Wstp

Bliski Wschd, a wic Afryka Pnocno

Wschodnia oraz Azja Zachodnia, kojarzy si wspcze-
snemu czytelnikowi przede wszystkim z rop naftow.
Jest to bowiem podstawowe bogactwo, ktre po wielo-
wiekowych rzdach kolonialnych pozwala tamtejszym
mieszkacom budowa samodzielny, nowoczesny byt
i utrwali niezawis pastwowo. Przybysza zaskaku-
j przeto na kadym kroku kolosalne kontrasty: naj-
nowsza technika wielkoprzemysowa ssiaduje nieraz
z anachronicznymi stosunkami agrarnymi, podobnie jak
obok milionowych metropolii nadal rozwijaj si trady-
cje osadnicze sprzed tysicy lat.
Kontrasty te nie mog wszake przesoni wspa-
niaych kart historii zapisanych w gbokiej staroytno-
ci przez najstarszych pobratymcw wspczesnego
wiata arabskiego, ktry zreszt z niezwykym piety-
zmem odnosi si do reliktw ich dziaalnoci. Stanowi
one bowiem wiadectwo najstarszych cywilizacji wia-
ta, ktre rozwiny si w tym wanie regionie. w-
czeni jego mieszkacy ju co najmniej w VIII tysic-
leciu p.n.e. przeszli do gospodarki produkcyjnej, ktra
daa pocztek procesowi stopniowych przemian,
uwieczonych ok. 3000 r. p.n.e. powstaniem najstar-
szych w dziejach ludzkoci organizmw pastwowych.
Twrcy ich dali wiatu rwnie najstarsze systemy pi-
sma, pierwsze zabytki literackie i zbiory praw. Std
wanie wywodz si pierwociny nauk eksperymental-
nych i najstarsze systemy religijne; tu powstaway tak-
e najstarsze zabytki architektury monumentalnej
i sztuk plastycznych.
Co sprawio, e wanie obszary Bliskiego Wscho-
du stay si kolebk cywilizacji ludzkoci? Jakie pier-
wiastki wpyny na to, e od samego zarania charakte-
ryzowaa j zdumiewajca rnorodno przy rwno-
czesnej jednoci procesu dziejowego, odzwierciedlaj-
ca si na kadym etapie rozwoju? S to podstawowe,
lecz nie jedyne pytania, ktre nurtuj historykw nie od
dzi, a na ktre pragn oni znale odpowied.
Ksika, ktr oddaj do rk czytelnika, przedsta-
wia - opierajc si na stanie bada poowy lat siedem-
dziesitych - kolejn prb odpowiedzi. Jest to synteza
adresowana gwnie do studentw i nauczycieli historii
i dlatego podporzdkowana okrelonym zaoeniom
metodologicznym i metodycznym. Rni si ona przeto
dosy istotnie od konwencji przyjtej w tego typu pra-
cach.
Nietypowe i wymagajce wyjanienia s przede
wszystkim jej ramy czasowe. Grn ich granic, IX
VIII tysiclecie p.n.e., uzasadnia ch przeledzenia
ewolucji najistotniejszych zjawisk, ktre w rnych
okresach i w rnych regionach Bliskiego Wschodu
doprowadziy do powstawania organizmw pastwo-
wych. Zjawiska te, jak zrnicowane podstawy bytu
i rozwijajce si na ich podou rne wyobraenia es-
tetyczne i religijne, stanowiy bowiem nie tylko o spo-
sobie uformowania pastwowoci, lecz rwnie o kie-
runkach dalszego rozwoju poszczeglnych spoe-
czestw. Doln granic ram czasowych tworzy rok 518
p.n.e., rok reform gospodarczo ustrojowych przepro-
wadzonych przez Dariusza I, krla Persw. Przecho-
dzc od danin naturalnych do powszechnego cigania
podatkw w gotwce zawiadczy Dariusz I zakocze-
nie procesu tworzenia si gospodarki towarowo pie-
ninej. Poszczeglne jej pierwiastki, jak produkcja
przeznaczona na rynek, niewola typu klasycznego, bi-
cie monety, stopniowo narastajc rozwiny si ju
znacznie wczeniej, lecz od reformy Dariusza poczyna-
jc decydowaa gospodarka towarowo pienina
o miejscu bliskowschodnich spoeczestw w wcze-
snym wiecie. Rozpocz si wic jakociowo nowy
etap w ich dziejach, co potwierdza rwnie drugi ele-
ment reform Dariusza. Stworzony przez niego ustrj
pastwowy, ktry by zespoleniem pierwiastkw ustro-
jowych pastwa elamickiego oraz imperium asyryj-
skiego, przetrwa nie tylko dynasti Achemenidw, lecz
take Aleksandra Macedoskiego i wadcw helleni-
stycznych. Sta si on rwnie wzorcem dla cesarzy
rzymskich.
W powyszych ramach czasowych zamknity, zo-
sta synchronistyczny wykad, ktrego gwny akcent
spoczywa na przedstawieniu rnorodnych zjawisk
procesu historycznego w ich wzajemnych powiza-
niach. Dlatego te zrezygnowaam z mechanicznego
podziau materiau faktograficznego na histori spo-
ecznogospodarcz, polityk i kultur. Na kadym
etapie rozwoju tego lub innego spoeczestwa wysuwa-
y si bowiem na plan pierwszy inne elementy, a rne
ich sploty stanowi zaczy o jego waciwociach.
Dziki temu np. mogam zwrci uwag czytelnika na
aktywn rol ideologii w procesie historycznym.
Jednoczenie za zrezygnowaam ze szczegowe-
go opisu faktw lub zjawisk na korzy analizy ich
miejsca w procesie dziejowym. Takie podejcie do ma-
teriau faktograficznego narzucio te okrelon jego
selekcj. Dlatego pominam wiele szczegw, intere-
sujcych nieraz, lecz drugorzdnych z punktu widzenia
zrozumienia procesu historycznego. Obszerny Wybr
bibliografii, bdcy czci skadow ksiki, zawsze
pozwoli czytelnikowi znale odpowiedni pozycj
i uzupeni sw wiedz.
Odstpstwem od tradycji jest rwnie sposb in-
formowania czytelnika o geografii Bliskiego Wschodu,
o historii odkry archeologicznych i odczytania pism
starowschodnich, a take o problemach chronologii
orientalnej. Wieloletnia praktyka dydaktyczna przeko-
naa mnie bowiem, e powysza problematyka, nie-
zwykle wana do zrozumienia dziejw spoeczestw
staroytnych, musi stanowi organiczn cz wykadu
o kadym z nich. W przeciwnym wypadku - poprzedza-
jc go w formie zwartych rozdziaw - problematyka
powysza pozostanie abstrakcj.
Celowo napisania syntezy o takim wanie cha-
rakterze uzasadnia wietny rozwj orientalistyki
w ostatnim dwudziestoleciu. Zoyy si na przede
wszystkim nowe znaleziska, zwaszcza z terenw pery-
feryjnych (Syria pn., Anatolia pd. wsch., Iran wsch.,
Nubia), ktrym do niedawna przypisywano drugorzd-
n rol w staroytnych dziejach Bliskiego Wschodu.
Tymczasem okazao si, e obok Mezopotamii pou-
dniowej i Egiptu rozwija si w IV tysicleciu jeszcze
trzeci orodek cywilizacyjny, a mianowicie Elam. Zre-
widowa naley rwnie spojrzenie na rozwj Syrii
w IV tysicleciu. Nowe fakty historyczne wydatnie
wpyny na rozszerzenie problematyki bada nauko-
wych; staemu doskonaleniu poddawane te s metody
badawcze.
Rosnca liczba publikacji rdowych i rozpraw
analitycznych stanowi trwa podstaw do wszelkich
opracowa syntetycznych. Daj one wiadectwo post-
pu asyrologii, egiptologii, hetytologii, hebraistyki i ira-
nistyki nie tylko w dyscyplinach, ktrym tradycyjnie
powica si najwicej uwagi, jak filologia, historia
sztuki, literatur i religii starowschodnich, archeologia,
lecz rwnie w tych dziedzinach, ktre do niedawna
traktowano marginalnie.
Nadzwyczaj wane s tu przede wszystkim badania
nad histori spoeczno gospodarcz, ktre na obec-
nym etapie zmierzaj do wyjanienia mechanizmw
rzdzcych rozwojem staroytnych spoeczestw bli-
skowschodnich. Nowe ustalenia, jakie dziki temu uzy-
skano, zmuszaj, jeli nie do odrzucenia, to w kadym
razie do wikszej powcigliwoci w goszeniu pew-
nych utartych pogldw, gdy czsto nie wytrzymuj
one konfrontacji z wynikami nowszych bada.
Najbardziej charakterystyczna pod tym wzgldem
jest szeroko swego czasu dyskutowana teza o azjatyc-
kim sposobie produkcji. cile z ni wie si okre-
lenie despotia wschodnia, posiadajce obecnie cha-
rakter pojcia obiegowego, nad ktrego treci nikt si
nie zastanawia. A przecie wyrazy greckie despota
i despotia miay wielorakie zastosowanie - od okre-
lenia wadzy ma nad on pana nad niewolnikami,
po wadz absolutn w pastwie, m.in. cesarzy rzym-
skich. Prno by szuka w literaturze przedmiotu defi-
nicji pojcia despotia wschodnia, dlatego te nie spo-
tka go czytelnik na stronach tej ksiki, zwaszcza e
okresy, kiedy krl posiada wadz absolutn, zdarzay
si niezwykle rzadko i trway stosunkowo krtko.
Mimo niezaprzeczalnych osigni, bdcych
udziaem licznej rzeszy specjalistw, wiedza o staro-
ytnym Bliskim Wschodzie jest nadal enujco skrom-
na. Jedynie cz spucizny pisarskiej tamtejszych lu-
dw przetrwaa do naszych czasw, a niewiele spord
niej dotd opublikowano, gdy wiedza o jzykach sta-
rowschodnich nadal wykazuje znaczne luki, dostpny
za materia rdowy - nawet na obecnym etapie - nie
zosta jeszcze dostatecznie wyzyskany. Uwaaam
przeto za suszne przedstawi obok faktw bezspornych
rwnie i te, ktrych ocena jest kontrowersyjna, a od-
powiednie przypisy uatwi czytelnikowi dotarcie do
publikacji oryginalnych. Na tej samej zasadzie znalazy
si na stronach tej ksiki pewne zagadnienia nowe,
ktre nadal pozostaj postulatami badawczymi.
Realizujc sw koncepcj Historii Bliskiego
Wschodu w staroytnoci, gromadzc odpowiedni ma-
teria ilustracyjny i kartograficzny byam wiadoma te-
go, e podjam si zadania, ktre na wspczesnym
etapie bada w gruncie rzeczy przekracza moliwoci
i umiejtnoci pojedynczego specjalisty. Tym wiksz
satysfakcj napawa mnie yczliwo, z jak ocenili ma-
szynopis prof. prof. J. Wolski i T. Kotula. Byli oni
pierwszymi, bardzo wnikliwymi czytelnikami, ktrym
zawdziczam wiele cennych sugestii i ktrych szczeg-
owa ocena pozwolia mi unikn wielu niedokadno-
ci. Serdecznie im za to dzikuj. Serdeczne sowa po-
dziki pragn zoy rwnie prof. I. M. Diakonowowi
z Instytutu Orientalistyki w Leningradzie, ktry z nad-
zwyczajn cierpliwoci analizowa tekst maszynopisu,
nieszczdzc uwag i yczliwych rad. Wiele zreszt za-
wdziczam kontaktom z orodkami asyrologicznymi za
granic: bez staego dopywu literatury fachowej napi-
sanie tej ksiki byoby w ogle niemoliwe. Z wielk
korzyci dla ostatecznego ksztatu ksiki by rwnie
mj pobyt w Iraku, dziki uzyskaniu stypendium rzdu
Republiki Irackiej.
Z uwagi na zrnicowan podstaw jzykow
przytaczam nazwy geograficzne oraz imiona wasne
w ich brzmieniu oryginalnym, bez spolszczonych ko-
cwek.
W pisowni przyjta zostaa transliteracja fonetycz-
na: sumeroakadyjski dwik h=ch; =sz; s=c; hetyc-
ki dwik h=h; s=s egipski dwik d=cz; oglnosemic-
ki dwik q=k
Wyjtek stanowi ta cz nazewnictwa, ktra w j-
zyku polskim ju wczeniej si przyja.
Cz pierwsza
rda cywilizacji Bliskiego Wschodu
I. Pocztki osadnictwa, rolnictwa, hodowli
i rzemios
Ekonomiczne i spoeczne uwarunkowania osadnictwa
pierwotnego
Nieznane s okolicznoci, w jakich czowiek pier-
wotny przekona si o walorach rolin zboowych,
o stosunkowej atwoci ich zbioru i ich trwaoci. Wia-
domo w kadym razie, e spoytkowywano je ju
w XVIII i XVII tysicleciu p.n.e. zarwno w Azji, jak
te na terenie dzisiejszego Sudanu. Jedynymi dowoda-
mi tak wczesnej znajomoci uytecznoci dziko rosn-
cych zb s kamienne rozcieracze i noe, albowiem
same ziarna nie opary si dziaaniu czasu. Znaleziono
je natomiast w siedzibach ludzkich z VIII/VII tysicle-
cia p.n.e., lecz nie s to ziarna dzikich zb, ale po-
zostaoci zb uprawnych. Na tej podstawie datuje si
obecnie pocztek rolnictwa na ok. 7000 r. p.n.e., cho-
cia wiadomo, e zmiany genetyczne rnice rolin
uprawn od jej dzikiego przodka zawsze s rezultatem
dugotrwaej ewolucji. Pozwala to przypuszcza, e
pierwsze prby udomowienia zb podejmowane byy
ju znacznie wczeniej.
Dziesi tysicleci, jakie dziel pierwsze dowody
spoywania przez czowieka dzikich zb od najstar-
szych wiadectw ich uprawy, to epoka, ktra w ewi-
dencji archeologicznej nie jest dobrze przedstawiona
i jej rekonstrukcja nastrcza wiele trudnoci. Mimo to
bezsporne wydaje si, e na caym obszarze Bliskiego
Wschodu rozwijay si niemal jednoczenie i niezale-
nie od siebie 4 ogniska kultury: strefa gr Zagros, re-
gion Palestyny i Jordanii, Afryka Pnocno Wschod-
nia oraz poudniowa cz Paskowyu Anatolii. Kade
z tych ognisk nawizywao do wczeniejszych kultur
danego regionu i charakteryzowao si okrelonymi
waciwociami, lecz analiza wspczesnych sobie sie-
dlisk ludzkich wskazuje jednoczenie na pewne prawi-
dowoci wsplne dla caego obszaru.
Dopki podstawowym rdem egzystencji czo-
wieka byo owiectwo, dopty przenosi si on w nie-
wielkich grupach z miejsca na miejsce. W razie potrze-
by wznosi czasowe obozowiska, skadajce si zazwy-
czaj z 24 namiotw. lady podobnych obozowisk da-
towanych na XXXV tysiclecie odnaleziono wzdu
palestyskiego wybrzea Morza rdziemnego i na Sy-
naju. Schronienie przed chodem i deszczem daway
pieczary (np. Wadi Halfa w Sudanie, Kebara w Pale-
stynie, Zarzi i Szanidar w Iraku, Beibasi w pd. Anato-
lii), w ktrych odnaleziono liczne malowida skalne.
Egzystencja czowieka w tak niewielkiej grupie miaa
gbokie uzasadnienie ekonomiczne, albowiem myli-
wy, by wyywi siebie i sw rodzin, potrzebowa
przestrzeni liczcej ok. 20 km2. W warunkach uprawy
zb taki sam teren wyywi mg ok. 6000 osb.
Pierwsz zapowiedzi przemian stao si zetknicie
czowieka pierwotnego z anami dzikich zb. Obok
ich eksploatacji bowiem zadaniem pierwszorzdnej
wagi staa si ochrona zbiorw i zapasw ywnoci.
Grupy ludzkie jednoczce si dla realizacji tych zada
staway si liczniejsze, obozowiska za - wznoszone ze
wzgldw praktycznych w pobliu anw zb - prze-
trway nieraz przez kilka lat. Poszukiwania archeolo-
gw przeprowadzone na Bliskim Wschodzie od Egiptu
po Iran doprowadziy do odkrycia licznych osad tego
typu datowanych na okres od XIII do VIII tysiclecia
p.n.e. Wszystkie one reprezentuj dobrze rozwinite
spoecznoci zbieraczy.
Zanim przejdziemy do przedstawienia znalezisk
najbardziej charakterystycznych dla poszczeglnych
stref Bliskiego Wschodu, naley kilka sw powici
wyjanieniu podstaw chronologii i terminologii, jaka
zostaa zastosowana w tej czci pracy.
Datacja bezwzgldna znalezisk archeologicznych
nastrczaa i nadal nastrcza dosy due trudnoci, mi-
mo e humanistom w sukurs coraz czciej przychodz
przedstawiciele wielu dyscyplin wiedzy cisej. Wrd
osigni z tych dziedzin wymieni naley metod w-
gla radioaktywnego, okrelan skrtowo metod C14.
Zyskuje ona coraz wicej zwolennikw, zwaszcza
dziki poprawkom wniesionym w ostatnich latach. Me-
toda ta polega na badaniu zawartoci izotopu radioak-
tywnego wgla C14 w odnalezionych szcztkach materii
organicznej. Ustalono bowiem, e pierwiastek ten jest
czci skadow wszelkich substancji organicznych,
ktra po mierci organizmu rozpada si w okrelonym
rytmie, zmniejszajc si o poow po upywie 5730 lub
5570 lat.
Dostarcza wic ta metoda pewnych danych orien-
tacyjnych, lecz daleko jej do narzdzia, za pomoc kt-
rego mona by eliminowa wszelkie bdy. Istniej
bowiem nie tylko dwie rne koncepcje dotyczce
trwania cyklu, ale take brak pewnoci, czy rytm roz-
kadu radioaktywnego wgla moe by obliczony w la-
tach kalendarza sonecznego. Granica bdu w datacji
poszczeglnych znalezisk pre i wczesnohistorycznych
jest przeto nadal dosy znaczna i zmusza do duej
ostronoci.
Z rezerw naley rwnie odnosi si do termino-
logii archeologicznej stosowanej przy periodyzacji kul-
tur prehistorycznych. Jej podstaw tworzy podzia na
trzy epoki: kamienia, brzu i elaza, ktry powsta na
pocztku XIX w. na podstawie analizy narzdzi z punk-
tu widzenia surowca, z jakiego je wykonano. W kilka-
dziesit lat pniej, wychodzc z oceny techniki obrb-
ki kamienia oraz funkcjonalnoci narzdzi, dokonano
podziau epoki kamienia na trzy okresy: paleolit, mezo-
lit i neolit.
Periodyzacja ta miaa niewtpliwie swoje zalety,
w szczeglnoci w odniesieniu do prehistorii Europy,
gdy powstaa w wyniku analizy europejskich znalezisk
archeologicznych. Jej podstawow wad natomiast bya
od samego pocztku jednostronna ocena bardzo skom-
plikowanych i zrnicowanych zjawisk, determinuj-
cych przejcie spoeczestwa do wyszego etapu roz-
wojowego. Wrd nich narzdzia pracy, surowiec, z ja-
kiego s wykonane, technika wykonawstwa itp. spe-
niaj wprawdzie dosy istotn funkcj, lecz na rozwj
spoeczestw wpywaj jedynie w sposb poredni.
Do interpretacji materiau archeologicznego z Bli-
skiego Wschodu schemat ten - obok wadliwych pod-
staw metodycznych - jest mao przydatny z punktu wi-
dzenia merytorycznego. Mezolit np. na terenie Mezo-
potamii nie zosta dotd zawiadczony, w Egipcie na-
tomiast odnale mona jedynie niezbyt wyrane jego
lady. Istnieje ponadto dua dowolno w stosowaniu
tej terminologii i rzadko pod tym samym pojciem kry-
je si w rnych krgach kulturowych identyczna tre.
Na og np. okrelenie wczesny chalkolit oznacza, e
obok kamienia zaczto uywa miedzi, lecz na terenach
anatolijskich pojcie to rwnoznaczne jest z rozpo-
wszechnieniem polichromowej ceramiki. Podobnych
przykadw dostarcza niemal kady okres rozwoju spo-
eczestw bliskowschodnich, co si rzeczy zwiksza
moliwo bdw w wyzyskiwaniu materiau archeo-
logicznego dla wnioskowania historycznego. Dlatego
te w tej czci pracy odstpiono od tradycyjnej termi-
nologii archeologicznej, zastpujc j konsekwentnie
nazwami poszczeglnych kultur lub wskazwkami od-
nonie do okrelonych warstw osadniczych wanych
siedzib ludzkich.
Obszerna ta dygresja powinna uatwi czytelniko-
wi lepsze zrozumienie poszczeglnych etapw rozwoju
spoeczestwa, od chwili gdy znajomo uytecznoci
zb skaniaa pewn cz grup ludzkich do wzniesie-
nia pierwszych trwalszych osad. Najstarsza wrd nich
jest na razie Kom Om bo, nieco na pnoc od Asuanu,
odkryta w 1920 r. przez francusk ekspedycj R. Yi-
gnarda i zbadana w latach nastpnych. Na powierzchni
ok. 1 ha mieszkaa przez duszy czas spoeczno zo-
ona ze 160180 osb, ktra sw dziaalnoci gospo-
darcz obejmowaa teren liczcy 350400 ha. O cha-
rakterze jej zaj wiadcz liczne noe penice funkcj
sierpw i kamienne rozcieracze.
Podobny charakter miao osadnictwo na terenie od
Esna do Sohag, ktrego relikty odkrya w 1968 r. ame-
rykaska ekspedycja F. Wendorfa. Odnalezione narz-
dzia stanowi niezbity dowd wzmoonego zbieractwa
dzikich zb w tej czci Egiptu w XIIIXII tysicleciu
p.n.e. Wyniki tych bada wprawdzie nie zostay jeszcze
podsumowane (w szczeglnoci brak dokadniejszych
ustale chronologicznych), lecz powysze przykady
pozwalaj konkludowa, e w Egipcie w tamtych cza-
sach, w klimacie wilgotniejszym ni obecnie, rosy dzi-
kie trawy zboowe umoliwiajce czowiekowi wydat-
nie zbieractwo i sporadycznie trwae osadnictwo.
Intensyfikacja bada archeologicznych, zwaszcza
na terenie Dolnej Nubii w zwizku z budow zbiornika
zw. Jeziorem Nasera, przyniosa cay szereg nowych
ustale o rozwoju tamtejszych spoecznoci na dugo
przed pojawieniem si w Egipcie organizacji pastwo-
wej. Wyjanio si, e pocztki osadnictwa, podobnie
jak pierwociny rolnictwa, maj na terenie Afryki P-
nocno Wschodniej tak samo odleg przeszo, jak
na obszarze Azji Poudniowo Zachodniej. Zasoby na-
turalne Afryki Pnocno Wschodniej nie odbiegay
bowiem od tego, co przyroda dostarczaa ludziom za-
mieszkujcym tereny Azji Poudniowo Zachodniej.
W obu te regionach wypracowywa czowiek w cigu
wielu tysicleci rne sposoby eksploatacji tego rodo-
wiska, w ktrym przebywa. I tu, i tam - jak tego do-
wodz znaleziska archeologiczne - preferowa on spo-
soby, ktre przy stosunkowo niewielkiej utracie si za-
pewniay mu optymalne korzyci. Dlatego te narz-
dzia odkryte przez archeologw mimo niewtpliwego
wzrostu umiejtnoci technicznych ich wykonawcw,
uwidocznione w rozmaitych wariantach lokalnych,
przez cae tysilecia pozostaway niezmiennie takie
same - ciosane z kamienia. Spoecznoci za zamiesz-
kujce rozlege obszary Bliskiego Wschodu a do IX
tysiclecia p.n.e. rozwijay si niemal w identycznym
tempie.
Takie wnioski wycign mona z dotychczaso-
wych bada nad spoecznociami na etapie przejcia od
gospodarki przyswajalnej, gdzie gwn rol odgrywao
owiectwo sprzone ze zbieractwem, do gospodarki
produkcyjnej, przy ktrej podstawowym rdem egzy-
stencji staa si uprawa zb wraz z hodowl zwierzt.
Czytelnik musi sobie jednak zdawa spraw, e nasza
wiedza o tych odlegych czasach jest czstkowa
i w znacznej mierze przypadkowa. Albowiem tak
szczegowe badania, jak na terenach Dolnej Nubii,
dzisiaj zatopionych przez tam, przeprowadzono dotd
jedynie nad rodkowym Eufratem.
Moliwe, e ju najblisze lata wprowadz pewne
korekty do naszego spojrzenia na wczesny wiat.
Obecnie bowiem prowadzi, si nadzwyczaj intensywne
poszukiwania wzdu caego biegu Nilu (a do VI kata-
rakty) oraz w Delcie. Nowe ujcie wodne prowadzi
bowiem do staego podnoszenia si poziomu wd grun-
towych, co grozi znikniciem raz na zawsze tych pozo-
staoci starszych kultur, paleolitu i neolitu, ktre na
obecnym etapie jeszcze s dostpne.
Dosy istotne znaczenie maj tu prace polskich ar-
cheologw, ktrych stanowiska rozrzucone s od Kade-
ro w Grnej Nubii po Atribis w Delcie. Znacznie inten-
sywniej ni dotychczas bada si take te tereny Egiptu,
ktrych rola w czasach historycznych bya nieznaczna,
ale gdzie w epoce pierwotnej ttnio ycie, np. w Pu-
styni Libijskiej. Obszar Egiptu bowiem znacznie bar-
dziej ni pozostae regiony Bliskiego Wschodu ucier-
pia z powodu zmian klimatycznych. Najwaniejszym
czynnikiem by stay wzrost temperatury, ktry po-
czwszy od X tysiclecia prowadzi do wysuszenia te-
renu. Wysychay jeziora i rzeki, rolinno stepowa co-
raz bardziej ustpowaa swoje miejsce piaskom i tylko
gdzieniegdzie, na terenach najniszych, wytworzyy si
oazy, w ktrych zaczynao skupia si ycie mieszka-
cw.
Jedn z nich bya dolina Nilu wraz z Delt, inn -
Fajum i pozostae oazy. Lecz rwnie w nich zmieniaa
si rolinno, znikno prawdopodobnie wiele uy-
tecznych traw, a zbiory dzikich zb z powodu braku
dostatecznej iloci wody staway si mizerne. O upra-
wie zb na razie nie mogo by mowy, gdy wymaga-
a ona, zwaszcza w dolinie Nilu, szczeglnych umie-
jtnoci, ktre pojawia si mogy jedynie w wyniku
dowiadcze wielu dziesitkw pokole.
Chocia owe drastyczne przemiany postpoway
bardzo powoli, jednak - sprawiy, e ju w VIII tysic-
leciu p.n.e. spoecznoci mieszkajce nad Nilem suda-
skim powrci musiay do gospodarki owiecko-
rybackiej (np. kultura Arkinian), natomiast w Delcie
nadal rozwijao si zbieractwo (np. kultura Helwan).
Wytworzyy si tu prawdopodobnie warunki sprzyjaj-
ce pocztkom hodowli.
Jakkolwiek od czasw prehistorycznych po dzie
dzisiejszy regiony Azji Poudniowo Zachodniej na-
wiedzaj na przemian okresy katastrofalnej suszy lub
nadmiernej wilgotnoci, to zmiany klimatyczne, jakie
miay miejsce poczwszy od IX tysiclecia p.n.e., nie
dotkny tego obszaru. Dlatego te znaleziska z tych te-
renw stanowi nieocenione rdo do rekonstrukcji
poszczeglnych etapw rozwoju tamtejszych spoecz-
noci - od pierwszych ich ladw w pieczarze Szanidar,
ktrej najstarsza warstwa datowana jest na ok. 100 tys.
lat p.n.e., po utworzenie pierwszych w dziejach organi-
zmw pastwowych.
Wspczesny stan bada zdaje si dowodzi, e
mieszkacy tego obszaru przeszli na etap intensywnego
zbieractwa dzikich zb nieco pniej ni ludno
w Egipcie; najnowsze wiadectwa tego typu odnosz
si bowiem do X tysiclecia p.n.e. Osady urzdzone na
otwartej przestrzeni rozwijay si ok. 9000 r. w rnych
regionach. Zamieszkiwaa je, budujc domostwa z gli-
ny na kamiennym fundamencie, spoeczno zbieraczy
liczca na og 50100 osb. W niewielkiej odlegoci
od osad staych powstaway czasem sezonowe obozo-
wiska suce za miejsce zamieszkania podczas wypasu
zwierzt. Nieraz wyzyskiwano w tym celu stare piecza-
ry, ktre na poprzednim etapie byy siedzibami podsta-
wowymi.
Najlepsze przykady to Zawi Czemi Szanidar
w pnocnym Iraku, Eynan (Ain Mallaha) i Jerycho
w Palestynie. Osada Zawi Czemi Szanidar nad Grnym
Zabem w Kurdystanie odkryta zostaa w latach 1961
i 1964 przez amerykask ekspedycj R. Soleckiego
i datowana na 8920 300 r. p.n.e.
W kilka lat pniej (1966 r., ekspedycja T. Younga
i P. Smitha) odkryto podobn osad w dolinie opodal
Bisutun w zachodnim Iranie, ktra rozwijaa si niemal
w tym samym czasie (8450150 r. p.n.e.). Oba te znale-
ziska dostarczyy licznych wiadectw dziaalnoci go-
spodarczej tamtejszych spoecznoci, jak np. rozciera-
cze i protosierpy. Te ostatnie, wykonane przez czenie
kocianego trzonka z wkadk krzemienn, wskazuj na
istotny postp techniczny w porwnaniu z sierpami z
Kom Ombo - narzdzie stao si lejsze, zyskujc jed-
noczenie na trwaoci.
Jeszcze w innej dziedzinie uwidoczni si postp:
odnaleziony materia kostny wiadczy bowiem o udo-
mowieniu owiec. S to na razie najstarsze wiadectwa,
ale nie mona wykluczy pojawienia si starszych da-
nych, zwaszcza w wyniku prac prowadzonych w Iranie
zachodnim.
Pocztki hodowli i rolnictwa
Czowiek pierwotny od niepamitnych czasw y
w otoczeniu zwierzt, egzystowa dziki nim, bardzo
czsto te owi mode sztuki, by zapewni sobie poy-
wienie w okresie, ktry nie sprzyja polowaniom, lecz
nigdy dotd nie prbowa ich hodowa. Celowo tego
ujawnia si dopiero wtedy, gdy cz spoecznoci
ochrania musiaa any dzikich zb i nie moga uczest-
niczy w polowaniach. Dalszym bodcem byy trudno-
ci zwizane z dostarczaniem plonw do obozowiska.
Wszystko zdaje si wskazywa, e najstarszym zwie-
rzciem jucznym, najwczeniej te oswojonym w g-
rach. Zagros, bya owca, chocia jej sia nona (1015
kg) bya niewielka.
Z reguy udomowiano zwierzta trawoerne, ktre
w stanie dzikim przebyway w bezporednim ssiedz-
twie czowieka. Dlatego te np. w pnocnym Iraku
najwczeniej oswojono owc, w Anatolii i Syrii nato-
miast - koz. Do zwierzt udomowionych najwczeniej
w Palestynie i na terenach Iranu naleay gazele i anty-
lopy, chocia gatunki te byy bardziej wymagajce ni
niewielkie zwierzta terenw grskich.
Zazwyczaj wszystkie hodowane zwierzta spenia-
y podobn rol: pomagay czowiekowi w pracy oraz
staway si stopniowo podstawowym skadnikiem jego
poywienia. Zwierzta domowe dostarczay przede
wszystkim misa i zapewne wkrtce nauczono si prze-
twrstwa; dostarczay one nadto weny, skry, rogw
i kopyt, ktre stopniowo odgrywa zaczy powan ro-
l jako surowiec. W ten sposb osadnictwo zyskao
nowy bodziec, stawao si trwalsze i obejmowao wik-
sze obszary.
Nieco modsza ni osady w Kurdystanie, ale
znacznie lepiej od nich zbadana jest kultura natufijska,
rozwijajca si od X tysiclecia p.n.e. w Palestynie.
Szczeglnie wartociowego materiau do wnioskowania
historycznego dostarczya osada Eynan (Ain Mallaha)
nad jeziorem Hule w grnym biegu Jordanu. W latach
19571959 pracowaa tu francuska ekspedycja J. Perro-
ta odsaniajc ok. 50 domostw, a w nich niezwykle in-
teresujce relikty spoecznoci, ktra obok rybowstwa
i owiectwa spoytkowywaa dziko rosnce zboa, po-
sugujc si zupenie nowym zestawem narzdzi.
Obok sierpw z wkadkami krzemiennymi i ka-
miennych rozcieraczy znaleziono take modzierze do
wyuskiwania ziaren oraz kosze do ich gromadzenia
i podsuszania. Szczeglnie modzierze kamienne, nie-
ktre z bazaltu o wadze ok. 50 kg, s niezaprzeczalnym
dowodem osadnictwa, poniewa nie sposb wyobrazi
sobie koczujcych grup ludzkich obcionych takim
inwentarzem. Dalszym dowodem osadnictwa s po-
jemniki naziemne do przechowywania zapasw. Bu-
dowano je w obrbie osady i niejeden z nich, podobnie
zreszt jak niektre domostwa, suy nastpnie za
miejsce pochwka dla jego uytkownika. Osady natu-
fijskie, ktrych lady odkryto take w Delcie Nilu
(Helwan) oraz w Grach Morza Czerwonego (Oaza
Lake Ita), byy dwu, trzykrotnie wiksze ni w grach
Zagros.
 Z grobw w Eynan pochodz najstarsze zabytki
plastyki, charakterystyczne dla caej kultury, a miano-
wicie schematyczne figurki kobiece z kamienia, zdob-
nictwo na naczyniach z bazaltu oraz rzeba w koci.
Ozdoby, np. naszyjniki i bransolety, wykonywano
z muszli, koci, kamieni. Wszystko to zdaje si wiad-
czy o rozwoju na tym etapie zainteresowa pozaeko-
nomicznych czowieka: bardzo bogate rodowisko po-
zwolio mu wypracowa okrelone zwyczaje sepulkral-
ne oraz stworzy zalek wierze w ycie poza-
grobowe. Jak si wydaje, ju wtedy rozwiny si wie-
rzenia w bogw, za ktrych siedzib uwaano wzgrze
Hermon.
Istniej zreszt starsze wiadectwa wierze, a na-
wet kultu, chocia ich stan zachowania nie dostarcza
podstaw do wnioskowania historycznego. Chodzi mia-
nowicie o pozostaoci budynku kultowego, odkrytego
w Jerycho w 1960 r. przez angielsk ekspedycj K. Ke-
nyon. I chocia na jego ruinach wyrosa nastpnie osa-
da natufijska, to jednak dopiero nastpna warstwa, da-
towana na VIII tysiclecie p.n.e., rzuca pewne wiato
na dalsz ewolucj spoeczestw bliskowschodnich.
Jerycho (warstw t okrelaj archeolodzy jako
A - preceramiczn) w tym okresie rozroso si
w osad o powierzchni ok. 2,5 ha, otoczon kamien-
nym murem i tak potnymi basztami, jakich nie miao
adne z miast pniejszych powstaych na tym wzg-
rzu. Cay ten obszar by gsto zabudowany okrgymi
domostwami z cegie glinianych, a ludno, ktra tu
mieszkaa, liczy musiaa co najmniej 2000 osb.
 Sensacyjne to odkrycie, rzecz jasna, wywoao py-
tanie dotyczce nie tylko ekonomicznych podstaw tej
spoecznoci, lecz take jej struktury. Dotd bowiem
nie odnaleziono ladw, ktre wskazywayby na upra-
w zb, chocia je spoywano. Przypuszcza wic na-
ley, e mieszkacy tej obwarowanej osady nadal trud-
nili si zbieractwem dzikich odmian pszenicy i jcz-
mienia, ale prawdopodobnie ju udomowili koz, psa
i kota. Polowano rwnie na grubego zwierza, gdy
jednym z wybitnych osigni technicznych kultury na-
tufijskiej byo wynalezienie strzay i uku. Innym osi-
gniciem bya umiejtno obrbki obsydianu, tj. czar-
nego, bardzo twardego szka wulkanicznego, rodem
z Paskowyu Armenii w Anatolii. Wyroby z obsydianu
wskazuj na istnienie kontaktw midzy Palestyn
a Anatoli ju ok. 8000 r. p.n.e. Partnerami tej spoecz-
noci mogy by osady rozwijajce si wwczas w cen-
tralnej Anatolii, jak Asiklihyk, lub w jej poudniowo
zachodniej czci, np. preceramiczny Hacilar.
W okresie kiedy rozwijao si Jerycho A, znacznie
wzrosa liczba ludnoci. Byo to zjawisko prawidowe,
uwarunkowane istnieniem wzgldnego bezpieczestwa
i dostatku ywnoci. Gospodarka przyswajalna stwarza-
a wszake okrelone ramy rozwoju: intensywne o-
wiectwo przetrzebio zwierzostan, rozwj trawoernych
zwierzt natomiast uszczupli w znacznym stopniu are-
a traw i dzikich zb. Przeto nawet w rodowiskach
optymalnych - a do takich bez wtpienia naleaa Pale-
styna - czowiek zmuszony by broni swego stanu po-
siadania: dostpu do rde wody i tamtejszej fauny, ale
nade wszystko - rozlegych anw dzikich zb.
Potne mury jerychoskie byy widocznie sku-
tecznym rodkiem ochrony tamtejszej bazy gospodar-
czej przed innymi konkurentami, gdy osada ta prze-
trwaa a do VII tysiclecia p.n.e. Dopiero wtedy znisz-
czyli j przybysze z pnocy i osiedlili si na jej gru-
zach, tworzc now kultur. Moliwe, e w cigu ty-
sicletniego rozwoju osady Jerycho (nazywanej czsto
bez uzasadnienia miastem) jej mieszkacy, ale z rw-
nym prawdopodobiestwem take grupy ludzkie prze-
bywajce poza obrbem murw, mogli zaobserwowa,
e dzikie zboa wyrosn mog take poza obszarem
ich dotychczasowego kiekowania. Obserwacj t od
praktycznego jej wykorzystania dzieli tylko jeden krok,
ale czy dokonali go mieszkacy preceramicznego Jery-
cho? Na razie brak na to wszelkich dowodw. Brak
rwnie wiadectw mwicych o przejciu od gospo-
darki przyswajalnej do gospodarki produkcyjnej, a mia-
nowicie ladw zrnicowania spoecznego. Mieszka-
cy Jerycho tworzyli typow wsplnot pierwotn,
w ktrej zasady rwnoci nie zostay jeszcze naruszone,
a silnie rozwinity kult przodkw wskazywa na fak-
tyczne (lub pozorne) pokrewiestwo wszystkich jej
czonkw.
W wietle obecnego stanu wiedzy pewne si wyda-
je, e uprawianie zb i przejcie do gospodarki pro-
dukcyjnej nie zostao zapocztkowane na terenach, kt-
re, jak Jerycho, stwarzay optymalne warunki egzysten-
cji. wiadczy o tym np. Tell Ramad u stp Hermonu,
gdzie francuska ekspedycja H. de Contesona odsonia
w 1972 r. relikty spoecznoci z drugiej poowy VII ty-
siclecia p.n.e. Egzystencja jej oparta bya na inten-
sywnym zbieractwie jczmienia i trzech gatunkw
pszenicy. Dobrze rozwinita bya rwnie obrbka ob-
sydianu, sprowadzanego z Anatolii centralnej oraz z te-
renw nad jeziorem Wan.
W bliskim ssiedztwie owych rodowisk optymal-
nych znajdoway si wszake tereny mniej bogate, kt-
re nie zapewniay tak dobrych warunkw bytu. Na tym
tle nieustannie wybuchay konflikty, ktre stopniowo
wpyway na zmian skadu ludnoci okupujcej najbo-
gatsze tereny; stopniowo te rosn musiaa liczebno
poszczeglnych kolektyww. Tym przypuszczalnie
tumaczy naley doskonalenie si techniki w rodowi-
skach najbogatszych, gdy w regionach ssiednich, go-
rzej przez natur wyposaonych, doszo do przewrotu
gospodarczego.
Badania paleobotanikw i archeologw wiadcz
w kadym razie o tym, e ok. 7000 r. p.n.e. uprawa
niektrych odmian zb bya ju mocno zakorzeniona
w czterech regionach Bliskiego Wschodu: w Jordanii,
w Anatolii poudniowo zachodniej, w Chuzestanie
(pd. zach. Iran), w pnocno wschodnim Iraku.
W tych regionach zaczy te rozwija si osady wcze-
snorolnicze.
Najstarsz form rolnictwa byo kopieniactwo.
Podstawowym narzdziem by twardy kij, opalony,
uywany przede wszystkim przez kobiet, gdy m-
czyzna nadal trudni si owiectwem. Jest bardzo praw-
dopodobne, e ta niezwykle wana funkcja kobiety
w kolektywie znalaza swoje odbicie w najstarszych
wierzeniach, ktre pojawiy si w poowie VII tysicle-
cia i ktre oscyloway wok bstw rodzaju eskiego.
Kopieniactwo wietnie nadawao si do gospodarki a-
rowej, charakterystycznej dla wczesnego rolnictwa. Po
wypaleniu czci lasu teren obsiewano, a gdy po kilku
lub kilkunastu latach plony zmniejszay si - porzuca-
no. Dopiero znacznie pniej rozwino si rolnictwo
motyczne, a jeszcze pniej - orne.
Jedn z takich osad wczesnorolniczych bya Be-
idha w pobliu miasta pustynnego Petra, w poudniowej
Jordanii. Odkrya j, datujc na przeom VIII i VII ty-
siclecia, angielska ekspedycja Diany Kirkbride. Pod-
czas prac odnaleziono odciski ziaren uprawnego jcz-
mienia i pszenicy, ktre zachoway si na wyrobach
z gliny. Znalezisko to dowodzi, e ok. 7000 r. zaczto
w tym regionie uprawia podstawowe gatunki zb.
Odsonito te nader osobliwe budowle, ktrych sto-
sunkowo cienkie (5070 cm) ciany zewntrzne silnie
kontrastoway z mocnymi (1,52 m) murami we-
wntrznymi. Pomieszczenia piwniczne, gdzie odkryto
rnorodne narzdzia pracy, jak np. arna, moty, noe,
oraz przeznaczone do obrbki rogi i ko, oddzielay od
grnej kondygnacji grube pyty wapienne u.
Interpretacja tych znalezisk nie jest ani atwa, ani
jednoznaczna. Cz pomieszcze suya zapewne do
przechowywania zapasw, pozostae natomiast wyzy-
skiwano jako stanowiska pracy, ktra zapewne nie bya
prac dobrowoln. Mieszkacy domostw wic nie tyle
obawiali si napaci z zewntrz, co buntu wewntrz
domu, o czym wiadcz grube mury cian we-
wntrznych oraz sufitu, ktre miay izolowa zamkni-
tych w piwnicach pracownikw od pozostaych miesz-
kacw. Liczba odsonitych pomieszcze zdaje si
dowodzi, e grupa jecw lub winiw skazanych na
przymusow prac liczy moga 3040 osb. Nieznane
s przyczyny, ktre doprowadziy do takiej sytuacji, nie
wiemy te, jak dugo grupa ta przebywaa w odosob-
nieniu, albowiem dotd brak jakiejkolwiek analogii dla
tej epoki.
Beidha, podobnie jak preceramiczne Jerycho, to
wsplnota pierwotna pozbawiona pierwiastkw rnic
majtkowych. Stopie jej organizacji by dosy wysoki,
lecz nie sposb odnale wiadectw wyniesienia si
jednostki lub grupy ponad og. Znaleziska z Beidha
pozwalaj jednak wnioskowa, e wraz z pocztkami
pracy produkcyjnej zmienia si stosunek do jecw
lub przestpcw. Naley liczy si z moliwoci, e
uprzednio ich zabijano, pniej za sporadycznie zacz-
to posugiwa si nimi jako si robocz. Brzmi to nie-
co dziwnie, gdy w ustroju wsplnoty pierwotnej przy-
jto widzie epok pozbawion sprzecznoci. Pojawiy
si one jednak automatycznie z chwil, gdy w danej
wsplnocie powstay pewne nadwyki poywienia, kt-
re umoliwiay utrzymanie kilkudziesiciu ludzi spoza
wsplnoty. Nie jest wykluczone, e jecy z Beidha sta-
nowili wasno wsplnoty, a praca ich z pewnoci
sprzyjaa jej wzbogaceniu.
 Jak ju wspomniaam, przykad pracy przymuso-
wej w Beidha jest zjawiskiem unikalnym dla osad VII
tysiclecia. Wczesnorolnicze osady zawdziczay bo-
wiem swj rozwj przede wszystkim warunkom miej-
scowymi ktre mimo cech wsplnych wykazuj jednak
w zalenoci od regionu pewne rnice.
W Anatolii centralnej i poudniowo zachodhiej
due znaczenie stymulujce rozwj wczesnorolniczych
osad mia zapewne atwy dostp do z obsydianu,
ktry ju bardzo wczenie dociera do Palestyny oraz
do Mezopotamii. Jedn z nich bya Asiklihyk w cen-
tralnej Anatolii, ktrej pocztki sigaj poowy VIII ty-
siclecia. Zostaa ona odsonita w 1966 r. przez I. A.
Todda, lecz dotychczas nie opublikowano materiaw
z tych odkry.
Znacznie peniejsze dane pochodz z doliny Deh
Luran w poudniowo zachodnim Iranie. Jest to obszar
ok. 300 km2, ktrego naturaln granic od poudnia
i pnocy s pasma grskie, od wschodu i zachodu na-
tomiast bieg dwch niewielkich rzek. Umiarkowane
opady sprzyjay rozwojowi lasw na stokach grskich,
ale gorce wiatry pustynne nie pozwoliy nadmiernie
rozwija si rolinom wieloletnim. Piaszczyste gleby
doliny oraz obecno dzikich zb stwarzay dobre wa-
runki do rozwoju wczesnego rolnictwa.
Kilka osiedli odsonitych na tym terenie odzwier-
ciedla poszczeglne etapy rozwoju od poowy VIII ty-
siclecia do ok. 4000 r. p.n.e., od najwczeniejszych
ladw uprawy dwch gatunkw zb do pojawienia
si garncarstwa, pocztkw irygacji i utworzenia osad
typu miejskiego.
