazdata. przyw ódca b u n tu w P a r­
sie 121— 124
W ahusz, sk a rb n ik D ariusza I 263
W ajaspara. ojciec W in d a fam y 118, 148
W akahil R ljam a, król m inejski 412, 413
W alig, król m inejski 412
W an, jezioro 220, 288
W arena, k raj 42, 43 Zob. też H yrkania
W arkana zob. H yrkania
W atap rd d a ta zob. A utofradates
W aum isa, wódz perski 122, 123
W en Amon, książę 401
W ertragna zob. K yaksares
W idarna zob. H ydarnes
W idarnag zob. H ydarnes
W in d afarn a (Intafrenes), w ódz perski,
syn W ajaspary 118, 124, 148
W isp a-tau rw o aszti, ojciec A szta-A ur-
w a n ta 115
W iszpauzatlsz, m iejscow ość 123
W isztaspa zob. H ystaspes
W itru w lu sz zob. V itru v iu s M arcus P o l­
llo
W iw ah w an ta, ojciec Jim y 42. 109
W iw ana. sa tra p a A rachozji 110, 120,
122, 123
W iochy zob. Italia
W ourukasza, m orze 42, 43, 47, 437, 441
W schód 17, 18, 20, 21, 23, 27, 28, 33, 34,
36, 39, 115, 155, 198, 204, 205, 207, 209,
242, 260,284, 288. 305, 300, 312, 322,
357, 359,363, 372, 373, 381, 414, 415,
417, 418,425, 431—434, 430, 445, 448,
450, 458, 460. 470, 471, 481
— B liski, 13, 14, 16, 17. 20, 25. 27, 33,
36, 37, 52, 83, 208, 315, 451, 482
W ygnańców W yspy zob. K y rta j
525
Zab Dolny zob. K apros
Zab G órny (a. W ielki), rz 'ta 288
Z achariasz, k ap łan żydowski 144, 145,
147, 148, 432, 434
Zachód 18, 34. 42, 150, 165, 167. 187.
204, 261, 281, 306, 308, 372, 401, 444,
483
Z ad ra k a rta , m iejscow ość 42
Z agaba. wódz 331
Z airw ari, w ojow nik b a k trlań sk i 115
Zagros, góry 41, 51, 57, 121, 123, 167
Z agrosu W rota 123, 125
Z am am a, m iejscow ość 64
Z am ban, m iejscow ość 64
Z ara n k a zob. D rangiane
Z a ra tu s tra zob. Z oroaster
Z ariaspa zob. B ak tra
Z aris, m iejscow ość 343, 340
Z arzecze fE b ir-n a ri, A bar N a h aja , Ibr
N aharan), sa tra p ia 70, 140, 142, 145,
146, 159, 236, 282, 292, 298, 299, 301,
406, 412
Z atoka zob. P e rsk a Z atoka
Z azana, m iejscow ość 121
Z echaria zob. Z achariasz
Ż ela, m iejscow ość 443
Z eleja, m iejscow ość 295, 459, 460
— Zachodnia 325
Zem u. książę licyjski 331
Zenis, w ładca Eolidy 355
Z eno z K rety , b a le tm istrz 356
Zenofilos, dow ódca tw ierdzy w Suzie
479
Z erbabili 191
Z eria, zarządca św iątyni 68, 69
Z eru tu , A ram ejczyk 192
Zeuksis, m ala rz g reck i 448
Z iem ia O biecana 24
Z opyros, sa tra p a Babilonii, ojciec M e-
gabyzosa 230 , 232, 278
Zopyros, w ódz p e rsk i, syn M egabyzosa
230, 257, 298, 326
Z o ro aster (Z a ra tu s tra a. Z a ra tu sz tra )
20, 40, 42, 44, 50, 105— 117, 122, 125,
179, 194, 196— 198, 226, 227. 417, 418,
436, 438— 444
Z orobabel, rządca Ju d e i 143—147, 191,
433, 434
Zuzu, m iejscow ość 123
Z zajas z L icji 380
 Indeks osób i nazw geograficznych
521
2vdzi 15, 18. 13. 24, 35, 55. 64, 66. 0fl,
71 102, 103, 125, 136, 143. 144, 146— 148,
165. 166, IB1, 318 , 220 , 237 , 238 , 282,
286, 290—294, 298—300, 302, 308, 316,
DO TY CHCZAS U K A ZA ŁY SIĘ W T E J SE R II
327. 332, 337, 343— 345, 351, 373, 3 9 4 '
404, 428, 431—434, 438, 443, 445, 483
w dużym form acie:
G erm dn A rclniegas — B urzliw e dzieje M orza K araibskiego
A rth u r L. B asbam — Indie
F e rn a n d o B cnitcz — In d ia n ie z M eksyku
M a rian Bielicki — Z apom niany św ia t S u m eró w
R itchle C alder — S padkobiercy
R achel L. C arson — M orze w okół nas
C. W. Ceram — Bogowie, groby i uczeni
lla d rla o D alcoviclu — D akow ie
Basll D avldsan — C zarn a m atk a
Basi] D avldson — S ta ra A fryka na nowo o d k ry ta
E avid D lrlngcr — A lfabet, czyli K lucz do dziejów ludzkości
Ja m es G eorge F ra z c r — Z łota gałąź
E d w ard G ihbon — Z m ierzch C e sa rstw a R zym skiego
M arcel G ran e! — C yw ilizacja chińska
R obert G ravcs — M ity greckie
Lew G um ilow — Dzieje daw nych T urków
Lew G um ilow — S iadam i cyw ilizacji W ielkiego S tep u
N. G. L. H am m ond — D zieje G recji
T h ark ild H ansen — A ra b ia Felix
H ans-W ilhelm H aussig — H istoria k u ltu ry b iza n ty ń sk iej
P a u l H e rrm a im — Pokażcie ml te sta m e n t A dam a
P a u l H c rrm a n n — Siódm a m inęła, ósm a p rzem ija
Ja cq u es H eurgon — R 2ym i św iat śródziem nom orski
P aw eł Jasien ica — Słow iański rodow ód
R o b ert Ju n g k — Ja śn ie j niż tysiąc słońc
C laude L ev i-S trau ss — Sm utek tropików
H e n rl-Ire n e e M arrou — H istoria w ychow ania w starożytności
Ivan M orris — Ś w iat K sięcia P rom ienistego
F a rlcy M ow at — W ypraw y w ikingów
Paw eł M uratów — O brazy Włoch
W illiam P re sc o tt — Podbój P e ru
J a n i A nna Ram ein — T w órcy k u ltu ry holenderskiej
H. W. F. Saggs - - W ielkość i upadek Babilonii
H einrich A. Stoli — Bogowie i giganci
A nna Ś w iderek — H ellada królów
G eorge M acaulay T rev e ly a n — H istoria społeczna A nglii
Wódz słońca. A utobiografia D. C. T alayesyy, In d ia n in a z p lem ien ia Hopl
w m ałym form acie:
S. A. A ru tju n o w 1 G. E. S w ietlow — S tarzy i now i bogow ie Ja p o n ii
G ilb ert C b a rlc a-P lc a rd — H annibal
W itold D obrow olski — S ztuka E tru sk ó w
F ra n c es G lllm or — K ró l tańczył na targow isku
H orst K lengel — H istoria i k u ltu ra sta ro ży tn ej Syrii
A leksander K on d rató w — Z aginione cyw ilizacje
Davld Marshall Lang — D aw na G ruzja
Joan Mctge — M aorysi z Nowej Zelandii
Slegfried Morenz — Bóg i człowiek w starożytnym Egipcie
Margarete Rlemscbneider — Od Olim pii do Niniwy w epoce H om era
Frcdcrlck Rosc — P ierw otni m ieszkańcy A ustralii
Zm ierzch Azteków. K ronika zwyciężonych. W ybrał i opracow ał Miguel Leon Portilla

