Baszkiewicz Powszechna Historia Ustrojów Państwowych

JAN BASZKIEWICZ
POWSZECHNA
HISTORIA
USTROJ�W
PA�STWOWYCH
� Copyright by Wydawnictwo ARCHE, Wydanie I, Gda�sk 1998
Redakcja:
Alicja Tokarczyk
Korekta:
Aneta Zalesi�ska
.�. BIBLIOTEKA
Wah Dlisnnikarsiwa i N�uk Politycznych
Uniwersytetu Warazawikiele
Projekt ok�adki, �amanie i sk�ad: � "L ÎS-Ti T^T^

STUDlO<^<fey</� tel. (0-58) 551 14 42
Wydawca:
Wydawnictwo ARCHE, Gda�sk 1998

81-702 Sopot, ul. W�adys�awa IV l A
tel. (0-58) 551 22 08, fax (0-58) 550 44 36
Druk i oprawa:
�STELLA MARIS", tel. (0-58) 307 54 49, 307 55 20
fax (0-58) 307 53 20
ISBN 83-87570-10-9
Od autora
Podr�cznik ten stara si� odej�� od tradycji opracowa�, kt�re pow-

szechn� histo�� ustroj�w pa�stwowych sprowadza�y do zbioru
lu�no ze sob� powi�zanych kilku historii narodowych (historia
ustroju Anglii, Francji, Niemiec, Rosji, p�niej tak�e USA). Historia pow-
szechna przyjmowa� chyba powinna perspektyw� por�wnawcz� i rozsze-
rza� pole widzenia. Inn� ambicj� tego podr�cznika bylo zwr�cenie wi�k-
szej uwagi na funkcjonowanie opisywanych instytucji politycznych w prak-
tyce. Jak si� wydaje, jest to bardziej pouczaj�ce ni� przesadnie szczeg�owy
opis owych instytucji abstrahuj�cy od tego, jak one rzeczywi�cie dzia�a�y.
Konwencja niekt�rych podr�cznik�w (nie tylko polskich) przyjmuje od-
mienny punkt widzenia; ich autorzy zdaj� si� m�wi� swym czytelnikom:
nie poka�emy wam wprawdzie, jak ten pojazd je�dzi i dlaczego, ale za
to opiszemy go a� do najmniejszej �rubki.
Niestety, wymiar tego przedmiotu w planie studi�w prawniczych i po-
litologicznych, a w konsekwencji dopuszczalny rozmiar podr�cznika, zmusza
do znacznego zaw�enia pola obserwacji. W istocie zatem owa �historia
powszechna" jest histori� ustroj�w szeroko rozumianego europejskiego
obszaru kulturowego. Mie�ci si� w nim, bardzo wa�na dla czas�w staro�yt-
nych i �redniowiecza, kultura ustrojowa Bliskiego Wschodu i Azji Mniej-
szej: jej zwi�zki z Europ� by�y niezmiernie �cis�e. W czasach nowo�yt-
nych przed�u�eniem europejskiej tradycji ustrojowej sta�y si� instytucje
polityczne Ameryki - oryginalne, lecz mocno w owej tradycji osadzone.
Sygnalizuje si� w tym opracowaniu pr�by recepcji, na innych kontynen-
tach, instytucji ustrojowych wypracowanych przez kultur� euroameryka�-
Od autora
sk�. W�asne dzieje ustrojowe tych kontynent�w wypad�o niestety pozo-

stawi� poza polem widzenia. Nale�a�o te� wyci�gn�� konsekwencje z fak-
tu, �e w planach studi�w (zw�aszcza prawniczych) wyodr�bnione miejsce
zajmuje historia instytucji ustrojowych na ziemiach polskich. Ma to oczy-
wiste uzasadnienie. A wdzi�cznym zadaniem dydaktyki jest pobudzanie
u studiuj�cych wysi�ku lokowania naszej narodowej histo�i ustroju w per-
spektywie europejskiej.
Wzgl�dy dydaktyczne narzucaj� te� inne ograniczenie: wyk�ad dopro-

wadzony zosta� do po�owy XX wieku. Poza t� granic� mie�ci si� ju� nasza
wsp�czesno��. I na studiach prawniczych, i na wydzia�ach nauk politycz-
nych wsp�czesne systemy ustrojowe przedstawiane s� z wszechstronno-
�ci� i staranno�ci�, kt�re s� niedost�pne takiemu jak to, historycznemu
opracowaniu.
Podr�cznik�w, jak wiadomo, nie czyta si� dla przyjemno�ci. Uci��li-

wo�� ich lektury mo�e by� jednak wi�ksza lub mniejsza. Stara�em si�,
aby konwencja pisarska przyj�ta przeze mnie w jakim� stopniu t� dolegli-
wo�� zmniejszy�a.
�/-Rozdzia� pierwszy
Pa�stwo despotyczne
Dzieje instytucji pa�stwowych zaczynaj� si� w IV tysi�cleciu sta-

rej ery na Bliskim Wschodzie, kt�ry nale�y (obok Indii, Chin,
zapewne i Meksyku) do najstarszych wielkich cywilizacji rol-
niczych. W VII i VI tysi�cleciu przed Chr. istnia�o ju� solidne osadnictwo
rolnicze nad Jordanem i Tygrysem, w V tysi�cleciu - nad Nilem i na
po�udniu Mezopotamii. R�wnie stare �lady osadnictwa rolniczego (VII-VI
tysi�clecie) wyst�puj� na Ba�kanach, jednak�e powstanie pa�stwa op�-
ni�o si� w Europie - w por�wnaniu z Egiptem - o dobre dwa tysi�ce
lat. Na Ba�kanach bowiem wczesne rolnictwo z trudem wydziera�o ziemi
sk�pe plony; wielka rola przypada�a tu energii i inicjatywie wsp�lnot rol-
niczych. �ywno�ci zdobywano ledwie tyle, ile wystarcza�o dla utrzymania
cz�onk�w wsp�lnot.
Na Bliskim Wschodzie natomiast, w regionie tzw. �yznego P�ksi�y-

ca, stworzenie systemu kana��w, tam, zbiornik�w retencyjnych zapewni�o
bardzo obfite plony. Organizowanie tych wielkich prac nawadniaj�cych
wymaga�o scentralizowanych poczyna� planuj�cych i wykonawczych,
a wi�c dzia�a� w�adzy stoj�cej ponad wsp�lnotami rolniczymi. Z kolei ob-
fito�� urodzaj�w pozwala�a wy�ywi� nie tylko rolnik�w, lecz tak�e mie-
szka�c�w miast. W miastach opr�cz rzemie�lnik�w i kupc�w rych�o poja-
wili si� kap�ani, �o�nierze, monarchowie z dworami, ca�a warstwa fun-
kcjonariuszy.
W Egipcie ju� w IV tysi�cleciu przed Chr. istnia�y monarchie G�rnego

Egiptu (tzw. bia�e kr�lestwo w w�skim pasie ziem uprawnych wzd�u�
Nilu) i Dolnego Egiptu (wy�ej rozwini�te czerwone kr�lestwo w nilowej
t
Powszechna historia ustroj�w pa�stwowych
Delcie). Zjednoczenie obu kr�lestw nast�pi�o do�� szybko (ok. 3200 r.),
bo Nil musia� by� uj�ty w jednolity system urz�dze� irygacyjnych. P�niej
�Egipt niejednokrotnie rozpada� si� na samodzielne pa�stewka, ale wci��

jednoczono politycznie ca�� dolin� Nilu. Egipt cechowa�a trwa�o�� struk-
tury terytorialnej. Jego podboje by�y niezbyt rozleg�e (Syna, Palestyna),
kr�tkotrwa�e i nie mia�y wi�kszego wp�ywu na wewn�trzne stosunki kraju.
Sam r�wnie� stawa� si� nieraz obiektem podboj�w ze strony nomad�w
Hyksos�w, kr�l�w Etiopii, w�adc�w Asyrii. Trwa�y okaza� si� dopiero
podb�j Egiptu, dokonany przez perskiego w�adc� Kambyzesa (525 r. przed
Chr.): oznacza� on kres egipskiej niepodleg�o�ci.
Mezopotamia, w dorzeczu Eufratu i Tygrysu, od schy�ku IV tysi�clecia

zna�a ju� liczne pa�stwa-miasta tworzone przez Sumer�w, a p�niej i Semi-
t�w. W III, II i I tysi�cleciu kilka razy jednoczono te pa�stewka w wielkich
strukturach (imperia: akkadyjskie, babilo�skie, asyryjskie, chaldejskie). Ale
- inaczej ni� w Egipcie - by�y tu dwie rzeki z dop�ywami i ca�� sieci�

kana��w, nie istnia�a zatem imperatywna konieczno�� politycznej jedno�ci
ca�ego obszaru. Pa�stwo chaldejskie zosta�o podbite przez perskiego w�ad-
c� Cyrusa (538 r. przed Chr.): by� to koniec niepodleg�o�ci Mezopotamii.
W�a�nie Cyrus stworzy� pot�ne imperium perskie, podbijaj�c Medi�,

Azj� Mniejsz�, Mezopotami�, Syri�, Palestyn�. Jego podboje kontynuo-
wali nast�pcy: Kambyzes i Dariusz. Persja wch�on�a m.in. Egipt, wielk�
cz�� Azji �redniej, w Europie - Tracj�. Ale pr�by Dariusza i jego syna
Kserksesa, by zaw�adn�� Grecj� za�ama�y si� w pocz�tkach V wieku (bi-
twy pod Maratonem, Salamin� i Platejami). Imperium perskie pobi� i wch�o-
n��, w 330 r. przed Chr., Aleksander Macedo�ski. W sk�ad jego pa�stwa
obok Persji i Azji Mniejszej wszed� ca�y Bliski Wsch�d.
W�r�d pa�stw Syrio-Palestyny szczeg�lnie wa�ne by�o pa�stwo �y-

dowskie stworzone przez Hebrajczyk�w, jeden z wielu koczowniczych
lud�w semickich, od kt�rych mrowi�a si� pustynia syro-arabska. W II ty-
si�cleciu na d�ugo osiedlili si� oni w Egipcie; tradycja plemienna prze-
chowa�a wspomnienie, �e najpierw wiod�o si� tam �ydom dobrze, potem
coraz gorzej. Z egipskiego �domu niewoli" w�dz plemienny Moj�esz wy-
wi�d� ich do ziemi obiecanej, Palestyny, zasiedlonej przez rolniczy lud
Kanaanejczyk�w. Podb�j Palestyny w XII-XI w. da� pocz�tek zlewaniu
si� �yd�w z du�o liczniejszymi Kanaanejczykami i tworzeniu pa�stwa
�ydowskiego. Osi�gn�o ono szczyt rozwoju za panowania kr�la Dawida,
a potem Salomona (X wiek): zabarwi�o si� wtedy silnie wp�ywami mo-
narchii orientalnych. Po �mierci Salomona nast�pi� (w r. 932) rozpad kraju
na dwa kr�lestwa: p�nocne pa�stwo Izraela i po�udniowe Judy. W VIII w.
Asyria zaw�adn�a pa�stwem Izraela; w r. 586 nowobabilo�ski kr�l Na-
buchodonozor zdoby� Jerozolim�, pa�stwo Judy w��czy� do swego im-
perium, a elit� �ydowsk� uprowadzi� do Mezopotamii (to by�a tzw. nie-
wola babilo�ska).
/. Despocja orientalna
Despocja to pa�stwo eksploatuj�ce w�asn� ludno��, organizuj�ce wiel-

kie prace irygacyjne i grabi�ce podbijane obce ludy. Trzecia spo�r�d tych
funkcji by�a s�abo rozwini�ta w Egipcie i w Babilonie, natomiast w Asyrii
i Persji odgrywa�a rol� pierwszorz�dn�.
Organizacja wielkich prac wodnych by�a na Bliskim Wschodzie wa-

runkiem egzystencji spo�ecze�stw zagro�onych niszcz�cymi si�ami pusty-
ni i �wiadomych, �e nieujarzmiona woda niesie zag�ad� (st�d opowie�ci
o potopie w babilo�skim eposie o Gilgameszu i w Biblii). Planowanie
i organizacja rob�t irygacyjnych wymaga�y znajomo�ci matematyki, archi-
tektury, astronomii; konieczne te� by�o uruchomienie fachowego i spraw-
nego aparatu kieruj�cego zbiorowym wysi�kiem. Ale z tymi racjonalnymi
elementami ustroju sz�y w parze wyobra�enia magiczne uzasadniaj�ce de-
spotyczn� pozycj� w�adcy, w�a�ciciela (cho�by teoretycznego) ca�ej ziemi
w pa�stwie, pana �ycia i �mierci poddanych. W�adca magiczny ma wp�yw
na si�y przyrody i manipuluje nimi tak, by zapewni� pomy�lno�� swemu
ludowi. Egipski faraon by� zatem panem wody, sprawc� przybor�w Nilu,
oraz panem ognia, maj�cym wieczn� moc zwyci�ania wrog�w. Monarch�
jako boga (w Egipcie) lub wybra�ca bog�w (w Mezopotamii, u �yd�w)
uwa�ano za tw�rc� sprawiedliwo�ci, dzia�aj�cego zawsze sprawiedliwie.
Taka w�adza despoty nie by�a pozbawiona ryzyka: w przypadku kl�ski
wojennej lub nieurodzaju na niego mo�na by�o sk�ada� odpowiedzialno��
za katastrof�.
t '
Oparciem tronu by�a klasa rz�dz�ca: dygnitarze, kap�ani, dow�dcy; z laski

monarszej dzier�yli oni wielkie maj�tki ziemskie. Wielmo�e potrafili usu-
wa� niewygodnych monarch�w, by zaj�� ich miejsce (w Asyrii �ywa jed-
nak by�a lojalno�� dynastyczna: je�li ju� usuwano kogo� z tronu, to wst�-
powa� na� inny cz�onek kr�lewskiej rodziny, a nie ambitny genera�, dygni-
tarz czy kap�an, jak si� to zdarza�o np. w Egipcie). Monarcha sprawowa�
pewne funkcje kap�a�skie, ale jego stosunki z pot�n� warstw� kap�a�sk�
bywa�y konfliktowe, zw�aszcza w Egipcie i Babilonie. W Asyrii kr�l stal
si� szefem organizacji kap�a�skiej, u �yd�w Salomon zrobi� post�py w upa�-
stwowieniu religii (symbolem tego by�a budowa �wi�tyni jerozolimskiej
jako cz�ci kr�lewskiego pa�acu).
W Egipcie podstaw� egzystencji stanowi�o rolnictwo, przygniecione za-

le�no�ci� od zjawisk przyrody, co sprzyja�o uleg�o�ci wobec despotycznej
w�adzy przedstawiaj�cej si� w roli dawczyni urodzaju. W Mezopotamii
(g��wnie w Asyrii) i u �yd�w znaczn� rol� odgrywa�o pasterstwo, mniej
zale�ne od sil przyrody, �ywsza tedy by�a tradycja nomadyzmu i wspom-
nienie �demokracji koczowniczej" (r�wno�� i solidarno�� plemienna, w�as-
no�� zbiorowa, kontrola nad plemiennymi wodzami). Hamowa�o to de-
spotyczne aspiracje w�adzy pa�stwowej.
W Egipcie zatem faraon by� bogiem (synem boga Ra, �ywym Horu-
sem), a w Mezopotamii w�adcy to tylko �wielcy ludzie", po�rednicy mi�dzy
bogami i lud�mi, �cienie" boga (inni ludzie to �cienie" kr�la). U �yd�w
monarcha te� by� jedynie wybra�cem Boga, jego adopcyjnym synem. W�as-
no�� pa�stwowa w Mezopotamii nie osi�gn�a takich rozmiar�w jak w Egip-
cie. Indywidualne rozstrzygni�cia faraona mia�y prymat nad normami og�l-
nymi; w Mezopotamii natomiast ju� w III tysi�cleciu pojawi�y si� zbiory
ustaw. Boski faraon sam okre�la�, co jest sprawiedliwe; na wielkim ka-
miennym bloku zawieraj�cym babilo�ski kodeks Hammurabiego (XVIII w.)
wyryto posta� boga siedz�cego na tronie i dyktuj�cego tre�� prawa kr�-
lowi, kt�ry stoi przed nim w postawie pe�nej poszanowania.
W pa�stwie �ydowskim kr�lowie Sau� i Dawid (w pierwszym okresie

jego rz�d�w) przypominali bardziej wodz�w plemiennych ni� orientalnych
despot�w. Brak regu� nast�pstwa tronu u�atwia� starszy�nie plemiennej
stawianie kandydatom na kr�la warunk�w i wywieranie na monarch� spo-
rego wp�ywu. Dopiero kr�l Salomon upodobni� si� do monarch�w orien-
10
talnych: opar� sw� w�adz� na wielkich w�a�cicielach, kap�anach, dygni-

tarzach i dow�dcach wojska, z�ama� wp�yw starszyzny plemiennej, zarzu-
ci� prostot� �ycia dworskiego. Kult Jahwe nasyci� si� wp�ywami orien-
talnymi. Pola i winnice wyw�aszczano dla kr�la i dygnitarzy, narzucano
poddanym, pr�cz danin, pos�ugi wojskowe i dworskie. Jednak�e w wyniku
kl�sk pa�stwowo�ci �ydowskiej po �mierci Salomona, od IX w. zacz�a
si� reakcja, wyra�aj�ca ci�gle �ywe w�r�d Hebrajczyk�w przywi�zanie
do koczowniczej �demokracji pustynnej". ��dania cz�ciowego cho�by
powrotu do r�wno�ci i solidarno�ci plemiennej sugestywnie formu�owali
prorocy VIII i VII wieku. Prorocy nie byli cz�onkami zwi�zanej z w�adz�
warstwy kap�a�skiej, lecz wp�ywowymi trybunami ludowymi. Kl�ski mi-
litarne Izraela i Judy przypisywali wp�ywom obcych, orientalnych wzor�w
kulturowych; przepowiadali katastrof�, je�li �ydzi nie powr�c� do daw-
nych zasad �ycia zbiorowego i do tradycji religijnej. Okres w�dr�wki �y-
d�w przez pustyni� przedstawiali jako z�oty wiek narodu, krytykowali
rozkwit cywilizacji miejskiej i koncentracj� w�asno�ci w r�ku bogaczy.
�Biada tym, kt�rzy przy��czaj� dom do domu i rol� do roli" - wo�a�
prorok Izajasz.
Despocja orientalna by�a systemem konserwatywnym. Nie ma tu po-

j�cia rozwoju dziejowego (historia to gotowy tw�r bog�w). Nie brakowa�o
natomiast umiej�tno�ci liczenia, kalkulowania, planowania. Urz�dnicy do-
konywali niema�ego wysi�ku statystycznego, obliczaj�c ci�ary ludno�ci,
stan wojska, zapasy pa�stwa. Biurokracja, czynnik zachowawczy, t�umi�a
inicjatyw� poddanych i pr�by zmian. Konserwatyzm cechowa� r�wnie�
wyobra�enia polityczne i sztuk�, silnie ze sob� sprz�one, bo stereotyp
artystyczny by� cz�sto formu�� polityczn�. Skostnienie ustroju wyst�pi�o
najmocniej w Egipcie, wspierane statyczno�ci� uk�adu terytorialnego. Rol-
nictwo na Bliskim Wschodzie zapewnia�o obfito�� ywno�ci, wi�c nie
odczuwano potrzeby doskonalenia technik produkcyjnych; wytw�rcy pod-
dani byli, z pokolenia na pokolenie, tym samym �mudnym i monotonnym
pracom polowym i irygacyjnym, wypranym z wszelkiej inwencji. Rutyna
i stagnacja ekonomiki by�y istotn� przyczyn� kostnienia ustroju.
II. Wielkie imperia
Imperium asyryjskie to pierwsza pr�ba zjednoczenia Bliskiego Wscho-

du (Mezopotamii, Egiptu, Syrio-Palestyny). Nast�pn� by�o imperium per-
skie, kt�re obj�o tak�e Azj� Mniejsz�, cz�� Azji �rodkowej i oczywi�cie
Persj�. P�niej przysz�y liczne nowe wysi�ki maj�ce na celu w��czenie
Bliskiego Wschodu w wi�ksze struktury polityczne: �aden nie zdo�a� sto-
pi� tego obszaru w jedn� polityczn� ca�o��.
Na przyk�adzie imperi�w asyryjskiego i perskiego mo�na por�wna�

dwa odmienne wzory polityki imperialnej. Asyria przez stulecia musia�a
broni� swej niezale�no�ci przed bitnymi wrogami, co uczyni�o z niej wiel-
k� si�� militarn� i wreszcie sk�oni�o do ekspansji. Ujarzmianie lud�w s�-
siednich sta�o si� �r�d�em �up�w i trybut�w, rujnuj�cych dla podbitych.
Asyryjczycy starali si� zatrze� granice mi�dzy formacjami politycznymi,
kt�re w��czyli do swego imperium i scentralizowa� zarz�d w r�ku brutal-
nych gubernator�w wspartych si�� asyryjskich garnizon�w. Pr�by rewolt
t�umiono z niezwyk�ym okrucie�stwem. Niweczono osobowo�� podbitych
lud�w sro��c si� przeciw ich religii i obyczajom lub deportuj�c ca�e elity
podejrzewane o buntownicze usposobienie. Na ich miejsce sprowadzano
inne grupy spo�eczne, r�wnie� wyrwane z w�asnej ojczyzny (praktyk� t�
zastosowano m.in. wobec �yd�w). Asyryjskie rz�dy budzi�y strach i nie-
nawi��, ale w pewnej mierze uda�o im si� os�abi� polityczne partykula-
ryzmy Bliskiego Wschodu. U�atwi�o to zadanie Persom.
W perskiej koncepcji imperialnej mie�ci�o si� uznanie pewnych form

autonomii religijnej, kulturalnej a nawet administracyjnej r�nych lud�w.
Lokalnych rz�dc�w kr�lewskich, satrap�w, nie kr�powano bardzo szcze-
g�owymi instrukcjami, a sam system satrapii by� elastyczny, bez prze-
sadnej troski o jednolito�� zarz�dzania pa�stwem. Perska dynastia Ache-
menid�w liczy�a na lojalno�� arystokracji obsadzaj�cej satrapie, a tak�e
na skuteczno�� kontrolowania jej poczyna�. Doskona�a poczta perska u�at-
wia�a tak� kontrol�, istnia�y r�wnie� sposoby dyskretnego czuwania na
miejscu nad dzia�aniami satrap�w. Trybut narzucony ludno�ci perskiego
imperium by� wysoki, ale nie rujnuj�cy (kr�lowie perscy z wi�ksz� zreszt�
pow�ci�gliwo�ci� ni� np. faraonowie wykorzystywali swe kolosalne bo-
gactwa). W zamian za trybut i pos�usze�stwo imperium perskie przez d�ugi
czas dawa�o podbitym ludom wzgl�dny spok�j i niema�� porcj� autonomii.
12
Rozdzia� drugi
Polis
Grecy przybywali do swych sta�ych siedzib (w Grecji i na zachod-

nim wybrze�u Azji Mniejszej) po d�ugich, koczowniczych w�-
dr�wkach przez stepy Ukrainy i g�ry Ba�kanu. Pierwsze pry-
mitywne organizacje polityczne greckich Achaj�w powsta�y tam w pc w�t-
kach II tysi�clecia starej ery i znalaz�y si� pod wp�ywem wyrafinowanej,
oryginalnej kultury Egejczyk�w, kt�rej centrum stanowi�a Kreta. �Kre-
tyzacja" Achaj�w zacz�a si� ok. 1700 roku; uczniowie, znacznie bardziej
wojowniczy od swych nauczycieli (rolnik�w i �eglarzy), ok. 1450 r. opa-
nowali Kret�, a potem (XIV-XII w.) wyparli Egejczyk�w z innych wysp
Morza Egejskiego. Achajowie penetrowali te� l�d sta�y w Azji Mniejszej,
Syrio-Palestynie, Egipcie: wojna troja�ska z pocz. XII w. by�a fragmentem
tej ekspansji. Centra pa�stwowe Achaj�w ulokowa�y si� na Peloponezie
(Pylos, Argos, a przede wszystkim Mykeny, stolica Agamemnona).
W achajskich pa�stwach kultury myke�skiej wszystkie podstawowe fun-

kcje (polityczne, religijne, wojskowe, ekonomiczne) skupia�y si� wok�
wielkiego, ufortyfikowanego pa�acu kr�lewskiego. Podobnie jak w pa�-
stwach orientalnych, pojawi�a si� tu biurokracja cywilna i wojskowa o roz-
budowanej hierarchii. Liczni pisarze, w�adaj�cy rozwini�t� technik� ra-
chunkowo�ci i kontroli, zapisywali stan armii, pracownik�w r�nych za-
wod�w, niewolnik�w, daniny i kontyngenty wojskowe, ofiary religijne
itd. Jak si� zdaje, system �w nie zna� pieni�dzy i prywatnego handlu: to
dw�r regulowa� podzia� d�br wytwarzanych przez wsp�lnoty rolnicze i rze-
mie�lnik�w. Tej reglamentacji pa�stwowej nie t�umacz� potrzeby organi-
zacji produkcji rolnej wyst�puj�ce np. w Egipcie. Gospodarka wiejska
13
by�a rozproszona, wsp�lnoty rolne same organizowa�y sw� prac�, ale J'e
plony w��czano w system pa�stwowej ksi�gowo�ci i dystrybucji, mo�liw'
dzi�ki technikom przyj�tym od Krete�czyk�w (w szczeg�lno�ci za� pismu
zwanemu linearnym). System �w s�u�y� dworowi i zawodowym woj�w
nikom, �ludziom rydwan�w", kt�rzy rolnikom narzucili go si��. Centralni
posta�: pan cytadeli, kr�l (anax) - despotyczny, �ci�le kontroluj�cy elit<
militarn� i aparat pa�stwowy - nie by� jednak, jak faraon, wcielenien
boga. Przypisywano mu wszelako w�adz� magiczn�, kt�rej pewne elemen
ty odnale�� mo�na w wyobra�eniach o jego szczeg�lnej mocy zwyci�a
ni�, przechowanych przez p�niejsze legendy (fundator w�adaj�cej My
kenami dynastii Atryd�w, Pelops, zawdzi�cza� tron zwyci�stwu w wy�cigac�
rydwan�w, Odyseusz potwierdzi� sw� kwalifikacj� kr�lewsk� niezwyk�y-
mi wyczynami �eglarskimi i �uczniczymi). Z danin rolnik�w, pracy nie-
wolnych (do�� ju� licznych), ale g��wnie z �upieskich wojen pochodzi�)
nieprzebrane skarby w�adc�w epoki myke�skiej.
Wszystko, co by�o sednem ustroju myke�skiego: cytadele, biurokracja

zawodowe wojsko z rydwanami, pismo linearne, znik�o po XII w. w wy-
niku inwazji nowej fali plemion greckich, Dor�w - prymitywnych, lec2
dysponuj�cych �elazem (�wiat myke�ski to kultura br�zu). Z kultury my-
ke�skiej przetrwa�y pewne wyobra�enia religijne i organizacja prac rol-
nych. W VIII w. poematy Homera przynosi�y echa tradycji myke�skiej,
zdeformowane i przemieszane z obrazem stosunk�w VIII stulecia. Z chao-
su i fermentacji stuleci XII-IX (to tzw. Ciemne Wieki) wy�oni�o si� spo-
�ecze�stwo greckie �yj�ce wedle nowych zasad, tak�e politycznych: po-
wsta�o pa�stwo-miasto, polis.
/. Struktura polis
Nawet przestrzennie polis r�ni�a si� od pa�stwa epoki myke�skiej,

kt�rego centrum stanowi�a pot�na cytadela. Tu dominuje przestrze� pu-
bliczna (agora) przeznaczona na zgromadzenia, ale i na transakcje handlo-
we. Mury otoczy�y ca�e miasto chroni�c nie kr�lewski pa�ac, lecz poli-
tyczn� wsp�lnot�. Polis tradycyjnie t�umaczy si� jako �pa�stwo-miasto",
co nie znaczy, �e ko�czy�a si� ona na rogatkach miejskich. Polis ate�ska,
14
Polis
mocno zurbanizowana, to tylko w 1/3 populacja miejska. Z regu�y polis
sk�ada�a si� z sektora miejskiego i okolicy wiejskiej. By�y wyj�tki: Smyma
to polis niemal wy��cznie miejska, Sparta mia�a charakter wiejski.
Utrwali�a si� w Grecji struktura pa�stwa niewielkiego i niezbyt lud-

nego, o powierzchni od kilkudziesi�ciu do kilkuset km2. Do wyj�tk�w
nale�a�y Ateny, kt�re osi�gn�y ok. 2600 km2, oraz rozci�gaj�ca si� na
obszarze 8400 km2 Sparta. Nawet niedu�e wyspy Morza Egejskiego dzie-
li�y si� nieraz na kilka poleis. Wi�kszo�� poleis liczy�a po kilka tysi�cy
mieszka�c�w, nieliczne po kilkadziesi�t tysi�cy (Korynt, Teby, Argos,
Agrygent), Ateny w V w. mia�y - wyj�tkowo - ok. 250-300 tysi�cy.
Gdy od po�owy VIII w. przed Chr. zacz�a si� fala greckiej kolonizacji
w basenie �r�dziemnomorskim i na wybrze�ach Morza Czarnego, poleis
�rozsiad�y si� nad morzem jak �aby nad brzegiem ka�u�y" (Platon). Ten
partykularyzm polityczny odpowiada� Grekom, sk�onnym do ekskluzywiz-
mu i niech�ci do obcych. Poczucie helle�skiej wsp�lnoty, sk�din�d �ywe,
nie zdo�a�o zapobiec sk��ceniu i nieustannym wojnom mi�dzy pa�stew-
kami greckimi: k��tnie i wojny bog�w w religii grecki, i s� odbiciem ziem-
skich reali�w. Inaczej zreszt� ni� na Bliskim Wschodzie, polityka nie wch�a-
nia�a tu religii. Pa�stwo organizowa�o kult religijny, ale nie zaw�aszcza�o
sobie bog�w.
Jeszcze w VIII w., u Homera kr�lowie mieli w�adz� od ojca bog�w,

Zeusa, kt�ry im dawa� dyrektywy rz�dzenia. Zanik w�adzy monarszej dal
silny impuls laicyzacji: bogowie pozostali, ale jako �wyzwoliciele" swo-
bodnych wsp�lnot politycznych. W istocie owe wsp�lnoty traktowano ja-
ko tw�r ludzki; decyzje polityczne wynika�y nie z dyktatu bog�w, lecz
z dyskusji, ze �cierania si� argument�w. W�adza i wiedza przestawa�y
by� wy��cznym przywilejem elit. Pismo (z alfabetem przyj�tym od Fe-
nicjan) nie by�o - jak na Bliskim Wschodzie i w Mykenach - monopolem
biurokracji i instrumentem tajnych archiw�w, lecz stanowi�o form� ujaw-
niania r�nych stron i regu� �ycia spo�ecznego.
Oczywi�cie, nie od razu na agorze wszyscy obywatele uczestniczyli

w dyskusji publicznej i w decyzjach: kr�g upowa�nionych rozszerza� si�
powoli, nigdy nie obj�� og�u mieszka�c�w polis. Ewolucja wiod�a, po
za�amaniu si� monarchii, poprzez rz�dy arystokratyczne, oligarchi� boga-
czy, niekiedy jedynow�adztwo (tyrani�) do polis demokratycznej, ale by�y
15
od tego scenariusza liczne wyj�tki. W Grecji klasycznej (V i IV w.), wedle

Arystotelesa, najcz�ciej wyst�powa�y demokracje i oligarchie. Szkolny
schemat ukazuj�cy ustroje Aten i Sparty jako dwa typowe modele polis
nie ma uzasadnienia: Ateny by�y modelem demokracji, lecz ustr�j Sparty
stanowi� rodzaj nietypowej anomalii. Wielu konserwatywnych filozof�w
wychwala�o Spart�, ale �adna polis nie kwapi�a si�, by ten wz�r ustrojowy
przyj��.
//. Polis arystokratyczna
Grecki kr�l (basileus) znaczy� o wiele mniej ni� myke�ski anax. W Odysei
monarcha to ju� tylko pierwszy mi�dzy r�wnymi w gronie wielmo��w.
U schy�ku VIII w. monarchia grecka by�a ju� w upadku: w�adz� kr�l�w
ograniczano (np. przez wyb�r na kilka lat spo�r�d arystokracji, odbieranie
im kolejnych funkcji) a� pozostawa�y im jedynie funkcje honorowe, naj-
cz�ciej w sferze kultu religijnego.
Tak samo jak kr�l, reliktem sta�a si� tradycja plemienna (podzia� na
plemiona, fratrie i rody; zgromadzenia ca�ego zbrojnego ludu, jak np. pod
Troj�, o czym wspomina Homer, zupe�nie ju� bierne). To szlachta rz�dzi�a
pa�stwem: nieliczna (w Atenach ok. 50 rodzin), przekonana o swej �wy�-
szej naturze" (wywodzi�a si� od bog�w i heros�w), zmonopolizowa�a pra-
wa polityczne i funkcje militarne. Tylko ona wojowa�a (ju� nie na rydwa-
nach lecz na koniu) i sprawowa�a urz�dy. �Dobrze urodzeni" (eupatrydzi)
skupiali wszystkie wa�ne warto�ci: �wietno�� rodu, zamo�no�� ziemia�-
sk�, si�� bojow�, prawa obywatelskie. Narzucili ch�opom mia�d��c� prze-
wag� ekonomiczn�: zagarniali najlepsze ziemie, cisn�li rolnik�w daninami
i karami s�dowymi. Ci, zmuszeni do zad�u�ania si� u szlachty, popadali
nawet w niewol� za d�ugi. Pr�b� roz�adowania tej sytuacji by�a koloni-
zacja grecka, rosn�ca od po�owy VIII w, (ch�op �egluje, pisa� poeta Hez-
jod, by uciec od d�ug�w i g�odu). Kolonie Grek�w nad morzami �r�d-
ziemnym i Czarnym to w istocie suwerenne poleis, o charakterze zarazem
agrarnym i handlowym. Kolonizacja pobudza�a handel (m.in. niewolni-
kami, kt�rych w Grecji przybywa�o); ros�y fortuny kupc�w, armator�w,
bankier�w, przedsi�biorc�w. Ten impuls dla ewolucji od rz�d�w arysto-
16
Polis
kracji ku oligarchii, w�adzy bogaczy, wzmocniony zosta� innym - zmian�

techniki wojowania. W miejsce wojny jako mozaiki rycerskich pojedyn-
k�w na koniu pojawi�o si� atakowanie ci�kozbrojn� piechot�; cnoty indy-
widualnej brawury ust�powa�y przed dyscyplin� uderzaj�cych mas� pie-
chur�w, hoplit�w. To sprzyja�o wyobra�eniom, �e jeden obywatel mo�e
zast�pi� drugiego na urz�dzie, tak jak jeden hoplita mo�e wymieni� dru-
giego w walcz�cej falandze. Stopniowo coraz wi�ksz� liczb� ludzi sta�
by�o na pokrycie koszt�w ci�kiego uzbrojenia hoplity: podwa�a�o to kon-
serwatyzm rz�d�w szlacheckich.
///. Polis oligarchiczna
Polis dobrze urodzonych przeobra�a�a si� w polis rz�dzon� przez za-

mo�nych, oligarchi�; maj�tek (tak ziemia�ski, jak ruchomy) stanowi� legi-
tymacj� praw politycznych. Nie wsz�dzie zreszt�: w regionach rolniczych
(Tessalia, Elida) rz�dy szlachty trwa�y nadal.
W systemie oligarchicznym czasem rz�dy sprawowa�o kilka najbogat-

szych rodzin. Czasem zak�adano, �e w zgromadzeniu rz�dz�cym b�dzie
bra�a udzia� z g�ry okre�lona liczba (np. tysi�c) najzamo�niejszych: cenzus
maj�tkowy by� tu wi�c ruchomy. Niekiedy zn�w stopniowano prawa po-
lityczne wedle stopnia zamo�no�ci. Oligarchia umiarko �na ustala�a nie-
wyg�rowane cenzusy maj�tkowe, dopuszczaj�c do pr� v spor� liczb� lub
nawet wi�kszo�� obywateli: tak by�o w Atenach po reformie Solona z 594
roku. Oligarchie utrzymywa�y si� d�ugo, tak�e po ewolucji wi�kszo�ci
poleis ku rz�dom demokratycznym. Nawet w Atenach, wzorowej demo-
kracji, dwukrotnie wyst�pi�y na kr�tko nawroty oligarchii, po przewrotach
w 411 i 403 roku.
Instytucje polis oligarchicznej zbli�a�y si� ju� do demokratycznych (ra-

da, urz�dy, na dole zgromadzenie obywateli maj�cych prawa polityczne)
- tyle, �e opanowane by�y przez zamo�nych. W �onie pe�noprawnych
obywateli zwykle wyst�powa�a tendencja do wyrastania w�szej oligar-
chii: st�d rywalizacje i spory u�atwiaj�ce dobijanie si� niezamo�nych do
r�wno�ci praw politycznych. Ustrojowym wyrazem owego zaw�enia si�
oligarchii by�o redukowanie praw zgromadzenia na korzy�� rady (boule).
BIBLIOTEKA --
Wydzia�u Dzi9i�n'k^2;--a i Na^ Politycznych 17
Uniwersyier.1 \Viirs73Wi,kicgo
ul. Nowy �wiat 69, 00-046 Warszawa
tel. 620-03-81 w. 295, 296
Z kolei kompetencje rady i urz�d�w nie by�y dok�adnie rozgraniczone,

co dzia�a�o na korzy�� tych drugich: ambitny urz�dnik bra� g�r� nad cia-
�em zbiorowym i narzuca� obywatelom respekt dla w�adzy urz�dniczej.
Oligarchie nie by�y stabilne. Zjada�y je konflikty mi�dzy bogaczami

i biedot� oraz bogatych mi�dzy sob�. Dynamika spo�eczna w dobie wiel-
kiej kolonizacji wzrasta�a, losy wielkich fortun by�y zmienne, monstrual-
nie zad�u�one ch�opstwo burzy�o si� przeciw wyzyskowi ze strony zie-
mia�stwa i niewoli za d�ugi. Coraz g�o�niej domagano si� r�wno�ci praw
politycznych i sprawiedliwego s�du. To ostatnie ludowe ��danie wiod�o
do postulatu spisania praw a, by nada� mu cechy obiektywizmu i sta-
bilno�ci, by uwolni� je od samowoli i zlikwidowa� tajne formu�y czy proce-
dury, nieznane og�owi. To ��danie ludowe spe�nili wielcy reformatorzy:
Solon w Atenach, Zaleukos i Charondas w poleis Grecji zachodniej.
Demokratyzacja ustroju wymaga�a wyt�umienia ostrych konflikt�w spo-

�ecznych. Ate�skie reformy Solona (594 r.) wprowadzi�y zatem bardzo
niskie cenzusy maj�tkowe (tylko najubo�si byli nadal wy��czeni z urz�-
d�w i udzia�u w boule], a zarazem anulowa�y d�ugi i znios�y niewol� za
nie. Aby wype�ni� luk� powsta�� po zniesieniu niewoli za d�ugi i innych
form przymusowej pracy biedak�w dla bogaczy - nasilono wykorzysty-
wanie pracy niewolnej. Ateny sta�y si� nie tylko wzorem demokracji grec-
kiej, lecz tak�e wielkim centrum handlu niewolnikami. Historia zna nie-
ma�o podobnych paradoks�w.
TV. Tyrania
Demokratyczny kompromis nie przychodzi� �atwo, w VI w. przed Chr.

trwa�y ostre konflikty polityczne. Drog� do demokracji otwiera� nieraz
(zn�w paradoksalnie) system jedynow�adztwa, tyrania. Termin tyrannos
by� synonimem w�adzy kr�lewskiej, ale poniewa� kr�l (basileus) wci��
istnia� jako urz�dnik do spraw kultu religijnego, wi�c nowych jedynow�ad-
c�w nazywano tyranami. Arystoteles stwierdza�, �e w�r�d rywalizacji mi�-
dzy bogatymi lud znajdowa� sobie przyw�dc�, jednego z mo�nych, kt�ry
z pomoc� ludu bra� g�r� nad innymi i ustanawia� w�adz� osobist�. Za-
pewne najcz�ciej decydowa�o poparcie militarne hoplit�w. Konserwatyw-
18
Polis
ny poeta Teognis �ali� si�, �e tyran faworyzuje i �psuje" lud. W istocie

tyrania, szukaj�c poparcia mas, nios�a zazwyczaj reformy agrarne, znosze-
nie d�ug�w, wielkie roboty publiczne wa�ne dla miejskiej biedoty (jedy-
now�adztwo zawsze lubi�o i lubi monumentalizm). Klasyczny przyk�ad
to ate�skie tyranie Pizystrata (545-527) i potem jego syna Hippiasza (do
r. 514). Wa�n� cech� tyranii by� jej pacyfizm: tyran wiedzia�, �e jedna
tylko militarna kl�ska mo�e zrujnowa� jego presti� i w�adz�, wi�c stara�
si� da� swym poddanym wytchnienie w greckich konfliktach domowych.
Jednak�e, mimo owych zalet tyranii, d��enia ludowe do ustanowienia

demokracji stawa�y si� w VI w. coraz powszechniejsze; poparcie mas dla
tyran�w by�o najcz�ciej czysto instrumentalne: pos�ugiwano si� nimi dla
os�abienia rz�dz�cych dot�d oligarch�w. Tyranie utrzymywa�y si� d�u�ej
i odradza�y cz�sto (w V i IV w.) na Sycylii i Cyprze, w Ma�ej Azji i Tessalii,
na co nierzadko mia�y wp�yw zagro�enia zewn�trzne (np. na Sycylii ze
strony Kartagi�czyk�w).
Tendencja do demokratyzacji nie obj�a tak�e Sparty, kt�rej ustr�j za-

krzep� w kszta�cie przyj�tym w drugiej po�owie VII w. By�a to swoista
�alternatywa dla tyranii". Spartanie podbili rozleg�e i �yzne ziemie Lako-
nii i Messenii z wielk� liczb� ludno�ci niewolnej (helot�w). Ju� fakt, �e
helot�w by�o oko�o 10 razy wi�cej ni� Spartan, sk�ania� do tworzenia
dyktatury militarnej. Spartanie d�ugo unikali konflikt�w wewn�trznych,
spisk�w i przewrot�w, ale cen� tej stabilizacji by�o �ycie �na baczno��",
w pa�stwie przypominaj�cym obl�ony ob�z warowny. S�u�ba wojskowa
stanowi�a tu g��wne zadanie obywatela, system izolowa� si� od wp�yw�w
z zewn�trz i utrudnia� kontakty ze �wiatem, ��da� te� bezwzgl�dnego po-
s�usze�stwa w�adzom. W zamian dawa� Spartanom poczucie si�y, panowa-
nie nad helotami, egalitaryzm ekonomiczny (kt�ry zreszt� za�amywa� si�
ju� u schy�ku V w.). Sparta by�a te� kulturalnie ja�owa. S�awetny �lako-
niczny spos�b m�wienia Spartan dowodzi tylko, �e nie mieli nic do po-
wiedzenia" (M. I. Finiey).
V. Polis demokratyczna
Ateny to tylko jedna z setek poleis, kt�re wkroczy�y na demokratyczn�

drog�. Ale demokracj� ate�sk� znamy najlepiej, dzi�ki wyczerpuj�cemu
i wnikliwemu opisowi Arystotelesa. Ponadto Ateny to demokracja naj-
19
Powszechna historia ustrojom pa�stwowych
stabilniejsza, nie by�o tu typowego dla innych poleis demokratycznych

stanu zwanego przez Grek�w stasis, stanu ci�g�ych spisk�w, rewolt, pr�b
przewrotu, odradzania si� oligarchii (dwie pr�by reakcji oligarchicznej
w Atenach, w l. 411 i 403, okaza�y si� kr�tkotrwa�e). Krytycy demokracji
ate�skiej (Platon, Ksenofont, anonimowy tzw. Stary Oligarcha) postrzegali!
j� jako despotyzm ludu (demosu); jej zwolennicy ukazywali demokracj�;
jako produkt kompromisu, a wi�c jako ustr�j, kt�ry wszystkim klasom

daje dost�p do w�adzy i zapewnia realne korzy�ci. Bogatym demokracja
gwarantuje ochron� w�asno�ci i zaszczyty (g��wne urz�dy cywilne i woj-
skowe obsadzali w�a�nie zamo�ni). Ubogiej wi�kszo�ci daje natomiast ko-
rzy�ci mate�alne, zwi�zane ze sprawowaniem rozbudowanych ni�szych
urz�d�w, oraz szans� realnego kontrolowania poczyna� dygnitarzy.
Opisy smutnego losu bogaczy, uciskanych w Atenach przez lud podat-

kami i konfiskatami grzesz� wielk� przesad� (Isokrates przekazuj�cy takie
�ale sam zrobi� tu ogromn� fortun�). Obci��enia podatkowe bogatych Ate�-
czyk�w oblicza si� na ok. 1/8 dochodu. Zawodowi donosiciele (sykofan-
ci), owszem, denuncjowali nieraz bogaczy jako wrog�w demokracji, by
skorzysta� na konfiskacie ich maj�tku. Nierzadko donosy takie dotyka�y
jednak prawdziwych wrog�w systemu demokratycznego.
Bogaci zachowali kierownicz� rol� w polityce i wojsku, bo lud ate�ski

z regu�y wybiera� - do czas�w Peryklesa - przyw�dc�w z grona starej
szlachty, p�niej tak�e bogaczy nieszlacheckiego pochodzenia. Prosty oby-
watel, rzemie�lnik lub ch�op, rzadko robi� wielk� karier� polityczn�, ale
warstwy ludowe nie mia�y te� takich ambicji. Oddawa�y w�adz� zamo�-
niejszym w mniemaniu, �e b�d� oni lepiej rz�dzi� z racji wykszta�cenia,
kompetencji, mniejszej podatno�ci na korupcj�. Domagano si� tylko, by
dygnitarze byli �yczliwi dla ludu (demotikoi)^
Ubodzy mieli szans� sprawowania licznych ni�szych funkcji, atrakcyj-

nych, bo p�atnych. Diety otrzymywali m.in. cz�onkowie trybuna�u ludo-
wego w liczbie sze�ciuset, pi�ciuset cz�onk�w rady, bardzo liczni ni�si
urz�dnicy. W IV w. p�acono te� za udzia� w zgromadzeniu ludowym, przy-
najmniej tym, kt�rzy przybyli pierwsi i skompletowali quorum. Wedle
Arystotelesa, ok. 20 000 Ate�czyk�w bra�o pieni�dze od pa�stwa. �Pery-
kles wprowadzi� pensje za wszystko" - ironizowa� Platon.
Wa�niejsze by�o to, �e demokracja dawa�a ubogim r�wno�� praw

politycznych (jedynie najubo�sza grupa tzw. thet�w - wyrobnik�w,
20
Polis
wio�larzy we flocie - by�a wykluczona ze sprawowania urz�d�w). Ka�dy

jednak, nawet najubo�szy obywatel mia� prawo udzia�u w zgromadzeniu
ludowym, kt�re realnie kontrolowa�o dygnitarzy i usuwa�o tych, co nara-
zili si� ludowi. Ten wsp�udzia� w rz�dach ceniono sobie wysoko.
Demokracja ate�ska by�a wszak�e ekskluzywna: w V w. na 250-300

ty�. mieszka�c�w polis pe�ne prawa obywatelskie mia�o ok. 40-50 tysi�cy.
Pozbawione ich by�y kobiety, liczni (ok. 70 ty�. ludzi) cudzoziemcy, czyli
metoikowie, korzystaj�cy jednak z praw cywilnych, oraz stanowi�cy blis-
ko po��w? populacji niewolnicy, nie posiadaj�cy ani politycznych ani cywil-
nych praw. Dopuszczano wszelako niewolnych do udzia�u w ceremoniach
religijnych, a nawet do policyjnych i katowskich funkcji publicznych, kt�-
re wolny obywatel postrzega� jako ha�bi�ce. Los niewolnej s�u�by domo-
wej bywa� niez�y, zno�ny - niewolnik�w w gospodarstwach rolnych, fa-
talny natomiast w wielkich warsztatach (np. w pa�stwowych kopalniach
srebra w Laurion).
Zasady demokracji brzmia�y pi�knie. Przede wszystkim by�a to w o l -

n o � �: w granicach praw demokracja pozwala�a ka�demu obywatelowi
�y� swobodnie, m�wi� i robi� to, co chce. Szczeg�lnie ceniono wolno��
s�owa (isegii�a), w tym swobod� wypowiedzi politycznej.
Przez r�wno�� praw, sedno demokracji, rozumiano r�wno�� g�osu

na ludowym zgromadzeniu, r�wny dost�p do funkcji pa�stwowych, r�w-
no�� traktowania obywateli (przed s�dem czy w sferze podatkowej). Za
gwarancje r�wno�ci praw politycznych uwa�ano diety oraz wyb�r urz�d-
nik�w czy s�dzi�w w drodze losowania (los daje r�wne szans� wszystkim,
w wyborach natomiast tkwi akcent nier�wno�ci, bo wi�cej szans maj� tu
ludzie znani i wybitni). Jednak�e prawdziwi rz�dcy pa�stwa, czyli dygni-
tarze wojskowi, z 10 strategami na czele, a tak�e finansowi i ekonomiczni,
kierownicy wielkich rob�t publicznych, powo�ywani byli w drodze g�oso-
wania (jawnego, przez podnoszenie r�k). Los decydowa� o obsadzie mniej
wa�nych stanowisk i o sk�adzie wielkich cia� kolegialnych (rada, trybuna�
ludowy): tu ��dano nie fachowych kompetencji, lecz cn�t obywatelskich.
Gwarancj� owych cn�t by�a procedura sprawdzania kandydat�w: w oba-
wie przed ni� wstrzymywa�y si� od kandydowania osoby o w�tpliwej
moralno�ci.
21
Idea rz�d�w prawa (wolny Grek, w odr�nieniu od barbarzy�cy

poddanego despocie, s�ucha jedynie prawa) znana by�a tak�e w systemach
niedemokratycznych, np. w Sparcie. Demokracja jednak poddawa�a oby-
wateli prawom, kt�re wsp�lnie uchwalili. Podkre�lano przy tym, �e wi�-
kszo�� powinna wytrwale przekonywa� mniejszo�� o warto�ci uchwalo-
nych praw. Znamienne, �e grecka demokracja wola�a m�wi� o suweren-
no�ci prawa, a nie o suwerenno�ci ludu.
Najwy�sza w�adz� polis ate�skiej by�o zgromadzenie ludowe

(ekkiesia) otwarte dla obywateli-m�czyzn powy�ej 18 lat. Zbiera�o si�
na wzg�rzu Pnyx najpierw 10, potem do 30 razy w roku. Normalnie skupia�o
2-3 ty�. uczestnik�w (czyli ok. 5-8% uprawnionych). W sprawach wielkiej
wagi wymagano quorum 6 ty�. obywateli i w�wczas m�wiono o uchwa-
�ach �ludu w komplecie". Na Pnyksie by�o zreszt� miejsce najwy�ej dla
18 ty�. ludzi.
Zgromadzenie gwarantowa�o pe�n� wolno�� dyskusji. Krytycy demokracji

rozwodzili si� ch�tnie nad niekompetencj� tego zgromadzenia prostak�w
(idiotai) i nad zmienno�ci� jego nastroj�w, wykorzystywan� zr�cznie przez
demagog�w (wyborna tego karykatura jest w komedii Arystofanesa Ryce-
rze). W istocie ludowi ate�skiemu nie brakowa�o zmys�u krytycznego;
ulega� zdolnym przyw�dcom (demagogom), ale w sumie wybiera� ich nie

najgorzej. Nawet oczerniany przez konserwatyst�w demagog Kleon by� poli-
tykiem wybitnym; Peryklesa szanowali tak�e wrogowie demokracji. Zgroma-
dzenie narzuca�o sobie pewne ograniczenia maj�ce zapobiega� pochopnym
decyzjom.
W materii ustawodawczej szukano kompromisu mi�dzy stabilno�ci� praw

i koniecznymi zmianami norm prawnych. Na pocz�tku roku zgromadzenie
decydowa�o, czy potrzebna jest jaka� zmiana w prawach; je�li potrzeb�
tak� uznano, wybierano bardzo liczn� komisj� tzw. nomothet�w. Ka�dy
obywatel m�g� im zaproponowa� nowy tekst prawa, za� projekt przyj�ty
przez komisj� stawa� si� ustaw�. Dzi�ki temu unikano burzliwych debat
w wielotysi�cznym zgromadzeniu.
Zgromadzenie wybiera�o - przez podnoszenie r�k - wysokich funkcjo-

nariuszy i skutecznie ich kontrolowa�o: a� 9 razy w roku przeprowadzano
g�osowanie maj�ce potwierdzi� zaufanie ludu do dygnitarza; wotum nieuf-
no�ci otwiera�o drog� do procesu s�dowego przeciw zakwestionowanemu
22
Polis
funkcjonariuszowi. W�adz� s�dow� lud powierza� trybuna�om, ale

zgromadzenie mog�o uchwali�, i� samo rozpatrzy spraw� �o wyrz�dzenie
szkody ludowi": nie by�o w�wczas niczym skr�powane przy wymierzaniu
kary. Czym innym by� tzw. s�d skorupkowy (ostracyzm): zgromadzenie
mog�o skaza� na 10-letnie wygnanie polityka podejrzanego o d��enie do
jednowiadztwa. Nie by�a to jednak kara, lecz �rodek zapobiegawczy. Pod
koniec V w. praktyka ostracyzmu zanik�a.
Rada (500 obywateli powy�ej 30 lat, wybranych przez zgromadzenie)

przygotowywa�a uchwa�y zgromadzenia, a poniewa� zbiera�a si� codzien-
nie, mog�a te� pilnowa� ich realizacji. Wyb�r dokonywa� si� przez loso-
wanie; mo�na by�o sprawowa� tylko dwie roczne kadencje. Nie odczuwa-
no nadmiaru kandydat�w, bo funkcja cz�onka rady by�a absorbuj�ca i skrom-
nie p�atna. Form� ludowej kontroli nad rad� sta�a si� jawno�� jej obrad.
Cia�o to - bardzo pracowite - kontrolowa�o urz�dnik�w, czuwa�o nad
stanem finans�w publicznych, armii i floty, debatowa�o nad polityk� za-
graniczn� itd.
W�r�d urz�d�w na czo�o wysun�y si� dygnitarstwa finansowe i woj-

skowe. By�y one niep�atne, co wi�cej, ich piastuni odpowiadali w�asnym
maj�tkiem za z�e urz�dowanie. Nie bez powodu zatem wyb�r zgromadze-
nia pada� z regu�y na zamo�nych; ubodzy byli zainteresowani op�acanymi
i obsadzanymi w drodze losowania ni�szymi funkcjami. Zasad� by�a ko-
legialno�� urz�d�w (np. dygnitarzy wojskowych, strateg�w, by�o dziesi�-
ciu) i cz�sta, coroczna rotacja. Ale urz�d stratega mo�na by�o sprawowa�
wiele razy, bez ogranicze�, co utrwala�o pot�ny wp�yw takich przyw�d-
c�w, jak Perykles.
Demokratyczny idea� urz�d�w by� atrakcyjny: umo�liwi� ka�demu do-

st�p do w�adzy (Arystoteles: �Cech� wolno�ci jest to, �e si� na przemian
to s�ucha, to rozkazuje"). Wrogowie demokracji zarzucali jej, �e �traktuje
swych rz�dc�w jak niewolnik�w" (Ksenofont). To prawda, �e kontrola
ludowa nad urz�dnikami by�a drobiazgowa, a jej sankcje surowe i nie zawsze
sprawiedliwe. Jednak utalentowany, uczciwy, lojalny wobec demokracji
przyw�dca m�g� zdoby� w Atenach kolosalne wp�ywy. Za Peryklesa, w la-
tach 444-429, �z imienia by�a demokracja, w istocie za� rz�dy pierwszego
obywatela" (Tukidydes).
23
W s�downictwie wielk� rol� odgrywa�y organy ludowe: zgroma-

dzenie, rada, trybuna� ludowy (heliaia). W nich si� skupia�o s�dzenie prze-
st�pstw politycznych i urz�dniczych. Sprawy o rozlew krwi rozstrzyga�
areopag z�o�ony z s�dzi�w do�ywotnich, i trybuna�y tzw. efet�w. W dzia-
�aniu tych �s�d�w krwawych" wyst�powa�y liczne relikty prymitywnych
zasad plemiennych (np. nie mo�na by�o �ciga� zab�jcy, je�li ofiara wyba-
czy�a mu przed �mierci�; krewni ofiary mogli u�o�y� si� z zab�jc� o okup,
co zamyka�o drog� s�dow�).
Pi�kn� cech� demokracji by�a wspomniana ju� suwerenno�� prawa. Sta-

rania o utrzymanie r�wnowagi mi�dzy zasad� ustawodawstwa ludowego
i stabilno�ci� porz�dku prawa by�y skuteczne dzi�ki rozwadze komisji
nomothet�w. Ale zdarza�o si�, �e zmieniano �ad prawny przez uchwa�y
zgromadzenia, tzw. psephismata. Dekrety takie bardzo by�y krytykowane,
gdy� stwarza�y nieporz�dek w stanie prawnym.
VI. Zwi�zki pa�stw

W V i IV w. pojawi�y si� zwi�zki (konfederacje) poleis sterowane przez
najsilniejsz� spo�r�d nich. Najstarszy by� Zwi�zek Peloponeski stworzony
przez Spart� w II p�. VI wieku i wsparty na systemie przymierzy mi�dzy
hegemonem, Spart�, i pa�stewkami Peloponezu.
Spartanie ingerowali natychmiast, gdy u kt�rego� sojusznika s�ab� ustr�j

oligarchiczny i zanosi�o si� na demokratyzacj�. Hegemonia Sparty wyra-
�a�a si� g��wnie w sferze polityki zagranicznej i wojska. Zwi�zek Pelo-
poneski (oficjalna nazwa: �Spartanie i sojusznicy") odegra� istotn� rol�
w greckim oporze przeciw Persom, p�niej - zwyci�y� po d�ugich zma-
ganiach w konfrontacji z Atenami (wojna peloponeska, 432-^04). Zwi�-
zek zapewnia� spok�j na Peloponezie, wojny mi�dzy pa�stewkami tego
obszaru nale�a�y do rzadko�ci.
Zwi�zek Delijski, czyli Ate�ski Zwi�zek Morski, powsta� w 478 r. na

tle obaw przed wznowieniem ekspansji perskiej. Obj��, pod hegemoni�
Aten, ponad 150 poleis morskich w Azji Mniejszej, Tracji i na wyspach
Morza Egejskiego. Utrzymywa�, ze sk�adek cz�onk�w, pot�n� flot�. Ale
gro�ba perska os�ab�a, za to Ateny narzuci�y swym sojusznikom brutaln�
24
Polis
przewag�: swobodna konfederacja (symmachid) przeobrazi�a si� w ate�-

skie imperium (arche). Ate�skie zgromadzenie i rada podejmowa�y decy-
zje dotycz�ce ca�ego Zwi�zku (tak�e co do ustroju wewn�trznego u so-
jusznik�w), sk�adki przekszta�ci�y si� w trybut, skarbiec zwi�zkowy prze-
niesiono z Delos do Aten (wydawano ze� spore sumy na wewn�trzne
cele Aten). Rada zwi�zkowa straci�a znaczenie, wyst�pienie ze zwi�zku
zosta�o zakazane, ate�skie garnizony i urz�dy komisarzy kontrolowa�y �ci-
�le sojusznik�w, narzucono im nawet ate�skie pieni�dze, wagi i miary.
Op�r ujarzmionych poleis by� utrudniony, poniewa� by�y one rozproszone
na ogromnym obszarze; dzi�ki pot�nej flocie Ateny mog�y t�umi� pr�by
oporu z ca�� brutalno�ci�. Ten ucisk sojusznik�w krytykowali nawet nie-
kt�rzy Ate�czycy, m.in. Tukidydes, cho� przyznawa� on, �e prosty lud
u sojusznik�w ogl�da� si� na Ateny, kt�re hamowa�y lokalnych oligar-
ch�w.
Inny charakter mia� Zwi�zek Beocki, kt�ry powsta� w V w.: nie tak
lu�ny jak Zwi�zek Peloponeski, bo wsparty na silnych strukturach zwi�z-
kowych, nie tak nier�wnoprawny jak Zwi�zek Ate�ski, bo przyznawa�
pa�stwom cz�onkowskim prawa i obowi�zki w proporcji do ludno�ci i za-
sob�w. Ale i tu najsilniejsza polis, Teby, osi�gn�a faktyczn� hegemoni�
i broni�a jej w stosunkach z cz�onkami Zwi�zku.
VII. Wczesna republika w Rzymie
Ustr�j polis nie by� wy��czn� w�asno�ci� Grek�w. A� do I wieku przed

Chr. pa�stwo rzymskie te� mia�o charakter polis, kt�ra przeby�a zbli�on�
do greckiej ewolucj� (od monarchii przez arystokracj� do oligarchii). Ale
rozw�j ten za�ama� si� u progu demokracji ze wzgl�du na ekspansj� Rzy-
mu, kt�ra sprawi�a, �e w III w. przed Chr. ca�a Italia znalaz�a si� pod
jego w�adz�. Ale i potem Rzym zachowywa� form� polis: pa�stwo rzym-
skie to federacja pa�stw-miast Italii pod bardzo siln� hege-
moni� uprzywilejowanej polis, Rzymu.
Legenda datuje za�o�enie Rzymu na rok 753 starej ery; w istocie je-
szcze w VII w. na miejscu przysz�ego Wiecznego Miasta by�o ledwie
kilka wiosek prymitywnie zorganizowanych przez Latyn�w wedle zasad
25
ustroju rodowego. Wy�sze formy organizacji mia�y poleis greckie na po-

�udniu Italii i na Sycylii oraz w�adztwo Etrusk�w zajmuj�cych cz�� dzi-
siejszej Toskany i Umbrii. To zapewne w�adcy pochodzenia etruskiego,
po zaj�ciu obszaru u uj�cia Tybru, za�o�yli ok. 575 r. miasto Rzym i nadali
mu ustr�j monarchii wojskowej. Utracili tu w�adz� u schy�ku VI w. (legen-
da wskazuje rok 509). Usuni�cie z Rzymu etruskich kr�l�w (legendarne
wygnanie Tarkwiniusza Pysznego) by�o potem przedstawiane jako rewo-
lucja przeciw tyranii. Zapewne przy obaleniu monarchii g��wna rola przy-
pad�a rzymskim arystokratom, patrycjuszom. Pomy�lno�� ekonomiczna okre-
su etruskiego pozwala�a si� bogaci� (m.in. na handlu) dynamicznym gru-
pom plebejuszy. Pochodzenie podzia�u ludno�ci Rzymu na patryc j uszy
i p l e b e j u s z y nie jest zreszt� jasne: by� mo�e istotn� rol� odgrywa�y
tu r�nice etniczne i religijne, a nie klasowe; zr�nicowania socjalne by�y
z pocz�tku s�abo rozwini�te. Gdy si� pog��bi�y, podzia� na bogatych i bied-
nych nie pokrywa� si� wcale z podzia�em na patrycjat i plebs: ten pierwszy
by� p�ynny, drugi za� - ostry i trwa�y, przy czym gruntowa� si� w wyniku
ewolucji dokonuj�cej si� w V wieku. By� mo�e plebs mia� niejaki wp�yw
polityczny w okresie kr�lewskim, od schy�ku V w. patrycjat zmonopoli-
zowa� ju� najwa�niejsze organy pa�stwa: zgromadzenia kurialne, kt�rych
ram� by�a stara organizacja wojska; senat - rad� starszyzny rod�w pa-
trycjuszowskich; urz�dy (maîstratus). Patrycjuszami byli wi�c dwaj kon-
sulowie, kt�rzy zast�pili kr�l�w (by� mo�e nie od razu), cenzorzy, kwe-
storzy, p�niej kreowani pretorzy. Patrycjat mia� monopol na funkcje ka-
p�a�skie, dow�dztwa wojskowe, na znajomo�� obrz�d�w, wr�b, formu�
s�dowych. Dysponowa� wielk� si�� ekonomiczn� i spo�eczn� (liczne klien-
tele patrycjuszowskich rod�w).
Zmiana sposobu wojowania zmusza�a jednak do powi�kszania armii,

ros�a w niej rola piechoty. Obok starych kurii pojawi�y si� zatem centurie,
do kt�rych wesz�a spora grupa zamo�nych plebejuszy. W zgromadze-
niach (korni c j ach) centurialnych, kt�re zdoby�y uprawnie-
nia ustawodawcze, s�dowe, wyborcze, cz�� plebsu mia�a ju� niejaki wp�yw
na �ycie publiczne. Nie obali�o to jednak dominacji patrycjatu: nadal urz�d-
nik�w wybierano tylko spo�r�d patrycjuszy, kontrola nad komicjami cen-
turialnymi sprawowana by�a �ci�le przez patrycjuszowskich cenzor�w,
a senat m�g� zahamowa� ka�d� akcj� tych komicj�w.
26
11
Polis
Ostry atak plebsu na pozycje patrycjatu trwa� a� do po�owy IV wieku.

U�atwia�o t� ofensyw� kostnienie patrycjatu i zmniejszanie si� jego liczeb-
no�ci. Tymczasem plebejuszy przybywa�o w miar� poszerzania si� tery-
torium Rzymu i wygasania rod�w patrycjuszowskich, kt�rych klientela
zasila�a szeregi plebsu. Im wi�cej Rzym prowadzi� wojen, tym wa�niejsze
by�y obci��enia wojskowe i podatkowe plebejuszy, a ich rola w centuriach
ros�a. Z drugiej strony, wzrost zr�nicowa� socjalnych w�r�d plebsu os�a-
bia� jego solidarno�� i dynamizm. Bogaci plebejusze szukali zatem po-
rozumienia z ugodow� cz�ci� patrycjatu w celu kontrolowania sytuacji
spo�ecznej i unikania gwa�townych wstrz�s�w.
Ostatecznie r�wnouprawnienie plebsu z patrycjatem roz�o�y�o si� na
okres od pocz. V do pocz. III wieku. Najwcze�niej plebejusze otrzymali
prawo do w�asnej organizacji -zgromadze� plebsu, wybieraj�-
cych plebejskich urz�dnik�w: trybun�w i edyl�w. Trybun plebej-
ski stal si� pot�nym protektorem plebsu: samo dotkni�cie jego r�ki
zapewnia�o plebejuszowi protekcj� (to swoisty odpowiednik protekcji, ja-
kiej patrycjuszowskie rody udziela�y swoim klientom). By� on nietykalny
i m�g� sparali�owa� ka�de dzia�anie w�adz patrycjuszowskich, kt�re uzna�
za szkodliwe dla plebsu. Stanowi�o to bro� pot�n�; inni urz�dnicy, z re-
gu�y kolegialni, mogli blokowa� tylko poczynania swych koleg�w.
Powsta�y tedy trzy kategorie organ�w: l) tradycyjne, patrycjuszowskie

(komicje kurialne, senat, stare urz�dy - konsulowie, cenzorzy, pretorzy);
2) organizacja centurialna, podstawa obci��e� militarnych i podatkowych,

wsp�lna dla patrycjatu i plebsu (rola plebejuszy tu ros�a); 3) w�asna or-
ganizacja plebsu: zgromadzenia plebejskie, trybunowie i edylowie plebej-
scy. Rozpocz�� si� te� proces dopuszczania plebsu do organ�w patrycju-
szowskich: komicj�w kurialnych i urz�d�w. A dost�p do urz�d�w otwiera�
plebejuszom wrota do senatu, bo do�ywotnich senator�w dobierali, co pi��
lat, konsulowie i potem cenzorzy w�a�nie spo�r�d by�ych dygnitarzy.
Wa�nym elementem emancypacji plebejuszy by�o dopuszczenie ich do

funkcji kap�a�skich, r�wnouprawnienie cywilnoprawne (prawo zawierania
ma��e�stw z patrycjuszami, adoptowania, testowania itd.) oraz wyrwanie
patrycjatowi monopolu na wiedz� o prawie zwyczajowym. Wiedza owa
uchodzi�a dot�d za tajemn�. Od ustawy XII tablic (451-449) prawo sta�o
si� ju� jawne. Tajne pozosta�y jeszcze formu�y procesowe i kalendarz ze
27*
skomplikowanym wykazem dni odpowiednich do czynno�ci s�dowych.

Ich ujawnienie nast�pi�o dopiero w ko�cu IV wieku.
VIII. Republika konserwatywna i oligarchiczna
W IV w. ster w�adzy przeszed� do r�k bogaczy, po cz�ci patrycju-

szowskiego, po cz�ci plebejskiego pochodzenia. Ubogi lud miejski burzy�
si� niekiedy przeciw rz�dom tej warstwy szlacheckiej (nobili-
tas), ale bezskutecznie. Poszerzaj�ce si� terytorialnie pa�stwo-miasto rzym-
skie by�o w wi�kszo�ci ch�opskie, a ch�opi, podpora armii, nawykli do
dyscypliny wojskowej i konserwatywni, aprobowali rz�dy szlachty. Teore-
tycznie wszyscy pe�noprawni obywatele mieli dost�p do zgromadze� lu-
dowych (komicj�w). Stare komicje kurialne straci�y polityczne znaczenie.
Kompetencjami ustawodawczymi, wyborczymi i s�dowymi podzieli�y si�
komicje centurialne i nowe komicje tribusowe, dla kt�rych podstaw� by�
podzia� terytorialny pa�stwa na okr�gi (tribus). Struktura tych zgromadze�
sprzyja�a oligarchizacji ustroju. W komicjach centurialnych wi�kszo�� cen-
turii (98 na og�ln� liczb� 193) mia�y najbogatsze grupy obywateli. Ko-
micje tribusowe zapewnia�y z kolei przewag� szlachcie i konserwatywnemu
ch�opstwu. By�o bowiem a� 31 tribus�w wiejskich, podczas gdy liczny
lud miejski t�oczy� si� w 4 tribusach.
Niedemokratyczny charakter tego systemu tkwi� tak�e w wymogu, by

obywatele osobi�cie uczestniczyli w komicjach obraduj�cych w Rzymie.
Zasada taka, dobra w ma�ej polis, parali�owa�a~aktywno�� polityczn� wiel-
kiej masy obywateli mieszkaj�cych daleko od stolicy (u progu III w. Rzym
liczy� ok. 300 ty�. pe�noprawnych obywateli: to skala nie znana �adnej
greckiej polis).
Magistratur� tj. urz�dy zmonopolizowa�a szlachta, co wynika�o

z uk�adu si� w komicjach i z bezp�atno�ci urz�d�w. Presti� szlachty loko-
wa� si� w karierach urz�dniczych i tym, co one nios�y (zwyci�stwa mili-
tarne, sukcesy administracyjne, rozw�j talent�w prawniczych). Urz�dy rzym-
skie nie podlega�y, jak ate�skie, kontroli zgromadze� ludowych: odwrot-
nie - wywiera�y przemo�ny wp�yw na komicje.
28
Polis
Silnie jednak akcentowano s�u�ebn� rol� urz�d�w wobec pa�stwa. Naj-

wi�ksz� w�adz� skupiali urz�dnicy wyposa�eni w imperium, a wi�c -
obok innych funkcji - w uprawnienia wojskowe (konsulowie, pretorzy,
w sytuacjach krytycznych - urz�dnicy nadzwyczajni, dyktatorzy). Ale wszy-
stkie urz�dy (z wyj�tkiem dyktatury) by�y kolegialne (po dwu, czterech
lub wi�cej r�wnorz�dnych dygnitarzy), co zmusza�o do uzgodnie�, kom-
promis�w, ostro�no�ci - i wyklucza�o d��enia jedynow�adcze. Ten sam
cel mia�y zakazy kumulacji urz�d�w i reelekcji (kadencja trwa�a rok, po-
nowny wyb�r na ten sam urz�d nie by� mo�liwy przed up�ywem pewnego
czasu). Dyktator otrzymywa� pe�ni� w�adzy, gdy pa�stwu grozi�o nag�e
niebezpiecze�stwo, ale tylko na 6 miesi�cy. Instytucja dyktatury zanik�a
po r. 202, gdy pot�ga Rzymu by�a ju� solidnie utrwalona.
Senat (300 do�ywotnich cz�onk�w) teoretycznie odgrywa� rol� do-

radcz�, mia� presti� moralny (auctoritas), a nie w�adz�. Dopatrywano si�
w nim jednak �zbiorowego kr�la" Rzymu. Oficjalna formu�a okre�la�a
pa�stwo jako �Senat i Lud Rzymski"; senat wyst�powa� tu na pierwszym
planie. Senatorzy byli mocno powi�zani z magistratur� tym samym szla-
checkim pochodzeniem, interesami i pogl�dami; z kolei wy�si urz�dnicy
ko�czyli karier� w senacie. Senat uwa�ano za stra�nika konserwatywnego
mos maiorum, �obyczaju przodk�w". Nie by�o sfery spraw publicznych,
na kt�r� senat nie wywiera�by pot�nego wp�ywu (polityka zagraniczna,
finanse, dzia�ania urz�d�w, potem zarz�d prowincji imperium). W III w.
komicje stara�y si� nada� senatowi po��dan� orientacj�: m.in. pod presj�
ch�op�w i zamo�nej nie-szlachty (kupc�w, bankier�w, przedsi�biorc�w)
Rzym podj�� ekspansj� �r�dziemnomorsk� (wojna z Kartagin�). Zarazem
pod pozorem dba�o�ci o godno�� senator�w uniemo�liwiono im zajmo-
wanie si� wielkim handlem i lukratywn� dzier�aw� podatk�w. Ale w II w.
senat zn�w uj�� mocno ster rz�d�w i poskromi� ambicje komicj�w.
Taki ustr�j rzymskiej polis utrwali� si� w III w. prz. Chr., gdy jej oby-
wateli by�y ju� setki tysi�cy a Rzym w�ada� wielkimi obszarami. �elazna
dyscyplina ch�opskiej armii i �wietna strategia - to tajemnica sukces�w,
kt�re po wielu wojnach z s�siadami da�y Rzymowi panowanie nad Itali�.
Decyduj�ce znaczenie mia�o pokonanie bogatych greckich poleis na po-
�udniu (zdobycie Tarentu w r. 272 przewa�y�o szal�). W tym samym III
w. w�adza Rzymu na p�nocy si�gn�a doliny Padu, sk�d wypierano cel-
29
tyckich Gal�w. Italia stal� si� spoist� federacj� pod hegemoni� uprzywi-
lejowanej polis, Rzymu. Na ca�ym tym obszarze Rzymianie zak�adali swe
kolonie, niekt�rym miastom przyznawali niepe�ne prawa obywatelskie, in-
ne cz�ony federacji traktowali jako sojusznik�w, umiej�tnie stopniuj�c ich
prawa i obowi�zki. Zwyci�stwo nad Kartagin� w pierwszej wojnie punic-
kiej (264-241) da�o Rzymianom Sycyli�, a wnet opanowali tak�e Sardyni�
i Korsyk�. Druga wojna punicka (zako�czona w r. 201) przynios�a im
wielk� cz�� Hiszpanii (jej podb�j zako�czy� si� 70 lat p�niej). Od prze-
�omu III i II w. wojny z Macedoni� pozwoli�y Rzymianom usadowi� si�
w Macedonii i Grecji. Trzecia wojna punicka przynios�a zniszczenie Kar-
taginy (146): na obszarze dzisiejszej Tunezji powsta�a rzymska prowincja
Afryka. A w r. 133 ostatni kr�l Pergamonu przekaza� w testamencie swe
pa�stwo Rzymowi: tak powsta�a prowincja Azja.
IX. Kryzys republiki
Powstanie imperium zmieni�o w Rzymie uk�ad si�. Z handlu morskiego,

operacji bankowych, dzier�awy podatk�w ros�y olbrzymie fortuny nowych
bogaczy, tzw. ekwit�w. Umacnia�y ich wielkie roboty publiczne na zle-
cenie rz�du i dostawy dla armii. Pocz�tkowo senatorska szlachta wch�a-
nia�a tych �ludzi nowych", ale w II w. zacz�� si� proces kostnienia szlach-
ty, jej zamykania si� we w�asnym kr�gu, umacniania w�adzy senatu. Po-
zbawia�o to ekwit�w wp�ywu politycznego odpowiedniego do ich fortun
i apetyt�w. Senat przej�� kontrol� nad s�dami: ekwitom wytaczano pro-
cesy o brutalne rabowanie prowincji i oszustwa przy zam�wieniach pu-
blicznych.
Zapleczem rz�d�w szlachty by�a tradycyjna uleg�o�� ch�op�w, ale od

pocz. II w. ich liczba szybko si� kurczy�a. Wielkie maj�tki szlachty upra-
wiane przez niewolnik�w, import zbo�a z Sycylii, Hiszpanii czy Afryki
stanowi�y rujnuj�c� ch�op�w konkurencj�. Ponadto nieustanne wojny wy-
czerpywa�y ch�opstwo, wci�� powo�ywane pod bro�. Niszcza�o tedy wiele
gospodarstw, a ch�opi przenosili si� do Rzymu i zasilali tam klientele
ekwit�w: sprzedawali im swe g�osy na komicjach. Szlachta senatorska
traci�a zaufanie i poparcie ch�op�w.
30
Polis
W miar� rozrostu imperium trzeba by�o powi�ksza� armi�, tymczasem

jej ch�opska podstawa s�ab�a (system militarny pozwala� mobilizowa� wy-
��cznie posiadaczy, a pozbawiony w�asno�ci proletariat tylko zupe�nie wy-
j�tkowo). Pr�by odtworzenia si�y ch�opstwa - a zatem i armii obywatel-
skiej - podj�te w drugiej po�owie II w. przez braci Grakch�w za�ama�y
si�; na ich reformach s�dowych i skarbowych skorzystali jedynie ekwici.
Wojny na ogromnym obszarze dzia�a� zmusza�y do przed�u�ania w�adzy
dygnitarzy dowodz�cych, wbrew zasadzie jednorocznej kadencji urz�dni-
k�w. W ten spos�b np. pogromca Kartaginy, Scypion Afryka�ski, przez
ca�e 10 lat kierowa� polityk� wojenn� Rzymu. Na Scypiona urok wywie-
ra�a idea monarchiczna, zarzucano mu �kr�lewski styl" sprawowania w�a-
dzy. W nowych prowincjach �r�dziemnomorskich idee boskiej, monar-
chicznej w�adzy przenoszono ch�tnie na rzymskich wodz�w - a ci nie
zawsze si� przed tym wzbraniali.
Zarz�dcy podbitych prowincji z tytu�ami prokonsul�w i propretor�w

wyj�ci zostali spod og�lnej regu�y kolegialno�ci: bogacili si� tam bezwstydnie
i wyrastali na niemal absolutnych rz�dc�w. R�wnie� urz�dnicy z w�adz�
wojskow� (konsulowie, pretorowie) umacniali si�, przed�u�ali swe urz�do-
wanie, wygrywali przeciw senatowi komicje i swe w�asne klientele kom-
pletowane z by�ych �o�nierzy. P�niej i armia sta�a si� instrumentem ambi-
cji politycznych swych wodz�w. Od ko�ca II w. nie by�o ju� mo�liwe
utrzymanie armii obywatelskiej, mobilizowanej w miar� potrzeby i po
kampanii wracaj�cej do domu: ch�opstwo by�o zbyt os�abione, teatr dzia-
�a� wojennych zbyt rozleg�y, garnizony rozproszone po ca�ym, ogromnym
imperium. Tote� reformy wojskowe Mariusza, przeprowadzone tu� przed
r. 100, stworzy�y armi� zaci�n� kompletowan� z ochotnik�w. Od-
t�d proletariat tak�e m�g� s�u�y� w wojsku na r�wni z posiadaczami. Za-
ci�gano si� na lat 20, a wi�c s�u�ba wojskowa sta�a si� zawodem. Umocni�o
to armi�, ale nada�o jej pi�tno pretorianizmu.
W I wieku przed Chr. imperium Rzymu podwoi�o sw�j obszar (w Azji

Mniejszej, Syrii, Afryce P�nocnej, Galii). Ale zarazem Rzym prze�ywa�
ostry kryzys. Szlachta senatorska by�a wci�� sk��cona z ekwitami, ch�op-
stwo si� proletaryzowa�o, lud miejski uleg� demoralizacji. Powsta�y dwie
partie: konserwatywnych optymat�w i reformatorskich popular�w, rzecz-
nik�w umiarkowanych reform agrarnych i politycznych. Walki tych partii
31
powi�ksza�y zam�t. Sprzymierze�cy w Italii domagali si� praw obywa-

telskich, co te� osi�gn�li po tzw. wojnie ze sprzymierze�cami (91-88).
Nabra�y rozmachu bunty niewolnik�w, zw�aszcza tam, gdzie by�o ich naj-
wi�cej: na po�udniu Italii i na Sycylii. Powstanie Spartakusa (73-71) zmu-
si�o Rzym do wyt�enia wszystkich si�, by si� z nim upora�.
Coraz wi�cej energii poch�ania�y rywalizacje wielkich wodz�w: Ma-

riusza i Sulli, Cezara i Pompejusza, Marka Antoniusza i Oktawiana. Za
tymi konfliktami rysowa�a si� ju� perspektywa jedynow�adztwa wspartego
na wojsku. Pierwsz� jego pr�b� by�a dyktatura Sulli (82-79). Potem Pom-
pejusz szuka� kompromisu: stary ustr�j w Italii, jedynow�adztwo w zarz�-
dzie imperium. Zwyci�stwo Juliusza Cezara nad Pompejuszem (48) da�o
pocz�tek monarchii de facto: Rzym przekszta�ca� si� w kr�lestwo typu

hellenistycznego.
Rozdzia� trzeci
Pa�stwo hellenistyczne
Filip II, kr�l Macedonii (d�ugo odgrywaj�cej rol� peryferyjn�), po-

bi� Grek�w pod Cheronej� (338) i narzuci� im hegemoni� mace-
do�sk� w ramach Zwi�zku Korynckiego. Syn Filipa, Aleksander
Wielki (336-323), zaw�adn�� imperium perskim (nie ca�ym zreszt�) i obsza-
rami na wsch�d od Persji, po dolin� rzeki Indus. By� to kolosalny kon-
glomerat ras, narodowo�ci, plemion, kultur. Aleksander wyst�powa� zatem
w r�nych rolach: jako kr�l Macedonii, hegemon Zwi�zku Korynckiego
i protektor Grecji, faraon Egiptu, kr�l Azji... Elita macedo�ska, czy nawet
grecko-macedo�ska, nie by�a do�� liczna, by rz�dzi� takim imperium. To-
te� Aleksander, wbrew oporom w�asnego wojska, stara� si� pozyska� wsp�-
prac� elit Wschodu: popiera� ma��e�stwa Macedo�czyk�w i Grek�w z az-
jatyckimi ksi�niczkami (sam da� tu przyk�ad), nadawa� wybitnym Persom
urz�dy cywilne i wojskowe, przyjmowa� na swym dworze orientalne obycza-
je. Jego zamys�em by�o ustanowienie stolicy imperium w samym jego
centrum - w Babilonie. Z tradycji orientalnej przej�� ide� bosko�ci w�adcy.
P�niejsi pisarze (Diodor Sycylijski, Plutarch) przedstawiali Aleksandra
Wielkiego jako filozofa szko�y stoickiej, kt�ry pragn�� stworzy� pa�stwo
�wiatowe (kosmopolis), po��czy� rodzaj ludzki w jednej politycznej wsp�l-
nocie (oikumene), da� ludziom zgod� (homonoia), pojedna� Europ� i Azj�...
To oczywi�cie fantazje.
Imperium Aleksandra rozpad�o si� po jego �mierci (323). Na jego ruinie

utrwali�y si�, pod d�ugim zam�cie, dynastie wywodz�ce si� od kilku ge-
nera��w Aleksandra. Jednak�e epizod aleksandryjskiego imperium wywar�
trwa�y wp�yw na bieg dziej�w. Po kl�sce Persji ogromne obszary Azji
33
i Afryki wesz�y w sfer� wp�yw�w greckich. Nast�pi�o drugie (po wielkiej

kolonizacji VIII-VII w.) �wyrojenie" Grek�w, kt�rzy masowo zacz�li ro-
bi� efektowne kariery w Azji i w Egipcie. Wyros�y nowe centra ekono-
miczne i drogi handlowe, co os�abi�o zreszt� gospodarcz� pozycj� Grecji.
Ogromnie za to wzros�a si�a oddzia�ywania greckiej kultury. Elity lud�w
Wschodu hellenizowa�y si�, z kolei Grecy ulegali wp�ywom Orientu. Etnicz-
no�� schodzi�a na dalszy plan, dla klas rz�dz�cych nowych monarchii
(klas z�o�onych z Grek�w, Macedo�czyk�w i ludzi Wschodu) wa�na by�a
jednolito�� podstawowych standard�w kulturalnych. Tak kszta�towa�a si�
cywilizacja hellenistyczna, przed�u�enie klasycznej greckiej,
przejmuj�ca wszelako obficie nowe, orientalne sk�adniki.
W ci�gu p� wieku po �mierci Aleksandra Wielkiego umocni�y si� trzy

g��wne dynastie wywodz�ce si� od trzech wodz�w wielkiego zdobywcy:
Antygona Jednookiego, Ptolemeusza Sotera i Seleukosa Nikatora. W Ma-

cedonii rz�dzili Antygonidzi, w Egipcie - dynastia ptolemejska, w Azji
Zachodniej - Seleukidzi. Te trzy kr�lestwa ustabilizowa�y si� ok. 275 roku.
Za�ama�y si� w wyniku ekspansji Rzymu: najpierw Macedonia (148); po-
tem pa�stwo Seleukid�w, kt�re stopnia�o do rozmiar�w Syrii, podbitej
ostatecznie przez Pompejusza (64). Ostatnia w�adczyni Egiptu z dynastii
ptolemejskiej, Kleopatra VII, zr�cznie manewrowa�a w�r�d rywalizacji rzym-
skich wodz�w. Zwyci�stwo Oktawiana pod Akcjum (31) przynios�o kres
niepodleg�o�ci Egiptu ptolemejskiego.
Istnia�y i mniejsze formacje hellenistyczne: kr�lestwo Epiru (tu pano-

wa� w III w. s�awny w�dz Pyrrus), kr�lestwo Pergamonu, kopiuj�ce ustr�j
hellenistycznego Egiptu. W �ydowskiej Judei, kt�ra w po�owie II w. zrzuci�a
rz�dy Seleukid�w, kr�l Herod Wielki (40-4) stworzy� ma��, lecz sprawnie
rz�dzon� monarchi� wedle hellenistycznego wzoru. Tak�e Rzym cesarski
uzna� mo�na za odmian� monarchii hellenistycznej; wp�yw hellenizmu
utrzyma� si� d�ugo w Bizancjum.
Grecja od r.338 pozostawa�a pod hegemoni� macedo�sk�, ale w III w.

od�y�y tu r�ne formy niepodleg�o�ci, kruchej i wci�� zagro�onej. Obawy
przed wielkimi monarchiami hellenistycznymi sk�ania�y Grek�w do tworze-
nia zwi�zk�w pa�stw. Na p�nocy Peloponezu powsta� Zwi�zek Achajski,
po drugiej stronie Zatoki Korynckiej - rozleg�y Zwi�zek Etolski. W obu
konfederacjach obowi�zywa�a r�wno�� i autonomia poszczeg�lnych pa�-
34
stewek, ale troska o obron� wzmacnia�a pozycj� naczelnego dow�dcy (stra-

tega) Zwi�zku, kt�ry niekiedy zdobywa� w�adz� niemal monarchiczn�.
Ustroje Zwi�zk�w faworyzowa�y zamo�niejszych obywateli. Oba Zwi�zki
uleg�y Rzymowi w II wieku.
Niekt�re greckie poleis, jak Ateny, Rodos i Sparta, zachowa�y nieza-

le�no�� poza systemem konfederacji. Ateny straci�y znaczenie polityczne,
rz�dzi�a tu oligarchia. Rodos sta� si� wielkim centrum handlowym. W Spar-
cie miejsce dawnego egalitaryzmu zaj�a skrajna nier�wno�� - ziemi� za-
garn�a na w�asno�� setka najbogatszych rodzin i trwa�y tu ostre konflikty
socjalne. Pr�bowali je roz�adowa� i odbudowa� si�� militarn� Sparty w�ad-
cy z III i pocz. II wieku: Agis IV, Kleomenes III, Nabis. Ale pr�by reform
(zniesienia d�ug�w, nowego podzia�u ziemi, poszerzenia praw obywatel-
skich) ca�kowicie zawiod�y.
/. Ustr�j monarchii hellenistycznej
Nietypowym pa�stwem by�a Macedonia Antygonid�w. Wolni obywa-

tele pod broni� zachowali tu pewn� rol� polityczn�. Wojsko to namiastka
zgromadzenia ludowego: ono wybiera�o kr�la (spo�r�d cz�onk�w dynastii)
i niekiedy go usuwa�o. Ale na bie��c� polityk� armia wp�ywu na og�
nie mia�a. Trzon si�y militarnej stanowili wolni ch�opi. Ziemie kr�la, dy-
gnitarzy, osadnik�w wojskowych znajdowa�y si� na terytoriach podbitych.
Nie ukszta�towa� si� kult boskiego monarchy.
Inaczej w pa�stwach Seleukid�w i Ptolemeuszy, stworzonych przez

podb�j (�zdobytych w��czni�", jak m�wili Grecy). Aby ubezpieczy� w�a-
dz� elity macedo�sko-greckiej nad olbrzymi� podbit� populacj� (ten sam
problem, co p�niej w imperium rzymskim), nowi w�adcy odwo�ali si�
do tradycji orientalnej despocji, zmodyfikowanej przez wp�yw greckiej kul-
tury politycznej. Podstaw� systemu by� absolutyzm kr�la wsparty na sile
armii (zawodowej, w sporej cz�ci najemnej) i na biurokracji. Pewn� rol�
odgrywa� jednak i samorz�d miejski, w pa�stwie Seleukid�w nawi�zuj�cy
do instytucji greckiej polis.
Kr�l by� panem kraju, tw�rc� ustroju, �ywym prawem [nomos em-
psychos): co w�adcy si� podoba, ma moc prawa. Ale Grekom Seleukidzi
35
prezentowali si� jako potomkowie Apollina, Ptolemeusze - herosa Hera-

klesa. W�r�d wojen, przewrot�w, zmian mapy politycznej kr�l zosta} dla
Grek�w i Macedo�czyk�w ostoj� �adu i gwarantem ich przywilej�w. To-
te� greckie oblicze kr�la wyra�a�y przyznawane mu nazwy: euergetes -
dobroczy�ca; soter - wybawca (od anarchii); ktistes - fundator (ustroju).
Kryzys dawnych greckich wierze� u�atwia� Grekom mod�y do kr�la, ale
by�y one wyrazem oportunizmu, a nie religijnej wiary. Stary grecki kult
wielkich ludzi, heros�w (Heraklesa, Tezeusza) u�atwia� uprawianie kultu
monarchy, w jego bosko�� wszelako nie wierzono.
Ludno�ci orientalnej kr�lowie - jako nast�pcy faraon�w i azjatyckich

despot�w - pokazywali oblicze boskie. Podobnie jak potem cezarowie
rzymscy, oficjalnie uznawani byli za bog�w: pocz�tkowo po �mierci, po-
tem ju� i za �ycia. Do tego oficjalnego kultu w��czano tradycje perskie
i babilo�skie u Seleukid�w, staroegipskie u Ptolemeuszy.
W�adza absolutna wspiera�a si� jednak tak�e na ekonomicznej pot�dze

monarch�w. W Egipcie kr�l by� zwierzchnim w�a�cicielem ca�ej ziemi
w pa�stwie: kr�lewscy ch�opi oddawali mu po�ow� (lub nawet wi�cej)
plon�w, dostawa� tak�e cz�� plon�w z ziem nadanych dygnitarzom, �wi�-
tyniom, osadnikom wojskowym. Ptolemeusze stali si� kupcami zbo�owy-
mi na ogromn� skal�, ale pszenica to tylko jeden ze sk�adnik�w ich nie-
bywa�ego bogactwa. Trzymali oni ekonomik� Egiptu w �elaznym u�cisku.
Wa�ne jej dziedziny zmonopolizowali (banki, wydobycie minera��w, ka-
mienio�omy itd.), w innych domagali si� swego udzia�u (od 1/4 do 1/3),
jeszcze inne mo�na by�o uprawia� po wykupieniu koncesji wa�nej na
jeden rok. Stworzono te� przygniataj�cy system podatkowy. Wszystko to
wymaga�o ca�ej sieci urz�dze� publicznych (pa�stwowe banki, spichlerze,
elewatory), wszechogarniaj�cej statystyki i wielkiej armii urz�dnik�w. Ale
Ptolemeusze u�ywali swych bajecznych bogactw nie tylko do prowadzenia
wojen i budowy pa�ac�w. Finansowali post�p ekonomiczny (osuszanie
bagien, nowe uprawy, selekcja nasion i byd�a); stworzyli w Aleksandrii
Bibliotek� i Muzeum, ogromne centrum nauki i sztuki; dzi�ki Ptolemeu-
szom rozkwita�y geografia, astronomia, matematyka, medycyna. Mniej roz-
wini�te by�o kierowanie gospodark� w pa�stwie Seleukid�w. I tu wi�k-
szo�� ziemi nale�a�a do kr�la, nad ziemiami nadanymi dostojnikom za-
36
chowa� on prawa zwierzchnie. Sytuacja ch�op�w by�a lepsza ni� w Egip-

cie, nie znano te� monopoli pa�stwowych.
System administracji nawi�za� do starych struktur terytorialnych,

ale miejscowe elity rzadko obejmowa�y wy�sze stanowiska; pojawia�o si�
jednak sporo tubylc�w na �rednich i ni�szych szczeblach administracji.
Kluczow� rol� odgrywali dow�dcy wojskowi, a w Egipcie tak�e urz�dnicy
finansowi. System statystyki pa�stwowej osi�gn�� du�� precyzj�. Sprawny
mechanizm biurokracji egipskiej kopiowa� p�niej po cz�ci cesarski Rzym.
Pod koniec monarchii hellenistycznych biurokracja zacz�a jednak wy-
myka� si� kr�lom i dzia�a� we w�asnym interesie, kr�lewskie ustawy ujaw-
nia�y sw� bezsilno��.
Administracj� uzupe�nia� samorz�d miejski, g��wnie w pa�-

stwie Seleukid�w, gdzie za�o�ono niema�o nowych miast wyposa�onych
w instytucje polis (zgromadzenie, rada, urz�dy). Miasta by�y zamo�ne i lud-
ne - stolica pa�stwa, Antiochia, to 300 ty�. mieszka�c�w. W Egipcie
istnia�y tylko trzy miasta greckie: Naukratis, Ptolemais, Aleksandria. Ale
nawet najwi�ksze z nich, Aleksandria, wieloetniczna aglomeracja licz�ca
w I w. przed Chr. milion mieszka�c�w, mia�o tylko elementy samorz�du.
Miasta ptolemejskiego Egiptu by�y rz�dzone przez kr�lewskich guberna-
tor�w. Pog��bia�a si� przepa�� mi�dzy bogatymi, dynamicznymi o�rodka-
mi miejskimi a tkwi�cymi w tradycjonalizmie regionami wiejskimi; w kla-
sycznej greckiej polis takiego przedzia�u nie by�o.
W armii dominowa� element grecko-macedo�ski, dopiero p�niej

pojawili si� licznie �o�nierze z ludno�ci miejscowej. Tworzenie wielkich amur
u�atwia�o osadnictwo wojskowe: osadnicy, kleruchowie, otrzymywali na-
dania ziemi (wraz z ch�opami) obci��onej obowi�zkiem s�u�by wojskowej
na wezwanie. Uzupe�nia�o to re�im wojska zawodowego, najemnego. Armie
hellenistyczne dysponowa�y te� pot�nymi �rodkami walki, jak wielkie
machiny obl�nicze, ogromne okr�ty wojenne, s�onie bojowe.
System pa�stwa hellenistycznego (zw�aszcza Egiptu) chcia� okre�li� dla

ka�dego poddanego jego �naturalne miejsce". Jak powiada� jeden z mini-
str�w ptolemejskich �nikt nie ma prawa czyni� tego, co chce; wszystko
jest nakazane tak, by by�o najlepiej". System �w upo�ledza� wyra�nie
ludno�� tubylcz�. Ale gdy od ko�ca III w. s�ab�a w�adza kr�lewska i wy-
czerpywa�a si� si�a greckiej emigracji, op�r ujarzmionej ludno�ci zacz��
37
wstrz�sa� struktur� w�adzy. W Egipcie po r. 216 zacz�a si� ca�a seria

powsta�, strajk�w w przedsi�biorstwach pa�stwowych, ch�opskich ucie-
czek do miast i do band zb�jeckich. Tote� kr�l Euergetes II, �ami�c opory
Grek�w, dokona� pewnej �egiptyzacji" systemu. Eksploatatorskich i biu-
rokratyczno-militamych podstaw ustroju to jednak nie zmieni�o.
//. Pocz�tki monarchii rzymskiej. Pryncypat
Jedynow�adztwo Juliusza Cezara stanowi�o ju� w istocie monarchi� w hel-

lenistycznym stylu. Z hellenizmu Cezar zapo�yczy� niekt�re dekoracje
swojej w�adzy i boski kult w�asnej osoby. Nie rezygnowa� zreszt� i z tra-
dycji rzymskiej: podobnie jak przedtem Sulla, przedstawia� si� w roli no-
wego Romulusa, fundatora ustroju pa�stwa. Zachowuj�c tradycyjne in-
stytucje republika�skie (senat, magistratura), odcedzi� z nich realn� w�adz�;
rz�dzi� do �mierci (44) przy pomocy szczup�ej ekipy przyjaci�, wsparty

na sile wojska.
Adopcyjny syn Cezara, Oktawian, zako�czy� rywalizacje genera��w po-

konuj�c pod Akcjum (31) wojska Marka Antoniusza i Kleopatry. Sta� si�
fundatorem jedynow�adztwa w kszta�cie tzw. pryncypatu. W teorii
rok 27 przyni�s� przywr�cenie legalno�ci republika�skiej, Oktawian przy-
j�� skromny tytu� pierwszego obywatela, princeps civium. Uzna� bowiem,
�e Rzym nie dojrza� jeszcze do przyj�cia modelu monarchii w stylu hel-
lenistycznym. Ale za fasad� pryncypatu kry�a si� monarchia wojskowa.
Oktawian twardo panowa� nad armi� i flot�, co wyra�a� jego tytu� impe-
ratora, wielkiego szefa militarnego.
Pryncypat to ustr�j ob�udny, pos�uguj�cy si� pozorami i dwuznacz-

no�ciami; zm�czone wojnami domowymi spo�ecze�stwo przyj�o ten fa�-
szywy kompromis republika�skiej formy i monarchicznej tre�ci. Oktawian
twierdzi� w swym testamencie, �e odda� rz�dy �senatowi i ludowi" i nie
przyj�� adnej w�adzy sprzecznej z tradycyjnym ustrojem. Przemilcza�,
�e wbrew tradycji republika�skiej kumulowa� wa�ne urz�dy, rozci�gliwie
okre�li� ich uprawnienia, utrwali� sw� w�adz� w czasie (okresowe jej od-
nawianie by�o czyst� formalno�ci�). Princeps skupi� w swym r�ku m.in.
w�adz� trybuna (m�g� wi�c ingerowa� w dzia�ania wszystkich organ�w
38
pa�stwa), powszechn� w�adz� prokonsulam� (co mu da�o zwierzchnictwo

wojskowe w Italii i w prowincjach) oraz funkcje najwy�szego kap�ana (lubi�
wyst�powa� w roli obro�cy moralno�ci i naprawiacza obyczaj�w). W istocie
mia� wi�c pe�ni� w�adzy cywilnej i wojskowej. Od obywateli rzymskich
i wszystkich mieszka�c�w imperium domaga� si� przysi�gi lojalno�ci. Po-
jawi�y si� elementy kultu w�adcy: nadano Oktawianowi u�wi�caj�ce go
imi� Augusta, wznoszono na jego cze�� wi�tynie i o�tarze, w prowincjach
oddawano mu cze�� bosk�.
Elementem republika�skiej fasady by� g��wnie senat, z kt�rym od r. 27

przed Chr. princeps teoretycznie dzieli� si� w�adz�. Oktawian da� senato-
rom pewn� sfer� wp�ywu (prawa s�dowe, cywilny zarz�d spacyfikowa-
nych i zromanizowanych prowincji �senatorskich") - ale sam wywiera�
przemo�ny wp�yw na sk�ad senatu i na jego dzia�ania. Utrzyma�y si� ko-
micje, kt�re wydawa�y ustawy i wybiera�y urz�dnik�w - ale princeps re-
komendowa� im tre�� ustaw i kandydat�w na urz�dy (trac�ce zreszt� daw-
ne znaczenie wobec wszechw�adzy princepsa). Republice rzymskiej obca
by�a administracja biurokratyczna, urz�dy byty wybieralne i bezp�atne.
Oktawian zacz�� tworzy� system biurokracji - fachowej, op�acanej przez
monarch�, przeze� powo�ywanej i odwo�ywanej.
Wielkie znaczenie dla pozycji �pierwszego obywatela" mia� status Egiptu

traktowanego jako prywatna w�asno�� princepsa, kt�ry mia� tu ju� jawnie
w�adz� absolutn�. Zasoby Egiptu tworzy�y ekonomiczn� baz� jedynow�adz-
twa.
Polityka spo�eczna Oktawiana by�a konserwatywna. Cezar usi�owa� je-

szcze znale�� jakie� zatrudnienia dla miejskiego proletariatu; Oktawian
ograniczy� si� do zapewnienia mu chleba i igrzysk. Status prawny niewol-
nik�w pogorszy� si�, ograniczono mo�liwo�ci ich wyzwalania. Nowy re-
�im popiera� ekwit�w: lokowa� ich w senacie, dawa� coraz wi�cej miejsca
w nowej administracji (w Egipcie wr�cz nie dopuszczano do stanowisk
szlachty senatorskiej, zarz�d by� w r�ku ekwit�w).
Skoro jednak nie przyj�to modelu monarchii hellenistycznej, w�adza

princepsa nie by�a dziedziczna. Oktawian zr�cznie omin�� t� przeszkod�:
desygnowa� na nast�pc� swego pasierba, Tyberiusza, adoptuj�c go i do-

puszczaj�c do wsp�udzia�u w najwy�szej w�adzy.
39
Pryncypat Oktawiana �eglowa� pod chwytliwymi has�ami pokoju, bez-

piecze�stwa, wolno�ci (pojmowanej jako wyzwolenie od zmory wojen
domowych). Zr�czna propaganda sprawi�a, �e p�niej cz�sto postrzegano
rz�dy Oktawiana jako szcz�liwe po��czenie wolno�ci i porz�dku. Ale
zgry�liwy historyk Tacyt pisa� - s�usznie - �e ju� w tamtym czasie po-
zosta� w Rzymie jedynie cie� republiki. Ustr�j monarchiczny w republi-
ka�skich dekoracjach - to istota pryncypatu Oktawiana.
///. Ewolucja ustroju monarchicznego
Po �mierci Oktawiana (14 r. po Chr.) zacz�� si� d�ugi proces zrzucania

maski republikanizmu; jednak dopiero w II w. pa�stwo ujawni�o swe obli-
cze monarchii absolutnej. Tyberiusz z pocz�tku respektowa� formy repu-
blika�skie, potem zacz�� uprawia� jawn� tyrani�. Kaligula i Domicjan
pr�bowali narzuci� Rzymowi model hellenistyczny (Domicjan przyj�� na-
wet tytu� �pana i boga"), ale ci�gle jeszcze by�o na to za wcze�nie. Niekt�-
rzy w�adcy respektowali podzia� w�adzy z senatem (Nerwa, Wespazjan,
Trajan); inni nasilali monarchiczn� centralizacj� kosztem senatu (Klau-
diusz, Domicjan, Hadrian, Septimiusz Sewerus). Cz�ste u pisarzy rzym-
skich pot�pianie z�ych cesarzy niszcz�cych op�r senatu to spojrzenie w op-
tyce szlachecko-senatorskiej. Z�y dla rzymskiej szlachty cesarz m�g� by�
dobroczy�c� prowincji daj�cym im wi�cej spokoju, bezpiecze�stwa, szans
ekonomicznego rozwoju. I odwrotnie, grzeczny dla senatu dobry cesarz
umo�liwia� szlachcie odnawianie dyktatorskich'! rabunkowych praktyk na
prowincji.
W�adza cesarza zwi�ksza�a si� jednak nieustannie w wyniku roz-
rostu imperium, kt�remu trzeba by�o zapewni� jedno�� i bezpiecze�stwo.
W I i II wieku po Chr. podboje trwa�y (na Wyspie Brytyjskiej, nad Renem
i Dunajem, w Azji). Ale cesarstwo przechodzi�o ju� powoli do defensywy,
budowa�o umocnion� granic� (limes). Najwy�sza komenda princepsa nad
armiami prowincjonalnymi - trzy g��wne sta�y nad Renem, nad Dunajem
i na Wschodzie - by�a mocn� podstaw� jego w�adzy. Cesarska gwardia
(pretorianie) wok� Rzymu to rezerwa bezpiecze�stwa politycznego re�imu.
40
Cesarski tytu� �pana" (odpowiednik hellenistycznego despotes) utrwali�

si� za Septimiusza Sewerusa (193-211). Cesarz Aurelian (270-275) przy-
j�� monarchiczn� pomp� skopiowan� ze wzor�w perskich. Ju� w I w. cesarz
by� boski, ale po �mierci (st�d s�ynne s�owa umieraj�cego Wespazjana:
�biada mi, czuj�, �e staj� si� bogiem"). Pr�by Kaliguli i Domicjana, by

ustanowi� bosko�� yj�cego w�adcy, zawiod�y, lecz p�niej cesarz stop-
niowo stawa� si� �ywym, obecnym na ziemi bogiem (deus praesens). Za
Aureliana idea jedno�ci imperium (jeden b�g, jeden cesarz) wyrazi�a si�
w propagowaniu kultu solamego: �wiatem rz�dzi niezwyci�one S�o�ce,
cesarz jest jego ziemsk� emanacj�.
S�abo�ci� systemu by�a niepewno�� sukcesji tronu. Wyb�r ce-

sarza przez senat sta� si� czyst� formalno�ci�. Drog� wskaza� Oktawian:
w�adca dopuszcza� syna (lub adoptowanego krewniaka) do wsp�rz�d�w.

Flawiusze (69-96) wytrwale umacniali swe prawa dynastyczne. Potem na
kilka pokole� utrwali�a si� zasada adopcji rozszerzonej: cesarz pozbawio-
ny syna adoptowa� nie krewniaka, lecz �najgodniejszego". Od Marka Au-
relego (161-180) dopuszczano nast�pc� nie tylko do wsp�rz�d�w, ale
i do cesarskiego tytu�u, pojawili si� wi�c dwaj cesarze: �stary" i �m�ody".
Nie wykluczy�o to manewr�w wok� nast�pstwa tronu.
Bardzo wcze�nie bowiem, po �mierci Kaliguli w r. 41, ujawni�a si�

rola wojska w decyzjach sukcesyjnych. W I w. kilkakrotnie o obsadzie
tronu decydowa�o wojsko (g��wnie gwardia cesarska, pretorianie i rywa-
lizuj�ce ze sob� armie nad Renem i na Wschodzie). Potem wp�yw wojska
os�ab� i tak by�o a� do �mierci cesarza Kommodusa (192) - w�wczas
odnowi� si� na blisko sto lat; ambicje pretorian�w krzy�owa�y si� z ry-
walizacjami armii wschodniej i armii dunajskiej. Cesarze III w. byli cz�sto
marionetkami armii i op�acali jej lojalno�� sutymi �prezentami".
Relikty republikanizmu by�y coraz s�absze. Zanik�y uprawnienia ko-

micj�w, senat powoli traci� wp�ywy mimo licznych pr�b odzyskania w�a-
dzy. Je�li jednak spiski wojskowe cz�sto by�y skuteczne, to spiski sena-
torskie prawie nigdy (chyba �e popar�o je wojsko). Z republika�skiej ma-
gistratury wypruwano resztki uprawnie� na korzy�� cesarskiej biurokracji,
cz�� dawnych urz�d�w w III w. wr�cz zanik�a.
W�r�d rzeczywistych spr�yn w�adzy ros�a rola cesarskiej rady usta-

bilizowanej przez cesarza Hadriana (117-138) skupiaj�cej wybitnych praw-
41

nik�w. W administracji centralnej drug� osob� w pa�stwie,
swego rodzaju wicecesarzem, stawa� si� praefectus praetorio - zast�pca
w�adcy w radzie, szef sztabu, rz�dca Italii, wykonawca cesarskich zwierzch-
nich praw s�dowych. Pojawili si� te� ministrowie: skarbu (prokurator),
poczty, domen cesarskich. Ros�a rola cesarskiej kancelarii zajmuj�cej si�

techniczn� obs�ug� w�adzy.
Zarz�d stolicy skopiowano z Aleksandrii: Rzymem rz�dzi�o trzech pre-

fekt�w i fachowe komisje. W miastach Italii utrzyma� si� z pocz�tku sa-
morz�d z klasycznymi instytucjami polis (zgromadzenia mieszka�c�w, ra-
da, wybieralni urz�dnicy). Ale ju� w II w. �w samorz�d znalaz� si� pod
kontrol� cesarskich kurator�w; Italia straci�a te� cz�� przywilej�w, kt�re
odr�nia�y j� od prowincji m. in. w sferze militarnej i s�dowej. W prowin-
cjach senatorskich nadal rz�dzili wybierani przez senat prokonsulowie z w�a-
dz� cywiln� (nie dowodzili wojskiem). Ale ju� w pocz. II w. trzykro�
liczniejsze by�y prowincje cesarskie zarz�dzane przez namiestnik�w mo-
narchy, legat�w pro praetore, z w�adz� tak cywiln�, jak i wojskow�. Rz�dy
cesarskie coraz mocniej wspiera�y si� w prowincjach na zromanizowanych
i zamo�nych elitach, dopuszczanych do rzymskiego obywatelstwa, a wi�c
i godno�ci oraz urz�d�w. Cesarz Karakalla w r. 212 przyzna� wszystkim
(w zasadzie) mieszka�com imperium obywatelstwo rzymskie; przyjmo-
wanie przez Rzymian kultury hellenistycznej niwelowa�o r�nice mi�dzy
Itali� i prowincjami. Ujednolica� si� te� status prawny prowincji; za ce-
sarza Galienusa (260-268) przyj�to, i� tak�e w prowincjach senatorskich
namiestnik�w mianuje cesarz, nie ogl�daj�c si� na senat.
Wy�sze funkcje pa�stwowe nadal zastrze�one by�y dla dwu klas za-
mo�nych (honestiores) - szlachty senatorskiej i ekwit�w, przy czym ci dru-
dzy systematycznie powi�kszali swe wp�ywy. Szlachta niech�tnie przyj-
mowa�a �mudne funkcje w biurokratycznej administracji i niech�tnie s�u-
�y�a w wojsku. Ostatecznie Galienus wykluczy� szlacht� z karier wojskowych
(261): oznacza�o to uniemo�liwienie jej pe�nienia wysokich funkcji, kt�re
si� wi�za�y ze zwierzchnictwem militarnym. Malej�ca rola szlachty by�a
wod� na m�yn ekwit�w. Ale w III w. coraz cz�ciej przyzwalano na ka-
riery pa�stwowe najzdolniejszych ni�szych oficer�w i urz�dnik�w, kt�rym
cesarz umo�liwia� awanse, wpisuj�c ich do rejestru ekwit�w.
42
Pa�stw hellenistyczne
Romanizacja elit prowincjonalnych u�atwia�a skonsolidowanie impe-

rium. Wiek II by� te� czasem ekonomicznej prosperity. Jednak liczne kraje
(Italia, Grecja, Azja Mniejsza) zale�ne by�y od produkcji zbo�owej Egiptu,
Syrii, Galii, Hiszpanii. Odci�cie Italii od dostaw z Egiptu grozi�o kata-
strof� ekonomiczn� i polityczn� - rz�d utrzymywa� w Rzymie �wier� mi-
liona proletariatu poprzez rozdawnictwo zbo�a i innych produkt�w. Tote�
administracja stawa�a na g�owie, by utrzyma� regularno�� po��cze�: bu-
dowano drogi, organizowano transport, zabezpieczano si� przed inwazjami
barbarzy�c�w. Obrona granic by�a jeszcze do�� atwa w II w., gdy zagro-
�enia mia�y charakter lokalny. W III w. sytuacja si� pogarsza�a, tote� nie-
ustannie wzmacniano armi� (i op�acano barbarzy�c�w, by ich powstrzyma�
od atakowania). Ros�y zatem podatki i inflacja. Rola polityczna armii w ni w.
wyra�a�a wzrost jej znaczenia w pa�stwie, ale i rozpaczliwe poszukiwania
cesarza, kt�ry stawi�by czo�o sytuacji. Po r. 235 kryzys polityczny by� ju�
g��boki: w ci�gu 50 lat zmieni�o si� 39 cesarzy (w r. 238 powo�ano i u�mier-
cono pi�ciu cesarzy w ci�gu 99 dni). Niekt�re prowincje (Galia, Wyspa Bry-
tyjska, Bliski Wsch�d) same usi�owa�y organizowa� swoj� obron�, przy oka-
zji odradza�y si� separatyzmy i oddzia�ywania kultur miejscowych.
Cesarz Galienus wzmocni� centralizacj� w�adzy i zreformowa� armi�.

Powsta�y elitarne oddzia�y cesarskie, pospiesznie fortyfikowano miasta.
Twarde rz�dy tzw. cesarzy illiryjskich (od r. 268) oddali�y germa�skie
niebezpiecze�stwo i umo�liwi�y odbudow� rzymskiej pot�gi w systemie
jawnego ju� absolutyzmu.
IV. Monarchia absolutna (dominat)
Gruntownej reformy pa�stwa dokona� cesarz Dioklecjan (284-305): spa-

cyfikowa� granice (skracaj�c je troch�) i przekszta�ci� instytucje ustrojowe
wykorzystuj�c wzory perskich Sassanid�w, dynastii, kt�ra ok. r. 225 od-
nowi�a pot�g� Persji na zasadach absolutyzmu.
Tradycyjnie okre�la si� ustr�j Rzymu od Dioklecjana jako dominat,

cho� tytu� dominus [despotes po grecku) wyst�powa� w tytulaturze cesarzy
ju� od prze�omu II i III wieku. Tak�e mocno wyakcentowana przez Dio-
klecjana bosko�� cesarza nie by�a nowo�ci�. Wkr�tce zreszt� nast�pi�a
43
chrystianizacja cesarstwa. Tolerowany od czas�w Konstantyna Wielkiego

(313) chrystianizm sta� si� jeszcze w IV w. religi� pa�stwow�; w roku 392
cesarz Teodozjusz pot�pi� kult poga�ski. Ko�ci� wspiera� aktywnie rzym-
sk� w�adz�, asymilowa� sw� struktur� do podzia�u imperium, dopuszcza�
ingerencje cesarzy w organizacyjne sprawy Ko�cio�a, a nawet w subtelne
spory teologiczne. Cesarz poga�ski by� w teorii bogiem, ale tylko po-
mniejszym w licznym panteonie b�stw. Cesarz chrze�cija�ski, cho� tylko
cz�owiek, sta� si� namiestnikiem jedynego, wszechmocnego bo�ego Ma-
jestatu. Nie by�a to degradacja.
Dioklecjan wyci�gn�� wnioski z wojskowej anarchii III wieku. Przyj��

hellenistyczn� zasad� rozdzia�u w�adzy cywilnej i wojskowej (po-
cz�tkowo zastosowano j� na szczeblu prowincji, potem rozci�gni�to j�
na w�adz� centraln�). Aby poskromi� ambicje wodz�w armii, podzieli�
w�adz� cesarsk� mi�dzy dw�ch cesarzy z tytu�em August�w i dw�ch (�m�od-
szych") z tytu�em Cezar�w: Dioklecjan dominowa� nad nimi jako Augus-
tus senior. Stolice cesarzy ustanowiono blisko teatr�w wojny (w Italii
P�nocnej, Galii, Azji Mniejszej i Illirii). System ten upad� po abdykacji
Dioklecjana; Konstantyn Wielki (306-337) przywr�ci� jedno�� imperium,
ale p�niej powraca�y zmienne podzia�y i ostatecznie po r. 395 utrwali�
si� podzia� na zachodni� i wschodni� cz�� cesarstwa. Upad�a sto�eczna
rola Rzymu: Konstantyn przeni�s� stolic� cesarstwa do Konstantynopola,
potem na zachodzie funkcj� t� pe�ni�a Rawenna.
Cesarz, podobnie jak Sassanidzi w Persji, wprowadzi� wyrafinowany

ceremonia� dworski (m.in. obyczaj padania na twarz przed w�adc�) i oto-
czy� si� armi� funkcjonariuszy. Rozbudowane zosta�y rada (konsystorz)
i kancelaria. Powsta�y nowe urz�dy ministerialne. Najwa�niejszy
by� minister dworu: szef kancelarii, gwardii cesarza, poczty, arsena��w
i przede wszystkim tajnej policji (agentes m rebus), pos�uguj�cej si� ca��
sieci� informator�w (�ciekawych", curiosi). Powo�ano te� dw�ch ministr�w
wojny, osobno dla piechoty i konnicy. W prowincjach, wci�� dzielonych
na mniejsze (w pocz. V w. by�o ich 120), powsta�y osobne urz�dy szef�w
wojskowych i cywilnych. Aby odci��y� zarz�d centralny zacz�to wnet
��czy� rozdrobnione prowincje w wi�ksze ca�o�ci (12-14 diecezji, nad
nimi 4 prefektury). Znik�y ostatnie przywileje Italii i odr�bne urz�dzenia
Egiptu. Zupe�nemu zwyrodnieniu uleg� samorz�d lokalny, rz�d zmusza�
44
jego organy do �ci�gania mno��cych si� podatk�w, a za wykonanie tego

zadania radni odpowiadali swym maj�tkiem, tote� uchylano si� od tych
funkcji jak tylko by�o mo�na. Cala administracja p�nego cesarstwa by�a
gigantyczn� machin� ze �ci�le okre�lon� hierarchi� urz�d�w i tytu��w,
zasadami nominacji i awans�w, przywilejami (podatkowymi, emerytalny-
mi) itd. Mia�a ona zreszt� fataln� reputacj� ze wzgl�du na sw� powolno��,
korupcj�, nepotyzm, okrucie�stwo, bezkarno��. W istocie, nawet wybitni
cesarze tylko w cz�ci kontrolowali sw� biurokracj�; s�abi byli ca�kowicie
od niej zale�ni. Jednak�e, by broni� granic olbrzymiego imperium, cesarze
musieli utrzymywa� p�milionow� armi�; wobec za�amania r�wnowagi
spo�ecznej, by utrzyma� spo�ecze�stwo w sztywnych strukturach, musieli
op�aca� olbrzymi� machin� administracyjn�. K�ad�o si� to na mieszka�-
cach imperium brzemieniem ucisku podatkowego; prosperowa�a jedynie
nieliczna warstwa wielkich w�a�cicieli ziemskich.
Wielkie maj�tki (latyfundia) tradycyjnie korzysta�y z pracy niewolnej,

ale ju� w II w. dop�yw niewolnik�w kurczy� si�. By temu zaradzi�, cz��
ziemi latyfundialnej oddawano w dzier�aw� wolnym kolonom rekrutuj�-
cym si� spo�r�d ch�op�w i mieszka�c�w miast zrujnowanych przez po-
datki, wojny, kryzysy. W�a�ciciele wymagali od kolon�w coraz wi�cej,
by za� zapobiec oporowi i ucieczkom, przypisywali ich do ziemi i uzur-
powali sobie w�adz� administracyjno-s�dow� nad nimi. Mimo protest�w
w�adz i zakaz�w prawnych pojawia�y si� prywatne wojska wielmo��w,
a nawet prywatne wi�zienia. Z kolei niewolnik�w traktowano lepiej, bo
mniejsza by�a ich poda�, a cena ros�a; cz�� niewolnych osadzano w go-
spodarstwach typu kolonackiego. Stanowi�o to ju� przedsmak wczesnego
�redniowiecza, podobnie jak agraryzacja �ycia. Wielkie maj�tki d��y�y do
samowystarczalno�ci rozbudowuj�c w�asne warsztaty rzemie�lnicze (z prac�
niewoln�), miasta s�ab�y i traci�y ludno��. Rz�d zaspokaja� swe potrzeby
tworz�c sektor pa�stwowy w gospodarce (produkcja broni, papirusu, tek-
styli�w).
Powi�zania ekonomiczne mi�dzy prowincjami s�ab�y. Chaos pieni�ny

(inflacja, nieudane pr�by stabilizacji pieni�dza za Dioklecjana) i niezr�cz-
na ingerencja pa�stwa w system cen i p�ac nie sprzyja�y wymianie; go-
spodarka pieni�na kurczy�a si�, coraz cz�ciej podatki, �wiadczenia, po-
winno�ci kolon�w uiszczano w naturze. Przemiany te s�abiej zaznaczy�y
45
si� na Wschodzie: mniejsza by�a tam koncentracja w�asno�ci, wi�cej wol-

nych drobnych posiadaczy, lepiej prosperowa�y miasta, prowadzono o�y-
wiony handel. Obok r�nic kulturowych te r�nice ekonomiczne utrwala�y
przedzia� polityczny mi�dzy wschodni� i zachodni� cz�ci� cesarstwa rzym-

skiego.
System militarny wspiera� si� na stu tysi�cach doborowego �o�-

. nierza przerzucanego tam, gdzie by�o najwi�ksze niebezpiecze�stwo. Reszta
p�milionowej armii to oddzia�y graniczne: coraz cz�ciej nadawano tu �o�-
nierzom dzia�ki ziemi, wskutek czego wojsko graniczne ch�opia�o i traci�o
na warto�ci bojowej. S�u�ba wojskowa sta�a si� niepopularna, bo stwarza�a
mniej ni� dawniej szans sukcesu i �upu. St�d pr�by przymusowej rekru-
tacji, nie daj�ce zreszt� dobrych rezultat�w. Od po�owy IV w. wypad�o
zn�w stawia� czo�o zagro�eniu germa�skiemu. Straszliwa kl�ska cesarza
Walensa w bitwie z Gotami pod Adrianopolem (378) wstrz�sn�a ca�ym
systemem militarnym Rzymu; mi�dzy innymi przyspieszy�a barbaryzacj�
armii rzymskiej, w kt�rej coraz wi�cej by�o oficer�w i �o�nierzy Germa-
n�w. W bratob�jczych walkach z Germanami wykazywali oni �wietne talenty
militarne, ale - inaczej ni� mieszka�cy rzymskich prowincji w I i II w. -
na og� si� nie romanizowali. Podobnie s�abo ulegali romanizacji coraz
liczniejsi Germanowie osiedlaj�cy si� na terytoriach cesarstwa, co wywo-
�ywa�o nieraz antygerma�skie reakcje. Wrogo�� t� zacz�y pog��bia� r�-
nice religijne: Germanowie przyjmowali w IV w. chrystianizm w wersji
aria�skiej, ludno�� rzymska - w katolickiej.
Cesarstwo, mimo i� wsparte si�� wojska, biurokracji, a potem i Ko�cio-

�a, nie zdo�a�o uratowa� swej zachodniej cz�ci. Od bitwy pod Adriano-
polem do zlikwidowania godno�ci cesarza zachodniego przez germa�skie-
go wodza Odoakra (476) up�yn�o sto lat nieustannych post�p�w barba-
rzy�c�w. Germanowie opanowali kluczowe pozycje w aparacie w�adzy,
a ca�e ich szczepy, popychane przez azjatyckich Hun�w, ustala�y swe
siedziby na obszarach cesarstwa. W r. 410 w�dz Got�w Alaryk zdoby�
i z�upi� Wieczne Miasto, w 429 r. Wandalowie dotarli ju� do rzymskiej
Afryki. Przysz�o�� nale�a�a do German�w, cesarstwo zachodnie musia�o
ust�pi� pa�stwom zwanym barbarzy�skimi.
Rozdzia� czwarty
Pa�stwa �barbarzy�skie"
W IV w. imperium rzymskie (a tak�e drugie du�e impe�um,

Persj� dynastii Sassanid�w) otacza�y liczne ludy zwane przez
Rzymian barbarzy�skimi. Mia�y ustr�j plemienny, uprawia-
�y rolnictwo i pasterstwo, nieraz zna�y si� dobrze na metalurgii. W�dro-
wa�y, wymienia�y z innymi ludami produkty, zawiera�y znajomo�� z r�-
� nymi cywilizacjami, m.in. rzymsk� i persk�. By�y aktywne, inteligentne,
ch�onne; nazwa �barbarzy�cy" nie powinna wi�c myli�.
Germanowie zajmowali w IV w. wielkie obszary Europy na p�-

noc od granic imperium rzymskiego, w przybli�eniu - za Renem i Duna-
jem. W 376 r. pod naciskiem Hun�w 50 ty�. Got�w przesz�o Dunaj: by�
to pocz�tek germa�skich wielkich migracji. Pierwsze pa�stwa germa�skie
(Ostrogot�w, Wizygot�w, Wandal�w, Longobard�w, Burgund�w, Frank�w)
powsta�y na obszarach cesarstwa zachodniego, wp�yw rzymski zaznaczy�
si� w nich wyra�nie. Innym torem potoczy� si� rozw�j tych lud�w ger-
ma�skich, kt�re nie pozna�y instytucji rzymskich lub zosta�y dotkni�te
ich wp�ywem bardzo s�abo: tak by�o w Anglii, na p�nocy i wschodzie
Niemiec, w Skandynawii.
S�owianie dominowali liczb� i stopniem spo�ecznego rozwoju na

rozleg�ych obszarach Europy �rodkowej i wschodniej. Nie byli tu jednak
sami, �y�y te� na tych terytoriach ludy ugro-fi�skie (m.in. Estowie, Ma-
dziarowie, Muromcy), ba�tyckie (Litwini, Prusowie, Ja�wi�gowie), turk-
skie (Awarowie, Chazarowie, Po�owcy, Bu�garzy nadwo��a�scy). Na ewo-
lucj� spo�eczn� cz�ci S�owian po�udniowych wp�yw wywar�o Bizancjum.
Celtowie, dawniej bardzo liczni w Europie, znale�li si� w wi�kszo�ci
47
pod w�adz� rzymsk� i ulegli romanizacji (ale utrzymali si� w Irlandii i Szkocji).
W Afryce P�nocnej prowincje rzymskie otacza�y liczne plemiona Berbe-
row, za� Arabowie koczowali, uprawiaj�c pasterstwo, w centrum i na p�-
nocy P�wyspu Arabskiego. Na po�udniu P�wyspu ukszta�towa�y si� na-
tomiast kultura rolna, miasta i struktury pa�stwowe.
/. Pa�stwa ^barbarzy�skie" region�w

�r�dziemnomorskich
�yzne obszary �r�dziemnomorskie mia�y dla German�w wielk� si��

przyci�gania. Tylko dwa pa�stwa germa�skie przetrwa�y tu d�u�ej. W po-
tudniowo-zachodniej Galii powsta�o pa�stwo Wizygot�w (tzw. pa�-
stwo toloza�skie, od r. 419). St�d Wizygoci ruszyli na podb�j Hiszpanii
(477). W Galii stracili w�adz� na rzecz Frank�w (507), ale ich pa�stwo
w Hiszpanii, ze stolic� w Toledo, utrzyma�o si� a� do podboju arabskiego
(711). Tradycj� wizygock� przechowa�y na p�nocy Hiszpanii ma�e pa�stwa
chrze�cija�skie, kt�re nie uleg�y Arabom. Pa�stwo Longobard�w w Italii, '
stworzone w 568 r., przetrwa�o do podboju W�och dokonanego przez Ka-
rola Wielkiego (774). Wywar�o jednak wielki wp�yw na w�oskie dzieje
w �redniowieczu, mn� pa�stwa germa�skie strefy �r�dziemnomorskiej by�y
formacjami nietrwa�ymi. Pa�stwo Ostrogot�w w Italii to epizod: powsta�o
w r. 498, zosta�o zniweczone w wojnie z Bizancjum (536-555). Tak�e
pa�stwo Wandal�w w Afryce P�nocnej uleg�o Bizancjum po stu latach
istnienia (429-534). Niejakie wp�ywy pozosta�y po pa�stwie Burgund�w
(w Sabaudii i dolinie Rodanu), zawojowanym przez Frank�w (534) po
niespe�na stu latach istnienia. Tworzeniu i rozpadaniu si� tych struktur to-
warzyszy�y masakry i zniszczenia, regres demograficzny i kulturalny. Jed-
'" nak�e to, co wsp�cze�ni uwa�ali za przejawy gniewu Bo�ego lub zapo-
wied� ko�ca �wiata, by�o w istocie d�ugim i bolesnym fermentowaniem,
z kt�rego mia� si� wy�oni� nowy system socjopolityczny.
Germa�scy zdobywcy nie byli bardzo liczni, tworzyli na podbitych

obszarach cesarstwa zachodniego kilkuprocentow� mniejszo�� w morzu
ludno�ci rzymskiej (Wizygoci w pa�stwie toloza�skim to zapewne z po-
cz�tku 2% populacji!). W pa�stwach strefy �r�dziemnomorskiej utrzyma�y
48
Pa�stwa ,, barbarzy�skie"
si� liczne wielkie latyfundia operuj�ce prac� niewolnik�w i przypisanych

do ziemi kolon�w. Cz�� latyfundi�w pozosta�a w r�kach dawnych w�a�-
cicieli (starej szlachty senatorskiej, wzbogaconych dygnitarzy p�nego ce-
sarstwa, Ko�cio�a); inne przesz�y do r�k �barbarzy�skiej" elity, wodz�w
germa�skich i kr�l�w (nowi w�adcy zagarn�li m.in. dawne domeny cesar-
skie). Wielu rzymskich w�a�cicieli wyp�dzono lub wymordowano, zw�a-
szcza w pa�stwie Wandal�w i Longobard�w; dope�nia� si� te� podzia�
ziemi mi�dzy ludno�� rzymsk� i germa�skich zdobywc�w - u Ostrogot�w
rzymscy posiadacze oddawali Germanom 1/3 ziemi, u Wizygot�w i Bur-
gund�w - 2/3 ziemi i 1/3 niewolnych.
Przydzia�y ziemi dla German�w umocni�y w�asno�� ch�opsk�. Wolny

ch�op i wojownik germa�ski traci� polityczne znaczenie (co wyrazi�o si�
w upadku dawnych zgromadze� plemiennych), ale ci�gle by� niezale�ny
na swojej ziemi. Symbolem jego wolno�ci by�o to, �e nie p�aci� pa�stwu
podatk�w, uwa�anych przez German�w za wyraz podda�czej zale�no�ci.
Jednak�e model rzymskiej w�asno�ci prywatnej wywiera� ogromny wp�yw
w pa�stwach germa�skich strefy �r�dziemnomorskiej: os�abia� germa�skie
wsp�lnoty wiejskie, kt�re mog�y by� ostoj� oporu wolnych ch�op�w przed
ich uzale�nianiem od wielkiej w�asno�ci, sprzyja� swobodzie obrotu zie-
mi�. R�nice maj�tkowe w�r�d German�w zacz�y rosn��, wolni ch�opi
z trudem bronili si� przed zach�anno�ci� wielkich w�a�cicieli. Tempo ich
podda�czego uzale�niania by�o w strefie �r�dziemnomorskiej szybsze ni�
w innych pa�stwach barbarzy�skich. Jednocze�nie klasa ch�op�w podda-
nych wch�on�a tu, du�o wi�ksz� ni� gdzie indziej, mas� dawnych nie-
wolnik�w i kolon�w.
Wi�ksza te� by�a w strefie �r�dziemnomorskiej trwa�o�� innego ele-

mentu sukcesji antycznej - miast. Przetrwa�y w nich na og� resztki rzym-
skiej administracji i organizacji ko�cielnej (biskupi mieli ambicje patro-
nowania �yciu spo�ecznemu miast). W Italii Longobardowie zniszczyli
wprawdzie niemal wszystkie postrzymskie instytucje miejskie, ale i tu miasta
trwa�y; co wi�cej, arystokracja longobardzka ch�tnie w�a�nie w nich mie-
szka�a.
W sferze ustroju politycznego zachowa�y si� pewne urz�dzenia

rzymskie (utrzyma�y si�, cho� nie wsz�dzie, podzia�y na prowincje, podat-
ki od ludno�ci rzymskiej, zarz�dy miejskie). Zniweczono jednak funda-
49
menty p�nego cesarstwa: rozbudowan� biurokracj�, zawodow� armi�, pa�-

stwowe przedsi�biorstwa, arsena�y, fortyfikacje graniczne. W italskim pa�-
stwie Ostrogot�w zachowa�y si� jeszcze, pod kontrol� germa�skich wielmo-
��w, dawne rzymskie urz�dy. Poza tym nast�pi�o jednak ogromne sprymi-
tywizowanie form pa�stwowych. Dwory monarsze - to grupy germa�skich
dostojnik�w o pompatycznych, zapo�yczonych z Rzymu tytu�ach, ale z re-
gu�y analfabet�w, nie widz�cych potrzeby operowania archiwami, statys-
tyk�, biurokratycznymi procedurami. Zarz�d lokalny kr�lowie powierzali
dow�dcom wojskowym. Tworzono pewne formy kontrolowania tych za-
rz�dc�w, ale liczono przede wszystkim na lojalno�� plemienn�. Wi�zi ple-
mienne by�y z pocz�tku bardzo jeszcze �ywe: umacnia�o je poczucie ger-
ma�skiej wy�szo�ci i �wiadomo��, �e przybysze s� wysp� w morzu ludno-
�ci rzymskiej. Prawa i obyczaje germa�skie piel�gnowano zatem starannie.
Napi�cia powstawa�y z pocz�tku g��wnie na styku z rzymsk� elit� spo-

�eczn� i katolickim klerem (Germanowie ci�gle wyznawali arianizm). Ubo�-
sze warstwy ludno�ci rzymskiej odczu�y nowe rz�dy jako zel�enie ucisku
w por�wnaniu z re�imem p�nego cesarstwa. Wymieszanie kultur i obycza-
j�w, romanizacja j�zykowa German�w, wp�yw rzymski na ich prawa szcze-
powe, porzucenie arianizmu (Wizygoci stali si� katolikami od 589 r., Longo-
bardowie od r. 653) - wszystko to tworzy�o przes�anki powolnego stapia-
nia si� ludno�ci germa�skiej i rzymskiej. Zaostrza�y si� konflikty w�a�cicieli
ziemi i ich poddanych, ale do klasy bogaczy weszli pr�cz germa�skich
wielmo��w wcale liczni potomkowie rzymskiej elity, a do klasy podda-
nych - pr�cz niewolnik�w i kolon�w rzymskich - coraz liczniejsi trac�cy
niezale�no�� germa�scy ch�opi.
Si�a germa�skiej organizacji politycznej wyra�a�a si� w autorytecie kr�-

l�w i walorach systemu militarnego. Kr�l by� najwy�szym szefem woj-
skowym (z prawem wydawania rozkaz�w dla zapewnienia pokoju wew-
n�trznego i bezpiecze�stwa granic), najwy�szym s�dzi� (cz�sto arbitral-
nym) i ustawodawc� (prawodawcza tw�rczo�� w�adc�w germa�skich by�a
do�� obfita). Kr�lom swym Germanowie przypisywali - tak�e po przy-
j�ciu chrze�cija�stwa! - magiczn� moc zwyci�ania wrog�w, zapewniania
urodzaj�w i dobrej pogody. Z kolei Rzymianom w�adcy germa�scy ch�t-
nie ukazywali oblicze nast�pc�w Cezar�w. Ekonomiczn� podstaw� ich
w�adzy nie by�y podatki: Germanowie ich nie p�acili, ludno�� rzymska
- nie zawsze. Kr�lowie mieli jednak ogromne maj�tki ziemskie, dawne
50
domeny cesarskie i dobra skonfiskowane bogaczom rzymskim; powoli

zreszt� topnia�y one w wyniku nada� dla dygnitarzy, a potem dla Ko�cio�a.
Systemy sukcesji tronu by�y zr�nicowane: rzymska desygnacja na-
st�pcy (u Ostrogot�w), seniorat (u Wandal�w: tron przypada� najstarszemu
z kr�lewskiego rodu), elekcja przez wielmo��w germa�skich, z regu�y w ob-
r�bie rodu monarszego (u Wizygot�w i Longobard�w). Dawne germa�skie
zgromadzenia ludowe zanik�y lub przeobrazi�y si� w okresowe przegl�dy
wojska. Prawo elekcji w�adc�w utraci�y.
Organizacja wojskowa by�a prosta: wolni Germanowie s�u-

�yli na w�asny koszt. Zubo�a�ym zamieniano s�u�b� na robocizny. System
taki wyczerpywa� swe si�y w miar� przekszta�cania wolnych German�w
w poddanych. Autorytet kr�l�w ulega� za� erozji wskutek wzrostu pot�gi
wielmo��w. U Wizygot�w ju� w VI w. mo�ni germa�scy dysponowali
w�asnymi oddzia�ami zbrojnymi, a w swych maj�tkach rz�dzili sami, eli-
minuj�c dzia�ania urz�dnik�w kr�lewskich. W�adcy wizygoccy szukali tedy,
po przej�ciu na katolicyzm, poparcia Ko�cio�a; ale w VII w. wielmo�e
duchowni zacz�li sprzymierza� si� przeciw nim z mo�nymi panami �wiec-
kimi. W�r�d rosn�cego chaosu i os�abienia kr�l�w oraz wojska Hiszpania
wizygocka niemal bez oporu uleg�a inwazji Arab�w.
W pa�stwie Longobard�w zniweczono rzymsk� administracj�, ��cznie

z podzia�em terytorialnym kraju. Itali� podzielono na wojew�dztwa (duca-
tus). W wielkich wojew�dztwach (Benewent, Spoleto, Friuli) ich zarz�dcy
byli niemal zupe�nie niezale�ni od kr�la. W innych wojewodowie cieszyli
si� znaczn� swobod�; mianowani byli do�ywotnio i w praktyce nierzadko
funkcja stawa�a si� dziedziczna. Pa�stwo zbli�a�o si� do federacji p�su-
werennych ksi�stw pod zwierzchnictwem kr�la (ze stolic� w Pawii). Kr�l
pozosta� naczelnym wodzem i ustawodawc�.
W pa�stwach barbarzy�skich przyj�to zasad� osobowo�ci prawa: lud-

no�� rzymska podlega�a prawu rzymskiemu, germa�ska - swemu prawu
zwyczajowemu, coraz cz�ciej spisywanemu i przy okazji modyfikowa-
nemu tak, by odpowiada�o zmieniaj�cym si� stosunkom spo�ecznym.
W VII w. pojawi�y si� te� pierwsze spisy prawa terytorialnego, obowi�-
zuj�cego wszystkich bez wzgl�du na pochodzenie etniczne. By�o to nieu-
chronne, gdy� wskutek post�puj�cego mieszania si� r�nych element�w
etnicznych, granice mi�dzy ludno�ci� rzymsk� i germa�sk� rozmywa�y si�.
51
II. Pa�stwa germa�skie Europy p�nocnej.