Typow osad wczesnorolnicz jest Ali Kosz (ok.
67506000); utworzona jest ona z domostw z cegie.
Surowiec stanowi mu z pobliskiego jeziora. Zmarych
grzebano pod podog domostw. Zapasy zb upraw-
nych przechowywano w koszach, niekiedy umocnio-
nych z zewntrz smo. Naczynia byy kamienne, po-
dobnie te narzdzia, lecz w grnych warstwach tej
osady natrafiono ju na pierwsze wyroby z miedzi
Podobne stadium rozwoju daje si udowodni dla
osad pooonych w dolinach grskich pnocno
wschodniego Iraku. Amerykaska ekspedycja R. Braid-
wooda odkrya tu m.in. wczesnorolnicz osad Qalat
Darmo opodal Kirkuk. W swych dwunastu warstwach
osadniczych stanowisko to odzwierciedla ewolucj sie-
dzib ludzkich od poowy VII tysiclecia p.n.e. W po-
szczeglnych fazach osada skadaa si z 2023 prosto-
ktnych domostw z cegie glinianych, wzniesionych na
kamiennych fundamentach; wejcie zamykano drew-
nianymi drzwiami. Mieszkao tu ok. 150200 osb
trudnicych si upraw jczmienia oraz soczewicy. Nie
zaniechano przy tym tradycyjnych zaj, tj. zbieractwa
i mylistwa. Mwi o tym m.in. koci niedwiedzi, leo-
pardw i jeleni, a pozostay materia kostny wiadczy o
udomowieniu owcy, kozy, onagra i kota.
Mieszkacy osady posugiwali si narzdziami
z kamienia, ktre jednak rni si od narzdzi kultury
natufijskiej. Liczne pozostaoci obsydianu wskazuj na
zwizki z Anatoli, naturalistyczne za figurki kobiet
z gliny zawiadczaj wsplnot kulturow z caym roz-
legym obszarem od Palestyny po Iran. Zjawiskiem
nowym, ale bez wtpienia odzwierciedlajcym realn
rzeczywisto, s gliniane figurki psw i kotw.
Wiele analogii odnale mona w ewolucji spo-
ecznoci okolic Guran Tepe w Iranie zachodnim oraz
Szemszara w pnocno wschodnim Iraku. W star-
szych warstwach tych osad odnaleziono narzdzia cha-
rakterystyczne dla kultury Darmo; modsze fazy osad-
nicze zawieraj nadto ceramik typu Darmo.
Okazuje si wic, e Darmo stanowi bardzo wa-
ne ogniwo czce cay region w jeden zesp kulturo-
wy, poredniczc jednoczenie w czeniu dwch eta-
pw rozwoju: osad wczesnohistorycznych z osadami,
gdzie obok rolnictwa zaczo rozwija si garncarstwo.
Przytoczone fragmenty rde niepisanych mimo
licznych analogii zawieraj jednak elementy, ktre
wiadcz o pewnych rnicach rozwoju poszczegl-
nych regionw. Obok pkoczowniczego rolnictwa po-
jawiy si stae osady rolnicze, gdzieniegdzie obwaro-
wane. W innych regionach na pierwszy plan wysuna
si hodowla.
Osady wiadcz wszdzie o harmonijnym rozwoju
spoecznoci. Sporadycznie zdarzao si jednak, e eks-
ploatowano niepenoprawnych jej czonkw. Nie byo
tam ani paacw, ani wity, ale istniaa dosy prna
organizacja, ktrej widocznie przewodzi patriarcha ro-
du. Wrd pewnej czci wsplnoty obserwowa si
daje stosunkowo wysoki poziom umiejtnoci tech-
nicznych; dowodz tego przede wszystkim naczynia
kamienne oraz wyroby z obsydianu. W wietle obec-
nych ustale wydaje si, e zdecydowane przewodnic-
two objy spoecznoci zamieszkujce Anatoli.
Najlepiej ilustruj ich rozwj 3 osady: atalhyk,
Hacilar oraz Mersin. Pierwsz z nich odkrya angielska
ekspedycja J. Mellaarta w latach 19611963. Dotych-
czas odsonito zaledwie cz rozlegego terenu, ktry
w 13 warstwach osadniczych obrazuje ewolucje od po-
cztku VII tysiclecia po ok. 5700 r. p.n.e. Chocia
niemal kady z tych okresw osadniczych zakoczy
si poarem, to zasadniczy plan osady nie uleg istot-
nym zmianom. Mona przypuszcza, e na miejscu
zniszczonych budynkw wznoszono kadorazowo no-
we, nie naruszajc pierwotnego rozplanowania. Domo-
stwa budowano z cegie suszonych na socu, na pro-
stoktnych fundamentach, kade na innym poziomie.
Rozmiary, zabudowa i wystrj ich wntrz nie s
jednolite, lecz brak danych, ktre mogyby wskaza na
zrnicowanie spoeczne tamtejszych mieszkacw.
Sdzi raczej naley, i rnice te wynikay z charakte-
ru domw, albowiem co trzeci, czwarty dom wyrnia
si spord innych bogactwem malowide ciennych
oraz rzeb z delikatnej gliny. W najmodszych war-
stwach odnaleziono nadto malowan ceramik. Tema-
tyka malowide oraz rzeb, a take inwentarz wiadcz
o tym, e byy to pomieszczenia kultowe. Na niewiel-
kim terenie odsonito dotd 48 tego typu sanktuariw,
co J. Mellaarta skonio do wysunicia hipotezy, e od-
naleziono kwarta witynny.
 Zarwno tematyka malowide ciennych i rzeb,
jak te sposb grzebania zmarych wykazuj wiele
cech, ktre cz je z wierzeniami pozostaych spoecz-
noci Azji. Obok starych kultw owieckich dominowa
tu, podobnie jak w Palestynie, Mezopotamii i Iranie,
kult wielkiej matki. wiadczy on o dominujcej roli
kobiety, ktra utwierdzia si wraz z rozwojem rolnic-
twa.
wiadectwo kultu bstw eskich daj nie tylko
liczne figurki gliniane przedstawiajce kobiet jako
rdo ycia, lecz take pochwki kobiet pod podog
niektrych sanktuariw. Jednoczesny brak grobw
mczyzn w miejscach kultu wiadczy moe o ekspo-
nowanej roli kobiety bogini, kobiety kapanki, ktra
symbolizowaa jedno ycia i mierci.
Pozostaych zmarych grzebano zazwyczaj pod
podog domostw, wyposaajc we wszystko, czym po-
sugiwali si za ycia. Obok narzdzi i broni umiesz-
czono tam rwnie naczynia z poywieniem i wszel-
kiego rodzaju ozdoby, nieraz z miedzi lub oowiu. Nie-
zwykle cenne s znaleziska zwglonych tkanin, ktre
stanowi, jak dotd, najstarsze wiadectwo tkactwa.
W grobach IV warstwy natrafiono te na pieczcie
ceramiczne ze wzorami geometrycznymi. cz one
atalhyk z jednej strony z kultur Jerycho i Darmo,
a z drugiej strony z kultur Grecji. W okolicach Nea
Nikomedeia odsonito bowiem osad rolnicz z koca
VII tysiclecia p.n.e., ktrej ceramika i pieczcie - iden-
tyczne ze znaleziskami anatolijskimi - dowodz przej-
cia od kultur preceramicznych do kultur z ceramik,
hodowl krw itp. Nie jest wykluczone, e nosiciele
tych kultur w poudniowo wschodniej czci Pwy-
spu Bakaskiego, a take na Ukrainie wywodzili si
z Anatolii.
Wszystkie te znaleziska charakteryzuj mieszka-
cw atalhyk jako dobrze rozwinit spoeczno
rolnicz; znaczny jednak by tam udzia polowa (ba-
woy, niedwiedzie, lwy, lamparty), a pewn rol od-
grywaa rwnie hodowla owiec, krw i kz. Odnale
mona nadto pocztki rzemios. Najstarsze wrd nich
byo bez wtpienia plecionkarstwo, z ktrego nastpnie
rozwino si tkactwo. Garncarstwo pojawio si dopie-
ro na pocztku VI tysiclecia; zapocztkowano te ob-
rbk metali. Na razie brak jednak ladw oddzielenia
si rzemiosa od rolnictwa i hodowli jako samodzielnej
gazi produkcji.
Wysoki kunszt wykonawstwa niektrych wyrobw
pozwala jednak przypuszcza, e w onie poszczegl-
nych wielkich rodzin moga dokona si pewna specja-
lizacja. Wytwrczo rzemielnicza bya na tym etapie
zajciem sezonowym i z wyjtkiem metalurgii pozo-
stawaa prawdopodobnie domen kobiet. Nie sposb
zreszt wykluczy, e niektre wyroby pochodziy
z wymiany za obsydian, do ktrego mieszkacy a-
talhyk mieli atwy dostp.
Znaleziska z atalhyk rozszerzyy wydatnie na-
sz wiedz o ewolucji spoecznoci Bliskiego Wschodu
do poowy VI tysiclecia. Dowiody one, e ceramika
pojawia si niemal rwnoczenie w Iranie, w Anatolii,
a take na Bakanach - wszdzie jako wtrny rezultat
rozwoju kultur rolniczych. Rwnie do historii techniki
wniosy znaleziska z Anatolii pewn korekt, gdy
okazao si, e w atalhyk w VIIVI tysicleciu ju
znana bya technika wydobywania i obrbki miedzi
i oowiu. Byo to jednak zjawisko lokalne, zwizane
z atwym dostpem do rud metali. Wikszo miesz-
kacw Bliskiego Wschodu nauczya si obrbki meta-
li dopiero tysic lat pniej.
Podsumowanie osigni spoecznoci Bliskiego
Wschodu od chwili, gdy poznay one uyteczno zb,
a do poowy VI tysiclecia okazaoby si niepene bez
zwrcenia uwagi na uksztatowanie si w tym okresie
wasnoci wsplnot.
Grupy ludzkie naturalnie zawsze broniy swego
stanu posiadania, albowiem od tego zalena bya ich
egzystencja. Dopiero gdy zaczy one uprawia ziemi
i hodowa bydo, zrodzia si wrd nich wiadomo
wizi uzasadnianej faktycznym lub pozornym pokre-
wiestwem. Wzroso te poczucie zagroenia z ze-
wntrz, gdy osady, ktre one zbudoway, byy ich
wsplnym dobrem, ich wasnoci, podobnie jak
wsplne byy plony pracy wszystkich czonkw tej
wsplnoty.
W tym okresie musiay te pojawi si zacztki or-
ganizacji, poniewa wtedy prawdopodobnie wykszta-
cio si pojcie wsplnoty rodowej, faktycznej lub fik-
cyjnej, ktra na pewno jednak bya wsplnot ekono-
miczn. Trudno powiedzie, czy na tym etapie ju
mona mwi o wasnoci gruntowej tej wsplnoty,
gdy any dzikich zb byy dostatecznie rozlege, a za-
ludnienie niezbyt gste. Z ca pewnoci jednak mo-
na mwi o wasnoci gminy. Bya ni sama osada
i dobytek na tym terenie, np. jecy, stada oswojonych
zwierzt itp. Dlatego te dobra te ochraniano za pomo-
c murw nawet tam, gdzie byt opiera si jeszcze na
gospodarce przyswajalnej. Wasno gruntowa wspl-
noty rodowej natomiast bya wynikiem pracy produk-
cyjnej.
Rnice te stay si podoem najistotniejszego
konfliktu, jaki by udziaem wszystkich bez wyjtku lu-
dw bliskowschodnich - nie tylko w epoce ustroju ro-
dowego, ale rwnie w czasach historycznych. Byy to
mianowicie sprzecznoci midzy ludnoci osiad
a ludnoci pkoczownicz, konflikt midzy gospo-
dark produkcyjn a gospodark przyswajaln.
Usamodzielnienie si rzemios
i jego konsekwencje spoeczno gospodarcze
Przemiany spoecznogospodarcze, jakie od poo-
wy VI tysiclecia p.n.e. dokonyway si wrd miesz-
kacw Paskowyu Anatolijskiego i Zachodnio- ira-
skiego, miay decydujcy wpyw na dalszy kierunek
rozwoju Bliskiego Wschodu. Artystycznym wyrazem
tych przemian byo pojawienie si malowanej ceramiki,
zjawiska cakowicie nowego, charakteryzujcego si
wieloci ksztatw i rnorodnoci malowanych wzo-
rw.
Zwyczaj kunsztownego zdobienia, zrazu pojedyn-
czych naczy glinianych, a nastpnie niemal caej pro-
dukcji, pojawi si w poowie VI tysiclecia i rozpo-
wszechni nastpnie na caym obszarze od Azji rod-
kowej po Dunaj; z wyjtkiem regionw poudniowych.
W Palestynie np. a do IV tysiclecia posugiwano si
ceramik jednobarwn, w Afryce natomiast ceramika
w ogle pojawia si dopiero na pocztku IV tysiclecia
(Fajum A). Przykady t dowodz, e rnice, jakie za-
znaczyy si ju w VII tysicleciu, w okresach pniej-
szych ulegy pogbieniu.
Ceramika malowana charakteryzowaa w VI ty-
sicleciu spoecznoci najwyej rozwinite. Perfekcja
jej wykonawstwa kae przyj tez, e bya dzieem
profesjonalnych garncarzy nie tylko doskonale obezna-
nych z waciwociami gliny, lecz take legitymuj-
cych si wysoce rozwinitym zmysem estetycznym.
Spod ich rki wychodziy kunsztowne w swej prostocie
wyroby ceramiczne, ktrych ksztaty doskonale harmo-
nizoway ze zdobicymi je wzorami malowanymi.
Wszystko to byo wiadectwem duych umiejtnoci
i dowiadczenia, jakie powstaje wycznie w wyniku
codziennej, wieloletniej praktyki.
Efektw tych nie sposb byo uzyska w ramach
zaj garncarskich, uprawianych tradycyjnie w kadej
rodzinie, przewanie poza sezonem prac poowych;
niezbdne byo oswobodzenie od zaj na roli pewnej
grupy ludzi. W poowie VI tysiclecia poziom produk-
cji rolniczo hodowlanej gdzieniegdzie by na tyle
rozwinity, e moliwy si sta podzia pracy.
Pojawienie si w najbardziej rozwinitych wspl-
notach niewielkiej grupy rzemielnikw garncarzy,
oderwanych od rolnictwa i hodowli, pocigno za sob
szereg dalszych konsekwencji natury spoeczno
gospodarczej. Stopniowe narastanie tych przemian jak
dotd najlepiej przeledzi mona na materiale anatolij-
skim.
W tym samym czasie, kiedy odkryto atalhyk,
inna ekspedycja J. Mellaarta prowadzia poszukiwania
(19571960) w Anatolii poudniowo zachodniej
i opodal wsi Hacilar odsonia duy punkt osadniczy.
Najstarsze warstwy przedstawiaj osad wczesnorolni-
cz datowan na VII tysiclecie p.n.e. Na jej ruinach
wyrosa nastpna, ktra wspczesna jest kocowemu
okresowi istnienia atalhyk (57005600). Zagina
ona na skutek poaru i na tym miejscu powstaa nowa
osada, ktra reprezentuje trzeci faz osadnictwa w Ha-
cilar. Poniewa jej rozwj przeledzi mona a do ok.
5000 r., obie ostatnie fazy osadnicze odzwierciedlaj
postp, jaki dokona si w obrbie tej spoecznoci na
przestrzeni VI tysiclecia p.n.e.
Najwicej danych do wnioskowania historycznego
dostarcza zabudowa osady. Podczas obu faz bya ona
obwarowana, co stanowi kolejne wiadectwo moliwo-
ci konfliktw, powstaych na tle zrnicowanych wa-
runkw bytowania wczesnych plemion. Wewntrz
muru wznosiy si po obu stronach prostoktnego placu
obszerne domostwa, ktre podobnie jak w atalhyk
byy prawdopodobnie siedzibami wielkich rodzin. I po-
dobnie jak tam ludno Hacilar trudnia si rolnictwem
i hodowl, garncarstwo za i tkactwo byy w obrbie
kadej rodziny zajciami sezonowymi.
 Zupenie inny obraz przedstawia ostatnia faza
osadnictwa, ktrej najwikszy rozkwit przypada na ok.
5300 r. p.n.e. Domostwa odbudowano na starych fun-
damentach, lecz tam, gdzie przedtem znajdowa si
plac centralny, wzniesiono trzy domy, ktre w odr-
nieniu od pozostaych nie miay pojemnikw do prze-
chowywania zapasw zb. Odsonito w nich nato-
miast setki naczy glinianych, ktrych wysoki poziom
wykonawstwa czy si harmonijnie z rnorodnoci
kolorowych motyww zdobniczych. Odnalezienie
w kadym z trzech domw okrelonych typw naczy
zdaje si wskazywa na dosy daleko posunit specja-
lizacj. Nadzwyczaj bogaty wykrj pomieszcze
mieszkalnych widocznie uzna naley za wiadectwo
uprzywilejowanej pozycji garncarzy.
Odkrycie warsztatw rzemielniczych wraz z do-
wodami ich wysoce wyspecjalizowanej produkcji
wskazuje jednoznacznie na to, e w Hacilar w drugiej
poowie VI tysiclecia p.n.e. dokona si spoeczny po-
dzia pracy. Niewielka garstka rzemielnikw oddzieli-
a si cakowicie od pozostaej masy rolnikw, czon-
kw wsplnoty, zajmujc w niej bezsprzecznie central-
n pozycj. Tym sposobem tradycyjna rwno, jaka
czya wszystkich czonkw wsplnoty, raz na zawsze
zostaa podwaona.
O nieodwracalnych procesach spoecznych zdaje
si mwi take inne znalezisko, a mianowicie wity-
nia. Usytuowanie jej w pnocno wschodniej czci
osady, w bezporednim ssiedztwie murw, zdaje si
wiadczy o usamodzielnieniu si kultu. Pojawia si
odrbna instytucja kultowa, rozwijajca si niezalenie
od poszczeglnych rodzin, chocia jeszcze nie w izola-
cji od nich. W kadym razie wszystko to wiadczy
o zmieniajcej si strukturze wsplnoty. Gdy za osada
ok. 5250 r. lega w gruzach, odbudowano j wedug
niezwykego planu. W centralnym punkcie znajdowaa
si warownia, w ktrej Mellaart chciaby widzie paac
wadcy. Hipoteza ta wydaje si zbyt daleko idca, gdy
pozostae czci osady z kompleksami mieszkalnymi
nie zostay jeszcze odsonite. Nie ulega jednak wtpli-
woci, e twrcy tej nowej kultury, ktra wyranie
wiadczy o ich powizaniach z Anatoli poudniow,
a nawet z Mezopotami pnocn, przyczynili si do
dalszego rozwoju spoecznego.
Podobne wnioski nasuwa take rozwj Mersin,
osady pooonej w pobliu poudniowego wybrzea
Anatolii. Prace wykopaliskowe na tym terenie prowa-
dzia angielska ekspedycja J. Garstanga (19361939,
19461947).
Okazuje si, e wspomniana osada, dobrze rozwi-
nita i obwarowana, w poowie
V tysiclecia staa si upem obcych przybyszw,
ktrych ceramika wskazuje na cise powizanie z poli-
chromowan ceramik z Tell Halaf. Osiedliwszy si
wznieli oni na kamiennej terasie now twierdz (war-
stwa XVI), w ktrej znajdoway si niezwykle skromne
i niemal jednakowe domostwa. Tylko eden kompleks,
pooony w bezporednim ssiedztwie cikozbrojnej
bramy; przeamuje t monotoni: wok podwrca
znajdoway si liczne, bogato wyposaone pomieszcze-
nia, stanowice najprawdopodobniej siedzib wodza.
Tu rwnie znajdoway si warsztaty garncarskie.
Wszystko to wyranie zdaje si wskazywa na kie-
runek ewolucji spoeczestwa: w Hacilar garncarstwo
byo zajciem garstki uprzywilejowanych czonkw
wsplnoty, na etapie Mersin XVI natomiast garncar-
stwo przeksztacio si w rzemioso, ga produkcji
w obrbie gospodarstwa wodza.
Przejcie od ceramiki jednobarwnej do polichro-
mowanej dokonao si nie tylko w Anatolii, chocia
std wanie wedug obecnego stanu naszej wiedzy po-
chodz najstarsze wiadectwa. Identyczne zjawisko
wystpuje na rozlegym obszarze obejmujcym Syri
pnocn, tereny wspczesnego pnocnego Iraku oraz
Iran zachodni.
Szczeglne znaczenie miao odkrycie Tell Hassu-
na, niewielkiej osady pooonej 25 km na poudnie od
Mosulu. W 1942 r. rozpoczto jej eksploracj pod kie-
runkiem irackiego archeologa Fuad Safara. Najstarsza
warstwa osadnicza siga 5800 r. p.n.e. Wtedy znajdo-
wao si tu obozowisko rolnikw i hodowcw kz, kt-
rych pobyt trwa tam jednak kilka lat. wiadcz o tym
odnalezione liczne due pojemniki gliniane, jedno-
barwne, suce do przechowywania zapasw ywno-
ci. Ju jednak ich potomkowie zaoyli na miejscu ob-
ozowiska sta osad rolnicz i ok. 5500 r. zaczli
w niej prorokowa ceramik polichromowan.
Odsonicie Tell Hassuna wyjanio przypuszczal-
ny rodowd innej kultury mezopotamskiej, a mianowi-
cie kultury Samarra. Odkryta w 1911 r. przez E. Herz-
felda w okolicach wspczesnego miasta Samarra, ok.
100 km na pnocny zachd od Bagdadu, przez wiele
lat pozostawaa ona unikalnym przykadem umiejtno-
ci technicznych mieszkacw Mezopotamii. Ujawnio
to ponadto ewolucj przemian technicznych i arty-
stycznych.
Okazao si zreszt, e z kultury Hassuna wywodzi
si rwnie kultura Halaf, uksztatowana ju pod ko-
niec VI tysiclecia, a rozkwitajca zwaszcza pod ko-
niec V tysiclecia. Bya ona cile zwizana z kultura-
mi anatolijskimi i charakteryzowaa si znacznym za-
sigiem terytorialnym. Gdy kultura Samarra obejmowa-
a gwnie tereny wspczesnego Iraku, kultura Halaf
rozpowszechnia si od syryjskiego wybrzea Morza
rdziemnego (Ugaryt XIII) a do brzegw jeziora
Wan (Tilki Tepe); sigaa ona od Anatolii Poudniowo
wschodniej (Gerikihacijan) a do okolic dzisiejszego
Mosulu (Arpaczyja), Z penym uzasadnieniem mona
wic twierdzi, e kultura Hassuna zapocztkowaa
nowy etap rozwoju spoecznoci zamieszkujcych Me-
zopotami i Syri, tworzc podstawy jednoci kulturo-
wej odzwierciedlonej przez kultur Halaf.
Jej nazwa wywodzi si od wspczesnej osady Tell
Halaf w Syrii pnocno wschodniej. Tu bowiem po
raz pierwszy odnaleziono jej relikty. Zasuga jej odkry-
cia przypada niemieckiej ekspedycji M. von Oppenhe-
ima, penetrujcej teren przez wiele lat (1899, 1911
1913, 19271929). Wyniki wykopalisk opublikowano
wszake dopiero w 1943 r. Od tej pory wydatnie uzu-
peniay je dane pochodzce z innych regionw Azji
Zachodniej, ktre pozwoliy wyjani, e pierwotne
centrum tej kultury znajdowao si na wschodzie,
w Arpaczyja. Osad t odkrya w 1935 r. angielska
ekspedycja M. E. L. Mallowana, lecz problem rde
kultury Halaf nadal wymaga wyjanienia.
Jej nosiciele, ktrym nie sposb odmwi przed-
sibiorczoci, objli swoj ekspansj przede wszystkim
tereny bogate w mied i obsydian, zaczynajce odgry-
wa coraz wiksz rol w gospodarce mieszkacw
Mezopotamii. Zamieszkiwali oni stosunkowo due
osady, najczciej obwarowane. Domostwa swoje bu-
dowali z cegie suszonych na socu, wznoszc je
przewanie na fundamentach prostoktnych. Inne,
okrge, z prostoktnym przedsionkiem, szczeglnie
rozpowszechniy si we wschodniej Mezopotamii, np.
w Arpaczyja. W przedsionku jednego z nich odsonito
warsztat garncarski, a w nim najpikniejsze wyroby
kultury Halaf, ktra w ogle przedstawia szczytowe
osignicia prehistorycznego malarstwa na ceramice,
wykonanej ju na kole garncarskim. Pojawiy si te
pierwsze piece garncarskie.
W ssiedztwie warsztatu znajdowao si po-
mieszczenie kultowe, gdzie odkryto mis z darami wo-
tywnymi dla bogini matki. Uosabia j niewielka statu-
etka wapienna kobiety z klczcym przed ni mczy-
zn sug. W sposb jednoznaczny wyjania to stosu-
nek czowieka do bstwa: by on sug bogini, lecz
przez ni uprzywilejowanym - by dostatecznie silny,
by nie tylko podporzdkowa sobie garncarzy, lecz tak-
e zaskarbi sobie wyczne prawo obcowania z b-
stwem opiekuczym. Pniejsza ikonografia stanowi
dowd cigoci tych tradycji. Jeszcze par tysicleci
pniej zamieszczali wadcy mezopotamscy swoje po-
dobizny przed obrazem bstwa: byli oni jego sugami,
lecz jednoczenie wycznymi posiadaczami przywileju
bezporedniego obcowania z nim.
W domostwach, jak te w pochwkach kultury Ha-
laf odkryto obok rnorodnych narzdzi kamiennych
rwnie miedziane; znany by ow oraz wz koowy
zaprzgany prawdopodobnie w osy lub woy.
Na wysunicie dalszych interesujcych wnioskw
dotyczcych struktury spoeczestw kultury Halaf po-
zwalaj znaleziska licznych maych wisiorkw ka-
miennych o bardzo zrnicowanych ksztatach. Mona
by przypuszcza, e byy to amulety, gdyby nie odnale-
ziono ich odciskw na brykach gliny, na ktrych za-
choway si niejednokrotnie odciski sznurw, jakimi
zwizywano wory lub kosze, chronic tym sposobem
ich zawarto. wiadczy to, e wspomniane wisiorki
speniay - obok swej pierwotnej funkcji magicznej -
prawdopodobnie rol pieczci. Pierwowzory pieczci
zaprezentowaa ju kultura atalhyk, lecz dopiero
pieczcie kultury Halaf zdaj si mwi o ich waci-
wym przeznaczeniu: byy one znakami wasnoci i mia-
y strzec jej nienaruszalnoci.
S to wic najwczeniejsze dowody pojawienia si
obok wasnoci gminy wasnoci poszczeglnych jej
czonkw. Ograniczaa si ona na tym etapie rozwoju
spoecznego zapewne do wasnoci osobistej, do pew-
nych nadwyek produktw, ktre pozostaway w r-
kach okrelonej rodziny. Nie ulega wtpliwoci, e by
to wynik spoecznego podziau pracy, obiektywny re-
zultat uksztatowania si pierwszych samodzielnych
rzemios w obrbie dobrze rozwinitych spoeczestw
rolniczych.
Zmianom zachodzcym w strukturze spoecznej
z ca pewnoci sprzyja rwnie inny czynnik, a mia-
nowicie migracje, ktre w VI tysicleciu byy nadzwy-
czaj intensywne. wiadczy o tym nie tylko szybkie
rozpowszechnianie si kultury Hassuna, lecz take za-
sig kultury Halaf; dowodzi tego rwnie wzajemne
przenikanie si w ceramice i w budownictwie pier-
wiastkw anatolijskich, mezopotamskich i iraskich.
Najwaniejsze wiadectwo stanowi wszake zagospo-
darowanie aluwialnych dolin rzecznych, ktrego zapo-
wiedzi byo osadnictwo na terenie Hassuna Samarra.
II. Zagospodarowanie poudniowej
Mezopotamii na tle rozwoju spoecznoci
yznego Pksiyca i Elamu.
rodowisko naturalne i pocztki osadnictwa
Zarwno Samarra nad rodkowym Tygrysem, jak
te Eredu w Iraku poudniowym, gdzie niedawno od-
kryto lady osadnictwa z koca VI tysiclecia p.n.e.
(warstwy XIXXV), znajduj si w strefie zdecydowa-
nie rnicej si od warunkw klimatyczno glebo-
wych yznego Pksiyca, gdzie dotd koncentrowa
si rozwj kultur prehistorycznych. W strefie tej, w kt-
rej obecnie dominuje krajobraz pustynny, znajdoway
si w VI tysicleciu rozlege poacie bot gsto poro-
nite trzcin. Liczba opadw bya tu wprawdzie nie-
wielka, lecz tym, co gwnie przez tysiclecia odstra-
szao ludzi od ich zagospodarowania, by nie tyle brak
wody, ile raczej jej nadmiar. Obszar ten bowiem nawie-
dzay i nadal nawiedzaj cykliczne powodzie, charakte-
ryzujce si nadzwyczaj gwatownym wzrostem po-
ziomu wd, ktre rozlege poacie ziemi przeksztacaj
w jeziora. Tygrys bardzo czsto zmienia swoje koryto,
gdy sprzyjay temu mikka gleba i prawie zupenie
paski teren.
Dolina Eufratu w nieco mniejszym stopniu narao-
na bya na tak gwatowne zmiany; poniewa jednak
Irak poudniowy tworzy depresj, gdzie wody gruntowe
znajduj si bezporednio pod powierzchni ziemi, wy-
lew Eufratu by kataklizmem, podobnie jak powodzie
spowodowane przez Tygrys. Wody obu rzek nios
wszake ze sob ogromne iloci muu, ktry stale od-
nawia teren, dziki czemu dotd nie znikn on pod
powierzchni wody. Szczeglnie delt wypeniaj alu-
wia rzeczne, co jednak nie oznacza, e znajdowaa si
ona kiedykolwiek pod wodami Zatoki Perskiej, jednak
w VI tysicleciu i wczeniej bya przypuszczalnie nieco
wyej pooona ni obecnie. Kiedy czowiek nauczy
si osusza bagna i zacz uprawia ziemi, gleba alu-
wialna staa si jego najwikszym bogactwem. Lecz ani
pierwsi kolonizatorzy tych terenw, ani twrcy najstar-
szych organizmw pastwowych, ktre powstay tu na
pocztku III tysiclecia p.n.e., zapewne nie zdawali so-
bie sprawy, jak trudn ziemi objli w swe posiadanie
i ile przemylanych zabiegw bdzie wymagao jej za-
gospodarowanie.
Pocztki irygacji w poudniowej Mezopotamii, kt-
rym zrazu towarzyszyy plony zbierane dwukrotnie
w roku, zapocztkoway jednoczenie proces zasolenia
gleb. Skutki tego dopiero pod koniec III tysiclecia da-
y zna o sobie, lecz odtd stopniowo krajobraz si
zmienia. Oddziaywa tu cay zesp okolicznoci,
wrd ktrych wymieni naley zawarto soli w wo-
dach gruntowych i w wodzie rzecznej, brak rolinnoci
powstrzymujcej jej parowanie, niewielk liczb opa-
dw i suche, gorce wiatry.
Na razie jednak dziaalno kolonizacyjna bya
bardzo korzystna. Od VI tysiclecia poczynajc zbiera-
no na tych ziemiach plony znacznie wiksze, ni to by-
o moliwe w regionach yznego Pksiyca, gdzie
rolnictwo cakowicie uzalenione byo od opadw.
Dziki temu wszelkie przemiany w yciu tamtejszej
spoecznoci przebiegay znacznie intensywniej ni
gdzie indziej.
Aluwialne doliny, pokryte yznym muem, bogate
byy rwnie w glin, z ktrej nie tylko wytwarzano ce-
ramik, lecz take budowano domostwa, mury obronne,
groble i tamy. Brakowao tu bowiem wikszych masy-
ww lenych, ktre mieszkacw yznego Pksiyca
zaopatryway w drewno, owoce lene i zwierzta. Krai-
na ta pozbawiona bya rwnie takich surowcw, jak
kamie i metal. Tymczasem metale zaczynay odgry-
wa coraz wiksz rol.
Nie sposb zrekonstruowa kompleksu przyczyn,
ktre skoniy czowieka do stopniowego zagospoda-
rowania tych terenw. Jedn z nich by zapewne wzrost
liczby mieszkacw urodzajnych dolin grskich. Inn
stanowi prawdopodobnie spadek plonw w wyniku
wyjaowienia si gleb, jak te zanik niektrych gatun-
kw rolinnoci z powodu zbyt intensywnego wypasu
byda domowego. Jedno zdaje si wszake nie ulega
wtpliwoci: zagospodarowanie nowych terenw wy-
magao nie tylko przystosowania si do zasadniczo od-
miennych warunkw egzystencji, lecz zakadao jedno-
czenie dobr znajomo podstawowych umiejtnoci
rolniczych. Pamita ponadto naley, e grupy ludzkie,
ktre kolonizoway aluwialne doliny, musiay by sto-
sunkowo liczne.
Bdne jednak byoby przypuszczenie, e przyby-
sze zajmowali od razu wszystkie doliny, kolonizujc
rodkow i poudniow Mezopotami bez reszty. Now-
sze badania topograficzne przekonywaj, e nawet na
pocztku I tysiclecia n.e. istniay tu, zwaszcza nad
dolnym Tygrysem, znaczne obszary, ktrych zagospo-
darowanie wie si z czasami islamu.
Pocztki osadnictwa byy raczej skromne i koncen-
troway si na stosunkowo niewielkim terenie nad
rodkowym Tygrysem, w dolinie rzeki Dijala, a take
po obu brzegach dolnego Eufratu, od Eredu promieni-
cie w kierunku pnocno wschodnim, gdzie w cza-
sach historycznych znajdoway si miasta: Uruk, Larsa,
Umma i Lagasz. Drugi orodek osadniczy powsta na
wschd od Eufratu, na terenach pniejszych miast:
Nippur, Babilon i Kisz.
Moment ten zawsze naley mie na uwadze, ile-
kro - nie wchodzc w szczegy - mwimy o caej
Mezopotamii lub o caym Bliskim Wschodzie.
Z upywem wiekw zmieniaa si tre tego pojcia,
gdy zawsze obejmowao ono tylko tereny zamieszkae
i zagospodarowane. Obszar ich z upywem czasu natu-
ralnie si rozszerza.
Obozowisko Tell Hassuna dostarcza lekcji pogl-
dowej, w jaki sposb osiedlano si w nowych warun-
kach. Przypuszczalnie plemi na czele swego stada wy-
prawiao si w poszukiwaniu nowych terenw wypasu,
w miejscach dogodnych wysiewajc zboe. Po niwach
pozostawao ono na tym samym miejscu ub wdrowa-
o dalej, szukajc warunkw podobnych albo i lep-
szych. Powodem takich wdrwek mogy by te kon-
flikty z innymi plemionami, jak rwnie powodzie lub
inne niekorzystne okolicznoci. Teren, na ktrym znaj-
duje si Hassuna, stwarza widocznie optymalne wa-
runki, skoro po upywie ok. 300 lat obozowisko prze-
ksztacio si w sta osad rolnikw z wyspecjalizo-
wan ceramik polichromowan. Jest bardzo prawdo-
podobne, e pkoczowniczy tryb ycia pierwszych
mieszkacw Hassuna wyjani moe szybkie rozprze-
strzenienie si jednakowej w typie ceramiki, ktr od-
naleziono np. w Mersin XXII, jak te narzdzi typu
Hassuna, ktre wydobyto opodal uzdrowiska Adler na
wybrzeu Gruzji.
Sdzi naley, e zagospodarowanie terenw nad
rodkowym Tygrysem w pierwszej poowie VI tysic-
lecia odbywao si za pomoc metod dobrze znanych
ju poprzednio. Jedn z nich byo rolnictwo pko-
czownicze, ktre niemal we wszystkich regionach Bli-
skiego Wschodu poprzedzio powstawanie staych osad
rolniczych. Szczeglnie instruktywnym przykadem
jest ewolucja osady Guran Tepe na poudniu od Ker-
manszah w Lurystanie. W poowie VII tysiclecia bya
ona sezonowym obozowiskiem z lekkimi szaasami
drewnianymi. Pniej z cegy suszonej na socu zbu-
dowano domostwa, ktre wiadcz o osadnictwie sta-
ym. Na pocztku VI tysiclecia kwito tu rolnictwo
sprzone z hodowl kz. Obok polichromowanej ce-
ramiki produkowano take wyroby z brzu.
Okazuje si wic, e w dolinach Mezopotamii po-
udniowej z powodzeniem wyzyskiwano zdobycze
techniki mieszkacw regionw podgrskich. Std te
wywodzi si metoda rozszerzania areau rolniczego za
pomoc irygacji. Ju bowiem w poowie VI tysiclecia
znali j i stosowali mieszkacy osady Sabz w dolinie
Deh Luran.
Badania ostatnich lat nad pocztkami i rozwojem
rozmaitych systemw irygacyjnych w rnych szeroko-
ciach geograficznych skaniaj do wniosku, e ani
Egipt, ani Midzyrzecze nie byy ich ojczyzn. Sdzi
raczej naley, e pocztki irygacji wywodz si z dolin
grskich, gdzie niewielkie rzeczki i strumyki utworzyy
urodzajne oazy aluwialne, jak np. dolina Deh Luran,
pooona w regionie, ktry bezsprzecznie sprzyja tym
pierwszym prbom. Nie wyklucza to oczywicie, e
rwnie w innych regionach zagospodarowywanych
w VI tysicleciu p.n.e. inne, nieraz gorsze, warunki do-
prowadziy do podobnych rozwiza, wypracowanych
w sposb zupenie samodzielny.
Zacztki irygacji
Zagospodarowanie aluwialnej doliny mezopotam-
skiej wie si prawdopodobnie z ekspansj przyby-
szw, ktrzy z nie ustalonych przyczyn opucili doliny
grskie yznego Pksiyca, np. w Iranie zachodnim,
i przenieli ze sob nawyki oraz umiejtnoci nabyte w
swych pierwotnych siedzibach. Oni te widocznie byli
mieszkacami osady Tell esSawwan, ktr odkrya
w 1964 r. w odlegoci 11 km na poudnie od Samarry
nad Tygrysem angielsko iracka ekspedycja F. Wail-
lyego i Behnam Abu esSoofa. Pi warstw osadni-
czych, z ktrych najstarsz datuje si na ok. 5600 lat
p.n.e., kryo w sobie bogaty materia do wnioskowania
historycznego. Odnaleziono np. pozostaoci jczmie-
nia szeciorzdowego, ktre wiadcz o pocztkach
rolnictwa irygacyjnego w tym regionie?.
Hipotezy wysunite w zwizku ze znaleziskami
ladw osadnictwa w Samarra nad Tygrysem oraz
w Baghouz nad rodkowym Eufratem przeksztaciy si
dziki temu w pewnik. Ludno, ktra osiedlia si
w tej strefie, najczciej w osadach obwarowanych, na-
gromadzia ju wystarczajc sum dowiadcze i ob-
serwacji. Wznosia ona osady najczciej na niewiel-
kich pagrkach, dokd nie docieray niszczce fale po-
wodzi. Swoje pola natomiast, pooone niej, chronia
za pomoc najprostszych tam, budowanych z gliny
i ziemi. Przegrody tego typu budowano wszdzie, gdzie
istniaa konieczno zatrzymywania wody na polach
przez, duszy czas. Widzimy wic, e pocztki irygacji
i rolnictwa w tej strefie byy niezwykle skromne.
Gwnym celem irygacji na terenach zajtych przez
osady kultury Samarra, podobnie jak w Iranie zachod-
nim, byo nawodnienie pl.
Inaczej rzecz si przedstawiaa w regionie na pou-
dniu, gdzie podstawowe znaczenie miaa melioracja.
Do prac osuszajcych suyy kanay odprowadzajce
nadmiar wody z pl. Lecz jednoczenie niezbdne byy
zabiegi nawadniajce, gdy na polach oddalonych od
biegu rzeki stale istnia niedobr wilgoci, spowodowa-
ny jej nadmiernym parowaniem.
Najstarsze warstwy osadnicze Eredu pozwalaj
przypuszcza, e niemal rwnoczenie zagospodaro-
wano Mezopotami rodkow i poudniow, co sta-
nowi moe wiadectwo wsplnego rodowodu osadni-
kw oraz jednakowych umiejtnoci technicznych. Jest
bardzo prawdopodobne, e ludno na etapie kultury
Samarra wynalaza radio drewniane, gdy kij kopienia-
czy, ktrym dotd posugiwano si przy obrbce nie-
wielkich poletek w dolinach grskich, by na rozlegych
obszarach aluwialnych z uwagi na sw nisk wydajno
mao przydatny.
Literatura przedmiotu czy jednak to osignicie
techniczne dopiero z okresem rozwinitej kultury
Ubajd. Z niej to bowiem wyraz APIN - rado - prze-
dosta si wraz z innymi reliktami jzyka tych ludzi do
.sownictwa sumeryjskiego. Lecz jest to na razie jedyny
dowd, na ktrym wspomniana teza si opiera. Dotd
bowiem nieodnaleziono pozostaoci najwczeniej-
szych rade drewnianych, a prawdopodobiestwo ich
przetrwania przez tysiclecia w wilgotnym klimacie po-
udniowej Mezopotamii jest bardzo mae. Wydaje si,
e rade drewnianych zaczto uywa na dugo przed
okresem kultury Ubajd, z pewnoci za nie miay one
czci metalowych, gdy uycie miedzi w Mezopotamii
na tym etapie rozwoju byo znikome. Urzdzenia iryga-
cyjne zreszt rwnie budowano bez uycia miedzi.
Nie ulega wic wtpliwoci, e zagospodarowanie
aluwialnych gleb Mezopotamii nie byo uzalenione od
znajomoci metali. Najprostsze urzdzenia irygacyjne -
a takie bezspornie charakterystyczne s dla VI i V ty-
siclecia - wznoszono wycznie za pomoc rk ludz-
kich, rzadko nawet uzbrojonych w tradycyjne kije czy
toporki, albowiem mikka gleba atwo poddawaa si
obrbce. Lecz udogodnienie to obrcio si w ostatecz-
noci przeciwko ludziom, poniewa groble oraz tamy
z ziemi i gliny, nawet gdy czono je z kamieniami, by-
y bardzo nietrwae. Dlatego te wymagay one od tam-
tejszych plemion staej gotowoci, by na bieco zapo-
biega ich zamuleniu oraz usuwa wszelkie uszkodze-
nia. Podstawowy ten obowizek rwnie w okresie hi-
storycznym bdzie determinowa rozwj spoecznoci,
ktre osiedliy si w strefie rolnictwa irygacyjnego.
Odsonicie osady Tell esSawwan dao nadto in-
teresujce dane o wierzeniach nosicieli kultury Samar-
ra. Potwierdzaj one jej rolniczy charakter, zawiad-
czony przez liczne poski kobiet uosabiajcych bogi-
ni matk. Alabastrowy posek np. znajdowa si
w niszy kultowej jednej z najrozleglejszych budowli,
jak dotd udao si odkry w stanowiskach archeolo-
gicznych VI tysiclecia. Budowla ta, zoona co naj-
mniej z 14 pomieszcze, wznosia si w bezporednim
ssiedztwie innej, prawdopodobnie dwukondygnacyj-
nej. Z wyjtkiem 4 pomieszcze kultowych nie udao
si wyjani przeznaczenia pozostaych czci obu bu-
dynkw. Na podstawie ich lokalizacji w centrum osady
wydaje si prawdopodobne, i stanowi one jeden
z najwczeniejszych kompleksw paacowych. Zacho-
wao si jednak zbyt mao ich wystroju wewntrznego,
by uzasadni powysz hipotez. Dopki wic nowe
dane nie uzupeni naszej wiedzy, sprawa ta pozostanie
otwarta.
W najstarszych warstwach osadniczych Tell es
Sawwan ceramika wystpuje z rzadka i nawizuje do
jednobarwnych wyrobw z Tell Hassuna. Dopiero na
pocztku V tysiclecia zacza zastpowa j ceramika
malowana, charakterystyczna dla kultury Samarra.
Dziki temu Tell esSawwan stanowi kolejne wiadec-
two kierunku, w jakim rozwijay si spoecznoci osie-
dlone poza obszarem yznego Pksiyca.
Pocztki zrnicowania spoecznego
Dua rozmaito kultur, ktr uzasadnia zwaszcza
zasig terytorialny dziaalnoci wczesnych plemion,
nie powinna wszake przesoni faktu, e ich rozwojem
rzdziy identyczne prawidowoci. Spoecznoci za-
mieszkujce obszar rolnictwa deszczowego co prawda
nieco wczeniej osigny etap wyspecjalizowanego
rzemiosa, lecz w V tysicleciu plemiona ze strefy rol-
nictwa irygacyjnego znalazy si na tym samym po-
ziomie. W regionach Mezopotamii pnocnej oraz Syrii
odzwierciedla go kultura Halaf; w Mezopotamii pou-
dniowej natomiast rozwijay si inne warianty kulturo-
we. Obejmoway one cao terenw skolonizowanych
- od Eredu po Nippur. W drugiej poowie V tysiclecia
zaczynay rozwija si pod ich wpywami zarwno kul-
tury Iranu zachodniego, jak te dawny obszar kultury
Halaf. Nowsza literatura przedmiotu czy wspomniane
warianty (Eredu, Hadi Muchammad, Ubajd) pod
wspln nazw kultury Ubajd. Rozwijaa si ona od
koca VI do poowy IV tysiclecia p.n.e.
Rodowd kultury Ubajd by nadzwyczaj zoony.
Dowodzi tego zwaszcza ceramika, w ktrej odnale
mona zarwno elementy iraskie, jak te powizania
z kultur Samarra i Halaf. Nazw sw wywodzi ona od
niewielkiej osady w poudniowej Mezopotamii, eksplo-
rowanej przez C. L. Woolleya. Nie ceramika wszake
okrelia cay, jakociowo nowy etap rozwoju, lecz po-
zostaoci architektury sakralnej.
Pierwsze, niemiae jej pocztki, odsonite w la-
tach 19471949 przez archeologw irackich, pochodz
z XVI warstwy Eredu i sigaj koca VI tysiclecia. Na
tym samym miejscu powstaa nieco pniej (XV war-
stwa) prostoktna budowla, ktrej rozmiary zdaj si
wskazywa na rosnce znaczenie kultu i prawdopodob-
nie take na eksponowan pozycj kapana. witynia
skadaa si tylko z jednego pomieszczenia. Wystpy
muru bocznych cian wraz ze stoem, na ktrym ska-
dano ofiary dla bstwa, jakby odgradzay cz oglnie
dostpn z wejciem od czci rodkowej, przeznaczo-
nej wycznie dla kapana. On jeden tylko mia dostp
do tylnej czci wityni, zajtej przez nisz kultow
z posgiem. Wszystko to wiadczy o ostatecznym usa-
modzielnieniu si kultu.