TYTUŁY ROKU 1974

C. W. Ceram — Bogowie, groby i uczeni

Jarosław Cerny — Religia starożytnych Egipcjan
Charles Patrick FltzGcrald — C hiny. Z arys historii k u ltu ry
Peter G. Fuote I David M. Wilson — W ikingow ie
Robert Graves ■— M ity greckie
Johan Hulzinga — Jesień średniow iecza
Evelyn 1 Horst Klcngel — H etyci i ich sąsiedzi
Kareł Krejfcl — Praga. Legenda i rzeczyw istość
Albert Olmstead — Dzieje im perium perskiego
Alekslej Smlrnow — Scytowie
Anna Swiderkówna — H ellenika. W izerunek epoki od A leksandra do Augusta
Leonid Waslliew — K ulty, religie i trad y c je C hin
A lb ert T. O lm stead (1 8 8 0 -1 9 4 5 ) był w ybitnym historykiem Starożytnego
Wschodu, protesorem w Instytucie O rientalistycznym U niw ersytetu
C hicagow skiego, autorem licznych prac dotyczących dziejów Bliskiego
i Środkow ego Wschodu, spośród których można w ym ienić: «Western Asia
in the Days ot Sargon ot Assyria» (1908), «History ot Assyria* (1 9 23 ),
«H istory ot Palestine and Syria» (1931).
«D zieje im perium perskiego®, pisane w czasie drugiej w ojny św iatow ej,
ukazały się drukiem już po śm ierci autora. O lm stead p rze dstaw ił w tej
książce zasadnicze zw iązki łączące kolejne cyw ilizacje bliskowschodnie
i ukazał podłoże historyczne, na którym w yrosło im perium A chem enidów .
O d m a lo w a ł następnie to im perium w bogatej panoram ie jego ro zw oju
politycznego, kulturalnego, społecznego i gospodarczego oraz w alk
z sąsiednimi ludam i, w wyniku których poszerzało ono sw oje granice.
Im perium A chem enidów upadło na skutek podbojów Aleksandra
M acedońskiego, ale przekazało w iele ze swego dziedzictw a zarówno
etem erycznem u m ocarstwu jego w ładcy, jak i państwom hellenistycznym
powstałym na jego gruncie.
N ie któ re tezy autora można uznać za dyskusyjne, czego nie da się
uniknąć w am bitniejszej tw órczości naukowej, ponadto w okresie
powojennym badacze uzyskali pewne nowe m ateriały i wysunęli nowe
tw ierdzenia. Załączona na końcu szeroka b ib liog ra fia , zaw ierająca
przegląd nowszej literatury przedm iotu, ma na celu uzupełnienie cennego
pod każdym w zględem dzieła.