Pa�stwo Frank�w
Rzymianie ewakuowali swe wojska z Brytanii w V w.; na kr�tko po-

wr�ci�a tu cywilizacja celtyckich Bryt�w. Ale ju� w tym samym i nast�p-
nym stuleciu wysp� (bez Walii i Szkocji) opanowa�y germa�skie plemiona
Angl�w, Sas�w i Jut�w. Pa�stewka germa�skie w Brytanii zosta�y zjed-
noczone w IX wieku: tak powsta�a Anglia. Z kolei plemiona skandynaw-
skich Got�w, Szwed�w, Norweg�w i Dan�w (�ludzie P�nocy", Norma-
nowie) przechodzi�y powoli od organizacji plemiennej do du�ych twor�w
pa�stwowych: Dania sta�a si� takim pa�stwem za kr�la Haralda Sinoz�-
bego (940-986), zjednoczone kr�lestwo Szwecji ukszta�towa�o si� pod
rz�dem dynastii Yngling�w u schy�ku X w., w tym�e czasie zjednoczy�a
si� Norwegia pod w�adz� Olafa Tryggyessona. W XI w. kr�lowie Danii
i Norwegii, w wyniku zaci�tej rywalizacji toczonej ze zmiennym szcz�-
ciem, przej�ciowo ��czyli te dwa kraje. Kr�l du�ski Kanut Wielki pr�cz
� Norwegii na kr�tko opanowa� i Angli�.
Szczeg�ln� rol� historyczn� odegra�o w Europie pa�stwo germa�skich

Frank�w. U schy�ku V w. w�dz Klodwig z rodu Merowing�w skupi�
i poprowadzi� plemiona Frank�w, osiad�e w IV w. we wschodniej Galii,
mi�dzy Skalda i Moz�. Klodwig zaw�adn�� p�nocn� Gali�, potem przyj��
chrzest (496) w obrz�dku katolickim, co przynios�o mu poparcie Ko�cio�a
i katolik�w - tak�e w Galii po�udniowej, rz�dzonej przez aria�skich �he-
retyk�w", kr�l�w burgundzkich i wizygockich. Nast�pcy Klodwiga opa-
nowali ca�� Gali�, z 7-10 milionami ludno�ci^galo-rzymskiej, a tak�e te-
rytoria plemienne Alaman�w, Turyng�w i Bawar�w.
W Galii p�nocnej osadnictwo Frank�w by�o silne; obszar ten wyludni�

si� w okresie zam�tu, pozosta�o sporo wolnej ziemi, wi�c obok wsi galo-
-rzymskich powsta�y osobne wsie frankijskie z silnymi wsp�lnotami te-

rytorialnymi. Op�ni�o to procesy feudalizacji. Wielka w�asno�� wiecka
i ko�cielna poszerza�a si� nie przez zagarnianie gospodarstw ch�opskich,
lecz dzi�ki nadaniom kr�lewskim; upad�y miasta i handel. W ustroju pa�-
stwa Merowing�w znale�� mo�na du�o mniej oddzia�ywa� rzymskich ni�
w pa�stwach germa�skich strefy �r�dziemnomorskiej.
52
Klodwig by� jeszcze skr�powany wp�ywami starej germa�skiej �de-

mokracji wojennej", kt�ra dawa�a mu jednak tak�e siln� w�adz� wodza
wojennego. Rych�o zanik� wp�yw zgromadze� ludowych przeobra�onych
w zwyk�e przegl�dy wojska; elekcyjno�� w�adzy kr�lewskiej ust�pi�a dzie-
dziczno�ci. Ale po �mierci kr�la synowie dzielili si� pa�stwem jak pry-
watn� w�asno�ci�, kroj�c sobie dzielnice zupe�nie arbitralnie. W�r�d zam�-
tu tych zmieniaj�cych si� wci�� podzia��w pojawia�y si� zr�nicowania
trwalsze, jak p�nocno-wschodnia Galia, czyli Austrazja, Galia na p�noc
od Loary - Neustria, wreszcie trzecia wielka dzielnica - dawne pa�stwo
Burgund�w. Na po�udniowym zachodzie �y�a w�asnym �yciem Akwitania
(dawne obszary Wizygot�w), podobnie jak terytoria Turyng�w i Bawar�w
na wschodzie.
Dynastyczne konflikty Merowing�w wok� podzia�u pa�stwa by�y ostre,

nierzadko bratob�jcze. Przegranych w�adc�w nie zawsze jednak zabijano,
nieraz strzy�ono ich i odsy�ano do klasztoru. Wierzono bowiem, �e wyr�-
niaj�ca ich d�uga czupryna to - jak u biblijnego Samsona - siedziba ich
magicznej si�y (Merowingowie to �kr�lowie d�ugow�osi"). Spory dyna-
styczne zmusza�y Merowing�w do szukania poparcia mo�nych i bisku-
p�w: st�d szybkie przej�cie d�br kr�lewskich w r�ce wielmo��w, st�d
te� liczne prezenty i przywileje dla Ko�cio�a i �wieckich pan�w. Osta-
tecznie u schy�ku VII w. w�adcy merowi�scy byli ju� tylko �gnu�nymi
kr�lami" (rois faineants), bez wp�ywu na sprawy pa�stwa. Ster przej�a
energiczna rodzina Amulfing�w, zwanych potem Karolingami, kt�rzy od
schy�ku VII w. sprawowali dziedzicznie wp�ywowy urz�d majordoma.
To oni stan�li na czele mo�now�adztwa.
Dw�r w�adc�w frankijskich (palatium) przemieszcza� si�, jak w p�-

niejszych �redniowiecznych monarchiach, z miejsca na miejsce: u�atwia�o
to utrzymanie du�ego zespo�u ludzi i wzmacnianie lojalno�ci prowincji.
Organizacja dworu by�a prymitywna, jedynie kancelaria stanowi�a resort
fachowy, poza tym brakowa�o podzia�u funkcji publicznych. Okre�lone
by�y funkcje dworskie; do zada� administracyjnych, dyplomatycznych czy
wojskowych kr�l wykorzystywa� dygnitarzy dworskich wedle swego uzna-
nia. W otoczeniu w�adc�w pr�cz Frank�w pojawili si� rych�o ludzie z ary-
stokracji galo-rzymskiej.
53
Zarz�d lokalny te� by� uproszczony. Znik�y dawne rzymskie

prowincje, w okr�gach administracyjnych pe�ni� w�adzy administracyjnej,
s�dowej i wojskowej skupi� hrabia, z pocz�tku jednak w pe�ni zale�ny
od w�adcy. W VII w. hrabiowie stali si� ju� raczej rzecznikami miejsco-
wych wielmo��w ni� instrumentem kr�la. Na samym dole, we wsiach i tzw.
setniach (na kt�re dzieli�y si� hrabstwa) trwa�y pozosta�o�ci ustroju ple-
miennego: zgromadzenia wolnych, lokalne funkcje z wyboru, s�downictwo
z udzia�em og�u wolnych. Z czasem te ludowe elementy ustroju byty
likwidowane lub ulega�y zwyrodnieniu.
Dawny rzymski system podatkowy za�ama� si� rych�o wskutek nie-

sprawno�ci administracji i spor�w ludno�ci. Wcze�nie te� upowszechnia�
si� immunitet. Domeny kr�lewskie by�y wy��czone ze zwyk�ego sys-
temu podatkowego i s�dowego: �wiadczenia od zale�nej ludno�ci zbiera�
tu zarz�dca d�br monarszych, on te� sprawowa� s�dy. Rozdane mo�nym
i Ko�cio�owi dobra kr�lewskie zachowa�y ten przywilej. Ko�ci� skutecz-
nie dobija� si� rozszerzenia owego immunitetu na wszystkie swe dobra,
tak�e nie pochodz�ce z rozdawnictwa kr�lewskiej domeny. Podstawa opo-
datkowania skurczy�a si� wi�c dramatycznie. W du�ej cz�ci wielkich ma-
j�tk�w urz�dnicy pa�stwowi nie mogli pobiera� podatk�w ani s�dzi� lud-
no�ci; wolni ch�opi germa�scy ostro opierali si� opodatkowaniu. Rozwi-
n�y si� natomiast r�ne c�a i op�aty targowe.
Pr�cz elitarnej dru�yny nadwornej, w systemie militarnym

wci�� trwa�a zasada pospolitego ruszenia wolnych, rozci�gni�ta na woln�
ludno�� niefrankijsk� (Galo-Rzymian, Burgund�w, Wizygot�w itd.). By�a
to si�a du�a, ale coraz gorzej wy�wiczona, coraz mniej zdyscyplinowana.
Powolne post�py feudalizacji, a wi�c zmniejszanie si� liczby wolnych ch�o-
p�w, podgryza�y ten archaiczny spos�b wojowania. Tote� od VII w. Ar-
nulfingowie zacz�li upowszechnia� kawaleri�: formacj� szybk�
i skuteczn�, dzi�ki kt�rej majordom Karol Martel zdo�a� odeprze� atak
Arab�w na pa�stwo Frank�w (732, bitwa pod Poitiers). Ale wyposa�enie
kawalerzysty by�o kosztowne (ko� wart by� sze�ciu wo��w). Aby rozsze-
rzy� zawodow� s�u�b� konn�, wypada�o nadawa� kandydatom do niej
ziemi�, obci��on� obowi�zkiem s�u�by kawaleryjskiej na wezwanie tego,
kto ziemi� nada�: kr�la lub wielmo�y.
54
Pa�stwa ,,barbarzy�skie"
W pa�stwie frankijskim os�ab�a wydatnie rola pieni�dza: by� on raczej

�rodkiem tezauryzacji ni� obrotu. Aby wi�c kupi� us�ugi urz�dnika, wo-
jownika, nauczyciela czy artysty, mo�na by�o wzi�� go na utrzymanie
lub nada� mu dochody z ziemi. Pierwszy system wymaga� oczywi�cie
lojalno�ci, wierno�ci osobistej, skoro ludzie �yj�cy na koszt patrona
przebywali na jego dworze, cz�sto pod jednym dachem. Spos�b ten mia�
jednak ograniczon� �pojemno��", bo utrzymanie du�ych zespo��w ludzi
w jednym miejscu by�o trudne. System drugi, nadanie dochod�w z ziemi,
by� ekonomicznie wygodniejszy, lecz rozlu�nia� wi�zi osobiste z patro-
nem. Pr�b� po��czenia zalet obu tych metod stanie si� system l e n -
n y. Najcz�ciej za� kupowan� w zamian za nadania ziemi us�ug� b�dzie
w�a�nie s�u�ba konna.
///. Pa�stwa s�owia�skie
Pierwsze pa�stwa s�owia�skie powsta�y na pograniczu Bizancjum i pa�-

stwa Frank�w, tj. na po�udniowych i po�udniowo-zachodnich kresach S�o-
wia�szczyzny. Ju� w I po�owie VII w. istnia�a formacja pa�stwowa Ka-
rantan�w, przodk�w S�owe�c�w, nad g�rn� Draw�. W bliskim s�siedz-
twie, z centrum nad �rodkowym Dunajem, istnia�o od 568 r. rozleg�e,
lecz prymitywne pa�stwo turkskich Awar�w, przyby�ych tu ze Wschodu.
Ujarzmieni przez nich S�owianie zbuntowali si� w 623 r. pod przewodem
frankijskiego kupca Samona. Tak powsta�o tzw. pa�stwo Samona, s�o-
wia�ska formacja polityczna z o�rodkiem na Morawach: zapewne zacho-
wa�a si� po cz�ci ci�g�o�� urz�dze� politycznych od pa�stwa Samona
do Wielkiej Morawy. Pa�stwo wielkomorawskie ujawni�o si� ok. 830 r.
jako gotowa budowla polityczna; odegra�o spor� rol� w likwidowaniu zwierzch-
nictwa Frank�w nad zachodnimi S�owianami. W szczytowym swym okre-
sie, u schy�ku IX w., Wielka Morawa panowa�a m.in. nad Czechami,
S�owacj�, S�owianami w Pannonii; na p�nocy obj�a teryto�um Wi�lan.
Rozpad tej formacji nast�pi� w pocz. X w. (906). W tym samym stuleciu
ukszta�towa�o si� natomiast pa�stwo czeskie pod w�adz� Przemy�lid�w
z Pragi: za Boles�awa Srogiego (od r. 929) panowa�o m.in. nad Morawami,
55
S�owacj�, �l�skiem. Nieco p�niej uformowa�o si�, tak�e ju� solidne, pa�-
stwo polskie ksi�cia Mieszka.
Na Ba�kanach powsta�o, by� mo�e ju� u schy�ku VII w., pa�stwo bu�-
garskie. Jego podk�adem etnicznym byli S�owianie, kt�rzy siedzieli tu od
VI w. i wch�on�li miejscow� ludno�� track�. Po r. 679 dostali si� pod
panowanie turkskich Bu�gar�w przyby�ych znad Morza Czarnego. Lud-
no�� s�owia�ska wch�on�a tych zdobywc�w, kt�rzy mi�dzy innymi przy-
j�li s�owia�ski j�zyk. Pa�stwo bu�garskie ju� na prze�omie IX i X w.
stanowi�o wczesnofeudaln� monarchi� ukszta�towan� nie bez wp�ywu in-
stytucji politycznych Bizancjum. Na Ba�kanach istnia�y te�, ju� w IX w.,
struktury pa�stwowe Serb�w i Chorwat�w.
Osobliwa by�a geneza pa�stwa w�gierskiego. Syberyjski, ugro-fi�ski

lud Madziar�w nauczy� si� koczowniczego pasterstwa od turkskich Ono-
gur�w (kt�rzy dali Madziarom ich drug� nazw�: st�d okre�lenia Ungam,
Hongrie, W�gry). Po d�ugich w�dr�wkach Madziarowie rozbili w pocz.
X w. Wielk� Moraw� i opanowali zasiedlon� przez S�owian naddunajsk�
Pannoni�. Dzi�ki wyj�tkowym talentom je�dzieckim urz�dzali dalekie raj-
dy �upieskie, docieraj�c a� do �rodkowej Francji i po�udnia W�och. Ale
w X w. pa�stwo niemieckie zamkn�o im wyj�cia na Zach�d, a w 955 r.
w bitwie nad rzek� Lech Niemcy zadali Madziarom mia�d��c� kl�sk�.
Ju� przedtem zreszt� ros�y ich zainteresowania dla rolnictwa a troska
o zbiory utrudnia�a dalekie wyprawy. W X w. Madziarzy stopili si� z rol-
niczymi S�owianami panno�skimi (narzucaj�c im jednak sw�j j�zyk) i prze-
szli od ustroju plemiennego do solidnej formacji pa�stwowej. W�adza w niej
przypad�a potomkom wielkiego wodza Arpada: jeden z nich, Vaik, przyj��
w r. 1001 chrzest, a zarazem tytu� kr�la i imi� Stefana.
W I p�. IX w. istnia� ju� o�rodek pa�stwowy S�owian wschodnich

w Kijowie. P�niej w Nowogrodzie utrwali�a si� w�adza Rurykowicz�w,
potomk�w norma�skiego (szwedzkiego) wodza Ruryka, kt�ry przyby� tu
z dru�yn� swych ziomk�w. W 883 r. nowogrodzki ksi�� Oleg opanowa�
Kij�w, kt�ry sta� si� centrum pa�stwowo�ci wschodnios�owia�skiej. Nor-
ma�ska dynastia i jej dru�yna wtopi�y si� szybko w s�owia�sk� elit� spo-
�eczn�. Mo�na przypuszcza�, �e stosunki mi�dzy Rurykowiczami a s�o-
wia�skimi wielmo�ami, kt�rzy ich przyj�li za w�adc�w, uregulowa�a umo-
wa (nad).
56
Pa�stwa ^barbarzy�skie"
Organizacje pa�stwowe S�owian nie s� jedynym przyk�adem rozwoju

rodzimego, tj. bez �syntezy rzymsko-barbarzy�skiej" : podobna by�a ewo-
lucja polityczna Skandynaw�w, a p�niej lud�w ba�tyckich. Pewne od-
dzia�ywania postantyczne u S�owian jednak wyst�pi�y: kontakty z Bizan-
cjum oddzia�a�y na ustr�j Bu�garii (du�a rola pisma w administracji), pa�-
stwa Karantan�w i Chorwat�w mia�y z kolei kontakty z typowym krajem
syntezy rzymsko-barbarzy�skiej, longobardzk� Itali�.
Droga rozwoju wiod�a od pa�stw w wymiarze terytori�w plemiennych

poprzez konfederacje takich pa�stw (powsta�e w drodze przemocy
lub dobrowolnego ��czenia) a� po pa�stwa mniej czy wi�cej jednolite,
w kt�rych dawne cz�ony konfederacji mog�y zachowa� charakter okr�g�w
administracyjnych. W konfederacjach istnia�y z regu�y o�rodki hegemo-
nialne. Pokrewie�stwo etniczne u�atwia�o ��czenie r�nych grup ludno�ci
w wielkie struktury pa�stwowe, a zagro�enia ze strony s�siad�w lub ko-
czownik�w, wci�� jeszcze w�druj�cych po Europie, sprzyja�y podtrzymy-
waniu owych struktur. Niekiedy donios�� rol� pa�stwowotw�rcz� odgry-
wa�y czynniki etnicznie obce: to przypadek turkskich Bu�gar�w w�r�d
S�owian nad dolnym Dunajem i szwedzkich Wareg�w w�r�d S�owian wschod-
nich. W X wieku wyst�pi� ju� pe�ny rozw�j formacji pa�stwowych u S�o-
wian, organizacja plemienna utrzymywa�a si� w�wczas tylko u nielicz-
nych lud�w s�owia�skich.
Kryterium przej�cia od ustroju plemiennego do pa�stwa by�o zrzu-

cenie kontroli zgromadzenia ludowego (wiecu) nad w�ad-
cami oraz skupionymi przy nich grupami uprzywilejowanych. Owi uprzy-
wilejowani wywodzili si� g��wnie ze starszyzny plemiennej, ale do��czali
do nich ludzie nowi, promowani przez w�adc�. Og� ludno�ci straci� prawa
polityczne, ale zachowa� wolno�� osobist�; zale�no�� od ksi�cia wyra�a�a
si� w przymusowej daninie i pewnych pos�ugach (np. transportowych).
W�adca dysponowa� te� �upami wojennymi, trybutami od podbitych grup,
c�ami od kupc�w, dochodem z kar s�dowych. Gospodarstwa ksi�cia i wiel-
mo��w stanowi�y w�asno�� ziemsk�, uprawian� przez niewolnych osadzo-
nych na wyodr�bnionych dzia�ach ziemi. Uprzywilejowani otrzymywali
ze skarbu w�adcy zaopatrzenie w postaci prezent�w i sta�ych �wiadcze�.
Spo�r�d wielmo��w w�adcy komponowali swoje rady, zwo�ywali te� niekie-
dy zjazdy mo�nych z ca�ego pa�stwa. Jak si� zdaje nierzadko usta-
57
nawiano na dworze najwy�szego urz�dnika, swego rodzaju wiceksi�cia.

Konfederacyjny charakter pa�stwa wyra�a} si� w pozostawianiu w dawnych
terytoriach plemiennych miejscowych ksi��t jako dygnitarzy zale�nych od
w�adcy; stopniowo jednak owych lokalnych dynast�w zast�powali namiest-
nicy w�adcy (cz�sto jego synowie). D��enia od�rodkowe wyst�powa�y, ale
nie na wielk� skal�: mo�ni poszczeg�lnych teryto��w widzieli niema�y
interes w zacie�nianiu zwi�zk�w pa�stwowych, jako �e pa�stwo u S�owian
sta�o si� pot�nym czynnikiem przy�pieszenia proces�w feudalizacyjnych.
Pozostawa�y niekiedy (np. na Rusi Kijowskiej w X w.) �lady wiec�w,
dawne wsp�lnoty terytorialne wykorzystywane by�y jako element budowli
pa�stwowej. Przetrwa�y tak�e �lady powszechnej s�u�by wojskowej. Og�l
ludno�ci uczestniczy� w wojnie obronnej, a pomocniczo tak�e w wypra-
wach przeciw s�siadom. G��wn� si�� militarn� stanowi�a jednak d r u � y -
n a ksi�cia, niezbyt zapewne liczna (kilkusetosobowa), ale sprawna i sku-
teczna. Utrzymywana bezpo�rednio przez w�adc� i skoszarowana, odnosi�a
ze s�u�by niema�e korzy�ci. W�adca dba� o ni� (ksi�� kijowski W�odzi-
mierz kupi� dru�ynnikom srebrne �y�ki, bo nie chcieli je�� drewnianymi);
utrzymanie ksi��ce, prezenty i �upy zapewnia�y tej tzw. dru�ynie m�od-

szej wysoki poziom �ycia. Istnia�y te� - np. na Rusi - �dru�yny starsze"
sk�adaj�ce si� z bojar�w-dow�dc�w, bliskich wsp�pracownik�w ksi�cia.
Do tego nale�y doda� si�y najenme z�o�one z obcych (ksi��ta kijowscy
�ci�gali je ze Skandynawii), dru�yny (skromne) wielmo��w, wreszcie wo-
jownik�w wyposa�anych w ziemi� z obowi�zkiem s�u�by (pocz�tkowo
by�y to nadania do�ywotnie). Przysz�o�� nale�a�a do tych ostatnich, bo
stan gospodarki uniemo�liwia� powi�kszanie skoszarowanego w jednym
miejscu zespo�u dru�ynnik�w.
Wa�nym gwarantem �adu dla zbiorowo�ci oraz instrumentem dominacji

i �r�d�em dochod�w (z kar maj�tkowych) dla w�adzy by�o s�downictwo.
Zachowa�y si� pewne ludowe formy s�downictwa s�siedzkiego, ale wa�ne
sprawy nale�a�y do s�d�w lokalnych funkcjonariuszy i s�du ksi�cia.
Organizacja plemienna nie dawa�a wielkich szans pr�bom chrystiani-

zacji, ale i po powstaniu formacji pa�stwowych wprowadzanie chrze�cija�-
stwa wymaga�o - pr�cz ch�ci - �rodk�w materialnych, wypada�o bowiem
stworzy� i utrzymywa� struktury ko�cielne. By�y to wszak�e wydatki dla
w�adzy op�acalne. Ko�ci�, w IX-X w. poddany z regu�y zwierzchnictwu
58
Pa�stwa ,,barbarzy�skie"
w�adc�w, dysponowa� du�ym do�wiadczeniem: kler zna� techniki admi-

nistracyjne i prawne, potrafi� czyta� i pisa�. Te umiej�tno�ci mo�na by�o
wykorzysta� w s�u�bie pa�stwa. Najwcze�niej nast�pi�a chrystianizacja pa�-
stwa Karantan�w (w po�owie VIII w.). Nieco p�niej nowa wiara dotar�a
do Chorwacji i na Morawy. Ksi�� wielkomorawski Ro�cis�aw d��y� do
stworzenia w�asnego biskupstwa i w�asnej kadry duchownych, tote� zwr�-
ci� si� o pomoc do Bizancjum: odpowiedzi� by�a morawska misja wybit-
nych duchownych Ko�cio�a wschodniego, Konstantyna (Cyryla) i Meto-
dego. Nie przynios�a ona trwa�ych zwi�zk�w tego obszaru z Ko�cio�em
wschodnim, obrz�dek �aci�ski zwyci�y� w Czechach (u schy�ku IX w.)
i na W�grzech (w pocz. XI w.). Chrystianizm w wersji wschodniej utrwali�
si� w Bu�garii (od 864 r.) i na Rusi, gdzie w p�. X w. ksi�na Olga
by�a ju� chrze�cijank�. Walor religii pa�stwowej nada� chrystianizmowi
ksi�� W�odzimierz (988): prawos�awna wersja chrze�cija�stwa sta�a si�
na Rusi przewodnikiem kultury bizanty�skiej i impulsem dla pi�miennic-
twa rodzimego.
Tak jak w innych krajach nie ulegaj�cych silnemu wp�ywowi urz�dze�

postantycznych, w pa�stwach s�owia�skich sukces stosunk�w feudalnych
przyszed� do�� p�no, na og� w XI wieku. Polega�o to na zagarnianiu
ch�opskiej w�asno�ci pod skrzyd�a wielkiej w�asno�ci mo�nych, Ko�cio�a
i rycerstwa. Wyzutemu z w�asno�ci ch�opu narzucano rosn�ce ci�ary (da-
niny i robocizny) na rzecz pana ziemi, a cz�sto i ograniczano swobod�.
Pojawi�a si� r�wnie�, cho� zwyci�a�a dopiero p�niej, s�dowo-admini-
stracyjna w�adza pana ziemi nad ch�opem - rezultat immunitet�w. Powoli
te� stapia�a si� z poddanymi ch�opami niezbyt liczna warstwa niewolnych
pracuj�cych od dawna w maj�tkach ksi��t i wielmo��w. Tam jednak,
gdzie niewolnych by�o wielu (np. w Chorwacji) wi�ksze znaczenie pracy
niewolnej raczej op�nia�o procesy uzale�niania wolnych ch�op�w. Dla
rozwoju podda�stwa decyduj�cy by� na og� wiek XI, utwierdzano je
d�ugo - a� do w. XIII.
W nauce przewa�a pogl�d, �e s�owia�scy mo�ni byli zbyt s�abi, aby

odegra� g��wn� rol� w procesie feudalizacji i �e szczeg�lna rola przypad�a
tu aparatowi pa�stwowemu. Chrystianizacja stwarza�a potrzeb� uposa�e-
nia instytucji ko�cielnych; rozbudowywa� si� aparat urz�dniczy, kt�ry co-
raz trudniej by�o wynagradza� z ksi��cego skarbu; dru�ynnik�w osadzano
59
na ziemi i podobnie nadaniami ziemi wynagradzano nowych kandydat�w

na wojownik�w. Ksi��, kt�ry od pocz�tku �ci�ga� �wiadczenia od og�u
ludno�ci, przekazywa� teraz prawo pobierania �wiadcze� z oznaczonych
gospodarstw ch�opskich, wsi i z ca�ych kluczy maj�tkowych. Te �wiad-
czenia, wzrastaj�ce, stawa�y si� prawnym wyrazem w�asno�ci ziemi w r�ku
prywatnego pana. Z t� w�asno�ci�, formowan� dzi�ki dzia�aniom pa�stwa,
stapia�y si� wcze�niej istniej�ce maj�tki mo�nych uprawiane przez ludzi nie-
wolnych, a ci z kolei upodabniali si�, przynajmniej faktycznie, do pod-
danych ch�op�w. Procesy te przy�pieszane by�y jeszcze poprzez coraz �miel-
sze bezprawne zagarnianie przez mo�nych pan�w nowych ziem z woln�
ludno�ci� rolnicz�. Wyka�cza�o ca�� struktur� wielkich w�o�ci feudalnych
wyjmowanie ich spod ksi��cej w�adzy s�dowej i skarbowej poprzez im-
munitety, Tak�e i one by�y po cz�ci nadaniem pa�stwa, po cz�ci za�
uzurpacj� mo�nych w�a�cicieli.
Podobna jak u S�owian ewolucja socjopolityczna - rodzima, bez �syn-

tezy rzymsko-barbarzy�skiej" - dope�nia�a si� i u innych lud�w, np. skan-
dynawskich i ba�tyckich. Mia�a ona tam swe osobliwe cechy. I tak, u Skan-
dynaw�w uprawiane na wielk� skal�, a� do XI w., wyprawy lupieskie
op�nia�y procesy feudalizacji. Ogromne �upy nie sk�ania�y mo�nych do
zach�annego rozszerzania ich w�asno�ci ziemskiej kosztem wolnych ch�o-
p�w. Maj�tki wielmo��w uprawiane by�y przez niewolnych, nader licz-
nych, co te� stanowi�o rezultat grabie�czych wypraw za morze. Gdy od
schy�ku X w. wyprawy te stawa�y si� coraz, trudniejsze, mo�ni rabusie
usi�owali znale�� dla nich surogat w �upieniu w�asnego kraju. Zar�wno
s�absze zaanga�owanie mo�nych w procesy feudalizacji, jak i znaczne
ich zainteresowanie wewn�trznymi rozbojami sprawia�y, �e nie byli oni
sk�onni popiera� silnej w�adzy monarszej, kt�ra Te� z du�ym trudem i op�-
nieniem stabilizowa�a w Skandynawii sw� pozycj�. Wolni ch�opi (bander)
stanowi� tedy b�d� na tym obszarze (z wy��czeniem Danii) realn� si��

spo�eczn�.
Rozdzia� pi�ty
Impe�a �redniowieczne
/. Cesarstwo Romaj�w
Kontynuacja cesarstwa wschodniorzymskiego w l. 395-1453 do-

piero od XVI w. okre�lana by�a coraz powszechniej mianem
Bizancjum (od dawnej greckiej nazwy Konstantynopola). Sami
Bizanty�czycy zwali siebie Rzymianami (Romajami), a swe pa�stwo -
cesarstwem Romaj�w (basileia ton Romaion), podkre�laj�c w ten spos�b
ci�g�o�� cesarstwa na Wschodzie.
Bizancjum ma - jako pa�stwo - kiepsk� reputacj� nawet w�r�d niekt�-

rych badaczy uznaj�cych warto�ci bizanty�skiej sztuki i nauki. Jego sy-
stem polityczny ma wi�c by� nagromadzeniem despotycznego okrucie�-
stwa, zbrodni i intryg: ale �w polityczny horror przetrwa� przecie� blisko
1100 lat. Ma te� by� przyk�adem ustrojowego skostnienia, ale w istocie
Bizancjum, w poszukiwaniu politycznej r�wnowagi, wci�� zmienia�o swe
instytucje. Dw�r w Konstantynopolu promieniowa� na monarchie Europy
(tak�e zachodniej) nieco podobnie jak dw�r Ludwika XIV w XVII wieku;
wywiera� te� wp�yw poza Europ�. �lady tego wp�ywu przechowa�y si�
i w epoce nowo�ytnej.
Cesarstwo wschodniorzymskie nie podzieli�o losu zachodniej cz�ci im-

perium, utrzyma�o niezale�no�� i w�asn� osobowo�� polityczn�. Zawdzi�-
cza�o to s�abszemu naciskowi lud�w barbarzy�skich na prowincje wschod-
nie w IV-V w. oraz zr�cznej polityce kierowania barbarzy�c�w na Za-
61
ch�d, wygrywania sprzeczno�ci w�r�d wrog�w, unikania barbaryzacji woj-

ska. Bizancjum mia�o ponadto du�o wi�ksz� odporno�� na kryzys systemu
spo�ecznego. Latyfundia bliskowschodnie w Syrii i Egipcie szybko przy-
swaja�y sobie system kolonatu, w Azji Mniejszej i na Ba�kanach zacho-
wa�a si� silna w�asno�� ch�opska. Wolni ch�opi stanowili podstaw� armii
i tworzyli rynek dla produkcji miejskiej. Nie dosz�o tedy do upadku miast:
Aleksandria, Antiochia, Tessalonika, a zw�aszcza olbrzymi Konstantyno-

pol to wielkie centra produkcji i wymiany. Nomisma, bizanty�ski pieni�dz,
zwany na Zachodzie besantem, by� w Europie do XIII w. jedyn� �tward�"

walut�.
W VI i VII w. Bizancjum znalaz�o si� na kraw�dzi upadku wskutek

inwazji perskich, s�owia�skich, arabskich i awarskich; utraci�o wi�kszo��
prowincji ba�ka�skich, Bliski Wsch�d, Afryk�. U progu II tysi�clecia skur-
czy�o si� do niewielkiego obszaru (Grecja, Macedonia, Azja Mniejsza,
ma�e przycz�ki w Italii). Ale utrata trudnych do obrony prowincji u�atwi�a
wewn�trzn� konsolidacj� pa�stwa, zapocz�tkowan� w VII i VIII w. refor-
mami cesarzy Herakliusza i Leona III. Dynastia macedo�ska przywr�ci�a
cesarstwu si�� w X i XI w. G��wnym jej sukcesem by�o ujarzmienie pa�-
stwa bu�garskiego (1018). Jednak w XI-XII w. przybyli nowi wrogowie:
Turcy i normandzcy w�adcy Sycylii. Os�abione walkami z nimi Bizancjum

pad�o w r. 1204 �upem zachodnich krzy�owc�w, ale w�adza bizanty�ska
utrzyma�a si� w kilku centrach (Epir, Trebizonda, Nikeia). W�adcy Nikei,
Paleologowie, odzyskali w r. 1261 Konstantynopol i odtworzyli cesarstwo,
ale nie uda�o im si� przywr�ci� granic z 1204 roku. W XIV w., gdy Turcy
opanowali Azj� Mniejsz�, Bizancjum skurczy�o si� do posiad�o�ci grec-
kich i okolic Konstantynopola. Wegetowa�o doôku 1453, kiedy to su�tan
Mahomet II zdoby� stolic� cesarstwa. Twierdze na Peloponezie broni�y

si� do 1462 r.
Cesarz Romaj�w by� absolutnym w�adc�: �r�d�em prawa, naj-

wy�szym s�dzi�, panem administracji i wojska. W Bizancjum uznawano,
�e stoi on na czele chrze�cija�skiej wsp�lnoty (oikumene): jego podw�adnymi
s� wszyscy chrze�cija�scy w�adcy, jego �bracia" i �przyjaciele". Cesarz byt
te� g�ow� Ko�cio�a i szerzycielem wiary: st�d jego tytu�y �trzynastego
aposto�a", �r�wnego aposto�om". Opozycja polityczna uchodzi�a zatem za
herezj� - i odwrotnie. Sofistyczne spory teologiczne roznami�tnia�y w Bi-
62
Imperia �redniowieczne
zancjum nie tylko kler, lecz tak�e dygnitarzy, genera��w, mieszczan, lud.
Teoria imperialna i ceremonia� dworski akcentowa�y rol� cesarza jako
namiestnika Bo�ego na ziemi. Bizancjum wprowadzi�o mod� szerokich
tron�w mog�cych pomie�ci� dwie osoby, bo cesarz wsp�rz�dzi� ze swym
panem, Chrystusem. Nawet dygnitarze padali przed w�adc� na twarz w ak-
cie adoracji; na portretach cesarz i jego dw�r upozowani s� tak samo jak
Chrystus w otoczeniu �wi�tych. Jak B�g w �wiecie, tak cesarz w pa�stwie
by� wszechobecny: symbolizowa�o to umieszczanie jego portret�w na zna-
kach wojska, pier�cieniach dygnitarzy, piecz�ciach, miarach i wagach, w gma-
chach publicznych i nawet w ko�cio�ach. Trwaj�cy do dzi� w wielu krajach
zwyczaj umieszczania portret�w g�owy pa�stwa w miejscach publicznych
to wynalazek bizanty�ski, podobnie jak koronacja ko�cielna monarchy,
kt�ra upowszechni�a si� w ca�ej prawie Europie.
Ale �w p�boski cesarz, basileus, zawsze musia� liczy� si� z przewro-

tem pa�acowym, buntem wojska, rewolt� ludu stolicy. Nie utrwali�a si�
zasada dziedziczenia tronu, jakkolwiek basileus mia� wielki wp�yw na
nast�pstwo (desygnuj�c przysz�ego cesarza i dopuszczaj�c go do wsp�-
rz�d�w). Tworzy�y si� wi�c ca�e dynastie, ale formaln� podstaw� sukcesji
by�a �elekcja przez senat, wojsko i lud", traktowana jako realizacja wy-
boru w�adcy przez samego Boga inspiruj�cego wyborc�w. W praktyce
lud tylko aklamowa� nowego cesarza na stadionie wy�cig�w konnych,
wyb�r senatu by� za� formalno�ci�. Decydowa�y wola rz�dz�cego cesarza,
intrygi dworskie, stanowisko armii. S�dzono, �e cesarz mo�e rz�dzi� tak
drogo, dop�ki B�g otacza go opiek�. Upadek cesarza w przewrocie po-
litycznym to znak, �e B�g odwr�ci� si� od niego i cofn�� mu delegacj�
w�adzy. Spo�r�d 88 cesarzy Bizancjum tylko 37 zmar�o naturaln� �mier-
ci�, do ko�ca sprawuj�c w�adz�.
Teoretycznie cesarz reprezentowa� ci�g�o�� w�adzy rzymskiej od cza-

s�w Oktawiana, ale tylko do czas�w Leona III (717-741) mo�na m�wi�
o kontynuowaniu tej absolutnej monarchii, kt�r� stworzyli Dioklecjan i Kon-
stantyn Wielki. By�a to formacja scentralizowana, wsparta na silnej biu-
rokracji i armii zawodowej (przy rozdziale funkcji cywilnych i wojsko-
wych). Nie stwarza�a �adnych form reprezentacji spo�ecznej. Dygnitarski
senat (synkletos) nie mia� wi�kszych uprawnie�. Demy, tj. kluby sportowe
w hippodromie (stadionie wy�cigowym), odgrywa�y rol� quasi-partii po-
63
litycznych (czerwoni, biali, ale g��wnie b��kitni i zieloni). Wyra�a�y one

opinie r�nych grup ludno�ci Konstantynopola, kt�ra tylko w hippodromie
miewa�a bezpo�redni kontakt z cesarzem. Jednak�e od VII w. nast�powa�
zmierzch ich politycznej roli. Ostre w Bizancjum konflikty socjopolityczne
znajdowa�y uj�cie jedynie w rewoltach, spiskach, intrygach i przewrotach

pa�acowych.
A� do VIII w. funkcjonariusze cywilni mieli przewag� nad wojsko-

wymi. Tworzyli oni grono cesarskich ministr�w (consistwium). Stopnio-
wo ustr�j nasyca� si� elementami greckimi (zanik �aciny w urz�dach i ar-
mii) oraz orientalnymi. Ceremonia� i aparat dworski modelowano na wzo-
rach orientalnych. Ka�dy urz�dnik mia� jaki� pompatyczny tytu� dworski,
co podkre�la�o, �e jego w�adza czerpie si�� ze zwi�zku z cesarzem i dwo-
rem. W miar� up�ywu czasu pojawia�o si� jednak coraz wi�cej urz�d�w
i tytu��w nie daj�cych realnej w�adzy. Od VII i VIII w. �amano te� zasad�
rozdzia�u funkcji wojskowych i cywilnych. W miejsce du�ych prefektur
pojawi�y si� mniejsze okr�gi, temy, ze strategami na czele. Strateg - do-
w�dca wojskowy, szef administracji i policji, s�dzia zwierzchni w swoim
okr�gu - stal si� g��wn� figur� systemu politycznego. Stworzono jednak
solidne gwarancje, by nie usamodzielni� si� i nie sta� przyw�dc� miej-
scowej arystokracji (ograniczanie kadencji, zakazy nabywania ziemi i za-
wierania ma��e�stw w okr�gach urz�dowania: takie regulacje pojawia�y
si� p�niej w wielu krajach Europy). Reorganizowano tak�e urz�dy cen-
tralne: tzw. logotheta tou dromou sta� si� rodzajem pierwszego ministra,
ogromn� rol� zacz�� odgrywa� szef zarz�du stolicy, eparcha Konstanty-
nopola. Wysokie funkcje obejmowali nieraz ludzie skromnego pochodze-
nia. W Bizancjum zreszt� szans� spo�ecznego awansu by�y w og�le wi�ksze
ni� w feudalnej Europie: kariery administracyjne, wojskowe, duchowne
by�y do�� szeroko otwarte dla ludzi zdolnych, nie istnia�y sztywne przedzia�y
stanowe. Cesarz Bazyli I zaczyna� karier� jako stajenny na cesarskim dwo-
rze, Leon III by� syryjskim ch�opem; nieufno�� w�adc�w do starych rod�w
arystokratycznych sk�ania�a ich do promowania plebejuszy. W IX i X w.
warstwa dygnitarska przyt�oczy�a arystokracj� rodow�. P�niej obie grupy
stopi�y si� ze sob�, awanse spo�eczne sta�y si� rzadsze, cho� nie zanik�y
zupe�nie.
64
Od XI w. usi�owano przywr�ci� rozdzia� hierarchii cywilnej i wojsko-

wej, z przewag� tej pierwszej; strategowie tracili wp�ywy, potem znikli.
W�adza w temach przypad�a jednak dow�dcom wojskowym, same okr�gi
terytorialne zacz�y si� zmniejsza� i, zarz�dzane przez owych gubernato-
r�w wojskowych (duces), uniezale�nia�y si� od rz�du. Ostatnie dwa wieki
cesarstwa to czas rozdrobnienia w�adzy pog��bianego przez dynasti� Pa-
leolog�w, bo w XIV w. pojawi�y si� apana�e cz�onk�w rodziny panuj�cej
(np. rozleg�y despotat Morei). W�adza cesarza pod koniec si�ga�a niewiele
dalej ni� za rogatki stolicy.
Przez wiele wiek�w system polityczny Bizancjum zdawa� jednak egza-

min w piekielnie trudnym okr��eniu przez licznych i wojowniczych nie-
przyjaci�: Pers�w, S�owian, Awar�w, Arab�w, Turk�w, zachodnich krzy-
�owc�w... Cesarstwo zawdzi�cza�o to administracji i armii.
Administracja zapewnia�a elementarn� r�wnowag� wewn�trzn� - wygry-
waj�c szlacht� dygnitarsk� przeciw rodowej, broni�c w�asno�ci ch�opskiej
przed zach�anno�ci� wielmo��w, wykorzystuj�c wp�ywy Ko�cio�a w�r�d
mas itd. Stara�a si� te� o r�wnowag� w uk�adzie si� zewn�trznych. Bi-
zancjum do perfekcji doprowadzi�o sztuk� dyplomacji i szpiegostwa, upra-
wianego za parawanem aktywno�ci kupieckiej. Doskonale rozpoznanie sy-
tuacji pozwala�o sk��ca� wrog�w i prowadzi� polityk� dywersji (popieranie
we wrogich krajach opozycji i walk o tron, przekupywanie s�siednich w�ad-
c�w, zdobywanie wp�ywu politycznego dzi�ki akcji misyjnej Ko�cio�a gre-
ckiego). Dzi�ki inteligentnej polityce potrafiono neutralizowa� wrog�w, two-
rzy� pa�stwa wasalne, niszczy� jednych nieprzyjaci� r�kami drugich.
Siln� stron� Bizancjum by� te� system militarny. Obowi�zywa�a

zasada powszechnej s�u�by, ale w istocie wojsko mia�o charakter zawodowy
(ochotnicy i oddzia�y najemne). W VII w. pojawi�o si� w temach osad-
nictwo wojskowe (dziedziczne nadania dzia�ek ziemi z dziedzicznym obo-
wi�zkiem s�u�by konnej). W X w. uzupe�niono to wi�kszymi nadaniami
ziemi obci��onymi kosztowniejsz� s�u�b� ci�kozbrojnych kawalerzyst�w.
Osadnictwo militarne wzmocni�o w�asno�� ch�opsk� i zapewni�o cesarstwu
s�u�b� bitnych g�rali anatolijskich i kaukaskich, a tak�e grup S�owian. Obok
tej armii rezerwowej istnia� zawodowy trzon wojska, tzw. tagmata: dobrze
wyszkolony, ze �wietnymi s�u�bami technicznymi (transport, wywiad, ��czno��,
intendentura, s�u�ba sanitarna). Armia doskonale zna�a sposoby wojowa-
65
ni� r�nych nieprzyjaci� i elastycznie si� do nich dostosowywa�a. Umie-

j�tnie prowadzono wojn� psychologiczn�, korumpowano wrog�w i demo-
ralizowano ich (groz� budzi� tzw. ogie� grecki, kt�ry pali� si� nawet na
morzu: w sk�ad tej kompozycji wchodzi�a nafta). Ale ca�y ten system,
wzmocniony jeszcze dobr� sztuk� fortyfikacji i siln� flot�, zacz�� si� rozk�a-
da� w XI w. w wyniku ubo�enia skarbu cesarskiego i s�abni�cia w�asno�ci
ch�opskiej. Upowszechnia�y si� zatem nadania ziemi nader podobne do
zachodniego lenna: do�ywotnia tzw. pronoia z obowi�zkiem wystawiania
na koszt pronojariusza zbrojnego oddzia�u. W odr�nieniu od dawnego
osadnictwa wojskowego pronoia jako du�a w�asno�� wzmacnia�a wielkich
w�a�cicieli ziemskich. Wzros�a te� rola wojsk najemnych (m.in. Anglik�w,
Flamand�w, Hiszpan�w).
Rozdrobnienie w�adzy pozbawi�o si�y i ten nowy system. Arystokracja

wojowa�a na w�asn� r�k� i samowolnie pertraktowa�a z Turkami. W 1453 r.
cesarz Konstantyn XI broni� Konstantynopola z garstk� 5000 �o�nierzy
(w tym 3000 cudzoziemc�w) przeciw 160 tysi�com Turk�w.
Feudalizacja Bizancjum dokonywa�a si� powoli. Niewolnictwo dopiero

w XI w. przeobrazi�o si� w podda�stwo. W�asno�� ch�opska by�a silna,
wzmocniona jeszcze nap�ywem barbarzy�c�w (g��wnie S�owian) przyno-
sz�cych na wie� solidn� organizacj� wsp�lnot wiejskich. Owe terytorialne
wsp�lnoty s�owia�sko-bizanty�skie organizowa�y rytm pracy rolniczej, roz-
strzyga�y drobne spory, ogranicza�y obr�t ziemi� i odpowiada�y za wy-
konanie obowi�zk�w wsi wobec pa�stwa (wojskowych, podatkowych).
Rz�d, w imi� interes�w skarbu i armii, broni� w�asno�ci ch�opskiej, ale
kontrolowa� i uzale�nia� wsp�lnoty wiejskie. Powi�ksza� te� rozmiary do-
men publicznych i liczb� osadzanych w nich ch�op�w �pa�stwowych".
Od X-XI w. rosn�ca presja pa�stwa zbieg�a si� z zach�anno�ci� arysto-
kracji, kt�ra - mimo cesarskich zakaz�w - zagarnia�a w podda�cz� za-
le�no�� coraz liczniejsze gospodarstwa ch�opskie. Wspomniana ju� pro-
noia umacnia�a t� tendencj�: pocz�tkowo tylko do�ywotnia, szybko prze-
kszta�ca�a si� w dziedziczn� w�asno�� wielmo��w. Jednak�e feudalizm
bizanty�ski by� mniej sztywny ni� na Zachodzie. Nie rozwin�a si� tu
hierarchia lenna i ca�a nadbudowa prawno-ideologiczna systemu lennego.
Zale�ni ch�opi byli teoretycznie wolni, mogli opu�ci� ziemi�, gdy znale�li
nabywc� swego gospodarstwa. Nie wyst�pi�a te� agraryzacja �ycia, miasta
66
trwa�y jako du�e centra produkcji i wymiany, zamo�ni kupcy i producenci

miejscy byli wp�ywowi i szanowani.
Bizanty�czycy ch�tnie przeciwstawiali prymitywizmowi �ch�opskiej"

kultury �aci�skiej sw� wysok� kultur� miejsk�; uwa�ali si� za spadko-
bierc�w Grecji w jej kulcie sztuk i nauk. W istocie, mecenat pa�stwowy
mia� spore znaczenie kulturotw�rcze. Cesarski uniwersytet w Konstanty-
nopolu, fundacja Konstantyna Wielkiego, przetrwa� a� do ko�ca pod naz-
w� Muzeum Powszechnego (Katholikon Mouseion). Uczy� g��wnie filo-
zofii i prawa. Znamienne jednak, �e filozofowie odcinali si� od greckiej
tradycji demokratycznej; bronili zasad monarchicznych nawet w okresie
zupe�nego upadku w�adzy cesarskiej.
//. Imperium Islamu
Muhammad (Mahomet), tw�rca islamu, jako kierownik karawan ku-

pieckich dobrze pozna� wsp�lnoty chrze�cija�skie i �ydowskie na bizan-
ty�skim pograniczu. Islam, trzecia wielka religia monoteistyczna, zdradza
liczne pokrewie�stwa z dwiema wcze�niejszymi, a Koran zawiera du�o
w�tk�w staro- i nowotestamentowych. W imi� absolutnej w�adzy jedynego
Boga Muhammad wyst�pi� przeciw arabskiemu politeizmowi, co go sk��-
ci�o z elit� rodzinnej Mekki i zmusi�o do emigracji (hid�ra) do Jatrib
(Medyny) w r. 622. W Medynie ujawni� wielkie talenty wodza i organi-
zatora. Jeszcze za jego �ycia (zm. 632) zacz�o si� jednoczenie sk��conych
plemion arabskich; Muhammad rz�dzi� nimi �wietnie, lecz arbitralnie. Ko-
ran nawi�zywa� wszelako do idei solidarno�ci plemiennej i �pustynnej
demokracji", tyle �e dawne uk�ady plemienne mia�a zast�pi� wielka wsp�l-
nota wierz�cych w Allacha.
Czterej pierwsi nast�pcy Muhammada jako zwierzchnika owej wsp�l-

noty, kalifowie, byli jego krewnymi; obiera�a ich (w zasadzie) starszyzna
plemienna. Ci tzw. kalifowie prawowierni (632-661) mieli sto-
lic� w Medynie, potem w Kufie. W kr�tkim czasie dokonali zdumiewaj�-
cych podboj�w: do r. 656 pod w�adz� Arab�w dosta�y si� Syria, Mezopo-
tamia, Armenia, Persja, Egipt, Cyrenajka i Trypolitania. Sukcesy te tylko
w cz�ci wyja�nia fanatyzm religijny. Dla koczownik�w z suchego P�l-
67

wyspu Arabskiego ludne i bogate kraje �yznego P�ksi�yca mia�y ogromn�
si�� przyci�gania. Podboje u�atwia� kryzys wewn�trzny Persji Sassanid�w
i Bizancjum, jak r�wnie� tolerancyjny stosunek Arab�w do ludno�ci pod-
bijanych terytori�w.
Wojna z niewiernymi mia�a w intencji Muhammada i kalif�w prawo-

wiernych likwidowa� bratob�jcze konflikty mi�dzy Arabami. Ale rych�o
zacz�y si� rebelie plemienne i walki o w�adz�. W 661 r. zamordowany
zosta� ostatni kalif prawowierny, Ali, zi�� Muhammada. W�adz� obj��
kalif Muawija z rodu Omajad�w, dalszych krewnych Proroka. Nie pogo-
dzili si� z tym zwolennicy Alego, szyici: przez ca�e stulecia bronili praw
rodu Alego do kalifatu i zwalczali �uzurpator�w".
Kalifat Omajad�w (661-750) przeni�s� stolic� do Damaszku

i wzmacnia� zasad� w�adzy dynastycznej. Mimo opozycji szyit�w i konflikt�w
plemiennych Omajadzi kontynuowali zwyci�ski poch�d islamu: opano-
wali Afryk� P�nocn� (Maghreb), niemal ca�� Hiszpani�, w Azji �rod-
kowej posun�li si� po Samarkand� i Buchar�. �wietny dw�r i biurokracja
Omajad�w budzi�y jednak op�r zwolennik�w plemiennego egalitaryzmu;
szyici ich nienawidzili; liczni neofici islamu, g��wnie w�r�d Pers�w, g�ro-
wali nad Arabami kultur� i nie godzili si� na los mahometan drugiej kate-
gorii. Wsparci si�� tych r�nych opozycji Abbasydzi, bli�si krewni Proro-
ka, obalili rz�dy Omajad�w. Kalifat Abbasyd�w (750-1258) ze
stolic� w Bagdadzie pot�pi� Omajad�w (niemal w ca�o�ci wymordowa-
nych) za niedostatek pobo�no�ci. Odt�d nie arabskie pochodzenie, lecz
wyznawanie islamu by�o kryterium dost�pu do w�adzy. W administracji,
wojsku, na dworze nawet kluczowe pozycje obejmowali nie-Arabowie
(Persowie, Turcy). Ale od pocz�tku r�ne terytoria wymyka�y si� spod
w�adzy Abbasyd�w. W X w. istnia�y ju� trzy konkurencyjne kalifaty: bag-
dadzki, kordoba�ski (929-1031) w Hiszpanii i kairski (909-1171) w Afryce
P�nocnej. W Kordobie rz�dzili Omajadzi, w Kairze szyicka dynastia Fa-
tymid�w. Po ostatnim okresie �wietno�ci Abbasyd�w za Harun ar-Raszida
(wsp�czesnego Karolowi Wielkiemu), od p�. IX w. kalifowie bagdadzcy
stawali si� figurantami na �asce swej tureckiej gwardii, potem za� per-
skiego rodu Bujwahid�w. Wreszcie w 1055 r. w�adz� w Bagdadzie obj�a
turecka dynastia Seld�uk�w: przyj�li oni tytu� su�tan�w, pozostawiaj�c
kalifom jedynie w�adz� religijn�. Turcy nadali nowy rozmach islamowi
68
wschodniemu: rz�dzili Irakiem, Iranem, Syri�, odebrali Bizanty�czykom

wielk� cz�� Azji Mniejszej. Podobne odnowienie islamu zachodniego
nast�pi�o w XI-XII w. za spraw� dynastii berberyjskich, Almorawid�w
i potem Almohad�w rz�dz�cych w Afryce P�n. i w Hiszpanii.
W�adza Seld�uk�w na wschodzie ulega�a jednak rozk�adowi. Utrzymali

si� oni tylko w Azji Mniejszej, gdzie ostatecznie zast�pi�a ich w 1307 r.
inna dynastia turecka, Ottomanowie. W Persji w XII w. zapanowa� zam�t,
Bagdadem i okolic� ci�gle rz�dzili Abbasydzi. Syria i Egipt zosta�y na-
tomiast zjednoczone pod rz�dami kurdyjskiej dynastii Ajubid�w, za�o�o-
nej przez s�awnego Salah ad-Dina, pogromc� krzy�owc�w. To on obali�
w r. 1171 kairski kalifat Fatymid�w. W r. 1250 Ajubid�w zast�pi�a w Syrii
i Egipcie nowa dynastia, Mamelukowie. Hiszpani� systematycznie wy-
dzierali z r�k Arab�w w�adcy chrze�cija�scy.
Os�abiony kalifat bagdadzki upad� ostatecznie w r. 1258, Bagdad opa-
nowali nowi wielcy zdobywcy - Mongo�owie (Tatarzy). Tak wi�c w ostat-
nim okresie �redniowiecza imperium islamu obejmowa�o: l) na zachodzie
- resztki posiad�o�ci hiszpa�skich (Granada) i podzielony na berberyjskie

kr�lestwa Maghreb (Almohadowie upadli w XIII w.); 2) na wschodzie -
trzy du�e kompleksy: Persj� i Irakiem rz�dzili Mongo�owie, Azj� Mniejsz�
- Turcy ottoma�scy, Syri� i Egiptem - Mamelukowie (ich pa�stwo naj-

silniej zachowa�o arabski charakter). U progu czas�w nowo�ytnych Otto-
manowie odnowili jedno�� imperium islamu, od granic Persji a� po granice
Maroka, pod szyldem odbudowanego (1517) kalifatu ze stolic� w Konstan-
tynopolu.
Cywilizacja islamu mia�a charakter miejski. To w miastach wyros�y

wspania�e dwory kalif�w, rz�dc�w prowincji (emir�w), potem samodziel-
nych dynast�w. W miastach skupiali si� uprzywilejowani: najpierw arab-
skie wsp�lnoty religijno-wojskowe, potem wieloetniczna klasa dygnitarzy
i dow�dc�w, a tak�e zamo�ni kupcy i bankierzy. Asymilacja �wietnych
tradycji orientalnych, rzymskich, grecko-hellenistycznych w kulturze isla-
mu dope�nia�a si� w miastach: tam rozkwita�y nauki i pi�miennictwo. Do
ch�op�w elity rz�dz�ce �ywi�y pogard�.
Za kalif�w prawowiernych i Omajad�w zdobyte ziemie traktowano na

pocz�tku jako w�asno�� zbiorowo�ci (religijno-wojskowych wsp�lnot arab-
skich); mi�dzy zdobywc�w rozdzielano �upy, potem zacz�to im wyp�aca�
69
pensje (bardzo nier�wne, zale�ne od pozycji spo�ecznej). Bogatsi Arabo-

wie wnet zacz�li zagarnia� i ziemi�. Coraz wi�cej ch�op�w siedzia�o na
ziemi dygnitarzy, oficer�w, bankier�w i kupc�w.
Ludno�� ziem podbitych, tzw. protegowani (dimmowie), korzy-

sta�a z tolerancji dla swych wierze� (chrystianizmu, judaizmu, perskiego
zoroastryzmu itd.). Mia�a te� samorz�d (ze zwierzchno�ci� religijn� gminy
na czele) i w�asne prawa. P�aci�a jednak wysokie podatki, g��wnie grun-
towy (haradz) i pog��wny (d�izija). Za Omajad�w nie-Arabowie i nie-ma-
hometanie mogli robi� kariery pa�stwowe i maj�tkowe. Mimo braku przy-
musu dimmowie - zw�aszcza w miastach - cz�sto przyjmowali islam.
Kalifowie abbasydzcy wydali natomiast liczne przepisy dyskryminuj�ce
dimm�w: usuwano ich z urz�d�w, zakazywano jazdy konnej (mogli je�-
dzi� tylko na mu�ach i os�ach), zmuszano do noszenia odr�bnego stroju
z ��tymi �atami itd. W praktyce nie zawsze przestrzegano tych restrykcji.
I nie tyle nietolerancja w�adzy, ile ambicje awansu spo�ecznego oraz ch��
uwolnienia si� od podatk�w sk�ania�y dimm�w do przyjmowania islamu.
Nawr�cony na mahometanizm nie-Arab otrzymywa� miano klienta (ma-
wali): �atwiej mu by�o o karier� w administracji, m�g� s�u�y� w wojsku,
uzyskiwa� cz�ciowe zwolnienie od podatk�w. Pod rz�dami Abbasyd�w
�wiatli neofici mieli wielkie szans� kariery administracyjnej i wojskowej.
Na dnie spo�ecznej hierarchii znale�li si� coraz liczniejsi niewolnicy;
handel nimi rozwija� si� na wielk� skal�. Na og� ich po�o�enie by�o
lepsze ni� w �wiecie antycznym. Niewolnicy w miastach, przewa�nie zma-
hometyzowani, robili niekiedy du�e kariery (np. w gwardii kalifa); wi�k-
szo�� z nich to s�u�ba domowa, ordynansi wojownik�w (nawet szere-
gowcy mieli po kilku niewolnik�w), liczne konkubiny (kalifowie mieli
ich setki a nawet tysi�ce). Najgorszy by� los niewolnik�w w latyfundiach,
tam te� cz�sto wybucha�y bunty.
Na temat w�adzy kalifa (kalifat rasul Allach, nast�pca pos�a�ca Bo-

�ego) istnia�y r�ne opinie. Rygory�ci (charyd�yci) akcentuj�cy w nauce
Proroka echa �demokracji pustynnej" twierdzili, �e w�adza owa mo�e mie�
�r�d�o tylko w woli wsp�lnoty wyra�onej w elekcji. Szyici uwa�ali, �e kalif
jest wybra�cem Boga, kt�ry prawo do w�adzy da� jedynie Alemu i jego
potomkom. Omajadzi i Abbasydzi ideom �republika�skim" i niewzruszo-
nemu prawu Bo�emu przeciwstawiali zasad� dynastyczn�. Ale w przy-
70
siedz� wierno�ci sk�adanej nast�pcy tronu przez �lud" (w praktyce - sto-

�eczn� arystokracj�) by�o echo wyobra�e� o w�adzy kalifa z woli ca�ej
zbiorowo�ci. Zasada dynastyczna nie przeszkadza�a dygnitarzom i dow�d-
com wojska wywiera� wp�yw na obsad� tronu: zmuszali kalif�w do ab-
dykacji, okre�lali, kt�ry z cz�onk�w dynastii ma obj�� tron itd. Kalif mia�
w�adz� religijn� i �wieck�, by� panem administracji i s�d�w. Ale jego
w�adza by�a ograniczona przez regu�y prawa objawionego (sza-
ria): nie zawsze wola najpot�niejszych kalif�w bra�a g�r� nad opiniami
znawc�w prawa Koranu. Arbitralno�ci kalifa sprzyja�y natomiast mno��ce
si� r�nice opinii szk� prawniczych. Despotyzm w�adc�w temperowa�y
tak�e wp�ywy otoczenia - starszyzny plemiennej na pocz�tku, arystokracji
potem. Rosn�ca w�adza szef�w wojska od X w. os�abia�a w�adz� kalif�w:
najpierw wzi�li ich pod kuratel� Bujwahidzi, z tytu�em naczelnych do-

w�dc�w, w XI w. zast�pili ich Seld�ukidzi, kt�rzy przyj�li tytu� su�tan�w.
Potem usamodzielnionym wodzom, rz�dz�cym suwerennie swymi pro-
wincjami, kalifowie przyznawali ten sam tytu� legalizuj�cy uzurpowan�
w�adz�.
Omajadzi w aparacie administracji wykorzystywali personel i tradycje

przej�te z Persji i Bizancjum; j�zykiem pa�stwowym pozosta� jednak arab-
ski. W�r�d dygnitarzy rozmno�yli si� Grecy, Syryjczycy i inni. Za Ab-
basyd�w oparciem kalif�w stali si� niearabscy �klienci" (g��wnie kultu-
ralni i wykszta�ceni Persowie). Ich kompetencje techniczne udoskonali�y
system zarz�du. Dw�r by� coraz wspanialszy, ale kalifowie tracili zapa�
do pracy pa�stwowej, postawili tedy na czele rz�du wezyra, kt�ry
ich wyr�cza�. W�adza wezyr�w bywa�a niekiedy ogromna, kalifowie lubili
jednak zrzuca� na nich odium kl�sk i kryzys�w. Ch�tnie te� pobudzali
rywalizacj� mi�dzy wezyrem i pot�nym dow�dc� policji i wojska w Bag-
dadzie. Zmierzch w�adzy kalifa oznacza� te� upadek pot�gi wezyr�w.
Centralne biura, zwane z perska dywanami, rozbudowano wedle

sassanidzkich wzor�w: zbiurokratyzowane, zu�ywaj�ce mn�stwo papieru,
by�y coraz liczniejsze. Obok kancelarii, poczty, biur finans�w i wojska
pojawi�y si� tedy osobne biura dla r�nych formacji wojskowych czy �r�-
de� dochodu. W prowincjach, rz�dzonych przez emir�w, istnia�y przed�u-
�enia biur centralnych, a kontrola zarz�du lokalnego z pocz�tku by�a bar-
dzo drobiazgowa. Zwraca uwag� rozbudowana policja po��czona z poczt�,
kt�ra nie tylko przewozi�a informacje, ale te� je zbiera�a na u�ytek w�adzy.
71

Osobny urz�d zajmowa� si� kontrol� handlu i produkcji miejskiej, miar,
wag, s�u�b miejskich i... obyczajno�ci. Ca�� t� biurokracj� trudno by�o
upilnowa�, prze�era�y j� intrygi i korupcja. Powi�zania z ni� mieli bogaci
bankierzy i kupcy. Im wi�ksza by�a rola armii, tym cz�stsze ingerencje
dow�dc�w wojskowych w sfer� administracji cywilnej.
Stary system militarny wsparty na arabskich ochotnikach sku-

pianych w miejskich obozach nie przetrwa� d�ugo. Ju� za Omajad�w przyj-
mowano do wojska nie-Arab�w. Abbasydzi stworzyli zawodow� armi�
najemnik�w z�o�on� z �klient�w" perskich, berberyjskich, tureckich. Am-
bicje dow�dc�w, coraz bogatszych dzi�ki hojnym nadaniom ziemi, wzra-
sta�y: tureccy szefowie gwardii potrafili wp�ywa� na obsad� tronu. Do-
w�dcy usamodzielniali si� w swych prowincjach, a od po�owy X w. tak�e
kalifowie znale�li si� pod faktyczn� w�adz� szef�w wojska. Jednak usamo-
dzielnieni dow�dcy cz�sto dzielili los kalif�w bagdadzkich: popadali w za-
le�no�� od w�asnej gwardii, a nawet byli obalani przez jej szef�w (Mamelucy
z dow�dztwa gwardii Ajubid�w wspi�li si� w 1250 r. na tron Egiptu i Syrii).
Spo�r�d znawc�w teologii i prawa koranicznego powo�ywano s�dzi�w

(kadi) ze sto�ecznym wielkim kadim na czele. I do systemu s�dowego
rych�o dotar�a korupcja. Jednak�e ka�dy muzu�manin m�g� si� zwr�ci�
ze skarg� wprost do kalifa: je�li ten zgodzi� si� j� rozpatrzy�, orzeka� s�d
nadworny z wielkim kadim. Trybuna� ten s�dzi� tak�e dygnitarzy i roz-
patrywa� spory administracyjne.
Egalitarne tendencje nieobce Koranowi do�� szybko straci�y pierwotne

znaczenie. R�nice spo�eczne w impe�um islamu by�y g��bokie. Jednak�e
brak sztywnych przedzia��w stanowych, spora mobilno�� spo�eczna, szan-
s� awansu dla ludzi z ludu, a niekiedy i niewolnik�w nadawa�y temu
systemowi socjopolitycznemu swoiste oblicze,, bardzo odmienne od roz-
wini�tego feudalizmu europejskiego.
///. Imperium karoli�skie
Karoli�skie imperium Frank�w odziedziczy�o po antycznym Rzymie

g��wnie cesarski tytu�; nawet jego granice w cz�ci przekracza�y dawne
terytorium imperium Romanum. Od Bizancjum i imperium islamu wyr�-
nia�o si� znacznie bardziej prymitywnym systemem rz�dzenia.
72
Majordomowie z rodu Amulfing�w (p�niejsi Karolingowie) przywr�-

cili jedno�� rozbitemu pa�stwu Frank�w, cho� jedno�� ta w VIII w. zosta-
�a nara�ona zn�w przez podzia�y pa�stwa: Karolingowie szli tropem Me-
rowing�w.
Ale podzia�y owe okaza�y si� nietrwa�e. W�adza Karoling�w, z po-

cz�tku tylko faktyczna, od r. 751 (koronacja Pepina Kr�tkiego) by�a ju�
w�adz� de iure: dynastia merowi�ska zosta�a zdetronizowana. Od po�owy
VIII do pocz. IX w. obszar pa�stwa Frank�w niemal si� podwoi� w wy-
niku karoli�skiej ekspansji. Syn Pepina Kr�tkiego, Karol Wielki podbi�
niemal ca�e pa�stwo Longobard�w w Italii (774) oraz terytorium Sas�w
nad doln� Wezer� i �ab� (ostatecznie w 803 r.). Odbi� te� Bawari�, kt�ra
wy�ama�a si� przedtem spod wp�ywu Frank�w. Rozbicie pa�stwa Awar�w
(796) da�o Karolowi w�adz� na zasiedlonym przez S�owian obszarze mi�-
dzy Dunajem i Draw�. Tak�e nad S�owianami Po�abskimi i Czechami
pa�stwo Frank�w uzyska�o lu�ne zwierzchnictwo. W IX w. wp�yw Fran-
k�w na S�owian upad�, ale jego �lady zosta�y w ustroju i terminologii
pa�stw s�owia�skich (od imienia Karola pochodz� nazwy kral, kr�l, ko-
rol). Na po�udniowym zachodzie Karolingowie odzyskali wp�yw na Ak-
witani�; w ci�kich walkach z emiratem kordoba�skim Omajad�w Karol
Wielki opanowa� za Pirenejami obszar po rzek� Ebro (do r. 811): powsta�a
tu marchia hiszpa�ska. Podsumowaniem tych sukces�w sta�a si� koronacja
cesarska Karola Wielkiego w Rzymie (800), jak si� zdaje z inicjatywy
papie�a. �Kr�l Galii, Germanii i Italii" by� odt�d i cesarzem rzymskim.
Na pocz�tku IX w. by�o wi�c w �wiecie �r�dziemnomorskim trzech wiel-
kich w�adc�w: cesarz zachodni, cesarz Romaj�w w Konstantynopolu i kalif
w Bagdadzie (stawny Harun ar-Raszid). Z Bizancjum Karol Wielki toczy�
a� do r. 812 walki w rejonie Adriatyku i ideologiczne spory, natomiast
z Harunem ar-Raszidem szuka� (nie bez powodzenia) dobrych stosunk�w
na tle wsp�lnej wrogo�ci do Bizancjum i do hiszpa�skich Omajad�w.
Rz�dy Karoling�w przynios�y w pa�stwie Frank�w nasilenie proces�w

feudalizacyjnych. Nadania kr�lewskie powi�ksza�y maj�tki arystokracji
urz�dniczej; rozdawanie przez kr�la i mo�nych ziemi obci��onej obowi�z-
kiem konnej s�u�by wojskowej tworzy�o w�asno�� feudaln� mniejszych
rozmiar�w (100-200 ha). Obowi�zki wobec pa�stwa rujnowa�y wielu wol-
nych ch�op�w; ch�op, kt�ry sw� ziemi� oddal mo�nemu panu lub Ko�cio-
73
�owi i otrzyma� j� w u�ytkowanie {precarid), mia� ju� w stosunkach z pa�-

stwem spok�j. Nie brakowa�o jednak i brutalnego zagarniania ziemi ch�op-
skiej si��, i wy�udzania jej podst�pem.
�S� tylko dwa stany: wolny i niewolnik" - m�wi� swym dygnitarzom

Karol Wielki. Ch�op trac�cy w�asno�� gospodarstwa teoretycznie pozo-
stawa� w kategorii wolnych. Jednak wolno�� ta coraz mniej by�a warta.
Karolingowie nie byli przychylni zagarnianiu w�asno�ci ch�opskiej przez
mo�nych (w obawie o pospolite ruszenie), skoro jednak nie mogli temu
zapobiec, pragn�li przynajmniej wykorzysta� wielkich w�a�cicieli do kon-
trolowania masy ch�opskiej. Nadal wi�c upowszechnia�y si� immuni-
tety. W�adcy nadawali je masowo Ko�cio�owi i tolerowali uzurpowanie
sobie immunitet�w przez pan�w �wieckich. Liczono na to, �e przywileje
te os�abi� w�adz� pot�nych hrabi�w, a monarcha zachowa kontrol� nad
maj�tkami immunizowanymi (co okaza�o si� z�udzeniem). W�a�ciciel im-
munitetowy sprawowa� w swym maj�tku w�adz� s�dowo-policyjn�; tak�e
ten, kt�ry immunitetu jeszcze nie mia�, cz�sto przeszkadza� ch�opom uda-
wa� si� do s�du pa�stwowego. Dla karania ch�op�w pan stosowa� nie
grzywny, lecz ch�ost�, jak w stosunku do niewolnych. Narzuca� te� ch�o-
pom nowe, nie okre�lone przez zwyczaj �wiadczenia i robocizny, co tak�e
zbli�a�o ich do niewolnych. Dla owej degradacji istotne znaczenie mia�o
niepowo�ywanie ch�op�w poddanych do pospolitego ruszenia. Wyprawy
wojenne by�y dla ch�opa rujnuj�ce materialnie, ale odsuni�cie od s�u�by
wojskowej rujnowa�o z kolei jego spo�eczny presti�. Tote� ju� w IX w.
ch�op siedz�cy na cudzej ziemi traci� de facto status cz�owieka wolnego.
Zarazem poprawia� si� los licznych wci�� niewolnik�w. Wi�kszo�� osa-
dzona ju� by�a na wydzielonych gospodarstwach; od ch�op�w teoretycznie
wolnych r�ni� ich wy�szy wymiar �wiadcze� i robocizn, mniej te� do-
k�adnie okre�lonych. Gorszy by� ich status osobisty: podlegali arbitralnym
karom pana, nie mogli przyjmowa� �wi�ce� duchownych, �wiadczy� i przy-
si�ga� w s�dzie itd. Proces stapiania si� niewolnych i ch�op�w poddanych
dopiero si� zaczyna�.
Kr�l Frank�w, potem cesarz rzymski, przej�� pewne tradycje rzym-
sko-bizanty�skie (np. Karol Wielki mianowa� syna wsp�rz�dc� i nast�p-
c�). Ale nie by�, jak basileus Romaj�w czy kalif, szefem rozbudowanej
biurokracji; przede wszystkim wojowa� i s�dzi�. Zadania te wyra�a poj�cie
74
kr�lewskiego b a n u, tj. w�adzy nad wolnymi lud�mi polegaj�cej na pra-

wie wydawania im rozkaz�w (komenderowania) i karania ich. Dw�r utrzy-
ma� z czas�w merowi�skich pomieszanie funkcji dworskich i pa�stwo-
wych. Zarz�d lokalny to nadal hrabstwa, podzielone na setnie. Hrabia
��czy� funkcje wojskowe, administracyjno-policyjne i s�dowe; zarz�d mo-
narszej domeny nale�a� do w�odarzy (villici). Karol Wielki zdo�a� przy-
wr�ci� kontrol� monarsz� nad hrabiami, kt�rzy przeobra�ali si� ju� w li-
der�w lokalnej arystokracji.
Hrabia (w mniej wa�nych sprawach setnik) s�dzi� nadal z udzia�em

zgromadzenia og�u wolnych, ale rola og�u wolnych na zjazdach s�do-
wych w setniach kurczy�a si�. Pojawili si� natomiast mianowani przez
funkcjonariuszy pa�stwowych �awnicy (scabini), z regu�y ludzie zamo�-
niejsi: ich zadaniem by�o proponowanie wyroku. Wa�ne sprawy (np. spory
mi�dzy mo�nymi) rozstrzyga� nadworny s�d kr�lewski, w kt�rym w�adc�
wyr�cza� na co dzie� palatyn. Kr�l jako najwy�szy s�dzia m�g� ka�d�
spraw� wywo�a� przed sw�j s�d.
Funkcjona�usze karoli�scy byli liczniejsi ni� za Merow�ng�w, bardziej

�wiatli, lepiej instruowani i kontrolowani. Kontrol� t� sprawowali kr�-
lewscy wys�annicy (missi), z regu�y bardzo zamo�ni (by nie kusi�o ich
przyjmowanie �prezent�w" od kontrolowanych urz�dnik�w). Instrukcje
dla nich i dla og�u funkcjonariuszy mno�y�y si�, podobnie jak monarsze
ustawy, np. w sprawach zarz�du domen, stosunk�w ko�cielnych, o�wiaty,
prawa karnego. Ich obfito�� wiadczy o post�pach o�wiaty i rosn�cej roli
pisma w zarz�dzie pa�stwowym.
Innowacj� Karola Wielkiego by�o tworzenie na obszarach granicznych

i nowo zdobytych tzw. marchii. By�y one wi�ksze od hrabstw, a ich rz�d-
cy, margrabiowie, mieli rozleglejsz� ni� hrabiowie w�adz� militarn�. Soli-
dnym filarem pa�stwa sta� si� Ko�ci�, poddany monarszej kontroli:
kr�l de facto decydowa� o nominacjach biskup�w i opat�w, kt�rzy byli

wci�gani do aparatu pa�stwowego (sprawowali funkcje w kancela�i, mi-
sjach dyplomatycznych, jako wys�annicy kontroluj�cy administracj�). Dy-
gnitarzy duchownych i �wieckich zbierano na zjazdach (placita). Za Karo-
la Wielkiego zjazd taki by� okazj� wywierania monarszej presji na wiel-
mo��w, za jego nast�pcy Ludwika Pobo�nego sytuacja si� odwr�ci�a -
to raczej mo�ni naciskali podczas zjazd�w na w�adc�.
75
Mimo widocznego post�pu liczebno�� i jako�� kadr, kt�rymi dyspo-

nowano, by�y nie na miar� ogromnego pa�stwa karoli�skiego. Tote� dla
opanowania tego obszaru Karol Wielki usi�owa� w��czy� do systemu rz�-
dzenia rodz�ce si� zasady lenne. O ich pocz�tkach by�a ju� mowa. Od
dawna w�adcy i mo�ni pa�stw barbarzy�skich pozyskiwali sobie s�u�by
(g��wnie wojskowe) bior�c na swe utrzymanie grupy podopiecznych. Zwano
ich wasalami (vassi, vasalli), ich patron okre�lany by� mianem seniora.
Rodzi�o to silne zale�no�ci osobiste, wsparte na wzajemnych korzy�ciach
i do�ywotniej wierno�ci umacnianej przysi�gami, gestami, rytami. Ale trud-
no�ci utrzymywania na dworach wielkich grup wasali sk�ania�y do wyna-
gradzania s�u�b nadaniami ziemi, z pocz�tku - jak ka�da darowizna w �w-
czesnym prawie - odwo�alnymi. Z kolei zastosowanie gwarancji lojalno�ci
wasalnej do ludzi obdarzonych ziemi� (lub dochodami z ziemi) umacnia�o
prawa obdarowanych do tego nadania, zwanego precarium lub beneficium.
Z po��czenia wasalstwa i nada� ziemi (beneficj�w) powsta� system
lenny, ��cz�cy lojalno�� nale�n� patronowi z ekonomiczn� wygod�:
�atwiej by�o nada� komu� beneficjum ni� mie� go na utrzymaniu.
W armii Karoling�w coraz wi�cej by�o wasali kr�la i mo�nych pan�w,

wasali, na kt�rych - w zamian za nadanie ziemi - ci��y� obowi�zek za-
wodowej, konnej s�u�by wojskowej. Pospolite ruszenie ci�gle mia�o istot-
ne znaczenie, ale przysz�o�� nale�a�a do zawodowc�w.
Monarcha upatrywa� korzy�ci w zastosowaniu zasad lennych do syste-

mu rz�dzenia, poniewa� w istocie interesowali go bezpo�rednio tylko mo�-
ni i nad nimi chcia� on efektywnie panowa�. W��czano ich zatem ju�
w VIII w. w system wasalnej zale�no�ci od kr�la za cen� podporz�dko-
wania im mniej zamo�nych w�a�cicieli ziemi. Tak powstawa� ca�y system
zale�no�ci osobistych, a kr�l mia� nadziej� utrzymania w r�ku g��wnego
ogniwa ca�ego tego �a�cucha.
Wreszcie, w VIII w. zacz�a si� te� wasalizacja urz�d�w i godno�ci

duchownych. Ale stosunek lenny przybiera� form� umowy i stawa� si�
do�ywotni: hrabia czy margrabia m�g� zatem s�dzi�, �e kr�la musi s�ucha�
tylko warunkowo (o ile ten dotrzyma warunk�w umowy lennej), a do�y-
wotnio�� lennej wi�zi sprawia�a, �e trudno by�o hrabiego usun�� z urz�du
lub nawet przenie�� na inne stanowisko. Dobra, kt�re hrabia mia� jako
maj�tek prywatny, te, kt�re otrzyma� jako uposa�enie urz�dowe (ministe-
76
rium) i wreszcie te dobra, kt�re kr�l mu nada� jako swemu wasalowi -

w IX w. zacz�y si� stapia� w jeden wielki blok. Ostatecznie tedy pr�ba
wykorzystania systemu lennego do rz�dzenia wielkim pa�stwem nie da�a
spodziewanych rezultat�w, tj. lepszego panowania kr�la nad arystokracj�,
a przez ni� - nad reszt� ludno�ci. Przynios�a jedynie ogromne wzmoc-
nienie mo�nych pan�w.
Niejednorodno�� i olbrzymi obszar pa�stwa karoli�skiego nie pozwo-

li�y przy tym zachowa� jego jedno�ci. Pepin Kr�tki i Karol Wielki przez
60 lat tworzyli swe imperium; starczy�o 30 lat, by nast�pi� jego rozk�ad.
Proces ten wype�ni� lata panowania Ludwika Pobo�nego (814-840). Po
jego �mierci nast�pi� w Yerdun podzia� imperium mi�dzy jego trzech sy-
n�w (843). Karol �ysy otrzyma� �Francj� zachodni�", kt�ra b�dzie Fran-
cj� bez przymiotnika. Ludwik wzi�� Francj� wschodni�", kt�ra dostanie
miano Niemiec. Wreszcie najstarszy Lotar odziedziczy� �Francj� �rodko-
w�": W�ochy i d�ugi korytarz od Marsylii po uj�cia Renu i Wezery do
Morza P�nocnego.
Rozdzia� sz�sty
Wczesna monarchia feudalna
Mi�dzy rokiem 950 a 1050 stabilizowa�a si� powoli mapa po-

lityczna �redniowiecznej Europy. Wida� ju� na niej zarysy
wielkich monarchii narodowych, kt�re mia�y si� utrwali�
w przysz�o�ci. Ich granice by�y jeszcze p�ynne, losy licznych terytori�w
nie przes�dzone, cz�sto wyst�powa�y strefy po�rednie o niejasnej przyna-
le�no�ci pa�stwowej. Ale elity w�adzy du�ych formacji politycznych by�y
ju� cz�sto wyczulone na ich niezale�no�� od innych pa�stw: �aden s�-
siedni w�adca nie ma prawa rozkazywa� niezale�nemu monarsze!
Na wschodzie Europy uformowa�o si� rozleg�e pa�stwo Rurykowicz�w

- Ru� Kijowska, si�gaj�ca od Morza Azowskiego po Zatok� Fi�sk�. Im-
perium Romaj�w pr�cz posiad�o�ci maioazjatyckich trzyma�o mocno Grecj�,
cz�� P�wyspu Ba�ka�skiego po dolny Dunaj (od 1018 r. tak�e carstwo
bu�garskie) i terytoria na po�udniu Italii (Bari, Tarent). Obok Serbii i Bu�-
garii ustabilizowa�o si� oko�o r. 1000 du�e kr�lestwo W�gier, dalej na
p�noc - kr�lestwo Czech, w lu�nym zwi�zku z Rzesz� niemieck�, oraz
Polska pierwszych Piast�w, granicz�ca m.in. z poga�skimi Pomorzanami
i ludami ba�tyckimi, kt�re nie stworzy�y jeszcze silnych centr�w pa�-
stwowych. Na zach�d od �aby - kr�lestwo Niemiec, kt�re w IX w. zagar-
n�o p�nocn� cz�� dzia�u Lotara, a w po�owie X w. p�nocn� i �rodkow�
Itali�. Kr�lowie Niemiec, kt�rzy z racji posiadania Rzymu od 962 r. nosili
tytu� cesarzy rzymskich, zaw�adn�li jeszcze w r. 1032 kr�lestwem Bur-
gundii (Arelatu) na po�udniowym wschodzie dawnej Galii: oznacza�o to
wch�oni�cie przez Niemcy ca�ego dzia�u Lotara z 843 r., dawnej �Francji
�rodkowej". W�adza Niemc�w nad Rzymem na d�ugo zablokowa�a po-
79
dejmowane ju� od VIII w. pr�by papie�y stworzenia ich w�asnej formacji

pa�stwowej; dopiero na prze�omie XII i XIII w. papie� Innocenty III zdo-
�a� stworzy� w �rodkowej Italii niezale�ne Pa�stwo Ko�cielne. Na po�ud-
niu Italii i na Sycylii sytuacja by�a powik�ana, ale ju� po r. 1020 zacz�o
si� tu tworzenie przysz�ego kr�lestwa sycylijskiego, jednego z najciekaw-
szych pa�stw �redniowiecznej Europy.
�Francja zachodnia" z r. 843, teraz ju� po prostu Francja, bardzo roz-

proszkowana politycznie, otrzyma�a w�a�nie w r. 987 now� dynasti�, kt�-
rej za�o�ycielem by� kr�l Hugo Kapet. Za Pirenejami trwa�y i powoli po-
szerza�y sw�j stan posiadania chrze�cija�skie kr�lestwa hiszpa�skie: Aragon,
Nawarra, Kastylia i Leon. W roku 1000 wci�� jednak wi�ksz� cz�� P�-
wyspu Iberyjskiego zajmowa� kalifat kordoba�ski. Wreszcie na p�nocy
Europy - Wielka Brytania sk�ada�a si� z kr�lestw anglosaskich (na nowe
tory pchnie Angli� w r. 1066 podb�j dokonany przez francuskich rycerzy
z Normandii pod Wilhelmem Zdobywc�), Walii oraz kr�lestwa Szkocji.
Irlandia, rozwini�ta kulturalnie, lecz zap�niona politycznie, oko�o r. 1000
osi�gn�a nietrwa�� jedno�� dzi�ki impulsowi obrony przed najazdami Skan-
dynaw�w. Ci ostatni tworzyli trzy kr�lestwa: Dani�, Norwegi� i Szwecj�.
W Europie XI wieku zwyci�a� ju� spo�eczny system feudalizmu (op�-

nienia by�y nieliczne: w Skandynawii, u lud�w ba�tyckich). Sukcesom
nowego ustroju towarzyszy�o upowszechnienie chrystianizmu, kt�ry dopa-
sowa� sw� spo�eczn� doktryn� do feudalnej doczesno�ci. Nast�pi�o tak�e
utwierdzenie organizacji ko�cielnej wspieraj�cej pa�stwo wczesnofeudalne
swym autorytetem i do�wiadczeniem swych kadr. Ko�ci� pozostawa� zre-
szt�, tak na Zachodzie jak i na Wschodzie, pod kontrol� czynnik�w �wiec-
kich. Wnet mia�a si� dope�ni� schizma Ko�cio��w (1054) - rzymskiego
pod obediencj� papiesk� i greckiego, nie znaj�cego centralnej w�adzy i tym
silniej powi�zanego z pa�stwem. Oba Ko�cio�y poczyni�y na prze�omie
X i XI w. wielkie post�py: greckie chrze�cija�stwo obj�o Ru� Kijowsk�,
rzymskie - Polsk�, W�gry, Szwecj�. Rekompensowa�o to cho� w cz�ci
ogromne straty, jakie chrystianizm poni�s� w rezultacie ekspansji arabskiej
na Bliskim Wschodzie i w Afryce.
Wczesn� monarchi� feudaln� cechowa�o przeplatanie si� jedno�ci po-

litycznej i r�nych form rozproszenia w�adzy. W pierwszym okresie na-
sileniu si� tendencji od�rodkowych odpowiada�y takie zjawiska, jak agra-
80
ryzacja �ycia, s�abo�� miast, znaczna samowystarczalno�� maj�tk�w feu-

dalnych, prymitywizm o�wiaty i niska kultura pisma, ma�a sprawno�� tech-
niczna �rodk�w ��czno�ci, ma�a g�sto�� zaludnienia. Formy jedno�ci po-
litycznej wielkich struktur by�y kruche i nietrwa�e. Wielmo�e dysponuj�cy
w�asno�ci� ziemi i si�� zbrojn� przejmowali liczne uprawnienia w�adzy
pa�stwowej. Immunitet dawa� im prawo administrowania i s�dzenia w ob-
r�bie ich d�br. Ponadto budowali zamki obronne, wydawali rozkazy og�-
�owi wolnej ludno�ci w swej strefie wp�yw�w, kontrolowali drogi i handel,
narzucali swe zwierzchnictwo lokalnym instytutom ko�cielnym. Os�abie-
niu centralnej w�adzy pa�stwowej towarzyszy�y prywatne wojny wielmo-
��w, przejawy samowoli i bandytyzmu.
Drugi okres wczesnej monarchii feudalnej wyrasta� z przemian ekono-

micznych zapocz�tkowanych w przoduj�cych krajach w XI w. i owocuj�-
cych w w. XII i XIII. Post�p rolnictwa umo�liwi� renesans miast i o�ywie-
nie t�tna wymiany. Wzrost demograficzny i procesy kolonizacyjne na wsi
u�atwia�y utrzymanie porz�dku; z kolei �ad i bezpiecze�stwo sprzyja�y
dalszym post�pom gospodarki. Wy�szy poziom o�wiaty i kultury sk�ania�
do rozumniejszego urz�dzania �adu politycznego i dawa� pa�stwu wi�cej
kompetentnych kadr. Odbudowa autorytetu w�adzy cz�sto zaczyna�a si�
od porz�dkowania zamo�niejszych i ludniejszych dzielnic; z tych lokal-
nych osi�gni�� korzysta�a potem w�adza kr�lewska. Monarchia dyspono-
wa�a ju� elementarnymi �rodkami zapewniania �adu: mia�a pewne zasoby
pieni�ne, lojalnych funkcjonariuszy, si�� zbrojn� niezale�n� od wielmo-
��w. Zr�by tych instrument�w rz�dzenia formowa�y si� ju� w XII w.
w Anglii, kr�lestwie sycylijskim, z pewnym op�nieniem we Francji. Stu-
lecie XIII przyniesie upowszechnienie tych proces�w.
/. Podstawowe cechy systemu politycznego
Powszechnie trwa�a w Europie zasada monarchiczna, jak-

kolwiek rozproszenie w�adzy pa�stwowej bardzo zredukowa�o prawa mo-
narch�w. Nawet tam, gdzie ich w�adza by�a rozleglejsza, w�adca realizo-
wa� j� w praktyce wsp�lnie z oligarchi� wielmo��w kr�puj�cych jego
swobod� dzia�ania. Tak�e w tzw. republikach feudalnych Wielkiego Nowo-
81
grodu i Pskowa w�adza ksi��ca de nomine istnia�a, cho� zupe�nie zdomi-

nowana przez oligarchi�. Zarysowana ju� w XI w. niezale�no�� wielkich
miast p�nocnej Italii (Wenecja, Genua, Mediolan) by�a zjawiskiem ze
sfery fakt�w, a nie prawa: dopiero du�o p�niej republiki p�nocnow�oskie
zg�osz� roszczenia do prawnej niezale�no�ci od cesarstwa rzymsko-nie-
mieckiego. Rz�d �redniowieczny by� monarchiczny nawet w okresie naj-
wi�kszego upadku autorytetu licznych w�adc�w.
Wczesna monarchia feudalna dysponowa�a niekiedy niez�ym aparatem

rz�dzenia w skali kr�lestwa (Anglia, Sycylia) lub dzielnicowego ksi�stwa
(ksi�stwo Normandii, hrabstwo Flandrii). Ale i tam bardzo wiele zale�a�o
od talentu, zr�czno�ci politycznej i pracowito�ci monarchy. S�aby w�adca
stwarza� zagro�enie dla stabilno�ci systemu. Podobnie �mier� monarchy,
kt�ry mocno trzyma� ster w�adzy, stanowi�a nieraz sygna� do rewolt i anar-
chii. Nieustanne podr�e monarchy i dworu po kraju by�y uzasadnione
nie tylko ekonomicznie lecz i politycznie: s�u�y�y utwierdzaniu autorytetu
w�adcy i pacyfikowaniu rebelianckich nastroj�w. A skoro od monarchy
tyle zale�a�o, droga od wzgl�dnego �adu do kompletnego rozprz�enia
nie by�a wcale daleka.
Legalno�� monarchiczna wymaga�a, by w�adc� wskazywa�y zasady dzie-

dziczenia i- jednocze�nie - elekcji: przez d�ugi czas nie s�dzo-
no wcale, �e sukcesja i elekcja to wykluczaj�ce si� wzajemnie systemy.
Prawo do tronu przys�ugiwa�o dynastii, ale kt�ry spo�r�d dynast�w zasi�-
dzie na tronie - pozostawa�o spraw� wyboru. Nie by�o wszak�e precyzyj-
nych procedur okre�laj�cych spos�b elekcji i grono wyborc�w. Z regu�y
wi�c elekcja wyzwala�a przetargi polityczne, gr� si�y i argument�w, nierzad-
ko i konflikty w obr�bie grupy mo�now�adczej. W XII i XIII w. drogi
sukcesji i elekcji zacz�y si� rozchodzi�. Zasady dziedziczenia precyzowa-
�y si� (wskazuj�c z regu�y najstarszego syna w�adcy), a tam, gdzie - jak
w Niemczech - zwyci�a�a elekcja, okre�lano jej procedur�. Ale w monar-
chiach elekcyjnych prawa krewnych w�adcy mia�y nieb�ahe znaczenie,
za� w monarchiach dziedzicznych idee elekcyjne odzywa�y si� niekiedy,
gdy w�adcy zabrak�o syna. �ywotno�� idei elekcyjnej sprzyja�a roszcze-
niom mo�nych do decydowania o obsadzie tronu, gdy w�adc� uznawano
za �nieu�ytecznego" lub �tyra�skiego". Idea prawa do oporu (ius
82
resistendi) przeciw tyranowi tkwi�a mocno w �wiadomo�ci wielmo��w,

a niekiedy przenika�a te� do sfery zasad ustroju.
Wobec braku solidnej armatury administracyjnej i regu� jej dzia�ania

wielk� rol� gra�y bezpo�rednie decyzje w�adcy. Odpowiedzialno�� za ich
podejmowanie nie gubi�a si� w anonimowej machinie pa�stwowej, co zn�w
sprzyja�o my�lom o prawie do oporu przeciw z�emu w�adcy. Zwyczaj, i�
monarcha przed podj�ciem decyzji radzi si� grona mo�nych, mia� mi�dzy
innymi cho� w cz�ci podzieli� odpowiedzialno�� za te decyzje.
G��wnym celem owego radzenia si� wielmo��w by�o jednak zapew-

nienie postanowieniom w�adcy skuteczno�ci. Wielmo�e sk�onni byli uzna-
wa�, �e wi�� ich tylko te decyzje monarchy, na kt�re wyrazili zgod�
(lub co najmniej byli obecni przy ich podejmowaniu). Mo�ni panowie
traktowali swego w�adc� z mieszanin� bezczelno�ci i pokory, co wynika�o
z poczucia w�asnej si�y, ale tak�e z obaw i nadziei korzy�ci. Monarcha
m�g� da� mo�nym przyrost maj�tku i presti�u poprzez nadania ziemi i no-
minacje na wysokie godno�ci (tak�e duchowne: biskupstwa, opactwa, prze-
oraty, kanonie itd.) wraz z przywi�zanym do nich uposa�eniem. W�adca
m�g� te� pogn�bi� nawet bardzo pot�nego wielmo��, zw�aszcza je�li zna-
laz� przeciw niemu poparcie innych. Monarchowie d�ugo zachowali po-
lityczn� i maj�tkow� kontrol� nad Ko�cio�em, biskupi nieraz ich wspierali,
a nawet wchodzili do �cis�ej ekipy rz�dowej. Reforma Ko�cio�a rzym-
skiego zacz�a si� wprawdzie ju� w XI w. i mia�a na celu, obok wzmoc-
nienia dyscypliny kleru i centralizacji w�adzy skupionej w r�ku papie�a,
uniezale�nienie kleru od kurateli w�adc�w i wielmo��w. Jednak cele refor-
my osi�gane by�y z trudem i powoli.
Innym, obok w�adzy nad Ko�cio�em, atutem monarch�w by�a si�a ideo-
logii monarchicznej. Ukazuj�c w�adc� jako namiestnika Bo�ego na ziemi,
wyposa�onego - dzi�ki intymnemu kontaktowi z Niebem - w szczeg�lne
(niekiedy wr�cz cudotw�rcze) w�a�ciwo�ci, ideologia owa pomaga�a utrzy-
ma� lojalno�� i pomoc, tak�e zbrojn�, mo�nych pan�w.
Niemniej tre�� w�adzy monarszej skupia�a si� g��wnie wo-

k� dwu dziedzin: wojowania i s�dzenia. W�adc�w nie interesowa�y in-
westycje publiczne (pr�cz wojskowych), o�wiata, opieka spo�eczna; ich
aktywno�� ekonomiczna nie r�ni�a si� powa�niej od dzia�a� ka�dego
wielkiego w�a�ciciela ziemi. Ale podobnie jak monarcha, wojowa� i s�dzi�
83
tak�e wielmo�a, a w skromnej skali i zwyk�y rycerz. W�adza stapia�a si�;
z feudaln� w�asno�ci� ziemsk�. Si�a lokalnych zwi�zk�w lennych (lub i

zbli�onych powi�za� osobistych tam, gdzie system lenny si� nie uformo- �
wa�), zwi�zk�w wspartych na zasadzie lojalno�ci wzajemnej, nie zapobie- �
g�a konfliktom w obr�bie klasy feudalnej. �amanie zobowi�za� lennych [
by�o nagminne i wiod�o do star� zbrojnych. Konflikty lojalno�ci zaostrzy�y
si�, gdy powsta�y wielokrotne zale�no�ci lenne, tj. gdy wasal mia� kilku
senior�w, cz�sto ze sob� sk��conych. Rycerskie powo�anie pan�w �wie-
ckich prowokowa�o do walk mi�dzy nimi: stwarza�o to stan nieustaj�cych
wojen prywatnych. Nie zapobiega�y im ani kr�lewskie zakazy, ani ko�ciel-
ne apele o rozejmy i pokoje Bo�e.
W�adza s�dzenia rozproszy�a si� tak samo, jak w�adza wojowania. Pod-
danych ch�op�w s�dzi� pan ziemi, wykorzystuj�c s�d jako instrument do-
minacji i �r�d�o dochodu z grzywien, op�at, konfiskat. Duchowni podlegali
coraz cz�ciej (cho� nie wsz�dzie i nie w pe�ni) s�dom duchownym; pa-
n�w �wieckich s�dzili ludzie r�wni im rang�. S�dowe zwierzchnictwo
monarchy i rola s�d�w pa�stwowych kurczy�y si�, ale nie zanika�y. W su-
mie s�downictwo sta�o si� domen� pozbawionych kultury prawnej w�a�ci-
cieli ziemi, zaw�d wykszta�conych prawnik�w przestawa� istnie� (wyj�tki:
w Italii znajdowa�a si� szko�a prawnicza w Pawii pracuj�ca nad prawem

longobardzkim, w Skandynawii znano tzw. lagman�w, fachowych inter-
pretator�w prawa zwyczajowego). Lepiej przedstawia�o si� s�downictwo
ko�cielne.
Wielk� rol� w mechanizmie w�adzy odgrywa�y zjazdy pan�w duchow-

nych i �wieckich, z kt�rymi naradza� si� w�adca (niekiedy kibicowa�y im
wi�ksze grupy ludno�ci wolnej). Czasami zjazdy nosi�y miano wielkiej
rady, ale odr�nia� je nale�y od rady monarszej, �cis�ego grona wsp�pra-
cownik�w w�adcy. W nieskomplikowanym systemie administracji trwa�y
�lady wzor�w karoli�skich (w Europie zachodniej i po cz�ci �rodkowej),
bizanty�skich (na Ba�kanach, Rusi, w kr�lestwie sycylijskim) i arabskich
(w Hiszpanii, na Sycylii). Ale by�y to najcz�ciej oddzia�ywania czysto
formalne (tytu�y, ceremonie). Nowych instytucji i technik rz�dzenia szu-
kano z regu�y empirycznie.
Na dworze monarszym (curia) nadal brakowa�o rozdzia�u funkcji

pa�stwowych i dworskich oraz okre�lenia kompetencji funkcjonariuszy -
84
tak samo, jak by�o w pa�stwach barbarzy�skich. Owszem, kanclerz (z regu�y

duchowny) zajmowa� si� korespondencj� i dokumentami monarchy, kone-
tabi jego stajniami, komornik - dworskimi ruchomo�ciami itd., ale ludzie
z dworu to grono zaufanych w�adcy, kt�ry m�g� ka�demu z nich powie-
rzy� ka�de zadanie, wedle uznania. W zarz�dzie lokalnym klu-
czowa rola przypada�a warownym miastom i grodom (castra), kt�re stano-
wi�y te� wa�ny element systemu militarnego, tym donio�lejszy, �e obrona
mia�a w�wczas z regu�y pewn� przewag� nad atakiem. Lokowani w umoc-
nionych siedzibach zarz�dcy (typu kasztelan�w) mieli na og� rozleg��
w�adz�; wojskow�, administracyjn�, s�dow�, gospodarcz�; jedynie zarz�d
w�o�ci monarszych powierzano czasem innym funkcjonariuszom. W pa�-
stwach s�owia�skich na Ba�kanach zarz�d lokalny d�ugo wspiera� si� na
zwierzchnikach �upa�stwowionych" wsp�lnot terytorialnych zanim przypad�
urz�dnikom w�adcy w wi�kszych okr�gach.
Wraz z post�puj�cym rozproszeniem w�adzy w sfer� zarz�du lokalnego

wdar�y si�, jak wspomnieli�my, prawa w�a�cicieli ziemskich. Immunitety
da�y im w�adz� administracyjno-s�dow� nad ch�opami w ich maj�tkach.
Ale pr�cz tego zaw�aszczali oni prawo banu (wydawania rozkaz�w og�o-
wi ludzi wolnych w ich sferze wp�ywu), kontrol� dr�g i handlu, eksploa-
tacj� g�rnicz�, prawo budowania zamk�w, kuratel� nad lokalnymi insty-
tutami ko�cielnymi itd. Ogranicza�o to w�adz� pa�stwow� i podrywa�o
jej podstawy materialne, oznacza�o bowiem przejmowanie (legalne lub
nie) w r�ce prywatnych pan�w monopoli kr�lewskich (regali�w). Owe
regalia (celne, mennicze, g�rnicze, targowe itd.) by�y wa�nym sk�adni-
kiem monarszych dochod�w, nieraz te� s�u�y�y jako �r�d�o uposa�enia
dla urz�dnik�w. S�abni�cie dochodu z regali�w nada�o tym wi�ksze znacze-
nie monarszej domenie - w�o�ciom i dworom, cz�sto rozrzuconym po
ca�ym obszarze pa�stwa. Dochody pa�stwa uzupe�niane te� by�y r�nymi
�wiadczeniami ludno�ci dla monarchy (tradycyjne op�aty lenne, daniny
od �yd�w i mieszczan, pos�ugi i �wiadczenia ch�op�w z d�br nie obdarzo-
nych immunitetem).
Wczesne monarchie feudalne podzieli� mo�na na trzy kategorie, l) W nie-

kt�rych krajach osi�gni�ta ju� jedno�� polityczna uleg�a zatracie, pojawi�y
si� r�wnorz�dne o�rodki w�adzy monarszej (policentryzm: przyk�adem jest
Hiszpania i Ru�.) 2) W innych krajach formalna jedno�� trwa�a, lecz w isto-
85
ci� pa�stwo rozpad�o si� na dzielnice z w�adcami emancypuj�cymi si�

spod kr�lewskiego zwierzchnictwa (kr�lestwo dzielnicowe: np. Francja,
Niemcy). 3) W jeszcze innych krajach Europy, g��wnie mniej rozleg�ych
i g�ciej zaludnionych, a wi�c �atwiejszych do opanowania przez ma�o
rozwini�ty aparat w�adzy, utrzyma�a si� jedno�� polityczna kr�lestwa (An-

glia, Sycylia).
II. Policentryzm: Hiszpania, Ru�
W ma�ych pa�stwach chrze�cija�skich P�wyspu Iberyjskiego, kt�re

opar�y si� Arabom, tj. w Leonie, Kastylii, Nawarze, Aragonie (p�niej
do��czy do nich Portugalia) trwa�o wspomnienie jedno�ci Hiszpanii wizy-
gockiej. Wspiera�o ono rekonkwist�, tzn. odwojowanie kraju z r�k Ara-
b�w. Ale ta d�uga i zaci�ta wojna ze wsp�lnym wrogiem nie zlikwidowa�a
rozbicia politycznego. Kr�lestwa Leonu, Kastylii, Nawarry, Aragonu (z kt�-
rym po��czy�a si� w r. 1137 resztka marchii hiszpa�skiej Karola Wiel-
kiego, hrabstwo Barcelony) i wreszcie hrabstwo Portugalii (od r. 1139
kr�lestwo) - to Pi�� Kr�lestw (los Cinco Reinos) w zasadzie r�wnorz�d-
nych. Pr�by w�adc�w Leonu, by narzuci� innym kr�lom hegemoni�, nie
powiod�y si�. Zjednoczeniu nie sprzyja�y odmienno�ci etniczno-kulturo-
we: w Aragonie pokrewie�stwa z po�udniem Francji, w Nawarze wielka
rola Bask�w, w Kastylii i Leonie bardzo �ywa tradycja wizygocka. W Ara-
gonie daleko posun�a si� feudalizacja, w Kastylii i Leonie wi�ksza by�a
rola wolnych ch�op�w i mieszczan.
W�adza kr�lewska w los Cinco Reims by�a mocno utrwalona:
elekcja nie gra�a tu roli, kr�lowie nieraz rezygnowali z presti�u sakry

i koronacji, w�adz� sw� wywodzili nie tyle od Boga czy ludzi, ile z praw
przyrodzonych {seno�o natura!). Jednoczenie Hiszpanii trwa�o d�ugo. Do-
piero w XIII w. zepchni�to Arab�w na po�udniowy skrawek kraju (kr�-
lestwo Granady, kt�re przetrwa�o do r. 1492); w XV w. zjednoczy�y si�
Kastylia i Aragon, w 1512 r. Hiszpania anektowa�a prawie ca�e kr�lestwo
Nawarry, odbieraj�c je panuj�cej tam francuskiej dynastii Albret�w.
Inny charakter mia� policentryzm na Rusi (a tak�e np. w Polsce). Testa-

ment Jaros�awa M�drego (zm. 1054) ustanawia� podzia� rozleg�ego pa�-
86
stwa kijowskiego mi�dzy jego syn�w, przy czym w�adza wielko-

ksi��ca i zwierzchnictwo nad m�odszymi ksi��tami przypada� mia�y
seniorowi dynastii. Nowy senior oddawa� sw� dotychczasow� dzielnic�
drugiemu co do starsze�stwa ksi�ciu, co powodowa�o dalsze zmiany w ob-
sadzie dzielnic. Wskutek takiej karuzeli zmian ksi��ta nie mogli zapu�ci�
g��biej korzeni w swych dzielnicach i ustabilizowa� rz�d�w; na og� wspie-
rali si� nie na miejscowych mo�nych panach, lecz na sprowadzonej ze
sob� dru�ynie. Tote� ju� w 1097 r. na zje�dzie ksi��t w Lubeczu obalono
zasad� senioratu na rzecz dziedziczno�ci dzielnic wedle istniej�cego stanu
posiadania. Systemu tego nie respektowano w pe�ni, miejscowe elity nie-
raz obala�y ksi�cia i przywo�ywa�y innego Rurykowicza. Zarazem upada�a
w�adza wielkoksi��ca zwi�zana z Kijowem. Jeszcze w I p�. XII w. W�o-
dzimierz Monomach i jego syn M�cis�aw odtworzyli jej autorytet, p�niej
ju� nie mo�na m�wi� o hegemonii Kijowa nad ksi�stwami ruskimi (��czy-
�o si� to z du�ym os�abieniem ekonomicznej roli Kijowa w XII w.). A� do
najazdu Tatar�w Kij�w by� obiektem rywalizacji ksi��t, ale raczej jako
symbol ni� o�rodek idei zjednoczeniowych. Ze wzgl�du na dzia�y spad-
kowe ksi�stw na Rusi by�o coraz wi�cej (u schy�ku XII w. oko�o 70). Nie
oznacza�o to zupe�nego chaosu, gdy� s�absze ksi�stwa grawitowa�y w or-
bicie silnych.
Jedno�� dynastii odr�niaj�ca ruski policentryzm od hiszpa�skie-

go sprzyja�a oznaczaniu zale�no�ci mi�dzy ksi��tami bizanty�sk� hierar-
chi� pokrewie�stw (ojciec, starszy brat, m�odszy brat, syn), nie pokrywaj�-
c� si� z rzeczywistymi stopniami pokrewie�stwa. By�a ona zreszt� lu�na,
zale�na od uk�adu si�. Na og� ka�da dzielnica d��y�a do pe�nej niezale�-
no�ci: takie by�y aspiracje kleru, bojar�w, miast.
W XII w. g��wne dzielnice Rusi to ksi�stwa naddnieprza�skie (kijow-

skie, perejes�awskie, turowsko-pi�skie, czemihowskie, poiockie i smole�-
skie), na zachodzie - ksi�stwa halickie i wo�y�skie (od r. 1199 po��czone),
na p�nocy - Wielki Nowogr�d (od p�. XII w. �republika bojarska"),
ksi�stwa w�odzimiersko-suzdalskie i muromsko-riaza�skie. Pojawi�y si�
nowe tytu�y wielkoksi��ce (ksi��t wlodzimiersko-suzdalskich i czemi-
howskich). Akcentem jedno�ci by�y og�lnoruskie zjazdy ksi��t; ostatnie
odby�y si� w r. 1223 i 1231. W sumie jednak Ru� �y�a w zawirowaniach
87
wci�� nowych podzia��w dzielnicowych, zmieniaj�cych si� koalicji ksi�-

��cych, wa�ni i wojen wewn�trznych.
Najaktywniejsze by�y trzy o�rodki. Zamo�ne ksi�stwo w�odzimiersko-

-suzdalskie zna�o siln� w�adz� ksi��c� ograniczaj�c� bojar�w i do�� roz-
wini�te miasta (w r. 1147 ks. Ju�j Do�goruki za�o�y� Moskw�). Kilku silnych
w�adc�w wyda�o te� ksi�stwo halicko-wo�y�skie. Oryginalnym tworem
by� Wielki Nowogr�d, kt�ry sw� si�� zawdzi�cza� wybornemu po�o�eniu
(�okno Rusi na Europ�") i solidnemu zapleczu ekonomicznemu. Rz�dzili
tu bojarzy i bogaci kupcy. Ksi��, wybierany przez wiec, przychodzi�
zawsze z zewn�trz (nie wyros�a tu lokalna dynastia) i skr�powany by�
narzuconym mu uk�adem (nie rezydowa� nawet w stolicy, nie m�g� naby-
wa� ziemi, spe�nia� g��wnie funkcje wojskowe). Wiec, zgromadzenie og�-
�u mieszka�c�w stolicy, opanowany by� przez bojar�w i kupc�w. Drugim
g��wnym organem by�a rada z�o�ona z by�ych i urz�duj�cych dygnitarzy
(namiestnika, w�adyki, tj. biskupa, starost�w dzielnic miasta itd.). Funkcjo-
nariusze, wybierani przez wiec, z regu�y nale�eli do grona najbogatszych
bojar�w. Ten quasi-republika�ski system obroni� si� przed zakusami wiel-
kich ksi��t w�odzimierskich i funkcjonowa� sprawnie przez d�ugi czas.
Post�puj�ce rozbicie dzielnicowe Rusi mia�o podobne skutki jak w Pol-

sce. Nios�o konflikty wewn�trzne i os�abia�o si�� oporu kraju w obliczu
zagro�e� z zewn�trz. Ale sprzyja�o rozwojowi o�rodk�w lokalnych, post�-
powi miast, u�atwia�o w�adcom opanowanie terenu bez rozbudowanej ad-
ministracji. Zarz�d lokalny, wynik rodzimego rozwoju (bo wp�yw
bizanty�ski obj�� g��wnie prawo i organizacj� Ko�cio�a), przypomina� wzory
frankijskie: brak rozr�nie� funkcji dworskich i pa�stwowych, p�ynny sk�ad
i kompetencje rady, znaczny rozw�j immunitetu. By�y te� tu echa demo-
kracji plemiennej: w stolicach ksi�stw zbiera�y si� wiece wolnych miesz-
ka�c�w miasta. Decydowali na wiecu mo�ni bojarowie, ale w�r�d we-
wn�trznych konflikt�w poparcie wiecuj�cych nie by�o pozbawione zna-
czenia. Inn� pozosta�o�ci� dawnych czas�w by�o zwo�ywanie pospolitego
ruszenia wszystkich wolnych, gdy sytuacja tego wymaga�a; ale podstaw�
si�y zbrojnej by�a ju� s�u�ba feudalna. Ksi�ciu s�u�yli obdarowani ziemi�
(�wolni s�udzy", �dzieci bojarskie"), bojarzy przyprowadzali mu kontyn-
genty swych wasali. Spo�r�d koczownik�w rekrutowano oddzia�y najemne.
88
Mimo rozproszenia w�adzy ksi��ta ruscy nie wypu�cili zupe�nie

z r�k zwierzchnictwa administracyjnego, s�dowego, skarbowego. W pry-
watnych dobrach (wotczinach) w�a�ciciele s�dzili poddanych ch�op�w i �ci�-
gali od nich daniny dla ksi�cia (immunitet podatkowy na og� nie by�
bowiem pe�ny). Ksi��ta mieli te� wielu urz�dnik�w lokalnych (posadnicy
w miastach, wo�ostiele w okr�gach, wimicy �ci�gaj�cy grzywny s�dowe).
Ksi�� mia� zazwyczaj spore dochody z domeny (maj�tk�w ziemskich,
miast), z podatku gruntowego (urok), z r�nych op�at i grzywien. S�dzi�
on bojar�w, jego urz�dnicy s�dzili woln� ludno�� miast i wsi. Du�e zna-
czenie mia�y s�dy ko�cielne (os�dza�y nie tylko kler, lecz i pewne kate-
gorie ludzi �wieckich i spraw �wieckich, np. spadkowych).
Gwa�townie pogorszy� sytuacj� Rusi tatarski najazd Batu-chana (1237-

1242) i poddanie ksi�stw ruskich Z�otej Ordzie, zachodniej cz�ci impe-
rium Mongo��w si�gaj�cego od Korei po Dunaj. Ksi��ta stali si� wasa-
lami Z�otej Ordy. Rozkaz chana (jarlyk) zatwierdza� ich na tronie, chan
m�g� ich s�dzi� i obala�. Jako wasale chana ksi��ta dostarczali mu po-
si�k�w wojskowych; og� ludno�ci ruskiej (z wyj�tkiem kleru) ob�o�ono
danin�, kt�rej techniczn� stron� opracowali dla Mongo��w fachowcy chi�-
scy, tote� system dzia�a� sprawnie. Pocz�tkowo danin� �ci�gali tatarscy
rezydenci na ksi��cych dworach, potem ju� sami ksi��ta. By�o to ogro-
mne obci��enie ludno�ci hamuj�ce post�p ekonomiczny kraju i prowoku-
j�ce bunty, a w ich konsekwencji - okrutne ekspedycje karne. Tataro-
-mongo�owie podsycali konflikty mi�dzy ksi��tami ruskimi i popierali
rosn�ce rozbicie dzielnicowe; ksi��ta i bojarzy nauczyli si� rych�o wyko-
rzystywa� si�� Tatar�w w swoich wa�niach. W rezultacie os�abienia Rusi
w XIII i XIV w. liczne ziemie ruskie znalaz�y si� pod obcymi rz�dami.
Ogromne obszary zachodniej Rusi opanowali wielcy ksi��ta Litwy, Ru�
halicka w��czona zosta�a do Kr�lestwa Polskiego. Na pozostaj�cej pod
w�adz� ksi��t ruskich p�nocnowschodniej Rusi skonsolidowa�y si� wre-
szcie, w XIV w., cztery du�e o�rodki rywalizuj�ce o przewodzenie zie-
miom ruskim i przyjmuj�ce dumne miano wielkich ksi�stw: Moskwa (kt�-
ra zwyci�y�a w rywalizacji z wielkim ksi�stwem wlodzimierskim), Twer,
Riaza� i Ni�ny Nowogr�d. Sw�j ustr�j republiki bojarskiej zachowa� Wielki
Nowogr�d, podobny ustr�j u schy�ku XIII w. ukszta�towa� si� w Pskowie.
89
Mniejsze dzielnice ksi��ce grawitowa�y wok� wyliczonych czterech

wielkich ksi�stw, kt�re konsolidowa�y si� wewn�trznie i umacnia�y swoje
sfery wp�ywu. Otwarta zosta�a w ten spos�b droga do zjednoczenia ziem
ruskich; dzie�a tego dokonali wielcy ksi��ta moskiewsko-w�odzimierscy

w ci�gu XV wieku.
///. Kr�lestwo dzielnicowe: Niemcy, Francja
Drogi rozwoju Francji i Niemiec by�y bardzo odmienne. We Francji

w�adza kr�l�w os�ab�a szybko, ale te� rych�o zacz�a si� d�wiga�. W Niem-
czech s�abni�cie kr�l�w dokonywa�o si� powoli, lecz okaza�o si� trwa�e.
Rozbicie Francji na dzielnice ju� w XI w. osi�gn�o punkt szczytowy,
p�niej mapa polityczna kraju zacz�a si� upraszcza�. W Niemczech roz-
bicie pog��bia�o si� stopniowo i nier�wnomiernie (du�o wi�ksze by�o na
zach�d od �aby). Tradycja karoli�ska utrzyma�a si� w Niemczech d�u�ej
(cho� Karolingowie niemieccy wyga�li ju� w r. 911). Wyrazi�o si� to nie
tylko w silniejszej w�adzy kr�la i w traktowaniu ksi��t oraz hrabi�w
jako monarszych funkcjonariuszy. Do modelu karoli�skiego zbli�a� Niem-
cy charakter pa�stwa jako agregatu r�nych terytori�w, o odmiennych
tradycjach i sk�adach etnicznych. Kr�l niemiecki w�ada� bowiem ziemiami
zabranymi S�owianom za �ab� i Soiaw�, wielk� cz�ci� Italii oraz daw-
nym kr�lestwem Arelatu, a� po Rodan i Saon�.
System lenny wykszta�ci� si� w Niemczech s�abiej i nie tak powszech-

nie jak we Francji: wi�kszy akcent pada� tu na element rzeczowy stosunku
lennego (nadanie ziemi), ni� na element osobisty (wasalstwo). Ksi��t
i hrabi�w traktowano d�ugo jako funkcjonariuszy kr�la, tote� ich opr�-
nionych lenn w�adca nie zatrzymywa� dla siebie (jak�e bowiem m�g�by
by� swym w�asnym funkcjonariuszem?). Wykszta�ci�a si� tedy zasada przy-
musu lennego (Leihezwang: kr�l musia� nada� opr�nione lenno nowemu
lennikowi), wielka przeszkoda na drodze ku umocnieniu w�adzy kr�la.
W dodatku w�adca Niemiec nie mia�, jak kr�l Francji, w�asnej dzielnicy
domenialnej. Domena jego by�a nader rozleg�a, ale rozproszona. Bez re-
zultatu usi�owali stworzy� siln� i zwart� podstaw� w�adzy kr�lowie Hen-
ryk IV w Saksonii (XI w.), a Fryderyk I Barbarossa w Szwabii i Burgundii
90
(XII w.). Brak zwartej domeny utrudnia� kr�lom tworzenie silnej armii,
czy to lennej, czy najemnej.
Kr�l Niemiec od 962 r. nosi� tytu� cesarza rzymskiego: imponowa�o

to niemieckim wielmo�om i gwarantowa�o niepodzielno�� w�adzy kr�-
lewskiej: nie mog�o by� w Niemczech wielu kr�l�w, skoro kr�l niemiecki
mia� prawo do jedynego, niepodzielnego tytu�u cesarza. Panowie niemiec-
cy powo�ywali si� na rzymsk� zasad�, i� wojsko kreuje cesarza (exercitus
fach imperatorem), by umocni� swe prawa do wybierania w�adcy. Ale
elekcja by�a tu skojarzona z prawami sukcesyjnymi rodu kr�lewskiego
(tzw. �wyb�r wedle prawa dziedziczenia", syna po ojcu). Tron niemiecki
zajmowa�y wi�c dynastie: saska (Ludolfingowie, 919-1024), salicka (1024-
1125) i szwabska (Sztaufowie, 1138-1250). Wyboru kr�la dokonywali
wielmo�e, potem ksi��ta (od XIII w. g��wn� rol� gra�a nieliczna grupa
ksi��t duchownych i �wieckich).
Atutem kr�l�w Niemiec by�o tak�e zwierzchnictwo nad Ko�cio�em.

Tytu� cesarski da� im decyduj�cy wp�yw na obsad� tronu papieskiego,
lecz podj�ta od p�. XI w. reforma ko�cielna wp�yw ten usun�a. Kr�l
mianowa� biskup�w i robi� ich swymi bliskimi wsp�pracownikami: w tej
roli byli bardziej lojalni i wykszta�ceni od mo�nych �wieckich, nie by�o
te� zagro�enia, �e delegowan� im w�adz� zechc� przekszta�ca� w dzie-
dziczn�. Tote� kr�l Niemiec uparcie broni� swej kontroli nad biskupami,
co wyja�nia roznami�tnienie sporu z papiestwem o inwestytur� biskup�w.
Kompromisowe jego rozwi�zanie w konkordacie wormackim (1122) da�o
w�adcom Niemiec ju� tylko po�redni wp�yw na obsad� biskupstw (no-
minacj� monarsz� zast�pi� w zasadzie wyb�r biskupa przez kapitu��). Ale
u schy�ku XII w. biskupi utracili charakter funkcjonariuszy kr�la, byli
ju� tylko jego lennikami i niczym wi�cej.
Panowie �wieccy zacz�li emancypowa� si� wcze�niej. W pocz. X w.

ukszta�towa�y si� tzw. ksi�stwa szczepowe (Saksonia, Franko-
nia, Bawaria i Szwabia), przechowuj�ce �lady dawnych zwi�zk�w plemien-
nych. Razem z Lotaryngi� (p�nocn� cz�ci� dzia�u Lotara z 843 r.) stanowi�y
one trzon terytorialny i etniczny Niemiec: inne obszary pa�stwa niemiec-
kiego by�y dorobkiem ekspansji na ziemiach S�owian, w Italii i Burgundii.
Ksi��ta szczepowi z pocz�tku zdobyli niemal niezale�n� pozycj�, ale
kr�l Otto I sprowadzi� ich zn�w do roli kr�lewskich funkcjonariuszy. Kr�-
91
Iowie odmawiali ksi��tom szczepowym dziedziczno�ci, starali si� usuwa�

ich lub przenosi� z jednego ksi�stwa do drugiego. Z kolei wielmo�e lo-
kalni traktowali ich jako szef�w zwi�zku plemiennego z mo�nowladczego
wyboru. W wyniku tych presji z g�ry i z do�u ksi�stwa szczepowe zacz�y
si� dzieli� na mniejsze struktury. Niekiedy jednak ��czy�y si�: najgro-
�niejsze dla kr�l�w by�o po��czenie w XII w., pod w�adz� rodu Welf�w,
Saksonii i Bawarii. Rozbi� ten blok terytorialny kr�l Fryderyk I (1180)
z pomoc� wasali ksi�cia Henryka Lwa, Welfa; jednak zasada przymusu
lennego nie pozwoli�a w��czy� ziem Henryka do kr�lewskiej domeny,
mo�na je by�o tylko rozdrobni�.
W I p�. XIII w. istnia�o ju� w Niemczech 16 ksi�stw �wieckich (u schy�-

ku �redniowiecza b�dzie ich 40) i a� 90 ksi�stw duchownych (to rezultat
wcze�niejszego faworyzowania biskup�w). W obr�bie niemieckich ksi�stw
tworzy�a si� hierarchia: ksi�stw sensu stricte i hrabstw, kt�re uniezale�ni�y
si� tak od kr�la, jak i od ksi��t. Ich zwierzchnikom brakowa�o jedynie
ksi��cego tytu�u; od zale�nych hrabi�w, graf�w, wyr�nia� ich tytu� land-
grafa, pfaizgrafa (palatyna) lub markgrafa. Pozostali hrabiowie znale�li
si� pod zwierzchnictwem ksi��t lub trwali w zale�no�ci od kr�la. Zacho-
wali na og� pewne prawa s�dowe i administracyjno-wojskowe (w szcze-
g�lno�ci kontrol� nad zwierzchnikami zamk�w, kasztelanami). Natomiast
w nale��cej do Niemiec p�nocnej Italii hrabstwa rozsypa�y si�, a z par-
celacji praw hrabiowskich skorzysta�y liczne si�y lokalne. Osobliwo�ci�
Italii cesarskiej by�o te� wczesne (od XI w.) formowanie si� - obok ksi�stw
i margrabstw - p�suwerennych republik miejskich (du�e miasto i jego
okolica). Fryderyk I Barbarossa stara� si� zniweczy� te roszczenia miast
w�oskich, ale w konflikcie zwyci�y� zawi�zany przez nie sojusz (Liga
Lombardzka w aliansie z papie�em): pok�j w Konstancji (1183) da� mia-
stom lombardzkim autonomi� pod czysto formaln� w�adz� cesarza.
Tak�e w samych Niemczech sfera w�adzy kr�lewskiej kurczy�a si� co-

raz bardziej. Na drodze fakt�w ksi��ta w swych terytoriach zagarniali
kr�lewskie monopole (regalia); prawo bicia monety, pobierania ce�, za-
k�adania miast, eksploatacji g�rniczej itd. Podsumowaniem tych zdobyczy
ksi��cych (a nie ich nadaniem) by�y wielkie przywileje Fryderyka II dla
ksi��t (1220,1232). Wojskowa s�u�ba lenna ksi��t i ich lennik�w traci�a
warto��, niesuwerenni hrabiowie podporz�dkowani zostali ksi��tom. Kr�-
92
Iowie, pozbawieni zwartej domeny i centralnego aparatu (poza kancelari�),

nie maj�cy nawet sta�ej stolicy, w�druj�cy po kraju, by pacyfikowa� lo-
kalne opozycje, uwik�ani w sprawy w�oskie (konflikty z papiestwem i mia-
stami lombardzkimi) oraz w krucjaty - mimo tytu�u cesarskiego tracili
autorytet. Wyrazem ich s�abni�cia by� wzrost roli elekcji i pojawianie si�
od schy�ku XI w. rozdwojonych wybor�w: ksi��ta wybierali �antykr�-
��w" przeciw rz�dz�cym w�adcom lub po �mierci kr�la dokonywali wy-
boru dwu kandydat�w. Po zgonie Fryderyka II walki r�nych kandydat�w
do tronu spowodowa�y d�ugi chaos (tzw. Wielkie Bezkr�lewie, 1250-1273).
Papie�e jeszcze podsycali te konflikty o tron rzymsko-niemiecki.
A� do XIII w. kr�lowie Niemiec zachowali jeszcze najwy�sze zwierzch-

nictwo s�dowe: prawo wywo�ywania przed sw�j s�d ka�dej sprawy i roz-
strzygania apelacji od ka�dego wyroku s�dowego. W zam�cie Wielkiego
Bezkr�lewia nast�pi� faktyczny zmierzch tych praw kr�la.
We Francji ju� w X w. wyrasta�y silne i dziedziczne w�adztwa

terytorialne wielmo��w, kt�rzy przyjmowali r�ne tytu�y - ksi��t, arcy-
-hrabi�w, hrabi�w g��wnych: to podkre�la�o ich w�adz� nad zespo�ami
dawnych hrabstw. P�niej francuscy w�adcy teryto�alni nosili na og�
tytu�y hrabiowskie (ksi��ce nie by�y liczne). Gdy w 987 r. na tron wst�-
powa�a dynastia Kapetyng�w istnia�o ju� 10 du�ych w�adztw terytorial-
nych i 20 mniejszych hrabstw. Teoretycznie by�y to lenna Korony, ale
nawet w�adcy z p�nocy i centrum Francji nader lekko traktowali t� za-
le�no�� lenn�; wadzili si�, a nawet wojowali z kr�lem i zwyci�ali jego
wojsko, gdy� hrabiowie Flandrii czy ksi��ta Normandii byli po prostu
silniejsi od swego kr�lewskiego seniora. Natomiast w�adcy teryto�alni
z po�udnia kraju, z pot�nym ksi�ciem Akwitanii w pierwszym szeregu,
uwa�ali si� za zupe�nie niezale�nych od kr�la (hrabia Barcelony czasem
sobie o nim przypomina�, gdy liczy� na jego pomoc jako seniora w wal-
kach przeciwko Arabom).
W XI w. liczni ksi��ta i hrabiowie znale�li si� w k�opocie: wymkn�a

im si� kontrola nad zamkami obronnymi i ich dzier�ycielami, kasztela-
nami. Sil� kasztelan�w by�o lenne zwierzchnictwo nad okolicznym rycer-
stwem: te zwi�zki lenne by�y realne, obowi�zki wasali bezwzgl�dnie egze-
kwowane. Znaczenie zamk�w dla kontrolowania ca�ej okolicy by�o bardzo
istotne; kasztelanowie mieli wi�c w�adz� militarn�, s�dzili resztki wolnego
93
ch�opstwa, sprawowali policj� dr�g i handlu, przej�li pewne monopole

ekonomiczne. Taka emancypacja kasztelan�w sta�a si� powszechna na po-
�udniu i w centrum, jedynie ksi�� Normandii i hrabia Flandrii utrzymali
kontrol� nad zamkami. R�wnie� kr�l szybko odzyska� zachwiane zwierzch-
nictwo nad nimi w swej domenie.
Kr�lowie Francji jeszcze w pocz. XI w. bardzo pragn�li rz�dzi�

w duchu tradycji karoli�skiej: zwo�ywali na sw�j dw�r wielkich wasali
duchownych i �wieckich, usi�owali decydowa� o losach opr�nionych lenn.
Ale ksi��ta i hrabiowie uchylali si� od udzia�u w radzie kr�lewskiej,
zapominali nawet cz�sto o obowi�zku odnawiania ho�du lennego. Kr�l
nie by� w stanie skonfiskowa� si�� lenn nielojalnych wasali; m�g� jedynie
przekaza� prawo do skonfiskowanego lenna innemu ksi�ciu lub hrabiemu.
To wygrywanie jednych lennik�w przeciw drugim by�o atutem Kapetyn-

g�w jako senior�w lennych.
Innym atutem by�a kr�lewska domena, niezbyt du�a (w pocz. XI w.

oko�o 7000 km2), ale zwarta i po�o�ona w centralnym miejscu (wok�
Pary�a i Orleanu). Od czas�w Henryka I (1031-1060) zacz�o si� porz�d-
kowanie domeny: kr�l nie mia� szans wsparcia si� na wielkich wasalach
Korony, ale zapuszcza� g��biej korzenie w sw�j w�asny teren, stabilizowa�
si� w Pary�u, ukr�ci� anarchi� w swej domenie i kompletowa� z lokalnych
mo�nych oraz rycerstwa zal��ek elity w�adzy, energicznych i lojalnych

wsp�pracownik�w.
Inny jeszcze atut w�adzy kr�lewskiej to jej faktyczna dziedziczno��.

Hugo Kapet by� kr�lem z wyboru ksi��t i hrabi�w, ale od pocz�tku
Kapetyngowie wprowadzili praktyk� desygnowania i koronowania nast�p-
cy jeszcze za �ycia kr�la. Szcz�liwie �adnemu 2 Kapetyng�w a� do pocz.
XIV w. nie zabrak�o syn�w. Elekcja ju� w XI w. sta�a si� formalno�ci�:
obecni przy koronacji nast�pcy wielmo�e wydawali uprzejme okrzyki apro-

baty. Ksi��ta i hrabiowie, sami u siebie dziedziczni, uznali prawo Ka-
petyng�w do dziedziczno�ci tronu. Wojowali nieraz z kr�lem, ale nie si�-
gali sami po koron�; inaczej ni� w Niemczech, antykr�l�w tu nie by�o.
Wynika�o to po cz�ci ze sk��cenia w�r�d ksi��t i hrabi�w, a troch�
i st�d, �e francuscy panowie robili wielkie kariery kr�lewskie poza Fran-
cj� (w Anglii, Portugalii, Aragonie, w Konstantynopolu, na Sycylii i Cy-
prze itd.).
94
Wreszcie, wzmacnia�y Kapetyng�w zwi�zki z Ko�cio�em, nie

na zasadzie twardego zwierzchnictwa, jak w Niemczech, ale mocnego
sojuszu. Kr�l Francji uzna� zasad� elekcji biskup�w przez kler, lecz na
ich wyb�r zachowa� wp�yw niema�y. Dostojnicy duchowni wspierali kr�la,
pomagali mu w rz�dzeniu, rozwijali te� w�tki swoistej �religii kr�lewskiej"
(kr�l jest namaszczony przez samo Niebo, utrzymuje bezpo�redni kontakt
z Bogiem, jest nietykalny, ma moc cudotw�rcz�).
W XI w. to jeszcze nie kr�lewska domena by�a wzorem porz�dku i au-

torytetu w�adzy, lecz ksi�stwo Normandii i hrabstwa Flandrii oraz Ande-
gawenii. Dynastia ksi��t Normandii wzi�a pocz�tek od Rollona, wodza
skandynawskich naje�d�c�w, kt�rzy w IX w. osiedli nad doln� Sekwan�;
dynastia ta wyda�a kilku w�adc�w bardzo wybitnych. Domena w Norman-

dii by�a uporz�dkowana, ksi�� czerpa� r�wnie� dochody z r�nych mo-
nopoli i �wiadcze� wasali, twardo egzekwowanych (wcze�nie te� powsta�a
ksi��ca kontrola finansowa jako odr�bny dzia� administracji). Rygory-
stycznie egzekwowano te� militarne obowi�zki wasali: dzi�ki temu ksi��
Wilhelm Zdobywca m�g� zgromadzi� 6-tysi�czn� armi� i podbi� kr�le-
stwo Anglii (1066). Tylko ksi�� m�g� budowa� zamki, nie pojawi�y si�
wi�c w Normandii zamki �cudzoio�ne", tj. samowolnie budowane przez
wielmo��w. �cis�a by�a kontrola nad kasztelanami. Ko�cielne Bo�e pokoje
i Bo�e rozejmy, maj�ce ograniczy� konflikty domowe, gdzie indziej nie-
skuteczne, by�y w Normandii lepiej przestrzegane, bo wspiera� je autorytet
ksi�cia. Na dworze ksi��cym, do�� jeszcze prymitywnym, pojawi�y si�
wszelako pierwsze elementy statystyki pa�stwowej (chodzi�o o pe�ny obraz
praw ksi�cia). Administracja lokalna, w r�ku wicehrabi�w, by�a mocno
kontrolowana z g�ry.
Nie brakowa�o i w Normandii przejaw�w anarchii feudalnej, niepos�u-

sze�stwa mo�nych, nawet rebelii. W sumie jednak system lenny, wcze�nie
tu utrwalony, dzia�a� na korzy�� ksi�cia, a nie przeciw niemu. Nieco w tyle
za Normandi�, gdy idzie o porz�dkowanie struktur pa�stwowych, pozo-
stawa�o hrabstwo Andegawenii, rz�dzone przez silnych w�adc�w (Godfryd
M�ot, Fulk Nerra). Natomiast hrabstwo Fland�i, zamo�ne i u�adzone przez
wybitne indywidualno�ci (hrabiowie Baldwin IV i V), w pewnych dziedzi-
nach, np. w kontroli skarbowej, wyprzedza�o nawet Normandi�.
95
Pffwszeclina historia ustroj�w pa�stwowych

Rekonstrukcja autorytetu w�adzy zaczyna�a si� wi�c we Francji od nie-
kt�rych w�adztw terytorialnych. Korzy�ci z tego wyci�gn�a ostatecznie,
inaczej ni� w Niemczech, w�adza kr�lewska. Niekt�re instytucje przodu-
j�cych dzielnic pos�u�y�y kr�lom za wz�r przy porz�dkowaniu ich do-
meny. Gdy za� domena kr�lewska zacz�a si� rozszerza� obejmowa�a cz�-
sto obszary ju� nie�le skonsolidowane przez ksi��t i hrabi�w.
IV. Kr�lestwo jednolite: Anglia, Sycylia
Anglia osi�gn�a jedno�� polityczn� ju� w okresie anglosaskim. Pano-

wanie du�skie (1013-1042) by�o tylko epizodem i nie zmieni�o ustroju
Anglii. Niekt�re instytucje anglosaskie, korzystne dla w�adzy monarszej,
przetrwa�y tak�e po normandzkim podboju Wilhelma Zdobywcy.
Teoretycznie podstaw� rz�d�w Wilhelma w Anglii nie by� zreszt� pod-

b�j, lecz jego prawa spadkowe po ostatnim w�adcy anglosaskim, Edwar-
dzie Wyznawcy, a tak�e elekcja wielmo��w, napr�dce zaimprowizowana.
Wnet jednak arystokracja anglosaska pozbawiona zosta�a wp�yw�w na
rzecz pan�w normandzkich. W 1086 r. tylko 6% ziemi pozosta�o w r�kach
wielmo��w anglosaskich; ko�ci� Anglii dosta� si� ca�kowicie pod w�adz�
biskup�w pochodzenia normandzkiego. System lenny wprowadzili tu Nor-
mandowie i to wedle w�asnego modelu. Pod koniec XI w. kr�l mia� ok.
500 bezpo�rednich wasali, w tym ok. 170 wielkich baron�w. Ich obowi�z-
ki lenne �ci�le egzekwowano (niekt�rzy przyprowadzali kr�lowi nawet
po stu rycerzy). Wielkie lenna by�y na og� rozproszone po kraju, co dla
kr�la stanowi�o okoliczno�� korzystn�. Maj�tki baron�w znajdowa�y si�
i w Anglii, i w Normandii, na poziomie klasy rz�dz�cej tworzy�a si� wi�c

wsp�lnota anglo-normandzka.
Kr�l trzyma� mocno w r�ku i baron�w, i kontrol� nad ich lennikami.

Panowa� nad ko�cio�em Anglii, zamo�nym, ch�tnie akcentuj�cym sw�j
lu�ny zwi�zek z papiestwem. Dominowa� te� nad swymi radami: wielkim
zgromadzeniem baron�w, w kt�rym szuka� rady i poparcia feudalnej elity,
oraz nad �cis�� rad� z�o�on� z bliskich wsp�pracownik�w.
Podstaw� administracji lokalnej by� anglosaski podzia� na hra-

bstwa (shire) i setnie (hundred). W hrabstwach rz�dzili szeryfowie (hrabia
96
to ju� tylko tytu� honorowy); kr�l cz�sto mianowa� szeryf�w spo�r�d ludzi
nowych, a wi�c nie baron�w; byli oni od kr�la �ci�le zale�ni i przez
niego kontrolowani. W hrabstwach i setniach zachowa�y si� tradycyjne
zgromadzenia wolnej ludno�ci asystuj�ce w s�dzeniu. Na zgromadzeniach
w hrabstwach m�wi�o si� czasem o wa�nych decyzjach kr�la, zbierano
te� pod przysi�g� informacje dla rz�du (ankieta, incfuest).
Mocny by� system skarbowy. Ju� za Wilhelma Zdobywcy domena kr�-

lewska obj�a ok. 1/7 ziemi uprawnej. Kr�l �ci�ga� rygorystycznie do-
chody lenne, �wiadczenia od miast, �yd�w, niekiedy i kleru, ponadto do-
chody z ce�, monopoli kr�lewskich, grzywien s�dowych. Osobliwo�ci�
Anglii by� powszechny podatek gruntowy, ustanowiony jeszcze przez kr�-
l�w anglosaskich, przej�ty przez w�adz� normandzk� i podwy�szony. Tro-
ska o �ad skarbowy zrodzi�a kontrol� finansow� i zal��ki statystyki pa�-
stwowej. W nauce wci�� tocz� si� spory na temat cel�w, jakim mia� s�u�y�
wielki kataster posiad�o�ci ziemskich i dochod�w z nich, sporz�dzony na
rozkaz Wilhelma Zdobywcy w 1086 r. Bez w�tpienia jednak by�y to m.in.
cele fiskalne. Co najmniej od pocz�tku XII w. istnia�a sekcja rady kr�-
lewskiej, przyjmuj�ca dochody kr�lewskie od szeryf�w i rozliczaj�ca ich;
operacji dokonywano na stole podzielonym na kwadraty, st�d nazwa tej

izby obrachunkowej - urz�d szachownicy (Exchequer). Zale�nie od po�o�enia
na stole �eton mia� r�ne warto�ci, od l pensa do 10 ty�. funt�w. Technika
ta pozwala�a unikn�� wielkich trudno�ci: nie znano jeszcze zera i cyfr
arabskich, cyfry rzymskie za� by�y niepor�czne przy du�ych operacjach.
System militarny tak�e wyr�nia� Angli� w �wczesnej Europie.