Odbiciem tego jest zwaszcza witynia, ktra na
tym samym miejscu powstaa w poowie IV tysiclecia
(warstwa VII). Gruzy starszych wity w cigu kilku-
set lat przysypane zostay ziemi, tworzc wysoki na-
syp. Zbudowana na tej terasie nowa witynia growaa
dziki temu nad ca osad i bya punktem orientacyj-
nym, widocznym z daleka. Grube mury nasuwaj przy-
puszczenie, e w tych niespokojnych czasach witynia
peni moga take funkcj cytadeli, w ktrej miesz-
kacy osady znajdowali schronienie. Lecz rwnie
prawdopodobny jest pogld, e wysoka terasa, pyszny
wystrj architektoniczny, grube mury tej budowli itp.
odgradza miay bstwo i jego sugi od pozostaych
mieszkacw osady.
Funkcje kapaskie peni prawdopodobnie naczel-
nik plemienia, lecz nie znamy podoa takiego wyeks-
ponowania kultu i czynnoci z nim zwizanych. Mona
jedynie przypuszcza, e trudne warunki, w jakich ko-
lonizatorom poudniowej Mezopotamii przyszo miesz-
ka, kazay im w znacznie wikszym stopniu ni na in-
nych terenach uzaleni sw pomylno od askawoci
bstwa.
Waciwoci regionu wpyny rwnie na zwik-
szenie roli naczelnika plemienia. W regionach rolnic-
twa deszczowego kolektywna praca plemienia bya
zjawiskiem zupenie naturalnym i oczywistym, funkcje
za naczelnika ograniczay si prawie wycznie do or-
ganizacji samoobrony. Rolnictwo oparte na irygacji na-
tomiast nakadao na niego obowizek organizacji pra-
cy. Naczelnik, ktry wytycza rowy melioracyjne, wy-
znacza czonkw wsplnoty do ich wykopania i roz-
dziela wrd nich pozostae czynnoci gospodarskie,
jak karczowanie, siew, odmulanie roww, zbiory plo-
nw itp., zdobywa znacznie wikszy autorytet, ni to
dotychczas byo moliwe. Tym sposobem plemi, ktre
byo kolektywnym wacicielem ziemi uprawnej, prze-
ksztacio si w kolektyw wspwacicieli gruntw
i wody, w ktrym niezbdny sta si czynnik organizu-
jcy. Przeto zmieni si musiaa pozycja naczelnika
wsplnoty. Oczywiste te byo, e on wanie, z racji
penionych funkcji i odpowiedzialnoci za losy wspl-
noty, poredniczy w kontaktach jej czonkw z b-
stwem opiekuczym.
Jest te bardzo prawdopodobne, e czynnoci kul-
towe, ktre dotd ograniczay si do sporadycznych
ofiar skadanych przez czonkw plemienia, w wyniku
tych przemian staway si bardziej zoone, mnoyy
si i uzyskay stopniowo uroczystsz opraw. Nie jest
te wykluczone, e w zwizku z tym stopniowo pojawi
si personel pomocniczy, np. muzykanci i tancerze,
garncarze, kowale, kucharze itp. Obsugiwali oni b-
stwo i jego kapana, ktry Obok funkcji kultowych
sprawowa te wszelkie pozostae czynnoci.
Skromne pocztki wityni w poudniowej Mezo-
potamii, wywodzce si z kultury Ubajd, wytworzyy
bardzo trwa podstaw, na ktrej w okresie wczesno-
historycznym wyrosa wadza pastwowa.
Podobn tendencj rozwoju zapocztkowaa kultu-
ra Ubajd w rodkowej Mezopotamii. Interesujce dane
pochodz zwaszcza z Tepe Gawra w pobliu Mosul.
Eksploracj tego stanowiska archeologicznego prowa-
dziy amerykaskie ekspedycje A. Speisera (1935)
i A.J. Toblera (1950). Obrazuje ono konsekwentnie
i bez luk ewolucj osadnictwa od VI do III tysiclecia
p.n.e. Najstarsza warstwa to typowy przykad osadnic-
twa kultury Samarra. Nastpnie osada ta znalaza si
w zasigu kultury Halaf, ktra jednak pod koniec V ty-
siclecia stopniowo ustpowaa pod wpywami kultury
Ubajd. Wytworzya ona na tym terenie w odrnieniu
od Mezopotamii poudniowej pikne wzorce ceramiki
malowanej, ktre znacznie lepiej ni inne znaleziska
ilustruj zoono i znaczenie tej kultury. Powizanie
Tepe Gawra z poudniow Mezopotami odzwierciedla
nadto stosunkowo niewielka witynia, zbudowana na
pocztku IV tysiclecia. Kilkaset lat pniej powsta na
jej miejscu kompleks witynny zoony z trzech bu-
dynkw, zgrupowanych wok otwartego dziedzica i
poczonych jedn sal kultow. Ponadto znajdoway
si tam liczne pomieszczenia gospodarskie. Bya to
wic - podobnie jak w Eredu - nie tylko siedziba b-
stwa, lecz zarazem rezydencja jego sugi, przypusz-
czalnie naczelnika plemienia. Sam ukad architekto-
niczny tego kompleksu sprawi, e miejsce kultowe by-
o niewidoczne od strony wejcia, a wic odgrodzone
od mieszkacw osady.
W Eredu brak bliszych danych mogcych wyja-
ni charakter wierze. Wolno jednak sdzi, e wtedy
ju czczono jakie bstwa uosabiajce dobrodziejstwa
sodkiej wody. Przypuszczenie to opiera si gwnie na
tym, e zikkurat sumeryjskiego boga Enki, boga m-
droci i wd gruntowych, zbudowany zosta na tym
samym miejscu, gdzie w czasach prehistorycznych ko-
lejno wzniesiono budynki kultowe. Moliwe, e w ro-
dowisku, gdzie nadmiar wody wzbudza w ludziach na-
bony strach, mogy uksztatowa si takie wanie
wierzenia. Z drugiej jednak strony naley wzi pod
uwag powizania prehistorycznych mieszkacw Ere-
du z twrcami kultury rozwijajcej si na terenie dzi-
siejszego Kuwejtu oraz na wyspach Zatoki Perskiej.
Kontakty te wyjaniyby nie tylko rodowd kultu boga
Enki, ale take genez rozpowszechnionego w ikono-
grafii i mitologii przedstawienia odzi aglowych.
Inne natomiast byy tradycje, z jakich wyrastaa
kultura Ubajd w Mezopotamii pnocnej. Inwentarz
wityni w Tepe Gawra pozwala wnioskowa, e na
tych terenach czczono jakie bstwo owieckie. Przed-
stawiaa je rzeba mczyzny ze zwierzcymi uszami
i kozimi rogami, co jeszcze bardziej ni ceramika
wskazuje na zwizek z terenami zachodnioiraskimi.
Tam bowiem jeszcze w czasach historycznych bardzo
popularne byy kulty owieckie, gdy grzyste tereny
Iranu byy bogate w zwierzyn own - hodowla zaw-
sze pozostawaa wan gazi gospodarki. Przeniesie-
nie tego kultu do regionu o zupenie innych waciwo-
ciach tumaczy mona jedynie tradycj, przywiza-
niem plemienia do starego bstwa, ktremu odtd przy-
pisywano widocznie zupenie inne funkcje.
Niewiele jednak wiemy o tradycjach kulturowych
plemion, ktre zamieszkiway w Mezopotamii. Jeszcze
mniej wiemy o podou, z ktrego wyrastay poszcze-
glne formy kultu i ktry uksztatowa konkretne formy
wyrazu artystycznego. Wszystko to powstrzymuje ba-
daczy od wysuwania zbyt daleko idcych wnioskw,
zwaszcza w zakresie ideologii, ktrej przejawy s tak
zrnicowane, e z gry skazuj na niepowodzenie
wszelkie prby uoglnie.
Na rozlegych obszarach Iranu, Anatolii, Syrii po-
udniowej i Palestyny rozwijay si tymczasem najr-
norodniejsze warianty kulturowe. Tereny te od VI ty-
siclecia poczwszy znajdoway si pod wzrastajcymi
wpywami kultur mezopotamskich, lecz pierwiastki
miejscowe wpyny na uksztatowanie si ich niepo-
wtarzalnego kolorytu. Wymieni tu mona np. osad
Gasul w Palestynie, nieco na pnocny wschd od Mo-
rza Martwego, gdzie w domostwach z IV tysiclecia
p.n.e. odkryto resztki malowide ciennych, mogcych
wiadczy o rozwoju kultu astralnego lub solarnego.
Jest to zupenie nowe zjawisko, ktre dla tego wcze-
snego okresu dotychczas nie zostao powiadczone;
rozwino si ono przypuszczalnie bez jakichkolwiek
wpyww z zewntrz. Motywy malarskie na ceramice
wiadcz natomiast o zwizkach z kultur Ubajd oraz
o wpywach anatolijskich.
Niemal w tym samym czasie Syria i Anatolia pou-
dniowo zachodnia znajdoway si jeszcze w zasigu
kultury Halaf. Jednym z jej ognisk by np. Ugaryt, kt-
rego historia osadnictwa siga VII tysiclecia. Zjawisko
wzajemnego przenikania si rozmaitych pierwiastkw
kulturowych daje si zaobserwowa take w materiale
pochodzcym z Iranu, skd prawdopodobnie wywodzili
si twrcy kultury Ubajd. Przenieli oni wiele elemen-
tw iraskich na tereny Mezopotamii, lecz pod koniec
IV tysiclecia kultury mezopotamskie emanoway na
tereny wschodnie, nasycajc je nowymi treciami.
Wszystko to pozwala wnosi, e podczas dwch
tysicleci, ktre poprzedziy powstanie pierwszych or-
ganizmw pastwowych, nastpio, prawdopodobnie
w wyniku migracji, splecenie si rnych pierwiast-
kw, wywodzcych si z rnych tradycji kulturowych.
Jednoczenie zachodziy bardzo intensywne przemiany
w onie nosicieli tych tradycji, co w ideologii wyrazio
si uksztatowaniem wityni jako instytucji kultowej,
stojcej ponad ogem wsplnoty, a co za tym idzie -
pojawieniem si w obrbie gminy ludzi zwolnionych
od pracy produkcyjnej. Wszystkie te zjawiska wyst-
poway w skondensowanej formie przede wszystkim na
terenach nowo zagospodarowanych. Tym samym mo-
na je uwaa za odbicie procesu stopniowego przesu-
nicia si centrw postpu spoecznego do aluwialnych
dolin rzecznych Elamu, Midzyrzecza i Egiptu.
Ksztatowanie si zalkw
organizacji terytorialnej
Tok wykadu pozwoli wyjani, e w poowie IV
tysiclecia struktura gminy rodowej wrd najlepiej
rozwinitych spoeczestw Bliskiego Wschodu silnie
odbiegaa od swego pierwowzoru i hamowa musiaa
dalszy postp spoeczestwa. W literaturze przedmiotu
od czasw G. Childea zjawiska te przyjto okrela
terminem rewolucji urbanistycznej. Jest to oczywisty
anachronizm, o tyle wszake uzasadniony, e od poo-
wy IV tysiclecia istotnie ksztatowa si zaczy mia-
sta, ktre na nastpnym etapie przeobraziy si w sa-
modzielne organizmy pastwowe. Okrelenie to nie
wyjania jednak istoty bardzo zoonych zjawisk, ktre
przyczyniy si do uksztatowania miast. Nie wyjania
ono rwnie, jakie treci kryje pojcie miasto w od-
niesieniu do tej odlegej epoki, sugerujc jednoczenie,
e by to gwatowny przeskok, a nie rezultat rozwoju,
obejmujcego kilka tysicy lat.
 Caa historia staroytna - od najstarszych pastw
poczynajc po pne cesarstwo rzymskie - to dzieje
spoecznoci zorganizowanych w miasta. Owe bardzo
swoiste punkty osadnicze zaczynay pojawia si w IV
tysicleciu p.n.e. i wtedy ju, podobnie jak przez ca
staroytno, charakteryzoway si tym, e panoway
nad pewn liczb osad wiejskich. Nie powierzchnia, ja-
k dany orodek osadniczy zajmowa, kreowaa go na
miasto, ani te mury nie decydoway o jego funkcji.
Rwnie rynek i rozwinita wymiana nie byy tymi
elementami, ktre osad wiejsk mogy przeksztaci
w miasto. Taka ewolucja jedynie wtedy bya moliwa,
gdy dany punkt osadniczy zacz growa nad kilku lub
kilkunastu innymi osadami okolicznymi. Sprzyja temu
mogo zarwno obwarowanie osady, dajcej schronie-
nie okolicznej ludnoci, jak te witynia, ktra staa
si centralnym orodkiem kultu dla caej okolicy.
Wszystko to z kolei wpyn mogo na rozwj w tej
osadzie rynku.
Dziki nowszym metodom badawczym moemy
obecnie dosy dokadnie zrekonstruowa szczegy te-
go procesu, jakim byo ksztatowanie si w IV tysicle-
ciu prototypu staroytnego miasta. Naczelna rola przy-
pada bez wtpienia archeologii topograficznej, ktra na
obecnym etapie ma ju swoj histori. Praca w tej dzie-
dzinie polega na tym, e na znacznym obszarze, ktry
nieraz obejmuje kilka tysicy hektarw, ustala, si lo-
kalizacj wszystkich staroytnych skupisk ludzkich
oraz zmiany zachodzce w nich w poszczeglnych
okresach. Prby rekonstrukcji drg wodnych, jak te
klasyfikacja znalezisk powierzchniowych dostarczaj
dodatkowych materiaw historycznych, ktrych nie
sposb uzyska w wyniku eksploracji wycznie jednej
osady. Dziki temu za, e badania te z reguy obejmu-
j okresy liczce po kilkaset lat, ich wyniki uzna mo-
na za pewne.
Podstawowym i dosy zaskakujcym rezultatem
prac prowadzonych w Mezopotamii poudniowej,
a take w Iranie zachodnim jest stwierdzenie, e w IV
tysicleciu najbardziej rozwinitym regionem Bliskiego
Wschodu by Elam, w szczeglnoci region Suzjany.
Ustalono bowiem, e rozwijay si na tym terenie
liczne, niewielkie osady (od 3/4 do 1 1/4 ha), z ktrych
cz grupowaa si wok dwch wikszych orod-
kw, obejmujcych powierzchni ok. 5 ha kady. Jed-
nym bya pniejsza Suza, drugi - dotychczas nie zi-
dentyfikowany - znajdowa si na miejscu obecnej wsi
Czoga Zambii. Pozostae osady, chocia dotd nie od-
naleziono orodka centralnego, prawdopodobnie rw-
nie tworzyy zwart cao. Kady z trzech wspo-
mnianych zespow osadniczych wedug wszelkiego
prawdopodobiestwa by siedliskiem jakiego dosy
dobrze rozwinitego plemienia. wiadczy o tym przede
wszystkim doskonaa w ksztacie ceramika polichro-
mowana Suzy. Dowodzi ona, e podzia na rolnikw
i rzemielnikw by faktem dokonanym.
Tym widocznie tumaczy si stosunkowo szybki
wzrost w poowie IV tysiclecia liczebnoci mieszka-
cw Suzjany. Jednoczenie rozszerzy si skolonizowa-
ny area, wzrosa take oglna liczba punktw osadni-
czych. Bez wtpienia growaa nad nimi Suza, ktra
wtedy zajmowaa powierzchni ok. 25 ha. Oprcz tego
jednak rozwijay si dwa inne, mniejsze orodki miej-
skie. W nich koncentroway si rzemiosa, jak garncar-
stwo, tkactwo i kamieniarstwo. Stwierdzono tu take
obecno ludzi zalenych, ktrzy pracowali wycznie
za utrzymanie. Rolnictwo natomiast skupione byo
w okolicznych osadach, podporzdkowanych jednemu
spord trzech orodkw miejskich.
Na razie w adnym z nich nie odnaleziono ladw
centralnego orodka dyspozycyjnego, jak paac lub
witynia, lecz charakterystyczna struktura spoecze-
stwa stanowi najstarsze dotd wiadectwo uformowania
swoistego skupiska ludzkiego, jakim w epoce staroyt-
nej byo miasto. Byo ono centralnym orodkiem pro-
dukcji pozarolniczej, orodkiem administracji, kultu
i wadzy, ktremu podporzdkowana bya mniej lub
bardziej rozlega peryferia wiejska.
wietny rozwj Suzjany uleg jednak pod koniec
IV tysiclecia nagemu zahamowaniu. Wyludniy si
liczne osady pooone na zachd od Suzy i powierzch-
nia osadnicza opustoszaa. Podupada rwnie sama
Suza, gdy odtd ludno skupiaa si na niewielkim
skrawku, obejmujcym ok. 9 ha.
Wszystko to byo prawdopodobnie wynikiem ko-
lejnych migracji, bo nie sposb mwi o najedzie,
gdy w IV tysicleciu nie byo ku temu odpowiednich
warunkw. Zwierzciem jucznym w tych czasach by
osio, rzadziej w. Oznaczao to, e plemi w swej w-
drwce nie mogo zbytnio oddali si od wodopojw;
nie mogo ono te by zbyt liczebne, poniewa napo-
tkane pastwiska dostarczy musiay wyywienia dla ca-
ego taboru. Tylko przestrzegajc tych warunkw mo-
na byo dotrze do nowych terenw. Dopiero od drugiej
poowy II tysiclecia, gdy na Bliskim Wschodzie za-
domowi si ko, a nastpnie take wielbd, plemiona
zaczy przemieszcza si szybciej i w wikszych gru-
pach. Takich moliwoci w IV tysicleciu naturalnie
nie byo, chocia doszo wtedy bez wtpienia do starcia
zbrojnego midzy mieszkacami Suzjany a koczujcy-
mi przybyszami.
Pami o tych wydarzeniach przetrwaa jeszcze
przez wiele stuleci, czego dowodem s pieczcie cylin-
dryczne odnalezione w Czoga Misz. Jednym z najczst-
szych motyww zdobniczych s sceny walk. Podobne
treci odnale mona na pieczciach cylindrycznych
z Suzy. Mona by std wnioskowa, e nie tylko tereny
wschodnie, lecz take zachodnia cz Suzjany znala-
za si w zasigu penetracji obcych przybyszw.
Znacznie popularniejsza wrd rzebiarzy Suzy bya
jednak tematyka powicona dziaalnoci pokojowej.
Tote motywy z ni zwizane s na pieczciach z Suzy
szeroko reprezentowane. Na tej podstawie z duym
prawdopodobiestwem wnioskowa mona, e uszczu-
plenie areau osadniczego, jak te spadek liczby miesz-
kacw nie pocigny za sob cakowitego upadku
Suzy i zachodniej Suzjany, chocia bez wtpienia do-
prowadziy do znacznego zahamowania tempa rozwoju.
W tym czasie prawdopodobnie zaczto przy upra-
wie roli posugiwa si radem, co naturalnie podnioso
wydajno pracy. Nie jest te wykluczone, e wanie
wtedy pojawi si mogy zalki nowej formy wasno-
ci, z ktrej nastpnie wyksztacia si wasno pa-
stwa. Czy zalki te od razu zwizane byy z paacem,
jak to nastpnie miao miejsce w pastwie Elam, czy
te pierwotnie koncentroway si w obrbie wityni -
na to pytanie nie sposb odpowiedzie, gdy ani rda
ikonograficzne i pisane, ani budownictwo, nie wyja-
niaj tej sprawy. Wszystkie jednake zawieraj wy-
starczajcy adunek danych, by z ca pewnoci
stwierdzi, e na przeomie IV i III tysiclecia w wyni-
ku kryzysu demograficznego i osadniczego nastpi
przeom, przejcie od wsplnoty rodowej do pierwocin
organizacji pastwowej. Dowodzi tego nie tylko rozwj
gospodarczy, wiadcz o tym rwnie ustalenia archeo-
logii topograficznej. Trzecim wreszcie elementem po-
twierdzajcym t tez s pierwsze tabliczki z piktogra-
mami, ktre zapewne w tym czasie zostay wynalezio-
ne16. By to nieomylny znak zmian zachodzcych
w strukturze agrarnej, gdy pismo na tym etapie suyo
wycznie do celw sprawozdawczoci gospodarczej,
i to w takich jednostkach, w ktrych waciciel nie by
producentem.
Dopki bowiem w obrbie wsplnoty rozwija si
wycznie jeden typ wasnoci gruntowej, tj. wsplna
wasno wszystkich jej czonkw, dopki wszyscy oni
na tej ziemi pracowali - nawet w warunkach usamo-
dzielnienia si rzemiosa i utrzymywania wsplnymi si-
ami kultu - dopty nie byo sprawozdawczoci gospo-
darczej. Pojawia si ona w tym momencie, gdy waci-
ciel gruntw przesta by producentem, gdy w wyniku
ekspansji lub hojnoci czonkw wsplnoty utworzy
si w jej obrbie samodzielny area gospodarczy.
Czonkowie wsplnoty wprawdzie nadal na nim pra-
cowali, lecz nie stanowi on ju wsplnej wasnoci.
Plony pochodzce z tych gruntw nie podlegay po-
dziaowi, chocia byy wynikiem wsplnej pracy. Sta-
nowiy one wasno wyodrbnion, ktrej caoci
i nienaruszalnoci strzeg zesp udzi specjalnie w tym
celu powoanych. Nadzorowali oni prace czonkw
gminy, opiekowali si kultem itp., lecz ju nie uczest-
niczyli w procesie produkcji. Tak wic obok wasnoci
gminy zacza rozwija si wasno witynna (pa-
stwowa), gdy w wielu spoeczestwach, zwaszcza na
obszarach aluwialnych, witynia sprawowaa obo-
wizki administracyjno pastwowe.
W zmienionym ukadzie bieca sprawozdawczo
o stanie posiadania (plonw, pogowia zwierzt hodow-
lanych itp.) stawaa si podstawowym warunkiem pra-
widowego wspdziaania waciciela i producentw.
Dlatego te pierwsze lady pojawienia si pisma sta-
nowi niemal cakowicie pewny dowd istnienia wa-
snoci pastwowej, poniewa wszystkie dotychczasowe
obserwacje pozwalaj stwierdzi, e najwczeniejsze
zabytki pisane s wanie zestawieniami rachunkowy-
mi.
Motyw pewnej pieczci z Suzy z tego okresu
zwraca zreszt uwag i na inny element, niezmiennie
towarzyszcy pojawieniu si wasnoci pastwowej.
By nim mianowicie skryba, ktry by moe rwnie
nadzorowa prace czonkw wsplnoty na polach i pa-
stwiskach niebdcych wasnoci gminy. Obie funkcje
mogy by zreszt oddzielone od siebie. Niezalenie od
tego pismo na og byo wiadectwem pojawienia si
zacztkw administracji - niezbdnego czynnika
wszelkiej organizacji pastwowej.
W Suzjanie na przeomie IV i III tysclecia wy-
ksztaciy si zatem wszystkie podstawowe elementy
stanowice o utworzeniu pastwa: 1. Istniao okrelone
terytorium, na ktrym rne formy osadnictwa byy
odbiciem dokonanego spoecznego podziau pracy.
wiadczyy one nadto o podporzdkowaniu rolniczej
peryferii centralnemu orodkowi administracyjno kul-
towemu, w ktrym skupiaa si produkcja pozarolnicz.
2. Technika i specjalizacja zawodowa znajdoway si
na dostatecznie wysokim poziomie, by wrd tam-
tejszych mieszkacw doprowadzi do zrnicowania
majtkowego. 3. Ochrona stanu posiadania wymagaa
zbudowania prnej organizacji militarnej dla zwik-
szenia skutecznoci walki z wdrujcymi hodowcami.
4. Wyksztacia si wasno pastwa. 5. Wynaleziono
pismo piktograficzne. 6. Pojawiy si zacztki aparatu
administracji.
Widzimy wic, e chocia urbanizacji przypada
doniosa rola, to same organizmy miejskie na etapie
przejcia od ustroju rodowego do pastwa byy zjawi-
skiem drugorzdnym. Byy one jednym spord wielu
czynnikw wiodcych do powstawania organizacji
pastwowej, jednak nie sposb nie dostrzec ich znacze-
nia. Albowiem miasto stao si nie tylko nosicielem
wartoci kulturowych, lecz take orodkiem akumulacji
i dystrybucji dbr oraz porednikiem midzy producen-
tami. Miasto ponadto byo katalizatorem przyspie-
szajcym zanik elementw ustroju rodowego.
Musiao jednak min jeszcze kilkaset lat, zanim
w Suzjanie w peni uksztatowao si pastwo Elam.
Albowiem gboki kryzys pod koniec IV tysiclecia
sprawi, e tamtejsze spoecznoci zaczy rozwija si
w nieco wolniejszym tempie. Dziki temu prymat na
Bliskim Wschodzie przeszed ostatecznie w rce
mieszkacw Mezopotamii.
Do ostatnich niemal lat sdzono, e w gr wcho-
dziy wycznie te spoecznoci, ktre osiedliy si na
poudniu, poniewa wszystkie znaleziska archeologicz-
ne powiadczay nadzwyczaj wysoki poziom ich roz-
woju. Sdzono w zwizku z tym, e co najmniej do II
tysiclecia p.n.e. wyprzedzay one swych ssiadw
z pnocy, a wic mieszkacw czci skadowej yz-
nego Pksiyca. Dlatego warto zwrci uwag na
przypadkowo podstawy rdowej, jak rozporzdza
wspczesny historyk. Penetracja lotnicza bowiem tego
terenu pozwolia zlokalizowa dziesitki tellw, a prace
wykopaliskowe rozpoczte na tej podstawie przyniosy
zaskakujce rezultaty. Dowodz one, e dotychczasowa
teza o prymacie poudniowej Mezopotamii na przeo-
mie IV i III tysiclecia p.n.e. nie moe by przyjta bez
zastrzee. Dotychczasowe ustalenia przekonywaj, e
ani Mezopotamia pnocna, ani te Syria w tym czasie
nie byy regionami zacofanymi, lecz miay wasn, wy-
sok rozwinit kultur materialn, ktra w niczym nie
ustpowaa osigniciom mieszkacw poudnia.
O spoecznociach zamieszkujcych aluwialn do-
lin mezopotamsk w chwili obecnej istotnie wiemy
znacznie wicej ni o mieszkacach yznego P-
ksiyca. Dlatego te atwiej analizowa ewolucj ple-
mion zamieszkujcych poudniow Mezopotami.
Osadnictwo na tym terenie datuje si od przeomu VI
i V tysiclecia i od samego pocztku bazowao na rol-
nictwie irygacyjnym. Przeto osady rniy si od osad
z terenu Suzjany, gdzie obok rolnictwa due znaczenie
miaa hodowla - byy one z reguy wiksze, o po-
wierzchni 45 ha, zazwyczaj te powstaway w nie-
wielkiej odlegoci od siebie, przewanie wzdu rzek
i kanaw. W pierwszym rzdzie wykorzystywano rze-
ki, nastpnie odprowadzano od nich kanay, ktre z
biegiem czasu coraz bardziej wyduay swj bieg,
przechodzc w liczne drobne odgazienia. W ten spo-
sb powstaway podstawy lokalnych systemw iryga-
cyjnych. Rozwijay si one niezalenie od siebie i s
ju zawiadczone w czasach kultury Ubajd wzdu
dwch linii: a) nad Eufratem, gdzie znajdoway si
miasta Nippur, Szuruppak, Uruk, Ur, oraz b) nad kana-
em Iturungal Sirara czcym Eufrat z Tygrysem.
W pniejszych wiekach rozwiny si tu miasta Adab,
Umma, Girsu i Lagasz.
Obie linie rozdziela pas pustynny, a poszczeglne
osady - bota i ugory. Zadecydowao to ostatecznie
o zasigu terytorialnym tamtejszych organizmw pa-
stwowych i na pierwszym etapie ksztatowao ich dzie-
je polityczne, a take hamowao przez dugie wieki
zjednoczenie poudniowej Mezopotamii. Nigdy jednak
nie rozwijay si poszczeglne punkty osadnicze w ca-
kowitej izolacji od siebie. Ewidencja archeologiczna
dostarcza licznych przykadw bardzo cisych kontak-
tw, ktre czyy tamtejsz ludno niemal od po-
cztku zagospodarowania tego obszaru. Rozwijay si
one nieprzerwanie, tak na etapie kultury Ubajd, jak
rwnie w czasach kultury Uruk i dalej w okresie histe-
rycznym. Rzeki i kanay bowiem byy jednoczenie
szlakami komunikacyjnymi, ktre poredniczyy
w przekazywaniu dbr materialnych i idei. rdem
wytwrczoci byy gwnie miasta, ktre stanowiy te
centralny orodek kadego lokalnego systemu iryga-
cyjnego i groway w jego obrbie nad kilkoma pozo-
staymi osadami.
Materia archeologiczny uzyskany w regionie Uruk
doskonale ilustruje, jak z upywem wiekw rozwijao
si osadnictwo. Jeli na pocztku okresu Ubajd w tym
regionie znajdoway si tylko 2 osady, to pod koniec
tego okresu, w poowie IV tysiclecia, liczba ich wzro-
sa do 11. Na pocztku III tysiclecia natomiast byo
ich 130. Lecz byy to niewielkie osady wiejskie, ktre
dopiero w czasach DemdetNasr (ok. 28 w. p.n.e.)
ulegy zasadniczym zmianom. Pewna ich liczba podu-
pada, inne natomiast przeobraziy si w potne orod-
ki miejskie. Jednym byo miasto Uruk, innym - miasto
Szuruppak. Uruk w tym okresie przej prawdopodob-
nie hegemoni administracyjno religijn na tym tere-
nie, jeli prawidowo odczytujemy tradycj literack
o budowie murw miejskich przez Enmerkara.
Orodek miejski rzadko zajmowa centralne poo-
enie wrd podporzdkowanych mu osad, gdy za-
zwyczaj lokalny system irygacyjny rozrasta si, odda-
lajc peryferie coraz bardziej od centrum. Centralna
pozycja orodka miejskiego w tym systemie nie bya
wic uwarunkowana jego pooeniem geograficznym,
lecz poziomem jego rozwoju spoeczno ekonomicz-
nego. On te stanowi podstaw, z ktrej wyrasta bar-
dzo swoisty autorytet ideologiczny.
Okres przejcia od prehistorii do czasw historycznych
na terenie poudniowej Mezopotamii jest wyjtkowo
dobrze zawiadczony. Jest to tzw. kultura Uruk, nawi-
zujca bezporednio do tradycji i osigni kultury
Ubajd. Nazwa tej kultury pochodzi od znalezisk w
Uruk (dzi Warka), gdzie po raz pierwszy odsonite
zostay pozostaoci bardzo charakterystycznej wi-
tyni, prototyp zikkuratu (z ktrym czytelnik ju zetkn
si w zalku w czasach kultury Ubajd w Eredu). Uruk
stosunkowo wczenie, bo w 1850 r., sta si obiektem
bada Anglika W. K. Loftusa. Prbne sondae ju wte-
dy pozwoliy przypuszcza, e jest to miejsce z bogat
histori, ktre nieprzerwanie zamieszkae byo a do
czasw partyjskich (247 r. p.n.e.224 r. n.e.). Pniej-
sze badania prowadzone przez Niemieckie Towarzy-
stwo Archeologiczne i kontynuowane po dzi dzie po-
twierdziy te przypuszczenia w caej rozcigoci.
W czasach kultury Ubajd by Uruk dosy rozleg
osad, lecz jego rozkwit rozpocz si w poowie IV ty-
siclecia p.n.e. Bardzo intensywnie rozwino si ww-
czas kamieniarstwo, pojawiao si coraz wicej wyro-
bw z miedzi, a ceramik ju powszechnie wykonywa-
no na kole garncarskim. Szczeglnie szybko rozwino
si samo miasto. Na pocztku III tysiclecia p.n.e. wraz
z Uruk rozkwitay w Mezopotamii take pozostae
orodki miejskie. Cech znamienn, szczeglnie na po-
udniu, by stay wzrost liczby miast przy rwnocze-
snym zmniejszeniu si liczby osad wiejskich. Obok
Uruk - rozwina si wtedy Umma, a take Szuruppak,
Zabalan, Badtibira i cztery inne orodki.
Widzimy wic, e rozwj orodkw miejskich
w poudniowej Mezopotamii odbiega nieco od tego, co
wczeniej mona byo obserwowa na przykadzie Su-
zjany. Jedynie podstawa tych przemian bya wszdzie
jednakowa: wzrost si wytwrczych doprowadzi do
przemian w stosunkach produkcyjnych, tj. do wykszta-
cenia si nowego typu wasnoci, oderwanego od wa-
snoci gminy. W zwizku z tym na etapie Uruk IVa
wynaleziono, podobnie jak w Suzjanie, pismo piktogra-
ficzne, ktre suyo do notowania rachunkw bie-
cych. Wkrtce te uwarunkowane koniecznoci spra-
wozdawczoci gospodarczej rozwino si na jego pod-
stawie pismo klinowe.
Urbanizacja Mezopotamii miaa wszake pewn
zasadnicz cech odmienn. Byo ni istnienie wity-
ni, ktrej cigo rozwoju zawiadczona jest od cza-
sw kultury Ubajd. Ju wtedy bya ona centralnym
punktem osady i nie mona wykluczy, e ju wtedy
istnia specjalny personel sprawujcy czynnoci kulto-
we. Lecz dopiero na etapie kultury Uruk witynia - np.
witynia wapienna w Uruk, znacznie okazalsza i so-
lidniej zbudowana ni w Eredu - staa si orodkiem
administracji miasta, a tym samym lokalnego systemu
irygacyjnego. Staa si ona rwnie samodzieln jed-
nostk gospodarcz, czego dowodzi pojawienie si pi-
sma jako instrumentu prawidowego funkcjonowania
w dziedzinie jej wasnoci.
Uruk by centralnym orodkiem lokalnego systemu
irygacyjnego i panowa nad setk innych osad. Bardzo
prawdopodobne, e podobna sytuacja uksztatowaa si
wrd pozostaych systemw irygacyjnych. Na podsta-
wie materiaw okresu historycznego wiemy, e w ka-
dym z nich bywao nieraz po kilka orodkw miejskich,
lecz wycznie jeden by orodkiem wiodcym: U wa-
nie skupiaa si administracja, wadza i kult.
Byo to miasto pastwo jednoczce w sobie r-
ne typy osad wiejskich i miejskich. W obrbie monar-
chii natomiast samodzielne niegdy miasto pastwo
stawao si zazwyczaj centralnym orodkiem wadzy
prowincjonalnej, a przy tym zasig terytorialny dzielni-
cy (nomu lub powiatu), uwarunkowany systemem iry-
gacyjnym, pozostawa na og niezmieniony.
Widzimy wic, e wiele elementw stanowicych
o pastwie tkwi swoimi rdami w gbokiej przeszo-
ci ustroju rodowego. Wystpuje to szczeglnie wyra-
zicie w poudniowej Mezopotamii. Tamtejsza ewiden-
cja archeologiczna pozwala bowiem przeledzi ewolu-
cj poszczeglnych zjawisk, m.in. takich, ktre dopro-
wadziy na tym terenie do urbanizacji. Pocztkw jej
szuka naley w czasach kultury Ubajd (43003500 r.
p.n.e,). Wtedy wanie, na skutek obfitoci zbiorw na
aluwialnych glebach stworzone zostay podstawy do
wyodrbnienia si kultu. Wyrazem tego byo wzniesie-
nie pierwszych sanktuariw. Kanon architektoniczny,
ktry w tych czasach zosta opracowany, posuy do
zbudowania wity rwnie w okresie kultury Uruk.
Eksponowana za rola wityni wrd spoecznoci
Eredu staa si na etapie kultury Uruk podstaw do
przejcia przez ni administracji miasta.
Wyjania si zatem, e dziedzictwo kultury Ubajd
byo znacznie bardziej wielostronne, ni to si na og
przypuszcza. W gruncie rzeczy zarwno gospodarka
czasw historycznych, formy osadnictwa, jak te wiele
elementw kultury III tysiclecia wyroso z podstaw
uksztatowanych przez twrcw kultury Ubajd.
Potwierdzeniem ich dziaalnoci i osigni mog
by take liczne znaleziska, ktre pochodz z obszarw
pooonych poza aluwialn dolin mezopotamsk,
a znajdoway si pod silnymi wpywami kultury Ubajd.
Rozprzestrzenieniu si sprzyjay bardzo ywe kontakty
midzyregionalne, ktrych inicjatorami byli w pierw-
szym rzdzie mieszkacy poudniowej Mezopotamii.
Ju na tym etapie bowiem sprowadzali oni asfalt z Hit
(nad rodkowym Eufratem) lub z Kirkuk (na wschd od
Tygrysu), obsydian z Anatolii lub Armenii, sileks
z Arabii. Ju wtedy utrzymywano ywe kontakty z kra-
jem Tilmun, skd w czasach historycznych sprowadza-
no mied.
 Partnerami byy zapewne miasta rozwijajce si
w tym czasie w regionie nad rodkowym Tygrysem
oraz w Syrii pnocnej. Jednym z nich moga by Ni-
niwa, zamieszkaa ju na etapie kultury Ubajd i za-
wiadczona jako centrum kultowe o znaczeniu midzy-
regionalnym w czasach kultury Uruk. Podobny charak-
ter miaa rwnie Arbela, gdzie lady osadnictwa siga-
j czasw kultury Halaf. Na syryjskim wybrzeu Morza
rdziemnego rozwijay si w poowie IV tysiclecia
dwa typowe orodki miejskie, mianowicie Byblos
i Ugaryt. Rozwiny si one na podou handlu zamor-
skiego, gdy miasta w gbi kraju wyrastay widocznie
pod wpywem wymiany rdldowej. Jednym z nich
byo miasto Ebla, zlokalizowane w 1973 r. przez wo-
sk ekspedycj P. Matthiae na miejscu wspczesnej
wsi Tell Mardich (ok. 70 km na poudniowy zachd od
Aleppo). Ju wczeniej znane byo ze rde mezopo-
tamskich III i II tysiclecia jako silne pastwo i powa-
ny partner handlowy. Badania woskich archeologw
udowodniy wszake, i pocztki miasta sigaj IV ty-
siclecia, a odkryte przez nich archiwum paacowe (ok.
15 000 tabliczek) z pierwszej poowy III tysiclecia ka-
e przypuszcza, e tamtejsza organizacja pastwowa
ma rwnie star metryk, co w Elamie i Mezopotamii
poudniowej. Publikacja archiwum z paacu eblaskie-
go wyjani zapewne niejedno zagadnienie zwizane
z rodowodem twrcw tej cywilizacji.
Wyniki bada archeologw osignite w ostatnim
dziesicioleciu pozwalaj wnioskowa, e cay region
nad rodkowym Eufratem by w IV tysicleciu stosun-
kowo dobrze zaludniony i zagospodarowany. Niezwy-
kle interesujce, e tamtejsi mieszkacy pozostawali
widocznie w bardzo cisych kontaktach z mieszka-
cami dalekiego Elamu i odleg Mezopotami pou-
dniow. Dowodz tego np. zabytki plastyki i architek-
tury, odsonite przez ekspedycje niemieckiego Towa-
rzystwa Orientalnego na miejscu wspczesnej wsi Tell
Habuba Kabira. W poowie IV tysiclecia rozwijao si
tam nie zidentyfikowane na razie miasto. Egzystowao
ono najwyej 150 lat, lecz zajmowao powierzchni ok.
20 000 m2, obwarowan murem monumentalnej grubo-
ci.
Opublikowany dotychczas materia nie pozwala na
razie wnioskowa o sprawach organizacji spoecze-
stwa, wszystko jednak zdaje si wskazywa na iden-
tyczn sytuacj z t, ktra charakterystyczna bya dla
pocztkw urbanizacji w Elamie i Mezopotamii. Po-
twierdza to rwnie inne znalezisko nad Eufratem, nie-
co na poudnie od Habuba Kabira, a mianowicie Tell
Kanas, utosamiane ze staroytnym miastem Emar.
O identycznym kierunku rozwoju zdaj si wiadczy
take relikty z IV tysiclecia, ktre odnalezione zostay
w Mezopotamii rodkowej. Nale do nich z jednej
strony ruiny starego paacu w Mari, odkryte podczas
prac wykopaliskowych w 1972 r., a z drugiej strony za-
budowa Tepe Gawra. Obok domostw rnej wielkoci,
ktre najdobitniej wiadcz o istnieniu rnic majtko-
wych, odsonito fortyfikacje wewntrz osady. Stano-
wi one dowd, e pod koniec IV tysiclecia w peni
uksztatowaa si warstwa rzdzca, ktra reprezento-
waa wadz wieck. W odrnieniu od miast pou-
dniowomezopotamskich Tepe Gawra ju stosunkowo
wczenie uniezalenia si od prymatu wityni, albo-
wiem ok. 2800 r. paac wyranie dominowa nad wi-
tyni.
Wszystkie te momenty, jakkolwiek przedstawione
w ogromnym skrcie, wskazuj nie tylko na pokre-
wiestwo mieszkacw obu czci Mezopotamii, za-
wiadczone od czasw kultury Hassuna i Samarra, lecz
take na bardzo cise zwizki, jakie w obrbie kultury
Ubajd oraz w pocztkach kultury Uruk czyy Elam,
Mezopotami i Syri. Wskazuj one nadto na identycz-
ny kierunek rozwoju tamtejszych spoecznoci, chocia
szczegowe rozwizania dotyczce organizacji kultu
i produkcji, wreszcie te pocztkw wadzy itp. najcz-
ciej przybieray koloryt lokalny. W okresie historycz-
nym mimo znacznych przesuni etnicznych decydo-
wa on o okrelonych formach bytu.
Przypuszcza naley, e dalsze intensywne badania
na tym terenie przynios jeszcze niejedn niespodzian-
k i nieraz jeszcze przyjdzie zrewidowa nasze pogl-
dy. W wietle obecnego stanu bada jeden wniosek
wydaje si bezsporny, ten mianowicie, e od koca IV
tysiclecia p.n.e. spoecznoci zamieszkujce rozlege
poacie Iranu zachodniego, Mezopotamii i Syrii p-
nocnej rozwijay si jednakowo intensywnie, chocia
podstawy tego rozwoju byy rne. Tym te tumaczy
naley wsplny charakter pewnych zjawisk spoeczno
gospodarczych i kulturowych.
III. Zagospodarowanie
Delty i doliny Nilu
rodowisko naturalne i warunki rozwoju
osadnictwa na pnocy
W czasach gdy spoecznoci Azji Poudniowo
Zachodniej przeyway liczne perturbacje zwizane
z koniecznoci zagospodarowania dziewiczych dotd
terenw, zachodzi poczy nie mniej istotne przemia-
ny w Afryce Pnocno Wschodniej. Zadecydowao
o tym rodowisko geograficzne, rnice si dosy
istotnie od tego, w jakim Egipt rozwija si wspcze-
nie. Jedyny element niezmieniony od czasw prehisto-
rycznych to podzia kraju na dwie odrbne strefy: doli-
n Nilu i Delt.
Dolina Nilu stosunkowo pno, bo dopiero w IV
tysicleciu p.n.e., staa si orodkiem ycia gospodar-
czego. Przedtem ycie koncentrowao si wycznie w
rozlegych stepach na wschd i zachd od rzeki, gdy
jeszcze w VI tysicleciu p.n.e. paday tu czste i obfite
deszcze, granice za pustyni cofnite byy o 200 km.
Istotne znaczenie mia atwy dostp do rnorodnych
gatunkw kamienia, podstawowego tworzywa suce-
go do wyrobu narzdzi pracy i broni. Dlatego te
mieszkacy stepw afrykaskich przez wiele tysicleci
pozostawali myliwymi i zbieraczami. Doskonaliy si
wprawdzie ich umiejtnoci techniczne, lecz wszystkie
zmiany zachodziy nadzwyczaj powoli i nie wywieray
bezporedniego wpywu na ich tryb ycia.
 Pod wpywem pogorszenia si warunkw klima-
tycznych zmienia si zacz stosunek czowieka do
swego rodowiska. Biego w obrbce kamienia ode-
graa niewtpliwie bardzo powan rol w przyspiesza-
niu przemian wiodcych od gospodarki przyswajalnej
do gospodarki produkcyjnej. Albowiem Afryka P-
nocno Wschodnia znalaza si od IX tysiclecia po-
czwszy w strefie postpujcej suszy. Byway co praw-
da okresy, kiedy wzrostowi temperatury towarzyszya
znaczna liczba opadw, jak np. w poowie VI ty-
siclecia i od poowy IV do poowy III tysiclecia
p.n.e., nie wpyny one jednak na zasadnicz tendencj
klimatyczn, ktrej rezultatem jest suchy i gorcy kli-
mat wspczesnego Egiptu.
Na skutek tych przemian stopniowo znikay liczne
gatunki traw jadalnych, ktre dotd tworzyy podstaw
egzystencji zbieraczy. Znacznie te pogorszyy si wa-
runki polowa, gdy rozszerzay si obszary pusty.
Zjawiska te zrazu nie byy zauwaalne, poniewa roz-
cigny si one na kilka tysicleci, lecz na przeomie
VI i V tysiclecia p.n.e. doszo do kryzysu. Zmiany
klimatyczne bowiem musiay pocign za sob okre-
lone trudnoci demograficzne, wywoane intensyw-
nym napywem grup ludzkich ze stepw, gwnie do
Delty, ale take do oazy Fajum. Oba te regiony stwa-
rzay dobre warunki do wypasu byda, uprawa roli na-
tomiast wymagaa melioracji, tj. opanowania cakowi-
cie nieznanych umiejtnoci. Tymczasem stale pogar-
szajce si warunki klimatyczne oraz pewne przelud-
nienie staway si dostatecznie silnymi bodcami roz-
woju si wytwrczych. Dlatego te mao uzasadniony
wydaje si pogld czci egiptologw, ktrzy pocztki
rolnictwa w Egipcie wi z dziaalnoci plemion
azjatyckich, przypisujc ludnoci miejscowej jedynie
twrcz adaptacj i przystosowanie ich osigni do
miejscowych warunkw.
Wiemy przecie, e intensywne zbieractwo dzikich
zb ma w Afryce Pnocnej histori rwnie star, co
wrd ludnoci Azji Zachodniej, a w Kom Ombo zbie-
rano i spoywano zboa na kilka tysicleci wczeniej
ni w Azji. Przejcie od zbieractwa do uprawy dokona-
o si w Egipcie tak samo naturalnie, jak kilka tysicle-
ci wczeniej w grach Zagros. Szybki za postp, ktry
ju wkrtce uwidoczni si we wszystkich dziedzinach
ycia gospodarczego i spoecznego, by prawdopodob-
nie wynikiem rozwoju techniki. Poziom jego by
w Egipcie w V tysicleciu znacznie wyszy ni kilka
tysicleci wczeniej w Azji.
Jedn z najistotniejszych cech Egiptu by wyrany
jego podzia na dwie czci: na Delt z oaz Fajum oraz
na wsk (520 km) dolin Nilu rozcigaj si a do I
katarakty. Jeli cz pnocn, z jej bogactwem wody
i ryb, yzn gleb i urozmaicon rolinnoci, wraz
z Herodotem istotnie uwaa mona za dar Nilu, to
cz poudniowa, cakowicie pozbawiona opadw,
wymagaa od czowieka znacznego wkadu pracy.
Delta wraz z oaz Fajum byy przede wszystkim
terenami doskonaych pastwisk, znacznie mniejsz rol
odgrywaa uprawa. W Delcie bowiem niezbdna bya
melioracja, natomiast w oazie Fajum, poza wskim pa-
sem, nawodnionym w sposb naturalny przez wody je-
ziora Karun, potrzebny by system irygacyjny. Dlatego
te osadnictwo na tych terenach zwizane byo zwasz-
cza z hodowl wi, kz i owiec, sprzon jeszcze
przez wiele stuleci ze zbieractwem i owiectwem.
Uprawa jczmienia, pszenicy i lnu miaa znaczenie
drugorzdne. Przeto osadnictwo na tym terenie rozwi-
no si wczeniej ni w dolinie Nilu.
Najstarszy przykad osadnictwa pochodzi na razie
z Fajum A2. Zesp ten odnaleziony zosta w latach
19241928 przez angielsk ekspedycj G. Caton-
Thompsona i E. W. Gardinera i datowan metod C14
na ok. 3910110 p.n.e. Dostarcza wic danych
o rozwoju mieszkacw Pnocy na przeomie V i IV
tysiclecia.
Na brzegu jeziora i w wwozach wypasano zwie-
rzta, na niewielkich poletkach rozwijao si rolnictwo,
plony za przechowywano w spichlerzach. wiadcz
one o osadnictwie staym. O wysokim poziomie tech-
nicznym mieszkacw tej osady mwi ciosa do ob-
rbki drewna i przliki z pytek wapiennych lub cera-
micznych do przdzenia lnu. Odnaleziono tu rwnie
najstarsze na terenie Egiptu wzorce jednobarwnej ce-
ramiki, wykonywanej rcznie i wypalanej.
Wiele cech zbienych wykazuj osady, ktre od-
kryte zostay w Delcie, lecz ich datacja, podobnie
zreszt jak wikszoci egipskich kultur prehistorycz-
nych, jest bardzo niedokadna. Przewaajc liczb
osad i cmentarzysk prehistorycznych odkryto bowiem
znacznie wczeniej ni na terenie Azji Poudniowo
Zachodniej, posugujc si metodami bardzo mao do-
skonaymi. Liczne pniejsze zabiegi nie mogy powe-
towa strat, ktre powstay w XIX oraz na pocztku
XX w., i dlatego wszelkie prby ustalenia chronologii
bezwzgldnej nadal pozostaj dyskusyjne.
Kontrowersyjna jest rwnie datacja osady Me-
rimde, lecej w zachodniej Delcie nad odnog Rosetta.
Prace badawcze w 1928 r. rozpocza ekspedycja au-
striacka H. Junkera i kontynuowaa je przez kilka lat.
Okazao si, e osada zamieszkaa bya przez kilkaset
lat, od koca V do poowy IV tysiclecia, a wic jej po-
cztki byy wspczesne z osadnictwem w oazie Fajum.
Std te wiele elementw wsplnych w obu tych zespo-
ach. Zupenie inny charakter miaa osada podczas
ostatniej fazy osadnictwa, ktra prawdopodobnie roz-
cigna si a do czasw wczesnodynastycznych.
Mieszkacy zabudowali j owalnymi szaasami
z drewna i muu, a porodku przecinaa j ulica. Domo-
stwa byy rnej wielkoci, lecz ich wystrj, a take
wyposaenie grobw, nie wskazuje na jakie rnice
majtkowe czy spoeczne. Inwentarz sepulkralny, m.in.
ceramiczne figurki kobiet, modele odzi itp., stanowi
wiadectwo rozwoju praktyk grzebalnych, lecz nie spo-
sb ich zrekonstruowa.
Pewne podobiestwo z t faz osadnicz Merimde
odnale mona w kulturze Amra (Nagade I), charakte-
rystycznej dla osad, ktre w tym samym czasie rozwija-
y si w dolinie Nilu. Osadnictwo w tym regionie zapo-
cztkowane wszake zostao wczeniej. wiadcz bo-
wiem o tym relikty kultury Badari, datowane na pocz-
tek IV tysiclecia p.n.e. Zanim jednak przejdziemy do
omwienia zagadnienia tego osadnictwa, naley zasta-
nowi si nad jego. podstaw. Stworzyo j rolnictwo
oparte na irygacji.
Waciwoci egipskiego systemu irygacyjnego
Nil, podobnie jak wielkie rzeki azjatyckie, w porze
podniesienia si poziomu wody zalewa okoliczne doli-
ny, lecz w odrnieniu od wylewu Tygrysu i Eufratu
nigdy nie stanowio to katastrofy. Teren, przez ktry
przepywa Nil, odznacza si pokan rnic pozio-
mw, jest niemal pochyy, a liczne progi skalne po-
wstrzymuj zbyt gwatowny Spyw masy wodnej. Rze-
ka niesie mu, ktry w zetkniciu z kamieniami osadza
si na jej brzegach, stopniowo je podnoszc. W ten
sposb z upywem tysicleci pas ziemi przylegajcy do
rzeki podnis si znacznie powyej jej poziomu.
W Mezopotamii natomiast powierzchnia ziemi niemal
na caej dugoci rzek znajduje si poniej ich poziomu.
Wylew Nilu, niezwykle zreszt regularny, bezpo-
rednio poprzedza por zimow. W zalenoci od sze-
rokoci geograficznej rozpoczyna si on na pocztku
lipca w miejscu poczenia si Nilu Biaego i Bkitne-
go, pod koniec tego miesica - na wysokoci Asuanu,
na pocztku za sierpnia - w Delcie. Przez cay miesic
wody bardzo powoli podnosz si, a po osigniciu
punktu kulminacyjnego, co nastpuje odpowiednio 10,
20 wrzenia i 10 padziernika, poziom ich powoli opa-
da. Po obu brzegach za pozostaje ziemia dobrze na-
wodniona, pokryta muem rzecznym, ktry spenia
funkcj naturalnego nawozu.
Regularno powtarzajcego si zjawiska wylewu
uwiadomili sobie prawdopodobnie ju zbieracze, gdy
bezporednio po ustpieniu wd mona byo zbiera
ryby, mae, limaki: itp. Dlatego te wznosili oni swe
obozowiska w pobliu rzeki, lecz z dala od zasigu wy-
lewu. Dowiadczenia te, przekazywane z pokolenia na
pokolenie, uzupeniy pniej obserwacje poczynione
w zwizku z postpujc susz. Ziemia pooona poza
zasigiem wylewu stopniowo zamieniaa si w step,
a jedynie na wskim pasie wzdu obu brzegw rzeki
moliwy sta si wypas byda. Wkrtce jednak okazao
si, i rolinno na wskich brzegach nie zapewnia do-
statecznej egzystencji, zwaszcza e w wyniku migracji
VIV tysiclecia znacznie wzrosa liczba tamtejszej
ludnoci. Dlatego te osadnictwo w dolinie Nilu -
w przeciwiestwie do osadnictwa Delty - uwarunkowa-
ne byo rozwojem rolnictwa. Z uwagi na warunki kli-
matyczne w gr wchodzi mogo wycznie rolnictwo
irygacyjne.
Pocztki rolnictwa w dolinie Nilu byy zatem rw-
noczesne z pocztkami irygacji. Od rzeki przekopywa-
no rw, ktrym woda swobodnie spywaa na okoliczne
pola. nawadniajc je i uyniajc; nadmiaru wody po-
zbywano si za pomoc identycznego rowu przekopy-
wanego poniej nawadnianego pola. Miao to t zalet,
e sl nie moga gromadzi si w glebie, lecz spywaa
z powrotem do rzeki.
 Ten sposb nawadniania praktykowano prawdopo-
dobnie ju w czasach kultury Badari, gdy wiadcz
o tym odnalezione pozostaoci jczmienia szeciorz-
dowego. Przy takim systemie pocztkowo zbdna bya
organizujca rola pastwa, gdy czynnoci byy tak ma-
o skomplikowane, a ich cel tak oczywisty, e wsp-
praca ssiedzka dawaa w peni zadowalajce wyniki.
Z upywem wiekw sytuacja ulega jednak zmia-
nie. Ze skromnych pocztkw wyrs wok kadego
plemienia system basenw nawadniajcych, ktry mi-
mo caej swej prostoty nie tylko wymaga znaczniej-
szego wkadu pracy, lecz przede wszystkim czynnika
organizujcego. Podstaw systemu basenw nawadnia-
jcych tworzyy groble ziemne, wiodce od rzeki a do
kraca pustyni. Rwnolegle do koryta rzeki wykopy-
wano inne groble, ktre czyy w jedn cao kilka
basenw. Basenem by zatem teren pooony midzy
groblami a pustyni. W czasie wylewu zapeniano go
wod, ktr z rzeki doprowadza kana. Mniejsze kana-
y i rowy od niego wiodce rozprowadzay wody po ca-
ym obszarze basenu, ktry rwna si powierzchni po-
la uprawnego. Wod odprowadza za inny kana. Oba
kanay miay specjalne urzdzenia zamykajce i z wy-
jtkiem okresu wylewu pozostaway suche. W cigu 6
9 tygodni, kiedy baseny, tj. pola uprawne, znajdoway
si pod wod, osady pooone na terasie zalewowej
zamieniay si w wyspy, a groble - w szlaki komunika-
cyjne.
System ten, nadzwyczaj prosty i niezwykle funk-
cjonalny, powsta mg jedynie w takich warunkach,
jakie istniay w dolinie Nilu. Mia on ogromn przewa-
g nad mezopotamskim systemem nawadniajcym, kt-
ry wymaga caorocznych zabiegw i nieuchronnie
prowadzi do zasolenia gleb.
Proces ksztatowania si systemu irygacyjnego
w Egipcie w przeciwiestwie do Mezopotamii niemal
od samego pocztku narzuci okrelone wizi na
wsplnoty, ktre go stworzyy. aden bowiem basen
nie powstawa w izolacji, lecz zawsze stanowi cz
skadow okrelonego systemu basenowego i by dzie-
em licznych wsplnot. Dalszym etapem, byo zbudo-
wanie wzdu okrelonego odcinka rzeki grobli ziem-
nej, ktra kilka basenw czya w jedn cao. Wy-
magao to nie tylko inicjatywy, lecz przede wszystkim
pojawienia si okrelonych stosunkw midzy wspl-
notami.
Waciwo terenu sprawia, e wsplnoty za-
mieszkujce nisze odcinki rzeki bardzo wczenie
uwiadomiy sobie pewn zaleno od ssiadw oku-
pujcych odcinek pooony wyej. Ze szczegln
ostroci odczuwano to przy niskim stanie wody. Nie
jest wykluczone, e stao si to gwnym bodcem do
czenia basenw i utworzenia wzdu okrelonego od-
cinka rzeki zwartych jednostek organizacyjnych. Jest
przy tym prawdopodobne, e one wanie stanowiy
podstawy pniejszych okrgw, okrelonych przez
staroytnych Grekw terminem nomu. Jednostka tery-
torialno basenowa obejmowaa zazwyczaj po-
wierzchni ok. 2000 ha, co do pewnego stopnia mogo-
by wyjani rdo jednakowej powierzchni niektrych
okrgw.
Granice nomw jednak w czasach historycznych
nie raz, ale wielokrotnie zmieniano - kreowano nowe
okrgi, inne za znikay. Problem ich genezy nadal
wic pozostaje dyskusyjny. Pewne wszake jest istnie-
nie systemu irygacyjnego pod koniec IV tysiclecia.
Z duym prawdopodobiestwem stwierdzi mona
nadto, e stanowi on jedn z podstaw tworzenia si lo-
kalnych pastewek. Z ca te pewnoci wywodzi si
system irygacji basenowej ze skromnych prb dostar-
czenia glebie wilgoci, podejmowanych w VIV tysic-
leciu. W kadym razie twrcy kultury Badari znali ju
i potrafili wyzyskiwa dobrodziejstwa wylewu.
Rozwj osadnictwa w dolinie Nilu
Pierwsze lady kultury badaryjskiej odkrya
w 1922 r. angielska ekspedycja G. Bruntona w Deir Ta-
sa w Grnym Egipcie. W latach nastpnych odnalezio-
no je rwnie w kilku innych miejscach dalej na p-
noc, w Mostagedda i Matmar. Znaleziska te mwi
o spoeczestwie, ktre nie rnio si od wsplnot
znanych z Fajum i Delty. Inne natomiast byy proporcje
midzy rolnictwem a hodowl, nieco wyszy te by
poziom rzemios. wiadczy o tym zwaszcza ceramika,
ktr przed wypalaniem czsto dekorowano prostym,
rytym wzorem. Obok tego pojawia si take ceramika
polichromowana. Rysunek na jednej z waz przedstawia
ram drewnian z nacignit osnow oraz sposb
przecigania przez ni nici. Schematyczny rysunek tka-
cza uzupenia t kompozycj. Bya to pierwsza zapo-
wied wietnie rozwijajcego si w okresach pniej-
szych malarstwa figurowego na ceramice. W tej dzie-
dzinie mieszkacy Grnego Egiptu bezporednio na-
wizywali do tradycji prehistorycznych malowide
skalnych. Pod koniec okresu predynastycznego tradycja
ta przesza do Dolnego Egiptu, gdzie w Memfis owo
dziedzictwo rozwino si w sztuk oglnoegipsk.
Niepokany ten rysunek wiadczy rwnie o tym, e
twrcy kultury Badari opanowali technik tkactwa.
Rzemioso to w czasach historycznych rozsawio Egipt
daleko poza granice Bliskiego Wschodu. Liczne znale-
ziska wyrobw z koci soniowej stanowi kolejne
wiadectwo wysokiego poziomu techniki badaryjskiej.
Widzimy wic, e na pocztku IV tysiclecia za-
znaczyy si ju pewne rnice rozwoju na pnocy i na
poudniu. Byy one po czci wynikiem odmiennoci
rodowiska, w jakim przebywali ich twrcy. Pewien
wpyw wywary jednake odrbne tradycje poszczegl-
nych grup ludnociowych. Delt i oaz Fajum zasiedli-
y bowiem plemiona, ktre tworzyy genetyczn jed-
no z grupami afrykaskiego wybrzea Morza rd-
ziemnego, dolin Nilu natomiast zagospodaroway ludy
wywodzce si z kontynentu afrykaskiego.
Bezporednimi kontynuatorami kultury Badari byli
twrcy kultury amrackiej. Z jej pozostaociami zetkn
si po raz pierwszy egiptolog angielski W. M. F. Petrie,
ktry zim 1894/95 r. prowadzi prace wykopaliskowe
opodal miasta Nagada w Grnym Egipcie (28 km na
pnoc od Luksoru). Odsonite tu cmentarzysko wy-
ranie odzwierciedlao dwie fazy rozwojowe, ktre
starsza literatura egiptologiczna przyja okrela jako
Nagade I i II. Tymczasem jeszcze w latach dziewi-
dziesitych XIX w. odnaleziono na tym samym obsza-
rze liczne pozostaoci wspaniaej starszej fazy rozwo-
jowej, m.in. w ElAmrah, nieco na poudnie od Aby-
dos. Znalezisko to dao sw nazw caej kulturze. Okre-
la si j take pojciem kultury wczesnopredynastycz-
nej.
Postp w stosunku do kultury Badari znamionowa-
y pierwsze wyroby miedziane, kute na zimno lub na
gorco. Oczywicie nie byy to jeszcze pocztki meta-
lurgii. Jej podstaw bowiem stanowi znajomo wytopu
metali z rud, ktr opanowano dopiero pod koniec IV
tysiclecia. Z pewnoci jednak mwi mona o pierw-
szym zetkniciu si spoecznoci grnoegipskich z no-
wym surowcem, ktry stwarza znacznie wiksze mo-
liwoci ni kamie.
O rozwoju umiejtnoci w zakresie obrbki kamie-
nia wiadcz wyroby z obsydianu. W wietle bada
ostatnich lat stwierdzano, e sprowadzano ten surowiec
prawdopodobnie z Sudanu (Darfur) i Etiopii (Pasko-
wy Abisyski) lub z Pustyni Arabskiej. Tez o jego
imporcie.z wysp Morza Egejskiego naley raczej od-
rzuci. Kontakty z mieszkacami tego regionu, szcze-
glnie za porednictwem Byblos, w czasach prehisto-
rycznych s prawdopodobne, lecz transport obsydianu
z tak odlegych krain by zbdny, skoro istnia do do-
stp na wasnym kontynencie. Obsydian zreszt nie
znalaz szerszego zastosowania w yciu Egipcjan,
 Znacznie istotniejszy by postp w ceramice. Obok
zwikszenia funkcjonalnoci charakteryzuje j wyszy
poziom techniczny. Naczynia polerowano i zdobiono
inkrustacj lub malowidami. Dziki temu malarstwo
na ceramice stao si wanym rdem wnioskowania
historycznego. Na jego podstawie np. wiemy, e zwie-
rzciem jucznym w tych czasach by osio, e do eglu-
gi po Nilu obok tradycyjnych czen zaczto uywa
rwnie odzi wiosowych. Jednym z najczstszych
motyww zdobniczych byy sceny polowa na hipo-
potamy. Abstrahujc od tego, e polowania odgryway
jeszcze pewn rol w yciu gospodarczym wsplnot
amrackich, mona na tej podstawie wnioskowa take
o ich wierzeniach, albowiem hipopotam stanowi
w Egipcie epoki historycznej cz skadow ikonogra-
fii kultu zmarych. Podobne wnioski nasuwaj liczne
statuetki brodatych mczyzn, ktre miay zapewne
okrelone znaczenie w obrzdach. Przypominaj one
pniejsze wizerunki boga Mina, ktry dla staroyt-
nych Egipcjan by bogiem podnoci i urodzaju.
W czasach kultury amrackiej rozwin si take
zwyczaj malowania ciaa, praktykowany ju na etapie
kultury Badari. Barwniki zaczto przechowywa
w lnianych lub skrzanych woreczkach. Wykonywano
te kunsztowniejsze ni dotd palety do rozcierania
szminek. Z tego okresu pochodz najstarsze pasko-
rzeby, wiadczce o umiejtnociach, ktre Egipcjanie
nastpnie rozwinli do perfekcji. W formie paskorzeb
po raz pierwszy przedstawiono niektre znaki hierogli-
ficzne. Nie sposb jeszcze mwi o pocztkach pisma,
poniewa byy to piktogramy, ktre nie przekazyway
dosownej treci wyrazw. Fakt ich istnienia wszake
wiadczy o pierwszych prbach, ktrych rezultatem
ostatecznym byo wynalezienie w nastpnym okresie
pisma hieroglificznego.
W innych regionach Bliskiego Wschodu pojawie-
nie si ceramiki polichromowanej byo pocztkiem spo-
ecznego podziau pracy. Pozostaoci kultury amrac-
kiej nie dostarczaj jednak podstaw do takiego wnio-
sku. Brak rwnie wiadectw, ktre wskazywayby na
usamodzielnienie si kamieniarstwa, ale wysoki po-
ziom artystyczny naczy kamiennych pozwala wnosi,
e nie byy one produktem ubocznym, wykonywanym
sezonowo. Nigdzie jednak nie natrafiono na dowody
zrnicowania mieszkacw wsplnot. Wszystko te
zdaje si wskazywa, e w Egipcie nie znano wwczas
jeszcze wity ani paacw.
Nieco inny obraz spoeczestwa przedstawia kultu-
ra gerzeska, ktra wyrosa z kultury amrackiej.
Przemiany w okresie kultury gerzeskiej
Ju F. Petrie podczas eksploracji cmentarzyska
w Nagada zetkn si z reliktami kultury gerzeskiej.
Wkrtce potem (w 1910 r.) jej lady odkry G. A.
Wainwright opodal EiGerzea, ok. 90 km na poudnie
od Kairu. Znalezisko to dao sw nazw caej kulturze.
Od tej pory bowiem odnaleziono jej wiadectwa w in-
nych czciach Egiptu, m.in. w Delcie oraz w oazie
Fajum. Bya to wic pierwsza kultura prehistoryczna,
ktra obja cay teren pniejszego pastwa egipskie-
go. Bya ona jednoczenie ostatni kultur prehisto-
ryczn, czsto przeto okrelan pojciem kultury p-
nopredynastycznej. W tym bowiem okresie ostatecznie
uksztatowaa si egipska wsplnota jzykowa, podsta-
wowe elementy oglnoegipskiej kultury; zaczy rw-
nie tworzy si podstawy pastwowoci egipskiej.
Datacja tego okresu, ktry trwa prawdopodobnie
ok. 400 lat, pozostaje jednym z najbardziej spornych
problemw i tak niezbyt jasnej chronologii egipskiej.
Przy obecnym stanie naszej wiedzy nie sposb jednak
liczy na jego rozwizanie, gdy moliwoci datowania
znalezisk archeologicznych w swoim czasie zostay za-
przepaszczone. Odzwierciedlaj one wszake wszystkie
przemiany, ktre byy udziaem wczesnych mieszka-
cw Egiptu.
W rolnictwie np. upowszechniona zostaa drewnia-
na motyka z ostrzem kamiennym, co bez wtpienia po-
cigno za sob znaczny wzrost wydajnoci pracy.
Dziki temu powikszyy si coroczne nadwyki, kt-
rymi dysponowaa wsplnota, i bez uszczerbku dla do-
bra ogu mona byo odtd rezygnowa z jakiej cz-
ci dochodw wypracowanych przez rolnikw. Pewna
cz czonkw wsplnoty, zwolniona odtd z prac rol-
niczych, zacza specjalizowa si w rozmaitych rze-
miosach. Dowodem tego jest wietny rozwj kamie-
niarstwa, w tym czasie bowiem opanowano obrbk
bardzo twardych surowcw, jakimi s dioryt i bazalt.
wiadcz o tym rwnie pocztki metalurgii, gdy nau-
czono si wytapia mied. W dziedzinie garncarstwa
uwidoczni si dalszy postp dziki wprowadzeniu koa
garncarskiego.
Opanowanie nowych umiejtnoci i upowszech-
nienie nowoci technicznych musiao naturalnie wpy-
n na rozwj samego spoeczestwa. Po raz pierwszy
w tym okresie spotykamy wic elementy pewnych r-
nic majtkowych, wyraziste zwaszcza na cmentarzy-
skach. Zaczto bowiem budowa groby na ksztat do-
mostw, rnicujc zarwno ich konstrukcj, jak te wy-
strj wewntrzny. Najbogatsi czonkowie gminy np.
kazali swe groby upiksza malowidami ciennymi.
Nowymi treciami nasyci si rwnie rytua pogrze-
bowy i wiele elementw przetrwao w nim przez
wszystkie okresy historii egipskiej. Pocztki rytuau
pogrzebowego, jak rwnie religii egipskiej tkwi
przypuszczalnie w czasach znacznie bardziej odlegych.
Pewne aspekty religii, m.in. wiara w ycie pozagrobo-
we, totemizm, magia i niektre przeciwstawne kon-
cepcje kosmogeniczne, przetrway w niej do czasw hi-
storycznych.
Wierzenia, podobnie jak w pozostaych krajach
Bliskiego Wschodu, oscyloway pierwotnie wok kul-
tw agrarnych. Lecz obok nich ju na etapie kultury
Merimde rozwin si totemizm, co zawiadczaj liczne
figurki zwierzt. W tych czasach, kiedy polowania sta-
nowiy jeszcze powane rdo egzystencji czowieka,
zupenie naturalna bya jego nabona cze wobec hi-
popotamw, krokodyli i wy. Obok bojani czynni-
kiem sprzyjajcym kreowaniu bstwa bya uyteczno
niektrych zwierzt (krowy, kota, psa). Wedug wcze-
snych wierze figurki i amulety zwierzt miay moc
magiczn i nic dziwnego, e na tej podstawie stosun-
kowo wczenie wyksztaciy si liczne lokalne kulty
zwierzt. Kada gmina miaa przypuszczalnie swoje
wasne bstwo opiekucze, co jednak nie wyklucza, e
jedno i to samo zwierz czczono na rnych terenach,
nieraz bardzo oddalonych od siebie.
Analiza prehistorycznych cmentarzysk pod tym k-
tem widzenia dostarczyaby zapewne bogatego materia-
u do wnioskowania; na razie dysponujemy wiadec-
twami porednimi z czasw historycznych, gdy w roz-
maitych punktach Grnego i Dolnego Egiptu rozwijay
si kulty tych samych bogw. Bogini krowie Hathor
np. oddawano cze w 29 rnych miejscowociach.
Nie mniejsz popularnoci cieszy si kult Horusa
sokoa i wiele innych kultw, ktre bez wtpienia wy-
wodziy si z pierwotnych wierze totemicznych.
Pod koniec okresu predynastycznego rozpocz si
prawdopodobnie proces antropomorfizacji poszczegl-
nych bstw, tj. wcielano je w posta ludzk, chocia
nadal dawano im pewne elementy postaci zwierzt. Zo-
baczymy zreszt dalej, e aspekt ten w religii egipskiej
nigdy cakowicie nie zagin, albowiem penej antro-
pomorfizacji doczekaa si tylko garstka bstw, a mia-
nowicie Min z Koptos, Ptah z Memfis, Atum z Helio-
polis i Amon z Teb.
Wok miejscowego bstwa stosunkowo wczenie
zaczto tworzy mity, ktre przekazywano z pokolenia
na pokolenie. Tak powstaa z czasem mitologia lokalna,
chocia proces ksztatowania si i rozwoju poszczegl-
nych kultw pozostaje w zasadzie nieznany. Lokalne
bstwo opiekucze na og uwaano za twrc wiata
i pozostaych bogw, szczegy za kadej wersji mito-
logicznej wyrastay z okrelonych, realnie istniejcych
warunkw bytu ich anonimowych twrcw. Dlatego
te funkcje poszczeglnych bogw w religii czasw hi-
storycznych, ich genealogia i wzajemne stosunki po-
zbawione s jasnoci i nieraz odzwierciedlaj przeciw-
stawne koncepcje widzenia wiata.
Sprzeczne, nieraz wykluczajce si wzajemnie ten-
dencje mitologii egipskiej bardzo wyranie wskazuj na
ich rodowd oraz tradycje uksztatowane w cigu wielu
wiekw. Poczenie rnych orodkw kultowych
w jeden organizm pastwowy mogo wprawdzie do-
prowadzi do pewnej unifikacji, lecz nie zlikwidowao
miejscowych waciwoci, uksztatowanych jeszcze
w czasach prehistorycznych. Jedn z przyczyn, ktre
sprzyjay przetrwaniu w religii egipskiej elementw
pierwotnych wierze, byo widocznie stosunkowo
szybkie przejcie od ustroju rodowego do organizacji
pastwowej.
ywotno magii, szczeglnie w kulcie zmarych,
cile zwizana bya z ide umierajcej i zmartwych-
wstajcej przyrody. Z prastarych wierze w si ma-
giczn pewnych przedmiotw, np. amuletw, prawdo-
podobnie wywodziy si przedstawienia i symbole
przypisywane poszczeglnym bstwom. Najwczeniej
spotykamy si z nimi w okresie kultury gerzeskiej,
a najlepszym rdem wiedzy o nich jest ceramika poli-
chromowana. Jednym z rozpowszechnionych motyww
zdobniczych bya d z kabin i masztem, na ktrym
widnia emblemat bstwa. Wnosi std mona, e ju
na tym etapie rozwin si zwyczaj przewoenia pod-
czas obrzdw religijnych bstwa lub jego emblematu.
Emblematy zreszt, jak te znaleziska pozostaoci ar-
chitektury, pozwalaj przypuszcza, e w okresie kultu-
ry gerzeskiej pojawiy si pierwsze witynie.
wiadectwem tego moe by zesp z Nechen
(Hierakonpolis, wspcz. Kom elAhmar). Zosta on
odkryty przez J. E. Quibella w 1897/98 r., a pniejsze
badania stratygraficzne wyodrbniy w nim 5 kolejnych
warstw. Chocia ich datacja nie jest dokadna, wiado-
mo w kadym razie, e tamtejsze cmentarzyska sigaj
czasw kultury amrackiej. Wtedy te rozwijaa si tu
niewielka osada. W okresie gerzeskim w jej centrum
wznosia si witynia, ktr nastpnie rozbudowano
i obwarowano. wityni od pozostaej czci osady
zacz oddziela mur. Innym przykadem wczesnych
wity mog by lady archaicznego kultu boga-
krokodyla w Dendera, ktry by znacznie starszy ni
tamtejszy kult bogini Hathor. Wtedy te przypuszczal-
nie powstaa witynia powicona Minowi z Koptos,
gdy Petrie pod fundamentami z czasw historycznych
odkry pozostaoci starszej budowli. Wiele jest da-
nych, ktre wskazuj na istnienie w czasach kultury ge-
rzeskiej wityni w Heliopolis (Jonew), pradawnej
siedziby kultu Atuma. Orodek ten bowiem odgrywa
w tych czasach znaczn rol polityczn.
Niedostatek ewidencji archeologicznej nie pozwala
jednak stwierdzi, czy wspomniane orodki kultowe ju
wtenczas przeksztaciy si w miasta. Wszystko zdaje
si bowiem sugerowa, e na etapie kultury gerzeskiej
tworzyy si podstawy organizacji terytorialnej, z ktrej
nieco pniej wyroso pastwo. Wniosek taki nasuwaj
przede wszystkim pewne teksty rytualne, w ktrych
odnale mona nike lady istnienia w czasach predy-
nastycznych jakiej odrbnej kultury. Rozwija si ona
miaa w dwch orodkach miejskich pooonych
w Delcie, a mianowicie w Buto i Sais. Wspomniane
teksty okrelaj je nazw miasta jezior oraz miasta
byka.
Pierwociny organizacji terytorialnej wyksztaciy
si w caym Egipcie prawdopodobnie na skutek dziaa-
nia identycznego mechanizmu. Przypuszcza jednak
mona, e inne byo podoe tego procesu w Delcie, in-
ne za w dolinie Nilu. Zrnicowany take by zasig
wadzy miast w obu czciach.
Podstaw zrnicowania majtkowego w Delcie
bya hodowla, ktra miaa t przewag nad rolnictwem,
e stada atwo mogy przej w indywidualne posiada-
nie rodziny. Std te prawdopodobne, e mogy tu sto-
sunkowo wczenie rozwija si warunki sprzyjajce
powstawaniu orodkw miejskich, szczeglnie w po-
bliu wybrzea. By to bowiem okres oywionych kon-
taktw zachodniej Delty z portami syryjskiego wybrze-
a, zwaszcza w Byblos. Dowodz tego wyroby egip-
skiego rzemiosa odnalezione w licznych miastach Sy-
rii, m.in. w Hama oraz Alalach. W tym okresie inicja-
tywa wypraw dalekosinych znalaza si cakowicie
w rkach kupcw z Byblos; korzyci wszake byy
obustronne. Udzia mieszkacw Delty w wymianie
zamorskiej sprzyja bez wtpienia dalszemu zrnico-
waniu majtkowemu wewntrz poszczeglnych gmin.
Wiemy jednak, e zachodnia cz Delty z jej so-
czystymi pastwiskami bya staym magnesem dla lu-
dw pasterskich w Pustyni Libijskiej. Nie byy one
jeszcze osiade, bo typ ich gospodarki sprawi, e bar-
dzo czsto zmieniay miejsca wypasu. Wschodnia cz
Delty natomiast zagospodarowana zostaa dopiero na
pocztku II tysiclecia i w znacznej mierze pozostawaa
obiektem penetracji plemion z terenw azjatyckich.
Okazuje si wic, e liczba miast w okresie predy-
nastycznym ograniczaa si prawdopodobnie do Buto
i Sais. Trudno te przypuszcza, by supremacja ktre-
gokolwiek z nich siga moga poza tereny bezpored-
nio przylegajce do miasta. Jeszcze mniej uzasadniona
jest teoria, zgodnie z ktr miasto Buto zjednoczy
miao ca Delt w jedno krlestwo. Przeczy temu jego
pooenie wrd bot pnocno zachodniej Delty.
Miasto to praktycznie nie miao adnych moliwoci,
by speni funkcj centralnego orodka politycznego
Delty, nade wszystko za, by kierowa walk przeciw-
ko Grnemu Egiptowi. Cay teren Delty, jego pooenie
geograficzne, a take sytuacja etniczna, sprzyja raczej
rozwojowi samodzielnych miast pastw ni powsta-
waniu zjednoczonego krlestwa.
Zupenie inne warunki istniay w dolinie Nilu. Tu
podstaw zaniku rwnoci majtkowej byo rolnictwo
oparte na irygacji basenowej. Oznaczao to cis za-
leno dochodw od pooenia p na niszym lub
wyszym obszarze zalewowym. Dosy powan rol
odgrywaa nadto proporcja midzy jednostkami pro-
duktywnymi a dziemi i starcami. Istotne rwnie byo
usytuowanie gminy i jej ssiedztwo, co okrelao mo-
liwoci zagospodarowania nowych gruntw.
Dlatego te wydaje si, e rnice majtkowe uwi-
doczni si musiay w pierwszym rzdzie midzy po-
szczeglnymi gminami. Jeli ponadto wemiemy pod
uwag wzajemn zaleno gmin, powsta na skutek
waciwoci rzeki i ssiadujcych ze sob basenw na-
wadniajcych, zrozumiemy, e gmina bogatsza stosun-
kowo atwo moga podporzdkowa sobie gminy sab-
sze. Byo to tym atwiejsze, e w latach wyjtkowo ni-
skiego stanu rzeki, a takie wanie byy czasy predyna-
styczne i wczesnodynastyczne, koniecznoci stawao
si tworzenie wikszych jednostek gospodarczych. Od-
td te system basenw nawadniajcych by podstawo-
w jednostk terytorialn, w ktrej najbogatsza gmina
zazwyczaj stawaa si hegemonem. Koncentroway si
tam wszystkie kontakty z ssiadami i gminami podpo-
rzdkowanymi, co bez wtpienia wpywao na umoc-
nienie autorytetu hegemona. Podobne znaczenie mg
mie rwnie rozwj wsplnego miejsca kultu.
W odrnieniu od orodkw miejskich powstaych
w aluwialnych dolinach Mezopotamii i Suzjany, gmi-
na-hegemon w dolinie Nilu nigdy nie utracia swych
zwizkw z produkcj rolnicz. Kada taka gmina
przodowaa pod wzgldem bogactwa i produkcji rolni-
czej i z tej racji decydowaa o sposobie gospodarowania
reszty gmin wchodzcych w skad danego systemu ba-
senw nawadniajcych.
Ewolucja i waciwoci urbanizacji doliny Nilu
byy logiczn konsekwencj tamtejszego rodowiska
naturalnego i sprzyjay w znacznym stopniu zjednocze-
niu Grnego Egiptu. Nie byo tu bowiem wasnoci
pastwowej, dziki ktrej poszczeglne systemy iryga-
cyjne mogy egzystowa samodzielnie jako miasta
pastwa. Wasno pastwowa powstaa w Egipcie
znacznie pniej i w cakowicie odmiennych warun-
kach historycznych.
Niezalene miasta pastwa powstaway nato-
miast w Delcie, gdzie urbanizacja poczynia wiksze
postpy i gdzie zalki miast pojawiy si widocznie
wczeniej. One wanie zaciekle broniy swej samo-
dzielnoci i walka ta staa si charakterystycznym ry-
sem dziejw Egiptu
Warto jeszcze raz podkreli, e ewidencja archeo-
logiczna co prawda nie pozwala przeledzi cigoci
rozwoju Egiptu, niemniej dostarcza danych, ktre nie
odbiegaj od wiadectw pochodzcych z Azji Pou-
dniowo Zachodniej. Oznacza to, e mieszkacy Egip-
tu przechodzili przez podobne etapy spoeczno
gospodarczej ewolucji, co i mieszkacy Mezopotamii
i Suzjany. Nieco pniejszy pocztek tego procesu w
Egipcie zrwnowaony zosta przez szybsze ni w Azji
tempo przemian. Zjawiska, ktre w Azji Poudniowo
Zachodniej rozcigny si niemal na cztery tysice lat,
zajy w Egipcie niewiele ponad jedno tysiclecie.
 Bya to jedna z podstawowych waciwoci rozwo-
ju Egiptu, ktra wycisna swe pitno na rnych dzie-
dzinach ycia tamtejszego spoeczestwa. Najczciej
bowiem zazbiay si elementy nowego etapu ewolucji
z wieloma pierwiastkami etapw poprzednich. Nawar-
stwiajc si - gdy nigdy nie zdyy one cakowicie
zanikn - wytworzyy bardzo swoisty obraz spoe-
czestwa, w ktrym relikty bardzo odlegej przeszoci
rozwijay si na rwnych prawach z pierwiastkami nie-
raz bardzo postpowymi.
Cz druga
Rozwj i upadek wczesnych
pastw bliskowschodnich
U progu III tysiclecia p.n.e. znajdowao si na
Bliskim Wschodzie kilka orodkw, ktrych rozwj
spoeczno gospodarczy hamoway ramy ustroju ro-
dowego. W wietle wspczesnego stanu bada naj-
wczeniej wyzwoliy si z nich spoecznoci zamiesz-
kujce aluwialne doliny Mezopotamii i Egiptu. Lecz
droga wiodca do uksztatowania pastwa w kadym
przypadku bya inna - harmonijna ewolucja w Mezopo-
tamii, podbj w Egipcie - albowiem odmienne byy wa-
runki bytowania; inne te tradycje kulturowe repre-
zentowali twrcy obu pastwowoci.
Podobiestwa i rnice towarzyszyy rwnie tym
zjawiskom, ktre w II tysicleciu doprowadziy do
uksztatowania si pastw w Anatolii i pnocnych re-
gionach syryjsko mezopotamskich. Wszystkie bo-
wiem opieray swj byt na identycznych zasadach go-
spodarczo spoecznych, jakkolwiek rozwijay si dwa
typy gospodarki. Najpowszechniejszym osigniciem
technicznym tych cywilizacji bya umiejtno obrbki
miedzi oraz innych mikkich metali i uzyskania na tej
podstawie najrozmaitszych stopw, najwyszym za
osigniciem intelektualnym, niezmiennie towarzysz-
cym pojawieniu si organizacji pastwowej, byo wy-
nalezienie lub przystosowanie pisma i kalendarza.
Materia zaprezentowany w tej czci dotyczy
w gwnej mierze zagadnie ksztatowania si, rozkwi-
tu i upadku cywilizacji chalkolitycznych, tj. wczesnych
pastw. O zastosowaniu tego okrelenia zadecydoway
dwa najwaniejsze czynniki: 1. wikszo pastw wy-
rosa bezporednio z ustroju rodowego i zachowaa
wiele jego elementw przez duszy czas; 2. we
wszystkich pastwach rozwijao si niewolnictwo pa-
triarchalne. Jeli nadto zwrcimy uwag, e od poczt-
ku III do koca II tysiclecia zaoone zostay podsta-
wowe formy organizacji gospodarki spoeczestwa,
ideologii, to pojcie wczesne pastwo uzyska jeszcze
wiksze uzasadnienie.
Koleje losw tych pastw byy rne, albowiem
rozwijay si one w bliskim ssiedztwie (nieraz w sym-
biozie) plemion pasterskich. Upadek ich, najczciej
spowodowany wyczerpaniem rezerw wewntrznych, z
reguy pozostawa w cisym zwizku z wdrwkami
tych plemion.
A. Bliski Wschd
w III tysicleciu p.n.e.
IV. Mezopotamia poudniowa na drodze do
utworzenia monarchii
Podstawy poznawcze dziejw mezopotamskich
Historiografia wspczesna wie ksztatowanie si
pastwowoci w poudniowej Mezopotamii z dziaal-
noci Sumerw. Od pocztku odsonicia zabytkw
kultury materialnej, ktr przypisujemy Sumerom, od
chwili odczytania pisma sumeryjskiego sta si problem
jego twrcw tematem niezwykle ostrych dyskusji na-
ukowych. Dotyczyy one nie tylko etnogenezy tego lu-
du, ale take i klasyfikacji jego jzyka.
Celowo dotd nie poruszaam tego tematu, chocia
niejednokrotnie zwracaam uwag na niezwyke zoo-
ne wpywy zespolone w kulturze Ubajd. Identyfikacja
etniczna plemion prehistorycznych przy dzisiejszym
stanie wiedzy dopty pozostanie spekulacj, dopki re-
likty jzykowe danej spoecznoci nie dostarcz zado-
walajcych podstaw do docieka naukowych.
Jzyk sumeryjski jest najstarszym jzykiem, jaki
dotd odczytano. Rozpowszechni si on w III tysicle-
ciu znacznie dalej, ni sigaa wadza polityczna tego
ludu. Pastwa sumeryjskie bowiem obejmoway teren
od Zatoki Perskiej a do okolic dzisiejszego Bagdadu,
zabytki pimiennictwa sumeryjskiego natomiast odna-
leziono daleko na pnoc i pnocny wschd od tego
obszaru, np. w Esznunna, Mari i Gasur (Nuzi), a take
na pnocnym zachodzie, np. w Tell Mardich. Iden-
tyczny by zasig sumeryjskiej kultury materialnej, kt-
rej lady odkryto w wyposaeniu wity w Assur oraz
w Tell Chuera.
wiadectwa te, obok dokona politycznych w po-
udniowej Mezopotamii, uzasadniaj okrelenie cywi-
lizacja Sumerw i dowodz ywotnoci jej twrcw.
Z jednym wszake zastrzeeniem: to, co obecnie okre-
lamy pojciem cywilizacji Sumerw, stanowi zespole-
nie licznych wpyww kulturowych, ktrych nosicie-
lami byy co najmniej trzy rne grupy etniczno-
jzykowe. Nawarstwiay si one niemal w cigu jedne-
go caego tysiclecia i nie sposb dzisiaj identyfikowa
oryginalnych pierwiastkw poszczeglnych kultur.
Stosunkowo najatwiej zdefiniowa je na materiale
jzykowym, chocia ani Sumerw, ani ich jzyka dotd
nie zidentyfikowano. W jzyku tym wystpuj jednak
wyranie trzy podkady: sumeryjski, semicki oraz trze-
ci, ktry wywodzi si z nieznanego jzyka. Z niego
wanie pochodz nazwy najstarszych zawodw (np.
rolnik, pasterz, garncarz, kowal) i niektrych narzdzi
(np. rado), jak rwnie pewna cz nazw geograficz-
nych (np. Nippur, Szuruppak i in.).
Lingwistyka dostarcza wic dowodw, e przed
Sumerami Mezopotami poudniow zamieszkiwaa
inna ludno, ktra obszar ten zagospodarowaa. Relik-
ty jej jzyka i dziaalnoci przetrway w jzyku sume-
ryjskim. Dowodz one, e bya to ludno osiada, obe-
znana z hodowl, biega w podstawowych rzemiosach.
Wysoki poziom kultury rolniczej jest zawiadczony
przez obecno rada. Relikty jzykowe nie daj jednak
adnych moliwoci, by wnioskowa o powizaniach
etnicznych. Nie sposb rwnie okreli konkretnych
osigni owych pierwotnych gospodarzy poudniowej
Mezopotamii, poniewa nie wiemy, kiedy Sumerowie
teren ten zaludnili.
Wyniki bada archeologw i jzykoznawcw
wskazuj oglnie na IV tysiclecie jako okres imigracji
Sumerw. Najwaniejszym dowodem jest cigo od
czasw kultury Ubajd zabudowy krgu witynnego
w Eredu. wiadczy o tym rwnie cigo rozwoju j-
zyka sumeryjskiego od mwionego do pierwszych za-
bytkw pimiennictwa.
Najstarsze osady, ktrych nazewnictwo ma bez-
wzgldnie etymologi sumeryjsk, powstaway na po-
cztku IV tysiclecia na terenie najbardziej wysunitym
na poudnie. Pod koniec tego tysiclecia pojawiy si
pierwsze piktogramy, ktre odczytuje si biorc za
podstaw jzyk Sumerw; by on rwnie rdem sys-
temu pisma klinowego. Jzykoznawcy wnioskuj std,
e od pocztku IV tysiclecia w Mezopotamii pou-
dniowej mwiono po sumeryjsku. Interpretacja ta wy-
janiaby niezwykle zoon struktur kultury Ubajd,
ktrej twrcw szuka naleaoby wrd dwch odrb-
nych grup etnicznych. Wyjaniaby ona rwnie zbie-
no poziomu rozwoju obu grup, odzwierciedlon
w toponomastyce. Ten sam zesp elementw z rw-
nym powodzeniem suy wszake do udowodnienia te-
zy, e Sumerowie przybyli do Mezopotamii dopiero na
etapie kultury Uruk. Jest to zupenie naturalne, gdy
materia rdowy jest zbyt szczupy, problem za -
niezmiernie interesujcy. Czas i nowe rda poka,
w jakim stopniu dzisiejsze hipotezy robocze s twrcze.
Dotyczy to rwnie problemu etnogenezy Sumerw
oraz klasyfikacji ich jzyka.
W literaturze przedmiotu rozpowszechni si po-
gld, e Sumerowie wywodz si ze wschodu (gry
Iranu, Azja rodkowa), lecz oni sami zachowali pami
o wyspach i wybrzeu Zatoki Perskiej jako swej koleb-
ce. By to legendarny kraj Tilmun, w ktrym mitologia
sumeryjska upatrywaa miejsce wiecznej szczliwoci,
pozbawione mierci i blu. Dokumenty gospodarcze
natomiast dowodz, e przywoono stamtd ko so-
niow i mied.