Kr�l od pocz�tku kontrolowa� zamki i egzekwowa� twardo obowi�zki len-
ne. Ale rych�o pojawi�a si� mo�liwo�� zast�powania stawiennictwa baro-
n�w z wasalami przez podatek tarczowy (scutagium). Zasobny skarb m�g�
op�aci� werbowanie rycerzy zawodowych kr��cych po Europie. Nadal
istnia�o pospolite ruszenie wolnej ludno�ci (fyrd): wolne ch�opstwo by�o
wci�� liczne, a miasta ludne, wi�c fyrd mia� realne militarne znaczenie.
Dla wzmocnienia Korony odbierano od ca�ej wolnej ludno�ci, nie tylko

wi�c od kr�lewskich lennik�w (bezpo�rednich i po�rednich), przysi�g�
wierno�ci kr�lowi. Ludno�� anglosaska mia�a du�o powod�w, by nie nosi�
w sercu normandzkich rz�d�w. Ale nawet niech�tny im anglosaski kro-
nikarz przyznawa�, �e za Wilhelma Zdobywcy w kraju zapanowa� taki
97
�ad, i� mo�na by�o bezpiecznie podr�owa� po ca�ej Anglii z zapasem

z�ota. W�adza dynastii normandzkiej nie by�a mocniej kwestionowana (elek-
cja nie gra�a istotnej roli, aprobata baron�w dla Wilhelma I i Henryka I
to tylko propagandowa dekoracja). Gdy jednak na Henryku I dynastia
wygas�a w linii m�skiej zacz�� si� 20-letni okres zam�tu i walk o tron.
W 1154 r. rz�dy obj�� prawnuk Wilhelma I po k�dzieli, Henryk II Plan-
tagenet, i po�o�y� kres uzurpacjom baron�w; odtworzy� te� �atwo aparat
w�adzy.
Kr�lestwo Sycylii powsta�o na po�udniu Italii i na Sycylii tak-

�e w wyniku normandzkiej akcji zbrojnej. W XI w. Sycyli� trzymali Ara-
bowie, po�udniow� Itali� - Bizancjum i ksi�stwa longobardzkie (resztki
panowania Longobard�w). Normandowie pojawili si� tu ok. 1020 r. jako
rycerze najemni w s�u�bie miejscowych w�adc�w; wnet zacz�li po kawa�-
ku zdobywa� ten obszar korzystaj�c ze swej militarnej przewagi nad miej-
scowym rycerstwem i z politycznego rozgardiaszu. Popar�o Normand�w
papiestwo, tradycyjnie wrogie Bizanty�czykom i Longobardom, by ju�
nie m�wi� o Arabach. Normandowie przyjmowali tedy zdobyte ziemie
jako papieskie lenno, a Ko�ci� wspiera� w�r�d miejscowej populacji ich
w�adz�. Rych�o si� zreszt� okaza�o, �e Normandowie lenn� zale�no�� od
papie�a traktuj� jako czyst� formalno��. Adaptowali oni inteligentnie do
swych potrzeb urz�dzenia bizanty�skie i arabskie. Wielk� rol� w tworze-
niu tego systemu w�adzy odegrali synowie normandzkiego barona Tan-
kreda de Hauteville. Wnuk Tankreda, Roger, po��czy� po�udniowowioskie
i sycylijskie posiad�o�ci normandzkie, a w r. 1130 przyj�� tytu� kr�la Sy-
cylii. Do schy�ku XII w. rz�dzi�a Sycyli� dynastia pan�w de Hauteville
(z w�oska Altavilla). System rz�d�w przyj�� wzory normandzkie, bizan-
ty�skie i arabskie. Inaczej ni� w Normandii czy w Anglii normandzkiej,
system lenny nie obj�� tu wszystkich posiad�o�ci pan�w �wieckich, ale
Altavillowie skutecznie pow�ci�gali ambicje polityczne baron�w: rych�o
nast�pi� zmierzch roli zgromadze� baronialnych (do ko�ca panowania dy-
nastii normandzkiej zebra�y si� tylko dwa razy, by wys�ucha� woli kr�la).
Kr�lowie narzucili te� tward� supremacj� klerowi i zamo�nym miastom.
Zachowali dla siebie zwierzchnictwo s�dowe, dla wzmocnienia kontroli
nad krajem rozwin�li aktywnie tw�rczo�� ustawodawcz�, co w Europie,
rz�dzonej przez prawo zwyczajowe, nale�a�o do rzadko�ci.
98
Jedno�� polityczn� zachowa�y tak�e i inne monarchie europejskie: Szko-

cja, gdzie w XII w. mocni kr�lowie (Dawid I, Wilhelm Lew) kopiowali
wzory anglonormandzkie; Szwecja, w kt�rej lu�na struktura polityczna
bardzo si� wzmocni�a pod ber�em dynastii Folkung�w (od r. 1250); kr�-
lestwo czeskie, zjednoczone przez Przemy�lid�w (996). Czechy zacho-
wa�y polityczn� jedno��, tylko Morawa zna�a (od p�. XI do ko�ca XII w.)
udzielnych ksi��t z rodziny panuj�cej. Ma�y obszar pa�stwa, nader zwar-
ty (tak�e etnicznie) u�atwia� Przemy�lidom kontrol� nad ca�ym kr�lestwem,
cho� i tutaj wyst�pi�y okresy os�abienia Korony, gdy mo�ni decydowali,
kt�ry z cz�onk�w dynastii ma rz�dzi� krajem.
V. Stosunki mi�dzypa�stwowe
Na mapie Europy utrwali�o si� wiele pa�stw o nier�wnej sile. W re-

zultacie pojawi� si� ca�y system stosunk�w mi�dzypa�stwowych: si�� lub
przyjaznymi zabiegami (vi aut yatid) nawi�zywano sojusze, nie zawsze
r�wnoprawne (amicitia, foedus); powstawa�y zale�no�ci (lenne, trybutar-
ne); zdarza�o si� ujarzmianie ca�ych pa�stw. Wszystkie te uk�ady by�y
nietrwa�e, usi�owano wi�c je umacnia�. Gwarancjami sojusz�w mia�y by�
zwi�zki rodzinne w�adc�w, prezenty, nawet regularne wyp�acanie pew-
nych sum sprzymierze�com. Stosunki zale�no�ci obwarowywano gro�ba-
mi wojny lub ekonomicznej blokady, g��wnie jednak braniem zak�adni-
k�w. Dla zale�no�ci politycznej niema�e te� by�o znaczenie poddawania
organizacji ko�cielnej o�rodkom zewn�trznym. Ale ju� w XII w. wa�ne
pa�stwa zdobywa�y w�asn� organizacj� Ko�cio�a (Skandynawia zrzuca�a
zwierzchnictwo arcybiskupstwa Bremy, Portugalia - hiszpa�skiego Tole-
do, Szkocja - Yorku; pozosta�a zale�no�� ko�cielna Czech od arcybiskup-
stwa Moguncji). Od IX w. zale�no�� jednego w�adcy od drugiego z regu�y
ubierano w formu�y lenne, a ich realnym sk�adnikiem by�y trybuty pie-
ni�ne i obowi�zek pomocy zbrojnej. W taki spos�b Kastylia trzyma�a
w podleg�o�ci Nawarr� i Portugali�, W�gry - Serbi�, Anglia - Szkocj�
i Irlandi� itd. Wszystkie takie zwi�zki by�y jednak nietrwa�e, zale�no�ci
rwa�y si� nieustannie. Gro�by ekonomicznej blokady by�y ma�o skuteczne,
bo samowystarczalno�� stanowi�a regu��; zabijanie zak�adnik�w uchodzi�o
99
za czyn niehonorowy. W praktyce, by utrzyma� jaki� kraj w trwa�ej za-

le�no�ci, nale�a�o mie� tam zamki i garnizony; ale wojska by�o za mato
nawet na sta�e garnizony we w�asnym kraju. Szans� trwalszego wp�ywu
dawa�o rozpalanie i wykorzystywanie konflikt�w wewn�trznych w kraju
zale�nym: temu np. Z�ota Orda zawdzi�cza�a d�ugie utrzymywanie zwierzch-
nictwa nad ziemiami ruskimi. Na du�� skal� polityk� sk��cania dynast�w
i wielmo��w w krajach wasalnych prowadzili cesarze rzymsko-niemieccy,

papie�e, Bizancjum.
Roszczenia cesarzy rzymsko-niemieckich wspiera�y si� na rzekomym
dziedziczeniu ��wiatowego" imperium dawnego Rzymu. Nawi�zania te,
sporadyczne w X-XI w., rozbudowywali od p�, XII w. cesarze z dynastii
Sztauf�w. Fryderyk I Barbarossa usi�owa� podporz�dkowa� cesarstwu Da-
ni�, Polsk� i W�gry oraz przywr�ci� zachwiane zwierzchnictwo w p�-
nocnej Italii. Henryk VI zaw�adn�� kr�lestwem sycylijskim (z tytu�u suk-
cesji) i pewnymi terytoriami w Azji Mniejszej i Afryce; uzale�ni� prze-
�omie Angli� (dzi�ki pojmaniu jej kr�la Ryszarda Lwie Serce) i planowa�
narzucenie zwierzchnictwa cesarstwu bizanty�skiemu. Fryderyk II pro-
wadzi� aktywn� ekspansj� �r�dziemnomorsk� i sankcjonowa� ekspansj�
ksi��t niemieckich przeciw wschodnim s�siadom Niemiec. Wszystkie te
wysi�ki przynosi�y rezultaty nietrwale a roszczenia cesarzy do roli �pan�w
�wiata" budzi�y powszechny op�r.
Z kolei pretensje papieskie do zwierzchnictwa nad kr�lami wynika�y

z teorii prymatu w�adzy duchownej nad �wieck�, uzasadniaj�cej prawo
papie�y do ingerencji w sprawy pa�stw nawet nie pozostaj�cych w zwi�z-
kach politycznych z papiestwem. Niezale�nie od tego lu�ne powi�zania
�protekcyjne" papie�y z niekt�rymi pa�stwami od schy�ku XI w. zacz�y
nabiera� zabarwienia lennego. Papie� Grzegorz VII zasta� tak� �protekcj�"
nad Sycyli�, Polsk�, W�grami, Dani�. Usi�owa� rozszerzy� wp�yw papie-
ski na Angli�, Hiszpani�, Ru� Kijowsk�. Pr�by to nieudane, ale w XII
i XIII w. ponawiano je z Rzymu niejednokrotnie usi�uj�c stworzy� ca�y
system pa�stw wasalnych. Teren owej aktywno�ci papieskiej si�ga� od
Portugalii po Ru� i od Sycylii po Skandynawi�. Ale zobowi�zania wasalne
wobec papiestwa rych�o puszczano w niepami��; uznawano je z regu�y
tak d�ugo, dop�ki przynosi�y korzy�ci. Kr�lowie Anglii wykorzystywali
je w XII w. jako atut w walce z opozycj� baron�w; w�adcy Sycylii -
nowi rz�dcy na podbitym terytorium - postrzegali je jako wzmocnienie
100
legitymizacji ich w�adzy; w Polsce i Danii lu�ny zwi�zek z papiestwem

sprzyja� oporowi przed ekspansj� niemieck�; w�adcy odnowionego (1187)
�drugiego pa�stwa bu�garskiego" rozwa�ali mo�liwo�� uznania zale�no�ci
od papie�a jako karty w grze przeciw Bizancjum itd. Szczeg�lnie wytrwa-
le, przez ca�y wiek XIII, papie�e usi�owali narzuci� zwierzchnictwo cesa-
rzom rzymsko-niemieckim, nie bez przej�ciowych sukces�w.
W praktyce papieskie ingerencje w wewn�trzne sprawy r�nych pa�stw

mog�y przynosi� efekty dzi�ki os�abieniu w�adzy �wieckiej, skonflikto-
waniu klasy rz�dz�cej i post�pom ko�cielnej centralizacji, kt�ra z ko�cio-
��w krajowych czyni�a narz�dzie polityki papie�y.
VI. Pocz�tki struktur stanowych
Klasa �wieckich pan�w feudalnych znajdowa�a si� w stanie fermentacji

spo�ecznej. Liczne rodziny mo�now�adcze wygasa�y lub deklasowa�y si�
w wyniku dzia��w maj�tkowych i rozrzutno�ci, kl�sk wojennych, monar-
szego gniewu. Tak�e awans do grupy mo�now�adczej w nagrod� za wier-
n� s�u�b� monarsze by� zjawiskiem nierzadkim. Podobnie i rycerze de-
klasowali si� cz�sto wskutek kl�sk, rozrzutno�ci, nie�aski wielmo��w lub
kr�la. Tendencja do niedzielenia rycerskiego maj�tku zamienia�a m�od-
szych syn�w rycerzy w klient�w mo�now�adczych lub rabusi�w i awan-
turnik�w. Z drugiej strony, potrzeby militarne w�adc�w by�y wielkie, co
umo�liwia�o rycerski awans ludziom obrotnym i maj�cym talenty wojow-
nika. Klasa feudalna by�a wi�c otwarta, ale w niekt�rych regionach wcze�-
nie zacz�a si� zamyka�. Jej integracji sprzyja�y, od XI w., elementy ry-
cerskiego kodeksu obyczajowego. Do�� bogaty w sferze ryt�w i ceremonii,
kodeks �w by� raczej kr�tki w swej zawarto�ci moralnej. Jedna z rycer-
skich ceremonii, pasowanie na rycerza, zacz�a od XII w. s�u-
�y� jako karta wst�pu do rycerskiego grona. Pasowanie stawa�o si�, w za-
sadzie, domen� m�odych ludzi rycerskiego pochodzenia. Wyj�tki by�y je-
szcze cz�ste, ale monarcha powoli zyskiwa� monopol na pasowanie ludzi
pochodzenia nierycerskiego. Przedtem ka�dy rycerz m�g� pasowa� kogo�
na cz�onka rycerskiej wsp�lnoty, teraz dopuszczenie do niej ludzi spoza
kr�gu rodzin rycerskich stawa�o si� szczeg�ln� �ask� monarsz�.
101
Duchowni oddzieleni byli od ludzi �wieckich celibatem i ko�cieln� dy-

scyplin�. Ale a� do reformy ko�cielnej XI-XII w. celibat na-
gminnie nie by� przestrzegany, a dyscyplin� �amano. Ko�cielne beneficja
pada�y �upem pan�w �wieckich, duchowni wielmo�e prowadzili tryb �ycia
identyczny ze stylem laickich wielmo��w. Dopiero reforma usuwa�a ze-
�wiecczenie kleru, wzmacnia�a celibat, wyrywa�a instytucje ko�cielne spod
�wieckiej kurateli, zapewnia�a jurysdykcj� s�d�w duchownych nad klerem.
Duchowni oddzielali si� coraz wyrazi�ciej od �wiata laik�w.
U schy�ku XI w. zacz�a si� te� prawdziwa rewolucja w technikach

agrarnych, co pozwoli do pocz. XIV w. trzykrotnie powi�kszy� zaludnie-
nie Europy (do ok. 80-100 min). Mo�na wi�c by�o utrzymywa� coraz
wi�ksz� liczb� ludno�ci pozarolniczej; odrodzi�y si� zatem miasta. Z ich
rosn�cej spo�ecznej roli wyros�a reforma miejska daj�ca miastom
wyzwolenie spod dominacji pana miasta (kr�la, biskupa, wielmo�y) i samo-
rz�d administracyjno-s�dowy. Nie przysz�o to bez spo�ecznej presji ruchu
komunalnego wojuj�cego o emancypacj� miast.
Nowy ich status prawny okre�la�y coraz cz�ciej spisane karty komu-
nalne (karty swob�d). Intencj� by�o oczywi�cie stworzenie pewno�ci prawnej,
ale karty nie zamra�a�y przywilej�w miejskich: dynamiczne mieszcza�-
stwo dobija�o si� nowych i rozci�gliwie interpretowa�o dawniejsze przy-
wileje. W nowym ustroju miasta by�y zwolnione od uci��liwych, cz�sto
arbitralnych, �wiadcze� (podatk�w, rekwizycji, ce�, myt). Okre�lano �ci�le
wojskowe zobowi�zania miast wobec monarchy czy innego ich pana. Uzna-
wano wolno�� osobist� mieszka�c�w miast: nie by�o w nich miejsca na
osobiste podda�stwo, cz�owiek pozbawiony wolno�ci nabywa� j� po pew-
nym czasie przebywania w mie�cie (zwykle potoku i jednym dniu). Gwa-
rantowano mieszczanom swobod� dysponowania maj�tkiem i wolno�� wy-
boru zawodu.
Wsz�dzie upowszechnia� si� samorz�d miast (znany ju� wcze�niej

w Anglii, p�nocnej Italii, w niekt�rych miastach Francji). Miasta p�noc-
now�oskie sta�y si� de facto suwerennymi republikami, rozleg�� autonomi�
wywalczy�y sobie miasta flandryjskie. Na drugim biegunie znalaz�y si�
miasta o samorz�dzie bardzo szczup�ym i �ci�le kontrolowanym przez
pana miasta. Organami samorz�dowymi by�y najcz�ciej: zgromadzenie
og�u mieszczan (czasem kilka zgromadze�), rada (lub rady), funkcjonariu-
102

sze i s�dziowie. Mimo uznania potrzeby odr�bnego s�downictwa miejskie-
go, zw�aszcza w sferze prywatno-prawnej, panowie miast zastrzegali sobie
ch�tnie jurysdykcj� w wa�niejszych sprawach karnych.
Cz�sto model ustroju pewnego miasta kopiowany by� przez inne: w Anglii
po r. 1066 przyjmowano wzory normandzkie (Yemeuil, Bretei�), we wschod-
nich Niemczech, Czechach, Polsce wzi�cie mia� model saskiego Magde-
burga, na p�nocy Niemiec - Lubeki, na po�udniu - Strasburga i Wiednia.
Samorz�dne miasta lokowa�y si� w ustroju feudalnym: traktowane by�y
jako zbiorowy wasal pana miasta, a ich zwi�zki z owym panem przybie-
ra�y formy lenne; formy te wykorzystywano tak�e w stosunkach mi�dzy
miastami. Niekiedy (zw�aszcza w p�nocnej Italii) mieszczanie nabywali
dobra ziemskie i wtapiali si� w klas� feudaln�. Wewn�trz miast k��bi�y
si� konflikty w�r�d rz�dz�cej warstwy zamo�nych mieszczan, niekiedy
tak ostre, �e pojawia�a si� (w Italii, we Francji) praktyka powo�ywania
szefa samorz�du (podesty, mera) z innego miasta. Jeszcze ostrzejsze by�y
konflikty mi�dzy �t�ust�" i �chud�" cz�ci� populacji; ich stawk� stawa�
si� wp�yw na samorz�d. Narz�dziem oligarchii w tej walce by�y s�dy
oraz prawo rozk�adania mi�dzy ludno�� ci�ar�w na rzecz pana miasta.
W XII i XIII w. cz�sta by�a penetracja urz�dze� i praw miejskich na

obszary wiejskie: wida� to w formie pisemnej przywilej�w (kart), kt�rymi
rz�dzi�y si� odt�d liczne wsie i w formach wiejskiego samorz�du. Post�py
rolnictwa i wielki ruch kolonizacyjny od XII w. sprzyja�y poprawie statusu
ch�op�w. Nowe zasady, coraz cz�ciej ujmowane w form� dokument�w,
zabezpiecza�y ch�op�w przed arbitralno�ci� �wiadcze� dla pana ziemi (z re-
gu�y teraz obni�anych i racjonalizowanych: ros�o znaczenie czynsz�w pie-
ni�nych). Stabilizowa�y si� miejscowe zwyczaje; nieraz je spisywano,
z regu�y stwarzano gwarancj�, �e nie b�d� arbitralnie zmieniane. Umac-
nia�y si� ch�opskie prawa do ziemi: ch�op otrzymywa� zapewnienie, �e
nie b�dzie samowolnie usuwany z ziemi, �e swe gospodarstwo b�dzie
m�g� przekaza� w spadku lub sprzeda� (ale tu istnia�y pewne ograniczenia,
a sprzeda� ziemi przez ch�opa by�a te� ob�o�ona wysokimi op�atami na
rzecz pana ziemi). Niekiedy ujmowano ch�opskie prawa do ziemi w rzym-
sk� formu�� emfiteuzy, tj. dzier�awy wieczystej, ale przy kr�tkich termi-
nach: w p�nocnej Italii i Francji �wieczysta" dzier�awa to 29 lub nawet
tylko 9 lat; du�ej swobodzie osobistej ch�op�w towarzyszy�y tu s�abe pra-
103
wa do ziemi. Masowe (ale nie wsz�dzie) sta�o si� wykupywanie z podda�-

stwa osobistego.
Pojawi�y si� wreszcie elementy samorz�du wiejskiego wsp�dzia�aj�-

cego z administracj� pa�sk� i z parafi�.
VII. Odbudowa w�adzy kr�lewskiej
Post�p ekonomiczny od schy�ku XI w. sprzyja� przywracaniu powagi

w�adzy pa�stwowej, niekiedy najpierw w skali dzielnic a dopiero p�niej
w wymiarze ca�ej monarchii. D��enia mieszczan, ch�op�w, Ko�cio�a, tak-
�e grup pan�w �wieckich do spokojnego korzystania z ekonomicznej ko-
niunktury wspiera�y w�adz� borykaj�c� si� z nie�adem i brakiem bezpie-
cze�stwa. Rosn�ca g�sto�� zaludnienia u�atwia�a utrzymywanie porz�dku,
poprawa stanu dr�g oznacza�a solidniejsz� i �atwiejsz� ��czno��. Post�p
ekonomiczny pomna�a� monarsze dochody z domen, o kt�rych powi�k-
szenie zabiegano, z ce�, myt, op�at targowych, podatk�w od zamo�niej-
szych poddanych, a zw�aszcza od miast. W�adca dysponuj�cy zasobnym
skarbcem m�g� op�aci� wi�ksz� liczb� funkcjonariuszy i najemnych �o�-
nierzy. Najbardziej zaawansowane na drodze odbudowy autorytetu pa�-
stwa by�y Anglia, Sycylia, od ko�ca XII w. tak�e Francja. W tych w�a�nie
krajach obok dawnych dygnitarstw pojawi�y si� nowe urz�dy - op�acana
przez kr�la administracja dzia�aj�ca �na jego skinienie" (ad nutum). Mo-
narcha swobodnie powo�ywa� takich urz�dnik�w, instruowa� ich, kontro-
lowa�, przesuwa� i usuwa� ze stanowisk. W Anglii w XII w., a na Sycylii
i we Francji w w. XIII istnia�y ju� przepisy pragmatyki s�u�bowej dla
tych funkcjonariuszy: zasady rotacji, obowi�zek sprawozda�, zasada nieo-
graniczonej gotowo�ci do s�u�by kr�lowi, zakazy zawierania ma��e�stw,
nabywania d�br i przyjmowania �prezent�w" w okr�gu urz�dowania bez
zgody kr�la, zakazy ciemi�enia poddanych itd. Regu�y te by�y nieraz
naruszane, ale nawet chciwo�� i ��dza w�adzy angielskich szeryf�w czy
francuskich bajliw�w os�abia�y lokalnych wielmo��w, wi�c, paradoksal-
nie, s�u�y�y czasem sprawie kr�lewskiej... W miar� post�p�w ekonomiki
i komplikowania si� zada� w�adzy praca urz�dnika wymaga�a wi�cej wy-
si�ku i wy�szych kompetencji. Pochodz�cy z XII w. opis dzia�ania an-
104
gielskiej izby obrachunkowej, Exchequeru, potwierdza, �e kontroluj�cy

ten urz�d baronowie, cz�sto niepi�mienni, nie mogli si� po�apa� w ope-
racjach finansowych. Aby wi�c robi� karier� w nowej administracji, nie
wystarcza�o by� dobrze urodzonym nieukiem.
Aparat �w wymaga� nowych metod sterowania: dawniej monarcha zda-

wa� si� na wierno�� swych pomocnik�w, teraz dawa� im szczeg�owe
instrukcje. Zachowane z XIII w. instrukcje sycylijskie by�y bardzo dro-
biazgowe. Podobnie w Anglii XIII wieku: szeryf�w zasypywano tam po-
leceniami kr�lewskimi w sprawach administracyjnych, finansowych, woj-
skowych. Aby jednak dawa� instrukcje, wypada�o dobrze zna� stan pa�-
stwa, st�d rozw�j bada� ankietowych i uj�� statystycznych. Wzorem by�
wspomniany ju� kataster angielski z 1086 r., tzw. Ksi�ga Dnia S�dnego
- wielki opis zdobytego przez Normand�w kr�lestwa. P�niej w Anglii
pop�yn�a fala zestawie� statystycznych: przy pomocy ankiet ustalano ob-
ci��enia wojskowe poddanych, prawa spadkowe wasali kr�la, listy wd�w
i ma�oletnich dziedziczek wielkich maj�tk�w, wyposa�enia zamk�w kr�-
lewskich, monarsze monopole itd. Do udzielania odpowiedzi na pytania
ankietowe zobowi�zywano m.in. rodz�cy si� samorz�d lokalny. We Fran-
cji za kr�la Filipa II Augusta (1195-1220) tak�e podj�to powa�ny wysi�ek
zbierania informacji o stanie kraju; ros�a te� troska o dokumentacj� dzia�a�
dworu kr�lewskiego. Dbano zw�aszcza o dokumentacj� finansow� (by kr�-
lowi nie przepada�o nic z tego, co mu si� nale�y). Wykorzystywano w niej
techniki wypracowane przez bankier�w i kupc�w przy skomplikowanych
operacjach pieni�nych. We Francji ju� w r. 1202/1203 pojawi� si� pierw-
szy zarys bud�etu pa�stwowego! Dbano tak�e o dokumentacj� kancelarii
pa�stwa, archiwa s�dowe, potem - o protoko�y zgromadze� stanowych.
Troska o informacj� i dokumentacj� pa�stwow� wyst�puj�ca w Anglii,
Francji i na Sycylii ju� w XII i XIII w., w innych krajach pojawi�a si�
na wi�ksz� skal� dopiero w w. XIV i XV.
Zarz�d lokalny w Anglii nadal wspiera� si� na hrabstwach z sze-

ryfami (ok. 30) i setniach (ok. 630, agentem szeryfa by� w setni bajliw).
Szczyt w�adzy szeryf�w przypad� na I po�ow� XII w., potem zacz�a si�
ona kurczy�: liczne setnie dostawa�y si� pod w�adz� pan�w prywatnych,
przywileje miast tak�e redukowa�y zwierzchnictwo szeryfa. Ponadto od schy�-
ku XII w. pojawi�y si� nowe urz�dy konkuruj�ce w hrabstwach z szery-
105
fami: escheatorzy ( zarz�dzaj�cy domenami kr�la), koronerzy i konstablo-

wie (pe�ni�cy funkcje s�dowo-�ledcze i policyjne), asesorzy (�ci�gaj�cy
podatki). Szeryf�w coraz lepiej te� kontrolowano ze stolicy - g��wnie
przez Exchequer i przez wys�annik�w monarchy, tzw. s�dzi�w objazdo-
wych. Ale do kontroli owej wykorzystywano tak�e elity hrabstwa, ��daj�c
od nich informacji o przejawach z�ego administrowania. Rola elit lokal-
nych poszerza�a si� stopniowo: wci�gano je do bie��cego administrowania
i s�dzenia. Szeryfowie powo�ywali wi�c zespo�y przysi�g�ych (ju-
ries). Funkcje administracyjne takiego jury polega�y na udzielaniu pod
przysi�g� odpowiedzi na kr�lewskie pytania (o stan kr�lewskiej w�asno�ci,
o uzurpacje praw Korony, o warto�� okre�lonych maj�tk�w itp.). Admini-
stracyjne y�/";ej' czynne te� by�y przy �ci�ganiu podatk�w. Funkcje s�dowe
przysi�g�ych - to wskazywanie, pod przysi�g�, znanych im przest�pc�w.
Nale�a�o to do tzw. grand jury, znanego ju� w XII w.; petty (ma�e) jury,
s�dz�ce a nie oskar�aj�ce, pojawi si� p�niej, w w. XIII.
Obowi�zki policyjne na�o�ono na og� ludno�ci nie wy��czaj�c ch�o-

p�w poddanych. Wyzyskano przy tym star� instytucj� tzw. wolnej por�ki
(frankpiedge). Cz�onkowie tworzonych w tym celu grup (tithing) r�czyli
za siebie wzajem i byli odpowiedzialni za post�powanie cz�onk�w grupy;
�cigali te� przest�pc�w i eskortowali ich do s�du.
Te funkcje, kt�re grupy wolnej por�ki i przysi�gli wykonywali na kr�-

lewskie zlecenie, by�y bezp�atne. Kszta�tuj�cy si� samorz�d l o k a l -
n y pozwala� kr�lom nie p�aci� nic za r�ne dzia�ania administracyjno-po-
licyjne i s�dowe. Tak�e wspomniani nowi urz�dnicy (koronerzy, konsta-
blowie, asesorzy i in.) nie byli op�acani. Tylko szeryf i bajliw oraz ich
agenci otrzymywali wynagrodzenie. Ale og� lokalnych urz�dnik�w (sze-
ryf�w nie wy��czaj�c) pochodzi� w XIII w. � miejscowych elit ziemia�-
skich. Pr�by przekszta�cenia urz�du szeryfa w wybieralny zawiod�y, lecz
kr�l nie przysy�a� ju� szeryf�w spoza hrabstwa. Urz�dnicy i przysi�gli to
miejscowi ziemianie, dzia�aj�cy na kr�lewskie zlecenie, w wi�kszo�ci bez-
p�atnie i pod nadzorem Exchequeru, rady kr�lewskiej, wys�annik�w kr�la
i s�d�w. Do tego doda� nale�y samorz�d miast okrzep�y w pocz. XIII w.
W ten spos�b do�wiadczenie administracyjne, w konsekwencji za� i poli-
tyczne, zdobywa�y w Anglii du�o liczniejsze grupy ludzi zamo�nych ni�
na kontynencie (by�y jednak wyj�tki: w Brabancie tak�e kszta�towa� si�
rodzaj samorz�du lokalnego dzia�aj�cego bezp�atnie, na zlecenie w�adzy).
106
We Francji zarz�d lokalny wyr�s� z administracji maj�tk�w kr�-

lewskich, sprawowanej przez prewot�w: w XII w. prewot, urz�dnik z no-
minacji kr�la, sta� si� silnym funkcjonariuszem o zadaniach administra-
cyjnych, policyjno-s�dowych i wojskowych w niezbyt rozleg�ym okr�gu.
Sam rozmiar kraju zmusi� wnet do powo�ania wy�szego szczebla zarz�du:
nad prewotami stan�li bajliwowie, uprzednio objazdowi kontrolerzy pre-

wot�w, teraz szefowie du�ych okr�g�w, bajliwat�w, obejmuj�cych wiele
okr�g�w prewotalnych (prevotes). Bajliwowie ze swymi funkcjami admi-
nistracyjnymi, s�dowymi i militarnymi przypominali angielskich szeryf�w
z ich najlepszego okresu, tj. z I po�owy XII w. Ustabilizowani od po�owy
XIII w., ograniczali pot�g� wielmo��w, ale te� wsp�pracowali z miej-
scowymi elitami szlachty, kleru, miast. W ziemiach ksi��t, poddawanych
w XIII w. w�adzy kr�la, na czele bardzo nier�wnych co do wielko�ci
�okr�g�w (senechaussees) kr�l stawia� seneszali o uprawnieniach podo-
bnych do kompetencji bajliw�w. Seneszalowie przewa�ali na po�udniu
i zachodzie Francji, na pozosta�ym obszarze - bajliwowie. Kontrola tych
funkcjonariuszy wprowadzona zosta�a w po�owie XIII w. na rozkaz Ludwi-
ka IX �wi�tego. Ale pobo�ny kr�l powierza� ch�tnie funkcje kontroluj�cych
komisarzy kr�lewskich (enqueteurs royau\) duchownym, zw�aszcza francisz-
ka�skim braciszkom, kt�rym nieraz mydlono oczy. Skargi na z�ych urz�d-
nik�w komisarze kr�lewscy zbierali na zgromadzeniach ludno�ci, zwo-
�ywanych w miastach a nawet i wsiach.
Administracj� sycylijsk� rozbudowa�a ju� w XII w. dyna-

stia Altavill�w. Ale do perfekcji - nietrwa�ej, bo zbyt ambitnej - doprowa-
dzi� j� w I p�. XIII w. cesarz i kr�l Sycylii Fryderyk, II Sztauf. Jego
ambicj� by�o uczyni� z Sycylii �model dla innych kr�lestw" (norma re-
gnorum). Stworzy� tu logiczn� hierarchi� urz�d�w: szefem administracji
by� naczelny justycjariusz, dwie cz�ci kr�lestwa (Sycylia i po�udnie Italii)
mia�y dwu wy�szych justycjariuszy, w ka�dej z 10 prowincji urz�dowali
justycjariusze. Ich agentami w mniejszych okr�gach i miastach byli baju-
Iowie. Pr�by zdobycia komunalnej autonomii przez miasta Fryderyk II
unicestwi� brutalnymi represjami.
Pr�cz tej administracji �og�lnej" powsta� silny pion finansowy z naczel-

nym komornikiem i komornikami w prowincjach. Rozbudowano sie� fun-
kcjonariuszy policji (konstablowie) i tajnych agent�w zbieraj�cych dla rz�-
107
du informacje. Ca�y ten biurokratyczny system, silnie scentralizowany,

operuj�cy wielk� mas� papieru i papirusu, cieszy� si� du�ymi przywile-
jami, ale wykonywa� ogromn� prac�, a kontrolowany by� rygorystycznie.
Przyjmowano tu zasad� nominacji na rok, z mo�liwo�ci� przed�u�ania
czasu urz�dowania. Opr�cz zwyk�ej sfery zarz�du administracja sycylijska
musia�a wzi�� na swe barki ci�ar polityki gospodarczej kr�la.
Fryderyk II stworzy� liczne monopole pa�stwowe (wzorowane na modelu
bizanty�skim): solny, �elazny, konopny, farbiarski, jedwabniczy (dwa ostat-
nie wydzier�awiano �ydom). Pa�stwo by�o wielkim eksporterem zbo�a
(to te� niemal monopoliczna domena w�adzy), zajmowa�o si� wywozem we�-
ny, operacjami gie�dowymi, eksperymentowaniem z kulturami rolnymi (trzci-
na cukrowa, indygo). Stworzono pot�ny system celny (tu kopiowano wzory
arabskie), ujednolicono miary i wagi. Pa�stwo kontrolowa�o de facto ca�y
obr�t handlowy, bardzo zyskowny, z Bliskim Wschodem, Afryk� P�-
nocn� i arabsk� Hiszpani�. Jednak�e owa scentralizowana administracja
i gospodarka pa�stwowa nie prze�y�y w�adzy Sztauf�w; gdy w II p�.
XIII w. tron sycylijski obj�a boczna linia Domu Francji, Andegawenowie,
w�adza monarsza os�ab�a a wnet (1282) pa�stwo uleg�o podzia�owi. Sycy-
li� wzi�li w�adcy Aragonu, przy Andegawenach zosta�a po�udniowow�o-
ska cz�� kr�lestwa.
W sferze centralnego zarz�du w�adz� skupia� nadal dw�r kr�-

la (curid). Tu monarcha naradza� si� z baronami: gromadz�ca ich rada, cz�sto
zwana wielk�, to wa�ny instrument oddzia�ywania w�adcy na mo�now�ad-
cz� elit�. Jednak�e w Anglii, Francji, na Sycylii rada baron�w (niekiedy
z udzia�em delegat�w rycerstwa i miast) debatowa�a tylko o tych spra-
wach, kt�re kr�l postanowi� jej przedstawi�. Normalnie o wa�nych proble-
mach polityki radzono, na bie��co, podczas posiedze� �cis�ej rady wsp�-
pracownik�w monarchy. Powoli na dworze wyodr�bnia�y si� fachowe de-
partamenty dla r�nych dziedzin zarz�du. W pa�stwie sycylijskim by�y
to resorty (officia) dla spraw administracyjno-s�dowych (z naczelnym ju-
stycjariuszem), skarbowych (z naczelnym komornikiem), a dalej kance-
laria i urz�d marynarki z admira�em na czele (tytu� ten i koncepcja urz�du
pochodzi�y od arabskiego emira i z arabskich wzor�w). Odr�bnym depar-
tamentem kurii kr�lewskiej by� r�wnie� s�d najwy�szy. W Anglii dosko-
nalono znane ju� dawniej kancelari� (w XII-XIII w. najlepsz� w Europie)
108
i Exchequer. Ich rozbudowa (ogromna dokumentacja, skomplikowane pro-

cedury) uniemo�liwia�a tym urz�dom poruszanie si� wraz z kr�lem, a an-
gielscy w�adcy z rodu Plantagenet�w, maj�cy ogromne posiad�o�ci we
Francji, byli bardzo ruchliwi. Tote� z kancelari� i Exchequerem konkuro-
wa�y w�druj�ce z kr�lem organy dworskie, Komora i Szatnia. We Francji
obok kancelarii tak�e wyodr�bnia� si� dzia� kontroli skarbowej, w XIV w.
skonsolidowany w sprawnej izbie obrachunkowej (chambre de comptes).
I w Anglii, i we Francji w tym samym czasie (ok. po�owy XIII w.) wy-
odr�bni�y si� z kurii najwy�sze s�dy kr�lewskie.
Znacznie liczniejsze ni� resorty rz�dowe by�y centralne urz�dy. Ich

dzier�yciele byli wsp�pracownikami kr�la, kt�ry im powierza� tak fun-
kcje dworskie, jak i zadania pa�stwowe: to relikt wczesnego �redniowie-
cza, kt�re pomiesza�o te dwie sfery. Tak np. w�r�d francuskich �wielkich
urz�dnik�w Korony" kanclerz szefowa� kancelarii, ale i prywatnej kaplicy
kr�la; konetabi zarz�dza� stajniami dworskimi i pe�ni� wysokie funkcje
wojskowe itd.
Wa�nym elementem odbudowy autorytetu Korony by�a ekspansja s � -

downictwa kr�lewskiego. W tym samym czasie (XIII w.) gdy
upada�o s�dowe zwierzchnictwo kr�l�w Niemiec, rozwin�o si� ono po-
t�nie w r�ku kr�l�w Francji. A� do pocz. XII w. kr�lowie francuscy
wraz z obecnymi na dworze baronami sk�adali s�d lenny dla baron�w
(s�d par�w, tj. r�wnych rang�); s�d kr�la rozstrzyga� ponadto spory mi�-
dzy dostojnikami duchownymi i sprawy dotycz�ce miast. Od schy�ku XII w.
s�d kr�lewski regularnie ju� wyrokowa� w sporach pomi�dzy baronami
oraz mi�dzy nimi a kr�lem; w�adca mia� ju� do�� si�y, aby te wyroki
wyegzekwowa�. Ksi��ta i hrabiowie domagali si� jedynie (i to im przy-
znano), by w s�dzeniu ich uczestniczyli r�wni im rang� (parowie). W po�owie
XIII w. z kurii wyodr�bni� si� s�d najwy�szy, parlament, z kompe-
tentnym personelem s�dziowskim; s�d permanentny, ustabilizowany w Pa-
ry�u (a nie w�druj�cy wraz z kr�lem), stosuj�cy uczon�, pisemn� proce-
dur� rzymsko-kanoniczn�. Z rzymskich zasad wywiedziono instytucj� ape-
lacji: mno��ce si� apelacje do parlamentu ze wszystkich zak�tk�w Francji
pozwala�y na pewne (bardzo zreszt� wzgl�dne) ujednolicanie orzecznictwa
s�dowego i, zw�aszcza, na wydatne os�abienie s�d�w sprawowanych przez
pan�w feudalnych. U schy�ku XIII w. apelowanie do parlamentu od wy-
109
rok�w feudalnych trybuna��w by�o ju�, mimo wielu opor�w, upowsze-

chnion� regu��. Wreszcie liczne (i nigdy nie skatalogowane do ko�ca)
przypadki uznane zosta�y za tzw. sprawy kr�lewskie (cas royawc) podle-
gaj�ce wy��cznie kompetencji trybuna��w monarszych (s�d�w bajliw�w
i parlamentu): rozb�j na drodze publicznej, fa�szowanie pieni�dzy, naru-
szenie ustaw kr�la itd. Przyj�to tak�e instytucj� tzw. wyprzedzenia: pod pre-
tekstem opiesza�o�ci s�du pana feudalnego s�dzia kr�lewski (z regu�y baj-
liw) rozstrzyga� spraw� nale��c� do kompetencji owego s�du. Wszystko
to bardzo uszczupli�o prawa s�dowe pan�w feudalnych. Ograniczano r�w-
nie� roszczenia s�d�w duchownych do jurysdykcji w sprawach �wieckich
(np. testamentowych, ma��e�skich), a nawet �cie�niano ich jurysdykcj�
nad osobami duchownymi.
W Anglii w pot. XIII w. ukszta�towa�y si� trzy centralne s�dy kr�-

lewskie: s�d �awy kr�lewskiej (King 's Bench) w zasadzie dla spraw kar-
nych, s�d spraw pospolitych {Common Pleas) dla spraw prywatno-praw-
nych i s�d Exchequeru dla spraw fiskalnych. To tak�e s�dy fachowe, urz�-
duj�ce w Westminsterze, w kt�rych obecno�� kr�la by�a rzadko�ci�. S�dy
westminsterskie rozstrzyga�y mn�stwo spraw w pierwszej instancji, ale
te� korygowa�y b��dy w prawie pope�nione przez s�dy ni�sze (apelacja
nie by�a znana, zast�powa�a j� skarga na b��d s�du). Ekspansja s�d�w
kr�lewskich rujnowa�a s�dy lenne i patrymonialne, kt�re znik�y ostatecz-
nie w XV wieku. Ros�a natomiast aktywno�� aw przysi�g�ych powo�y-
wanych przez szeryf�w spo�r�d ziemian. Odegra�y one du�� rol� w ochro-
nie posiadania i w�asno�ci; w sprawach karnych oskar�enia wielkiego jury
zast�powa�y nieraz brak skargi poszkodowanego. �awy przysi�g�ych wzy-
wano tak�e do udzia�u w sprawach tocz�cych-si� przed s�dem w West-
minsterze, ale w XIII i XIV w., by oszcz�dzi� przysi�g�ym podr�y do
stolicy, s�dziowie westminsterscy przyje�d�ali do hrabstw i tam rozpatry-
wali sprawy cywilne i karne. Umacnia�o to zwi�zki s�d�w centralnych
i lokalnych oraz sprzyja�o jednolito�ci orzecznictwa. Zacz�to te� skutecz-
nie �cie�nia� jurysdykcj� s�d�w ko�cielnych (np. w sporach o ziemi�).
Inny filar w�adzy monarszej to si�a zbrojna. Tradycyjn� s�u�b�

lenn� uzupe�nia�y od XII w. milicje miejskie, a tak�e oddzia�y najemne
werbowane podczas wojny i zwalniane po zawarciu pokoju. Niekiedy kr�-
lom by�o wygodniej zrezygnowa� z pomocy lennej zamieniaj�c j� na op�a-
110
t� pieni�n�, kt�ra pozwala�a wynaj�� o�nierzy zawodowych (niekiedy

zreszt� w�adca, jak np. Jan Bez Ziemi, �ci�ga� takie op�aty zast�pcze nawet
wtedy, gdy nie zamierza� wojowa� naprawd�). Pojawi�y si� te� pr�by
powo�ywania ch�op�w do obrony kraju: w Anglii to pr�by wczesne, we
Francji od pocz. XIV w. kr�l wzywa� ch�opski �drugi rzut" pospolitego
ruszenia (heriban). Wyrazem rosn�cej si�y Korony by�o burzenie tych feu-
dalnych zamk�w, kt�re nie s�u�y�y obronie granic i miejsc strategicznych,
lecz prywatnej pot�dze mo�nych pan�w.
Ewolucja, kt�ra na Sycylii, w Anglii i Francji zacz�a si� w XII-Xin w.,

w innych pa�stwach przysz�a p�niej (w. XIII-XV). Odbiera�a ona fak-
tyczn� samodzielno�� lub rozleg�e przywileje wielmo�om. Korona mog�a
wesprze� si� na duchowie�stwie, na rycerstwie wyrwanym spod mo�no-
w�adczej dominacji, na samorz�dnych miastach. Ju� samo mno�enie kon-
takt�w aparatu pa�stwa z wielk� mas� ludzi zmienia�o pozycj� monarchy.
Kr�lewski �ad by�, w opinii spo�ecznej, lepszy od feudalnej anarchii, kr�-
lewski s�d - od prywatnego trybuna�u.
Mo�now�adcza opozycja nie mia�a do�� si�y, by zniszczy� kr�lewski
aparat w�adzy; mog�a jedynie hamowa� jego rozbudow� (robiono to cz�-
sto) albo stara� si� o zdobycie kontroli nad nim. To jednak wymaga�o
politycznej samowiedzy i solidarno�ci mo�nych, a te rozwin� si� dopiero
w monarchii stanowej.
Wiele przyk�ad�w mo�now�adczej opozycji dostarczaj� dzieje Anglii

w XII i XIII w.: proces umacniania Korony nawet tu nie by� pozbawiony
wstrz�s�w i regres�w. Sukces opozycji baron�w w r. 1215 zapisa� si�
postanowieniami tzw. Wielkiej Karty Wolno�ci. Angielska mitologia po-
lityczna zacz�a jej przypisywa�, g��wnie od XVII w., za�o�enie funda-
ment�w monarchii parlamentarnej i sformu�owanie zasad wolno�ci oso-
bistej, r�wno�ci wobec prawa, s�du przysi�g�ych, zgody reprezentacji spo-
�ecznej na podatki... S� to jednak fantazje.
Wielka Karta Wolno�ci by�a przywilejem obiecuj�cym zaniechanie tych

praktyk rz�dzenia, kt�re angielscy baronowie uznali za bezprawie - i przy-
nosi�a potwierdzenie wielu ich praw oraz przywilej�w. Takich dokumen-
t�w w �redniowiecznej Europie by�o wiele. Angielscy panowie, chronicz-
nie sk��ceni, zawarli sojusz i zbuntowali si�, gdy kr�l Jan Bez Ziemi
111
zacz�� wykorzystywa� sprawny aparat pa�stwowy dla ob��dnych akt�w

okrucie�stwa, zastraszania, szanta��w.
Wielka Karta mia�a na wzgl�dzie interesy wielmo��w �wieckich i du-

chownych, po cz�ci i zamo�nych mieszczan. Je�li wspomina�a o prawach
og�u wolnych lub, wyj�tkowo, tak�e poddanych ch�op�w, to niejako po
drodze; celem by� z regu�y �ywotny interes wielmo��w. I tak, art. 42
g�osi�, �e wolni ludzie mog� swobodnie opuszcza� granice kr�lestwa i do�
powraca�. Nie dotyczy�o to �zwyk�ych" ludzi, bo nie by�y to czasy szczel-
nego pilnowania granic. Chodzi�o o interes hierarchii duchownej, kt�rej
ustawy kr�la Henryka II zakazywa�y opuszczania kraju bez zgody mo-
narchy (sz�o przy tym o swobod� kontaktu biskup�w z Rzymem). Je�li
art. 20 i 21 Karty zabrania�y nak�adania rujnuj�cych grzywien tak�e na
poddanych ch�op�w, to nie w trosce o los owych poddanych, lecz o do-
chody ich pan�w, zagro�one przez ruin� ch�op�w. Ogromna wi�kszo��
postanowie� Karty broni�a praw i przywilej�w wielkich lennik�w kr�-
lewskich. Oczywi�cie, pow�ci�gni�cie nadu�y� administracji i s�d�w kr�-
lewskich mia�o znaczenie dla og�u ludzi wolnych, rz�dzonych i s�dzo-
nych przez kr�lewskich funkcjonariuszy. Interes wielmo��w by� tu to�samy
z interesami ca�ej populacji wolnych.
Wielka Karta przywraca�a polityczn� rol� wielkiej rady bezpo�rednich

lennik�w kr�la; powierza�a te� baronom pilnowanie jej przestrzegania przez
monarch�. Komitet dwudziestu pi�ciu baron�w mia� bada� naruszenia Karty
przez w�adc�; je�li kr�l nie da� stosownej satysfakcji, komitet mia� prawo
wezwa� baron�w do zbrojnego wyst�pienia, kt�re zmusi�oby kr�la do prze-

strzegania zobowi�za�.
W sumie Wielka Karta Wolno�ci to zjawisko niejednoznaczne. Wyst�-

powa�a przeciw niew�tpliwym nadu�yciom w�adzy przez Jana Bez Ziemi,
ale usi�owa�a zahamowa� bardzo ju� zaawansowane procesy koncentracji
monarchicznej. Zwraca�a si� w tym celu ku tradycyjnym i ju� anachro-
nicznym zasadom lennym, jednak�e godzi�a si� z licznymi innowacjami
kr�lewskimi XII w. (np. pot�piaj�c arbitralne dzia�ania s�d�w monarszych
nie zakwestionowa�a zasady s�dowego zwierzchnictwa kr�la). By�a jed-
nym z bardzo licznych w Europie przywilej�w og�lnych dla mo�now�adz-
twa, wydawanych w tamtym czasie. Zapowiada�a jednak er� wp�ywu sta-
n�w, bo by�a rezultatem solidarnego wyst�pienia ca�ej grupy spo�ecznej
112
- baron�w; grupy aspiruj�cej do instytucjonalnego wp�ywu na rz�dy, a to

poprzez umocnienie wielkiej rady bezpo�rednich lennik�w kr�la i przez
ustanowienie kontrolera monarchy - komitetu dwudziestu pi�ciu baron�w.
Nie by�a fundamentem monarchii konstytucyjnej i parlamentarnej, ale mo�na
w niej widzie� zapowied� instytucji monarchii stanowej.
Rozdzia� si�dmy
Monarchia stanowa
Jednoczenie dzielnic i koncentracja w�adzy stopniowo ogranicza�y

partykularyzmy polityczne i j�zykowo-kulturalne. We Francji �red-
niowiecznej Po�udnie m�wi�o j�zykiem oc, P�noc j�zykiem oil, po-
dzielonym zreszt� na wiele dialekt�w. Ale w XV w. widoczny by� ju�
awans mowy u�ywanej mi�dzy Sekwan� i �rodkow� Loar�, a wi�c w tra-
dycyjnym centrum kr�lewskiej w�adzy. W Niemczech torowa� sobie drog�
Hochdeutsch, j�zyk region�w naddunajskich Rzeszy, co nie by�o bez zwi�zku
z rosn�c� rol� polityczn� habsburskiej Austrii. Po zjednoczeniu Hiszpanii
hegemonii politycznej Kastylii odpowiada�a j�zykowa hegemonia kastylskiej
mowy. Dwuj�zyczno�� angielskich pan�w, d�ugo pami�taj�cych o swym
normandzkim pochodzeniu, os�abnie w czasach wojny stuletniej rodz�cej
niech�� do j�zyka francuskich wrog�w. I tak dalej: procesy ca�kowania
politycznego i post�py jedno�ci j�zykowej by�y ze sob� mocno powi�zane.
Zagro�enia zewn�trzne cz�sto przyspiesza�y post�p patriotycznej sa-

mowiedzy. Ale te� i wojny XIV-XV w. przerasta�y nieraz wymiar feu-
dalnych konflikt�w i dynastycznych awantur. Wojna stuletnia by�a dla
Francuz�w obron� interesu narodowego, to samo mo�na powiedzie� o woj-
nach Polak�w z Zakonem Krzy�ackim, Rusin�w z Tatarami, S�owian po-
�udniowych z Turkami. R�ne przedsi�wzi�cia dynastyczne udaremnia�
op�r przeciw rz�dom �obcych". We Francji zamkn�� on drog� do tronu
angielskiemu Edwardowi III, bliskiemu krewniakowi Kapetyng�w bezpo-
�rednich (kt�rzy w�a�nie wyga�li). Potem, gdy kr�l Jan II po wojennej
kl�sce odda� Anglikom jedn� czwart� Francji (1364), ludno�� cedowanych
terytori�w protestowa�a gwa�townie i wcale skutecznie. W Szkocji plany
115
kr�la Dawida Bruce, by nast�pc� tronu uczyni� w�adc� Anglii, spowo-

dowa�y og�ln� rebeli�. Gwa�towny op�r udaremni� w Portugalii obj�cie
rz�d�w przez kr�l�w Kastylii (1385). W Szwecji za�ama�y si� rz�dy Niemca,
ks. Alberta meklemburskiego, co da�o szans� unii kalmarskiej trzech kr�-
lestw skandynawskich (1397). W Polsce na pocz. XIV w. rz�dy czeskich
Przemy�lid�w uznano wnet za niezno�ny ucisk. Zdarza�o si� jednak, �e
obca dynastia adaptowa�a si� (Andegawenowie na W�grzech, Luksembur-
gowie w Czechach, dynastia arago�ska na Sycylii).
W krajach, gdzie za�ama�a si� ongi� polityczna jedno��, jej przywra-
canie trwa�o d�ugo i nie bez regres�w. Os�abienie Korony we Francji
podczas wojny stuletniej spowodowa�o w XV w. nawr�t politycznego roz-
bicia. Apana�e �ksi��t Kwiatu Lilii", tj. m�odszych linii domu panuj�-
cego, tworzy�y silne p�pa�stwa, tym niebezpieczniejsze dla jedno�ci kra-
ju, �e wyposa�one w sprawn� maszyneri� w�adzy, nie gorsz� od kr�lew-
skiej. Dopiero zabezpieczenie praw kr�la Francji do ksi�stwa Bretanii (�unia
lilii z gronostajem", 1491) zamkn�o to drugie wydanie rozbicia dzielnico-
wego. Na Rusi proces zbierania ziem ruskich przez wielkich ksi��t w�o-
dzimiersko-moskiewskich przeci�gn�� si� do lat 20-tych XVI w. w�r�d walk
ze s�abn�c� Z�ot� Ord� (zniesienie jej nominalnego ju� tylko zwierzchnic-
twa nast�pi�o w r. 1480). Poza w�adz� Moskwy pozosta�a ogromna wi�k-
szo�� ziem ruskich zawojowanych wcze�niej przez Litwin�w, ale i tu poczy-
niono niema�e zdobycze (u schy�ku XV w. zaj�to m.in. Czemih�w, Putiwi,
Bria�sk, a w r. 1514 Smole�sk). Bardzo d�ugo trwa�o jednoczenie Hisz-
panii. Kluczowe znaczenie mia�o zawarcie w 1469 r. ma��e�stwa przez dy-
nast�w Kastylii (infantka Izabela) i Aragonu (nast�pca tronu Ferdynand), co
przynios�o zjednoczenie obu kr�lestw (1478/79). W r. 1492 upad�o ostat-
nie w�adztwo arabskie w Hiszpanii, kr�lestwo Granady, w 1512 r. anekto-
wano kr�lestwo Nawarry.
Nie wsz�dzie powiod�o si� takie jednoczenie polityczne kraju. W stanie

rozdrobnienia pozosta�y W�ochy, gdzie w XV w. panowa�a wzgl�dna r�w-
nowaga tworzona przez siedem du�ych formacji politycznych, z kt�rych
�adna nie by�a w stanie narzuci� innym swej hegemonii (na p�nocy Me-
diolan, Wenecja, Florencja i Genua, w �rodku P�wyspu Pa�stwo Ko�ciel-
ne, na po�udniu kr�lestwo Neapolu i Sycylia). Pa�stwa te nieraz zmienia�y
116
Monarchia stanowa
ustr�j (tak�e gwa�townie), ��czy�y si� niekiedy i dzieli�y, a nawet popada�y

w zale�no�� od innych pa�stw.
Jeszcze wi�ksza mozaika wytworzy�a si� w Niemczech, gdzie obok

bardzo licznych ksi�stw duchownych by�o w XV w. ju� ok. 40 ksi�stw
�wieckich, w tym kilka du�ych kompleks�w: Brandenburgia, od 1415 r.
w r�ku Hohenzollern�w; saskie, tury�skie, mi�nie�skie i �u�yckie terytoria
Wettyn�w; bawarskie posiad�o�ci Witteisbach�w i alpejskie terytoria Habs-
burg�w - Austria, Styria, Karyntia, Kraina, Tyrol. Kr�lowie Niemiec dys-
ponowali jeszcze u schy�ku XIII w. resztkami domeny (ale domena ksi��t
Bawarii przynosi�a pi�ciokrotnie wi�ksze dochody, domena kr�l�w Czech
- kilkana�cie razy wi�ksze). W XIV w. cesarz Ludwik Bawarski roztrwo-
ni� jednak niemal zupe�nie odr�bn� domen� kr�l�w Niemiec. Tote� pro-
wadzili oni g��wnie polityk� dynastyczn�: umacniali i rozszerzali swe w�asne
terytoria. Dla kr�l�w z rodu Luksemburg�w (1346-1437, z kr�tk� przer-
w�) podstaw� w�adzy by�y Czechy, p�niej i W�gry, wreszcie te� Bran-
denburgia; dla kr�l�w z dynastii Habsburg�w (od 1438) wyliczone wy�ej
terytoria alpejskie.
Niezale�no�� ksi��t niemieckich od ich kr�la umacnia�a si�. Z�ota Bul-

la Karola IV (1356), wielki przywilej dla siedmiu ksi��t Rzeszy (arcy-
biskup�w Kolonii, Moguncji i Trewiru, margrabiego Brandenburgii, pa-
latyna re�skiego, ksi�cia saskiego i kr�la Czech, kt�rym by� sam wystawca
przywileju, cesarz rzymsko-niemiecki), przyzna�a im monopol na wyb�r
kr�la Niemiec (�ksi��ta elektorowie") i w istocie zupe�nie uniezale�nia�a
od kr�lewskiej w�adzy. Terytoria ksi��t elektor�w sta�y si� niepodzielne
i dziedziczne wedle zasad primogenitury, co ogromnie umocni�o ich po-
zycj�. Za tym przyk�adem status niezale�no�ci od kr�la zacz�li osi�ga�
inni ksi��ta - drog� uzurpacji, kr�lewskiego przywileju lub fa�szerstw
(t� ostatni� drog� wybrali Habsburgowie). W dodatku pewne terytoria,
formalnie nale��ce do Rzeszy rzymsko-niemieckiej, zupe�nie wy�ama�y
si� z tych zwi�zk�w. Dotyczy�o to wymienionych wy�ej pa�stw p�noc-
now�oskich i dwu terytori�w alpejskich: ksi�stwa Sabaudii-Piemontu oraz
skonfederowanych kanton�w szwajcarskich. W XV w. wsz�dzie tam spo-
gl�dano na cesarzy rzymsko-niemieckich jak na obcych i cz�sto wrogich
w�adc�w.
117
Inne jeszcze terytoria wy�amywa�y si� ze zwi�zku z Rzesz� na za-

chodzie. W XV w. boczna linia francuskich Walezjuszy, ksi��ta bur-
gundzcy, skupili w�adz� w rozleg�ym pa�stwie z�o�onym z terytori�w
francuskich (m. in. ksi�stwo Burgundii, Pikardia, Artois, Flandria) i cesar-
skich (hrabstwo Burgundii, Luksemburg, Niderlandy). To suwerenne w isto-
cie pa�stwo domu burgundzkiego (�wielkich ksi��t Zachodu", grands
ducs du Ponant} by�o swoist� pr�b� wskrzeszenia �Francji �rodkowej"
z IX wieku, niezale�nej i od Francji, i od Niemiec. Po wyga�ni�ciu linii
m�skiej ksi��t burgundzkich (1477) ich posiad�o�ciami podzielili si� kr�-
lowie Francji i Habsburgowie.
Nie wsz�dzie wi�c w Europie XIV-XV w. przywr�cono zatracon� wcze�-

niej jedno�� polityczn�. Ale i tam, gdzie si� to uda�o, spu�cizna rozbicia
by�a �ywotna. W Hiszpanii r�nice mi�dzy prowincjami Kastylii i Ara-
gonu by�y du�e, co wynika�o i z racji politycznych (Kastylia mia�a prze-
wag�, szlachty arago�skiej by�o na dworze niewiele), i ze wzgl�d�w eko-
nomicznych (Kastylia zwraca�a si� ku Atlantykowi, a potem ku Ameryce,
gdy Aragon zachowa� �cis�e zwi�zki z Morzem �r�dziemnym). W zjed-
noczonej Francji kr�l by� dla mieszka�ca Marsylii czy Aix przede wszy-
stkim hrabi� Prowansji, dla mieszka�ca Rennes - ksi�ciem Bretanii itd.
Konsolidacja w�adzy monarszej w wielkich kompleksach niemieckich, habs-
burskim czy wetty�skim, nie znios�a r�nic w sytuacji prawnej ich cz�ci
sk�adowych. W pa�stwie moskiewskim do ko�ca �redniowiecza utrzymy-
wa�y si� przejawy rozproszenia w�adzy, m.in. w postaci ksi�stw udziel-
nych braci i bratank�w w�adcy.
W monarchii stanowej odr�bno�ci i przywileje terytori�w (prowincji,

miast) krzy�owa�y si� z prawami stan�w; nale�a�y do sfery praw �spo�e-
cze�stwa", kt�ra wyros�a obok sfery praw monarchy.
/. Struktury stanowe
Stany nie by�y przez prawo zamkni�te (by�yby w�wczas kastami),

ale stanowi�y wielkie struktury spo�eczne przez prawo zdefiniowane i wy-
posa�one dziedzicznie w zesp� praw i przywilej�w. Nie by�y to prawa
dla wszystkich cz�onk�w stanu zupe�nie jednakowe ze wzgl�du na r�nice
118
Monarchia stanowa
prowincjonalne wp�ywaj�ce na status szlachcica czy te� z powodu zr�-

nicowania urz�dze� i przywilej�w miejskich. Nawet tam, gdzie ukszta�-
towa� si� jednolity stan szlachecki, pozycja magnat�w by�a szczeg�lna,
nie tylko pod wzgl�dem znaczenia, ale i przywilej�w.
Stany nie by�y odgrodzone od siebie chi�skim murem. Stan duchowny
uzupe�niali stale przybysze z r�nych grup i stan�w, to samo dotyczy
w pewnej mierze i mieszcza�stwa. Ju� w p�nym �redniowieczu pojawi�y
si� grupy na pograniczu mi�dzy stanami. Funkcjonariusze administracji
rekrutowali si� ze szlachty i spo�r�d mieszczan, ��cz�cy ich duch korpo-
racyjny stawa� si� niekiedy silniejszy ni� powi�zania z macierzystym sta-
nem. Formowa�y si� r�ne �warstwy po�rednie" �yj�ce z p�acy, �o�du,
honorari�w: uniwersyteccy uczeni, adwokaci, arty�ci, najemni �o�nierze
- nie zawsze zwi�zani z okre�lonym stanem. Podzia� na stany nie daje
kompletnego obrazu spo�ecze�stwa; przygniataj�ca jego wi�kszo��, ch�o-
pi, rzadko tylko uzyskiwa�a prawa stanowe. Tak�e rozpatrywane w porz�dku
klasowym stany s� niejednorodne. Szlachta to feudalni w�a�ciciele ziemi,
ale zrujnowany szlachcic nie traci� automatycznie praw stanowych. Boga-
tego biskupa i opata rz�dz�cego wielkimi kompleksami d�br ko�cielnych
(zwykle te� maj�cego w�asne dobra) przepa�� dzieli�a od ubogiego wiej-
skiego ksi�dza, a przecie� stanowa granica oddzielaj�ca ich od laik�w
by�a wyra�na. Tak�e w obr�bie stanu mieszcza�skiego r�nice socjalne
by�y ogromne. Bogaty bankier lub kupiec nieraz lokowa� pieni�dze w zie-
mi i wkracza� do klasy feudalnych w�a�cicieli. Zwykle wiod�o to do wto-
pienia si� w stan szlachecki, ale nawet uszlachcony mieszczanin nie zaw-
sze chcia� i musia� rezygnowa� z zaj�� typu bur�uazyjnego.
Pasowanie rycerskie nie mog�o utrzyma� si� w roli kryterium przyna-

le�no�ci do stanu szlacheckiego, jako �e szlachta wcale nie wy-
biera�a powszechnie drogi militarnego powo�ania. Kariera polityczna w apa-
racie pa�stwowym by�a atrakcyjna (tak�e finansowo), to samo mo�na po-
wiedzie� o karierze ziemia�skiej. Jak�e si� zreszt� dziwi� os�abieniu
rycerskiego powo�ania w�r�d szlachty, skoro jej s�u�ba wojskowa mia�a
ju� mniejsze znaczenie dla kr�l�w. Chaos wi�zi lennych, dewaluacja po-
j�cia wierno�ci wasalnej i lennych przysi�g, alienacje ziemi rycerskiej na
rzecz mieszczan, zmiany sposob�w wojowania (k�opoty z ci�k� jazd�,
awans �ucznik�w, kusznik�w, od XV w. i artylerzyst�w) - wszystko to
119
sprawia�o, �e od przyci�kiej, ma�o zdyscyplinowanej, obowi�zanej do

s�u�by tylko przez okre�lony czas armii szlacheckiej lepsze by�y wojska
najemne. Kl�ski feudalnej jazdy francuskiej w wojnie stuletniej kompro-
mitowa�y tradycyjny wizerunek szlachcica-rycerza. Kariera wojskowa ci�gle
by�a dla szlachty bardzo wa�na, ale s�u�ba rycerska nie stanowi�a ju� dla
niej g��wnej roli spo�ecznej.
Status prawny szlachty wyra�a� si� w przywilejach (a niekiedy i ogra-

niczeniach) bardzo zr�nicowanych w r�nych krajach. Pojawia�y si� np.
zakazy ma��e�stw z nieszlacht�, ale to rzadkie; cz�stsze by�o odmawianie
szlachectwa dzieciom urodzonym z �mezalians�w". Czasem pewne szcze-
ble kariery pa�stwowej i ko�cielnej rezerwowano dla szlachty. Cz�ste by�y
przywileje podatkowe lub ca�kowite zwolnienia od podatk�w pod trac�-
cym ju� aktualno�� pretekstem, �e szlachcic p�aci �danin� krwi". Wyra�ne
by�o wyr�nienie szlachty w prawie karnym (inne wymiary grzywien,
wyj�cie spod kar cielesnych, �nieha�bi�ce" sposoby wymierzania kary
�mierci itd.). Moda na herby, ordery, zakony rycerskie zaspokaja�a szla-
checkie snobizmy. Zjawia�y si� wy��czne prawa szlachty do pewnych ro-
dzaj�w ubioru, noszenia broni, polowa�. Ale etos szlachecki nieraz wyklu-
cza� te� uprawianie handlu, a ju� z regu�y prac� fizyczn� w rzemio�le
i rolnictwie. Ze wzgl�du na przywileje szlachty, zw�aszcza podatkowe,
monarchowie twardo zachowywali dla siebie monopol nobilitacji i kon-
trol�, czy kto� nie uzurpuje sobie szlachectwa (nie zawsze skuteczn�).
R�nice si�y ekonomicznej i politycznego znaczenia nie musia�y prze-

kre�la� jednolito�ci stanu szlacheckiego i poczucia szlacheckiej wsp�lnoty.
Nawet tytu�y nadawane przez monarch� (ksi��t, markiz�w, hrabi�w) nie
zawsze wyr�nia�y �wy�sz�" szlacht�. Ale w miejsce dawnej hierarchii
lennej wkracza�y nowe zr�nicowania. Tak si� sta�o zw�aszcza w Niem-
czech. Od og�u szlachty oddzieli� si� tu stan ksi��cy, w�r�d ksi��t
wyros�a wy�sza grupa elektor�w. Z kolei szlachta dzieli�a si� na �szlacht�
krajow�", zale�n� od ksi��t, i �wolne rycerstwo Rzeszy" podlegaj�ce

wprost kr�lowi.
Instytucje lenne wci�� by�y wykorzystywane przez zachodnioeu-

ropejskich monarch�w do cel�w politycznych, militarnych, finansowych.
Traci�y natomiast wsz�dzie sw� si�� lenne (lub zbli�one do nich) powi�za-
nia pionowe, wsparte na osobistej wierno�ci. Poddani monarchy stawali si�
120
Monarchia stanowa
nimi przez fakt urodzenia i przebywania na terytorium pa�stwa, a nie

przez jaki� kontrakt czy ho�d lenny.
Pojawi�y si� wszelako nowe typy powi�za� pionowych. W An-

glii to klientele magnackie tworzone poprzez umowy (indenture). Nie by�o
tu �adnych lenn w ziemi (klient�w utrzymywa� patron), dziedziczno�ci,
ani ca�ej ideowej nadbudowy w�a�ciwej systemowi lennemu. Niemniej
setki, a nawet tysi�ce klient�w (retainers) dawa�y magnatom angielskim
si��, tak�e wojskow�, bardzo potrzebn� w dobie wojen domowych XV
wieku. Na mniejsz� skal� podobne zjawiska wyst�pi�y tak�e w innych
krajach. Jednak�e w�r�d szlachty przewa�a�y ju� powi�zania poziome:
szlachcic czu� si� solidarny raczej z innymi cz�onkami swego stanu, ni�
ze stoj�cym ponad nim jakim� patronem.
Stanow� �wiadomo�� szlachty umacnia�y konflikty z kr�lem, klerem,

mieszcza�stwem. U schy�ku �redniowiecza aspiracje stanu szlacheckiego
znajdowa�y wyraz na posiedzeniach zgromadze� stanowych, ale tak�e w nie-
zliczonych ligach, partiach, zwi�zkach, skierowanych przeciw monarchom
lub innym stanom (niekiedy za� skoalizowanych z innymi stanami): stano-
wi�o to post�p w por�wnaniu z dawniejszymi wyst�pieniami, na og� anar-
chicznymi i dalekimi od solidarno�ci zbiorowej. Szlachta nie by�a przy
tym zamkni�ta: niekt�re rody gas�y, inne rujnowa�y si� i wtapia�y w mas�
roturier�w (nieszlachty). W zamian kariery szlacheckie robi�y rodziny miesz-
cza�skie i obrotni awanturnicy. To odnawianie sk�adu nadawa�o szlachcie
nowe si�y, wigor i zamo�no��.
Nie wsz�dzie dokona�o si� prawne zdefiniowanie stanu szlacheckiego.

W Anglii kr�lowie od XIV w. postawili nie na s�u�b� lenn�, lecz na
militarne zobowi�zania w�a�cicieli ziemskich powy�ej pewnej granicy za-
mo�no�ci. W sensie prawnym zamo�niejszy wolny ch�op, mieszczanin
i rycerz (kniffht) nie r�nili si� od siebie wyra�nie. Skoro za� mi�dzy
woln� ludno�ci� nie by�o ostrych przegr�d stanowych, nie pojawi�a si�
instytucja nobilitacji ��le" urodzonych. Arystokracja (�wi�ksi baronowie")
zdoby�a pewne przywileje wyr�niaj�ce j� od og�u. Ale by�y to przy-
wileje polityczne i honorowe, dziedziczone tylko przez najstarszego syna
(dost�p do izby wy�szej parlamentu, tytu�y baron�w, wicehrabi�w, hra-
bi�w, ksi��t). O szlachcie w rozumieniu kontynentalnym nie da si� w An-
glii XIV-XV w. m�wi�.
121
Specyficzna by�a te� sytuacja w pa�stwie moskiewskim. Z bojarami

stapia�a si� warstwa �s�u�ebnych" ksi��t, kt�rzy utracili sw� niezale�-
� no��. Bojarowie za� s�u�yli coraz liczniej w�adcy moskiewskiemu: od ko�-
ca XV w. ograniczano ich prawo odjazdu, tj. swobodnego wyboru ksi�cia,
kt�remu s�u��. Wielki ksi�� moskiewski nadawa� bojarom godno�ci dwor-
skie zwi�zane z hierarchi� Rady Bojarskiej. Ot�, tej hierarchii urz�dowej
bojarowie przeciwstawili w�asn�, opart� na starsze�stwie rod�w (miestni-
czestwo). Dobili si� tego, �e w�adca nie m�g� zmienia� owego starsze�-
stwa. Miestniczestwo zaspokaja�o arystokratyczne snobizmy, nie umocni�o
jednak stanowej pozycji bojar�w, bo sprowokowa�o rywalizacje, podzia�
na grupy i koterie, to za� utrudni�o wsp�lne wyst�pienia przeciw autokra-
tycznej w�adzy. �w autokratyzm wyra�a� si� m.in. w tworzeniu przez
monarch� ca�ej kategorii nowych w�a�cicieli ziemskich - dworzan s�u�eb-
nych, rekrutowanych g��wnie spo�r�d s�u�by wielkiego ksi�cia i z po-
mniejszych w�a�cicieli ziemi (tzw. dzieci bojarskich). Otrzymywali oni
ziemi� jako pomiestie (nie na w�asno��) i byli �ci�le zale�ni od monarchy.
W ten spos�b w�adca moskiewski, jak ongi� monarchowie wczesnofeu-
dalni, przegrupowywa� klas� w�a�cicieli ziemskich i, wsparty na dworza-
nach s�u�ebnych, ujarzmia� - nie bez trudu - ambicje bojar�w. Wielkiemu
ksi�ciu Wasylowi III zarzucano, �e zupe�nie lekcewa�y Rad� Bojarsk�
i sprawy pa�stwowe za�atwia �samotrze� w po�cieli". I oto po �mierci
tego autokraty (1533) przysz�a kilkunastoletnia reakcja bojarska.
Znacznie wcze�niej zdoby�a prawa stanowe szlachta ruska na obszarze
Wielkiego Ksi�stwa Litewskiego, a to na podstawie przywilej�w nadanych

jej przez Jagiellon�w.
Stan duchowny, wyodr�bniony od �wiata laik�w w�asnym pra-

wem kanonicznym (Ko�ci� rzymski uporz�dkowa� je i rozwin�� w wielki
korpus norm prawnych w XII i XIII w.) oraz regu�ami ko�cielnej dyscy-
pliny, korzysta� z rozleg�ych przywilej�w. Beneficja ko�cielne, dziesi�ciny
od ludno�ci, korzystne operacje finansowe (tu zakony, biskupi i papie�e
�ci�le wsp�dzia�ali z bankierami i wielkimi kupcami) - zapewni�y klerowi
kolosalne maj�tki, wolne w zasadzie od podatk�w i niezbywalne (�dobra
martwej r�ki"). Pobudza�o to antyklerykalne reakcje szlachty i miast; w XIV
i XV w. liczne ustawy kr�lewskie ograniczy�y mo�liwo�ci dalszego po-
wi�kszania d�br martwej r�ki. Kler korzysta� z przywileju w�asnego s�-
122
Monarchia stanowa
downictwa (s�dy archidiakon�w, wy�ej - biskup�w, sprawowane przez

biskupiego funkcjonariusza, oficja�a, na szczycie - s�d papieski). Stoso-
wana w tych s�dach procedura rzymsko-kanoniczna - szybka, elastyczna,
odr�niaj�ca post�powanie w sprawach cywilnych i karnych - wywiera�a
wp�yw na praktyk� s�d�w �wieckich. Ale s�dy duchowne wdziera�y si�
te� w sfer� spraw �wieckich, takich jak testamenty i spadki, umowy opa-
trzone przysi�g�, sprawy ma��e�skie i inne. Ta ekspansja r�wnie� budzi�a
sprzeciwy laik�w i pa�stwa. W Anglii ju� u schy�ku XIII w., we Francji
w w. XIV i XV wydatnie ograniczono sfer� dzia�ania s�d�w ko�cielnych
(we Francji nawet �cie�niono przywilej kleru polegaj�cy na wy��cznej
podleg�o�ci tym s�dom a ich orzecznictwo poddano pa�stwowej kontroli).
Tendencja taka wyst�pi�a i w innych krajach Europy.
By� to zreszt� fragment polityki pa�stwowej zmierzaj�cej, pod koniec

�redniowiecza, do odzyskania kontroli nad Ko�cio�em. Inny
przejaw tych d��e� to pr�by uzyskania dla pa�stwa udzia�u w ko�cielnych
dochodach. Mo�na to by�o osi�gn�� drog� porozumienia z papie�em lub
przez bezpo�rednie negocjacje z klerem o udzielenie pa�stwu �dobrowol-
nych" subsydi�w. Najwi�ksze jednak znaczenie dla monarch�w mia�o uzy-
skanie wp�ywu na obsad� biskupstw, kanonii, opactw: pozwoli�oby to sku-
tecznie kontrolowa� ko�cio�y krajowe i wyzyska� dla pa�stwa ich kadry
i do�wiadczenie. Reforma ko�cielna XI-XII w. przynios�a triumf tzw. ele-
kcji kanonicznej, tj. swobodnego wyboru biskup�w i opat�w przez kler.
Ale w XIII i XIV w. utrwali�y si� papieskie nominacje wielu biskup�w
i opat�w, co by�o ogromn� przeszkod� dla aspiracji monarch�w. Jednak�e
w XIV i XV w. autorytet papieski s�abn��: wp�yn�o na to przeniesienie
si� papie�y z Rzymu do Awinionu, w sfer� politycznych wp�yw�w Francji
(1309), a potem tzw. Wielka Schizma (1378-1429), gdy rywalizowa�o
i wyklina�o si� wzajemnie po dw�ch a nawet trzech papie�y. By� to wiatr
w �agle koncyliaryzmu, tj. teorii o wy�szo�ci soboru powszechnego nad
papie�em. Proklamowa� j� uroczy�cie sob�r w Konstancji (1414-1418).
Ten zam�t w Ko�ciele monarchowie starali si� wykorzysta� dla zdo-

bycia wp�ywu na obsad� biskupstw i opactw. Zn�w wiod�y do tego dwie
drogi. Mo�na wi�c by�o szuka� ugody z papie�em kosztem biskup�w
i idei koncyliamych. Uznaj�c najwy�sz� w�adz� papie�a (a nie soboru)
w Ko�ciele, wielu w�adc�w uzyska�o decyduj�cy wp�yw na papieskie no-
123
minacje dygnitarzy duchownych. Tak by�o ju� w XIV w. w Anglii, w w.

XV na W�grzech, w Hiszpanii, Polsce, niekt�rych pa�stwach w�oskich.
Inne rozwi�zanie - to przywr�cenie elekcji kanonicznej, ale z kr�lewskim
prawem rekomendowania kandydat�w. T� drog� poszed� we Francji kr�l
Karol VII. Wydana przeze� tzw. Sankcja Pragmatyczna (1438) by�a wy-
razem �gallika�skiej" wolno�ci Ko�cio�a Francji w stosunkach z papiest-
wem. Kr�l i kler Francji sprzyjali ideom koncyliamym, wrogim papieskie-
mu absolutyzmowi w Ko�ciele. Wnet si� jednak okaza�o, �e przywr�cenie
elekcji kanonicznej biskup�w nie daje kr�lowi spodziewanego wp�ywu
na obsad� biskupstw, bo elekcje odbywa�y si� w�r�d gorsz�cych rywaliza-
cji kleru. Tote� kr�l Ludwik XI poszed� drog� wypr�bowan� przez innych
monarch�w. Konkordat z Amboise (1472) by� kompromisem z papie�em,
zawartym kosztem biskup�w i �gallika�skiej wolno�ci". Papie� mia� odt�d
nadawa� wi�ksze beneficja w porozumieniu z kr�lem Francji, kt�ry de facto
uzyska� tu wp�yw decyduj�cy.
Co si� tyczy s t a n u mieszcza�skiego, status prawny mieszcza-

nina okre�la�o z regu�y (bywa�y od niej wyj�tki) obywatelstwo konkret-
nego miasta. Ogromna r�norodno�� urz�dze� miejskich utrudnia okre�le-
nie wsp�lnych cech stanu mieszcza�skiego, nawet w skali jednego kraju.
W XIII w. dost�p do obywatelstwa miejskiego by� jeszcze do�� szeroko
otwarty. Miasta cieszy�y si� samorz�dem, opanowanym jednak przez oli-
garchi� - ludzi bank�w, wielkiego handlu, przemys�u tekstylnego. Owa
w�ska elita, pierwotnie nader otwarta, odnawiaj�ca si�, zacz�a si� zamy-
ka� w wielkich dynastiach mieszcza�skich. Zarazem od schy�ku XIV w.
cz�ste si� sta�o utrudnianie nabycia praw obywatelskich. Rozpali�y si�
zatem konflikty wewn�trz miast. Niekiedy mieszcza�stwo cechowe zdoby-
wa�o pewien udzia� we w�adzy; czasem ingerowa�o pa�stwo: szukaj�c
wsparcia szerszych warstw miejskich, �cie�nia�o rz�dy oligarchii.
W r�nym zatem wymiarze mieszczanie korzystali z czynnego i bier-

nego prawa wyborczego do organ�w samorz�dowych, potem i do zgroma-
dze� stanowych. Instytucje samorz�dowe te� by�y wielce zr�nicowane,
cho� zazwyczaj wsparte na schemacie antycznej polis (zgromadzenie mie-
szka�c�w, rada, urz�dy). Niekiedy wa�ne funkcje pe�ni�y r�ne korporacje
miejskie (zawodowe, religijne). Rozmaite formy mia�a tak�e kontrola pana
miasta - zwykle by� nim ju� tylko kr�l - nad miejskim samorz�dem.
124
Monarchia stanowa
Stan mieszcza�ski rz�dzi� si� w�asnym prawem s�dowym, z regu�y do-

k�adnie spisanym, odmiennym od prawa zwyczajowego obowi�zuj�cego
za rogatkami miast. S�dy miejskie dzia�a�y na og� sprawnie, szybko,
racjonalnie.
Miasta mia�y sw�j system finans�w. �wiadczenia na rzecz pana miasta

by�y �ci�le okre�lone, co ponadto - kr�l musia� uzgadnia� z pos�ami miast
na zgromadzeniach stanowych. Miasta mia�y oczywi�cie w�asne dochody
z kar s�dowych, podatk�w miejskich, sprzeda�y urz�d�w, w�asno�ci ziem-
skiej itd. Coraz lepsza by�a technika zbierania dochod�w i kontrola wydat-
k�w, np. dok�adnie okre�lano cele, kt�rym s�u�y� maj� r�ne podatki. Za-
mo�no�� miast pozwala�a na finansowanie inwestycji publicznych, szpita-
li, teatr�w, a przede wszystkim systemu militarnego. Ufortyfikowane miasta
stanowi�y wa�ny sk�adnik systemu obronnego pa�stwa, miasta z regu�y
dostarcza�y te� kontyngent�w dla armii kr�lewskiej; nierzadko utrzymy-
wa�y w�asne oddzia�y najemne, prowadzi�y nawet w�asne wojny. Si�a zbrojna
miast hiszpa�skich, skupionych w tzw. hermandadach, pomog�a kr�lom
w drugiej po�owie XV w. z�ama� feudaln� anarchi�.
Militarne i finansowe znaczenie miast sk�ania�o w�adc�w do wzmac-

niania nad nimi politycznej kontroli. Nie niweczy�o to jednak wewn�trznej
autonomii: monarchom by�o na r�k�, �e miasta utrzymywa�y �ad wew-
n�trzny na w�asny rachunek (ingerowali jednak szybko, gdy �w �ad si�
�ama� np. wskutek konflikt�w socjalnych). O polityczn� kontrol� miast
�atwiej by�o w�adcom Francji, Anglii, Hiszpanii, trudniej - ksi��tom nie-
mieckim. Najpierw z�amane zosta�y polityczne ambicje miast Branden-
burgii po st�umieniu powstania w Berlinie (1448). Wielkie miasta �cesar-
skie" w Niemczech dobi�y si� jednak p�suwerennej pozycji. Du�� rol�
polityczn� odgrywa�y te� miasta flandryjskie - Ypres, Gandawa, Brugia.
Miasta p�nocnow�oskie stworzy�y, od XIV w., silne centra pa�stwowe.
Op�nione, w rezultacie �jarzma tatarskiego", by�o �ycie miejskie w pa�-
stwie moskiewskim: odradza�o si� dopiero w XV wieku. W tym czasie
mieszcza�stwo (posadskije liudi) nie mia�o jeszcze samorz�du, miastami
rz�dzili funkcjonariusze monarchy (miasta prywatne, g��wnie dawnych
niezawis�ych ksi��t, by�y ju� nieliczne).
Uzyskanie praw stanowych przez wolne ch�opstwo by�o mo�li-

we tam, gdzie stanowili oni realn� spo�eczn� si��: w Szwecji czy niekt�-
125

rych terytoriach niemieckich, m.in. we Fryzji, Tyrolu, Yoraribergu, Bryz-
gowii. Mimo poprawy statusu spo�eczno-prawnego ch�op�w poddanych
w XIII-XIV w. pozostali oni na marginesie formuj�cego si� spo�ecze�stwa
stanowego. Spo�eczny i prawny awans ch�op�w okaza� si� jednak na Za-
chodzie zjawiskiem trwa�ym. Kurczy�a si� tu powoli liczba ch�op�w ob-
ci��onych podda�stwem osobistym, trwa�y samorz�dy wiejskie i umocnione
(�dobre") prawa ch�op�w do ziemi, a pa�stwo kontrolowa�o s�dy patry-
monialne. Jednak w�r�d kryzys�w ekonomicznych, demograficznych i po-
lityczno-militamych XIV i XV w. po�o�enie ch�op�w by�o niepewne. Kur-
czenie si� pa�skich dochod�w z ziemi dawa�o asumpt pr�bom zwi�kszania
ch�opskich obci��e�. W XV w. w niekt�rych regionach Anglii, a tak�e
(na innych ni� w Anglii zasadach gospodarczych) w Hiszpanii, po�udnio-
wych W�oszech, Prowansji hodowla (g��wnie owiec) rujnowa�a liczne go-
spodarstwa ch�opskie i zwi�ksza�a zas�b ziemi wykorzystywanej bezpo-
�rednio przez wielkich w�a�cicieli. Na wsch�d od �aby istniej�ca nadal
w sporej skali (i teraz rozrastaj�ca si�) rezerwa ziemi pa�skiej dawa�a
pocz�tek folwarkom zbo�owym, co zmieni w zasadniczy spos�b po�o�enie
ch�op�w poddanych.
Wp�yw pa�stwa na sytuacj� ludno�ci ch�opskiej, kt�ry zaznaczy� si�

ju� wcze�niej, gdy pa�stwo zacz�o kontrolowa� s�downictwo patrymonial-
ne, teraz nasili� si� wyra�nie: pa�stwo coraz cz�ciej wkracza�o w sfer�
stosunk�w mi�dzy panem i ch�opem, lecz z regu�y w interesie tego pierw-
szego. We Francji takie ingerencje nie by�y znane od czasu Karoling�w.
W XV w. problemem sta�a si� tu odziedziczona po wojnie stuletniej kwe-
stia ziemi le��cej od�ogiem. Liczne gospodarstwa ch�opskie by�y porzuco-
ne de facto, ale nie de iure: w zam�cie wojny nie dope�niano aktu for-
malnej rezygnacji z ziemi przez jej ch�opskich gospodarzy. Wystawianie
takiej ziemi przez pan�w na licytacyjn� sprzeda� wywo�ywa�o gwa�towne
protesty ch�opskie. I oto ustawy kr�lewskie sankcjonowa�y generalnie owe

praktyki pan�w ziemi.
We wschodnich i po�udniowych krajach niemieckich rosn�ca rezerwa

ziemi pa�skiej, przeznaczona na produkcj� zbo�a, wymaga�a coraz wi�k-
szej si�y roboczej. Tu ustawy ksi��ce pozwala�y panom obni�y� status
spo�eczno-prawny ch�op�w: nie tylko zmuszano ich do zwi�kszonych ro-
bocizn, ale i ograniczano ich wolno�� osobist�. To przywi�zywanie do
126
Monarchia stanowa
ziemi ch�op�w na wsch�d od �aby oznacza�o drugie wydanie podda�stwa

osobistego - i to w�a�nie w tych regionach Niemiec, gdzie w XIII-XIV
w. ch�opi cieszyli si� wielk� swobod�.
Podobna by�a sytuacja w Rosji, gdzie ustawa pa�stwowa, Sudiebnik

wielkiego ksi�cia Iwana III (1497), zapocz�tkowa�a przywi�zywanie ch�o-
p�w do ziemi: ograniczono prawo ch�opskiego �odej�cia" do jednego dnia
w roku (Juriew die�, 26 listopada). Jeszcze nie w pe�ni tu zanik�a dawna
kategoria ludno�ci niewolnej (cholopi), a ju� pojawi�a si� zapowied� oso-
bistego podda�stwa og�u populacji ch�opskiej.
Wreszcie niema�y wp�yw na po�o�enie ch�op�w mia�a u schy�ku �rednio-

wiecza rosn�ca presja podatkowa monarchii, kt�rej potrzeby zwi�ksza�y
si� w zwi�zku z rozbudow� administracji i wojska.
II. Stany i Korona
Monarchi� stanow� charakteryzuje dualizm praw kr�la (Korony) i praw

stan�w (szeroko poj�tych: to nie tylko prawa og�lnostanowe, lecz tak�e
przywileje lokalne prowincji i miast, korporacji ko�cielnych i mieszcza�-
skich, uniwersytet�w, fundacji itd.). Wzajemny stosunek tych dwu sfer
by� przedmiotem ostrych konflikt�w.
Odnowienie znajomo�ci prawa rzymskiego pozwoli�o uniwersyteckim

uczonym znale�� m o d e l w�adzy monarszej - rzymskiego im-
peratora. Do tego wzorca przymierzano w�adz� p�no�redniowiecznych kr�-
l�w: wystarczy�o upowszechni� formu��, i� ka�dy kr�l jest cesarzem w swo-
im kr�lestwie. W ten spos�b nauka prawa przyznawa�a kr�lom te same
uprawnienia, jakie mia� cesarz, ale nie ten zza niemieckiej granicy (wz�r
to ma�o atrakcyjny), lecz ten z kart wielkich zbior�w prawa rzymskiego.
Przypisywano tedy kr�lom prawo wydawania ustaw, prowadzenia wojen,
bicia monety, wprowadzania nowych podatk�w, s�dzenia w ostatniej in-
stancji, tworzenia urz�d�w i ich swobodnego obsadzania, nadawania i od-
bierania przywilej�w, �agodzenia kar, legitymowania dzieci nie�lubnych
itd. Listy tych praw (iura Maiestatis) nie postrzegano zreszt� jako wyczer-
puj�cej: rezerwowano mo�liwo�� wyd�u�enia owego katalogu o nowe upraw-
nienia. Ponadto prawa te uznawano za monopol monarchy (poddani mogli
127
Powszedma historia ustroj�w pa�stwowych
je wykonywa� tylko z jego delegacji); by�y te� one nieod��czne od osoby

kr�la ( nie m�g�by on wi�c zrezygnowa� z �adnego spo�r�d nich). Bez
w�tpienia, kr�l powinien sprawiedliwie korzysta� ze swych rozleg�ych praw
(nie odwo�ywa� bez powodu przywilej�w, nie nak�ada� rujnuj�cych po-
datk�w itd.). Ale w doktrynie monarchicznej by� to jedynie obowi�zek
moralny: B�g z pewno�ci� pokarze �le rz�dz�cego kr�la, lecz poddanym
kara� go nie wolno.
Te uczone wyobra�enia formu�owano oczywi�cie na wyrost, w praktyce

kr�lom XIV i XV w. daleko do modelu rzymskich, absolutnych w�adc�w.
Odzwierciedla�a si� w nich jednak realna tendencja rozwoju. Od XIII w.
znacznie przecie� wzros�a aktywno�� ustawodawcza kr�l�w; rozbudowa-
no kr�lewsk� administracj�, wojsko, podatki; przywracano najwy�sze s�-
dowe zwierzchnictwo monarchy. Miar� rozszerzania si� sfery zaintereso-
wa� pa�stwa by�a polityka ekonomiczna jako narz�dzie w�adzy
kr�la. Usi�owano zapobiega� skutkom kryzys�w ekonomicznych i epide-
mii, ale empirycznie, nieraz po omacku tworzono tak�e program pozytyw-
nych dzia�a� ekonomicznych pa�stwa. Ju� w XIV w. znano, a od po�owy
XV w. upowszechniano przepisy reguluj�ce eksport i import. Chodzi�o
o zapewnienie wystarczaj�cych zasob�w �ywno�ci (czemu s�u�y�o r�w-
nie� magazynowanie zbo�a), ale i o pobudzanie produkcji miejskiej (st�d
restrykcje i ulgi w handlu surowcami i wyrobami gotowymi). Rz�dy kr�-
lewskie cz�ciej teraz popiera�y cechy rzemie�lnicze, a nie tylko - jak
dot�d - bogatych kupc�w i bankier�w. Mia�o to na celu os�abienie konflikt�w
wewn�trznych w miastach, lecz tak�e pobudzanie produkcji rzemie�lniczej.
Mno�y�y si� przejawy zainteresowania monarch�w dla sieci dr�g, poczty,
miar i wag, rozwoju marynarki handlowej. Niekiedy (np. w Aragonie) tylko
w�asnym, krajowym statkom pozwalano przewozi� okre�lone towary; poja-
wia�y si� (jak we Francji za Ludwika XI) pr�by tworzenia kr�lewskiej
floty handlowej. Na Sycylii ju� w XIII w. rz�d stara� si� o aklimatyzacj�
nowych kultur rolnych (m.in. trzciny cukrowej), p�niej Karol IV w Cze-
chach propagowa� winoro�l. W�adcy hiszpa�scy sprzyjali selekcji i maso-
wej hodowli owiec (kastylski zwi�zek hodowc�w owiec, Mesta, korzysta�
z ogromnych przywilej�w kr�lewskich); w�adcy Mediolanu, Yisconti, or-
ganizowali wielkie roboty irygacyjne w dolinie Padu. Rozwija�y si� docho-
dowe monopole kr�lewskie - kruszcowy, solny. W obawie przed ucieczk�
128
Monarchia stanowa
kruszc�w za granic� ograniczano luksusowe importy, popierano �ci�ganie

z innych kraj�w specjalist�w przemys�owych.
Monarcha XIV i XV w. stanowi� wi�c prawa, kierowa� rozwini�t� ju�

administracj�, s�dzi� w ostatniej instancji, uprawia� polityk� ekonomiczn�.
Sum� monopolicznych i niezbywalnych praw monarszych okre�lano teraz
w wielu krajach mianem praw Korony. Wyra�a�o to m.in. ide� ci�g�o-
�ci w�adzy: kr�lowie si� zmieniaj�, ale Korona trwa. �adnemu kr�lowi
nie wolno by�o trwoni� praw Korony, przeciwnie - ka�dy z nich mia�
obowi�zek zachowa� jej prawa nietkni�te. Wszelako obok sfery praw Ko-
rony istnia�a sfera praw stanowych. Dla doktryny monarchicznej by�y one
�ask� kr�la, w zasadzie odwo�aln� (kr�l wszak nadaje i znosi przywileje).
Tote� stany ch�tnie nadawa�y swym prawom kszta�t umowy z w�ad-
c� - umowy wi�� przecie� obie strony i bez zgody obu nie mog� ulec
zmianie. Klasycznym przyk�adem takiego kontraktu jest dokument zwany
Joyeuse Entree (1356), okre�laj�cy stosunki brabanckich ksi��t z ich pod-
danymi. R�wnie� inne terytoria Rzeszy zna�y podobne akty. Tak�e do��
og�lnikowe zobowi�zania kr�l�w, formu�owane w tradycyjnej przysi�dze
koronacyjnej, zaczynano postrzega� jako umow� kr�la z ludem. Znamien-
na by�a ewolucja przysi�gi koronacyjnej w Anglii. Ju� w XIII w. do trady-
cyjnych formu�ek dodano obowi�zek kr�la zachowania praw kr�lestwa
(Korony), za� w 1308 r. Edward II przysi�ga� respektowa� prawa, kt�re
sobie wybierze wsp�lnota Kr�lestwa (wmmunitas Regni). Pod tym poj�-
ciem rozumiano stany uprzywilejowane jako zbiorowego partnera monar-
chy we wsp�gospodarzeniu pa�stwem.
Przywileje stanowe i umowy z w�adcami ju� wcze�nie opatrywano klau-

zulami dopuszczaj�cymi czynny op�r przeciw monarsze, kt�ry by
je naruszy�. By�o to ju� w Wielkiej Karcie Wolno�ci, potem w tzw. Z�otej
Bulli w�gierskiego kr�la Andrzeja II (1222). Tak� klauzul� dopisano te� -
po paru latach od jego wydania - w wielkim przywileju dla arago�skiej
szlachty i miast (Privilegio general, 1283). Od schy�ku XIII w. formu�y o pra-
wie do oporu pojawia�y si� czasami w ksi�stwach niemieckich. Jan Luksem-
burski przyzna� prawo do oporu stanom czeskim jako gwarancj� ich przywi-
lej�w podatkowych (1331). Jednak cz�sto klauzule takie znika�y z tekstu
przywilej�w lub um�w ze stanami ju� przy pierwszych ich potwierdzeniach.
Z drugiej strony stany stawia�y nieraz op�r w�adcom bez wzgl�du na jakie-
129
Powszednia historia ustroj�w pa�stwowych
kolwiek formalne upowa�nienia. Tak rozszerzanie sfery praw stanowych,

jak i powodzenie oporu by�o mo�liwe dzi�ki rosn�cej solidarno�ci stan�w,
wyra�aj�cej si� w niezliczonych ligach, zwi�zkach, koalicjach stanowych
i mi�dzystanowych.
W konfliktach z monarchami dojrzewa�a �wiadomo�� polityczna sta-

n�w. Zaczynano rozumie�, �e prawo do oporu jest wielce niedoskona��
gwarancj� praw stanowych. To przecie� forma represyjna, do�� anarchicz-
na i ryzykowna, o wyniku zawsze niepewnym: komentuj�c kl�sk� �oporu"
francuskich ksi��t przeciwko Karolowi VII (1440) wsp�czesny pisarz
stwierdza�, �e monarcha ze s�omy ma wi�cej szans zwyci�stwa ni� podda-
ny z �elaza! Tote� ju� od XIII w. torowa�o sobie drog� przekonanie, �e
zamiast �n�ka�" czy obala� kr�la wygodniej i skuteczniej jest go hamo-
wa�. Naj�atwiej by�o to czyni� mo�nym uczestnicz�cym w zjazdach
pa�stwowych. Owe zgromadzenia stanowi�y wa�ny element syste-
mu politycznego: pozwala�y kr�lom wp�ywa� na wielmo��w, tym za� umo�-
liwia�y oddzia�ywanie na decyzje monarchy. Konflikty mo�nych z kr�lem
o utrwalenie w przywilejach ich pozycji umacnia�y mo�now�adcz� solidar-
no��; grupa ta najwcze�niej zacz�a wyst�powa� w roli rzecznik�w �wsp�l-
noty kr�lestwa". Realizacj� tej roli mia�a by� w�a�nie mo�now�adcz� kontrola
kr�lewskiego rz�du. W Anglii ju� w latach 1258-1265 rewolta baron�w usta-
nowi�a nad kr�lem i aparatem rz�dowym kontrol� baronowskich �komite-
t�w". Wielmo�e nie czuli na og� powo�ania do systematycznej pracy rz�do-
wej; ich celem by�o nie tyle opanowanie rz�dowych agend, ile �cis�a kontrola
rz�du. Monarchia angielska uwolni�a si� po r. 1265 od tej kurateli dzi�ki
k��tniom w�r�d baron�w: ich solidarno�� by�a jeszcze zbyt chwiejna.
Podobne pr�by zdominowania monarchy przez wielmo��w powtarza�y

si� cz�sto w Europie XIII i XIV w. I kr�lowie, i magnaci szukali w tych
zapasach poparcia szlachty oraz zamo�nego mieszcza�stwa. Tote� na zjaz-
dach wielmo��w i nawet w rozszerzonej radzie monarszej zacz�li si� poja-
wia� (z pocz�tku sporadycznie) przedstawiciele tych szerszych si� spo�ecz-
nych. W nadwornych zgromadzeniach (Kortezach) Leonu i Aragonu dele-
gaci mieszcza�scy pojawili si� ju� w drugiej po�owie XII wieku. Kr�lowie
Anglii tak�e w XII w. zacz�li si� konsultowa� (od czasu do czasu) z przed-
stawicielami miast i rycerstwa. W pocz. XIII w. tw�rca si�y Pa�stwa Ko�ciel-
nego, papie� Innocenty III, tak�e dopuszcza� do zgromadze� delegat�w
130
Monarchia stanowa
szerszych si� spo�ecznych. Na og� jednak formowanie si� zgromadze�

stanowych trwa�o d�ugo, w�r�d r�nych pr�b i eksperyment�w. Czasem
pocz�tek tego procesu by� nader p�ny: w terytoriach niemieckich rozsze-
rzanie si� zgromadze� do pe�nego wymiaru, r�wnie� z udzia�em przedsta-
wicieli miast, dope�nia�o si� dopiero od drugiej po�owy XIV w. (najpierw
w terytoriach habsburskich: Tyrolu, Austrii). D�ugo te� stara instytucja
narad kr�la z mo�nymi wsp�istnia�a obok zgromadze� stanowych. Trwa-
�y wreszcie tradycje samorzutnego tworzenia stanowych (i mi�dzystano-
wych) lig, partii, zwi�zk�w.
Du�y wp�yw na rozw�j zgromadze� stanowych wywiera�y wzory ko-

�cielne. Synody w diecezjach i prowincjach, zgromadzenia zakonne, sobo-
ry powszechne (zw�aszcza pasjonuj�cy Europ� wielki sob�r w Konstancji)
zbiera�y do�wiadczenia przydatne zgromadzeniom �wieckim.
Tradycyjne zjazdy wielmo��w duchownych i �wieckich gromadzi�y te

grupy na og� w komplecie: mo�ni zapraszani byli imiennie i ka�dy re-
prezentowa� samego siebie. Ta zasada udzia�u mo�nych m corpore prze-
trwa�a w zgromadzeniach stanowych. Inne grupy mia�y tylko przedstawi-
cieli. Ot�, zasada reprezentacji znana by�a ju� od dawna, przyj-
mowano jednak, �e wi�ksze ca�o�ci reprezentowane s� z urz�du, bez wyboru
reprezentanta: ojciec reprezentowa� rodzin�, biskup diecezj�, kr�l swoje
pa�stwo. Stopniowo pojawia�o si� inne poj�cie reprezentacji - z wyboru
reprezentowanej grupy. Do tego w�a�nie pos�u�y�y do�wiadczenia zgroma-
dze� ko�cielnych, synod�w i kapitu� generalnych w zakonach, na kt�re
kler wybiera� swych przedstawicieli. D�ugo jednak w zgromadzeniach po-
litycznych delegaci rycerstwa i miast byli po prostu desygnowani przez
w�adc�. Niekiedy taka desygnacja zwi�zana by�a z piastowaniem urz�d�w
(np. w samorz�dzie miejskim). Czasem pojawiali si� na zjazdach szefowie
rodzin szlacheckich; zdarza�y si� i t�umne zgromadzenia og�u szlachty
(w niewielkim kr�lestwie W�gier mia�o to miejsce ju� w XIII w. i cz�sto
p�niej powraca�o). Powoli, nie bez trudno�ci, formowa�o si� autentyczne
przedstawicielstwo si� stanowych - z ich wyboru. Ale i po jego wykszta�-
ceniu si� stara idea reprezentacji, bez wyboru, wsp�istnia�a z now�. Przyj-
mowano, �e hierarchia duchowna reprezentuje ni�szy kler, nieobecny w wie-
lu zgromadzeniach, mieszcza�ska oligarchia - posp�lstwo miejskie, cz�sto
nie dopuszczane do wybor�w, panowie ziemi - ch�op�w.
131
Reprezentacja mia�aby mat� znaczenie praktyczne bez wyposa�enia przed-

stawicieli stan�w w pe�nomocnictwo wyborc�w (plena potestas).
Oznacza�o to, �e decyzje, kt�re przyjm� pos�owie stan�w, b�d� wi�za�
ich wyborc�w. Instytucja pe�nomocnictwa przej�ta zosta�a do polityki z prak-

tyki s�dowej.
Kompetencje zgromadze� stanowych by�y przedmiotem d�ugich

pr�b, konflikt�w, eksperyment�w. Z pocz�tku zgromadzenia te cz�sto zwo-
�ywano dla og�oszenia plan�w i decyzji monarszych, propagowania poli-
tyki dworu, zebrania od stan�w petycji, informacji i rady. Zgromadzenia
pomaga�y te� w�adcom w s�dzeniu, stanowieniu praw, regulowaniu spraw
wojskowych (to tradycyjne zadania dawnych zgromadze� kr�lewskich wa-
sali). Ale rych�o na plan pierwszy wybi�a si� kwestia zgody stan�w na
przyjmowanie nowych ci�ar�w (podatk�w, obowi�zk�w militarnych, ci�-
�aru dewaluacji pieni�dza itd.). Dzi�ki zgromadzeniom monarcha otrzy-
mywa� wi�c informacj�, rad�, pieni�dze, platform� dzia�a� propagando-
wych; stany zdobywa�y pewien wp�yw na polityk� rz�du, obci��enia pod-
danych, s�d i prawo.
III. Reprezentacja stanowa: parlament angielski
W XIII w. trwa�y w Anglii spory baron�w z Henrykiem III o nie do��

cz�ste zwo�ywanie wielkiej rady i niezapraszanie na jej posiedzenia wszy-
stkich �wi�kszych baron�w". Umocnienie pozycji wielkiej rady i do��cze-
nie do niej delegat�w hrabstw i miast stworzy�o parlament angielski. Spo-
radyczne konsultowanie si� z niekt�rymi miastami i hrabstwami przez
wielk� rad� zdarza�o si� ju� od pocz. XIII w. Podczas wspomnianej �re-
wolucji baron�w" jej lider Szymon de Montfort poszed� t� drog�, zapra-
szaj�c w r. 1265 na zgromadzenie 5 hrabi�w, 18 baron�w i po dwu repre-
zentant�w hrabstw i miast; ale Montfort nie mia� intencji tworzenia nowej
i sta�ej instytucji. Wzywanie delegat�w miast i hrabstw mia�o uzasadnienie
m.in. w do�wiadczeniu, jakie elitom lokalnym dawa�o sprawowanie fun-
kcji w hrabstwie czy w mie�cie. W hrabstwach rycerze i inni ludzie wolni
wykonywali przecie� r�ne zadania na kr�lewskie zlecenie (ankiety, s�dzenie,
udzielanie informacji); tak�e urz�dy i rady miejskie by�y szko�� zarz�dza-
132
Monarchia stanowa
ni�. Tote� i po upadku rewolty baron�w kr�l Edward I eksperymentowa�

z r�nymi sk�adnikami zgromadze�. Eksperymentem by� tak�e tzw. Wzo-
rowy Parlament (1295), kt�ry zgromadzi� wszystkich baron�w duchow-
nych, 48 �wieckich �wi�kszych baron�w", spor� reprezentacj� ni�szego
kleru, po dw�ch rycerzy z 37 hrabstw i po dw�ch delegat�w z 110 miast
Ale �w Wzorowy Parlament nie sta� si� zwie�czeniem ewolucji: z 20
p�niejszych parlament�w Edwarda I tylko trzy odby�y si� wedle tego
wzoru. Te �pe�ne" parlamenty Edwarda I by�y bardzo liczne (parlament
z 1305 r. zgromadzi� prawie 700 ludzi); niemniej g��wn� rol� w ich pra-
cach gra�a nieliczna (ok. 50 os�b) �ma�a rada" wsp�pracownik�w kr�la.
Zapraszani imiennie baronowie oraz wybierani delegaci hrabstw i miast
wyst�powali jeszcze w skromnej roli. Wyra�ali zgod� na podatki, lecz
nie wykorzystywali tego atutu dla zdobycia kontroli nad rz�dem. Poza tym
ograniczali si� do zada�, kt�re kr�l im zakre�li�: radzili monarsze (to zada-
nie baron�w), informowali go, sk�adali mu petycje.
W XIV w. aktywno�� parlament�w ros�a. Zwo�ywano je z regu�y co-

rocznie - przez 50 lat rz�d�w Edwarda III (1327-77) odby�o si� 48 parla-
ment�w. Po r. 1332 z ich sk�adu znikn�� ni�szy kler, kt�ry wola� pertrak-
towa� z rz�dem na odr�bnych zgromadzeniach duchowie�stwa. Od p�.
XIV w. nie by�o ju� natomiast posiedze� wielkiej rady baron�w bez udzia-
�u hrabstw i miast. Reprezentanci tych tzw. Gmin (Commons) zacz�li ceni�
t� funkcj�, nie postrzegali jej ju� - jak cz�sto przedtem - jako ci�aru
i �r�d�a k�opot�w. Ale wraz z ustaleniem si� ich regularnego udzia�u utrwali�.
si� te� podzia� parlamentu na dwie izby.
Izba wy�sza (nazwa Izby Lord�w pojawi si� dopiero w pocz�tku

XVI w.) to dawne zgromadzenie baron�w. Wi�ksi baronowie nadal byli
zapraszani imiennie, ich stan by� wi�c obecny w komplecie. Baronowie zwa-
li si� parami i mieli poczucie swej wy�szo�ci w parlamencie. Par�w �wiec-
kich by�o 40-50; parostwo i prawo zasiadania w izbie wy�szej dziedziczyli
tylko najstarsi synowie. Par�w duchownych by�o nieco wi�cej (dwaj arcy-
biskupi, 18 biskup�w, liczni opaci). Izba wy�sza skupi�a wa�ne funkcje
s�dowe. Rozstrzyga�a odwo�ania od wyrok�w s�d�w ni�szych, kt�rym
zarzucono b��d w prawie (nie by�a to wi�c klasyczna apelacja: prawo angiel-
skie by�o niech�tne dwukrotnemu rozpatrywaniu tej samej sprawy); s�dzi�a
w pierwszej instancji sprawy przed�o�one przez kr�la, a tak�e swoich cz�on-
133
k�w. Od ko�ca XTV w. s�dzi�a te� funkcjonariuszy oskar�onych o prze-

st�pstwa przeciw Koronie: oskar�enie wnosi�a w�wczas Izba Gmin - by� to
tzw. impeachment. Mimo wszystko funkcje s�dowe izby wy�szej nie
dominowa�y: parowie, kt�rzy doradzali kr�lowi, uchwalali podatki, wyra�ali
zgod� na nowe ustawy - to raczej politycy ni� s�dziowie.
Izba Gmin po��czy�a rycerstwo i miasta (knights and burgesses).

Ziemianie z hrabstw d�ugo trzymali si� po�y baron�w, ale wielmo�e u�at-
wili alians rycerstwa i miast, akcentuj�c wynio�le sw� wy�szo��. Knights
and burgesses, kt�rych nie oddziela�y przegrody stanowe, odkryli, �e maj�
niema�o wsp�lnych interes�w; po��czenie Gmin u�atwi�o tak�e odej�cie
z parlamentu ni�szego kleru.
Pos��w rycerskich z hrabstw teoretycznie wybierali wszyscy w�a�ciciele

ziemi na zgromadzeniu s�dowym hrabstwa. W praktyce na s�dy hrabstwa
nigdy nie przybywali wszyscy uprawnieni, st�d liczne reelekcje pos��w
z lokalnej elity. Wp�yw na wybory wywierali nierzadko baronowie i szery-
fowie. Szeryfowie wp�ywali tak�e w XIV w. na sk�ad reprezentacji miast.
Te manipulacje szeryf�w krzy�owa�y si� z wp�ywem miejskich oligarchii.
Pos�owie miast (w XIV w. 70-80 os�b) wywodzili si� zwykle spo�r�d
kupc�w, bankier�w, prawnik�w; i tu reelekcje by�y cz�ste, co stwarza�o
do�� sta�� i do�wiadczon� reprezentacj�.
Kompetencje Izby Gmin umocni�y si� najpierw w sferze podat-

kowej. Stare �wiadczenia dla kr�la (np. tarczowe) zanika�y, bo by�y
nik�e w por�wnaniu z podatkami, kt�re m�g� w�adcy przyzna� parlament.
Od 1297 r. niezmienna ju� sta�a si� zasada zgody parlamentu na podatki
bezpo�rednie (g��wnie podatek maj�tkowy); od lat czterdziestych XIV w. -
tak�e na po�rednie. W sprawach podatk�w aktywniejsza by�a Izba Gmin:
przyj�to formu��, �e to ona je uchwala �za rad� i zgod� par�w". Parlament

mia� natomiast ogromne trudno�ci z kontrolowaniem wydawania pieni�dzy
z podatk�w, cho� Gminy uparcie wskazywa�y cele, na kt�re maj� i�� te
pieni�dze i domaga�y si� sk�adania rachunk�w.
Hrabstwa i miasta od dawna sk�ada�y kr�lom petycje; teraz mo�liwe

si� sta�y przetargi: zgoda na podatek w zamian za za�atwienie petycji w spra-
wach ju� nie indywidualnych, lecz rangi pa�stwowej. To da�o parlamen-
towi prawo inicjatywy ustawodawczej. Pilnie potrzebuj�cy
pieni�dzy kr�l zgadza� si� przekszta�ci� petycj� parlamentu w ustaw� (sta-
134
Monarchia stanowa
rut). Zawsze jednak m�g� j� odrzuci�, zmieni� jej sens lub szybko znie��
wydany ju� statut. Ale od r. 1341, po ostrym sporze Edwarda III z parla-
mentem przyj�to zasad�, �e uchwalanie i znoszenie statut�w nale�y do
kr�la �za zgod� par�w i gmin". I zn�w kr�lowie u�ywali wybieg�w:
przypisali sobie prawo dyspensy (zwalniania w konkretnych przypadkach

od przepis�w statutu) i suspensy (zawieszania mocy wi��cej statutu). W prak-
tyce prawo dyspensy i (rzadziej wykorzystywane) suspensy pozbawia�o
nieraz ustawy wszelkiej warto�ci.
Parlament pojmowa� zatem, �e nie wystarcza sam udzia� w tworzeniu

ustawy, �e trzeba te� zdoby� wp�yw na jej realizacj� - a wi�c kontrol�
rz�du. Tymczasem nawet kontroli finansowej (na co id� pieni�dze z po-
datk�w) parlament nie m�g� utrwali�. Pewn� form� wp�ywu na rz�d m�g�
by� wspomniany ju� impeachment: Gminy oskar�a�y dygnitarzy, s�dzili
ich parowie (pierwszy przypadek mia� miejsce w 1376 r., gdy oskar�ono
ministra kr�lewskiego o nadu�ycia finansowe). Ale w XIV i XV w. im-
peachment to jeszcze nie tyle narz�dzie w r�ku Gmin, ile instrument kr�la
i koterii dworskich w rywalizacji o w�adz�.
Pos�owie Gmin utrzymywali �cis�e zwi�zki z wyborcami, przedstawiali

ich wnioski rz�dowi, sk�adali im sprawozdania. Wa�n� innowacj� by�o poja-
wienie si� w XIV w. marsza�ka Izby Gmin - speakera, po�rednika mi�dzy
pos�ami i kr�lem oraz �cis�� rad� kr�lewsk�. Ale w XIV i XV w. spea-
kerzy byli nie tyle swobodnie wybranymi liderami Gmin, ile raczej agenta-
mi kr�la i koterii magnackich, kt�rych zadanie polega�o na urabianiu opi-
nii pos��w w po��danym kierunku.
W teorii politycznej XV w. by�o ju� jasne, �e parlament obok funkcji

najwy�szego s�du pe�ni te� funkcje reprezentanta �wsp�lnoty Kr�lestwa".
Do tak poj�tego parlamentu w��czano i kr�la: parlament to kr�l i trzy
stany kr�lestwa: parowie duchowni, parowie �wieccy i Gminy. W praktyce
zaciek�a wojna mi�dzy koteriami baron�w, tzw. wojna Dw�ch R� (1455-
1485) przynios�a pewn� degradacj� parlamentu. Zwo�ywano
go rzadziej (za Edwarda IV, 1461-1483, by�o tylko 6 zgromadze�). Poja-
wi�a si� praktyka odraczania parlamentu, co pozwala�o nie przeprowadza�
nowych wybor�w. Gminy by�y wykorzystywane w magnackich rozgryw-
kach, m.in. poprzez stosowanie impeachmentu jako �rodka rozprawy z ry-
walami. Podczas wojny domowej pojawi� si� te� uproszczony spos�b ta-
kiej rozgrywki, tzw. bili of attainder. sk�adane w parlamencie prywatne
135
oskar�enie jakiej� osoby lub grupy o �amanie prawa. Przyj�cie billu przez
parlament i kr�la nadawa�o mu moc ustawy. Takie �ustawowe" wyroki
wygnania lub �mierci, bez zapewnienia oskar�onemu normalnego procesu
i prawa do obrony, by�y brutalnym �rodkiem walki politycznej, a nie me-
tod� parlamentarnej kontroli rz�du. Obalano w ten spos�b ca�e ekipy rz�-
dowe, gdy g�r� bra�a przeciwna koteria.
Co do zasad wyborczych, w hrabstwach zacie�niono kr�g elek-

tor�w: cz�� drobniejszych w�a�cicieli wykluczy�y cenzusy maj�tkowe.
Pilnowano te� wymogu rezydencji w okr�gu wyborczym. Mia� to by� �rodek
zaradczy przeciwko wykorzystywaniu przez baron�w podczas wybor�w
ludzi ekonomicznie s�abszych, zad�u�onych u wielmo�y lub przekupionych.
Mimo to skargi na presje i manipulacje wyborcze szeryf�w i baron�w,
w tym tak�e fa�szerstwa, by�y bardzo cz�ste, zw�aszcza w latach wojny R�.
Uprawnienia podatkowe parlamentu by�y nadal mocne, chocia� Edward

IV i Ryszard III wymy�lili sposoby cz�ciowego zaspokajania swych po-
trzeb bez podatk�w, przez przymusowe po�yczki i �prezenty" dla monar-
chy. W sferze ustawodawstwa w XV w. nie wprowadzono zmian:
uznawano, �e bez zgody parlamentu nie mo�na ustaw uchwala�, zmienia�

ani znosi�. W r. 1414 kr�l zgodzi� si� nie zmienia� bez zgody Gmin
sensu ich petycji, co si� przedtem nieraz zdarza�o. Ale te� petycje owe nie
by�y ju� topornymi tekstami wymagaj�cymi gruntownego opracowania,
lecz poprawnymi technicznie projektami ustaw, kt�rym potrzebna by�a
tylko zgoda izby par�w i aprobata kr�la (le roi le veut, �kr�l tego chce").
Oczywi�cie, monarcha m�g� zawsze �nie chcie�" ustawy, zw�aszcza gdy
nie potrzebowa� pilnie pieni�dzy, ale formu�a odmowy kr�lewskiej brzmia�a
elegancko: le roi s 'avisera, �kr�l si� zastanowi". Francuskie formu�y w prak-
tyce politycznej dworu to oczywi�cie echo rz�d�w francuskich dynastii
po naje�dzie Wilhelma Zdobywcy.
Wiele ustaw bra�o si� zreszt� z inicjatywy samego kr�la, bez petycji
Gmin. Za dynastii Lankastr�w (1399-1461) ogromn� przewag� inicjatywy
ustawodawczej mia�y Gminy, potem, za rz�du York�w (1461-1485), pro-
jekty Gmin cz�sto by�y odrzucane, a wi�kszo�� ustaw rodzi�a si� w �cis�ej
radzie kr�lewskiej. Gdy w kwestiach podatkowych lub ustawodawczych
pojawia�y si� r�nice zda� mi�dzy Izb� Par�w i Izb� Gmin - ucierano poro-
zumienie w dyskusjach mi�dzy komisjami powo�ywanymi przez obie izby.
136
Monarchia stanowa
Pewne os�abienie roli parlamentu w okresie wojny Dw�ch R� nie przer-

wa�o procesu dojrzewania instytucji parlamentarnych. Nie uda�o si� jednak
parlamentowi zdoby� kontroli nad rz�dem, a boje toczone w XV w. o immu-
nitet poselski i swobod� dyskusji parlamentarnej nie przynosi�y wyra�nego
sukcesu.
IV. Reprezentacja stanowa:
instytucje kontynentalne
Og�lnokrajowe reprezentacje stan�w wsp�istnia�y w Europie konty-

nentalnej z reprezentacjami prowincjonalnymi, co wyni-
ka�o i z relikt�w rozproszkowania politycznego, i z d��e� monarch�w
do pertraktowania ze stanami r�nych ziem z osobna. I tak, w Hiszpanii
kr�lowie Kastylii mieli do czynienia z reprezentacj� stanow� og�lnopa�-
stwow� (stany same zrezygnowa�y w 1301 r. z odr�bno�ci kortez�w Ka-
stylii, Leonu, Kordoby, Galicji itd.). Ale w Aragonie utrzyma�y si� odr�b-
ne kortezy Aragonu, Walencji i Katalonii. We Francji zgromadzenia stano-
we w prowincjach pojawi�y si� wcze�nie i utrzymywa�y do po�owy XV w.,
p�niej w wielu ziemiach znika�y. Zachowa�y si� w ptowincjach maj�cych
odpowiednie przywileje (Normandia, Langwedocja) i przy��czonych do kr�-
lestwa w XV w. (m.in. Burgundia, Bretania, Prowansja). W Niemczech
ram� zgromadze� by�y terytoria ksi��ce, je�li jednak sk�ada�y si� one
z wielu r�nych ziem (jak w�adztwa Habsburg�w czy Wettyn�w), zachowa-
�y dla tych ziem odr�bne zgromadzenia. W Niemczech dla zgromadze�
w ksi�stwach przyj�to w XV w. nazw� Landtagiw, gdzie indziej w Euro-
pie przewa�a�a nazwa �stan�w" lub �trzech stan�w".
Te prowincjonalne zgromadzenia cechowa�a wielka r�norodno�� form,

struktur, sk�adu. Nieraz - jak we Francji - brakowa�o wyboru przedsta-
wicieli: wielmo�e uczestniczyli w zgromadzeniach osobi�cie, delegat�w
innych grup stanowych desygnowa�y w�adze. Mimo to we Francji, po
kryzysie z po�owy XIV w., podstawowe uprawnienie uchwalania podat-
k�w skupi�o si� w�a�nie w zgromadzeniach prowincjonalnych, a nie w repre-
zentacji og�lnopa�stwowej. To samo dotyczy�o niemieckich Landtag�w.
Tam, gdzie sprawy podatk�w i wielkiej polityki przejmowa�y zgromadze-
nia og�lnopa�stwowe, prowincjonalnym zostawa�o niewiele - obrona lokat-
137
nych przywilej�w, pewien samorz�d administracyjno-skarbowy, sk�adanie

petycji, wp�yw na miejscowe prawo zwyczajowe.
Zgromadzenia og�lnopa�stwowe formowa�y si� d�ugo, nie-

raz do ko�ca �redniowiecza. Zasad� sta�o si� oddzielne podejmowanie
uchwa� przez poszczeg�lne stany, co - przy r�nicy interes�w i aspiracji
stanowych - u�atwia�o monarchom polityczne manewry. Podzia� na kler,
szlacht� i mieszcza�stwo nie by� powszechny. Niekiedy odr�bnie obrado-
wa�y szlachta wy�sza i ni�sza, duchowie�stwo niekiedy ��czy�o si� z wielmo-
�ami i szlacht�. Udzia� mieszczan by� regu�� (to on decydowa� o komplet-
no�ci reprezentacji stanowej), ale regu�� te� by�y pr�by ograniczania ich
roli, spychania na podrz�dne miejsce. Wyj�tkowo wyst�powa�o przedsta-
wicielstwo wolnych ch�op�w (Szwecja, niekt�re terytoria niemieckie). R�-
nice sk�adu spo�ecznego odzwierciedla�y si� w formach obradowania. We
Francji i wi�kszo�ci ksi�stw niemieckich osobno obradowa�y kler, szlachta
i mieszczanie. W Czechach sejm tworzyli panowie (mo�ni), szlachta, miasta.
Podobnie w Aragonie: baronowie, szlachta, miasta. Na W�grzech dwie izby,
magnacka i poselska, ale cztery stany: magnaci �wieccy, magnaci ducho-
wni, szlachta, mieszczanie. W Szwecji riksdag przyj�� model czterostano-
wy: kler, szlachta, miasta, wolni ch�opi. W Niemczech pr�cz Landtag�w
uformowa� si� w XV w. og�lnopa�stwowy sejm Rzeszy, Reichstag, z�o�ony
z trzech kolegi�w: ksi��t-elektor�w, pozosta�ych ksi��t, miast cesarskich.
Przyjmowano, �e ksi��ta wchodz� do Reichstagu nie na zasadzie oso-
bistego prawa, lecz jako reprezentanci swoich terytori�w, bardzo ju� blis-
kich suwerenno�ci. Ksi��ta, kt�rzy mieli w swym r�ku kilka terytori�w
reprezentowanych w Reichstagu, dysponowali zatem kilkoma g�osami. Z ko-
lei pomniejsi w�adcy terytorialni podczas g�osowa� ��czeni byli w tzw.
�awy: dopiero ca�a �awa mia�a jeden g�os. Reichstag rych�o zacz�� przeo-
bra�a� si� w kongres przedstawicieli de facto niezale�nych ksi�stw Rze-
szy. Dyskusje i intrygi w Reichstagu mia�y spore polityczne znaczenie,
ale jego uchwa�y (w przedmiocie ustawodawstwa, podatk�w, wojska) nie
by�y ani zbyt liczne, ani zbyt donios�e.
Kompetencje zgromadze� og�lnopa�stwowych by�y do�� p�ynne. Zasa-

da ich zgody na podatki (ale te� np. na dewaluacj� pieni�dza) by�a nader
powszechna; usi�owa�y te� one zdoby� wp�yw na repartycj� i �ci�ganie
uchwalonych podatk�w. Nie uda�o im si� jednak stworzy� form kontroli
rz�du ani sformalizowa� swego wp�ywu.
138
Monarchia stanowa
Prawo sk�adania petycji dawa�o w Europie kontynentalnej, tak jak w An-

glii, punkt wyj�cia dla inicjatywy ustawodawczej zgromadze�, a ich kom-
petencje podatkowe stwarza�y szans� przetarg�w (zgoda na podatek w za-
mian za przyj�cie przez kr�la jakich� propozycji ustawodawczych). W prak-
tyce nieraz - we Francji, Aragonie, wielu mniejszych pa�stwach - wa�ne
ustawy rodzi�y si� przy aktywnym udziale stan�w, nie by�o jednak sforma-
lizowanych uprawnie� ustawodawczych zgromadze�, takich, jakie sobie
wywojowal parlament angielski.
Znamy wszelako przypadki du�ego znaczenia politycznego zgromadze�

w niekt�rych krajach (Aragon od XIII w., Czechy i W�gry od w. XV)
i w niekt�rych okresach (Francja podczas kryzysu politycznego lat 1356-
58). Zgromadzenia mia�y w�wczas realny wp�yw na dob�r doradc�w kr�-
la, sprawy wojny i pokoju, czasem nawet na obsad� tronu. Sformalizo-
wanie i utrwalenie takiego wp�ywu by�o jednak trudne. Zale�a�o to m.in.
od regularno�ci zgromadze�, st�d ��dania cz�stego ich zwo�ywania (w Ara-
gonie od XIV w. stany gromadzi�y si� na og� co trzy lata, na W�grzech
w po�owie XV w. nawet corocznie). Spore znaczenie mia�o powo�ywanie
komisji obraduj�cej w przerwie mi�dzy sesjami jako organ zgromadzenia.
W Aragonie i niekt�rych ksi�stwach niemieckich taka komisja odgrywa�a
istotn� rol� polityczn�. Monarchowie bardziej si� liczyli ze zgromadze-
niem, je�li spora grupa pos��w tworzy�a wzgl�dnie sta�y, do�wiadczony
trzon reprezentacji.
Wiele te� zale�a�o od sprawno�ci obrad i podejmowania decyzji. Nader

powszechnie przyjmowano zasad� jednomy�lno�ci, nie traktu-
j�c jej jednak z przesadn� gorliwo�ci�: wi�kszo�� wywiera�a naciski na
wahaj�cych si�, stanowisko mniejszo�ci traktowano nieraz lekcewa��co.
Nie bez wp�ywu na dalsz� ewolucj� by�a praktyka zgromadze� ko�ciel-
nych, w kt�rych od XIII w. obowi�zywa�a coraz cz�ciej zwyk�a wi�k-
szo�� (przedtem ��dano tam decyzji �cz�ci wi�kszej i zdrowszej", co
stwarza�o pole dla machinacji: wy�sze w�adze mog�y twierdzi�, �e wi�k-
szo�� jest wprawdzie wi�ksza, ale nie �zdrowsza"). Zasada zwyk�ej wi�k-
szo�ci zacz�a zwyci�a� i w zgromadzeniach stanowych, ale nie do ko�ca.
Przyjmowano j� przy podejmowaniu uchwa� przez poszczeg�lne stany,
obraduj�ce - po pocz�tkowej fazie obrad wsp�lnych - z regu�y oddzielnie.
Natomiast wsp�lne stanowisko ca�ego zgromadzenia wymaga�o jednomy�l-
no�ci wszystkich stan�w.
139 9
Jako przyk�ad og�lnopa�stwowego zgromadzenia stanowego warto po-

kaza� francuskie Trzy Stany (nazwa stosowana do ko�ca XV w.,
okre�lenie �Stany Generalne" pojawi�o si� dopiero w r. 1484 i przyj�o
w drugiej po�owie XVI w.). Przewaga monarchy wyst�powa�a tu wyra�-
nie: to kr�l decydowa�, czy zwo�a� Trzy Stany i jakie zadania przed nimi
postawi�. A� do po�owy XV w. nie stosowano zasady wyboru deputowa-
nych. Szlacht� reprezentowali wielmo�e indywidualnie zapraszani przez kr�-
la, kler - biskupi oraz (tu ju� wkracza� wyb�r) delegaci kapitu� i zakon�w,
mieszczan - dygnitarze miejscy. Dopiero w r. 1468 pojawi�y si� wybory

pos��w miast (po trzech z miasta).
�mia�ym eksperymentem by�y Trzy Stany z r. 1484. Zaniechano indy-

widualnych zaprosze� dla wielmo��w. W bajliwatach gromadzi�y si� ze-
brania wyborcze trzech grup stanowych, przy czym w grupie stanu trzecie-
go (miast) pojawili si� przedstawiciele wsi. Eksperyment �w nie mia� dal-
szego ci�gu, podobnie jak zastosowane w r. 1484 obradowanie w sze�ciu
grupach geograficznych (a nie w trzech grupach stanowych). Kr�lowie Fran-
cji robili tak�e inne eksperymenty: zwo�ywali osobne zgromadzenia po-
szczeg�lnych stan�w lub odr�bne zebrania Trzech Stan�w dla po�udniowych
i p�nocnych prowincji kraju. Swoboda kr�l�w w przedmiocie zwo�ywania
zgromadze� ��czy�a si� z ich wielk� nieregulamo�ci�. Ale wydarzenia wojny
stuletniej, militarne kl�ski i polityczne kryzysy tamtego czasu sta�y si� przy-
czyn� cz�stego zwo�ywania Trzech Stan�w (zw�. w latach 1355-58,1421-
-33). W latach 1356-58 zgromadzenie rozwa�a�o �mia�y plan wielkiej
reformy pa�stwa (kr�l Jan II by� w�wczas w angielskiej niewoli). Fiasko
tych projekt�w wynik�o z rozd�wi�k�w mi�dzy poszczeg�lnymi stanami.
Polityczna rola Trzech Stan�w wyprzedzi�a nawet ich kompetencje po-

datkowe. Pierwsze zgromadzenia og�lnopa�stwowe zwo�ywano, aby po-
zyska� poparcie stan�w dla kr�la Filipa IV w jego konflikcie z papie�em
(1302) i z pot�nym zakonem templariuszy (1308). Kompetencje podat-
kowe Trzech Stan�w ustali�y si� dopiero w drugiej i trzeciej dekadzie
XIV w. Ale po wielkim kryzysie lat 1356-58 ci�ar decyzji podatkowych
przeni�s� si� na zgromadzenia prowincjonalne. Kr�lowie woleli z nimi
w�a�nie pertraktowa� w sprawie podatk�w (powo�ywali si� ch�tnie na udzie-
lon� ju� zgod� innych prowincji). Ale i elity prowincjonalne nie ufa�y
dalekim i t�umnym zgromadzeniom og�lnopa�stwowym: ba�y si�, �e w spra-

wach podatk�w ulegn� manipulacjom rz�du.
140
Monarchia stanowa
U schy�ku wojny stuletniej Trzy Stany zgodzi�y si� na sta�y podatek

kr�lewski (taille royale) z przeznaczeniem na utrzymanie sta�ej armii
(1439). W znacznej mierze uniezale�ni�o to kr�l�w od finansowego popar-
cia stan�w, bo wymiar taille by� p�niej arbitralnie zwi�kszany (kr�l Ludwik
XI podni�s� wysoko�� taille z 1,8 min. do 4,7 min. liwr�w). Jak wida�,
Trzy Stany nie osi�gn�y kontroli nad rz�dem i jego wydatkami. Nie utrwali�y
te� swego wp�ywu na ustawodawstwo. Przycz�kiem tego wp�ywu by�y
jedynie stanowe petycje i za�alenia (cahiers de doleances); z regu�y to
petycje poszczeg�lnych stan�w, cho� zdarza�y si� i petycje wsp�lne. W prak-
tyce wp�yw stan�w na ustawodawstwo zdarza� si� tylko okazjonalnie.
Za to przy podejmowaniu wa�nych decyzji politycznych kr�lowie cz�-

sto szukali rady i poparcia Trzech Stan�w, zw�aszcza w trudnych okresach
wojny stuletniej. Tak�e konflikty wewn�trzne (jak np. walka kr�la z ksi�-
��tami, tzw. wojna dobra publicznego, 1468) anga�owa�y aktywno�� sta-
n�w. Z wyj�tkiem jednak kr�tkiego okresu lat 1355-58, gdy Korona stra-
ci�a kontrol� nad biegiem wydarze�, w wielkich debatach politycznych
kr�l mia� przewag� nad stanami. Nawet os�abiona monarchia potrafi�a t�
przewag� utrzyma�. Tak si� sta�o z ambitnym zgromadzeniem w Tours
z r. 1484, po raz pierwszy okre�lonym nazw� Stan�w Generalnych: do-
maga�o si� ono g��bokich reform, a zosta�o zr�cznie wymanewrowane,
nawet nie przez kr�la (Karol VIII by� jeszcze ma�oletni), lecz przez re-
gencj�. A p�niej w�adza kr�lewska u�pi�a na d�ugie dziesi�ciolecia wiel-
kie zgromadzenia stanowe i odpolityczniia zgromadzenia prowincjonalne.
U schy�ku �redniowiecza podobny by� los zgromadze� w wielu krajach
Europy.
Niemieckie Landtagi coraz cz�ciej stawa�y si� uleg�ym instrumentem

ksi��t (wcze�nie by�o to wida� w Brandenburgii). Chwia� si� wp�yw ka-
stylijskich Kortez�w. Nawet parlament angielski os�ab� za panowania Yor-
k�w. Przyczyn� tych proces�w by�o m.in. pewne umocnienie si� kr�lew-
skich finans�w. We Francji - dzi�ki utrwaleniu kr�lewskiej taille, w wielu
ksi�stwach niemieckich - wskutek ustabilizowania si� podatk�w po�red-
nich i odnowienia, po d�ugiej przerwie, produkcji g�rniczej (wydobycie
srebra w po�udniowych Niemczech znowu prze�ywa�o rozkwit). Portu-
galczycy potrafili zapewni� sobie dop�yw z�ota afryka�skiego, g��wnie
z Sudanu. Jednocze�nie u schy�ku XV w. zmniejszy�y si� wydatki woj-
141
skowe wielu monarch�w. Zako�czy�y si� wojna stuletnia i rewolucja hu-

sycka, w Niemczech d��ono do zlikwidowania konflikt�w wewn�trznych
(�wieczysty pok�j ziemski w Rzeszy", 1495). Nie zacz�y si� jeszcze kosz-
towne wojny w�oskie ani ofensywa Turk�w na p�noc od Dunaju i Drawy.
Ale nie tylko lepsze zaspokojenie potrzeb finansowych w�adc�w (po-

trzeb troch� mniej pal�cych) os�abi�o zgromadzenia stanowe. Istotny wp�yw
mia� brak solidarno�ci stan�w, a przede wszystkim konflikty interes�w
mi�dzy klerem i szlacht� z jednej i mieszcza�stwem z drugiej strony.
Dawa�o to monarchom szans� wygrywana owych rozd�wi�k�w, rozdmu-
chiwania ich - i stawiania na swoim. Tak�e partykularyzmy prowincjo-
nalne sprzyja�y w�adcom. Jak s�dzono, zgromadzenia og�lnopa�stwowe
by�y niebezpieczne dla partykularnych interes�w; tymczasem tylko one,
a nie zgromadzenia prowincjonalne, mog�y by� silnym partnerem w trud-
nym dialogu z Koron�. Os�abienie zgromadze� u�atwi kr�lom marsz ku
absolutyzmowi.
V. Administracja i system militarny
W monarchiach stanowych stabilizowa�a si� kluczowa rola �cis�ej (zwykle

kilkunastoosobowej) rady najbli�szych wsp�pracownik�w monarchy.
Zbiera�y si� jeszcze czasem rady szersze, niekiedy nawet stara �wielka
rada baron�w", ale wobec rozwoju zgromadze� stanowych to ju� zjawiska
marginalne. �cis�a (tajna, prywatna) rada kr�lewska zwykle dzia�a�a bez
wielkiej dokumentacji i sformalizowanych procedur; stawa�a si� ju� jednak
g��wnym nerwem w systemie rz�dzenia. Wzrasta�a bowiem aktywno��
pa�stwa i zadania centralnego zarz�du komplikowa�y si�. Nawet zdolny
i pracowity monarcha nie by� w stanie decydowa� o wszystkim i kontro-
lowa� ca�ego aparatu. W XIV i XV w. �cis�e rady nieraz wi�c decydowa�y
samodzielnie, bez udzia�u w�adcy, o sprawach administracyjnych, finanso-
wych czy s�dowych, kt�rych rozstrzyganie przedtem wymaga�o osobistej
decyzji monarchy. Rada by�a z regu�y organem elastycznym, sprawnym,
��cz�cym funkcje doradcze i wykonawcze. Rada inspirowa�a i kontrolowa-
�a aparat administracyjny. Doradza�a zarazem monarsze w sprawach polityki
zagranicznej, ustawodawstwa, finans�w, administracji, wymiaru sprawie-
142
Monarchia stanowa
dliwo�ci. Tu przygotowywano scena�usze obrad zgromadze� stanowych.

Nawet w�adca silny i ambitny delegowa� z regu�y radzie rozleg�e zadania;
przy monarsze s�abym rad� starali si� zaw�adn�� baronowie i niekiedy

w ten spos�b udawa�o im si� rz�dzi� krajem. Dob�r cz�onk�w rady po-
zostawa� spraw� monarchy, ale nieraz presja mo�nych by�a tu decyduj�ca
(tak w wielu ksi�stwach niemieckich, zw�aszcza duchownych, w Aragonie
od XIII w., na W�grzech od w. XIV). Monarchowie starali si� obsadza�
swe rady do�wiadczonymi fachowcami; rada opanowana przez wielmo��w
by�a zwykle gorzej przygotowana do rz�dzenia. Wielcy panowie rzadko
chcieli i potrafili wykonywa� systematycznie �mudn� prac� pa�stwow�,
a w opanowanej przez nich radzie zwykle �ciera�y si� wp�ywy przer�-
nych grup, koterii, interes�w lokalnych. Mniej te� w�wczas by�o lojalno-
�ci w stosunku do kr�la i dyskrecji.
W administracji centralnej zacz�to rozdziela� funkcje dwor-

skie (s�u�by przy osobie kr�la) i pa�stwowe. Nie wsz�dzie jednak: w wi�k-
szo�ci ksi�stw niemieckich przemieszanie funkcji trwa�o jeszcze i pod ko-
niec XV w. We Francji ju� w XIV w. nast�pi� kres politycznej roli dygni-
tarzy dworskich, kt�rzy tracili funkcje pa�stwowe. Dw�r oddzieli� si� od
s�u�b pa�stwowych za Karola V, w drugiej po�owie XIV w. Przedtem dwor-
skie i pa�stwowe s�u�by przemieszane by�y w Pary�u na wyspie Cite, teraz
kr�l przeni�s� si� z dworem na prawy brzeg Sekwany, do Luwru.
Nie oznacza to, �e organy dworskie traci�y polityczne znaczenie wsz�-

dzie tam, gdzie s�u�by pa�stwowe by�y ju� solidnie rozwini�te. Szczeg�l-
na sytuacja powsta�a w Anglii na tle konflikt�w kr�la z baronami (i, po
cz�ci, z parlamentem). Gdy baronowie zdobywali wp�yw na rad� i agen-
dy centralne (kancelari�, Exchequer), kr�lowie elastycznie pos�ugiwali si�
organami dworskimi, zw�aszcza za� Szatni� (Wardrobe), kt�ra szybko i spra-
wnie za�atwia�a kr�lewskie interesy administracyjne i finansowe. Gdy z kolei
Szatnia dostawa�a si� pod wp�yw baron�w lub dzia�a�a ma�o skutecznie,
kr�l przekazywa� zadania finansowe i administracyjne dworskiej Komorze
(Chamber). Za panowania York�w karier� zacz�� robi� inny urz�d dwor-
ski, kr�lewski sekretarz, co si� wi�za�o z pr�b� rz�d�w osobistych mo-
narchy ograniczaj�cych nawet rol� �cis�ej rady.
Bie��ca robota administracyjna to oczywi�cie domena nie rady, lecz

wyspecjalizowanych agend centralnych. Wsz�dzie wa�ne zadania zacho-
143
wa�a kancelaria, technicznie bardzo udoskonalona (wzorem perfekcji tech-

nicznej by�a kancelaria papieska). We Francji kancelaria zatrudnia�a u schy�-
ku XV w. oko�o setki fachowc�w (w por�wnaniu z ko�cem XIII w. to
wzrost dziesi�ciokrotny) i wystawia�a rocznie ok. 20 ty�. dokument�w.
Ale w ksi�stwach niemieckich kancelarie zatrudnia�y ledwie kilku lub kil-
kunastu notariuszy. Kanclerz z regu�y by� cz�onkiem rady kr�lewskiej;
nie tylko zawiadywa� kancelari�, lecz mia� te� wp�yw na ustawodawstwo
(tworzenie projekt�w ustaw), wymiar sprawiedliwo�ci, kontrol� aparatu

pa�stwowego.
Inny filar zarz�du centralnego to urz�d skarbowy. Stary angielski Ex-

chequer, ongi� organ wzorowy i przoduj�cy, teraz by� ju� mniej sprawny
i wydajny w �ci�ganiu dochod�w pa�stwowych, cho� wci�� doskonali�
procedur� i dokumentacj�. Wielki post�p zrobi�a natomiast francuska izba
obrachunkowa, usamodzielniona (1320) i wyposa�ona w rozleg�e upraw-
nienia. Bardzo sprawny by� zarz�d finansowy kurii papieskiej, �ci�gaj�cej
rozliczne dochody od ca�ego rzymskiego chrze�cija�stwa.
Awansowali te� kr�lewscy sekretarze wywodz�cy si� z kancelarii, s�u�b

dworskich lub rady monarszej. We Francji czterej sekretarze kr�la (kt�rzy
wyro�li z kancelarii) zdobywali coraz wi�ksze znaczenie: jeden z nich
mia� nawet prawo imitowania kr�lewskiego podpisu na standardowych
aktach. P�niej stali si� szefami resort�w rz�dowych.
Wyspecjalizowan� s�u�b� pa�stwow� by� tak�e personel dyplomatycz-

ny. Dot�d ambasador�w i pos��w (nuntii) z regu�y wysy�ano w misjach
ad hoc (na uroczysto�ci lub dla prowadzenia konkretnych negocjacji). Sta-
�e ambasady pojawi�y si� w XV w., pioniersk� rol� odegra�y tu pa�stwa
w�oskie. Wielkie pa�stwa instalowa�y sta�e misje dyplomatyczne na dwo-
rach od ko�ca XV w. Impuls da�y do�wiadczenia wojen prze�omu XV
i XVI w. z ich kalejdoskopem zmian, alians�w i kontralians�w, odwraca-
nia przymierzy, subtelnych intryg. Pa�stewka w�oskie by�y w tej grze
nauczycielami wielkich monarchii. Na dworach, w monarszych radach i kan-
celariach, pojawili si� znawcy dyplomacji i polityki zagranicznej: praco-
wali m.in. nad instrukcjami dla pos��w.
Wyspecjalizowanych organ�w zarz�du centralnego nie by�o jeszcze wiele.