Wiemy obecnie, e w staroytnoci krya si pod t
nazw swoista kultura, ktra rozwijaa si na wyspach
Zatoki Perskiej (Failaka, Bahrajn, Katara) oraz na
wschodnim wybrzeu Pwyspu Arabskiego. Bogactwo
swoje zawdzicza Tilmun handlowi tranzytowemu,
ktry wid z rwnie legendarnego Melucha, bogatego
w lapis lazuli i ko soniow, do kraju Magan, gdzie
z kolei znajdoway si zoa miedzi. Stamtd, tranzy-
tem przez kraj Tilmun, w szczeglnoci przez wysp
Bahrajn, docieray surowce do Mezopotamii. Znaczenie
wyspy polegao na tym, e byo to jedyne miejsce,
gdzie statki uzupeni mogy zapasy sodkiej wody. Od
poowy III tysiclecia powszechnym zajciem tamtej-
szych mieszkacw by pow pere. Moliwe, e one
wanie byy tym kwiatem niemiertelnoci, po ktry
Gilgamesz wyprawi si do gbin morskich. Pera bo-
wiem i mija symbolizoway na wyspie szczcie
i zdrowie.
Kontakty gospodarczo kulturowe Sumerw i kra-
ju Tilmun musiay wic rozwin si wczenie, co jed-
nak nie wyjania zagadnienia ich etnogenezy. Nie wia-
domo bowiem, kim byli twrcy kultury Tilmun oraz
komu zawdzicza naley odkrycie szlaku przez Zatok
Persk do Mezopotamii.
Nie wyjania tego rwnie jzyk sumeryjski, nale-
cy do grupy jzykw algutynacyjnych. Jzyk ten
z punktu widzenia swej struktury wykazuje wiele cech
wsplnych z innymi jzykami staroytnymi i wspcze-
snymi. Przeto teorie dotyczce jego genezy s jeszcze
bardziej urozmaicone ni tezy o etnogenezie jego twr-
cw. Obecnie praktycznie nie ma takiej rodziny jzy-
kowej, z ktr nie prbowano by genetycznie powiza
jzyka sumeryjskiego. Wspczesny stan naszej wiedzy
jednak nie daje podstaw, by w sposb przekonywajcy
uzasadni przynaleno jzyka sumeryjskiego do kt-
rejkolwiek z nich. W sferze hipotez pozostaj wic
rwnie prby powizania go z jzykami kaukaskimi
lub birmasko tybetaskimi.
Jzyk sumeryjski pozostaje nadal w izolacji, cho-
cia badania nad nim prowadzone s bardzo intensyw-
nie, a sumerologia tworzy samodzieln dyscyplin nau-
kow. Rozwija si on co najmniej przez dwa tysicle-
cia, a w czasie nastpnych dwch tysicleci, jakkolwiek
ju martwy, by szeroko stosowany w liturgii i nauce
take poza obszarem Mezopotamii. Uleg zapomnieniu
dopiero w czasach hellenistycznych, w 21 w. p.n.e.
 Przyczyn tej ywotnoci by m.in. system pisma
wynaleziony przez Sumerw. Z pocztku byy to pikto-
gramy, schematyzowane przedstawienia konkretu, kt-
re jednak ju wkrtce wyzyskiwano do wyraenia zbli-
onych poj. Jednoczenie te znaki, w liczbie ok.
600, staway si coraz bardziej schematyczne, gdy
wyciskano je w mikkiej glinie za pomoc rylca. W ten
sposb materia pisarski okreli ksztat pisma, pisma
klinowego, jednego z trzech systemw wynalezionych
przez mieszkacw Bliskiego Wschodu w staroytno-
ci.
Rozwinity system pisma sumeryjskiego (2625 w.
p.n.e.) opiera si na zasadzie ideograficzno sylabo-
wej. Za pomoc ideogramw zapisywano wyrazy; sy-
labowe natomiast byy wszelkiego rodzaju afiksy, wy-
razy pomocnicze itp. Kady ideogram dopuszcza
wszake moliwo rnorodnych lekcji. Dlatego te
w celu uniknicia bdw wprowadzili Sumerowie ju
bardzo wczenie znaki, ktre okrelay grup rodzajo-
w ssiedniego ideogramu. Znaki te okrelamy mianem
determinatyww. Stosowali oni rwnie tzw. komple-
menty fonetyczne, tj. znaki sylabowe tosame z ostat-
nim dwikiem wyrazu, przedstawionego przez ideo-
gram.
Podstawowe zasady tego pisma zaadaptoway do
swoich jzykw wszystkie ludy, ktre kiedykolwiek
posugiway si pismem klinowym. Byli to zarwno
semiccy Akadowie, jak te indoirascy Hetyci. Elami-
ci, Huryci i Urartyjczycy uczynili ze pismo przede
wszystkim sylabowe, rzadko posugujc si lekcjami
ideograficznymi. Persowie natomiast przystosowali
znaki klinowe (mniej lub bardziej konsekwentnie) do
lekcji alfabetycznych.
Niewiele jednak moglibymy powiedzie o fonety-
ce jzyka sumeryjskiego, gdyby nie porednictwo Aka-
dw. Jest to umowna nazwa najstarszych semickich
mieszkacw Mezopotamii, od wiekw ssiadujcych
z Sumerami. Szczeglnie silna bya ich koncentracja
w regionie na pnoc od linii Szuruppak Nippur, kt-
ry w 24 w. zosta nazwany krajem Akad.
Jzyk Akadw nalea do wielkiej rodziny jzykw
afro azjatyckich, ktra uksztatowaa si prawdopo-
dobnie na obszarze Sahary w tych odlegych czasach,
gdy teren ten jeszcze nadawa si do zamieszkania. Od
pocztku VI tysiclecia, kiedy w zwizku ze zmianami
klimatycznymi Sahara opustoszaa, tamtejsza ludno
powdrowaa widocznie w dwch kierunkach, Pnoc-
nowschodnim oraz poudniowym. Dalsze migracje, do
doliny Nilu, na kontynent azjatycki, a take w kierunku
Sudanu i Etiopii, doprowadziy do wytworzenia si za-
lkw, z ktrych w wyniku poczenia si z miejsco-
wym substratem jzykowym powstay trzy zupenie
samodzielne gazie jzykw: semickich, egipskiego
i berbero libijskich.
Spord nich najbardziej rozgazione byy jzyki
semickie, poniewa ich nosiciele w czasach pre i hi-
storycznych osiedlili si na rnych terenach, nieraz
w znacznej odlegoci od siebie. Na tych obszarach,
zamieszkaych przez inne ludy, nierzadko spokrewnio-
ne z napywowym elementem semickim, nastpowaa
swoista asymilacja, ktrej rezultatem byo nadzwyczaj-
ne zrnicowanie jzykowe. Znalazo ono swoje odbi-
cie zarwno w sownictwie i fonetyce, jak te w grama-
tyce.
Literatura przedmiotu do niedawna proces ten,
zwaszcza w odniesieniu do dziejw Mezopotamii sta-
roytnej, ujmowaa jako zalewanie falami pasterzy
semickich obszaru zamieszkaego przez ludno osia-
d. Nowsze badania archeologw oraz lingwistw i et-
nografw wyjaniy, e wnioski historykw byy
przedwczesne, albowiem nie sposb udowodni, e
wszystkie plemiona semickie przeszy przez stadium
bytu koczowniczego lub pkoczowniczego, nie sposb
rwnie wyjani, kiedy pierwsi Semici osiedlili si na
terenach mezopotamskich.
W wietle znalezisk z terenw Syrii pnocnej wy-
daje si prawdopodobne, e ludno semicka zamiesz-
kaa w tym regionie ju w IV tysicleciu, jeli nie
wczeniej. Na pewniejszy grunt wstpuje historyk do-
piero od 26 w. poczwszy. Z tego okresu pochodz naj-
starsze archiwa sumeryjskie, w ktrych wystpujce
liczne imiona semickie s dobitnym wiadectwem
obecnoci Semitw w Mezopotamii poudniowej. Znaj-
duj si one w ewidencji zarwno w Nippur i Kisz, jak
te Adab i Szuruppak. Wielu Semitw w tym czasie
penio funkcje skrybw, co dowodzi, e nie tylko s-
siadowali z Sumerami, lecz stanowili penoprawnych
mieszkacw sumeryjskich miast. W regionach wysu-
nitych bardziej na pnoc osiada ludno semicka
prawdopodobnie bya jeszcze liczniejsza. Z jej wanie
rodowiska wywodzia si pierwsza historyczna dyna-
stia pastwa Mari, zawiadczona dla poowy III tysic-
lecia p.n.e.
Dane te podwaaj tradycyjny pogld o koczuj-
cych Akadach, wrogach osiadych Sumerw; wiadcz
one o dugotrwaej i pokojowej koegzystencji obu lu-
dw. Jednym z osigni rozwoju wzajemnych stosun-
kw byy sowniki ortograficzne oraz sumero akadyj-
skie, opracowane przez Sumerw dla swych innoj-
zycznych wspmieszkacw. Opracowali oni take sy-
labariusze, w ktrych lekcje poszczeglnych ideogra-
mw sumeryjskich zapisywano w formie sylabowej.
Materiay te znacznie wzbogaciy si w drugiej poowie
III tysiclecia, gdy jzyk sumeryjski w yciu codzien-
nym ustpi akadyjskiemu, a zachowa si jedynie jako
jzyk administracji.
Sowniki i sylabariusze nie obejmoway naturalnie
caego sownictwa, gdy opracowano je gwnie na po-
trzeby administracji. Mimo to byy niezwykle pomoc-
ne, zwaszcza w pocztkowym stadium bada nad j-
zykiem sumeryjskim. Podstaw do rozszyfrowania pi-
sma klinowego nie tworzyy bowiem archaiczne ta-
bliczki Sumerw, lecz napisy krlw perskich,
w szczeglnoci akadyjska (babiloska) wersja napisu
Dariusza I.
Olbrzymi ten napis, wyciosany na stromej skale
opodal Bisutun (Behistun, staroperskie Bagastana -
miejsce bogw) na rwninie Kermanszah w Iranie, po
raz pierwszy w latach 17611767 sta si obiektem stu-
diw K. Niebuhra. Wysun on wtedy przypuszczenie,
e napis na skale Bisutun sporzdzony zosta w 3 r-
nych jzykach, o czym wiadczy trojaki sposb zapisu:
dua liczba znakw w jednej czci zapisu, niewielka
za w pozostaych dwch. Pierwsze prby rozszyfro-
wania nie powiody si. Wbrew panujcemu sceptycy-
zmowi udao si jednak F. G. Grotefendowi w 1802 r.
rozszyfrowa imiona trzech wadcw perskich: Hysta-
spesa, Dariusza i Kserksesa. Lecz najblisze lata nie
przyniosy znaczniejszych postpw.
Bodcem do rozwoju bada stao si bez wtpienia
odczytanie przez F. Champolliona pisma hieroglificz-
nego. H. C. Rawlinson skopiowawszy w 1837 r. napis
na skale w Bisutun podj si prby jego rozszyfrowa-
nia. W 1846 r. opublikowa on wyniki swych ustale,
przedstawiajc rozszyfrowany tekst liczcej 414 wier-
szy wersji staroperskiej oraz w kilka lat pniej jego
przekad. W 1853 r. opublikowa E. Norris swoje od-
krycie dotyczce identyfikacji wikszoci znakw syla-
bowych, ktre skaday si na drug wersj jzykow
tego napisu. By to jzyk i pismo nowoelamickie.
Najwicej trudnoci sprawio odczytanie trzeciej
czci napisu, chocia skadaa si ona tylko ze 141
wierszy. Odkrycia napisw na terenie Mezopotamii,
mnoce si w tych latach, wskazyway na to, e jest to
wersja akadyjska. Dociekania zmierzajce do jej odczy-
tania prowadzili Grotefend oraz P. E. Botta, Jednak de-
cydujce znaczenie miao odkrycie E. Hincksa, stwier-
dzajce, e w odrnieniu od staroperskiego i nowoe-
lamickiego pismo akadyjskie ma charakter ideograficz-
no sylabowy. Ustaliwszy wartoci fonetyczne szeregu
znakw, rozszyfrowawszy nadto determinatywy prze-
kaza Hincks podstawow wiedz, umoliwiajc osta-
teczne odczytanie jzyka akadyjskiego.
Spostrzeenia poczynione podczas rozszyfrowania
jzyka akadyjskiego wyjaniy, e napis z Bisutun
przedstawia pne stadium rozwoju pisma klinowego.
W przekonaniu tym utwierdziy uczonych dalsze teksty
odnalezione w Durszarrukin (P. E. Botta w 1843 r.),
Niniwie i Kalchu (A. H. Layard w latach 1846, 1849
1851). Musia wic istnie jaki inny lud, ktry by wy-
nalazc tego systemu pisma.
Na pierwsze jego lady natrafi w 1877 r. E. de Sa-
rzec podczas poszukiwa na terenie Tello (sum. Girsu)
w poudniowej Mezopotamii. Odkryto tam Hczne po-
zostaoci wyrobw artystycznych, ktre nie miay od-
powiednikw w dotychczasowych znaleziskach. War-
to tego odkrycia oceniono w peni dopiero w 1893 r.,
kiedy J.H. Haynes natrafi w Nippur na zbir tabliczek
(ponad 8000), zapisanych pismem klinowym o nie spo-
tykanych dotd ksztatach. Znalezisko to wkrtce uzu-
peniy podobne tabliczki z Szuruppak (H. v. Hilprecht,
1900), Adab (E. J. Banks, V. S. Person, 19031904)
oraz innych miejscowoci na poudniu. Burzliwe dys-
kusje na temat twrcw tego pisma nie ustaway nawet
wtedy, gdy w 1907 r. F. ThureauDangin je rozszyfro-
wa i przedstawi przekad sumeryjskich inskrypcji kr-
lewskich. Trwaj one po dzi dzie.
Sumerologia posiada wic metryk nieco modsz
ni akadystyka, lecz krg problemw nie rozwizanych
lub hipotetycznych jest w obu dziedzinach nadal jedna-
kowo szeroki. Albowiem nadzwyczajna liczebno
i rnorodno tematyczna zabytkw pimiennictwa
nie zdoa rwnoway przypadkowoci, ktra cechuje
t podstaw rdow. Cechuje ona zarwno znalezi-
ska, jak te publikacje.
Pierwsi odkrywcy staroytnoci mezopotamskich
szukali przede wszystkim ladw pikna i okazaoci
dawnych kultur: wity, paacw, monumentalnych
rzeb itp. Bardzo czsto jedynym plonem byy niepo-
kane tabliczki, ktre publikowano, jeli byy czytelne
i nieuszkodzone. W przeciwnym razie odsyano je do
magazynw muzealnych, gdzie tkwi po dzie dzisiej-
szy. Historyk przeto nie ma pewnoci, czy np. wnioski
wysuwane na podstawie dokumentw z Girsu mog
by rozcignite na wszystkie miasta sumeryjskie, gdy
brak materiau porwnawczego z innych terenw
uniemoliwia konfrontacj. Zastrzeenia tego typu bu-
dzi niemal kady kompleks rdowy, poniewa naj-
czciej brakuje analogicznych znalezisk z innych re-
gionw.
Dopiero ostatnie dziesiciolecia przyniosy pewn
popraw. W pracach wykopaliskowych zaczto zwra-
ca wiksz uwag na znaczenie kwartaw mieszkal-
nych oraz niewielkich skupisk osadnictwa, pooonych
z dala od tradycyjnych orodkw poszukiwa. Wresz-
cie te nasza znajomo jzyka rde osigna ju taki
poziom, jaki umoliwia opublikowanie wikszoci na-
wet silnie uszkodzonych tekstw. Dziki temu uzyska
historyk niezwykle bogaty warsztat, ktry pozwala
przedstawi dzieje twrcw jzykw i systemu pi-
miennictwa na podstawie ich wasnej spucizny.
Jednym z niezwykle istotnych zagadnie jest przy
tym umieszczenie dziaalnoci tych ludw w czasie.
Suy temu chronologia, ktra pozwala ustali czas
dzielcy nasz rzeczywisto od jakiego faktu histo-
rycznego. Jest to jednoczenie bardzo trudny problem,
poniewa staroytni mieszkacy Mezopotamii, podob-
nie jak mieszkacy Syrii, Grecji i wielu innych krajw,
posugiwali si kalendarzem ksiycowym. Elementem
regulujcym by w nim ksiyc i jego fazy.
Pierwsze pojawienie si na wieczornym niebie
modego ksiyca w przeddzie 30 dnia miesica ozna-
czao pocztek nowego wschodu ksiycowego, czyli
miesica. Wystarczy jednak po nowiu spojrze na nie-
bo, by przekona si o zawodnoci tego typu obserwa-
cji. Wiedzieli o tym ju staroytni, gdy miesice ich
oficjalnego kalendarza liczyy po 29 lub 30 dni i naj-
czciej zmieniay si nieregularnie. A do 6 w. p.n.e.
rok kalendarza mezopotamskiego skada si z 12 mie-
sicy i trwa przecitnie 354 dni.
W tym systemie rok kalendarzowy by wic o kil-
kanacie dni krtszy od roku sonecznego, rolniczego.
Byo to niewygodne, zwaszcza e potrzeby fiskalne
pastwa wymagay doskonalszego kalendarza. Przeto
ju w poowie III tysiclecia prbowano zsynchronizo-
wa oficjalny kalendarz z rokiem sonecznym. wcze-
sne dokumenty dowodz, e w sumeryjskich miastach
prowadzono ksigowo dokadnie wedug dni, miesi-
cy i lat kalendarza rolniczego. Przyj si bowiem zwy-
czaj zarzdze krlewskich, ktre kalendarz ksiyco-
wy periodycznie uzupeniay dodatkowym, trzynastym
miesicem. Rok naturalnie wydua si odpowiednio,
lecz jednoczenie likwidowano narastajc dyspropor-
cj midzy stanem prac rolniczych a oficjalnym kalen-
darzem. Nigdy jednak nie doszo w tej dziedzinie do
penej zgodnoci, gdy a do 7 w. regulowano z du
dowolnoci trwanie roku kalendarzowego. Dlatego te
wszelkie prby rekonstrukcji chronologii mezopotam-
skiej na podstawie istniejcego tam kalendarza z gry
skazane s na niepowodzenie. Konieczne przeto s do-
datkowe dane, lecz nawet za ich pomoc ustalenie do-
kadniejszych dat (chronologia absolutna) nastrcza du-
e trudnoci.
Stosunkowo pewna jest chronologia I tysiclecia.
Przetrwa bowiem wykaz eponimw asyryjskich, wy-
sokich dostojnikw pastwowych, wedug ktrych
w Asyrii datowano kolejne lata. Obok imienia i funkcji
dostojnika notowano najwaniejsze wydarzenia danego
roku, np. zamienie soca. Jedno z nich, zgodnie z ob-
liczeniami astronomw, miao miejsce 15 czerwca 763
r. p.n.e. Asyryjski Kanon eponimw, w ktrym wyda-
rzenie to zostao zanotowane, obejmuje bez luk (liczc
do przodu i do tyu od tej daty) imiona wszystkich epo-
nimw od 648 po 911 r. p.n.e. Poniewa w tamtych
czasach w formule datacji kadego dokumentu wymie-
niano imi eponima, trudno przeceni warto tego wy-
kazu.
Jednak im dalej w gb dziejw, tym powaniejsze
s trudnoci w ustalaniu dat bezwzgldnych. Wykazy
krlw asyryjskich i babiloskich, wyciosane w paacu
Sargona II w Durszarrukin, prowadz nas tylko do po-
owy 15 w. p.n.e., i to z granic bdu 10 lat. Znacz-
nie wicej wtpliwoci budzi datacja od poowy 15 do
poowy 24 w. p.n.e., chocia kolejno wydarze
(chronologia wzgldna) poszczeglnych okresw
(Akad, Kutowie, III dynastia z Ur, okres starobabilo-
ski) spoczywa na dosy solidnych podstawach.
W poudniowej Mezopotamii bowiem od czasw
sumeryjskich datowano wydarzenia wedug lat pano-
wania krlw. W okresie panowania kadego z nich
zapisywano najwaniejsze wydarzenie kolejnego roku
tworzc stopniowo wykaz Okrele rocznych. Znane s
wykazy z czasw starobabiloskich, lecz poprzedza je
sumeryjska Lista krlw. Chocia zachowaa si w ko-
pii z 18 w., przekazuje ona znacznie starsz tradycj,
wymienia bowiem imiona wszystkich krlw pou-
dniowej Mezopotamii od czasw, gdy krlestwo ze-
szo z nieba, a do koca dynastii z Isin (1794).
Lista ta jednak oparta zostaa na fikcyjnym zaoe-
niu, e wszystkie dynastie panoway samodzielnie, ko-
lejno, gdy inne rda wyranie wskazuj na wspcze-
sno niektrych z nich. Dlatego te stanowi ona zbyt
sab podstaw do ustalenia chronologii dynastii aka-
dyjskiej oraz czasw wczesno- historycznych. W tym
stanie rzeczy niezwykle pomocne s pewne obserwacje
archeologiczne, ktre pozwoliy zsynchronizowa egip-
sk kultur gerzesk z kultur Uruk IVa. Metod C14
uzyskano dla zabytkw z tego okresu dat 2815 85.
 Znamionuje ona przejcie od prehistorii do historii
i staa si punktem wyjcia ucilenia datacji pozosta-
ych okresw historycznych: 1. okres wczesnodyna-
styczny to czasy od pojawienia si pierwszych znakw
pisarskich a do utworzenia ok. 2340 r. p.n.e. monar-
chii akadyjskiej; 2. pocztek panowania III dynastii
z Ur przypada mniej wicej na 2120 r.; 3. pocztek za
okresu starobabiloskiego na ok. 2025 r. Na tym szkie-
lecie chronologicznym III tysiclecia opiera si kon-
cepcja tzw. chronologii redniej (S. Smith; M. Si-
dersky), ktra okrela daty panowania Hammurabiego
na lata 17921750, a najazd Hetytw na pastwo staro-
babiloskie - 1595. Obok niej istnieje druga koncepcja,
tzw. chronologia skrcona (W. F. Albright, F. Corne-
lius), ktra podaje daty nisze o 64 lata, tj. okres wenu-
sowy. Panowanie Hammurabiego w wietle tej teorii
przypada na lata 17281686, pocztek za monarchii
akadyjskiej na 2280 r. p.n.e. u
Obydwa systemy chronologiczne stosuje si w ba-
daniach naukowych na rwnych prawach, lecz kady
z nich ma swoje sabe strony, w kadym te odnale
mona dotkliwe luki, zwaszcza w odniesieniu do dzie-
jw najstarszych. Jest to logiczna konsekwencja niedo-
skonaoci staroytnego systemu datacji oraz niedo-
kadnoci wczesnego kalendarza. Przypuszcza nale-
y, e dalsze badania w tej dziedzinie pozwol w przy-
szoci wyeliminowa jeden z obecnie uywanych sys-
temw.
Spoeczestwo w okresie wczesno dynastycznym
Analiza dostpnego materiau rdowego pozwo-
lia wyjani, e pod koniec IV tysiclecia, najpniej
za na pocztku III tysiclecia, w regionie Uruk istniay
niemal wszystkie elementy, na ktrych opiera si pa-
stwo i wadza polityczna. Miasto wic mogo przeobra-
zi si w pastwo.
Nieodzownym warunkiem jednak byo, by grupa
ludzi, ktra z wyboru sprawowaa funkcje kultowe, or-
ganizowaa gospodark i dowodzia wojskiem, prze-
ksztacia si w warstw rzdzc. Konieczne te byo
stworzenie odpowiednich instytucji, ktre by wadz t
ochraniay i umacniay.
Szczegy tego procesu nie odzwierciedliy si
w rdach, chocia epos bohaterski i mity rzuci mog
pewne wiato na etapy formowania si wadzy poli-
tycznej. Zdania uczonych o autentycznoci wydarze
przez nieopisanych s podzielone, jednake T. Jacobsen
na tej wanie podstawie zrekonstruowa ustrj poli-
tyczny miast mezopotamskich III tysiclecia.
Na podstawie materiaw z Uruk wiemy, e prze-
wodzi mu en, kapan maonek bogini Inanna:
Najwysza wadza wszake, m.in. dajca prawo do jego
wyboru oraz decyzji o wojnie i pokoju, spoczywaa w
rkach zgromadzenia onierzy, wolnych czonkw
gminy. Sprawami biecymi natomiast zarzdzaa ra-
da starszych. Obecno tych instytucji, jak rwnie
zakres ich wadzy, niejednokrotnie zawiadcza epos
bohaterski. Najstarsze jego zapisy pochodz wprawdzie
dopiero z 18 w. p.n.e., lecz wywodz si z ustnej trady-
cji, ktra swymi rdami siga gbokiej przeszoci,
gdy zaczynaa tworzy si samodzielna wadza poli-
tyczna.
Najwaniejsze zabytki tego gatunku literackiego
reprezentuj Enmerkar i en z Aratty,. Gilgamesz i Aka
oraz XI pie Eposu o Gilgameszu. Wyjaniaj one, e
en w czasach pokoju sprawowa funkcje administra-
cyjno gospodarcze, podczas wojny natomiast - mili-
tarne. Potwierdzaj to rwnie starsze pieczcie cylin-
dryczne z Uruk (ok. 3000 r. p.n.e.). En jest na nich
przedstawiany podczas wykonywania rozlicznych
czynnoci gospodarczych i wojskowych, a take kulto-
wych. Koncepcje artystyczne odzwierciedlaj wic sy-
tuacj, ktra w wietle zabytkw architektury sakralnej
oraz danych archeologii topograficznej wytworzya si
ju u schyku IV tysiclecia. Wyjaniaj one nadto
przypuszczalne pochodzenie spoeczne wadcy.
Danych o dalszej ewolucji tego stanowiska dostar-
cza z jednej strony epos Gilgamesz i Aka, z drugiej za
- najstarszy napis krla Mebaragesi z Kisz. Tematem
eposu jest konflikt wadcy Uruk Gilgamesza i Aki,
wadcy miasta Kisz, ktry zada, by Gilgamesz pod-
porzdkowa si jego wadzy. Ten jednak postanowi
walczy o sw niezaleno, zyskujc aprobat zgro-
madzenia onierzy, chocia starsi si sprzeciwiali,
Wtedy Gilgamesz przypomnia zebranym, e panem
Uruk nie zosta on bynajmniej z ich woli, lecz jest wy-
bracem bogw, ktrzy go na to stanowisko wyzna-
czyli.
 Owiadczenie to byo rwnoznaczne z przekrele-
niem roli zgromadzenia onierzy, gdy wadca kre-
owany zosta drog irracjonaln, bez jego udziau. Jest
to jednoczenie jedno z najwczeniejszych wiadectw
formowania si bazy socjalnej wadzy pastwowej. Al-
bowiem ideologia boskoci wadzy nie moga zrodzi
si bez poparcia ludzi bezporednio zwizanych z kul-
tem. Odzwierciedla to rwnie wstp do wspomnianej
wyej Listy krlw. Wylicza ona legendarnych wad-
cw, ktrzy panowali od chwili, gdy krlestwo zeszo
z nieba, tj. odkd wadza w miastach uniezalenia si
od woli ich mieszkacw.
Innym dowodem rodzcego si jedynowadztwa
jest tytu krlewski (lugal), zawiadczony po raz pierw-
szy dla Mebaragesi z Kisz. Do niedawna uwaano go
za posta mitologiczn, lecz dziki odnalezieniu napisu
z jego imieniem wiemy, e jest postaci historyczn.
Panowa on okoo r. 2700. Po nim za wadz w Kisz
przej jego syn Aka, wspzawodniczcy z Gilgame-
szem z Uruk.
Wnioskowa std mona, e najpniej w 27 w.
p.n.e. uformowaa si w poudniowej Mezopotamii
wadza pastwowa, ktra - sdzc na podstawie eposu -
z biegiem czasu stawaa si dziedziczna. Inna sprawa,
e materia rdowy charakteryzuje wycznie dwa
orodki tego regionu: Uruk na poudniu oraz Kisz na
pnocy. Na tej podstawie nie sposb wnioskowa
o przebiegu procesu ksztatowania si pastwa w pozo-
staych miastach poudniowomezopotamskich, zwasz-
cza e dane nie we wszystkich punktach pokrywaj si
ze sob.
Jako przykad wymieni mona dane gliptyki. Naj-
popularniejszy motyw na pieczciach z Uruk pojawia
si niezwykle rzadko w pnocnych miastach. Sumeru;
w dolinie za rzeki Dijali, w Esznunna, dotd w ogle
na nie natrafiono. Podobnie rzecz si ma z zabytkami
architektury sakralnej. W Uruk, na wzr Eredu, rozwi-
jaa si witynia, ktra bya nie tylko jednostk gospo-
darcz, lecz nade wszystko orodkiem organizujcym
okoliczn ludno. Pastwotwrcza rola wityni prze-
jawia si rwnie wyrazicie nieco pniej w Ur oraz
w Chafadi, w dolinie Dijali. Potwierdzaj j take ar-
chiwa witynne z Szuruppak i Girsu. Zupenie inne
byo rdo rozwoju wadzy pastwowej w Kisz, ktra
skupiona bya w tym samym okresie nie w wityni,
lecz w paacu.
Na obecnym etapie bada trudno byoby udowod-
ni jednolito ustroju politycznego wszystkich miast
pastw Mezopotamii poudniowej, gdy zbyt szczupa
jest podstawa rdowa i zbyt nike jej moliwoci po-
znawcze. Z ca pewnoci jednak pozwala materia
rdowy stwierdzi, e ewolucja we wszystkich
orodkach wioda od urzdze ustroju rodowego do or-
ganizacji pastwa poprzez stopniowe skupianie ich
w rkach jednostki. Konsekwencj tego byo pojawie-
nie si wadzy krlewskiej, powiadczonej naj-
wczeniej (27 w.) dla Kisz. Sto lat pniej istniaa ona
rwnie na poudniu, w Ur i Lagasz. Z upywem wie-
kw naturalnie zmieni si zasig geograficzny wadzy
krlewskiej, rozwiny si rwnie agendy powoane
do wprowadzenia w ycie zarzdze krlewskich, lecz
zasady, ktre po raz pierwszy powiadczone s dla 27
w., pozostaway nie zmienione.
Wadca miasta, ktry uwaany by ponadto za wy-
braca bogw, wprowadza w czyn ich wol. Suba
dla niego bya wic sub wit, wystpek za wobec
wadcy rwnoznaczny by z grzechem przeciwko bo-
gom. W tej sytuacji wydaje si bardziej prawdopodob-
ny sojusz wityni i paacu ni ich wzajemna rywaliza-
cja o przewodnictwo. Potwierdzenie tej tezy znale
mona w eposie Enmerkar i en z Aratty. Enmerkar, po-
dobnie jak wczeniej jego ojciec, by kapanem ma-
onkiem bogini i budowniczym Uruk. Jednoczy wic
w swym rku funkcje kapaskie i administracyjne.
Wspczesne napisy historyczne wadcw sumeryjskich
s jeszcze bardziej jednoznaczne. Dowodz one mia-
nowicie, e w Lagasz funkcja zarzdcy wityni bya
etapem na drodze do objcia wadzy krlewskiej.
Nie sposb zatem mwi o sumeryjskich pa-
stwach teokratycznych, trudno te znale argumenty
uzasadniajce tradycyjn tez o kapanie wadcy. We
wszystkich pastwach staroytnego Wschodu (o czym
mowa bdzie rwnie w rozdziaach nastpnych) bya
wadza krlewska zespoleniem trzech aspektw: admi-
nistracyjno-sdowniczego, militarnego i kultowego,
Wszystkie te funkcje reprezentowane byy ju przez
krlw pierwszej poowy III tysiclecia.
Ewolucji tej sprzyjay przede wszystkim przemia-
ny zachodzce jeszcze w onie ustroju rodowego, kiedy
witynia w Uruk uniezalenia si od gminy. Usank-
cjonowaniem tego stanu rzeczy byo oddzielenie od
gminy pewnego areau gruntw, ktry sta si wasno-
ci bstwa opiekuczego miasta. By to zacztek no-
wej formy wasnoci, wasnoci pastwa. Odtd rozwi-
jaa si ona samodzielnie i niezalenie od wasnoci
gminy. Sdzi naley, e w takich miastach, jak Uruk
i Lagasz, wasno pastwa wystpowaa wycznie ja-
ko wasno wityni. W kadym razie zdaje si o tym
wiadczy pniejsza reforma Uruinimginy z Lagasz
(ok. 23782371), ktrej tem widocznie byy naduycia
administracji krlewskiej na ziemiach boga
Obraz wczesnych stosunkw agrarnych, szcze-
glnie od 26 w. poczwszy, daj tysice dokumentw
praktyki prawnej. Odnaleziono je zarwno na poudniu
Sumeru, w Girsu, Szuruppak i Adab, jak te na pno-
cy, w Dilbat, Kisz i Sippar. Podobny zesp dokumen-
tw odkryto rwnie poza Mezopotami, u ujcia rzeki
Dijali. Analiza tekstw, ktre charakteryzuj okres od
26 do 22 w. p.n.e., doprowadzia do nastpujcych
ustale:
Gospodarka wszystkich miast pastw Sumeru,
tak sugestywnie przedstawiona na wazie kultowej z Ur,
rozwijaa si w ramach dwch form wasnoci - gminy
oraz pastwa. Mieszkacy tych terenw wszake takie-
go zrnicowania nie uznawali. W ich odczuciu bo-
wiem kade gospodarstwo byo domem, czy to ro-
dziny patriarchalnej, wsplnoty domowej, czy te boga
lub krla. To ostatnie czasem nazywano wielkim do-
mem.
 Pomidzy domem a wielkim domem istniaa
w rzeczywistoci kolosalna rnica. Zadanie domu
polegao na zapewnieniu znonej egzystencji wszyst-
kim swoim czonkom oraz na stworzeniu nadwyek
nieodzownych do normalnego funkcjonowania tego
gospodarstwa, Funkcja ekonomiczna wielkiego domu
miaa charakter oglnopastwowy. Jego naczelnym za-
daniem byo zapewni cigo kultu, w szczeglnoci
wsplne spoycie ofiar dla bogw. Jednoczenie wiel-
ki dom by miejscem, gdzie gromadzono rozliczne da-
ry obywateli dla bogw, ktre zrazu dobrowolne i spo-
radyczne z upywem wiekw zaczy przeksztaca si
w regularne daniny. Wreszcie te wielki dom rozpo-
rzdza musia odpowiednimi nadwykami, ktre
umoliwiay regularn wymian dalekosin.
Pierwotnie wic witynia (dom boga, wielki
dom) nie utrzymywaa ani wasnej suby kultowej,
ani te personelu administracyjnego. Byo to moliwe
przede wszystkim dziki temu, e kapani i krlowie
wywodzili si z rodw, ktre ju w ramach ustroju ro-
dowego potrafiy si wybi ponad og gminy. Do tej
grupy nalee mogli rwnie kupcy, ktrzy gmin
zaopatrywali w niezbdne surowce.
Przedstawiciele znakomitych rodw prawdopo-
dobnie stosunkowo wczenie usamodzielnili swoje go-
spodarstwa i wyodrbnili je spod kolektywnego po-
siadania gminy. Przypuszczenie to uzasadniaj nieu-
stanne potyczki lokalne, tak charakterystyczne dla sy-
tuacji koca IV i pocztku III tysiclecia, ktre wo-
dzom pozwalay zdobywa nowe grunty i rozszerza
wasne gospodarstwa. Tak wic pierwsi wadcy, a z ca-
pewnoci take wysi kapani, posiadali swoje wa-
sne gospodarstwa. Byy one co prawda zwizane
z gmin, lecz nie podlegay ju prawom wsplnej wa-
snoci.
Prawdopodobnie nie byy to drobne gospodarstwa,
lecz rozlege poacie gruntw uprawnych, liczce po
kilkadziesit lub nawet kilkaset hektarw. Dowodem
tego moe by kontrakt z koca 27 w. p.n.e., ktrego
przedmiotem jest sprzeda 8 pl o cznej powierzchni
ok. 900 ha. Wrd sprzedawcw, wacicieli tych pl,
wymieniony zosta rwnie Enhegal, krl Lagaszu,
nabywc za by Lugalkigala, kapan R Przykad ten,
bynajmniej nie odosobniony, wskazuje, jak wielkie bo-
gactwa koncentrowaa arystokracja rodowa miast
pastw Sumeru w owym okresie w swych rkach.
Na tle historii Mezopotamii jest to zjawisko wyjt-
kowe, albowiem w adnym z pniejszych okresw hi-
storycznych majtki ziemskie arystokracji nie byy tak
rozlege, jak w pierwszej poowie III tysiclecia. Gene-
zy tego zjawiska szuka naley w polach wodzw,
powstaych w kocowym okresie ustroju rodowego.
Jednake poczwszy od II tysiclecia p.n.e. wielka wa-
sno arystokracji zacza ksztatowa si dziki przy-
dziaom subowym i darowiznom krlw. W obu wy-
padkach jej rdem bya wasno pastwowa.
Z jednej strony istnia wic wielki dom, zarz-
dzany w Lagasz przez kapana, z drugiej strony rozwi-
jao si jego wasne gospodarstwo oraz dom krla,
wybraca boga, ktry cile zwizany by z wityni
i praktyk kultow. Sytuacja ta stwarzaa szerokie pole
do wszelkiego rodzaju naduy. Moliwe, e one wa-
nie doprowadziy do podziau wasnoci witynnej na
trzy odrbne kategorie, jak je przedstawia archiwum
witynne z 2625 w. z Szuruppak. Pierwsz bya ci-
sa wasno boga, przeznaczona na utrzymanie kultu
i wyszych kapanw, drug - tzw. pola ywienia, sta-
nowice dla personelu witynnego wynagrodzenie za
sub, trzeci wreszcie kategori tworzyy pola, ktre
uprawiali chopi za okrelon cz urodzaju. wity-
nia uyczaa im byda roboczego, narzdzi oraz zboa
na siew. Podobny ukad stosunkw prowadzi do ca-
kowitego Uzalenienia chopw od wityni.
Rnica midzy domem a wielkim domem po-
legaa bowiem nie tylko na rnych zadaniach gospo-
darczych, lecz odzwierciedlaa si take w sposobie
produkcji. W domu pracowaa caa wsplnota do-
mowa: waciciel i jego rodzina, bardzo rzadko niewol-
nice i ich potomstwo. Jecw wojennych w tych cza-
sach zabijano. Produkcja wielkiego domu natomiast
spoczywaa gwnie na barkach ludzi zalenych.
Wchodzili oni w skad patriarchalnej wsplnoty, na
ktrej czele sta bg reprezentowany przez kapana.
Z punktu widzenia spoecznego wsplnota ta bya nie-
zwykle zrnicowana i obejmowaa zarwno wolnych
czonkw gminy, ktrzy oddali si lub zostali oddani
pod opiek wityni, jak te niewolnice. Pod wzgldem
ekonomicznym ich sytuacja ksztatowaa si podobnie.
Kady z nich by na utrzymaniu wityni, chocia for-
my wynagrodzenia byy rne.
 Wszystkie te przemiany sprzyjay umocnieniu
wadzy krlewskiej oraz dalszemu zanikowi w obrbie
gminy tradycyjnego ukadu rodowego. Ich podoem
by rozwj wasnoci pastwowej (witynnej) oraz
prywatnej, ktra kolektywnych posiadaczy wasnoci
gminy przeobrazia w kolektyw wacicieli gruntw
prywatnych. Tak gmina rodowa staa si gmin obywa-
telsk.
Problem prywatnej wasnoci gruntowej w krajach
staroytnego Wschodu nie od dzi jest przedmiotem
oywionych dyskusji, szczeglnie w zwizku z kon-
cepcj tzw. azjatyckiego sposobu produkcji.
Stworzona przez Marksa definicja wasnoci grun-
towej, w tym rwnie prywatnej, zakada, e istnieje
monopol pewnych osb na rozporzdzenie okrelonymi
poaciami kuli ziemskiej jako wyczn sfer swej pry-
watnej woli, z wyczeniem wszystkich innych osb...
Uytek, ktry robi z tej wadzy, zaley wycznie od
warunkw ekonomicznych niezalenych od ich woli.
Spord obiektywnie istniejcych warunkw eko-
nomicznych, ktre w krajach staroytnego Wschodu
ustalay granice wadzy nad okrelonym areaem grun-
tw, decydujce znaczenie miay: a) dua zaleno
czowieka od si przyrody i warunkw geograficznych;
b) stosunkowo niski poziom techniki i niewielka wy-
dajno pracy; c) sabe zaludnienie i zwizany z ni sta-
y niedostatek siy roboczej. Pozostae warunki, a wic
brak samowystarczalnoci gospodarczej poszczegl-
nych regionw, silna zaleno jednostki od kolektywu,
zwaszcza na terenach aluwialnych, itp. byy ich po-
chodnymi.
W takiej sytuacji nie moga uksztatowa si pry-
watna wasno gruntowa, pena i niezalena, jak
w epoce kapitalizmu. A do poowy II tysiclecia p.n.e.
nie moga ona nawet istnie poza kolektywem obywa-
telskim i poza granicami gminy. Z tej racji waciciel
ziemski (podobnie jak niegdy posiadacz wasnoci
gminy) zobowizany by do pewnych wiadcze, jak
udzia w pracach irygacyjnych i budowlanych (budowa
drg, urzdze obronnych) oraz w wyprawach wojen-
nych. Skada on take pewne podatki w naturze, ktre
zaspokajay potrzeby kultu i paacu. To wanie byy
konkretne ramy, ktre ograniczay wol waciciela
w zakresie rozporzdzenia swoj ziemi. Ograniczenia
te byy wszake spoecznie niezbdne dla prawidowe-
go funkcjonowania caej struktury i wywodziy si
z konkretnej sytuacji ekonomicznej.
Tysice dokumentw prywatnej praktyki prawnej
dowodzi, e pocztki prywatnej wasnoci gruntowej
sigaj co najmniej 3000 r. p.n.e.. i potwierdza jej cis
wi z gmin. Bya to bez wtpienia wasno prywat-
na, w danych warunkach spoeczno ekonomicznego
rozwoju pena i niezalena.
Charakterystycznym dowodem jest pojawienie si
i rozwj drobnej wasnoci chopskiej. Skaday si na
przewanie niewielkie parcele, ktre rzadko obej-
moway powierzchni powyej 1 ha. Gospodarstwa te-
go typu, z ktrych kade byo samodzieln jednostk
gospodarcz, przypuszczalnie tworzyy ekonomiczn
podstaw gminy obywatelskiej. Wielko ich w zupe-
noci harmonizowaa z wczesnym poziomem techniki
agrarnej; odpowiadaa take realnym moliwociom
produkcyjnym ich wacicieli. Rozdrobnienie gruntw
gminnych kryo wszake w sobie powane niebezpie-
czestwo przyszej pauperyzacji chopstwa. Gospodar-
stwa chopskie bowiem nie tylko nie byy samowystar-
czalne, lecz rwnie byy zbyt sabe, by prawidowo
funkcjonowa opierajc si na kredycie i rynku miej-
scowym.
Wbrew rozpowszechnionej w starszej historiografii
tezie o naturalnym charakterze gospodarki spoe-
czestw starowschodnich badania ostatnich lat dowio-
dy istnienia rynku wewntrznego we wszystkich nie-
mal regionach Bliskiego Wschodu. Rozwija si on
dziki staym kontaktom ludnoci osiadej z oko-
licznymi plemionami pasterskimi poprzez najprostsz
form wymiany, w ktrej nie uczestniczy ani kupiec,
ani ekwiwalent wartoci. Wymieniano jedne produkty
na inne, przewanie poza granicami staych osad
i miast, najczciej sezonowo, np. po niwach, po za-
koczonym sezonie polowa, z okazji obchodw kul-
towych itp.
Liczne dokumenty praktyki prawnej wymieniaj
od 28 w. poczwszy zawd kupca (tamkarum), kt-
rego jednak nie sposb zidentyfikowa z kupcem we
wspczesnym zrozumieniu. By to bowiem urzdnik
pastwowy, ktry na zlecenie paacu lub wityni
sprowadza niezbdne surowce, artykuy luksusowe,
a take sl. Za porednictwem paacu pewna cz
wspomnianych importw docieraa rwnie do obywa-
teli2. Kady dom musia wic rozporzdza pewny-
mi nadwykami rolniczymi lub rzemios domowych, by
uczestniczy w procesie wymiany.
Wikszo gospodarstw chopskich pozbawiona
bya tych moliwoci, mimo e urodzaje zbierano na
tych terenach dwukrotne, a take korzystano z wypasu
gminnego. Od grocej ruiny gospodarczej doranie ra-
toway poyczki zacignite u bogatszych krewnych,
sprzeda wasnych dzieci do niewoli, oddawanie kale-
kich czonkw rodziny wityniom itp. Po wyczerpaniu
tych rodkw chopi sprzedawali ziemi i przystpowa-
li do wsplnoty domu boga lub krla. A do poowy
III tysiclecia p.n.e. pauperyzacja chopstwa nie bya
zjawiskiem masowym, chocia sdzi naley, e sta-
nowia ona dla wity podstawowe rdo penowarto-
ciowej siy roboczej.
Obraz spoeczestwa sumeryjskiego byby niewt-
pliwie bardziej plastyczny, gdyby kompleks rde by
peniejszy i bardziej rnorodny. Obecnie historyk roz-
porzdza stosunkowo penym zespoem rde z Girsu,
ktre charakteryzuj stosunki polityczne pastwa La-
gasz. Najstarsze inskrypcje pochodz z przeomu 27
i 26 w. i mwi o walkach prowadzonych przeciwko
Ummie, ssiedniemu pastwu. Mimo mediacji krla
Kiszu, Mesilima, konflikt dwch pastw nie doczeka
si zakoczenia, gdy rozgorza on w bardzo zoonej
sytuacji polityczno ekonomicznej. Wizano j trady-
cyjnie z infiltracj Semitw, co jednak wydaje si mao
uzasadnione. Sdzi raczej naley, e u rde kryzysu
leaa niezgodno interesw ekonomicznych z form
organizacji pastwa.
Nieustanne zmiany koryt rzek i duy stopie ich
zamulenia sprawiy, e miasta pastwa byy optymal-
nym rozwizaniem politycznym. Powierzchnia ich bya
identyczna z zasigiem systemw irygacyjnych, najcz-
ciej zakrelanym przez granice naturalne: rzeki, ich
dopywy, bota.
Rola polityczna kadego pastwa bya wic uza-
leniona w znacznej mierze od stopnia niezmiennoci
koryta rzeki i operatywnoci przy rejestracji wszelkich
zmian wymagajcych korekt w istniejcym systemie
kanaw. Przeto kada prba poczenia miast pastw
w jeden wsplny organizm, opierajcy si na systemie
irygacyjnym o szerszym zasigu, z gry skazana bya
na niepowodzenia. Dlatego nawet monarchie, w kt-
rych zachowano lokalne systemy irygacyjne, nie byy
dugotrwae.
Miasto pastwo jako forma politycznej i ekono-
micznej organizacji spoeczestwa miao jednak okre-
lone ramy rozwoju. Tote liczebny wzrost ludnoci
oraz rosnce potrzeby aparatu pastwowego przy nie-
zmienionej wydajnoci pracy wywoa musiay kryzys.
Jednym z moliwych wyj byo zagospodarowanie
ugorw pooonych poza granicami miasta pastwa.
Byo to wszake rwnoznaczne z koniecznoci rozbu-
dowy systemu irygacyjnego i najczciej kolidowao
z interesami ssiadw.
Na tym wanie podou rozgorza konflikt midzy
Lagaszem a Umm, gdy rdem systemw irygacyj-
nych obu pastw bya odnoga Iturungal. Wydaje si, e
rwnie wspzawodnictwo Ur i Uruk miao swoje
rdo w zbienoci interesw. Ur i Uruk nigdy jedno-
czenie nie byy samodzielnymi pastwami, poniewa
oba te miasta leay na tym samym odcinku Eufratu.
Byoby naturalnie uproszczeniem, gdybymy ca
histori poudniowej Mezopotamii chcieli sprowadzi
wycznie do problemw zwizanych z irygacj. Roz-
wj i upadek tamtejszych pastw uzaleniony by od
najrnorodniejszych czynnikw. Istotn rol odegray
stosunki z ludami ociennymi, np. z Elamitami, ludami
grskimi, Semitami pasterzami. Wane te byo usy-
tuowanie miasta pastwa w stosunku do najwaniej-
szych szlakw handlowych.
Panowanie Eanatuma w Lagasz w peni zdaje si
odzwierciedla bardzo zoon sytuacj, jaka w tym
czasie panowaa w kraju Sumer. Na tzw. steli sepw,
pokrytej z obu stron paskorzebami, uwieczni on pa-
mi o swych zwycistwach. Liczne napisy wymieniaj
poszczeglnych wrogw. Walczy on nie tylko z Um-
m, ale uwika si w wojn rwnie na dalekim pou-
dniu, walczc z Uruk i Ur. Na pnocy dotar a do Ma-
ri, gdzie od stuleci panowaa dynastia semicka. Pa-
stwo to byo wanym punktem na szlaku Eufratu. By
moe, e wanie Eanatumowi przypisa naley znisz-
czenie miasta i rabunek wity oraz dzielnic mieszka-
niowych, zarejestrowane przez archeologw. Na skutek
tego najazdu pastwo Mari a do 22 w. znikno z are-
ny politycznej. Niejasne s wyniki wyprawy Eanatuma
do Elamu. W kadym razie od czasw pierwszej
wzmianki w inskrypcji Mebaragesi z Kisz a do wiel-
kiej wojny Assurbanipala w 638 r. pozostanie Elam
niezmiennym obiektem atakw i niechci mieszkacw
Mezopotamii. I odwrotnie, kad chwil saboci pa-
stw Mezopotamii wyzyskiwali Elamici na wyprawy
grabiecze, ingerencj w sprawy wewntrzne itp.
O dalszych dziejach pastwa Lagasz po Eanatumie
brak szczegowych wiadomoci. Wydaje si, e po-
mimo podporzdkowania Ummy rozpocz si dla
zwycizcy okres schykowy. Na ten wanie czas przy-
padao panowanie Uruinimginy i jego dziaalno re-
formatorska, zmierzajca do przywrcenia naczelnemu
bstwu Ningirsu jego poprzednich praw. O znaczeniu
tej reformy, jej tle spoecznopolitycznym niejedno-
krotnie ju dyskutowano w literaturze. Poniewa jed-
nak sam tekst pisany jest jzykiem niezwykle archaicz-
nym, interpretacja jego nadal nastrcza wiele trudnoci.
Niezalenie od oceny tej reformy, ktra jest dyskusyj-
na, jej przeprowadzenie wiadczy o istnieniu naduy
administracji krlewskiej2!. Znajdujemy tu rwnie de-
klaracj o chci ich usunicia i odezw bronic wdo-
wy, sieroty i biedot przed wszechmoc bogatych.
Nie wiadomo, jakie byy realne moliwoci wpro-
wadzenia zamierze w czyn. Na pierwszy rzut oka bo-
wiem oczywisty jest ich charakter propagandowy,
zwaszcza gdy porwnamy napisy Uruinimginy z in-
skrypcjami pniejszych wadcw mezopotamskich,
jak rwnie prologi poprzedzajce niektre zbiory
praw. Dbao krla o poddanych bya czci oficjaln
ideologii krlewskiej i std wanie wywodz si w ty-
tulaturze krlewskiej takie epitety, jak pasterz, ko-
chajcy prawd i prawdziwy ad itp. Utwierdzay one
poddanych w przekonaniu, e pastwo jest wsplnot,
na jej czele stoi krl patriarcha, ktremu bliski jest los
wszystkich poddanych, zwaszcza biedoty i osb po-
zbawionych wasnych rodzin. Suyy temu rwnie
uroczystoci religijne celebrowane przez krla. A do
poowy III tysiclecia uczestniczyli w nich wszyscy
mieszkacy miasta pastwa cznie z niewolnikami.
Dla nich bya to jedyna okazja do zjedzenia penowar-
tociowych potraw, gdy zwierzta ofiarne podlegay
rytualnemu spoyciu. Pojcia kultu i krla kojarzyy si
zatem ogowi z pojciem sytoci i uczuciem bezpie-
czestwa, gdy propagandowa strona tych zjawisk pozo-
stawaa nierozpoznawana.
Dlatego te odpowiedzialnoci za bezpodno
wysikw Uruinimginy nie obarczano ani krla, ani je-
go urzdnikw, lecz Lugalzagesiego (ok. 23712347),
wadc Ummy, ktry swym najazdem zniweczy roz-
poczte dzieo reform. Umma bowiem w czasach
Uruinimginy skonsolidowaa si i wyzyskawszy niepo-
koje wewntrzne przeja hegemoni nad pastwem
Lagasz. Wojska po wodz Lugalzagesiego zupiy
witynie w Girsu oraz Siraran i zniszczyy miasto.
Dalszym etapem ekspansji Lugalzagesiego byo
zajcie Kisz i Nippur na pnocy oraz Uruk na pou-
dniu, ktre to miasto stao si jego rezydencj krlew-
sk. W wielkim napisie, uwaanym za pierwowzr lite-
rackich napisw krlewskich, czytamy, e od Morza
Dolnego (Zatoki Perskiej) a do Morza Grnego (Mo-
rza rdziemnego) pozwoli Enlil wszystkim krajom
przyj do niego. Bya to oczywista przesada, gdy
rwnoczenie ze wzrostem Ummy rozwino si miasto
Akad. Powstaa tu samodzielna dynastia semicka, okre-
lana jako akadyjska lub od imienia jej zaoyciela -
dynastia Sargona.
Okres walk z pozostaociami ustroju rodowego
Sargon akadyjski (ok. 23712316) by jedn z tych
postaci historycznych, wok ktrych legenda i historia
zrosy si w jedn cao. Wedug legendy matk jego
bya kapanka, ktra porzucia go na Eufracie w trzci-
nowym koszyku. Wyowiony i wychowany przez
ogrodnika Akki sta si on na wzr bogw i pbogw
Tamuza (Dumuzi) i Gilgamesza ulubiecem bogini Isz-
tar. Bogini tej zawdzicza on te swoje wyniesienie na
tron i panowanie nad Midzyrzeczem. Tyle legenda,
ktra nie tylko uzasadniaa uzurpacj Sargona, lecz
rwnie staa si jednym z filarw walki z arystokracj
rodow. Rodowd Sargona, chocia legendarny, posu-
y wielu rzutkim i energicznym wojskowym za wzo-
rzec awansu i niejeden z nich zdoby urzdy, ktre do-
td byy wyczn domen arystokracji rodowej.
O pocztkach Sargona historia wie niewiele. Pia-
stowa on na dworze krla Urzababa z Kisz stanowisko
podczaszego. Widocznie miasto to stao si pierwszym
obiektem jego ekspansji. Dziki temu zapewni sobie
Sargon wadz nad pnocnym Sumerem oraz mocn
podstaw do opanowania terenw poudniowych.
 Dlatego te wydaje si, e pastwo Lugalzagesiego
najdalej obj mogo tereny miasta Nippur, wybr za
Uruk na rezydencj krlewsk podyktowany by wia-
domoci grocego z pnocy niebezpieczestwa.
Istotnie, wkrtce Sargon skierowa si ze sw armi na
poudnie, zdobywajc kolejne miasta. Ekspansji jego
sprzyjaa kryzysowa sytuacja, zwycistwo natomiast
zapewniaa przewaga militarna.
Podstaw siy bojowej W tych czasach byo pospo-
lite ruszenie, zoone z wolnych czonkw gminy. Pau-
peryzacja chopw zdecydowanie ujemnie wpywaa na
stan liczebny armii kadego pastwa. Dopki wojny to-
czyy si wrd pastw sumeryjskich, dopty stopnio-
wy upadek zdolnoci bojowej si nie ujawni. W kon-
frontacji z pnocnymi Semitami, wrd ktrych roz-
wj prywatnej wasnoci gruntowej nie doprowadzi
jeszcze do pauperyzacji chopw, armie pastw sume-
ryjskich okazay si znacznie sabsze. Nie bez znacze-
nia byo rwnie uzbrojenie - w tym czasie, gdy Sume-
rowie posugiwali si gwnie wczni i siekier, Se-
mici Sargona walczyli za pomoc oszczepw i ukw.
Tote odnis on zwycistwo nad Lugalzagezim, poj-
ma go do niewoli i sptanego przyprowadzi do
Nippur, wystawiajc w klatce na pomiewisko tumu.
Cay wic kraj Sumeru znalaz si w rkach Sargona,
ktry nastpnie skierowa si na pnoc. Inskrypcje je-
go wymieniaj Mari, Subartu i Ebla, a take Las Ce-
drowy, identyfikowany z grami Amanu w Syrii oraz
Gry Srebra, identyczne z grami Taurus w poudnio-
wej Turcji.
 W kocowych latach swego panowania przedsi-
wzi Sargon wypraw do Elamu (ok. 2325). Celem jej
byo umierzenie wojowniczych plemion grskich
w pnocno zachodnim Elamie oraz narzucenie swe-
go zwierzchnictwa tamtejszym wadcom. Podyktowane
to byo koniecznoci zapewnienia bezpieczestwa
wschodniej granicy pastwa oraz uzyskania swobodne-
go dostpu do surowcw. Elam bowiem bogaty by
w drewno budowlane oraz kamie. Walka zakoczya
si zwycistwem Sargona i zachodnia cz Elamu sta-
a si wasalem pastwa akadyjskiego. Lecz Elamici
wyzyskiwali kad zmian na tronie, by zrzuci niewy-
godn supremacj.
Przykad Elamu: zdaje si w ogle charakteryzo-
wa stosunki Akadu oraz krajw podbitych. W Kisz
i w Ur, podobnie jak w Elamie, miejscowa dynastia po-
zostawaa u steru rzdw, supremacj za Akadu repre-
zentowa garnizon zwycizcw oraz urzdnicy krlew-
scy. Ci najczciej wywodzili si z rodziny krla.
Osignicia militarne, a take mdra polityka ad-
ministrowania zdobytymi terenami bezsprzecznie
umocniy pozycj krla w pastwie. Niemniej wana
bya funkcja ideologii, ktrej odbicie odnajdujemy nie
tylko w literaturze, jak np. we wspomnianej ju legen-
dzie o pochodzeniu Sargona, lecz take w plastyce i re-
ligii. Nowy styl w sztuce, zapocztkowany w czasach
Sargona, a rozwijajcy si w cigu niemal dwustu lat,
by zaprzeczeniem abstrakcji, ktra cechowaa sztuk
sumeryjsk. Na poprzednim etapie obraz czowieka
przedstawiano nadzwyczaj schematycznie, pozbawiajc
go wszelkich cech codziennoci. Od Sargona poczyna-
jc odnale mona w rzebie, paskorzebie oraz glip-
tyce nie tylko pewne pierwiastki portretowe, lecz nadto
elementy ruchu.
Wszystko to stanowi wiadectwo, e w 24 w. za-
amay si w poudniowej Mezopotamii dawne bariery
ideowo polityczne. Stworzone natomiast zostay pod-
stawy do rozwoju jednostki. Jeli mwimy o rozwoju
indywidualnej rodziny i o indywidualizacji gospodarki,
co stao si rysem charakterystycznym okresu staroba-
biloskiego, to rde tych zjawisk bez wtpienia szu-
ka naley w czasach akadyjskich.
W tym okresie przypuszczalnie zaczto tworzy
panteon oglnopastwowy. O historii religii mezopo-
tamskiej, wbrew pozorom, wiemy bardzo mao. Ostat-
nie lata bada przyniosy wprawdzie wyrany postp
i przybliyy wspczesnemu czytelnikowi mentalno
staroytnych mieszkacw Mezopotamii, lecz w dal-
szym cigu niewiele wiemy o zoonych procesach my-
lowych, ktre kazay im kreowa bogw, obdarzajc
ich okrelonymi atrybutami i funkcjami.
wiat irracjonalny Sumerw gsto zamieszkay by
przez bogw oraz duchy dobre i ze. Wiadomo te, e
pierwotnie kada gmina miaa swoje bstwo opieku-
cze rodzaju eskiego lub mskiego, uosabiajce naj-
czciej urodzaj i niemiertelno przyrody. Z upywem
wiekw, a zwaszcza na etapie urbanizacji, przedsta-
wienia te stay si bardziej zoone, a wiat bogw
w poszczeglnych miastach stawa si konkretniejszy
i bardziej zrnicowany. Wiadomo, e kady czowiek
mia swoich dobrych duchw - stry strzegcych go
przed zymi demonami.
Na wzr miasta pastwa zorganizowany by tak-
e wiat podziemny, gdzie panowali bg Nergal ze sw
maonk Ereszkigal oraz rada bogw Anunnakw. Na
niebie z kolei panowaa wielka rada bogw Igigw,
a wrd nich najwaniejszy - Enlil, bg ziemi i powie-
trza. Gwnym miejscem jego kultu byo miasto
Nippur. By on panem bogw i z tej racji uwaano go
za opiekuna wadzy krlewskiej. Rwnie potni byli
dwaj inni bogowie: bg nieba An, bstwo opiekucze
miasta Uruk, oraz bg sodkiej wody i wiatowego oce-
anu Enki, przychylny ludziom bg mdroci, czczony
przede wszystkim w Eredu. Mieszkacy Ur czcili boga
ksiyca imieniem Nanna lub Zuen; opiekunem miast
Larsa i Sippar natomiast by Utu, bg soca. W pa-
stwie Lagasz bstwem opiekuczym by Ningirsu, wo-
jowniczy syn boga Enlila. Gwna witynia jego znaj-
dowaa si w Girsu.
Akadowie niemal cakowicie przejli sumeryjskie
wyobraenia religijne. Wydaje si rwnie, ze stulecia
bliskiego ssiedztwa i wspegzystencji uczyniy z Se-
mitw wsptwrcw wierze religijnych, ktre my
obecnie nazywamy sumeryjskimi. Wiadomo w kadym
razie, e bogowie byli ci sami, chocia wystpowali
pod rnymi imionami.
Akadowie wnieli jednak pewne elementy nowe.
Niemaa bya w tym rola Enheduanny, crki Sargona
i dugoletniej kapanki boga Nanny w Ur. Bya ona
zreszt autork hymnu o wyniesieniu Inanny do godno-
ci bogini nieba oraz kanonu hymnw religijnych, zja-
wiska cakowicie nowego w literaturze III tysiclecia.
Kult sumeryjskiej bogini Inanny zawiadczony jest
od czasw wczesno- historycznych w Eanna w Uruk.
Rne tradycje mitologiczne uwaay j za crk Enlila
lub Nanny, albo te Ana. W czasach akadyjskich na
rwni z Anem staa si ona wadczyni nieba. Jej imi
akadyjskie Isztar w caej kulturze Azji Zachodniej stao
si synonimem pojcia bogini, z bardzo szerokim za-
kresem funkcji. Wrd nich najwaniejsze byy trzy:
bya ona bogini mioci i podnoci; bya wadna pro-
wadzi wojn i dziki boskiej broni odnosi zwyci-
stwo; utosamiana z planet Wenus bya wadczyni
boskiego porzdku na niebie.
Z punktu widzenia historii religii zagadnienie wy-
wyszenia Inanny Isztar dotd nie zostao wyjanio-
ne. Nieco bardziej zrozumiay jest jego aspekt politycz-
ny. Skoro Sargon sta si ulubiecem tej bogini, to na-
leao opatrzy j w takie penomocnictwa, ktre by jej
pozycj wrd bogw okrelay tak, jak Sargon widzia
sw pozycj w pastwie. Tak wic Sargon, wadca naj-
silniejszy wrd pokonanych dynastw, by odpowied-
nikiem Isztar, bogini nieba. A fakt, e w ideologicznym
ugruntowaniu jego wadzy uczestniczya jego crka,
dowodzi, jak wielkie znaczenie przypisywa tej stronie
dziaalnoci.
Podobne tendencje odzwierciedla rozwj kultu
boga soca Szamasza (Utu), wielkiego wojownika, oj-
ca prawdy i sprawiedliwoci. Przed wielu laty L.
Matous zwrci uwag, e szczeglne znaczenie tego
kultu w czasach akadyjskich byo bezporednim wyni-
kiem walki z przeytkami ustroju patriarchalnego
o ustanowienie penego jedynowadztwa.
Potwierdzeniem tej tezy jest rwnie zbir hym-
nw zestawiony przez Enheduann. Obejmowa on
hymny do 42 bstw czczonych w 42 wityniach, ktre
znajdoway si w 38 miastach - od Eredu po Sippar,
Akad i Esznunn. Zbir ten zdaje si wskazywa na
prb ujcia w jedn cao wszystkich bogw sume-
ryjskich odpowiednio do poczenia miast w jeden or-
ganizm polityczny. Byo to szczeglnie wane w sytua-
cji, gdy do istnienia monarchii brakowao uzasadnienia
gospodarczego, a jedynym czynnikiem integrujcym
bya osoba krla, jego garnizony i urzdnicy.
Dlatego te na porzdku dziennym byy bunty, kt-
re wybuchay to w tym, to w innym miecie. Ju Sar-
gon musia je tumi, lecz szczeglnie trudna bya sytu-
acja w czasach jego znacznie sabszych nastpcw.
Dopiero jego wnuk Naramsuen (ok. 22912255) zdoa
ponownie umocni wadz krlewsk. Wanie on
pierwszy w dziejach Mezopotamii uywa atrybutw
boskich, przyj te tytu krla czterech stron wiata.
Chocia utrwali zdobycze Sargona i Manisztusu, cho-
cia granice jego pastwa sigay od Mari a do Me-
kran w Iranie poudniowo zachodnim, to jednak wy-
daje si, e Naramsuen musia powanie liczy si
z konkurencj Elamu, mimo e jego wadca Hita for-
malnie nadal pozostawa wasalem Akadu.
Dowodem tego jest najstarszy dotd znany traktat
midzynarodowy o przyjani i wzajemnej pomocy.
Jest to jednoczenie najstarszy dokument historyczny
pastwa Elamu napisany elamickim pismem klinowym.
Dokument ten wprawdzie nastrcza szereg trudnoci
jzykowych, pozwala jednak zrozumie, e jego sygna-
tariusze byli rwnorzdnymi partnerami. Prawdopo-
dobnie pragn Naramsuen zapewni sobie lojalno
i pomoc Elamu w walce z plemionami grskimi, ktre
stanowiy stae niebezpieczestwo na wschodniej gra-
nicy. Dziki temu pokona Lullubejw, lecz bezsku-
teczne byy jego zmagania z Kutami.
Tytulatura krlewska miaa zatem raczej cele pro-
pagandowe ni realne uzasadnienie. Potwierdzaj to
rwnie dane, ktre rzucaj wiato na ukad stosunkw
wewntrznych. Rosa centralizacja wadzy, a wraz
z ni, jak dowodz pewne partie w poemacie o Gilga-
meszu, rozwijaa si opozycja wobec krla. Bdne
wszake byoby mniemanie, e rdem tego konfliktu
byy rnice etniczne. Jego istot bez wtpienia stano-
wi protest zanikajcych elementw ustroju rodowego.
Reprezentowali je zarwno Sumerowie, jak te Semici.
Walki wynikajce na tym tle osabiy monarchi aka-
dyjsk, ktrej ostateczny cios zaday plemiona Kutw
(ok. 2200). Zajli oni pnocn cz pastwa akadyj-
skiego i panowali tam okoo 100 lat.
W historiografii jest to jedna z tzw. ciemnych
epok, gdy nieliczne inskrypcje Kutw, pisane zreszt
po akadyjsku, nie wyjaniaj wczesnej sytuacji. Wia-
domo natomiast, e w oczach nastpnych pokole Ku-
towie byli nieokieznanymi najedcami, sprawcami
zniszcze oraz chaosu. W tych czasach istotnie wiele
orodkw, jak Ur i Uruk, lego w gruzach. Brakuje jed-
nak wiadectw, ktre pozwoliyby wyjani przyczyny
tej katastrofy.
Dopiero od poowy 22 w. wstpuje historyk po-
nownie na twardy grunt rde pisanych. Pochodz one
z pastwa Lagasz, ze stoecznego archiwum w Girsu.
W owym czasie pastwo to obejmowao powierzchni
ok. 1600 km2, na ktrej znajdoway si trzy wielkie
miasta, tj. Lagasz (el Hiba), Girsu (Tello) oraz Nina-
Siraran (Surgal). W skad tego pastwa wchodzio po-
nadto 131 mniejszych punktw osadniczych, co daje
pewne wyobraenie o strukturze miasta pastwa pod
koniec III tysiclecia.
Pocztki II dynastii z Lagasz (ok. 2163) s nieja-
sne, dopiero panowanie Gudei (ok. 2144) i jego nastp-
cw posiada dobr dokumentacj w materiale rdo-
wym. Wadza krlewska nie bya dziedziczna, lecz zda-
rzao si, e tron przechodzi z ojca na syna. Moemy
tu dopatrywa si bezporedniego nawizania do trady-
cji pastwa akadyjskiego, chocia form organizacji
politycznej ponownie stao si miasto pastwo typu
sumeryjskiego. Do rozkwitu te doszed ponownie j-
zyk sumeryjski, w sztuce za nastpi nawrt do sume-
ryjskiej stylizacji.
Wadza Gudei rozcigaa si daleko na poudnie,
do Ur oraz Eredu. Pod jego zwierzchnictwem znajdo-
waa si prawdopodobnie rwnie zachodnia cz
Elamu. Jeszcze szersze byy kontakty ekonomiczne
pastwa Lagasz. wczesne napisy wymieniaj jako
partnerw pastwo Mari, liczne miasta Syrii, a take
kraje Magan i Melucha.
Dobrobyt i bogactwa zdobyte przede wszystkim
dziki pokojowej penetracji krajw bogatych w surow-
ce pozwoliy Gudei koncentrowa sw uwag na zakro-
jonych na szerok skal pracach publicznych. Szcze-
glne znaczenie miao zwaszcza wybudowanie wspa-
niaej wityni boga Ningirsu w Lagasz, w ktrej Gu-
dea skoncentrowa kulty wszystkich bogw i bogi
czczonych w pastwie. Wsplne sanktuarium jeszcze
bardziej ni polityka zewntrzna ujawnio zamierzenia
polityczne Gudei.
Materia rdowy nawietla jednak sytuacj wy-
cznie w tych miastach, ktre znajdoway si bezpo-
rednio w zasigu wadzy Gudei. Cakowicie spod na-
szej uwagi wymyka si pozostay obszar byej monar-
chii akadyjskiej. Wiadomo jedynie, e na pnocy nadal
panowali Kutowie, natomiast na poudniowych kra-
cach obja wadz IV dynastia z Uruk.
Ona te zainicjowaa walk o ostateczne zwyci-
stwo nad Kutami. Utuhengal, wadca z Uruk, chepli-
wie owiadczy, e wygna smokw z gr, co jednak
przyj naley z rezerw. Hegemonia bowiem przesza
w rce Urnammu, dowdcy wojskowego, prawdopo-
dobnie syna Utuhengala. Zdoby on wadz nad mia-
stem Ur i zaoy tam samodzieln III dynasti, zapo-
cztkowujc nowy okres w dziejach poudniowej Me-
zopotamii.
Okolicznoci tego przewrotu s nieznane, brak
rwnie wszelkich danych, ktre mogyby wyjani
przyczyny upadku pastwa Lagasz. W kadym razie
nie ulega wtpliwoci, e dzieo zapocztkowane przez
Utuhengala z Uruk znalazo godnego kontynuatora
w osobie uzurpatora Urnammu (21132096).
Monarchia III dynastii z Ur
Akadowie, twrcy pierwszej wielkiej monarchii
w Mezopotamii, napotkali przy realizacji tego przed-
siwzicia niezwyke trudnoci. Brakowao im do-
wiadczenia zwaszcza w zakresie zarzdzania. Rwnie
trudne okazay si prby pogodzenia interesw gospo-
darczych dynastii z cakowicie uzasadnionym deniem
poszczeglnych miast do zachowania samodzielnoci.
Niemae kopoty sprawiay take liczne plemiona pa-
sterskie, ktre na skutek ekspansji Akadw znalazy si
w zasigu ich wadzy. Byy to zarwno plemiona gr-
skie, ktre stale niepokoiy pnocno wschodnie
i wschodnie krace monarchii, jak te nowe grupy ple-
mion semickich. Obecno ich w poudniowej Mezopo-
tamii sporadycznie zawiadczaj ju dokumenty z Szu-
ruppak z 26 w. By to odam plemion kanaanejskich,
ktrych przedstawicieli okrelano wtedy nazw Martu
(MAR.TU). W owym czasie nic jeszcze nie zapowiada-
o ich roli dziejowej, ktr pod nazw Amorytw spe-
ni mieli na pocztku II tysiclecia.
Napr plemion Martu znacznie nasili si w cza-
sach panowania krlw III dynastii z Ur, ktrzy
w zmienionych warunkach historycznych borykali si
z podobnymi zadaniami jak krlowie z Akadu. Mogli
oni jednak korzysta nie tylko z ich dowiadczenia,
lecz nade wszystko oprze si na osigniciach Gudei.
Szczliwym zbiegiem okolicznoci zachoway si
dwa archiwa administracji centralnej: jedno w Ur, dru-
gie w Puzriszdagan, nieco na poudnie od Nippur.
W poczeniu z licznymi archiwami miejscowymi,
zwaszcza z Ummy, najbogatszym z nich, stwarzaj
one po raz pierwszy szerok paszczyzn do wniosko-
wania.
Apoteoz monarchii akadyjskiej sta si wprowa-
dzony przez Naramsuena zwyczaj ubstwiania panuj-
cego krla. Urnammu natomiast wprowadzi do tytula-
tury krlewskiej epitet: krl kraju Sumeru i kraju
Akadu, dajc tym nie tylko wyraz wadzy nad dwiema
czciami geograficznymi, lecz przede wszystkim pod-
krelajc zwizek pastwa z dwiema tradycjami. Naj-
mniej prawdopodobny jest w owej epoce akcent rnic
etnicznych.
Wadza krlw z Ur bya dziedziczna. Panowali
oni, jak nigdy dotychczas, w sposb absolutny i bez
ogranicze. Tym widocznie tumaczy si spisanie norm
prawnych, dokonane w czasach Urnammu. Jest to na
razie najstarszy zabytek prawodawstwa starowschod-
niego, stanowicy przecie niezbite wiadectwo zwy-
cistwa nowych wartoci spoecznoekonomicznych.
Rozwijajca si od 26 w. praktyka prawna udo-
wadniaa na co dzie nieprzydatno prawa zwyczajo-
wego, ktre z jednej strony hamowao rozwj nowych
form wasnoci, z drugiej za pozostawiao szerokie po-
le do wszelkiego rodzaju naduy, gwnie ze strony
rodw arystokratycznych. Si ich zamaa dopiero mo-
narchia akadyjska i od tej pory istniay realne moliwo-
ci do ustanowienia praw pisanych. Wszystko wskazuje
na to, e nowe normy prawne znalazy zastosowanie
wycznie w sektorze pastwowym, gdy tymczasem ju-
rysdykcja w gminach nadal opieraa si na normach
prawa zwyczajowego. Wydaje si jednak, e ulegy one
pewnym modyfikacjom, gdy krlewskie prawo pisane
zarejestrowao najwaniejsze przemiany, jakie doko-
nay si od pocztku III tysiclecia, co z ca pewnoci
wpyno na praktyk prawn gmin.
W szczeglnoci wydaje si, e szersze ni tylko
w sektorze pastwowym zastosowanie znalaza ujedno-
licona waga miny z jej podziaem na 60 szekli. Wydaje
si rwnie, e spisanie praw wpyno na oywienie
praktyki sdowej. aden bowiem z poprzednich okre-
sw nie jest reprezentowany tak obfitoci protokow
sdowych, jak wanie czasy panowania III dynastii
z Ur. Na wokandzie pojawiay si skargi obywateli
przeciwko urzdnikom krlewskim, naduywajcym
swych kompetencji. Odwoywano si od wyrokw s-
dw gminnych lub krlewskich i dano powtrnego
rozpatrywania spraw. Inna grupa protokow sdowych
dowodzi, e rwnie czste byy spory majtkowe,
zwaszcza na tle zacignitych dugw oraz zerwanych
narzeczestw. Osobn kategori stanowi rozpatrywane
w obecnoci reprezentantw gminy, ktrym czasem
towarzyszy rwnie urzdnik krlewski, skargi nie-
wolnikw przeciwko ich wacicielom z powodu bez-
prawnego zniewolenia.
 W zwizku z tym naley chocia w skrcie przed-
stawi zagadnienia niewolnictwa w III tysicleciu,
o ktrym dotd wspomniaam jedynie mimochodem.
Albowiem o niewolnictwie w okresie wczesnodyna-
stycznym, jak te akadyjskim, niewiele wiemy. Jecw
wojennych z reguy zabijano, ludno cywiln nato-
miast, zagarnit podczas zdobywania wrogich miej-
scowoci, jeli nie zabijano, darowano wityniom lub
wodzom, najczciej uprzednio olepiwszy. Dopiero w
czasach wadcw z Ur w tym zwyczaju zaszy pewne
zmiany. Szusuen (ok. 20382030) po zdobyciu Szima-
num na pnocnym pograniczu uprowadzi tamtejsz
ludno i osiedli j jako niewolnikw pastwowych
w okolicach Nippur, prawdopodobnie na gruntach kr-
lewskich 27. Jest to najwczeniejszy przykad prze-
ksztacenia ludnoci cywilnej pokonanego kraju w nie-
wolnikw pastwowych. Zwyczaj ten znacznie wcze-
niej wprowadzili w ycie Egipcjanie, lecz rozpo-
wszechni si, niezalenie od nich, we wszystkich kra-
jach staroytnego Wschodu. Nie oznacza to jednak, e
w okresach poprzednich nie byo niewolnikw. Szcze-
glnie duo byo niewolnic, zarwno w gospodar-
stwach prywatnych, jak te w wityniach. Wanie one
byy najpowaniejszym rdem wzrostu niewolnictwa.
Z tej kategorii najczciej wywodzili si niewolnicy
stanowicy obiekt handlu. Liczne dokumenty od po-
cztku III tysiclecia s tego dowodem
Innym rdem rozwoju niewolnictwa bya od cza-
sw akadyjskich sprzeda czonkw rodzin chopskich
i wreszcie - niewola za dugi. Jest bardzo prawdopo-
dobne, e przedstawiciele tej grupy niewolnikw naj-
czciej wszczynali spory prawne majce przywrci
im wolno.
By to problem bardzo zoony, gdy wydaje si.
e wanie w tych czasach po raz pierwszy ujawni si
z ca ostroci niedostatek siy roboczej. Pastwo
stworzone przez Urnammu i jego nastpcw byo mo-
narchi powsta w wyniku podbojw. Rdzeniem jej
by kraj Sumeru i Akadu. Nadto obejmowaa teren nad
rzek Dijal, nad rodkowym Eufratem (Mari) i rod-
kowym Tygrysem (Assur), jak te Elam ze stolic
w Suzie. Sdzi mona, e pastwo Ur posiadao
oprcz tego kolonie na obcych terytoriach, jak np. u
rde Chaburu, w okolicach dzisiejszej osady Tell
Brak, gdzie M. E. L. Maiowan odsoni twierdz zao-
on przez Naramsuena. Inne tereny kolonizacji aka-
dyjskiej (np. okolice dzis. Kirkuk) w tym okresie zosta-
y ju zagarnite przez Hurytw i w wietle pozostao-
ci onomastyki na zawsze wyczone z semickiej sfery
jzykowej.
W kadym razie monarchia bya bardzo rozlega,
lecz czciowo wyludniona, gdzieniegdzie sabo zago-
spodarowana. Mimo to cechowaa j znacznie wiksza
konsolidacja wewntrzna ni monarchi akadyjsk.
Przyczyni si do tego system irygacyjny, ktry czy
ca poudniow Mezopotami w jeden system gospo-
darczy. Sprawia to rwnie silna wadza krla, ktrej
podstaw gospodarcz tworzyy majtki krlewskie.
Owe pseudolatyfundia powstay na zdobytych terenach
i zostay zagospodarowane przez ludno zalen. Nie
byli to niewolnicy, lecz ludno pozbawiona moliwo-
ci samodzielnego bytowania. Jedynym rdem jej eg-
zystencji byy racje ywnociowe wydawane regularnie
z krlewskich spichlerzy.
Olbrzymie poacie ziemi krlewskiej zdecydowa-
nie przewaay nad pozostaymi formami wasnoci.
Poznajemy wic jeszcze jeden aspekt wadzy krlew-
skiej, a mianowicie administracyjno-gospodarczy.
W odrnieniu od krlw dynastii akadyjskiej, lecz
wzorem Gudei z Lagasz, przedstawiciele dynastii z Ur
byli przede wszystkim gospodarzami i zarzdcami
swego kraju, aspekt militarny natomiast odsunity zo-
sta na plan dalszy. Czynami godnymi upamitnienia,
ktre wymieniaj zarwno napisy krlewskie, jak te
utwory poetyckie, byy: budowa kanaw, dbao
o poa i pastwiska, troska o osadnictwo. W hymnie ku
czci Szulgi (20952048) np. czytamy: jestem krlem
czterech stron wiata, pasterzem czarnogowych, boha-
terem i bogiem krajw, umocniem drogi i zakada-
em twierdze, opodal nich zaoyem ogrody, stworzy-
em tam miejsca spokoju, w ktrych kazaem zamiesz-
ka zaufanym ludziom.
Wszystko to naturalnie wymagao znacznej kon-
centracji siy roboczej, a jedynym sposobem, ktry za-
pewnia pene jej wyzyskanie, byo bezporednie przy-
waszczenie sobie osoby pracownika. Wrd pracowni-
kw obsugujcych gospodarstwa krla bez wtpienia
znajdowali si rwnie niewolnicy, lecz wikszo sta-
nowili ludzie wolni. Sytuacja ekonomiczna obu grup
bya identyczna. Wkrtce zreszt ten system eksploata-
cji zanik, gdy nie by przystosowany do wczesnego
sposobu produkcji. Znacznie szerzej natomiast rozwin
si drugi system, ktry zapocztkowa Szusuen osadza-
niem jecw pod Sippar. Byli oni niewolnikami wspl-
noty miasta Sippar, lecz posiadali pen samodzielno
gospodarcz.
Tak wic ju pod koniec III tysiclecia w peni
uksztatoway si dwie kategorie niewolnikw: sudzy
samodzielni ekonomicznie oraz ludzie zaleni i niewol-
nicy utrzymujcy si z racji ywnociowych wydawa-
nych przez waciciela rodkw produkcji.
Przegld historii pastwa z Ur okazaby si niepe-
ny, gdybymy pominli problem wityni. Urnammu
sw dziaalno rozpocz od rekonstrukcji granic daw-
nych sumeryjskich organizmw pastwowych, okrela-
jc je jako terytorium boga X miasta Y. Jednoczenie
wyznaczy urzdnika, reprezentanta wadzy krlew-
skiej, ktry uywa tradycyjnego tytuu: ensi. Zosta
wic stworzony absolutnie nowy podzia terytorialny,
jakkolwiek oparty na starych granicach. Lecz nie wyda-
je si, by okrelenie jednostki terytorialnej, prowincji
lub nomu, jako terytorium boga miao realne podsta-
wy.
Nigdy, ani w czasach wczesnodynastycznych, ani
pod wadz krlw akadyjskich, witynia nie bya
wacicielk caego areau gruntw uprawnych, jakie
znajdoway si w granicach danego miasta. Jeszcze
mniej prawdopodobne wydaje si to dla czasw nowo-
sumeryjskich, gdy wasno krlewska obejmowaa
bardzo rozlegle tereny. W Lagasz np. majtki wity
zarzdzane byy przez urzdnikw witynnych, lecz
podlegali oni kontroli funkcjonariuszy krlewskich,
wysi kapani za piastowali jednoczenie wysokie sta-
nowiska w administracji pastwowej. Tu bardziej ni
gdziekolwiek indziej wyjania si wsplnota interesw
dwch instytucji formalnie rozdzielonych, lecz fak-
tycznie zespolonych.
Sprawne dziaanie aparatu pastwowego zawdzi-
czali krlowie z Ur przede wszystkim dobrze zorgani-
zowanej machinie biurokratycznej, zoonej z dosko-
nale wyszkolonych urzdnikw. Kademu z nich pod-
legay wskie, cile okrelone dziay. Bardzo rozlega
korespondencja krlw z namiestnikami dowodzi, e
kada, nawet najbahsza sprawa wymagaa akceptacji
krla.
Jedn z centralnych postaci w systemie biurokra-
tycznym pastwa z Ur by bezsprzecznie pisarz. I jeli
bdziemy doszukiwali si w historii Mezopotamii prze-
kanika dowiadcze administracyjnych i tradycji kul-
turowych, to przede wszystkim bdziemy musieli pa-
mita o pisarzu i o szkole, ktra daa mu wyksztace-
nie.
Szkoy i pisarze zawdziczali swe istnienie pa-
stwu i ich rozwj nastpowa wraz z jego rozwojem.
Jednoczenie wpyway obie te instytucje na rozwj
wadzy pastwowej i na jej okrzepnicie. Szkoa bo-
wiem bya kuni ideologii. W niej powstaway te
najwaniejsze teksty literackie, tam rwnie w czasach
panowania krlw z Ur stworzone zostay katalogi
utworw literackich, tzw. kanon. Dziea, ktre do we-
szy, przez wiele stuleci suyy do wicze szkolnych.
Odzwierciedlay one w wikszym lub mniejszym stop-
niu oficjaln ideologi, a jako podstawa do nauki pisma
klinowego oddaway doranie bezcenne usugi wadzy
krlewskiej. W perspektywie za szkoa stawaa si
najwaniejsz instytucj chronic dziedzictwo kultury
mezopotamskiej, pisarz natomiast - ywym cznikiem
przeszoci i teraniejszoci.
Na og widzi si w pisarzach krajw staroytnego
Wschodu mechanicznych wykonawcw swego zawo-
du, ktrzy opanowawszy podstawowy zasb formu pi-
sarskich sporzdzali umowy gospodarcze, spisywali
protokoy sdowe i listy pod dyktando. Pogld ten jest
niewtpliwie uzasadniony, gdy wikszo pisarzy
istotnie stanowili tacy skrybowie, o ktrych przyso-
wie sumeryjskie gosio: z zewntrz ty skryba, lecz
w rodku nie jeste czowiekiem.
Wedug wszelkiego prawdopodobiestwa istniaa
jednak ju w poowie III tysiclecia inna grupa pisarzy.
Wszechstronnie wyksztaceni, byli oni w wikszym
stopniu doradcami lub adwokatami anieli skrybami.
Zrnicowanie to byo naturalnym wynikiem rozwoju
szk, instytucji ksztaccej nie tylko pisarzy, lecz take
urzdnikw. Od pocztku III tysiclecia zawiadczona
jest ich dziaalno w wielu miastach wczesnodyna-
stycznych: Uruk, Ur. Szuruppak, Girsu i Nippur. Naj-
wyszym uznaniem we wszystkich okresach historii
Mezopotamii cieszya si szkoa w Nippur. Z jej archi-
wum pochodzi wikszo znanych nam dzisiaj zabyt-
kw literatury sumeryjskiej i babiloskiej.
 Zbyt daleko zaprowadziaby nas prba charaktery-
styki i oceny programu nauczania, ktry znacznie wy-
kracza poza nauk pisania i czytania - spraw t zresz-
t przed wielu laty przedstawi S. Kramer. Warto jed-
nak zwrci uwag, e myl mezopotamska, ktra
znajdowaa si na bardzo wysokim poziomie, nigdy nie
przekroczya progu prowadzcego do uoglnie i teore-
tycznych sformuowa. Stanowia ona jednak w proce-
sie ksztatowania si jedynowadztwa wane ogniwo.
W rodowisku bowiem uczonych skrybw sformuo-
wane zostay podstawowe zaoenia ideologii krlew-
skiej, ktra na rwni z wasnoci krlewsk i aparatem
biurokratycznym bya jednym z jego elementw ska-
dowych.
Zupenie inna bya droga Egiptu do utworzenia
monarchii.
V. Egipski model ksztatowania
i rozwoju monarchii
(Okres Wczesnego i Starego Pastwa)
Podstawy poznawania historii egipskiej
Dziki korzystnym warunkom geofizycznym
i geograficznym Afryki Pnocno Wschodniej, nade
wszystko za na skutek przemian gospodarczo
spoecznych wytworzyy si na przeomie IV i III ty-
siclecia podstawy do utworzenia pastwa. Powstao
ono w granicach, ktre s niemal identyczne z grani-
cami wspczesnego pastwa egipskiego, i rozwijao
/si nieprzerwanie przez trzy tysiclecia.
Dane o twrcach tej cywilizacji s dosy niepewne.
Wiadomo jedynie, e w okresie predynastycznym (Am-
ra, Gerzea) zachodziy na tym terenie powane zmiany
etniczne. Antropolodzy co prawda wyodrbnili kilka
typw wczesnych mieszkacw, nie wiadomo jednak,
jakim grupom etnicznym one odpowiadaj. Powszech-
nie dzisiaj przyjmuje si, e podstawowym elementem
etnicznym bya ludno tubylcza, nilotycka i staroafry-
kaska. Ona te zaoya podwaliny pod cywilizacj
egipsk.
Dowodw dostarczya gwnie lingwistyka, ktra
ustalia bezsporn przynaleno jzyka egipskiego do
wielkiej rodziny jzykw afro azjatyckich. O wspl-
nym rodowodzie tych jzykw wiadczy ok. 300 pod-
stawowych wyrazw, wsplnych dla wszystkich grup,
m.in. liczne terminy rolnicze. Ustalenia te pozwoliy
odrzuci tez o inwazji Semitw w okresie predyna-
stycznym oraz ich decydujcej roli w ksztatowaniu
pastwowoci egipskiej. Jej twrcami byli sami Egip-
cjanie, gdy oni wanie wynaleli wasny system pi-
sma i kalendarz, oni te - niezalenie od obcych wzo-
rw - dokonali pierwszych prb organizacji aparatu
rzdzenia. Wszystkie te elementy znamionoway przej-
cie do epoki historycznej.
Pocztki pisma byy nader skromne: pojedyncze
symbole obrazkowe okrelay osoby, ludy lub miej-
scowoci; mogy one te by znakiem wasnoci. Do-
piero w czasach I dynastii zaczo wzbogaca si sow-
nictwo i na tabliczkach z drewna lub koci zaczto no-
towa najwaniejsze wydarzenie minionego roku.
Znacznie pniej pojawiy si pierwsze teksty zwarte,
ktre przekazyway okrelone treci ideologiczne. Od-
td zacza si rozwija bogata literatura egipska, od-
zwierciedlajca poszczeglne fazy rozwoju jzyka a
do chwili jego cakowitego zaniku w redniowieczu.
By to bowiem jzyk ywy, ktry rozwija si wraz
z jego twrcami, przekazujc nie tylko coraz to nowe
i bogatsze formy jzykowe, lecz przede wszystkim no-
we, wci zmieniajce si realia i ideay.
Na rwni z jzykiem rozwijao si pismo, stano-
wice jeden z trzech wielkich systemw pisma wynale-
zionych przez staroytne ludy Bliskiego Wschodu. Hie-
roglificzne pismo staroytnych Egipcjan skadao si
z ponad 750 znakw piktograficznych, ktre odtwarza-
j cae wyrazy lub dwiki, tj. poszczeglne spgoski
albo te grupy spgosek. Samogosek, podobnie jak
pniejsze alfabety semickie, pismo to nie oddawao.
Stosunkowo szybko nauczono si wielorakiego zasto-
sowania poszczeglnych znakw.
Jednym z najstarszych przykadw w peni ukszta-
towanego systemu pisma jest zapis na palecie Narmera,
bdcej cznikiem okresu predynastycznego i czasw
historycznych. Imi tego wadcy napisane zostao syla-
bicznie za pomoc dwch znakw: ryby i ciosa. Oba
piktogramy pozbawiono ich pierwotnego znaczenia
ideograficznego, wyraajc nimi okrelone zespoy
dwikw: nr + mr. Poniewa jednak tych samych
znakw mona byo uywa do napisania rnych wy-
razw, ktre skaday si z tych samych dwikw,
powsta mogy trudnoci w prawidowym odczytywa-
niu treci. By temu zaradzi, wynaleli Egipcjanie
okrelniki poprzedzajce imiona wasne, nazwy geogra-
ficzne, niektre grupy przedmiotw itp., tzw. determi-
natywy.