Stosunkowo liczne resorty powo�ywano od ko�ca XV w. w zjednoczonym
pa�stwie rosyjskim (moskiewskim). Te tzw. prikazy kierowane by�y zwykle
144
Monarchia stanowa
przez bliskich monarsze bojar�w i obsadzane przez fachowych urz�dni-

k�w (diak�w). By� wi�c prikaz skarbowy, dworski (zarz�d dworu), posel-
ski (dla spraw zagranicznych), razriadny (sprawy wojskowe), jamski (poczta).
W miar� rozszerzania si� funkcji pa�stwa liczba prikaz�w mno�y�a si�,
przy coraz gorszym rozgraniczaniu ich kompetencji i braku jednolitych
kryteri�w podzia�u zada�.
Powszechnie wyst�pi�a tendencja zwi�kszania liczby personelu facho-

wego w administracji. Powstawa�y nowe biura i archiwa, wzrasta�y ambi-
cje w sferze statystyki i dokumentacji. Niekt�re przedsi�wzi�cia poch�a-
nia�y bardzo wiele pracy (np. powszechny spis gospodarstw domowych
we Francji, 1328), dok�adno�� tych statystyk by�a jednak niska. Archiwa
p�cznia�y (nadal przodowa�a tu Anglia), ale technika archiwalna, bardzo
prymitywna, utrudnia�a dotarcie do potrzebnych akt. Niedok�adne infor-
macje i kiepska jeszcze kartografia ogranicza�y mo�liwo�ci opanowania
terenu przez administracj� kr�lewsk�. A jednak osi�gano post�py w dzia-
�aniach aparatu w�adzy, m.in. dzi�ki wyzyskiwaniu bankiersko-handlowych
technik mieszcza�stwa (od ko�ca XIII w. system podw�jnej buchalterii,
od XIV w. czeki i weksle, od XV w. szerokie ju� stosowanie cyfr indyj-
skich, zwanych w Europie arabskimi, a tak�e znak�w + oraz -). Centralna
administracja zu�ywa�a teraz ca�e g�ry papieru, archiwa wype�nia�y si�,
urz�dy wymaga�y du�ych pomieszcze� i stabilizowa�y si� w jednym miej-
scu. D�ugo jeszcze w�drowa�y za monarch�, obok s�u�b dworskich, naj-
wy�sze s�dy: angielski S�d �awy Kr�lewskiej przesta� towarzyszy� kr�lo-
wi w XIV w., hiszpa�ska Audiencia Real dopiero w XV wieku. Stabili-
zacja administracji centralnej utrwala�a rol� stolic jako centr�w dyspozycji
pa�stwowej. S�ab� stron� owej centralizacji by� stan ��czno�ci ogranicza-
j�cy mo�liwo�ci szybkiego dzia�ania. Ros�a wprawdzie liczba kr�lewskich
kurier�w (w Anglii by�o ich w po�owie XIV w. oko�o 60), ale tempo
ich poruszania si� by�o s�abe: z Pary�a do prowincji pirenejskich Francji
docierali po dwu tygodniach. Dopiero kr�l Ludwik XI ustanowi� szybk�
poczt� ze zmian� koni, co trzykrotnie przyspieszy�o tempo przesy�ek (z 50
do 150 km. dziennie). Niez�� poczt� mia�a Rosja (tu wp�yw urz�dze�
mongolskich), ale boryka�a si� ona ze stanem dr�g i wielkimi przestrzenia-
mi (w r. 1462, u progu rz�d�w Iwana III, ok. 460 tysi�cy km2 powierzchni).
145
Personel administracji to g��wnie szlachta i mieszczanie, tak�e

troch� duchownych, kt�rzy karier? pa�stwow� prze�o�yli ponad obowi�zki
swego stanu. Wyst�powa�y niekiedy przypadki dziedziczno�ci urz�d�w,
gdy przywilej monarszy pozwoli� funkcjonariuszowi wyznaczy� nast�pc�.
W XV w. znane te� ju� by�y, upowszechnione p�niej, transakcje kupna
urz�d�w, co u�atwia�o polityczne kariery bogatych mieszczan. Ale nawet
tam, gdzie sprzedawalno�� urz�d�w nie mia�a si� w przysz�o�ci rozwin�� -
np. w Rosji - rola mieszczan w administracji wzrasta�a. Pierwsze skrzypce
w zarz�dzie pa�stwa moskiewskiego grali wci�� bojarowie, ale w XV w.
personel fachowy urz�d�w, diakowie ksi��cy, to pr�cz szlachty (dwo-
rianstwa) bardzo liczni duchowni i mieszczanie.
Nad dawnymi uposa�eniami w ziemi wsz�dzie triumfowa� system wy-

nagradzania urz�dnik�w sta�� pensj�: kosztowny, lecz zapewniaj�cy mo-
narsze uleg�o�� i sprawno�� funkcjonariuszy. W Anglii rozliczne funkcje
administracyjne w hrabstwach miejscowi ziemianie nadal wykonywali bez-
p�atnie, na kr�lewskie zlecenie. Pojawia� si� niekiedy zwyczaj wypuszcza-
nia urz�d�w w dzier�aw�. We Francji a� do ko�ca XV w. powraca�o
wiele razy wydzier�awianie urz�du prewota. Prewot wp�aca� pewn� rycza�-
tow� sum� i wynagradza� si� z dochod�w monarszych �ci�ganych w jego
okr�gu. Spos�b ten, wygodny i dochodowy dla kr�la, powodowa� jednak
gn�bienie ludno�ci przez prewot�w w celu wyci�ni�cia wysokich docho-
d�w. Staro�wiecki by�, stosowany w pa�stwie moskiewskim, spos�b wy-
nagradzania lokalnych namiestnik�w i wolostieli kosztem ludno�ci. To
tzw. kormienije: urz�dnicy brali zaopatrzenie od ludno�ci w pieni�dzu i na-
turze, ponadto zatrzymywali dla siebie cz�� op�at s�dowych i innych
dochod�w skarbowych. Za rz�d�w Iwana III zacz�to jednak okre�la� wy-
soko�� obowi�zk�w ludno�ci w systemie kmmlenija, a tak�e wysoko��
op�at s�dowych, lokalnych ce� itd.
Gdy nowy system zarz�du lokalnego dopiero si� tworzy�, nie-
kiedy najpierw pojawia� si� lokalny urz�dnik (jako administrator pewnej
sumy praw monarszych), a p�niej dopiero do tej funkcji dopasowywano
okr�gi urz�dowania: tak by�o z francuskimi prewotami. Reformy p�niej-
sze zwykle ��czy�y kreowanie nowych funkcjonariuszy z wyznaczaniem
im okr�gu urz�dowania (tak m.in. w wielu ksi�stwach niemieckich). W XIV
i XV w. urz�d ju� dominowa� nad osob� jego nosiciela: urz�dnicy wci��
si� zmieniali wedle kr�lewskiej woli, urz�d natomiast trwa� jako instytucja
146
Monarchia stanowa
pa�stwowa. Tam, gdzie poprzednio nie pojawi�a si� administracja lokalna

jako powolne narz�dzie w�adc�w, teraz j� instalowano. Powo�ano zatem
w Czechach, za Przemys�awa II (zm. 1278) starost�w; w terytoriach nie-
mieckich - ksi��cych Amtmann�w lub Pfleger�w; w Serbii car Stefan
Duszan dokona� w XIV w. nowego podzia�u kraju na �upy; w XV w.
wielcy ksi��ta moskiewscy energicznie porz�dkowali i centralizowali zarz�d
lokalny.
Od XIII w. zasad� zarz�du lokalnego by�o ��czenie funkcji admini-

stracyjno-policyjnych, fmansowych i s�dowych w r�ku jednego urz�dnika
w niezbyt rozleg�ym okr�gu. Takim funkcjonariuszem by� francuski pre-
wot, niemiecki Amtmann (Pfleger), hiszpa�ski majorinus itd. Niekiedy
jednak zdarza� si� rozdzia� wymienionych wy�ej funkcji, np. we Flandrii,
gdzie rozdzielone zosta�y zadania administracyjno-s�dowe i finansowo-gos-
podarcze urz�dnik�w lokalnych.
Z czasem w krajach zaawansowanych w rozwoju urz�dnik lokalny z co-

raz wi�kszym trudem wype�nia� wszystkie swe zadania: bie��cej admini-
stracji, policji, s�dzenia, zbierania i prowadzenia wojska, zarz�du finanso-
wego... S�downictwo stawa�o si� domen� fachowc�w, nawet je�li urz�dnik
lokalny przewodniczy� formalnie trybuna�owi. Ros�o, w sferze finans�w,
znaczenie podatk�w uchwalanych przez stany i to stany chcia�y uczestni-
czy� w ich repartycji i �ci�ganiu. Wojny toczy�y si� nieraz daleko i trwa�y
d�ugo, wi�c funkcjonariusze nie mogli ju� opuszcza� stanowiska podczas
wypraw. Funkcje administracyjno-policyjne specjalizowa�y si� i wyma-
ga�y podzia�u.
Ju� w ko�cu XII w. w Anglii zacz�o si� redukowanie w�adzy szeryf�w

na korzy�� escheator�w, konstabl�w, koroner�w, poborc�w podatkowych.
W XV w. na pierwsze miejsce w hrabstwach wybili si� s�dziowie pokoju
(justices oj the peace)'. tak�e szeryfowie znale�li si� pod ich kontrol�.
Ale szeryf by� wci�� wa�n� figur�, bo przez niego przechodzi�y do hrab-
stwa rozkazy monarsze. Nadal liczne zadania wype�nia�, na kr�lewskie
zlecenie, samorz�d lokalny. Pozycja spo�eczna i maj�tkowa funkcjonariu-
szy samorz�du, a tak�e ich bezp�atno�� sprawia�y, �e rz�d musia� si� z ni-
mi liczy�.
Klasyczny proces specjalizacji administracyjnej przebiega� w XTV-XV w.

we Francji, na drugim szczeblu zarz�du lokalnego, tj. w seneszalatach
i bajliwatach. Zacz�o si� od w�adzy s�dowej: bajliwowie i seneszalowie
147
ust�powali tu przed fachowcami od s�dzenia. Nast�pnie redukowano fun-

kcje wojskowe bajliw�w i seneszal�w: przejmowali je gubernatorzy, a po-
tem - w wi�kszych okr�gach, prowincjach - namiestnicy generalni. Odr�bni
urz�dnicy zostali ustanowieni w bajliwatach dla zarz�dzania domen� kr�-
lewsk�: kontrolowali ich czterej podskarbiowie Francji. Jeszcze inny pion
stworzono dla poboru podatk�w bezpo�rednich: przekroczy� on od pocz�t-
ku schemat bajliwat�w. Do tego celu wykorzystywano najpierw ko�cielne
diecezje, potem mniejsze od nich okr�gi, tzw. electims, wreszcie grupy
elekcji po��czono w wielkie okr�gi zwane generalites. W elekcjach po-
borcami byli urz�dnicy wybierani przez zgromadzenia stanowe i st�d zwa-
ni elus (elekci); na szczeblu generalite kontrolowali ich tzw. genera�owie
finans�w. Cala ta administracja lokalna Francji, dwuszczeblowa i dwupio-
nowa (pion administracji og�lnej to okr�gi prewotalne i bajliwaty-senesza-
laty; pion administracji finansowej to electinns i generalites) by�a - obok
angielskiej - najbardziej rozbudowanym systemem lokalnego zarz�du. W od-
r�nieniu od angielskiej, by�a ca�kowicie zale�na od kr�la. Inne pa�stwa
w XV w. pozostawa�y w tej dziedzinie daleko za Francj� i Angli�.
Samorz�d miast, istotny element struktury stanowej, nadal nie

by� wyj�ty spod monarszej kontroli, kt�ra nawet zaczyna�a si� wzmacnia�.
Przywileje administracyjne i s�dowe miast szanowano, bo rz�dom odpo-
wiada�o to, i� miasta same, za w�asne pieni�dze, pilnowa�y �adu. Ale apa-
rat monarszy czuwa� skrz�tnie, by miasta wype�nia�y swe finansowe, ad-
ministracyjne i wojskowe zobowi�zania wobec pa�stwa. Zobowi�zania te
by�y nieraz arbitralnie zwi�kszane, a poniewa� rz�dz�ce oligarchie lubi�y
przerzuca� brzemi� na barki ludu miejskiego, nie brakowa�o w XIV-XV w.
bunt�w i rewolt w miastach, co znowu prowokowa�o interwencje monar-
chii. Kontrola monarsza by�a jednak utrudniona tam, gdzie miasta wyst�-
powa�y solidarnie w silnych zwi�zkach (w Niemczech p�nocnych Hanza,
zreorganizowana i wzmocniona w r. 1367; w Niemczech po�udniowych -
utworzony w 1381 r. silny zwi�zek miast szwabskich, re�skich i bawar-
skich; w Hiszpanii tzw. hermandady). Nieraz trzeba by�o zbrojnej akcji,
by przywr�ci� pe�n� kontrol� monarch�w nad miastami. W Brandenburgii
ambicje miast z�ama�a kl�ska powstania berli�skiego (Berliner Unwille,
1448), w Hiszpanii - kl�ska rewolty comuneros (1520-21). Tam, gdzie
w�adcy niemieccy odzyskiwali kontrol� nad miastami, jednym z pierw-
148
Monarchia stanowa
szych ��da� by� rozkaz wyst�pienia z Hanzy. Niemniej, jak o tym by�a
mowa, niekt�re wielkie miasta (�cesarskie") uzyska�y w Rzeszy de facto
p�isuwerenn� pozycj�.
Miasta p�nocnow�oskie, od XIII-XIV w. samodzielne struktury pa�-

stwowe, uleg�y tak�e procesowi koncentracji w�adzy. W rezultacie kapi-
tulacji organ�w republika�skich lub uzurpacji wyrasta�o w nich u schy�ku
�redniowiecza jedynow�adztwo (signoria). Rz�dcy wielkich miast rozsze-
rzali swe posiad�o�ci: rodzina Yisconti, w�adcy Mediolanu, zaw�adn�a
wielkim obszarem Lombardii, r�d d'Este, kt�ry przej�� w�adz� w Ferrarze,
opanowa� tak�e Moden�. W Mantui rz�dzili Gonzagowie, w Weronie Sca-
lighierowie, Florencja d�ugo broni�a republika�skich instytucji, nim w XV w.
w�adz� w niej obj�li Medyceusze. Ustr�j republiki oligarchicznej zacho-
wa�a Wenecja.
P�no�redniowieczne miasta by�y polem do�wiadczalnym wielu nowych

form administracyjnych: laickiego systemu opieki spo�ecznej, policji ognio-
wej i budowlanej, �wieckiej o�wiaty, nowych form organizacji wojskowej,
korporacji gospodarczych wykonuj�cych funkcje w�adcze.
System wojskowy stawa� si� coraz kosztowniejszy. Rozw�j ar-
tylerii od XIV w. zmusza� do wzmacniania fortyfikacji: w wojnie w�oskiej
lat 1494-95 pot�ne dzia�a francuskie ujawni�y bezsilno�� w�oskich forty-
fikacji. Koszty artylerii i umacniania mur�w bardzo podnios�y cen� wojen
i dawa�y w nich przewag� pa�stwom bogatym.
Ka�de pa�stwo dysponowa�o oczywi�cie sta�� si�� zbrojn� (cho�by dla

cel�w policyjnych), ale niewielk�. Mimo kryzysu s�u�by lennej (lub zbli-
�onej do niej s�u�by rycerskiej) istotne znaczenie, a w niekt�rych krajach
podstawowe, wci�� mia�o pospolite ruszenie: tak by�o np. w Hiszpanii,
na W�grzech, w Polsce. Pospolite ruszenie s�u�ebnych dworzan monarchy
moskiewskiego oraz dru�yn feudalnych, przyprowadzanych na kampani�
przez s�u�ebnych ksi��t i bojar�w - to fundament si�y zbrojnej pa�stwa
rosyjskiego jeszcze i w XVI w.
Pewne formy systemu wojskowego przekracza�y te tradycyjne ramy.

W regionach zurbanizowanych du�� rol� gra�y milicje mieszcza�skie. W An-
glii ju� w XIII w. na wszystkich zamo�niejszych w�a�cicieli ziemskich
nak�adano obowi�zek s�u�by konnej niezale�nie od zobowi�za� lennych.
Statut z Winchester (1285) rozszerzy� zasad� s�u�by obowi�zkowej: na
149
hrabstwa nak�adano kontyngenty wojskowe a kr�lewska komisja (com-

mission of array) wybiera�a z miast i wsi hrabstwa wyznaczon� liczb�
ludzi z r�nym ekwipunkiem (�uczniczym, saperskim itp.), zale�nie od ich
sytuacji maj�tkowej - i prowadzi�a na miejsce zbi�rki. Z pocz�tku by�a
to s�u�ba bezp�atna, w XIV w. ju� j� regularnie op�acano. Poza sfer� szla-
checkiej s�u�by lennej wykracza� tak�e tzw. heriban wprowadzony we
Francji w pocz. XIV w.: by� to obowi�zek wojskowy ch�op�w - g��wnie
stra� w zamkach, rzadziej s�u�ba polowa. Cz�sto zreszt� �w obowi�zek
zamieniano na podatek (taille de l 'ost). Tak w Anglii, jak zw�aszcza we
Francji wykorzystywano do s�u�by obowi�zkowej ledwie nik�y u�amek
og�u ludno�ci, nie tyle ze wzgl�du na ma�� warto�� bojow� takiego wojska
(ch�opi angielscy byli dobrzy w strzelaniu z �uku, w czasie wojny stuletniej
stanowili wa�ny segment armii), ile ze wzgl�du na niech�� szlachty do
masowego dawania broni w r�ce poddanych ch�op�w.
Kryzys s�u�by lennej ni�s� sukces instytucji znanej ju� od XII w., po-
pularnej zw�aszcza w miejskich republikach W�och - wojska najemnego.
Jej podstaw� by� kontrakt najmu us�ug zawierany przez w�adz� pa�stwow�
z prywatnym przedsi�biorc�, kapitanem, kt�ry najcz�ciej mia� ju� skom-
pletowan� kompani�. Z ��czenia mniejszych oddzia��w powstawa�y wie-
lotysi�czne armie najemne z naczelnym dow�dc� i rad� kapitan�w; z po-
cz�tku by�y to zwykle federacje owych oddzia��w, potem ju� armie w miar�
jednolite. Tym wielkim formacjom nie zawsze mog�y narzuci� skuteczn�
kontrol� zatrudniaj�ce je s�absze pa�stwa: mniejsze ksi�stwa niemieckie,
pa�stewka w�oskie by�y nieraz bezradne wobec si�y rozzuchwalonych kon-
dotier�w. Ale i kr�lowie Francji mieli podobne..klopoty, gdy podczas cz�-
stych rozejm�w w wojnie stuletniej zwalniano oddzia�y najemne: przeo-
bra�a�y si� one w�wczas w zwyk�e bandy zb�jeckie. W�a�nie ich �upiestwa
sk�oni�y w r. 1439 francuskie stany do zgody na sta�y podatek przeznaczo-
ny na utrzymanie sta�ej armii kr�lewskiej. Tak powsta�y tzw. kompanie
ordonansowe z�o�one z ochotnik�w szlacheckiego pochodzenia (15 kom-
panii po 600 je�d�c�w ka�da). Kr�l op�aca� i ekwipowa� tych ludzi, a w cza-
sie pokoju rozmieszcza� w kilkunastu g��wnych miastach kr�lestwa. Ogra-
niczy�o to potrzeb� wynajmowania kondotier�w, a pospolite ruszenie szlachty
sprowadzi�o do roli si�y subsydiamej.
150
Monarchia stanowa
Zwyk�e wojny anga�owa�y w XIV-XV w. po kilka (wyj�tkowo kilka-

na�cie) tysi�cy �o�nierzy po ka�dej ze stron. Szczeg�lne rozmiary mia�a
wojna stuletnia: wpl�tane w ni� zamo�ne monarchie (Anglia, Francja, �im-
perium" burgundzkie) mobilizowa�y niekiedy po kilkadziesi�t tysi�cy ludzi.
By� to wysi�ek finansowy tak kolosalny, �e uniemo�liwia� wojowanie przez
d�u�szy czas. St�d liczne rozejmy i przerwy w wojnie stuletniej. Na koszty
wojenne sk�ada� si� nie tylko najem kondotier�w, ale tak�e zapasy, uzbro-
jenie, okupy za je�c�w; Anglik�w drogo kosztowa� transport wojska przez
kana� La Manche. Awans artylerii koszty wojen wydatnie podnosi�.
VI. Materialne podstawy pa�stwa
Monarchia stanowa nie by�a w stanie pokry� koszt�w administracji

i wojska z tradycyjnych dochod�w, tzn. z monarszej domeny, op�at len-
nych, kr�lewskich monopoli, op�at s�dowych. Bankrutowa�a upowszech-
niona dawniej opinia, i� �po to ustanowione s� dla monarch�w dochody
z domeny, aby �yli z nich i powstrzymywali si� od �upienia poddanych"
(Tomasz z Akwinu). Zarz�d domen, mimo wielu reform, by� cz�sto niego-
spodarny; dobra kr�lewskie nieraz alienowano i zastawiano. Powa�ne trud-
no�ci od p�. XIV w. prze�ywa�a produkcja kopalni srebra, ogromnie wa-
�na dla ksi��t niemieckich, a tak�e kr�l�w Czech i W�gier (odrodzi si�
ona dopiero po 1460 r.). C�a wewn�trzne traci�y znaczenie w wyniku'
przywilej�w dla pan�w i miast. W�adcy zmonopolizowali natomiast do-
chodowe bicie monety, cho� niekiedy p�no: w Hiszpanii prywatne men-
nice znik�y dopiero w XV wieku. Nasili�y si� praktyki psucia pieni�dza -
zmniejszanie wagi, domieszki miedzi do z�ota, arbitralne zmiany warto�ci
nominalej. Francuski ekonomista, biskup Miko�aj Oresme uwa�a�, �e to
psucie pieni�dza jest rodzajem powszechnego podatku, �atwiejszego zre-
szt� do zniesienia od podatk�w bezpo�rednich. Ale pog��bia�o ono chaos
pieni�ny, sk�din�d wynikaj�cy ze zmniejszonej poda�y metali szlachet-
nych i skomplikowanego systemu bimetalizmu (tj. bicia pieni�dza ze z�ota
i srebra, kt�rych ceny mia�y p�ynne relacje). Stany debatuj�ce nad finan-
sami pa�stwa dochodzi�y nieraz do wniosku, �e lepiej ju� znosi� podatek
bezpo�redni ni� zam�t wynikaj�cy z psucia pieni�dza przez w�adc�w. U�at-
wia�o to zgod� na podatki.
151
Podatki bezpo�rednie znane by�y i wcze�niej - w postaci tra-

dycyjnych op�at lennych, podatku od �yd�w itp. Ich upowszechnienie
si� nast�pi�o w rezultacie rozwoju agend pa�stwowych i wzrostu koszt�w
wojen. Rzecz by�a jednak zawi�a i politycznie (bo na podatki musia�y
wyrazi� zgod� stany) i technicznie (bo nie�atwo by�o okre�li� podstaw�
opodatkowania i spos�b poboru). W�oskie republiki mieszcza�skie poradzi�y
z tym sobie najwcze�niej: podatki pobierano od maj�tku (tak od nierucho-
mo�ci, jak i kapita�u) szacowanego w spos�b nader przybli�ony. Patrycjat
d�ugo opiera� si� dok�adniejszemu ustalaniu wysoko�ci maj�tku, ale w XV w.
�w przybli�ony szacunek ust�powa� przed rejestrem (capitastrum, kataster)
nieruchomo�ci i kapita��w. Anglia opr�cz twardo egzekwowanych op�at len-
nych zna�a od dawna (XII w.) tzw. tallagium - podatek nak�adany do��
arbitralnie i wsparty na szacunkowej ocenie maj�tku podatnika. Zanika�
on ju� u schy�ku XIII w. Podatki nak�adane przez parlament mia�y w w. XIV
zazwyczaj wymiar standardowy: w hrabstwach 1/15, w miastach 1/10 ma-
j�tku ruchomego podatnika. Do ustalania rozmiar�w owego maj�tku wyko-
rzystywano organy samorz�du: dzia�a�y one tak, by nie narazi� si� zbytnio
ani s�siadom, ani kr�lowi. Nie brakowa�o przy tym kumoterstwa i �ap�-
wek, ale �ci�ganie podatk�w przez aparat biurokratyczny wcale nie gwa-
rantowa�o lepszych wynik�w. We Francji podatek kr�lewski, taille, pobie-
rany by� najpierw od dym�w (st�d jego wcze�niejsza nazwa: podymne,
fouage). To dla jego poboru administracja wykona�a w 1328 r. wspom-
niane ju� ogromne dzie�o spisania wszystkich gospodarstw domowych (nie-
dok�adno�ci by�y przy tym olbrzymie). W XV w. we Francji p�nocnej
taille �ci�gano wci�� jako podatek podymny, na po�udniu - ju� jako po-
datek od maj�tku nieruchomego. Jak w wi�kszo�ci kraj�w Europy, fran-
cuska szlachta nie p�aci�a podatku bezpo�redniego (pr�by jej opodatko-
wania za czas�w Ludwika XI zawiod�y). Kler �wiadczy� pa�stwu w XV w.
�dobrowoln� danin�", uchwalan� do�� regularnie (cho� zawsze na zasa-
dzie wyj�tku) przez specjalnie zwo�ywane zgromadzenia kleru. Ci�ar wzra-
staj�cej taille spada� wi�c we Francji na mieszczan i ch�op�w.
Francuski system poboru, repartycyjny, r�ni� si� zasadniczo od an-

gielskiego, procentowego. Kr�l Francji okre�la� globaln� kwot� taille, kt�-
r� nast�pnie rozk�adano mi�dzy okr�gi podatkowe (generalites, elections),
w okr�gach - mi�dzy miasta i wsie, w miastach i wsiach - mi�dzy podat-
152
Monarchia stanowa
nik�w. Kryteria repartycji to rejestrowana przez administracj� liczba dy-

m�w (na p�nocy) i w�asno�� nieruchoma (na po�udniu). System taki stwa-
rza� pole dla matactw, a szczeg�lnie dla krzywdz�cego obci��ania podatni-
k�w mniej zamo�nych i mniej obrotnych, tj. nie maj�cych konszacht�w
z administracj�. A globalna kwota taille stale ros�a.
System angielski by� du�o uczciwszy, francuski - du�o wygodniejszy

dla pa�stwa: kr�l okre�la� swe wymagania, a za ich realizacj� odpowiada�y
ca�e zbiorowo�ci (okr�gi, miasta, wsie). Tote� w XV w. podobny, reparty-
cyjny system upowszechnia� si� w Europie, cho� nie ka�dy monarcha
m�g� tak arbitralnie zwi�ksza� wymiar podatku, jak to robi� kr�l Francji.
Co si� tyczy podatk�w po�rednich, zn�w ros�a rola ce�, wraz

z post�pem handlu mi�dzynarodowego i ambicjami pa�stwa, by regulowa�
tak eksport, jak import. Nie zawsze ambicje owe mia�y sens fiskalny:
francuskie licencje na wyw�z pewnych towar�w dawa�y skarbowi niewie-

le dochodu, ale mia�y cz�sto inny cel - zapobieganie zwy�ce cen na owe
towary. Klasycznym krajem reglamentacji handlu zagranicznego sta�a si�
Anglia, wielki eksporter we�ny i sk�r; kontrola port�w handlowych wy-
spiarskiego kraju by�a przy tym znacznie �atwiejsza ni� pilnowanie d�ugich
granic l�dowych. Od XIII w. dochody z ce� eksportowych sta�y si� tu
bardzo wa�n� pozycj� w bud�ecie pa�stwa, przy czym walka o taryfy
celne, podnoszone przez rz�d, roznami�tnia�a ziemian i kupc�w. C�a, kt�re
pocz�tkowo �ci�gali funkcjonariusze, potem wydzier�awiono, wreszcie p�a-
ci�a je pot�na, monopoliczna sp�ka eksporter�w we�ny.
Psucie pieni�dza dotkliwie odczuwa�y klasy zamo�ne, dla ludu uci��-

liwe wielce by�y podatki konsumpcyjne. Klasyczny przyk�ad to podatek
od soli, upowszechniony we Francji, Hiszpanii, W�oszech. Popyt na s�l by�
du�y, bo s�u�y�a jako �rodek konserwuj�cy, niezb�dny zw�aszcza w klimacie
kraj�w po�udniowych. We Francji podatek od soli (gabelle) mia� w r�-
nych prowincjach odmienne postacie i wymiary: poniewa� powodowa�o
to przemyt wewn�trzny i inne machinacje, wprowadzono - mimo protes-
t�w ludno�ci - przymus zakupu okre�lonej ilo�ci soli przez gospodarstwa
domowe. W XV w. we Francji p�nocnej s�l sprzedawa�y, po fiskalnej
cenie, kr�lewskie magazyny, we Francji po�udniowej i zachodniej gabelle
pobierano rycza�tem od sp�ek monopolizuj�cych sprzeda� soli.
Dochody pa�stwa uzupe�nia�y wreszcie �prezenty" i po�yczki od zamo�-

nych: mieszczan, �yd�w, ale i szlachty (ksi��ta niemieccy cz�sto si�gali
153
do szlacheckich kieszeni). Angielscy Yorkowie i francuski Ludwik XI

celowali w wymuszaniu po�yczek. Owe przymusowe po�yczki w jakim�
stopniu zast�powa�y podatek i nieraz przyjmowane by�y (zw�aszcza przez
mieszczan) lepiej ni� opodatkowanie. Po�yczka przynosi�a procenty (cho�
nie zawsze), w dodatku w�adca gwarantowa� j� czasem zastawem (kr�lom
Anglii, Kastylii, Aragonu, ksi��tom niemieckim zdarza�o si� dawa� wierzy-
cielom w zastaw monarsze insygnia!). Mieszczanie w zamian za po�yczki
mogli uzyska� szersze przywileje dla miasta, dygnitarze - prawo sprze-
da�y urz�du lub przekazania go nast�pcy. No i zawsze istnia�a szansa
zwrotu po�yczki przez monarch�, cho� liczy� na to raczej nie nale�a�o...
Nawet zawodowcy, bankierzy w�oscy, kt�rzy lubili si� zabezpiecza� (np.
bior�c w zastaw jakie� monarsze dochody) mogli si� poparzy� na po�ycza-
niu w�adcom. Angielski Edward III zacz�� wojn� stuletni� m.in. dzi�ki
po�yczkom w�oskiego banku Bardich. Ale w�a�nie w tym roku (1346),
gdy Edward III zwyci�y� Francuz�w pod Crecy, bank Bardich i inne
banki florenckie bankrutowa�y: zbyt wiele po�yczy�y kr�lowi Anglii i prze-
liczy�y si� w swych kalkulacjach. Oczywi�cie szczeg�lnie mocne by�y
zwi�zki w�oskich bankier�w z rz�dami pa�stw w�oskich: Genua, Floren-
cja, Wenecja zad�u�a�y si� u nich po uszy.
VII. Wymiar sprawiedliwo�ci
W monarchii stanowej okrzep�a stanowa organizacja s�d�w. Mimo pew-

nych ogranicze�, s�dy ko�cielne nadal rozpatrywa�y wi�kszo�� spraw do-
tycz�cych kleru. Rozwin�y si� sprawne i fachowe s�dy miejskie. Ch�opi -
pomijaj�c wyj�tki, jak zrujnowanie s�d�w patrymonialnych w Anglii -
podlegali s�downictwu pa�skiemu. Ale ogarnia�y te� ch�opstwo, w w�-
szym lub wi�kszym zakresie, s�dy pa�stwowe. Nieraz zreszt� s�dy pa�-
stwowe przyjmowa�y odr�bne struktury wedle kryteri�w stanowych: tak
by�o w wielu terytoriach niemieckich, gdzie osobne trybuna�y rozpatry-
wa�y sprawy szlachty, a osobne - sprawy ch�opskie (tylko takie, w kt�rych
w�a�ciwe by�y s�dy pa�stwowe: spory o ziemi�, wa�niejsze sprawy krymi-
nalne). Stanowo�� s�d�w nie przeszkadza�a wszelako wzajemnemu przeni-
kaniu si� r�nych system�w prawa. Procedura rzymsko-kanoniczna prze-
154
Monarchia stanowa
nika�a z s�d�w duchownych do �wieckich, prawo miejskie wywiera�o istotny

wp�yw na orzecznictwo s�d�w, kt�rym podlega�a ludno�� ch�opska.
Recepcja procedury rzymsko-kanonicznej w s�dach �wieckich nie tylko
wprowadza�a pisemno�� post�powania i rozdzia� mi�dzy procesem cywilnym
i karnym, lecz tak�e upowszechnia�a apelacj�. Porz�dkowa�o to hierarchi�
s�d�w - z najwy�szymi s�dami kr�lewskimi na czele, przyjmuj�cymi od-
wo�ania ze wszystkich zak�tk�w kraju. Wyra�a�o to przywr�cenie zwierz-
chnictwa s�dowego monarchy, nie oznacza�o jednak centralizacji najwy�-
szego s�downictwa, bo cz�sto na szczycie konkurowa�y w s�dzeniu r�ne
organy. We Francji opr�cz parlament�w funkcjonowa�a w XV w. jako
organ s�dowy tzw. Wielka Rada, kt�ra mog�a przej�� ka�d� spraw� na
swoj� wokand�. W Czechach z najwy�szym s�dem ziemskim, opanowa-
nym przez mo�nych pan�w, konkurowa� utworzony w po�owie XIV w.
s�d dworski. W kr�lestwie sycylijskim obok s�du najwy�szego (Wielkiej
Kurii) Andegawenowie wprowadzili drugi organ, tzw. cnrte yicaria. Podzia�
kompetencji mi�dzy najwy�sze s�dy nast�powa� wedle kryterium teryto-
rialnego lub rzeczowego. Pierwsze zastosowano we Francji: obok parla-
mentu w Pary�u pojawi�y si� w XIV i XV w. parlamenty prowincjonalne.
Wywodzi�y si� z najwy�szych s�d�w ksi��cych w terytoriach poddanych
teraz w�adzy kr�la: powsta�y tak parlamenty dla Normandii, Langwedocji,
Delfinatu, Gujenny, Prowansji, Burgundii. Rzeczowy podzia� kompetencji
(do�� zreszt� chwiejny) mi�dzy najwy�sze s�dy angielskie, King's Bench
i Common Pleas, istnia� ju� dawniej. W XV w. pojawi�y si� w Anglii nowe
formy najwy�szego s�downictwa, kt�re wyros�y z uprawnie� s�dowych
kr�lewskiej rady. W sprawach karnych rozstrzyga� tzw. s�d Izby Gwia�-
dzistej (Star Chamber): nie przestrzegaj�cy zwyk�ej procedury, s�dz�cy
do�� sumarycznie, operuj�cy torturami. W wojnie Dwu R� sta� si� instru-
mentem �atwej represji politycznej. Z kolei w sferze prawa cywilnego
rozwin�o si� orzecznictwo s�du kanclerskiego. W obliczu konserwatyzmu
i rosn�cej sztywno�ci prawa zwyczajowego s�d kanclerski wyrokowa� we-
dle nieformalnych zasad s�uszno�ci (equity). Uciekali si� do� ludzie prze-
konani, �e w zwyk�ym s�dzie nie znajd� sprawiedliwo�ci wskutek spo�ecz-
nej przewagi przeciwnika lub nieelastyczno�ci prawa.
Obraz s�downictwa najwy�szego komplikowa�o istnienie s�d�w szcze-

g�lnych - skarbowych dla spraw fiskalnych, s�d�w admiralicji orzekaj�-
155
cych w sprawach piractwa i innych przest�pstw na morzu. Cech� wsp�ln�

wszystkich s�d�w najwy�szej instancji by�a ich fachowo��: dominowali
tam wykszta�ceni prawnicy z du�ym do�wiadczeniem.
Nie da si� tego powiedzie� o s�dach pa�stwowych ni�szych instancji.

Specjalizacja wynikaj�ca z oddzielenia s�dzenia od funkcji administracyj-
no-wojskowych czyni�a post�py (nie tylko w przoduj�cej Francji, tak�e
np. w peryferyjnej Serbii za cara Stefana Duszana), jednak�e cz�sto jesz-
cze funkcje s�dowe sprawowa� urz�dnik-omnibus.
W Anglii okrzep�y w XIV i XV w. s � d y przysi�g�ych. Trady-

cyjnie ya/-}' (zesp� przysi�g�ych) traktowano tu jako grono ludzi znaj�cych
istotne fakty i pod przysi�g� informuj�cych o nich w�adze. Owe fakty mog�y
dotyczy� spraw administracyjnych lub s�dowych. Tzw. grand jury wskazy-
wa�o pod przysi�g� przest�pc�w; w sprawach prywatnych przysi�gli naj-
cz�ciej udzielali informacji o stanie posiadania w sytuacjach spornych.
Ale takie juries by�y �r�d�em informacji, oskar�ycielem, �wiadkiem - a nie
zespo�em s�dz�cym. Dopiero w XIV i XV w. ich rola zmieni�a si� zasad-
niczo. Od ko�ca XV w. ka�dy m�g� kogo� oskar�y� przed grand jury;
jego cz�onkowie (23 przysi�g�ych reprezentuj�cych hrabstwo) orzekali,
czy oskar�enie jest do�� mocne, by wytoczy� proces karny. Sam proces
toczy� si� przed ma�ym jury (petty jury, 12-osobowe). Po r�nych Xin-wie-
cznych eksperymentach z petty jury, w XIV w. ustabilizowa�o si� ono jako
zesp� s�dz�cy, przy czym cz�onkowie grand jury nie mogli odt�d zasia-
da� w petty jury. Zadaniem petty jury nie by�o wydawanie wyroku, lecz
orzekanie, czy oskar�ony jest winien czy te� nie. Na podstawie tego wer-
dyktu s�dzia pokoju lub delegowany s�dzia koronny ferowa� wyrok i okre-
�la� wymiar kary dla winnego. Drobniejsze sprawy karne rozstrzygali s�-
dziowie pokoju bez udzia�u przysi�g�ych.
S�dy przysi�g�ych, jak ca�y angielski samorz�d hrabstw (i parlamen-

tarna reprezentacja hrabstwa) opanowane by�y przez zamo�nych ziemian,
przy czym w XV w. podwy�szono jeszcze cenzusy maj�tkowe wymagane
od przysi�g�ych. Znamienne, �e s�dy owe d�ugo nie budzi�y zaufania.
Poniewa� w�adze przez d�ugi czas traktowa�y przysi�g�ych jako �wiadk�w
znaj�cych fakty, a do po�owy XIV w. cz�sto ��czyli oni udzia� w grand jury
i petty jury (tzn. ��czyli oskar�anie i orzekanie o winie) - do�� powszechne
by�o mniemanie, �e w procesie karnym przysi�gli zawsze powiedz� �wi-
156
Monarchia stanowa
nien". W zasadzie pods�dny m�g� si� nie zgodzi� na proces przed przysi�-
g�ymi, ale od XIII w. energicznie zach�cano opornych do wyra�enia takiej
zgody przy pomocy tortur.
Angielski s�d przysi�g�ych nie by� jedynym w p�nym �redniowieczu

przejawem udzia�u �czynnika spo�ecznego" w s�dzeniu. Wspomniana Serbia
zna�a w XIII-XIV w. przysi�g�ych (porotnik�w, od rota - przysi�ga),
w kt�rych roli tak�e miesza�y si� zadania �wiadka i s�dziego orzekaj�cego
o winie. Natomiast w Niderlandach i w Hiszpanii funkcjonowa�y lokalne
s�dy �awnicze. W s�dach miejskich instytucja wybieralnych �awnik�w mia�a
rozleg�e zastosowanie. �awnik, jak i przysi�g�y, by� oczywi�cie s�dzi�
niezawodowym. Od przysi�g�ego r�ni�o go prawo ferowania wyroku,
a nie tylko orzekania o winie lub o stanie faktycznym.
Rozdzia� �smy
Pa�stwo renesansowe
Monarchia stanowa tworzy�a uk�ad wzgl�dnej i kruchej r�wnowagi

mi�dzy Koron� i stanami. U progu ery nowo�ytnej stan�a ona
na skrzy�owaniu dr�g historii ustrojowej. Dalsza ewolucja mo-
g�a prowadzi� do wi�kszego jeszcze udzia�u g�rnych warstw spo�ecze�stwa
w procesie rz�dzenia - i nieliczne kraje Europy posz�y w�a�nie t� drog�.
W Anglii nie powiod�y si� pr�by przechylenia szali na korzy�� absolu-

tyzmu monarszego. Zreszt� �w absolutyzm Tudor�w i Stuart�w by� wielce
nietypowy: nie stworzy� skutecznych instrument�w w�adzy kr�la w hrab-
stwach i miastach, administrowanych przez organy samorz�dowe (te� zre-
szt� nietypowe); nie ograniczy� podstawowych uprawnie� politycznych
parlamentu. Tote� po konwulsjach �wielkiej rebelii" z po�owy XVII w.
w Anglii rozbudowa�a si� i ustabilizowa�a liberalna monarchia konstytu-
cyjna: na kontynencie europejskim sta�a si� ona przedmiotem zazdro�ci
wcale licznych przeciwnik�w absolutyzmu. Dwie spo�eczno�ci morskie
i handlowe, Niderlandczycy i Wenecjanie, stworzyli solidne republiki oli-
garchiczne, nie pozbawione zreszt� element�w monarchizmu. Na republi-
ka�skie Zjednoczone Prowincje Niderland�w zapatrzyli si� z kolei fran-
cuscy kalwini: w po�udniowej Francji kszta�towa� si� w drugiej po�owie
XVI w. zarys podobnej, protestanckiej republiki (�Zjednoczone Prowincje
Francji Po�udniowej", jak to nazywaj� niekt�rzy historycy, zreszt� bardzo
na wyrost). W oryginalnym kszta�cie rozwin�y si� republika�skie kantony
szwajcarskie. Gorzej z republika�skimi komunami miejskimi W�och: roz-
szerza�y si� terytorialnie, lecz albo wpada�y w r�ce obcych pa�stw (jak Ge-
nua, od 1499 r. francuska, a od r. 1528 hiszpa�ska) - albo ulega�y jedy-
159
now�adztwu (Mediolan pod rz�dami Sforz�w, Florencja w r�kach Medy-

ceuszy). Nieliczne tylko komuny (San Marino, Lukka) uchroni�y sw� nie-
zale�no��. Jako oligarchiczne republiki miejskie utrzyma�y si� tzw. wolne
miasta Rzeszy, z Hamburgiem i Brem� na czele (Lubeka w XVI w. mocno
podupad�a). Nominalne zwierzchnictwo cesarza nie kr�powa�o zbytnio ich
niezale�no�ci. Wreszcie, olbrzymie pa�stwo polsko-litewskie utrwali�o ory-
ginaln� i wcale nie stanowi�c� jakiego� ustrojowego dziwol�gu form� rz�-
du - demokracj� szlacheck�.
To znamienne, �e systemy odrzucaj�ce wzorzec absolutyzmu cz�sto

by�y okre�lane w �wczesnej Europie mianem ustroj�w republi-
ka�skich bez wzgl�du na to, czy mia�y kr�la (jak liberalna Anglia czy
Rzeczpospolita polsko-litewska) lub jak�� jego namiastk� (wenecki do�a,
niderlandzki stathouder), czy te� stanowi�y �czyst�" republik�. Za republi-
ka�ski uznawano ustr�j zachowuj�cy mniejszy lub wi�kszy wp�yw g�r-
nych warstw spo�ecze�stwa na proces rz�dzenia.
Druga droga, kt�ra si� otwiera�a u progu ery nowo�ytnej, by�a znacznie
bardziej zat�oczona: wiod�a ona ku monarchii absolutnej. Ale droga to d�uga
i wielce zawi�a. Absolutyzm nie by� budowl� stworzon� przez jedn�, cho�-
by i wielk� posta�, tak� jak Richelieu czy Ludwik XIV we Francji, Filip II
czy hrabia Olivares w Hiszpanii, Iwan Gro�ny lub Piotr Wielki w Rosji.
Przeobra�anie pa�stwa stanowego w monarchi� absolutn� to d�ugi proces
z licznymi zygzakami i za�amaniami. Okrutny i chaotyczny despotyzm
Iwana Gro�nego poni�s� kl�sk�: wkr�tce po nim przyszed� d�ugi okres
anarchizacji Rosji (�smuta"). Mozolnie wznoszona przez kardyna�a Riche-
lieu struktura w�adzy absolutnej kilka lat po jego �mierci uleg�a g��bokiej
zapa�ci: Francja zrewoltowa�a si� w okresie tzw. frondy. Po pierwszych
sukcesach absolutyzmu szwedzkiego pod rz�dami Gustawa II Adolfa i zw�a-
szcza Karola XI przyszed� dla Szwecji d�ugi �okres wolno�ci" (1719-
1772); absolutyzm (ju� �o�wiecony") z trudem odbudowa� kr�l Gustaw ffl.
Dodajmy, �e XVII-wieczny absolutyzm Gustawa Adolfa i Karola XI

zupe�nie dobrze wsp�pracowa� z parlamentem, riksdagiem, podobnie jak
dawniej, w Anglii, absolutyzm Tudor�w. Nawet dobrze ju� ugruntowane
rz�dy absolutne wcale nie musia�y likwidowa� instytucji stanowych lub
odcedza� z nich wa�nych politycznych tre�ci. Zgromadzenia stanowe utrzy-
ma�y si� w wielu - tak�e du�ych - pa�stwach niemieckich; w absolutnej
160
monarchii hiszpa�skiej zachowa�y si� w Aragonie i na Sycylii, straci�y
znaczenie w Kastylii, zanik�y w Neapolu. We W�oszech, a epizodycznie
i we Francji, pojawia�y si� namiastki zgromadze� stanowych: zebrania
tzw. notabli mianowanych przez w�adc�.
Jednak�e dojrza�y system rz�d�w absolutnych najcz�ciej nie tolerowa�

przedstawicielstwa stanowego. We Francji Stany Generalne nie by�y zwo-
�ywane po r. 1614, w krajach monarchii habsburskiej zgromadzenia stano-
we znik�y w czasach wojny trzydziestoletniej, w Prusach-Brandenburgii
to samo nast�pi�o w drugiej po�owie XVII w., pod rz�dami Wielkiego Elek-
tora Fryderyka Wilhelma. W Rosji Sobory Ziemskie przestano zwo�ywa�
od po�owy XVII w., kilkadziesi�t lat p�niej zniknie i Duma Bojarska.
/. Monarchia renesansowa
D�ugi i skomplikowany proces powstawania ustroj�w absolutnych poz-

wala wyr�ni� system przej�ciowy, w kt�rym koegzystuj� elementy w�a-
dzy absolutnej i bardzo jeszcze silne instytucje pa�stwa stanowego: dla
tej formy przej�ciowej zaproponowano nazw� monarchii renesansowej.
Hiszpanie pod rz�dami Filipa ni, Francuzi za panowania Franciszka I i os-
tatnich Walezjuszy, W�osi rz�dzeni przez Medyceuszy, wielkich ksi��t
Toskany - wcale nie s�dzili, �e �yj� pod w�adz� absolutn�. �Nie jeste�my
tu przecie� w Moskwie czy Konstantynopolu", m�wiono: przyk�adem rz�-
du absolutnego by�a w�adza okrutnego cara Rosji, Iwana Gro�nego, lub
patriarchalne i bardzo okrutne zarazem rz�dy su�tana tureckiego. Monar-
chia renesansowa, mimo wyra�nej tendencji wzmacniania w�adzy monar-
szej, postrzegana by�a jako ustr�j �mieszany", ��cz�cy sfer� praw stano-
wych ze sfer� prerogatyw Korony.
Przyrost uprawnie� monarchy rodzi� niekiedy protesty, lecz mia� tak�e,

w oczach aktywnych politycznie warstw spo�ecznych, niema�e zalety. W spo-
�ecze�stwach renesansowych umacnia�a si� �wiadomo�� wsp�lnoty los�w:
silny monarcha stawa� si� symbolem pot�gi kraju i przedmiotem narodo-

wej dumy. Od pocz�tku ery nowo�ytnej zaostrza�a si� rywalizacja mi�dzy
pa�stwami europejskimi: terytorialna, handlowa, kolonialna, religijna. Po-
t�ny monarcha by� potrzebny, by oddala� zagro�enia i odnosi� sukcesy
161
w tych rywalizacjach. I sukcesy przychodzi�y, w postaci tworzenia i stabi-

lizowania �imperi�w". By�y one dwojakie: wielkie bloki terytorialne, jak
Rosja wdzieraj�ca si� g��boko do Azji; monarchia habsburska po wch�o-
ni�ciu Czech i W�gier; imperium tureckie w Azji Mniejszej, Afryce P�-
nocnej, na Ba�kanach i Zakaukaziu; na mniejsz� skal� - Szwecja panuj�ca
nad Finlandi�, cz�ci� Norwegii, Inflantami i kontroluj�ca (dzi�ki swym
nabytkom w Rzeszy) uj�cia Odry, �aby i Wezery, wreszcie imperia kolo-
nialne Hiszpanii i Portugalii. Inaczej wygl�da�a polityka kolonialna pa�stw
morskich (Anglii i Niderland�w), zorientowana nie na ekspansj� teryto-
rialn�, lecz na tworzenie baz i faktorii. Wielkim blokiem terytorialnym
by�a te� Rzeczpospolita polsko-litewska; wzmocnieniu w�adzy kr�lewskiej
za ostatnich dwu Jagiellon�w (na og� zgodnie wsp�pracuj�cych z Sej-
, mem) towarzyszy�y ostatnie sukcesy terytorialne (lenno Prus Ksi��cych,
Inflanty). Rych�o jednak �w blok zacz�� si� kurczy�, gdy inne �imperia"
si� powi�ksza�y.
Rozpad religijnej jedno�ci w wyniku reformacji dramatycznie zaostrzy�
konflikty wewn�trz pa�stw. I jedynie silny monarcha by� w stanie - jak to
formu�owa� s�awny teoretyk polityki i prawa Jean Bodin - �utrzymywa�
sw�j majestat i decydowa� w k��tniach jako neutralny". Z r�nych wi�c
powod�w ros�o zapotrzebowanie na mocn� w�adz� monarsz�.
Teoria monarchii renesansowej zak�ada�a wszelako, i�

si�a Korony polega� mia�a na swobodzie dzia�ania w jej w�asnej sferze,
nie na tym za�, �e kr�lowi wolno by�oby robi� wszystko, co tylko zechce.
Po to przecie� istnieje sfera praw i przywilej�w stanowych, by monarcha
je respektowa� i chroni�. Trwa�o prze�wiadczenie, �e fundamentem pa�-
stwa powinno by� wzajemne zaufanie pomi�dzy kr�lem i jego poddanymi.
Zaufanie monarchy, �e mo�ni panowie przyjd� mu w potrzebie z militarn�
pomoc�, b�d� lojalni jako dygnitarze pa�stwa, �e w razie pilnej koniecz-
no�ci stany nie odm�wi� nadzwyczajnych podatk�w a ludzie bogaci po�y-
cz� kr�lowi pieni�dze. I, z drugiej strony, zaufanie poddanych, �e w�adza
b�dzie szanowa� przywileje i prawa nabyte, �e wyp�acane b�d� odsetki
(�renty") od po�yczonych monarsze pieni�dzy, �e kr�lewska sprawiedliwo��
b�dzie zgodna z przestrzeganymi od dawna zasadami, a urz�dnicy dzia�a�
b�d� uczciwie... Zaufanie jest wszelako fenomenem subiektywnym; obie
strony widzia�y wi�c potrzeb� zobiektywizowania wzajemnych stosunk�w.
162
Po stronie poddanych wyra�a�o si� to w idei umowy spo�ecznej: wyobra-

�enie o umownym stosunku ��cz�cym monarch� i poddanych jego rz�dom
bardzo si� o�ywi�o w XVI stuleciu. Po stronie w�adcy nasila�a si� tenden-
cja, by oprze� monarchi� na zobiektywizowaniu jej instytucji, na stworze-
niu struktur bezosobowych, niemal anonimowych (to znaczy: wspartych
na trwa�ych regu�ach, a nie na zmieniaj�cych si� osobach).
Wspomniany ju� Jean Bodin przekonywaj�co uzasadnia� zalety takiego

�odpersonalizowania" stosunk�w w�adzy i zobiektywizowania instytucji
monarchicznych. Owszem, oddawa� uk�on dawnym zasadom: monarcha
powinien radzi� si� stan�w, zwo�ywa� zgromadzenia stanowe, respekto-
wa� prawo Bo�e i fundamentalne prawa kr�lestwa. Wszelako za sedno
monarszej suwerenno�ci Bodin uzna� �stanowienie i kasowanie prawa".
To twierdzenie otwiera�o szeroki i wygodny go�ciniec wiod�cy do abso-
lutyzmu. C� z tego, �e monarcha musia� zatrzymywa� si� przed murem
prawa Bo�ego: w�r�d duchownych i uniwersyteckich uczonych w�adcy
znajdowali bez trudu bystrych i pos�usznych interpretator�w owego Bo�e-
go prawa, zdolnych uzasadni� zgodno�� r�nych (nawet karko�omnych)
projekt�w w�adcy z owym wy�szym, ponadpozytywnym prawem.
Na przyrost w�adzy monarszej pracowa�a solidnie XVI-wieczna

reformacja. W wielu pa�stwach protestanckich - Anglii, lutera�skich mo-
narchiach Rzeszy Niemieckiej - pojawi�y si� ko�cio�y upa�stwowione,
pos�uszne w�adzy �wieckiej, wspieraj�ce j� swym wp�ywem na podda-
nych. Reformacja pozwoli�a monarchom po�o�y� r�k� na dobrach ko�ciel-
nych: przede wszystkim na maj�tkach zakon�w, lecz - przynajmniej po
cz�ci - i innych instytut�w ko�cielnych (biskupstw, kapitu�). Pastorowie
znale�li si� na garnuszku w�adzy �wieckiej; pozbawieni oparcia w pot�-
nej organizacji, jak� by� Ko�ci� rzymski, obci��eni rodzinami - nie mogli
wywiera� politycznej presji na pa�stwo. Jedynie kalwinizm stworzy� w kilku
krajach (Szkocji, Niderlandach, przede wszystkim za� w Genewie) feno-
men politycznego wp�ywu pastor�w.
Jednak�e i w krajach katolickich - Francji, Hiszpanii - zaznaczy� si�
rosn�cy wp�yw w�adzy �wieckiej na ko�cio�y krajowe, wp�yw, kt�ry si�g-
n�� nie tylko hierarchii duchownej, lecz tak�e kleru parafialnego. Owe
krajowe ko�cio�y, przera�one rosn�cym wp�ywem protestantyzmu, szuka�y
wsparcia u w�adzy �wieckiej. Papie�e nie protestowali. Ich wielkie poprzed-
163
nio ambicje polityczne uleg�y stonowaniu. Przez znaczn� cz�� XVI w.

poddawani politycznej kurateli kr�l�w Hiszpanii, starali si� wzmocni� sw�
w�adz� w pa�stwie ko�cielnym i zreformowa� Ko�ci�: sob�r trydencki
(1545-1563) zatrzasn�� wprawdzie drzwi do pojednania z protestantyz-
mem, ale te� reformowa� g��boko stosunki ko�cielne, wyci�gaj�c wnioski
z protestanckiej krytyki katolicyzmu. Klasycznym przyk�adem papieskiej
aprobaty dla kr�lewskiej kontroli Ko�cio�a by� konkordat bolo�ski (1516)
zawarty przez Stolic� Apostolsk� z kr�lem Francji Franciszkiem I. Na
mocy tego uk�adu kr�lowie Francji swobodnie wykonywali prawo nomi-
nacji na ko�cielne godno�ci: obsadzali 10 arcybiskupstw, 82 biskupstwa,
527 opactw, ogromn� liczb� przeorat�w i kanonikat�w. Gwarantowa�o to
monarchom gorliwe pos�usze�stwo kleru. Co wi�cej, kr�lowie hojn� r�k�
rozdawali dochody z beneficj�w ko�cielnych swoim �wieckim protego-
wanym, tak�e kobietom i dzieciom, ba, nawet kalwinom! Uchwa�y try-
denckie zakaza�y podobnych praktyk, ale kr�lowie Francji nie zgodzili
si� na uznanie ich mocy obowi�zuj�cej we Francji. Jak�e si� dziwi�, �e
monarchowie francuscy nie byli zainteresowani sukcesem reformacji: nie
mog�a ona nic im doda� w sferze politycznej i finansowej.
Cech� wyr�niaj�c� pa�stwa renesansowego by� dalszy wzrost liczby

i znaczenia urz�dnik�w, co wynika�o z ekspansji pa�stwa, ogarniania
przez nie nowych dziedzin (propaganda pa�stwowa, transport, przemys�
i handel, techniki produkcyjne, kredyt, kwalifikacje zawodowe ludzi...).
Kr�lowie potrzebowali coraz wi�cej i coraz bardziej fachowych funkcjo-
nariuszy. Niekt�rzy wr�cz lubowali si� w biurowej robocie: Henryk Wale-
zy, wci�� ob�o�ony papierami, zdoby� przezwisko kr�la gryzipi�rk�w. Oczy-
wi�cie, �urz�dnicy" to nie tylko kanceli�ci i-pisarczykowie: termin �w
obejmuje dostojnik�w, ekspert�w, fachowych administrator�w, gestor�w
publicznego skarbu, a tak�e - nie ma przecie� mowy o �podziale w�adz" -
s�dzi�w. Niekt�rzy powo�ywani byli do�ywotnio, inni na okre�lony czas,
jeszcze inni urz�dowali a� do odwo�ania. Wielce zr�nicowane by�y te�
sposoby ich powo�ywania: nominacja monarsza, kupno lub wydzier�awie-
nie urz�du, z rzadka - wyb�r (to dotyczy�o nie funkcjonariuszy monar-
szych, lecz przede wszystkim samorz�dowych urz�dnik�w miejskich, kt�-
rych pozycja spo�eczna by�a wysoka). Obok urz�dnik�w sta�ych, kt�rych
kompetencje i zasady dzia�ania by�y �ci�le uregulowane prawem, pojawiali
164
si� funkcjonariusze nadzwyczajni, poza hierarchi�, umocowani specjalnym

poleceniem monarchy dla za�atwienia jakich� spraw dora�nych. A jednak,
mimo wszystkich tych zr�nicowa�, w pa�stwie renesansowym zacz�a
si� ju� tworzy� w�asna, korporacyjna osobowo�� tej wielkiej grupy spo-
�ecznej - i �wiadomo�� jej w�asnych interes�w, nieto�samych z celami
i aspiracjami stan�w, z kt�rych urz�dnicy si� wywodzili, to znaczy szlach-
ty i mieszcza�stwa. Obsadzanie urz�d�w pa�stwowych stawa�o si� zreszt�
powodem zaciek�ych konflikt�w mi�dzy stanami: szlachta domaga�a si�
tu monopolu, protestowa�a przeciw inwazji mieszczan na urz�dy i przeciw
szybkiemu uszlachcaniu �ludzi pi�ra i ka�amarza". Na tle owej rywalizacji
nasila�a si� tendencja do wysy�ania syn�w szlacheckich na studia uniwer-
syteckie, bo przy obsadzaniu urz�d�w coraz wi�ksz� rol� odgrywa�y kwa-
lifikacje fachowe: wykszta�cenie, ale tak�e do�wiadczenie w kalkulowa-
niu, organizowaniu, zarz�dzaniu. Takie kryteria dawa�y jednak wyra�n�
przewag� mieszczanom.
Urz�dnicz� promocj� mieszczan wydatnie u�atwi�o coraz cz�stsze w kra-

jach zachodnich (Francji, Anglii, Hiszpanii, pa�stwach w�oskich) wy-
stawianie urz�d�w na sprzeda�. Od XIV w. wkrada�o si� ono
do praktyki, zwykle okr�nymi drogami. Tak wi�c w�adcy pozwalali na
przyk�ad nieraz wy�szym urz�dnikom swobodnie powo�ywa� podw�ad-
nych - i ci dygnitarze sprzedawali ni�sze urz�dy. Monarchowie lubili da-
wa� �ekspektatywy" na urz�dy: obietnice na pi�mie, �e jaki� faworyt otrzyma
urz�d, gdy tylko ten si� opr�ni. Posiadacz takiego dokumentu nieraz p�a-
ci� spor� sum� nosicielowi urz�du, by sk�oni� go do z�o�enia dymisji. Wresz-
cie kr�lowie, w drodze szczeg�lnej laski, przyjmowali nierzadko tak zwa-
n� resignatio infayorem: urz�dnik rezygnowa� ze swego urz�du, wskazu-
j�c jednocze�nie osob�, kt�r� chcia�by widzie� jako swego nast�pc�. Za
kulisami takiej rezygnacji kry�a si� sprzeda� urz�du - pod warunkiem,
�e kr�l zaaprobuje osob� nabywcy.
We Francji, klasycznym kraju sprzedawalno�ci urz�d�w, praktyka owych

rezygnacji na czyj�� korzy�� upowszechnia�a si� ju� w pierwszej po�owie
XVI w., przy czym kr�l korzysta� z okazji, by pobiera� niema�� sum� pie-
ni�dzy za aprobat� dla nabywcy urz�du. Tak�e urz�dy, kt�re opr�ni�y si�
nagle, bez wskazania nast�pcy (bo wskaza� go mo�na by�o najp�niej na
40 dni przed �mierci� urz�dnika), oraz urz�dy nowo utworzone przez kr�la
165
by�y wystawiane na sprzeda�. Tworzy� si� wi�c ca�y system sprzedawal-

no�ci urz�d�w, ostro wszelako zwalczany przez szlacht�, arystokracj�, a na-
wet przez mniej zamo�nych mieszczan. Drobny szlachcic i niebogaty mie-
szczanin czu� si� odsuni�ty od kariery urz�dniczej, bo ceny urz�d�w by�y
wysokie i w XVI w. stale ros�y. Pot�ne klany arystokratyczne pomsto-
wa�y, gdy� przywyk�y do protegowania na urz�dy ca�ych armii swoich
klient�w (upowszechniona zale�no�� klienteli od mo�nych patron�w by�a
now�, mniej sformalizowan� wersj� dawnych stosunk�w wasalnych).
Tote� system sprzedawalno�ci urz�d�w wiele razy by� oficjalnie przed-

miotem zakaz�w, wydawanych pod presj� arystokracji i szlachty. Ale wszyst-
kie zakazy okaza�y si� bezskuteczne, sprzedawanie urz�d�w trwa�o w naj-
lepsze. Wy�rubowane ceny urz�d�w przynosi�y skarbowi pa�stwa du�y
doch�d, przede wszystkim jednak urz�dnik, kt�ry utopi� w kupnie stano-
wiska niema�� fortun�, zainteresowany by� w stabilno�ci ca�ego politycz-
nego systemu: jego prywatny interes i polityczny interes Korony by�y
solidarne. Ponadto monarchowie dostrzegali, �e sprzedawalno�� urz�d�w
pozwala uniezale�ni� fukcjonariuszy publicznych od klan�w arystokra-
tycznych i os�abia magnackie wp�ywy na rz�dzenie krajem.
Rosn�cy w si�� renesansowy monarcha m�g� te� swobodniej kompono-

wa� naj�ci�lejsz� ekip� rz�dow�. Roszczenia pot�nych rod�w musia�y wi�c
coraz cz�ciej ust�powa� przed kryteriami wysokich kompetencji i lojalno�ci,
kt�rych w�adca domaga� si� od swoich najbli�szych wsp�pracownik�w.
Nie bez znaczenia dla wzmocnienia w�adzy monarszej by� charakterysty-
czny fakt: we Francji, Skandynawii, pa�stwach niemieckich XVI-wieczne
zgromadzenia stanowe liczy�y coraz wi�cej deputowanych-urz�dnik�w mo-
narszych, i to we wszystkich grupach stanowych.
Drugim filarem monarszej si�y, obok korpusu urz�dniczego, by�o woj-

sko. Wiek XVI, stulecie wojen i konflikt�w wewn�trznych, charaktery-
zowa� si� znacznym nasyceniem spo�ecze�stwa zapasami broni: dysponowa�a
ni� nie tylko szlachta, lecz tak�e populacja mieszcza�ska a nawet ch�opska.
Dopiero XVH-wieczny absolutyzm zredukuje rozmiary zjawiska (zreszt� po-
st�p techniki militarnej bardzo pomniejszy znaczenie owej broni w r�kach
ludno�ci niewojskowej). Nie zawsze zreszt� to posiadanie broni by�o niele-
galne. Ze �redniowiecznego jeszcze pogl�du, i� �ma�e ojczyzny" (miasta,
regiony wiejskie) powinny przyczynia� si� do obrony �ojczyzny wielkiej",
166
wywodzi�y si� milicje mieszcza�skie i �lokalne", ch�opskie; zw�aszcza

te pierwsze by�y wa�n� rezerw� bezpiecze�stwa ze wzgl�du na fortyfika-
cje miejskie, zamo�no�� i niez�e przygotowanie militarne mieszczan. W Ni-
derlandach, podczas bardzo d�ugiej wojny z Hiszpanami, milicje miejskie
z ci�k� artyleri� sta�y si� prawdziw� pot�g� wojskow�. W Anglii, gdzie
idea sta�ej armii l�dowej budzi�a �yw� niech�� (p�niej wzmog�y j� je-
szcze z�e wspomnienia wojskowej dyktatury Cromwella), Tudorowie stwo-
rzyli solidn� armatur� obrony kraju: narodow� milicj� w hrabstwach z obo-
wi�zkiem s�u�by dla wszystkich - teoretycznie - m�czyzn od 16 do 60
roku �ycia. W praktyce wykorzystwano ok. 10% tego potencja�u, usi�uj�c
nada� milicjom profesjonalny szlif. Podobne dzia�ania podj�� w Hiszpanii
Filip II: na listach milicji by�o prawie p� miliona ludzi, ale zbrojono
i �wiczono ok. 60 tysi�cy. Spore znaczenie mia�y milicje lokalne w pa�-
stwach niemieckich (Bawarii, Brandenburgii). Z tradycyjnych milicji szwedz-
kich Gustaw Adolf wy�oni� pierwszy zarys zawodowej, narodowej armii.
We Francji panowa�a du�a r�norodno��: milicje mieszcza�skie (licz�ce
si� serio w bilansie si� militarnych), rozmaite milicje lokalne, stra�e chro-
ni�ce wybrze�a morskie.
W XVI w. ci�gle liczy�y si� w Europie, tak�e zachodniej, pospolite

ruszenia szlacheckie. Zmiany techniki wojowania redukowa�y jednak ich
rol�, cho� wykorzystywane by�y jeszcze i w pocz�tku XVIII w. (podczas
hiszpa�skiej wojny sukcesyjnej). Potrzeba wojska zawodowego zmusza�a
do szukania nowych form militarnych. Jedn� z nich znano ju� w �rednio-
wieczu: to wioska la condotta, wojsko najemne. Prze�y�o ono szczyt roz-
woju w Italii XV wieku, p�niej w XVII-wiecznych Niemczech (a wi�c
w krajach, w kt�rych brakowa�o silnej w�adzy centralnej zdolnej kontrolo-
wa� dzia�ania �kondotier�w").
Wojsko najemne by�o w istocie przedsi�biorstwem prywatnym. Zdolni

wodzowie i organizatorzy za w�asne pieni�dze lub za otrzyman� od moco-
dawcy zaliczk� wynajmowali kapitan�w, ci z kolei najmowali ochotnik�w.
Je�li armia najemna powsta�a za pieni�dze kondotiera, oferowa� on swe us�ugi
rz�dom na zasadzie �kto da wi�cej". Kondotierzy w�oscy w XV w. potra-
fili wykroi� sobie w�asne ksi�stwo, jak Bartolomeo Colleoni, lub, jak Sfor-
zowie, wysadzi� swoich mocodawc�w i zaj�� ich miejsce. W XVI w.
obce interwencje zbrojne w Italii, francuskie i habsburskie, bardzo ograni-
167

czyiy rol� kondotier�w. Jednak�e w innych krajach Europy wykorzysty-
wanie wojsk najemnych przez rz�dy monarsze sta�o si� nagminn� prak-
tyk�. Najemni rajtarzy (jazda) i lancknechci (piechota) byli na og� bardzo
profesjonaln� si�� zbrojn�. Niekt�re nacje specjalizowa�y si� w takiej s�u�-
bie: Szkoci, W�grzy, Alba�czycy, Niemcy, Szwajcarzy... Szczeg�lnie ce-
nione oddzia�y szwajcarskie nie by�y jednak przedsi�biorstwami prywat-
nymi, ich tworzeniu patronowa�y w�adze kanton�w, kt�re czerpa�y z tego
wojennego �przemys�u" niema�e zyski. Najemne regimenty szwajcarskie
zachowywa�y zreszt� narodow� to�samo��: przestrzega�y twardo w�asnych
regu� i zwyczaj�w, z zasady nie podejmowa�y si� walki przeciw innym
oddzia�om Szwajcar�w. Natomiast ich bitno�� i wierno�� zawartym kon-

traktom by�y legendarne.
�o�nierz najemny by� jednak bardzo kosztowny i trudny do kontrolo-

wania; �upiestwa lancknecht�w burzy�y opini� spo�eczn�. St�d powodze-
nie innego rozwi�zania: zaci�gi ochotnik�w przeprowadzali oficerowie kr�-
lewscy z mandatu w�adcy i za jego pieni�dze. W ten spos�b powstawa�o
wojsko zaci�ne. Francuskie ustawy ju� w XV i XVI w. zastrze-
ga�y dla kr�la monopol zaci�g�w wojskowych, co si� zwraca�o przeciw
prywatnym armiom mo�nych pan�w. Skuteczno�� owych ustaw by�a jed-
nak nik�a; czasy wojen religijnych przynios�y rozkwit armii wielkich kla-
n�w arystokratycznych, by ju� nie wspomina� o �wietnej organizacji mili-
tarnej kalwi�skiej �republiki" w po�udniowej Francji.
�o�nierz zaci�ny by� wszelako prawie tak samo kosztowny jak wojsko
najemne: przy werbunku ochotnikom nale�a�o zap�aci�, potem za� wypo-
sa�y� ich i utrzymywa�. Robi�cy zaci�gi oficerowie mieli wiele okazji
do oszustw i malwersacji, korzystali te� z nich bez �enady. St�d trzeci
spos�b pozyskiwania �o�nierzy, stosowany przede wszystkim w czasach
wojny: w�adca narzuca� miastom, prowincjom, korporacjom zawodowym
obowi�zek rekrutowania ludzi do armii kr�lewskiej i op�acania koszt�w
takiej operacji. W praktyce zobowi�zane do takich dzia�a� organizmy ch�tnie
odwo�ywa�y si� do przymusu i pozbywa�y si� ludzi z marginesu spo�e-
cznego, odsy�aj�c ich do armii (wyst�powa�o to np. cz�sto w Anglii i Ni-
derlandach). Nie nale�y jednak lekcewa�y� warto�ci takich oddzia��w:
kr�lowie Hiszpanii narzucili prowincjom koszty rekrutowania i utrzymy-

wania s�awnej piechoty hiszpa�skiej (tercios). Hiszpania przodowa�a tak�e
168
w tworzeniu sprawnej administracji wojskowej: kompetentni urz�dnicy,

aby zapobiec malwersacjom, �ci�le kontrolowali stany osobowe oddzia��w,
ich wyposa�enie i aprowizacj�; g��wna izba obrachunkowa sprawdza�a
dok�adnie wydatki na wojsko. Inne rz�dy posz�y w podobnym kierunku:
by� to jakby pocz�tek cywilnej kontroli nad wojskiem.
W krajach s�abiej rozwini�tych pojawia�y si� jeszcze inne formy - p�l-

zawodowej s�u�by wojskowej. I tak, w Rosji za Iwana Gro�nego stworzo-
no (1550) 25-tysi�czny �czyn" kawalerzyst�w wyposa�anych na czas s�u�by
w ziemi�, a tak�e strzelc�w: piechot�, kt�r� osadzano wok� miast; w cza-
sie pokoju strzelcy zajmowali si� drobnym handlem i rzemios�em. Na d�u�-
sz� met� system ten nie sprawdzi� si� jednak: takie wojsko by�o za ma�o
profesjonalne.
Utrzymanie wojska, urz�dnik�w, dworu wymaga�o oczywi�cie du�ych
pieni�dzy. W dziedzinie finans�w publicznych zmniejsza�o si�
znaczenie domeny monarszej, uci��liwej w zarz�dzie. Wielu monarch�w
zastawia�o tedy cz�� domeny, aby dosta� szybko �yw� got�wk�, a wyku-
pienie tych zastaw�w okazywa�o si� p�niej trudnym problemem. Ros�o
natomiast systematycznie znaczenie podatk�w, tym wi�cej, �e os�abienie
wielkich zgromadze� stanowych dawa�o w�adcom wi�ksz� swobod� dzia-
�ania w tej mate�i. Charakteryzuj�ce wiek XVI du�e o�ywienie ekono-
miczne, a zatem wzrost produkcji i handlu, stanowi�o czynnik sprzyjaj�cy
dochodom z ce� i podatk�w po�rednich, dokuczliwych dla ni�szych warstw
spo�ecze�stwa, lecz wygodnych w poborze. Mala�a natomiast rola podat-
k�w bezpo�rednich.
By�a ju� mowa o tym, �e w krajach protestanckich reformacja poz-

woli�a monarchom ob�owi� si� dobrami ko�cielnymi; zreszt� i w krajach
katolickich w�adcy znajdowali sposoby, by otrzyma� od Ko�cio�a wcale
niema�� pomoc" czy �dobrowoln� danin�". Od dygnitarzy ch�tnie brano
przymusowe �po�yczki". Zaufanie do monarchii u�atwia�o systematyczne
powi�kszanie d�ugu publicznego: ludzie zamo�ni i drobni ciu�acze nie�li
do kas pa�stwowych swe pieni�dze w przekonaniu, �e otrzymywa� b�d�
sumiennie nale�ne odsetki (�renty"). Ale nadu�ywanie tej nowej, wygod-
nej formy zasilania bud�etu pa�stwa doprowadza�o niekiedy rz�dy (Fran-
cji, Hiszpanii) na kraw�d� bankructwa. Ostro�na i oszcz�dna El�bieta I
nie pozwala�a na takie zad�u�anie rz�du Anglii. Ros�y za to, tak w Anglii,
169
jak na kontynencie, dochody ze sprzeda�y urz�d�w, co sk�ania�o do kreo-

wania urz�d�w nowych; nie zapobiega�y temu protesty �starych" nosicieli
urz�d�w. Starano si� wreszcie zracjonalizowa� administracj� finansow�.
Wchodzili do niej ludzie powi�zani z bankami i wielkim handlem, co poz-
woli�o usprawnia� jej dzia�ania wedle wczesnokapitalistycznych regu�.
Rywalizacje mi�dzynarodowe, konflikty religijne, renesansowy post�p

kultury - wszystko to sprzyja�o rozwojowi monarchicznej propagandy.
Wykorzystywa�a ona tak s�owo jak i obraz, w tym r�wnie� literatur� stra-
ganow� i tanie ryciny w du�ych nak�adach - skromn� zapowied� kultury
masowej.
Wsparta na tych czterech filarach - coraz wi�kszym korpusie urz�d-

nik�w, coraz bardziej profesjonalnym wojsku, zr�nicowanych dochodach
Skarbu i skutecznej propagandzie politycznej - monarchia renesansowa
na og� nie gwa�ci�a brutalnie sfery praw i przywilej�w jej poddanych.
Uprawia�a jednak stopniowe, systematyczne rozmi�kczanie ich i nadgryza-
nie, co przygotowywa�o grunt dla rz�d�w absolutnych. Nie niszczono wi�c
zgromadze� stanowych, centralnych i prowincjonalnych, lecz podejmowa-
no dzia�ania maj�ce na celu ich os�abienie, nasycenie ich sk�adu urz�dni-
kami, odcedzenie z ich obrad tre�ci dla monarchy niewygodnych. Nie
kasowano samorz�d�w miejskich: wystarczy�o przecie� wywiera� mocne
naciski na wybory samorz�dowych dygnitarzy, ogranicza� kr�g wybor-
c�w, natr�tnie propagowa� mi�ych rz�dowi kr�lewskiemu kandydat�w na
miejskie urz�dy. Unikano frontalnego zderzenia Korony z pot�nymi kla-
nami arystokratycznymi, wspartymi na ca�ej sforze klient�w, a nieraz i na
prywatnych armiach. Wszelako w�adca m�g� wykorzysta� system kliente-
lamy dla wzmocnienia Korony, a nie pot�nych-rod�w. M�dry monarcha -
Karol V w Hiszpanii, El�bieta I w Anglii, Henryk Walezy i Henryk IV
we Francji - sam dobiera� grono swych najbli�szych wsp�pracownik�w
z rady (rad) kr�lestwa i powierza� urz�dy swoim protegowanym, a nie
protegowanym magnackich koterii. Te �kreatury" w�adcy promowa�y z ko-
lei swych w�asnych klient�w lojalnych wobec rz�du.
H. Republiki
Spo�r�d nielicznych ustroj�w republika�skich dwa zas�uguj� na szcze-

g�ln� uwag�: niderlandzki i wenecki. Wbrew rozpowszechnionym pogl�-
dom, �e silne mo�e by� jedynie pa�stwo monarchiczne, republika nie ode-
bra�a Niderlandom i Wenecji si�y ani znaczenia. By�y one te� bacznie
obserwowane przez inne kraje Europy. Republik� niderlandzk� podziwiali
i po trochu na�ladowali francuscy hugenoci, Wenecja przyci�ga�a uwag�
m.in. szlachty polskiej.
Zjednoczone Prowincje Niderland�w powsta�y w ogniu

rewolucji przeciw panowaniu hiszpa�skiemu (1579, unia w Utrechcie).
Nie zaplanowa�y sobie ustroju republika�skiego, utrwali� si� on m.in. dla-
tego, �e w pocz�tkowej fazie niepodleg�e Niderlandy nie zdo�a�y znale��
sobie monarchy, cho� si� za nim rozgl�da�y. Brat Henryka Walezego,
ksi�� Franciszek d'Anjou zgodzi� si� nawet przyj�� z r�k niderlandzkich
Stan�w Generalnych koron� ksi�cia Niderland�w (1580), ale pr�ba spra-
wowania tam rz�d�w (1582-83) sko�czy�a si� dla� - zas�u�on� sk�din�d -
katastrof�. Namiastk� monarchii sta�a si� w Niderlandach w�adza namie-
stnik�w republiki (stathouder�w) skupiona w r�kach zas�u�onego dla nie-
podleg�o�ci kraju domu ksi��t Ora�skich.
Zjednoczone Prowincje by�y z pocz�tku lu�nym zwi�zkiem suweren-

nych siedmiu pa�stw (prowincji): Holandii, Zelandii, Fryzji, Utrechtu, Geidrii,
Groningen i Overijssel. Ich ustrojowa ewolucja zdaje si� potwierdza� tez�,
�e zwi�zki pa�stw (konfederacje) albo s�abn� i rozsypuj� si�, albo przeo-
bra�aj� si� w pa�stwa zwi�zkowe (federacje). Niderlandzkie prowincje
zachowa�y w�asne zgromadzenia stanowe, w�adze administracyjne, w�asne
s�dy, prawa i walut�. Wsp�lny organ konfederacji, Stany General-
ne, by� czym� w rodzaju konferencji ambasador�w niezale�nych pa�stw.
Ka�da prowincja mia�a jeden g�os, ale te� weto jednej tylko prowincji
mog�o w praktyce sparali�owa� ka�d� uchwal� Stan�w Generalnych. Ich
decyzje w sprawie wk�adu prowincji do wsp�lnego bud�etu by�y przed-
miotem nieustannych spor�w i bojkot�w.
Mi�dzy prowincjami istnia�y znaczne r�nice socjoekonomiczne i sprze-

czno�ci interes�w, a w konsekwencji - sporo wzajemnych niech�ci czy
nawet wrogo�ci. Grozi�o to nieustannym blokowaniem mechanizmu Sta-
171
n�w Generalnych. Ka�da prowincja mia�a w�asnego szefa w�adzy wyko-

nawczej i wojskowej z wyboru stan�w prowincjonalnych. Autorytet ksi�-
��t Ora�skich sk�ania� prowincje do powierzania im stanowisk namiestni-
czych (cho� by�y wyj�tki od tej praktyki). Ponadto, dom Ora�ski skupi�
og�lnozwi�zkowe stanowiska generalnego dow�dcy armii l�dowej i gene-
ralnego admira�a floty. Ze wzgl�du na 80-letni�, bardzo zaciek�� wojn�
z Hiszpanami (1566-1648), pozycja ksi��t Ora�skich by�a bardzo silna,
quasi-monarchiczna. Stali si� oni de facto, cho� nie de iure, namiest-
nikami (stathouderami) ca�ego zwi�zku.
Praktyka ustrojowa, kt�ra wzmocni�a wsp�ln� w�adz� wykonawcz�, ura-
towa�a te� Stany Generalne przed parali�em mog�cym wynikn�� ze sk��-
cenia prowincji. Holandia mia�a olbrzymi� przewag� ekonomiczn� nad
pozosta�ymi prowincjami: wk�ada�a do wsp�lnego bud�etu prawie 2/3 �rod-
k�w (sam tylko Amsterdam dawa� po�ow� tego wk�adu). Kolosalna za-
mo�no�� Holandii, polityczna kultura i do�wiadczenie jej polityk�w (ho-
lenderski dygnitarz, pensjonariusz, mia� olbrzymi wp�yw na polityk� za-
graniczn� ca�ej republiki) sprawia�y, �e prowincja ta zacz�a dominowa�
w Stanach Generalnych. Wp�ywa�a na stanowisko pozosta�ych prowincji
poprzez perswazj�, przekupstwo, w ostateczno�ci - przez zlekcewa�enie
ich opozycji (wbrew zasadzie jednomy�lno�ci). W taki spos�b np. apro-
bata Stan�w Generalnych dla pokoju westfalskiego, kt�ry ko�czy� wojn�
z Hiszpanami, dokona�a si� pod dyktando Holendr�w, wbrew negatyw-
nemu stanowisku Zelandii i Utrechtu.
Utrwali� si� wi�c swoisty, do�� chybotliwy zreszt�, podzia� w�adzy po-
mi�dzy parlamentem unii, Stanami Generalnymi, i jej w�adz� wykonawcz�
i wojskow�, stathouderem. Ksi�� Ora�ski mia� w r�ku administracj�, woj-
sko, marynark� wojenn� - a Stany trzyma�y r�k� na worku z pieni�dzmi.
Za takim podzia�em w�adzy dostrzec mo�na podzia� socjop�lityczny. Sta-
ny Generalne by�y zdominowane przez bogaczy - armator�w, bankier�w
i gie�dziarzy oraz wielkich kupc�w (okre�lano ich mianem �regent�w");
dom Ora�ski wspierali pastorowie kalwi�scy, maj�cy znaczny wp�yw na

warstwy ludowe, a tak�e niezbyt liczna i nie bardzo zamo�na szlachta
silnie osadzona w wojsku. Regenci byli w wi�kszo�ci republika�scy i libe-
ralni (co wyra�a�o si� g��wnie w tolerancji religijnej, wa�nej dla ludzi
pragn�cych korzystnie handlowa� z partnerami r�nych ras i wyzna�);
172
partia ora�ska mia�a sk�onno�ci monarchiczne i, w sferze religijnej, dog-

matyczne (w skrajnej wersji nawet fanatyczne), nie stroni�a od demagogu
socjalnej. Regenci byli pacyfistyczni, oran�y�ci mieli usposobienie wojo-
wnicze: pok�j z Hiszpani� (1648) przyj�li niech�tnie. Ciosem dla nich sta�a
si� nag�a �mier� ksi�cia Wilhelma II; zostawi� on syna-pogrobowca (ur.
1650), przysz�ego Wilhelma III. Domowi Ora�skiemu na d�ugo zabrak�o
wi�c g�owy.
Skorzystali z tego regenci, aby stworzy� liberalno-mieszcza�ski ustr�j

�prawdziwej wolno�ci" (1650-1672). Zrezygnowano z obsadzania urz�du
stathoudera (p�niej go zniesiono), miasta same obsadza�y urz�dy lokalne,
armi� i flot� bardzo os�abiono i poddano kontroli cywilnej, potwierdzono
zasad� konfederacji, a wi�c suwerenno�ci poszczeg�lnych prowincji. W rze-
czywisto�ci jednak Holandia nadal decydowa�a o polityce zwi�zku. Wielki
pensjona�usz Holandii, Jan de Witt, znakomity matematyk, prawnik i filo-
zof, stworzy� siln� ekip� rz�dow�, w kt�rej wielk� rol� odgrywali wybitni
intelektuali�ci (filozofowie, historycy, ekonomi�ci, prawnicy). De Witt by�
przekonany, �e mo�na rz�dzi� krajem wedle regu� �arytmetyki spo�ecz-
nej", tj. w spos�b �ci�le zracjonalizowany.
Owe �rz�dy filozof�w" zako�czy�y si� katastrof� w wyniku mia�d��cej

kl�ski Niderland�w w wojnie, kt�r� narzuci�a im Francja Ludwika XIV
(1672). Jan de Witt zosta� zmasakrowany na haskiej ulicy, do w�adzy
powr�ci� Wilhelm III Ora�ski (w Holandii i Zelandii jako stathouder dzie-
dziczny) i dokona� czystek w�r�d regent�w. Monarchiczny koloryt w�adzy
stathoudera bardzo si� teraz umocni� w republika�skim i konserwatywnym
re�imie Zjednoczonych Prowincji.
Wielki filozof Baruch Spinoza, powi�zany z ekip� de Witta, podj�� pr�b�

wyja�nienia jej kl�ski. Liberalni i republika�scy regenci przecenili republi-
kanizm warstw ludowych, kt�rym imponowa� quasi-monarchiczny presti�
ksi��t Ora�skich. Demonstracyjnie skromny styl sprawowania w�adzy przy-
j�ty przez ekip� de Witta wcale nie budzi� sympatii ludu, tym wi�cej, �e
elita regent�w wyra�nie si� zamyka�a, pionowa mobilno�� spo�eczna (a wi�c
szansa awansu dla ludzi z �do��w") s�ab�a. Przekonanie regent�w, �e mo�-
na bezkarnie os�abia� armi� i flot�, gdy� za pieni�dze szybko uda si�
odtworzy� pot�g� militarn�, by�o tak�e b��dem. Znakomici intelektuali�ci
z ekipy de Witta naiwnie s�dzili, �e w polityce licz� si� racjonalnie pojmo-
173
wane interesy: spowodowa�o to b��dn� ocen� intencji s�siad�w, Anglii

i Francji. W szczeg�lno�ci nie doceniono zagro�enia francuskiego, nie poj-
mowano bowiem, �e w polityce despotyzmu mo�e tacno zwyci�y� ir-
racjonalno�� dzia�a� - lub to, co mieszcza�ska trze�wo�� za irracjonalne

uwa�a.
Republika wenecka, przez d�ugie stulecia nominalnie zale�na

od Bizancjum, podobnie jak inne wielkie miasta w�oskie (Florencja, Me-
diolan) sta�a si� silnym w�adztwem terytorialnym. Mia�a posiad�o�ci za-
morskie w Istrii i Dalmacji, nale�a�y do niej liczne wyspy morza Jo�skiego
i Egejskiego, w�ada�a Kret� i (do r. 1573) Cyprem. Przede wszystkim jednak
wykroi�a sobie rozleg�e posiad�o�ci w p�lnocnowschodniej Italii (tak zwa-
na Terraferma, L�d Sta�y, w odr�nieniu od samej Wenecji ulokowanej
na morskiej lagunie). Inaczej jednak ni� w Mediolanie czy Florencji, nie
wyst�pi�a tu ewolucja ku jedynow�adztwu. Terraferma by�a Wenecji po-
trzebna dla ochrony jej interes�w ekonomicznych i strategicznych, nie
stal� si� jednak podstaw� dla rz�d�w monarchicznych niwecz�cych system

republika�ski.
Monarchicznym elementem ustroju by� do�a, elekcyjny i do�ywotni

ksi��. Od XIII w. zgromadzenie ludowe (arendo) straci�o wp�yw na jego
wyb�r, w XV w. znik�a nawet fasada ludowej aklamacji do�y (dot�d pre-
zentowano go ludowi po wyborze formu��: �Oto wasz do�a, je�li si� zgodzi-
cie"), Do�a jako symbol pot�gi pa�stwa korzysta� z wszystkich wspania�o-
�ci monarszych rekwizyt�w, ale wielkie i bogate rody weneckie spogl�da-
�y na swego w�adc� z du�� nieufno�ci� (podobnie jak szlachta polska na
swego elekcyjnego kr�la). Kr�powano zatem wci�� nowymi przepisami
jego swobod� dzia�ania. Prawda, �e jako cz�onek wszystkich rad rz�dz�-
cych Wenecj� do�a zna� wszystkie sekrety republiki, a jako dygnitarz do-
�ywotni mia� przewag� nad innymi dostojnikami i reprezentowa� ci�g�o��
w�adzy. Wszelako rz�dz�ca oligarchia potrafi�a niweczy� te atuty: nieje-
den raz si� zdarzy�o, �e przyci�ni�ty do muru do�a musia� sk�ada� dymisj�.
Nie jest to wi�c spos�b wynaleziony przez XIX- i XX-wiecznych poli-
tyk�w republika�skich przeciwko niewygodnym prezydentom.
Rzeczywistym centrum decyzyjnym republiki weneckiej byty jej rady,

a osobliwo�� systemu stanowi�a p�ynno�� owych struktur i cz�ste zmiany
ich kompetencji. Ustrojowa stabilno�� (constantia) by�a wa�nym has�em
174
w weneckim s�owniku politycznym; ot� wymaga�a ona nieustannego r�wno-

wa�enia si�. St�d owe manewry wok� kolegialnych mechanizm�w repu-
bliki.
Wielka Rada to organ, w kt�rym weneccy patrycjusze zasiadali

osobi�cie, a nie poprzez reprezentant�w; w rezultacie jej sk�ad przekroczy�
dwa tysi�ce os�b, co uniemo�liwi�o skuteczne rz�dzenie pa�stwem, a na-
wet dyskutowanie o wa�nych sprawach. Wielka Rada sta�a si� w istocie
kolegium elektorskim: wybiera�a inne organy kierownicze republiki oraz
wielk� cz�� urz�dnik�w. Wielka Rada obrasta�a od dawna ekspertami i ko-
misjami; jedna z owych komisji otrzyma�a dumne miano Senatu i przej�a
wszystkie kompetencje decyzyjne Wielkiej Rady. Wszelako Senat, z pocz�t-
ku kilkudziesi�cioosobowy, tak�e �puchn��" (w XVI w. liczy� ju� 300 cz�on-
k�w) i tak�e obrasta� komisjami ekspert�w. I oto wielk� cz�� kompetencji
w�adczych - g��wnie w dziedzinie bezpiecze�stwa, ale tak�e w mate�ach
dyplomacji i finans�w - przejmowa� zacz�a Rada Dziesi�ciu.
Jej szczup�y sk�ad r�wnie� rych�o si� powi�kszy�.
W sk�adzie i dzia�aniu rad uciera�a si� droga Wenecjanom r�wnowaga

(bilanda) pogl�d�w i interes�w r�nych rod�w i grup patrycjuszowskich.
Tak�e system powo�ywania urz�dnik�w, niezwykle skomplikowany, wy-
kluczy� mia� dominacj� jednego rodu czy klanu. By�o to tym wa�niejsze,
�e od XVI w. handel wenecki s�abn��. Cz�� patrycjatu przyci�gn�a Ter-
raferma: lokowali swe kapita�y w aktywno�ci ziemia�skiej. Cz�� jednak zu-
bo�a�a; dla tych g��wnym �r�d�em utrzymania stawa�y si� urz�dy.
Republika wenecka stworzy�a bardzo rozbudowany i sprawny apa-

rat administracyjny, bo te� musia�a boryka� si� z olbrzymimi
zadaniami: polityk� ekonomiczn�, dyplomacj�, ochron� licznych i rozpro-
szonych posiad�o�ci zamorskich, pacyfikowaniem konflikt�w wewn�trz-
nych. Do�� ponur� s�aw� zdoby�a sobie policja, sterowana przez Rad�
Dziesi�ciu, dysponuj�ca ca�� sieci� agent�w i donosicieli. Powszechny
podziw budzi�a natomiast wenecka dyplomacja s�u��ca (nie bez podst�-
p�w, intryg, odwracania alians�w) racji stanu pa�stwa zmuszonego do
lawirowania w�r�d niebezpiecznych pot�g - imperium tureckiego, Francji,
Habsburg�w austriackich i hiszpa�skich. Instrukcje w�adz republiki dla amba-
sador�w w Konstantynopolu, Wiedniu, Pary�u, Madrycie, Londynie; depesze
owych ambasador�w weneckich i ich szczeg�owe relacje dla Senatu po zako�-
175
Powszechna historia ustroj�w -pa�stwowych
czeniu misji - stanowi� bezcenny materia� dla poznania historii europej-

skiej czas�w wczesnonowo�ytnych.
Oczkiem w g�owie Wenecjan by�a marynarka wojenna; republika dys-

ponowa�a �wietnymi budowniczymi okr�t�w i admira�ami. Za�ogi rekru-
towano w�r�d Grek�w i Dalmaty�czyk�w. Armia l�dowa tak�e rekruto-
wa�a si� spo�r�d Grek�w, Alba�czyk�w, Chorwat�w (szekspirowski Otel-
lo, znakomity genera�, by� nawet �Murzynem weneckim" lub mo�e, co
mniej prawdopodobne, Maurem). W miar� post�p�w imperium ottoma�-
skiego na Ba�kanach, Wenecjanie mieli coraz wi�cej trudno�ci z rekrutacj�
marynarzy i �o�nierzy. Na okr�tach pojawiali si� wi�niowie, w armii
l�dowej Szwajcarzy, Niemcy, a nawet francuscy hugenoci.
W odr�nieniu od kalwi�skich Niderland�w Wenecja by�a republik�
katolick�. Jednak�e zdoby�a ona sobie taki rodzaj kontroli w�adz �wiec-
kich nad strukturami ko�cielnymi, kt�ry zbli�a� si� do gallika�skich upraw-
nie� kr�l�w Francji. Wywo�ywa�o to, osobliwie po soborze trydenckim,
konflikty z papie�em. By�y one niebezpieczne, gdy� usi�owali je wyko-
rzysta� Hiszpanie gotowi rzuci� pot�ne si�y militarne, aby podda� sobie
republik� weneck�, na prze�omie XVI i XVII w. ostatnie naprawd� nieza-
le�ne pa�stwo w�oskie. Niepodleg�o�� Wenecji ratowa�a w�wczas jej aliant-
ka, Francja - ta sama, kt�ra u schy�ku XVIII wieku r�kami genera�a Bona-
parte zniszczy republik� weneck�.
Rozdzia� dziewi�ty
Absolutyzm ^klasyczny"
Kszta�towanie si� systemu rz�d�w absolutnych, jak ju� by�a o tym

mowa, stanowi�o d�ugi, nie pozbawiony zygzak�w i za�ama�
proces. Instytucje stanowe schodzi�y ze sceny politycznej po-
woli, w niekt�rych krajach nie zosta�y zupe�nie zniszczone. Owszem, zda-
rza�y si� niekiedy szybkie �rewolucje monarchiczne" ustanawiaj�ce ab-
solutyzm. Gdy szlachta du�ska doprowadzi�a kraj na kraw�d� katastrofy
(w wojnie ze Szwecj�), kr�l Fryderyk III zrobi� (1660) taki polityczny
przewr�t, przy poparciu mieszczan Kopenhagi i kleru. Monarchi� elek-
cyjn� przekszta�cono w dziedziczn�, parlament (Rigsraad) zosta� zniesio-
ny, monarcha przej�� w swe r�ce pe�ni� w�adzy ustawodawczej i wyko-
nawczej. Za du�skim przyk�adem poszli w roku 1680 Szwedzi, ale tutaj,
paradoksalnie, zwrot ku absolutyzmowi dokona� si� dzi�ki parlamentowi
(riksdagowi), kt�ry oczywi�cie utrzyma� si� w nowym re�imie. Kr�l Karol
XI by� w�wczas ma�oletni, sztandarem absolutyzmu pos�u�yli si? szwedz-
cy mieszczanie i szlachta: zmiana ustroju mia�a ostrze antyarystokratyczne.
Absolutyzm uchodzi potocznie za polityczn� ekspozytur� spo�ecze�-

stwa feudalnego i dominacji arystokratycznej. Jednak�e ju� wspomniane
wy�ej wydarzenia skandynawskie sygnalizuj�, �e w ustanowieniu rz�d�w
absolutnych mo�e by� zainteresowane mieszcza�stwo. Tak�e z punktu
widzenia ludu nie jest wcale jednoznaczny bilans korzy�ci i strat, jakie
przynosi� absolutyzm. Konfiskowa� on prawa polityczne poddanych. Wsze-
lako jeden z naj�wiatlejszych umys��w O�wiecenia, Condorcet, zwraca�
uwag� na fakt, i� masy ludu praktycznie nie korzysta�y z owych praw
politycznych, za� poskromienie przez absolutyzm �arbitralnej arystokracji,
177
pod kt�rej jarzmem lud cierpi�!" - byto dla mas wa�niejsze od politycz-
nego ubezw�asnowolnienia. Przynajmniej do czasu.
Przyczyny sukces�w absolutyzmu s� kwesti� sporn�. Historycy zwra-

cali cz�sto uwag� na fakt, �e wiek XVII to czas depresji ekonomicznej,
okrutnych wojen, wielkich rewolt ch�opskich. Postrzegano zatem rz�dy
absolutne jako odpowied� na te wyzwania. Mia�y one broni� interesu na-
rodowego (ten motyw akcentuj� badacze zwracaj�cy uwag� przede wszy-
stkim na kryzys ekonomiczny i zagro�enia wojenne) czy te� interesu klasy
rz�dz�cej, szlachty (w obliczu bunt�w ch�opskich). Wolno si� jednak za-
stanawia�, czy nie mieszano przy takich interpretacjach przyczyn ze skut-
kami. Ani wojny, ani ch�opskie rewolty nie spada�y przecie� z nieba jako
dopust Bo�y.
Monarchowie absolutni sk�onni byli s�dzi�, �e zdolno�� nieustannego
prowadzenia wojen stanowi samo sedno �kr�lewskiego rzemios�a"; jeden
z XVII-wiecznych teoretyk�w racji stanu z ca�� powag� twierdzi�, �e pa�-
stwa �s� podobne do tych zwierz�t, kt�re zdychaj�, gdy przestaj� rosn��".
Monarchiczna propaganda nie bez cynizmu gra�a na dwu strunach: zagro-
�enia przez wrog�w i narodowej ambicji. Z kolei rewolty ch�opskie mia�y
w XVII w. niemal zawsze ten sam wsp�lny mianownik: protest przeciwko
wzrastaj�cemu uciskowi podatkowemu. Monarchia absolutna odczuwa�a
nieustaj�cy g��d pieni�dzy i dociska�a �rub� fiskaln�, wywo�uj�c desperac-
kie protesty plebejuszy. Awantumictwo wojenne, owocuj�ce nie samymi
tylko zwyci�stwami, a tak�e niebywa�a rozrzutno�� rz�d�w i ucisk fiskal-
ny - to raczej skutki absolutyzmu ni� wyzwania, kt�re go rodzi�y.
Nie oznacza to, �e propaganda absolutyzmu nie mia�a wp�ywu na stan

�wiadomo�ci spo�ecznej. Has�a narodowej pot�gi, presti�u pa�stwa, obro-
ny przed zagro�eniami zewn�trznymi i konfliktami domowymi trafia�y
do bardzo wielu ludzi z wszystkich stan�w. Absolutyzm obiecywa� podda-
nym racjonalny �ad, stabilizacj�, bezpiecze�stwo i porz�dek. Ludzie sk�on-
ni byli w to wierzy� i cho� doznawali cz�sto bolesnego zawodu - znowu
powracali do owej wiary.
��czy si� to �ci�le z dyskutowan� �ywo modernizacyjn� rol� europej-

skiego absolutyzmu. Czasy wczesnonowo�ytne przynios�y imponuj�cy po-
st�p nauki, techniki, gospodarki; pojawieniu si� solidnych form wczesno-
kapitalistycznych towarzyszy� wzrost roli bur�uazji finansowej, handio-
178
Absolutyzm ,,klasyczny"
wej, wreszcie i przemys�owej. Absolutyzm po cz�ci wspiera� te procesy,

g��wnie po to, by na nich paso�ytowa�. Nie oznacza�o to oczywi�cie re-
zygnacji z tradycyjnych, feudalnych zasad, instytucji, idei. Wszelako bez
owego modernizacyjnego nurtu w polityce absolutyzmu nie osi�gn��by
on takich �rodk�w dzia�ania i takiej si�y, jakie sta�y si� jego udzia�em
w drugiej po�owie XVII i w XVIII w. Dwoiste oblicze absolutyzmu, tra-
dycyjne i modernizacyjne, widoczne jest w jego instytucjach politycznych,
ale tak�e w ideologicznych uzasadnieniach.
/. Legitymizacja absolutyzmu
Kontrola monarch�w nad strukturami ko�cielnymi pozwala�a bez po-

litycznego ryzyka akcentowa� boskie pochodzenie ich w�adzy, i to w nie-
ledwie bizanty�skim stylu. Absolutnej w�adzy Boga nad �wiatem (prote-
stantyzm jeszcze wyostrzy� ten obraz) odpowiada�a r�wnie absolutna w�a-
dza kr�l�w nad ich krajami. B�g stworzy� �wiat z chaosu i powierzy�
utrzymanie spo�ecznego �adu na ziemi monarchom. To oni s� sklepieniem
spo�ecznego kosmosu; gdyby sklepienie mia�o run��, pogr��yliby�my si�
ponownie w chaosie ludzkich nami�tno�ci i egoizm�w. St�d wynika� obo-
wi�zek bezwzgl�dnego pos�usze�stwa naszym w�adcom, kt�rzy s� obra-
zem Boga na ziemi. Ich w�adza jest elementem prawdziwie boskim, wy-
nosi ich ponad zwyk�ych �miertelnik�w jako p�boskie istoty, jako Bo�y
promie� o�wietlaj�cy ziemi�. �Zas�u�y�, by w naszych �wi�tyniach zaj��
drugie miejsce po Bogu" - pisa� o kr�lu Francji XVII-wieczny poeta Mal-
herbe. Ju� nie tylko bunt, ale i �szemranie" przeciwko rozkazom monar-
chy stanowi�o grzech �miertelny.
Ta tradycyjna argumentacja czyni z absolutyzmu system bezaltema-

tywny i bezdyskusyjny: musi on by� akceptowany tak samo, jak bez dys-
kusji przyjmujemy nast�pstwo p�r roku, z�� i dobr� pogod�, �ycie i �mier�.
W�adza absolutna nikomu nie gwarantuje indywidualnej pomy�lno�ci, lecz
za to ca�ej wsp�lnocie politycznej zapewnia �ad, oddziela j� od przepa�ci
chaosu. T� religijn� legitymizacj� uzupe�nia�y jeszcze argumenty o jej
dawno�ci (jest to system wypr�bowany przez naszych przodk�w i by�oby
arogancj� mniema�, �e wiemy lepiej jak rz�dzi� pa�stwem ni� nasi oj-
179
cowie). Takie tradycjonalistyczne uzasadnienia s� legitymizacj� a priori:
uprawomocniaj� w�adz� tym, czym ona jest, a nie rezultatami, jakie osi�ga.
W XVIII w. upowszechnia�a si� wszak�e inna argumentacja, wedle

kt�rej - by u�y� formu�y Francisa Bacona - racje pot�gi pa�stwa (reasons
ofpower) i racje dobrobytu poddanych (reasons ofplenty) s� warto�ciami
solidarnymi. W�adz� absolutn� legitymizuj� zatem jej osi�gni�cia, korzy-
stne dla poddanych: nie tylko lad i bezpiecze�stwo, lecz tak�e wzrost
zamo�no�ci og�lnej i pomy�lno�� indywidualna. Do takich uzasadnie�
a posteriori odwo�ywali si� apologeci absolutyzmu francuskiego i du�-
skiego, pruskiego i toska�skiego. Sprzyja�a podobnej reorientacji dobra
koniunktura ekonomiczna XVIII w.: po d�ugiej stagnacji poprzedniego
stulecia zacz�a si� ona rozgrzewa� i mniej wi�cej od 1720 r. przynios�a
bardzo d�ugi okres gospodarczego wzrostu.
Poparta faktami socjoekonomicznymi, taka legitymizacja absolutyzmu mia�a

wielk� si�� perswazyjn�. Mog�a przypisa� si� do wp�ywowej w XVIII w.,
mieszcza�skiej filozofii utylitaryzmu, wedle kt�rej moralne jest to, co spo-
�ecznie u�yteczne. Taka laicka moralno�� sz�a w parze z post�pem reli-
gijnego sceptycyzmu w�r�d spo�ecznych elit. Im cz�ciej w�tpiono w to,
�e monarchowie s� (i kiedykolwiek byli) namiestnikami Boga na ziemi,
tym wa�niejsze stawa�y si� oczekiwania, i� b�d� oni dzia�a� zgodnie z za-
sad� u�yteczno�ci, tzn. pomna�a� korzy�ci i redukowa� niedogodno�ci
ludzkiego bytowania. Chwalcy absolutyzmu to w�a�nie poddanym obie-

cywali.
Ta metoda legitymizacji, nader skuteczna, by�a jednak dla w�adzy ryzy-

kowna, a nawet niebezpieczna. W takiej trze�wej, mieszcza�sko-utylita-
rystycznej perspektywie absolutyzm przestawa� by� elementem koniecz-
nego porz�dku �wiata i poddawa� si� weryfikacji przez poddanych, zgod-
nie ze star� obserwacj� Arystotelesa, �e zalety bankietu ocenia� b�d� lepiej
biesiadnicy ni� kucharz. Mog�o to sugerowa� mo�liwo�� zmiany z�ego
kucharza czy nawet �le urz�dzonej kuchni. Obro�cy absolutyzmu starali
si� wprawdzie udowodni�, �e tylko wszechw�adza monarchy gwarantuje
pomy�lno�� poddanych: tylko absolutyzm zapewnia spok�j i �ad, koniecz-
ne warunki dobrobytu; jedynie absolutny monarcha mo�e niczego nie ��-
da� dla siebie, bo ma ju� wszystko, zdolny jest wi�c dzia�a� w interesie
powszechnym; stoj�c najwy�ej i maj�c pe�n� wiedz� o stanie pa�stwa
180
Absolutyzm ..klasyczny"
dostrzega ze szczytu �w interes powszechny w g�szczu interes�w party-

kularnych. Twierdzenia owe by�y jednak empirycznie sprawdzalne. W�a-
dza absolutna przekonuj�ca poddanych, �e to jej rz�dy s� przyczyn� po-
my�lno�ci powszechnej, ryzykuje mocno, i� poddani z�o�� na ni� odpo-
wiedzialno�� za za�amanie si� koniunktury, stagnacj� i kryzys. W�wczas
absolutny w�adca mo�e znale�� si� w po�o�eniu szwedzkiego Gustawa
Wazy, kt�ry o ma�o nie straci� by� korony, gdy na sejmie 1527 r. roz-
w�cieczeni pos�owie ch�opscy obci��ali go win� za trzy kolejne lata fa-
talnej pogody i nieurodzaj�w.
Tote� roztropni apologeci absolutyzmu nie rezygnowali bynajmniej ze

staro�wieckich, niemodnych argument�w o Bo�ym namiestnictwie mo-
narchy i niewzruszonej trwa�o�ci �monarchii naszych ojc�w i dziad�w".
Argumenty owe zdawa�y si� stwarza� os�on� na wypadek niepowodze�
i kryzys�w. Nie zawsze skuteczn�. Gdy po d�ugim okresie pomy�lno�ci
przychodzi stagnacja i regres, frustracje s� szczeg�lnie g��bokie. We Fran-
cji XVIII w. Ludwik XV rz�dzi� bardzo �le, ale wspiera�a go dobra ko-
niunktura ekonomiczna; jej za�amanie pogr��y�o, u schy�ku stulecia, rz�-
dz�cego du�o lepiej Ludwika XVI. M�g� zapobiec katastrofie reformuj�c
g��boko system polityczny, ale tak inteligentny, niestety, nie by�; argu-
menty o Bo�ej misji kr�l�w ju� nie by�y do�� przekonywaj�ce, by po-
wstrzyma� kl�sk� absolutyzmu.
//. Granice w�adzy absolutnej
Absolutyzm bywa niekiedy postrzegany jako zapowied�, bardzo jeszcze

niedoskona�a, XX-wiecznych totalizm�w; brakowa� mu tylko mia�o odpo-
wiednich �rodk�w kontroli spo�ecze�stwa. Jest to nietrafne: absolutyzm
�klasyczny" nie tylko nie mia� do�� rodk�w, ale r�wnie� i takiej ambicji,
by kontrolowa� szczelnie ca�y obszar pa�stwa i ca�� jego populacj�. Nie
zamierza� obstawia� wszystkich p�l i o wszystkim decydowa�. Koncentro-
wa� sw�j monopol decyzyjny na tych obszarach, kt�re uznawa� za istotne.
Zdarza�o si� zreszt�, �e owe decyzje przekracza�y mo�liwo�ci dzia�ania

pa�stwa absolutnego, kt�re ponosi�o w�wczas dotkliwe pora�ki. Gdy Lud-
wik XIV skasowa� nantejski edykt tolerancyjny i narzuci� hugenotom bar-
181
dzo srogie rygory, zabroni� im m.in. pod surowymi karami opuszczania

granic kr�lestwa. Rz�d nie mia� jednak do�� si�y, by �ci�le kontrolowa�
ruch graniczny i na przek�r kr�lewskim edyktom (1685) w ci�gu kilku
lat oko�o dwustu tysi�cy protestant�w uciek�o z Francji do Szwajcarii,
Anglii, Holandii i Niemiec. Os�abi�o to powa�nie francusk� gospodark�,
w kt�rej hugenoci odgrywali du�� rol�, i wzmocni�o kraje s�siednie. Nieco
p�niej kr�l pruski Fryderyk Wilhelm I, w duchu polityki kameralizmu,
zacz�� wojn� z importem wielu towar�w przemys�owych; mimo brutal-
no�ci tej walki (m.in. policja otrzyma�a polecenie zdzierania z kobiet stro-
j�w uszytych z przemycanego materia�u) - kontrabanda kwit�a w najlep-
sze. W tym samym czasie car Piotr I postanowi� zaprz�c ca�� rosyjsk�
szlacht� do s�u�by pa�stwowej, wojskowej lub cywilnej. Od r. 1714 dobra
szlacheckie m�g� dziedziczy� tylko jeden syn (niekoniecznie najstarszy);
pozostali synowie od 15 roku �ycia musieli si� stawia� do obowi�zkowej

i do�ywotniej s�u�by dla pa�stwa. Aby podnie�� jako�� tej s�u�by, narzu-
cono szlachcie (z regu�y ma�o pi�miennej) obowi�zek opanowania sztuki
czytania, pisania i rachowania; kto si� takimi umiej�tno�ciami nie wyka-
za�, nie dostawa� zgody na o�enek. Mimo bardzo surowych kar dla uchy-
laj�cych si� od s�u�by pa�stwowej, system �w od pocz�tku dzia�a� �le;
carowa Anna bardzo go wi�c ograniczy�a, a car Piotr III musia� go zlik-
widowa�, przywracaj�c �wolno�� szlachty".
Pa�stwo absolutne rozszerzy�o wydatnie zakres swej ingerencji w sfer�

�ycia spo�ecznego - poprzez rozbudow� kontroli policyjnej nad podda-
nymi, aktywn� i bardzo woluntarystyczn� polityk� gospodarcz�, rozwija-
nie infrastruktury transportowej itd. Cytowane wy�ej przyk�ady pokazuj�
jednak, �e nawet w tych dziedzinach techniczne bariery parali�owa�y za-
mys�y w�adzy. A nie by�y to bariery jedyne, gdy� istnia�y obok nich istot-
ne ograniczenia spo�eczne.
Bariery techniczne dzia�a� w�adzy absolutnej to przede wszyst-

kim szczup�o�� personelu wykonawczego (policji, �andarmerii, celnik�w,
stra�y granicznej), ale tak�e s�abo�� rodk�w ��czno�ci. Niewiele si� tu
zmieni�o od p�nego �redniowiecza, urz�dnicy i dygnitarze ci�gle zdani
byli na pow�z konny i �aglowiec. Szczyty szybko�ci osi�ga�a, jak w XIV w.,
poczta kurierska z rozstawnymi ko�mi. Ale w ten spos�b depesza docie-
ra�a z Pary�a do odleg�ych, pirenejskich prowincji w 10-12 dni; w Rosji
182
w�dr�wka pilnych wiadomo�ci trwa�a ca�ymi miesi�cami. W wi�kszo�ci

pa�stw Europy (wyj�tek stanowi�a tu Anglia i, od po�owy XVIII w., Fran-
cja) drogi by�y z�e, �niegi, deszcze, roztopy parali�owa�y ruch, �egluga
zale�na by�a od wiatru. Podr� z metropolii do odleg�ych posiad�o�ci ame-
ryka�skich trwa�a 2-3 miesi�ce, do faktorii indyjskich czy na hiszpa�skie
Filipiny - 10-12 miesi�cy.
Tam, gdzie na urz�dy przyszli pracowici i wykszta�ceni bourgeois, bar-

dzo si� poprawi� stan informacji, buchalterii i statystyki pa�stwowej. Jed-
nak�e i w tej dziedzinie ambicje pa�stwa absolutnego by�y nieraz ponad
stan. Od dawna zdawano sobie spraw� ze znaczenia, jakie ma przetrwanie
dokumentu publicznego, ale dopiero absolutyzm zacz�� takie dokumenty
produkowa� w nieznanej uprzednio skali. Przechowywanie olbrzymiej do-
kumentacji stwarza�o problemy. Absolutyzm hiszpa�ski po�wi�ci� na ten
cel wielki zamek w Simancas, na p�noc od Madrytu. Gromadzono tam
starannie dokumenty publiczne, wszelako prymitywizm techniki archiwal-
nej sprawi�, �e rych�o obs�uga archiwum zacz�a si� gubi� w ca�ej teJ
g�rze papieru. W XVIII w. mno�y�y si� spisy dla potrzeb statystyki de-
mograficznej czy ekonomicznej, ale - przy najwi�kszej cho�by staranno�ci
rachmistrz�w - brak naukowych podstaw takiej pracy bardzo obni�a� war-
to�� owych spis�w; kategoryzacja poj�� cz�sto nie przystawa�a do opisy-
wanej rzeczywisto�ci, sumowano warto�ci niejednorodne, urz�dnicy spiso-
wi nie zawsze rozumieli cel swojej pracy i intencje w�adz zwierzchnich.
To zreszt� sygnalizuje inny jeszcze problem: w odr�nieniu od w�adz
wy�szych, �wiat�ych i profesjonalnych, aparat wykonawczy grzeszy� cz�-
sto brakiem wykszta�cenia i zawodowej sprawno�ci.
Bodaj jeszcze wa�niejsze by�y bariery spo�eczne dzia�ania rz�-

d�w absolutnych. Kontrol� populacji pa�stwa ogranicza�a s�aba g�sto��
zaludnienia. W XVIII w. wynosi�a ona w Europie �rednio kilkana�cie �dusz"
na km2, ale w Rosji europejskiej ju� ledwo dwie. Co wa�niejsze, spo�e-
cze�stwa �wczesne by�y ma�o przejrzyste w rezultacie istnienia ca�ej sieci
przywilej�w, wyj�tk�w, immunitet�w, egzempcji, dystynkcji, lokalnych regu�
prawnych... Absolutyzm jest wi�c daleki od klarowno�ci i uniformizmu
nowoczesnych rz�d�w scentralizowanych. W tym g�szczu absolutna w�a-
dza porusza�a si� nie bez trudu, niekiedy wr�cz po omacku. Je�li nie kwa-
pi�a si� do reform upraszczaj�cych �w stan, to nie wy��cznie z obawy
183
przed oporem materii spo�ecznej. Zr�nicowana i nieprzejrzysta sytuacja

spo�eczna utrudnia�a formowanie si� mi�dzygrupowych solidarno�ci i po-
zwala�a - przy zachowaniu pewnej zr�czno�ci dzia�ania - stosowa� wy-
godn� dla w�adzy regu�� dziel i rz�d�".
Urz�dnicy, zw�aszcza lokalni i miejscy, ulegali nierzadko �yczeniom

i naciskom elit lokalnych: woleli narazi� si� ministrowi ni� miejscowym
notablom, bo urz�dnikowi w nie�asce przychylne elity nie dawa�y zgin��.
Taka reasekuracja by�a szczeg�lnie potrzebna funkcjonariuszom ca�kowi-
cie zale�nym od kapry�nego despotyzmu w�adzy rz�dowej, to znaczy tam,
gdzie nie wykszta�ci� si� system sprzedawalno�ci urz�d�w.
Reglamentacyjne zap�dy absolutyzmu wymaga�y, jak wspomnieli�my,

wiedzy o spo�ecze�stwie, a w szczeg�lno�ci jego statystycznego opisu.
Tymczasem brak zaufania do w�adzy sk�ania�, osobliwie ni�sze warstwy
spo�eczne, do ukrywania i deformowania danych: podejrzewano bowiem,
�e intencje rz�du nie s� niewinne i podawanie prawdy mo�e poddanym
tylko zaszkodzi�. Z kolei szlachta, zw�aszcza w Europie wschodniej, obu-
rza�a si� na to, �e rz�d chce j� �liczy� jak Murzyn�w" lub �e pragnie
rachowa� jej maj�tek i �jej" ch�op�w (dobrym przyk�adem jest �w gali-
cyjski szlachcic z �Popio��w" �eromskiego, rozz�oszczony na austriac-
kiego komisarza zapowiadaj�cego �konskrypcj� dusz ch�opskich"). Wre-
szcie tam, gdzie urz�dnik poddany by� wspomnianemu wy�ej kapry�nemu
despotyzmowi zwierzchnik�w, sami funkcjonariusze sk�onni byli fa�szo-
wa� statystyki z obawy, �e niekorzystny obraz sytuacji rozgniewa wy�sz�
w�adz�.
Wszystkie takie ograniczenia, techniczne i spo�eczne, uniemo�liwia�y

rz�dom absolutnym pe�n� kontrol� terytorium- pa�stwa i jego ludno�ci.
Absolutyzm, nawet gdyby tego pragn��, nie by�by w stanie realizowa�
totalitarnego idea�u w�adzy, kt�ra o wszystkim wie i o wszystkim decy-
duje, przede wszystkim w sferze spraw publicznych, ale te� z ci�kimi
konsekwencjami dla �ycia prywatnego jej poddanych. Ludwik XIV czy
te� Piotr Wielki to nie totalitarni dyktatorzy w dwudziestowiecznym wy-

daniu.
Na czym wi�c w istocie polega� absolutyzm w�adzy? Przede wszystkim

na tym, �e nikt nie m�g� kontrolowa� i powstrzymywa� arbitralnej woli
(francuski bon plaisir) monarchy. Teoretycznie uznawano, i� monarcha
184
Absolutyzm �klasyczny"
ma obowi�zek zatrzyma� si� przed t� granic�, kt�r� wytycza prawo Bo�e:
by�o to jednak, jak zobaczymy, ograniczenie iluzoryczne. Okoliczno�ci

faktyczne parali�owa�y nieraz zamys�y w�adc�w, zamys�y zbyt ambitne
lub zbyt ju� karko�omne. Jednak�e nieprzewidywalna arbitralno�� monar-
ch�w polega�a na tym, i� w�adza mog�a ka�demu, w ka�dej chwili i pod
ka�dym pretekstem zala� sad�a za sk�r�; dotyczy�o to i mo�nych, i ma-
luczkich. Dla takich dzia�a� monarchia absolutna mia�a do�� si� i �rodk�w.
Symbolem takiego despotyzmu by�y s�awetne listy piecz�towane (lettres
de cachet), na mocy kt�rych ka�dy poddany m�g� by� wtr�cony do wi�-
zienia i trzymany w nim - cho�by i do�ywotnio - bez �adnego procesu
s�dowego i wyroku.
///. Monarcha
�Suwerenno�� jest niepodzielna jak punkt w geometrii" - twierdzi�

wybitny teoretyk absolutyzmu XVII-wiecznego, Cardin Le Bret. Ozna-
cza�o to, i� absolutny w�adca z nikim nie dzieli� si� sw� wszechw�adz�;
traktowana dos�ownie formu�a Le Breta wymaga�a, by ka�da decyzja w�ad-

cza by�a wyrazem monarszej woli. W rzeczywisto�ci ka�da w�adza jed-
nostki ma jednak ograniczon� �pojemno��": nawet bardzo ambitny i pra-
cowity monarcha (jak Ludwik XIV, Fryderyk II pruski czy J�zef II au-
striacki) nie by� w stanie panowa� nad ca�ym ruchem pa�stwowej machiny.
W skali centralnego zarz�du pa�stwa �redniej wielko�ci, jak Prusy Fryde-
ryka Wilhelma I i Fryderyka II, kr�l m�g� ogarn�� procesy decyzyjne:
z gabinetu kr�l�w pruskich wyekspediowano w tamtym czasie kilkaset

tysi�cy decyzji sygnowanych przez w�adc�. W wielkich pa�stwach, jak
Rosja, Hiszpania, Francja, zadanie takie przekracza�o si�y jednego cz�o-
wieka. Fasad� niepodzielnej suwerenno�ci w�adcy ratowano przy pomocy
fikcji. Zaufani sekretarze kr�lewscy otrzymywali prawo imitowania mo-
narszego podpisu i sk�adali go na standardowych decyzjach administracji
centralnej, kt�re w ogromnej liczbie wychodzi�y z dworu. Nie zawsze
jednak potrafiono unikn�� zamulenia" kana��w decyzyjnych. Co si� tyczy
administracji lokalnej - delegowanie uprawnie� decyzyjnych monarchy
by�o nieuniknion� konieczno�ci�. Wszelako delegowanie w�adzy urz�d-
185
nikom, czy to centralnym czy lokalnym, nie by�o postrzegane jako po-
dzia� suwerennej w�adzy.
Je�li absolutnemu monarsze brakowa�o pracowito�ci, umiej�tno�ci po-

dejmowania decyzji czy wr�cz woli rz�dzenia - suwerenna w�adza de
facto ulega�a podzia�owi: pod mniej lub bardziej wnikliw� kontrol� monar-
chy pojawia� si� pierwszy minister (Richelieu przy Ludwiku XIII,
hrabia Olivares przy hiszpa�skim Filipie III, ksi�� Buckingham przy an-
gielskim Jakubie I, kanclerz Oxenstiema przy szwedzkiej kr�lowej Krysty-
nie itd.). Oczywi�cie, zdarza�y si� jeszcze inne sytuacje: monarcha absolut-
ny a kompletnie nieudolny m�g� abdykowa�, m�g� te� pa�� ofiar� zamachu.
To ostatnie uchodzi�o za specjalno�� rosyjsk�, o systemie politycznym
Rosji m�wiono, i� jest to samodzier�awie temperowane carob�jstwem.
Rosja zna�a zreszt� r�wnie� system pierwszych ministr�w, car�w de facto:
po �mierci Piotra Wielkiego tron obj�a wdowa po nim, carowa Katarzyna I,

ongi� kochanka pot�nego bojara Aleksandra Mienszykowa. Podczas dwu-
letniego panowania imperatorowej Katarzyny I pa�stwem rz�dzi� w�a�nie
ksi�� Mienszykow, kt�ry skumulowa� kilka dygnitarstw pa�stwowych,

w�r�d nich tytu� generalissimusa imperium.
Wszechw�adza monarch�w (lub ich sobowt�r�w, pierwszych

ministr�w) teoretycznie zatrzymywa�a si� przed powag� prawa Bo�ego. Ale
ze swych poczyna� monarcha sk�ada� mia� rachunki tylko przed samym
Bogiem; przed naruszeniem prawa Bo�ego powstrzymywa� go wi�c mo-
g�a jedynie obawa przed sankcjami pozaziemskimi. Absolutny w�adca,
maj�cy silny wp�yw na Ko�ci� krajowy i na miejscowe uniwersytety,
by� w stanie znale�� spolegliwych ekspert�w, teolog�w i prawnik�w, kt�rzy
potrafili - w razie pilnej potrzeby - uzasadni� zgodno�� monarszych dzia-
�a� z Bo�ym prawem. Byli jeszcze w zapasie teoretycy racji stanu g�osz�-
cy, �e w sytuacji wy�szej konieczno�ci pa�stwowej owa racja stanu po-
zwala monarsze po prostu zawiesi� dzia�anie wszystkich norm prawa, tak-
�e i Bo�ego, w imi� ratowania pa�stwa i �adu spo�ecznego przed chaosem.
W praktyce natomiast swobod� manewru absolutnych w�adc�w ogra-

nicza�y r�ne - by u�y� nowoczesnej formu�y - grupy nacisku: koterie
dworskie, rodzina monarchy, klany arystokratyczne, struktury ko�cielne,
organizacje gospodarcze... Ich podstawowym celem by�o wywieranie pre-
sji na monarch� i kszta�towanie jego decyzji. Si�gaj�ce wy�ej ambicje
186
Absolutyzm � Klasyczny"
takich grup przynosi�y z regu�y efemeryczne tylko sukcesy. W 1730 r.

koteria dygnitarzy narzuci�a rosyjskiej imperatorowej Annie tzw. kondyc-
je, kt�re praktycznie k�ad�y kres rz�dom absolutnym i grozi�y Annie z�o-
�eniem z tronu, gdyby owe kondycje naruszy�a. Jednak�e carowa znalaz�a
poparcie �rodowisk szlacheckich, rych�o publicznie przedar�a dokument
zawieraj�cy ,,kondycje" i przywr�ci�a samodzier�awie. P�niej (1763) ca-
rowa Katarzyna II podobnie post�pi�a z podpisanym ju� manifestem, w kt�-
rym godzi�a si� przyj�� narzucon� jej dygnitarsk� kuratel�.
Trwa�e natomiast wp�ywy osi�ga�y grupy maj�ce �atwy dost�p do ucha

monarchy: jego �ony, faworyty i bracia, wielkie klany arystokratyczne,
finansi�ci, dostojnicy ko�cielni powi�zani z dworem. Grupy te mia�y swo-
ich protegowanych i natr�tnie a skutecznie stara�y si� u kr�la o stanowiska
dla nich. Owe kreatury ludzi wp�ywowych ci�gn�y z kolei za sob� w�as-
nych krewniak�w i klient�w; powstawa�y w ten spos�b ca�e hierarchie
klientelame. Klasycznym przejawem dzia�ania wielkich rod�w arystokra-
tycznych by�o �rozpychanie" sk�adu �cis�ych rad kr�lewskich. Absolu-
tyzm wykazywa� tendencj� do komponowania tych �sztabowych" ekip
z ludzi kompetentnych i zdolnych - bez wzgl�du na ich pozycj� w feu-
dalnej hierarchii. Wielkie rody nie rezygnowa�y jednak z lokowania w ta-
kiej radzie monarszej swych przedstawicieli, �najlepiej urodzonych", cho�by
nie grzeszyli oni bystro�ci� i fachow� wiedz�. Gdy ju� osi�ga�y ten cel,
rada traci�a zalety wysokich kompetencji, co sk�ania�o w�adc�w do two-
rzenia (pod inn� nazw�) nowego organu sztabowego, o w�skim i �ci�le
fachowym sk�adzie.
Na dworach Habsburg�w, tak austriackich, jak hiszpa�skich, spore wp�y-

wy potrafi�y osi�ga� r�nie skomponowane grupy duchownych. We Fran-
cji Ludwika XV olbrzymie wp�ywy polityczne zdoby�a koteria skupiona
przy kr�lewskiej faworycie, markizie de Pompadour. Mocnymi grupami
nacisku byli tak�e bogaci bourgeois: bankierzy (r�wnie� obcego pocho-
dzenia, Szwajcarzy, Holendrzy i Anglicy) oraz tzw. dzier�awcy generalni.
Dzier�awa Generalna to sp�ka czterdziestu milioner�w, kt�ra od lat 20-
tych XVIII w. otrzymywa�a we Francji, co sze�� lat, dzier�aw� domen
kr�lewskich i podatk�w po�rednich. Wp�yw bankier�w i dzier�awc�w ge-
neralnych na polityk� ekonomiczn� monarchii by� bardzo znaczny i cz�sto
przelewa� si� na obszar �czystej" polityki.
187
Jean Bodin t�umaczy�, �e znamieniem suwerenno�ci jest w�adza pra-

wodawcza: suwerenna w�adza ma monopol tworzenia nowych praw,
a tak�e zmieniania i uchylania praw dawnych, tak zwyczajowych jak sta-
nowionych przez ni� sam� i przez J'ej poprzednik�w. Zauwa�my, �e abso-
lutyzm, mimo du�ej aktywno�ci ustawodawczej, wi�cej zmienia� ni� stanowi�
innowacji.
Z kolei Monteskiusz upowszechni� pogl�d, �e mi�dzy monarchi� (eu-

ropejsk�) a despotyzmem (azjatyckim) r�nica jest klarowna: w monarchii
�rz�dzi jeden cz�owiek, ale na podstawie praw sta�ych i wiadomych",
natomiast w despotyzmie �jeden cz�owiek, bez praw i bez prawide�, pod-
daje wszystko swojej woli i swoim kaprysom". Jednak�e poddany abso-
lutnego w�adcy m�g� �acno doj�� do wniosku, �e w rzeczywisto�ci mi�dzy
monarchi� i despocj� nie ma jakiego� chi�skiego muru.
Taka sama konkluzja wynika�a ju� zreszt� z fundamentalnego dzie�a

Monteskiusza (O duchu praw). Uwa�ny czytelnik znajdowa� tam wywody
(nazbyt optymistyczne zreszt�) o tym, �jak usilnie rz�d moskiewski stara
si� wyj�� z despotyzmu", Z drugiej strony, znajdowa� uwagi o pokusach,
nawiedzaj�cych monarchie, by imitowa� despotyczne sposoby rz�dzenia,
kt�re wydawa�y si� tak �atwe i wygodne. Grozi�o to spe�zaniem monarchii
do poziomu despocji. �Wszystkie monarchie zatracaj� si� w despotyzmie,

tak jak rzeki w morzu" - pisa� Monteskiusz.
Poddany monarchii absolutnej nie m�g� twierdzi�, �e w jego pa�stwie

brak �praw sta�ych i wiadomych"; m�g� nawet dochodzi� do przekonania,
�e jest ich a� za du�o. Trudno by�o te� nie dostrzec, �e pod rz�dami
absolutnych w�adc�w - od Petersburga przez Berlin i Wiede� a� po Pary�
i Lizbon� - podejmowano mniej lub bardziej udane wysi�ki uporz�dko-
wania praw, ich racjonalizacji, ujednolicenia, humanizacji.
Z drugiej strony, wida� by�o go�ym okiem, �e prawa absolutnej mo-

narchii cz�sto nie by�y a� tak �sta�e" i �wiadome", jak tego ��da�a defi-
nicja Monteskiusza. I �e nieraz - podobnie jak si� to dzia�o w despocjach -
prawa owe traci�y moc ulegaj�c kaprysom w�adcy. Gor�czkowa aktyw-
no�� prawodawcza monarch�w wstrz�sa�a poczuciem sta�o�ci porz�dku
prawnego, a nowe regulacje prawne z trudem dociera�y do �wiadomo�ci
poddanych. Mogliby oni powiedzie� swemu monarsze to samo, co w sce-
188
Absolu tyzm ,, klasyczny "
nie s�du m�wi kr�lowi Alicja w Krainie Czar�w: �To nie jest przepisowy
przepis, bo wymy�li�e� go przed chwil�".
Od rzymskich czas�w powtarzane by�o wezwanie Katona pod adresem

rz�dz�cych: �Szanuj prawo, kt�re sam wyda�e�". Je�li wi�c nawet godzo-
no si� przyzna� absolutnemu w�adcy rol� wy��cznego gospodarza prawa,
to jednak oczekiwano, �e b�dzie on szanowa� porz�dek prawny. Owszem,
monarcha m�g� ka�d� norm� zmieni� lub znie��, to jego dobre prawo.
P�ki jednak tego nie uczyni�, powinien owej normy przestrzega�. Tym-
czasem w systemie rz�d�w absolutnych monarcha od ka�dej normy m�g�
si� uchyli�, zrobi� od niej wyj�tek, ka�d� spraw� rozstrzygn�� wbrew obo-
wi�zuj�cemu prawu, naruszy� wszystkie zasady i procedury. Dobrze to
wyra�a o�wiadczenie Ludwika XVI wyg�oszone w s�dzie najwy�szym
p�tora roku przed rewolucj�: �To jest legalne, poniewa� ja tego chc�".
Oznacza�o to, �e bez wzgl�du na obowi�zuj�cy stan prawny ka�dy wyraz
woli monarszej ma moc prawa. W�adca, nie zmieniaj�c wcale prawa, m�g�
je prze�amywa� kapry�nymi, jednorazowymi aktami despotycznej woli.
O�wieceni chwalcy absolutyzmu pruskiego, g��wnie zreszt� Francuzi

- faworyci Fryderyka II, wyrabiali Prusom wyj�tkow� na tym tle renom�
praworz�dno�ci. Wyra�a�a to doskonale najzupe�niej fa�szywa opowie��
o m�ynarzu z Sanssouci, kt�ry w cywilnoprawnym sporze z kr�lem z zau-
faniem odwo�uje si� do s�du (�S� jeszcze s�dziowie w Berlinie!") i odnosi
sukces, a w�adca �w wynik respektuje. By�o to kompletnie zdeformowane
echo sporu cywilnego m�ynarza Arnolda z pewnym junkrem - sporu, w kt�ry
Fryderyk II wkroczy� po stronie m�ynarza, gwa�c�c brutalnie prawo i nie-
zawis�o�� s�d�w. Takich narusze� obowi�zuj�cego prawa Fryderyk Wiel-
ki pope�ni� niema�o, m.in. przez ca�e lata i dziesi�ciolecia trzyma� Bogu
ducha winnych ludzi w wi�zieniach bez wyroku, a na s�dy wywiera� ogrom-
n� presj�. Z punktu widzenia elementarnej praworz�dno�ci (co nie prze-
s�dza jeszcze pozytywnej oceny samych norm prawa) niekt�rzy pomniejsi
w�adcy niemieccy czy wielki ksi�� Toskany Leopold bardziej zas�u�yli
na uznanie ni� pruscy Hohenzollernowie z Fryderykiem Wielkim na czele.
JWêrfina historia ustroj�w pa�stwowych
IV. Administracja
Osobliwo�ci� pa�stwa absolutnego by�a sk�onno�� do pos�ugiwania si�

orgiami kolegialnymi, zar�wno w zarz�dzie centralnym, jak
i lotnym. Absolutny w�adca s�dzi�, �e formuje w ten spos�b struktury
adini^stracyjne bardziej wszechstronne (w kolegium mo�na przecie� lo-
kow30 ludzi r�nych talent�w i kompetencji), a zarazem uczciwsze i bar-
dziej Ustronne. Obawia� si� tak�e, i� urz�dy jednoosobowe daj� dygnita-
rzom î�cej szans rywalizowania z najwy�szym suwerenem i wyrywania
mu jakiej� cz�ci jego w�adzy. Kolegia wydawa�y si� dla w�adzy bezpiecz-
niejsi; je�li nawet mia�y swoich szef�w, to ich rola by�a raczej porz�dko-
wa ((la og� rozstrzygali tylko w przypadku r�wno�ci g�os�w). Urz�dy
kolegNne zdawa�y si� gwarantowa� utrzymanie ci�g�o�ci polityki, unikano
wi�c dzi�ki ich dzia�aniu gwa�townych zwrot�w. Lepiej te� s�u�y�y idei
stopni�\vej i p�ynnej wymiany kadr: mo�na by�o spokojnie przygotowy-
wa� H^t�pc�w i wprowadza� ich po kolei na stanowiska. Dla poddanych
owa Agialno�� administracji r�wnie� nios�a korzy�ci, bo sprzyja�a ochronie
praw i Przywilej�w jednostek, stan�w, miast, prowincji. W obliczu kapry�-
nego, ^przewidywalnego despotyzmu w�adc�w oci�a�o��, rutyna, po-
wolno�� dzia�ania organ�w kolegialnych by�y niejak� os�on� (nie zawsze
oczyÔie skuteczn�) przed arbitralno�ci� lekcewa��cego prawo despoty.
Kolsgialno�� mia�a jednak i s�abo�ci. Podzia� kompetencji pomi�dzy

organy Jednoosobowe by� �atwiejszy i nie wywo�ywa� takich spor�w kom-
petencyJriych, jak w systemie urz�d�w kolegialnych, w kt�rym rozmywa�a
si� te� �dpowiedzialno�� za podj�te decyzje. Znacznie trudniejsze koor-
dynoW^lie dzia�a� takich cia� zbiorowych spada�o nieuchronnie na mo-
narcha kt�remu znacznie �atwiej by�o pracowa� z gabinetem ministr�w
ni� z kolegiami. Wreszcie, oci�a�o�� dzia�ania urz�d�w kolegialnych po-
wodo^tt powolno�� funkcjonowania maszyny pa�stwowej i du�e straty

energii.
Szc^g�lnie skomplikowana i chaotyczna by�a struktura bardzo licz-

nych ko^gialnych urz�d�w centralnego zarz�du w Rosji, tzw. prikaz�w.
Od 17l7 r. Piotr I zast�powa� je wi�c du�o nowocze�niej pomy�lanymi
kolegia!"1 w stosunkowo niewielkiej liczbie. W Hiszpanii funkcjonowa�y
rady (cfêjos), w Austrii kolegia z tytu�em �nadwornych": Nadworna
190
Absolutyzm .,klasyczny"
Kancelaria, Nadworna Rada Wojenna, Nadworna Izba Skarbowa itd. W Pru-

sach mia� wzi�cie przymiotnik �generalny": Generalne Dyrekto�um, Ge-
neralny Komisariat Wojny; ale i urz�dy centralne z nazw� ministerstwa
mia�y kolegialny charakter: Ministerstwo Sprawiedliwo�ci, Ministerstwo
Gabinetowe (to drugie zajmowa�o si� sprawami zagranicznymi). Niety-
powy system przyj�� absolutyzm francuski. Przy kr�lu funkcjonowa�y ra-
dy: Wysoka Rada jako organ sztabowy, Rada Depesz do spraw admini-
stracji wewn�trznej, Rada Stron jako s�d kasacyjny, Rada Finans�w. By�y
jednak i jednoosobowe urz�dy: czterej ministrowie z tytu�em sekretarzy
stanu - do spraw zagranicznych, wojny, dworu kr�lewskiego, marynarki
i kolonii. Przez d�ugi czas ka�dy z nich kontrolowa� te� administracj�
wewn�trzn� jednego z czterech wielkich region�w, na jakie podzielono
kraj. Gdy potem podzia� �w zniesiono, administracja wewn�trzna przesz�a
de facto pod kontrol� ministra skarbu (z tytu�em kontrolera generalnego
finans�w). Szefem s�downictwa by� kanclerz. Ale wszyscy ci ministrowie
nigdy nie tworzyli solidarnego gabinetu. Ich dzia�ania koordynowa� kr�l;
je�li nie chcia� lub nie m�g� tego robi�, powo�ywa� pierwszego lub g��w-
nego ministra. Po r. 1743 instytucja g��wnych ministr�w zanik�a, niemniej
przewaga jednego z cz�onk�w ekipy rz�dowej nad innymi czasem po-
wraca�a. Ros�a w szczeg�lno�ci, na tle kryzysu finans�w publicznych,
pozycja kontrolera generalnego finans�w.
Od prze�omu XVIII i XIX w. kolegialno�� urz�d�w centralnych by�a

ju� w ca�kowitym odwrocie, zwyci�a� francuski system ministeri�w jed-
noosobowych. Na szczeblu lokalnym kolegialno�� administracji nigdy nie
mia�a w pa�stwach absolutnych takiego powodzenia, jak w organach cen-
tralnych.
Osobliwo�ci� absolutyzmu zachodnioeuropejskiego by�o rozpowszech-

nienie si� wyst�puj�cej ju� du�o wcze�niej sprzedawalno�ci urz�d�w. Do-
brze znany w Anglii za Stuart�w, Hiszpanii, pa�stwach w�oskich, system
�w najpe�niej rozwin�� si� we Francji: obj�� tam najwi�ksz� liczb� stano-
wisk (rz�dowych, s�dowych, skarbowych, miejskich); nawet oficerowie ku-
powali sobie dow�dztwa kompanii i pu�k�w! Ponadto, od pocz�tku XVII w.
obowi�zywa�y zasady sankcjonuj�ce pe�n� ju� dziedziczno�� i zbywalno��
kupionych urz�d�w. I poprzednio kr�l aprobowa� wskazanego przez urz�d-
nika nast�pc�, za op�at� wysokiej taksy, jednak�e od op�acenia owej taksy
191
do �mierci odchodz�cego urz�dnika musia�o up�yn�� co najmniej czter-

dzie�ci dni. Owa klauzula czterdziestu dni by�a znienawidzona, gdy� w tamtych
czasach wojen, konflikt�w, pojedynk�w, epidemii, kiepskiego stanu medy-
cyny �mier� nagl� i niespodziewana nale�a�a do zjawisk zwyczajnych. Ro-
dziny ukrywa�y wi�c �mier� urz�dnika, zwleka�y z pogrzebem, soli�y nie-
boszczyka i tak zakonserwowane zw�oki wystawia�y w oknie, aby �wiadko-
wie mogli potwierdzi�, �e widzieli go jeszcze przy �yciu.
Od 1604 r. klauzula czterdziestu dni nie obowi�zywa�a, je�li urz�dnik
p�aci� co roku taks� w wysoko�ci 1/60 ceny urz�du. Oznacza�o to dla
rz�du nowe �r�d�o niema�ych dochod�w, dla urz�dnik�w - ca�kowit� swo-
bod� dysponowania kupionym urz�dem (wyj�to od nowych zasad tylko
nieliczne dygnitarstwa). W ka�dej chwili urz�dnik m�g� przekaza� swe
stanowisko komu�, kto spe�nia� niewyg�rowane wymogi (wiek powy�ej
20 lat, odpowiednie wykszta�cenie). Je�li mia� syna, z regu�y jemu w�a�nie

przekazywa� urz�d.
Urz�dnicy skwapliwie p�acili ow� taks� roczn�, od wynalazcy nowego

systemu, Pauleta, nazywan� paulette: definitywnie stabilizowa�o to w�as-
no�� urz�du, stanowi�c� nierzadko podstaw� ca�ej fortuny urz�dniczej ro-
dziny. Rz�d wk�ada� dochody z paulette do kieszeni, m�g� te� argumen-
towa�, i� jest to sprawiedliwy podatek od warstwy urz�dniczej, sk�din�d
korzystaj�cej ze szlacheckiej wolno�ci podatkowej (nawet je�li nabywca
urz�du by� mieszczaninem, rych�o dzi�ki urz�dowi otrzymywa� nobilita-
cj�). Korzy�ci monarchii by�y jednak przede wszystkim polityczne. Sprze-
dawalno�� i dziedziczno�� urz�d�w bardzo umacnia�y sojusz monarchy
z jego urz�dnikami. Lojalno�� monarchiczna warstwy urz�dniczej stawa�a
si� pewniejsza. Ludzie, kt�rzy utopili fortun� w kupnie urz�du i dzi�ki
temu uzyskali presti�, dochody, szlachectwo, jak�� cz�stk� w�adzy - byli
zainteresowani w sukcesach swego kr�la i w stabilno�ci ca�ego monar-
chicznego systemu. Sprzedawalno�� i dziedziczno�� urz�d�w rujnowa�a
wreszcie praktyk� klan�w arystokratycznych, dla monarchy wielce niewy-
godn�: protegowanie magnackich klient�w na publiczne urz�dy. Dop�yw
nowych, mieszcza�skich kadr do administracji sprzyja� wydatnie jej racjo-
nalizacji. W odr�nieniu od �dobrze urodzonych", przewa�nie nie naj-
lepiej wykszta�conych i nie nawyk�ych do systematycznej pracy biurowej,
bourgeois potrafi� pracowa� gorliwie i kompetentnie. Umia� przecie� pla-
192
Absolu tyzm ,. klasyczny'
nowa�, kalkulowa�, przewidywa� skutki swych dzia�a� i kierowa� zespo-