Pismo hieroglificzne z jego wysokim kunsztem
wykonawstwa suyo wycznie do zdobienia zabyt-
kw kamiennych. W praktyce codziennej, zwaszcza
gdy zaczto uywa tuszu (czarnego i czerwonego)
oraz pdzla, szerokie zastosowanie zyskao pismo hie-
ratyczne, kursywa. Jego zasady byy jednak identyczne
z zapisem hieroglificznym. Podstawowym materiaem
pisarskim stawa si papirus, produkt uzyskiwany z ob-
rbki miszu krzewu cibory papirusowej. Taszy by
jednak wapie i skorupy ceramiczne, tzw. ostraka.
W I tysicleciu p.n.e. z pisma hieratycznego zacz-
o rozwija si pismo demotyczne, ktrym posugiwano
si jeszcze w 4 w. n.e. Siedem spgosek z tego pisma
przeszo nastpnie do pisma koptyjskiego, zoonego
z liter alfabetu greckiego, a wic rwnie ze samogo-
sek. Na tej podstawie nie sposb jednak rekonstruowa
brzmienia samogosek staroegipskich, gdy zbyt duga
droga dzieli je od jzyka koptyjskiego, ale w pewnych
wypadkach tak ostatnia faza rozwoju jzyka egipskiego
moe by pomocna w ustaleniach dotyczcych etapw
wczeniejszych. Mimo to odczytanie tekstw egip-
skich, szczeglnie najstarszych, nada nastrcza wiele
trudnoci. Z problemem uzgoskowienia wyrazw egip-
skich cile wie si ich transkrypcja w jzykach
wspczesnych. Rwnie w polskiej literaturze egipto-
logicznej sprawa ta nie doczekaa si jednoznacznego
rozwizania.
Znajomo pisma i umiejtno czytania, ktre
w adnym okresie dziejw egipskich na pewno nie byy
powszechne, wiat nowoytny zdoby stosunkowo nie-
dawno. Od 16 w. Egipt raz po raz stawa si obiektem
zainteresowania europejskich podrnikw. Nie bra-
kowao wrd nich wiatych umysw, zafascynowa-
nych tajemniczymi znakami na posgach, stelach i obe-
liskach. Do pocztku 19 w. wszelkie prby wyjanienia
ich sensu obracay si w sferze spekulacji. Radykalna
zmiana nastpia dopiero w wyniku ekspedycji Napole-
ona do Egiptu. Wrd zabytkw przywiezionych wtedy
do Francji znajdowaa si rwnie pyta bazaltowa
z tekstem w 3 wersjach, ktr znaleziono w Rosetcie
w Delcie. Tekst grecki wyjania, e jest to napis ka-
panw z Memfis ku czci Ptolemeusza V Epifanesa
(196 r. p.n.e.). Tekst hieroglificzny (14 wierszy) by
widocznie jego egipskim przekadem, co sugerowa
rwnie trzeci fragment uwieczniony pismem demo-
tycznym.
Badania napisw podj si modziutki F. Cham-
pollion, ktremu udao si w wersji hieroglificznej od-
czyta imi Ptolemeusza. W 1822 r. na podstawie prze-
rysu dwujzycznego (grecko egipskiego) napisu na
obelisku z File odczyta on nadto imi Kleopatry. Gdy
z kolei w innej inskrypcji odczyta imiona Ramzesa
i Totmesa, nie byo ju wtpliwoci, e odkryto tajem-
nic hieroglifw. Wyniki swych docieka przedstawi
F. Champollion na posiedzeniu Akademii Francuskiej
22 wrzenia 1822 r., zaoywszy w ten sposb podwa-
liny pod egiptologi, nauk o cywilizacji staroytnego
Egiptu.
Rozpoczto szeroko zakrojone badania nad zg-
bieniem struktury tego jzyka. Byo to moliwe dziki
rozwijajcym si w Egipcie od poowy XIX w. syste-
matycznym badaniom archeologicznym. Przyniosy
one nadzwyczajne plony. gdy aden inny kraj Bliskie-
go Wschodu nie mia tak doskonaych waciwoci
konserwujcych. Dlatego te aden inny lud nie pozo-
stawi po sobie tylu i tak rnorodnych zabytkw, jak
Egipcjanie. Suche piaski doliny Nilu przez wiele tysic-
leci pieczoowicie przechowyway nie tylko wyroby
z kamienia i metalu, lecz take bardzo kruche tkaniny,
szko, drewno, a nade wszystko niezliczone, bezcenne
papirusy.
Wszystkie znaleziska zawieraj przebogaty mate-
ria do wnioskowania historycznego, nareszcie bowiem
przemwili sami Egipcjanie. Problematyka badawcza
rozwijaa si wraz z napywem rde, lecz niejedna
teoria powstaa u zarania egiptologii przetrwaa po
dzie dzisiejszy. Nowsze badania wprowadziy tu licz-
ne korekty i wyjaniy wiele zagadnie spornych, lecz
wiedza o staroytnym Egipcie nadal jest stosunkowo
skromna. Liczne problemy, szczeglnie z historii go-
spodarczospoecznej, czekaj na analiz; nadal te ist-
niej zespoy zagadnie nadzwyczaj kontrowersyjnych.
rda, mimo rnorodnoci i bogactwa, bardzo czsto
nie dostarczaj odpowiednich danych do wnioskowa-
nia, najczciej bowiem jest to materia przypadkowy.
Warunki klimatyczne i glebowe doliny Nilu posiaday
waciwoci konserwujce, natomiast warunki Delty
byy mniej korzystne. Przeto znacznie wicej danych
pochodzi ze stanowisk wzdu doliny Nilu ni z terenu
Delty. Nierwnomierny podzia przestrzenny rde
jest rwnie wynikiem bdnego postpowania archeo-
logw, ktrzy swe wysiki koncentrowali gwnie na
odkryciach wielkich kompleksw sakralnych i nekro-
poli. Znacznie mniejsz uwag powicono prowincji,
orodkom peryferyjnym, ktre w dziejach Egiptu peni-
y funkcje drugorzdne. Przypadkowy charakter rde
niezwykle utrudnia prac historyka, gdy ani Egipt, ani
inne kraje Bliskiego Wschodu (z wyjtkiem Izraela) nie
znay pojcia dziejopisarstwa sensu stricto. Z ca pew-
noci jednak rozwijaa si wiadomo upywu czasu,
poczucia wizi z przeszoci oraz roli wobec przy-
szych pokole. Szczeglnie wyrazicie zjawisko to
wystpio od czasw XVIII dynastii, gdy zaczto gro-
madzi stare teksty, odbudowywa zrujnowane wity-
nie i restaurowa zniszczone grobowce oraz przywra-
ca zapomniane kulty. Znacznie wczeniej ju jednak
istniay tabliczki roczne, upamitniajce najwaniej-
sze wydarzenia roku. Krlowie II dynastii wprowadzili
datacj wedug spisw (zota, gruntw, byda), ktre
co dwa lata przeprowadzano w celach fiskalnych. Nie-
ktrzy wadcy jednak, np. Snofru i Pepi II, przeprowa-
dzali spisy co roku.
rda powysze wyzyska mona jedynie przy
zachowaniu duej ostronoci, chocia Egipcjanie ju
bardzo wczenie potrafili okreli czas. Jednostk by
rok, zapewne z dawien dawna okrelany wedug prac
na roli - rok rolniczy. Leg on u podstaw roku kalenda-
rzowego, ktry wedug wszelkiego prawdopodobie-
stwa wprowadzony zosta przez pierwszych wadcw
zjednoczonego pastwa egipskiego. By to kalendarz
soneczny, oparty na regularnoci wylewu Nilu. Zjawi-
sko to bowiem powtarza si co roku, raz na 365 dni.
Mimo pewnych, niewielkich zreszt, odchyle obser-
wacje Nilu, prowadzone mniej wicej ok. 50 lat, dawa-
y moliwo ustalenia dokadnej daty wylewu.
Rok kalendarza egipskiego, ktry oparty by na
rytmie podnoszenia si i opadania wd Nilu, dzieli si
na trzy pory: 1. wylewu; 2. wyjcia (siewu); 3. niedo-
statku wody. Kada z nich obejmowaa 4 miesice po
30 dni. Na kocu roku (we wczesnym okresie dziejw -
na pocztku) dodawano po 5 dni, ktre Grecy nazywali
epagomene.
 Kalendarz ten, chocia pozostawa do czasw Ju-
liusza Cezara najdoskonalszym staroytnym systemem
miary czasu, mia jednak zasadnicz wad. Rok egipski
ze swymi 365 dniami rni si od astronomicznego ro-
ku sonecznego o 5 godz. 44 min. 44 sek., tj. ok. 1/4
dnia. Rnica ta, zrazu nieodczuwalna, sprawia prze-
cie, e rozbieno midzy oficjalnym kalendarzem
a faktycznym stanem prac rolniczych rosa z roku na
rok. Tylko raz na 1460 lat (4x365), co odpowiada 1461
latom egipskim, nastpowaa znw pena zgodno ofi-
cjalnego kalendarza i zjawisk przyrody. Okres ten przy-
jto nazywa okresem sotisowym od nazwy gwiazdy,
ktra niewidoczna w cigu roku pojawia si na niebie
tu przed wschodem, soca, poprzedzajc wylew Nilu.
Egipcjanie nazywali j nosicielem wylewu, posugu-
jc si obserwacj tej gwiazdy w celu uzyskania wik-
szej precyzji w datowaniu pocztku wylewu. Obserwa-
cje te natomiast nie odegray adnej roli w chwili, gdy
tradycyjny kalendarz rolniczy, ksiycowy, zastpiony
zosta kalendarzem sonecznym. Zwizanie pocztku
roku ze wschodem gwiazdy Sotis nastpi mogo w ja-
kim okresie za czasw panowania pierwszych dwch
dynastii. Warunkiem byy obserwacje czynione przez
kilka pokole, poniewa po upywie 240 at wyranie
uwidocznia si rnica pomidzy tym zjawiskiem
a pocztkiem wylewu Nilu, Przeto teza, ktra wie
wprowadzenie kalendarza z pocztkiem nowego cyklu
sotisowego, tj. z rokiem 2770 lub 4225 p.n.e., jest dla
nowszych bada bez znaczenia.
 Istotne natomiast s wszelkie daty sotisowe, ktre
zanotowane zostay bd to w Rocznikach krlewskich,
bd te w innych dokumentach egipskich, lecz jest
ich niewiele. Wan rol w ustaleniu chronologii ab-
solutnej speniaj nadto synchronizmy z dziejw Me-
zopotamii, Palestyny, Persji i Grecji.
Istotnym osigniciem ostatnich lat byo ustalenie
wspczesnoci kultury gerzeskiej oraz pnego etapu
kultury Uruk i pocztkw kultury DemdetNasr.
Ogniwami czcymi Mezopotami i Egipt s przede
wszystkim przedstawienia odzi z wysok ruf, motyw
splecionych wy, wadca zwierzt na nou z Debel
el-Arak oraz pieczcie z DemdetNasr, odnalezione
wrd inwentarza grobw kultury gerzeskiej. W ich
wietle pocztki dziejw egipskich datowa naleaoby
najwczeniej na rok 3000 p.n.e. Cz egiptologw tej
koncepcji jednake nie przyjmuje.
Problemy chronologii absolutnej s wic nadal
kontrowersyjne. Sporo wtpliwoci nastrcza rwnie
rekonstrukcja kolejnoci wydarze. Liczne zapisy rocz-
nikarskie, np. Kamie z Palermo, a take listy kr-
lw, np. Papirus turyski, Tablica z Sakkara itp., do-
starczaj stosunkowo duo danych. Jednak ich spoyt-
kowanie napotyka trudnoci nie do pokonania. Albo-
wiem od dynastii tynickich poczwszy kady wadca
mia kilka imion, ktre cznie tworzyy jego tytulatur
krlewsk. Wymieniaj je najrozmaitsze dokumenty
wspczesne danym wadcom, lecz listy krlw, na-
pisane w czasach Nowego Pastwa, z nieznanych przy-
czyn przytaczaj wycznie jedno imi krlewskie. Jest
to na domiar zego najczciej imi o zupenie nowym
brzmieniu, nie spotykanym w dokumentach wczeniej-
szych. Identyfikacja poszczeglnych wadcw natrafia
wic na znaczne przeszkody.
Na tym tle rozpocza si przed wielu laty dyskusja
o Menesie, legendarnym krlu, ktry wedug Maneto-
na, Papirusu turyskiego i listy krlw z Ahydos
zjednoczy mia Dolin i Delt w jedno pastwo. Tym-
czasem brak dotd pewnoci, czy Menes istotnie jest
imieniem wasnym, czy te form egipskiego czasow-
nika men - trwa, pozostawa. Geograf grecki Eratoste-
nes (ok. 282202 p.n.e.) twierdzi bowiem, e pierw-
szym krlem egipskim by Aionos (Wieczny).
Nie wchodzc w szczegy tej dyskusji, w ktrej
Menesa utosamiano bd z Narmerem (A. H. Gardi-
ner, K. Michaowski, M. Marciniak), bd z wadc
o imieniu Aha (W. B. Emery) lub te prbowano przy-
pisa wszystkie trzy imiona tej samej osobie (E. Drio-
ton, J. Vandier, J. v. Beckerath), albo utosamia go
z krlem Skorpionem (A. J. Arkell), stwierdzi nale-
y, i zagadnienie to ma szereg aspektw. Wrd nich
sprawa autentycznoci Menesa wcale nie zajmuje cen-
tralnego miejsca, lecz stanowi pochodn problemu
ksztatowania si pastwowoci egipskiej.
Egipt wczesnodynastyczny
Kady organizm pastwowy jest efektem dugo-
trwaego rozwoju rozlicznych elementw oraz bardzo
zoonych przemian w yciu gospodarczym i spo-
ecznym, w ideologii, w formach osadnictwa. Bdnym
przeto wydaje si przypuszczenie, e zjednoczenie tak
rozlegego kraju, jak Egipt, byo aktem jednorazowym,
ktrego nie poprzedziy adne wczeniejsze prby,
zmierzajce do stopniowego opanowania coraz rozle-
glejszych terenw.
Jest bardzo prawdopodobne, e ksztatujce si
w okresie gerzeskim orodki wadzy terytorialnej pe-
niy nie tylko funkcje gospodarcze i kultowe, lecz take
polityczne. Zdaj si o tym wiadczy sztandary z em-
blematami okrgw, ktre pochodz z tych czasw.
Sztandary takie znane s z dziewiciu okrgw Grne-
go Egiptu oraz z czterech okrgw Dolnego Egiptu.
Byy one przypuszczalnie znamionami samodzielnoci
politycznej, gdy powiaty, ktre utworzone zostay do-
piero w czasach historycznych, posugiway si em-
blematami bez sztandarw.
Usytuowanie poszczeglnych systemw baseno-
wych wzdu doliny Nilu oraz ich wzajemna zaleno
od siebie i od rzeki bez wtpienia sprzyjay utworzeniu
zjednoczonego pastwa. Powstao ono jednak dopiero
w wyniku dugotrwaych walk. Stanowczo wszake od-
rzuci naley pogld, i w walce tej konkuroway ze
sob dobrze zorganizowane krlestwa Pnocy i Pou-
dnia (F. Daumas, M. Marciniak). Mao prawdopodobna
jest rwnie teoria o militarnej przewadze owieckiego
Grnego Egiptu nad rolniczym Dolnym Egiptem, ktra
ksztatowanie si pastwowoci czy z inwazj z ze-
wntrz (E. Otto, J. Wolski).
Sytuacj polityczn tego okresu zdaje si odzwier-
ciedla przede wszystkim napis na Kamieniu z Paler-
mo, ktry przekazuje tradycj historyczn znacznie
starsz ni listy krlw. Albowiem rocznikarskie za-
pisy o dziaalnoci krlw od I do V dynastii poprze-
dzaj dwa rzdy imion wadcw lub wodzw predyna-
stycznych. Jednych charakteryzuje korona czerwona,
symbol Dolnego Egiptu, innych natomiast - korona bia-
a, symbolizujca Grny Egipt. Kamie jednak w tej
wanie czci jest silnie uszkodzony. Znajdowao si
tam pierwotnie ok. 20 imion wadcw, z ktrych obec-
nie odczyta mona 7. Jest prawdopodobne, e wadcy
ci panowali jednoczenie w rnych pastewkach Gr-
nego i Dolnego Egiptu. Prawdopodobiestwo tej tezy
potwierdza brak centralnego orodka politycznego
w Delcie.
Czynnik ten na rwni z bogactwem Delty nci
wadcw grnoegipskich do podejmowania prb jej za-
garnicia. Prawdopodobnie okupowali oni najpierw te-
reny, na ktrych nieco pniej zaoono Memfis. Std
stopniowo rozszerzali sw wadz na regiony, przez
ktre wioda droga na pwysep Synaj i dalej do Azji.
Szczegy walk o zdobycie supremacji s nieznane;
wnioskowa moemy jedynie na podstawie paskorzeb
zdobicych palety wotywne, maczugi krlewskie, rko-
jeci noy z koci soniowej oraz naczynia kamienne.
Treci ich m.in. s obrazy bitew, pokonani wrogowie
itp. Zwykle symbolizuj ich czajki, ptaki charaktery-
styczne dla botnistych terenw Delty.
Ju ostatni wadcy okresu predynastycznego przy-
ozdabiali swe gowy podwjn koron. Nie byo to jed-
nak rwnoznaczne z zakoczeniem procesu formowa-
nia si aparatu pastwowego i jego ideologii. Nie ozna-
czao to rwnie ujednolicenia w obu czciach kraju
form bytu i kultury, gdy uksztatoway si one nieza-
lenie od siebie podczas wielowiekowego rozwoju.
Pastwowo egipska w procesie swego rozwoju spo-
ytkowaa pewne ich elementy, lecz przez ca niemal
staroytno nie znikna odrbno kulturowa Delty
i doliny Nilu. ywa pozostaa rwnie granica dialekto-
logiczna, ktra przebiega ok. 50 km na poudnie od
Memfis.
Rnice te legy u podstaw konfliktu Poudnia
z Pnoc, chocia zmieniao si jego to. W czasach
panowania dynastii tynickich najistotniejsz rol ode-
gra zapewne konflikt midzy nie okrzepnit jeszcze
wadz krlewsk a deniami do odzyskania niezale-
noci. Reprezentoway je nie tylko orodki polityczne
Delty, lecz take niektre orodki Grnego Egiptu.
Pewne fakty, np. budowa stolicy Memfis oraz nekropo-
li krlewskiej w Sakkara, wiadczy mog o stopnio-
wym przenoszeniu si punktu cikoci ycia politycz-
nego do Dolnego Egiptu. Naturalnym tego skutkiem
byo podupadanie orodkw grnoegipskich, np. Hie-
rakonpolis i Abydos, co rwnoznaczne byo z osta-
tecznym zanikiem ich poprzedniej samodzielnoci.
Zdobycie przez Dolny Egipt dominacji politycznej
wynikao z ekonomicznego i strategicznego znaczenia
tej krainy. Wschodnia Delta stanowia punkt wyjcia na
pwysep Synaj z jego bogatymi zoami miedzi, turku-
su i innych kamieni pszlachetnych. Std nadto mo-
liwy by skuteczny opr wobec plemion azjatyckich.
Zachodnia Delta natomiast, ktra ju w czasach pRe
dynastycznych rozwijaa bardzo oywion dziaalno
handlow z portami syryjskimi, rwnie po podbiciu jej
przez Grny Egipt nadal sprawowaa t funkcj, pozo-
stawaa gwnym porednikiem, zwaszcza w handlu
drewnem, sprowadzanym przez Byblos z Libanu. Wag
tej dziaalnoci podkrela powoanie do ycia specjal-
nego domu drewna jodowego, ktry w czasach Sta-
rego Pastwa sprawowa zarzd nad caoci importu
drewna. Sprowadzano je co prawda take z terenw
Sudanu, lecz nie mogo ono konkurowa z drewnem
syryjskim.
Wzrost znaczenia Delty wywoa prawdopodobnie
niezadowolenie Grnego Egiptu. Stao si ono widocz-
nie gwnym powodem niepokojw wewntrznych,
ktre mnoyy si pod koniec panowania I dynastii
i doprowadziy do jej upadku. Zmiana na tronie nie
przyniosa jednak rozwizania konfliktu. Wadza kr-
lewska i aparat, na ktrym si opieraa, byy jeszcze
zbyt sabe. Jednoczenie zbyt silne byy jeszcze wpy-
wy arystokracji rodowej..
Mona domniemywa, e jednym z celw licznie
powiadczonych krlewskich podry inspekcyjnych
po kraju byo zahamowanie nadmiernie rozbudzonych
ambicji politycznych Grnego Egiptu. Miay one nadto
pewne cele unifikacyjne, gdy wszdzie jednakowo
krl przyjmowa daniny, skada ofiary bogom i orzeka
w sprawach sdowych. Podobn funkcj, by moe,
speniao rwnie wito Sed, ktrego obchody za-
wiadcza Kamie z Palermo po raz pierwszy dla cza-
sw I dynastii. Na og interpretuje si je jako wito
odnowienia wadzy krlewskiej, obchodzone w trzy-
dziestym roku panowania. Badania nad tym zagadnie-
niem wykazay jednak niezwyk jego zoono i do-
tychczasowe ustalenia nie przyniosy definitywnego
wyjanienia
Mimo tych zabiegw zmierzajcych do zjednocze-
nia, pod koniec panowania II dynastii doszo do zabu-
rze, ktre ponownie rozdzieliy Egipt na dwie czci.
Na tronie w Memfis zasiad bowiem Peribsen (ok.
2700), ktry nie by zwizany z dynasti i przypusz-
czalnie wywodzi si z Nagada. Tym prawdopodobnie
tumaczy si wyniesienie tamtejszego kultu boga Seta
do godnoci kultu pastwowego, co uwidocznio si
wprowadzeniem jego imienia do tytulatury krlewskiej.
W tym czasie, gdy usamodzielniy si miasta Del-
ty, na poudniu, zapewne w Hierakonpolis, rezydowa
Horus Chasechem. Relikty z czasw jego panowania,
m.in. datacja: rok podboju Dolnego Egiptu, wiadcz
o rozbiciu krlestwa. Ponownego zjednoczenia doko-
na mia Chasechemui, przez cz egiptologw uto-
samiany z Chasechemem, przez innych za uwaany za
jego nastpc. W kadym razie Chasechemui poczy
w swej tytulaturze imi Horusa z imieniem Seta, go-
dzc dwie przeciwstawne koncepcje ideologiczne. Set
bowiem by pradawnym bogiem pustyni, ktry w he-
liopolitaskiej doktrynie solarnej uosabia zo i niepra-
wo. Horus natomiast by mcicielem i uosobieniem
prawoci.
 Warto tu kilka sw powici heliopolitaskiej
doktrynie teologicznej i mitowi, z ktrego ona wyrosa.
W pocztkach istnienia pastwa bya to bowiem pierw-
sza prba uzasadnienia jedynowadztwa i jednoci kr-
lestwa. Mit gosi, e na pocztku by chaos, z ktrego
powsta Atum, dwupciowe bstwo uosabiajce
wszechwiat i nico. Z jego tchnienia powstali inni
bogowie, przede wszystkim Szu i Tefnut, sucho
i wilgo, oraz Nut i Geb, niebo i ziemia. Z ele-
mentw reprezentowanych przez t pitk stworzony
zosta wiat. Dali oni te pocztek wielkiej dziewitce
bogw heliopolitaskich, pozostaa za czwrka - Ozy-
rys, Izyda, Set i Neftyda - dzieci bogini Nut, wywo-
dzia si z innych krgw kulturowych.
Kult Ozyrysa, zwizany z mitem o umierajcej
i rodzcej si wegetacji, mia swe rdo w wierzeniach
prehistorycznych mieszkacw Delty. Set natomiast
by pradawnym bogiem grnoegipskich pasterzy. Wno-
si std mona, e pocztki mitu sigaj czasw predy-
nastycznych, kiedy zaczto tworzy wiksze organizmy
terytorialne. Nastpnie, wraz z utrwaleniem si wadzy
politycznej, mit si rozwin i spopularyzowa na coraz
wikszym obszarze. Opowiada on o zabjstwie Ozyry-
sa przez jego brata Seta. Lamentujca Izyda, maonka
Ozyrysa, zebraa powiartowane zwoki, z ktrych
w sposb tajemniczy zrodzi si syn Horus, i pogrzeba-
a je. Horus. wychowywany przez ni w ukryciu, poko-
na Seta i przej jako dziedzictwo po Ozyrysie pano-
wanie nad wiatem, tj. Egiptem. Ozyrys natomiast sta
si wadc w wiecie zmarych.
 Na tych wyobraeniach religijnych opieraa si
idea pastwa i wadzy nad obu czciami Egiptu. Ju
od pierwszych przedstawicieli I dynastii imi Horusa
stanowio cz skadow tytulatury krlewskiej, kr-
lowie za - jego inkarnacj. Krl egipski by potom-
kiem Re i Horusa i dziki temu sam by Horusem. Idea
o jego boskiej naturze bya jednym z podstawowych
czynnikw umacniajcych wadz krlewsk i sprzyja-
a integracji kraju. Jednoczenie za doktryna heliopoli-
taska daleka bya od wszelkiej nietolerancji. gdy
w innych orodkach kultowych krl swj rodowd
wywodzi od naczelnego bstwa miejscowego.
Horus krl dziki swej boskiej naturze by nie
tylko jedynym wadc kraju, lecz nadto stawa si wy-
cznym porednikiem midzy ludmi a bogami.
W ujciu staroytnych Egipcjan porednictwo to oparte
byo na niepisanej umowie: daj., by da, zgodnie
z ktr bogowie darowali krlowi dugie ata ycia dla
szczcia i pomylnoci caego kraju, krl natomiast
zapewnia cigo ich kultw i budow wity. Nie-
zliczone paskorzeby i malowida wszystkich okresw
historii egipskiej przedstawiaj krla wrd bogw,
wznoszcego mody i skadajcego ofiary w imieniu
i dla dobra swego ludu. Jedynie krl wadny by kreo-
wa nowy kult i powoa kapanw, ktrzy na jego roz-
kaz i w jego imieniu dokonywali obrzdw.
W cigu tysicleci - jak dalej zobaczymy - zacho-
dziy naturalnie dosy czste i nieraz istotne zmiany,
zasady jednak, z ktrymi spotykamy si od czasw I
dynastii, pozostaway nienaruszone. Na przykad za
czasw Peribsena miejsce Horusa zaj grnoegipski
Set. Poczwszy od czasw III dynastii (ok. 2650),
wci rosnce znaczenie Heliopolis (On), orodka kul-
towego boga Re, zapowiadao dalsze zmiany. Ujawniy
si one bardzo wyrazicie za czasw Cheopsa (26 w.)
i odtd kult boga Re, boga soca, ktry asymilowa si
z kultem Horusa, bdzie podstaw koncepcji ideologii
krlewskiej.
Sprzyja temu w gwnej mierze synkretyzm. za-
sadnicza cecha religii egipskiej, ktry polega na tym,
e egipski panteon nie by sum poszczeglnych bstw,
lecz reprezentowa bosko w wieloci wciele. Std
podobne funkcje i postacie przypisywano rozmaitym
bogom, natomiast jedno i to samo bstwo speniao
rne funkcje oraz wystpowao w rnych wciele-
niach. Poszczeglni bogowie oprcz wasnych cech
charakterystycznych posiadali jednoczenie wszystkie
atrybuty oglnego pojcia boskoci.
Koncepcja ideologiczna wadzy krlewskiej miaa
jeszcze i drugi aspekt, zwizany cile z pradawn wia-
r w ycie pozagrobowe - skoro bowiem krl wywodzi
swj rodowd od bogw, to po mierci sam stawa si
bogiem, Ozyrysem. Przeto kult zmarego krla by
rwnie wany, jak kult bogw. Obie te dziedziny, kult
bogw i kult zmarego krla, byy gwn paszczyzn,
na ktrej wadza krlewska znalaza swoje potwierdze-
nie. Suyy temu powszechnie zrozumiae symbole,
ktre znalazy wyraz w architekturze i sztuce, ukszta-
towanych przez wyranie sformuowany program ideo-
logiczny - rozmiary, porzdek i wyposaenie poszcze-
glnych pomieszcze podporzdkowane byy potrze-
bom kultu.
Wszelkie zmiany zachodzce w kulcie znajdoway
natychmiastowe odbicie w architekturze sepulkralnej.
Jej pocztki byy bardzo skromne. Dotychczas od-
zwierciedlaj j wielkie grobowce z Sakkara, zbudo-
wane w czasach I dynastii (29 wiek). Imitoway one ze-
spoy paacowe i wywodziy si z gerzeskich pochw-
kw w ksztacie domostw. Ich wystrj, nade wszystko
malowida, jest niezwykle cennym rdem do wnio-
skowania historycznego. Wyjania m.in., e w tych
czasach budowano rwnie twierdze otoczone grubymi
murami z glinianych cegie. Materia ten pozostawa
jedynym budulcem a do koca III dynastii.
Grobowce krlewskie odzwierciedlay zreszt
rwnie inn tradycj, ktra swoje rdo miaa w na-
miotach grnoegipskiego wodza plemienia pasterskie-
go. W czasach prehistorycznych imitoway je groby
w ksztacie nasypu ziemnego; w architekturze monu-
mentalnej natomiast wioda ta tradycja do uksztatowa-
nia mastaby. Takie prostoktne masywy ze spadzistymi
cianami zewntrznymi wznieli wadcy I i II dynastii
w nekropoli krlewskiej opodal Abydos. Dalszym eta-
pem ewolucji tego typu grobowca byo wzniesienie
w czasach III dynastii piramidy schodkowej, a jeszcze
pniej, w czasach IV dynastii, piramid o czysto geo-
metrycznych ksztatach.
Jedynym orodkiem, gdzie rozwijaa si architektu-
ra i sztuka dajc odpowiedni opraw jedynowadztwu,
bya stolica Memfis. Zachowaa ona charakter rezyden-
cji krlewskiej nawet w czasach enigmatycznych dyna-
stii VII i VIII, ktrych wadza prawdopodobnie ograni-
czaa si wycznie do powiatu memfiskiego. Od same-
go pocztku istnienia zjednoczonego pastwa natomiast
cigle zmieniay si miejsca nekropoli krlewskich. Nie
wyszy one poza powiat memfiski, lecz kada dynastia,
a nierzadko poszczeglni przedstawiciele jednej i tej
samej dynastii budowali swoje grobowce w innej jego
czci.
Jak si wydaje, poszukiwania krlw i ich archi-
tektw mogy by odbiciem sprzecznoci, ktre rozwi-
jay si w onie warstwy rzdzcej. Albowiem spr Ho-
rusa i Seta rwnie stanowi mitologizowane odbicie
realnych wydarze historycznych, jakie miay miejsca
podczas panowania pierwszych dwch dynastii. Dopki
toczyy si walki o ostateczne utrwalenie jedynowadz-
twa, konfliktem wiodcym pozostaway sprzecznoci
midzy Grnym a Dolnym Egiptem. Od czasw Dese-
ra (III dynastia) poczwszy dominowa zaczy inne
sprzecznoci. Wystpiy one ze szczegln ostroci
dopiero w czasach panowania V i VI dynastii, lecz r-
de ich szuka naley w pocztkach monarchii egipskiej
i w czasach jej najwikszego rozkwitu.
Okres umocnienia wadzy krlewskiej
Najlepszym rdem wyjaniajcym wczesne ten-
dencje jest tzw. Zabytek teologii z Memfis, napisany
czciowo w czasach Desera, zaoyciela III dynastii,
czciowo za w czasach IV i V dynastii. Odzwiercie-
dliy si w nim nie tylko pierwiastki teologii heliopoli-
taskiej, lecz take realne wydarzenia historyczne.
Tekst wyranie pozwala wyczu atmosfer tylko co za-
egnanych wstrzsw politycznych, ktre przyczyniy
si do upadku II dynastii. Kraj ponownie zosta zjedno-
czony i wadza znowu znalaza si w rkach jednego
krla, ktry rezydowa w Memfis. Tak bowiem zade-
cydowa bg Geb, ktry rozstrzygn spr Horusa i Se-
ta o dziedzictwo Ozyrysa, odsyajc Seta do Grnego
Egiptu. Horusowi za pozostawi Dolny Egipt, gdzie
zgin Ozyrys. Bg Geb natychmiast jednak zmieni
sw decyzj - jedynym prawowitym spadkobierc spu-
cizny Ozyrysa pozostaje Horus i jemu te przypa
powinna wadza nad caym krajem. Dlatego te
w Memfis uroczycie pochowano Ozyrysa i zbudowano
rezydencj dla jego ywego dziedzica, krla Egiptu.
W micie tym znalazo wic odbicie realne przesunicie
si politycznych z poudnia na pnoc, ktre w czasach
Desera byo faktem dokonanym.
Wydaje si, e ostatecznie uksztatowaa si rw-
nie wasno krlewska, rzeczywista podstawa wa-
dzy. Lecz wiadomoci o niej w rdach s znacznie
bardziej skpe ni o pozostaych formach wasnoci,
ktre rozwijay si w pierwszej poowie III tysiclecia.
S to gwnie dekrety krlewskie immunizujce wi-
tynie, a wic rdo porednie. W poczeniu jednak
z innymi danymi dekrety pozwalaj wyjani zarwno
genez wasnoci krlewskiej, jak te jej tendencje
rozwojowe, nieco inne ni w Mezopotamii. W Mezopo-
tamii bowiem wasno pastwa, reprezentowana na
tym etapie rozwoju przez paac i wityni, genetycznie
zwizana bya z gmin rodow, a nieco pniej -
z gmin obywatelsk. W Egipcie natomiast geneza wa-
snoci pastwa wie si z podbojami bd to wadcw
predynastycznych, bd te krlw wczesnodynastycz-
nych.
Byy to obszary stosunkowo rozlege i, szczeglnie
w Delcie, sabo zaludnione. Na tych terenach z reguy
zakadano domeny krlewskie, tzw. domy sznau. Obok
gruntw obejmoway one spichlerze, piekarnie, warsz-
taty rzemielnicze itp. urzdzenia gospodarcze, tworzc
tym sposobem cae osady. Dom sznau by zatem jed-
nostk gospodarcz, ktra ponadto sprawowaa funkcje
administracyjne nad okolicznymi wsiami. Na jego czele
sta zarzdca, najczciej czonek rodziny krlewskiej,
ktry odpowiada za zbir danin, odsyanych bezpo-
rednio do rezydencji krlewskiej. Domeny, na rwni
z pozostaymi punktami osadniczymi, zobowizane by-
y wystawi odpowiedni kontyngent wojskowy. Nie
jest wykluczone, e powiat memfiski, po raz pierwszy
wymieniony w dokumentach z czasw krla Sahure (25
w.), pierwotnie stanowi domen, podobnie jak pniej-
szy powiat heliopolitaski i wiele innych.
Domeny krlewskie najczciej powstaway na te-
renach zagospodarowanych, a znajdujce si tam osady
wiejskie z samodzielnych jednostek gospodarczych
przeksztaciy si w ich cz skadow. Rozwin si
wszake i inny typ domen, szczeglnie w okresie inten-
sywnego budownictwa piramid i wity. Utworzono je
mianowicie na terenach wieo skolonizowanych,
o czym wiadczy termin: nowo zaoona osada, kt-
rym okrelano tamtejsze wsie.
Okazuje si wic, e rdem wasnoci krlew-
skiej byy nie tylko tereny zdobyte, lecz rwnie ugory,
ktre zagospodarowano z inicjatywy wadcy. Czy to
bdzie nekropola krlewska lub witynia, czy nowo
zaoona twierdza, jak np. na Elefantynie za czasw
jednego z nastpcw Desera, co byo rwnoznaczne
z ustanowieniem granicy egipskiej na I katarakcie, czy
te kolonizacja wschodniej czci Delty za czasw X
dynastii lub oazy Fajum za czasw XII dynastii - zaw-
sze mamy do czynienia z ziemi, ktra stanowi wa-
sno krla. I chocia z ca pewnoci jej powierzch-
nia nie bya identyczna z granicami pastwa egipskie-
go, obejmowaa ona jednak znacznie rozleglejsze ob-
szary ni w Mezopotamii..
Geneza wasnoci krlewskiej rzuca jednoczenie
pewne wiato na zagadnienie pochodzenia ludzi zale-
nych, ktrzy w spoeczestwie egipskim III tysiclecia
stanowili powany odsetek. Krlowie egipscy zdoby-
wajc nowe tereny zniewalali jednoczenie tamtejszych
mieszkacw, wolnych czonkw gmin wiejskich.
Podbj nie by rwnoznaczny z ekspropriacj ludnoci,
gdy poziom rozwoju spoecznogospodarczego zdo-
bywcw i pokonanych by identyczny. Zmienia si
wszake sytuacja samej gminy, ktra z organizmu sa-
morzdnego na skutek podboju przeksztacia si
w jednostk terytorialn podporzdkowan wadzy
urzdnika krlewskiego.
 Nadwyki produkcji, ktre dotd pozostaway
w gminie i suyy ogowi lub okrelonej grupie spo-
ecznej, odtd odprowadzano do rezydencji krlew-
skiej, bd to za porednictwem domeny, bd te bez-
porednio. Dziki temu ju u zarania czasw historycz-
nych istniaa w spoeczestwie egipskim kategoria lu-
dzi krlewskich, ludzi zalenych.
Dotychczas nie prowadzono adnych bada na ten
temat, przypuszcza jednak mona, e nie bya to kate-
goria jednolita, albowiem ju w czasach pre dyna-
stycznych zaznaczyo si pewne zrnicowanie majt-
kowe. W niektrych gminach byo sporo wyspecjali-
zowanych rzemielnikw, w innych istniay dobrze
rozwinite krgi witynne itp. Wszystko to nasuwa
przypuszczenie, e w gminach tych powsta mg zal-
ek arystokracji. Nieznane jednak s jej dalsze losy.
Krlowie egipscy w nowo zaoonych osadach
osiedlali ludno z innych terenw. Praktyk t. wpro-
wadzili ju wadcy I dynastii. Zdaje si o tym wiad-
czy pewien passus na Kamieniu z Palermo, dotyczcy
czasw Andyba. Czytamy tu bowiem, e napeniano
(?) powiaty (?) wszystkimi poddanymi z zachodu, p-
nocy i ze wschodu, co interpretowa mona jako naj-
starszy przykad przymusowych przesiedle.
Nie moe ulega wtpliwoci, e przesiedlano t
wanie ludno, ktr w wyniku podboju pozbawiono
praw wolnych czonkw gmin. Czy jednak w liczbie
przesiedlecw znajdowali si rwnie ludzie bogaci?
Na ten temat rda milcz. Z ca pewnoci przesie-
dlano obok ludnoci rolniczej szczeglnie rzemielni-
kw, gdy popyt na ich umiejtnoci by znaczny. Nie-
zbdni, byli wszdzie, gdzie w czasach panowania I
VIII dynastii rozwino si budownictwo.
Rzemielnicy wznosili sobie domostwa i z tymcza-
sowego obozowiska wyrastaa stopniowo osada typu
miejskiego. Doskona ilustracj tego stanowi osada
przy mastabie krlowej Chentkawes. Skadaa si ona
z trzech zespow domostw, ktre zrnicowane byy
pod wzgldem wielkoci i wystroju. Rna te bya ich
lokalizacja. Najokazalsze znajdoway si w pobliu
wityni, domy redniej wielkoci zbudowano w bez-
porednim ssiedztwie piramidy, na pnoc za od
wityni znajdoway si domostwa bardzo skromne.
Poniewa miasteczko powstao na jednolitym planie,
przypuszcza naley, e podzia taki istnia ju wrd
tamtejszych rzemielnikw, zanim ich przesiedlono.
Byli wrd nich ludzie bogatsi i ubosi, co prawdopo-
dobnie zalene byo od rodzaju rzemiosa przez nich
wykonywanego oraz perfekcji jego opanowania. Nie
jest te wykluczone, e najubosze domostwa zamiesz-
kiwali ludzie niewykwalifikowani.
Wrd ludzi zalenych (krlewskich) znajdowaa
si jednak do liczna grupa, ktr pozbawiono samo-
dzielnoci ekonomicznej. Tworzyli oni oddziay robo-
cze do eksploatacji kamienioomw. Warto zwrci
uwag, e istnienie wasnoci krlewskiej byo ko-
niecznym warunkiem wyzyskiwania tego rodzaju siy
roboczej. Kada ekspedycja liczya ok. 11001600
osb i podzielona bya na niewielkie 1015osobowe
grupy, ktre pracoway pod nadzorem Wyposaenie ta-
kich ekspedycji moliwe byo wycznie w warunkach
istnienia scentralizowanego aparatu pastwowego, wa-
snoci krlewskiej oraz rezerw ludzkich, ktrymi krl
swobodnie dysponowa. Liczne napisy odnalezione w
kamienioomach w Abu Simbel i Asuanie przekazuj
nazwy oddziaw, zakres wykonywanych przez nie
prac, a take sposb ich dozorowania i zaprowiantowa-
nia. Nie pozwalaj one jednak wnioskowa o pozycji
spoecznej czonkw oddziaw. Moliwe, e przy wy-
dobywaniu kamienia, ktr to prac wszystkie ludy sta-
roytne uwaay za prac niewolnicz, istotnie zatrud-
niano niewolnikw. Obrbka za surowca prawdopo-
dobnie znajdowaa si w rkach ludzi wolnych, lecz za-
lenych i w trybie przymusowym do tych robt wysy-
anych. Niewolnikw w III tysicleciu p.ne. byo bar-
dzo mao, gdy jecw na og zabijano.
Wszystko zreszt zdaje si wskazywa, e Egipt
w tych czasach rzadko wojowa poza granicami. Teksty
mwi o walkach przeciwko wojowniczym plemionom
pasterskim Tehenu (I, II i V dynastia), o walkach o te-
reny pooone midzy I a II katarakt, prowadzonych
przez Desera, o ekspedycji karnej na Synaj w czasach
Pepi I (VI dynastia). Dlatego te wydaje si, e oddzia-
y robocze kompletowano niemal wycznie spord
zalenych mieszkacw Egiptu.
Najwikszym przedsiwziciem tamtych czasw,
pochaniajcym znaczn cz siy roboczej kraju, bya
niewtpliwie budowa piramid. Najokazalsz z nich, pi-
ramid Cheopsa w Giza (IV dynastia), budowano ok.
20 lat. Badania egiptologw polskich udowodniy
wszake, i przy jej budowie stale zatrudniano najwy-
ej 20% ogu mieszkacw Egiptu. Nieco mniejszym
nakadem kosztw i si ludzkich wzniesiono w tym sa-
mym czasie liczne witynie oraz inne grobowce wraz
z ich zespoami kultowymi. Okazuje si wic, e
w pracach przymusowych o charakterze nieproduktyw-
nym uczestniczya mniej ni poowa ludnoci egipskiej.
Od czasw Herodota natomiast przyjmuje si, e wszy-
scy mieszkacy staroytnego Egiptu wykonywali prac
niewolnicz, zwaszcza w imi uwietnienia pozycji
krla. Tez t rozcignito zreszt na wszystkie kraje
Bliskiego Wschodu, gdzie w staroytnoci rozwijaa si
wadza absolutna. Tymczasem zdecydowana wikszo
pracy przymusowej bya yciow koniecznoci, bya
niezbdna dla prawidowego funkcjonowania poszcze-
glnych jednostek osadniczych, uwarunkowana rodo-
wiskiem geograficznym oraz poziomem rozwoju tech-
niki. Oswobodzenie pewnych grup spoeczestwa od
pracy produkcyjnej moliwe byo wycznie w takim
zakresie, ktry nie podwayby podstaw jego egzysten-
cji.
Zatrudnienie okoo poowy ludnoci egipskiej - po-
rednio lub bezporednio - przy budowie piramid, wi-
ty itp. wiadczy nie tylko o aspiracjach wielkich kr-
lw IV dynastii, lecz dowodzi rwnie nader wysokie-
go poziomu rozwoju spoeczno gospodarczego w ich
czasach. Jego podstaw by znaczny wzrost wydajnoci
pracy, uwarunkowany przez konkretne osignicia
techniczne w dobie I i II dynastii. Wymieni naley
przede wszystkim pojawienie si narzdzi miedzianych
oraz drewnianego rada. Rado, sprzone najpierw
z czowiekiem, nieco pniej z bydem, zapocztkowa-
o nie tylko nowy etap w rozwoju rolnictwa, lecz stao
si nadto bodcem do rozwoju hodowli byda.
Nie bez znaczenia by take zapewne fakt, e obok
domen krlewskich - w ktrych ludzie zaleni na przy-
dzielonej im dziace prowadzili samodzielne gospodar-
stwo, obcione jednak regularn danin i obowiz-
kiem suby wojskowej - rozwija si musiay osady
zamieszkiwane jeszcze przez ludno woln. Istniay
bowiem takie osady, ktrymi w odrnieniu od domen
krlewskich zarzdza czonek danej gminy, wyzna-
czony do penienia tej funkcji przez instancj nadrzd-
n. Jest bardzo prawdopodobne, e sytuacja prawna
mieszkacw takich gmin bya nieco inna ni osad na-
lecych do domen, lecz brak odpowiedniego materiau
rdowego nie pozwala wyjani tego zagadnienia.
W kadym razie bezporednim producentem by
czowiek samodzielny ekonomicznie, gospodarujcy
wasnymi narzdziami i bydem roboczym na ziemi,
ktra stanowia wasno krla lub gminy. Co najmniej
od poowy III tysiclecia zacza na bazie wasnoci
gminy ksztatowa si wasno prywatna.
Wymownym wiadectwem tego s dokumenty
prywatnej praktyki prawnej, ktrych treci s transak-
cje kupna-sprzeday gruntw. Teksty te, datowane na
koniec panowania III dynastii, zawieraj, podobnie jak
identyczne archaiczne teksty sumeryjskie, umowy zbio-
rowego sprzedawcy z indywidualnym kupcem. Pierw-
szego reprezentowa kolektyw uosabiajcy rodzin pa-
triarchaln, waciciela dziaki obywatelskiej. Drug
stron stanowi z reguy arystokrata, jak np. Meczen,
typowy przedstawiciel nowej arystokracji urzdniczej.
Jego autobiografia - najstarszy wzorzec tego gatunku,
ktry by niezwykle charakterystyczny dla literatury
staroegipskiej - dostarcza pierwszych danych o sposo-
bie tworzenia si prywatnej wasnoci gruntowej ary-
stokracji. Odziedziczony po ojcu majtek Meczena
skada si pocztkowo tylko z pokanej liczby owiec
i ludzi. Nastpnie, podczas dugich lat suby krlew-
skiej, majtek ten powikszy, nabywajc niejednokrot-
nie grunty orne. Jednoczenie czerpa Meczen korzyci
z niemaych dbr i ludzi krlewskich, przydzielonych
mu z racji piastowanych stanowisk. Przykad Meczena
nie wyjania jednak zoonego problemu ewolucji pry-
watnej wasnoci gruntowej w Egipcie. Pozostaje on
nadal postulatem bada.