�ami ludzkimi.
A jednak nie tylko arystokracja i szlachta pomstowa�a na sprzedawal-

no�� urz�d�w, okre�laj�c kupne urz�dy jako �myde�ko dla podle urodzo-
nych". Tak�e rz�dy absolutne przyjmowa�y w tej materii postawy niejed-
noznaczne. Wszechw�adza monarch�w cierpia�a, poniewa� kr�l nie m�g�
obsadza� urz�d�w wedle w�asnej woli. Generalnie lojalno�� polityczna
urz�dnik�w nie os�ab�a, lecz w konkretnych przypadkach mogli oni prze-
ciwstawia� si� jakim� monarszym zamys�om i sabotowa� kr�lewskie de-
cyzje. Niekiedy dochodzi�a przy tym do g�osu korporacyjna solidarno��
ca�ej warstwy, np. sadownik�w czy urz�dnik�w skarbowych. Synowie u-
rz�dnik�w byli z regu�y dobrze przygotowani do zawodu, bo zaczynano
ich formowa� bardzo wcze�nie; zdarza�o si� jednak, �e spadkobierca urz�-
du nie b�yszcza� cnotami ani talentami. Dziedziczny urz�dnik, ustabilizo-
wany �yciowo, nie liczy� na awans, co nie pobudza�o rywalizacji z innymi
i s�u�bowej gorliwo�ci. Ceny urz�d�w wzros�y niebotycznie, zw�aszcza
w pierwszych dziesi�cioleciach nowego systemu: wywo�a�o to spekulo-
wanie nimi i sk�ania�o monarch�w do kreowania wci�� nowych urz�d�w;
cierpia�a na tym racjonalno�� systemu i sprawno�� jego dzia�ania.
Wszystko to sk�ania�o inne rz�dy, poza francuskim, do ostro�nego ma-

nipulowania sprzedawalno�ci� (nie obejmowa�a ona tak d�ugiej listy sta-
nowisk) i do wykluczania dziedziczno�ci urz�d�w. Nawet zreszt� we Fran-
cji kardyna� Richelieu rozwa�a� powa�nie likwidacj� ca�ego systemu. Cho-
dzi�o mu o przywr�cenie kr�lewskiej swobody mianowania urz�dnik�w,
lecz tak�e o powr�t szlachty na kluczowe stanowiska w administracji,
a wreszcie o reorientacj� zainteresowa� mieszcza�skich. Richelieu s�dzi�,
�e kapita�y mieszczan powinny lokowa� si� nie w urz�dach (i posiad�o-
�ciach ziemskich), lecz w �egludze, handlu, produkcji. Wszelako zniesie-
nie sprzedawalno�ci urz�d�w przekracza�o mo�liwo�ci skarbu pa�stwa,
wypada�oby bowiem sp�aci� wszystkich posiadaczy urz�d�w; nie mo�na
by�o ich po prostu wyw�aszczy�. Pociech� by�o to, �e niekt�re wa�ne
stanowiska pa�stwowe nie podlega�y zasadzie sprzedawalno�ci: w zarz�-
dzie centralnym m.in. sekretarze stanu, w prowincjach - intendenci (po-
cz�tkowo komisarze nadzwyczajni, p�niej szefowie administracji lokal-
nej).
193
Monarchia absolutna bardzo kiepsko p�aci�a swoim urz�dnikom. Tak

post�powano nawet w pa�stwie pruskim, kt�re od swojej biurokracji wy-
maga�o ci�kiego i uczciwego wysi�ku. W�a�nie st�d wzi�o si� francuskie
porzekad�o: �pracowa� dla kr�la Prus", co oznacza�o wyt�on� prac� za
ma�e pieni�dze. Urz�dnikom pruskim p�acono jednak dok�adnie i regular-
nie, podczas gdy w wielkich monarchiach zachodnich na porz�dku dzien-
nym by�o wyp�acanie pobor�w niepe�nych i z wielkimi op�nieniami. Za
Tudor�w p�ace urz�dnik�w angielskich by�y bardzo skromne, w tym sa-
mym czasie francuscy dostawali rocznie 1-2% ceny urz�du. P�niej ich
pobory nieco wzros�y (do 3-4%), ale przypomnijmy, �e paulette wynosi�a
1,5% ceny urz�du. Oczywi�cie, urz�dnicy uzupe�niali swe dochody pie-
ni�dzmi otrzymywanymi od interesant�w. By� to doch�d legalny, zazwy-
czaj okre�lany w taryfach op�at przez rz�d. Jednak�e wszystko to nie odpo-
wiada�o oczekiwaniom urz�dnik�w - i poza sfer� legalno�ci pojawi�a si�
na wielk� skal� korupcja urz�dnicza.
Zjawisko by�o powszechne i w�adcy patrzyli na nie - do pewnych

granic - przez palce, tote� wielu badaczy dochodzi�o do wniosku, �e ma-
my tu do czynienia nie z patologi� polityczn�, lecz z cz�ci� konstytucji
pa�stwa. Spogl�dano na korupcj� przez palce: na g�rze, bo przerzuca�a
ona na poddanych cz�� koszt�w utrzymania administracji, w�r�d samych
urz�dnik�w - bo oficjalne pobory istotnie by�y sk�pe. Trzeba by�o zgrze-
szy� wyj�tkowym zdzierstwem lub dobra� si� do mienia pa�stwowego
zamiast do pieni�dzy prywatnych, by narazi� si� na represje. To prawda,
�e gro�by dochodze�, proces�w s�dowych, srogich wyrok�w cz�sto fru-
wa�y w powietrzu, lecz raczej nie dlatego, �e chciano poskromi� korupcj�:
owe pogr�ki u�atwia�y monarchom wymuszanie od urz�dnik�w sowitego

okupu za zaniechanie �ledztwa lub - co by�o form� elegantsz� - �do-
browolnych" po�yczek. �ap�wki brali nawet najgorliwsi i najbardziej lo-
jalni urz�dnicy: przyk�adem autor s�awnego Dziennika Samuel Pepys, za
Stuart�w wysoki urz�dnik admiralicji angielskiej, utalentowany, oddany
i mr�wczo pracowity. Dziennik - bardzo szczery, bo szyfrowany - ujawnia
i rozmiary �apowniczych apetyt�w Pepysa, i osobliwe rozdwojenie urz�d-
nika, kt�ry �wietnie wie, �e korupcja jest naganna, boi si� represji - a jed-
nocze�nie ma przekonanie, �e te �bakszysze" mu si� nale��.
194
Absolutyzm �klasyczny"
Zachodnioeuropejski system sprzedawalno�ci urz�d�w dawa� zamo�-

nym bourgeois znaczne szans�, by si� ulokowa� w�r�d politycznej elity,
by wej�� do �wiata szlacheckich wyobra�e� i obyczaj�w. Oczywi�cie,
gdy niejaki Colbert, syn kupca tekstylnego z Reims, zostaje ministrem
Ludwika XIV, kumuluje stanowiska i godno�ci, otrzymuje wreszcie tytu�
markiza de Seignelay - to ca�y �w awans nie zmienia automatycznie jego
kupieckiej mentalno�ci i mieszcza�skich powi�za�. Ale w�a�nie dzi�ki ta-
kim jak on pa�stwo absolutne mog�o wykorzystywa� w racjonalizuj�cej
si� administracji mieszcza�skie techniki - buchalteryjne, statystyczne, ban-
kierskie. Umiej�tno�ci liczenia, planowania, organizowania - stanowi�y
wiano, kt�re urz�dnicy mieszcza�skiego pochodzenia wnosili absolutnemu
pa�stwu. Dzi�ki temu zastrzykowi nowych talent�w i umiej�tno�ci mo-
narchia mog�a racjonalizowa� ca�� sfer� w�adzy: lepiej �ci�ga� podatki,
usprawnia� s�dzenie, nowocze�niej wyposa�y� i zorganizowa� armi�... Nie
by�o to bez znaczenia dla bur�uazji, kt�ra nie posz�a �na urz�dy". Wiek
XVII, gdy rz�dy absolutne si� gruntowa�y, by� czasem stagnacji i kryzy-
s�w. I oto rosn�ce potrzeby absolutnego pa�stwa rozgrzewa�y mam� ko-
niunktur�: monarchowie fundowali sobie arsena�y, porty, koszary, unifor-
my dla wojska, monumentalne budowle publiczne. Wi�za�o to solidnie
bankier�w, armator�w, kupc�w i przemys�owc�w z polityk� absolutyzmu.
W bilansie tej polityki uwzgl�dni� wszak�e nale�y fakt, �e uszlachceni

urz�dnicy mieszcza�skiego pochodzenia (noblesse de robe, szlachta w to-
dze) wtapiali si� do�� szybko w �wiat feudalnych instytucji i obyczaj�w.
Stawali si� sobowt�rem starej rodowej szlachty (noblesse d'epee, szlachta
ze szpad�), przejmowali jej spos�b my�lenia, jej pogl�dy i zachowania,
cenili sobie jej przywileje. Urz�dy, rzucone w swoim czasie jako towar
na rynek wedle wczesnokapitalistycznych regu�, sta�y si� (najpe�niej we
Francji) monopolem wielkich dynastii urz�dniczych. Wszystko to oczy-
wi�cie os�abia�o spo�eczny dynamizm mieszcza�stwa, wzmacnia�o nato-
miast feudalny koloryt absolutnej monarchii.
Sprzedawalno�� urz�d�w nie mia�a wzi�cia w Europie wschodniej, w Pru-

sach, Austrii, Rosji czy Szwecji. Monarcha panowa� tu nad administracj�,
swobodnie mianuj�c i odwo�uj�c swoich urz�dnik�w. Agendy administra-
cyjne by�y (z wyj�tkiem Prus) s�abiej rozbudowane, dost�p mieszcza�stwa
do urz�d�w znacznie trudniejszy ni� w Anglii czy Francji, nawet tam,
195
gdzie szlachta nie odgrywa�a tak wielkiej roli spo�ecznej, np. w Szwecji.
Wprawdzie w szwedzkim �okresie wolno�ci" (1719-1772) nieszlachta kru-
szy�a skutecznie dominacj� szlachty w aparacie pa�stwowym, ale abso-
lutne rz�dy Gustawa III (od 1772 r.) odwr�ci�y t� tendencj� - i dopiero
reformy z 1789 r. zr�wna�y w Szwecji dost�p do urz�d�w. Paradoksalnie,
absolutyzm Gustawa III wyprzedzi� o p� roku tak� sam� zapowied� ar-
tyku�u 6 francuskiej Deklaracji Praw Cz�owieka i Obywatela.
Osobliwo�ci� absolutyzmu w Austrii, Prusach i Rosji by�o wykorzy-

stywanie pochodz�cej jeszcze ze �redniowiecza w�adzy administracyjno-
-s�dowej pan�w ziemi nad ch�opami. W XVIII w. rz�dy w Berlinie i Wied-
niu podda�y t� patrymonialn� w�adz� pewnej kontroli pa�stwowej (w Au-
strii posuni�to si� dalej na tej drodze); w Rosji natomiast arbitralno��
w�adzy patrymonialnej wzros�a. Bez szlachty, o kt�rej car Miko�aj I m�-
wi�: �moi bezp�atni komisarze policji", kraj tak ogromny jak Rosja, przy
zachowaniu zasady rz�d�w absolutnych, zupe�nie by sobie nie poradzi�.
Dzi�ki temu, �e w XVIII w. panowie ziemi surowo pilnowali wielomi-
lionowej ludno�ci ch�opskiej, Rosja z 30-35 milionami mieszka�c�w mo-
g�a by� rz�dzona przez stosunkowo niedu�y aparat administracji pa�stwo-
wej. Pa�stwowy zarz�d lokalny kontrolowa� mieszcza�stwo wi�kszych miast,
kler prawos�awny, szlacht� - w sumie jakie� 4-5 milion�w ludzi. Oznacza
to, �e absolutyzm rosyjski zarz�dza� bezpo�rednio populacj� tak� sam� -
lub nieco wi�ksz� - jak� mia�y wi�ksze pa�stwa niemieckie (Bawaria,

Saksonia) lub Portugalia.
Szlachecki koloryt ca�ej administracji - ��cznie z wy�szymi urz�dami

- by� w Europie wschodniej bardzo wyrazisty. W pierwszej po�owie XVIII w.
wyj�tkiem by�y Prusy, gdzie Fryderyk Wilhelm I ch�tnie obsadza� urz�dy
lud�mi mieszcza�skiego pochodzenia; jego syn Fryderyk II przywr�ci�
zdecydowan� dominacj� szlachty.
W systemach administracyjnych absolutyzmu zachodnio- i wschodnio-

europejskiego wyst�powa�o natomiast podobie�stwo, polegaj�ce na utrzy-
mywaniu si� autonomicznych (lub p�lautonomicznych) instytucji niekt�-
rych region�w i prowincji. By� to zreszt� przejaw wspomnianego ju� trwania
przywilej�w lokalnych, kt�re sk�din�d niecz�sto wyra�a�y si� w autonomii
administracyjnej. Tradycje historyczne i odr�bno�ci etniczne sk�ania�y do
robienia takich wyj�tk�w od zasady monarchicznego centralizmu. Trzeba
196
Absolutyzm ..klasyczny"
by�o szczeg�lnie sprzyjaj�cych okoliczno�ci i wyj�tkowej kultury admini-

stracyjnej, aby bez przyznawania autonomii prowincjom o odmiennym
podk�adzie etnicznym zintegrowa� je z reszt� kraju. Taka sztuka uda�a
si� absolutyzmowi szwedzkiemu, kt�ry na prze�omie XVII i XVIII w. bez
wielkich wstrz�s�w stopi� z reszt� pa�stwa du�sk� Skani�. I podobnie,
absolutyzm francuski zintegrowa� z ca�ym kr�lestwem niemieck� z j�zyka,
kultury i tradycji Alzacj�.
We Francji pozosta�y a� do ko�ca ancien regime 'u resztki autonomicz-

nych instytucji (prowincjonalnych zgromadze� stanowych) w takich pro-
wincjach, jak Bretania, Burgundia, Langwedocja, Prowansja, Beam. Ich
rola bardzo os�ab�a, ale mieszkaniec Marsylii czy Aix nadal cz�sto po-
strzega� kr�la Francji przede wszystkim jako hrabiego Prowansji, mie-
szkaniec Brestu i Rennes - jako ksi�cia Bretanii. Hiszpania w pe�nym
rozkwicie absolutyzmu respektowa�a autonomiczne instytucje Aragonu. Ab-
solutyzm austriacki zintegrowa� habsburskie kraje niemieckie z zamo�niej-
szym od nich kr�lestwem Czech. Natomiast trzecia wielka cz�� monarchii
habsburskiej, kr�lestwo W�gier, z��czone by�o z Wiedniem jedynie uni�
personaln�. Jednak�e i po przekszta�ceniu jej w XVIII stuleciu w zwi�zek
realny, W�gry nie stopi�y si� pod wzgl�dem ustrojowo-prawnym z ca��
reszt� pa�stwa habsburskiego. Maria Teresa prowadzi�a ostro�n� polityk�
oszcz�dzania dra�liwo�ci W�gr�w i respektowania ich odr�bno�ci. Nawet
despotyczny carat w XVIII w. tolerowa� autonomiczne instytucje nowo
przy��czonych prowincji ba�tyckich (Estonii, mflant, Karelii), a tak�e struk-
tury autonomii kozackiej na Ukrainie (Sicz Zaporoska) - nim u schy�ku
stulecia je rozkruszy�; w w. XIX zniszczy� autonomi� Kr�lestwa Polskie-
go, lecz utrzyma� autonomiczne Wielkie Ksi�stwo Finlandii.
V. Armia i policja
W systemie militarnym odzwierciedla� si� nie�le dwoisty cha-
rakter absolutyzmu. Tworzy� on pot�ne, zawodowe machiny wojenne,
z technicznego punktu widzenia paso�ytuj�ce na wczesnym kapitalizmie
przemys�owym (artyleria, ulepszona bro� palna, wyrafinowane fortyfikacje,
arsena�y, wielkie okr�ty wojenne). Efektywy armii pa�stw absolutnych,
197
w XVII w. jeszcze nie tak wielkie, osi�gn�y w nast�pnym stuleciu zu-

pe�nie nowoczesne rozmiary. Austria u schy�ku wieku (1786) mia�a 240
ty�. �o�nierzy (ok. 1% ca�ej populacji); Francja w okresie morderczej woj-
ny sukcesyjnej hiszpa�skiej (1710) mia�a pod broni� 300 ty�. ludzi (na
20 milion�w mieszka�c�w), pod koniec ancien regime 'u jednak ju� tylko
180 ty�. �o�nierzy, przy wzro�cie liczby ludno�ci do 26 min. Rosja w r.
1796 dysponowa�a armi� trzystutysi�czn� (na 35 min. mieszka�c�w). Re-
kordy militaryzacji spo�ecze�stwa bi�y Prusy i Szwecja. W okresie wojny
p�nocnej (1709) Szwecja wystawi�a armi� 110 tysi�cy ludzi; przy 1,4 min.
mieszka�c�w dawa�o to wska�nik o�mioprocentowy. Prusy w okresie woj-
ny siedmioletniej mia�y 260 ty�. �o�nierzy na 3,6 min. poddanych Fry-
deryka Wielkiego (wska�nik 7%). W roku �mierci Fryderyka (1786) przy
du�ym wzro�cie populacji Prus (m.in. wskutek pierwszego rozbioru Pol-
ski) wska�nik stosunku liczby �o�nierzy do liczby ludno�ci spad� do 3,5%
(195 tysi�cy �o�nierzy na 5,7 min. mieszka�c�w). S�abn�ca Hiszpania po
Wojnie sukcesyjnej bardzo zredukowa�a sw�j wysi�ek militarny, ale w po-
�owie XVIII w. mia�a oko�o 60 ty�. �o�nierzy (na 9 milion�w mieszka�-
c�w).
Tak wielki wzrost efektyw�w i szybki rozw�j techniki militarnej czy-

ni�y z wojska niebywale kosztowny instrument w�adzy: w monarchiach
absolutnych XVIII w. finansowanie armii oscylowa�o wok� po�owy wy-
datk�w bud�etowych. D�u�sze okresy pokoju i k�opoty finansowe pa�stwa
redukowa�y ten wysi�ek: w ostatnich latach ancien regime 'u Francja wy-
dawa�a na wojsko ok. 30% bud�etu (w tym 20% na armi� l�dow�). W Pru-
sach wojsko po�era�o oko�o dw�ch trzecich bud�etu: nie bez powodu
powtarzano tedy z�o�liw� formu��, �e Prusy-nie s� pa�stwem maj�cym
w�asn� armi�, lecz armi�, kt�ra ma w�asne pa�stwo.
2 nowoczesno�ci�, profesjonalizacj� i technicyzacj� armii wsp�istnia�y

jednak konserwatywne zasady systemu militarnego. Pojawia�a si� jeszcze
niekiedy archaiczna instytucja pospolitego ruszenia szlachty, z regu�y w mo-
mentach desperacji. W przypadkach zagro�enia odwo�ywano si� r�wnie�
do tradycyjnych milicji. Znane od dawna instytucje wojska zaci�nego
i najemnego wci�� dominowa�y przy zdobywaniu �o�nierza, cho� wojsko
najemne schodzi�o ju� na dalszy plan (szczytowe jego powodzenie przy-
pad�o na wiek XVII). Ci�gle ch�tnie werbowano regimenty cudzoziemskie
198
spo�r�d nacji specjalizuj�cych si� w wojennym zawodzie; by�y one lepiej

op�acane ni� pu�ki z�o�one z ,,krajowc�w". �o�nierza cudzoziemskiego
ceniono, bo lepiej dawa� si� wykorzystywa� do t�umienia rewolt wew-
n�trznych; ponadto szlachta nie lubi�a, gdy uczono sztuki wojowania zbyt
wielu syn�w ch�opskich.
Pojawi�y si� tak�e pierwsze pr�by wsparcia systemu militarnego nie

na werbowaniu za pieni�dze, lecz na obowi�zku s�u�by woj-
skowej. Najpierw poczyni�a je Szwecja, kraj niezamo�ny a ekspan-
sywny; system poboru wyko�czono tu u schy�ku XVII w., ale ekspery-
mentowano z nim ju� od po�owy w. XVI. By�a to tzw. indelta: jednostki
wojskowe mia�y swe okr�gi rekrutacyjne, grupy ch�op�w by�y obowi�zane
wydzieli� dzia�k� ziemi i zbudowa� dom wyznaczonemu do s�u�by �o�-
nierzowi. Opuszcza� on wie� tylko wtedy, gdy musia� wojowa�, jego dzia�-
k� w tym czasie uprawiali s�siedzi. Zdejmowa�o to z pa�stwa wielk� cz��
ci�ar�w utrzymania armii i przerzuca�o j� na ludno��; wojsko mia�o cha-
rakter narodowy, nie by�o odci�te od normalnego �ycia swej spo�eczno�ci.
Odbiera�o mu to znami� pe�nej zawodowo�ci, ale szwedzcy ch�opi byli
dobrymi �o�nierzami.
System poboru w Prusach, stworzony w latach 30-tych XVIII w., tak�e

przydziela� jednostkom wojskowym okr�gi rekrutacyjne, tzw. kantony. Licz-
ne kategorie ludno�ci by�y od s�u�by wojskowej zwolnione w imi� potrzeb
ekonomicznych pa�stwa. Przysposobienie wojskowe obowi�zywa�o ch�op-
c�w od 10 roku �ycia; spo�r�d najlepszych oficerowie wybierali �o�nierzy
(�kantonist�w"). S�u�ba wojskowa trwa�a p�tora roku lub dwa, ale p�-
niej kantonista a� do utraty si� musia� co roku ods�ugiwa� dwa-trzy mie-
si�ce.
Te systemy poboru, dalekiego jeszcze od powszechno�ci, pozwala�y

Szwecji i Prusom tworzy� armie wyj�tkowo w�wczas liczne w proporcji
do liczby ludno�ci. Prusy, trzynasty kraj Europy pod wzgl�dem populacji,
zajmowa�y trzecie miejsce na li�cie wielkich armii (liczniejsze wojska mia-
�y tylko Rosja i Austria, Francja by�a czwarta). Ca�e pa�stwo pruskie
uleg�o militaryzacji. Sprawy wojskowe wywiera�y wp�yw na kszta�t i dzia-
�ania administracji, co wyra�a�a ju� nazwa kolegialnych w�adz wielkich
okr�g�w (departament�w): by�y to tzw. kamery wojny i domen. Biurokra-
cj� prusk� wszystkich szczebli obsiedli wys�u�eni oficerowie, co natural-
199
nie nadawa�o wojskowy styl dzia�aniu ca�ej administracji. Potrzeby wojska

wp�ywa�y w du�ym stopniu na ekonomi� kraju: produkcj� roln�, handel,
przemys�. Kantony sta�y si� fundamentem administracyjnego i spo�ecz-
nego �ycia prowincji; oficerowie wywierali ogromny wp�yw na �ycie pry-
watne i rodzinne swoich kantonist�w, a wp�yw ten przelewa� si� nieraz
na ca�� ludno�� kantonu. Tak�e stosunki podda�cze ��cz�ce pana ziemi
i jego ch�op�w przyjmowa�y cechy stylu militarnego. Prymat wojskowych
nad cywilami nie ogranicza� si� do oficer�w: tak�e zwykli �o�nierze-kan-
toni�ci spogl�dali z g�ry na swych s�siad�w.
Konserwatywnym elementem system�w militarnych wszystkich monar-

chii absolutnych by�a mia�d��ca przewaga szlachty w korpusie
oficerskim. W pa�stwach mocno zmilitaryzowanych - Prusach, Szwecji -
karier� wojskow� wybiera� du�y odsetek og�u szlachty (oko�o 15%). Sil-
ny zwi�zek ze s�u�b� wojskow� mia�a te� szlachta w�gierska, co wynika�o
z konieczno�ci odwojowania wielkiej cz�ci Kr�lestwa W�gier spod pano-
wania tureckiego. Wszelako szlachta szwedzka i w�gierska ze sw� rol�
militarn� ��czy�a niema�e ambicje polityczne, z kt�rymi boryka� si� abso-
lutyzm monarch�w; w Prusach natomiast pa�stwo absolutne zmilitaryzo-
wa�o szlacht� i podda�o j� sobie oraz odpowiednio �wychowa�o" do s�u�by.
W pewnym stopniu pr�bowa� tego samego Piotr Wielki w Rosji, lecz -
jak ju� by�a o tym mowa - obowi�zkow� s�u�b� dla pa�stwa rosyjskiej
szlachty wypad�o ostatecznie zlikwidowa�. Ze wzgl�du na du�� liczb�
populacji szlacheckiej (by�o jej w Rosji dziesi�ciokrotnie wi�cej ni� w Pru-
sach) najliczniejsza w Europie armia rosyjska nie mia�a jednak k�opot�w
ze znalezieniem szlacheckich amator�w s�u�by.
Hiszpania i Francja by�y w XVIII w. wyczerpane wojnami. Ich armie

zmniejszy�y si� i ograniczy�y swe ambicje. Ale i tu szlachta by�a bardzo
liczna (po ok. 400 ty�. w ka�dym z tych kraj�w), wi�c nie brakowa�o
ch�tnych do s�u�by oficerskiej w rodzinach mniej zamo�nych. U schy�ku
ancien regime'u dosz�o nawet we Francji do wydania przepis�w, kt�re
zastrzeg�y kariery oficerskie dla rodowej szlachty.
Konserwatywno-feudalna by�a tak�e filozofia wojny, kt�rej ho�-

dowa�y monarchie absolutne. S�abo jeszcze rozumiano charakter kapitali-
stycznej rywalizacji pa�stw (je�li np. w wielkim handlu morskim rywali-
zuj� Anglia i Niderlandzkie Zjednoczone Prowincje, to oba pa�stwa mog�
200
Absolu tyzm ,, klasyczny "
si� na tym bogaci�, cho�by w niejednakowym stopniu). Zak�adano raczej,

�e na �wiecie pu�ap bogactwa, handlu, pieni�dza jest ograniczony i zada-
nie pa�stwa polega na tym, by wykroi� dla siebie najwi�ksz� cz�� z tej
puli. Na taki spos�b my�lenia wp�ywa� feudalny system warto�ci, w kt�-
rym najbardziej liczy�a si� przecie� ziemia. Rywalizacja pa�stw jest tedy
konfliktem o ziemi�, jej celem staje si� rozszerzenie granic - a to jest
gra o sumie zerowej: ile ziemi zdob�dzie na wojnie np. kr�l Francji, tyle
straci do niego kr�l Hiszpanii.
Czy armia XVII-XVIII w., coraz pot�niejsza i coraz bardziej profe-

sjonalna, mog�a odegra� samodzieln� rol� polityczn�? Oczy-
wi�cie, wodzowie wielkich armii najemnych (Wallenstein, Tilly, Bernard
Sasko-Weimarski) mieli w�asne polityczne ambicje, tak jak i wybitni wodzo-
wie wojsk kr�lewskich (Wielki Kondeusz czy Turenne we Francji). Oddzia�y
wojska by�y instrumentem politycznych przewrot�w w Rosji, pos�u�y� si�
nimi szwedzki Gustaw III, przywracaj�c w 1772 r. absolutyzm. To przy-
padki liczne. Ale tylko jeden raz wojsko przej�o w tamtych czasach bez-
po�redni� w�adz�: stworzona do walki z p�-absolutyzmem Stuart�w silna
armia sta�a si� zapleczem dyktatury Lorda Protektora Olmera Cromwella
i jego generai�w-major�w (1655).
Natomiast pot�na, skoszarowana i zdyscyplinowana armia by�a z re-

gu�y dla pa�stwa absolutnego elementem stabilizacji systemu w�adzy i re-
zerw� bezpiecze�stwa wewn�trznego. S�u�y�a nieraz do t�umienia kon-
flikt�w wewn�trznych (na tle socjalnym, politycznym czy religijnym), cz�-
stych i gro�nych zw�aszcza w wieku XVII.
Sprawami porz�dku publicznego i bezpiecze�stwa wewn�trznego zaj-

mowa�a si� policja (w XVII w. wspomaga�y j� wydatnie milicje mie-
szcza�skie). Poj�cie policji wyst�powa�o w epoce absolutyzmu w podw�j-
nym znaczeniu. W szerokim sensie policja uto�samia�a si� z dzisiejszym
poj�ciem administracji, ale i w w�szym sensie policja mia�a w wielu krajach
kompetencje przekraczaj�ce jej dzisiejszy status. Szefowie policji miewali
stanowisko r�wne lub bliskie ministerialnemu. S�u�bom policyjnym po-
wierzano np. kontrol� handlu i aprowizacji, szeroko rozumian� policj�
sanitarn�, wa�ne zadania urbanistyczne, cz�sto z wyra�nymi ambicjami
modernizacyjnymi (o�wietlenie miast, ich oczyszczanie, kanalizacja, na-
wierzchnie ulic, policja budowlana itp.). Bardzo rozbudowa�a si� policja
201
obyczajowa: kontrola druk�w, teatr�w, gospod, szynk�w i hoteli; nadz�r

nad domami gry i zamtuzami, lombardami, chiromantami; pilnowanie prze-
strzegania �wi�t i przebiegu manifestacji religijnych...
Powsta�y te� zarysy nowoczesnej policji politycznej chroni�cej system

rz�dzenia. S�u�by policyjne �ciga�y wi�c nieprawomy�lne druki, a nawet
wypowiedzi; policyjne �czarne gabinety" na poczcie nauczy�y si� zr�cznie
otwiera� prywatne listy; spo�r�d hotelarzy, fryzjer�w, s�u�by domowej
rekrutowano donosicieli (ale nie brakowa�o ich tak�e w�r�d ludzi z naj-
lepszego towarzystwa). Jeden z francuskich szef�w policji chwali� si� przed
Ludwikiem XV, �e gdy na ulicy rozmawia trzech ludzi, to z pewno�ci�
jeden z nich jest wsp�pracownikiem policji. Niew�tpliwie zreszt� prze-

sadza�.
VI. Polityka ekonomiczna i skarbowa
Aktywna polityka ekonomiczna absolutyzmu wspiera�a si� na doktrynie

merkantylizmu (w pa�stwach niemieckich zwanego kameralizmem). Em-
piryzm nie by� mocn� stron� tej doktryny: merkantyli�ci nie troszczyli
si� przesadnie o wnikliw� obserwacj� fakt�w gospodarczych. Byli wolun-
tarystami; s�dzili, �e nawet kraje ubogie mog� si� wzbogaci�, je�li zechc�
nagi�� rzeczywisto�� ekonomiczn� do swoich potrzeb. Mia�a decydowa�
o tym wola ludzi, a osobliwie wola polityczna. To polityka bowiem orga-
nizuje ca�y porz�dek ekonomiczny, harmonizuje indywidualne dzia�ania
gospodarcze, nagina do swych cel�w rozw�j ekonomiki. By�o to oczy-
wi�cie z�udzenie, lecz rz�dz�cy doktryn� tak� witali z satysfakcj� i wedle
niej kszta�towali sw� polityk� ekonomiczn�. Oznacza�o to ekspansj� dzia-
�a� pa�stwa na zupe�nie nowe pola; absolutny charakter w�adzy politycz-
nej umo�liwia� takie wyg�rowane ambicje.
Osobliwo�ci� merkantylizmu nie by�o d��enie do tego, by jak najwi�cej

produkowa� i sprzedawa�, gromadzi� jak najwi�cej szlachetnych metali,
a zatem ogranicza� import i promowa� eksport, powi�ksza� liczb� lud-
no�ci pa�stwa i dba� o to, aby si�a robocza by�a tania. Takie pogl�dy
mia�y ju� wcze�niejsz� metryk�. Cech� wyr�niaj�c� merkantylizmu by�a
programowa orientacja na przemys� i handel. S�dzono, �e wydajno�� rol-
202
Absolutyzm � klasyczny"
nictwa, zale�nego od czynnik�w naturalnych, jest ograniczona (nie znano

przecie� nowoczesnych technik agrarnych), natomiast przemys� jest two-
rem ludzkiej woli i - otoczony odpowiedni� protekcj� pa�stwa - kryje
nieograniczone mo�liwo�ci wzrostu narodowego bogactwa. Przemys� daje
du�� mas� produkt�w, bardzo poszukiwanych i zyskownych; nie jest za-
le�ny od pogody, jak rolnictwo, mo�na z jego wyrobami wchodzi� na
coraz wi�ksze rynki, w tym tak�e kolonii, dostarczaj�cych taniego su-
rowca.
Protekcja pa�stwa dla przemys�u i handlu oznacza�a wszelako tak�e

pa�stwow� reglamentacj� i kontrol�, a zarazem przechwytywanie przez
pa�stwo lwiej cz�ci profit�w. Racje pot�gi pa�stwa wzi�y zdecydowanie
g�r� nad racjami dobrobytu poddanych. Reglamentacja by�a w�cibska i nie-
kiedy wr�cz groteskowa. W Rosji dekretowano, �e poddani maj� kupowa�
niekt�re wyroby; we Francji pr�bowano narzuci� dzie� �wi�tego Jana jako
pocz�tek strzy�y owiec w ca�ym kraju. Zdarza�y si� nakazy, by ubiera�
nieboszczyk�w do trumny w ubrania we�niane (co mia�o dopom�c prze-
mys�owi we�nianemu), wprowadzano te� obowi�zkowe dni bezmi�sne (by
wesprze� przetw�rstwo ryb). W Prusach i Aust�i posy�ano �o�nierzy do
pracy w fabrykach; w imi� tanio�ci si�y roboczej zezwalano bra� do pracy
w przemy�le dzieci. Oczywi�cie, pa�stwowa protekcja dla przemys�u i han-
dlu mia�a tak�e inne wymiary, nie tak kontrowersyjne: przywileje, a nawet
monopole, wspieranie post�pu technicznego, twarda polityka celna, roz-
budowa dr�g, kana��w, most�w itd.
Rezultaty owej polityki ekonomicznej by�y spore, cho� nie wsz�dzie.

Na og�l jednak nie odpowiada�y wyg�rowanym oczekiwaniom. M�ci� si�
tu zak�adany w doktrynie merkantylizmu prymat polityki nad ekonomi�.
Pa�stwo absolutne mia�o olbrzymie potrzeby i szuka�o wci�� nowych �rod-
k�w ich zaspokojenia. Kr�lewskie domeny przewa�nie potraci�y dawne
znaczenie, nie mog�y ju� by�, jak w �redniowieczu, g��wnym �r�d�em
dochodu pa�stwa. W�r�d zamo�nych warstw spo�ecze�stwa szlachta i du-
chowni korzystali z przywilej�w podatkowych, co nie oznacza�o najcz�-
�ciej zupe�nej wolno�ci fiskalnej, ale bardzo ogranicza�o mo�liwo�ci wy-
ciskania pieni�dzy od uprzywilejowanych. Merkantylizm wspiera� tenden-
cj� do powi�kszania raczej podatk�w po�rednich ni� bezpo�rednich, bo
te pierwsze oceniano jako nie tylko wygodniejsze w poborze, lecz i spra-
203
wiedliwsze. K�opot polega� na tym, �e ch�opi, najwi�ksza cz�� spo�ecze�-

stwa, bardzo wrogo przyjmowali ka�dy wzrost podatk�w, tak�e po�red-
nich; ubo�sza ludno�� miast podatk�w po�rednich nienawidzi�a. Dociska-
nie �ruby podatkowej mia�o wyra�ne granice: po ich przekroczeniu eksplo-
dowa�y desperackie bunty ch�opskie i plebejskie. Te rewolty antyfiskalne
w XVII w. by�y we Francji, Hiszpanii, Niemczech ci�kim zagro�eniem
ca�ego porz�dku publicznego. Mo�na by�o obci��a� podatkami, taksami,
przymusowymi �po�yczkami" zamo�n� warstw� urz�dnicz�, ale bez prze-
sady, bowiem zbytnia chciwo�� fiskusa nara�a�a na szwank lojalno�� mo-
narchiczn� urz�dnik�w (zdarza�o si�, �e po cichu lub p�jawnie sprzyjali
buntom ludowym w osobliwej, antyfiskalnej solidarno�ci). Rezerw� dla
skarbu pa�stwa mog�y wi�c by� przede wszystkim kapita�y bankier�w,
wielkich kupc�w, armator�w, przemys�owc�w. St�d merkantylistyczna po-
lityka protegowania rodzimego przemys�u i handlu.
Jednak�e owi zamo�ni bourgeois doskonale rozumieli, �e to, co pa�-

stwo absolutne daje im jedn� r�k� poprzez monopole, premie eksportowe,
przywileje produkcyjne i kupieckie - zamierza im odebra� drug� (nie w ca-
�o�ci, lecz w wielkiej cz�ci) poprzez rosn�ce podatki. By�a to istotna
przyczyna, dla kt�rej zachodnioeuropejska bur�uazja tak ch�tnie lokowa�a
swe pieni�dze w kupnie urz�d�w i posiad�o�ci ziemskich, a nie w inwe-
stycjach produkcyjnych i w handlu, niezbyt zreszt� rentownych wobec
z�ej koniunktury panuj�cej do pocz�tk�w XVIII w. W�asno�� ziemi i urz�-
d�w przynosi�a dochody by� mo�e mniejsze, lecz pewniejsze, ponadto
otwiera�a drog� do nobilitacji, a w konsekwencji - do przywilej�w podat-
kowych... Absolutyzm pragn�� przycisn�� bur�uazj� do �ciany - a ta wci��
zjawia�a si� za jego plecami. Pa�stwo �y�owa�o mieszczan jak tylko mo-
g�o, ale ci z kolei dobierali si� do pa�stwowych pieni�dzy (gin�y w ich
kieszeniach urz�dnicze pobory, odsetki od po�yczonych kr�lowi kapita-
��w, dzier�awione od Skarbu podatki) - i uciekali przed fiskusem poprzez
nobilitacje.
Polityka merkantylistyczna bez w�tpienia bogaci�a monarchie absolutne

(nie wsz�dzie: pa�stwa w�oskie by�y zbyt s�abe, by mie� z niej wi�ksze
korzy�ci). Ale efekty nie by�y takie, jakich si� spodziewano. U�omno�ci
tej polityki �agodzi�a w XVIII w. dobra koniunktura ekonomiczna, kt�ra
bardzo o�ywi�a aktywno�� produkcyjn� i handlow� mieszczan, a tak�e
204
sporych grup szlachty nie zamierzaj�cej pozostawa� w tyle. Jednostron-

no�� zainteresowa� dla przemys�u i handlu zacz�a ust�powa�, nowoczes-
ne techniki agronomiczne sprzyja�y post�powi rolnictwa. Wspiera�a go
te� doktryna fizjokratyzmu. Z�o�liwie a nies�usznie nazywani rolnikami
w koronkach, fizjokraci mieli spory wp�yw na modernizacj� ekonomiczn�.
Wywierali go m.in. poprzez aparat pa�stwowy, ale torowali te� drog�
ekonomicznemu liberalizmowi.
VII. Dwoiste oblicze absolutyzmu
W instytucjach klasycznego absolutyzmu dostrzec mo�na osobliw� ko-

egzystencj� starych, feudalnych, i nowych, wczesnokapitalistycznych za-
sad i urz�dze�. Swoje panowanie polityczne absolutyzm uzasadnia� po
staremu (namiestnictwem Bo�ym kr�l�w, dawno�ci� systemu), ale na no-
wy spos�b, mieszcza�sko-utylitarystyczny (rezultatami, jakie osi�ga�). W sy-
stemie administracyjnym wykorzystywa� mieszcza�skie techniki organi-
zacyjne, buchalteryjne, statystyczne itd., na zachodzie Europy si�ga� te�
po nowych ludzi z bur�uazji i po zasad�, i� urz�d stanowi dobro wysta-
wiane na sprzeda�. Zarazem by�a to administracja mocno zwi�zana z mo-
narchicznym systemem, powolna i staro�wiecka w rezultacie gustu do ko-
legialno�ci, ulegaj�ca wp�ywom klan�w arystokratycznych, a na wscho-
dzie Europy - ca�kowicie zdominowana przez szlacht�.
System militarny wykorzystywa� skwapliwie post�p techniczno-prze-

mys�owy, ale utrzymywa� staro�wieckie metody zdobywania �o�nierza.
W korpusie oficerskim nader zazdro�nie chroniono dominacj� szlacheck�,
u�ywano te� armii do podtrzymywania si�� feudalnego �adu spo�ecznego.
�wczesne wojny by�y zazwyczaj tradycyjnymi rywalizacjami o terytoria
i o presti� monarch�w.
Wreszcie, w polityce ekonomicznej i podatkowej - du�o dzia�a� o cha-

rakterze proprodukcyjnym, proeksportowym, �ywa aktywno�� kolonialna.
Nie oznacza�o to wszelako orientacji prokapitalistycznej: motywacj� sta-
nowi�a tu ch�� paso�ytowania na tym wczesnym kapitalizmie poprzez
rosn�cy nacisk podatkowy.
205
Rewolucja francuska dla monarch�w absolutnych by�a -jak pisa� Ale-

xis de Tocqueville - zarazem kl�sk� i mistrzyni�. Byta kl�sk� i zapowie-
dzi� dalszych kl�sk, wi�c sk�ania�a do wzmacniania aparatu biurokratycz-
no-policyjnego i nasilenia kontroli nad spo�ecze�stwem: takie �reformo-
wanie" absolutyzmu wyst�powa�o bardzo wyrazi�cie w Austrii Mettemicha,
Rosji Miko�aja I, Hiszpanii (tu jednak z przerwami wynikaj�cymi z kr�t-
kotrwa�ych sukces�w antydespotycznych rewolucji), w niekt�rych pa�-
stwach w�oskich. Ale rewolucja 1789 r. stawa�a si� te� nauczycielk� mo-
narch�w sk�aniaj�c ich do g��bokich, strukturalnych reform. Mia�y one
na celu zachowanie pe�ni w�adzy monarch�w, ale zaraz jej ubezpieczenie
poprzez modernizacj� systemu. Absolutyzm zachowywa� tedy swe dwois-
te oblicze, wszelako jego tradycyjne, konserw�tywno-feudalne rysy zaczy-
na�y blakn��. Wyrazisto�ci nabiera�y natomiast ostro�ne kompromisy
z wczesnokapitalistycznymi zasadami i instytucjami. Intensywne dzia�ania
w takim kierunku wyst�pi�y w pa�stwie pruskim, po kl�sce militarnej
z 1806 r. i p�niej w tzw. okresie przedmarcowym. Te poszukiwania do-
prowadz� w drugiej po�owie XIX w. do uformowania typu ustrojowego,
kt�ry mo�na okre�li� mianem monarchii postabsolutnej - tak w Prusach,
jak w Rosji i w pa�stwie austriacko-w�gierskim,
Rozdzia� dziesi�ty
Pa�stwo liberalne
W wieku XVIII, gdy stabilizowa� si� �klasyczny" absolutyzm,

powsta�y tak�e pierwsze formacje ustrojowe, kt�re mo�na
okre�li� mianem liberalnych. Taki charakter przyj�a, po tzw.
wspania�ej rewolucji z 1688 r., monarchia angielska (od r. 1707, po unii
ze Szkocj�, kr�lestwo Wielkiej Brytanii). Konserwatywno-liberalny typ
ustroju mia�y Zjednoczone Prowincje Niderland�w. Na liberalnych zasa-
dach tworzono od pocz�tku Stany Zjednoczone Ameryki, wpierw jako
konfederacj� trzynastu pa�stw (1776), p�niej (1787) przekszta�con� w fe-
deracj�. Nie powi�d� si� natomiast zamys� przeobra�enia Francji w pa�-
stwo liberalne - ani w kszta�cie monarchii konstytucyjnej (1789-1792),
ani w postaci republiki �dyrektorialnej" (1795-1799). Niejaki wp�yw po-
litycznych idei liberalizmu ujawnia tak�e polska konstytucja majowa 1791 r.,
rych�o obalona.
Liberalne instytucje ustrojowe zatriumfowa�y w Europie zachodniej do-

piero w pierwszej po�owie XIX w. Przyj�y je, cho� nie bez za�ama�
i zygzak�w, Francja, Belgia, Holandia, niekt�re konstytucyjne monarchie
w zachodnich regionach Niemiec. Kilkakrotnie usi�owano zaprowadzi�
liberalny �ad polityczny w Hiszpanii, rych�o jednak zmiata�a go fala re-
akcji i przywraca�a rz�dy absolutne. Samotna wyspa umiarkowanego li-
beralizmu w Europie wschodniej, konstytucyjne Kr�lestwo Polskie (1815-
1831) nie prze�y�o kl�ski powstania listopadowego. Poza Europ� nie�mia-
�e i efemeryczne pr�by liberalizacji ustrojowej wyst�pi�y w wyzwolonych
spod panowania hiszpa�skiego republikach latynoameryka�skich. Owe li-
beralne formacje ustrojowe przyjmowa�y r�ne kszta�ty: monarchii par-
207
lamentamej w Wielkiej Brytanii, monarchii konstytucyjnej z mocn� po-

zycja kr�la we Francji, republiki prezydenckiej w Stanach Zjednoczonych
(kt�r� pr�bowa�y na�ladowa� republiki latynoskie). Te rozmaite wersje
liberalnego modelu pa�stwa wspiera�y si� na wsp�lnych ideowych za�o-
�eniach.
Nale�� do nich indywidualizm, racjonalizm, kontraktualizm. Indy-

widualizm polega na uznaniu, �e spo�ecze�stwo jest agregatem jedno-
stek, nie ma ono takich interes�w i cel�w, kt�re nie s� redukowalne do
interes�w i cel�w jednostek. Pa�stwo powstaje po to, by zaspokoi� wa�ne
potrzeby jednostek, by chroni� ich wolno�� - tak negatywn� (niezale�no��
od ingerencji w chronion� sfer� ludzkiej aktywno�ci), jak pozytywn� (swobo-
d� jednostki stanowienia o sobie samej). Racjonalizm polega na
uznaniu, i� rozum i wolno�� s� warto�ciami solidarnymi. Patriarcha libera-
lizmu, John Locke, konstatowa�: �Gdyby�my nie mieli wolno�ci, rozum
na nic by si� nie przyda�; bez rozumu natomiast wolno�� (gdyby by�a
mo�liwa) nie mia�aby znaczenia". Kontraktualizm wreszcie zak�a-
da, i� zgoda jednostek jest fundamentem politycznego zobowi�zania; mamy
obowi�zek s�ucha� tylko takiej politycznej w�adzy, na jak� si� sami zgo-
dzili�my. Prawno-ustrojowym wyrazem tej zgody jest umowa spo�eczna.
Umowy spo�ecznej nie musi si� zreszt� sprowadza� do kon-

kretnego, historycznie umiejscowionego aktu; mo�na by�o j� postrzega�
jako pewn� konstrukcj� logiczn� uzasadniaj�c� racje egzystencji pa�stwa.
Locke przyjmowa� koncept zgody milcz�cej (tacit consent): kto przebywa
na terytorium pa�stwa i korzysta z jego ochrony, uznaje milcz�co zasady
spo�ecznej umowy. Je�li nie chce ich akceptowa�, mo�e przecie� emigro-
wa� i wraz z innymi utworzy� now� polityczn� wsp�lnot� albo przy��czy�
si� do wsp�lnoty ju� istniej�cej. By�o w tym odwo�anie si� do politycznej
i religijnej emigracji, fenomenu bardzo rozpowszechnionego w XVII w.
i to nie tylko w ojczy�nie Locke'a, Anglii.
Zreszt� owa emigracja dostarczy�a klasycznego przyk�adu na historycz-

n� realno�� wyra�nej (nie milcz�cej wi�c) umowy spo�ecznej. Oto jesieni�
1620 r. grupa religijna brownist�w (124 osoby) prze�ladowana przez ko-
�ci� anglika�ski emigrowa�a z Anglii do Wirginii na statku Mayflower;
uchod�cy mieli w kieszeni nadanie ziemi wystawione przez Kompani�

Wirgi�sk� kolonizuj�c� tamten obszar na podstawie karty kr�lewskiej. Fa-
208
Pa�stwo liberalne
talna pogoda zepchn�a jednak uszkodzony statek daleko na p�noc, do

wybrze�y dzisiejszego stanu Massachusetts. Nie maj�c �adnych praw do
osadnictwa na tej ziemi i nie mog�c te� kontynuowa� podr�y, emigranci,
nim zeszli na l�d, zawarli s�awn� �umow� na statku Mayflower" (May-
flower Compact) - umow� spo�eczn� wi��c� ca�� grup� uchod�c�w w cia�o
polityczne i obywatelskie (dvii body politic), zapowiadano w niej u�o�enie
praw i powo�anie urz�d�w, kt�rym z g�ry obiecywano pos�usze�stwo.
Tak powsta�a ma�a, lecz dobrze zorganizowana kolonia New P�ymouth.
By� to pi�kny przyk�ad w�adzy politycznej powsta�ej z woli i zgody cz�on-
k�w wsp�lnoty.
Du�o p�niej, gdy po Deklaracji Niepodleg�o�ci zacz�y powstawa�

konstytucje pa�stw ameryka�skich (Wirginii, Rhode Island, Pensylwanii,
Massachusetts itd.), uznawano, �e s� to dalsze przyk�ady wyra�nej, sfor-
malizowanej umowy spo�ecznej. By�a tu wszelako istotna r�nica. Umowa
na Mayflower tworzy�a wsp�lnot� obywatelsk� z lu�nego zbioru jednostek
(by�a to umowa spo�eczna w �cis�ym znaczeniu s�owa, pactum unionis)
i zarazem poddawa�a nowo powsta�� wsp�lnot� prawom oraz urz�dom
(tzw. umowa rz�dowa, pactum subiectionis). Tymczasem w pa�-
stwach ameryka�skich istnia�y ju� od dawna wsp�lnoty obywatelskie z roz-
leg�ym samorz�dem, przyzwoitym s�downictwem, wolno�ci� prasy i reli-
gii; po r. 1775 zmienia�y si� g��wnie w�adze rz�dowe (prawodawcze i wy-
konawcze) uwolnione od zwi�zk�w z Wielk� Brytani�. Owe konstytucje
by�y tedy umowami rz�dowymi.
Klasyczna teoria demokracji sformu�owana przez Jana Jakuba Rousseau

zak�ada�a, i� umowa spo�eczna musi tworzy� system demokratyczny
i to stanowi o jej legalno�ci. Oznacza�o to, �e wsp�lnota polityczna musi
przyj�� zasad� r�wno�ci praw, tak�e politycznych. Filozofia liberalna od-
rzuca�a taki pogl�d i orientowa�a si� ku systemowi �z�otego �rodka" (juste
milieu). Powtarzano tedy za Arystotelesem, �e arystokracja potrafi rz�dzi�
tylko despotycznie, za� mot�och wcale rz�dzi� nie potrafi. Je�li zatem chce-
my racjonalnej w�adzy, powinni�my odtr�ci� zar�wno absolutyzm jak i de-
mokracj� (�tyrani� mot�ochu") i powierzy� rz�dy klasie �redniej - lu-
dziom zamo�nym i wykszta�conym. Przyjmowano, i� te dwie warto�ci,
maj�tek i wykszta�cenie, nieuchronnie id� ze sob� w parze (w XVIII w.
z regu�y tak by�o, p�niej ju� niekoniecznie). Tylko owa klasa �rednia -
209
powtarzano - potrafi zagwarantowa� jednocze�nie wolno�� (kt�rej nie sza-

nuje absolutyzm) i spo�eczny �ad (zagro�ony przez demokratyczn� anar-
chi�). Tylko ludzie zamo�ni i wykszta�ceni kieruj� si� umiarem, maj�
do�� czasu na spokojn� refleksj� i polityczn� aktywno��, nie musz� za-
biega� o fortun�, wi�c s� niepodatni na korupcj�.
W rezultacie pa�stwo liberalne, wsparte na zasadzie cenzus�w ma-

j�tkowych, oddawa�o prawa polityczne niezwykle skromnej liczbie
obywateli. W liberalnej Wielkiej Brytanii prawo g�osowania w wyborach
do Izby Gmin mia�o w XVIII w. ok. 2-3% ca�ej populacji, w liberalnej
Francji Ludwika Filipa - mniej ni� 1%. Ju� po reformie wyborczej z 1850 r.
w Holandii prawa wyborcze mia�o 3,5% ludno�ci kraju. Pozycja poli-
tyczna liberalnych rz�d�w powo�ywanych przez tak mikroskopijne mniej-
szo�ci mo�e si� wydawa� niezwykle wywrotna. Z jednej strony zagra�a�y
jej do�wiadczone w rz�dzeniu i bardzo zasobne si�y konserwatywne (ary-
stokracja, sfery dworskie, hierarchia duchowna, zachowawczo usposobio-
ne grupy bur�uazji); z drugiej - spragnione demokracji, ��daj�ce praw
politycznych masy ch�opskie, drobnomieszcza�skie, robotnicze, a tak�e
ta cz�� redniego mieszcza�stwa, kt�ra nie przebija�a pu�apu cenzusu
maj�tkowego. Jednak�e rz�dz�ce elity liberalne umia�y zachowa� r�wno-
wag� i stabilizowa� ca�y system. Tym, kt�rzy byli od nich na prawo,
prezentowa�y si� jako jedyna skuteczna zapora przed tyrani� mot�ochu
i upadkiem ca�ego spo�ecznego �adu. Z kolei roszczeniom demokratycz-
nych mas przeciwstawiano apel o poparcie systemu liberalnego jako os�o-
ny przed recydyw� despotyzmu, przywilej�w urodzenia, klerykalizmu.
Umiej�tnie te� antagonizowano opozycj� z lewej strony: mieszcza�skim
demokratom ukazywano robotnik�w jako komunistycznych wrog�w w�as-
no�ci i rodziny.
W ten spos�b ludzie �z�otego �rodka" �eglowali pod sztandarami wol-

no�ci, w�asno�ci i porz�dku, utrzymuj�c mocno ster w�adzy. Wyj�tkiem
byli ameryka�scy libera�owie, zwani whigami. W Stanach Zjednoczonych
nie mo�na by�o straszy� ludu upiorem arystokratycznej reakcji, za� ludzi
konserwatywnych �czerwonym widmem" wyg�odnia�ego i rozpasanego
mot�ochu. Bieda i tam oczywi�cie istnia�a, najcz�ciej jednak by�a stanem
przej�ciowym, a nie dziedzicznym przeznaczeniem parias�w spo�ecze�-
stwa; skromny dostatek by� w zasi�gu mo�liwo�ci ka�dego. Tote� libe-
210
Pa�stwo liberalne
ra�owie ameryka�scy nie zdo�ali zmonopolizowa� w�adzy dla ludzi za-

mo�nych; Stany Zjednoczone najwcze�niej - w latach trzydziestych XIX
wieku - przesz�y od systemu liberalnego do modelu demokracji politycz-
nej (prawda, �e bardzo jeszcze odleg�ego od dzisiejszych standard�w de-
mokracji).
Filozofia liberalna �ci�le okre�la�a cele i granice w�adzy politycznej.

Pa�stwo jest - wedle libera��w - absolutnie konieczne dla zaspokojenia
potrzeb jednostek, ale te� zawsze mo�e stwarza� zagro�enia dla ich wol-
no�ci, bo dysponuje pot�nym aparatem przymusu. Dlatego trzeba pre-
cyzyjnie ograniczy� sfer� jego dzia�ania do zada� czysto ochronnych, tzn.
do ochrony naturalnych praw Cz�owieka (praw do �ycia,
wolno�ci, w�asno�ci, bezpiecze�stwa: lista owych uprawnie� w ci�gu ostat-
nich dwustu lat ogromnie si� wyd�u�y�a). Pa�stwo ma zapewnia� korzy-
stanie z tych praw, to znaczy chroni� nas przed zab�jc�, rabusiem, gwa�ci-
cielem, oszustem, a tak�e przed wrogiem zewn�trznym. Nie jest natomiast
zadaniem pa�stwa wkraczanie do takich sfer �ycia obywatelskiego, jak
ekonomia, religia, edukacja, kultura, obyczaje. Jak wiadomo, kto du�o
obejmuje, ten s�abo �ciska. Ale i odwrotnie: pa�stwo liberalne mia�o obej-
mowa� niewiele, lecz wyznaczon� mu przez zgod� jednostek sfer� �ciska�
mia�o mocno. Dawni libera�owie wcale nie byli zwolennikami pa�stwa wy-
rozumia�ego czy �lamazarnego. Po�wiadczaj� to systemy represyjne libe-
ralnych pa�stw: Wielkiej Brytanii w XVIII i po cz�ci jeszcze w XIX wieku,
Francji pod rz�dami Ludwika Filipa. Byty to systemy bardzo brutalne.
Podstawowe zasady filozofii liberalnej znajdowa�y odbicie mniej lub

bardziej udane - w instytucjach politycznych liberalnego pa�stwa. Wzbo-
gaci�y one wydatnie repertuar nowo�ytnych urz�dze� ustrojowych.
/. Konstytucja
Idea ustaw zasadniczych (konstytucji) pa�stwa liberalnego na-

wi�zywa�a do konceptu umowy spo�ecznej (konstytucje s� jej ustrojowym
wyrazem) i do filozofii praw Cz�owieka (naturalne prawa Cz�owieka s�
dyrektyw� dla ustawodawcy konstytucyjnego, tak jak konstytucja jest dy-
rektyw� dla ustaw zwyk�ych). To prawda, �e normy okre�laj�ce podstawy
211
ustroju politycznego pa�stwa pojawia�y si� ju� wcze�niej. Nie zawsze zre-
szt� mia�y posta� prawa stanowionego. Prawa fundamentalne monarchii
francuskiej kszta�towa�y si� w XIV i XV w. w drodze d�ugiej praktyki:
uznawano, �e �starodawny zwyczaj" nadawa� im moc wi��c� (wi��c�

tak�e kr�la-ustawodawc�). Polskie Artyku�y Henrykowskie (1573) by�y
ustaw� sejmow� zatwierdzon� przez kr�la Batorego dopiero w 1576 r.
Angielska konstytucja republika�ska z 1653 r., tak zwany Instrument Rz�-
dzenia, by�a w istocie konstytucj� oktrojowan�, tzn. nadan� przez rz�dz�-
cych, a nie uchwalon� przez jaki� organ przedstawicielski (stanowi�a tw�r
Cromwella i oficer�w jego armii, u�o�ono j� i og�oszono po tym, jak
Cromwell rozp�dzi� dwa parlamenty).
Liberalna Wielka Brytania za swe podstawowe ustawy ustrojowe uzna-

wa�a tzw. petycj� prawa (1628), kilka ustaw wydanych u progu angielskiej
rewolucji (1641), ustaw� o wolno�ci osobistej (Habeas Corpus Act, 1679),
bili o prawach (1689) i ustaw� o nast�pstwie tronu (1701). Nios�y one
liberalne zasady ustrojowe i respektowane by�y wielce. Jednak�e nie przyj-
mowano zasady ich nadrz�dno�ci nad ustawami zwyk�ymi, kt�re mog�y
uchyli� moc ka�dego przepisu owych czcigodnych ustaw. Te ostatnie po-
zbawione by�y porz�dnego uk�adu: tak np. normy dotycz�ce niezawis�o�ci
s�dziowskiej znalaz�y si� w ustawie o nast�pstwie tronu. Co najwa�niej-
sze, blok owych ustaw podstawowych nie wyczerpywa� regulacji zasad
ustroju; ogromn� rol� odgrywa�y tedy w Wielkiej Brytanii zwyczaje (�kon-
wencje") konstytucyjne i praktyka realizowania zasad konstytucyjnych (owa
praktyka zdolna by�a gruntownie zmieni� zasady).
Konstytucjami w zupe�nie ju� nowoczesnym sensie (systematycznie upo-

rz�dkowana ustawa, nadrz�dna w stosunku do~ustaw zwyk�ych) by�y kon-
stytucje schy�ku XVIII w.: ameryka�ska (1787), polska (1791) i francuska
(1791). Przynosi�y one liberalne zasady politycznego ustroju (w Polsce
ostro�nie i fragmentarycznie). Jednak�e w tamtym czasie nie by�o jeszcze
klarownej �wiadomo�ci, co w�a�ciwie nale�y umieszcza� w konstytucji
(i dzi� zreszt� s� co do tego wahania). Wida� to wyra�nie w tre�ci owych
trzech konstytucji, z Pary�a, Warszawy i Filadelfii.
Amerykanie nie s�dzili wcale, �e ich system socjopolityczny - samo-

rz�d lokalny, wymiar sprawiedliwo�ci, stosunki religijne i w�asno�ciowe -
nale�y wywr�ci� do g�ry nogami. Zdecydowali si� zatem na tekst jury-
212
Pa�stwo liberalne
dyczny, okre�laj�cy struktur� w�adz publicznych i ich wzajemne relacje.

Je�li pojawia si� w nim niekiedy problematyka spo�ecze�stwa obywatel-
skiego, to w postaci marginalnej lub wr�cz zmistyfikowanej. W ten spos�b
starannie omijano termin �niewolnik", pisz�c o �osobach zobowi�zanych
do s�u�by lub pracy" lub po prostu o �innych osobach" (other persons).
Pozbawiony wiedzy historycznej czytelnik nie dojdzie, c� to za �inne
osoby", kt�re �dodaje si�" do liczby ludno�ci dla cel�w rozdzia�u podat-
k�w mi�dzy stany i okre�lenia reprezentacji wyborczej, ale z kt�rych ka�-
da �osoba" liczy si� za trzy pi�te cz�owieka... Wyliczenie praw cz�owieka
i obywatela nie znalaz�o si� w pierwotnym tek�cie konstytucji federalnej,
zredukowanym do materii prawno-ustrojowych, lecz dopiero w pierwszych
o�miu (nie dziesi�ciu, jak si� cz�sto powtarza) poprawkach do konstytucji
(1791).
Ustrojodawca francuski pragn�� natomiast zerwa� z ca�� przesz�o�ci�

ancien regime'u (wyj�tki s� arcyrzadkie, np. utrzymanie ci�g�o�ci dyna-
stycznej). Zmieni� wi�c trzeba by�o nie tylko spos�b rz�dzenia, lecz ca�o��
relacji mi�dzy lud�mi we wszelakich sferach: rodzinnej, zawodowej, re-
ligijnej, ekonomicznej itd. - konstytucja za� mia�a by� sprawnym instru-
mentem tej wielkiej transformacji i samoorganizacji spo�ecze�stwa. Za
licznymi przepisami konstytucji z 1791 r. kryj� si� tedy pot�pienia nad-
u�y� i niesprawiedliwo�ci ancien reîme'u', cz�sto zreszt� si� nie kryj�,
bo wiele artyku��w z satysfakcj� konstatuje czego ju� nie ma (feu-
dalizmu na wsi, szlachectwa, korporacji cechowych itd.). Jest natomiast
w tej konstytucji obecne spo�ecze�stwo obywatelskie. Karty jej - jak i in-
nych konstytucji doby rewolucyjnej - zaludniaj� wielowymiarowe postaci
ludzi uwik�anych w ca�� sie� wi�zi spo�ecznych, wtopionych w swe �ro-
dowisko (familijne, profesjonalne, lokalne, religijne) i konfrontowanych
z problemami ich codziennej egzystencji.
Konstytucja francuska z 1791 r. nie by�a tedy zwyk�ym kontraktem

rz�dowym (za taki mo�e uchodzi� ameryka�ska, z 1787 r.). Jej tw�rcy
starali si� okre�li� na nowo podstawowe wymiary ca�ego �ycia spo�ecz-
nego, oddzielaj�c nowe spo�ecze�stwo od ancien regime 'u jakby �elazn�
kurtyn�. W konsekwencji by�a to ustawa bardzo obszerna, z�o�ona z 255
artyku��w. To nie rekord - liberalna konstytucja republiki �dyrektorialnej"
z 1795 r. liczy�a 377 artyku��w. Dla por�wnania: konstytucja ameryka�-
213
ska zawiera�a siedem artyku��w (to prawda, �e pierwsze trzy s� bardzo
obszerne) i mie�ci�a si� na jednej karcie pergaminu (prawda, �e bardzo

du�ej).
Polska konstytucja majowa (�rednio obszerna, 11 rozdzia��w) zaj�a

pozycj� po�redni�: nie pragn�a wywraca� ca�kowicie dawnego porz�dku
spo�ecznego, lecz nie uchyla�a si� od do�� g��bokiego wej�cia w sfer�
spo�ecze�stwa obywatelskiego. Traktowa�a zatem nie tylko o kr�lu, pos�ach,
senatorach, rz�dzie - lecz tak�e o szlachcie-ziemianach, o miastach i mie-
szczanach, o ch�opach, o stosunkach religijnych, problemach edukacji itd.
Nie by�o tu francuskiego prze�wiadczenia o prawie ustrojodawcy (i o realnej
mo�liwo�ci) ukszta�towania nowego spo�ecze�stwa przy pomocy papieru
i atramentu, ale te� nie by�o ameryka�skiego redukowania materii kon-
stytucyjnej do problem�w prawa publicznego. Liberalni tw�rcy konsty-
tucji majowej, na czele z kr�lem, pragn�li zmodernizowa� Polsk� i �do-
goni� Europ� o�wiecon�", a zatem uchyli� najbardziej wadliwe, anachro-
niczne instytucje socjopolityczne. Rozumieli wszelako, �e musz� liczy� si�
z pot�g� magnat�w, konserwatyzmem ogromnej cz�ci szlachty, s�abo�ci�
miast i tym, co Stanis�aw August nazwa� spo�eczn� ma�oletnio�ci� wsi.
Liberalne konstytucje mia�y zapewnia� korzystanie z praw Cz�owieka,

bo przecie� - jak g�osi ameryka�ska Deklaracja Niepodleg�o�ci - �to dla
zagwarantowania owych praw ludzie ustanawiaj� sobie rz�dy". Mo�liwe
by�y wszelako r�ne podej�cia do owych gwarancji. Amerykanie
z ca�ej swej tradycji wynie�li nieufno�� do ka�dej w�adzy, tak�e umoco-
wanej za zgod� rz�dzonych. Prawa Cz�owieka nie by�y przez nich postrze-
gane jako fundament, na kt�rym mo�na zbudowa� doskona�y system rz�-
dzenia, lecz jako bariery maj�ce chroni� ludzLprzed nadu�yciami w�adzy,
Przej�li od Anglik�w dobr� zasad�, �e bez �rodk�w proceduralnych prawa
trac� moc (remedies precede rights). Poj�cie remedy pojawia�o si� ju�
w stanowych deklaracjach praw - i nie bez kozery. Amerykanie wiedzieli
z do�wiadczenia, �e ustawa, tak�e nie pochodz�ca od despoty, mo�e by�
niem�dra i niesprawiedliwa. Nie wystarczy jednak zapisa� w konstytucji, ja-
kich to ustaw nie wolno Kongresowi uchwala� (co wyk�ada pierwsza po-
prawka do ustawy zasadniczej), nale�y obudowa� prawa Cz�owieka ca�ym
systemem skutecznych gwarancji. W dziedzictwie prawa angielskiego mo-
�na by�o znale�� odpowiednie �rodki proceduralne, inne gwarancje wy-
214
Pa�stwo liberalne
naleziono na w�asny u�ytek, m.in. precyzyjny podzia� w�adz, z systemem

�hamulc�w i r�wnowagi"; sprawiedliwy proces s�dowy (due process of
law)', badanie konstytucyjno�ci ustaw.
Francuska konstytucja 1791 r. inkorporowa�a wcze�niejsz� o dwa lata

Deklaracj� Praw Cz�owieka i Obywatela; wymienia�a te� gwarancje tych
praw, kt�re wszelako niczego solidnie nie gwarantowa�y. Ju� Deklaracja
Praw umie powierzy�a ustawom okre�lenie rzeczywistych tre�ci praw
cz�owieka i obywatela, ich granic, sposob�w korzystania z nich, ich gwa-
rancji wreszcie. Rzecznik�w takiego rozwi�zania nie owiewa�a nawet my�l,
�e w pa�stwie, w kt�rym suwerenem jest nie despota, lecz nar�d, ustawo-
dawstwo mog�oby by� niem�dre i niesprawiedliwe. Francuski ustawodaw-
ca - jak si� rych�o mia�o okaza� kapry�ny i zmienny - otrzyma� de facto
status gospodarza ca�ego prawa, w tym i ponadpozytywnych praw Cz�o-
wieka. Przyczyni�o si� to do rych�ego (po jedenastu zaledwie miesi�cach)
upadku konstytucji 1791 roku, pracowicie konstruowanej przez ca�e dwa
lata.
To wydarzenie - podobnie jak szybki upadek polskiej konstytucji ma-

jowej - sygnalizuje zawodno�� r�nych metod ,,opancerzania" kons-
tytucji przed pochopnymi zmianami. Ju� pierwsze konstytucje liberalne
operowa�y tu r�nymi barierami. To najpierw d�ugie terminy, kt�re musia-
�yby up�yn��: konstytucja 3 maja mog�a by� nowelizowana dopiero w r.
1816, konstytucja francuska z 1791 r. najwcze�niej w r. 1801, konstytucja
z 1795 r. - po up�ywie 9 lat. Francuzi wymy�lili osobne zgromadzenia
rewizyjne, Polacy powierzali rewizj� konstytucji nadzwyczajnemu Sejmo-
wi. Wszystko to okaza�o si� bez praktycznego znaczenia. Inne ogranicze-
nia przewidzia�a konstytucja ameryka�ska: kwalifikowana wi�kszo�� (2/3
w obu izbach Kongresu) przy uchwalaniu poprawek do konstytucji, ich
ratyfikacja przez parlamenty stanowe w co najmniej 3/4 stan�w, w niekt�-
rych materiach konstytucyjnych zastosowano jeszcze dodatkowe obostrzenia
(np. najwcze�niejszy termin zmiany dopiero w 1808 r.). Te bariery zosta�y
uszanowane; ameryka�scy ustawodawcy nie nadu�ywali zreszt�, w ci�gu
z g�r� dwustu lat obowi�zywania konstytucji, prawa jej nowelizowania:
zr�b ustawy zasadniczej pozosta� bez zmian.
Francuski polityk okresu monarchii konstytucyjnej, baron de Yitrolles,

stwierdza� rozs�dnie, �e �ka�da pisana konstytucja, cho�by wymy�lona
215
z wielkim talentem, ma warto��, skuteczno�� i trwa�o�� tylko o tyle, o ile

odpowiada stanowi spo�ecznemu narodu, kt�rym ma pokierowa�". Od po-
cz�tku by� to trudny dylemat: jak pogodzi� programow� trwa�o�� kon-
stytucji ze zmieniaj�cymi si� potrzebami spo�ecznymi i zmiennymi odczy-
taniami owych potrzeb. Ka�da konstytucja jest niedookre�lona, nie mo�e
bowiem przewidzie� wszystkich mo�liwych sytuacji; trawestuj�c s�awne
zdanie z Fausta Goethego, rzec mo�na, i� ka�da konstytucja jest szara,
a z�ote drzewo �ycia zawsze jest zielone. Jedn� z przyczyn szybkiej kl�ski
wielu konstytucji by! fakt, i� tw�rcy nie k�opotali si� zbytnio ich gi�t-
ko�ci�, zdolno�ci� adaptowania si� do nowych sytuacji. Ustrojodawcy cz�-
sto bowiem wkraczaj� w przysz�o�� rakiem: bardziej troszcz� si� o na-
prawienie b��d�w przesz�o�ci i zapobie�enie ich recydywie, ni� o szukanie
odpowiedzi na nowe wyzwania, kt�re si� mog� pojawi�. Oczywi�cie, roz-
mijanie si� konstytucji z sytuacj� spo�eczn� mo�e wynika� z r�nych przy-
czyn: z politycznej ob�udy, kt�ra �wiadomie stwarza konstytucj� fasado-
w�, jaskrawo rozmijaj�c� si� z rzeczywisto�ci�, a tak�e z faktu, �e nie
zawsze tw�rcy konstytucji maj� szans� wprowadzania jej w �ycie. W pier-
wszym zw�aszcza okresie, gdy nowa konstytucja przechodzi pr�b� ognio-
w�, ka�dy po�lizg mo�e wykolei� starannie zaprojektowan� konstytucyjna
machin�.
Wczesne konstytucje liberalne zna�y ju� trzy podstawowe strategie ada-

ptowania konstytucji do zmieniaj�cej si� socjopolitycznej sytuacji: zwy-
czaje konstytucyjne zmieniaj�ce stan ustrojowy w drodze pra-
ktyki, nowelizacj� konstytucji i orzecznictwo s�du kons-
tytucyjnego. Gi�tka i w znacznej cz�ci zwyczajowa konstytucja
brytyjska zna�a sytuacje, w kt�rych podstawowe zasady by�y wywracane
na nice przez konstytucyjn� praktyk�. Nowelizacj� ustawy zasadniczej prze-
widywa�y konstytucje XVIII-wieczne w Polsce, Francji i Stanach Zjedno-
czonych. Spo�r�d nich tylko konstytucja ameryka�ska mia�a szans� sko-
rzysta� z tej mo�liwo�ci, p�niej - konstytucja francuska, tzw. Karta z roku
1814, znowelizowana w r. 1830. Liberalne konstytucje we Francji z lat
1791 i 1795 po prostu upada�y po kr�tkim �ywocie, to samo dotyczy�o
ustaw zasadniczych na ziemiach polskich (1791, 1807, 1815).
Orzecznictwo s�d�w konstytucyjnych jest wynalazkiem ameryka�skim,

co odpowiada anglosaskiej kulturze prawnej z jej normotw�rcz� rol� s�-
216
Pa�stwo liberalne
d�w. W konstytucji federalnej z 1787 r. nie by�o zasady, i� S�d Najwy�szy

ma prawo bada� zgodno�� ustaw z konstytucj�; instytucj� t� datuje si�
zwykle od precedensowego orzeczenia S�du Najwy�szego z 1803 r., kt�re
uzna�o pewn� ustaw� za niewa�n�, bo sprzeczn� z konstytucj�. Jednak�e
praktyka taka znana by�a ju� wcze�niej - w wymiarze stanowym.
Rola ameryka�skiego S�du Najwy�szego, kt�ry przez dwie�cie lat unie-

wa�ni� setki ustaw z racji ich niezgodno�ci z konstytucj�, jest ogromna,
ale naiwne by�oby mniemanie, i� S�d jest niez�omnym i nieomylnym stra�-
nikiem wielkich zasad wpisanych do konstytucji. Orzecznictwo konsty-
tucyjne S�du Najwy�szego okre�laj�ce co jest zgodne, a co niezgodne
z konstytucj�, nagina�o tre�� ustawy zasadniczej do zmieniaj�cego si� uk�adu
si� spo�ecznych i sytuacji politycznej. W ten spos�b np. segregacja rasowa
na Po�udniu USA, w r. 1896 uznana przez S�d Najwy�szy za ca�kowicie
zgodn� z konstytucj�, w 1954 r. okaza�a si� z ni� sprzeczna. I to samo
dotyczy wielu innych problem�w (niekt�rych ustaw socjalnych, kary �mierci,
przerywania ci��y itd.).
Wyliczone strategie adaptowania konstytucji do zmieniaj�cych si� sytuacji

socjopolitycznych s� wsp�zale�ne. Znaczna �atwo�� tworzenia zwycza-
j�w konstytucyjnych os�abia sk�onno�� do si�gania po instrument noweli-
zacji. Z kolei du�a aktywno�� s�d�w konstytucyjnych nie sprzyja formo-
waniu zwyczaj�w konstytucyjnych (cho� i w USA nie s� one zjawiskiem
nieznanym). Teoretycznie parlament, kt�remu s�d konstytucyjny bardzo
cz�sto kasuje ustawy, m�g�by uciec si� - gdy mu na jakich� ustawach
bardzo zale�y - do nowelizacji konstytucji. Zwykle nie jest to jednak ani
politycznie wygodne, ani �atwe (ze wzgl�du na �opancerzenie" ustaw za-
sadniczych). W USA zdarzy�o si� co� takiego w r. 1913, na tle sporu
mi�dzy Kongresem i S�dem Najwy�szym o zgodno�� z konstytucj� no-
wych regulacji podatkowych. Szesnasta poprawka do konstytucji prze-
chyli�a w�wczas szal� na korzy�� Kongresu.
II. Podzia� w�adz
Konsekwentny XVIII-wieczny libera� s�dzi�, �e z�o absolutyzmu wy-

nika z samej kumulacji w�adzy, cho� niekt�rzy liberalni my�liciele mnie-
mali, �e �wiat�y i cnotliwy despota mo�e (nie bez pomocy filozof�w)
sta� si� instrumentem przemian wiod�cych ku Wolno�ci. Ale oto opinia
Diderota: �Samow�adne rz�dy sprawiedliwego i �wiat�ego w�adcy s� zaw-
sze z�e... C� charakteryzuje despot�? Dobro� mo�e lub niegodziwo��?
Bynajmniej, te dwa poj�cia w og�le nie wchodz� do definicji despoty.
Wyr�nia go nie u�ytek, lecz sam rozmiar w�adzy, kt�r� sobie przyw�a-
szcza". St�d konieczno�� zlikwidowania kumulacji w�adzy, podzielenia
jej mi�dzy wiele r�k.
To jednak nie wystarcza. Monteskiusz ostrzega�, �e ka�da w�adza

ma sk�onno�� do przekraczania swych kompetencji, �posuwa si� tak dale-
ko, a� napotka granice". Wypada zatem nie tylko podzieli� w�adze,
ale te� je zr�wnowa�y�. Libera� m�g� si� przy tym odwo�ywa� do
Newtonowskiej mechaniki: wedle wielkiego Newtona sam Stw�rca usta-
nowi� �ad we wszech�wiecie, r�wnowa��c wzajemnie sprzeczne si�y. Ca�y
kr�g liberalnych wyobra�e� czerpie inspiracje z takiej wizji �wiata, r�wnie�
w wymiarze spo�ecznym: mie�ci si� tu i kontrolowanie nami�tno�ci przez
rozum, i �rachunek przyjemno�ci oraz przykro�ci" w utylitaryzmie Ben-
thama, i wolna rywalizacja Adama Smitha, kt�ra sprawia, �e wszystkie
parametry ekonomiczne osi�gaj� �poziomy naturalne", i wreszcie r�wno-
wa�enie podzielonych w�adz - to, co Amerykanie okre�lili mianem syste-
mu ,,hamulc�w i r�wnowagi" (checks and balances). Konsty-
tucja ameryka�ska ustanowi�a taki system w spos�b zarazem perfekcyjny
i wyrafinowany.
A. Model ameryka�ski wyr�nia� na szczeblu federalnym trzy

w�adze: ustawodawcz� (dwuizbowy Kongres), wykonawcz� (prezydent)
i s�dow� (S�d Najwy�szy). Zak�adano, �e w przypadku konfliktu mi�dzy
dwiema w�adzami ta trzecia, neutralna, b�dzie mog�a wyst�pi� w roli roz-
jemcy; uzurpatorskie zap�dy kt�rejkolwiek z w�adz napotkaj� za� op�r
i alians dwu pozosta�ych. Oznacza to, �e owe trzy w�adze traktowano
jako r�wnorz�dne, �adnej nie przyznawano prymatu. Jednak�e ich
218
Pa�stwo liberalne
podzia� nie oznacza� separacji niezale�nych organ�w, co wiod�oby do pa-

rali�u w�adzy lub do anarchii. Ponad wszystkimi trzema w�adzami jest
suwerenny nar�d (�My, nar�d Stan�w Zjednoczonych" - tak brzmi� pierw-
sze s�owa konstytucji). Wspomniany system hamulc�w i r�wnowagi stwa-
rza� sie� wzajemnych uzale�nie�, stworzono te� zasad� mieszania
uprawnie� (blending): wszystko to zmierza�o do osi�gni�cia politycz-
nej r�wnowagi. Konstrukcj� tak� uzasadniano r�wnie� wzgl�dami technicz-
nymi: trudno przecie� rozgraniczy� akty ustawodawcze i wykonawcze.
Przy zaliczaniu do jednych lub drugich bud�etu, traktat�w mi�dzynarodo-
wych, decyzji o emisji pieni�dza itd. kwalifikacje s� przecie� zupe�nie
umowne.
W efekcie Kongres (Izba Reprezentant�w i Senat) otrzyma� pewne

uprawnienia w sferze w�adzy wykonawczej. Kongres nak�ada
podatki, kt�re potem �ci�ga rz�d. Rz�d negocjuje traktaty mi�dzynarodo-
we, ale Senat je ratyfikuje. Kongres wypowiada wojn�: ale od czas�w
Jeffersona, tj. od pocz�tku XIX w., prezydenci uruchamiali nieraz na w�as-
n� r�k� dzia�ania wojenne, a Kongres tolerowa� rozrost militarnych upraw-
nie� w�adzy wykonawczej. Ustawowe uregulowania tych uprawnie� w la-
tach 70-tych XX w. nie usun�y w�tpliwo�ci. Dalej, Senat wkracza na
obszar w�adzy prezydenckiej, zatwierdzaj�c (lub nie, co jest praktyk� nie-
rzadk�) prezydenckie nominacje wysokich funkcjona�uszy federalnych:
ministr�w, ambasador�w, s�dzi�w S�du Najwy�szego... Kongres wkracza
na obszar w�adzy s�dowej: ma prawo uchwalania amnestii, mo�e
te� poci�ga� do odpowiedzialno�ci za naruszenie prawa prezydenta i in-
nych funkcjonariuszy federalnych (nie wy��czaj�c s�dzi�w S�du Najwy�-
szego) w trybie impeachment; tak jak w Anglii - oskar�enie wnosi izba
ni�sza, s�dzi i wyrokuje izba wy�sza. R�nica w stosunku do angielskiego
impeachment polega na tym, �e Senat nie mo�e kara� �mierci� i wi�zie-
niem, lecz jedynie pozbawieniem urz�du i prawa piastowania urz�d�w
w przysz�o�ci. Nie oznacza to zreszt� bezkarno�ci, pozbawiony urz�du
winowajca mo�e odpowiada� bowiem karnie w zwyk�ym trybie s�dowym.
Mo�na wreszcie powiedzie�, �e Kongres wkracza na obszar dzia�ania S�-
du Najwy�szego, bo ustawy okre�laj� organizacj� S�du i s� materialn�
podstaw� jego orzecznictwa.
219
Prezydent ingeruje w sfer� ustawodawstwa poprzez weto

zawieszaj�ce (obali� je nie�atwo, bo tylko wi�kszo�ci� 2/3 w obu izbach)
oraz w sfer� s�downictwa: ma prawo taski, a tak�e �za rad� i zgod�
Senatu" mianuje s�dzi�w S�du Najwy�szego.
Wreszcie, S�d Najwy�szy ma ogromny wp�yw na dzia�ania obu

pozosta�ych w�adz dzi�ki swojemu prawu wyk�adni konstytucji, orzekania,
co jest z ni� zgodne, a co nie. Nie bez przesady, ale i nie bez podstaw
powtarza si� w Ameryce formu��, �e konstytucj� jest to, co s�dziowie za

konstytucj� uznaj�.
Gwarancj� r�wnorz�dno�ci i hamowania si� w�adz s� tak�e zasady do-

tycz�ce ich powo�ywania i kadencji: ka�da powo�ywana jest przez inne
podmioty, na r�ne okresy, w wyniku odmiennych procedur. Izba Re-
prezentant�w wybierana jest na dwa lata, w stanach, przez �nar�d"
(przez d�ugi czas by�o to g�osowanie cenzusowe). Senat w pierwotnej
wersji konstytucji pochodzi� z wyboru parlament�w stanowych; senator�w
wybiera si� na 6 lat, ale co dwa lata zmienia si� 1/3 sk�adu izby. Ka�dy
stan, wielki czy ma�y, ma w Senacie dw�ch przedstawicieli i �adna po-
prawka do konstytucji nie mog�aby pozbawi� jakiego� stanu, bez jego
zgody, tej r�wnej reprezentacji w Senacie. Prezydenta wybiera si�
w g�osowaniu po�rednim. Elektor�w dokonuj�cych wyboru powo�ywano w sta-
nach, w liczbie ustalonej w konstytucji (r�wnej liczbie kongresmen�w danego
stanu), ale wedle zasad okre�lanych przez same stany (w praktyce elektor�w
wybiera�y pierwotnie parlamenty stanowe). Elektorowie wybierali prezydenta
na cztery lata, z prawem reelekcji konstytucyjnie nie ograniczonej; przez p�tora
wieku przestrzegano jednak zwyczaju konstytucyjnego dopuszczaj�cego tylko
dwie kadencje. Uznawano, �e nie przystoi ubiega� si� o trzeci�, skoro Ojciec
Narodu, Waszyngton, kontentowa� si� dwiema. Zwyczaj �w z�ama� dopiero
Franklin Roosevelt w 1940 r., daj�c si� wybra� na trzeci�, a potem i na czwart�
kadencj�. Ale XXII poprawka do konstytucji (1951) ustali�a, �e mo�liwe s�

tylko dwie kadencje.
S�dzi�w S�du Najwy�szego mianuje prezydent, jego nomi-

nacje zatwierdza Senat, ale - by niezawis�o�� S�du by�a niewzruszona -
ich kadencja jest do�ywotnia. S�dziowie maj� prawo przej�� na emerytur�
po osi�gni�ciu 70 lat, lecz korzystaj� z niego zupe�nie wyj�tkowo (�s�-
dziowie S.N. umieraj� rzadko i nigdy nie rezygnuj�" - powiadaj� Ame-
220
Pa�stwo liberalne
rykanie). F. Roosevelt podj�� pr�b� ustawowej reorganizacji S�du Naj-

wy�szego (1937), by uzyska� w nim przychyln� politycznie wi�kszo��;
nie odni�s� jednak sukcesu.
Ten skomplikowany system wzajemnych relacji mi�dzy w�adzami fe-

deralnymi dzia�a skutecznie, mechanizm �hamulc�w i r�wnowagi" spe�nia
swoje zadania. Zarzucano mu nieraz, �e rozszczepia wol� narodu (prezy-
dent cz�sto ma inn� polityczn� barw� ni� wi�kszo�� w Kongresie), op�nia
rozwi�zywanie problem�w spo�ecznych, rozmywa odpowiedzialno��. Za-
lety systemu zdaj� si� jednak przewa�a� nad wadami.
Potocznie okre�la si� ten system jako republik� prezydenck�, a to ze

wzgl�du na pot�n� pozycj� prezydenta w sferze egzekutywy. Ministro-
wie, w wi�kszo�ci z tytu�em sekretarzy, s� zwyk�ymi urz�dnikami pre-
zydenta, odpowiadaj� tylko przed nim, nie tworz� gabinetu. Prezydent
nie odpowiada politycznie przed Kongresem, mo�e by� przeze� obalony
jedynie za pogwa�cenie prawa, w trybie - nie�atwym do realizacji - im-
peachment. Jego weto ustawodawcze trudno odrzuci�. Z drugiej jednak
strony, prezydent nie mo�e rozwi�za� Kongresu, nie ma prawa inicjatywy
ustawodawczej, na wielu polach jest kr�powany �rad� i zgod�" Senatu,
nie wywiera wp�ywu na orzecznictwo S�du Najwy�szego. Termin �re-
publika prezydencka" jest wi�c wyra�nie na wyrost.
Dodajmy, �e silni (�imperialni") prezydenci - Jefferson, Jackson, Lin-

coln, Teodor i Franklin Rooseveltowie - mogli sobie pozwoli� na dzia�a-
nia pachn�ce samowol� i �amaniem konstytucji. Kongres wyra�nie w�w-
czas schodzi� na drugi plan. Z kolei po zamordowaniu Lincolna (1865)
a� do ko�ca XIX w. pa�stwem rz�dzili de facto kongresowi bossowie,
sterowani najcz�ciej przez wielkie grupy interes�w. Tamten czas obrodzi�
s�abymi prezydenturami, od Andrew Johnsona, kt�ry tylko jednym g�osem
unikn�� obalenia przez impeachment, poprzez bohatera wojny domowej
gen. U�yssesa Granta, kt�ry okaza� si� polityczn� miernot� i swe frustracje
topi� w alkoholu - a� po Chestera Arthura, kt�rego nazwisko nic Ame-
rykanom dzi� nie m�wi. W tej galerii miernot wybitniejsz� osobowo�ci�
by� jedynie prezydent Grover Cleveland.
�Poziomy" podzia� w�adz na szczeblu federalnym to tylko jedna strona

medalu, drug� jest podzia� ,,pionowy" - w�adze federalne skr�-
powane s� rozleg�ymi uprawnieniami w�adz stanowych. W Ameryce nie
221
wyst�pi�o bowiem zjawisko nader cz�ste: gdy z jednolitego pa�stwa two-

rzy si� odg�rnie, centraln� decyzj�, pa�stwo federalne (zwi�zkowe). Stany
Zjednoczone przesz�y proces odwrotny: lu�ny zwi�zek 13 niepodleg�ych
pa�stw, utworzony w 1776 r., przeobrazi� si� w federacj� decyzj� oddoln�,
z woli i zgody owych pa�stw. Ten pierwotny zwi�zek pa�stw mia� ju�
konstytucj� (tzw. Artyku�y Konfederacji, 1777), kt�ra tworzy�a jeden tylko
organ wsp�lny, jednoizbowy Kongres. Mia� on prowadzi� polityk� za-
graniczn�, kierowa� wysi�kiem wojennym w konflikcie z Brytyjczykami,
finansowa� t� wojn�, podejmowa� niekt�re decyzje ekonomiczne, roz-
strzyga� spory mi�dzy pa�stwami Konfederacji. Nie powo�ano jednak �ad-
nych wsp�lnych organ�w wykonawczych; gdy kt�re� pa�stwo nie chcia�o
wykona� decyzji Kongresu, by� on bezsilny.
Takie lu�ne zwi�zki niepodleg�ych pa�stw najcz�ciej albo si� rozpada-

j�, albo przeobra�aj� w federacj�, pa�stwo zwi�zkowe. Amerykanie szyb-
ko doszli do wniosku, �e uni� nale�y utrzyma� i zacie�ni�. A poniewa�
to niepodleg�e pa�stwa powo�a�y federacj�, wi�c przyjmowano, i� ka�de
pa�stwo (stan) mog�oby wycofa� si� z kontraktu i opu�ci� uni�. Przez
d�ugi czas gro�by secesji stan�w po�udniowych, na tle konflikt�w o gra-
nice systemu niewolniczego, za�egnywa�y kompromisy (1820 - kompro-
mis Missouri, 1850 - kompromis kalifornijski). Jednak�e na prze�omie
lat 1860 i 1861 secesji dokona�o 7 po�udniowych stan�w, p�niej jeszcze
cztery - i przywr�ci�y one na Po�udniu zasad� konfederacyjn�. Utworzony
przez nie zwi�zek przyj�� nazw� Skonfederowanych Pa�stw Ameryki (CSA).
Tylko militarne zwyci�stwo P�nocy uratowa�o jedno�� Stan�w Zjedno-

czonych.
Dziesi�ta poprawka do konstytucji USA wyra�nie sformu�owa�a do-

mniemanie kompetencji stan�w: do stan�w (lub do ca�ego
suwerennego ludu) nale�� wszystkie kompetencje, kt�re nie zosta�y w kon-
stytucji przyznane federacji i kt�rych wykonywania konstytucja stanom
nie zabroni�a. Rozmiar spraw wsp�lnych, to jest kompetencji federalnych,
konstytucja okre�li�a w spos�b nader szczodry, lecz nie zaborczy. Nale��
do nich sprawy polityki zagranicznej, wojny, waluty, obywatelstwa, pocz-
ty; �ciganie niekt�rych przest�pstw, pewne sprawy natury ekonomicznej.
Prawd� jest, �e w historii USA wyst�pi�a tendencja do poszerzania upraw-
nie� federacji kosztem stan�w (najwi�ksze znaczenie mia�a w tej materii
222
Pa�stwo liberalne
czternasta poprawka do konstytucji z 1868 r., kt�ra odebra�a stanom na

rzecz federacji ochron� praw obywatelskich: chodzi�o g��wnie o wykluczenie
dyskryminowania przez w�adze stanowe wyzwolonych Murzyn�w). Jed-
nak�e to poszerzanie praw federacji kosztem stan�w nie dokonywa�o si�
bez du�ych trudno�ci i regres�w. Sfera uprawnie� stanowych nadal jest
rozleg�a i zazdro�nie strze�ona. Trwaj� wszelako spory co do jej rozleg�o�ci,
bo konstytucja wyliczy�a uprawnienia federacji, lecz nie zdefiniowa�a ich
szczeg�owo. Ci�gle te� aktualne jest ostrze�enie Tomasza Jeffersona, by
obie strony, federalna i stanowa, unika�y zbli�ania si� do linii demarka-
cyjnej, nie przekracza�y jej nierozwa�nie i nie bra�y si� za bary.
Warto wreszcie wspomnie�, �e wewn�trz stan�w nie przyj�to zasady

r�wnowa�enia podzielonych w�adz: przez kilka dziesi�cioleci parlamenty
(Kongresy) stanowe mia�y wyra�n� przewag� nad organami wykonawczy-
mi. Dopiero przej�cie USA od modelu liberalnego do demokracji stworzy-
�o pewn� r�wnowag� mi�dzy legislatywami i egzekutywami stanowymi,
nie tak wywa�on� jednak, jak na szczeblu federacji.
B. Model brytyjski podzia�u w�adz, starszy od ameryka�skiego,

r�wnie� przyj�� formu�� mniej wywa�on�. W Wielkiej Brytanii podzia�
w�adz sta� si� przede wszystkim triumfem parlamentu. Dokona�o
si� to po cz�ci na drodze ustawowej (ustawa z 1716 r. przed�u�y�a kaden-
cj� Izby Gmin z 3 do 7 lat, inna ustawa znios�a zasad�, �e �mier� kr�la
przynosi automatyczne rozwi�zanie Izby Gmin itd.), po cz�ci na drodze
zwyczaj�w konstytucyjnych. W ten drugi spos�b parlament zmonopolizo-
wa� uchwalanie ustaw. Teoretycznie kr�l mia� prawo absolutnego weta
(realizowa� je zreszt� eleganck� formu��: �kr�l si� zastanowi"); jeszcze
na pocz�tku rewolucji francuskiej obro�cy praw kr�lewskich powo�ywali
si� we Francji na t� star� angielsk� instytucj�. Po raz ostatni jednak weto
wobec ustawy zg�osi�a kr�lowa Anna w roku 1707; w nast�pnych dziesi�-
cioleciach uznano tedy, �e to prawo kr�lewskie wygas�o wskutek nieu�y-
wania. Wzrost konstytucyjnej roli parlamentu wyrazi� si� wszak�e przede
wszystkim w zasadzie rz�d�w parlamentarno-gabinetowych,
kt�re stawia�y parlament w nadrz�dnej pozycji wobec rz�du. Polityka i sama
egzystencja rz�du s� w tym systemie uzale�nione od poparcia wi�kszo�ci
parlamentarnej.
223
Po wst�pieniu na tron brytyjski elektora hanowerskiego Jerzego I (1714)

kr�l przesta} przewodniczy� obradom ministr�w w kr�lewskim gabinecie.
Zwykle wyja�nia si� to faktem, �e nie zna� angielskiego, jednak Jerzy I
by� w stanie porozumiewa� si� z ministrami po �acinie. Istotn� przyczyn�
jego oboj�tno�ci postrzega� mo�na w sympatii do rz�d�w absolutnych,
kt�re obowi�zywa�y w ksi�stwie hanowerskim. Tron brytyjski by� du�o
bardziej presti�owy, ale liberalny system ustrojowy Wielkiej Brytanii nie
wydawa� si� Jerzemu I atrakcyjny. Gdyby monarcha nadal przewodniczy�
gabinetowi ministr�w, bardzo trudno by�oby podporz�dkowa� gabinet par-
lamentowi: Jerzy I walnie si� do tego przyczyni�.
Przyczyni� si� te� do ogromnego os�abienia w�adzy kr�lewskiej, bo

rz�d przej��, wskutek absencji kr�la na posiedzeniach gabinetu, prero-
gatyw� kr�lewsk�: mianowanie nowych lord�w, nominacje urz�d-
nik�w, nadawanie order�w, zawieranie zyskownych kontrakt�w o dosta-
wy dla pa�stwa itd. W tym zakresie uprawnie� nawet s�aby monarcha
polsko-litewski by� w XVIII w. lepszy od brytyjskiego.
Z tradycji monarchicznej wywodzi� si� zakorzeniony w�r�d Brytyjczy-

k�w pogl�d, i� jedno�� dzia�ania w�adzy wykonawczej
jest bezwzgl�dnie konieczna. Skoro kr�l jej nie zapewnia�, wypada�o j�
przenie�� na gabinet ministr�w. Torowa�o sobie drog� wyobra�enie, �e
gabinet odpowiada solidarnie za sw� polityk�, wytyczan� przez szefa rz�-
du. Gabinet obradowa� bowiem pod przewodnictwem jednego z ministr�w,
szefa ekipy: by� nim zwykle kanclerz Skarbu lub pierwszy lord admiralicji
(tytu� premiera pojawi� si� w Wielkiej Brytanii bardzo p�no, w 1905 r.).
Gabinet odpowiada� tedy solidarnie za sw� polityk�, ale ju� przed parla-
mentem, nie przed kr�lem, jakkolwiek monarcha zachowa� prawo miano-
wania ministr�w i mia� tu pewn� swobod� wyboru takiego lub innego
polityka.
Parlament m�g� odm�wi� rz�dowi swego poparcia i spowodowa� w ten

spos�b jego upadek. Przyj�a si� tedy praktyka, �e kr�l powo�uje mini-
str�w spo�r�d dzia�aczy tej partii, kt�ra zdoby�a wi�kszo�� w wyborach
do Izby Gmin. Rz�d mo�e rz�dzi� tak d�ugo, jak d�ugo ma poparcie wi�k-
szo�ci parlamentarnej i sk�ada dymisj�, gdy je straci. Zapewnia�o to po-
lityczn� harmoni� mi�dzy rz�dem i parlamentem, ale kosztem r�wnowagi
w�adz: parlament stan�� ponad rz�dem. Owszem, rz�d trac�cy poparcie
224
Pa�stwo liberalne
parlamentu m�g� rozwi�za� Izb� Gmin przed up�ywem kadencji, co ozna-

cza�o rozpisanie nowych wybor�w (wyborcy mieliby w�wczas rozstrzyga�
konflikt mi�dzy rz�dem i parlamentem). Jednak�e brytyjscy wyborcy nie-
zbyt ch�tnie przyjmowali taki krok i rz�d raczej rzadko m�g� na nim
skorzysta�.
Odpowiedzialno�� rz�du przed parlamentem jest w tym systemie p o -

lityczna. Nie chodzi tu o kar� za jakie� naruszenie prawa (do tego
celu s�u�y stara angielska instytucja - impeachment). Parlament, obalaj�c
rz�d, ocenia po prostu negatywnie sam� jego polityk�, jej trafno�� i sku-
teczno��, jej zgodno�� z politycznymi kanonami parlamentarnej wi�kszo�ci.
Mowa tu przez ca�y czas o uzale�nieniu rz�du od wi�kszo�ci parla-

mentarnej, a nie tylko od wi�kszo�ci w Izbie Gmin. W liberalnej Wielkiej
Brytanii uznawano bowiem r�wnorz�dno�� Izby Lord�w i Izby Gmin:
ka�da z nich mog�a odm�wi� rz�dowi zaufania. Zreszt�, Lordowie i Gminy

a� do reformy wyborczej z 1832 r. wsp�pracowali nader �ci�le: mandat
poselski by� pocz�tkiem kariery wielu lider�w Izby Lord�w, wielu lord�w
wywiera�o decyduj�cy wp�yw na obsad� cz�ci �aw w Izbie Gmin, bo kon-
trolowa�o wybory. Z drugiej strony, rz�d mia� bicz na opozycyjn� wi�kszo��
w Izbie Lord�w: przej�� w swe r�ce prerogatyw� kr�lewsk�, a wi�c i pra-
wo mianowania nowych lord�w. Gdy projekt reformy wyborczej z 1832 r.
wywo�a� w�ciek�� opozycj� wi�kszo�ci Lord�w, rz�d lorda Greya (sk�d-
in�d bardzo arystokratyczny w swym sk�adzie) zagrozi�, �e zmieni uk�ad
si� w Izbie Lord�w nominacjami nowych jej cz�onk�w. Gro�ba poskutko-
wa�a, za rad� ksi�cia Wellingtona oporni lordowie nie przyszli na g�oso-
wanie i reforma wyborcza przesz�a. Jednak�e gwa�towna opozycja kon-
serwatywnych lord�w wci�� zagra�a�a egzystencji kolejnych liberalnych
rz�d�w, przeb�kiwano ju� o zmianie konstytucji i utworzeniu Izby Lor-
d�w z wyboru! W ko�cu premier lord Melbourne z poparciem kr�lowej
Wiktorii sformu�owa� zasad�, i� rz�d otrzymuj�cy od lord�w wotum nieuf-
no�ci nie musi ust�powa�, je�li Izba Gmin potwierdzi swe zaufanie dla
gabinetu... Odt�d (1839) autorytet i w�adza Izby Lord�w systematycznie
s�ab�y.
Oczywi�cie, funkcjonowanie systemu rz�d�w pariamentamo-gabineto-

wych wymaga�o istnienia partii, przynajmniej dw�ch: wi�kszo�ciowej, rz�-
dz�cej i mniejszo�ciowej, opozycyjnej.
225
Wszelako praktykowanie owego systemu w XVIII w.. znacznie odbie-

ga�o od wy�o�onych wy�ej zasad. W teorii wi�kszo�� parlamentarna mia�a
decydowa� o linii politycznej i o samej egzystencji rz�du. W praktyce to
w�a�nie rz�d potrafi� stwarza� sobie uleg�� wi�kszo�� w Izbie Gmin. Przez
kilkadziesi�t lat by�a to wi�kszo�� partii whig�w, prowadzonej przez wy-
bitnego polityka, premiera Roberta Walpole. Druga partia, torys�w, nie
by�a w�wczas w stanie przebi� si� do rz�d�w.
Formowanie owej uleg�ej, prorz�dowej wi�kszo�ci w Izbie Gmin od-

bywa�o si� na dwu poziomach. Po pierwsze, wykorzystywano osobliwo�ci
systemu wyborczego. Liczba wyborc�w nie by�a - jak na standardy li-
beralne - bardzo ma�a: osi�gn�a 240 ty�. uprawnionych na 9-10 min.
populacji (w liberalnej Francji Ludwika Filipa odsetek uprawnionych by�
kilkakrotnie ni�szy). Ale tylko ok. 200 mandat�w spo�r�d 550 miejsc
w Izbie Gmin to tzw. mandaty wolne. Pozosta�e, stanowi�ce wygodn�
wi�kszo��, obsadzali w praktyce nieliczni notable lokalni lub nawet jeden
�patron". Istnia�y bowiem tzw. miasteczka kieszonkowe (pocket boroughs)
i zgni�e (rotten boroughs), miejscowo�ci, kt�re w �redniowieczu uzyska�y
prawo reprezentacji w Izbie Gmin, a p�niej podupad�y lub znik�y z mapy.
Cz�sto na ich miejscu by�y ju� tylko ��ki, pastwiska, parki lub woda,
je�li morze wdar�o si� w g��b l�du. Podczas wybor�w o obsadzie mandatu
decydowa� po prostu pan gruntu: stawa� w �rodku pastwiska lub wyp�ywa�
��dk� na wod� przylegaj�c� do jego ziemi - i uroczy�cie og�asza�, kto
zostaje wybrany pos�em. W XVIII w. 30 kieszonkowych miasteczek licz�-
cych w sumie niespe�na 400 mieszka�c�w wybiera�o 60 pos��w, podczas
gdy wielkie miasta, t�tni�ce �yciem o�rodki handlu i przemys�u, posy�a�y
do Izby Gmin po kilku. W tej Sytuacji rz�dowi nie by�o trudno pozyska�
kilka tysi�cy najbardziej wp�ywowych wyborc�w pieni�dzmi, pochleb-
stwami, przyznawaniem order�w, nadziejami na inne jeszcze godno�ci
i korzy�ci.
Drugi poziom dzia�ania to manipulacje ju� po wyborach, kt�re mia�y

wp�yn�� na pos��w niezdecydowanych czy i do jakiej partii si� przy��czy�.
Rz�d, kt�ry przej�� kr�lewsk� prerogatyw�, mia� olbrzymie mo�liwo�ci
korumpowania pos��w: nominacjami na urz�dy, przyznawaniem intrat-
nych synekur i zyskownych kontrakt�w na dostawy dla pa�stwa, nada-
waniem order�w i tytu��w... Czasem wykonywano gesty maj�ce �wiadczy�
226
Pa�stwo liberalne
o ch�ci ograniczenia owej korupcji (np. poprzez ustawy zakazuj�ce ��cze-

nia niekt�rych urz�d�w z mandatem poselskim). Niemniej pozyskiwanie
pos��w przez rz�d kwit�o przez ca�y wiek XVIII i jeszcze troch� d�u�ej,
do reformy wyborczej z 1832 r. Ta cecha brytyjskiego parlamentaryzmu
by�a szeroko znana w Europie.
W drugiej po�owie XVIII w. pojawi�a si� jeszcze inna komplikacja.

Rz�dz�cy od r. 1760 kr�l Jerzy III, w odr�nieniu od swych poprzednik�w
mia� wielkie polityczne ambicje. Przej�cie prerogatywy z r�k kr�la w r�ce
rz�du dokona�o si� w drodze zwyczajowej - i teraz Jerzy III stara� si�
j� odzyska� w drodze przeciwnego zwyczaju. Pozwoli�oby to monarsze
robi� dok�adnie to samo, co robi� rz�d: korumpowa� pos��w i tworzy�
wi�kszo�� uleg�� nie wobec gabinetu, lecz wobec kr�la. Z�ama�oby to
rz�dy parlamentamo-gabinetowe; maj�c silne zaplecze w parlamencie, mo-
narcha odzyska�by kontrol� nad ministrami. Ale przegrana wojna amery-
ka�ska i choroba umys�owa kr�la Jerzego III ci�ko podwa�y�y autorytet
Korony i sparali�owa�y te zamys�y.
Niezak��cane korupcj� dzia�anie rz�d�w pariamentamo-gabinetowych

by�o mo�liwe dopiero po reformie wyborczej z 1832 r. Niemal
podwoi�a si� bowiem liczba wyborc�w, znik�a instytucja zgni�ych mia-
steczek, ograniczono mo�liwo�ci pozyskiwania pos��w przez rz�d. Ta re-
forma hrabiego Greya nie zaspokoi�a wszystkich oczekiwa� i roszcze�,
cho� rozj�trzy�a konserwatyst�w. Nie da�a praw wyborczych robotnikom,
dzier�awcom rolnym, drobnej - a nawet cz�ci �redniej - bur�uazji. Zwo-
lennicy demokratyzacji wybor�w przyj�li jednak i to cz�stkowe zwyci�-
stwo jako zaliczk� w poczet dalej id�cych reform - w przekonaniu, �e
ust�pstwa rz�dz�cych nie b�d� cofni�te, gdy atmosfera si� uspokoi i nacisk
mas zel�eje. Jest to, co nale�y podkre�li�, warto�ciowa cecha brytyjskiej
kultury politycznej. W liberalnym Zjednoczonym Kr�lestwie Wielkiej Bry-
tanii elity rz�dz�ce niejednokrotnie stawa�y w obliczu porusze� masowych
pachn�cych rewolucj� - i nie czeka�y z ust�pstwami do momentu nieu-
chronnej eksplozji. Koncesje z regu�y nie sz�y tak daleko, jak tego ��da�y
warstwy �ni�sze", ale i one potrafi�y godzi� si� na kompromis, przyj��
sukces cz�ciowy. Wiedziano bowiem z do�wiadczenia, �e rz�dz�cy nie
b�d� pr�bowali cofn�� ust�pstw poczynionych pod spo�eczn� presj�, gdy
fala niezadowolenia opadnie. Od �wspania�ej rewolucji" roku 1688, nota
bene bezkrwawej, Wysp� Brytyjsk� omija�y tedy fale rewolucji.
227
Funkcjonowanie rz�d�w parlamentarrio-gabineto-

wych w normalnym kszta�cie datuje si� tedy od r. 1832. Kr�l nadal
mianowa� premiera i ministr�w, ale jego wp�yw na sk�ad rz�du by� de
facto niewielki. W zamieszaniu politycznym po reformie wyborczej, kt�ra
mocno sk��ci�a klas� polityczn�, kr�l Wiliam IV podj�� jeszcze pr�b�
swoistego zamachu stanu: da� dymisj� wszystkim ministrom rz�du lorda
Melbourne'a, z kt�rymi nie sympatyzowa�, bo chcia� mie� rz�d konserwa-
tywny. Po kr�tkim zamieszaniu obalony rz�d powr�ci� - i by�a to ostatnia
pr�ba przeforsowania kr�lewskiej woli co do politycznego koloru gabine-
tu. W w. XIX powiadano, �e kr�l Wielkiej Brytanii zachowa� tylko trzy
prawa: prawo domagania si�, by zasi�gano jego rady; prawo zach�cania;
prawo ostrzegania. Nie ma w tym wszystkim niczego stanowczego czy,,

tym bardziej, decyduj�cego. Je�li jednak monarcha by� inteligentny i mia�
siln� osobowo��, m�g� mie� wp�yw na polityczne decyzje, zw�aszcza gdy
premier by� s�aby; ale silny, szef rz�du z regu�y bra� g�r� nad mocnym
monarch�.
W sferze w�adzy wykonawczej g��wna rola przypada�a premierowi,

kt�ry ��czy� trzy funkcje: szefa rz�du, lidera wi�kszo�ci parlamentarnej
i przyw�dcy partii rz�dz�cej. To on dobiera� sobie ministr�w-cz�onk�w
gabinetu (12-15 os�b), ale nieraz pozwala� im swobodnie powo�ywa� po-
mocnik�w, podsekretarzy stanu. G�os kr�la by� tu jedynie doradczy. Oso-
bliwe, �e do r. 1914 premier, swobodnie powo�uj�cy ministr�w, nie bardzo
m�g� pozby� si� raz mianowanego ministra: przyjmowano, �e ma on -
je�li nie pope�ni nielojalno�ci wobec ekipy rz�dowej - prawo dotrwa� do
wybor�w (lub wcze�niejszego upadku gabinetu). Premierzy starali si� tedy
przekupywa� niechcianych ministr�w (fotelem w Izbie Lord�w czy np.
presti�ow� ambasad�). Poza tym jednak szef rz�du panowa� wyra�nie nad
swym gabinetem. P�aci� za to wysok� cen�: musia� pracowa� ci�ko i zdo-
bywa� wszechstronne kompetencje, by kontrolowa� skutecznie wszystkie
dziedziny administracji rz�dowej. To premier by� lokomotyw� wyborcz�

swojej partii.
Gabinet by� kolektywem solidarnie odpowiedzialnym za prowadzo-

n� polityk�, co m.in. wyklucza�o wynoszenie na zewn�trz spor�w mi�dzy
Jego cz�onkami (a bywa�y one bardzo ostre: wok� reform wyborczych,
statusu Irlandii, emancypacji kobiet itd.). Ujawnione uprawianie opozycji
228
Pa�stwo liberalne
przeciw uzgodnionej polityce stwarza�o obowi�zek bezzw�ocznego poda-

nia si� ministra do dymisji pod kar� �spalenia si�" w politycznej karierze.
W�adza premiera pilnuj�cego linii politycznej by�a tym gro�niejsza, �e
ministrowie niekiedy niezbyt dobrze wiedzieli, jak� to lini� ustalono. Bra-
kowa�o oficjalnego protoko�u z posiedze� gabinetu, dyskusje by�y absolut-
nie tajne, unikano nawet g�osowa�, tylko premier mia� prawo robi� notatki -
i ostatecznie ministrowie wychodzili z obrad bez bardzo dok�adnego obrazu
uzgodnionej polityki. Powi�ksza�o to przewag� premiera nad jego kolega-
mi. Dopiero w r. 1916 pojawili si� sekretarze rz�du i porz�dna dokumenta-
cja obrad.
Rz�d po r.' 1832 realnie odpowiada� przed parlamentem, a w praktyce

przed wi�kszo�ci� w Izbie Gmin, kt�rej stanowi� emanacj�: ci, kt�rzy
rz�d popierali, byli zarazem jego skutecznymi kontrolerami i panami jego
egzystencji. Rz�d nie by� ju� w stanie manipulowa� wyborami i przekupy-
wa� pos��w, tak jak to mia�o miejsce w XVIII w. Pose� by� teraz zale�ny
od swych wyborc�w, nie od rz�du. Je�li gabinet stawa� si� niepopularny,
pos�owie wi�kszo�ci irytowali si� i niepokoili. Znakomity polityk Glad-
stone zbyt energicznie wojowa� z alkoholizmem, narazi� si� opinii spo�ecznej
i upad� (1873), bo zosta� opuszczony przez wi�ksz� cz�� pos��w w�asnej
partii. �Rz�d uton�� w potoku d�inu i piwa" - orzek� melancholijnie Glad-
stone.
W mniejszym stopniu rz�dowi mog�a zaszkodzi� mniejszo�ciowa opo-

zycja. Od lat 20-tych XIX w. upowszechnia�o si� okre�lenie �opozycja
Jego Kr�lewskiej Mo�ci", co mia�o podkre�la�, i� opozycja wprawdzie
nie rz�dzi, ale jest cz�ci� ca�ego systemu w�adzy. Wyrazem tego by�o
pojawienie si� (w latach 70-tych XIX w.) gabinetu cieni, opozy-
cyjnej alternatywy dla rz�du, kt�ra nie czeka�a biernie na obalenie rywali,
lecz przygotowywa�a we wszystkich dziedzinach kontrprogramy. Opozy-
cja nie kwapi�a si� do demonstracyjnego sk�adania wotum nieufno�ci, bo
zwykle integrowa�o to jedynie parti� rz�dz�c�; wola�a doprowadza� do
sytuacji, w kt�rej sam rz�d wnosi� o wotum zaufania ( dobrym sposobem
przyci�ni�cia rz�du do �ciany i sk�onienia go do wniosku o wotum zaufa-
nia by�y zw�aszcza ataki na ustaw� bud�etow�). W takim przypadku �at-
wiej by�o wykruszy� jak�� cz�� pos��w partii rz�dz�cej i sk�oni� ich do
g�osowania przeciw rz�dowi.
229
Je�li uda�o si� sk�oni� Izb� Gmin do odmowy zaufania dla

rz�du, mia� on wyb�r mi�dzy dymisj� i przedterminowym rozwi�zaniem
Izby. W XIX w. z regu�y wybierano dymisj�, bo rozwi�zania Izby Gmin
nie lubili ani pos�owie (co zrozumia�e), ani, co wa�niejsze, wyborcy. Po-
nadto, gdy rz�d sk�ada� dymisj�, gabinet cieni mia� obowi�zek (nie usta-
wowy, zwyczajowy) wzi�� w�adz�, a sprawowanie jej w pozycji mniej-
szo�ciowej by�o niewygodne i na og� nie powi�ksza�o szans wyborczych
opozycji przeobra�onej nagle w parti� rz�dz�c�.
Obalenie rz�du nie musia�o wynika� z porzucenia go przez cz��

partii wi�kszo�ciowej; w brytyjskim systemie dwupartyjnym si�y mog�y
si� r�wnowa�y�. Gdy wi�kszo�� by�a krucha, o upadku gabinetu m�g�
Zadecydowa� przypadek (choroby czy urlopy grupy pos��w). Starano si�
temu zapobiega�: sekretarze organizacyjni obu partii, tzw. whipowie, uzgad-
hiali wi�c np. parytet urlop�w poselskich. Cen� takich uprzejmo�ci by�a
ôraz silniejsza instytucjonalizacja opozycji: trzeba by�o z ni� uzgadnia�
Porz�dek obrad, kolejno�� m�wc�w, sk�ad komitet�w (komisji) parlamen-
^mych itd. Opozycja Jego Kr�lewskiej Mo�ci nie by�a formacj� anarchi-
ûj�c� i obra�on� na zwyci�skich rywali. Owszem, krytykowa�a rz�d bez
Pardonu, szydzi�a sobie ze� i pohukiwa�a - ale by�a te� instytucj� systemu
W�adzy mocno zaznaczaj�c� sw� obecno�� w strukturach parlamentu; jej
^der to posta� bardzo wa�na, bo postrzegano w nim potencjalnego pre-
miera.
Dodajmy wreszcie, �e w XIX w., gdy rola Izby Gmin niepomiernie

^zros�a, pozycja Izby Lord�w bardzo podupad�a. Lord�w by�o wpraw-
cie coraz wi�cej (w r. 1820 - 372, w 1901 r. -ju� 591), bo nominacjami
Wyr�niano licznych krezus�w przemys�u i handlu, ale oznacza�o to os�a-
"We arystokratycznego kolorytu Izby, przekszta�caj�cej si� w wielki klub
"^gaczy. Wchodzili do niej zreszt� tak�e wybitni politycy, a z rzadka
1 Literaci, arty�ci, uczeni. Izba wy�sza straci�a jednak mo�liwo�� obalania
S^binetu, s�ab�y systematycznie jej uprawnienia ustawodawcze i s�dowe;
w 1911 r. rola Lord�w w ustawodawstwie zredukowana zosta�a do weta

^'wieszaj�cego. Na tle stopniowej demokratyzacji prawa wyborczego do
"by Gmin - Izba Lord�w coraz bardziej razi�a sw� niereprezentatywno-
^�. Mocn� jej stron� by�a obecno�� wielu �wietnych polityk�w (tak�e
P^mier�w, a zw�aszcza ministr�w spraw zagranicznych). Cz�onkowie rz�-
Pa�stwo liberalne
da mogli wprawdzie zasiada� w obu izbach, ale fotel w Izbie Lord�w

by� du�o mniej absorbuj�cy od mandatu poselskiego i pozwala� spokojnie
pracowa�; ponadto ustawy zabrania�y ��czy� wiele urz�d�w z pos�owa-
niem.
C. Model ,,p�lparlamentarny" francuski. Podzia�w�adz

w liberalnych monarchiach konstytucyjnych Europy zachodniej r�ni� si�
wydatnie od modelu brytyjskiego. Pr�by stworzenia we Francji (konstytucja
z r. 1791) systemu daj�cego przewag� parlamentowi, mniejsz� jednak ni�
za Kana�em, a tak�e (w konstytucji z 1795 r.) systemu republika�skiego
z do�� ostrym podzia�em w�adz, troch� zbli�onego do wzoru ameryka�-
skiego - za�ama�y si� rych�o. Liberalne monarchie zachodnioeuropejskie
XIX wieku sk�ania�y si� ku systemowi daj�cemu siln� pozycj� monarsze
i nie znaj�cemu rz�d�w parlamentamo-gabinetowych; niekiedy zreszt� ewo-
lucja w kierunku owych rz�d�w ju� si� zarysowywa�a. Najstarszym przy-
k�adem takiego systemu by�a konstytucja szwedzka z 1809 r., do niedawna
najstarsza obowi�zuj�ca w Europie ustawa zasadnicza (je�li nie liczy� oso-
bliwej konstytucji brytyjskiej); ulega�a ona zreszt� wielu zmianom i r�-
nym �odczytaniom". Przez niema�� cz�� XIX w. jej dzia�anie deformo-
wa�a despotyczna wola w�adzy kr�la Karola XIV Jana, najpierw skromnego
podoficera w kr�lewskiej armii francuskiej, potem jakobina i napoleo�-
skiego marsza�ka (to on da� pocz�tek panuj�cej po dzi� dzie� dynastii
Bemadotte'�w). Do�� podobne konstytucje (oktrojowane) otrzyma�y nie-
kt�re pa�stwa niemieckie w latach 1818-1820: Badenia, Wirtembergia,
Hessen-Darmstadt, Nassau; tak naprawd� liberaln� monarchi� konstytu-
cyjn� by�o tylko ksi�stwo sasko-weimarskie. Re�im zbli�ony do francu-
skiego otrzyma�a niepodleg�a Belgia w konstytucji z r. 1831; Holandia,
cho� pa�stwo konstytucyjne, po r. 1815 rz�dzona by�a przez kr�la Wil-
helma I w spos�b na po�y absolutny, zmieni�a ten stan dopiero konstytucja
z r. 1848.
Najbardziej znanym przyk�adem monarchii liberalnej ze wzmocnion�

rol� kr�la jest Francja pod rz�dami Ludwika Filipa I (1830-1848): ze wzgl�du
na rosn�c� rol� parlamentu mo�na j� okre�li� jako monarchi� p � i -
parlamentarn�. Ludwik Filip ch�tnie podkre�la�, �e to on �prowa-
dzi fiakra": warto zwr�ci� uwag�, �e symbolem pa�stwa nie jest tu ju�
231
jaka� kapi�ca z�otem dworska karoca, lecz mieszcza�ska doro�ka. Przy

ca�ej ambicji rz�dzenia, jak� kr�l ujawnia�, funkcja stangreta, kt�r� sobie
sam przypisywa�, po�wiadcza ograniczenie jego roli. Doro�karz decyduje
o tempie jazdy i wyborze trasy, ale cel podr�y okre�laj� pasa�erowie
usadowieni na kanapie pojazdu. Zar�wno komunista Marks, jak libera�
Tocqueville byli zgodni w ocenie owych �decydent�w", przypisuj�c t�
rol� elicie francuskiej bur�uazji, a to znaczy g��wnie bur�uazji finansowej.
Tak zwana Karta konstytucyjna, oktrojowana przez Ludwika XVIII po

kl�sce Napoleona (1814) i znowelizowana przez parlament w liberalniej-
szym duchu po rewolucji lipcowej 1830 r., w istocie pozwala�a kr�lowi
�prowadzi� fiakra". Ludwik Filip bardzo si� stara�, by - jak powiada�
najwierniejszy z jego premier�w, Guizot - �tron nie by� pustym fotelem".
Kr�l swobodnie powo�ywa� i odwo�ywa� cz�onk�w rady ministr�w;
musieli oni mie� zaufanie kr�la, zaufanie parlamentu nie by�o im ko-
niecznie potrzebne. Monarcha niech�tnie powo�ywa� mocnego prezesa rady
ministr�w; arcylojalny Guizot kierowa� de facto rz�dem od r. 1840, ale
tytu� prezesa rady otrzyma� dopiero w r. 1847. Kr�l wybiera� z lubo�ci�
na szef�w rz�du jawne miernoty. Poniewa� zr�cznie wykorzystywa� legen-
d� napoleo�sk� (pochlebcy zwali go Napoleonem pokoju), w�r�d szef�w
rz�du pojawiali si� marsza�kowie cesarza - Gerard, Mortier i przede wszyst-
kim Soult, ongi� zwyci�zca pod Austerlitz, teraz ju� kompletny ramol.
Ludwik Filip tak dobiera� ministr�w, aby si� wzajemnie nie lubili; nie
znosi�, gdy wymykali si� spod jego kontroli. Sam natomiast ch�tnie dzia�a�
za ich plecami, osobliwie w sferze polityki zagranicznej. W�r�d bur�uazji
by� popularny, przyj�� te� mieszcza�ski styl bycia i mieszcza�skie wady;
nienawidzili go legitymi�ci, zwolennicy obalonej w 1830 r. starszej linii

Bourbon�w, a jeszcze bardziej - radykalni republikanie. Wychodzi� ca�o
z licznych zamach�w na jego �ycie, przyjmowa� je zreszt� z odwag�.
Podzia� w�adz mi�dzy k r � l a i parlament dawa� przewag� temu

pierwszemu. Parlament by� bardzo niereprezentatywny. Wy�rubowane cen-
zusy maj�tkowe sprawia�y, �e pod koniec tej �monarchii orlea�skiej",
mimo bogacenia si� Francji, prawa wyborcze mia�o 240 ty�. Francuz�w
na 35 min. populacji kraju. G�osy owych bogatych wyborc�w mia�y nie-
r�wn� si��, geografia wyborcza krzywdzi�a du�e miasta. U�atwia�o to ko-
rupcj� wyborcz�, w niekt�rych okr�gach wystarcza�o bowiem przekupi�
232
Pa�stwo liberalne
niewielk� liczb� wyborc�w, by uzyska� wynik korzystny dla rz�du. Po-

chodz�c� z takich wybor�w Izb� Deputowanych kr�l m�g� rozwi�za� w ka�-
dej chwili - i cz�sto to robi�, z regu�y po to, by wzmocni� prorz�dow�
wi�kszo�� w Izbie. Z kolei izba wy�sza sk�ada�a si� z do�ywotnich par�w,
mianowanych przez kr�la. W obu izbach ogromn� rol� odgrywali fun-
kcjonariusze i dygnitarze: w Izbie Par�w to wi�kszo��, w Izbie Deputo-
wanych - ok. 40%. Kr�l dzieli� z izbami prawo inicjatywy ustawodawczej,
mia� te� prawo sankcji, tzn. weta absolutnego w stosunku do ustaw.
To prawda, �e gabinetom trudno by�o rz�dzi� w obliczu totalnej

wrogo�ci Izby Deputowanych. Pojawi�a si� te� instytucja wotum zaufania:
gabinet m�g� postawi� kwesti� zaufania i ��da� g�osowania Izby. To krok

w stron� rz�d�w pariamentamo-gabinetowych. Ale nie by�o mo�liwe ust�-
pienie rz�du skonfliktowanego z Izb� Deputowanych bez zgody kr�la...
Spo�r�d 17 gabinet�w monarchii orlea�skiej tylko 5 odesz�o na tle wrogo-
�ci Izby Deputowanych (Izba Par�w nie mia�a w tej materii �adnego wp�y-
wu). Ostatecznie tedy, mimo pewnej ewolucji w stron� systemu parla-
mentamo-gabinetowego, nie wytworzy� si� on a� do upadku re�imu: co
najwy�ej mo�na m�wi�, i� by�a to monarchia p�parlamentama, wymaga-
j�ca harmonii mi�dzy Izb� z wyboru i rz�dem mianowanym przez kr�la.
Warunk�w dla rz�d�w pariamentamo-gabinetowych zabrak�o po obu

stronach. Nie mo�na w istocie m�wi� o radzie ministr�w jako solidarnej
dru�ynie kierowanej przez premiera, Ludwik Filip potrafi� temu przeszko-
dzi�. Trudno te� by�o o sformowanie wyra�nej i trwa�ej wi�kszo�ci w Iz-
bie Deputowanych. Wysoki cenzus maj�tkowy zdawa� si� zapewnia� Izbie
jednorodno�� socjaln� i koloryt konserwatywno-liberalny. Wszelako by�a
ona przez ca�y czas mocno podzielona: dzia�a�o w niej oko�o sze�ciu (cza-
sem mniej, czasem wi�cej) o�entacji partyjnych, w dodatku wewn�trznie
sk��conych. Powstanie systemu dwupartyjnego, jak za Kana�em, by�o we
Francji niemo�liwe - nie tylko ze wzgl�du na wi�ksze zr�nicowanie kraju
i sk�onno�ci Francuz�w do indywidualizmu. W trzydzie�ci kilka lat po
burzliwej rewolucji starsi Francuzi czuli jeszcze w ko�ciach konflikty i po-
dzia�y, kt�re powsta�y w�a�nie wtedy. Komedia ludzka Balzaka ukazuje
doskonale, jak mocne pi�tno wycisn�a rewolucja na Francuzach, kt�rzy
w latach monarchii orlea�skiej byli po czterdziestce: dotyczy�o to ideo-
logii, instytucji politycznych, s�ownika politycznego... W czasach porewo-
233
lucyjnych zmienia�y si� znowu konstytucje i re�imy, co stwarza�o nowe,

ostre podzia�y. Szybki post�p kapitalizmu sprawia�, �e �ciera�y si� w�r�d
elit r�norodne interesy bran�owe, regionalne, grupowe. Rozproszkowanie
Izby Deputowanych by�o odbiciem tych zjawisk, a sk��cenie parlamentu
nigdy nie sprzyja�o poprawnemu funkcjonowaniu systemu parlamentar-
no-gabinetowego.
W dodatku natr�tne ingerencje Ludwika Filipa skutecznie deformowa�y

przebiegi proces�w politycznych. Kr�l dysponowa� bardzo sprawn�, scen-
tralizowan� biurokracj� dobrze kontroluj�c� teren kraju, kt�r� restaurowa-
na monarchia odziedziczy�a po Napoleonie. W po��czeniu ze wspomnian�
wy�ej, sprytnie zaprojektowan� geografi� wyborcz� dawa�o to du�e mo�li-
wo�ci manipulowania wyborcami. Zas�yn�� przypadek wyborc�w z Lang-
wedocji, kt�rzy obiecywali prefektowi swego departamentu, �e oddadz�
swe g�osy na ka�dego, kogo im wska�e, cho�by nawet na jego konia,
je�li sprawi, �e budowana w�a�nie linia kolejowa nie ominie ich miasta!
Znanym z brytyjskiego do�wiadczenia sposobem przekupywano te� wy-
branych ju� pos��w synekurami i posadami: st�d tak wielka liczba fun-
kcjonariuszy w obu izbach parlamentu. Zjadliwy opis praktyk korupcyj-
nych administracji Ludwika Filipa daje ostatnia, nie uko�czona powie��
Stendhala Lucjan Leiiwen. Dodajmy wreszcie, �e korupcja parlamentarna
nie zdo�a�a przezwyci�y� politycznego rozdrobnienia ani zapewni� rz�-
dom kr�lewskim wygodnej, stabilnej wi�kszo�ci w Izbie Deputowanych.
Popsu�a natomiast monarchii orlea�skiej reputacj�; by�a zreszt� jedynie
wierzcho�kiem g�ry lodowej. Re�im Ludwika Filipa ws�awi� si� wyj�t-
kowym nat�eniem oszustw i �apownictwa na styku elity w�adzy i elity
bogactwa. By� to, obok obsesyjnego konserwatyzmu (niech�ci do cho�by
skromnej demokratyzacji prawa wyborczego), g��wny impuls rewolucji
lutowej 1848 r., kt�ra wywr�ci�a liberaln� monarchi� orlea�sk�. Poeta
Lamartine, kt�ry po lutym 1848 r. odegra� wielk� polityczn� rol�, nie
bez racji okre�li� t� rewolucj� demokratyczn� mianem �rewolucji pogardy".
Pa�stwo liberalne oferowa�o zatem r�ne modele podzia�u w�adz, szcze-

g�lnie je�li chodzi o relacje pomi�dzy w�adz� wykonawcz� i ustawodawcz�.
Znacznie wi�ksz� jednolito�� prezentuje natomiast sytuacja trzeciej
w�adzy, s�downictwa. Z podstawowych zasad liberalizmu wynika�o
uznanie pe�nej niezawis�o�ci s�dzi�w - przy orzekaniu - od
234
Pa�stwo liberalne
w�adzy wykonawczej, monarch�w, ministr�w, administracji lokalnej, ale

te�, dla unikni�cia �tyranii s�dowej", u z a l e � n i e n i e s�dzi�w od
prawa (Monteskiusz twierdzi�, �e s�dzia jest niczym wi�cej jak �ustami
ustawy"). Oznacza�o to, �e przest�pstwem jest tylko taki czyn, kt�ry pra-
wo obowi�zuj�ce w chwili jego pope�nienia za przest�pstwo wyra�nie
uznaje; �e nie mo�na stosowa� kar nie przewidzianych w prawie; �e nie
wolno ��czy� funkcji s�dziego wyrokuj�cego z prowadzeniem �ledztwa,
oskar�aniem i obron�. To wszystko kierowa�o si� przeciw praktykom ab-
solutyzmu, tak samo jak zasada, i� nie wolno nikogo wi�zi� bez zgody
s�du i �e proces s�dowy musi dawa� pods�dnym solidne gwarancje proce-
sowe. Du�e wzi�cie w systemach liberalnych mia�a instytucja s�dzi�w
przysi�g�ych z wyboru, kt�rzy orzekali o winie; wymierzanie kary
w s�dzie przysi�g�ych nale�a�o do s�dzi�w zawodowych.
Z drugiej strony - r�wnie� w zgodzie z podstawowymi zasadami libera-

lizmu w jego �wczesnej wersji - dla �ami�cych prawo pa�stwo nie by�o by-
najmniej wyrozumia�e. Wspominali�my ju� o surowo�ci kar. W XVIII-wiecz-
nej Wielkiej Brytanii za ok. 160 przest�pstw grozi�a kara �mierci; w szcze-
g�lno�ci ochrona w�asno�ci prywatnej by�a brutalna. Mo�na by�o znale��
si� na szubienicy za ca�� gam� kradzie�y, nawet zupe�nie drobnych, i za
niekt�re oszustwa oraz sprzeniewierzenia. Powieszenie grozi�o te� za �za-
mieszki" (riots), za kt�re uznawano np. nielegalne zebranie si� w miejscu
publicznym 12 os�b i ich odmow� rozej�cia si� na wezwanie w�adz...
Dopiero w XIX w., m.in. pod wp�ywem Jeremiasza Benthama, represyj-
no�� brytyjskiego wymiaru sprawiedliwo�ci zacz�ta si� zmniejsza�. R�w-
nie� liberalna monarchia orlea�ska hojnie szafowa�a kar� gilotyny oraz
zes�aniem do francuskiej Gujany; ta druga kara mia�a reputacj� �suchej
gilotyny". Tylko najbardziej brutalne przepisy napoleo�skich kodeks�w
procedury karnej (1808) i prawa karnego materialnego (1810) zosta�y z�a-
godzone w nowelach z 1832 r.
Amerykanie bardzo dbali o sw�j due process of law (XIV poprawka:
��aden stan nie mo�e pozbawi� nikogo �ycia, wolno�ci lub mienia bez
sprawiedliwego procesu s�dowego"). Ale nawet przy pe�nym przestrzega-
niu gwarancji procesowych ameryka�ski wymiar sprawiedliwo�ci by� okrut-
ny. Wyroki �mierci sypa�y si� g�sto, warunki we wzorowym wi�zieniu
filadelfijskim Charles Dickens uzna� za barbarzy�skie i nie daj�ce szans
poprawy (Zapiski ameryka�skie, 1842). Na Po�udniu by�o du�o gorzej.
235
III. Partie polityczne

Podzia� w�adz i wzrost roli politycznej parlament�w sprzyja�y powsta-
waniu partii politycznych. Rz�dy parlamentarno-gabinetowe wr�cz wyma-
ga�y ich istnienia, liberalna wiara w warto�� cierania si� pogl�d�w i zasa-
da wolno�ci dobrowolnych stowarzysze� stwarza�y partiom swobodne po-
le dzia�ania. Z drugiej strony, bardzo ograniczony kr�g uprawnionych do
g�osowania, kt�rych g�osy partie mia�y �owi�, nie tylko uniemo�liwia�
tworzenie partii masowych, ale i nie sk�ania� do rozbudowy solidnych
partyjnych struktur. Wczesnoliberalne partie mia�y tedy charakter elitarny,
by nie powiedzie� koteryjny. Sk�ada�y si� na nie w�skie sztaby przy-
w�dcze i frakcje w parlamencie, a w okresach kampanii wyborczych -
lokalne komitety mobilizuj�ce elektorat, by u�y� staropolskiej formu�y,
�czapk�, papk� i sol�", a wi�c pochlebstwami, pocz�stunkami i dowcipn�
perswazj�. Satyrycznie przesadzony obra^ takiej aktywno�ci komitet�w
wyborczych znale�� mo�na w Dickensowskim Klubie Pickwicka. Wzorzec
�partii" angielskich by� najstarszy i zniech�ca� do tej instytucji demokra-
t�w, z Janem Jakubem Rousseau na czele. Z do�wiadcze� brytyjskich
wynika�o bowiem, �e �partia" jest koteri� arystokratyczn� ob�udnie i cy-
nicznie manipuluj�c� wyborcami.
Dwie angielskie orientacje partyjne, t o r y s i i whigowie, poja-

wi�y si� w schy�kowym okresie Stuart�w, karier� parlamentarn� robi�y
po �wspania�ej rewolucji" 1688 r. W XVIII w. whigowie byli mocniej
zwi�zani z dworem i dynasti� hanowersk�, torysi lekko dystansowali si�
od Hanowerczyk�w. Whigowie bronili tolerancji religijnej, torysi przywi�-
zani byli do tradycyjnej dominacji pa�stwowego ko�cio�a anglika�skiego.
By�y wi�c mi�dzy nimi r�nice, ale nie tak bardzo istotne. W �wiadomo�ci
spo�ecznej obie partie to klany najlepiej "rodzonych i najzamo�niejszych,
kt�re po prostu rywalizuj� o w�adz� dla �swoich" ludzi; rywalizacja taka
wygl�da oczywi�cie znacznie lepiej, gdy dorobi si� do niej jak�� ideologi�.
W istocie, a� do schy�ku XVIII w. brytyjskie �partie" by�y to amorficzne
koalicje wp�ywowych rodzin skupionych \vok� przyw�dc�w; wszystko
tu by�o p�ynne, przechodzenie od jednej do drugiej orientacji zdarza�o
si� nagminnie. Sytuacja zacz�a si� zmienia� od ko�ca XVIII w., bo demo-
kratyczne przes�anie rewolucji francuskiej (jej echa by�y w Wielkiej Bry-
236
Pa�stwo liberalne
tanii bardzo g�o�ne) zmusza�o do refleksji nad demokratyzacj� prawa wy-

borczego, a wi�c i nad rol� partii politycznych. Sprawa reformy wyborczej
zniszczy�a tradycyjn� zgod� obu orientacji co do podstawowych
zasad, wedle kt�rych kraj powinien by� rz�dzony; gdy jednak reforma
dokona�a si� wreszcie w 1832 r., sta�o si� jasne, i� proces poszerzania
�cia�a wyborczego" jest nieuchronny, mo�na go jedynie op�nia�. Partie
musia�y �zagospodarowa�" �w rosn�cy elektorat, aktywnie ��owi� g�osy",
a zatem musia�y przybra� klarowniejsze oblicze i stosowa� nowe techniki
akcji politycznej. To nie przypadek, �e w�a�nie w latach 20-tych i 30-tych
XIX w. w miejsce ideologicznych szyld�w torys�w i whig�w pojawi�y
si� okre�lenia: partia konserwatywna, partia liberalna. Konserwaty�ci jako
pierwsi u�yli techniki platformy wyborczej (tzw. manifest z Tamworth,
og�oszony w 1835 r. przez lidera partii Roberta Peela). Manifest Peela
pisany jest w pierwszej osobie (�nie zamierzam doradza� Koronie...", �sprze-
ciwiam si�...", �nie chc� pomija� sprawy..." itd.), bo w partii rola lidera
jest dominuj�ca. Fakt ten nie oznacza, �e jest to rola najwa�niejsza dla
przyw�dcy kraju. Szef partii rz�dz�cej jest przede wszystkim
premierem, nast�pnie (to ju� dotyczy lider�w obu partii) przyw�d-
c� frakcji parlamentarnej, na ko�cu dopiero owym liderem
partyjnym. Wielkie decyzje polityczne liderzy og�aszali w parlamencie,
a nie na jakich� mityngach partyjnych (cho� instytucj� t� ju� znano). De-
cyzje owe by�y nieraz zaskakuj�ce, brytyjski przyw�dca nieraz dokonywa�
nag�ych politycznych zwrot�w. Aby zachowa� t� swobod�, przez wi�ksz�
cz�� XIX w. nie pr�bowano nawet formu�owa� program�w partyjnych,
wiele natomiast m�wiono o konserwatywnych czy liberalnych �zasadach"
i og�aszano nader dora�ne wyborcze platformy. Zmieni to dopiero kolejna
reforma wyborcza, w r. 1867.
Struktury brytyjskich partii nie sta�y si� jednak w XIX w.

du�o solidniejsze. Konserwatywni przyw�dcy zbierali si� w klubie pod nazw�
Cariton Ciub, libera�owie - w Reform Ciub. Podstawowa praca partyjna
skupia�a si� w parlamencie. Wa�n� innowacj� by�o pojawienie si� sekreta-
rzy organizacyjnych partii, tzw. whip�w. Dyscyplinowali oni pos��w (st�d
nazwa whip, bicz): pilnowali, by nie brano samowolnych urlop�w, nie
przesiadywano w bufecie podczas g�osowa�, by g�osowano wedle dyrek-
tyw kierownictwa... Whipowie kontrolowali tak�e partyjne finanse i nielicz-
237
nych partyjnych urz�dnik�w. Niekiedy pomagali w wyszukiwaniu kan-

dydat�w na pos��w, cho� tu g��wna rola przypada�a lokalnym liderom
partyjnym. Terenowe struktury partyjne a� do reformy wyborczej z 1867 r.

by�y jednak niezmiernie w�tle.
Konserwaty�ci za filary ustroju przyjmowali Koron� i Ko�ci� angli-

ka�ski, bronili interes�w w�asno�ci ziemskiej i cenili tradycje arystokratycz-
nego paternalizmu. Libera�owie zachwalali wolno�� i religijn� tolerancj�,
otwart� postaw� wobec zmian w �wiecie i sk�onno�ci reformatorskie. Ale
obie partie potrafi�y ��czy� tradycj� i innowacj�. Konserwaty�ci szybko
przyswoili sobie nowe idee brytyjskiego imperializmu (tu zas�u�y� si� szcze-
g�lnie Benjamin Disraeli, odnowiciel oblicza toryzmu). Libera�owie stale
przypominali swoje wspania�e tradycje: �chwalebn� rewolucj�" 1688 r., re-
form� wyborcz� z r. 1832.
Europejskie monarchie liberalne XIX w. tak�e najcz�ciej zna�y dwie

g��wne orientacje partyjne: konserwatyst�w i libera��w, i to r�wnie� w po-
staci partii elitarnych. Szczeg�lny przypadek stanowi�a liberalna Francja
ze swoim partyjnym rozproszkowaniem. Znamienne, �e Ludwik Filip, kt�-
ry -jak powiadano - �wst�pi� na tron dzi�ki barykadom (rewolucji lipco-
wej)", mia� w parlamencie partie kwestionuj�ce jego legitymizacj� (po
drugiej stronie Kana�u rzecz nie do pomy�lenia). Z prawej strony atako-
wali kr�la legitymi�ci, zwolennicy obalonej w lipcu 1830 r. starszej linii
Bourbon�w, i robili to bardzo ostro; z lewej - republikanie, twierdz�cy,
�e Ludwik Filip przyw�aszczy� sobie zwyci�stwo ludu, kt�ry w lipcu wal-
czy� w imi� republiki. Ale nawet w�r�d polityk�w uznaj�cych dynasti�
orlea�sk� kr�l mia� opozycj�: to tzw. lewica dynastyczna, wedle kt�rej
system polityczny nale�y zreformowa�, w szczeg�lno�ci za� obni�y� wy-
�rubowane cenzusy wyborcze. Ta orientacja by�a bliska tzw. ludziom ta-
lentu: adwokatom, pisarzom, publicystom, lekarzom, in�ynierom itd., kt�rzy
nie stanowili jednak licznej armii; nie mieli nawet takiego presti�u, jaki
w Rosji czy na ziemiach polskich zaczyna�a sobie wyrabia� tamtejsza

inteligencja.
To charakterystyczne, �e partie najbardziej wyraziste ideologicznie i sto-

sunkowo najlepiej (co nie znaczy: dobrze) zorganizowane, a wi�c w�a�nie
legitymi�ci, republikanie, lewica dynastyczna, mia�y bardzo skromny wp�yw
na �cia�o wyborcze". Bogaci Francuzi, uprawnieni do g�osowania, woleli
238
Pa�stwo liberalne
g�osowa� na kandydat�w lojalnych wobec �kr�la-mieszczanina". Poma-

ga�a temu wspomniana ju� korupcja wyborcza. Jednomandatowe okr�gi
wyborcze sprzyja�y postrzeganiu deputowanych jako rzecznik�w lokal-
nych interes�w, a nie �reprezentant�w narodu". Wybierano tedy ludzi,
kt�rzy - jak s�dzono - b�d� mieli pos�uch u w�adzy i b�d� potrafili sku-
tecznie zabiega� o owe lokalne interesy. Ale dwa ��cz�ce wi�kszo�� pos��w
czynniki: jednorodno�� klasowa bogaczy i lojalno�� wobec orlea�skiego
re�imu nie zapobiega�y partyjnym podzia�om, p�ynnym zreszt� i ideologicz-
nie rozmazanym. Wynika�y one g��wnie z rywalizacji personalnych o udzia�
w rz�dzeniu. Lamardne pisa� zjadliwie, �e ilekro� chodzi o ograbianie
narodu, jest tylko jedna partia, lecz ilekro� zaczyna si� k��tnia o w�adz�
ministerialn� - pojawiaj� si� dwie. Dla kr�la by�a to sytuacja wygodna,
bo zna� dobrze zasad� �dziel i rz�d�"; nie musia� nawet trudzi� si� dziele-
niem, aspiranci do w�adzy dzielili si� sami. Osobliwo�ci� tego �systemu
partyjnego" (w cudzys�owie, bo by� bardzo niesystematyczny) sta�a si�
wreszcie spora liczba pos��w-kameleon�w, kt�rzy w Pary�u prezentowali
inne oblicze polityczne ni� w swych okr�gach wyborczych. W odr�nieniu
od Wielkiej Brytanii Francja by�a wielkim terytorialnie krajem, wiadomo-
�ci cyrkulowa�y tu wolniej, a czytelnictwo prasy mniej si� rozwin�o: u�at-
wia�o to owe polityczne akrobacje.
Bardzo osobliwe by�y losy partii w liberalnych Stanach Zjednoczonych.

Tu� przed wojn� o niepodleg�o�� i w jej toku aktywn� rol� odgrywa�a
orientacja patriot�w (whig�w) szukaj�ca w�asnych form organizacyjnych
w postaci zebra� partyjnych (caucus), komitet�w korespondencyjnych, kon-
gres�w prowincjonalnych... Przeciwstawia�a si� patriotom orientacja loja-
list�w (torys�w), zwolennik�w zachowania zwi�zku z Wielk� Brytani�,
bardziej wp�ywowa ni� si� potocznie s�dzi. Jej si�y topnia�y jednak w wy-
niku masowej emigracji do Kanady i na Wysp� Brytyjsk�. P�niej, w okresie
gruntowania �ci�lejszych zwi�zk�w mi�dzy stanami Unii, uformowa�y si�
dwie nowe orientacje: federalist�w (z Hamiltonem, Adamsem, Madiso-
nem) i demokratycznych republikan�w z Tomaszem Jeffersonem. Na kon-
wencji konstytucyjnej w Filadelfii, gdzie uk�adano konstytucj� federaln�,
dominowa�o przekonanie, i� gorsz�ce konflikty mi�dzy pa�stwami Kon-
federacji dowodz�, �e ameryka�ska unia nie jest czym� �naturalnym" i �e
tylko solidne wsp�lne instytucje polityczne mog� na trwa�e scali� t� nie-
239
nych partyjnych urz�dnik�w. Niekiedy pomagali w wyszukiwaniu kan-

dydat�w na pos��w, cho� tu g��wna rola przypada�a lokalnym liderom
partyjnym. Terenowe struktury partyjne a� do reformy wyborczej z 1867 r.
by�y jednak niezmiernie w�t�e.
Konserwaty�ci za filary ustroju przyjmowali Koron� i Ko�ci� angli-

ka�ski, bronili interes�w w�asno�ci ziemskiej i cenili tradycje arystokratycz-
nego paternalizmu. Libera�owie zachwalali wolno�� i religijn� tolerancj�,
otwart� postaw� wobec zmian w �wiecie i sk�onno�ci reformatorskie. Ale
obie partie potrafi�y ��czy� tradycj� i innowacj�. Konserwaty�ci szybko
przyswoili sobie nowe idee brytyjskiego imperializmu (tu zas�u�y� si� szcze-
g�lnie Benjamin Disraeli, odnowiciel oblicza toryzmu). Libera�owie stale
przypominali swoje wspaniale tradycje: �chwalebn� rewolucj�" 1688 r., re-
form� wyborcz� z r. 1832.
Europejskie monarchie liberalne XIX w. tak�e najcz�ciej zna�y dwie

g��wne orientacje partyjne: konserwatyst�w i libera��w, i to r�wnie� w po-
staci partii elitarnych. Szczeg�lny przypadek stanowi�a liberalna Francja
ze swoim partyjnym rozproszkowaniem. Znamienne, �e Ludwik Filip, kt�-
ry -jak powiadano - �wst�pi� na tron dzi�ki barykadom (rewolucji lipco-
wej)", mia� w parlamencie partie kwestionuj�ce jego legitymizacj� (po
drugiej stronie Kana�u rzecz nie do pomy�lenia). Z prawej strony atako-
wali kr�la legitymi�ci, zwolennicy obalonej w lipcu 1830 r. starszej linii
Bourbon�w, i robili to bardzo ostro; z lewej - republikanie, twierdz�cy,
�e Ludwik Filip przyw�aszczy� sobie zwyci�stwo ludu, kt�ry w lipcu wal-
czy� w imi� republiki. Ale nawet w�r�d polityk�w uznaj�cych dynasti�
orlea�sk� kr�l mia� opozycj�: to tzw. lewica dynastyczna, wedle kt�rej
system polityczny nale�y zreformowa�, w szczeg�lno�ci za� obni�y� wy-
�rubowane cenzusy wyborcze. Ta orientacja by�a bliska tzw. ludziom ta-
lentu: adwokatom, pisarzom, publicystom, lekarzom, in�ynierom itd., kt�rzy
nie stanowili jednak licznej armii; nie mieli nawet takiego presti�u, jaki
w Rosji czy na ziemiach polskich zaczyna�a sobie wyrabia� tamtejsza
inteligencja.
To charakterystyczne, �e partie najbardziej wyraziste ideologicznie i sto-

sunkowo najlepiej (co nie znaczy: dobrze) zorganizowane, a wi�c w�a�nie
legitymi�ci, republikanie, lewica dynastyczna, mia�y bardzo skromny wp�yw
na �cia�o wyborcze". Bogaci Francuzi, uprawnieni do g�osowania, woleli
238
Pa�stwo liberalne
g�osowa� na kandydat�w lojalnych wobec �kr�la-mieszczanina". Poma-

ga�a temu wspomniana ju� korupcja wyborcza. Jednomandatowe okr�gi
wyborcze sprzyja�y postrzeganiu deputowanych jako rzecznik�w lokal-
nych interes�w, a nie �reprezentant�w narodu". Wybierano tedy ludzi,
kt�rzy - jak s�dzono - b�d� mieli pos�uch u w�adzy i b�d� potrafili sku-
tecznie zabiega� o owe lokalne interesy. Ale dwa ��cz�ce wi�kszo�� pos��w
czynniki: jednorodno�� klasowa bogaczy i lojalno�� wobec orlea�skiego
re�imu nie zapobiega�y partyjnym podzia�om, p�ynnym zreszt� i ideologicz-
nie rozmazanym. Wynika�y one g��wnie z rywalizacji personalnych o udzia�
w rz�dzeniu. Lamartine pisa� zjadliwie, �e ilekro� chodzi o ograbianie
narodu, jest tylko jedna partia, lecz ilekro� zaczyna si� k��tnia o w�adz�
ministerialn� - pojawiaj� si� dwie. Dla kr�la by�a to sytuacja wygodna,
bo zna� dobrze zasad� �dziel i rz�d�"; nie musia� nawet trudzi� si� dziele-
niem, aspiranci do w�adzy dzielili si� sami. Osobliwo�ci� tego �systemu
partyjnego" (w cudzys�owie, bo by� bardzo niesystematyczny) sta�a si�
wreszcie spora liczba pos��w-kameleon�w, kt�rzy w Pary�u prezentowali
inne oblicze polityczne ni� w swych okr�gach wyborczych. W odr�nieniu
od Wielkiej Brytanii Francja by�a wielkim terytorialnie krajem, wiadomo-
�ci cyrkulowa�y tu wolniej, a czytelnictwo prasy mniej si� rozwin�o: u�at-
wia�o to owe polityczne akrobacje.
Bardzo osobliwe by�y losy partii w liberalnych Stanach Zjednoczonych.

Tu� przed wojn� o niepodleg�o�� i w jej toku aktywn� rol� odgrywa�a
orientacja patriot�w (whig�w) szukaj�ca w�asnych form organizacyjnych
w postaci zebra� partyjnych (caucus), komitet�w korespondencyjnych, kon-
gres�w prowincjonalnych... Przeciwstawia�a si� patriotom orientacja loja-
list�w (torys�w), zwolennik�w zachowania zwi�zku z Wielk� Brytani�,
bardziej wp�ywowa ni� si� potocznie s�dzi. Jej si�y topnia�y jednak w wy-
niku masowej emigracji do Kanady i na Wysp� Brytyjsk�. P�niej, w okresie
gruntowania �ci�lejszych zwi�zk�w mi�dzy stanami Unii, uformowa�y si�
dwie nowe orientacje: federalist�w (z Hamiltonem, Adamsem, Madiso-
nem) i demokratycznych republikan�w z Tomaszem Jeffersonem. Na kon-
wencji konstytucyjnej w Filadelfii, gdzie uk�adano konstytucj� federaln�,
dominowa�o przekonanie, i� gorsz�ce konflikty mi�dzy pa�stwami Kon-
federacji dowodz�, �e ameryka�ska unia nie jest czym� �naturalnym" i �e
tylko solidne wsp�lne instytucje polityczne mog� na trwa�e scali� t� nie-
239
bywa�e zr�nicowan� mozaik�. Ca�y potop artyku��w i broszur broni�cych

konstytucji federalnej z 1787 r. i zach�caj�cych stany do jej ratyfikacji
tworzy� zr�by politycznego programu partii ,,federalist�w". Mia�a
ona spore wp�ywy, zw�aszcza na P�nocy i w�r�d finansist�w, kupc�w,
przemys�owc�w, zwolennik�w kapitalizmu agrarnego. Przyjmowa�a ca�y ka-
talog warto�ci liberalnych, szczeg�lnie akcentuj�c prywatn� w�asno��. Fe-
derali�ci g��boko wierzyli w potrzeb� silnego politycznego przyw�dztwa
(prezydenckiego) i og�lnonarodowego rz�du; w podziale w�adzy sk�onni
byli dostrzega� zapor� dla �wszechw�adzy parlamentu"; bardzo nie lubili
demokracji i nie mieli zaufania do ignoranckich, pozbawionych politycz-

nej kultury mas.
Demokratyczni republikanie cieszyli si� popularno�ci� zw�a-

szcza na Po�udniu, w�r�d bogatych plantator�w, ale tak�e w�r�d farmer�w
i drobnych posiadaczy w ca�ym kraju. Od federalist�w nie dzieli�a ich
przepa��. Nie byli przeciwnikami federacji, ale gorliwie bronili praw sta-
n�w i zasady republikanizmu (podejrzewali federalist�w o gust do monarchii,
nies�usznie zreszt�). Przyjmowali �liberalne wyznanie wiary" (liberal creed),
s�dzili jednak - i trafnie - �e w Ameryce liberalizm �atwo mo�na pogodzi�
z demokracj� (dla ludno�ci bia�ej, oczywi�cie), �e nie ma sensu straszy�
tu widmem �tyranii mot�ochu". �Masy ludzkie - pisa� Jefferson - nie
urodzi�y si� z siod�ami przyro�ni�tymi do grzbiet�w, a nieliczni uprzywi-
lejowani nie otrzymali od Boga but�w i ostr�g do ich uje�d�ania".
Odczuwana powszechnie potrzeba zacie�nienia jedno�ci da�a w pier-

wszych latach federacji przewag� partii federalist�w, jednak�e egalitarny
republikanizm mia� w kraju solidniejsze zaplecze spo�eczne ni� elitarny
liberalizm. W toku przygotowa� do wybor�w prezydenckich w 1800 r.
ogromny wysi�ek agitacji wyborczej demokratycznych republikan�w sta�
si� impulsem dla rozbudowy ich organizacji partyjnej. Pod rz�dami Jeffer-
sona republikanie uzyskali mia�d��c� przewag� polityczn�, partia federa-
list�w rozsypa�a si� i przyszed� osobliwy okres faktycznej jednopartyjno�ci.
To jednak nie koniec zaskakuj�cej ewolucji; demokratyczni republikanie
uzyskali, w ci�gu o�miu lat prezydentury Jeffersona, satysfakcjonuj�ce
ich rezultaty polityczne; demokracji zreszt� nie zaprowadzili. W systemie
liberalnym jednopartyjno�� nie ma dobrego uzasadnienia, wi�c zaspokojo-
na partia republikan�w tak�e zacz�a zanika�. Druga dekada XIX w. i pier-
240
Pa�stwo liberalne
wsz� po�owa trzeciej to w USA tzw. era dobrego samopoczucia. Przesta�y

budzi� nami�tno�ci i spory takie problemy, jak relacja mi�dzy w�adzami
federalnymi i prawami stan�w czy potrzeba istnienia banku centralnego
(republikanie widzieli w nim gro�ny bastion wielkiego kapita�u). Zwykli
Amerykanie zajmowali si� zagospodarowywaniem wci�� nowych teren�w,
walk� z Indianami, dorabianiem si�. Zdawa�o si�, �e polityka przesta�a
ich interesowa� i �e odt�d rz�dzi� b�d� spokojnie i jednomy�lnie elity
zamo�ne i wykszta�cone, bez jakich� partyjnych podzia��w. Owszem, t�
jednomy�lno�� m�ci�y r�nice interes�w mi�dzy niewolniczym Po�udniem
i �wolnymi" stanami P�nocy. Chodzi�o o to, jak utrzyma� mi�dzy nimi
r�wnowag� polityczn� i jakie granice wykre�li� niewolnictwu na nowo
zajmowanych i przy��czanych do Unii obszarach. Ten pal�cy problem
uregulowa� jednak w r. 1820 tzw. kompromis Missouri. I oto w ko�cu
tego� roku prezydent James Monroe wybrany zosta� na drug� kadencj�
przy jednym tylko g�osie sprzeciwu w kolegium elektorskim (�w oponent
t�umaczy� si� zreszt�, �e odda� g�os przeciwny, by nie za�mi� s�awy Ojca
Narodu, Waszyngtona, wybranego ongi� jednog�o�nie). Partie znik�y, jed-
nomy�lno�� elit zdawa�a si� utrwala�.
�Dobre samopoczucie" elit nie mia�o jednak trwa� d�ugo, bo w po�owie

lat 20-tych XIX w. pojawi� si� w USA pot�ny ruch demokratyczny, kt�ry
przekszta�ci� system rz�dzenia i, z konieczno�ci, przywr�ci� do �ask partie
polityczne.
Liberalizm ceni sobie r�norodno�� i nie lubi uniformizacji; wszelako

wielobarwno�ci politycznej pa�stwo liberalne zakre�la�o granice. Dla par-
tii uznawanych za �wywrotowe" nie by�o miejsca w oficjalnym systemie
politycznym. Uj�ciem dla tych niepokornych socjopolitycznych tendencji
mog�y si� sta� z w i � z k i zawodowe, wielkie ruchy masowe,
wreszcie stowarzyszenia konspiracyjne. W Wielkiej Brytanii
zwi�zki zawodowe (trade-unions) przesta�y by� nielegalne od 1824-25 r.
S�abe i rozproszkowane, pr�bowa�y si� jednoczy� w latach 1833 i 1834,
co spotka�o si� z brutalnymi represjami w�adz. M.in. na tym tle pojawi�
si� wielki ruch demokratyczny o robotniczym zapleczu, czartyzm (1836-
1848, z przerw� 1842-1847). Pr�bowa� on doj�� do rozwi�zania �kwestii
socjalnej" poprzez g��bokie reformy demokratyczne (�Karta Ludu" z 1838 r.
domaga�a si� m.in. powszechnego g�osowania m�czyzn, tajno�ci wybo-
241
r�w, Jednorocznej kadencji Izby Gmin, diet poselskich). Ruch ten skupi�
wielomilionowe rzesze zwolennik�w, poni�s� jednak kl�sk� wskutek sk��-
cenia szef�w, braku koordynacji dzia�a� i rozdwojenia koncepcji taktycz-
nych (miesza�y si� tu idee �presji moralnej", pokojowego nacisku mas,
i �si�y fizycznej", gwa�t�w i rebelii: pr�by stosowania tej drugiej taktyki
w�adze rozbija�y bezlito�nie). Resztki czartyzmu, kt�re przetrwa�y kl�sk�
z 1848 r., zbli�y�y si� do idei socjalistycznych.
W kontynentalnych monarchiach liberalnych przewa�a�a formu�a sto-

warzysze� tajnych. We Francji Ludwika Filipa schodzi�y do podziemia
grupy radykalnych republikan�w i socjalist�w, na pocz�tku nowego re�i-
mu tak�e legitymist�w. Od czasu do czasu wychyla�y si� na powierzchni�
i przy��cza�y si� do ludowych zamieszek lub je inicjowa�y. Prawo politycz-
nego rozproszkowania, kt�re n�ka�o oficjaln� scen� polityczn�, nie omi-
n�o i konspiracji, tote� sekretne stowarzyszenia by�y niezmiernie s�abe.
Rz�d o tym wiedzia�; tak ju� przywyk� do spisk�w i barykad, �e komplet-
nie zlekcewa�y� ruch ludowy z lutego 1848 r., kt�ry wywr�ci� tron i usta-
nowi� republik� demokratyczn� (,,Do�wiadczenie uczy, �e nie robi si�
rewolucji zim�" - orzek� kr�l Ludwik Filip).
IV. Administracja i samorz�d
W�r�d postulat�w doktryny liberalnej poczesne miejsce zajmowa�y ha-

s�a taniego rz�du i rz�du racjonalnego. Ten pierwszy po-
stulat solidnie wspiera� ide� samorz�du (obywatele sami i za w�asne pie-
ni�dze, z cz�ci podatk�w, za�atwiaj� swoje lokalne sprawy); racjonalno��
rz�dzenia natomiast wymaga�a g��bokich zmian w systemie administracyj-
nym. Przodowa�a tu Wielka Brytania. Tu� po zako�czeniu wojen napoleo�-
skich premier lord Liverpool zacz�� racjonalizowa� administracj� rz�dow�:
reorganizowa� struktury, likwidowa� na wielk� skal� synekury, kt�rymi

rz�d pozyskiwa� sobie zwolennik�w, ograniczy� protekcjonizm na rzecz
kryterium kompetencji przy nominacjach urz�dniczych. Napotka� zreszt�
wielkie opory �klasy politycznej"; dzia�acze partyjni (obu orientacji) nie-
ch�tnie przyjmowali odpolitycznienie i profesjonalizacj� urz�d�w pa�stwo-
wych. Dopiero w po�owie XIX w. wysoki dygnitarz rz�dowy Sir Charles
242
Pa�stwo liberalne
Trevelyan stworzy� podstawy s�awnej brytyjskiej dvii service: jednolitej

we wszystkich dzia�ach administracji s�u�by cywilnej, wspartej na zasadzie
otwartego konkursu, dok�adnego badania kompetencji kandydat�w, stabi-
lizacji zatrudnionych. Cmi servant nie wytycza oczywi�cie politycznych
cel�w (to zadanie rz�du i ministr�w), ale potrafi kompetentnie okre�li�
�rodki realizacji cel�w i, je�li tak trzeba, umie - i �mie - powiedzie�
swemu ministrowi: �Sir, tego si� nie da zrobi�".
Projekt Trevelyana wywo�a� polityczn� burz�, gdy� partyjni bossowie

nie chcieli zrezygnowa� z protekcjonizmu przy obsadzaniu urz�d�w. Re-
formie dopomog�a fala spo�ecznego oburzenia na niesprawno�� rz�dowej
administracji, kt�r� w latach 50-tych ujawni� brutalnie przebieg wojny
krymskiej. Powoli i z oporami system dvii service wprowadzano w �ycie,
zw�aszcza po r. 1870, cho� protekcjonizm i nepotyzm utrzyma�y si� w nie-
kt�rych dzia�ach administracji (celowali w tym lordowie kanclerze). Ad-
ministracja brytyjska stawa�a si� zatem racjonalna i kompetentna, z jej
tanio�ci� by�o gorzej. Coraz bardziej skomplikowane zadania spo�eczne
w najmocniej rozwini�tym ekonomicznie pa�stwie �wiata zmusza�y do roz-
budowy systemu (w pierwszej po�owie XIX w. liczba urz�dnik�w oscylo-
wa�a wok� 20-25 tysi�cy, w 1870 r. przekroczy�a 50 ty�., w r. 1914
wynosi�a ju� 280 ty�.).
We Francji, po zmieniaj�cych si� i ryzykownych eksperymentach admi-

nistracyjnych w latach rewolucji, klarowny i racjonalny system admini-
stracyjny stworzy� tu� po przej�ciu w�adzy Napoleon (1800). Nawi�za�
do starej, monarchicznej tradycji centralizacji, w my�l kt�rej Pary� decy-
dowa� o wszystkim (jeden z bohater�w Moliera konstatuje ironicznie: �Poza
Pary�em nie ma zbawienia"). Szef pa�stwa (pierwszy konsul) mianowa�
prefekt�w w departamentach, podprefekt�w w okr�gach, mer�w w du�ych
gminach (w mniejszych mer by� mianowany przez prefekta). Biurokraty-
czna, scentralizowana, kontrolowana przez ministra spraw wewn�trznych
administracja dociera�a wi�c a� do podstawowych ogniw podzia�u teryto-
rialnego - gmin miejskich i wiejskich.
Prefekt by� g��wnym instrumentem w�adzy rz�dowej nad krajem: stero-

wany przez ministra spraw wewn�trznych koordynowa� dzia�ania wszy-
stkich dzia��w administracji w swoim departamencie. System �w od pocz�tku
funkcjonowa� sprawnie; nie tylko dlatego, �e by� dobrze pomy�lany, ale
243
r�w, jednorocznej kadencji Izby Gmin, diet poselskich). Ruch ten skupi�
wielomilionowe rzesze zwolennik�w, poni�s� jednak kl�sk� wskutek sk��-
cenia szef�w, braku koordynacji dzia�a� i rozdwojenia koncepcji taktycz-
nych (miesza�y si� tu idee �presji moralnej", pokojowego nacisku mas,
i �si�y fizycznej", gwa�t�w i rebelii: pr�by stosowania tej drugiej taktyki
w�adze rozbija�y bezlito�nie). Resztki czartyzmu, kt�re przetrwa�y kl�sk�
z 1848 r., zbli�y�y si� do idei socjalistycznych.
W kontynentalnych monarchiach liberalnych przewa�a�a formu�a sto-

warzysze� tajnych. We Francji Ludwika Filipa schodzi�y do podziemia
grupy radykalnych republikan�w i socjalist�w, na pocz�tku nowego re�i-
mu tak�e legitymist�w. Od czasu do czasu wychyla�y si� na powierzchni�
i przy��cza�y si� do ludowych zamieszek lub je inicjowa�y. Prawo politycz-
nego rozproszkowania, kt�re n�ka�o oficjaln� scen� polityczn�, nie omi-
n�o i konspiracji, tote� sekretne stowarzyszenia by�y niezmiernie s�abe.
Rz�d o tym wiedzia�; tak ju� przywyk� do spisk�w i barykad, �e komplet-
nie zlekcewa�y� ruch ludowy z lutego 1848 r., kt�ry wywr�ci� tron i usta-
nowi� republik� demokratyczn� (�Do�wiadczenie uczy, �e nie robi si�
rewolucji zim�" - orzek� kr�l Ludwik Filip).
IV. Administracja i samorz�d
W�r�d postulat�w doktryny liberalnej poczesne miejsce zajmowa�y ha-

s�a taniego rz�du i rz�du racjonalnego. Ten pierwszy po-
stulat solidnie wspiera� ide� samorz�du (obywatele sami i za w�asne pie-
ni�dze, z cz�ci podatk�w, za�atwiaj� swoje lokalne sprawy); racjonalno��
rz�dzenia natomiast wymaga�a g��bokich zmian w systemie administracyj-
nym. Przodowa�a tu Wielka Brytania. Tu� po zako�czeniu wojen napoleo�-
skich premier lord Liverpool zacz�� racjonalizowa� administracj� rz�dow�:
reorganizowa� struktury, likwidowa� na wielk� skal� synekury, kt�rymi

rz�d pozyskiwa� sobie zwolennik�w, ograniczy� protekcjonizm na rzecz
kryterium kompetencji przy nominacjach urz�dniczych. Napotka� zreszt�
wielkie opory �klasy politycznej"; dzia�acze partyjni (obu orientacji) nie-
ch�tnie przyjmowali odpolitycznienie i profesjonalizacj� urz�d�w pa�stwo-
wych. Dopiero w po�owie XIX w. wysoki dygnitarz rz�dowy Sir Charles
242
Pa�stwo liberalne
Trevelyan stworzy� podstawy s�awnej brytyjskiej dvii semce: jednolitej

we wszystkich dzia�ach administracji s�u�by cywilnej, wspartej na zasadzie
otwartego konkursu, dok�adnego badania kompetencji kandydat�w, stabi-
lizacji zatrudnionych, dvii servant nie wytycza oczywi�cie politycznych
cel�w (to zadanie rz�du i ministr�w), ale potrafi kompetentnie okre�li�
�rodki realizacji cel�w i, je�li tak trzeba, umie - i �mie - powiedzie�
swemu ministrowi: �Sir, tego si� nie da zrobi�".
Projekt Trevelyana wywo�a� polityczn� burz�, gdy� partyjni bossowie

nie chcieli zrezygnowa� z protekcjonizmu przy obsadzaniu urz�d�w. Re-
formie dopomog�a fala spo�ecznego oburzenia na niesprawno�� rz�dowej
administracji, kt�r� w latach 50-tych ujawni� brutalnie przebieg wojny
krymskiej. Powoli i z oporami system dvii service wprowadzano w �ycie,
zw�aszcza po r. 1870, cho� protekcjonizm i nepotyzm utrzyma�y si� w nie-
kt�rych dzia�ach administracji (celowali w tym lordowie kanclerze). Ad-
ministracja brytyjska stawa�a si� zatem racjonalna i kompetentna, z jej
tanio�ci� by�o gorzej. Coraz bardziej skomplikowane zadania spo�eczne
w najmocniej rozwini�tym ekonomicznie pa�stwie �wiata zmusza�y do roz-
budowy systemu (w pierwszej po�owie XIX w. liczba urz�dnik�w oscylo-
wa�a wok� 20-25 tysi�cy, w 1870 r. przekroczy�a 50 ty�., w r. 1914
wynosi�a ju� 280 ty�.).
We Francji, po zmieniaj�cych si� i ryzykownych eksperymentach admi-

nistracyjnych w latach rewolucji, klarowny i racjonalny system admini-
stracyjny stworzy� tu� po przej�ciu w�adzy Napoleon (1800). Nawi�za�
do starej, monarchicznej tradycji centralizacji, w my�l kt�rej Pary� decy-
dowa� o wszystkim (jeden z bohater�w Moliera konstatuje ironicznie: �Poza
Pary�em nie ma zbawienia"). Szef pa�stwa (pierwszy konsul) mianowa�
prefekt�w w departamentach, podprefekt�w w okr�gach, mer�w w du�ych
gminach (w mniejszych mer by� mianowany przez prefekta). Biurokraty-
czna, scentralizowana, kontrolowana przez ministra spraw wewn�trznych
administracja dociera�a wi�c a� do podstawowych ogniw podzia�u teryto-
rialnego - gmin miejskich i wiejskich.
Prefekt by� g��wnym instrumentem w�adzy rz�dowej nad krajem: stero-

wany przez ministra spraw wewn�trznych koordynowa� dzia�ania wszy-
stkich dzia��w administracji w swoim departamencie. System �w od pocz�tku
funkcjonowa� sprawnie; nie tylko dlatego, �e by� dobrze pomy�lany, ale
243
Powszechna historia ustrojem pa�stwowych
i ze wzgl�du na inteligentny dob�r kadr (tu du�e zas�ugi mia� minister

spraw wewn�trznych, brat pierwszego konsula, Lucjan Bonaparte). Ot�,
ca�� t� maszyneri� administracyjn� przej�a po cesarstwie monarchia re-
staurowana, a p�niej orlea�ska. Liberalne rz�dy nie widzia�y powodu,
by rezygnowa� z tak sprawnego, a zarazem lojalnego aparatu. Ekspansja
kapitalizmu i tu zreszt�, jak za Kana�em, mno�y�a zadania administracji
i komplikowa�a jej funkcjonowanie. Prefektom coraz trudniej przychodzi�o
koordynowa� wszystkie dzia�ania administracyjne w departamencie w imi�
idea�u �jedno�ci administracji". By�o to zreszt� refleksem s�abni�cia roli
ministra spraw wewn�trznych jako koordynatora r�nych dzia��w technicz-
nych na szczeblu centralnym (powo�anie w 1830 r. ministerstwa rob�t
publicznych odebra�o mu kontrol� nad niezwykle wa�n� sfer� infrastruktu-
ry: rozbudow� dr�g, kolei �elaznych itd.). Coraz trudniejsze okazywa�o
si� panowanie nad ca�o�ci� zarz�du w departamentach - i koordynuj�ca
rola prefekta sprowadza�a si� nieraz do sk�adania �jeszcze jednego podpi-
su" na dokumentach. Nawet w czasach napoleo�skich prefekci i merowie
liczyli si� z lokalnymi elitami. W pa�stwie liberalnym, gdzie �notable" s�
politycznym fundamentem re�imu, zale�no�� administracji lokalnej od rz�du
podgryzana by�a przez uzale�nienia od elit miejscowych, �rodowisk poli-
tycznych, parlamentarzyst�w, bogaczy. Elita w�adzy, elita zamo�no�ci i elita
administracyjna stwarza�y pot�ny syndykat interes�w, co neutralizowa�o
obawy libera��w przed pot�g� centralistycznej biurokracji. Sprzyja�o to
zarazem panoszeniu si� korupcji na styku administracji i wielkiego bizne-
su, korupcji praktycznie bezkarnej (gdy pod koniec re�imu dla uspokojenia
opinii spo�ecznej urz�dzono kilku dygnitarzom-lapownikom proces przed
Izb� Par�w, kr�l by� w�ciek�y: wyznawa� zasad�, �e je�li si� ju� kradnie,
to nie nale�y si� do tego przyznawa�).
Jeszcze mocniej rysowa�y si� zwi�zki administracji - tak federalnej,
jak stanowej - z oligarchi� zamo�nych w przeddemokratycznych Stanach
Zjednoczonych. Dotyczy to w szczeg�lno�ci �ery dobrego samopoczucia".
Przy pozornym zoboj�tnieniu politycznym mas i zaniku partii politycz-
nych - nominacje funkcjonariuszy federalnych (przez prezydenta za zgod�
Senatu), wybory gubernator�w i ich najbli�szych wsp�pracownik�w przez
parlamenty stanowe, nominacje administracji miast i hrabstw sta�y si� do-
men� dzia�a� grup oligarchicznych. Szczeg�lnie widoczne by�o to w sta-
244
Pa�stwo liberalne
nach po�udniowych. Rekompensowa�a �w stan samorz�dno�� ameryka�-

skich gmin, najpe�niej rozwini�ta na P�nocy, w stanach Nowej Anglii.
Samorz�d jako forma zarz�du lokalnego mia� cenione przez libera-

��w zalety. By�a ju� mowa o tym, �e odpowiada� idei taniego rz�du: niech�e
mieszka�cy wsi, hrabstw, kanton�w, miast z w�asnych pieni�dzy utrzy-
muj� wybrane przez siebie organy lokalne i za�atwiaj� swe lokalne spra-
wy. Oczywi�cie, je�li organy samorz�dowe wydaj� pieni�dze z lokalnych
podatk�w, to ich p�atnicy powinni mie� wgl�d w owe wydatki. Organy
samorz�dowe odpowiadaj� zatem nie przed rz�dem i jego agentami, lecz
przed zbiorowo�ci� lokaln�, no i oczywi�cie przed s�dami, gdyby w swym
dzia�aniu naruszy�y prawo. Anglosaski libera� by� przekonany, �e przed�u-
�anie w�adzy rz�dowej �do samego do�u", w postaci agend rz�dowych
dyryguj�cych �yciem lokalnym, grozi despotyczn� ingerencj� w�adzy wy-
konawczej poza sfer� jej zada�. Libera� francuski te� eksperymentowa�
z wybieralnymi organami lokalnymi (w konstytucjach z 1791 i 1795 r.),
ale w czasach Ludwika Filipa, z przyczyn wy�o�onych wy�ej, pogodzi�
si� z postnapoleo�sk� administracj�. Poza argumentami politycznymi by�y
i si�gaj�ce zasad racje przemawiaj�ce za samorz�dem. Dla libera�a jako
chwalcy r�norodno�ci, pluralizmu, wielobarwno�ci �wiata by�o oczywiste,
�e r�ne gminy, okr�gi, miasta maj� w�asne, bardzo zr�nicowane potrze-
by i aspiracje, o kt�rych nie powinni decydowa� jacy� urz�dnicy sto�eczni.
Wreszcie, jak pisa� Tocqueville, samorz�d lokalny stawa� si� �szkol� pod-
stawow� Wolno�ci".
Angielski samorz�d (self-g(>vernment) nie by� jednak wynalaz-

kiem libera��w. Mia� bardzo star� metryk� i w liberalnej Wielkiej Brytanii
zachowa� cechy nader nieortodoksyjne. W podstawowej zbiorowo�ci, pa-
rafii, jego zale�no�� od mieszka�c�w by�a niewielka, szarog�sili si� tu
ziemianie i proboszczowie. W hrabstwach g��wnym organem samorz�do-
wym by� s�dzia pokoju z rz�dowej nominacji. Nie przywo�ono go jednak
w ministerialnej teczce, pochodzi� zawsze z miejscowej elity ziemia�skiej
i nie by� przez w�adze rz�dowe op�acany. Uwa�a� si� wi�c (i by� uwa�any)
za organ od rz�du niezale�ny. W miastach rz�dzi�y staro�wieckie i nie-
sprawne korporacje (borough corporations) zdominowane przez oligarchi�
finansow�, kupieck� i przemys�ow�. Dopiero reforma wyborcza 1832 r. da�a
sygna� do przemian zmursza�ego systemu samorz�dowego.
245
By�y one powolne. Najpierw do�� gruntownie zreformowano samorz�d

miejski (1835): znik�y korporacje, pojawi�y si� rady miejskie (wybierane
na trzy lata w cenzusowym g�osowaniu), burmistrzowie (mayors) i �awni-
cy (aldermen) wybierani przez rad? na lat sze��. Nowy system pobudzi�
w miastach patriotyzmy lokalne i dostosowa� �ycie miejskie do wyzwa�
nowoczesnej cywilizacji przemys�owej. Natomiast w regionach wiejskich
na reform� samorz�du parafii i hrabstw trzeba by�o czeka� do lat 80-tych
i 90-tych XIX w., gdy kolejne reformy wyborcze (1867,1883-85) mocno
ju� zdemokratyzowa�y ustr�j polityczny Wielkiej Brytanii.
Osobliwo�ci� brytyjskiego systemu by�o istnienie w XIX w. przer�-

nych organ�w ad hoc pochodz�cych z lokalnych wybor�w i maj�cych
konkretne zadania administracyjne w dziedzinie opieki spo�ecznej, zdro-
wia, edukacji itd. Parlament uwa�a�, �e wystarczy respektowa� zasad�
wybieralno�ci. Jednak�e z takich rozwi�za� ad hoc wynika�y komplikacje,
nie tylko techniczne. I tak np. nowelizacja �prawa o ubogich" (pochodz�-
cego jeszcze z XVII w.) dokonana w 1834 r. gruntownie popsu�a klimat
spo�eczny w Anglii; by� to jeden z impuls�w dla ruchu czartystowskiego.
Do tej pory n�dzarzami zajmowa�y si� samorz�dy parafialne pobieraj�ce
na ten cel specjalny podatek (poor rat�). Ten patriarchalny system zburzo-
no w r. 1834; powo�ano osobne �biura" (Boards iif Guardians) z wyboru
maj�ce zajmowa� si� biedakami. Ujednolicono przy tym system opieki:
zakazano �wiadcze� indywidualnych, �domowych" i zap�dzono n�dzarzy

do �dom�w pracy" o surowej dyscyplinie. Osi�gni�to cele zgodne z libe-
raln� ekonomi�: podatek na ubogich si� obni�y�, lepiej wykorzystywano
si�� robocz�, ale ca�y nowy system by� przez robotnik�w znienawidzony,
m.in. dlatego, �e powtarzaj�ce si� sezonowe bezrobocie wymaga�o - zaka-
zanej teraz - pomocy �domowej", a separacja p�ci w domach pracy rozbi-
ja�a rodziny.
W przeciwie�stwie do systemu brytyjskiego samorz�d ameryka�-

ski, bardzo zr�nicowany, zdominowa� gminy. W miastach i hrabstwach
przed demokratyzacj� ustroju funkcjonariuszy mianowa� gubernator. Ale
gmina �y�a w�asnym, w wi�kszej cz�ci niezale�nym �yciem (nawet cele
wyznaczane przez ustawy, federalne i stanowe, realizowa� samorz�d). Funk-
cjonariuszy gminnych wybiera�o na rok zgromadzenie mieszka�c�w i to
ono ich kontrolowa�o. Poza tym zgromadzenie nie by�o bierne, inicjowa�o
Pa�stwo liberalne
wiele przedsi�wzi�� lokalnych. Osobliwo�� tego systemu stanowi�a nie

tylko kr�tka kadencja funkcjonariuszy gminnych, ale tak�e znaczna ich
liczba. Intencja by�a jasna: partycypacja jak najwi�kszej liczby mieszka�c�w
w prowadzeniu spraw gminy, rozbudzenie �ducha gminy". W dojrza�ym
kszta�cie samorz�d taki funkcjonowa� przede wszystkim tam, gdzie by�
najstarszy, w Nowej Anglii. W stanach po�udniowych i zw�aszcza na obsza-
rach stopniowo przy��czanych do Unii �duch gminy" by� znacznie s�abszy.
We Francji atrap� organ�w samorz�dowych stworzy� Napoleon w po-

staci rad generalnych (w departamentach) i municypalnych (w gminach).
Ich uprawnienia by�y symboliczne, a cz�onkowie pochodzili z nominacji
w�adzy. Liberalna monarchia przyj�a zasad� cenzusowych wybor�w do rad
(1832). Ich uprawnienia by�y jednak nadal niezwykle szczup�e. Na samo-
rz�d z prawdziwego zdarzenia wypad�o Francuzom czeka� a� do prezy-
dentury Francois Mitterranda (1982).
W liberalnym systemie podzia�u w�adz pozycja samorz�du jest do��

klarownie okre�lona. Odpowiada on przed wyborcami, a nie przed w�adz�
wykonawcz�. Poddany jest oczywi�cie prawom wydawanym przez w�adz�
ustawodawcz�. Gdy organy samorz�dowe oskar�one zostaj� o �amanie prawa
(najcz�ciej przez w�adz� wykonawcz�), spraw� rozstrzyga w�adza s�dowa.
V. Wojsko
W systemach liberalnych nie �ywiono zaufania do wielkich i sta�ych

armii, upatruj�c w nich podpory re�im�w wrogich wolno�ci: monarchii
absolutnych czy generalskich dyktatur w stylu napoleo�skim. Brytyjczycy
i Amerykanie sk�onni byli zreszt� s�dzi�, �e pot�ne armie l�dowe nie s�
im potrzebne ze wzgl�du na szcz�liwe po�o�enie geograficzne ich kraj�w.
W monarchiach liberalnych kontynentalnej Europy �ywe by�o prze�wiad-
czenie, �e po �wierci wieku wojen w czasach rewolucji i bonapartyzmu
gigantyczne konflikty wojenne s� ju� wystarczaj�co skompromitowane,
S�dzono zatem, �e wystarczy zabezpiecza� si� przed gro�b� wojen ograni-
czonych. Wypada�o te� przemy�le� gwarancje cywilnej kontroli nad armi�,
tak by nie narazi� liberalnego pa�stwa na jakie� militarne pronunciamiento
- wzorem by� tu zamach stanu Bonapartego, p�niej wiele razy na�lado-
247
wany w XIX w. i to nie tylko w pa�stwach latynoameryka�skich, lecz

tak�e w zachodniej Europie (kilka razy w Hiszpanii, w 1851 r. we Francji).
Amerykanie poszli najdalej, bo mieli poczucie bezpiecze�stwa, oddzieleni

Oceanem od wojowniczych szale�stw Europy. Ochotnicza armia
by�a tu niewielka, na potrzeby walk z Irokezami czy Siuksami na og�
wystarcza�a obywatelska milicja. Ka�dy trzyma� tedy swoj� strzel-
b� w szafie, w razie zagro�enia s�siedzi si� skrzykiwali i wyci�gali owe
strzelby... Wrogo�� do sta�ej armii i wiara w warto�� obywatelskiej samo-
obrony podyktowa�y Amerykanom zasad� zapisan� w drugiej poprawce
do konstytucji: �Dobrze zorganizowana milicja jest niezb�dna dla bezpie-
cze�stwa wolnego pa�stwa, a zatem prawo ludu do posiadania i noszenia
broni nie mo�e by� naruszone". Oczywi�cie dwie�cie lat temu nie wyobra-
�ano sobie, jakie konsekwencje mo�e mie� w przysz�o�ci taka zasada.
W liberalnej Wielkiej Brytanii szczycono si� utrwaleniem cywilnej kon-

troli nad armi�: gabinet m�g� odwo�ywa� genera��w nawet w toku operacji
na froncie. Do�wiadczenia XVIII i pocz�tk�w XIX w. wzmocni�y poczu-
cie �wspania�ej izolacji" Wyspy Brytyjskiej. Nic nie wysz�o z inwazyj-
nych pogr�ek Francji kr�lewskiej (w okresie wojny ameryka�skiej), re-
wolucyjnej, a nawet napoleo�skiej: uznano zatem, �e udana inwazja Wil-
helma Zdobywcy, w XI wieku, by�a ostatni� i nikt nie powt�rzy tego
wyczynu. Po kl�sce Napoleona s�dzono, i� Wielka Brytania nie musi si�
ju� wpl�tywa� w jakie� wielkie wojny europejskie. Wielbiono ksi�cia Welling-
tona, pogromc� �Boga wojny", Bonapartego, ale �w bohater narodowy
konstatowa� z gorycz�, �e podziw ten nie przek�ada si� na szacunek dla
armii: Brytyjczycy zaw�d �o�nierski traktuj� pogardliwie, ochotnicy przy-
chodz�cy do s�u�by stanowi� bardzo po�ledniJnateria� ludzki.
W istocie, s�dzono, �e g��wnym zadaniem wojska jest obrona (i posze-

rzanie) posiad�o�ci zamorskich. Ale najtrudniejszy i najwi�kszy obszar,
Indie, mia� do tego celu w�asn� armi�, kt�rej trzonem byli Hindusi; w in-
nych koloniach wystarcza�y garnizony pod kontrol� gubernator�w.
Cywilna kontrola nad armi� ujawnia�a wielkie s�abo�ci, ale obawiano

si� reform wadliwego systemu. Parlament sk�pi� pieni�dzy na cele wojsko-
we; organy rz�dowe wykonuj�ce zwierzchnictwo nad armi� mia�y skom-
plikowan� i anachroniczn� struktur�; genera�owie dowodz�cy tkwili na
swych stanowiskach po kilkadziesi�t lat i nie potrafili od�wie�y� staro�wiec-
248
Pa�stwo liberalne
kiej doktryny wojennej (gen. Raglan obj�� stanowisko g��wnodowodz�-

cego w wojnie krymskiej, gdy mia� lat blisko siedemdziesi�t i by� ju�
kompletnym ramolem). W obliczu pora�ek wojennych w�adze cywilne
i dow�dztwo wojskowe wzajemnie si� oskar�a�y o zaniedbania i konser-
watywne skostnienie. Pocieszano si� porzekad�em, �e Anglia przegrywa
wszystkie bitwy z wyj�tkiem ostatniej. Sprawdzi�o si� to w czasie wojen
krymskiej i burskiej, jednak dotkliwe pora�ki podczas tych zwyci�skich
wojen sk�oni�y Brytyjczyk�w do reformowania po ka�dej z nich obu pio-
n�w systemu militarnego, tj. organ�w cywilnych i dow�dztwa. Dzi�ki temu
Wielka Brytania mog�a wej�� do wojny 1914 r. z niewielk�, ale �wietnie
wyposa�on� i wysoce profesjonaln� armi�.
Tak�e Francuzi ju� w okresie pierwszego eksperymentu liberalnego (w kon-

stytucji z 1791 r.) proklamowali stanowczo zasad� pos�usze�stwa armii
w�adzom cywilnym. Poniewa� jednak bardzo si� bali nie zreformowanej
armii kr�lewskiej, rozbudowali masow� paramilitarn� organizacj� cywiln� -
Gwardi� Narodow�, dowodzon� przez oficer�w z wyboru. Mia�a
ona stanowi� przeciwwag� dla zawodowego wojska pod komend� kr�-
.lewskich oficer�w (co by�o wielce problematyczne), a zarazem rezerw�
bezpiecze�stwa wewn�trznego w sytuacji, gdy rewolucja pobudzi�a napi�-
cia i konflikty socjalne. Gwardia Narodowa pozwala�a nie odwo�ywa�
si� do pomocy armii, gdy trzeba by�o poskromi� burz�cych si� ch�op�w
czy miejskich sankiulot�w. Nadano jej tedy charakter cenzusowy - mogli
w niej s�u�y� tylko obywatele spe�niaj�cy wymogi cenzusu maj�tkowego
i teoretycznie powinni byli to czyni� pod rygorem utraty praw wybor-
czych. Napoleon nazwa� tak pomy�lan� Gwardi� Narodow� �opatrzno�ci�
sklepikarzy".
Rewolucyjna zasada powszechnej s�u�by wojskowej z poboru (do��

teoretyczna od 1793 r., skonkretyzowana w r. 1798) zosta�a zniesiona
w liberalnej Karcie konstytucyjnej z 1814 r. Ustawa wojskowa z 1818 r.
przyj�a zasad� kompromisow�, s�u�by wojskowej obowi�zkowej,
ale nie powszechnej. Wszyscy m�odzi Francuzi podlegali obowi�z-
kowi s�u�by, ale co roku losowano spo�r�d nich stosunkowo niewielki
kontyngent (40 ty�. ludzi). Liczne kategorie m�odych by�y wszelako zwol-
nione od s�u�by (�ywiciele rodzin, alunmi itd.). Ponadto zamo�ny rekrut
skazany przez los m�g� op�aci� zast�pc�, kt�ry ods�u�y�by za niego woj-
249
sko. D�ugi okres s�u�by (6, od 1832 r. 7 lat), a tak�e mo�liwo�� J'ej prze-
d�u�ania, z kt�rej korzystali przede wszystkim �zast�pcy", nadawa�y armii
charakter profesjonalny. S�abo�ci� takiego systemu by�a szczup�o�� wy-
szkolonych militamie rezerw, co si� skrupi�o na Francji w wojnie z Niem-
cami (1870-71).
Liberalna monarchia Ludwika Filipa twardo obstawa�a przy politycznej

neutralno�ci wojska, jakkolwiek ministrami wojny byli tu tradycyjnie ge-
nera�owie, a marsza�kowie napoleo�scy -jak o tym by�a mowa - otrzymy-
wali nawet stanowiska premier�w. Teoretycznie wojskowi nie byli pozba-
wieni praw wyborczych, ale tylko niewielu oficer�w spe�nia�o warunki
cenzusu maj�tkowego.
Podobnie jak w Wielkiej Brytanii znaleziono dla armii (du�o we Francji

wi�kszej) zatrudnienie w ekspansji kolonialnej. D�ugi podb�j Algierii wy-
pe�ni� ca�� histori� monarchii orlea�skiej (1830-47); bardzo to sprzyja�o
programowej neutralno�ci politycznej wojska. Czasy Ludwika Filipa obfi-
towa�y w konspiracje i zamieszki, ale bezpiecze�stwo re�imu zapewnia�y
sprawna policja i bardzo liczna Gwardia Narodowa. Konserwatywno-libe-
rainy rz�d pope�ni� jednak fatalny b��d. Posy�a� Gwardi� przeciw radykal-
nym ruchawkom i ludowym zamieszkom, wykorzystuj�c drobnomieszcza�-
skie obawy przed �wywrotowcami" i �socjalistycznymi wrogami w�asno�ci".
Ale trzon Gwardii Narodowej stanowili przecie� obywatele pozbawieni
praw wyborczych, ludzie ze �redniej i drobnej bur�uazji. I oto w�adze odma-
wia�y im elementarnych praw politycznych zastrze�onych dla bogaczy,
a jednocze�nie oczekiwa�y, �e Gwardia b�dzie pos�usznie szturmowa� ba-
rykady i w�asn� piersi� os�ania� orlea�skie rz�dy. Ostatecznie w lutym
1848 r. gwardzi�ci mieli ju� dosy� wyci�gania kasztan�w z ognia dla dworu
i wielkiej bur�uazji - i odm�wili strzelania do zbuntowanego ludowego
(tj. robotniczo-drobnomieszcza�skiego) Pary�a. Spowodowa�o to upadek
liberalnej monarchii. Do swej roli �opatrzno�ci sklepikarzy" Gwardia Na-
rodowa powr�ci�a kilka miesi�cy p�niej, gdy w czerwcu 1848 r. rzucono
j� przeciw gro�nej rewolcie socjalnej w Pary�u, ruchowi o czysto robot-

niczym zapleczu.
Pa�stwo liberalne
VI. Dziedzictwo
Pa�stwo liberalne nie by�o a� tak bardzo wynalazcze, jak si� potocznie
przypuszcza. Zanim liberalni filozofowie wymy�lili teori� podzia�u w�adz,
mechanizm taki praktykowa�y Zjednoczone Prowincje Niderland�w. W tych
samych Niderlandach testowano zasady pa�stwa z�o�onego na d�ugo przed
konfederacj� i federacj� ameryka�sk�. Konstytucja jako zbi�r fundamen-
talnych norm ustrojowych to pomys� znany czasom wczesnonowo�ytnym,
i to w r�nym kszta�cie jurydycznym. Konstytucj� zwyczajow� by�y pra-
wa fundamentalne monarchii francuskiej, uformowane w XIV i XV w.;
konstytucj� w formie ustawy sejmowej - polskie Artyku�y Henrykowskie

z 1573 r.; konstytucj� oktrojowan� - Cromwellowski �Instrument Rz�dze-
nia", ustawa zasadnicza efemerycznej Republiki Angielskiej (1653). Sa-
morz�dy jako organy zarz�du lokalnego istnia�y w Anglii od p�nego
�redniowiecza, potem tak�e w �kolonialnej" Ameryce p�nocnej. Pierwo-
cinami partii politycznych na d�ugo przed torysami i whigami w Anglii
by�y XVI-wieczne organizacje polityczne we Francji (partia hugenocka,
katolicka �wieczysta �wi�ta Liga") i w Niderlandach (partie rewolucyj-
nych kalwin�w w okresie wojny z Hiszpanami). Zasada rz�d�w oligarchii
zamo�nych, przeciwstawiana rz�dom szlachty, stanowi�a fundament repu-
bliki weneckiej. Wolno�ci polsko-litewskiej szlachty (swoboda polityczna,
wolno�� osobista, tolerancja religijna, niemal pe�na wolno�� s�owa itd.)
odpowiada�y kanonowi liberalnych �wolno�ci koniecznych".
Ale dopiero pa�stwo liberalne z tych rozproszonych, nie wykszta�co-

nych do ko�ca, niedookre�lonych element�w stworzy�o relatywnie sp�jne
polityczne systemy. Trzy podstawowe, wy�ej om�wione, to brytyjska mo-
narchia parlamentarna, ameryka�ska republika federalna z bardzo konsek-
wentnym podzia�em w�adz, francuska monarchia p�pariamentama z siln�
pozycj� kr�la. Ka�dy z tych system�w oddzia�ywa� na skal� mi�dzyna-
rodow�. Brytyjski system parlamentamo-gabinetowy mia� du�y wp�yw -
poprzez praktyk� konstytucyjn� - na Trzeci� Republik� francusk� (tu jed-
nak rola parlamentu sta�a si� jeszcze silniejsza). Francuska monarchia p�-
pariamentama stanowi�a wz�r dla konstytucji europejskich monarchii libe-
ralnych XIX wieku, zn�w zreszt� z r�nymi odchyleniami. Poza Europ�
model Stan�w Zjednoczonych by� atrakcyjny zw�aszcza dla rozleg�ych
251
pa�stw, kt�re pragn�y pogodzi� siln� w�adz� centraln�z ^tonomi� swo-

ich prowincji. Oko�o po�owy XIX w. republiki latynoafl^yka�skie czu�y
wyra�nie potrzeb� politycznej i socjoekonomicznej modîzacji i spogl�-
da�y na model ustrojowy USA. Liberalne reformy wyra21^ si� ju� w sa-
mych nazwach pa�stw: Stany Zjednoczone Meksyku, K�lumbii, p�niej
(po zniesieniu re�imu cesarskiego) Stany Zjednoczone BWylii. Nic trwa-
�ego wyj�� z tego nie mog�o, bo spo�ecze�stwa indo-laty^skie nie mia�y
tradycji demokratycznych, liberalnych, samorz�dowych; administracja by�a
tam s�aba i skorumpowana, pot�ga oligarchii ogromna, ajs^yn� solidniej-
sz� struktur� pozostawa�o wojsko. Tote� zamiast ugruntowa�a si� instytu-
cji federalnych i podzia�u w�adz powraca�y w Ameryce �aci�skiej junty
generalskie i dyktatury oligarchiczne.
Inspiracj� ameryka�sk� znale�� te� mo�na w konstytucj1 ^publiki chi�-

skiej z 1912 r. Jej ojciec, Su� Jat-sen, s�dzi�, �e nale�y sz^� r�wnowagi
pomi�dzy siln� w�adz� prezydenck� i autonomi� chi�skich Prowincji. I tu
genera�owie rych�o obalili zafascynowanego anglosask� ki^r� polityczn�

Su� Jat-sena.
Opr�cz bezpo�rednich inspiracji, cz�sto nietrwa�ych, iîeje wszak�e

dziedzictwo pa�stwa liberalnego, kt�re wywiera wp�yw i^ Systemy poli-
tyczne �wiata euroameryka�skiego. Dostarcza standard�w �êny tego, co
Niemcy okre�laj� mianem przyzwoitego pa�stwa (anstdn^r Staat). Ma
ono obowi�zek respektowa� prawa Cz�owieka, w tym o\vc "'Wolno�ci ko-
nieczne" wynalezione przez libera��w. Musi wspiera� si?n� konstytucji.
Nie mo�e lekcewa�y� zasady podzia�u w�adz, cho� jego ^zta�ty mog�
by� wielce zr�nicowane. Musi szanowa� swobod� dzia�ani9 Partii politycz-
nych. Nie wolno mu dopu�ci� do wymkni�cia si� armii ôd kontroli
w�adz cywilnych. Wszystko to jest spu�cizn� XVIII- i ^-wiecznego
�liberalnego wyznania wiary", Jego zasadnicz� s�abo�ci� b^ ^bawa przed
demokracj�; t� jednak liberalizm zacz�� przezwyci�a� ju� od P�ôwy XIX w.
Nasze do�wiadczenia pokazuj�, �e maria� Wolno�ci i R�^�ci jest nie-

�atwy, ale jednak mo�liwy.
Rozdzia� jedenasty
Re�imy autorytarne
Klasyczny model re�imu autorytamega w nowo�ytnej wersji stwo-

rzy� genera� Bonaparte po zamachu stanu z listopada 1799 r.
Nierzadko upatrywano w nim zwyk�� dyktatur� wojskow�, tyle
�e stosunkowo stabiln�. Owszem, gdy w obliczu ekonomicznego kryzysu,
krachu ideologii, rozj�trzenia konflikt�w socjalnych i politycznych klasy
rz�dz�ce nie mog� (czy nie potrafi�) utrzyma� stabilno�ci w�adzy, dow�dcy
wojska cz�sto wst�puj� na scen� jako rozjemcy i gwarantowie r�wnowagi.
Na czas d�u�szy lub kr�tszy pojawia si� dyktatura militarna, jednoosobowa
lub kolegialna (�junta generalska"). To m.in. jedna z dr�g �wyj�cia z re-
wolucji", gdy proces rewolucyjny wyczerpie sw� dynamik� - zjawisko
dobrze znane w historii.
Napoleon Bonaparte postrzegany jest przede wszystkim jako wybitny

w�dz, dopiero na drugim planie jako szef pa�stwa, a p�niej monarcha
(dla jego wrog�w - uzurpator tronu). Jego imperium to tw�r militarnej
ekspansji, wydatki w bud�ecie jego pa�stwa w wi�kszo�ci przeznaczone
by�y na wojsko, karier� militarn� wychwala�a propaganda jako szybk�
i efektown� drog� wej�cia do spo�ecznej elity.
Jednak�e sam Napoleon s�dzi�, �e w�adza wojska we Francji jest nie-

przydatna. Swych marsza�k�w, admira��w, genera��w obsypywa� zaszczy-
tami i dobrami materialnymi, ale trzyma� z daleka od decyzji politycznych.
Armia stabilizowa�a ustr�j, ale jego podporami by�y tak�e scentralizowana
biurokracja i - do czasu - Ko�ci�. W codziennej praktyce pa�stwowej
rola administracji by�a pierwszoplanowa, za� owa armatura administra-
cyjna mocno jest zakorzeniona w �stu tysi�cach notabli". Napoleo�scy
253
pa�stw, kt�re pragn�y pogodzi� siln� w�adz� centraln� z autonomi� swo-

ich prowincji. Oko�o po�owy XIX w. republiki latynoameryka�skie czu�y
wyra�nie potrzeb� politycznej i socjoekonomicznej modernizacji i spogl�-
da�y na model ustrojowy USA. Liberalne reformy wyrazi�y si� ju� w sa-
mych nazwach pa�stw: Stany Zjednoczone Meksyku, Kolumbii, p�niej
(po zniesieniu re�imu cesarskiego) Stany Zjednoczone Brazylii. Nic trwa-
�ego wyj�� z tego nie mog�o, bo spo�ecze�stwa indo-latynoskie nie mia�y
tradycji demokratycznych, liberalnych, samorz�dowych; administracja by�a
tam s�aba i skorumpowana, pot�ga oligarchii ogromna, a jedyn� solidniej-
sz� struktur� pozostawa�o wojsko. Tote� zamiast ugruntowania si� instytu-
cji federalnych i podzia�u w�adz powraca�y w Ameryce �aci�skiej junty
generalskie i dyktatury oligarchiczne.
Inspiracj� ameryka�sk� znale�� te� mo�na w konstytucji republiki chi�-

skiej z 1912 r. Jej ojciec, Su� Jat-sen, s�dzi�, �e nale�y szuka� r�wnowagi
pomi�dzy siln� w�adz� prezydenck� i autonomi� chi�skich prowincji. I tu
genera�owie rych�o obalili zafascynowanego anglosask� kultur� polityczn�

Su� Jat-sena.
Opr�cz bezpo�rednich inspiracji, cz�sto nietrwa�ych, istnieje wszak�e

dziedzictwo pa�stwa liberalnego, kt�re wywiera wp�yw na systemy poli-
tyczne �wiata euroameryka�skiego. Dostarcza standard�w oceny tego, co
Niemcy okre�laj� mianem przyzwoitego pa�stwa (anstdndiger Staat). Ma
ono obowi�zek respektowa� prawa Cz�owieka, w tym owe �wolno�ci ko-
nieczne" wynalezione przez libera��w. Musi wspiera� si� na konstytucji.
Nie mo�e lekcewa�y� zasady podzia�u w�adz, cho� jego kszta�ty mog�
by� wielce zr�nicowane. Musi szanowa� swobod� dzia�ania partii politycz-
nych. Nie wolno mu dopu�ci� do wymkni�cia si� armii spod kontroli
w�adz cywilnych. Wszystko to jest spu�cizn� ^XVIII- i XIX-wiecznego
�liberalnego wyznania wiary". Jego zasadnicz� s�abo�ci� by�a obawa przed
demokracj�; t� jednak liberalizm zacz�� przezwyci�a� ju� od po�owy XIX w.
Nasze do�wiadczenia pokazuj�, �e maria� Wolno�ci i R�wno�ci jest nie-

�atwy, ale jednak mo�liwy.
Rozdzia� jedenasty
Klasyczny model re�imu autorytarnego, w nowo�ytnej wersji stwo-

rzy� genera� Bonaparte po zamachu stanu z listopada 1799 r.
Nierzadko upatrywano w nim zwyk�� dyktatur� wojskow�, tyle
�e stosunkowo stabiln�. Owszem, gdy w obliczu ekonomicznego kryzysu,
krachu ideologii, rozj�trzenia konflikt�w socjalnych i politycznych klasy
rz�dz�ce nie mog� (czy nie potrafi�) utrzyma� stabilno�ci w�adzy, dow�dcy
wojska cz�sto wst�puj� na scen� jako rozjemcy i gwarantowie r�wnowagi.
Na czas d�u�szy lub kr�tszy pojawia si� dyktatura militarna, jednoosobowa
lub kolegialna (�junta generalska"). To m.in. jedna z dr�g �wyj�cia z re-
wolucji", gdy proces rewolucyjny wyczerpie sw� dynamik� - zjawisko
dobrze znane w historii.
Napoleon Bonaparte postrzegany jest przede wszystkim jako wybitny

w�dz, dopiero na drugim planie jako szef pa�stwa, a p�niej monarcha
(dla jego wrog�w - uzurpator tronu). Jego imperium to tw�r militarnej
ekspansji, wydatki w bud�ecie jego pa�stwa w wi�kszo�ci przeznaczone
by�y na wojsko, karier� militarn� wychwala�a propaganda jako szybk�
i efektown� drog� wej�cia do spo�ecznej elity.
Jednak�e sam Napoleon s�dzi�, �e w�adza wojska we Francji jest nie-

przydatna. Swych marsza�k�w, admira��w, genera��w obsypywa� zaszczy-
tami i dobrami materialnymi, ale trzyma� z daleka od decyzji politycznych.
Armia stabilizowa�a ustr�j, ale jego podporami by�y tak�e scentralizowana
biurokracja i - do czasu - Ko�ci�. W codziennej praktyce pa�stwowej
rola administracji by�a pierwszoplanowa, za� owa armatura administra-
cyjna mocno jest zakorzeniona w �stu tysi�cach notabli". Napoleo�scy
253
notable tworzyli spo�eczn� podstaw� re�imu: to ludzie wyr�niaj�cy

si� z masy obywateli maj�tkiem (dobrze widziane by�y dobra nieruchome),
wykszta�ceniem, talentami (tak�e politycznymi i administracyjnymi), wp�y-
wem na swe �rodowisko, parantelami, no i bezwzgl�dn� lojalno�ci� w sto-
sunku do szefa pa�stwa i politycznego systemu. Spor� rol� w�r�d notabli
odgrywali do�wiadczeni funkcjonariusze anden regime 'u i kolejnych re�i-
m�w rewolucyjnych; dla kariery administracyjnej do�wiadczenie liczy�o
si� bardziej ni� wielki maj�tek czy uniwersyteckie wykszta�cenie.
Dla nowego systemu sprawna biurokracja wa�niejsza by�a od wojska.

Ale, z drugiej strony, mo�na tu zauwa�y� przejawy niejakiej militaryzacji
instytucji cywilnych. Styl wojskowy wdziera� si� do urz�du, a nawet szko�y,
hierarchia administracyjna to replika wojskowej, prefekt czy mer to rodzaj
oficer�w w cywilu.
Re�im napoleo�ski zapowiada� przer�ne systemy autorytarne XIX

i XX w., scentralizowane, elitarne, ograniczaj�ce spo�eczn� mobilno��, z roz-
budowan� kontrol� spo�ecze�stwa, nie tylko biurokratyczno-policyjn�, s�u-
_zy�y bowiem owej kontroli tak�e szko�a, propaganda pa�stwowa, Ko�ci�.
By� to wszelako re�im postrewolucyjny, nie stanowi� zwyk�ej recydywy
absolutyzmu. Napoleon pos�ugiwa� si� formu��: �Rewolucja si� zako�czy-
�a powrotem do zasad, kt�re j� rozpocz�y". Te zasady by�y o�wieceniowe:
racjonalna, a nawet wr�cz naukowa organizacja w�adzy nad terytorium pa�-

stwa, jego zasobami, jego populacj�. Nie oznacza�o to jednak powrotu
do ideologicznego rozwichrzenia czas�w rewolucji, kt�re przynios�y roz-
czarowanie do ideologii, znu�enie wielk� retoryk�. W ustach Napoleona
s�owa �ideologia", �ideologowie" mia�y wyra�nie negatywne znaczenie.
Jego formacja umys�owa (in�yniera wojskowego) i jego talenty mia�y zde-
cydowan� orientacj� matematyczn�. To wyja�nia ambicj� stworzenia, na
gruzach �wiata ideologicznego, racjonalnego, naukowego despotyzmu.
y Ale postrewolucyjny charakter tego re�imu zmusza� do zachowywania
/pozor�w, uspokajania ludzi, kt�rzy - mimo rozczarowania przebiegiem
j rewolucji - bynajmniej nie chcieli powrotu do anden regime'u. Dlatego
i, te� system autorytarny ma, zw�aszcza w pierwszych latach, charakter fasa-
li dowy. Pos�uguje si� z wielkim mistrzostwem polityczn� hipokryzj�,
�otworzy ca�y �wiat ustrojowych fikcji.
254
Wielki libera� Benjamin Constant, sztandarowa posta� opozycji przeciw

Napoleonowi, wnikliwie poszukiwa� r�nic pomi�dzy bonapartyzmem (kt�ry
okre�la� jako system uzurpacji) i dawn� monarchi� absolutn�. �Despotyzm
- konstatowa� - wygania wszystkie przejawy wolno�ci; uzurpacja [...] po-
trzebuje jej przejaw�w, ale zaw�aszcza je i bezcze�ci". Dla uzurpatora
opinia publiczna jest niebezpieczna, ale potrzebuje on jej pozoru. Dlatego
uzurpacja �uderza lud jedn� r�k�, by zd�awi� jego rzeczywist� opini�,
a nast�pnie bije go drug� r�k�, by wymusi� na nim poz�r opinii rzeko-
mej". Gdy su�tan skazuje na �mier� swego ministra, wszystko odbywa
si� w milczeniu. Ale kiedy uzurpator prze�laduje niewinnego, to nakazuje
go oczernia�, tak by powtarzane kalumnie �stwarza�y wra�enie narodo-
wego wyroku". To uzurpacja wymy�li�a manipulowane plebiscyty, ho�dow-
nicze adresy, monotonnne gratulacje dla w�adzy, ca�� t� konwencjonaln�
komedi�, kt�ra nikogo ju� nie zwodzi i kt�ra ju� dawno powinna by�a
upa��, ca�kiem o�mieszona". W ocenie Constanta bonapartyzm by� kary-
katur� Wolno�ci.
/. System fikcji ustrojowych
Konstytucja nowego re�imu (1799) zosta�a przygotowana po�piesznie;
Bonaparte ��da� od jej redaktor�w, by by�a �kr�tka i niejasna". Stworzy�a

ona rozbudowany system pozor�w.
By� to poz�r demo kra c ii, gdy� konstytucja proklamowa�a po-

wszechno�� praw wyborczych. Polega�a ona jednak na tym, �e obywatele
(m�czy�ni, oczywi�cie) zgromadzeni w gminach mieli prawo umie�ci� co
dziesi�tego mieszka�ca gminy na �listach zaufania". Kryterium wyboru
tych 10% populacji by�o wznios�e: chodzi�o o �obywateli godnych pro-
wadzenia spraw publicznych". Owi godni obywatele uk�adali z kolei de-
partamentalne listy zaufania, wybieraj�c 10% ze swego grona. Wreszcie
zaufani notable departamentami wybierali 10% najgodniejszych, tworz�c
list� krajow�. Z owych list rz�d mia� powo�ywa� funkcjonariuszy publicz-
nych odpowiednich szczebli - gminnych, departamentalnych, centralnych,
w tym tak�e cz�onk�w parlamentu z listy krajowej. Bardzo pracowicie uk�a-
dano owe listy, kt�re mia�y by� realizacj� napoleo�skiej zasady, i� �zaufanie
255
notable tworzyli spo�eczn� podstaw� re�imu: to ludzie wyr�niaj�cy

si� z masy obywateli maj�tkiem (dobrze widziane by�y dobra nieruchome),
wykszta�ceniem, talentami (tak�e politycznymi i administracyjnymi), wp�y-
wem na swe �rodowisko, parantelami, no i bezwzgl�dn� lojalno�ci� w sto-
sunku do szefa pa�stwa i politycznego systemu. Spor� rol� w�r�d notabli
odgrywali do�wiadczeni funkcjonariusze anden regime 'u i kolejnych re�i-
m�w rewolucyjnych; dla kariery administracyjnej do�wiadczenie liczy�o
si� bardziej ni� wielki maj�tek czy uniwersyteckie wykszta�cenie.
Dla nowego systemu sprawna biurokracja wa�niejsza by�a od wojska.

Ale, z drugiej strony, mo�na tu zauwa�y� przejawy niejakiej militaryzacji
instytucji cywilnych. Styl wojskowy wdziera� si� do urz�du, a nawet szko�y,
hierarchia administracyjna to replika wojskowej, prefekt czy mer to rodzaj
oficer�w w cywilu.
Re�im napoleo�ski zapowiada� przer�ne systemy autorytarne XIX

i XX w., scentralizowane, elitarne, ograniczaj�ce spo�eczn� mobilno��, z roz-
budowan� kontrol� spo�ecze�stwa, nie tylko biurokratyczno-policyjn�, s�u-
_zy�y bowiem owej kontroli tak�e szko�a, propaganda pa�stwowa, Ko�ci�.
By� to wszelako re�im postrewolucyjny, nie stanowi� zwyk�ej recydywy
absolutyzmu. Napoleon pos�ugiwa� si� formu��: �Rewolucja si� zako�czy-
�a powrotem do zasad, kt�re j� rozpocz�y". Te zasady by�y o�wieceniowe:
racjonalna, a nawet wr�cz naukowa organizacja w�adzy nad terytorium pa�-

stwa, jego zasobami, jego populacj�. Nie oznacza�o to jednak powrotu
do ideologicznego rozwichrzenia czas�w rewolucji, kt�re przynios�y roz-
czarowanie do ideologii, znu�enie wielk� retoryk�. W ustach Napoleona
s�owa �ideologia", �ideologowie" mia�y wyra�nie negatywne znaczenie.
Jego formacja umys�owa (in�yniera wojskowego) i jego talenty mia�y zde-
cydowan� orientacj� matematyczn�. To wyja�nia ambicj� stworzenia, na
gruzach �wiata ideologicznego, racjonalnego, naukowego despotyzmu.
y Ale postrewolucyjny charakter tego re�imu zmusza� do zachowywania
/ 'pozor�w, uspokajania ludzi, kt�rzy - mimo rozczarowania przebiegiem
rewolucji - bynajnmiej nie chcieli powrotu do anden regime 'u. Dlatego
te� system autorytarny ma, zw�aszcza w pierwszych latach, charakter fasa-
dowy. Pos�uguje si� z wielkim mistrzostwem polityczn� hipokryzj�,
', tworzy ca�y �wiat ustrojowych fikcji.
254
Wielki libera� Benjamin Constant, sztandarowa posta� opozycji przeciw

Napoleonowi, wnikliwie poszukiwa� r�nic pomi�dzy bonapartyzmem (kt�ry
okre�la� jako system uzurpacji) i dawn� monarchi� absolutn�. �Despotyzm
- konstatowa� - wygania wszystkie przejawy wolno�ci; uzurpacja [...] po-
trzebuje jej przejaw�w, ale zaw�aszcza je i bezcze�ci". Dla uzurpatora
opinia publiczna jest niebezpieczna, ale potrzebuje on jej pozoru. Dlatego
uzurpacja �uderza lud jedn� r�k�, by zd�awi� jego rzeczywist� opini�,
a nast�pnie bije go drug� r�k�, by wymusi� na nim poz�r opinii rzeko-
mej". Gdy su�tan skazuje na �mier� swego ministra, wszystko odbywa
si� w milczeniu. Ale kiedy uzurpator prze�laduje niewinnego, to nakazuje
go oczernia�, tak by powtarzane kalumnie �stwarza�y wra�enie narodo-
wego wyroku". To uzurpacja wymy�li�a manipulowane plebiscyty, ho�dow-
nicze adresy, monotonnne gratulacje dla w�adzy, ca�� t� konwencjonaln�
komedi�, kt�ra nikogo ju� nie zwodzi i kt�ra ju� dawno powinna by�a
upa��, ca�kiem o�mieszona". W ocenie Constanta bonapartyzm by� kary-
katur� Wolno�ci.
/. System fikcji ustrojowych

Konstytucja nowego re�imu (1799) zosta�a przygotowana po�piesznie;
Bonaparte ��da� od jej redaktor�w, by by�a �kr�tka i niejasna". Stworzy�a

ona rozbudowany system pozor�w.
By� to poz�r demo kra c j i, gdy� konstytucja proklamowa�a po-

wszechno�� praw wyborczych. Polega�a ona jednak na tym, �e obywatele
(m�czy�ni, oczywi�cie) zgromadzeni w gminach mieli prawo umie�ci� co
dziesi�tego mieszka�ca gminy na �listach zaufania". Kryterium wyboru
tych 10% populacji by�o wznios�e: chodzi�o o �obywateli godnych pro-
wadzenia spraw publicznych". Owi godni obywatele uk�adali z kolei de-
partamentalne listy zaufania, wybieraj�c 10% ze swego grona. Wreszcie
zaufani notable departamentami wybierali 10% najgodniejszych, tworz�c
list� krajow�. Z owych list rz�d mia� powo�ywa� funkcjonariuszy publicz-
nych odpowiednich szczebli - gminnych, departamentalnych, centralnych,
w tym tak�e cz�onk�w parlamentu z listy krajowej. Bardzo pracowicie uk�a-
dano owe listy, kt�re mia�y by� realizacj� napoleo�skiej zasady, i� �zaufanie
255
idzie od do�u, w�adza idzie od g�ry". Ca�y trud okaza� si� wszelako darem-
ny, bo w praktyce rz�d dobiera} funkcjonariuszy publicznych wedle swego
widzimisi� (z punktu widzenia kompetencji byt to zreszt� dob�r inteligentny).
�Listy zaufania" okaza�y si� fikcj�.
Fasad� demokracji tworzy�y r�wniezJpJeîs^JtY^ Oto sprawuj�cy

najwy�sz� w�adz� Pierwszy Konsul otrzymywa� od ca�ego ludu (doros�ych
m�czyzn) legitymizacj� swoich dzia�a�; zaufanie sp�ywa�o na� wprost,
bez po�rednik�w. Urz�dzano owe plebiscyty trzykrotnie: w 1799 r. dla
ludowej ratyfikacji nowej konstytucji (kt�ra zreszt� arbitraln� decyzj� w�a-
dzy wesz�a w �ycie na sze�� tygodni przed og�oszeniem wynik�w plebi-
scytu); w latach 1802 i 1804 dla potwierdzenia zmian w ustroju wzmacnia-
j�cych pozycj� Bonapartego (w 1802 r. zosta� on konsulem do�ywotnim,
w 1804 r. cesarzem).
Plebiscyty organizowa�a w�adza wedle uznania: nie by�o takich spraw,

w kt�rych konieczne by�oby �odwo�anie si� do woli narodu". Wszystkie
rz�d wygrywa� komfortow� wi�kszo�ci� przy du�ej frekwencji. Oficjalne
wyniki pierwszego plebiscytu to 3 Oli 007 g�os�w za i 1562 przeciw (99,9%
^ poparcia: re�imy totalitarne XX w. nie osi�ga�y �lepszych" wynik�w).
Podobnie by�o w nast�pnych plebiscytach, a najwi�ksza liczba g�os�w
�nie", w r. 1802, to ledwie 8374. Trudno si� dziwi� mikroskopijnym
rozmiarom opozycji, skoro w urz�dach wyk�adano podczas plebiscyt�w
dwa czyste rejestry: do jednego wpisywali si�, imieniem i nazwiskiem,
zwolennicy Pierwszego Konsula, do drugiego mogli si� wpisa�, tak�e imie-
niem i nazwiskiem, jego przeciwnicy... Ponadto wyniki plebiscyt�w byty
cynicznie fa�szowane co do liczby oddanych g�os�w �tak" i og�lnej frek-
wencji.
Jak si� zdaje, liczb� trzech milion�w g�os�w pozytywnych w plebis-

cycie z 1799 r. nale�a�oby zredukowa� niemal do po�owy (do 1,6 miliona):
dopisano do niej bowiem p�l miliona g�os�w �o�nierzy, kt�rzy nie uczest-
niczyli w plebiscycie, i setki tysi�cy g�os�w �cywilnych". Takie fa�szer-
stwa wydaj� si� niezbyt zrozumia�e, skoro mia�d��ce zwyci�stwo nowego
re�imu by�o i tak przes�dzone. Ale taka w�a�nie by�a filozofia bonapar-
tyzmu: pokaza�, �e cieszy si� on masowym, demokratycznym poparciem
..narodu. Zapewne najbli�sze prawdy by�y wyniki plebiscytu z 1802 r.,
gdy Bonaparte cieszy� si� ogromn� popularno�ci� po zawarciu pokoju
256
z Wielk� Brytani�. Francuzi �udzili si�, �e dziesi�cioletni okres morder-

czych wojen dobieg� wreszcie ko�ca. ^ � .
System byt f i k ej �; p a r l a m e n t a r y z m u. 'Mo�na by s�dzi�, �e

parlamentaryzm rozkwita�, bo powo�ano a� trzy izby: Trybunat, Cia�o Pra-
wodawcze i Senat. Ale w�a�nie ppwp�ano je, amewybrano,,Senat powsta�
na trzeci dzie� po wej�ciu konstytucji w �ycie, sk�ada� si� z mianowa�-
c�w, nieusuwalnych i do�ywotnich; mia� si� uzupe�nia� przez kooptacj�.
Z kolei Senat �wybra�" pos��w Trybunatu i Cia�a Prawodawczego. W prak-
tyce zatwierdzi� przed�o�one mu listy.
Inicjatywa ustawodawcza nale�a�a wy��cznie do rz�du. Nad projektami

ustaw dyskutowa� Trybunat, ale nie mia� on prawa g�osowania. Cia�o Pra-
wodawcze (�cia�o nieme", jak m�wiono) g�osowa�o nad projektem bez
dyskusji, �tak" lub �nie". Izby nie mog�y niczego zmieni� w projekcie
rz�dowym; mimo to uchwalon� ustaw� rz�d by� w�adny przes�a� Senato-
wi, a ten mia� prawo j� skasowa�, je�li uzna�, �e jest �niekonstytucyjna".
Zabawne, �e Napoleon da� Senatowi jawnie niekonstytucyjne prawo wy-
dawania akt�w normatywnych, tzw. senatusconsultow, tak�e w podsta-
wowych kwestiach ustrojowych (m.in. to w�a�nie senatusconsultum z maja
1804 r. uczyni�o Bonapartego cesarzem Francuz�w). By�a to wygodna
metoda omijania normalnej drogi ustawodawczej, gdy wydawa�a si� ona
szefowi pa�stwa zbyt d�uga. Mia� on jeszcze inne pomys�y w zanadrzu:
mianowana przez niego Rada Stanu (ulokowa� tam zreszt� dobrych praw-
nik�w) mia�a przygotowywa� projekty ustaw, ale na drodze pozakonsty-
tucyjnej przyzna� jej tak�e prawo interpretowania ustaw, co pozwala�o
nagina� ich tre�� do potrzeb rz�du. Od samego te� pocz�tku Bonaparte
sam stanowi� prawo poprzez rz�dowe rozporz�dzenia.
Trudno o wi�ksze skr�powanie izb parlamentarnych teoretycznie po-

chodz�cych z wyboru: Trybunatu i Cia�a Prawodawczego. Spo�r�d wy-
mienionych wy�ej czterech cia� kolegialnych realne znaczenie mia�y tylko
dwa: Senat i Rada Stanu. Ale dalsza ewolucja jeszcze bardziej upokarza�a
owe pseudoparlamentame organy. Trybunat, w kt�rym wolno by�o dysku-
towa�, zosta� zredukowany do po�owy sk�adu, odebrano mu prawo dys-
kusji na posiedzeniach plenarnych, a wreszcie go zlikwidowano (1807).
Cia�o Prawodawcze wegetowa�o �a�o�nie. W nagrod� za uleg�o�� nieco
wzmocniono pozycj� Senatu (m.in. uzyska� prawo rozwi�zywania przed
257
terminem Trybunatu i Cia�a Prawodawczego), ale Bonaparte zadba} te;,

by Senat zupe�nie od siebie uzale�ni� (np. senatusconsulta mog�y by:
uchwalane tylko z jego inicjatywy i tylko on m�g� proponowa� kandydc-

t�w na wakuj�ce fotele senatorskie). �Tylko ja jestem reprezentantem ludu'
- powtarza� Napoleon. Jego pseudoparlament byt tylko atrap� systemi
przedstawicielskiego. To samo zreszt� dotyczy�o mianowanych przezei
rad generalnych w departamentach. By�y one atrapy samorz�du lokalnego:
uprawnienia mia�y symboliczne, a szef pa�stw starannie pilnowa�, bv

^ rady nie wyobrazi�y sobie, bro� Bo�e, i� reprezentuj� lokalne zbiorowo�ci
Lud jest suwerenem, zapewne, ale w jego unt�ni^Jzemawia� mo�e tylko

, pierwszy Konsul, a p�niej Cesarz.
Istnia�a w tym systemie fikcja k o l e g i a\ ^ o � c i, przynajmniej

w pierwszych latach. Najwy�sz� w�adz� wykonawcz� sprawowa� mia�o
'trzech konsul�w, jednak�e drugi i trzeci konsul mogli tylko doradza� pier-
,, wszemu, nie przyznano im �adnych uprawnie� decyzyjnych. Francuzi po-
wiadali wi�c, �e ich rola nie jest wi�ksza ni� rold dwu por�czy fotela,
na kt�rym Pierwszy Konsul raczy zasiada�. Konsul�w wybiera� Senat na
lat dziesi��, ale po zawarciu pokoju z Wielki} Brytani� ten�e Senat przy-
zna� Bonapartemu �nagrod� narodow�": wybra� go na dalsze 10 lat; Pierwszy
Konsul sprawowa�by tedy sw�j urz�d do ko�ca 1819 roku. Napoleon uzna�:
nagrod� za sk�p� i wraz ze swymi kolegami-fig^^tami zarz�dzi� plebi-

scyt w sprawie przyznania mu do�ywotniego konsulatu. Wygra� go g�ad-
ko; wnet te� senatusconsultum z sierpnia 1802 r. zmieni�o konstytucj�
przyznaj�c Napoleonowi nie tylko konsulat do�ywotni, ale i prawo wska-
zywania nast�pcy, co praktycznie oznacza�o dziedziczno�� w�adzy. W�a-
dzy ju� q u a s i - m o n a r c h i c z n ej, bo Pierwszy- Konsul otrzyma� jed-
nocze�nie m.in. prawo �aski, prawo ratyfikowania traktat�w mi�dzynarodo-
wych i decyduj�c� rol� przy �wybieraniu" przez Senat drugiego oraz tneciego
konsula. Bonaparte sta� si� monarch� bez korony: tworzy� sw�j dw�r, jego
wizerunek zdobi� monety, dzie� jego urodzin, 15 sierpnia, byt �wi�tem
narodowym... Gdy w 1804 r. przyj�� tytu� cesarza Francuz�w, prawie ni-
czego ju� nie dorzucono do jego uprawnie� w�adczych, okre�lono jedynie
status rodziny cesarskiej, zasady dziedzicznia korony, regencj�, dygnitar-
stwa dworskie.
258
Jednak�e przez kilka lat utrzymywano fikcJ^_J^y.b.Uk.aiLizJii.i�y

w intencji z�agodzenia opor�w licznych jeszcze we Francji obywateli, kt�rzy
nie zapomnieli obalenia tronu i jakobi�skiego hasla_,Jmier� kr�lom". Se-
natusconsultum z r. 1804 z rozkoszn� niekonsekwencj� stanowi�o, �e �rz�d
Republiki powierzony zostaje cesarzowi, kt�ry przyjmuje tytu� cesarza Fran-
cuz�w". Ta karko�omna konstrukcja trwa�a jeszcze kilka lat, w dokumen-
tach publicznych �Republika Francuska" b��ka�a si� mniej wi�cej do 1808 r.
W rzeczywisto�ci system monarchizowa� si� wyra�nie, nie bez intencji
sk�onienia dwor�w europejskich do uznania, i� to ustr�j �taki jak inne",
ale i w celu zaspokojenia ambicji jego tw�rcy. Rozwija�a si� w najlepsze
pompa dworu cesarskiego, Napoleon o�eni� si� z Habsbur�ank�, bratanic�
zgilotynowanej Marii Antoniny; przywr�cono instytucj� szlachectwa, cen-
zur� i inne tradycje ancien regime 'u (m.in. w dziedzinie represji karnej).
A jeszcze kilka lat wcze�niej Bonaparte wykrzykiwa� z oburzeniem: �Je-
stem �o�nierzem, synem Rewolucji, nie znios� tego, by mnie zniewa�ano
mianem kr�la".
//. Racjonalizacja ustroju
Ob�uda tego systemu fikcji politycznych wywo�ywa�a oburzenie w na-

der ograniczonej skali. By�oby ono wi�ksze, gdyby nie zdumiewaj�ce suk-
cesy militarne Napoleona -1 gdyby nie stabilizacja socjopolityczna Francji
po d�ugim okresie rewolucyjnych konwulsji. Zamys� tworzenia �nauko-
wej" organizacji pa�stwa powi�d� si� tylko cz�ciowo. Nie spos�b jednak'
odm�wi� racji Ludwikowi Napoleonowi Bonaparte, kt�ry \v r. 1852 kon-
statowa�, i� �od pi��dziesi�ciu lat Francja kroczy po gruncie, kt�ry Kon-
sulat i Cesarstwo wyznaczy�y jej organizacji administracyjnej, s�dowej,
religijnej, finansowej". Trwa�o�� tych napoleo�skich struktur �wiadczy�a
o jako�ci wykonanej w�wczas przebudowy.
O scentralizowanej i hierarchicznej armaturze administracyjnej pa�stwa,

stworzonej u progu nowych rz�d�w (1800), by�a ju� mowa. To sprawny
instrument autorytarnych rz�d�w, o wiele doskonalszy od scentralizowanej
administracji ancien regime 'u, by ju� nie wspomina� o centralizacji jako-
bi�skiej z lat 1793-94, improwizowanej po�piesznie i kulej�cej, rych�o
259
terminem Trybunatu i Cia�a Prawodawczego), ale Bonaparte zadba� te�,

by Senat zupe�nie od siebie uzale�ni� (np. senatuswnsulta mogty by�
uchwalane tylko z jego inicjatywy i tylko on m�gt proponowa� kandyda-
t�w na wakuj�ce fotele senatorskie). �Tylko ja jestem reprezentantem ludu"
- powtarza� Napoleon. Jego pseudoparlament byt tylko atrap� systemu
przedstawicielskiego. To samo zreszt� dotyczyto mianowanych przeze�
rad generalnych w departamentach. By�y one atrap� samorz�du lokalnego:
uprawnienia mia�y symboliczne, a szef pa�stwa starannie pilnowa�, by

i rady nie wyobrazi�y sobie, bro� Bo�e, i� reprezentuj� lokalne zbiorowo�ci.
Lud jest suwerenem, zapewne, ale .WJegojnueniu przemawia� mo�e tylko

, JPierwszy Konsul, a p�niej Cesarz.
Istnia�a w tym systemie fikcja kolegialno�ci, przynajmniej

w pierwszych latach. Najwy�sz� w�adz� wykonawcz� sprawowa� mia�o
trzech konsul�w, jednak�e drugi i trzeci konsul mogli tylko doradza� pier-
, wszemu, nie przyznano im �adnych uprawnie� decyzyjnych. Francuzi po-
wiadali wi�c, �e ich rola nie jest wi�ksza ni� rola dwu por�czy fotela,
na kt�rym Pierwszy Konsul raczy zasiada�. Konsul�w wybiera� Senat na
lat dziesi��, ale po zawarciu pokoju z Wielk� Brytani� ten�e Senat przy-
zna� Bonapartemu �nagrod� narodow�": wybra� go na dalsze 10 lat; Pierwszy
Konsul sprawowa�by tedy sw�j urz�d do ko�ca 1819 roku. Napoleon uzna�
nagrod� za sk�p� i wraz ze swymi kolegami-figurantami zarz�dzi� plebi-
scyt w sprawie przyznania mu do�ywotniego konsulatu. Wygra� go g�ad-
ko; wnet te� senatuscimsultum z sierpnia 1802 r. zmieni�o konstytucj�
przyznaj�c Napoleonowi nie tylko konsulat do�ywotni, ale i prawo wska-
zywania nast�pcy, co praktycznie oznacza�o dziedziczno�� w�adzy. W�a-
dzy ju� q u a s i - m o n a r c h i c z n ej, bo Pierwszy Konsul otrzyma� jed-
nocze�nie m.in. prawo �aski, prawo ratyfikowania traktat�w mi�dzynarodo-
wych i decyduj�c� rol� przy �wybieraniu" przez Senat drugiego oraz trzeciego
konsula. Bonaparte sta� si� monarch� bez korony: tworzy� sw�j dw�r, jego
wizerunek zdobi� monety, dzie� jego urodzin, 15 sierpnia, by� �wi�tem
narodowym... Gdy w 1804 r. przyj�� tytu� cesarza Francuz�w, prawie ni-
czego ju� nie dorzucono do jego uprawnie� w�adczych, okre�lono jedynie
status rodziny cesarskiej, zasady dziedzicznia korony, regencj�, dygnitar-
stwa dworskie.
258
Jednak�e przez kilka lat utrzymywano fikcJ.e_ repubîkJ.ri.izJii.iL^
w intencji z�agodzenia opor�w licznych jeszcze we Francji obywateli, kt�rzy
nie zapomnieli obalenia tronu i jakobi�skiego hasia^J)im�r� kr�lom". Se-
natuswnsultum z r. 1804 z rozkoszn� niekonsekwencj� stanowi�o, �e �rz�d
Republiki powierzony zostaje cesarzowi, kt�ry przyjmuje tytu� cesarza Fran-
cuz�w". Ta karko�omna konstrukcja trwa�a jeszcze kilka lat, w dokumen-
tach publicznych �Republika Francuska" b��ka�a si� mniej wi�cej do 1808 r.
W rzeczywisto�ci system monarchizowai si� wyra�nie, nie bez intencji
sk�onienia dwor�w europejskich do uznania, i� to ustr�j �taki jak inne",
ale i w celu zaspokojenia ambicji jego tw�rcy. Rozwija�a si� w najlepsze
pompa dworu cesarskiego, Napoleon o�eni� si� z Habsbur�ank�, bratanic�
zgilotynowanej Marii Antoniny; przywr�cono instytucj� szlachectwa, cen-
zur� i inne tradycje ancien regime 'u (m.in. w dziedzinie represji karnej).
A jeszcze kilka lat wcze�niej Bonaparte wykrzykiwa� z oburzeniem: �Je-
stem �o�nierzem, synem Rewolucji, nie znios� tego, by mnie zniewa�ano
mianem kr�la".
77. Racjonalizacja ustroju
Ob�uda tego systemu fikcji politycznych wywo�ywa�a oburzenie w na-

.der ograniczonej skali. By�oby ono wT�k�ze, gdyby nie zdumiewaj�ce suk-
cesy militarne Napoleona - i gdyby nie stabilizacja socjopolityczna Francji
po d�ugim okresie rewolucyjnych konwulsji. Zamys� tworzenia �nauko-
wej" organizacji pa�stwa powi�d� si� tylko cz�ciowo. Nie spos�b jednak'
odm�wi� racji Ludwikowi Napoleonowi Bonaparte, kt�ry w r. 1852 kon-
statowa�, i� �od pi��dziesi�ciu lat Francja kroczy po gruncie, kt�ry Kon-
sulat i Cesarstwo wyznaczy�y jej organizacji administracyjnej, s�dowej,
religijnej, finansowej". Trwa�o�� tych napoleo�skich struktur �wiadczy�a
o jako�ci wykonanej w�wczas przebudowy.
O scentralizowanej i hierarchicznej armaturze administracyjnej pa�stwa,

stworzonej u progu nowych rz�d�w (1800), by�a ju� mowa. To sprawny
instrument autorytarnych rz�d�w, o wiele doskonalszy od scentralizowanej
administracji ancien regime 'u, by ju� nie wspomina� o centralizacji jako-
bi�skiej z lat 1793-94, improwizowanej po�piesznie i kulej�cej, rych�o
259
te� zlikwidowanej. Niemniej, problemy trapi�ce administracj� w�adc�w

absolutnych odzywa�y si� i w systemie napoleo�skim. Cesarscy prefekci
zale�ni byli od rz�du, ale pragn�li tak�e zachowa� dobre stosunki z nota-
blami swego departamentu - i niekiedy gotowi byli po�wi�ci� dla nich
sw� administracyjn� gorliwo��. Malowniczym tego przyk�adem jest histo-
ria tzw. statystyki personalnej i moralnej z lat 1809-1810.
Bonapartyzm bardzo udoskonali� aparat policyjny, przy czym

rozbudowa� siatk� s�u�b paralelnych. Jednym z przedsi�wzi�� pot�nego
ministerstwa policji by�o zebranie obszernej informacji o notablach z ca�e-
go terytorium Francji. W teczkach owej �statystyki personalnej i moral-
nej" znale�� si� mia�y dane o ich sytuacji rodzinnej i maj�tkowej, ich pogl�-
dach, ich lojalno�ci wobec rz�du, s�abo�ciach i grzechach... Ambitne za-
mierzenie rozbi�o si� o niech�� prefekt�w do zadzierania z wp�ywowymi
lud�mi z ich departament�w. Materia�y sp�ywaj�ce do Pary�a musia�y
rozczarowa� ministra policji (by� nim w�wczas ju� nie arcysprawny Fouche,
lecz t�py stupajka genera� Savary). Z �teczek" wynika�o, �e notablom,
tej podporze Cesarstwa, niczego powa�nego nie mo�na zarzuci�!
Stworzenie aparatu administracyjnego to tylko jeden z element�w tego,
co Bonaparte okre�la� ambitnie jako yJ? râ ni��c je narodu". Arcy-
�wietnym osi�gni�ciem by�o stworzenie ram prawnych dla funkcjonowa-
nia spo�ecze�stwa kapitalistycznego w postaci Kodeksu cywilnego Fran-
cuz�w (1804), s�awnego Kodeksu Napoleona. By� on bez w�tpienia stron-
niczy: to kodeks w�a�ciciela, pracodawcy, wierzyciela, ojca, m�a. Obowi�zuje
on we Francji do dzisiaj, cho� z istotnymi zmianami. Innym elementem
�organizacji narodu" by�o gruntowne uporz�dkowanie stosunk�w pieni�-
nych: powsta� Bank Francji, kt�ry otrzyma� monopol emisji pieni�dza,
warto�� franka francuskiego zosta�a okre�lona i ustabilizowana. Konkordat
z 1802 r. nawi�za� do tradycji ancien regime'u, to znaczy do kontroli
szefa pa�stwa nad �ko�cio�em Galii". Struktury ko�cielne w��czone zosta-
>> �y w ten spos�b do napoleo�skiego systemu. Zarzucono rewolucyjne ma-

rzenia o powszechnej dost�pno�ci edukacji, ale stworzono solidny model
edukacji elitarnej na szczeblu wy�szym i �rednim (napoleo�skie liceum
mog�o razi� militarnym stylem dzia�ania, lecz uczy�o dobrze). System poa
Jicyjny s�uiyiJlimilawmemuJellorow^^^ policja me zosta�a~zdomino-

,wana przez polityk�, a wi�c przez donpsicielstwo, �aganjeJtDiskgw^.otwjfc.,
260
ranie list�w w �czarnym gabinecie" na poczcie. By�a te� policja �od dziewczyn |
publicznych, z�odziei i latami"; porz�dek publiczny i poczucie bezpiecze�-/
stwa zwi�kszy�y si� wydatnie. '
Bonapartyzm inspirowa� w XIX w. re�imy autorytarne przede wszy-

stkim w kr�gu kultury iberyjskiej i iberoameryka�skiej. Jednak naj�atwiej
by�o na�ladowa� jego zewn�trzno-polityczny wystr�j, gr� pozor�w, tytula-
tur�. St�d np. pojawianie si� w Ameryce �aci�skiej rz�dz�cych genera��w,
kt�rzy w pewnym momencie przeobra�ali si� w cesarzy (Jan-Jacques Dessa-
lines, cesarz Haiti od 1804 r.; Agustin Iturbide, cesarz Meksyku Augustyn I
w l. 1822-23; Faustin Soulouque, cesarz Haiti Faustyn I w l. 1849-59).
Natomiast solidna racjonalizacja ustrojowa ubogich i zacofanych pa�stw la-
tynoskich by�a poza zasi�giem mo�liwo�ci tamtejszych re�im�w autory-
tarnych. S�abo�� struktur administracyjnych nie dawa�a si� przezwyci�y�.
Starano si� natomiast utrzymywa� w jakim-takim �adzie wojsko (najpierw
w obawie przed pr�b� odwojowania kolonii przez Hiszpani�, potem w zwi�z-
ku z wojnami o granice). Tote� latynoskie autorytaryzmy przypisywa�y
armii znacznie wi�ksz� rol� ni� to by�o we Francji. Cywilne dyktatury
by�y rzadkie i nietrwa�e, wyj�tek stanowi� Jose Gaspar de Francia rz�dz�cy
Paragwajem w l. 1814-1840.
Zapewne najbli�szy bonapartyzmowi - w zamy�le, nie w rezultatach

- by� trwaj�cy przez lat z g�r� trzydzie�ci meksyka�ski system autorytarny
gen. Porfirio Diaza, zwany porfiriatem (1876-1910). Podobnie jak bona-
partyzm przyszed� on po bardzo d�ugim okresie socjopolitycznych kon-
wulsji z ambicj� ustabilizowania kraju, centralizacji w�adzy, racjonalnej,
a nawet naukowej �organizacji narodu". Wyrazem tej scjenty stycznej kon-
cepcji by�o przyznanie nieformalnej roli kierowniczej grupie tzw. cienti-
ficos (�uczonych") - intelektualist�w i biznesmen�w przyjmuj�cych idee
pozytywizmu Augusta Comte'a (racjonalnej, planowej, hierarchicznej or-
ganizacji �ycia spo�ecznego). Miejsce tradycyjnej polityki mia�aby zaj��
nauka, a ona nie podlega przecie� demokratycznym sprawdzianom. Sam
genera� Diaz, wzorem obu Napoleon�w, stryja i bratanka, stworzy� zreszt�
fikcj� demokratycznych procedur i utrzymywa� je do ko�ca. W odr�nie-
niu od nich jednak nie kaza� si� zrobi� cesarzem, komentowa� si� urz�dem
prezydenta republiki oraz pozycj� najwy�szego szefa (jefe maximo) kla-
n�w oligarchicznych, biurokratycznych i militarnych. Zr�cznie utrzymy-
261
wa� mi�dzy nimi r�wnowag� i, podobnie jak Napoleonowie, ogranicza�

polityk� represji. W wyborach prezydenta i parlamentu (Kongresu) nie
dawa� obywatelom �adnego rzeczywistego wyboru, ale nadrabia� to zr�cz-
nie pomp� aktu wyborczego: ka�dy z nich by� malownicz� fiest�. Zrobi�
niema�o dla rozwoju przemys�owego Meksyku, ale powi�ksza�o to skan-
daliczny rozziew mi�dzy miejskim kapitalizmem i archaicznym rolnic-
twem. Sprowokowa�o to w r. 1910 rewolucj�, kt�ra po��czy�a zdesperowa-
nych ch�op�w i peon�w, robotnik�w rolnych, ze spragnionymi politycznej
wolno�ci warstwami ludno�ci miejskiej.
III. Drugie wydanie bonapartyzmu
Cesarstwo Napoleona III przej�o wiele zasad i instytucji stworzonych

przez Napoleona I, musia�o jednak uwzgl�dni� up�yw czasu i zmieniony
stan spo�ecze�stwa. Aby usprawiedliwi� sw�j zamach stanu obalaj�cy Drug�
Republik�, Ludwik Napoleon Bonaparte og�osi� �przywr�cenie g�osowa-
nia powszechnego" (�cie�nionego uprzednio przez republika�ski parlament).
Komedia �list zaufania" by�aby dla Francuz�w nie do przyj�cia. Nie mo-
�na te� by�o wraca� do zmy�lnych machinacji z trzema izbami: parlament
by� teraz jednoizbowy, z napoleo�sk� nazw� Cia�a Prawodawczego, wy-
bierany w g�osowaniu powszechnym i bezpo�rednim.
Fikcyjno�� demokracji i parlamentaryzmu wcale jednak nie znik�a. Re-

�im bardzo si� stara�, by demokratyczne wybory pos��w zdeformowa�.
S�u�y�a temu chytra geografia polityczna wsparta - zn�w ta naukowa
�organizacja narodu" - na socjologii wyborczej. Uwa�na obserwacja za-
chowa� wyborczych pozwala�a tak kroi� i ��czy� okr�gi (jednomandato-
we), by regiony opozycyjne roztopi� w lojalnych (np. ��cz�c niepokorne
przedmie�cia robotnicze z procesarskim otoczeniem wiejskim). Ponadto
rz�d bezpo�rednio ingerowa� w proces wyborczy, argumentuj�c to s�ab�
kultur� og�ln� i edukacj� polityczn� �cia�a wyborczego" (liczba analfabe-
t�w ci�gle jeszcze zbli�a�a si� do po�owy doros�ej populacji). Lud potrze-
buje przewodnika i rz�d mu w tym s�u�y: nie udaje neutralno�ci i wskazuje
mu ,,kandydat�w oficjalnych", p�aci za ich kampani� wybor-
cz�, wspiera ich g�osem prefekta, mera, nauczyciela, do czasu tak�e i ksi�-
262
dza z ambony. By�a to bardzo skuteczna metoda, je�li jednak zawodzi�a

w jakim� okr�gu - nast�powa�y brzydkie manipulacje wyborcze: szykano-
wanie kandydat�w opozycyjnych, zmuszanie do g�osowania jawnego, fa�szo-
wanie wynik�w. Rezultaty takich praktyk okazywa�y si� niejednoznaczne.
Przez d�ugi czas opozycja by�a w parlamencie zmarginalizowana (po wy-
borach r. 1852 - 3 pos��w, po r. 1857 - 5), ale absencja wyborcza psu�a
obraz: przekracza�a 35%. Nawet w zliberalizowanym Cesarstwie nie spa-
d�a poni�ej 20%.
Z�udzenie demokracji pryska, gdy przyjrzymy si� uprawnieniom Cia�a
Prawodawczego. Inicjatywa ustawodawcza by�a monopolem cesarza, mia�
on te� prawo sankcji - a wi�c kontrolowa� proces ustawodawczy na wej-
�ciu i na wyj�ciu. To, co dzia�o si� w �rodku - dyskusj� parlamentarn�
nad projektami ustaw - brutalnie skr�powa�a dyktatura przewodnicz�cego
izby. Nie wolno te� by�o og�asza� m�w parlamentarnych w prasie, opinii
publicznej dost�pna by�a tylko papka sporz�dzona przez przewodnicz�-
cego w postaci oficjalnego biuletynu. Cia�o Prawodawcze nie mia�o oczy-
wi�cie �adnego wp�ywu na sk�ad i polityk� rz�du. Cesarz by� dziedziczny,
mia� pe�ni� w�adzy wykonawczej, sam powo�ywa� i odwo�ywa� ministr�w,
kt�rym zaufanie izby nie by�o potrzebne.
Mo�na zada� sobie pytanie: skoro Cia�o Prawodawcze tak niewiele mog�o,
czemu� rz�d z takim nak�adem energii �organizowa�" wybory i stara� si�
zmarginalizowa� opozycj�? Wynika�o to z ca�ej filozofii re�imu, kt�ry
ka�de wybory parlamentarne przekszta�ca� w plebiscyt. Cesarz chce wie-
dzie�, �e cieszy si� zaufaniem swego ludu - i aparat pa�stwowy �pomaga"
temu zaufaniu wyrazi� si� jak najpe�niej.
Opr�cz Cia�a Prawodawczego istnia� i Senat z�o�ony z wirylist�w (kar-

dyna��w, marsza�k�w, admira��w, cz�onk�w rodziny cesarskiej) oraz z mia-
nowa�c�w cesarza. Nie by� jednak traktowany jako druga izba, �cie�
izby ni�szej". Fotel senatorski to bajecznie op�acana synekura dla pupil�w
w�adcy. Teoretycznie Senat mia� by� �stra�nikiem konstytucji", tj. bada�
konstytucyjno�� ustaw, ale to fikcja. Nieco wi�ksze znaczenie mia�y jego
uchwa�y, senatuswnsulta (g��wnie w materii modyfikowania konstytucji);
ale w rzeczywisto�ci tworzy�y one parawan dla samowoli cesarza, gdy�

musia�y uzyska� wprz�d jego przyzwolenie...
263
Z pierwszego cesarstwa przej�to instytucj� p l e b^c y t �w, tworz�-

cych - podobnie jak w�wczas - fasada demokracji. Ich gospodarzem by�
cesarz: tylko on okre�la�, czy i kiedy zarz�dzi� plebiscyt, pytania f�rmufowa�
rz�d, a obywatel odpowiada� tylko �tak" lub �nie".
Plebiscyty urz�dzano trzykrotnie, dwa razy na samym pocz�tku re�imu,

dla ludowej ratyfikacji nowej konstytucji (1851) i przywr�cenia cesarstwa
(1852), trzeci raz - w ostatnich miesi�cach przed upadkiem Napoleona ni
(1870). Absencja by�a nieco mniejsza ni� w wyborach (17-20%), a liczba
g�os�w �nie" bez por�wnania wi�ksza ni� w plebiscytach Napoleona I:
w 1851 r. 640 ty�., w 1852 r. 400 ty�., a w r. 1870 prawie 1,6 min. To
ostatnie g�osowanie ludowe pokaza�o, jak wa�ny jest wyb�r jego tematu
i sformu�owanie pyta�. Zapytano bowiem Francuz�w, czy aprobuj� libe-
ralne zmiany w konstytucji dokonane po r. 1860. Opozycja znalaz�a si�
w trudnej sytuacji: nie chcia�a wzywa� do g�osowania �nie", bo liberali-
zacji re�imu sama si� domaga�a, nie mog�a apelowa� o g�osowanie �tak",
bo umocni�oby to nadal nie lubiany i zwalczany ustr�j. Ostatecznie wi�k-
szo�� nurt�w opozycji rekomendowa�a g�osowanie negatywne. Wyniki ple-
biscytu (7,3 min. �tak", 1,6 min. �nie") zdawa�y si� solidnie utrwala�
Drugie Cesarstwo; po czterech miesi�cach nie zosta�o po nim nawet �ladu.
Owa libera� iJ^LL�J e � imu wJatach 60-tychXIX w. to feno-

men ciekawy. Wszystkie poprzednie ustroje francuskie od Pierwszego Ce-
sarstwa, przez monarchie: restaurowan� i orlea�sk�, a� do Drugiej Repub-
liki - w drugiej po�owie swego czasu zu�ywa�y si� i usztywnia�y. Drugie
Cesarstwo za� od po�owy (1860) liberalizowa�o si� wyra�nie, cho� nie
bez przerw i trudno�ci. Ludwik Napoleon Bonaparte skonfiskowa� po r. 1851
wolno�ci publiczne: bardzo restrykcyjnie traktowano stowarzyszenia, nie
przywr�cono napoleo�skiej cenzury, ale surowe represje wymusza�y na
prasie autocenzur�, kontrolowano wydawnictwa i kolporta� druk�w, cen-
zurowano teatry... Policja mia�a szerokie uprawnienia represyjne. Znamienne,
�e mimo bonapartowskich tradycji �naukowej organizacji narodu" bru-
talnie d�awiono swobod� intelektualn�, szko�y i wy�sze uczelnie nadzoro-
wano bardzo �ci�le.
Administracja lokalna z prefektami-bonapartystami na czele gorliwie

wspiera�a t� dyktatur�. Inaczej ju� z cia�ami zbiorowymi: parlamentem,
Senatem, Rad� Stanu. Napoleon III nie dysponowa� odpowiedni� liczb�
ludzi kompetentnych a wiernych, wykorzystywa� tedy pogodzonych z no-

wym re�imem orleanist�w, ci za� zachowali nostalgi� za liberalizmem.
Armia by�a zadowolona i lojalna, bur�uazja cieszy�a si� z przywr�cenia
stabilno�ci politycznej i poparcia, jakiego cesarz (wcale bieg�y w kwe-
stiach ekonomicznych) udziela� finansistom, negocjantom, przemys�ow-
com. Dobra koniunktura sprzyja�a post�pom kapitalizmu. Ch�opi twardo
popierali cesarza, Ko�ci� pob�ogos�awi� autorytarnemu systemowi.
U schy�ku latJO-tych poparcie dla re�imu os�ab�o. Polityka w�oska

Napoleona III zagrozi�a �wieckiej w�adzy papie�a w �rodkowej Italii i za-
ogni�a stosunki cesarza z Ko�cio�em. W 1852 r. Napoleon III obiecywa�
pacyfizm: �Cesarstwo to pok�j". Wznowienie polityki wojowniczej (woj-
na krymska, wojna w�oska z Austri�) sk�oni�o barona Rothschilda do bez-
czelnego odwr�cenia tej formu�y: �Nie b�dzie pokoju, nie b�dzie cesar-
stwa". Zaniepokojenie bur�uazji powi�kszy� tzw. celny zamach stanu (1860):
w traktacie handlowym z Londynem Napoleon III zrezygnowa� z ce� pro-

tekcyjnych, dzi�ki kt�rym przemys� francuski m�g� produkowa� dro�ej
i gorzej od brytyjskiego. Bur�uazja francuska nie by�a do�� m�dra, by
doceni� d�ugodystansowe korzy�ci, jakie post�powi technoprzemys�owe-
mu nios�o zlikwidowanie protekcjonizmu.
Erozja poparcia dla re�imu po prawej jego stronie - w�r�d bur�uazji

i duchowie�stwa - sk�ania�a do refleksji, bo nawet bardzo �muskularne"
systemy nie lubi�, gdy im pod nogami wyrasta, cho�by cz�ciowa, polityczna
pr�nia. Mo�na by�o zrekompensowa� straty, przyci�gaj�c grupy antykle-
rykalnej i liberalnej inteligencji, demokratycznego drobnomieszcza�stwa,
nawet i robotnik�w. To jednak wymaga�o zwr�cenia spo�ecze�stwu cho�-
by cz�ci skonfiskowanych praw politycznych. Liberalizacja systemu do-
konywa�a si� w trzech falach: 1860-61, 1867-68, 1869-70.
W oficjalnej wersji wszystko to by�o inicjatyw� cesarza i wyrazem

jego dobrej woli. W istocie podj�� on wykalkulowan� akcj�, ostro�nie
dozowa� zmiany, waha� si� i niekiedy cofa�. Opozycja - od republikan�w
do legitymist�w - pow�ci�gliwie reagowa�a na t� ewolucj�. Bezkompro-
misowi b�naparty�ci, tzw. mamelucy, niech�tnie spogl�dali na �rozmi�k-
czanie" re�imu i bojkotowali reformy, gdy tylko mogli to robi�. Proces
by� d�ugi i trudny, ale rezultaty nie do zlekcewa�enia. Ostro�nie poszerza-
no uprawnienia Cia�a Prawodawczego - dopuszczono interpelacje, ujaw-
niono tre�� dyskusji parlamentarnych, przyznano izbie prawo do propo-
265
nowania poprawek w projektach ustaw, wreszcie dopuszczono j� do inicja-

tywy ustawodawczej. Senat przeobrazi! si� w drug� izb� ustawodawcz�
otrzymawszy prawo wetowania ustaw (z pocz�tku by�o to weto zawiesza-
j�ce, potem absolutne). Nie by�o jeszcze mowy o odpowiedzialno�ci poli-
tycznej ministr�w przed parlamentem, ale zaczynano przeb�kiwa� o po-
trzebie podw�jnego zaufania dla ministr�w: zaufania cesarza, ale i parla-
mentu. Zmiany w konstytucji, tylko na wniosek cesarza, musia� od r. 1870
zatwierdza� lud w plebiscycie. Pojawi�o si� nawet niejasne sformu�owanie
konstytucyjne o,,odpowiedzialno�ci cesarza przed ludem". Ponadto z�ago-
dzono re�im prasowy, powi�kszono sfer� praw obywateli w ich relacjach
z aparatem pa�stwowym.
Klimat polityczny o�ywi� si�, apatia ust�powa�a. W por�wnaniu z wy-

borami roku 1857 absencja wyborcza spad�a w 1869 r. o prawie 14 punk-
t�w procentowych. W tych ostatnich wyborach Drugiego Cesarstwa po-
st�p opozycji by� efektowny. Dawniej rz�d uzyskiwa� w wyborach prze-
wag� nad opozycj� w skali 5-6 min. g�os�w, teraz �w dystans stopnia�
bardzo wyra�nie (ok. 4,5 min. g�os�w dosta� rz�d, ok. 3,3 min. g�os�w
zgarn�a opozycja). Mo�na by�o oczekiwa� dalszej ewolucji systemu auto-
rytarnego w stron� monarchii parlamentarnej z siln� pozycj� cesarza. Wszyst-
ko to nie pomog�o jednak Drugiemu Cesarstwu unikn�� losu poprzednika:
podobnie jak w r. 1814 kl�ska militarna spowodowa�a bezkrwawe obale-

nie instytucji cesarskich. Tym razem na korzy�� ustroju republika�sko-de-
mokratycznego.
Epizod Drugiego Cesarstwa nie zniszczy� wcze�niejszych orientacji po-

litycznych, republika�skich i liberalno-monarchicznych; odrodzi�y si� one
bez trudu. Skompromitowa� natomiast we Francji na d�ugo instytucj� w�a-
dzy personalnej i plebiscytu (powr�ci�y one dopiero z gaullizmem). Jego
z�e strony - d�ugo trwaj�ca dyktatura, nieco kr�cej wyst�puj�ce akcenty
klerykalne, korupcja i zbytek kr�g�w dworskich (tak zwana cesarska gala,
la fet� imperiale) - spycha�y w cie� pozytywny bilans re�imu: ogromny
post�p ekonomiczny, utrwalenie instytucji g�osowania powszechnego. Na-
wet natr�tne popieranie �kandydatur oficjalnych" w wyborach mia�o t�
dobr� stron�, �e odzwyczai�o francusk� wie� od uleg�o�ci lokalnym nota-
blom, co wyra�nie wyst�powa�o w wyborach powszechnych z lat Drugiej
Republiki.
Drugie Cesarstwo znacznie bli�sze ju� by�o XX-wiecznym re�imom

autorytarnym ni� system Napoleona I. Lepiej operowa�o instytucjami quasi-
-demokratycznymi i quasi-parlamentamymi, lepiej znosi�o polityczn� opo-
zycj�. Da�o te� �muskularnym" re�imom XX wieku ca�kiem dobry przyk�ad
stopniowego liberalizowania systemu pod presj� zewn�trznych i wewn�trz-
nych koniunktur. Do historii owych autorytaryzm�w XX stulecia wypad-
nie powr�ci� osobno.
nowania poprawek w projektach ustaw, wreszcie dopuszczono j� do inicja-

tywy ustawodawczej. Senat przeobrazi� si� w drug� izb� ustawodawcz�,
otrzymawszy prawo wetowania ustaw (z pocz�tku by�o to weto zawiesza-
j�ce, potem absolutne). Nie by�o jeszcze mowy o odpowiedzialno�ci poli-
tycznej ministr�w przed parlamentem, ale zaczynano przeb�kiwa� o po-
trzebie podw�jnego zaufania dla ministr�w: zaufania cesarza, ale i parla-
mentu. Zmiany w konstytucji, tylko na wniosek cesarza, musia� od r. 1870
zatwierdza� lud w plebiscycie. Pojawi�o si� nawet niejasne sformu�owanie
konstytucyjne o �odpowiedzialno�ci cesarza przed ludem". Ponadto z�ago-
dzono re�im prasowy, powi�kszono sfer� praw obywateli w ich relacjach
z aparatem pa�stwowym.
Klimat polityczny o�ywi� si�, apatia ust�powa�a. W por�wnaniu z wy-

borami roku 1857 absencja wyborcza spad�a w 1869 r. o prawie 14 punk-
t�w procentowych. W tych ostatnich wyborach Drugiego Cesarstwa po-
st�p opozycji by� efektowny. Dawniej rz�d uzyskiwa� w wyborach prze-
wag� nad opozycj� w skali 5-6 min. g�os�w, teraz �w dystans stopnia�
bardzo wyra�nie (ok. 4,5 min. g�os�w dosta� rz�d, ok. 3,3 min. g�os�w
zgarn�a opozycja). Mo�na by�o oczekiwa� dalszej ewolucji systemu auto-
rytarnego w stron� monarchii parlamentarnej z siln� pozycj� cesarza. Wszyst-
ko to nie pomog�o jednak Drugiemu Cesarstwu unikn�� losu poprzednika:
podobnie jak w r. 1814 kl�ska militarna spowodowa�a bezkrwawe obale-

nie instytucji cesarskich. Tym razem na korzy�� ustroju republika�sko-de-
mokratycznego.
Epizod Drugiego Cesarstwa nie zniszczy� wcze�niejszych orientacji po-

litycznych, republika�skich i liberalno-monarchicznych; odrodzi�y si� one
bez trudu. Skompromitowa� natomiast we Francji na d�ugo instytucj� w�a-
dzy personalnej i plebiscytu (powr�ci�y one dopiero z gaullizmem). Jego
z�e strony - d�ugo trwaj�ca dyktatura, nieco kr�cej wyst�puj�ce akcenty
klerykalne, korupcja i zbytek kr�g�w dworskich (tak zwana cesarska gala,
la fet� imperiale) - spycha�y w cie� pozytywny bilans re�imu: ogromny
post�p ekonomiczny, utrwalenie instytucji g�osowania powszechnego. Na-
wet natr�tne popieranie �kandydatur oficjalnych" w wyborach mia�o t�
dobr� stron�, �e odzwyczai�o francusk� wie� od uleg�o�ci lokalnym nota-
blom, co wyra�nie wyst�powa�o w wyborach powszechnych z lat Drugiej
Republiki.
266
Drugie Cesarstwo znacznie bli�sze ju� by�o XX-wiecznym re�imom

autorytarnym ni� system Napoleona I. Lepiej operowa�o instytucjami quasi-
-demokratycznymi i quasi-pariamentamymi, lepiej znosi�o polityczn� opo-
zycj�. Da�o te� �muskularnym" re�imom XX wieku ca�kiem dobry przyk�ad
stopniowego liberalizowania systemu pod presj� zewn�trznych i wewn�trz-
nych koniunktur. Do historii owych autorytaryzm�w XX stulecia wypad-
nie powr�ci� osobno.
Rozdzia� dwunasty
Pa�stwo demokratyczne
J;
acy� Francuzi wymowni zrobili wynalazek: i� ludzie s� r�wni"

- pisa� Adam Mickiewicz. W istocie, nowo�ytna teoria demokracji
powsta�a we Francji (Jean-Jacques Rousseau), tutaj te� po raz pier-
wszy w czasach nowo�ytnych pr�bowano j� realizowa� (w Pierwszej Re-
'; publice, 1792-93). Pr�ba zreszt� ponios�a fiasko, demokratyczna
republi-
ka wykona�a po�lizg ku dyktaturze (1793-94), po czym na kr�tko przyj�a
form� liberalnej republiki cenzusowej, 1795-99.
Fundamentem XVIII-wiecznej klasycznej teorii demokracji by� postulat

powszechno�ci i r�wno�ci praw politycznych, przede wszystkim za� praw
wyborczych. Ka�dy obywatel powinien korzysta� z prawa g�osu w pro-
wadzeniu spraw publicznych - i g�os ka�dego powinien mie� tak� sam�
si��. XIX-wiecznych demokrat�w nie kontentowa�o przekszta�cenie pa�-
stwa dobrze urodzonych w pa�stwo posiadaczy. Cenili wolno��, dostrze-
gali olbrzymi post�p, jaki przynios�y ustroje liberalne po zlikwidowaniu
rz�d�w absolutnych. Jednak�e libera�owie byli przekonani, �e r�wno��
praw politycznych by�aby niedorzeczna, skoro ludzie tak bardzo r�ni�
si� uzdolnieniami, pracowito�ci�, wykszta�ceniem, zamo�no�ci� - a demo-
kraci protestowali przeciw mieszaniu dwu r�nych pyta�: �czy ludzie s�
r�wni w prawach" i �czy ludzie s� jednakowi". Oczywi�cie, ludzie s�
r�ni, ale - jak twierdzili demokraci - r�nice naturalne (pici, si�y fizycz-
nej, uzdolnie�, temperament�w) maj� znaczenie marginalne, natomiast ol-
brzymie r�nice spo�eczne (zamo�no�ci, wykszta�cenia, przywileju poli-
tycznego) s� skandalicznym rezultatem niesprawiedliwych instytucji socjo-
politycznych: despotyzmu, niewolnictwa, podda�stwa, cenzus�w wyborczych...
269
Jest nies�uszne spogl�danie na r�wno�� jednostek przez pryzmat ich przy-

nale�no�ci do grup spo�ecznych, postrzeganych bezzasadnie jako �lepsze"
i �gorsze". Uzdolnienia, pracowito��, cnota itd. nie s� przecie� monopo-
lem tylko bogatych lub tylko m�czyzn, znale�� je mo�na we wszystkich
klasach i grupach. Uzdolnienia (tak�e polityczne) rozsiane s� wsz�dzie,
lecz nie mog� si� swobodnie rozwija� z winy z�ych urz�dze� spo�ecznych:
braku dost�pu do wykszta�cenia, wykluczania ubo�szych od praw polity-

cznych.
Rozumowanie to sugerowa�o wyra�nie, �e demokratyczna r�wno�� praw

nie tylko zmieni system rz�dzenia, lecz zabarwia� te� b�dzie, czy nawet
modelowa�, edukacj� i struktury w�asno�ciowe, status kobiet i organizacj�
militarn�, wierzenia religijne i kultur� duchow� spo�ecze�stwa. Potwier-
dza�a to empiria: Alexis de Tocqueville uwa�nie obserwowa� w latach
30-tych XIX w. m�od� demokracj� ameryka�sk� i dostrzeg� w niej nie
tylko stosowne instytucje polityczne i wi�kszo�ciowe sprawdziany, lecz
ca�y system spo�eczny.
Wszelako XIX-wieczna demokracja daleka by�a od dzisiejszych stan-

dard�w. W systemach liberalnych, gdzie idee demokratyczne mog�y si�
najswobodniej rozwija�, demokraci skupiali si� na zwalczaniu cenzus�w
maj�tkowych w prawie wyborczym. Postrzegali w nich podstawow� ba-
rier� na drodze do r�wno�ci praw politycznych i sk�onni byli s�dzi�, �e
po zniesieniu cenzus�w zamo�no�ci mie� ju� b�d� sw� wymarzon� de-
mokracj�. Wszyscy obywatele powinni mie� prawo g�osu i ka�dy g�os
musi mie� t� sam� moc - powtarzano. Jednak�e wcale nie by�o oczywiste,
kto jest owym obywatelem i jaki sens przypisa� nale�y ma�emu s��wku
�ka�dy". Francuscy jakobini u schy�ku XVIII w. i wi�kszo�� XIX-wiecz-
nych demokrat�w lekk� r�k� wykluczali od obywatelstwa po�ow� rodzaju
ludzkiego - kobiety. Nie pomaga�y argumenty filozof�w. Ju� stary Platon
s�dzi�, �e poszukiwanie talent�w do rz�dzenia pa�stwem wy��cznie w�r�d
m�czyzn, z pomini�ciem kobiet, jest r�wnie niedorzeczne jak np. szu-
kanie owych uzdolnie� tylko w�r�d �ysych, a ju� nie w�r�d ow�osionych
(lub odwrotnie). Najm�odszy z filozof�w O�wiecenia, Condorcet, przeko-
nywa�, �e samo �ycie potwierdza wybitne talenty polityczne kobiet: przy-
k�adem mog� by� El�bieta angielska, Maria Teresa lub liczne regentki
kr�lestwa Francji. Demokraci byli g�usi na te argumenty.
270
Pojawia�y si� w�r�d nich opinie, �e nie nale�y dawa� praw politycz-
nych ludziom nie mog�cym g�osowa� swobodnie z powodu uzale�nienia
od zwierzchnik�w lub pracodawc�w, a wi�c �o�nierzom i s�u�bie domo-
wej (wspomnijmy nawiasem, �e w XIX-wiecznej Wielkiej Brytanii s�u�ba
domowa stanowi�a najliczniejsz� kategori� pracownik�w najemnych). W po-
dobnym zreszt� duchu Sejm Czteroletni odsun�� od sejmik�w szlacht�
go�ot� uzale�nion� od protekcji magnackiej.
W Stanach Zjednoczonych, gdzie demokracja nowo�ytna ustabilizo-

wa�a si� najwcze�niej (od lat 30-tych XIX w.), odsuwano od praw poli-
tycznych nie tylko kobiety (gwoli sprawiedliwo�ci trzeba doda�, �e tu
tak�e najwcze�niej zacz�to prze�amywa� ich dyskryminacj� polityczn�).
Demokratyczna Ameryka przez kilka dziesi�cioleci pozbawia�a praw po-
litycznych doros�ych m�czyzn z wielu grup mniejszo�ciowych od dawna
tu osiad�ych. W stanach �wolnych" odpychano od uprawnie� obywatel-
skich Murzyn�w, a w stanach po�udniowych czteromilionowej populacji
murzy�skiej odmawiano elementarnych praw ludzkich. Nie mieli praw
obywatelskich rdzenni mieszka�cy tych ziem, Indianie (kt�rym zreszt�
na owych prawach najcz�ciej wcale nie zale�a�o). Nie korzystali z nich
r�wnie� liczni w Kalifornii Chi�czycy, z dawna tu osiadli. Zmieni�o si�
to tu� po wojnie domowej (XIV poprawka do konstytucji z roku 1868
i XV poprawka z 1870), ale wkr�tce pojawi�a si� na Po�udniu segregacja
rasowa, a z ni� i odpychanie Murzyn�w od urn wyborczych.
Wszelako sto i sto pi��dziesi�t lat temu nikt nie mia� w�tpliwo�ci, �e
Stany Zjednoczone Jacksona, Lincolna i Teodora Roosevelta s� pa�stwem
(i spo�ecze�stwem) demokratycznym. To samo dotyczy proklamowanej
w r. 1870 francuskiej Trzeciej Republiki: demokraci schy�ku XIX w. upa-
trywali w niej model ustroju republika�skiego i demokratycznego (a cz�-
sto i wz�r do na�ladowania). Nie zmienia�y tej opinii oczywiste dla nas
dzisiaj u�omno�ci owej demokracji: obsesyjne odmawianie praw wybor-
czych kobietom, brak samorz�du lokalnego z prawdziwego zdarzenia.
Oczywisty jest wniosek, �e standardy demokracji zmienia�y si� z up�y-

wem czasu. Demokracja to zjawisko stopniowalne, nie da si� powiedzie�,
�e albo jest, albo jej nie ma. Poj�cie �demokratyzacji" nie ma u nas dobrej
reputacji (bo te� nadu�ywano go w latach 1956-1989), ale jest faktem
politycznym dobrze w �wiecie znanym.
271
I. Uwarunkowania demokratyzacji
Na samym pocz�tku rewolucji francuskiej reprezentant Stan�w Zjedno-

czonych we Francji tak pisa� o Francuzach: �oni chc� tu ameryka�skiej
konstytucji i nie zastanawiaj� si� nad tym, �e nie maj� ameryka�skich
obywateli zdolnych j� podtrzymywa�". �w Amerykanin, Gouvemeur Morris,
mylit si� zreszt�, bo we francuskiej partii patriot�w (tj. wrog�w absolu-
tyzmu) nie by�o fascynacji konstytucj� USA. Dotkn�� on jednak problemu
do dzisiaj dyskutowanego: czy dla ustanowienia demokracji wystarczy
og�osi� demokratyczn� konstytucj�, czy te� konieczne jest upowszechnie-
nie demokratycznej kultury obywatelskiej. Ustr�j, kt�ry powierza losy pa�-
stwa og�owi obywateli, nie utrwali si� przecie�, je�li ziarno demokracji
padnie na niepodatn� spo�eczn� gleb�: ten pogl�d powtarzano nieraz w ci�gu
ostatnich dwustu lat. Demokracja wymaga�aby wi�c odpowiedniego ,, �ro-
dowiska". Gdy go zabraknie, musi ponie�� kl�sk�.
Por�wnanie los�w demokracji w Ameryce i we Francji zdawa�oby si�

potwierdza� tak� opini�. Amerykanie przez d�ugi czas mieli szans� prakty-
kowa� spo�eczn� samoorganizacj� i egalitarne obyczaje dzi�ki samorz�-
dom lokalnym, wolnej prasie, kulturze dobrowolnych stowarzysze�, bra-
kowi arystokracji, wzgl�dnie egalitarnym stosunkom w�asno�ciowym. Gdy
zatem na prze�omie lat 20-tych i 30-tych XIX w. zrobiono w Stanach
krok pod�wczas uwa�any za najwa�niejszy: zdemokratyzowano prawo wy-
borcze, zmiana ustrojowa dokona�a si� w spos�b bezkonfliktowy i nie-
odwracalny. Najwidoczniej istnia�a spo�eczna gotowo�� przyj�cia demo-
kracji. Tocqueville s�dzi�, �e je�li co� mo�e zagrozi� w Ameryce demo-
kratycznej stabilizacji, to nie nadmiar wolno�ci i r�wno�ci, lecz przeciwnie
- ich deficyt. Mia� na my�li problem niewolnictwa i w diagnozie swej
si� nie myli�.
We Francji natomiast, gdzie spo�ecze�stwo nie mia�o sposobno�ci przej-

�cia przez solidny trening demokratyczny, dwie kolejne pr�by ustanowie-
nia demokracji (1792, 1848) ca�kowicie zawiod�y. Podobny los spotka}
pr�by demokratyzowania ustroju niekt�rych republik latynoameryka�skich
w XIX w. Wyci�gano st�d wniosek, �e gwarancji demokratycznej stabil-
no�ci szuka� nale�y nie w �twardej" sferze instytucji politycznych,
lecz w �mi�kkiej" sferze kultury i obyczaj�w. Jest to jednak
wniosek dyskusyjny.
272
�atwy sukces demokracji ameryka�skiej by� mo�liwy dzi�ki zani�eniu

jej standard�w. Gdyby w latach 20-tych XIX w. demokratyczna reforma
obj�a zniesienie niewolnictwa i r�wnouprawnienie ludno�ci kolorowej -
niechybnie by si� za�ama�a. Tego pierwszego nie znios�oby Po�udnie, tego
drugiego - nawet �wolne" stany P�nocy. I nie pomog�aby tu niew�tpliwa
demokratyczna kultura bia�ych Amerykan�w. We Francji natomiast wielki
patron teorii demokratycznej, Rousseau, s�dzi�, i� g��wn� trudno�ci� b�-
dzie samo ustanowienie i puszczenie w ruch demokratycznych urz�dze�:
z tego punktu widzenia trapi� si� brakiem demokratycznego �ducha" (�Duch

uspo�ecznienia, kt�ry ma by� rezultatem dzia�ania instytucji, powinien by
patronowa� ich ustanowieniu"). Je�li jednak uda si� stworzy� i wprowadzi�
w �ycie demokratyczn� konstytucj�, ludzie wnet �wpasuj� si�" do nowe-
go, sprawiedliwego systemu ustrojowego i ujawni� szlachetne cechy swej
natury (�Nie ma z�ych lud�w, s� tylko �le rz�dzone" - twierdzi� Rou-
sseau). Ta filozofia demokracji wspiera�a si�, jak wida�, na optymistycznej
wierze w dobro� i plastyczno�� natury cz�owieka.
Nie bez wp�ywu takiej antropologii politycznej francuscy demokraci

w pierwszych dwu pr�bach (1792, 1848) szukali nie kompromis�w, lecz
pe�nej, �prawdziwej" demokracji. System p�demokratyczny stworzony
przez konstytucj� 1791 r. (cenzusy wyborcze nie by�y w nim wyg�rowane,
wi�kszo�� Francuz�w mia�a prawa wyborcze) za�ama� si� szybko. Nie
tylko zreszt� z winy demokrat�w pragn�cych zupe�nej r�wno�ci politycz-
nej; wi�ksz� odpowiedzialno�� ponosz� ci wrogowie konstytucji 1791 r.,
z dworem kr�lewskim na czele, dla kt�rych demokracji by�o w niej sta-
nowczo zbyt wiele. Podobnie w 1848 r., gdy pod ludow� presj� starano
si� tworzy� �zupe�n�" demokracj�: tak�e i tym razem za�ama�a si� ona
w rezultacie oporu spo�ecznej materii. Dopiero po r. 1870 Trzecia Repu-
blika ustabilizowa�a demokracj� francusk�. Kultura demokratyczna Fran-
cuz�w ci�gle pozostawia�a wiele do �yczenia, wystarczy�o jej wszak�e,
by zawiera� g��bokie polityczne kompromisy i spokojnie obserwowa� ewo-
lucj� demokratycznych instytucji. �Twarda" sfera instytucjonalna i �mi�k-
ka" sfera demokratycznych obyczaj�w rozwija�y si� powoli i nie bez zgrzy-
t�w, ale wspiera�y si� wzajemnie. Nie jest zatem tak, �e brak demokra-
tycznej kultury politycznej przes�dza negatywnie szans� demokratycznej
stabilizacji.
273
. Je�li przyj�� XIX-wieczn� optyk�, w kt�rej demokratyzacja postrzegana

by�a przede wszystkim jako znoszenie cenzus�w maj�tkowych w prawie
wyborczym (a tylko dodatkowo jako ustanawianie kr�tkiej kadencji parla-
mentu, tajno�ci g�osowania, diet poselskich itd) - mo�na wyr�ni� trzy
podstawowe strategie demokratyzacji ustroju. Strategia ameryka�-
ska to szybkie, bezkonfliktowe i nieodwracalne zdemokratyzowanie wybo-
r�w parlamentarnych, prezydenckich i lokalnych. Strategia brytyjska
to demokratyzacja na raty: roz�o�ona na ca�e dziesi�ciolecia, stopniowo
zbli�a�a do standard�w powszechno�ci i r�wno�ci wybory parlamentarne
i lokalne. Wreszcie strategia francuska polega�a na powtarzaniu,
a� do skutku, za�amuj�cych si� pr�b utrwalenia powszechnych i r�wnych
wybor�w parlamentarnych (w r. 1848 wyj�tkowo tak�e wybor�w prezy-
denckich). Z regu�y chodzi�o o powszechne g�osowanie m�czyzn.
//. Demokracja ameryka�ska
�Era dobrego samopoczucia" zdaj�ca si� zapowiada� rz�dy elit, trwa�a

zaledwie kilkana�cie lat. W latach 20-tych XIX w. ujawni} si� silny ruch
demokratyczny o solidnych ludowych podstawach. Wielk� rol� ode-
grali w nim westmeni, przedsi�biorczy farmerzy, ranczerzy i traperzy za-
siedlaj�cy stopniowo Wielki Zach�d. Duch eksploratorski, energia, inicja-
tywa, g��bokie poczucie niezale�no�ci cechuj�ce ludzi Zachodu nie dawa-
�y wielkich szans monopolicznym rz�dom elit. Owym westmenom nie
by�y obce sk�onno�ci anarchizuj�ce: nie s�dzili wcale, by w�adza pa�stwo-
wa by�a im koniecznie potrzebna i nie godzili si� na narzucanie im zobo-
wi�za� publicznych, na kt�re nie wyrazili aprobaty. Ameryka�skie realia
sprzyja�y takim nastrojom: nie by�o obowi�zkowej s�u�by wojskowej, po-
borcy podatkowi i s�dziowie z trudem tylko docierali na dalekie obszary
Zachodu, triumfowa�a tam spo�eczna samoorganizacja ��cznie z �westerno-
wym" wymiarem sprawiedliwo�ci. Je�li ju� stabilizacja i ucywilizowanie
Wielkiego Zachodu wymaga�y rozbudowy struktur w�adzy, mog�a to by�
jedynie w�adza demokratyczna.
Nie nale�y jednak lekcewa�y� innych sk�adnik�w spo�ecznych ruchu

demokratycznego. Wspierali go ruchliwi i ambitni drobni posiadacze i ro-
botnicy wielkiego, uprzemys�owionego, politycznie aktywnego obszaru No-
wej Anglii. Mia�y sw�j interes w popieraniu demokracji niekt�re grupy
wielkiego kapita�u, np. nowojorskiego, konkuruj�cego z konserwatywnym,
maj�cym wielkie wp�ywy w rz�dz�cej elicie kapita�em filadelfijskim. Za
swego przyw�dc� demokraci uznali popularnego genera�a Andrew Jack-
sona, w gruncie rzeczy do�� zachowawczego, kt�ry wszak�e nie protesto-
wa�, gdy propaganda demokratyczna przedstawia�a go jako obro�c� praw
ludu i skromnego westmana (w rzeczywisto�ci by� cz�owiekiem zamo�-
nym i pochodzi� z Po�udnia). Stan�� na czele demokratycznej fali i dzi�ki
niej wygra� wybory prezydenckie w 1828 roku.
Tak�e konserwatywne stany po�udniowe nie omieszka�y przy��czy� si�

do procesu demokratyzacji. Przyzwyczajone do dominacji we w�adzach
Unii, zaniepokojone rosn�c� przewag� demograficzn� P�nocy, wzmac-
nia�y teraz solidarno�� ca�ej ludno�ci bia�ej. Istnia� zreszt� na Po�udniu
klimat powierzchownego demokratyzmu: bogaci plantatorzy poklepywali
po ramieniu bia�� biedot� i pili z ni� w karczmach burbona, ale oczywi�cie
nigdy by nie wpu�cili tego �bia�ego �miecia" (white trash) na swoje sa-
lony.
Pierwszym przejawem demokratyzacji by�o odrodzenie si� partii

politycznych po okresie ich faktycznego zaniku. Jako g��wna si�a
reform pojawi�a si� partia demokratyczna, przeciwstawiali si� jej whigo-
wie. Te dwie formacje nawi�zywa�y do tradycji demokratycznych republi-
kan�w Jeffersona i federalist�w Madisona i Hamiltona. Zacz�y te� dzia�a�
inne, efemeryczne partie (wypadnie wr�ci� do tego w�tku). Oczywi�cie,
bez odnowienia si� �ycia partyjnego dzia�anie mechanizm�w demokra-
tycznych by�oby niemo�liwe.
Drugim i najwa�niejszym elementem demokratyzacji by�o znosze-

nie cenzus�w maj�tkowych. Proces ten trwa� kilka lat, ponie-
wa� nie by�o og�lnopa�stwowej ordynacji wyborczej i zasady prawa wy-
borczego okre�la�y stany. W rezultacie prawo g�osu otrzymali niezamo�ni
biali m�czy�ni. D�ugo przetrwa�y, gdzieniegdzie, cenzusy domicylu (wy-
magany od wyborcy pewien okres zamieszkania w tej samej miejsco-
wo�ci) i elementarnego wykszta�cenia (umiej�tno�ci czytania i pisania,
wzgl�dnie rozumienia konstytucji). W niekt�rych konstytucjach stanowych
by�o te� osobliwe ograniczenie biernego prawa wyborczego: urz�d�w nie
275
mogli obejmowa� atei�ci. Ale, jak powiada� Luter, od my�li nie p�aci si�
c�a - i dla ludzi niewierz�cych a ambitnych przeszkoda owa byia �atwa

do przeskoczenia.
Po trzecie, znacznie poszerza�a si� teraz lista stanowisk, g��wnie lokal-

nych (w hrabstwach i miastach), kt�re obsadzane by�y z wybor�w, a nie -
jak dot�d - z nominacji gubernator�w i parlament�w stanowych. Z wybo-
ru wszystkich mieszka�c�w stanu pochodzi� wi�c gubernator (dot�d wybie-
rany przez stanowy parlament), a tak�e jego najbli�si wsp�pracownicy:
wicegubemator, prokurator stanowy, skarbnik itd. Gubernator nie mia�

wi�c tych uprawnie�, kt�re otrzyma� w konstytucji federalnej prezydent
- swobodnego doboru swoich pomocnik�w-ministr�w, z zastrze�eniem
potwierdzenia ich nominacji przez Senat. Zasada wybor�w, obowi�zuj�ca
w gminach, zosta�a przeniesiona do hrabstw i miast: og� mieszka�c�w
wybiera� lokalnych funkcjonariuszy (burmistrz�w, s�dzi�w pokoju, pobor-
c�w podatkowych itd.). Zasada nominacji nie znik�a jednak ca�kowicie;
m.in. funkcjonariusze mieli prawo mianowania swoich zast�pc�w. Ka�dy

amator western�w pami�ta sceny, w kt�rych szeryf wr�cza sw� gwiazd�
jakiemu� dzielnemu obywatelowi, o�wiadczaj�c, �e jest on teraz jego za-
st�pc� (deputy marshall).
Dalszy, czwarty element procesu demokratyzacji to gruntowna zmia-

na procedury wybierania prezydenta Unii. O kandyda-
tach na stanowisko prezydenta (i wiceprezydenta) nie decydowa� ju� tzw.
caucus, czyli w�ska grupa politycznych boss�w, lecz konwencje partyjne,
z�o�one z delegat�w wybieranych w ca�ym kraju przez cz�onk�w i sympa-
tyk�w partii. Z kolei elektor�w, dokonuj�cych wyboru prezydenta i wice-
prezydenta, przesta�y powo�ywa� parlamenty stanowe; wybiera� ich og�t
ludno�ci stanu (bia�ej i m�skiej, oczywi�cie).
Demokracja ameryka�ska mia�a nie same tylko blaski. Razem z ni�

pojawi� si� tzw. system �up�w (spoils system}. By�a to reakcja na stan
poprzedni, w kt�rym elity przypisywa�y sobie faktyczny monopol na sta-
nowiska publiczne. Teraz partia zwyci�aj�ca w wyborach uwa�a�a si�
za uprawnion� do obsadzenia swoimi lud�mi tych stanowisk, kt�re jeszcze
pochodzi�y z nominacji (a by�o ich wiele). ��upy nale�� do zwyci�zcy" -
powiadano. Oczywi�cie elity zareagowa�y gwa�townie: system �up�w, ich
zdaniem, to promowanie ludzi niekompetentnych a zach�annych. Te mier-
276
noty protegowane przez sw� parti� tworz� system wyuzdanej korupcji,

dbaj� o interes w�asny, a nie publiczny, zachowuj� si� jak lokatorzy po-
koj�w umeblowanych, kt�rzy przecie� nie maj� zwyczaju dba� o meble.
Ka�dy taki funkcjonariusz wie przecie�, �e trzeba si� �pieszy� ze spija-
niem �mietany, bo najbli�sze wybory mog� przerwa� �w b�ogostan.
Nie by�y to oskar�enia bezpodstawne. Partie polityczne nastawia�y si�

na przygotowywanie zwyci�stw wyborczych i przy pomocy ca�ej sfory
naganiaczy pozyskiwa�y g�osy poprzez drobne przys�ugi dla wyborc�w,
pocz�stunki, czasem obietnice pomocy materialnej lub posady po zwy-
ci�stwie. Urz�dnicy rzeczywi�cie sk�onni byli uprawia� korupcj� i cz�sto
nie grzeszyli kompetencj�. To zreszt� sprawi�o, �e z biegiem lat �cie�niano
list� stanowisk poddawanych takiej partyjnej rotacji. Jednak�e system �u-
p�w we wczesnym okresie swego funkcjonowania mia� niew�tpliw� za-
let�: z�amanie nieformalnego monopolu aroganckich elit na stanowiska
publiczne by�o dla demokracji korzystne.
�Era Jacksonowska", jak nazywano czas demokratyzacji ustroju w ko�-

cu lat 20-tych i w latach 30-tych XIX w., przynios�a wiele decyzji
socjoekonomicznych, kt�re mia�y wspiera� zmiany polityczne.
Zlikwidowano Bank Rezerw Federalnych, postrzegany jako bastion ,,dra-
pie�nego wielkiego biznesu" (by� to centralny bank pa�stwowy, jego likwi-
dacja w r. 1837, na cale �wier� wieku, spowodowa�a zreszt� wielkie ekono-
miczne trudno�ci). Zniesiono wi�zienie za d�ugi, skracano czas pracy w prze-
my�le (norma oscylowa�a wok� 10 godzin, to du�o lepiej ni� w Europie),
wprowadzono umiarkowane c�a protekcyjne dla ochrony rodzimego prze-
mys�u. Przeciw temu ostatniemu krokowi mocno protestowa�o Po�udnie,
kt�re eksportowa�o do Europy sw� bawe�n� i przywyk�o sprowadza� naj-
lepsze europejskie towary przemys�owe. Owe socjoekonomiczne reformy
�ery Jacksona" po�wiadczaj� wielki wp�yw, jaki na ca�y proces przemian
wywierali przemys�owcy i robotnicy ze Wschodniego Wybrze�a. Dickens,
kt�ry zwiedza� Stany Zjednoczone w r. 1842, by� zdumiony poziomem
�ycia robotnik�w ameryka�skich.
Pot�nym impulsem dla poszerzania demokracji w USA by�a wojna

domowa i zwyci�stwo P�nocy nad secesjonistami. XIII poprawka do
konstytucji (1865) znios�a niewolnictwo; tym razem, inaczej ni� w tek�cie
pierwotnym konstytucji, u�yto bez eufemizm�w terminu slavery. Straci�y
277
moc argumenty po�udniowc�w: i ekonomiczne (bez niewolnictwa grozi

im zupe�ny upadek), i ideologiczne (Biblia uznawa�a stan niewoli, wspa-
nia�e demokratyczne Ateny tak�e, by�y one zreszt� najwi�kszym w Grecji
centrum handlu niewolnikami). XIV poprawka (1868) przyzna�a obywa-
telstwo Stan�w Zjednoczonych wszystkim urodzonym na ich terytorium
lub naturalizowanym po przybyciu do USA; �aden stan nie m�g� im ode-
bra� przywilej�w obywatelskich ani praw do sprawiedliwego procesu s�-
dowego (due process of law) i do r�wnej ochrony prawnej (equal protec-
tion ofthe laws). Wzmocni�a to jeszcze XV poprawka (1870): �aden stan
nie m�g� pozbawi� obywateli prawa wyborczego ze wzgl�du na ras�, kolor
sk�ry lub poprzedni stan niewolnictwa. W okresie tzw. Rekonstrukcji, gdy
w stanach po�udniowych stacjonowa�y garnizony wojsk Jankes�w i ochrania�y
nast�pstwa zwyci�stwa wojennego P�nocy, Murzyni ch�tnie korzystali
z przyznanych im praw wyborczych; byli wybierani na urz�dy publiczne,
-nawet na stanowiska wicegubemator�w i s�dzi�w stanowych S�d�w Naj-
wy�szych. W Po�udniowej Karolinie zdobyli nawet wi�kszo�� w parla-
mencie stanowym. Sko�czy�o si� to wraz z wycofaniem p�nocnych garni-
zon�w (ostatecznym w 1877 r.). Nawiasem m�wi�c, ich odej�cie z Po�ud-
nia by�o rezultatem gigantycznej manipulacji politycznej. W wyborach
prezydenckich 1877 r. szala przechyli�a si� na korzy�� kandydata partii
demokratycznej, Samuela Tildena, kt�ry zas�yn�� jako pogromca korupcji
we w�asnej partii. Ale komisarze wyborczy, republikanie, sfa�szowali wy-
niki wybor�w w trzech stanach po�udniowych. Sprawa opar�a si� o Kon-
gres, gdzie liderzy demokratyczni zgodzili si� przehandlowa� zwyci�stwo
Tildena w zamian za ostateczne wycofanie garnizon�w p�nocnych z Po-
�udnia. Pogromca korupcji w partii demokratycznej pad� jej ofiar�, prezy-
dentem zosta� republikanin Rutherford Hayes.
Przez pewien czas na Po�udniu trwa� wzgl�dny spok�j w konflikcie

rasowym, tyle �e Murzyni nie mieli ju� szans na obejmowanie stanowisk
z wyboru; bia�e elity potrafi�y kontrolowa� przebieg akt�w wyborczych,
w razie konieczno�ci si�gaj�c po �rodki zastraszania. Ale w latach 90-tych
XIX w. pojawi�a si� na Po�udniu ostra segregacja rasowa, aS�d
Najwy�szy Stan�w Zjednoczonych uzna�, �e stanowe ustawy segregacyjne
.nie s� sprzeczne z XIV poprawk� do konstytucji i zasad� r�wnej ochrony
prawnej. W precedensowym orzeczeniu z 1896 r. S�d orzek�, i� w syste-
278
mi� segregacji rasowej obywatele s� �r�wni, ale oddzieleni" (equal but

separate) i daremnie jeden z s�dzi�w wskazywa� w votum separatum, i�
konstytucja USA �jest �lepa na kolory"... Jankesi, konsumuj�cy polityczne
i ekonomiczne owoce zwyci�stwa w wojnie domowej, stracili zaintereso-
wanie dla konsekwentnej ochrony praw Murzyn�w. Dla demokracji mia�o
to nast�pstwa bardzo negatywne: za segregacj� rasow� przysz�y na Po�ud-
niu faktyczne ograniczenia praw wyborczych. W ma�ych zw�aszcza miej-
scowo�ciach Murzyn, kt�ry wybra�by si� do lokalu wyborczego, m�g�
liczy� na pobicie lub k�piel w smole i pierzu. Na prze�omie XIX i XX w.
liczba murzy�skich wyborc�w spada�a lawinowo: w stanie Luizjana w ci�gu
10 lat ze 130 ty�. Murzyn�w uczestnicz�cych w g�osowaniu pozosta� za-
ledwie tysi�c.
Ustawy segregacyjne stan�w po�udniowych, tak zwane Jim

Crow Laws (Jim Crow, Kuba Kruk to pogardliwe okre�lenie Murzyna),
nie by�y wymys�em bogatych i konserwatywnych plantator�w. Ich przeko-
nanie o fundamentalnej ni�szo�ci czarnej rasy by�o niewzruszone, a mie-
szanie si� z Murzynami na r�wnej stopie w miejscach publicznych im
akurat nie zagra�a�o. Nie s�dzili tedy, by konieczne by�o wznoszenie muru
separacji rasowej w postaci ustaw segregacyjnych. Natomiast radykalna
bia�a biedota, dotkni�ta ekonomiczn� depresj� i nara�ona na codzienne,
bezpo�rednie kontakty z Murzynami - bardzo g�o�no i wytrwale domaga�a
si� owych legalnych barier.
Jim Crow Laws uchwalane wi�c by�y w stanach po�udniowych przez

z g�r� p� wieku, ostatnie pochodzi�y jeszcze z lat 40-tych XX stulecia.
Segregacja przyjmowa�a rozmiary absurdalne, ogarnia�a nie tylko koleje
�elazne, szko�y, teatry, szpitale, restauracje, ale tak�e tereny do rybo��w-
stwa i cmentarze. Desegregacja zacz�a si� nie�mia�o pod rz�dami
Trumana, najpierw w armii. Prze�omem sta�o si� dopiero orzeczenie S�du
Najwy�szego z roku 1954 stwierdzaj�ce niezgodno�� segregacji rasowej
w szko�ach publicznych z XIV poprawk�. Jednak dopiero w latach 60-tych,
za prezydentury Lyndona Johnsona, segregacja rasowa znik�a: sto lat po
zniesieniu niewolnictwa!
Licz�c proces demokratyzacji ustroju od po�owy lat 20-tych XIX w.,

wypadnie uzna�, �e prawie sto lat trwa�a wyborcza dyskryminacja ame-
ryka�skich kobiet. A rola ich w �yciu socjopolitycznym Stan�w by�a od
279
pocz�tku niema�a, o czym �wiadczy znaczna polityzacja w okresie wojny

o niepodleg�o�� czy aktywny udzia� w procesie zagospodarowywania Wiel-
kiego Zachodu. W�a�nie na Zachodzie zacz�o si� dopuszczanie kobiet do
um wyborczych: pierwszy by� stan Wyoming (1869), za nim - nie bez
waha� i powoli - sz�y inne stany. Jednak dopiero w 1920 r. XIX poprawka
do konstytucji zabroni�a tak federacji, jak i stanom stosowania cenzusu
p�ci. W tej mierze Amerykanie wyprzedzili o par� lat Wielk� Brytani�,
a bardzo znacznie - Francj�, W�ochy, Belgi�, Szwajcari�, Jugos�awi�...
Mimo wszystkich s�abo�ci, kt�re dzi� wida� lepiej ni� w�wczas, demo-
kracja ameryka�ska by�a w XIX w. fascynuj�cym przyk�adem dla demo-
krat�w europejskich, m.in. dlatego, �e po�o�y�a kres mocno zakorzenio-
nym wyobra�eniom, i� republika i demokracja nie s� w og�le mo�liwe,
je�li pa�stwo nie jest bardzo ma�e (jak w staro�ytnej Grecji). Konwulsje
i upadek francuskiej Pierwszej Republiki zdawa�y si� potwierdza� t� opi-
ni�. Dlatego te� tw�rcy konstytucji Drugiej Republiki (1848) bardzo j�
zbli�yli do ameryka�skiego wzoru (prezydent z wybor�w powszechnych,
parlament tak�e, ministrowie musz� mie� tylko zaufanie prezydenta, istnieje
system checks and balances, r�ne s� okresy kadencji w�adz itd.). Naj-
wyra�niej jednak zn�w �zabrak�o ameryka�skich obywateli zdolnych t�
konstytucj� podtrzymywa�" - by u�y� formu�y Gouvemeura Morrisa.
///. Demokratyzacja ustroju brytyjskiego
Demokracja brytyjska musia�a upora� si� nie tyko z cenzusami maj�t-

kowymi, lecz tak�e z archaicznym i niesprawiedliwym, bo skrajnie nie-
r�wnym, systemem podzia�u mandat�w do Izby Gmin. Wynika� on z utrzymy-
wania si�, jeszcze w XIX w., �redniowiecznych wyobra�e�, i� prawo wy-
bierania pos�a nie jest obywatelskim prawem, lecz przywilejem ca�ych
wsp�lnot: hrabstw (counties) i obdarzonych przywilejem miast (parlia-
mentary boimghs). Ponadto, zw�aszcza w miastach, kryteria dopuszczania
mieszka�c�w do um wyborczych by�y skomplikowane i niebywale zr�-
nicowane.
Reforma wyborcza rz�du hrabiego Greya (1832) nie-

co upro�ci�a ten archaiczny system. Liczne �zgni�e miasteczka" straci�y
280
przywileje wyborcze, powi�kszono reprezentacj� wielkich miast, po cz�ci

ujednolicono kryteria dost�pu do um, obni�ono cenzusy maj�tkowe. Licz-
ba wyborc�w wzros�a z ok. 440 ty�. do ok. 720 ty�. By opanowa� ten
wzrost, zarz�dzono prowadzenie rejestru wyborc�w, ale zadanie to po-
wierzono skromnym i ma�o kompetentnym urz�dnikom, tote� rejestry nie-
wiele by�y warte. Zaj�ty si� tym obie wielkie partie, liberalna i konser-
watywna: a� do wojny 1914 r. kontrolowanie rejestr�w wyborczych by�o
g��wnym zadaniem lokalnych kom�rek partyjnych.
Po r. 1832 w miastach wi�ksza cz�� bur�uazji ju� mia�a prawo g�o-

sowania, robotnicy jeszcze wcale go nie mieli. W hrabstwach bardzo wzros�a
liczba dzier�awc�w maj�cych prawo g�osu. Rezultat by� zaskakuj�cy: re-
forma Greya znacznie nasili�a presje i wp�ywy wyborcze wielkich w�a�ci-
cieli ziemskich, landlord�w. G�osowanie by�o bowiem jawne (a� do 1872 r.),
a zale�no�� dzier�awc�w od landlord�w - ogromna. Zachowa� si� te�
wp�yw landlord�w na liczne ma�e miasteczka, kt�re nie utraci�y przywi-
leju wyborczego. Wybory odbywa�y si� na widoku publicznym, w�r�d
krzyk�w, awantur, niekiedy zamieszek: zn�w odwo�ajmy si� do opisu
wybor�w w Eatanswill, jaki da� Dickens w Klubie Pickwicka. Dopiero
ustawa o tajnym g�osowaniu z 1872 r. upro�ci�a i uspokoi�a akt wyborczy.
Czarty�ci domagali si� tajno�ci (i powszechno�ci) wybor�w ju� w latach
30-tych i 40-tych XIX w., od lat 50-tych projekty dalszych reform kr��y�y
w�r�d dzia�aczy obu wielkich partii. By� to jednak okres politycznej nie-
stabilno�ci, roz�amu w partii konserwatywnej, cz�stych zmian rz�du. Libe-
ra�owie dominowali w rz�dach i w latach 1850-65 zrobili sporo dla cz�-
stkowej demokratyzacji i humanizacji systemu (ustawodawstwo pracy, prawa
polityczne �yd�w, rozwody, wydatna humanizacja prawa karnego). Jed-
nak�e to konserwaty�ci - premier lord Derby i m�zg partii, Benjamin
Disraeli - dokonali w 1867 r. wielkiej reformy wyborczej, bij�c libera��w
na ich w�asnym, reformatorskim boisku. Disraeli dostrzeg� wnikliwie ros-
n�ce ambicje robotnik�w, coraz liczniejszych i coraz lepiej zorganizowa-
nych w trade-unionach. To w�a�nie owe zwi�zki zawodowe patronowa�y
ruchliwej grupie nacisku. Lidze na rzecz Reformy. Robotnicza w swym
sk�adzie Liga domaga�a si� - ni mniej ni wi�cej - powszechno�ci praw
wyborczych! Pomys� Disraelego by� �mia�y: przej�� robotnicz� klientel�
wyborcz� dla torys�w, nie dopu�ci�, by robotnicy szli na pasku libera��w.
281
Reforma z 1867 r. nie przynios�a powszechnego g�osowania,

brytyjska elita polityczna wo�a�a zachowa� ostro�no��. Zgodnie z ide�
�konserwatyzmu ludowego" wypieszczon� przez Disraelego, reforma uprzy-
wilejowa�a du�e miasta z liczn� ludno�ci� robotnicz�. Odebrano 53 miejs-
ca w Izbie Gmin ma�ym miasteczkom, daj�c je miastom przemys�owym,
a przede wszystkim zbli�ono si� w miastach do powszechno�ci praw wy-
borczych (dano je wszystkim g�owom rodzin zajmuj�cych w�asne miesz-
kanie, p�ac�cym podatki i maj�cym rok domicylu). Liczba wyborc�w wzros�a
prawie w dw�jnas�b, z 1,2 min. do 2,3 min., g�osowa� mog�o ok. 800 ty�.
robotnik�w. Nawet premier Derby odczuwa� zaniepokojenie (�To skok
w ciemno"). Disraeli by� rozczarowany, gdy� wybory wedle nowych zasad
(1868) da�y jednak wi�kszo�� libera�om z wybitnym politykiem, Willia-
mem Gladstonem na czele. By�o te� oczywiste, �e libera�owie zrobi� ko-
lejny krok w procesie demokratyzacji: reforma z 1867 r. nie zaspokoi�a
roszcze� robotniczych i powi�kszy�a gorsz�ce r�nice mi�dzy miastami
i hrabstwami, gdzie nadal obowi�zywa�y do�� wysokie cenzusy, a wp�yw
landlord�w wcale si� nie zmniejsza�. Z drugiej strony, hrabstwa wiejskie
nadal korzysta�y z nadreprezentacji w Izbie Gmin na niekorzy�� region�w
uprzemys�owionych. Rz�d Gladstone'a zacz�� jednak zn�w od reform cz�-
stkowych. Wbrew klasycznym libera�om wkroczy� na obszar edukacji,
tworz�c publiczne szko�y podstawowe (nieco p�niej wprowadzono obowi�-
zek szkolny i bezp�atno�� nauczania podstawowego), wydatnie wzmocni�
pozycj� trade-union�w (1871), przeprowadzi� ustaw� o tajno�ci wybor�w
(1872), reformowa� armi� (zniesienie sprzedawalno�ci stopni oficerskich,
skr�cenie okresu zaci�gu z 12 do 6 lat, likwidacja kar cielesnych).
Reforma wyborcza Gladstone'a (1883-85) przeobrazi�a

radykalnie system: nie wprowadzi�a jeszcze g�osowania powszechnego,
ale zbli�y�a si� do� na tyle, �e odt�d mo�na ju� m�wi� o demokratycznym
ustroju Wielkiej Brytanii, wedle �wczesnych standard�w przynajmniej.
Po r. 1867 prawa wyborcze mia�a 1/3 doros�ych m�czyzn, po reformie
Gladstone'a wska�nik ten zbli�y� si� do 2/3 (w suinie g�osowa�o teraz ok.
5 min. ludzi). Prawa wyborcze traktowano od tej pory jako prawo obywa-
teli spe�niaj�cych niewyg�rowane warunki, a nie jako przywilej korporacji
terytorialnych.
282
Gladstone wykona� reform� wyborcz� na trzy takty. W r. 1883 wydano

ostr� ustaw� przeciw korupcji: surowo ograniczono sumy, kt�re mo�na
by�o wyda� w kampanii i rozmiary sztab�w wyborczych. Te restrykcje
okaza�y si� skuteczne, plaga korupcji prawie zupe�nie znik�a. W 1884 r.
ujednolicono kryteria wyborcze: umiarkowane warunki obowi�zuj�ce w mia-
stach od 1867 r. rozci�gni�to na hrabstwa (roczny domicyl, w�asne mie-
szkanie, wpis na list� podatnik�w). W r. 1885 dokonano nowego podzia�u
kraju na okr�gi wyborcze (odt�d jednomandatowe) proporcjonalnie do liczby
ludno�ci. Zn�w straci�y na tym ma�e miasteczka, ale wielkie miasta (w tym
i Londyn) nareszcie ju� przesta�y by� niedoreprezentowane.
Pozosta� do za�atwienia problem praw wyborczych kobiet:
zacz�y si� one ich domaga� pod koniec lat 60-tych XIX w., nie bez
wp�ywu wybitnego filozofa Johna Stuarta Milla. W latach 1869-1907 ko-
biety stopniowo uzyskiwa�y czynne i bierne prawa wyborcze w coraz
wa�niejszych wyborach samorz�dowych, od lat 70-tych obejmowa�y ju�
mniej licz�ce si� lokalne urz�dy. Ale wybory do Izby Gmin by�y dla nich
zamkni�te. Impulsem dla bojowniczek o prawa wyborcze do parlamentu,
sufra�ystek, sta�o si� r�wnouprawnienie polityczne kobiet w dominiach,
Nowej Zelandii (1893) i Australii (1901): kobiet by�o tam niewiele, ceni�y
si� wi�c i - jak wida� - by�y cenione. Pierwsze lata XX w. (a� do r. 1914)
wype�ni�y gwa�towne dzia�ania sufra�ystek: atakowa�y ministr�w i policjan-
t�w, wrzuca�y materia�y wybuchowe do skrzynek pocztowych, jedna z nich
rzuci�a si� w 1913 r. pod ko�skie kopyta podczas wy�cig�w w Epsom
i zgin�a. Nic to nie pomog�o: lider konserwatyst�w Balfour by� nawet
sk�onny ust�pi�, ale jego partia by�a przeciw; libera�owie daliby kobietom
prawo g�osu, lecz ich lider Asquith opiera� si� stanowczo.
Dopiero reforma wyborcza Lioyda George'a, kt�ra wpro-

wadzi�a zasad� wybor�w powszechnych (1918), przyzna�a prawa wyborcze
kobietom; jednak�e m�czyzna g�osowa� po uko�czeniu 21 lat, kobiety -
po uko�czeniu 30 lat �ycia. Zr�wnanie praw kobiet i m�czyzn nast�pi�o'
zreszt� wkr�tce potem (1928). Ostatnim reliktem nier�wno�ci by�o w Wiel-
kiej Brytanii tzw. g�osowanie pluralne: niewielkie grupy wyborc�w mia�y
wi�cej ni� jeden g�os (np. z tytu�u przynale�no�ci do korporacji uniwersy-
teckiej). Zniesiono to w r. 1948.
283
Istotnym sk�adnikiem procesu demokratyzacji by�y wreszcie refor-

my samorz�d�w lokalnych i prawa wyborczego do organ�w
samorz�dowych. Po utworzeniu rad miejskich (1835) przysz�a d�uga przer-
wa. Rady hrabstw powsta�y dopiero w r. 1888, wtedy te� pojawi�a si� Rada
Londynu, w 1835 r. wyj�tego spod reformy miejskiej. Wreszcie w r. 1894
utworzono rady parafialne. System wyborczy samorz�dowy r�ni� si� od
parlamentarnego i nie by� jednolity; znamienne, �e kobiety uzyska�y szyb-
ciej czynne i bierne prawa wyborcze w wyborach samorz�dowych ni�
w parlamentarnych, proces dopuszczania ich do um zacz�� si� ju� w 1869 r.
O miejsca w radach miejskich, zw�aszcza wielkich miast, ostro zabie-

ga�y wielkie partie: konserwaty�ci, libera�owie, p�niej i Partia Pracy. Ina-
czej by�o w regionach wiejskich: radni w hrabstwach i parafiach cz�sto
woleli wyst�powa� w roli niezale�nych. Do rad hrabstw przez do�� d�ugi
czas po r. 1888 wybierano miejscow� elit� ziemia�sk�, nawyk�� do admi-
nistrowania hrabstwem i robi�c� to na tyle sumiennie, by zachowa� wp�y-
wy w okresie og�lnej demokratyzacji ustroju.
Zwie�czeniem politycznej demokratyzacji sta�y si� reformy roku

1911. Wtedy w�a�nie Izba Gmin otworzy�a si� dla kandydat�w nieza-
mo�nych, nie mog�cych dla pos�owania zawiesi� swej pracy zawodowej:
pojawi�y si� wreszcie diety poselskie w zawrotnej dla ludzi ubogich wyso-
ko�ci 400 funt�w rocznie. Zarazem dokona�o si�, po dramatycznych spo-
rach, zasadnicze os�abienie niedemokratycznej Izby Lord�w. Utraci�a ona
ju� dawno mo�liwo�� obalania rz�du, ale nadal dysponowa�a prawem abso-
lutnego weta w stosunku do projekt�w ustaw uchwalonych przez Izb�
Gmin. Korzysta�a z niego, by utr�ca� niekt�re reformy proponowane przez

libera��w.
Ju� od lat 60-tych partia liberalna zastanawia�a si� tedy nad reform�
izby wy�szej; jej konserwatywni rywale stanowczo si� temu opierali. Ostry
kryzys zacz�� si� w r. 1909. Ustawodawstwo socjalne i wy�cig zbroje�
kosztowa�y du�o, tote� liberalny rz�d za�o�y� w projekcie bud�etu na rok
1909 pewien (wcale nie krwio�erczy) wzrost podatk�w od wysokich do-
chod�w i od w�asno�ci ziemskiej. Konserwaty�ci zacz�li krzycze� z furi�
o nadci�gaj�cym socjalizmie i ko�cu w�asno�ci prywatnej, a Lordowie
obalili bud�et ogromn� wi�kszo�ci� g�os�w (350:75). Co� podobnego zdarzy�o
si� po raz pierwszy w historii. Rz�d, w pe�nym porozumieniu z kr�lem
Jerzym V, zagrozi� parom, �e mianuje 500 nowych cz�onk�w izby wy�-

szej: by� to tak�e krok bez precedensu. Lordowie ulegli presji. Ustawa
z 1911 r. odebra�a im prawo wetowania ustaw finansowych, a we wszy-
stkich innych dziedzinach ich weto by�o odt�d tylko zawieszaj�ce.
Jak wida�, demokratyzacja ustroju w brytyjskim stylu dokonywa�a si�

powoli, na raty, stosunkowo �agodnie. Kolejne reformy polityczne (oso-
bliwie wyborcze) nie zaspokaja�y roszcze� zwolennik�w demokracji, nios�y
rozczarowania, ale nie prowokowa�y jakich� ostrych akt�w agresji spo-
wodowanych frustracj�. Wyja�nia to, po pierwsze, fakt, o kt�rym ju� wspo-
mniano: wiadomo by�o, �e ust�pstwa rz�dz�cych nie b�d� cofni�te, gdy
presja z�agodnieje, �e - przeciwnie - s� one zaliczk� na dalsze polityczne
reformy. Po wt�re, demokracja ma przecie� nie tylko wymiar polityczny:
zmienia system rz�dzenia, ale i wyciska pi�tno na �yciu spo�ecznym. Bry-

tyjska klasa polityczna by�a tego �wiadoma. Reformy polityczne byty wi�c
obudowane r�wnie� stopniowymi, lecz konsekwentnymi reformami
socjalnymi. Ustawodawstwo socjalne, prawo koalicji dla robotnik�w,
poprawa statusu kobiet, upowszechnianie publicznej, obowi�zkowej i bez-
p�atnej edukacji, ingerencja pa�stwa w sfer� ochrony zdrowia, likwidowa-
nie resztek nietolerancji religijnej, humanizacja prawa karnego i stosunk�w
w armii - to imponuj�cy bilans zmian. I nie mo�na powiedzie�, �e libera-
�owie maj� w tej dziedzinie wy��czno�� zas�ug. Rz�dy konserwatysty Dis-
raelego (1874-80) da�y tak�e silny impuls ustawodawstwu socjalnemu,
zgodnie z ideami �konserwatyzmu ludowego". Presja zwi�zk�w zawodowych
i utworzonej w 1893 r. Partii Pracy by�a pot�na i zawa�y�a niema�o na
przy�pieszeniu tych proces�w.
Brytyjski wzorzec demokratyzacji m�g� znale�� zastosowanie w kra-

jach, w kt�rych konflikty spo�eczne nie by�y przesadnie rozj�trzone, a �klasa
polityczna" sk�onna do ostro�nych reform. Dobrym przyk�adem jest Szwecja,
w kt�rej od pocz�tku lat 20-tych do pocz�tku lat 60-tych XIX w. przepro-
wadzono ca�� seri� cz�stkowych reform wyborczych, po czym przysz�y
trzy reformy wielkie: w 1866, 1909 i 1919 r. Podobnie jak w Wielkiej
Brytanii tym politycznym zmianom towarzyszy�y stopniowe reformy so-
cjalne. Innym przyk�adem mo�e by� kolebka liberalizmu, Holandia, z jej
kolejnymi reformami wyborczymi z lat 1850, 1887, 1896, 1917; zwie�-
czy�o t� ewolucj� g�osowanie kobiet od r. 1919. I tu demokratyzacji po-
285
litycznej towarzyszy�o wzbogacanie ustawodawstwa socjalnego, kompli-

kowa�o natomiast sytuacj� spo�eczn� do�� znaczne sk��cenie na tle reli-
gijnym - bardzo odleg�e echo antykatolickiej rewolucji niderlandzkiej.
IV. Demokracja francuska

Model francuski to kolejne �podej�cia" do demokracji pe�nej (w �wczes-
nym rozumieniu tego s�owa) - pr�by za�amuj�ce si� i ponawiane a� do
skutku. Nie wyobra�ano tu sobie demokracji bez republiki i powszechnego
g�osowania m�czyzn, ale Pierwsza Republika (1792), a tak�e lepiej, zda-
wa�oby si�, zr�wnowa�ona ustrojowo Republika Druga (1848) rych�o pa-
d�y ofiar� ostrych konflikt�w socjopolitycznych. Pierwsz� w nowo�ytnej
- Europie trwa��, nie epizodyczn� demokracj� sta�a si� dopiero Trzecia Re-
publika proklamowana 4 wrze�nia 1870 r. Powa�ni obserwatorzy euro-
pejscy s�dzili, �e i w tym przypadku szans� przetrwania systemu demo-
kratycznego s� niewiele wi�ksze od zera. Demokratyczne wybory parla-
mentarne z lutego 1871 r. pos�a�y do Konstytuanty, maj�cej okre�li� ustr�j
pa�stwa, ogromn� wi�kszo�� (2/3) deputowanych monarchistycznych! Ra-
dykalni republikanie, szczeg�lnie liczni w Pary�u, chcieli zapobiec restau-
racji monarchicznej i rzucili ryzykowne has�o: powszechne g�osowanie,
dziecko demokratycznej republiki, nie ma prawa pope�nia� matkob�jstwa.
To stanowisko - obok protestu przeciw kapitulanckiej postawie rz�du w nie
zako�czonej wojnie z Niemcami - by�o przyczyn� gwa�townej paryskiej
rewolucji trwaj�cej od marca do maja 1871 r., tzw. Komuny Paryskiej.
Wrogo�� dziel�ca w�wczas demokratycznych (w wersji mniej lub bar-

dziej radykalnej) republikan�w i mniej czy bardziej liberalnych monar-
chist�w by�a we Francji g��boka. Rewolucja paryska 1871 r. zmusza�a
jednak do refleksji rozs�dnych ludzi po obu stronach barykady. W ci�gu
poprzednich osiemdziesi�ciu lat Francuzi czterokrotnie zmiatali ze sceny
ustroje monarchiczne, domagaj�c si� republiki; pod monarchicznymi rz�-
dami nieustannie odradza�y si� spiski i zamieszki republika�skie. Umiar-
kowani monarchi�ci dojrzewali do my�li, �e jedynym sposobem unikni�cia
�jakiej� nowej Komuny" b�dzie zgoda na demokratyczn� republik� - z sy-
stemem zabezpiecze� przed jej nadmiernym radykalizmem. Umiarkowani
republikanie z kolei musieli bra� pod uwag� fakt, i� radykalny republika-

nizm Pary�a w okresie Komuny wzbudzi� gwa�towne opory Francji �g��-
bokiej", tj. wsi i mniejszych miast. Zamiast wi�c okopywa� si� na pozycjach
nieprzejednania i wymy�la� sobie od reakcjonist�w i kryptokomunist�w,
rozs�dni politycy z obu oboz�w poszukali politycznego kompro-
misu, jakim si� sta�a konstytucja Trzeciej Republiki. Z pocz�tku by� to
kompromis kruchy (precedensowe g�osowanie nad jednym z artyku��w
konstytucji, w styczniu 1875 r., da�o tylko jeden g�os przewagi propozycji
republika�skiej). P�niej ju� wi�kszo�� za republik� by�a solidniejsza.
Konstytucja z 1875 r. jest nietypowa: sk�ada si� z trzech ustaw z lutego

i lipca tego� roku i liczy zaledwie 34 artyku�y. Na tle francuskiej tradycji
konstytucyjnej uchodzi�a wi�c za arcydzie�o zwi�z�o�ci. By�a to konsty-
tucja skromna, bo nie akcentowa�a swej wy�szo�ci nad ustawami zwyk�y-
mi, nie tworzy�a utrudnie� dla nowelizacji jej przepis�w, nie przewidy-
wa�a te� �adnego badania zgodno�ci z ni� ustaw zwyk�ych. To zreszt�
sygnalizuje stan ducha monarchist�w: nie stracili do ko�ca nadziei, �e
nastroje Francuz�w mog� si� przechyli� na stron� monarchii. W sprzyja-
j�cej sytuacji �atwo wi�c by�oby zrewidowa� konstytucj� i przemianowa�
�mocnego" prezydenta na dziedzicznego kr�la.
W istocie, �w prezydent Republiki wedle konstytucji 1875 r.

mia� quasi-monarchiczn� pozycj�. Nie ponosi� odpowiedzialno�ci politycznej;
jego kadencja by�a d�uga, 7-letnia; to on mianowa� i odwo�ywa� minis-

tr�w, a tak�e innych funkcjonariuszy cywilnych i wojskowych. Prezydent
szefowa� si�om zbrojnym, mia� znaczne uprawnienia w sferze stosunk�w
mi�dzynarodowych, dysponowa� prawem �aski. Dzieli� z parlamentem ini-
cjatyw� ustawodawcz�, m�g� domaga� si� powt�rnego rozpatrzenia przez
parlament przyj�tej przeze� ustawy, co stanowi�o �agodn� form� weta za-
wieszaj�cego. Przys�ugiwa�o mu tak�e prawo rozwi�zywania Izby Deputo-
wanych, za zgod� Senatu. By�a to swoista przeciwwaga dla odpowiedzial-
no�ci ministr�w przed Izb�; cz�onkowie rz�du musieli mie� bowiem po-
dw�jne zaufanie: i prezydenta, i Izby. Gdyby jednak pos�owie zbyt si�
pastwili nad ministrami, wybra�cami prezydenta, ten m�g�by rozwi�za�
Izb�: niech w�wczas wyborcy rozstrzygaj� konflikt. Nawiasem m�wi�c,
konstytucja nic nie m�wi�a o premierze, kt�ry sta� si� potem jednym z fila-
r�w ca�ego systemu Trzeciej Republiki.
287
././.
Wreszcie prezydent, wybierany przez Zgromadzenie Narodowe, tj. po-

��czone Izb� Deputowanych i Senat, m�g� bez �adnych ogranicze� ubie-
ga� si� o kolejne reelekcje. Jego pozycja przypomina�a w�adz� kr�la w mo-
narchii orlea�skiej, zdradza te� podobie�stwa z du�o p�niejszym urz�-
dem prezydenta V Republiki.
Oczywi�cie, w por�wnaniu z monarchi� orlea�sk� post�p by� olbrzymi:
w�wczas liczba wyborc�w osi�gn�a ostatecznie 240 ty�., teraz zbli�a�a

si� do 10 min. Ale dla Izby Deputowanych, pochodz�cej z pow-
szechnego g�osowania m�czyzn, konstytucja stworzy�a siln� przeciwwa-
g� w postaci Senatu, kt�ry mia� by� reprezentacj� Francji �g��bokiej",
prowincjonalnej i w wi�kszo�ci zachowawczej, Francji wsi i ma�ych mia-
steczek. Spo�r�d 300 senator�w monarchistyczna w wi�kszo�ci Konsty-
tuanta mia�a wybra� 75 do�ywotnich, a wakuj�ce po nich miejsca Senat
mia� obsadza� przez kooptacj�. Pozostali senatorowie, wybieralni, tworzyli
swoist� �rad� starszych": cenzus wieku 40 lat, d�uga, 9-letnia kadencja.
Rozdzia� mandat�w mi�dzy departamenty dawa� ju� przewag� Francji wiejs-
kiej, powi�ksza� j� sk�ad kolegi�w wyborczych gromadz�cych si� w sto-
licy departamentu: wchodzili do nich deputowani i radni z pseudosamorz�-
dowych rad, w tym po jednym delegacie z ka�dej rady gminnej. Ale gmi-
n� we francuskim systemie by� wielusettysi�czny Lyon czy Marsylia -
i ka�da wioska zabita deskami licz�ca kilkuset mieszka�c�w, a przy wy-
borach senator�w mia�y one oto r�wne prawa. Wszystko to oznacza�o,
�e Senat mia� by� sza�cem obrony przed zmianami. Wraz z silnym prezy-
dentem wyposa�onym w prawo rozwi�zywania Izby Deputowanych, mia�
trzyma� w szachu ten ostatni organ, wy�oniony w drodze powszechnego
g�osowania.
Okaza�o si� jednak, �e konstytucji z 1875 r7nie b�d� mogli realizowa�

politycy prawicowi, kt�rzy wprowadzili do niej - przy zgrzytaniu z�b�w
po stronie republikan�w - tyle zachowawczych bezpiecznik�w. Wybory
z 1876 r. da�y republikanom ogromn� przewag� nad monarchistami w Izbie
Deputowanych (360:160); zdumiewaj�ce te� by�y wyniki wybor�w do Se-
natu, gdzie prawica zdoby�a przewag� zaledwie jednego g�osu (151:149).
Bastionem konserwatyzmu i monarchizmu pozosta� urz�d prezydenta, ale
prezydent, hrabia de Mac-Mahon, by� niem�dry i niezr�czny: pr�bowa�
zahamowa� fal� republikanizmu w spos�b r�wnie brutalny co nieskutecz-
ny - i ostatecznie uzna�, �e pozostaje mu tylko z�o�y� dymisj� (1879).
288
Obie izby natychmiast wybra�y prezydentem republikanina Juliusza Grevy,

kt�ry zdecydowa� si� nie korzysta� z niekt�rych monarchicznych upraw-
nie� prezydenta ra��cych republika�sk� cnot�. Po cz�ci przesz�y one na rz�d,
po cz�ci uznano je za wygas�e wskutek niestosowania.
W drodze praktyki zmieni�a si� tedy, po r. 1879, ca�a pozycja prezyden-

ta Republiki. Uznano, �e niekorzystanie z prawa rozwi�zywania Izby Depu-
towanych przez szefa pa�stwa spowodowa�o jego wyga�ni�cie. Nominacje
wysokich funkcjonariuszy - prefekt�w, ambasador�w, genera��w, s�dzi�w
- przesz�y de facto na rz�d. Przedtem na akcie nominacyjnym decyduj�cy
by� podpis prezydenta, a kontrasygnata ministra tylko formalno�ci�. Ponie-
wa� prezydent nie ponosi� politycznej odpowiedzialno�ci, a ministrowie
odpowiadali przed parlamentem, kontrasygnata ministerialna dawa�a mo-
�liwo�� n�kania szefa resortu za niefortunn� nominacj� prezydenck�. Te-
raz wszystko wywr�ci�o si� do g�ry nogami: na akcie nominacyjnym kontr-
asygnata premiera lub ministra by�a faktyczn� decyzj�, a podpis prezy-
denta - jedynie dekoracyjn� formalno�ci�.
Wp�yw prezydenta na sk�ad rady ministr�w tak�e by� formalny. Decy-

dowa� o nim premier w porozumieniu z partiami politycznymi. W braku
systemu dwupartyjnego, przy tradycyjnym rozproszkowaniu orientacji po-
litycznych klecenie rz�d�w by�o zadaniem nie�atwym. Jedynie na desyg-
nacj� premiera prezydent mia� pewien wp�yw, nader ograniczony. Oczy-
wi�cie szef pa�stwa nie ponosi� odpowiedzialno�ci politycznej przed parla-
mentem, jednak�e dwa razy (w 1887 i 1924 r.) politycy parlamentami
zmusili prezydenta do ust�pienia. Z r�nych zreszt� powod�w, w obu
przypadkach �aden licz�cy si� polityk nie chcia� przyj�� od prezydenta
misji tworzenia nowego rz�du; opatrywano to obra�liwymi lub zjadliwymi'
komentarzami pod adresem szefa pa�stwa. Pierwszemu (Grevy'emu) zarzu-
cano protegowanie �apownictwa, drugiemu (Millerandowi) przekraczanie
skromnych (!) prezydenckich uprawnie�. W�r�d nowych zwyczaj�w kon-
stytucyjnych utrwali�a si� regu�a, �e prezydent nie korzysta z prawa reelekcji,
cho� konstytucja j� dopuszcza�a. Uznawano, �e siedmioletnia kadencja
ka�demu powinna wystarczy�. Zwyczaje takie bywaj� wszelako kruche:
w 1939 r. prezydent Lebrun wystawi� sw� kandydatur� na drug� kadencj�

i wygra� (uzasadnieniem by�a napi�ta sytuacja mi�dzynarodowa). Cieszy�
si� zreszt� ponownym wyborem jedynie przez pi�tna�cie miesi�cy.
289
W nowym �odczytaniu" konstytucji z 1875 r. s�abni�ciu prezydentury

odpowiada�o wzmocnienie roli premiera i rz�du. Premier, zupe�-
nie nieobecny w konstytucji, od czas�w prezydenta Grevy'ego sta� si�
wa�n� figur�. Znik�a zasada podw�jnego zaufania: rz�d i ministrowie mu-
sieli mie� zaufanie parlamentu, stosunek prezydenta do nich nie mia� istot-
nego znaczenia.
Z kolei parlament m�g� sobie pofolgowa�, bo nie by�o ju� gro�by,

�e je�li zechce zbyt cz�sto obala� rz�dy, to go prezydent rozwi��e. W tym
poczuciu bezkarno�ci zmieniano gabinety na miar� ambicji partii i wybit-
nych parlamentarzyst�w. �aden rz�d Trzeciej Republiki nie prze�y� d�u�ej
ni� trzy lata, a by�y i takie, kt�re obalano po trzech dniach. Przeci�tna
trwania rz�du wynosi�a 4 miesi�ce... Przyczyni�o si� do tej karuzeli rz�do-
wej rozproszkowanie partyjne, kt�re zmusza�o do klecenia kruchych koali-
cji z�o�onych z wielu formacji politycznych, nieraz odleg�ych programo-
wo. Inaczej ni� w Wielkiej Brytanii, prawo obalania rz�du wyrobi�a sobie
izba wy�sza: francuski Senat sze�ciokrotnie dokona� takiej egzekucji po-
przez swoje wotum nieufno�ci. Powsta�y wreszcie pot�ne komisje parla-
mentarne, kt�re nie tylko nadzorowa�y ministr�w, lecz stara�y si� te� wp�y-
wa� na ich polityk� i ich decyzje, staj�c si� czym� w rodzaju paralelnych
organ�w rz�dowych.
W sumie ukszta�towa� si� zupe�nie inny system polityczny ni� ten, kt�-
ry przewidywa�a konstytucja z 1875 r., z prezydentem o w�adzy g��wnie
reprezentacyjnej (prezydent �od otwierania wystaw chryzantem", jak z�o�li-
wie m�wiono), z wszechw�adnym parlamentem i ca�� karuzel� premier�w
i gabinet�w. A niemal wszystko dokona�o si� w drodze praktyki, poprzez
formowanie nowych zwyczaj�w konstytucyjnych. Bardzo temu dopom�g�
prezydent Grevy zapowiedzi� respektowania �systemu parlamentarnego"
i sw� praktyk� niekorzystania z �monarchicznych" uprawnie� szefa pa�-
stwa - powsta� w ten spos�b zbi�r zasad, kt�ry mo�na by�o nazwa� mia-
nem �konstytucji Grevy'ego". Jej moc by�a taka, �e gdyby p�niejsi prezy-
denci pr�bowali wskrzesi� swe uprawnienia wpisane do konstytucji z 1875 r.,
niechybnie by ich oskar�ono o... naruszanie konstytucji!
Mo�na si� zastanawia�, czemu republikanie nie stworzyli nowego sy-

stemu politycznego poprzez formaln� nowelizacj� konstytucji, zw�aszcza,
i� rewizja konstytucji by�a procedur� �atw�. Owszem, dwa razy konsty-
290
tucj� z 1875 r. nowelizowano (1879, 1884), ale obie te nowele dotyczy�y

g��wnie sfery symbolicznej. Dzie� 14 lipca ustanowiono �wi�tem narodo-
wym, ale - wbrew powszechnemu mniemaniu - nie dla uczczenia zdoby-
cia Bastylii 14 VII 1789 r., lecz na cze�� wi�ta jedno�ci narodowej, kt�re
z wielk� pomp� obchodzono 14 VII 1790. Marsy Hanka, ku oburzeniu
prawicy postrzegaj�cej w niej pie�� wywrotow� i krwio�ercz�, sta�a si�
hymnem narodowym. Stolica Francji powr�ci�a do Pary�a (w nast�pstwie
Komuny Paryskiej pozostawiono j� bowiem w kr�lewskim Wersalu). Za-
kazano mod��w w parlamencie: to zapowied� laicyzacji pa�stwa. Wre-
szcie zamkni�to mo�liwo�� wyboru na urz�d prezydenta (a potem i na
pos��w) cz�onkom dawnych rodzin panuj�cych - Orlean�w i Bonapart�w.
Istotny wp�yw na mechanizmy ustrojowe mia�a tylko dyspozycja noweli
z 1884 r. pozbawiaj�ca charakteru konstytucyjnego kilka artyku��w konsty-
tucji o organizacji Senatu. Potem ju� zwyk�� ustaw� zdemokratyzowano
Senat: zniesiono stanowiska senator�w do�ywotnich, zmieniono sk�ad ko-
legi�w wyborczych, likwiduj�c nadreprezentacj� gmin wiejskich na korzy��
miast. Senat nie sprzeciwi� si� �repubhkanizacji" ustroju, ujawnia� nato-
miast od pocz�tku XX w. sw� zachowawczo�� w sferze spo�ecznej: opiera�
si� energicznie ustawodawstwu socjalnemu, bardzo we Francji zacofane-
mu w por�wnaniu z niemieckim i brytyjskim.
Na pytanie, czemu nie przekszta�cono republiki prezydenckiej w parla-

mentarn� na drodze gruntownej rewizji konstytucji, lecz tylko w drodze
praktyki, mo�na by rzec, i� instynkt polityczny nie zawi�d� republikan�w.
W stuleciu 1791-1884 Francja prze�y�a osiem konstytucji, trzy gruntowne
rewizje ustaw zasadniczych i wiele nowelizacji pomniejszych. Respekt
dla konstytucji, wiara w jej trwa�o�� i �wi�to�� bardzo na tym ucierpia�y.
Po zwyci�stwie nad Mac-Mahonem republikanie przerwali wreszcie ten
diabelski kr�g: zasad�, �e ka�da zwyci�ska formacja polityczna natych-
miast zmienia konstytucj� wedle swych w�asnych wyobra�e�. Pami�tano
tak�e w obozie republika�skim, �e konstytucja z 1875 r. by�a produktem
cierpliwie i d�ugo negocjowanego kompromisu. Lepiej by�o tedy jej nie
obala�, lecz tylko �odczytywa�" j� na nowo. Ostatecznie przecie� owe
istotne zmiany systemu dokona�y si� nie poprzez gwa�cenie konstytucji,
lecz przez dobrowolne niewykorzystywanie uprawnie� prezydenckich (np.
prawa rozwi�zywania Izby, prawa ��dania �powt�rnego rozpatrzenia" ustaw
29F
przez, parlament) oraz przez dzia�ania �obok", ale nle �przeciw" konstytu-
cji (nie wspomina�a ona nic o premierze, lecz nie ^"tania�a powo�ywania
szefa rady ministr�w). Po r. 1945 wydawa�o si�' ze dawne z�e praktyki
we Francji powracaj� (trzy konstytucje w ci�gu l '^t, licz�c uchwalon�,
lecz nie ratyfikowan� konstytucj� z kwietnia 19^� r-) - ale V Republika
szcz�liwie po r. 1958 zn�w ustabilizowa�a konsO^j� na wiele dziesi�-
cioleci (zreszt� te� nie bez odmiennych �odczyt^ )-
Niestabilno�� polityczna - krucho�� zmiennych �Alicji rz�dowych, ka-

lejdoskopowe zmiany gabinet�w - nie powodo^ w kraju spo�ecznej
niepewno�ci i chaosu. Stabilizowa�y sytuacj� dwi^ �ôliczno�ci. Po pier-
wsze, w tzw. klasie politycznej istnia�a grupa �Z^dowych ministr�w"
(ministeriables), bardzo do�wiadczonych, profesJon^^h, zdolnych do roz-
s�dnych kompromis�w. Obejmowali oni wielokro� stanowiska rz�do-
we, w r�nych resortach i pod auspicjami r�nym koalicji. Rz�dy wi�c
ci�gle si� zmienia�y, ale ministrowie niekonieczni6' Y�o to tasowanie tej
samej talii kart. Rezultat takiego uk�adu okre�loP0 Pogardliwie mianem
republiki kolesi�w (la republique des copains): istîe, taka elitaryzacja
sfery rz�dowej (a w pewnej mierze i parlamentarnej) ''Przyjata nepotyzmo-
wi i korupcji. Histori� Trzeciej Republiki znacz� lic21^ skandale na szczy-
tach w�adzy, brudz�ce ministr�w, pos��w, senator0^ nawet urz�d pre-
zydenta. �Zawodowi ministrowie" mieli jednak ôsc zalet, by uchroni�
Francj� przed chaosem. Po wt�re, rz�dy w Pary�u S1? cienia�y, ale trwa�
sprawny i fachowy aparat administracyjny, centralnY * lokalny. Jego pod-
stawy stworzy� Napoleon w okresie Konsulatu - i niêle si� m zmieni�o.
Demokratyczna republika nie zdecydowa�a si� na r^Ygnacj� z us�ug hie-
rarchicznej, mianowanej z g�ry administracji: prze�122 �Urz�dnicy s� nomi-
nowani i kontrolowani przez w�adze rz�dowe �ci�le ^"^ne od demokraty-
cznie wybranego parlamentu - powiadano. Wypa^10 przyzna�, cho�by
po cichu, �e do�wiadczona biurokracja potrafi koryg^� b��dy ministr�w
i parlamentu wynikaj�ce z niedostatku kompetencji l11" � partyjnej stronni-

czo�ci.
Aby nie naruszy� tej imponuj�cej biurokratyczneJ ^dowli, nie zdecy-

dowano si� na stworzenie solidnego samorz�du lo^êgo. Wybory do
rad generalnych (departamentalnych) i gminnych, pOPêdnio cenzusowe,
ju� w r. 1848 sta�y si� wyborami powszechnymi, ye drugie Cesarstwo
manipulowa�o nimi bezwstydnie. Trzecia Republika potwierdzi�a zasad�

demokratycznych wybor�w do rad i zrezygnowa�a z mianowania mer�w
w gminach: wybiera�y ich teraz rady gminne (Pary� nie mia� jednak mera,
stolic� rz�dzi� prefekt policji). Ustawa z r. 1884 powierza�a radom gmin-
nym funkcje gospodarza gminy, ale by�a to tylko fasada: kuratela admini-
stracji rz�dowej nad gminami pozosta�a bardzo �cis�a, zw�aszcza w kluczo-
wej sferze finans�w. W jakim� stopniu by�o to uzasadnione: ma�e gminy
nie radzi�y sobie ze skomplikowanymi w spo�ecze�stwie industrialnym
problemami technicznymi, socjoekonomicznymi, finansowymi.
G��boka demokratyzacja obj�a natomiast dwie wa�ne instytucje: woj-

sko i szko��. Po kl�sce wojennej z 1870 r. przyj�to zasad� po-
wszechnej i osobistej (a wi�c bez p�atnych zast�pstw) s�u�by wojskowej;
zasada owa, sformu�owana w r. 1872 i sprecyzowana w r. 1889, oznacza�a

koniec przywilej�w klas zamo�nych. Na o�tarzu s�u�by dla Republiki z�o-
�ono te� przywileje student�w i seminarzyst�w (�Ksi�a, tornister na plecy" -
wo�ano). S�u�b� wojskow� okre�lono na trzy lata (w zasadzie); gdy nies�awna
sprawa Dreyfusa sprowokowa�a fal� antymilitaryzmu, skr�cono j� do dw�ch
lat (1905). Jednak�e pogarszaj�ca si� sytuacja mi�dzynarodowa spowo-
dowa�a w 1913 r. powr�t do s�u�by trzyletniej. Na tle innych pa�stw
demokratycznych sprzed 1918 r. (USA, Wielkiej Brytanii) Francja wyr�-
nia�a si� powszechnym obowi�zkiem s�u�by, bo u Anglosas�w ci�gle istnia�y
armie ochotnicze i zawodowe. Uzasadnia�a t� ide� �narodu pod broni�"
przewaga militarna Niemiec, lecz tak�e obawa przed antyrepublika�skimi
postawami wi�kszo�ci korpusu oficerskiego, przy wielkich trudno�ciach
ustanawiania skutecznej kontroli cywilnej nad armi�. Ministrami wojny
byli we Francji, z regu�y, genera�owie.
W sfer� szkolnictwa podstawowego pa�stwo wkroczy�o ju� w okresie

monarchii orlea�skiej: przemys�owcy potrzebowali robotnik�w dysponuj�-
cych elementarnym wykszta�ceniem, a rz�d traktowa� szko�� publiczn�
jako wyborny instrument �umoralniania" ludu i sk�aniania go do uleg�ego
godzenia si� z losem. Rz�dz�cej �klasie �redniej" chodzi�o o to, by -
jak pisa� Wiktor Hugo - �wej�� ludziom do m�zgu"; dzi�ki temu �atwiej
by�o wej�� im tak�e na plecy. Intencje godzenia ludu z kapitalistycznym
�adem spo�ecznym nie by�y obce tak�e republika�skim politykom, jednak-
�e od czas�w Ludwika Filipa �w kapitalizm troch� si� ucywilizowa�, a do-
293
bra koniunktura znacz�ca drug� po�ow� XIX w. �agodzi�a konflikty socjal-

ne. Tote� cele ustawodawstwa szkolnego Trzeciej Republiki by�y g��wnie
polityczne: chodzi�o o kszta�towanie �ducha republika�skiego" m�odych
generacji, demokratycznego i laickiego, a tak�e o zredukowanie wp�yw�w
edukacyjnych Ko�cio�a, postrzeganego jako filar antyrepublika�skiej opo-
zycji. W r. 1881 wprowadzono bezp�atno�� publicznego nauczania pod-
stawowego, rok p�niej - obowi�zek szkolny dla dzieci od 6 do 13 lat,
w r. 1886 przyj�to zasad�, i� w szko�ach publicznych nie mog� naucza�
ksi�a i zakonnicy. Doskona�e wy�sze szko�y pedagogiczne kszta�ci�y nau-
czycieli, �czarnych huzar�w Republiki", jak ich nazywa� pisarz i filozof
Charles Peguy. Podr�czniki dla szk� publicznych by�y niezwykle sku-
tecznym wyk�adem katechizmu demokratyczno-republika�skiego. Ca�a ta
polityka szkolna wyra�a�a og�lniejsz� ide� neutralno�ci religijnej pa�stwa,
kt�re jednak od�egnywa�o si� od antyreligijno�ci. �Nie ma we Francji
religii pa�stwowej, nie ma te� niereligijno�ci pa�stwa" - m�wi� tw�rca
reformy szkolnej, Jules Feny. G��boki kryzys w stosunkach Republiki
z Ko�cio�em przynios�a dopiero sprawa Dreyfusa, fina�em by� radykalny
rozdzia� Ko�cio�a od pa�stwa (1905).
Powszechna s�u�ba wojskowa i obowi�zkowa edukacja podstawowa

przemiesza�y klasy spo�eczne, wpaja�y m�odym ludziom elementy repu-
blika�skiego katechizmu, kszta�towa�y demokratyczne obyczaje. Nowej
politycznej kulturze sprzyja� nawyk codziennego czytania wielobarwnej
politycznie i dobrze redagowanej prasy (do tej pory Francuzi pozostawali
w tej dziedzinie daleko za Anglosasami). Trzecia Republika dokona�a te�
post�pu w dziedzinie demokratyzacji �ycia rodzinnego. Ustawodawstwo
rewolucji francuskiej stworzy�o bardzo nowoczesny model rodziny: do-
strzegano w niej zminiaturyzowany wz�r wielkiego, demokratycznego spo-
�ecze�stwa, chciano wi�c j� uwolni� od nier�wno�ci i konflikt�w, oprze�
na mi�o�ci i lojalno�ci, a nie na przymusie. St�d obalenie dyktatury rodzin-
nej m�a i ojca, poprawa statusu �ony, uznanie praw dziecka (tak�e nie-
�lubnego), u�atwienie adopcji na przek�r feudalnemu kultowi �wi�z�w
krwi", wprowadzenie rozwod�w, nowe regulacje dotycz�ce stosunk�w ma-
j�tkowych w rodzinie i spadk�w... Dzie�o rewolucji mocno okaleczone
zosta�o przez Kodeks Napoleona i ustawy okresu Restauracji. I oto Trzecia
Republika nawi�za�a do dziedzictwa Pierwszej: w szczeg�lno�ci poprzez
294
przywr�cenie instytucji rozwod�w (1884) i os�abienie w�adzy ojca i m�a.

Do zasad rewolucyjnych w prawie rodzinnym Francja powr�ci�a w pe�ni
dopiero w latach 70-tych XX w., pod rz�dami Giscarda d'Estaing.
Jak u Anglosas�w, tak i we Francji demokracja sta�a si� nie tylko no-
wym sposobem rz�dzenia, ale i nowym uk�adem relacji spo�ecznych. Sto-
sunkowo najs�abiej prezentowa�o si� tu ustawodawstwo socjalne. Wsze-
lako szko�a, s�u�ba wojskowa, czytelnictwo prasy, rozwijaj�ca si� kultura
dobrowolnych stowarzysze�, demokratyzacja �ycia rodzinnego - kszta�-
towa�y t� demokratyczn� kultur�, kt�rej dot�d Francuzom nie
dostawa�o. �Twarda" sfera instytucji politycznych funkcjonowa�a nie bez
zgrzyt�w: rozproszkowanie partyjne, niestabilno�� rz�d�w, korupcja, biu-
rokratyzm administracji, brak samodzielno�ci samorz�dowej - wszystko
to nie wzbudza�o respektu dla instytucji demokratycznych. Ale obywatel-
ska kultura i demokratyczny obyczaj rozwija�y si� systematycznie i g��bo-
ko. Paradoksalnie, w realistycznych powie�ciach pisarzy konserwatywnych,
wrogich demokracji - takich jak Edmund de Goncourt czy Pau� Bourget -
znale�� mo�na interesuj�cy opis przenikania kanonu demokratycznych zasad
i obyczaj�w do mentalno�ci i postaw jednostek, rodzin, ca�ych grup spo-
�ecznych. Oczywi�cie, pisarze owi proces ten oceniali krytycznie. Po�wiad-
czali jednak fakt donios�y: stabilizacj� demokracji w spo�ecze�stwie, kt�re
demokratycznego treningu przej�� wcze�niej nie mia�o okazji.
W podobnym po�o�eniu by�y, u schy�ku XIX i na pocz�tku XX wieku,

spo�ecze�stwa w wi�kszej cz�ci Europy. Nic tedy dziwnego, �e euro-
pejskim demokratom tamtego czasu francuska demokratyczna republika
parlamentarna wydawa�a si� godna zazdro�ci i na�ladowania. Dotyczy�o
to tak�e demokratycznych socjalist�w nie t�skni�cych bynajmniej za w�a-
dz� dyktatorsk�.
Gdy tedy wojna �wiatowa zako�czy�a si� w 1918 r. - jak w�wczas

s�dzono - �wielkim triumfem zachodnich demokracji", model republi-
ka�sko-demokratyczny Francji inspirowa� (a nawet sk�ania� do na�ladow-
nictwa) �nowe demokracje", kt�re pojawi�y si� na mapie politycznej Eu-
ropy w wyniku kl�ski i rozpadu mocarstw postabsolutnych: carskiej Rosji,
Drugiej Rzeszy, Austro-W�gier, Turcji. Nie odpowiada� �nowym demo-
kracjom" brytyjski wzorzec demokratyzacji �na raty". Okaza�o si� jednak
rych�o, �e francuski model stabilizacji demokratycznej nie wsz�dzie mia�
szans� trwa�o�ci.
295
V. Mechanizmy socjopolityczne demokracji
W ustrojach demokratycznych XIX i pocz�tk�w XX wieku wyra�nie

wyst�pi� wzrost spo�ecznej roli pa�stwa. Przyczyny tego pro-
cesu po cz�ci by�y wsp�lne dla wszystkich kraj�w zaawansowanych na
drodze cywilizacji industrialnej, niezale�nie od ich politycznego ustroju.
Wzrost liczby ludno�ci, nasycenie spo�ecze�stwa nowoczesn� technik�,
gwa�towna urbanizacja, post�p w dziedzinie �rodk�w transportu, polityka
kolonialna i globalizacja stosunk�w mi�dzynarodowych - wszystko to wy-
maga�o rozwi�zywania przez pa�stwo skomplikowanych problem�w organi-
zacyjnych i technicznych (policja sanitarna, budowlana, rozbudowa infra-
struktury, ochrona posiad�o�ci zamorskich itd.). Mie�ci�o si� to jeszcze
w liberalnej koncepcji pa�stwa (z jego funkcj� ochronn�) i w�adzy (kt�r�
powinni sprawowa� ludzie wykszta�ceni). K�opotliwy dla libera�a by� tyl-
ko fakt, i� procesy owe wzmacnia�y zdecydowanie w�adz� wykonawcz�,
ministr�w i biura, jako �e w obliczu nowej sytuacji wyborca by� tylko
amatorem, a pose� co najwy�ej p�tzawodowcem. Demokrata natomiast
stawa� w obliczu bankructwa klasycznych, XVIII-wiecznych wyobra�e�
o demokratycznych rz�dach, wedle kt�rych do rz�dzenia pa�stwem nie
jest potrzebna jaka� wiedza tajemna, a ka�dy obywatel mo�e (i powinien)
mie� we w�adzy czynny udzia�. Wsp�rz�dzi� pa�stwem b�dzie bowiem
podobnie, jak rzemie�lnik zarz�dza swym warsztatem, a farmer - gospo-
darstwem. Takie utopijne wyobra�enia o mechanizmie w�adzy demokra-
tycznej by�y usprawiedliwione w rolniczej Ameryce czas�w Jeffersona
czy te� s�abo uprzemys�owionej Francji czas�w Jana Jakuba Rousseau,

ale nie u schy�ku XIX wieku.
Rozszerzenie pola dzia�ania pa�stwa i wzrost jego aktywno�ci wynika�y

r�wnie� z poddawania go coraz silniejszej presji spo�ecznej. Tak
by�o ju� w pa�stwie liberalnym: presja elit nieraz zmusza�a je do przekra-
czania granic �czystej polityki" i zada� ochronnych, do wchodzenia na
obszar problem�w socjoekonomicznych teoretycznie zastrze�onych dla spo�e-
cze�stwa obywatelskiego. Oto w liberalnej Wielkiej Brytanii presja spo�eczna
na pos��w i ministerstwa (kolonii, handlu) przynios�a sukces w walce
z niewolnictwem i handlem niewolnikami, oraz w d��eniu do obalenia
�ustawy zbo�owej", kt�ra w interesie ziemia�stwa nak�ada�a wysokie c�a
296
na import zbo�a. Silna grupa nacisku w tej drugiej konfliktowej sprawie,

Liga do walki z ustaw� zbo�ow�, sta�a si� przyk�adem, jak presj� spo�eczn�
nale�y organizowa�. Z kolei w liberalnej Francji presja wielkiego biznesu
sk�oni�a rz�d i parlament do przyj�cia na barki pa�stwa wi�kszej cz�ci
koszt�w rozbudowy sieci kolejowej; w osobliwej sp�ce pa�stwa i kapita�u
prywatnego, kt�r� w�wczas stworzono, ten drugi nie omieszka� zastrzec
sobie lwiej cz�ci korzy�ci z eksploatacji kolei.
Jest oczywiste, �e w demokratycznym systemie politycznym skala i cha-

rakter presji spo�ecznych zmieni�y si� wyra�nie. Dopuszczone do praw
politycznych ni�sze warstwy spo�ecze�stwa - ch�opi, robotnicy, drobni
posiadacze miejscy - mog�y wyra�a� swe roszczenia nie w bez�adnych
i sporadycznych rewoltach czy zamieszkach, lecz w legalnym, sta�ym,
zorganizowanym nacisku na w�adz�. Oczywi�cie presja klas zamo�nych
te� si� odpowiednio wzmacnia�a. Tak wi�c finanse, przemys�, wielki han-
del ��da�y od pa�stwa ochrony, a nawet stymulowania ekspansji rodzi-
mego biznesu (mia�o to wielki wp�yw na polityk� kolonialn� demokra-
tycznych pa�stw). Fabrykanci chcieli, by pa�stwo dawa�o robotnikom ta-
kie �uantum wykszta�cenia, jakiego wymaga�a nowoczesna cywilizacja
przemys�owa. Z kolei robotnicy domagali si� od pa�stwa co najmniej
poprawy warunk�w pracy i aktywnej walki z pauperyzmem. Ambitniejsi
��dali - w zgodzie z klasyczn� filozofi� demokracji - pa�stwowych dzia-
�a� na rzecz upowszechnienia w�asno�ci, tak by ka�dy m�g� �pracowa�
na swoim". W skrajnych wypadkach m�wiono wr�cz o �zniesieniu pracy
najemnej, tego ostatniego wcielenia ekonomicznej niewoli". Drobni posia-
dacze naciskali na pa�stwo, by likwidowa�o ekonomiczne monopole: sym-
bolem monopolowej zach�anno�ci by�y np. wielkie domy towarowe rujnu-
j�ce drobnych sklepikarzy czy wielkie fabryki konfekcji i but�w niszcz�ce
krawc�w i szewc�w.
Okaza�o si� tedy, �e system demokratyczny zwyci�y� w czasach, w kt�-

rych ogromnie wzros�a r�norodno�� spo�ecznych struktur i interes�w,
przy czym owe interesy jawi�y si� jako nie tylko r�ne, ale sprzeczne.
R�norodno�� i konflikt stawa�y si� w�a�ciwo�ciami spo�ecze�stw demo-
kratycznych.
Oznacza�o to znowu kl�sk� klasycznych, zrodzonych w XVIII w. wy-

obra�e� o socjopolitycznych mechanizmach demokracji. S�dzono w�wczas,
297
�e gwarancj� r�wno�ci praw politycznych b�dzie wzgl�dna egalitaryzacja

kondycji materialnych - tak �aby bogaci byli mniej bogaci, a biedni mniej
biedni". Oczekiwano takiego efektu po dzia�aniach demokratycznego pa�-
stwa (popieranie rolnictwa i rzemios�a, a nie finans�w, przemys�u i wiel-
kiego handlu; podatki progresywne; reforma prawa spadkowego; rezerwa
w�asno�ci publicznej dla podtrzymywania s�abszych w przypadku kryzy-
s�w i kl�sk �yciowych itd.). Likwidacja gorsz�cych przejaw�w bogactwa
na jednym spo�ecznym biegunie i skrajnej n�dzy na drugim - to droga
do spo�eczno�ci harmonijnej, bezkonfliktowej, w kt�rej �atwo o uto�sa-
mienie, a przynajmniej uzgodnienie interes�w indywidualnych z interesem
powszechnym.
Rzeczywisto�� XIX-wiecznej demokracji zrujnowa�a te pi�kne marze-

nia o spo�ecze�stwie jednocze�nie wolnym, r�wnym i braterskim. Brater-
stwo okaza�o si� artyku�em deficytowym, a konflikty interes�w - zjawi-
skiem nieuniknionym. Harmonijne spo�ecze�stwo ufundowane g��wnie na
drobnej w�asno�ci (�tarczy wolno�ci, godno�ci i aktywno�ci cz�owieka")
jawi�o si� coraz wyra�niej jako mrzonka.
Wypada�o zatem przeformuiowa� teori� i praktyk� rz�d�w demokra-

tycznych. Po pierwsze, skoro coraz wi�ksza z�o�ono�� materii spo�ecznej
wymusza rz�dy �fachowc�w" i �specjalist�w" (budzili oni zawsze nieuf-
no�� demokrat�w) - to nale�a�oby przesun�� akcenty. Nadal oczekiwano
masowej aktywno�ci obywatelskiej, bez kt�rej demokracja sta�aby si� fikcj�.
Ale aktywno�� ta mia�aby polega� nie na tym, i� ka�dy szewc i farmer
rz�dzi� b�dzie pa�stwem, lecz na wnikliwej kontroli w�adzy: ka�-
dy wyborca kontroluje pos��w, ka�dy pose� - ministr�w i biurokrat�w.
Po drugie, skoro stworzenie-bezkonfliktowej wsp�lnoty okaza�o si� niere-
alne, nale�y szczeg�ln� wag� przypisa� sferze swob�d obywatelskich. Nie
odpowiada prawdzie twierdzenie, �e klasyczna teoria demokracji gotowa
by�a po�wi�ci� wolno�� dla r�wno�ci; zak�ada�a ona, �e s� to warto�ci
solidarne, �e mo�na je pogodzi� bez trudu. W spo�ecze�stwie, w kt�rym
uto�samienie interes�w indywidualnych z interesem powszechnym sta�oby
si� faktem - stan wolno�ci osi�ga�oby si� bezkonfliktowo. Jednak�e w spo-
�ecze�stwie naje�onym sprzecznymi interesami i konfliktami o ich prze-
forsowanie - niezb�dne si� staje, zw�aszcza dla grup spo�ecznych s�ab-
szych, przestrzeganie ca�ego katalogu swob�d obywatelskich. Wypadnie
298 .
uzna� przy tym zasadno�� tezy Monteskiusza, i� wolno�� nie �robi si�
sama", lecz wymaga energii, wysi�ku, cierpliwej wytrwa�o�ci. W progra-
mach ruch�w demokratycznych wyd�u�a si� zatem lista koniecznych swo-
b�d obywatelskich: przyk�adem jest francuski �program z Belleville" (1869).
Oznacza�o to znowu zakwestionowanie niekt�rych twierdze� klasycz-

nej filozofii demokratycznej. Jan Jakub Rousseau niech�tnym okiem spo-
gl�da� na partie i organizacje spo�eczne (�zrzeszenia cz�stkowe"). S�dzi�,
�e partie polityczne to wynalazek arystokratyczny (przyk�ad brytyjski zda-
wa� si� tego dowodzi�), a wszelkie zrzeszenia cz�stkowe s� wyrazem in-
teres�w partykularnych i mog� tylko deformowa� wyobra�enia o interesie
powszechnym. Sto lat p�niej program z Belleville bardzo mocno akcen-
towa� wag� pe�nej wolno�ci stowarzysze� i zgromadze�. W istocie, bez
partii i dobrowolnych organizacji artyku�owanie oraz realizowanie inte-
res�w w pluralistycznym spo�ecze�stwie nie rokowa�o powodzenia.
VI. Partie i stowarzyszenia
Demokratyzacja prawa wyborczego zmieni�a gruntownie wizerunek i za-

dania partii politycznych; z partii elitarnych przeobra�a�y si� one w f o r-
macje masowe, aktywnie wsp�zawodnicz�ce o g�osy wyborc�w
na politycznym rynku. A poniewa� demokracja ogromnie poszerza�a �w
rynek, wi�c otwiera�a drog� do rozmna�ania si� partii. Pierwsza chronolo-
gicznie demokracja ameryka�ska ujawnia oba te zjawiska.
W odr�nieniu od Wielkiej Brytanii, gdzie parlament by� o�rodkiem

krystalizacji partii politycznych. Kongres ameryka�ski nie sta� si� kataliza-
torem takiego procesu. By� opanowany przez rz�dz�c� oligarchi�, wi�c
demokraci budowali swoje struktury od do�u. Partia demokratyczna sku-
piona wok� Jacksona, b�d�ca sojuszem przer�nych grup spo�ecznych
i interes�w, pragn�a - na fali gor�co forsowanej demokratyzacji - przej��
w�adz� nie tylko w Waszyngtonie, ale i w skali lokalnej (stan�w, hrabstw,
miast). Nada�o jej to charakter partii mocno zdecentralizowanej, a zarazem
sk�ania�o do rozbudowy - w�a�nie w skali lokalnej - tzw. maszyn
partyjnych, organizacji przygotowuj�cych zwyci�stwa wyborcze. Pra-
wzorem �maszyny" by�a nowojorska struktura partii demokratycznej, od
299
gmachu, w kt�rym rezydowa�a, zwana Tammany Hali. Pokaza�a ona, jak

mo�na opanowa� politycznie wielkie miasto dzi�ki energicznym dzia�a-
niom ca�ej siatki agent�w partyjnych. Tak�e inne partie wykorzystywa�y
wynalazek �maszyn" dla �owienia g�os�w za cen� drobnych przys�ug �y-
ciowych, pocz�stunk�w, obietnic rozdawania posad po zwyci�stwie wy-
borczym: �system �up�w" stwarza� w tym wzgl�dzie ogromne pole dzia�a-
nia. Je�li �maszyna" napotyka�a opozycj� w�r�d wyborc�w, potrafi�a tak-
�e szykanowa� przeciwnik�w. W skrajnych przypadkach nie rezygnowano
i z fa�szerstw czy innych machinacji poza granicami prawa. Szybko te�
pojawi�y si� zwi�zki �maszyn partyjnych" z lokalnymi elitami zamo�no�ci.
Przez �wier� wieku partia demokratyczna nie mia�a silnego rywala,

cho� partii pojawi�o si� niema�o. Liberalni, zamo�ni whigowie stanowili
formacj� zbyt lu�n� i nie zdo�ali si� ustabilizowa�. Bardziej populistyczn�
formacj�, wrog� Jacksonowskiej demokratyzacji, sta�a si� ,,partia anty-
maso�ska" (prezydent Jackson by� wolnomularzem i demokracj� mo�na
by�o przedstawia� jako maso�ski spisek). Pojawi�a si� tzw. Know-nothing
party, �partia nic-nie-wiedz�cych", bo jej cz�onkowie na pytania o cele
partii mieli obowi�zek odpowiada�, �e niczego nie wiedz�. By�a to partia
wroga katolicyzmowi, impulsem dla jej powstania sta�a si� masowa emi-
gracja Irlandczyk�w do Stan�w. Jak wida�, nawet trze�wi Amerykanie
czasem ulegali wp�ywom demonologii spo�ecznej, kt�ra za ka�dym pro-
blemem spo�ecznym gor�czkowo poszukuje jakich� demonicznych spi-
sk�w: mason�w, �yd�w, jezuit�w, imigrant�w, ku�ak�w, obcej agentury...
W 1854 r. uformowa�a si� partia republika�ska, co zapocz�tkowa�o

trwaj�c� do dzi� er� ameryka�skiej dwupartyjno�ci. Nie oznacza�o to za-
niku partyjnego pluralizmu. Obie wielkie partie by�y mocno zdecentrali-
zowane, wielk� cz�� ich energii skupia�o organizowanie zwyci�stw w wy-
borach stanowych i lokalnych (przy tych okazjach rozdawnictwo posad
i innych korzy�ci rozwija�o si� najpe�niej), tote� autonomia stanowych
organizacji partyjnych by�a rozleg�a. Niekt�rzy badacze twierdz� wr�cz,
�e mo�na m�wi� nie o dwu wielkich partiach, lecz o tylu partiach repu-
blika�skich i demokratycznych, ile by�o stan�w. W skali krajowej istnieje
za� lu�na ich federacja... Obie wielkie partie ulega�y wewn�trznym podzia-
�om czy nawet roz�amom (przyk�adem roz�am w partii demokratycznej
podczas wojny domowej: demokraci z Po�udnia i z P�nocy znale�li si�
300
we wrogich obozach). Pojawia�y si� kilkakrotnie pr�by tworzenia �trzeciej

partii" zdolnej wcisn�� si� mi�dzy dwie g��wne partie i zmierza� do w�a-
dzy. Uda�o si� to Partii Pracy w Wielkiej Brytanii, natomiast w Stanach
wysi�ki uformowania silnej partii socjalistycznej zawiod�y (wieczysty kan-
dydat socjalist�w na prezydenta, Eugene Debs, najlepszy wynik osi�gn��
w wyborach 1912 r.: 6% g�os�w).
Dwie wielkie partie w USA postrzegane s� jako aideologiczne, niewiele

si� od siebie r�ni�ce programowo maszyny do zdobywania g�os�w i w�a-
dzy. S�d to przesadzony. Partia demokratyczna rodzi�a si� jako formacja
walcz�ca o demokracj�, decentralizacj� w�adzy, autonomi� stan�w. M�oda
partia republika�ska wypisa�a na sztandarach obron� praw Cz�owieka i lik-
widacj� niewolnictwa. W p�niejszej historii dwie partie tak�e nie by�y
�aideologiczne". Republikanie ch�tnie przywo�ywali wielkie tematy ideo-
logii konserwatywnej i konserwatywno-liberalnej: rodzina, religia, ojczyz-
na, wolna przedsi�biorczo��, odpowiedzialno�� ka�dego za w�asny los...
Z kolei demokraci kilkakrotnie chwytali w swe �agle wiatr wielkich ru-
ch�w spo�ecznych wyra�aj�cych interesy s�abszych i niezadowolonych grup
�prostych ludzi". U schy�ku XIX w. poparli ruch populist�w, g��wnie
farmer�w, sfrustrowanych efektami gwa�townego post�pu kapitalistycz-
nego w tzw. wieku poz�acanym. P�niej przej�li z r�k republikan�w pa-
�eczk� tzw. progresizmu, dostrzegaj�cego u�omno�ci ameryka�skiej cywi-
lizacji przemys�owej. Demokratyczny prezydent Wilson, wybrany w 1912 r.
pod has�ami �uczciwego �adu" i �nowej wolno�ci", realizowa� do�� bo-
gaty program reform. Katastrofa Wielkiego Kryzysu (od 1929) wynios�a
do w�adzy demokrat� Franklina Roosevelta z programem �nowego �adu"
(New Deal), z trudem i nie w pe�ni, lecz jednak wcielonym w �ycie.
I jeszcze na pocz�tku lat 70-tych XX w. demokraci niefortunnie pr�bowali
przechwyci� w �agle rozwichrzony ruch kontestacyjny. We wszystkich
okresach napi�� i konflikt�w spo�ecznych wyb�r mi�dzy demokratami
i republikanami nie by� ideologicznie oboj�tny. Od dawna obie wielkie
partie szkicuj� wizerunek rywali w kategoriach ideologicznych. W oczach
demokrat�w republikanie s� egoistyczni, niewra�liwi spo�ecznie, ob�udni,
sk�onni do szowinizmu; za fasad� kultu wolnej przedsi�biorczo�ci szukaj�
protekcji rz�du dla swych podejrzanych machinacji gospodarczych... Dla
republikan�w demokraci to partia demagogii spo�ecznej, radykalizmu, pe�-
301
zaj�cego socjalizmu, ba�aganu; partia, w kt�rej wielk� rol� odgrywaj� ludzie

dalecy od �stuprocentowej ameryka�sko�ci" (w optyce republikan�w rdze-
niem Ameryki s� biali protestanci anglosaskiego pochodzenia).
Obie wielkie partie ameryka�skie stanowi� sojusze rozmaitych grup

i r�nych interes�w. Jednak�e wyborcy wiedz�, dlaczego wybieraj� jedn�
lub drug�. Jakkolwiek problem przynale�no�ci partyjnej jest w USA roz-
mazany, granice mi�dzy cz�onkiem partii i sympatykiem-wyborc� s� p�yn-
ne, to jednak trwa�o�� identyfikowania si� z parti� ma do�� wysoki po-
ziom.
W systemie brytyjskim demokratyzacja prawa wyborczego

nie od razu przek�ada�a si� na zmian� profilu partii, tj. ewolucj� ku partiom
masowym. Przed reformami wyborczymi z drugiej po�owy XIX w. domi-
nowa�a wielka pow�ci�gliwo�� w formu�owaniu program�w partyjnych;
s�dzono, i� lepiej m�wi� o wielkich zasadach (liberalnych b�d� konser-

watywnych) ni� o konkretach. Po r. 1867 zacz�to kaptowa� nowy elektorat
formu�owaniem wyra�niejszych projekt�w: co chcemy utrzyma�, co zmieni�,
co zacz�� od pocz�tku... Mia�o to t� zalet�, �e po zwyci�stwie wyborczym
liderzy partyjni mogli g�osi�, i� otrzymali mandat na realizowanie swych
programowych zapowiedzi. Ale nios�o r�wnie� zagro�enia: wiedza o ocze-
kiwaniach nagle poszerzonego elektoratu nie by�a dok�adna, program m�g�
si� nie podoba� i nie budzi� zaufania. Tak np. radykalne skrzyd�o partii
liberalnej u�o�y�o w r. 1891 szczeg�owy ,,program z Newcastle", a lider
partii Gladstone go zaakceptowa�. Wszelako rezultaty wybor�w (1895)
okaza�y si� dla libera��w bardzo niekorzystne. Partia od�egna�a si� tedy
od programu: uznano za sprzeczne z sam� natur� liberalizmu wi�zanie
si� sformalizowanym programem. Partie bombardowa�y zatem wyborc�w
nie oficjalnymi dokumentami, lecz broszurami i artyku�ami prasowymi,
mowami lider�w i politycznymi pamfietami. Do idei programu powr�ci�a'
w r. 1906 nowa formacja na politycznej scenie, Partia Pracy.
Nasilenie propagandy partyjnej u schy�ku XIX stulecia sygnalizowa�o

wa�n� konsekwencj� demokratyzacji: liderzy partyjni zrozumieli, �e mu-
sz� si� liczy� ze swym elektoratem i z rozbudowanymi ju� organizacjami
lokalnymi w�asnej partii. Poprzednio liderzy i sztaby pozwalali sobie nie-
raz na raptowne zmiany polityki bez ogl�dania si� na opini� spo�eczn�.
Teraz grozi�o to przegraniem wybor�w lub nawet roz�amem w partii: w taki
302
-w�a�nie spos�b problem przyznania autonomii Irlandii rozbi� w 1886 r.

parti� liberaln� i przyni�s� libera�om kl�sk� wyborcz�; a dok�adnie to sa-
mo spotka�o w latach 1903-1906 konserwatyst�w na tle projektu przy-
wr�cenia protekcjonizmu celnego.
Demokratyzacja przynios�a tak�e gwa�towne wstrz�sy tradycyjnej bry-

tyjskiej dwupartyjno�ci. W 1867 r. kl�sk� ponios�o powstanie w Irlandii;
reforma wyborcza Disraelego i tajno�� g�osowania sk�oni�y Irlandczyk�w

do przyj�cia strategii walki parlamentarnej. W latach 70-tych pojawi�a
si� partia autonomist�w irlandzkich: zgarnia�a w Izbie Gmin 60-65 man-
dat�w, ale dezorganizowa�a obrady doprowadzon� do perfekcji obstrukcj�
parlamentarn�. W wyborach 1885 r. uk�ad si� da� wynik bez precedensu:
konserwaty�ci - 249 mandat�w, libera�owie - 335 i partia irlandzka - 86.

Trzecia partia sta�a si� j�zyczkiem u wagi! Jednak�e na tle projektu auto-
nomii irlandzkiej, jak wspomniano wy�ej, w 1886 r. rozbi�a si� partia
liberalna, powsta�a wroga autonomii partia liberalnych unionist�w - i Wielka
Brytania mia�a ju� cztery partie, przy czym konserwaty�ci i unioni�ci two-
rzyli koalicj�. W 1895 r. dokona�a si� fuzja konserwatyst�w i unionist�w,
ale nieco wcze�niej powsta� ju� pierwszy zarys partii robotniczej - Nie-
zale�na Partia Pracy (1893). By� to efekt s�abni�cia tradycyjnego sojuszu
�Lib-Lab", partii liberalnej i ludzi pracy (Labour] reprezentowanych przez
zwi�zki zawodowe. Nowe organizacje zwi�zkowe, bardziej bojowe, kryty-
kowa�y ten sojusz i domaga�y si� samodzielnej akcji politycznej robotni-
k�w. Niezale�na Partia Pracy opowiedzia�a si� za socjalizmem demokratycz-
nym realizowanym drog� stopniowych reform. Intelektualnym zapleczem
brytyjskiego socjalizmu i reformizmu od 1884 r. by�o Stowarzyszenie Fa-
bia�skie; w tym samym czasie uformowa�y si� ma�e grupy marksistowskie
(Federacja Socjaldemokratyczna, Liga Socjalistyczna), ale ich wp�yw by�
nik�y: Federacja grzeszy�a sekciarstwem i dogmatyzmem, Liga wnet za-
cz�a anarchizowa�.
Niezale�na Partia Pracy przyj�a taktyk� Labour Alliance, szerokiego

sojuszu zwi�zk�w zawodowych i dzia�aczy socjalistycznych. Pomog�a tej
idei brutalna wrogo�� pracodawc�w wobec tych inicjatyw i represjono-
wanie dzia�aczy zwi�zkowych. W 1900 r. powsta� Komitet na rzecz Re-
prezentacji Pracy ��cz�cy zwi�zkowc�w i socjalist�w, z zadaniem wpro-
wadzenia jak najwi�kszej liczby robotnik�w do Izby Gmin. W wyborach
303
1906 r. Komitet wprowadzi} do parlamentu 29 pos��w; przyj�to w�wczas

now� nazw� partii, Partia Pracy, i program partyjny.
By�a to partia odmienna od innych, bo �r�d�em jej si�y nie by� parla-
ment, lecz kraj, a przede wszystkim pot�na sie� robotniczych t r a -
de-union�w. Przyj�a te� odmienn� formu�� cz�onkostwa zbio-
rowego: na parti� sk�ada�y si� w�a�nie zwi�zki zawodowe i stowarzy-
szenia socjalistyczne. Frakcja parlamentarna Partii Pracy oskar�ana by�a
o to, �e sz�a na pasku partii liberalnej (kt�ra zreszt� w latach 1906-1914
bardzo si� zradykalizowaia, du�o m�wi�a o interwencji pa�stwa w imi�
sprawiedliwo�ci spo�ecznej i o rozbudowie ustawodawstwa socjalnego).
Libera�owie bali si� utraty ludowego elektoratu na rzecz Partii Pracy; z ko-
lei bardziej bojowe zwi�zki zawodowe obawia�y si� liberalnej kurateli nad
ruchem robotniczym. St�d, zw�aszcza po r. 1910, zjawisko syndykalizmu
rewolucyjnego: spora grupa dzia�aczy zwi�zkowych orzek�a, �e droga par-
lamentarna do socjalizmu rozczarowuje, trzeba zatem odwo�a� si� do ma-
sowego ruchu strajkowego, do gwa�townej konfrontacji z kapitalizmem
i do strajku generalnego, kt�ry kapitalizm obali.
Warto wreszcie zniuansowa� twierdzenie o oryginalno�ci Partii Pracy

szukaj�cej podstaw swej si�y w kraju, a nie w Izbie Gmin.
W wyniku demokratyzacji prawa wyborczego tradycyjne partie tak�e

stara�y si� zapu�ci� korzenie w spo�ecznej glebie i rozbudowa� organi-
zacje lokalne. Zacz�li konserwaty�ci: w roku reformy wyborczej
Disraelego powo�ali Krajow� Uni� Stowarzysze� Konserwatywnych, w r. 1870
za� Centralne Biuro Konserwatywne - dwie organizacje maj�ce pobudza�
i rozwija� lokalne kom�rki partii. Obie by�y ma�o skuteczne, o�ywi�y si�
dopiero w latach 80-tych; wraz z utworzon� w 1883 r. Lig� Pierwiosnka
(P�mrose League) wywiera�y znaczny wp�yw na lokaln� aktywno�� kon-
serwatyst�w. Libera�owie zacz�li p�niej, po kl�sce wyborczej z 1874 r.,
ale byli skuteczniejsi. Wzorem sta�a si� stworzona przez grup� radykal-
nych libera��w Birmingham Libera� Association. Organizacja ta pokaza�a,
jak przy pomocy sprawnych komitet�w partyjnych w ka�dej dzielnicy
mo�na opanowa� politycznie wielkie, przemys�owe miasto. Organizacje
lokalne libera��w, a potem i konserwatyst�w odgrywa�y wi�c coraz wi�ksz�
rol� w dobieraniu kandydat�w i mobilizowaniu elektoratu, tak w wybo-
rach parlamentarnych, jak i samorz�dowych. Pojawi�y si� nawet g�osy,
304
�e lokalne struktury partii zdominuj� ich lider�w oraz frakcje parlamen-

tarne i b�d� narzuca� sw�j dyktat Izbie Gmin, a zatem ca�emu krajowi.
Tak si� nie sta�o, organizacje lokalne bardziej potrzebowa�y pomocy cen-
trali partyjnej ni� liderzy i pos�owie wsparcia �terenu". Ostoj� si�y starych
partii brytyjskich pozosta� wi�c parlament.
Partie wywiera�y zreszt� wp�yw na kraj inn� jeszcze drog� - poprzez

wielkie grupy nacisku, dla kt�rych wzorem by�a liberalna Liga
do walki z ustaw� zbo�ow� z lat 40-tych XIX w. W latach 60-tych za
reform� wyborcz� agitowa�y: liberalna Unia na rzecz reformy i popierana
przez trade-uniony Liga na rzecz reformy. Irlandczycy nie kontentowali
si� sw� parti� w Izbie, w imi� obrony praw dzier�awc�w rolnych stworzyli
pot�n� Lig� Agrarn� (1879). Wielk�, pozapartyjn� grup� nacisku by�a
Unia stowarzysze� na rzecz g�osowania kobiet (1897), sztab generalny
sufra�ystek. Konserwaty�ci tak�e uciekali si� do tej formu�y: gdy w 1903 r.
w obawie przed konkurencj� (g��wnie przemys�u niemieckiego) wyst�pili
z projektem odwrotu od wolnego handlu ku protekcjonizmowi - utworzyli
Lig� na rzecz reformy taryf celnych.
Demokratyczna Trzecia Republika nie od razu zmieni�a wizerunek partii

francuskich, rozproszkowanie i p�ynno�� ycia partyjnego trwa�y
jeszcze do pocz�tk�w XX wieku. Monarchistyczna prawica by�a po r. 1870
podzielona na trzy o�entacje: legitymist�w (zwolennik�w powrotu starszej
linii Bourbon�w), orieanist�w (ci pragn�li odda� rz�dy wnukowi Ludwika
Filipa) i bonapartyst�w. Ale starsza linia bourbo�ska wygas�a w 1883 r.,
bonapartyst�w bardzo os�abi�a kl�ska Drugiego Cesarstwa, republika si�
utrwali�a - i prawica musia�a zmienia� swe polityczne oblicze. Nadal po-
zosta�a rozbita. Z pewnym uproszczeniem mo�na powiedzie�, �e dziedzi-
ctwo legitymizmu kontynuowali, od lat 90-tych, tzw. przejednani katolicy:
ulegli inspiracji papie�a Leona XIII i ostro�nie akceptuj�c instytucje re-

publika�skie, pragn�li na nie wp�ywa� w duchu katolicko-spo�ecznym. Tra-
dycje orleanizmu przejmowali �progresi�ci", orientacja liberalna zachwa-
laj�ca umiar i porz�dek, maj�ca pewne wp�ywy w kr�gach wielkiego biz-
nesu, nader oboj�tna w kwestiach spo�ecznych. Obie te formacje mia�y
charakter elitamo-klubowy, nie stanowi�y solidnych partii politycznych,
ale w parlamencie zachowa�y wp�ywy dzi�ki wiernemu elektoratowi. W mia-
r� up�ywu czasu prawica zrozumia�a potrzeb� solidniejszych struktur: po-
305
wsta�a zatem Akcja Liberalna (1902), kt�ra skupi�a g��wnie �przejedna-

nych", oraz Federacja Republika�ska (1903), gdzie skupili si� z kolei �pro-
gresi�ci". Nie sta�y si� one zreszt� partiami masowymi.
Bonaparty�ci po r. 1880 wtopili si� w wi�kszo�ci w ruch prawicy nacjo-

nalistycznej. To ruch antyrepublika�ski i antyparlamentamy, autorytarny,
antyniemiecki i antysemicki, militarystyczny i klerykalny (�sojusz szabli
z kropid�em"). Nie interesowa�y nacjonalist�w sukcesy wyborcze, ch�tnie
obaliliby republik� i demokracj� przy u�yciu przemocy, ale byli na to
zbyt s�abi. Nie omin�a ich francuska choroba rozproszkowania, tyle �e
nie partyjnego. Formu�� organizacyjn� stanowi�y tu ligi (Liga Patriot�w,
Akcja Francuska, Liga Ojczyzny, Liga Antysemicka itd.). Taktyka ligowa
polega�a na agresywnej propagandzie i wyprowadzaniu zwolennik�w na
ulice.
W centrum politycznego spektrum ulokowali si�, bardzo wp�ywowi

u schy�ku XIX w., umiarkowani republikanie: formacja laicka, demonstru-
j�ca przywi�zanie do idei post�pu, wroga wszelakim radykalizmom. W 1901 r.
utworzy�a struktur� partyjn� pod nazw� Sojuszu Republika�sko-Demo-
kratycznego. Jej elektorat by� du�y, partia jednak s�aba.
Na lewicy wreszcie dzia�a�y dwie partie, kt�re ju� si� zbli�a�y do mo-
delu partii masowej. Lewica mieszcza�ska to radyka�owie, wyznawcy de-
mokracji laickiej i umiarkowanie egalitarnej, aposto�owie �solidarno�ci
spo�ecznej": w jej duchu ��dali ustawodawstwa socjalnego (bardzo we
Francji ubogiego) i nawet, w imi� �walki z monopolami", ograniczonej
polityki nacjonalizacji (np. kolei i kompanii ubezpieczeniowych). Lewe
skrzyd�o radyka��w uwa�a�o si� za socjalist�w, co wyra�a nazwa: Partia
Radykalna i Radykalno-socjalistyczna. Ale program partii, ostro krytyku-
j�cy gro�b� �kapitalistycznego feudalizmu", podkre�la� zarazem zdecydo-
wane, cho� �nie bezkrytyczne", przywi�zanie do w�asno�ci indywidualnej.
Partia Radykalna powsta�a w r. 1901: by�a to formacja du�a, lecz pozba-
wiona spoisto�ci (spiera�y si� w niej trzy g��wne �tendencje") i zdecentra-
lizowana. Wielk� cz�� jej energii poch�ania�y sprawy lokalne, liczne (oko�o
tysi�ca) komitety terenowe w wi�kszym stopniu tworzy�y rdze� partii ni�
jej centrala w Pary�u. Wszystko tu by�o niedoprecyzowane i p�ynne: pro-
cedury, zasady przynale�no�ci, nawet nazwy komitet�w lokalnych. Rady-
ka�owie byli mocno osadzeni we Francji ma�ych miast i wsi; w wyborach
306
1906 r. zdobyli 3,2 min. g�os�w na ok. 11 min. uprawnionych. Rz�dzili

krajem w pocz�tkach XX w., nie zdradzaj�c, wbrew swemu programowi,
ochoty do g��bokich przemian politycznych i socjoekonomicznych.
Drug� parti� o wielkim elektoracie sta�a si� partia socjalistycz-

n a. Francuskiego socjalizmu nie omin�o ��elazne prawo rozproszkowa-
nia": w Trzeciej Republice rozmno�y�y si� liczne niedu�e partie i grupy.
Skupieni przy Juliuszu Guesde i zi�ciu Marksa, Pawle Lafargue, marksi�ci
stworzyli w 1882 r. Francusk� Parti� Robotnicz�, licz�c� zaledwie 15-20 ty�.
cz�onk�w. Ostro rewolucyjni blanki�ci (mniej od marksist�w doktrynerscy)
za�o�yli Socjalistyczn� Parti� Rewolucyjn� (1898). Tzw. posybili�ci (Fe-
deracja Pracownik�w Socjalist�w, 1882) chcieli robi� rewolucj� stopnio-
wo i od do�u, opanowuj�c w�adz� w gminach i zarz�dzaj�c nimi w inte-
. resie ludzi pracy. Allemani�ci (Socjalistyczna Partia Robotnicza i Rewolu-
cyjna, 1890) nie ufali patetycznym ideologiom i �bur�uazyjnej" polityce
parlamentarnej: chcieli prowadzi� walk� ekonomiczn�, wspieraj�c si� na
zwi�zkach zawodowych i na masowej akcji strajkowej.
W dziesi�cioleciu 1893-1902 kandydaci socjalistyczni osi�gali coraz

lepsze wyniki wyborcze, od 600 ty�. do prawie 900 ty�. g�os�w. Ale
g�osy owe mia�y niewielk� si��, bo si� rozprasza�y. Druga Mi�dzynaro-
d�wka naciska�a na socjalist�w francuskich, by si� zjednoczyli, co te�
nast�pi�o w r. 1905. Powsta�a zjednoczona partia socjalistyczna, Sekcja
Francuska Mi�dzynarod�wki Robotniczej (SFIO). By�a zr�nicowana wew-
n�trznie, ale ze wszystkich francuskich partii najlepiej (i demokratycznie)
zorganizowana. Za fasad� rewolucyjnej retoryki i zapowiedzi zniszczenia
kapitalizmu kry�a si� dzia�alno�� reformistyczna: edukacja robotnik�w, po-
wi�kszanie sukces�w wyborczych, reformy socjalne, szacunek dla swob�d
politycznych i formu�y republiki parlamentarnej. W r. 1914 SFIO liczy�a
ju� z g�r� 90 ty�. cz�onk�w i zebra�a ponad 1,4 min. g�os�w.
Skrajn� lewic� reprezentowali mocni we Francji anarchi�ci, ale ci, wro-

dzy wszelkiej polityce, nie tworzyli oczywi�cie struktur partyjnych, ufali
�ywio�owej walce �klasy (robotniczej) przeciw klasie (kapitalist�w)", a przez
d�u�szy czas tak�e i akcji terrorystycznej (g��wnie w latach 90-tych). P�-
niej uznali, �e jednymi trwa�ymi strukturami, kt�re mo�na akceptowa�,
s� zwi�zki zawodowe (definitywnie zalegalizowane w r. 1884). To w�a�nie
anarchi�ci i zbli�eni do nich allemani�ci byli animatorami zjednoczenia
307
w 1895 r. zwi�zk�w zawodowych w wielkiej centrali, Powszechnej Kon-

federacji Pracy, CGT. Nic tedy dziwnego, �e we francuskim ruchu syndy-
kalnym silny by� nurt tzw. anarchosyndykalizmu, wrogiego wobec pa�-
stwa i polityki, uznaj�cego zwi�zki zawodowe za fundament przysz�ego
wolnego spo�ecze�stwa. Anarchosyndykalizm uprawia� te� kult akcji re-
wolucyjnych wiod�cych do strajku generalnego, kt�ry mia�by zdezorga-
nizowa� i obali� kapitalistyczne spo�ecze�stwo. Francuski anarchosyndy-
kalizm by� podobny (ale bardziej bojowy) do brytyjskiego rewolucyjnego
syndykalizmu z lat 1910-1914.
Wszystkie partie parlamentarne, od katolickiej Akcji Liberalnej po SFIO,

respektowa�y zasad� republiki demokratycznej i parlamentarnej (cho� prag-
n�y jej reformowania) i mog�y uczestniczy� w nie�atwych i kruchych
koalicjach rz�dowych (cho� udzia� socjalisty Milleranda w rz�dzie mie-
szcza�skiej centrolewicy, 1899-1902, wywo�a� spore oburzenie w ruchu
socjalistycznym). Te orientacje, kt�re republik� demokratyczn� odrzuca�y -
skrajna prawica nacjonalistyczna oraz skrajna lewica anarchistyczna - par-
tii politycznych tak�e nie akceptowa�y i nie tworzy�y. Powi�ksza�y wsze-
lako rozdrobnienie polityczne, tradycyjne dla Francji i wp�ywaj�ce na fun-
kcjonowanie francuskiej demokracji.
VII. Stabilizacja demokratyczna
Spo�eczne zakorzenienie demokratycznej kultury bez w�tpienia stabili-

' �uje demokratyczne systemy polityczne. Jednak, jak o tym �wiadczy przy-
k�ad Trzeciej Republiki, niedostatki kultury obywatelskiej mog� by� prze-
zwyci�one przy d�u�szym i wzgl�dnie poprawnym funkcjonowaniu demo-
kratycznych instytucji. Samo ich ustanowienie niczego jeszcze nie przes�dza:
w wielu krajach pozaeuropejskich i w Europie po r. 1918 tworzono sy-

stemy demokratyczne - i za�amywa�y si� one bardzo szybko. Natomiast
�wielkie demokracje" - ameryka�ska, brytyjska, francuska - ustabilizo-
wa�y si�. I one zreszt� by�y nara�one na zagro�enia (USA w latach wojny
domowej) i za�amania (Francja 1940-44). Wstrz�sy wojenne s� z pewno-
�ci� niebezpieczne dla funkcjonowania demokratycznego systemu.
308
Cz�stszym i wi�kszym zagro�eniem s� konflikty wewn�trzne. Przede

wszystkim klasowe, bo rozdzieraj� one niekiedy g��boko tkank� spo�ecz-
n�. Ale tak�e antagonizmy narodowe, rasowe, plemienne, religijne, ideolo-
giczne, polityczne. Ich rozj�trzenie utrudnia lub wr�cz uniemo�liwia kom-
promisy, nieodzowne dla funkcjonowania demokracji w spo�ecze�stwie
nieuchronnie przecie� pluralistycznym i konfliktowym. Usuni�cie konflik-
t�w by�oby mo�liwe tylko poprzez trwa�e zniszczenie wolno�ci, a - jak
s�usznie pisa� ameryka�ski federalista Madison - takie lekarstwo by�oby
gorsze od choroby.
Poziom konflikt�w klasowych w �wielkich demokracjach" by� w w. XIX

i w pocz�tkach XX w. do�� wysoki (epizodycznie nawet w Stanach Zjed-
noczonych). Nie przekracza� jednak krytycznej czerwonej kreski sygna-
lizuj�cej eksplozj�. Zamo�no�� tych kraj�w i dobra koniunktura drugiej
po�owy XIX w. obni�a�y temperatur� konflikt�w socjalnych. Ponadto, jak
by�a o tym mowa, pa�stwa demokratyczne wzmacnia�y proces �studze-
nia" antagonizm�w przy pomocy ustawodawstwa socjalnego. Fenomen
ochoczego udzia�u pa�stw demokratycznych lub bliskich demokracji (jak
Belgia) w ekspansji kolonialnej (w szczeg�lno�ci w �rozdrapaniu" Afryki
w ostatnim dwudziestoleciu XIX w.) oraz spo�ecznego poparcia dla ko-
lonializmu t�umacz� nie tylko wzgl�dy rywalizacji mocarstw, geostrategia
itd., lecz tak�e racje ekonomiczne i widoki na redukcj� pauperyzmu. �To
dla Wielkiej Brytanii kwestia chleba z mas�em" m�wi� aposto� i organi-
zator brytyjskiej ekspansji w Afryce, Ceci� Rhodes. Gwoli sprawiedliwo�ci
trzeba doda�, �e demokratyzuj�ca si� Wielka Brytania potrafi�a da� status
dominialny, a wi�c niemal pe�n� niepodleg�o��, swym koloniom o silnym
komponencie ludno�ci bia�ej (najpierw, w 1867 r., Kanadzie, p�niej No-
wej Zelandii, Australii, wreszcie Afryce Po�udniowej).
Konflikty narodowe omija�y szcz�liwie Francj�. W Stanach Zjedno-

czonych gigantyczna i wielonarodowa imigracja rodzi�a bardzo liczne na-
pi�cia (mi�dzy �starymi" i �nowymi" Amerykanami, a tak�e w�r�d r�-
nych grup narodowych w masie imigrant�w), ale ameryka�ski ,,tygiel"
(melting-pot) poprzez amerykanizacj� przybysz�w zapobiega� gro�nym kon-
fliktom. W Wielkiej Brytanii kwestia irlandzka, jedyny powa�ny konflikt
narodowy w pa�stwach Europy Zachodniej drugiej po�owy XIX w., oce-
niana by�a jako �choroba nieuleczalna, ale nie �miertelna". Istotnie, w du�o
309
mniejszej skali choroba owa trwa�a do ko�ca XX w., lecz nie okaza�a
si� zab�jcza dla brytyjskiej demokracji.
Konflikt rasowy spowodowa� najwi�ksz� katastrof� narodow� w dzie-

jach USA i zagrozi� ameryka�skiej demokracji. Zwyci�stwo P�nocy bar-
dzo go ostudzi�o, cho� nie zdj�o z porz�dku dnia.
Unikn�li natomiast Amerykanie konflikt�w religijnych, co by�o zas�ug�

tolerancji religijnej i �cis�ej separacji Ko�cio��w od pa�stwa. Brytyjczycy
zlikwidowali dyskryminacj� obywateli wyzna� katolickiego i moj�eszo-
wego (nastroje �antypapistowskie" zreszt� nie wygas�y); wzrost protestan-,
tyzmu nieanglika�skiego os�abi� rol� Ko�cio�a pa�stwowego, kt�ry w 1851 r.
skupia� ju� tylko troch� ponad 50% praktykuj�cych; wreszcie post�p obo-
j�tno�ci religijnej (w po�owie XIX w. co najmniej 40% populacji nie prak-
tykowa�o) obni�a� poziom religijnych napi��. Gwa�towny konflikt religij-
ny dotkn�� natomiast Francj� na prze�omie XIX i XX w.: spowodowa�y
go zwi�zki kleru z antyrepublika�sk� prawic� nacjonalistyczn� i brutal-
no�� antyko�cielnych reakcji rz�du. Rozdzia� Ko�cio�a od pa�stwa mia�
roz�adowa� napi�cia, tak si� jednak nie sta�o. By�y to konflikty ostre, ale
nie ponad miar� wytrzyma�o�ci francuskich instytucji demokratycznych.
To samo mo�na powiedzie� o brytyjskim konflikcie wok� praw wy-

borczych kobiet. Agresywno�� sufra�ystek nie grozi�a rewolucj�, a choro-
ba, zgo�a nie �miertelna, okaza�a si� rych�o uleczalna.
Zale�no�� mi�dzy szansami stabilno�ci demokratycznej a �studzeniem"

temperatury konflikt�w nadaje g��boki sens przyjmowanym dzi� szeroko
pogl�dom, i� demokracja to rz�dy wi�kszo�ci temperowane respektowa-
niem praw mniejszo�ci. Zwyk�ym bowiem podk�adem ostrych konflikt�w
jest dyskryminacja grup mniejszych lub s�abszych (kobiety nie s� nume-
ryczn� nmiejszo�ci�, lecz przez d�ugi czas by�y dyskryminowane, bo ma�y
dynamizm w obronie ich praw czyni� z nich grup� s�absz�). Trwa�a i bru-
talna dyskryminacja mniejszo�ci jest konfliktogenna, a wi�c niebezpieczna
dla demokracji. Przekona�y si� o tym bole�nie r�ne systemy demokraty-
czne w skonfliktowanych spo�ecze�stwach XX wieku.
Rozdzia� trzynasty
Pa�stwo postabsolutne
By�a ju� mowa o dwoistym, starym i nowym obliczu klasycznego

absolutyzmu. W XIX wieku, mniej wi�cej od po�owy stulecia,
formowa�o si� na wschodzie Europy pa�stwo, kt�re mo�na okre�li�
jako postabsolutne. Ujawnia ono jeszcze mocniej takie podw�jne cechy
charakteru: lepiej lub gorzej ��czy elementy absolutyzmu i nowo�ytnego,
mieszcza�skiego konstytucjonalizmu. Najwcze�niej wesz�y na t� drog� Prusy;
Rosja zostawa�a w tyle, cho� na samym pocz�tku XIX w. wydawa�o si�,

�e b�dzie innym absolutyzmem wskazywa�a drog� reform. Cytowali�my
ju� pogl�d Tocqueville'a, wedle kt�rego dla monarch�w absolutnych re-
wolucja francuska by�a i kl�sk�, i mistrzyni�. Mo�na by�o s�dzi�, �e inte-
ligentny car Aleksander I oka�e si� poj�tnym uczniem tej nauczycielki.
W latach 1801-1803 nad reformami w Rosji pracowa� tzw. tajny ko-

mitet (m.in. z udzia�em ks. Adama Czartoryskiego): uda�o mu si� zlik-
widowa� anachroniczne kolegia stworzone przez Piotra I i ustanowi� w ich
miejsce osiem urz�d�w ministerialnych, jednoosobowych (ale bez gabine-
tu ministr�w, car pracowa� z ministrami troch� osobno, troch� poprzez
komitet rz�dowy). Innym osi�gni�ciem by�a skromna reforma o�wiatowa,
z kt�rej najwi�cej skorzysta�y uniwersytety, m.in. dzia�aj�cy od 1803 r.
znakomity uniwersytet wile�ski.
Po pokoju tyl�yckim car Aleksander I deklarowa� ch�� przeprowadze-

nia w Rosji,,reform konstytucyjnych". W niewielkiej cz�ci urzeczywis-
tni�o si� to w postaci konstytucji Wielkiego Ksi�stwa Finlandii (1809)
i Kr�lestwa Polskiego (1815). Na polecenie cara wybitny polityk Micha�
Speranski przygotowa� w 1809 r. obszerny projekt reform pa�stwowych
311
w Rosji. Obok powo�anego ju� w 1802 r. Senatu jako s�du najwy�szego

dzia�a� mia�y Rada Pa�stwa (dla opiniowania, ale i tworzenia projekt�w
ustaw) i Duma Pa�stwowa debatuj�ca nad ustawami i uchwalaj�ca je. Car
zachowa�by zreszt� i monopol inicjatywy ustawodawczej, i prawo sankcji.
Duma pochodzi�aby z cenzusowych wybor�w szlachty i mieszczan; w gu-
berniach, powiatach i gminach powsta� mia�y samorz�dowe dumy lokalne.
Z tego wszystkiego jedynie Rada Pa�stwa doczeka�a si� realizacji. W dru-
giej po�owie panowania Aleksandra I, a zw�aszcza pod rz�dami Miko�aja I
(od 1825 r.) Rosja zakrzep�a w brutalnym i t�pym despotyzmie.
To samo mo�na powiedzie� o Aust�i rz�dzonej despotycznie przez

bystrego, lecz bardzo reakcyjnego ministra (od 1821 r. kanclerza) Klemen-
sa Mettemicha. Jego rola wzros�a szczeg�lnie po r. 1835, gdy nieudolnego
cesarza Franciszka I zast�pi� jego syn Ferdynand I, upo�ledzony umys�o-
wo. Mettemich nie chcia� �adnych zmian ustrojowych - je�li nie liczy�
wzmacniania biurokracji i policji w imi� bezwzgl�dnego zwalczania libe-
ralizmu i aspiracji narodowych (monarchia habsburska by�a przecie� zlep-
kiem wielu narodowo�ci). Wyczerpana wojnami Austria po r. 1815 zmniej-
szy�a sw� armi�; tym bardziej potrzebowa�a silnych struktur administra-
cyjno-policyjnych.
Najdalej na drodze reform posun�y si� Prusy, ale te� otrzyma�y w okresie
napoleo�skim szczeg�lnie bolesn� nauczk�: katastrofa militarna w wojnie
z Francj� (1806-1807) ujawni�a piln� potrzeb� zmian. Dokonali ich po
r. 1807 dwaj ministrowie, Stein i Hardenberg, a tak�e gen. Schamhorst
(tw�rca reformy wojskowej, kt�ra polega�a na wprowadzeniu powszechnej
3-letniej s�u�by wojskowej i tworzeniu g��bokich rezerw). W sferze ustro-
ju pa�stwowego zapowiadano nawet konstytucj� i �reprezentacj� narodo-
w�", ale kr�l Fryderyk Wilhelm III ostatecznie nie zdecydowa� si� na
tak� �mia�o��.
I tak jednak zrobiono niema�o. Zlikwidowano anachroniczne urz�dy

kolegialne. Na g�rze powsta�o pi�� ministerstw jednoosobowych, jedno-
osobowe by�y te� w�adze lokalne w prowincjach (nadprezydenci), rejen-
cjach (prezydenci) i powiatach (landraci). Oddzielono s�dy od administra-
cji (ale mimo zniesienia w r. 1807 podda�stwa osobistego ch�op�w, na
wsi pozosta�a w�adza s�dowa i administracyjno-policyjna pan�w ziemi).
312
Wprowadzono dobrze pomy�lany samorz�d miejski, uwa�nie zreszt� kon-

trolowany przez w�adze pa�stwowe.
Nieco p�niej, w 1823 r., powsta�y quasi-samorz�dowe Stany prowin-

cjonalne o nik�ych kompetencjach. W latach 40-tych nowy kr�l Fryderyk
Wilhelm IV, uchodz�cy (bardzo na wyrost) za libera�a, umy�li� sobie stwo-
rzy� atrap� parlamentu z delegat�w owych Stan�w prowincjonalnych. Ze-
brany w 1847 r. taki ,,zjednoczony Landtag" nie mia� istotnych upraw-
nie�, ale ostro domaga� si� reform. Co� si� bowiem zmieni�o w Prusach
od 1806 roku: samorz�d kszta�towa� �wiadomo�� mieszcza�sk�, na wsi
powoli i stopniowo zmierzano ku uw�aszczeniu ch�op�w, s�dy potrafi�y
przeciwstawia� si� naciskom administracji, a nawet samego kr�la, rzecz
za Fryderyka II nie do pomy�lenia.
Na drugim kra�cu Europy bastionem despotyzmu by�a Hiszpania. Ko-

lejne cztery rewolucje (1808,1820,1834,1854) usi�owa�y w d�ugich i krwa-
wych konwulsjach utrwali� reformy liberalne; po kilku latach wraca� jed-
nak absolutyzm hiszpa�skich Bourbon�w, t�py i reakcyjny. Kl�sk� ponio-
s�y te� liberalne rewolucje w�oskie: w Neapolu (1820), Piemoncie (1821),
Romanii (1831). Rewolucje pierwszej po�owy XIX w. zwyci�a�y, je�li
uzyskiwa�y pomoc militarn� mocarstw, jak rewolucja grecka z lat 20-tych,
lub je�li wybucha�y w krajach nie znaj�cych ju� absolutyzmu (1830: Fran-
cja i Belgia).
Dla despotycznych re�im�w Europy wschodniej skuteczn� nauczk� sta-

�a si� dopiero rewolucja europejska lat 1848^-9 (dla Rosji tak�e kl�ska
w wojnie krymskiej, 1854-56). Od tego czasu zacz�o si� kszta�towa�
pa�stwo postabsolutne. Widomym tego znakiem sta�o si� oktrojowanie
konstytucji: w Prusach w r. 1850, w monarchii habsburskiej w r. 1867
(ale eksperymenty konstytucyjne zacz�y si� tu du�o wcze�niej - patent
marcowy z r. 1849, dyplom pa�dziernikowy z r. 1860, patent lutowy w ro-
ku 1861). Rosja mia�a otrzyma� ustaw� zasadnicz� od cara Aleksandra II,
ale gdy zacz�to wst�pne przygotowania, car zgin�� w zamachu (1881).
Ostatecznie konstytucj� dla Rosji oktrojowa� dopiero w r. 1906 Miko�aj II;
jednak�e g��bokie reformy ustrojowe Aleksandra II (z lat 1861-1874) na-

da�y Rosji charakter, by tak rzec, niewyko�czonej monarchii postabso-
lutnej.
313
Teoretycznie w monarchii takiej obowi�zywa�a nadal zasada pe�nej

(absolutnej, samow�adnej) w�adzy monarchy -cesarza,
cara, kr�la. Monarcha zmienia� tylko - dobrowolnie, aktem najwy�szej
swej �aski -spos�b wykonywania tej w�adzy. Ta idea sk�ania�a
do unikania nazwy �konstytucja", poniewa� s�dzono, i� sugeruje ona kon-
stytuowanie zupe�nie nowego ustroju. Rz�dy wola�y u�ywa� okre�le� elip-
tycznych: patent, dyplom, ustawa pa�stwowa, ustawa zasadnicza. Jako
akty szczeg�lnej �aski owe konstytucje mog�y by� poddanym odebrane,
zgodnie z zasad� pe�ni monarszej w�adzy. W rzeczywisto�ci jednak by�y
one wymuszane przez uk�ad si� spo�ecznych i g��boko zmienia�y insty-
tucje polityczne, a opinia traktowa�a te zmiany jako nieodwracalne. Oczy-
wi�cie lojalne przestrzeganie przepis�w konstytucyjnych w praktyce dzia-
�ania w�adz rz�dowych - to ju� inna kwestia.
Wspomniana zmiana instytucji dotyczy�a przede wszystkim pojawienia

si� parlament�w i istotnej transformacji procesu ustawodawczego. Wa�ne
jednak by�y tak�e zmiany w sferze s�downictwa, a wreszcie przekszta�-
cenia w dziedzinie zarz�du lokalnego: rozbudowa organ�w samorz�do-
wych (w Austrii tak�e autonomia kraj�w koronnych). Aby jeszcze bardziej
zbli�y� nowy wizerunek ustroju do konstytucjonalizmu zachodniego, za-
cz�to nawet wpisywa� do ,,ustaw zasadniczych" podstawowe prawa i wol-
no�ci obywatelskie.
/. Parlamenty i monarcha
Najwa�niejsz� innowacj� by�o przyj�cie zasady, �e monarcha stanowi

prawa przy wsp�udziale parlament-u. Bez zgody monarchy
ustawa nie mo�e doj�� do skutku, ale i zgoda parlamentu jest odt�d nie-
zb�dna. Oznacza�o to w istocie koniec absolutyzmu monarszego, jakkol-
wiek ratowano pozory uznaniem, i� �wsp�udzia�" parlamentu dotyczy
tylko tre�ci ustawy, ale jej moc wi��ca wynika z monarszej
woli: cesarz (kr�l) wyra�a t� wol�, daj�c sankcj� uchwalonej ustawie.
Mo�na te� by�o w spos�b zaw�aj�cy interpretowa� samo poj�cie ustawy
(np. uznaj�c, �e monarcha z nikim nie dzieli si� w�adz� rz�dow�, przyzna-
wano mu monopol stanowienia norm, kt�re okre�la�y struktury i dzia�anie
aparatu rz�dowego).
314
Z uznania, �e tylko monarcha sprawuje w�adz� rz�dzenia, wy-

nika�a te� zasada, i� parlamenty nie mog� mie� wp�ywu na obsad� sta-
nowisk ministerialnych i na polityk� rz�du. Car rosyjski i kr�lowie pruscy
nie zamierzali w tej mierze i�� na �adne kompromisy: nominacje minis-
tr�w, kontrola nad nimi, ich odwo�ywanie wreszcie - to wy��czna domena
monarchy. Inaczej w liberalniejszej Austrii: tendencja do tworzenia rz�-
d�w parlamentarnych by�a tu wyra�na, napotka�a jednak przeszkody trudne
do przezwyci�enia w postaci rozproszkowania narodowego izby posel-
skiej. R�ne narodowo�ci Austrii (Niemcy, Czesi, Polacy z Galicji, Ukrai�cy,
W�osi z Triestu, Rumuni) tworzy�y w parlamencie wiede�skim odr�bne ko�a
poselskie. Ze zr�nicowaniem narodowym krzy�owa�y si� podzia�y poli-
tyczne na libera��w, konserwatyst�w, demokrat�w, nacjonalist�w; nawet
socjali�ci, na przek�r has�om mi�dzynarodowej solidarno�ci robotnik�w,
podzielili si� rych�o wedle kryteri�w narodowych. Takie rozdrobnienie
izby poselskiej zablokowa�o szans� rz�d�w parlamentarnych w Austrii.
Zupe�nie inna by�a sytuacja sejmu w�gierskiego w Budzie, nader jednoli-
tego socjalnie i narodowo, zdominowanego przez madziarsk� szlacht�.
W w�gierskiej cz�ci monarchii habsburskiej nar�d panuj�cy, W�grzy, to
ledwie 40% ca�ej populacji; hegemonia madziarska nad maj�cymi razem
wi�kszo�� narodowymi mniejszo�ciami (S�owakami, Chorwatami, Rumu-
nami w Siedmiogrodzie, Serbami) by�a brutalna. Oczywi�cie sk�ania�o to
do manipulowania wyborami do parlamentu, tak by osi�gn�� jego ma-
dziarski sk�ad, i do uprawiania polityki harmonii mi�dzy parlamentem
i rz�dem. Tote� rz�dy kr�lestwa W�gier mia�y z regu�y charakter parla-
mentarny. Por�wnanie liberalniejszej Austrii i autorytarnych W�gier poka-
zuje, �e istnienie rz�d�w parlamentarnych wcale nie musi oznacza� wi�kszej
liberalno�ci systemu.
Monarchowie pa�stw postabsolutnych mieli spory wp�yw na sk�ad i z b

wy�szych parlament�w. Same nazwy tych izb sygnalizuj� ich konser-
watywny, postfeudalny charakter: Izba Pan�w w Prusach i Austrii, Izba
Magnat�w na W�grzech; tylko w Rosji przyj�to neutraln� nazw� Rady
Pa�stwa. Wsz�dzie monarchowie mieli prawo mianowania cz�onk�w izby
wy�szej (w Rosji nawet po�owy sk�adu). Poza tym do izb tych wchodzili
przedstawiciele wielkich rod�w arystokratycznych, czasem wiryli�ci i cz�on-
kowie rodziny panuj�cej. Rosyjska Rada Pa�stwa odchodzi�a od tego wzorca.
315
Jej cz�onkowie nie pochodz�cy z carskiej nominacji byli wybierani na 9

lat przez prawos�awny kler, delegat�w samorz�d�w ziemskich, korporacje
szlacheckie, przemys�owo-handlowe i naukowe (Akademia Nauk, uniwer-
sytety).
Izby ni�sze (z nazw� izb poselskich, w Rosji - Dumy Pa�stwo-

wej) pochodzi�y z wybor�w, bardzo skomplikowanych (rekordy zawi�o�ci
bi�a ordynacja w�gierska). Wsz�dzie dbano o to, by uprzywilejowa� elit�
zamo�no�ci, nie tylko poprzez cenzus maj�tkowy, ale tak�e przez ra��ce
zr�nicowanie liczby wyborc�w, na jak� przypada� jeden mandat poselski.
W Prusach podzielono w tym celu �cia�o wyborcze" spe�niaj�ce warunki
cenzusu na trzy klasy, wedle wysoko�ci p�aconych podatk�w. Najzamo�-
niejsi byli oczywi�cie najmniej liczni, ale ka�da klasa wybiera�a t� sam�
liczb� elektor�w, kt�rzy z kolei wybierali pos��w. W innych krajach przy-
j�to tzw. system kurialny wsparty na kryteriach �neostanowych". Dzielono
zatem �cia�o wyborcze" na kurie, np. wielkiej w�asno�ci ziemskiej, prze-
mys�owo-handlow�, ch�opsk�, robotnicz�. W ka�dej z nich obowi�zywa�y
cenzusy maj�tkowe, najwa�niejsze jednak by�y gorsz�ce rozpi�to�ci w �sile
g�os�w" poszczeg�lnych kurii. Dominowa�o g�osowanie po�rednie. W Au-
strii w pierwszych latach ustroju konstytucyjnego pos��w do parlamentu
wiede�skiego wybiera�y sejmy krajowe (wybierane tak�e w g�osowaniu
kurialnym), w Rosji kurie ludowe uczestniczy�y w g�osowaniu trzy- i czte-
rostopniowym. W Rosji tak�e, ale przede wszystkim na W�grzech system
wyborczy blokowa� lub bardzo utrudnia� drog� do parlamentu mniejszo-
�ciom narodowym. Rosjanie odebrali prawa wyborcze narodom azjatyc-
kim imperium, bardzo zredukowali reprezentacj� parlamentarn� Polak�w
i narod�w kaukaskich. W�grzy, niezale�nie od dyskryminacji mniejszo�ci
narodowych, uprawiali manipulacje wyborcze (m.in. dzi�ki g�osowaniu
jawnemu), a nawet cyniczne fa�szerstwa.
Parlamenty pa�stw postabsolutnych bardzo odleg�e wi�c by�y od stan-

dard�w demokratycznych. Najbardziej zbli�y�a si� do nich izba poselska
Austrii. Najpierw zlikwidowano wybory po�rednie pos��w (przez sejmy
krajowe), potem obok czterech kurii cenzusowych i �neostanowych" wpro-
wadzono pi�t� kuri� g�osowania powszechnego (1896). Ta reforma (prze-
forsowa� j� Polak, premier rz�du austriackiego, nr. Badeni) nadgryz�a przy-
wileje wyborcze klas �wy�szych" i m.in. wprowadzi�a do izby poselskiej
316
socjalist�w. Wreszcie w r. 1907 zniesiono system kurialny: pos��w wybie-

rano odt�d w g�osowaniu powszechnym, r�wnym, bezpo�red-
nim i tajnym.
We wszystkich monarchiach postabsolutnych powstanie parlament�w -
mimo znacznych ogranicze� ich kompetencji i u�omno�ci prawa wybor-
czego - by�o pot�nym impulsem dla o�ywienia i wzbogacenia aktywno-
�ci obywatelskiej i politycznej kultury. Umo�liwi�o legalne dzia�anie i two-
rzenie nowoczesnych struktur partii politycznych (najwi�cej utrudnie� w tej
sferze pozosta�o w Rosji). Parlamentaryzm stwarza� szans� politycznej opo-
zycji, uczy� polityki �rodowiska dot�d ca�kowicie zmarginalizowane. Iry-
towa�o to monarch�w, ministr�w i powi�zane z rz�dami si�y konserwa-
tywne (biurokracj�, korpus oficerski, arystokracj�). Nic tedy dziwnego,
�e przypadki obchodzenia czy naruszania konstytucji dotyczy�y g��wnie
uprawnie� parlamentu i jego relacji z w�adz� rz�dow�.
//. W�adza rz�dowa i samorz�d
W�adza rz�dowa pozosta�a m o n o p o l i c z n � domen� monar-

ch�w i ich agent�w. Pojmowano j� szeroko. Nie jest to tylko, jak w sys-
temach demokratycznych, wykonywanie ustaw. Tak jak w klasycznym
absolutyzmie, monarcha jest filarem ca�ego �adu spo�ecznego, to on od-
dziela kraj od chaosu. Jako stra�nik porz�dku i bezpiecze�stwa nie tylko
zajmuje si� �policj� wewn�trzn�" (w bardzo szerokim rozumieniu terminu
�policja"), lecz tak�e steruje polityk� zagraniczn� i obron� narodow�. ��-
czy si� z tym oczywi�cie monopol na stosowanie przymusu: tylko organy
rz�dowe dysponuj� tym instrumentem.
System postabsolutny oddziela� s�dy od administracji

i uznawa� niezawis�o�� s�dziego. Ale dotyczy�a ona tylko sfe-
ry orzekania. Pod wzgl�dem organizacyjnym (awanse, przeniesienia s�u�-
bowe itd.) s�dziowie pozostawali pod kuratel� rz�dow�, co u�atwia�o na-
ciski administracyjne na nich. Nie by�a to wszak�e cecha wyr�niaj�ca
re�im�w wschodnioeuropejskich: demokratyczna Trzecia Republika ma
na sumieniu nagminne upokarzanie �trzeciej w�adzy" presjami adminis-
tracyjnymi, protekcjonizmem i nepotyzmem. Co si� tyczy niezawis�o�ci
317
w orzekaniu, s�dy pruskie okazywa�y charakter ju� w okresie przedkonsty-

tucyjnym. Ale i w Rosji, gdzie wymiar sprawiedliwo�ci by� nieprawdo-
podobnie zabagniony (zale�ny od w�adz rz�dowych, skorumpowany, nie-
sprawiedliwy i okrutny), reforma s�dowa Aleksandra II (1864) gruntownie
zmieni�a sytuacj�. Powsta� zupe�nie nowoczesny system z niezawis�o�ci�
s�dziowsk�, zasad� r�wno�ci stron, �aw� przysi�g�ych w wa�niejszych spra-
wach karnych, wybieralnymi s�dziami pokoju dla spraw drobniejszej wagi.
Rz�dowe naciski i szykany nie znik�y, ale rosyjscy s�dziowie w spos�b
godny podziwu potrafili broni� niezawis�o�ci orzekania, adwokaci okazy-
wali wielk� odwag�. Sk�ania�o to zreszt� w�adze do przekazywania spraw
politycznych jurysdykcji r�nych s�d�w specjalnych.
W pa�stwach postabsolutnych s�dy orzeka�y nadal w imieniu �Najja�-

niejszego Pana"; monarcha mia� du�y wp�yw na bieg wymiaru sprawie-
dliwo�ci poprzez prawo �aski, prawo og�aszania amnestii, prawo umarza-
nia tocz�cych si� dochodze�. Jednak�e dla nawyk�ej do samowoli w�adzy
mo�liwo�� zaostrzania represji bywa bardziej atrakcyjna od prawa jej �a-
godzenia, a mo�liwo�� owa zosta�a teraz wyra�nie zredukowana.
Ostatecznie w monarchii postabsolutnej o �adnym podziale w�adz nie

mo�na m�wi�. Gromkie formu�y o �pe�ni w�adzy monarchy" s� ju� tylko
fasad�, niemniej jest on obecny we wszystkich sferach w�adzy pa�stwo-
wej. Wsp�decydowa� (wraz z parlamentem) o ustawodawstwie, a spor�
cz�� prawodawstwa zaw�aszcza� nadal dla siebie. Monopolizowa� szero-
ko poj�t� w�adz� rz�dzenia. Wymierza� sprawiedliwo�� poprzez �swoje"
(cho� niezawis�e) s�dy - i zn�w cz�� tej sfery zaw�aszcza� dla siebie.
Niezwykle wa�nym elementem ustroju monarchii postabsolutnych sta�

si� wreszcie samorz�d. Zniesienie podda�stwa osobistego ch�op�w
w Austrii i Rosji zniweczy�o tradycyjn� i dla pa�stwa bardzo wygodn�
zasad� administracyjno-s�dowej w�adzy pana ziemi nad ch�opami. Wype�-
nienie tej luki przez aparat biurokratyczny by�oby niezwykle trudne i kosz-
towne; samorz�d gminy to rozwi�zanie dogodniejsze. Dalej, by�a ju� mowa
o tym, �e kapitalistyczna cywilizacja przemys�owa (kt�ra w Europie wschod-
niej rozwija�a si� szybko po zniesieniu podda�stwa i pa�szczyzny) stwa-
rza�a nacisk na zwi�kszanie zada� pa�stwa w sferach gospodarki, opieki
spo�ecznej, edukacji. Pa�stwa takie jak Rosja i Austro-W�gry, borykaj�ce
si� wci�� z kryzysami finansowymi i nie najsprawniej zorganizowane,
318
odczuwa�y siln� pokus�, by cz�� tych zada� przerzuci� na barki samorz�-

d�w. By�y to wreszcie pa�stwa bardzo rozleg�e i wewn�trznie zr�nico-
wane. Do �wiadomo�ci elit w�adzy dociera�a my�l, �e rz�dzenie b�dzie
skuteczniejsze, je�li wiedza o specyficznych cechach i potrzebach r�nych
i odleg�ych region�w nie b�dzie si� wspiera� jedynie na raportach biuro-
kracji, przekupnej i lubi�cej upi�ksza� rzeczywisto��. Samorz�dy stwarza-
�y szans� pe�niejszej i rzetelniejszej informacji.
Jednak�e postabsolutne rz�dy nie zamierza�y dopu�cici� do upolitycz-

nienia dzia�alno�ci samorz�d�w, kt�re mog�y by� wygodn� platform� opo-
zycji. Nie chcia�y te� traci� monopolu na rz�dzenie. Tote� ordynacje wy-
borcze do samorz�du, z g�osowaniem cenzusowym i ku�alnym, dawa�y
najwi�cej szans ludziom zamo�niejszym i dobrze my�l�cym, a nie �klasom
niebezpiecznym", osobliwie robotnikom. W�adze rz�dowe zachowa�y pra-
wo �cis�ego nadzorowania organ�w samorz�dowych. Samorz�dy nie mia�y
samoistnego prawa do stosowania przymusu: mog�y si� do niego ucieka�
tylko poprzez organy rz�dowe lub tylko w takim zakresie swego dzia�ania,
kt�ry by� traktowany niejako ich �w�asny", lecz jako �poruczony" im przez
w�adz� rz�dow�.
Najciekawszym fenomenem by� bez w�tpienia samorz�d w Rosji. Po-

wo�ywano go �na raty", najwcze�niej (1861) na szczeblu gmin wiejskich
i gromad (gromada, wolost', ��czy�a kilka s�siednich gmin). W drugiej
kolejno�ci (1864) stworzono samorz�d w guberniach i powiatach, najp�-
niej za� (1870) w miastach. Na wsi zgromadzenia gminne i gromadzkie
nie mia�y istotnych uprawnie� poza wyborem so�tys�w i w�jt�w, ni�szych
funkcjonariuszy i s�d�w gromadzkich. Organy samorz�dowe, pod �cis��
kontrol� biurokracji powiatowej, wykonywa�y na wsi podstawowe funkcje
administracyjno-s�dowe.
Rozleg�e zadania otrzyma� samorz�d ziemski, tj. gubemialny i powiatowy.

Cenzusowe i kurialne g�osowanie wy�ania�o radnych zgromadze� (ziemstw)
gubemialnych i powiatowych; ziemstwa z kolei wybiera�y swe organy
wykonawcze, urz�dy ziemskie. W�adze rz�dowe sprawowa�y kuratel� i nad
samorz�dem ziemskim; m�g� on egzekwowa� swe decyzje si�� tylko po-
przez organy rz�dowe.
Wreszcie w miastach w cenzusowym g�osowaniu powo�ywano rady
(dumy) miejskie, kt�re wybiera�y zarz�dy miasta. Przy wyborach radnych
319
do dum przyj�to pruski system podzia�u wyborc�w na trzy klasy wedle

wysoko�ci p�aconych podatk�w: klasy pod wzgl�dem liczby wyborc�w
ra��co nier�wne, ale ka�da wybiera�a t� sam� liczb� radnych. Kontrola
w�adz rz�dowych (gubernator�w) nad samorz�dem miejskim by�a jeszcze
bardziej w�cibska ni� nad ziemstwami.
W organach samorz�d�w miejskich i ziemskich przewa�ali ludzie z klas

zamo�nych (ale w ziemstwach powiatowych znaczny by� udzia� bogat-
szych ch�op�w, r�wny wp�ywom ziemia�stwa). Wszelako dzia�acze ziemstw,
dum miejskich i ich organ�w wykonawczych na og� powa�nie i sumien-
nie traktowali swe spo�eczne obowi�zki (radnym za ich prac� nie p�acono).
Wybornie ilustruj� to postawy i dzia�ania bohater�w Anny Kareniny Lwa
To�stoja. Dzi�ki samorz�dom zacofana i apatyczna Rosja postmiko�ajewska
mog�a wcale nie�le stawi� czo�o wyzwaniom kapitalistycznej moderni-
zacji. Utrzymuj�c si� z lokalnych podatk�w, samorz�dy mog�y zadba�
o gospodark�, opiek� spo�eczn� i zdrowie, o�wiat�, infrastruktur� komuni-
kacyjn�... Rosja, dramatycznie zap�niona pod wzgl�dem kontroli prze-
mys�u i handlu, porz�dku sanitarnego, stanu dr�g, ubezpiecze� gospo-
darczych, liczby szk�, szpitali, przytu�k�w itd., zrobi�a dzi�ki samorz�-
dom wielkie post�py we wszystkich tych dziedzinach. Umiarkowany liberalizm
�wiat�ego ziemia�stwa i bur�uazji inspirowa� si� w�a�nie filozofi� post�pu:
spokojnego, cierpliwego, otwartego.
Mniejsz� cierpliwo�� okazywa�a spora armia zatrudnianej przez samo-

rz�dy inteligencji: nauczycieli, lekarzy, in�ynier�w, urz�dnik�w, agrono-
m�w... Byli oni mniej zale�ni od w�adzy w por�wnaniu z inteligencj�
w s�u�bie pa�stwowej, swobodniej wtopieni w tkank� spo�eczn� �Rosji
g��bokiej", tote� nastroje ich by�y bardzie] opozycyjne ni� radnych
ziemstw i dum miejskich, przekonania za� nie tylko liberalne, ale cz�sto
co najmniej demokratyczne. Hamowa�o to spraw� rozci�gni�cia systemu
samorz�dowego na te regiony, w kt�rych carat - z ostro�no�ci politycznej
- ich nie uruchomi� (m.in. na Ukrainie prawobrze�nej i Bia�orusi, w kra-
jach ba�tyckich, kaukaskich i zakaukaskich, w Kongres�wce). Znano tam
jednak samorz�d wiejski: jego obraz w Kr�lestwie Polskim, opisany przez
Sienkiewicza w Szkicach w�glem, jest, w �wietle bada� �r�d�owych, nad-
miernie pesymistyczny.
320
Nie da si� jednoznacznie oceni� stanu samorz�dno�ci w monarchii au-

stro-w�gierskiej. Bi�a ona Rosj� wprowadzeniem (ale tylko w Austrii) sze-
rokiej autonomii wszystkich kraj�w koronnych, co pozwala�o m.in.
wyj�� naprzeciw rosn�cym aspiracjom narodowym Polak�w z Galicji, Cze-
ch�w, W�och�w z Triestu itd. W Rosji, jak o tym by�a ju� mowa, u schy�ku
XVIII w. zniszczono autonomiczne instytucje Inflant, Estonii i Karelii;
nie przetrwa�a d�ugo autonomia Kr�lestwa Kongresowego; utrzyma�a si�

jedynie ustanowiona w 1809 r. autonomia Wielkiego Ksi�stwa Finlandii,
ale i ona zosta�a gwa�townie �cie�niona w ko�cu XIX w. (pogarsza�a si�
sytuacja mi�dzynarodowa, a Finom przypisywano sympatie proniemiec-
kie). Autonomi� przywr�ci�a Finlandii rewolucja 1905 roku.
W w�gierskiej cz�ci monarchii habsburskiej tylko Chorwacja otrzy-

ma�a autonomi� - bardzo chud� i nie w pe�ni szanowan�. W Austrii au-
tonomicznym statusem konstytucja obdarzy�a wszystkie 17 kraj�w koron-
nych. Jako wy�sza forma samorz�du autonomia obejmowa�a nie tylko
udzia� w zarz�dzie lokalnym, lecz i stanowienie lokalnych ustaw.
Powsta�y tedy sejmy krajowe (z wybor�w kurialnych) i ich organy wyko-
nawcze, wydzia�y krajowe. Konstytucyjne uprawnienia tych organ�w au-
tonomicznych by�y nader skromne, w dodatku podzia� kompetencji mi�dzy
nimi a administracj� rz�dow� (z namiestnikiem na czele) nie by� ani kla-
rowny, ani dla organ�w autonomicznych korzystny. Dobra reputacja, kt�r�
owa autonomia pozostawi�a w Krakowie czy w Pradze, wynika�a z faktu,
�e rozszerza�y j� w praktyce kompromisy mi�dzy Wiedniem a Polakami
i Czechami. Ugoda z galicyjskimi Polakami by�a du�o �atwiejsza i pozwo-
li�a na szerok� polonizacj� nie tylko szkolnictwa i kultury, lecz tak�e ad-
ministracji i s�downictwa. Sytuacja Czech�w by�a gorsza ze wzgl�du na
siln� pozycj� ludno�ci niemieckiej w Czechach i na Morawach. Antagonizm
czesko-niemiecki by� g��boki, wyra�a� si� w ostrej walce o stanowiska,
o rol� j�zyka czeskiego w �yciu publicznym itd. Ust�pstwa Wiednia Czesi
wydzierali po kawa�ku. Tak�e w Galicji nie znik�y antagonizmy narodowe
mi�dzy Polakami i Ukrai�cami; istnia�a wszak�e perspektywa ich z�ago-
dzenia w drodze kompromisu.
Samorz�d lokalny w austriackich krajach koronnych powsta�

w miastach, gminach i - tylko w niewielkiej cz�ci monarchii - w powia-
tach. Samorz�d miejski i gminny wsparto na podziale zada�: wi�ksza ich
321
cz�� to zadania �w�asne" (gospodarka i kultura), mniejsza - zadania �poruczo-

ne" przez administracj� rz�dow� i te mia�y ju� zabarwienie polityczne.
W pierwszej sferze organy samorz�dowe odpowiada�y za naruszenia pra-
wa, w drugiej podlega�y nader �cis�emu nadzorowi administracji rz�dowej.
W praktyce dawa�o to liczne okazje do spor�w kompetencyjnych i ostrych
konflikt�w; austriacki samorz�d nie mia� tedy dobrej reputacji.
Sprawnie natomiast dzia�a� samorz�d pruski, ale konstrukcj�

mia� wielce osobliw�. Tylko powo�any w okresie przedkonstytucyjnym
(1808) samorz�d miejski dawa� organom wybieralnym (radom miejskim
z wyboru ludno�ci, magistratom z wyboru rad) rozleg�e kompetencje ad-
ministracyjne, z wy��czeniem spraw policyjno-s�dowych i z zastrze�eniem
drobiazgowego nadzoru w�adz rz�dowych. Dopiero w okresie konstytucyj-
nym stworzono samorz�dy na szczeblu gmin, powiat�w, rejencji i pro-
wincji. Przyj�to jednak zasad�, �e administracj� lokaln� musz� sprawowa�
urz�dnicy fachowi, natomiast organy z wyboru s� jedynie po to, by - na
ni�szych szczeblach - wywiera� wp�yw na obsad� stanowisk szef�w admi-
nistracji (naczelnik�w gmin, landrat�w), a tak�e po to, by pomaga� urz�d-
nikom zawodowym oraz (w ograniczonym zakresie) by ich kontrolowa�.
Wp�yw pruskich junkr�w na owe organy z wyboru i, jednocze�nie, rola
warstwy junkierskiej w administracji rz�dowej wielce u�atwia�y harmo-
nijne wsp�dzia�anie tych pierwszych z t� drug�.
III. Prawa i swobody poddanych
Efektown� innowacj� zbli�aj�c� konstytucje monarchii postabsolutnych

do zasad liberalno-konstytucyjnych by�o pojawienie si? konstytucyjnych
praw i swob�d obywatelskich (uk�on w stron� tradycji sta-
nowi�o to, �e pa�stwo postabsolutne wola�o termin �poddany" od terminu
�obywatel", ale to sprawa drugorz�dna). Jednak�e ju� podstawowe za�o�e-
nia s� tu odmienne ni� w systemach liberalnych. Zachodnia filozofia praw
Cz�owieka i Obywatela wspiera�a si� na prze�wiadczeniu, �e s� to prawa
pierwotne, �naturalne", a zatem nie wolno ich traktowa� jako �prezentu"
pa�stwa. W�adza pa�stwowa tych praw nie ustanawia, ona tylko je ujaw-
nia, deklaruje - w przekonaniu, �e zapominanie o nich lub pogarda dla
nich �to jedyne przyczyny nieszcz�� publicznych i zepsucia rz�d�w"
(Deklaracja Praw Cz�owieka i Obywatela z 1789 r.).
322
W monarchiach postabsolutnych prawa i swobody obywatelskie maj�

�r�d�a pozytywne: ustanawiaj� je konstytucje oktrojowane przez w�ad-
c�, regulowa� je mog� (a wi�c i zmienia�) ustawy przez monarch� sankcjo-
nowane. Nie s� to wi�c �adne prawa naturalne. Odpowiada�o takiej kon-
strukcji doktrynalne za�o�enie, i� tylko monarcha jest w�adz� pierwotn�,
naturaln� - inne za� maj� charakter konwencjonalny, sztuczny.
W konsekwencji owe prawa i swobody nie mia�y mocy ponadpozytywnej,

to znaczy nie stanowi�y dyrektywy dla tw�rc�w prawa pozytywnego. By�y
natomiast dyrektyw� dla urz�dnik�w, kt�rzy ustawy wcielali w �ycie. Bar-
dzo to zacie�nia�o praktyczne znaczenie oktrojowanych w konstytucjach
wznios�ych zasad.
Dobrym przyk�adem mo�e by� r�wno�� wobec prawa. Monarchie post-

absolutne likwidowa�y w zasadzie tradycyjne r�nice stanowe mi�dzy szla-
chcicem, mieszczaninem, ch�opem (w zasadzie, bo pewne relikty r�nic
stanowych pozostawa�y). Ustanawia�y �r�wno�� wobec prawa". Zna�y t�-
zasad� i konstytucja pruska z r. 1850, i austriacka z r. 1867. Wszelako
w tym w�a�nie czasie wielki libera� angielski, John Stuart Mili, pisa� trze�-
wo: �Ci sami ludzie, kt�rzy g�osz� sprawiedliwo�� w postaci r�wnej ochrony
praw ka�dego cz�owieka, toleruj� najbardziej gorsz�c� nier�wno�� w brzmie-
niu samych ustaw". I to w�a�nie czyni�y monarchie postabsolutne. Ustawy
mog�y w spos�b gorsz�cy wprowadza� nier�wne traktowanie np. Rosjani-
na i �yda, prawos�awnego i katolika, W�gra i S�owaka, fabrykanta i robot-
nika... R�wno�� wobec prawa polega�aby wi�c tylko na tym, �e urz�dnik
stosuj�cy owe nier�wne ustawy nie m�g�by inaczej (nier�wno) traktowa�
jednego robotnika ni� innego robotnika, jednego �yda ni� innego �yda
- a wi�c nie m�g�by wprowadza� innych nier�wno�ci ni� przewidziane
ustawowo.
To prawda, �e zarzucenie wszystkich nier�wnych traktowa� ludzi przez

prawo by�oby nies�uszne i wr�cz niemo�liwe: prawo drogowe musi nier�-
wno traktowa� kierowc� i pieszego, prawo o obowi�zku wojskowym -
zdolnego i niezdolnego do s�u�by. Problem tkwi w formule Milla, i� nie
nale�y tolerowa� �gorsz�cych" nier�wno�ci, pozbawionych racjonalnych
podstaw i wynikaj�cych z uprzedze� czy wrogo�ci do ca�ych grup spo-
�ecznych. A ju� Platon wiedzia�, �e na problem r�wno�ci jednostek sk�onni
jeste�my spogl�da� przez pryzmat ich przynale�no�ci do grup spo�ecz-
323

nych, za� owe grupy ch�tnie - i bezzasadnie - oceniamy jako �lepsze"
i �gorsze", �wy�sze" i �ni�sze". Pa�stwo postabsolutne w taki w�a�nie
spos�b deformowa�o pi�kn� zasad� r�wno�ci wobec prawa.
Je�li nawet przynosi�o ono post�p w zr�wnywaniu obywateli, to niejako

mimochodem, po drodze do innych cel�w. Tak by�o ze zr�wnaniem obo-
wi�zku wojskowego. By�a ju� mowa o tym, �e pod wra�eniem
kl�ski militarnej Prusy wprowadzi�y w r. 1814 powszechn� s�u�b� wojs-
kow� i system g��bokich rezerw. Reforma okaza�a sw� skuteczno��: Prusy
w r. 1866 pokona�y b�yskawicznie Austri�, a w r. 1870 - Francj�. Wra�e-
nie w Europie by�o piorunuj�ce i sk�oni�o do przyj�cia wzoru pruskiego
Austri� (1869) oraz Rosj� (1874). W Rosji s�u�ba by�a d�u�sza (6 lat),
ale - wobec wielkiej liczby poborowych - o tym, kto p�jdzie do s�u�by
czynnej, a kto do pospolitego ruszenia, decydowa�o losowanie. Znik�y
przywileje klas zamo�nych, pozosta�y dla poborowych wykszta�conych,
co jednak oznacza�o nie zwolnienie, lecz tylko skr�cenie s�u�by. Poniewa�
od czasu wojny domowej w Ameryce sta�o si� jasne, �e odt�d toczy� si�
b�d� wojny techniczne, wyszkolenie wojskowe zmienia�o si� i stawa�o
instrumentem cywilizacyjnego awansu rekrut�w z ludu; powszechno�� s�u�-
by zr�wnywa�a obowi�zki obywatelskie i po trochu egalitaryzowa�a oby-
czaje. Zupe�nie niezale�nie od intencji polityk�w i genera��w w pa�stwach
postabsolutnych.
IV. Pa�stwa z�o�one
Centralizacja w�adzy, spu�cizna po klasycznym absolutyzmie, utrzyma-

�a si� w Rosji. Austria i Prusy uzna�y konieczno�� eksperymentowania
z ustrojem pa�stwa z�o�onego. Dla Prus by�o to narz�dzie jed-
noczenia Niemiec, a wi�c przezwyci�ania wielowiekowego politycznego
rozcz�onkowania, i to w�a�nie pod prusk� hegemoni�. Monarchia hab-
sburska wykorzysta�a formu�� pa�stwa z�o�onego dla z�agodzenia kon-
flikt�w narodowych. W pierwszym przypadku przyj�to model federacji,
w drugim-unii realnej dwu pa�stw.
Austro-W�gry sta�y si� po r. 1867 zwi�zkiem dwu rzeczywi�cie r�wno-

rz�dnych pa�stw, z kt�rych ka�de mia�o w�asny parlament i rz�d, w�asn�
324
administracj� i - po cz�ci - nawet w�asn� si�� zbrojn� (armia by�a wsp�l-

na, lecz obrona terytorialna to odr�bne instytucje: austriacka landwera,
w�gierscy honwedzi). Odr�bne by�y s�dy i prawo s�dowe. Wsp�lne
instytucje to monarcha (cesarz w Austrii, kr�l na W�grzech) i trzy
ministerstwa: spraw zagranicznych, wojny, finans�w. Dla regulowania tych
spraw wsp�lnych (polityki zagranicznej, obrony, skarbu) oba parlamenty
wybiera�y swe 60-osobowe delegacje, kt�re obradowa�y osobno, lecz g�o-
sowa�y wsp�lnie. Istnia�y wi�c trzy rodzaje instytucji ustrojowych: w s p � l -
n e (�cesarskie i kr�lewskie"), austriackie (�cesarsko-kr�lewskie")
i w�gierskie (�kr�lewsko-w�gierskie"). Niepodleg�o�� swego pa�-
stwa W�grzy akcentowali z wielkim uporem.
Taka monarchia ,,podw�jna" nie zadowala�a elit czeskich,

kt�re - te� z wielkim uporem - formu�owa�y postulat przekszta�cenia jej
w �potr�jn�" przez nadanie Czechom takich samych w�asnych urz�dze�,
jakie otrzymali W�grzy. Po r. 1867 m�wiono wiele razy o perspektywie
wojny Austrii z Rosj�, co budzi�o nadzieje Polak�w galicyjskich (osobli-
wie konserwatywnych �sta�czyk�w") na zjednoczenie Galicji z Kongre-
s�wk�. To dawa�oby szans� na przyznanie Kr�lestwu Polskiemu ze stolic�
w Krakowie takiego statusu, jaki mia�o Kr�lestwo W�gier. Nie mia�o na
to szansy terytorium polskie ko�cz�ce si� tu� za O�wi�cimiem i Krako-
wem, a przed Sandomierzem i Zamo�ciem. Nic z tych czeskich i polskich
�austroslawistycznych" nadziei nie wysz�o, ale wspomniane kompromisy
Czech�w i (zw�aszcza) Polak�w z Wiedniem �agodzi�y konflikty narodo-
we w austriackiej cz�ci monarchii.
Monarchia dualistyczna zaspokoi�a aspiracje narodowe W�gr�w, ale

to w�a�nie polityka narodowa Madziar�w wnet zacz�a stwarza� zagro�e-
nia dla spokoju, a nawet egzystencji ca�ego pa�stwa habsburskiego. Na
W�grzech (w �krajach Korony �w. Stefana") powstawa� ca�y splot kon-
flikt�w: w�ska i nie respektowana w praktyce autonomia Chorwacji, brak
autonomii i intensywna madziaryzacja dotykaj�ce pozosta�e mniejszo�ci
(S�owak�w, Rumun�w w Siedmiogrodzie, Serb�w w S�awonii i Wojwodi-
nie, Ukrai�c�w na tzw. Rusi Zakarpackiej). W�grzy ponosili te� wielk�
cz�� odpowiedzialno�ci za ucisk narodowy w Bo�ni i Hercegowinie, cho�
ten kraj (odebrany Turkom w 1878 r., formalnie anektowany w 1908 r.)
stanowi� kondominium obu pa�stw, Austrii i W�gier. Sytuacj� bardzo po-
325
gorszy� przewr�t w Serbii (1903): upadek dynastii Obrenowicz�w i ob-

j�cie tronu serbskiego przez Piotra Karad�ord�ewicza, ostro antyniemiec-
kiego i prorosyjskiego. Oznacza�o to kres wp�yw�w Austro-W�gier w kr�-
lestwie Serbii i kolosalny przyp�yw nacjonalizmu w�r�d po�udniowych
S�owian, kt�rzy znale�li teraz mocne wsparcie w Belgradzie. Z kolei w Wied-
niu zdawano sobie spraw�, �e dalsze zderzanie si� aspiracji narodowych
rumu�skich, s�owackich, po�udniowostowia�skich z ostrym nacjonalizmem
w�gierskim grozi rozsadzeniem ca�ej monarchii habsburskiej. Pojawi� si�
zatem, w otoczeniu bardzo niech�tnego W�grom nast�pcy tronu, arcyksi�-
cia Franciszka Ferdynanda, projekt przekszta�cenia dualistycznej monar-
chii w Stany Zjednoczone Wielkiej Austrii. By�aby to federacja 15 stan�w,
wykrojonych wedle zasady etnograficznej i - podobnie jak w USA -
podporz�dkowanych silnemu rz�dowi federalnemu w Wiedniu. Pomys�
ten m�g�by odpowiada� S�owakom (kt�rych d��enia narodowe nie by�y
jeszcze bardzo mocne) czy Rumunom z Siedmiogrodu (kt�rzy niezbyt
si� kwapili do zjednoczenia z zacofanym ekonomicznie i rz�dzonym przez
nielubianych Hohenzollern�w kr�lestwem Rumunii). Ale projekt federa-
cyjny nie zadowoli�by po�udniowych S�owian, napotka�by te� gwa�towny
op�r W�gr�w trac�cych w�asn� pa�stwowo�� i dominacj� w ,, krajach Ko-
rony �w. Stefana". Tak czy owak, strza�y w Sarajewie projekt �w obali�y.
Federacyjny ustr�j przyj�a natomiast zjednoczona pod hege-
moni� Prus �druga Rzesza Niemiecka" (1871-1918). Poprzedza�y j� dwa
twory. Najpierw du�a (39 cz�onk�w) i bardzo lu�na konfederacja pa�stw
niemieckich, z Austri� i Prusami, tzw. Zwi�zek Niemiecki (wy��czono
ze� ziemie, kt�re nie wchodzi�y do �pierwszej Rzeszy", a wi�c m.in.
W�gry, Galicj�, ziemie polskie zaboru pruskiego). Zwi�zek Niemiecki
(1815-1866) nie odegra� wi�kszej roli. Inaczej mia�a si� sprawa z tzw.
Zwi�zkiem P�nocnoniemieckim (1866-1871), kt�ry - po
kl�sce Austrii w wojnie z Prusami - skupi� pod hegemoni� prusk� 22
pa�stwa niemieckie. To ju� federacja z kr�lem pruskim jako dziedzicznym
przewodnicz�cym. Konstytucja tego pa�stwa zwi�zkowego (1867) bez wi�k-
szych zmian sta�a si� wzorem dla konstytucji Drugiej Rzeszy (1871), fede-
racji powi�kszonej do 25 pa�stw cz�onkowskich. By�y to 4 kr�lestwa (Pru-
sy, Bawaria, Saksonia, Wirtembergia), 6 wielkich ksi�stw, 12 ksi�stw i 3
tzw. wolne miasta Rzeszy (Hamburg, Brema i Lubeka). G�ow� federacji
326
by� dziedzicznie kr�l pruski z tytu�em cesarza niemieckiego (nie cesarza

Niemiec, co podkre�la� mia�o federacyjny charakter Rzeszy Niemieckiej:
pa�stwo o nazwie �Niemcy" nie istnia�o). Ka�da monarchia wchodz�ca

w sk�ad Rzeszy zachowa�a swego w�adc� i sw� konstytucj�. A by�y to
ustroje bardzo r�ne: Prusy to typowa monarchia postabsolutna, Bawaria
i Wirtembergia to pa�stwa bardziej ju� liberalne; najdalej od dawnego
absolutyzmu lokowa�y si� pa�stwa re�skie, wielkie ksi�stwa Badenii i Hesji.
Zgodnie z konstytucj� Rzesza stanowi�a federacj� nader lu�n�. De iure

nie istnia� nawet monopol Rzeszy na polityk� zagraniczn�, wi�ksze pa�-
stwa mia�y bowiem prawo do w�asnej dyplomacji, ale owi dyplomaci mo-
gli odgrywa� rol� czysto dekoracyjn� (mo�e z wyj�tkiem dyplomacji ba-
warskiej). W rzeczywisto�ci polityk� zagraniczn� prowadzili cesarz i pod
jego kontrol� kanclerz Rzeszy. Nie nast�pi�o zupe�ne ujednolicenie armii.
Tylko marynarka wojenna by�a wsp�lna, istnia�y natomiast cztery �kon-
tyngenty" wojsk l�dowych: pruski, saski, bawarski i wirtemberski - czterej
kr�lowie byli odpowiednio ich naczelnymi dow�dcami w czasie pokoju,
podczas wojny naczelne dow�dztwo przypada�o cesarzowi. Jednak�e wsp�l-
ny sztab generalny, s�awna w �wiecie machina militarna, zapewnia� opera-
cyjn� jednolito�� w ca�ej armii niemieckiej. Najwa�niejszy by� zreszt�
�kontyngent" pruski, ze wzgl�du na demograficzn� przewag� Prus w Rze-
szy i na to, �e �o�nierze wszystkich mniejszych pa�stw trafiali do tego
w�a�nie kontyngentu.
Jakie� sprawy zatem by�y wsp�lne? Przede wszystkim waluta, c�a,

cz�� podatk�w. Dalej, zarz�d kolonii (kt�re Rzesza wykroi�a sobie g��w-
nie w Afryce, ale te� na Dalekim Wschodzie i wyspach Oceanii). Wsp�lna
by�a marynarka wojenna i poczta (jednak Bawaria mia�a poczt� w�asn�).
Wreszcie, co wa�ne, przewidziano dla ca�ej Rzeszy jednolite ustawodaw-
stwo cywilne, handlowe i karne. By�o zatem owych spraw wsp�lnych
nie tak wiele, mniej ni� np. w Stanach Zjednoczonych.
Do prowadzenia spraw wsp�lnych powo�ano jednak sporo organ�w.

To najpierw cesarz niemiecki, stanowisko zawarowane dziedzicznie
dla kr�la Prus. Rz�d Rzeszy zredukowany zosta� do jednego ministra z ty-
tu�em kanclerza Rzeszy. Pomagali mu szefowie resort�w Rzeszy,
sekretarze stanu, ale byli to jedynie urz�dnicy ca�kowicie zale�ni w dzia�a-
niu od kanclerza, nie tworz�cy �adnego gabinetu (na tym polega� tzw.
327
system kanclerski). Cesarz powo�ywa�, kontrolowa� i odwo�ywa� kanclerza

Rzeszy nie ogl�daj�c si� na parlament. Ale za czas�w cesarza Wilhelma I,
bardzo s�dziwego (zm. 1888), de facto rz�dzi� Rzesz� kanclerz Otto von
Bismarck (�Nie�atwo by� cesarzem pod takim kanclerzem" - �artowa�
Wilhelm I). Za panowania Wilhelma II, ��dnego w�adzy, sytuacja si� zmie-
ni�a i w r. 1890 Bismarck otrzyma� dymisj�. Eks-kanclerz prorokowa�,
�e po jego �mierci Rzeszy zostanie ju� tylko 20 lat egzystencji, �tak jak
po �mierci Fryderyka Wielkiego Prusom zosta�o 20 lat do katastrofy pod
Jena". Proroctwo okaza�o si? zadziwiaj�co dok�adne: Bismarck zmar� w ro-

ku 1898.
Kanclerz Rzeszy by� z regu�y (z jednym wyj�tkiem) tak�e prezesem

pruskiej rady ministr�w. Urz�dy Rzeszy, kt�rymi dyrygowa�, rozbudowy-
wa�y swe agendy bardzo intensywnie a� do ko�ca Drugiej Rzeszy.
Trzecim po cesarzu i kanclerzu organem Rzeszy by� dwuizbowy

parlament: Sejm (Reichstag) i Rada Zwi�zkowa (Bundesrat). Wy-
bory do Reichstagu by�y demokratyczne: powszechne, r�wne, bezpo�red-
nie, tajne. Demokratyzm �w nieco ograniczy�y cenzusy wieku, do�� wyso-
kie (25 lat przy czynnym i 30 przy biernym prawie wyborczym), a przede
wszystkim mocne uprzywilejowanie region�w wiejskich na niekorzy�� wiel-
kich miast. Ponadto obok demokratycznego Reichstagu w parlamencie
Rzeszy r�wnorz�dn� pozycj� mia� zgo�a niedemokratyczny Bundesrat: zgro-
madzenie przedstawicieli rz�d�w wszystkich pa�stw Rzeszy, kt�rzy otrzy-
mywali wi��ce instrukcje od swoich w�adz. Cesarz nie mia� prawa weta
w stosunku do ustaw przyj�tych przez parlament, ale nie by�o mu potrzeb-
ne. W praktyce i tak m�g� zablokowa� ka�d� ustaw�, bo jako kr�l pruski
wysy�a� do Bundesratu najwi�ksz� liczb� przedstawicieli. Zgodnie z kon-
stytucj� mogli oni unicestwi� ka�dy projekt ustawy, kt�ry przychodzi� z de-
mokratycznie wybranego Reichstagu. Jednak�e powszechne wybory parla-
mentarne by�y mocnym impulsem dla politycznego o�ywienia, pobudza�y
obywateli do aktywno�ci publicznej, przy�pieszy�y ukszta�towanie si� no-

woczesnych, masowych partii.
Druga Rzesza by�a de iure do�� lu�n� federacj� wielu pa�stw, ale ju�
u schy�ku XIX w. postrzegano j� jako pa�stwo nie tylko silne (ekonomicznie
i militamie), lecz tak�e wewn�trznie sp�jne; pa�stwo, w kt�rym federalna
struktura jest raczej fasad� ni� istot� ustroju. Zazwyczaj t�umaczy si� to przy-
328
gniataj�c� przewag� Prus w stworzonym w�a�nie pod ich egid� cesarstwie

niemieckim. Prusy by�y najwi�kszym pa�stwem Rzeszy (obejmowa�y po-
nad po�ow� terytorium cesarstwa) i mia�y pot�ny potencja� ludno�ciowy,
gospodarczy i obronny. Cesarzem by� kr�l pruski, kanclerzem pruski pre-
mier, Bundesrat zosta� zdominowany przez delegat�w rz�du pruskiego...
Wilhelm II bardzo si� stara�, aby stare junkierskie Prusy (mocno ju� pod-
minowane przez post�py kapitalizmu) ze swym postabsolutnym ustrojem
nie rozp�yn�y si� w Rzeszy Niemieckiej z jej demokratycznym prawem
wyborczym i cywilizacj� industrialn�.
A jednak polityczna hegemonia Prus nie wyja�nia do ko�ca owej sp�j-

no�ci wewn�trznej Rzeszy, wi�kszej ni� by to wynika�o z federalnej kon-
stytucji. Ogromne znaczenie mia�o tak�e wsp�lne ustawodawstwo cywil-
ne, karne, handlowe. Ujednolicone prawo karne i procedura karna by�y
instrumentem zwalczania przeciwnik�w rz�du, ale te� i gwarancj� jedno-
litego �adu i bezpiecze�stwa wewn�trznego. Prawo cywilne i prawo han-
dlowe, wzorowo i nowocze�nie skodyfikowane, solidnie wzmacnia�y jed-
nolity organizm gospodarczy Rzeszy Niemieckiej. Laickie instytucje prawa
cywilnego sprzyja�y kszta�towaniu laickich postaw i laickiej �wiadomo�ci
spo�ecznej, a w konsekwencji - os�abia�y du�e w katolickich pa�stwach
Rzeszy wp�ywy polityczne Ko�cio�a rzymskiego (taki by� przecie� cel
Bismarckowskiego �Kulturkampfu").
Istotne znaczenie dla zwarto�ci wewn�trznej Rzeszy mia�o tak�e po-

wstanie masowych, og�lnoniemieckich - a wi�c przelewaj�cych si� przez
granice kr�lestw i ksi�stw - partii politycznych.
V. Partie i stowarzyszenia
Powszechne wybory do Reichstagu szybko przynios�y sukces partii ma-

sowej jako nowej formy organizowania aktywno�ci politycznej obywateli.
Paradoksalnie, dopomog�y temu restrykcyjne ustawy Rzeszy
maj�ce utrudni� formowanie si� wielkich partii. Nie pozwalano miano-
wicie na tworzenie centralnych organ�w partyjnych; tylko w okresie kam-
panii wyborczych do Reichstagu mog�y dzia�a� centralne komitety wy-
borcze. Sk�ania�o to partie niemieckie do bardzo intensywnej rozbudowy
aktywnych organizacji lokalnych. Nieoczekiwane rezultaty przynios�o tak�e
Bismarckowskie ustawodawstwo antysocjalistyczne, obo-
329
wi�zuj�ce w Rzeszy w latach 1878-1890. Zmusi�o ono socjaldemokracj�

niemieck� do zej�cia pod ziemi� (wnet zreszt� zacz�a si� ona ostro�nie
wy�ania� na powierzchni� �ycia politycznego). Prze�ladowania rz�dowe
sta�y si� impulsem dla �obudowywania" Socjaldemokratycznej Partii Nie-
miec ca�� sieci� organizacji robotniczych o charakterze satelitarnym: so-
cjalistycznych zwi�zk�w zawodowych, organizacji sportowych, samopo-
mocowych, o�wiatowych itd. W okresie obowi�zywania ustaw antysocja-
listycznych by�o to bardzo utrudnione, p�niej nada�o ruchowi socjalde-
mokratycznemu dynamiczny charakter.
Po odej�ciu Bismarcka prze�ladowania socjalist�w i restrykcje wobec

wszystkich partii bardzo zel�a�y, ustaw represyjnych nie odnawiano. Roz-
budowa nowoczesnych partii post�powa�a szybko; najwi�ksz� z nich i naj-
bardziej sprawn� pozostawa�a d�ugo socjaldemokracja, SPD.
Jej szefowie, Prusacy - August Bebel, Pau� Singer i Edward Bemstein -
przyswoili partii pruskie cnoty zami�owania do porz�dku, dyscypliny, do-
brej organizacji. Wszystko tam by�o dok�adnie uregulowane w statucie: par-
tyjne struktury, procedury, zasady cz�onkostwa, sk�adki, ewidencja... SPD,
istniej�ca od 1875 r. (kiedy to po��czyli si� marksi�ci i zwolennicy Fer-
dynanda Lassalle'a, w�wczas ju� nie�yj�cego), po r. 1890 mno�y�a sukce-
sy: na pocz�tku XX w. liczy�a 400 ty�. cz�onk�w, tu� przed pierwsz�
wojn� �wiatow� zbli�a�a si� do miliona cz�onk�w, a jej elektorat przekro-
czy� liczb� trzech milion�w. Ten model �wietnie zorganizowanej masowej
partii b�d� d�ugo powiela� inne partie, i nie tylko w Niemczech, i nie
tylko socjalistyczne.
Inne wielkie partie niemieckie - katolicka Partia Centrum lub

partia konserwatywna - nie by�y tak bardzo zainteresowane mno-
�eniem liczby cz�onk�w, ale poszerza�y swe elektoraty dzi�ki organizacjom
sterowanym przez owe partie, licz�cym setki tysi�cy zwolennik�w i cz�on-
k�w. Dla partii konserwatywnej masowym zapleczem by� Zwi�zek Rolni-
k�w, ��cz�cy wielk� w�asno�� ziemsk� i zamo�niejszych ch�op�w; dla
Partii Centrum - Zwi�zek Ludowo-Katolicki, licz�cy w 1913 r. blisko

800 ty�. cz�onk�w.
Znamienne, �e Bismarck pr�bowa� odci�gn�� ludzi pracy od partii (g��w-

nie robotnik�w od socjaldemokracji) przez rozbudow� ustawodawstwa so-
cjalnego. Mia�o to zwi�za� lud niemiecki z niemieckim opieku�czym rz�-
dem, a nie z jakimi� liderami partyjnymi. Mniej to jednak pomog�o Bis-
330
marckowi, ni� s�dzi�, a ustawodawstwo restrykcyjne w stosunku do partii

wyra�nie tym ostatnim - w ko�cowym rachunku - dopomog�o. Zw�aszcza
socjalistom: rz�d zdo�a� zrobi� z nich m�czennik�w (masowe deportacje
dzia�aczy SPD z du�ych miast wywo�a�y refleks solidarno�ci z prze�lado-
wanymi i skompromitowa�y ustawy antysocjalistyczne).
W monarchii austro-w�gierskiej podzia�y ideowo-polityczne krzy�owa-

�y si� z narodowymi, co utrudnia�o tworzenie masowych partii. Dotkn�o
to nawet ruch socjalistyczny, z definicji ponadnarodowy: Czesi organizo-
wali go samodzielnie, galicyjska Polska Partia Socjalno-Demokratyczna
z Ignacym Daszy�skim tylko formalnie zwi�zana by�a z Socjaldemokratyczn�
Parti� Aust�i, kierowan� przez Wiktora Adiera. Wszystkie te partie od
schy�ku lat 80-tych XIX w. (PPSD od 1892 r.) przyj�y model nowo-
czesnej, masowej partii (nawet w niewielkich Czechach socjaldemokracja
skupi�a ok. 20 ty�. cz�onk�w). Dzia�a�y w monarchii habsburskiej takie
partie, kt�re mia�y zaplecze czysto niemieckie: z natury rzeczy nacjonali-
styczno-niemiecka partia Georga Sch�nerera, ale tak�e chrze�cija�sko-spo-
�eczna partia dr. Karla Lugera (sta� si� on idolem m�odego Adolfa Hitlera).
Katolicyzm spo�eczny drugiej po�owy XIX w. szuka� zaplecza ludowego
w miastach (obawiano si�, �e cywilizacja industrialna zepchnie katolicyzm
do rangi religii wiejskiej). Liiger uprawia� tedy do�� ostr� demagogi� so-
cjaln�, antykapitalizmowi nadawa� sens antysemicki (poprzez identyfikacj�:
plutokracja = ��ydostwo"). Zdoby� liczn� klientel� drobnomieszcza�sko-

robotnicz�, ale potrafi� te� wykorzystywa� instytucje konserwatywne (Ko-
�ci�, monarchi�) i szuka� sojuszu z nimi. Podobn� strategi� przyjmie
p�niej Hitler, kt�remu jednak przede wszystkim spodoba� si� demago-
giczny, �wodzowski" styl kierowania masow� parti� przyj�ty przez Karla
Liigera.
Zupe�nie inna by�a sytuacja w Rosji. Formacje, kt�re mia�y szans� sta�
si� partiami masowymi, przez ca�y czas (tak�e po wydaniu przez cara
reformatorskiego manifestu z 1905 i konstytucji z 1906 r.) musia�y dzia�a�
konspiracyjnie. Dotyczy�o to partii Socjalist�w Rewolucjonist�w (istniej�-
cej od r. 1901), z utopijnym acz oryginalnym programem socjalizmu ch�op-
skiego, i Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji, za�o�onej w 1903 r.,
od pocz�tku rozdzieranej sporami mi�dzy radykalnym (bolszewickim) i umiar-
kowanym (mienszewickim) skrzyd�em. Natomiast po wydaniu wspomnia-
nego ju� manifestu cara Miko�aja II z 17 pa�dziernika 1905 r. powsta�y
331
partie legalne, ale nie maj�ce widok�w na masowo��. To przede wszy-

stkim liberalna partia Konstytucyjnych Demokrat�w (kadet�w), domagaj�ca
si� reform szerszych ni� zawarte w konstytucji z 1906 r. (np. parlamentarnej
odpowiedzialno�ci ministr�w), oraz tzw. Zwi�zek 17 pa�dziernika (�oktia-
bry�ci"), lojalny wobec cara, uznaj�cy manifest pa�dziernikowy z 1905 r.
za maksimum ust�pstw politycznych postabsolutnej monarchii. Nawet te
ostro�ne, monarchistyczne partie �le znosi�y lekcewa�enie przez rz�d Dumy
Pa�stwowej i jawne naruszenia konstytucji, praktykowane arogancko, gdy
tylko fala rewolucji 1905 r. opad�a.
VI. Wzorzec monarchii postabsolutnej

Model pa�stwa postabsolutnego stwarza� szans� ewolucyjnego odcho-
dzenia od anachronicznego systemu despotycznego i adaptowania ustroju
politycznego do zmian, jakie nios�y kapitalistyczne przemiany socjoeko-
nomiczne. Sk�ania�o to do zainteresowania tym w�a�nie wzorcem despoty-
czne rz�dy kraj�w pozaeuropejskich. Najbardziej efektownym (i najbar-
dziej te� udanym) przyk�adem takiej recepcji jest reforma ustroju Japonii
po tzw. rewolucji Meid�i.
Obalenie despotycznego szogunatu (1868) przywr�ci�o w�adz� cesarzy,

z kt�rych szogunowie zrobili w XVII w. bezsilnych figurant�w. Zacz�a
si� era �rz�d�w o�wieconych" (Meid�i) cesarza Mutsuhito: reforma agrar-
na (zniesienie re�imu feudalnego), administracyjna, militarna, o�wiatowa,
forsowna industrializacja. Cesarski absolutyzm by� w istocie o�wiecony,
ale pozostawa� absolutyzmem. Od pocz�tku lat 80-tych XIX w. opozycja
polityczna liberalnych �rodowisk ziemia�skich i kapitalistycznych by�a ju�
w stanie utworzy� partie domagaj�ce si� konstytucji (partia liberalna, par-
tia reform). Z kolei partie opozycyjne potrafi�y chwyta� w �agle rozleg�e
niezadowolenie spo�eczne, uzasadnione kosztami reform. Has�o konsty-
tucji sta�o si� szyldem masowego �ruchu na rzecz praw ludu" (minken
undo).
Konserwatywne politycznie (przy ca�ym swym reformatorskim progra-

mie) sfery dworskie sympatyzowa�y z junkierskimi Prusami. Japo�ska mi-
sja wysy�ana kilkakrotnie do Berlina przynios�a widome efekty: konstytu-
cja japo�ska, oktrojowana przez cesarza w 1889 r., by�a do�� wiern� kopi�
postabsolutnej konstytucji pruskiej z roku 1850.
332
Mniej skuteczne okaza�y si� pr�by przeszczepienia systemu postabso-

lutnego do Turcji. Imperium Ottoma�skie usi�owa�o si� zreformowa� ju�
od ko�ca lat 30-tych XIX w.; ruch reformatorski (tanzimat) zyska� popar-
cie su�tana Abdulmed�ida. Ruch ten obj�� sfery administracji, podatk�w,
gospodarki, o�wiaty, systemu militarnego. Zachowawcza i skorumpowana
biurokracja sabotowa�a reformy gdzie tylko mog�a, rezultaty by�y wi�c
skromne, a wojna krymska przerwa�a �w �pierwszy tanzimat" (1839-1853).
Drugi okres tanzimatu, od r. 1856 do ko�ca lat 60-tych, przyni�s� jeszcze
wi�ksze rozczarowanie. Narasta�a tedy opozycja przeciw despotycznej wew-
n�trz kraju, a uleg�ej wobec mocarstw zachodnich polityce su�tan�w. Kry-
zys polityczny w latach 70-tych tak si� spi�trzy�, �e su�tan Abdulhamid II
wyrazi� niech�tn� zgod� na oktrojowanie konstytucji, czego domaga�a si�
zgodnie bardzo sk�din�d zr�nicowana opozycja. Owa konstytucja z 1876 r.
by�a kolejnym przyk�adem recepcji wzoru europejskich monarchii postab-
solutnych. Poniewa� jednak opozycyjni pos�owie w parlamencie ostro kry-
tykowali su�tana i rz�d (m.in. za nieudolne prowadzenie wojny z Rosj�
w latach 1877-78), w�adze rozbi�y ruch opozycyjny, zawiesi�y obrady
parlamentu ad kalendas Graecas i nie znosz�c konstytucji - de facto poz-
bawi�y j� mocy.
Innym przyk�adem oddzia�ywania postabsolutnego modelu mo�e by�

konstytucja perska z lat 1906 i 1907. W Persji od dawna �ciera�y si�
wp�ywy brytyjskie (na po�udniu kraju) i rosyjskie (na p�nocy, ��cznie
ze stolic� w Teheranie). Nic tedy dziwnego, �e rosyjska rewolucja 1905 r.
szybko przela�a si� do Teheranu i innych miast perskich. Dwaj kolejni
szachowie, Mozaffar ed-Din i Muhammad Ali, zgodzili si� zatem na pro-
klamowanie - w dwu ratach - ustaw zasadniczych (wa�niejsze by�o �uzu-
pe�nienie" konstytucji z 1907 r.). Znowu mo�na to uzna� za triumf wzorca
wschodnioeuropejskiego, z t� r�nic�, �e wolno�ci obywatelskie i projekty
ustaw nie mog�y by� sprzeczne z zasadami islamu (bada� to mia�a specjal-
na komisja ajatoi�ah�w). Jednak ju� w 1908 r. szach rozp�dzi� parlament
(medzlis) i obali� konstytucj� przy pomocy zamachu stanu. Wywo�a�o to
gwa�towny op�r, detronizacj� szacha Muhammada Alego (1909) i przy-
wr�cenie konstytucji. Dopiero w 1911 r. zgodna interwencja zbrojna Rosji
i Wielkiej Brytanii st�umi�a rewolucj� persk�; kraj sta� si� de facto p�ko-
loni� podzielon� na strefy wp�yw�w rosyjskich i brytyjskich.
Rozdzia� czternasty
Demokracja, autorytaryzm,
totalizm (1918-1945)
Zako�czenie pierwszej wojny �wiatowej witano jako historyczny

triumf demokracji. Upad�y re�imy postabsolutne, uznano demo-
kratyczn� zasad� samostanowienia narod�w, nowe pa�stwa przyj-
mowa�y instytucje demokratyczne, demokratyzowa�y si� pa�stwa stare,
nadgryziono nawet system zale�no�ci kolonialnej (co prawda, tylko w od-
niesieniu do posiad�o�ci pa�stw pokonanych). Ju� od marca 1917 r. Enten-
ta mog�a dumnie og�asza�, �e walczy o demokratyczn� wolno�� z re�ima-
mi biurokratyczno-militamymi (bo z grona aliant�w uby� p�despotyczny
carat, zapominano za� z roztargnieniem o innym aliancie - biurokratycz-
no-militamej Japonii). Prezydent Wilson domaga� si� sprawiedliwego po-
koju i obiecywa� worid safe for democracy. Jesieni� 1918 r. proklamo-
wano zwyci�stwo wielkich demokracji Zachodu, bo w Rosji demokracji
starczy�o tylko na osiem miesi�cy. Nie zosta�o te� prawie nic z demokra-
tycznych ambicji Su� Jat-sena: Chiny w okresie wojny 1914-1918 r. sta�y
si� widowni� zaciek�ych walk o w�adz� mi�dzy klikami militarnymi. Je-
den z rywalizuj�cych genera��w, umocniwszy si� w Pekinie, og�osi� zre-
szt� latem 1917 r. przyst�pienie Chin do wojny po stronie Ententy. Za
wielki sukces demokracji mo�na by�o natomiast uzna� to, �e w 1917 r.
zwyci�y�a rewolucja meksyka�ska. Jedno z najwi�kszych pa�stw obszaru
nazwanego p�niej Trzecim �wiatem przyj�o arcydemokratyczn� konsty-
tucj�; trudno by�o przewidzie�, �e w Meksyku (a tak�e gdzie indziej)
du�a cz�� demokratycznych zasad pozostanie na papierze.
335
Sukcesy demokracji wydawa�y si�, zw�aszcza w Europie, przypiecz�-

towane ogromnym upustem krwi. W opinii spo�ecznej dominowa�o prze-
konanie, �e wojny mo�na by�o unikn��, �e zawiod�y klasy i elity rz�dz�ce
nie poddane wystarczaj�co skutecznej kontroli spo�ecze�stw. Recept� na
lepszy, pokojowy �wiat wydawa�o�!? zatem has�o �wi�cej demokracji" (lub:
�demokracja dla wszystkich"). Okrutne, lecz egalitarne do�wiadczenie wojny

w okopach zdawa�o si� sprzyja� temu demokratycznemu klimatowi.
Krucho�� sukces�w demokracji wynika�a ze skumulowania si� r�nych

przyczyn. Klasy i grupy spo�eczne, kt�re d�ugo by�y trzymane na s�omian-
ce i z wielkim trudem przeciera�y sobie drog� do demokratycznych praw
politycznych, z regu�y sk�onne s� do przeceniania skutk�w, jakie im przy-
niesie demokracja. Szybko wi�c przychodz� rozczarowania i frustracje,
zw�aszcza tam, gdzie brak cho�by zacz�tk�w demokratycznej kultury oby-
watelskiej. Na tym pod�o�u mo�e si� rozpleni� propaganda niebezpieczne-
go mitu jakobi�sko-bolszewickiego: mitu niezwyk�ej skuteczno�ci prze-
mocy politycznej. Skoro zawodz� demokratyczne procedury i kompromi-
sy, n�ci zdradliwa �atwo�� odwo�ania si� do gwa�tu �w s�usznej sprawie".
Ju� w latach pierwszej wojny �wiatowej ujawnia� si� taki w�a�nie spo-
s�b my�lenia. Demokratyczne przemiany po r. 1917/18 nie sta�y si� sku-
tecznym antidotum na syndrom frustracji i agresji. Prawda, �e w XIX-wiecz-
nej Francji czy Wielkiej Brytanii demokratyzacja systemu politycznego
tak�e wywo�a�a niema�o rozczarowa�; tym razem jednak zaw�d by� szcze-
g�lnie dotkliwy. Okres powojenny wystawia� bowiem demokracje, zw�a-
szcza �nowe", na wyj�tkowo ci�kie pr�by kryzys�w ekonomicznych
(z Wielkim Kryzysem w samym �rodku dwudziestolecia mi�dzywojen-
nego), konflikt�w narodowych, poczucia pokrzywdzenia ��adem wersal-
skim", egoizmu i nieudolno�ci elit rz�dz�cych, zam�tu ideologicznego.
Na tym tle szerzy�y si� pokusy autorytarne i totalitarne jako �atwa recepta
na �zmian� tego wszystkiego" i na szybki sukces.
Nic tedy dziwnego, �e w Europie lat 30-tych pa�stwa, kt�re zachowa�y

instytucje demokratyczne, mo�na policzy� na palcach: Wielka Brytania
i Francja, kraje skandynawskie (ale bez Finlandii), Belgia i Holandia, w Euro-
pie �rodkowej jedynie Czechos�owacja, wreszcie stoj�ca na uboczu polity-
ki europejskiej Szwajcaria. Spo�r�d nowych pa�stw jest na tej li�cie tylko
Czechos�owacja (dopisa� by mo�na jeszcze Irlandi�, cho� i tu w latach
30-tych wyst�pi� regres demokracji).
336
Demokracja, autorytaryzm, fatalizm (1918-1945)
I. Stare i nowe demokracje
Sukcesem demokracji po r. 1918 by�o rozszerzenie praw wyborczych

na kobiety w krajach o d�ugich tradycjach pa�stwowych, takich jak Wielka
Brytania, weimarskie Niemcy, Austria, Holandia, Szwecja (Norwegia i Dania
zrobi�y to troch� wcze�niej). Nie do��czy�a do nich Francja, bo niech�tne
g�osowaniu kobiet okaza�y si� nie tylko �rodowiska konserwatywne, lecz
i lewicowe (radyka�owie): te drugie obawia�y si� wp�ywu, jaki na kobiety
m�g� wywiera� kler. Oto odbija�a si� na stanie demokracji k��tnia laickiej
Trzeciej Republiki z Ko�cio�em, stonowana zreszt� przez wydarzenia wo-
jenne. Francuzki nie by�y jednak odosobnione: a� do ko�ca okresu mi�-
dzywojennego kobiety nie g�osowa�y m.in. we W�oszech, Belgii, Szwajca-
rii, Jugos�awii. Zmieni�o si� to dopiero po drugiej wojnie �wiatowej, ale
Francuzki otrzyma�y prawa wyborcze ju� w 1945 r., Szwajcarki dopiero
w r. 1971.
�Stare" demokracje uzna�y w r. 1918, �e wojna ukaza�a wy�szo�� in-

stytucji demokratycznych nad �biurokratyczno-militamymi", wymagaj� wi�c
one doskonalenia, a nie jakich� gruntownych zmian. Brytyjska czy fran-
cuska gospodarka wojenna kierowana przez pa�stwo (obie zreszt� dalekie
od rygor�w niemieckich) mia�a ust�pi� przed tradycyjnym liberalizmem
ekonomicznym, w kt�rym rola pa�stwa na obszarze gospodarki by�a nie-
zwykle skromna. Jednak�e w wysoko rozwini�tych pa�stwach (a takie
by�y �stare" demokracje) trwa�y procesy komplikowania si� �ycia spo�ecz-
nego, zapocz�tkowane w XIX w. post�pami cywilizacji przemys�owej.
Ros�a zatem nadal - tak�e w systemach liberalnych - rola biuro-
kracji racjonalizuj�cej zarz�dzanie, lecz sk�onnej do wymykania si� spod
demokratycznej kontroli. Teoretycznym refleksem tego zjawiska by�y wni-
kliwe i raczej pesymistyczne w ocenie przysz�o�ci analizy Maxa Webera.
Wielki Kryzys lat 30-tych postawi� �stare" demokracje pod �cian� i zmu-
si� do szukania ratunku we wzro�cie interwencjonizmu pa�stwo-
wego. Poszukiwania sz�y zreszt� w r�nych kierunkach. W Wiekiej
Brytanii kryzys da� bezprecedensowe zwyci�stwa wyborcze (1931, 1935)
konserwatystom, kt�rzy przecie� ju� w pocz�tku stulecia domagali si�
powrotu do celnego protekcjonizmu. W Stanach Zjednoczonych tak�e do��
szybko (wraz z, wyborem Franklina Roosevelta na prezydenta w r. 1932)
337
Sukcesy demokracji wydawa�y si�, zw�aszcza w Europie, przypiecz�-

towane ogromnym upustem krwi. W opinii spo�ecznej dominowa�o prze-
konanie, �e wojny mo�na by�o unikn��, �e zawiod�y klasy i elity rz�dz�ce
nie poddane wystarczaj�co skutecznej kontroli spo�ecze�stw. Recept� na
lepszy, pokojowy �wiat wydawa�o si� zatem has�o �wi�cej demokracji" (lub:
�demokracja dla wszystkich"). Okrutne, lecz egalitarne do�wiadczenie wojny

w okopach zdawa�o si� sprzyja� temu demokratycznemu klimatowi.
Krucho�� sukces�w demokracji wynika�a ze skumulowania si� r�nych

przyczyn. Klasy i grupy spo�eczne, kt�re d�ugo by�y trzymane na s�omian-
ce i z wielkim trudem przeciera�y sobie drog� do demokratycznych praw
politycznych, z regu�y sk�onne s� do przeceniania skutk�w, jakie im przy-
niesie demokracja. Szybko wi�c przychodz� rozczarowania i frustracje,
zw�aszcza tam, gdzie brak cho�by zacz�tk�w demokratycznej kultury oby-
watelskiej. Na tym pod�o�u mo�e si� rozpleni� propaganda niebezpieczne-
go mitu jakobi�sko-bolszewickiego: mitu niezwyk�ej skuteczno�ci prze-
mocy politycznej. Skoro zawodz� demokratyczne procedury i kompromi-
sy, n�ci zdradliwa �atwo�� odwo�ania si� do gwa�tu �w s�usznej sprawie".
Ju� w latach pierwszej wojny �wiatowej ujawnia� si� taki w�a�nie spo-
s�b my�lenia. Demokratyczne przemiany po r. 1917/18 nie sta�y si� sku-
tecznym antidotum na syndrom frustracji i agresji. Prawda, �e w XIX-wiecz-
nej Francji czy Wielkiej Brytanii demokratyzacja systemu politycznego
tak�e wywo�a�a niema�o rozczarowa�; tym razem jednak zaw�d by� szcze-
g�lnie dotkliwy. Okres powojenny wystawia� bowiem demokracje, zw�a-
szcza �nowe", na wyj�tkowo ci�kie pr�by kryzys�w ekonomicznych
(z Wielkim Kryzysem w samym �rodku dwudziestolecia mi�dzywojen-
nego), konflikt�w narodowych, poczucia pokrzywdzenia ��adem wersal-
skim", egoizmu i nieudolno�ci elit rz�dz�cych, zam�tu ideologicznego.
Na tym tle szerzy�y si� pokusy autorytarne i totalitarne jako �atwa recepta
na �zmian� tego wszystkiego" i na szybki sukces.
Nic tedy dziwnego, �e w Europie lat 30-tych pa�stwa, kt�re zachowa�y

instytucje demokratyczne, mo�na policzy� na palcach: Wielka Brytania
i Francja, kraje skandynawskie (ale bez Finlandii), Belgia i Holandia, w Euro-
pie �rodkowej jedynie Czechos�owacja, wreszcie stoj�ca na uboczu polity-
ki europejskiej Szwajca�a. Spo�r�d nowych pa�stw jest na tej li�cie tylko
Czechos�owacja (dopisa� by mo�na jeszcze Irlandi�, cho� i tu w latach
30-tych wyst�pi� regres demokracji).
336
Demokracja, autorytaryzm, totalizm (1918-1945:5)
I. Stare i nowe demokracje
Sukcesem demokracji po r. 1918 by�o rozszerzenie praw wyborczycbh

na kobiety w krajach o d�ugich tradycjach pa�stwowych, takich jak Wie�ksa
Brytania, weimarskie Niemcy, Austria, Holandia, Szwecja (Norwegia i Daniaa
zrobi�y to troch� wcze�niej). Nie do��czy�a do nich Francja, bo niech�tnele
g�osowaniu kobiet okaza�y si� nie tylko �rodowiska konserwatywne, leczz
i lewicowe (radyka�owie): te drugie obawia�y si� wp�ywu, jaki na kobiecy
m�g� wywiera� kler. Oto odbija�a si� na stanie demokracji k��tnia laickiejej
Trzeciej Republiki z Ko�cio�em, stonowana zreszt� przez wydarzenia woo-
jenne. Francuzki nie by�y jednak odosobnione: a� do ko�ca okresu mi�-�-
dzywojennego kobiety nie g�osowa�y m.in. we W�oszech, Belgii, Szwajca-a-
rii, Jugos�awii. Zmieni�o si� to dopiero po drugiej wojnie �wiatowej, alde
Francuzki otrzyma�y prawa wyborcze ju� w 1945 r., Szwajcarki dopieroro
w r. 1971.
�Stare" demokracje uzna�y w r. 1918, �e wojna ukaza�a wy�szo�� in-i-

stytucji demokratycznych nad �biurokratyczno-militamymi", wymagaj� wiece
one doskonalenia, a nie jakich� gruntownych zmian. Brytyjska czy fran-i-
cuska gospodarka wojenna kierowana przez pa�stwo (obie zreszt� dalekieie
od rygor�w niemieckich) mia�a ust�pi� przed tradycyjnym liberalizmemoi
ekonomicznym, w kt�rym rola pa�stwa na obszarze gospodarki by�a nie-i-
zwykle skromna. Jednak�e w wysoko rozwini�tych pa�stwach (a takieie
by�y �stare" demokracje) trwa�y procesy komplikowania si� �ycia spo�ecz-z-
nego, zapocz�tkowane w XIX w. post�pami cywilizacji przemys�owej, j.
Ros�a zatem nadal - tak�e w systemach liberalnych - rola biuro-i-
k racji racjonalizuj�cej zarz�dzanie, lecz sk�onnej do wymykania si� spodid
demokratycznej kontroli. Teoretycznym refleksem tego zjawiska by�y wni-i-
kliwe i raczej pesymistyczne w ocenie przysz�o�ci analizy Maxa Webera.a.
Wielki Kryzys lat 30-tych postawi� �stare" demokracje pod �cian� i zmu-i-
si� do szukania ratunku we wzro�cie interwencjonizmu pa�stwo-i-
w e g o. Poszukiwania sz�y zreszt� w r�nych kierunkach. W Wiekiejij
Brytanii kryzys dal bezprecedensowe zwyci�stwa wyborcze (1931, 1935)))
konserwatystom, kt�rzy przecie� ju� w pocz�tku stulecia domagali si�i�
powrotu do celnego protekcjonizmu. W Stanach Zjednoczonych tak�e do��i�
szybko (wraz z wyborem Franklina Roosevelta na prezydenta w r. 1932)^)
3377
dokonano wyra�nego zwrotu. Miast spokojnie czeka�, a� kryzys sam si�

wypali (to by�a recepta liberalna), podj�to pr�b� zastosowania w praktyce
socjalliberalnych, aktywnych metod zwalczania kryzysu. Polega�y one na
zwi�kszaniu si�y nabywczej mas poprzez organizowanie wielkich rob�t
publicznych, pomocy dla farmer�w, bezrobotnych, mniejszo�ci narodowych.
.Dokonano tak�e dewaluacji dolara. Niekt�re decyzje (jak legalizacja zwi�z-
k�w zawodowych) �ci�gn�y na g�ow� Roosvelta oskar�enia o socjalizm...
W sumie polityka rooseveltowskiego Nowego �adu, ekonomicznie mniej
skuteczna ni� g�osi jej legenda, wymaga�a uruchomienia pot�nej si�y rz�-
du federalnego w sferze socjoekonomicznej; umocni�a te� znacznie pre-
zydentur�, a os�abi�a opozycyjny wobec Nowego �adu S�d Najwy�szy.
We Francji takie dzia�anie by�o niemo�liwe ze wzgl�du na liberalne

stereotypy my�lenia polityk�w mieszcza�skich (tak�e radyka��w, bez kt�-
rych tworzenie rz�du by�o praktycznie niemo�liwe) i, przede wszystkim,
z powodu nieuleczalnej s�abo�ci i niestabilno�ci rz�d�w. S�abe koalicyjne
gabinety by�y zablokowane r�nymi, cz�sto sprzecznymi ��daniami wy-
borc�w poszczeg�lnych partii. Ca�kowicie unicestwiono projekty reform
ustrojowych i ekonomicznych premiera Tardieu zafascynowanego wzora-
mi anglosaskimi: zamarzy� on sobie wielk� modernizacj� gospodarki, wy-
datne wzmocnienie w�adzy wykonawczej, ewolucj� ku anglosaskiemu sy-
stemowi dwupartyjnemu.
Zdesperowani bezskutecznym miotaniem si� rz�d�w prawicowych Fran-

cuzi oddali walk� z kryzysem w r�ce partii reprezentuj�cych interesy naj-
bardziej poszkodowanych - robotnik�w i drobnych posiadaczy. Wybory
z wiosny 1936 r. da�y bezprecedensowy sukces socjalistom i komunistom;
radyka�owie stracili g�osy jako wsp�odpowiedzialni za poprzedni ba�a-

gan, ale pozostali wielk� parti�. M�g� tedy powsta� rz�d dysponuj�cy
mocn� wi�kszo�ci�. �w rz�d �Frontu Ludowego" zmieni� klimat polityczny,
odbudowa� autorytet w�adzy, rozbudowa� ustawodawstwo socjalne (co skr�-
ci�o dystans dziel�cy Francj� od innych pa�stw wysoko rozwini�tych).
W sferze ekonomicznej pope�niono jednak niema�o b��d�w, co utrudnia�o
wychodzenie z kryzysu. Walnie natomiast temu dopomog�a rozgrzewaj�ca
koniunktur� polityka zbroje�: na tle z�ej sytuacji mi�dzynarodowej rz�d
intensywnie modernizowa� armi�. Du�e r�nice mi�dzy partnerami �Fron-
tu Ludowego" rozbi�y go w r. 1938, ale sporo po nim pozosta�o, impuls
okaza� si� bardzo silny.
338
Demokracja, autorytaryzm, totalizm (1918-1945)
Demokratyczna Szwecja walczy�a z kryzysem na sw�j spos�b. Zastoso-

wano ameryka�skie metody pobudzania si�y nabywczej i konsumpcji: wiel-
kie roboty publiczne, pomoc dla rolnictwa, popieranie eksportu przez de-
waluacj� korony itd. W Szwecji rozrzut g�os�w mi�dzy partie polityczne
by� znaczny, miast jednak tworzy�, jak we Francji, kruche i sk��cone
koalicje, praktykowano tu �parlamentaryzm mniejszo�ciowy". Rz�d for-
mowa�a partia mniejszo�ciowa i dzi�ki rozwini�tej sztuce kompromis�w
znajdowa�a poparcie dla wa�nych decyzji raz u jednej, raz zn�w u innej
partii. Dla walki z kryzysem rz�d socjaldemokrat�w zdoby� solidne popar-
cie partii ch�opskiej. Kraj zacz�� wychodzi� z kryzysu ju� w 1933 r. Bar-
dzo to wzmocni�o szwedzk� socjaldemokracj�, kt�ra w 1936 r. zdoby�a
wi�kszo�� w izbie ni�szej parlamentu.
Wielki kryzys nie powali� wi�c �starych" demokracji, cho� je os�abi�:
przyczyni� si� do wzrostu liczby wielbicieli rozwi�za� totalitarnych - fa-

szystowskich czy te� stalinowskich. Jednak w krajach anglosaskich i w Szwe-
cji, w Holandii czy Szwajcarii partie komunistyczne i ruchy faszyzuj�ce
by�y s�abe. Gorzej we Francji: partia komunistyczna, w latach 20-tych skraj-
nie sekciarska i nieliczna, od 1930 r. przyj�a polityk� �otwarcia", co
da�o jej w wyborach 1936 r. 1,5 min. g�os�w. Ale sw�j sukces komuni�ci
zawdzi�czali taktyce wej�cia do demokratycznej gry. Szczero�� owej tak-
tyki budzi�a mocne w�tpliwo�ci nawet w�r�d ich partner�w z Frontu Lu-
dowego; kr�powa�a ona wszelako partii komunistycznej swobod� ruch�w.
Z kolei nacjonalistyczne i faszystowskie �ligi" mia�y we Francji liczn�
klientel�, ale rozproszkowane i sk��cone nie zdo�a�y zagrozi� demokracji.
Pr�ba �ligowego" puczu w lutym 1934 r. sko�czy�a si� �a�osnym fias-
kiem.
Je�li wewn�trzne zagro�enia �starych" demokracji nie sk�ania�y do bi-

cia na alarm, to jednak samopoczucie kraj�w demokratycznych by�o mar-
ne i pogarsza�o si� wyra�nie. Przysz�o�� ich wydawa�a si� niepewna, a to
nie pobudza�o optymizmu, witalno�ci, dynamizmu dzia�a�. Oto bowiem
systemy demokratyczne ustanowione po r. 1918 za�amywa�y si� kolejno
i ust�powa�y przed ofensyw� totalizmu i autorytaryzmu.
Po wojnie do rodziny demokratycznej wesz�y nowe pa�stwa europej-
skie: Irlandia na Zachodzie (de facto niepodleg�a od 1921 r., cho� do roku
1937 na statusie dominialnym), na Wschodzie - Finlandia, trzy republiki
339
ba�tyckie, Polska, Czechos�owacja, Jugos�awia (�Kr�lestwo Serb�w, Choi-

wat�w i S�owe�c�w"), przez kr�tki czas Ukrai�ska Republika Ludowa.
P�niej jeszcze do��czy�a do demokracji republika Grecji (w roku 1924,
gdy zwyci�stwo wyborcze republikan�w usun�o kr�la Jerzego II) i Hisz-
pania (1931). Droga tej ostatniej do demokratycznej republiki by�a szcze-
g�lnie zawi�a. Od 1876 r. Hiszpania by�a liberaln� monarchi� konstytu-
cyjn�, w kt�rej zmieniali si� wci�� u steru libera�owie i konserwaty�ci;
w r. 1923 kr�lewski zamach stanu Alfonsa XIII wyda� Hiszpani� w r�ce

autorytarnej dyktatury genera�a Miguela Primo de Rivery (1923-1930),
najpierw wojskowej, po dwu latach cywilnej. I wreszcie rok 1931 przy-
ni�s� (po odej�ciu najpierw dyktatora, potem kr�la) demokratyczn� repu-
blik�. Nie by�o jej dane przetrwa� d�ugo.
Demokracja zawita�a po r. 1918 do pa�stw pokonanych w wojnie. Re-

publika�ski i demokratyczny system przyj�y Niemcy oraz Austria. Kon-
stytucja weimarska z 1919 r. nada�a Niemcom ustr�j republiki federalnej
obejmuj�cej 21 Land�w, tj. kraj�w z w�asnymi parlamentami i rz�dami,
oraz bardzo zdemokratyzowa�a instytucje polityczne: przyznano prawa wy-
borcze kobietom, cenzus wieku obni�ono do 20 lat, prezydenta republiki
weimarskiej wybierano na 7 lat w g�osowaniu powszechnym (by go jed-
nak nie wzmacnia� nadmiernie, przewidziano mo�liwo�� usuni�cia pre-
zydenta z urz�du w drodze referendum zarz�dzanego przez Reichstag, tj.
izb� ni�sz� parlamentu). Reichstag oczywi�cie pochodzi� z wybor�w de-
mokratycznych; druga izba parlamentu, Reichsrat, reprezentacja Land�w,
mia�a w procesie ustawodawczym tylko prawo weta zawieszaj�cego. Rz�d,
z kanclerzem na czele, ponosi� odpowiedzialno�� polityczn� przed parla-
mentem. W praktyce -jak to zwykle bywa, gdy prezydent pochodzi z wy-
bor�w powszechnych, a uprawnienia ma ograniczone - nast�pi�o wzmoc-
nienie pozycji prezydenta (m.in. w stosunku do rz�du, ale i do parlamentu,
kt�ry przyznawa� prezydentowi prawo wydawania norm ustawowych). Do��
podobnie wygl�da�a konstytucja Austrii (1920), republiki federalnej z pre-
zydentem (tu r�nica) wybieranym przez po��czone izby parlamentu. I tu-
taj dosz�o do wydatnego wzmocnienia pozycji prezydenta, ale dokonano
tego poprzez zmian� konstytucji (1929): odt�d wybierany by� on w g�oso-
waniu powszechnym, otrzyma� prawo rozwi�zywania parlamentu, ograni-
czone prawa ustawodawcze, zwierzchnictwo nad armi�. W obu pa�stwach
niemieckich, Republice Weimarskiej i Austrii, demokracja za�ama�a si�

w tym samym czasie (1933-34). Drugi sukcesor monarchii austro-w�-
gierskiej, W�gry, w og�le nie zakosztowa�y demokracji. Po kilku miesi�-
cach chaosu, kt�ry nast�pi� po kl�sce wojennej pa�stwa habsburskiego,
powsta�a epizodyczna W�gierska Republika Rad (od marca do sierpnia
1919 r.), obalona przez interwencj� zbrojn� rumu�sko-czesk�, po czym
od razu obj�� dyktatur� admira� Miklos Horthy, kt�ry og�osi� si� regentem
Kr�lestwa W�gier.
Nowe demokracje korzysta�y z cudzych do�wiadcze�. W wielu konsty-

tucjach widoczny jest wp�yw instytucji Trzeciej Republiki (np. w polskiej
konstytucji marcowej, w konstytucji czechos�owackiej z r. 1920). W in-
nych z kolei - wp�yw konstytucji weimarskiej (np. w konstytucji Finlandii
z 1919 r., Hiszpanii z 1931 r.). Demokratyczna gorliwo�� nowych adept�w
ludow�adztwa stwarza�a jednak niema�o dylemat�w. To nie tylko klasycz-
ny problem stosunku mi�dzy w�adz� ustawodawcz�, najbli�sz� suweren-
nego ludu, a rz�dem, podejrzewanym o ch�� przekraczania swych upraw-
nie� (kt�re sk�din�d musia�y by� rozleg�e wobec mno��cych si� trudno-
�ci). Innym dylematem by�a relacja mi�dzy parlamentem i s�dami: czy
nale�y przyzna� s�dom prawo badania konstytucyjno�ci ustaw (model ame-
ryka�ski), czy prawo takie wykluczy� (wedle francuskiego wzoru)? Cze-
chos�owacja przyj�a pierwsze rozwi�zanie, Polska - drugie. Parlament
pochodzi� przecie� z demokratycznych wybor�w suwerennego narodu, a s�-
dziowie - z nominacji (i to cz�sto w�adz zaborczych!). Jak�e zatem po-
zwala�, by s�dy stawa�y ponad parlamentem - rozumowali rzecznicy dru-
giego rozwi�zania. Ale wykluczenie badania konstytucyjno�ci ustaw mog�o
otworzy� drog� samowoli parlamentu, przekonanego, �e zapisane w kon-
stytucji swobody i prawa obywatelskie maj� raczej dekoracyjny charakter.
Ponadto w Polsce po r. 1921 ci�gle obowi�zywa�o mn�stwo ustaw zabor-
czych jawnie sprzecznych z konstytucj� marcow�. Nie mo�na by�o szybko
ich zmieni�, i nie mo�na by�o uzna�, �e straci�y moc jako sprzeczne z kon-
stytucj�. Os�abia�o to autorytet konstytucji, podwa�a�o powag� ca�ego po-
rz�dku prawnego, bo obywatele nie mogli korzysta� z praw przyznanych
im przez ustaw� zasadnicz�.
Inny dylemat stwarza�a s�dowa kontrola administracji na de cz�stych

spor�w mi�dzy urz�dem a obywatelem. Czy przyj�� system brytyjski (obo-
341
wi�zuj�cy tak�e w wielu innych �starych" demokracjach) oddaj�cy te spo-

ry Jurysdykcji s�d�w powszechnych, czy te� francuski tworz�cy odr�bne,
wyspecjalizowane s�dy administracyjne? Ten drugi system mia�
du�y, finezyjny dorobek w dziedzinie orzecznictwa i dobrze brzmi�ce uza-
sadnienie: zasad� �oddzielenia s�d�w od administracji" sformu�owan� w pierw-
szej fazie rewolucji francuskiej (ale w�wczas chodzi�o o uwolnienie s�d�w
od administracyjnej presji). Mia� te� kiepsk� genez�: prototypem najwy�-
szego s�du administracyjnego by�a stworzona za czas�w Konsulatu Rada
Stanu, ca�kowicie uzale�niona od Pierwszego Konsula. Po reformie z 1872 r.,
a zw�aszcza od pocz�tku XX w. ta cz�� dzia�alno�ci Rady Stanu zdoby�a
sobie zas�u�ony autorytet: by� to znakomity najwy�szy s�d administracyj-
ny. Jednak�e do�wiadczenie s�d�w administracyjnych w Prusach i Austrii
rodzi�o obawy, �e taka forma s�dowej kontroli administracji pachnie jej
�napoleo�skim" uzale�nieniem od w�adzy rz�dowej. Obawiano si�, �e
gdy demokracja os�abnie, s�dy administracyjne nie b�d� zdolne broni�
obywateli, bo uzale�ni� si� od rz�du (i taki w�a�nie los spotka� m.in.
polski Najwy�szy Trybuna� Administracyjny po r. 1926).
Te spory o mo�liwie najlepszy kszta�t instytucji demokratycznych zda-

wa�y si� dobrze wr�y� �nowym" demokracjom. Podobne rokowania -
ale to dotyczy�o i demokracji �starych" - zdawa�y si� wynika� z upowszech-
nienia w okresie mi�dzywojennym dobrze zorganizowanych i masowych
partii politycznych. Burzliwie si� rozwija�y organizacje i stowarzyszenia,
w szczeg�lno�ci zwi�zki zawodowe. Zapowiada�o to tak wa�n� dla demo-
kracji masow� partycypacj� obywateli w �yciu publicznym, w tym tak�e
aktywizacj� demokratyczn� klas spo�ecznie s�abszych: robotnik�w, drob-
nych posiadaczy miejskich, ch�op�w. Pojawianie si� masowych partii ro-
botniczych i ch�opskich zmienia�o pejza� polityczny kraj�w demokratycz-
nych.
Podobne procesy zachodzi�y zreszt� i w niekt�rych �starych" demokra-

cjach. Wspominali�my ju� o bezprecedensowym sukcesie socjaldemokracji
szwedzkiej, kt�ra w 1936 r. wraz z ma�� grup� komunist�w niezale�nych
od Moskwy zdoby�a wi�kszo�� w parlamencie; nigdy przedtem w Szwecji
nie uda�o si� to �adnej partii. W Wielkiej Brytanii Partia Pracy zdo�a�a
si� wcisn�� do systemu dwupartyjnego: przez pewien czas funkcjonowa�
tedy system tr�jpartyjny i rz�dy koalicyjne (niezbyt udane). Rywalizacja
Partii Pracy i libera��w dawa�a przewag� raz jednej partii, raz drugiej
(przy bardzo mocnej pozycji konserwatyst�w) - a� do 1935 r., gdy Partia
Pracy zdoby�a mia�d��c� przewag� nad libera�ami w liczbie oddanych
g�os�w (8,5 min. do 2,5 min.) i jeszcze wi�ksz� w zdobytych mandatach
(154 do 33). Powr�ci� wi�c re�im dwupartyjny. We Francji kilka miesi�cy
p�niej, wiosn� 1936 r., partia socjalistyczna (SFIO) po raz pierwszy zdy-
stansowa�a wielk� i s�awn� parti� radykaln� (149 mandat�w do 111). W
po�owie lat 30-tych szwedzki premier-socjalista (Per Hansson) nie by� tu
rewelacj�, bo ju� wcze�niej charyzmatyczny lider socjalist�w Hjalmar Bran-
ting pe�ni� funkcj� szefa rz�du (w latach 1920 i 1921-23). Ale sensacj�
by�o pojawienie si� w Wielkiej Brytanii premiera-laburzysty Ramsaya MacDo-
nalda (1924, 1929-1935) i socjalisty Leona Blumajako premiera Francji
(1936-1937 i na kr�tko 1938).
A jednak, jak ju� by�a o tym mowa, wiele system�w demokratycznych

upad�o, daj�c wolne pole re�imom autorytarnym i totalitarnym; optymistyczne
prognozy szans demokracji zawiod�y.
//. Re�imy autorytarne
Autorytaryzm sta� si� dominuj�cym systemem w d�ugim pasie od Fin-

jandii po Grecj�, lecz tak�e na P�wyspie Iberyjskim. Demokracja ulega�a
tam militarnym przewrotom i monarchicznym zamachom stanu. W 1923 r.
nast�pi� przewr�t w Bu�garii zorganizowany przez nacjonalist�w Alek-
sandra Gankowa i kr�lewski zamach stanu w Hiszpanii, kt�ry odda� w�a-
dz� genera�owi Primo de Riverze; w 1926 r. dosz�o do zamachu majowego
w Polsce i przewrotu wojskowego w Portugalii, kt�ry wykona� marsza�ek
Carmona; w 1929 r. mia� miejsce antydemokratyczny kr�lewski zamach
stanu w Jugos�awii; w 1930-31 r. w Finlandii o krok od w�adzy byli
faszyzuj�cy lappi�ci, ostatecznie wzi�a tu g�r� nacjonalistyczno-konser-
watywna prawica, tworz�c jednak, przy pomocy ustaw o ochronie republi-
ki, system autorytarny; w 1934 r. ostry re�im autorytarny ustanowiono
w Austrii; w 1935 r. republika grecka uleg�a przewrotowi genera�a Kondi-
lisa, kt�rego po roku zast�pi� gen. Metaxas; w 1936 r. rebelia wojskowa
w Hiszpanii da�a pocz�tek wojnie domowej, w kt�rej poleg�a demokra-
343
tyczna republika; w 1938 r. dokona� si� kr�lewski zamach stanu w Rumu-

nii. Autorytaryzm zawita� te� do republik ba�tyckich wraz z zamachami
stanu prawicowych lider�w: Antonasa Smetony na Litwie (1926), Karlisa
Ulmanisa na �otwie (1934) i Konstantina Patsa w Estonii (1934).
Ustanawiane kolejno re�imy autorytarne lat mi�dzywojennych okre�la-

ne by�y nierzadko mianem �faszystowskich", g��wnie we frazeologii ko-
munistycznej, ale nie tylko (to w nauce ameryka�skiej pojawi� si� termin
�kler�fa��yzm" na okre�lenie re�imu austriackiego z lat 1934-1938). Istot-
nie, niekt�re re�imy autorytarne inspirowa�y si� �korporacyjnymi" wzo-
rami faszyzmu w�oskiego i sz�y daleko w likwidowaniu politycznego plu-
ralizmu. Dotyczy�o to w�a�nie Austrii po r. 1934, �otwy pod rz�dami
Ulmanisa czy Portugalii w systemie stworzonym przez Antonio Salazara
(od 1932). Owszem, w krajach rz�dzonych autorytamie me brakowa�o
ruch�w faszyzuj�co-totalitamych. Taki charakter mia�a np. rumu�ska �e-
lazna Gwardia (,,Legion �w. Micha�a Archanio�a") pod wodz� Comeliu
Codreanu; za ruchy faszystowskie mo�na uzna� wspomnianych fi�skich
lappist�w czy w�gierskich strza�okrzy�owc�w; w Austrii du�e wp�ywy
mia�a totalitarna partia hitlerowska. Jednak�e rz�dz�ce re�imy autorytarne
traktowa�y owe ruchy faszystowskie jako rywali do w�adzyjako wichrzy-
cieli rujnuj�cych z trudem osi�gni�t� polityczn� stabilizacj�, wreszcie -
jako agent�w obcych si�, Mussoliniego czy Hitlera. Walka autorytaryz-
m�w u w�adzy i ruch�w totalitarnych przybiera�a niekiedy formy drastyczne
i krwawe (np. w Rumunii konflikt �elaznej Gwardii z re�imem kr�lew-

skim Karola II).
Oczywi�cie, liczne wsp�lne idee ��czy�y systemy autorytarne i faszystow-

skie: nacjonalizm, antykomunizm, wrogo�� do demokracji, do klasyczne-
go parlamentaryzmu oraz do rozbudowanych praw i swob�d_ obywatel-
skich, kult silnego rz�du zapewniaj�cego porz�dek. Ustrojowe konsek-
wencje wynikaj�ce z tych idei by�y jednak w poszczeg�lnych krajach
rz�dzonych autorytamie mocno zr�nicowane^Jadykaine^w Austrii czy
Portugalii, pow�ci�gliwe w Hiszpanii za rz�d�w Primo de Rivery, na W�-
grzech, w Polsce. By�a z regu�y w re�imach autorytarnych przymieszka--
konserwatyzmu wynikaj�ca z ich spo�ecznego zaplecza (ziemia�stwo, hie-
rarchia duchowna, dwory kr�lewskie w monarchiach, stare aparaty biuro-
kratyczno-militarne...). �w element zachowawczo�ci sprawia�, �e systemy
te nie chcia�y lub nie bardzo potrafi�y manipulowa� wielkimi ruchami

masowymi (co by�o typowe dla faszyzmu); Jlie lubi�y brutalnych i krzykli-
wych demagog�w faszystowskiego typu; tylko w ograniczonym wymiarze
odnawia�y elit� polityczn� (podczas gdy faszyzmy akcentowa�y wol� od-
dawania w�adzy ludziom nowym).
Systemy autorytarne r�ni�y si� od faszyzmu tym, �e z regu�y nie two-

rzy�y wielkich, �wietnie zorganizowanych i zdyscyplinowanych monopar-
tii. Starania o zbudowanie szerokich �front�w", �blok�w" czy �ruch�w"
popieraj�cych w�adz� robione by�y bez szczeg�lnej energii i przynosi�y
ograniczone efekty. Sedno w�adzy pozostawa�o przy rz�dzie sterowanym
przez szefa w�adzy wykonawczej (monarch�, regenta, prezydenta; czasem
faktycznego dyktatora nie piastuj�cego najwy�szych urz�d�w: to casus
J�zefa Pi�sudskiego). Niekiedy taka najwy�sza w�adza przerasta�a jej pia-
stuna, co otwiera�o wrota do rywalizacji o�rodk�w w�adzy, jak zn�w w Pol-
sce pod rz�dem konstytucji kwietniowej, gdy Pi�sudskiego zabrak�o. Za-,
pleczem w�adzy rz�du nie by�a wielka monopartia, lecz aparat biurokra-
tyczny i militarny.
/'W systemach autorytarnych utrzymywa�y si�, w wi�kszym lub mniej-

szym zakresie, relikty ustroju demokratycznego. Nie wsz�-..,
dzie zakazywano dzia�ania partii politycznych i likwidowano parlament,
powo�uj�c co najwy�ej jak�� jego namiastk� w postaci reprezentacji sta-
nowo-korporacyjnej na wz�r w�oski (Hiszpania Primo de Rivery w 1926 r.,
Austria w r. 1934). Mo�na oczywi�cie krytykowa� zredukowanie upraw-
nie� ustawodawczych parlamentu i jego kontroli nad rz�dem w Polsce,
na W�grzech czy w Jugos�awii, mo�na wytyka� niedemokratyczne zasady
ordynacji wyborczych - ale mimo wszystko �w system przedstawicielski
istnia�, dawa� niejakie oparcie opozycji politycznej, zachowywa� cho�by
skromne elementy pluralizmu partyjnego. ,
Autorytaryzm nie ma totalitarnej ambicji kontrolowania wszystkich p�l

Judzkiego �ycia ani roszcze� do monopolu �wiatopogl�dowego. Raczej
rzadkie by�y zatem przypadki ostrych konflikt�w autorytarnej w�adzy ze
zwi�zkami wyznaniowymi. W�adza zadowala�a si� pos�usze�stwem oby-
wateli i w razie potrzeby wymusza�a �porz�dek" brutalnymi metodami.
Mamy tu jednak raczej skr�powanie spo�ecze�stwa zakazami i ogranicze-
niami, ni� pr�b� �uformowania" go do �dynamicznych", pozytywnych
dzia�a� politycznych w ramach pa�stwowego scenariusza. Nie uprawia�
345
l - , ..,.""
\\ A"'-"". � : " ^MISsss^

[' tez, autorytaryzm, jak to czyni� faszyzm, rozbudowanejM�mag�gaspolecz-
> -ne!, kt�ra re�imom totalitarnym nadawa�a fasad� troski o ludzi pracy. Nie
oznacza�o to oczywi�cie braku ambicji etatystycznych; A�^
intensywnego wp�ywania na procesy gospodarcze poprzez,ôlityke^r>an,-
^stwow� (a osobliwie tworzenie sektora publicznego) wyr�nia�a rz�dy auto-
rytame; tendencje liberalizmu ekonomicznego by�y im najcz�ciej r�wnie
obce jak liberalizm polityczny. Czasami osi�gano zreszt� niema�e efekty
(np. w Hiszpanii pod dyktatur� Primo de Rivery). Etatyzm w gospodarce
postrzegano m.in. jako przes�ank� rozwijania solidnego potencja�u

mJlitarneg.o. ~-
,^ W krajach, kt�re przyj�y re�imy autorytarne, wyst�pi�y bowiem po roku

1918 ostre konwulsje rewolucyjne; Europa wschodnia czu�a si� zagro�ona
przez blisko�� bolszewickiej Rosji, a od 1922 r. ZSRR (zauwa�my nawia-
sem, �e by�a to osobliwa nazwa pa�stwa, pozbawiona jakichkolwiek od-
niesie� geograficznych i etnicznych, co mia�o u�atwia� jego rozszerzenie
si� �na ca�y �wiat"). Trosk� o potencja� militarny uzasadniano te� ca�ym
k��bowiskiem konflikt�w narodowych w tym regionie. Wobec skompliko-
wanego przemieszania narod�w wykre�lanie granic wedle kryteri�w etno-
graficznych by�o niemo�liwe; nie wyobra�ano te� sobie mo�liwo�ci maso-
wych, przymusowych przesiedle� (zw�aszcza po brutalnym wyrzuceniu
przez rz�d turecki Grek�w z zachodniej Turcji, gdzie ludno�� grecka sie-
dzia�a od czas�w homerowych). Trudne problemy mniejszo�ci narodo-
wych stanowi�y tedy po�ywk� dla postaw i ruch�w nacjonalistycznych
w tym regionie Europy; �ywy te� by� antysemityzm. W efekcie^ rz�dy
autorytarne do�� paradoksalnie ��czy�y kult �rdzenno�ci" ustroju i obron�
warto�ci narodowych z ponadnarodowymi odwo�aniami do^BuchTcza''
su", kt�ry wsz�dzie niesie bankructwo demokracji i zmusza do tworzenia

i �muskularnych" ustroj�w politycznych.
Silnym i nacjonalistycznie zorientowanym re�imom sprzyja�o te� poczucie

pokrzywdzenia przez pa�stwa, kt�re wygra�y wojn�, a niekiedy frustracje
z powodu niedostatecznej rekompensaty za wojenne wysi�ki i straty. W�-
grzy bardzo bole�nie odczuli redukcj� terytorium ich pa�stwa z 325 ty�.
km w r. 1914 do 93 ty�. km ; poczucie krzywdy wyst�powa�o tak�e
w Turcji, Bu�garii, Austrii (zwyci�scy alianci nie tylko okroili terytorium
Austrii, lecz tak�e zabronili Austriakom my�le� o po��czeniu si� z Repu-
blik� Weimarsk� i zmusili do zarzucenia przez nich nazwy �Republika
Niemiecko-Austriacka"). Z kolei W�ochy i Grecja, formalnie kraje zwy-

ci�skie, by�y ci�ko sfrustrowane, bo nie otrzyma�y tego, co im obiecywa-
no i do czego, wedle w�asnego mniemania, mia�y najs�uszniejsze prawo.
Nie tylko si�a nacjonalizm�w i powojenne frustracje os�abia�y �ad de-

mokratyczny w �nowych" demokracjach. G��boki wp�yw na ten proces
mia�y trudno�ci i konflikty zwi�zane z kryzysem ekonomicznym lat bez-
po�rednio powojennych, a od r. 1930 z Wielkim Kryzysem. Nie sprzyja�a
stabilizacji demokratycznej^si�a konserwatyzm�w: wielkiej w�asno�ci ziem-
skiej, Ko�cio��w, aparat�w biurokratyczno-militarnych (w wielu krajach
odziedziczonych po monarchiach postabsolutnych i bardzo niech�tnych
demokratycznym procedurom). Z drugiej strony, w por�wnaniu ze �stary-
mi" demokracjami du�o s�absze by�y tu si�y, kt�re mog�yby si� sta� soli-
dn� podpor� instytucji demokratycznych. Przemys�, handel, finanse by�y
podzielone etnicznie i politycznie, po cz�ci uzale�nione od zagranicy,
po cz�ci powi�zane z si�ami zachowawczymi. Inteligencja w takich kra-
jach jak Polska, Rumunia, Jugos�awia - ambitna politycznie - mia�a s�abe
szans� w powszechnym g�osowaniu, gdy� status inteligencki nie by� naj-
lepsz� rekomendacj� dla ludowych wyborc�w. Robotnicy (poza Polsk�
i Czechos�owacj�, a na drugim kra�cu Europy Hiszpani�) byli niezbyt
liczni; cz�� (niewielka) przysta�a do komunist�w, wrogich demokracji
(w Hiszpanii do r�wnie jej wrogich anarchist�w); cz�� ulega�a wp�ywom
nacjonalistycznym. W�r�d ch�opstwa - sporo bierno�ci politycznej lub
sk�onno�ci konserwatywnych. Inaczej by�o w Bu�garii, gdzie siln� pozycj�
zdoby� masowy i radykalny Zwi�zek Ch�opski premiera Aleksandra Stam-
bolijskiego; z�ama� t� si�� nacjonalistyczny przewr�t Gankowa z 1923 r.
Granice mi�dzy autorytaryzmem i totalitarnym faszyzmem nieraz sta-

wa�y si� p�ynne. We w�oskim faszyzmie wyst�powa�y cechy charaktery-
styczne dla autorytaryzm�w, cho� ich znaczenie by�o raczej fasadowe;
do re�imu w�oskiego zbli�a�y si� systemy �korporacyjne": austriacki �kle-

rofaszyzm" i proklamowane w 1933 r. przez Salazara portugalskie �nowe
pa�stwo" (Estado Niumi}. Niekt�re re�imy autorytarne �usztywnia�y si�",
zw�aszcza w okresie wojny (i nie bez hitlerowskiej presji): to m.in. przypa-
dek re�imu Vichy we Francji po r. 1942. Z kolei, zn�w nie bez wp�ywu
sytuacji zewn�trznej, p�totalitamy z pocz�tku re�im frankistowski w Hisz-
panii bardzo powoli traci� po r. 1945 faszystowskie w�a�ciwo�ci, kt�re
ulega�y stopniowej erozji.
347
III. Totalitaryzmy we W�oszech i w Niemczech
Termin ^totalitaryzm" wymy�lili faszy�ci w�oscy. To faszystowski filo-

zof Giovanni Gentiie o�wiadczy�, i� �faszyzm jest totalitarny"; Mussolini
stworzone przez siebie pa�stwo okre�la� mianem Stato totale. Poj�cie to-
talitaryzmu zacz�o robi� wielk� karier� w okresie zimnej wojny, bo sta�o
si� wsp�lnym mianownikiem dla re�im�w w�oskiego i hitlerowskiego, ju�
pokonanych, i dla systemu stalinowskiego (rozci�ganego na niema�� liczb�
pa�stw komunistycznych w Europie i Azji). Mimo istotnych r�nic uk�adu
Sflcjoekonomicznego, podobie�stwa polityczne by�y wyra�ne i przekracza-
�y granice odmiennych, deklaruj�cych za�artaJvzajemnaJvrogosc ideolo-
gii - faszystowskiej i komunistycznej.
Wyr�niaj� wi�c totalitaryzm, bez wzgl�duJia barw� ideolo-

giczn�, rz�dy monopartyjne, monopolistyczne zakusy oficjalnej doktryny
politycznej, szczelna kontrola medi�w komunikacji spo�ecznej, system ter-
rorystycznego, policyjnego nadzoru nad ca�ym obszarem �ycia publicz-
nego (a po cz�ci i prywatnego), centralistyczna i biurokratyczna organiza-
cja pa�stwa ogarniaj�cego (w mniejszym lub wi�kszym zakresie) tak�e
kontrol� gospodarki. Totalitaryzm wykorzystuje nowoczesne tech-
niki w�adzy, by nadzorowa� wszystkie pola i formowa� ,,nowego
cz�owieka": nie tylko pos�usznego w�adzy, lecz aktywnego, zaanga�owa-
nego g��boko po jej stronie, zawsze zreszt� w granicach szczeg�owo y
przez w�adze przygotowanego scenariusza. Pisarz Curzio Malaparte, dobrze
znaj�cy faszyzm w�oski, definiowa� p�artem totalitaryzm jako system,
�w kt�rym wszystko to, co nie jest zakazane, jest obowi�zkowe".
Faszyzm w�oski by� pierwszy; w odr�nieniu od Hitlera, kt�remu wy-

starczy�o kilka miesi�cy, Mussolini zdobywa� pe�ni� w�adzy na raty. S�awet-
ny �marsz na Rzym" w pa�dzierniku 1922 r. by� tylko otwarciem drogi;
p�niej przez prawie dwa lata partia faszystowska do�� zgodnie wsp�-
pracowa�a w rz�dzie koalicyjnym z prawic�. Dopiero po �zmanipulowa-
niu" wybor�w wiosn� 1924 r. prawica zacz�a si� burzy�, utworzy�a opo-
zycyjn� szerok� �koalicj� awenty�sk�", kt�rej wszak�e nie poparli ani
kr�l Wiktor Emanuel III, ani armia. Mussolini wykona� tedy w styczniu
1925_r. .drugi zamach stanu: og�osi� ustanowienie pa�stwa totalno-korpo- \
racyjnego, a siebie mianowa� jego Wodz�m.JLPjce.., \^' ~^^
348
Re�imy faszystowskie powo�ywa�y si� na dwie warto�ci naczelne: p a n -:_

siwo i n � r�d.,.. We w�oskiej wersji^JanatwoL^yski�cLprzewag�.Jlad_
wsp�lnot� narodowa, co wynika�o m.in. z faktu, �e Mussolini (podobnie
jak ongi� Machiavelli, kt�rego Duce uwa�a� za swego mistrza) do�� scep-
tycznie ocenia� wsp�czesn� sobie generacj� W�och�w jako ludzi ma�o
zdolnych do heroizmu, po�wi�ce�, dyscypliny. W takiej sytuacji pa�stwu
wypad�o przyzna� misj� wdro�enia W�och�w do narodowych cn�t: sta-
wiania dobra wsp�lnoty ponad interesy indywidualne i grupowe, dyscypli-
ny, pos�usze�stwa, wiary w faszystowsk� doktryn�, waleczno�ci. Dewiza^ \
faszyzmu^brzmia�a zwi�le: �Wierzy�, by� pos�usznym, walczy�". �
Z nauk Machiavellego wynika�o, �e w sytuacjach wyj�tkowych (zagro-

�enia bytu narodowego, wojny zewn�trznej lub domowej, tworzenia no-
wego ustroju) konieczna jest bezwzgl�dna dyktatura w�adcy (�ksi�cia"
dawniej, �wodza" obecnie) i jego dru�yny. W takim stanie wyj�t-
kowym wszystko si� polityzuje, kryteria prawne ust�puj� politycznym,
a przede wszystkim zasadzie skuteczno�ci dzia�ania. Jednak�e owo ,,pa�-
stwo stanu wyj�tkowego", kt�re iaiato.bye-�rodkiem do celu (uformowa-
nia nowego cz�owieka i nowego narodu), rych�o sta�o si� celem i trwa��
formu�� rz�dzenia w paradoksalnym �permanentnym stanie wyj�tkowym".
Wcieleniem wszechw�adnego, pa�stwa by� Duce.
Faszystowski W�dz to unowocze�niona wersja starej w�adzy ma-

gicznej .(teraz zwanej przez uczonych charyzmatyczn�): sw� w�asn� moc�^
w�adca wywo�uje oczekiwane przez lud rezultaty. Ta znana w staro�yt-
no�ci i �redniowieczu formu�a od�y�a nieoczekiwanie w totalitarnych dyk-
taturach XX wieku. W�dz narodu (Stalina przedstawiano nawet ch�tnie
jako �Wodza ludzko�ci") jest reprezentantem si� wy�szych (�elaznych praw
Historii, Losu narodowego, Opatrzno�ci itd.). Ma zatem nadludzkie w�a-
�ciwo�ci: dysponuje nieomylno�ci� (Duce, ale i Fiihrer �ma zawsze racj�"),
niezawodn� wewn�trzn� intuicj� (s�awne intimo convincimento Mussoli-
niego), wszechmoc� (u Stalina to refleks nauki Marksa, kt�ra �jest wszech-
mocna, poniewa� jest s�uszna"), si�� pokonywania wszystkich nieprzyja-
ci�, wewn�trznych i zewn�trznych... Dzi�ki temu W�dz osi�ga niebywa�e
sukcesy: likwiduje kryzysy ekonomiczne i bezrobocie, poszerza granice
imperium (w przypadku w�oskim - o Abisyni� i Albani�), buduje pot�g�
ekonomiczn� i militarn� pa�stwa, niekiedy nawet odwraca bieg rzek, zaw-
349
sze za� przeobra�a oblicze narodu. Wszystko to jest tylko zapowiedzi�

doczesnego raju (tysi�cletniej Rzeszy, nowego imperium Romanum, �wia-
towego komunizmu). W zamian jednak wymaga si� bezwzgl�dnego po-
s�usze�stwa Wodzowi, nie skr�powanemu �adn� formaln� legalno�ci�?*"
W�oski W�dz kumulowa� niema�o stanowisk pa�stwowych: by� szefem

rz�du, ale i sze�ciu ministerstw (spraw zagranicznych, spraw wewn�trz-
nych, korporacji, wojsk l�dowych, marynarki, lotnictwa). Przewodniczy�
te� Wielkiej Radzie Faszystowskiej, kt�ra zaw�aszczy�a funkcje swego
rodzaju superparlamentu. Wola Wodza mia�a moc prawa - tak jak decyzje
najbardziej ambitnych w�adc�w epoki absolutyzmu. Pa�stwu faszystow-
skiemu Duce przypisa� prymat nad parti� rz�dz�c�: sam niczego na tym
nie traci�, bo by� wcieleniem pa�stwa.
�w prymat pa�stwa nad parti� wyra�a� si� np. w zasadzie, �e

sekretarz generalny partii faszystowskiej jest jednym z ministr�w; ustr�j
wewn�trzny partii regulowa�y ustawy i dekrety pa�stwowe. By�a to partia
bez cienia jakiej� organizacyjnej demokracji: obowi�zywa�o w niej �lepe
pos�usze�stwo Wodzowi. Po z�o�eniu przysi�gi wierno�ci dla Duce, nowy
cz�onek partii dostawa� do r�ki karabin: ale to tylko symbol obowi�zku
walki sprz�onego z wiar� i pos�usze�stwem. W praktyce - zupe�nie od-
miennej od hitlerowskiej - faszyzm w�oski pos�ugiwa� si� dla realizowania
swych cel�w przemoc�, kt�r� dysponowa� aparat pa�stwowy. Przewaga
pa�stwa nad parti� nie by�a wi�c jak�� retoryczn� figur�. Obowi�zywa�a
ulubiona formu�a Mussoliniego: �wszystko przez pa�stwo, nic bez pa�-
stwa, niczego przeciw pa�stwu". Nie zmienia�a tego uk�adu si� regu�a
przyznaj�ca cz�onkom partii Faszystowskiej monopol na istotne pod wzgl�-
dem politycznym stanowiska publiczne.
Cz�sto powtarzano tez�, �e totalitaryzm w�oski by� niepe�ny czy^

te� niedoko�czony. Nie zniesiono monarchii ani praw do tronu domu Sa-
baudzkiego; kr�l teoretycznie pozosta� g�ow� pa�stwa, cho� jego pozycja
by�a czysto dekoracyjna. Utrzymano fikcj� obowi�zywania liberalnej kon-
stytucji kr�lestwa z 1848 r. (tzw. Karty Alberty�skiej), ale ustawodawstwo
faszystowskie nie zostawi�o dos�ownie niczego z jej liberalnych zasad.
Do r. 1939 zachowano parlament, ale jego sk�adu nie okre�la�y ju� wy-
bory, lecz decyzje Wielkiej Rady Faszystowskiej i Wodza. I to Duce de-
cydowa� o tym, czym parlament mia� si� zajmowa�; inne sprawy zawsze
350
mo�na by�o za�atwi� rz�dowym dekretem. Wybory do parlamentu mia�y

charakter plebiscytamy (g�osowano za re�imem lub przeciw niemu, bo
by�o to g�osowanie na ca�� list� kandydat�w) i oczywi�cie zawsze osi�ga-
no �doskona�e" wyniki.
Jest faktem, �e ko�a dworskie, hierarchia duchowna, niekt�re grupy

intelektualist�w zachowywa�y jakie� elementy autonomii. Ten cie� nie-
zale�no�ci oraz wymieniane wy�ej ustrojowe fikcje i fasady by�y Musso-
liniemu przydatne, bo - w odr�nieniu od Hitlera - dba� on o sw�j wiz�-'
runek w obrocie mi�dzynarodowym; chcia� by� przyjmowany w europej-
skich salonach w�adzy (i zreszt� by�, a� do napa�ci na Abisyni�). Oczywiste
jest tak�e, i� faszyz�^ w�oski, rue nuaUak Aabolicznego oblicza jak hit-
i.eryznL Je�li obowi�zywa�o tu (od 1938 r.) ustawodawstwo rasistowskie,
to jednak nikomu nie przychodzi�o do g�owy masowe eksterminowanie
�yd�w. Francuscy �ydzi wr�cz szukali os�ony przed prze�ladowaniami
ze strony Niemc�w i w�adz Vichy na obszarze niewielkiej w�oskiej strefy
okupacyjnej we Francji.
Jednak�e �w �niedoko�czony" totalitaryzm w�oskiegofaszyzimLtak�e.-

pokazywa� odra�aj�ce oblicze. I tu istnia�y (na niedu�� skal�, to prawda)
obozy koncentracyjne, i tu policja polityczna torturowa�a i mordowa�a.
I tu postarano si� podporz�dkowa� pa�stwu nie tylko wszystko, co poli-
tyczne, lecz tak�e sfery �ycia gospodarczego i zawodowego. S�u�y�y temu
celowi upa�stwowione korporacje ��cz�ce, pod has�em narodowego soli-
daryzmu, pracodawc�w i pracownik�w poszczeg�lnych ga��zi gospodarki.
I tu wreszcie podejmowano du�y wysi�ek (przez d�ugi czas skuteczny),
aby sk�oni� zwyk�ych ludzi do aktywnego wspierania re�imu, cho�by tyl-
ko poprzez udzia� w ca�ym scenariuszu oficjalnych organizacji i manife-
stacji.
Totalitaryzm hitlerowski rywalizacj� dwu �wielkich warto�ci",

narodu i pa�stwa, rozstrzyga� na korzy�� narodu - przy za�o�eniu, �e
wsp�lnot� narodow� reprezentuje jej elita skupiona w partii hitlerowskiej,
NSDAP. Przyj�to wi�c hierarchi� odmienn� ni� we W�oszech. Nie bez
znaczenia by� fakt, �e w�oski aparat pa�stwowy, s�abszy i mniej wydolny,
cieszy� si� te� mniejszym respektem ni� niemiecki. Rzesza hitlerowska
wyposa�ona by�a w doskona�� infrastruktur� pa�stwow� wywodz�c� si�
ze starej pruskiej tradycji. Sprawna machina Prus od czas�w fryderycja�-
skich uczy�a pos�usze�stwa i porz�dku Prusak�w, a od czas�w Bismarcka
351
dyscyplinowa�a og� Niemc�w. Cieszy�a si� te� szacunkiem, nie powszech-

nym wprawdzie, lecz w szerokim spo�ecznym przekroju. W konsekwencji
totalitaryzm w�oski stawa� wobec zadania wzmocnienia i dowartQ�ciow�-_
_nia pa�stwa, natomiast dla hitleryzmu machina pa�stwowa mog�a by� gro�-
nym rywalem Fiihrera i jego dru�yny. W istocie, sprawni, kompetentni,
konserwatywni funkcjonariusze pa�stwowi Rzeszy �ywili najcz�ciej uczucia
ambiwalentne wobec nowej w�adzy. Nie gustowali w krzykliwej dema-
gogii, dostrzegali intelektualny prymitywizm hitlerowskich dygnitarzy, �le
znosili ich brutalno�� i z�e maniery. Jednocze�nie fascynowa�a ich poli-
tyczna skuteczno�� nowych pan�w Niemiec, umiej�cych wybornie manipu-
lowa� mas� ludzk�, �apa� wJot polityczne okazje, odwa�nie podejmowa�
ryzyko i wygrywa�.
Ostatecznie, nie bez waha� i dezercji (niezbyt licznych), aparat pa�stwowy
przyj�� dominacj� hitlerowc�w, s�u�y� im swymi fachowymi umiej�tnos-
^roLôdzi� si� nawet przyk�ada� r�k� do najbardziej karko�omnych
.i zbrodniczych przedsi�wzi�� Adolfa Hitlera. Os�awiona konferencja w Wann-
see (1942), podczas kt�rej rozwa�ano techniczne problemy zadecydowa-
nego ju� �na g�rze" Holocaustu, jest przyk�adem zdumiewaj�cego stanu
ducha wybitnych dygnitarzy rz�dowych starej szko�y - biurokrat�w, tech-
nokrat�w, prawnik�w. Nie rozwa�ano tam wcale, czy mo�na si� godzi�
na tak upiorny zamys�, lecz gorliwie zastanawiano si� nad tym, jak zagwa-
rantowa� sprawne pod wzgl�dem technicznym wykonanie ca�ej operacji.
Hitleryzm zdo�a� skutecznie i trwale opanowa� i wykorzystywa� do

swych cel�w sprawn� maszyneri� pa�stwow� Niemiec; s�u�y�a mu ona
jeszcze i w ostatniej fazie przed kl�sk�, gdy dalszej s�u�by Hitlerowi od-
mawiali niekt�rzy genera�owie i nawet najwy�si bonzowie partyjni. Prze-
d�u�y�o to �ywot totalitaryzmu hitlerowskiego.
Koncepcje ustrojowe we wczesnym programie NSDAP z roku 1920

by�y niedookre�lone: nie rozstrzygano jasno nawet kwestii monarchicznej
lub republika�skiej formy ustroju. Oczywi�cie, podstawowe zasady (ale
nie instytucje) okre�lono wyra�nie: wrogo�� do demokracji, parlamenta-
ryzmu, federalnej struktury pa�stwa. Szczeg�owej wizji ustrojowej jed-
nak nie by�o; nawet okre�lenie �Trzecia Rzesza" nie jest wynalazkiem
hitlerowc�w, lecz konserwatywnego nacjonalisty Artura Moellera van den

Bruck.
Demokracja, autorytaryzm, totalizm (1918�1945)
qPol-4<L4-<--v Â /'.-.^��-t- pa..r4i
/zorceiti/ dla owej Trzeciej Rzeszy_sta� si� model partii hit-

1 e rowTki e j uformowany w g��wnej mierze przez samego HitIeraTsfa""
tut partii z r. 1926). Odrzuci� on pomys� tworzenia cia�a zbiorowego na
wz�r Wielkiej Rady Faszystowskiej, nawet jako organu doradczego dla
Fuhr�ra (�zawsze jest pe�no ludzi, kt�rzy chc� doradza�, a nie chc� praco-
wa�"). Wprawdzie zbiera�y si� regularnie hitlerowskie Parteitaj^Jê nie
przypomina�y w niczym kongres�w czy zjazd�w normalnych partii. Par-
teitag NSDAP nie s�u�y� formowaniu i wyra�aniu programowej woli kie-
rowniczego gremium partyjnego; by�a to czysta manifestacja polityczna
na gigantyczn� skal�. Ko�cz�ce Parteitag zebranie partyjnych mandary-
n�w, tzw. Korps der politischen Leiter, tak�e nie przypomina�o posiedze-
nia zarz�du g��wnego czy komitetu centralnego zwyk�ych partii. Stano-
wi�o tylko okazj� do retorycznych popis�w funkcjonariuszy partyjnych,
zreszt� ju� pod nieobecno�� Wodza. Nie by�o te� ani cienia partyjnej
demokracji na ni�szych szczeblach organizacji: pe�na centralizacja, hierar-,
chiczny porz�dek, nominacje w�adz partyjnych od g�ry do do�u. NSDAP^
�ama�a pa�stwowy monopol na u�ywanie zorganizowanej przemocy. Przed
�wzi�ciem w�adzy" uzasadniano to konieczno�ci� walki z boj�wkami ko-
munistycznymi, po r. 1933 mo�na by�o potwierdza� w ten spos�b przewa-
g� partii nad aparatem pa�stwowym. Boj�wki hitlerowskie (�oddzia�y sztur-
mowe", SA) liczy�y w 1933 r. ok. 2 min. ludzi, partyjna policja polityczna
(�sztafety ochronne", SS) - ok. 50 ty�. cz�onk�w (potem uros�a i sta�a si�
organizacj� wielusettysi�czn�). SS szybko opanowa�o niemieck� policj�
pa�stwow� i dyrygowa�o ni�.
�Wodzowski" model NSDAP pos�u�y� do urz�dzenia totalitarnego pa�- i

stwai, m�wiono otwarcie o konieczno�ci przeniesienia do aparatu pa�stwo-
wego �stylu dowodzenia" obowi�zuj�cego w NSDAP, w partii tworz�cej
�elit� Narodu". Liczy�a ona 700 ty�. cz�onk�w w 1933 r., p�niej sukcesy
Hitfera i oportunizm Niemc�w powi�kszy�y szeregi partyjne do 9 min.
ludzi. Prawn� podstaw� przebudowy ustroju republika�sko-demokratycz-
nego na totalitarny by�a �ustawa o pe�nomocnictwach" z 23 marca 1�33 r.,
przyj�ta przez Reichstag z pogwa�ceniem konstytucji weimarskiej, lecz
tworz�ca fasad� �legalnej rewolucji". Jej artyku� l przyznawa� rz�dowi
prawo wydawania ustaw, art. 2 za� rozszerza� je na blankietowe upraw-
nienie dokonywania zmian w konstytucji! Demonta� systemu demokra-
353
tycznego, kt�rego w Republice Weimarskiej nie chcia�a ani wi�kszo��

prawicy (nacjonali�ci, hitlerowcy), ani skrajna lewica (komuni�ci), doko-
na� si� teraz bardzo szybko. Teoretycznie Hitlera kontrolowa� mia� prezy-
dent Rzeszy, senilny marsza�ek Hindenburg, ale po jego �mierci w sierpniu
1934 r. urz�dy prezydenta i kanclerza po��czono w instytucji ,,Fuhrera
i kanclerza Rzeszy".
' W�adza owego Flihrera by�a prawdziwie farao�ska, nie skr�powana �ad-
(? nymi normami prawa ani �adnymi uprawnieniami organ�w przedstawi-
cielskich. Reichstag pozosta� jako zgromadzenie mianowa�c�w Hitlera.
Zbiera� si� rzadko, robi� wszystko pod dyktando, najcz�ciej za� wys�u-
chiwa� m�w Wodza i jego pomocnik�w oraz �piewa� hitlerowskie pie�ni
(�najlepiej w �wiecie op�acany ch�r m�ski" - m�wiono szyderczo o tym
pseudoparlamencie). W administracji dokonano czystki, federaln� struk-
tur� pa�stwa zlikwidowano, ten sam los spotka� pot�ne zwi�zki zawo-
dowe i partie polityczne: ju� w lipcu 1933r. og�oszono dekret rz�dowy,
wedle kt�rego NSDAP by�a odt�d jedyn� parti� w Rzeszy. W tak upro- � f j
szczonym systemie- politycznym woialWodza.by�a najwy�szym prawem. f
W rzeczywisto�ci Trzecia Rzesza nie by�a politycznym monolitem. Ry-"'

walizowa�y tam ze sob� r�ne o�rodki w�adzy, klany partyjne, resorty
rz�dowe,. Nie os�abia�o to despotycznej w�adzy Fiihrera, pozwala�o mu
nawet j� wzmacnia� wedle regu�y �dziel i rz�d�". �aden o�rodek w�adzy
czy klan nie o�miela� si� rywalizowa� z Wodzem, ka�dy rywalizowa�
:r O
z innymi o wp�yw na Hitlera, o pozyskanie dyktatora dla swoich pogl�-

d�w i zamierze�.
Skuteczno�� tego systemu rz�dzenia by�a zaskakuj�ca. Jedn� z przy-

czyn ju� wskazywali�my: opanowanie do�wiadczonej i sprawnej machiny
pa�stwowej, ��cznie z tymi ogniwami, w kt�rych znaczne wp�ywy zacho-
wa�y si�y konserwatywne (dyplomacja, sztab generalny, bank Rzeszy).
Te sfery zacz�y si� buntowa� (bardzo nieudolnie) dopiero wtedy, gdy
kl�ska wojenna zajrza�a ju� Niemcom w oczy.
Wzmacnia�y skuteczno�� systemu perfidne metody zastraszania oby-

^wateli; terror przybiera� tu oblicze zagadkowe, nieprzewidywalne, nie-
dookre�lone, co wydatnie os�abia�o wi�zi spo�eczne. Gdy nie wiadomo,
kto jest zagro�ony i dlaczego - lepiej izolowa� si� od innych. W miejsce
naturalnych wi�zi spo�ecznych wkraczaj� solidarno�ci mechaniczne zapro-
354
Demokracja, autorytaryzm, tolai�zm (1918-1945)
gramowane w postaci masowych organizacji re�imowych. Przekszta�ca�y
one aktywno�� spo�eczn� ludzi w efektowny spektakl teatru marionetek

poci�ganych za sznurki.
Podkre�la si� cz�sto skuteczno�� hitlerowskiej indoktrynacji jako przy-

czyn� masowej uleg�o�ci wobec w�adzy totalitarnej. Nie by� to sukces samej
_ tylko techniki propagandowej, sk�din�d bardzo zr�cznej.Jlocjotechnika
nie jest wszechmocna, musi trafia� we wra�liwo�� odbiorc�w. Przed �wzi�-
ciem w�adzy" propaganda hitlerowska zr�cznie wykorzystywa�a pok�ady
niemieckiego nacjonalizmu, mit �no�a w plecy" (armia nie przegra�a woj-
ny, to �ydzi i komuni�ci zdradzili nar�d w 1918 r.), motyw �ha�by Wer-
salu" czy �dyktatu wersalskiego", kt�ry pokrzywdzi� Niemcy, obrabowa�
"je z ziemi i pieni�dzy, pozbawi� armii, da� na wschodzie �p�on�c� granic�"
itd. Demokracj� weimarsk� przedstawiano jako re�im antynarodowy, nie-
zdolny upora� si� z kryzysem, uleg�y wobec �ydowskiej plutokracji.
Po r. 1933 mo�na by�o natomiast eksploatowa� charyzmatyczne talenty

Wodza, kt�ry poskromi� kryzys, zlikwidowa� bezrobocie, odtworzy� po-
t�g� militarn� Niemiec, przekre�li� ha�b� Wersalu, bez wystrza�u po�kn��
Austri�, Sudety, Czechy i Morawy, K�ajped� - i o�mieszy� niedawnych
zwyci�zc�w, aroganckich polityk�w Zachodu, W�adza charyzmatyczna^
sk�din�d pot�nie dzia�aj�ca na wyobra�ni� ludzi, musi jednak nieustannie^
potwierdza� swoj� moc nowymi sukcesami. Gdy ko�czy si� czas triumf�w
i zaczyna pasmo kl�sk, katastrofa staje si� nieuchronna.
IV. Totalitaryzm stalinowski
Mi�dzy totalitaryzmem faszystowskim i bolszewickim wyst�puj� spore

roznie�: jedn� z nich jest poziom politycznej ob�udy. Systemy faszystow-
skie nie stwarza�y przepastnego dystansu mi�dzy doktryn� i praktyk�. Mu-
ssolini wychwala� szczero�� faszyzmu, kt�ry nie ukrywa ani swych cel�w,
ani mechanizm�w w�adzy; przeciwstawia� temu instytucje demokratyczne,
za kt�rymi postrzega� tylko rz�dy oligarchii i brutalne walki elit o w�adz�,
maskowane pi�kn� retoryk�. Tak�e cele i ustrojowe pomys�y hitleryzmu
by�y do�� wyra�nie wy�o�one; kamuflowano wprawdzie sporo, jednak�e
z oficjalnych dokument�w mo�na si� by�o zorientowa� w funkcjonowaniu
tego re�imu.
355
Stalinizm, w miar� umacniania si� totalitarnego oblicza systemu, coraz

bezczelniej poszerza� p xz.e4LaLic-.-nn � d z�y- -f.a-.s.a.d� polityczna
i rzeczywisto�ci�. Tocz� si� spory o to, w jakim stopniu odpowie-
dzialno�� za t� ewolucj� spada RfrârkaCkt�rego sztandarem wymachi-
wali bolszewicy. Obro�cy Marksa przypominaj�, �e dla niego stworzenie
�pa�stwa robotniczego" nie by�o �adnym historycznym celem, lecz tylko..^
o�rodkiem do celu. I podobnie, uspo�ecznienie w�asno�ci �rodk�w produkcji
mia�o by� �rodkiem do finalnego celu: pe�nej wolno�ci ludzi w swobodnej
zbiorowo�ci bezpa�stwowej i bezklasowej.
Dla MarksaJednak -ka�de, pa�stwo (tak�e demokratyczne) by�o wro-

giem owej wolno�ci idealnej, pe�nej autonomii jednostki w wolnym sp(?
�ecze�stwie. W istocie nie r�ni� si� w tej kwestii z.anarchistami (cho�
sk�din�d zaciekle z nimi wojowa�): sk�onny by� uznawa� alternatyw� �albo
pa�stwo, albo wolno��". R�nica polega�a na tym, �e anarchi�ci wierzyli
w mo�liwo�� rewolucyjnego zniesienia pa�stwa i natychmiastowego usta-
nowienia wolno�ci, a Marks m�witfi^^kacu^'.(�obumieraniu") pa�stwa
w miar� gruntowania si� socjalistycznego �adu spo�ecznego. S�dzi�, �e
w okresie przej�ciowym nie b�dzie mo�na obej�� si� bez pa�stwa. Gdy
jednak socjali�ci niemieccy wpisali do swego programu gotajskiego (1875)
tez� o porewolucyjnym �wolnym pa�stwie ludowym", Marks uzna� ich
za g�upc�w. Stanowisko Marksa i Engelsa w tej kwestii sformu�owane
zosta�o wyra�nie: �Dop�ki proletariat pos�uguje si� jeszcze pa�stwem,?
czyni to nie dla wolno�ci, lecz po to, by trzyma� w karbach swoich wro-1
g�w, kiedy za� mo�e by� mowa o wolno�ci, pa�stwo jako takie przestaje j
istnie�". To formu�a wielce przydatna dla bolszewickiego totalitaryzmu, i
W przededniu rewolucji pa�dziernikowej Lenin .stara� si� okre�li�, jak

po wzi�ciu w�adzy proletariat b�dzie �pos�ugiwa� si� pa�stwem". Ot�
mia�o to by� pa�stwo ,,bez biurokracji, bez policji, bez
s t a � eJL a r m i i", pa�stwo, w kt�rym masy natychmiast naucz� si� rz�-
dzenia i organizowania gospodarki, w kt�rym rady delegat�w ludu spra-
wowa� b�d� w�adz� ustawodawcz� i wykonawcz� zarazem, pod naj�ci�lej-
sz� kontrol� mas pracuj�cych. Po niemal bezkrwawym wzi�ciu w�adzy
w listopadzie 1917 r. rosyjscy bolszewicy przez wiele miesi�cy pozwalali
realizowa� taki model p�anarchistyczny - pa�stwa bez biurokracji, policji
i sta�ej armii. Wierzono, �e wrog�w socjalizmu uzbrojony lud �atwo utrzy-
356
ma w ryzach, a socjalistyczna transformacja spo�ecze�stwa te� b�dzie dzie-

�em ludu. Lenin powtarza� w 1917 r.: �Mamy zapewnion� najzupe�niejsz�
i bezgraniczn� sympati� ogromnej wi�kszo�ci naszego spo�ecze�stwa" -
i chyba rzeczywi�cie w to wierzy�.
Rych�o si� okaza�o, �e realizowanie wzorca pa�stwa �bez biyrokr�cjL

policji i armii" stawia Rosj� radzieck�^nad kraw�dzi� katastrofy: wczesn�
wiosn� 1918 r. by�o to ju� oczywiste. Lokalne rady nie s�ucha�y bolsze-
wickiego rz�du w Piotrogrodzie (Rady Komisarzy Ludowych), wydawa�y
w�asne dekrety, w guberniach powo�ywano lokalne (jak najbardziej bol-
szewickie zreszt�) rz�dy. Dyscyplina spo�eczna i ekonomiczna za�ama�a
si�, produkcja dramatycznie spada�a, Rosji grozi� g��d. �Stoimy w obliczu
katastrofy, jest ona zupe�nie blisko" - konstatowa� Lenin. Wiosn� 1918 r.
bolszewicy zdecydowali si� odej�� od p�anarchistycznej wizji organizacji
spo�ecznej i odwo�a� si� do dyktatury. Nie by�a to jeszcze dyktatura prze-
ciw wrogom bolszewizmu (wojna domowa zacz�a si� dopiero p�niej od
buntu kozak�w gen. Krasnowa), lecz przeciw chaosowi, przez sam bolsze-
wizm wywo�anemu.
' Lenin odwo�ywa� si� w�a�nie do Marksa: �Dop�ki istnieje pa�stwo,

nie ma wolno�ci; kiedy b�dzie wolno��, nie b�dzie pa�stwa". W odr�-
nieniu od totalizmu faszystowskiego, �w antywolno�ciowy re�im nie mia�
cech zupe�nej nowo�ci, dosz�y tu do g�osu dwa osobliwie sprz�one dzie-
dzictwa: carskiego samodzier�awia i rosyjskiej tradycji rewolucyjnej. Carat
mia� d�ugie do�wiadczenie kszta�towania struktur politycznych i spo�ecz-
nych oraz wp�ywania na mentalno�� ludzi przy zastosowaniu brutalnych
metod rz�dzenia. W rosyjskiej tradycji rewolucyjnej XIX w. najwa�niejsze
za� by�o narodnictwo. Teoretykiem jego radykalnej wersji by� PioJr.Tka:
, czow: uzasadnia� on tez�, �e rewolucja socjalistyczna mo�e si� powie��

w kraju zacofanym - pod warunkiem, �e b�d� j� robi� (a potem sprawo-
wa� w�adz�) zdeterminowani, zawodowi rewolucjoni�ci. T� awangarda
doskonale zorganizowanych i zdyscyplinowanych dzia�aczy mia�aby m.in.
�sprowadza� do wsp�lnego mianownika chaotyczne zr�nicowanie jed-
nostek", tzn. produkowa� ta�mowo �nowych ludzi" przykrojonych do pro-
krustowego �o�a nowego ustroju.
Dwjê tradycje nawarstwi�y si� ju� we wczesnej fazie rozwoju bol-

szewickiego re�imu. Jego przyw�dcy poj�li, �e amatorski system �pa�-
357
stwa bez biurokracji, policji, armii" upadnie, je�li nie odwo�a si� do fa^
chowc�w. Zacz�to tedy zach�ca� dawnych urz�dnik�w, technik�w i or-
ganizator�w produkcji, carskich oficer�w - by powracali do administracji,
przemys�u, wojska. W �Robotniczo-Ch�opskiej Armii Czerwonej", RKKA,
znalaz�o si� ok. 50-60 ty�. oficer�w dawnej armii; niekt�rzy dotrwali w s�u�-
bie a� do drugiej wojny �wiatowej.
Oczywi�cie razem z lud�mi dawnego ustroju powraca�y pewne jego

rutyny i wzory dzia�ania. Stanowisko bolszewik�w wobec tego zjawiska "
by�o do�� dwuznaczne. Niekt�re spo�r�d dawnych rutyn i metod uznawali^
za przydatne, ale stare kadry budzi�y ich obawy i nieufno��. St�d uznano
za piln� potrzeb� zinstytucjonalizowanie rewolucyjnej awangardy, o kt�rej ^
dyskutowali narodnicy, w postaci zawodowego-aparafu partyjnego (istnia�
on dot�d jedynie w postaci zal��kowej). ..-..-_-
Patrzy�by on na r�ce owym starym specjalistom w administracji, prze-

my�le, wojsku; mia�by te� zadanie kontrolowania, dyscyplinowania i pa-
jitycznego edukowania mas, kt�rych umiej�tno�ci rz�dzenia socjalistycz-
nym pa�stwem najwyra�niej nie odpowiada�y oczekiwaniom partii. Ku-
mulowa� si� wi�c zacz�y dwie tradycje: carskiego samodzier�awia i idei
rz�du �zawodowych rewolucjonist�w", obie wrogie demokratycznym pro-
cedurom i obywatelskim swobodom.
i Do ko�ca lat 20-tych bolszewicka dyktatura me. by�a jeszcze wyko�i

' czonym w pe�ni totalitaryzmem; rywalizowa�y w�wczas r�ne o�rodki w�a.-
'�^dzy. Bolszewicka lewica z Trockim, Zinowiewem, Kamieniewem, Prieo-
bra�enskim mia�a do�� d�ugo wielki wp�yw na armi�, a poprzez Mi�dzy-
narod�wk� Komunistyczn� na polityk� zagraniczn�. Prawica z Rykowem,
Bucharinem, Tomskim - na gospodark�. Centrum, ze Stalinem, Mo�oto-
wem, Kaganowiczem, stopniowo opanowywa�o aparat partyjny. Zwi�zki.,.
zawodowe i komsomo� potrafi�y nieraz uprawia� opozycj� przeciwko kie-
rownictwu partyjnemu i rz�dowemu. Po odsuni�ciu si� ci�ko chorego
Lenina (zm. 1924) zabrak�o w tym systemie charyzmatycznego Wodza,
cho� nie brakowa�o kandydat�w do tej roli. Stalin umacnia� sw� pozycj�
powoli, korzystaj�c z zaciek�ej rywalizacji prawicy i lewicy partyjnej;
sprzymierza� si� z jednymi przeciw drugim, potem za� odwraca� sojusze,

os�abiaj�c kolejno rywali. Pierwsz�,, wyra�n� manifestacj� kultu Stalina
sta�y si� bizanty�skie ceremonie jego pi��dziesi�tych urodzin (1929).
358
Do ko�ca lat 20-tych szczelnej kontroli partyjnej wymyka�y si� ogrom-

ne obszary kraju obj�te w�asno�ci� ch�opsk�. By�y w�wczas 23 min. go-
spodarstw, podczas gdy przed rewolucj� - 17 min. Nie mo�na by�o utwier-
dzi� stalinowskiego totalitaryzmu bez opanowania tego �ywio�u. Nie. tylko-.
wi�c motywacja ekonomiczna, ale i polityczna spowodowa�a dramat ko-
lektywizacji, przedstawianej zreszt� przez stalinowc�w jako �drugie wy-
"danie wojny domowej", jako wojn� z wrogiem klasowym, kt�ry g�odzi
miasta i blokuje industrializacj�. Po wygraniu tej wojny z ch�opami, nieo-
bliczalnym kosztem spo�ecznym, mo�na ju� by�o ca�emu terytorium pa�-
stwa i ca�ej ludno�ci narzuci� dominacj� biurokracji partyjnej i rz�dowej.
Jej tworem, ale i panem jednocze�nie, by� charyzmatyczny W�dz, kt�ry
- podobnie jak Duce i Fiihrer - mia� zawsze racj� i potrafi� dzia�a� cuda
(naukowe, wynikaj�ce ze �wszechmocy nauki Marksa"). By�y nimi zwy�
ci�skie piatiietki, �triumf kolektywizacji, poszerzanie granic imperium
w wyniku, jak powiadano, �zwyci�stwa w wojnie z Europ� ujarzmion�
przez Hitlera", ekspansja komunizmu w powojennym �wiecie...
Jest faktem, �o/iAko�.� pa�stwa i skala problem�w, kt�rych komunizfl&a,

si� podejmowa�, ogranicza�y mo�liwo�ci sprawowania w�adzy osobiste]^
,,w wymiarze dost�pnym Hitlerowi czy Mussoliniemu. Dawa�o to wi�ksz�
swobod� ruch�w �aparatowi", ale te� nios�o �miertelne ryzyko dla �apa-
ratczyk�w", gdy uznano na g�rze, i� �le z tej niezale�no�ci korzystali.
Re�im stalinowski przypomina� raczej hitlerowski ni� w�oski model.,,

wJtyn sensie, �e partia bolszewicka, WKP(b) a potem KPZR, zdomino-
-wa�a aparat pa�stwowy. Stalinowi nie by�y potrzebne stanowiska pa�-

stwowe. Szefem rz�du od 1930 r. a� do wojny (1941) by� pos�uszny Mo-
�otow, fasadowe stanowisko g�owy pa�stwa zajmowa� do �mierci (1947)
r�wnie pos�uszny Kalinin. Partia pod dyktatorsk� w�adz� sekretarza gene- _
rainego, Stalina, rz�dzi�a aparatem pa�stwowym ��cznie z wojskiem i RO_
licj�. Armia potulnie znios�a perfidne i krwawe represje: w latach 1937-38
zmasakrowano wielk� cz�� korpusu oficerskiego. Policja polityczna (Czeka,
GPU), nieprawdopodobnie rozbudowana i bezwzgl�dna w dzia�aniu, nie
,by�a jednak wszechw�adna, stanowi�a tak�e instrument w r�kach Wodz�c
kt�ry stawia� przed plutonem egzekucyjnym jej szef�w (Jagod�, Je�owa)
"T ca�y legion ich podw�adnych. êHOTpplicyjny, kt�ry pobi� hitlerowskie
"rekordy, przez ca�y czas by� czujnie kontrolowany przez Stalina. W tej dzie-
dzinie wykazywa� on szczeg�ln� pracowito��: chcia� wiedziecie wszystkim.
359
Powszechna hW� ^st^,.
J�tu pa�stwowych
^5^ rozwin�� Mar];, , ,. ,
r'^-" '.twa ^ ôwsk� hipotez� prognostyczn� dotycz�c� �obu-

mierania pa�stwa po ,' r lr 6 �7 , , " '.
---.- , . . J� i, "gruntowaniu socjalistycznego �adu, gdy nast�pi

przechodzenie do �kom� - �J , �p-..�--.'� f0-^- "
-, . i,��, Mistycznego samorz�du spo�ecznego . Prognozo-

wa�, ze owo �"""""êrat,, �' � . . ' . r � , �
... ... .�p; 'ye zacz�� si� mo�e m.m. po zwyci�stwie rewo-
lucji socjalisty^ ^ ^,. . � , . . . ' - . ,,,., . .
-i-r ,..,, ��. "�ali �wiatowe), osi�gni�ciu powszechnej obfito�ci
d�br i wysokiego P�2ion�,, � . r, - i, i � , .. - , � ^ ,
i niiî -i u kultury etc. Pr�g byt, jak wida�, wysoki. Taka
perspektywa pozwoli � i ^n<: i, ' i � k
J � i \ a, c^ � Po�owie lat 30-tych po��czy� proklamacje o zbu-
dowaniu podstaw ^Cjali, 7000 . \ r i i
� � -,tu,Q "mu w ZSRR z tez� o potrzebie maksymalnego

umacniania pa�stwa soc,.,. ., ,'. ... .
� ,1,^1 ^ -^stycznego, Jednocze�nie uznano, i� alternatywa

roz��czna �albo wolno�� , -� . � ~ î i
wa
-�-. : . ��i -' albo pa�stwo przestaje by� przydatna. Okaza�o

? si�, ze me trzeba czeka� � , -., � . . �
' , . � . ,.�, , ''a wolno�� a� do momentu, gdy pa�stwo zacznie
, �obumiera� ze ta woln . . . ,.-,/.
wszelako zastrze�enien, sc' ^JP^J^ 1 najprawdziwsza, JU� jest (z tym
*'Vi3^C'l�lR.U La.lYl^- �l^ l^,- l''*Jl

'' l''*\T/'
� r,^ n ni-nri . 2 nle ma wolno�ci dla wrog�w wolno�ci). Kon-
[stytucja ZSRR z grudnia i �., ,,. , ., , /, . .
- ",._., ^^� r., zwana stalinowsk�, mia�a pokaza� �wiatu

i t� wolno�� ud�1 ^dziepi. ," ., , , ,
,, ' ; a ^kich , nanepsz� pod s�o�cem.
Konstytucja sta]. , � , , , ,. . .
,,, - ,. ._.-.. Unowska by�a trudnym do prze�cigni�cia ai/-

to, cydzie�em polity""^ ob�,,., �- r-i �� i .o.
9f ~- ., . ' . ,��. 'Hdy, zbudowanym z nkcji i przemilcze�. Stano-
wi�a, ze najwy�szym org., ' ,, ., ,, ,11.
oô \� ^^nem w�adzy jest wybrana w antydemokratycz-

nych wyborach ^d& Najo, .,�"', J . ,J . , .-,
� n�,j ,-J wy�sza; �w parlament powo�ywa� odpowiedzialny
przed mmJ7�d, _^.Ko^^^ Ludowych. Ta sama struktura powielana

by�a na ni�szych ^êblap, , , "'�" , . .' , , , , ,
�^ � -h w�adzy pa�stwowe]: rady z demokratycznych

wybor�w i odpowiedzi�^ �7.1 . J -' ' -.
, �citî e Pêd mmi organy wykonawcze. Konstytucja

przyznawa�a oby^telom ^noo 11 � ,, i , � u
, - , . ' <�SRR wszelkie demokratyczne prawa i swobo-

dy, a szczodro�ci w sfp� ' . , , , , , \ .,
. , ,...J_ ^ze praw soc)alnych zdobywa�a przewag� nad

demokracjami zachaoninu b r .,,.. ., io-n
; - _ . Federalna struktura pa�stwa, wprowadzona w 1922 r.
i od pocz�tku stanowi�c, ^ biurokratyczna cen-
tralizacja system"' "y�a -,, . , - �., . , -' --,-,
�^^ . �'Wie�czona prawem republik zwi�zkowych do

.opuszczenia Zwû. ^^ ^ ^ ^^^ ^^
czy Ukrai�c�w agituj�cyc^ ^^ ^^ ^ skorzystania z tego kons-

tytucyjnego praâ-
Nie by�o natoiâst \y L .. ,. . . . , ,
� � m , i '�nstytucji stalinowskiej ani s�owa na temat rze-

czywistych spr�y" w�a^ ^^ generalnego"partii bolszewickiej,
Jej biura politycznego, ^ ^^ �aparatu^W dziejach konstytucjo-
nalizmu nieraz s^^ ^ ^y^ ^zy�a pewien obraz ustroju,
a praktyka inny; "'e mu^ ^ ^ ^^ ^^ ^^ ^^
to wynika� z dzia�ania proces�w, na kt�re tw�rcy konstytucji nie mieli

wp�ywu i kt�re nawet oceniali negatywnie. W przypadku konstytucji sta-
linowskiej z ca�� premedytacj� sporz�dzono ustaw�, kt�ra by�a ustrojow�
wiosk� potiomkinowsk�, nie z dykty wprawdzie, lecz z fasadowych fikcji
. prawnych. Takie schizofrenicznie rozdwojone widzenie instytucji politycz-
nych - rzeczywisto�� rzeczywista i rzeczywisto�� urojona - nie wyst�-
powa�o w systemach hitlerowskim i w�oskim, kt�re. Jlie.�u,dawa�y, �e s�
demokratyczne i �e daj� obywatelom wielk�J)orcj� wolno�ci. W okresie,
gdy tworzono konstytucj� stalinowsk�, w ZSRR sprowadzono ju� do stanu
potulnej uleg�o�ci zwi�zki zawodowe, komsomo� i wszelakie organizacje
spo�eczne; nauczono zak�amania instytucje kulturalne i naukowe. Fikcji
. wybor�w w�adzy odpowiada�a fikcja aktywno�ci spo�ecznej.
i ^rotalitaryzni_mo��,si� rozwija� przy r�nych systemach socjoekonomicz;
' nych. To jednak nie znaczy, �e nie wp�ywaj� one na kszta�t i na skutecz^.
f no�� dzia�ania instytucji politycznych. Ot�, system stalinowski �atwiej
~m�g� niewoli� swoich poddanych, gdy� z terrorem policyjnym i zmaso-
wan� indoktrynacj� po��czy�, od po�owy lat 30-tych, monopol w�asno�cL.
�rodk�w produkcji (rzekomo sp�dzielcze ko�chozy by�y w istocie struk-
turami upa�stwowionymi). Obawa przed utrat� �rodk�w utrzymania, za-
le�nych od pa�stwa, �ciga�a tu ludzi zupe�nie zwyk�ych, nie anga�uj�cych
si� politycznie - i sk�ania�a do uleg�o�ci.
Mniej wyrafinowana od propagandy hitlerowskiej, ale jeszcze inten-

sywniejsza stalinowska indoktrynacja, wykorzystuj�ca zreszt� chwytliwe
motywy (mocarstwowo�� radzieckiego imperium, industrializacja zacofa-
nego kraju, post�p edukacyjny itd.), nie by�a w stanie zamaskowa� ekono.-.-
��micznych pora�ek. Pa�stwo zmonopolizowa�o gospodark� i przej�o za
jg��' � � -" � � ... , ��-�

,... � - - � �
-- �-�""
ni� pe�n� odpowiedzialno��; przy sposobno�ci roztaczano przed lud�mi

wspania�e wizje dotycz�ce standard�w cywilizacyjnych i poziomu �ycia.
Te cudowne wydarzenia dawa�y na siebie czeka�, w rolnictwie i w prze-
my�le (osobliwie konsumpcyjnym) wszystko zgrzyta�o i zacina�o si�. Rzu-
towa�o to na motywacje i rozmiary terroru. Naj�atwiej przecie� by�o odpo-
wiedzialno�� za pora�ki ekonomiczne z�o�y� na sabota� i dywersj� ,, wro-
g�w ludu". St�d na biurku Stalina l�dowa�y raporty kuriozalne: gdy w jakim�
ko�chozie popsu� si� zapas zbo�a, a kt�ra� fabryka zatru�a rzek� tonami
361
nafty, okazywa�o si�, �e to dzie�o �grupy trockist�w", �agent�w gestapo"

czy zgo�a ,,japo�skiej agentury".
W�a�nie to - obok brutalnego niszczenia aspiracji narodowych (�bur-

�uazyjnego nacjonalizmu") - sprawia�o, �e terror stalinowski nie ograni-
cza� si� do t�pienia ludzi politycznie zaanga�owanych i podejrzewanych
o opozycj� czy cho�by o nieprawomy�lno��. Terror ten zagarn�� olbrzy-
mi� mas� zwyk�ych, prostych ludzi; nada�o to stalinowskiemu totalitaryz-
mowi szczeg�lnie odra�aj�ce oblicze. Da� on te� przyk�ad azjatyckim wer-
sjom komunistycznego totalitaryzmu (chi�skiej, kambod�a�skiej), kt�re_
ju� po kl�sce re�im�w faszystowskich, gdy nawet stalinizm zacz�� ulega�
wyra�nej erozji, bi�y rekordy totalitarnego okrucie�stwa.
^..,_ BIBLIOTEKA
Wytteaiu Dzwrtka-s?'^ i Na: �', '''� ^tyanych
Uniwersytet-i War;^; �.v.<'sgo

�l. Nowy �wiat 69, 00-040 Warszawa
(Cl. 620-03-81 w. 295, 296
Spis tre�ci
Od autora...........................................
Rozdzia� pierwszy
Pa�stwo despotyczne..................................
Despocja orientalna (9). Wielkie imperia (12).
Rozdzia� drugi
Polis................................................
Struktura polis (14). Polis arystokratyczna (16). Polis oligarchiczna

(17). Tyrania (18). Polis demokratyczna (19). Zwi�zki pa�stw (24).
Wczesna republika w Rzymie (25). Republika konserwatywna i oli-
garchiczna (28). Kryzys republiki (30).
Rozdzia� trzeci
Pa�stwo hellenistyczne .........................��
Ustr�j monarchii hellenistycznej (35). Pocz�tki monarchii rzym-

skiej. Pryncypat (38). Ewolucja ustroju monarchicznego (40). Mo-
narchia absolutna (dominat) (43).
Rozdzia� czwarty
Pa�stwa �barbarzy�skie". .........��
Pa�stwa �barbarzy�skie" region�w �r�dziemnomorskich (48). Pa�-

stwa germa�skie Europy p�nocnej. Pa�stwo Frank�w (52). Pa�stwa
s�owia�skie (55).
Rozdzia� pi�ty
Imperia �redniowieczne. ........��
Cesarstwo Romaj�w (61). Imperium Islamu (67). Imperium karo-

li�skie (72).
îs tre�ci
Ôzdzial sz�sty
"Czesna monarchia feudalna ..........................
Podstawowe cechy systemu politycznego (81). Policentryzm: Hisz-

pania, Ru� (86). Kr�lestwo dzielnicowe: Niemcy, Francja (90).
Kr�lestwo jednolite: Anglia, Sycylia (96). Stosunki mi�dzypa�stwo-
we (99). Pocz�tki struktur stanowych (101). Odbudowa w�adzy kr�-
lewskiej (104).
1X0 z dzia� si�dmy
Anarchia stanowa...................................
Struktury stanowe (118). Stany i Korona (127). Reprezentacja sta-

fiowa: parlament angielski (132). Reprezentacja stanowa: instytucje
kontynentalne (137). Administracja i system militarny (142). Ma-
terialne podstawy pa�stwa (151). Wymiar sprawiedliwo�ci (154).
^� 2 dzia� �smy
Pa�stwo renesansowe..................................
Monarchia renesansowa (161). Republiki (171).
^�^dzia� dziewi�ty
ôlutyzm �klasyczny"................................
t-egitymizacja absolutyzmu (179). Granice w�adzy absolutnej (181).

Monarcha (185). Administracja (190). Armia i policja (197). Polityka
ônomiczna i skarbowa (202). Dwoiste oblicze absolutyzmu (205).
'""Odzia� dziesi�ty
Pa�stwo liberalne......................................
Konstytucja (211). Podzia� w�adz (218). Panie polityczne (236).

Administracja i samorz�d (242). Wojsko (247). Dziedzictwo (251).
I\ � ^ d z i a � jedenasty
Kezi^y autorytarne.....................~...............
-Ystemy fikcji ustrojowych (255). Racjonalizacja ustroju (259).
^rugie wydanie bonapartyzmu (262).
"^dzia� dwunasty
'anstyô demokratyczne ................................
"Warunkowania demokratyzacji (272). Demokracja ameryka�ska

(2 74). Demokratyzacja ustroju brytyjskiego (280). Demokracja
francuska (286). Mechanizmy socjopolityczne demokracji (296).
Partie i stowarzyszenia (299). Stabilizacja demokratyczna (308).
79
115
159
177
207
253
269
Spis tre�ci
Rozdzia� trzynasty
Pa�stwo postabsolutne .................................... 311
Parlamenty i monarcha (314). W�adza rz�dowa i samorz�d (317).

Prawa i swobody poddanych (322). Pa�stwa z�o�one (324). Partie
i stowarzyszenia (329). Wzorzec monarchii postabsolutnej (332).
Rozdzia� czternasty
Demokracja, autorytaryzm, totalizm (1918-1945)............. 335
Stare i nowe demokracje (337). Re�imy autorytarne (343). Totali-

taryzmy we W�oszech i w Niemczech (348). Totalitaryzm stali-
nowski (355).
w^. r, 5'61-IOTEKA
"''T^^;0-^.^-8

Baszkiewicz Powszechna Historia Ustrojów Państwowych

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Baszkiewicz Powszechna Historia Ustrojów Państwowych

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

JAN BASZKIEWICZ

� Copyright by Wydawnictwo ARCHE, Wydanie I, Gda�sk 1998

Wah Dlisnnikarsiwa i N�uk Politycznych

Projekt ok�adki, �amanie i sk�ad: � "L ^IS-Ti T^T^

Wydawnictwo ARCHE, Gda�sk 1998

�STELLA MARIS", tel. (0-58) 307 54 49, 307 55 20

fax (0-58) 307 53 20

Podr�cznik ten stara si� odej�� od tradycji opracowa�, kt�re pow-

sk�. W�asne dzieje ustrojowe tych kontynent�w wypad�o niestety pozo-

Wzgl�dy dydaktyczne narzucaj� te� inne ograniczenie: wyk�ad dopro-

Podr�cznik�w, jak wiadomo, nie czyta si� dla przyjemno�ci. Uci��li-

Dzieje instytucji pa�stwowych zaczynaj� si� w IV tysi�cleciu sta-

Na Bliskim Wschodzie natomiast, w regionie tzw. �yznego P�ksi�y-

W Egipcie ju� w IV tysi�cleciu przed Chr. istnia�y monarchie G�rnego

Powszechna historia ustroj�w pa�stwowych

�Egipt niejednokrotnie rozpada� si� na samodzielne pa�stewka, ale wci��

Mezopotamia, w dorzeczu Eufratu i Tygrysu, od schy�ku IV tysi�clecia

- inaczej ni� w Egipcie - by�y tu dwie rzeki z dop�ywami i ca�� sieci�

W�a�nie Cyrus stworzy� pot�ne imperium perskie, podbijaj�c Medi�,

W�r�d pa�stw Syrio-Palestyny szczeg�lnie wa�ne by�o pa�stwo �y-

Despocja to pa�stwo eksploatuj�ce w�asn� ludno��, organizuj�ce wiel-

Organizacja wielkich prac wodnych by�a na Bliskim Wschodzie wa-

Powszechna historia ustroj�w pa�stwowych

Oparciem tronu by�a klasa rz�dz�ca: dygnitarze, kap�ani, dow�dcy; z laski

W Egipcie podstaw� egzystencji stanowi�o rolnictwo, przygniecione za-

W pa�stwie �ydowskim kr�lowie Sau� i Dawid (w pierwszym okresie

talnych: opar� sw� w�adz� na wielkich w�a�cicielach, kap�anach, dygni-

Despocja orientalna by�a systemem konserwatywnym. Nie ma tu po-

II. Wielkie imperia

Imperium asyryjskie to pierwsza pr�ba zjednoczenia Bliskiego Wscho-

Na przyk�adzie imperi�w asyryjskiego i perskiego mo�na por�wna�

W perskiej koncepcji imperialnej mie�ci�o si� uznanie pewnych form

Grecy przybywali do swych sta�ych siedzib (w Grecji i na zachod-

W achajskich pa�stwach kultury myke�skiej wszystkie podstawowe fun-

Powszechna historia ustroj�w pa�stwowych

Wszystko, co by�o sednem ustroju myke�skiego: cytadele, biurokracja

Nawet przestrzennie polis r�ni�a si� od pa�stwa epoki myke�skiej,

Utrwali�a si� w Grecji struktura pa�stwa niewielkiego i niezbyt lud-

Jeszcze w VIII w., u Homera kr�lowie mieli w�adz� od ojca bog�w,

Oczywi�cie, nie od razu na agorze wszyscy obywatele uczestniczyli

Powszechna historia ustroj�w pa�stwowych

od tego scenariusza liczne wyj�tki. W Grecji klasycznej (V i IV w.), wedle

//. Polis arystokratyczna

kracji ku oligarchii, w�adzy bogaczy, wzmocniony zosta� innym - zmian�

///. Polis oligarchiczna

Polis dobrze urodzonych przeobra�a�a si� w polis rz�dzon� przez za-

W systemie oligarchicznym czasem rz�dy sprawowa�o kilka najbogat-

Instytucje polis oligarchicznej zbli�a�y si� ju� do demokratycznych (ra-

Wydzia�u Dzi9i�n'k^2;--a i Na^ Politycznych 17

Powszechna historia ustroj�w pa�stwowych

Z kolei kompetencje rady i urz�d�w nie by�y dok�adnie rozgraniczone,

Oligarchie nie by�y stabilne. Zjada�y je konflikty mi�dzy bogaczami

Solon w Atenach, Zaleukos i Charondas w poleis Grecji zachodniej.

Demokratyzacja ustroju wymaga�a wyt�umienia ostrych konflikt�w spo-

Demokratyczny kompromis nie przychodzi� �atwo, w VI w. przed Chr.

ny poeta Teognis �ali� si�, �e tyran faworyzuje i �psuje" lud. W istocie

Jednak�e, mimo owych zalet tyranii, d��enia ludowe do ustanowienia

Tendencja do demokratyzacji nie obj�a tak�e Sparty, kt�rej ustr�j za-

Ateny to tylko jedna z setek poleis, kt�re wkroczy�y na demokratyczn�

Powszechna historia ustrojom pa�stwowych

stabilniejsza, nie by�o tu typowego dla innych poleis demokratycznych

jako produkt kompromisu, a wi�c jako ustr�j, kt�ry wszystkim klasom

Opisy smutnego losu bogaczy, uciskanych w Atenach przez lud podat-