Stosunkowo dobrze poznane zostay zagadnienia
organizacji i rozwoju aparatu pastwowego, chocia
i w tej dziedzinie istnieje jeszcze sporo luk. W szcze-
glnoci niejasne s pocztki administracji, gdy wik-
szo urzdw wymieniana jest dopiero przez rda
z czasw III i IV dynastii. Sdzi jednak mona, e
wiele stanowisk powstao ju znacznie wczeniej.
Wymowny przykad stanowi najwyszy w hierar-
chii pastwowej urzd, ktry okrela si nazw wezyra.
Do niedawna sdzono, e zosta on kreowany przez
krla Snofru (IV dynastia). Okazao si jednak, e pie-
czcie na naczyniach z piramidy Desera wymieniaj
niejakiego Menkai, wielkiego sdziego i wezyra.
Jeszcze starsz metryk tego urzdu sugeruj rda
ikonograficzne, w szczeglnoci kompozycja figur na
palecie Narmera. Urzd ten, by moe pod inn nazw
i ze znacznie skromniejszymi kompetencjami, siga
widocznie czasw predynastycznych. Autorytet wezyra
zawsze by bardzo duy, poniewa zajmowa on pozy-
cj najbliej osoby krla.
Obok wezyra mia staroegipski aparat rzdzenia
dugi szereg innych urzdw o charakterze centralnym,
lecz wielu z nich dotd nie udao si zidentyfikowa.
Ju w czasach I dynastii dziaa kanclerz krla Dolne-
go Egiptu, ktry zarzdza dochodami i nadzorowa
wymian. Nie wiemy natomiast, na czym polegaa
funkcja opiekuna pieczci, ktr pod koniec panowa-
nia tej dynastii peni niejaki Hemaka, najstarszy
imiennie wspomniany urzdnik krlewski. Jednym
z najwaniejszych zada administracji by bez wtpie-
nia pobr podatkw. W wyniku swoistego ukadu sto-
sunkw wasnociowych obowizyway one wszystkich
mieszkacw i ciyy na caoci gruntw. Ju w cza-
sach pierwszych dwch dynastii wystpuj zarzdca
Biaego Domu i zarzdca Czerwonego Domu -
funkcjonariusze, ktrym podlegaa egzekucja danin
z Grnego i Dolnego Egiptu. Od III dynastii poczwszy
ich miejsce zaj zarzdca Podwjnego Biaego Do-
mu, naczelnik skarbca pastwowego, do ktrego na-
pywajce z caego kraju daniny skrztnie notowano.
Odprowadzono je nastpnie do spichlerza paacowego,
tzw. podwjnego spichlerza, zarzdzanego przez spe-
cjalnego urzdnika.
 Inne tytuy, jak np. przeoony sali centralnej lub
powiernik domu krlewskiego, s znacznie mniej
czytelne. Nie wiemy te, jaka bya korelacja midzy
poszczeglnymi stanowiskami i jakie miejsce zajmo-
way one w hierarchii urzdniczej. Albowiem pozycj
jednostki okrelaa suma rnych tytuw, a wic za-
kres wadzy skupionej w jej rku. Abstrahowa naley
od takich tytuw, jak np. jedyny towarzysz, przyja-
ciel krla itp., ktre obficie wystpuj w inskrypcjach
biograficznych dostojnikw Starego Pastwa. Nie mia-
y one widocznie adnej realnej treci, lecz zaspokajay
prno urzdnika. Wikszo funkcji wszake zwi-
zana bya z okrelonymi obowizkami, z ktrych wy-
pyway dla osb speniajcych je konkretne korzyci
materialne. Urzdnikw mianowa krl, wadny te
przenosi ich z jednego stanowiska na inne. Trudno
okreli zakres kompetencji poszczeglnych urzdni-
kw, poniewa nie wiemy, czy napis wymienia godno-
ci piastowane po kolei, czy te opisowo charakteryzuje
zakres wadzy przypisany do jednego urzdu.
Liczna bya armia urzdnikw niszych szczebli,
przede wszystkim skrybw i urzdnikw lokalnych.
Cz z nich wywodzia si z organizacji predyna-
stycznej, na ktrej opieraa si egzystencja wikszoci
pniejszych powiatw i ich naczelnikw.
Grecy owe powiaty nazywali nomami - termin
ten zdoby sobie prawo obywatelstwa w literaturze
przedmiotu - funkcjonariusza za zarzdzajcego no-
mem - nomarch. Podzia Egiptu na powiaty, mimo
wielokrotnych zmian ich liczby, jak te przemian za-
chodzcych w pozycji ich zarzdcw, odzwierciedla
przez ca staroytno niezwykle trway porzdek. Nie
potrafiy mu powanie zagrozi rnorakie przemiany,
dokonujce si z upywem czasu w strukturze organi-
zacyjnej powiatw. O ile bowiem pierwotnie powiat
by jednolit caoci, w ktrej orodki o charakterze
miejskim stanowiy rwnorzdn cz skadow, to
pod koniec Starego Pastwa dominowa zacza me-
tropolia, siedziba naczelnika powiatu, pniejszego
wadcy powiatu. W czasach redniego Pastwa
wprowadzono nawet odrbn administracj dla metro-
polii i dla obszarw wiejskich. Wszystko to jednak
sprzyjao usprawnieniu administracji i powiaty w zasa-
dzie a do czasw rzymskich pozostaway tym, czym
byy u zarania dziejw egipskich, a mianowicie pored-
nikiem czcym dalekie peryferie z wadz krlewsk.
Na czele powiatu pierwotnie sta kopacz kanau,
ktrego najwaniejsz funkcj bya piecza nad tworz-
cym si systemem basenw. Tytu ten zawiadczaj
rda pisane od I dynastii poczwszy, co jednak nie
oznacza, e ju wtedy cay Egipt by podzielony na
powiaty. Podzia administracyjny rozwija si bowiem
stopniowo, zgodnie z konkretnymi warunkami miej-
scowymi.
W dolinie Nilu zastpowano zapewne miejsco-
wych naczelnikw plemiennych zarzdzajcych syste-
mami basenw urzdnikami krlewskimi, kopaczami
kanaw. Z biegiem czasu wzrosy ich kompetencje;
stawali si panami twierdz i sdziami. Oznaczao
to przejcie przez nich najwaniejszych funkcji daw-
nych przedstawicielstw gminy. W okresie wczesnody-
nastycznym w ten sposb w Grnym Egipcie utworzo-
no 16 powiatw, w Dolnym Egipcie natomiast istniao
wtedy tylko 10, albowiem na terenie Delty wiksze
znaczenie miaa wwczas domena krlewska; ona te
w kolejno zorganizowanych powiatach stawaa si cen-
tralnym orodkiem. Nadal jednak istniaa w Delcie
pewna liczba miejscowoci, np. miasto Buto, ktre ko-
rzystay ze specjalnych przywilejw. Nie byy one pod-
porzdkowane administracji powiatu, lecz miay swych
wasnych zarzdcw.
Proces organizacji powiatw zosta zakoczony
w czasach panowania VI dynastii. Dekret z Koptos (23
22 w.) zawiadcza bowiem 22 powiaty dla Grnego
oraz 20 powiatw dla Dolnego Egiptu, a wic liczb,
ktr tradycyjnie ilustruje si podzia administracyjny
staroytnego Egiptu. Zakoczy si rwnie proces or-
ganizacji wewntrz powiatw. Kady z nich mia swj
podwjny spichlerz, w ktrym gromadzono cz
danin, stanowicych wynagrodzenie dla miejscowych
urzdnikw niszych szczebli. Z danin utrzymywano
rwnie niewolnikw pastwowych oraz ludzi zale-
nych, ktrzy nie posiadali wasnych dochodw. Nad-
wyki odprowadzano do rezydencji krlewskiej, gdzie
przeznaczano je na utrzymanie rozlicznych instytucji
paacowych i ich suby, wreszcie te rodziny krlew-
skiej. Zasady organizacyjne powiatw sprzyjay trwao-
ci systemu i daleko idcej decentralizacji wadzy.
Tak zarzdcy powiatw, jak i pozostali dostojnicy
pastwowi wywodzili si podczas panowania I i II dy-
nastii wycznie z rodu krlewskiego. Powysza zasada
miaa widocznie pierwszym wadcom zapewni bez-
konfliktowy przebieg ich panowania. Jak si wydaje,
odzwierciedliy si tu pewne reminiscencje ustroju pa-
triarchalnego: krl patriarcha zapewnia byt i bezpie-
czestwo wszystkim czonkom swej wsplnoty, w w-
skim znaczeniu - swego rodu, w szerszym ujciu - ca-
ego kraju. W zamian za to czonkowie owej wsplnoty
zobowizani byli do pewnych wiadcze. Tym te wi-
docznie tumaczy si, e w pocztkach istnienia monar-
chii jedynym miejscem pobytu i dziaalnoci dostojni-
kw bya rezydencja krlewska. Byli, oni si rzeczy na
utrzymaniu paacu, co rozcigao si rwnie na ycie
pozagrobowe. Dla ksit i krewnych krla przewi-
dziane byy grobowce w najbliszym ssiedztwie gro-
bowca krlewskiego. Rytua za odprawiany w wity-
ni zmarego krla, ofiary przynoszone ku jego czci itp.
obejmoway swym dziaaniem rwnie pozostaych
zmarych pochowanych w obrbie nekropoli krlew-
skiej. Tak wic swoisty ukad stosunkw agrarnych, jak
te dostosowany do nich typ wierze zapewniay do-
stojnikom byt w yciu doczesnym oraz w zawiatach,
dla wadcw natomiast byy one rkojmi ich lojalno-
ci.
Dopiero podczas panowania III dynastii zaczto
wynagradza dostojnikw pastwowych przez przy-
dzielenie im okrelonego obszaru gruntw uprawnych
wraz z ludmi. rde tych zmian szuka naley w po-
woywaniu na stanowiska urzdnicze ludzi nowych,
niekrlewskiego pochodzenia. Najwczeniejszym przy-
kadem jest Imhotep, gwny budowniczy Desera,
twrca najstarszej kamiennej zabudowy krgu sepul-
kralnego oraz najstarszej wityni zbudowanej z ka-
mienia. Imhotep nie nalea do rodu krlewskiego, lecz
korzysta z bardzo rozlegych przywilejw, ktre uzy-
ska dziki swym nadzwyczajnym umiejtnociom.
Otaczano go bosk czci i by dla pniejszych pokole
niedocignionym wzorem urzdnika i mdrca. Inny
przykad to Meczen, syn skryby krlewskiego. Zapo-
cztkowa sw karier jako skryba, lecz nastpnie pia-
stowa coraz wysze godnoci, m.in. kilkakrotnie po
kolei zarzdzajc rnymi powiatami Delty. W czasach
V dynastii tego typu kariery byy na porzdku dzien-
nym. Przedstawione problemy naturalnie nie wyczerpu-
j zoonego kompleksu przemian, jakie w spoecze-
stwie egipskim zachodziy na etapie umacniania wadzy
krlewskiej. Wiele jeszcze zagadnie nie doczekao si
analizy, inne nadal budz dyskusj. Bardzo kontrower-
syjne np. jest zagadnienie roli wityni oraz ekono-
micznej funkcji fundacji dla zmarych.
Religi egipsk rozpatrywa naley w dwch
aspektach: jeden stanowi kult bogw i boskich wad-
cw, drugi natomiast - kult zmarych. Podstawowym
rdem naszej wiedzy o jego rozwoju w III tysicleciu
s Teksty piramid, zbir sentencji rytualnych, ktre
wywodz si bd to z bardzo dawnej tradycji, bd te
powstay pod wpywem pniejszych wyobrae reli-
gijnych. Celem tych sentencji byo uatwienie krlowi
jego drogi w zawiaty; miay one te pomaga mu
w yciu pozagrobowym, zwaszcza w wypadku wyga-
nicia jego kultu. Po raz pierwszy umieszczono te na-
pisy na cianach piramidy krla Wenisa, ostatniego
przedstawiciela V dynastii i poowa 24 w.), co skania
do przypuszczenia, e miay zastpi bardzo kosztowne
rytuay kultu sepulkralnego.
Najmodsze Teksty piramid pochodz z grobowca
krla Ibi, ktrego Papirus turyski wymienia jako
ostatniego krla Starego Pastwa (22 w.). One wanie,
zarwno w formie, jak te treci, przechodz bezpo-
rednio do Tekstw sarkofagw, wiele bowiem starych
formu i zakl udostpniono zwykym ludziom, recy-
towano je podczas obrzdw pogrzebowych i z racji ich
uytecznoci dla zmarego zaczto je umieszcza na
sarkofagach, od czasw redniego Pastwa za spisy-
wano je na zwojach papirusw, ktre wkadano zmar-
emu do trumny. Tak powstaa tzw. Ksiga umarych,
zawierajca me tylko niektre stare formuy z Tekstw
piramid, lecz take teksty religijne i zaklcia, ktre na-
wizyway do Tekstw sarkofagw. Wspomniane trzy
zbiory nie s oczywicie systematycznym wykadem
ewolucji wierze w ycie pozagrobowe, wiadcz jed-
nak o cigoci tradycji oraz o uniwersalizmie kultu
zmarych.
Jego podstawowym pierwiastkiem bya wiara
w ycie pozagrobowe. Wadz w wiecie zmarych
sprawowa Ozyrys. Jego kult z gwn siedzib w Aby-
dos utrwali si ju w czasach, gdy by on ubstwianym
wcieleniem zmarych krlw egipskich. Stopniowo
Ozyrys stawa si w wiadomoci spoeczestwa r-
kojmi wiecznego ycia, pomau te zrodzio si prze-
konanie, e ycie pozagrobowe nie jest uzalenione od
pozycji spoecznej zmarego, lecz od jego etycznej po-
stawy. Ocenia j Ozyrys, najwyszy sdzia w wiecie
zmarych.
Koncepcja ta rozpowszechnia si i utrwalia
w szerokich krgach spoeczestwa i doprowadzia po-
woli do demokratyzacji rytuaw pogrzebowych.
Sprzyjaa ona rwnie rozszerzeniu zwyczaju zakada-
nia fundacji dla zmarych. Podoem fundacji byo
przekonanie, e ycie wieczne uwarunkowane jest pod-
trzymaniem cielesnej powoki duszy zmarego. Przeto
ju bardzo wczenie zaczto rozwija skomplikowane
praktyki mumifikacyjne. Ten sam cel miao odpowied-
nie wyposaenie grobw krlewskich i ksicych,
a take obrzdy pogrzebowe, ktre z upywem czasu
staway si coraz bardziej zoone i coraz kosztowniej-
sze. Nieustajce ofiary zapewni miay zmarym trway
ywot w zawiatach. Zapocztkowa ten zwyczaj praw-
dopodobnie Deser.
Pniejsze dokumenty wiadcz, e odbiorc fun-
dacji krlewskich dla podtrzymania kultu zmarego
wadcy byy z reguy osiedla przy piramidach. Majt-
kiem zarzdza specjalny personel kultowy. Szczeg-
owe przepisy, ustanowione jeszcze za ycia fundatora,
okrelay dokadnie obowizki zarzdcy oraz uytkow-
nikw, przede wszystkim za zawieray, rozliczne
ograniczenia, zapewniajce niepodzielno majtku.
Obejmowa on pola uprawne i ludzi krlewskich, kt-
rzy swe daniny bezporednio skadali na rce zarzdcy
fundacji. Majtek ten na og nie tworzy zwartej cao-
ci, lecz skada si z licznych samodzielnych jednostek
gospodarczych, pooonych nieraz w znacznej odlego-
ci od siebie, a z reguy - od piramidy. Majtek nadal
pozostawa wasnoci krla, lecz krla Ozyrysa, i nie
podlega jurysdykcji ywego krla, krla Horusa.
Dziki temu co najmniej od czasw II dynastii
pewna kategoria gruntw i ludzi pozostawaa poza za-
sigiem wadzy krlewskiej. W pocztkowym okresie
fundacje dla zmarych obejmoway przypuszczalnie
stosunkowo niewielki obszar. Z upywem wiekw zja-
wisko to znacznie si rozpowszechnio. Dekret Szepse-
skafa informuje, e zwolniono od zobowiza wobec
pastwa personel kultowy i urzdnikw obsugujcych
miasto i wityni przy piramidzie Mykerinosa (IV dy-
nastia). Tworzono rwnie fundacje prywatne, jak to
uczyni np. Meczen. Wszystko to znacznie osabio ar-
gumentacj dotyczc idei o boskoci krla i pocign-
o za sob rwnie inne konsekwencje. Jedn z nich by
swobodny obrt gruntami i ludmi, inn staa si dzie-
dziczno urzdw. Wikszo bowiem urzdnikw
krlewskich nie rozporzdzaa wasnym majtkiem -
przydzielony im przez krla by wic podstawowym
i jedynym rdem ich egzystencji, a take jedyn pod-
staw do zapewnienia cigoci kultu zmarego ojca.
Przeto od czasw IV dynastii rozwina si praktyka
przekazywania najstarszym synom stanowisk ich oj-
cw. Z biegiem czasu poszczeglne funkcje automa-
tycznie, bez dodatkowych zabiegw, przechodziy z oj-
ca na najstarszego syna. Zwyczaj ten rozpowszechni
si nie tylko w grupie urzdnikw najniszych rang,
dla ktrych to bya konieczno, lecz take wrd naj-
wyszych dostojnikw pastwowych i majtki przy-
dzielane na okres suby stopniowo przeksztaciy
w dziedziczn wasno rodw urzdniczych.
W ten sposb przemiany w ideologii, uwarunko-
wane ewolucj zjawisk spoeczno ekonomicznych,
zrazu mao widoczne, doprowadziy nie tylko do post-
pujcej samodzielnoci stanu urzdniczego, lecz take
do wzrostu jedynowadztwa krla.
Takim wanie wadc by Snofru, zaoyciel IV
dynastii, jak rwnie jego syn Cheops (Chufu), ostatni
wielki przedstawiciel boskiego krlestwa, ktry
przepa dzielc krla od pozostaych ludzi - nawet
najwyszych funkcjonariuszy pastwowych - dobitnie
zobrazowa w architekturze. Nikt przed nim, ani te po-
tem, nie zbudowa sobie tak wielkiego grobowca, jak
jego piramida w Giza. On te zbudowa prawdopodob-
nie wielkiego sfinksa, dotd mylnie przypisywanego
Chefrenowi.
Lecz pozycj krla w spoeczestwie podkrelaa
przede wszystkim wielka nekropola dla dostojnikw,
ktr Cheops zaoy opodal swej piramidy. Skaday
si na mastaby dokadnie jednakowej wielkoci, po-
zbawione pomieszczenia kultowego i malowide cien-
nych, tak licznie wystpujcych w grobowcach dostoj-
nikw III dynastii. Znikny z nich take posgi zmar-
ego, obecne jeszcze w grobowcach z czasw Snofru,
np. polichromowany posg Rachotepa i jego ony No-
fret z grobowca w Medum. Posg caej postaci zmare-
go sta si odtd wycznym przywilejem krla, gdy
dostojnicy zadowoli si musieli popiersiem z wapie-
nia. Jest bardzo prawdopodobne, e w czasach Cheopsa
zaniechano rwnie prywatnych ofiar sepulkralnych, co
widocznie byo prb powrotu do zwyczaju zaopatry-
wania przez krla boga i krla patriarch wszyst-
kich poddanych.
Rozpocztych procesw rozwojowych nie sposb
jednak byo cofn. wiadczy o tym najlepiej panowa-
nie Mykerinosa (koniec 26 w.). W grobowcach dostoj-
nikw ponownie zaczy pojawia si posgi zmarego,
malowida cienne i inskrypcje. Byy one jednak jedy-
nie zewntrznym wyrazem tych zjawisk, ktrych tre
stanowia rosnca niezgodno zaoe ideologicznych
monarchii z jej podstawami spoeczno ekonomicz-
nymi.
Podoe kryzysu pastwowoci egipskiej
w drugiej poowie III tysiclecia p.n.e.
Dziki waciwociom cywilizacji egipskiej utrwa-
lia si tu wadza krlewska znacznie wczeniej ni w
Mezopotamii; znacznie wczeniej te rozpocz si jej
kryzys. Pierwsze jego znamiona doprowadziy do
upadku IV dynastii i odzwierciedliy si w Opowiada-
niach o cudownych zdarzeniach (Papirus Westcar).
Dowiadujemy si o gboko zakorzenionej niechci
chopw do krla, a take o spisku kapanw boga Re.
Nie ulega wtpliwoci, e w baniowej formie zawarto
ziarno prawdy historycznej. Nieraz w literaturze egip-
skiej posugiwano si t form dla przedstawienia ewi-
dentnych wydarze historycznych, szukajc jednocze-
nie dla ich wyjanienia motyww nadprzyrodzonych.
Pierwszym przedstawicielem nowej, V dynastii by
Weserkaf (Userkaf). Jego rd by silnie zwizany z kul-
tem boga Re i wywodzi si prawdopodobnie z Elefan-
tyny. Tumaczyoby to genez nowych zaoe ideo-
wych dynastii synw boga Re. Nie sposb bowiem
inaczej wyjani przyczyn, ktre doprowadziy kapa-
nw z Heliopolis do przeksztacenia chtonicznego b-
stwa Atuma w boga soca Re Atum. Rwnie nieja-
sne s przyczyny kreowania go naczelnym bstwem
heliopolitaskiej enneady bogw, twrc wiata i ludzi.
Mona jedynie konstatowa fakt, e od V dynastii po-
czwszy nowy kierunek ideologiczny wywar prze-
mony wpyw na ycie staroytnych Egipcjan.
Pierwszym, bardzo widocznym elementem bya
budowa wity solarnych. Centralnym ich punktem
by sup kamienny - obelisk. Codziennie zstpowa na
mia bg soca, by przyj ofiary, skadane na otarzu
na otwartym podwrcu. Wiele spraw zwizanych ze
struktur tych wity, z ich znaczeniem, a take
szczegy kultu dotd nie zostay wyjanione. Wydaje
si jednak, e witynie miay w kulcie pastwowym
peni te wszystkie funkcje, ktre poprzednio przewi-
dziane byy dla krlewskich zespow sepulkralnych.
wiadczy o tym przede wszystkim tre reliefw na
cianach wityni solarnej Niuserre, ktre m.in. przed-
stawiaj ceremoni wita Sed. Krlowie nie zaniechali
naturalnie budowy wasnych grobowcw, w dalszym
cigu te zakadano w ich pobliu nekropole dostojni-
kw, lecz nie miay one tego znaczenia, co poprzednio.
Miejsce bowiem krla boga zaj bg Re, twrca
maat, tj. waciwego porzdku.
W wietle nowych zaoe ideologicznych kady
urzd by instytucjonalnym wyrazem porzdku ustalo-
nego przez Re. Kady mia te okrelony zakres wa-
dzy, ktrej rdem nie by ju krl. Naturaln konse-
kwencj stao si denie urzdnikw do niezalenoci
i uwolnienia si od obowizkw wobec pastwa.
Widzimy wic, jak dziedziczno urzdw i roz-
wj samodzielnoci ekonomicznej urzdnikw prowa-
dziy stopniowo do pojawienia si okrelonej ideologii,
ktra sprzyjaa umocnieniu zdobytych pozycji. Jedno-
czenie ten rozwj wid do rozszerzenia przywilejw
z nimi zwizanych. Ujawnia to przede wszystkim po-
stpujca decentralizacja administracji. Paac krlewski
sta si odtd jednym spord wielu orodkw, gdzie
przebywali urzdnicy. Nekropola w ssiedztwie pira-
midy krla natomiast staa si jednym z wielu miejsc
pochwkw dostojnikw pastwowych. Zarzdcy po-
wiatw bowiem z reguy stale zamieszkiwali na podle-
gym im terenie; tam rwnie kazali wznosi swe gro-
bowce, posugujc si zapewne krlewskimi rzemiel-
nikami. Korzystano z ich usug prawdopodobnie na za-
sadzie pracy najemnej. Ten niezwykle interesujcy
problem na razie stanowi dezyderat badawczy. Kunsz-
towny wystrj prywatnych grobowcw towarzyszy do-
skonaej architekturze. Jest to zastanawiajce, gdy
przez wiele lat dziedzin t zaniedbywano. Z tych wa-
nie grobowcw pochodz dobrze znane przykady
rzeby, np. pisarza krlewskiego Kai oraz drewniany
posek wiejskiego wjta Kaapera.
Za czasw Detkare Isesi, przedostatniego krla V
dynastii, powoano do ycia urzd naczelnika Grnego
Egiptu. Mia on prawdopodobnie ograniczy samo-
dzielno stanu urzdniczego, w szczeglnoci zarzd-
cw powiatw, a nadto powstrzyma proces rozpadania
si Grnego Egiptu. Prba ta naturalnie nie przyniosa
wikszych efektw. Najlepszym dowodem s dzieje
wewntrzne VI dynastii, zwaszcza kariery poszczegl-
nych dostojnikw. W tych czasach nierzadko urzdo-
wao jednoczenie kilku naczelnikw Grnego. Egiptu,
sam urzd wic si zdewaluowa i sta nominalny. Mi-
mo to zapewnia przywileje, ktre przeznaczone byy
wycznie dla najwyszych dostojnikw administracji
centralnej.
Niezastpionym rdem informacji o tych czasach
s autobiografie dostojnikw, ktrym wtedy przyszo
dziaa. Jednym z nich by Weni. Rozpocz on sw ka-
rier jako zarzdca domeny krlewskiej w czasach kr-
la Teti. Za jego nastpcy, krla Merenre, doszed on do
stanowiska naczelnika Grnego Egiptu. Wspomniana
autobiografia mimochodem dostarcza informacji o spis-
kach haremowych, a co najwaniejsze - o rozruchach
na pograniczu palestyskim.
Symptomatyczna jest rwnie kariera niejakiego
Isi, czonka personelu paacowego krla Detkare Isesi.
Isi przez jaki czas by podwadnym Weni. W czasach
panowania krla Teti zosta mianowany wezyrem, lecz
- jak si wydaje - piastowa urzd jedynie tytularnie.
Pod koniec swego ycia zdoby on stanowisko wiel-
kiego naczelnika powiatu Edfu, ktre zapewniao mu
maksymaln samodzielno. Powiat ten bowiem znaj-
dowa si w takiej odlegoci od stolicy, e jego na-
miestnik faktycznie by niezaleny. Sw autobiografi
zamieci Isi na cianach grobowca, wzniesionego na
terenie Edfu, jako wiadectwo wielkoci jego waci-
ciela.
Tytulatura urzdnikw unaocznia w obu wypad-
kach, jak dalece od czasw III dynastii przeobrazio si
stanowisko nomarchy. Dawny zarzdca powiatu w cza-
sach panowania krlw VI dynastii sta si wielkim
naczelnikiem powiatu i faktycznie nim rzdzi. Nie-
rzadkie te byy wypadki, e po mierci stawa si b-
stwem opiekuczym swego powiatu. Jednym z nich by
wspomniany Isi.
Przytoczone przykady karier urzdniczych stano-
wi wiadectwo tego, e usamodzielnienie si powia-
tw grnoegipskich byo w tych czasach prawido-
woci. Sprzyjao temu zarwno znaczne oddalenie od
rezydencji krlewskiej, jak te szczeglnie wane za-
dania cice na tamtejszych nomarchach. Namiestni-
kom poudniowoegipskich powiatw podlega bowiem
nadzr nad granic pastwa opodal Elefantyny oraz
kontrola kontaktw handlowych z Nubi i oazami.
Sytuacja na terenach poudniowych bya w czasach
panowania VI dynastii niezwyke napita, m.in. w wy-
niku migracji z centralnych regionw Sahary, Wojow-
nicze ludy tamtejsze dosy skutecznie sprzeciwiay si
wysikom, ktre miay odepchn je od granicy egip-
skiej. W czasach Pepi II bowiem osiedliy si one na
poudnie od II katarakty. Tym prawdopodobnie tuma-
czy si, e Egipcjanie wytyczyli now drog karawa-
now, ktra wioda z Abydos na poudnie przez oaz
Charga.
Wadcy VI dynastii zapewne wiadomi byli poli-
tycznych trudnoci zewntrznych; jednoczenie zdawali
sobie spraw z niebezpieczestwa grocego im ze
strony rosncych w si zarzdcw powiatw. Przeto
Merenre stara si przywrci dawny zwyczaj miano-
wania nomarchw oraz periodycznej zmiany miejsca
ich dziaalnoci. Prba ta jednak skazana bya na niepo-
wodzenie. Zoyo si na to wiele czynnikw, wrd
ktrych najwaniejszym bya pozycja nomarchw.
Zdobyli oni w czasach krla Pepi II pen samo-
dzielno ekonomiczn i byli niezaleni politycznie.
Brzemienna w skutki bya nie tyle nawet dzie-
dziczno urzdw, co zwizane z ni stopniowe
uszczuplenie wasnoci krlewskiej. W szczeglnoci
w czasach VI dynastii mnoy si zaczy przykady
immunizowania majtkw najwyszych dostojnikw.
Zjawisko to tym groniejsze byo w skutkach, e na ten
sam okres przypada pocztek niezalenoci wity.
Konflikt pastwo witynia na og rozpatrywa-
ny jest na paszczynie rywalizacji wadzy wieckiej
i sakralnej. Miaa si ona rozwin na gruncie darowizn
krlewskich oraz immunitetw dla wity, co wpyn-
o na wzrost znaczenia kapanw w polityce pastwa.
Problem ten ma wprawdzie bogat literatur, dotyczy
ona jednak gwnie czasw Ramessydw. Bardzo kon-
trowersyjne natomiast s nieliczne ustalenia o poczt-
kach tego zjawiska w III tysicleciu. Gwnym rdem
wiadomoci s dekrety krlewskie dla wity oraz in-
skrypcje autobiograficzne. Nie suyy one jednak jesz-
cze do bada w zakresie stosunkw agrarnych.
wityni staroegipskiej nie wolno rozpatrywa ja-
ko organizmu izolowanego od pastwa. Stanowia bo-
wiem cz systemu administracji Egiptu, jej gospo-
darka za bya organiczn czci gospodarki pastwa.
Kapani w III tysicleciu byli urzdnikami krlewski-
mi, nierzadko godzc stanowiska kapaskie z obo-
wizkami wieckimi. Krl mianowa kapanw podob-
nie jak pozostaych urzdnikw. Stanowiska kapaskie
z biegiem czasu staway si dziedziczne, stopniowo te
rozwija si majtek, ktrym dysponoway poszczegl-
ne rodziny kapanw.
Kady orodek kultowy mia swj wasny perso-
nel, lecz godno najwyszego kapana wszystkich b-
stw piastowa z reguy wezyr; sta on take na czele
personelu kultowego zmarego krla. Z racji swej funk-
cji sprawowa on nadto kontrol nad ogem kapanw
egipskich. Przykad ten dobitnie wiadczy o cisym ze-
spoleniu aparatu pastwowego oraz wityni.
Dowodz tego rwnie dane z Kamienia z Palermo
i inne inskrypcje krlewskie, w ktrych wyszczegl-
niono darowizny wadcw Starego Pastwa dla wi-
ty. Opublikowane dekrety krlewskie z tego okresu
stanowi prawdopodobnie tylko niewielk cz w-
czesnej spucizny z tej dziedziny. Pochodz one bo-
wiem wycznie z trzech dzielnic Egiptu: okolic Mem-
fis, Abydos oraz Koptos; 1/3 za wszystkich dekretw
sporzdzona zostaa pod koniec VI dynastii przez efe-
merycznego krla Nederykare. Jest to wic materia
dosy przypadkowy i mao reprezentatywny.
Treci wszystkich rozporzdze krlewskich, od
Szepseskafa poczwszy, jest swoboda, ktr uprzywile-
jowano witynie, kapanw i personel kultowy.
W miastach piramid immunitet ten rozciga si nadto
na budowniczych i rolnikw. Dekrety na og umiesz-
czano na stelach u wejcia immunizowanych wity.
Stanowi one doskonae, ale dotd niedostatecznie wy-
zyskane rdo do analizy systemu danin i prac pu-
blicznych, jaki obowizywa w staroytnym Egipcie.
Rozpatrywane chronologicznie mog one suy za
podstaw do wyjanienia struktury administracji oraz
postpujcej precyzji w ciganiu wiadcze central-
nych i lokalnych. Pozwalaj nadto wydoby charakte-
rystyczne dla poszczeglnych okresw niedomagania
administracyjne i gospodarcze. Lecz przede wszystkim
stanowi jednoznaczne wiadectwo przynalenoci go-
spodarki witynnej do gospodarki pastwa.
W wietle dekretw znajdoway si w obrbie go-
spodarstwa witynnego dwa rodzaje gruntw: pola
boga oraz tzw. pola hata. We wszystkich wypadkach
tylko pierwsze z nich objte byy immunitetem. Sdzc
z liczby zatrudnionych tam udzi, pola boga stanowi-
y raczej niewielk cz gospodarstwa witynnego.
Przewaay w nim pola hata, ktre nie podlegay
oswobodzeniu.
 Przeto immunizowana witynia nie stawaa si
jednostk eksterytorialn, lecz nadal bya czci go-
spodarki swojego powiatu. Z tgo tytuu w dalszym
cigu egzekwowano daniny, obowizkowe prace pu-
bliczne i wiadczenia nadzwyczajne, zmniejszone natu-
ralnie o t cz, ktra dotyczya immunizowanych
pl boga. Cakowicie zwolniona od podatkw bya
w tym czasie prawdopodobnie tylko witynia Ozyrysa
w Abydos. Jest niemal pewne, e dekret Neferirkare dla
tej wityni takie wanie mia znaczenie. Moliwe, e
tu wanie szuka naley przyczyny rodzcego si kon-
fliktu. Z ca pewnoci nie znajdowaa si ona w sfe-
rze ekonomicznej, wasno witynna bowiem pozo-
stawaa czci wasnoci pastwa. Pola bogw, cho-
cia samodzielne, nie mogy rywalizowa z paacem,
zwaszcza e przywileje, jak si wydaje, mogy by
odebrane mimo ich teoretycznej wiecznoci.
Podstaw konfliktu pastwo witynia by wzrost
zainteresowa kapanw rozwojem kultw lokalnych.
Pojawiy si one w wyniku odstpienia krlw egip-
skich od koncepcji, ktra zakadaa, e wycznym r-
dem rozpowszechnienia kultw i zwizanych z nimi
instytucji jest rezydencja krlewska. Dekrety immuni-
zujce witynie niektrych bogw lokalnych sprzyja
miay rozwojowi ich kultw. Jednoczenie miay one
suy umocnieniu wadzy krlewskiej w poszczegl-
nych nomach, gdzie grobowce i kulty prywatne wiad-
czyy o nadmiernych ambicjach ich zarzdcw.
Przywileje oraz zakadanie nowych wity rozpa-
trywa wic mona jako jedn z metod walki politycz-
nej krla przeciwko zarzdcom powiatw. Narzdziem
w tej walce bya inna grupa urzdnikw, mianowicie
kapani. Dalszy rozwj wydarze przekonuje jednak, e
prba ukrcenia wadzy nomarchw pozbawiona bya
realnych podstaw, gdy nie moga ona zmniejszy ich
potgi, a z ca pewnoci sprzyjaa mnoeniu si kul-
tw oraz liczebnemu wzrostowi stanu kapaskiego.
Warto przy tym pamita, e fundacje dla zmarych
krlw w swym zaoeniu zawieray pierwiastek, ktry
kapanom umoliwia usamodzielnienie.
Niezwykle przekonywajcym przykadem jest
dziaalno kapanw penicych sub przy pirami-
dzie krla Snofru w Dahszur. Za pomoc odpowiednich
zabiegw propagandowych doprowadzili oni w czasach
VI dynastii do wyganicia kultu Cheopsa w Giza, ry-
walizujc zreszt rwnie skutecznie z kapanami
z Memfis. wiadczy to o znacznej niezalenoci wi-
ty sepulkralnych, pozwala rwnie mniema, e za-
biegi kapanw niekoniecznie musiay by zgodne z ak-
tualnymi tendencjami polityki krla oraz odpowiada
interesom scentralizowanego pastwa.
Na rwni z kultem zmarego krla rozwiny si
w tych czasach fundacje prywatne. One rwnie zawie-
ray elementy, ktre sprzyjay rozwojowi niezalenoci
okrelonej czci kapanw. Wszystko zaleao od hoj-
noci fundatora i wielkoci jego majtku. W chwili
mierci gowy rodziny oddzielano cz od oglnej ma-
sy spadkowej w celu zapewnienia kultu zmarego. Zda-
rzao si wic, e majtek prywatny z upywem czasu
cakowicie przeksztaca si w posiado martwej r-
ki i przechodzi pod zarzd, faktycznie za na wa-
sno kapanw.
Chocia wic bezporednia wasno bstwa po-
szczeglnych wity bya raczej niewielka i jakkol-
wiek witynie zawsze miay zobowizania wobec
wadzy centralnej, trwaym rdem ich bogactw stawa-
y si majtki prywatne, ktre w sprzyjajcych okolicz-
nociach przej mogy na ich wasno. Kada wspl-
nota rodzinna bowiem zwizana bya z jak wityni,
czy to przez swoje bstwa opiekucze, czy te przez
wi terytorialn.
Tak wic kapani, wbrew zamierzeniom krla,
wstpili w lady zarzdcw powiatw, bogacc si za-
rwno kosztem pastwa, jak te osb prywatnych Ka-
pani i witynia stanowili kolejne czynniki zagraajce
jednolitej organizacji pastwa. Przeto dugoletnie pa-
nowanie Pepi II i jego efemerycznych nastpcw uwa-
a naley za okres ostatecznego zaamania si jedy-
nowadztwa.
Organizm pastwowy bowiem nie by w stanie
duej przeciwstawia si rosncej sile nomarchw,
zwaszcza e urzdnicy rezydujcy v, Memfis take d-
yli do samodzielnoci. W wyniku tych tendencji sepa-
ratystycznych aparat administracyjny w 22 w. faktycz-
nie przesta dziaa. Zaamao si zaopatrzenie, co raz
po raz doprowadzao do wybuchw niezadowolenia
wewntrz kraju. W tej sytuacji nomarchowie przejli
wszystkie funkcje, ktre dotd znajdoway si w rkach
krla, jak w zakresie administracji i gospodarki, tak te
w dziedzinie kultu.
 Dalszym wiadectwem rozprzenia bya rywali-
zacja zbrojna poszczeglnych namiestnikw, ktrzy od-
td zaczli nosi tytu wielkich naczelnikw powia-
tw. Tak wojn prowadzi np. namiestnik twierdzy
Necheb (elKab) przeciwko Koptos i Tebom, Wadza
krla bya rwnie bezsilna wobec aktywnoci ludw
w Azji i Sudanie. Dlatego te wyniszczenie ekspedycji
egipskiej, ktra wyprawia si do Libanu, nie wywoao
adnego odwetu.
Ten okres by najciszym i najbardziej brzemien-
nym w skutki wstrzsem, jaki dotd przyszo Egiptowi
przey. Mia on swoje konsekwencje zarwno w poli-
tyce, jak w kulturze. Unaoczni on bowiem przecitne-
mu Egipcjaninowi zaamanie wszystkich si, na ktrych
opiera si ustalony porzdek, uwaany zawsze za
wieczny. Na tle burzliwych wydarze tego okresu
uksztatowaa si literatura, ktra po raz pierwszy sta-
wia pytania dotyczce sensu ycia i egzystencji bogw.
Problemy te bardzo ostro wystpuj w Rozmowie czo-
wieka ze swoim Ba. Sceptycyzm znalaz rwnie odbi-
cie w Pieniach harfiarza z czasw XI dynastii, w kt-
rej mwi si o nonsensie kultu zmarych i nawouje do
uywania ycia.
B. Okres najwyszego rozkwitu
wczesnych pastw bliskowschodnich
VI. Klasyczny okres w dziejach egipskich.
Rozwj i upadek redniego Pastwa
Pastwo i spoeczestwo w I Okresie Przejciowym
Rozprzenie w kocowym okresie panowania VI
dynastii doprowadzio ok. 2134 r. do ostatecznego po-
dziau pastwa na Egipt Dolny i Grny. Niezastpio-
nym rdem wiedzy o tym nadzwyczaj zoonym
okresie, trwajcym ok. 200 lat, s inskrypcje autobio-
graficzne nomarchw. Zaczli oni tytuowa si ksi-
tami, a podlegajce im okrgi nazywali ksistwami.
Okres ten rozpada si wyranie na trzy etapy, podczas
ktrych spoeczestwo egipskie przeszo dug drog
od kryzysu do ponownej konsolidacji i odrodzenia swej
pastwowoci.
Rozpocz si on czterdziestoletnim panowaniem
VII i VIII dynastii, ktre tradycyjnie rezydoway
w Memfis. Wadza ich prawdopodobnie nie rozpocie-
raa si poza granice tego powiatu. Delta bowiem zna-
laza si wtedy w rkach plemion azjatyckich. W Gr-
nym Egipcie natomiast usamodzielniy si niektre
nomy, np. Abydos, Elefantyna. Koptos, chocia ten
ostatni formalnie podporzdkowywa si wadcom
z Memfis.
Sugestywny obraz wczesnych warunkw ycia
zawieraj inskrypcje z grobowca pooonego opodal
Moalla naprzeciw Gebelen, ok. 30 km na poudnie od
Luksoru. Wacicielem grobu by niejaki Anchtifi, kt-
ry szczyci si, e nie mia sobie rwnych. W modo-
ci piastowa on stanowisko dowdcy wojskowego w
Nechen, po mierci za swego ojca odziedziczy po nim
urzd wielkiego naczelnika Nechen. Jednoczenie
piastowa szereg innych wysokich stanowisk, ktre
w sumie skaday si na jego pozycj ksicia Nechen.
Rozcign nastpnie sw wadz nad ssiednim Edfu.
Z ca pewnoci w inskrypcjach przeceni on sw rol
wrd wspczesnych mu ksit, jego bowiem metody
rzdzenia nie zawsze byy etyczne. Ucieka si do ra-
bunku i rozboju ssiadw, by podlegych mu mieszka-
cw zaopatrzy w zboe. Gdy cae Poudnie umierao
z godu i kady zgada dzieci swoje, ja nie dopuciem,
by ktokolwiek w moim kraju godowa. Spenia wic
Anchtifi jedn z podstawowych funkcji, przewidzia-
nych dotd dla krla: na caym terenie od II katarakty
a do Abydos rozdziela poyczki zboa pod siew.
Sawi te sw dziaalno budowniczego uywajc zu-
penie nowej dla jzyka egipskiego terminologii.
Inskrypcje autobiograficzne jednoznacznie wska-
zuj e klski godowe byty w tych latach na porzdku
dziennym. Nic tylko Anchtifi, lecz rwnie inni ksi-
ta byli wiadomi, e jednym z ich podstawowych zada
jest regularne zaopatrzenie mieszkacw w zboe. Dla-
tego te dbali, by w skad ich majtku wchodziy take
statki, na ktrych je sprowadzano. Jest zupenie oczy-
wiste, e sytuacja spoeczestwa egipskiego w warun-
kach gbokiego kryzysu wszystkich tradycyjnych
norm bytowania bya nadzwyczaj trudna. Lecz sdzi
o tym moemy jedynie na podstawie przypadkowych
wzmianek w inskrypcjach ksicych. Nie ulega te
wtpliwoci, e przesadnie podkrelone w nich zasugi
nie zawsze pokryway si z rzeczywistymi efektami
dziaalnoci administracyjnej poszczeglnych wadcw
powiatw.
Jednostronny charakter podstawy rdowej spra-
wia, e o tym okresie wiemy niewiele, z wyjtkiem
pewnej samy faktw dotyczcych wydarze politycz-
nych. Niejasna jest kwestia organizacji powiatw, cho-
cia wiadomo, e kady ksi by udzielnym panem
swego nomu, posiada wasn armi i nawet najbli-
szych ssiadw ocenia jako wrogw. Wadza ksit
opieraa si na armii i na umiejtnociach administra-
cyjnych. Std ju tylko jeden krok do przewrotw i do
zagarnicia wadzy na jakim rozleglejszym terenie.
Anchtifi, prawdopodobnie z uwagi na usytuowanie Ne-
chen, takich ambicji nie przejawia, chocia zagarn
Edfu. Silniej denia te musiay rozwin si w powia-
tach rodkowego Egiptu. Jednym z nich by Herakfeo-
pois (dzi Ehnas), gdzie ok. 2160 r. ksi Meribre,
ktrego historiografia grecka nazywa Achtoesem, przy-
j tytu krla Grnego i Dolnego Egiptu.
Zapocztkowa on w ten sposb now dynasti,
z ktrej dziaalnoci wie si dragi etap I Okresu
Przejciowego. Nom Herakleopolis bdc cznikiem
Pnocy i Poudnia zawsze mia pierwszorzdne zna-
czenie strategiczne. Pooony w dostatecznej odlegoci
od Delty mg nie obawia si azjatyckich i libijskich
plemion pasterskich. Wystarczajco daleko na poudniu
natomiast znajdowali, si wojowniczy wadcy Teb
i Elefantyny, by ma zagrozi. Powiat herakleopolitaski
by przy tym jednym z najbogatszych okrgw rolni-
czych Egiptu, dlatego te kryzys ekonomiczny pod ko-
niec VI dynastii poczyni tu przypuszczalnie znacznie
mniejsze spustoszenie ni gdzie indziej.
Wadcy IX dynastii rozcignli sw wadz od
Sjene (dzi Asuan) a do Memfis, lecz mimo to pano-
waa to atmosfera niepewnoci politycznej. Od-
zwierciedliy j zabytki literackie tego okresu. Nie-
przypadkowo datuje si powstanie Przestrg Ipusera na
pierwsze lata panowania IX dynastii. Jest to utwr dy-
daktyczny, ktry niezwykle wyrazicie opisuje chaos
i nieszczcia, jakie byy udziaem Egiptu, dopki nie
zapanowali nad nim wadcy z Herakleopolis. Utwr ten
bez wtpienia mia wydwik propagandowy i powsta
prawdopodobnie z ich inspiracji2. Nadal bowiem cz
ksit rodkowego Egiptu, jak np. w Asjut i Hermopo-
lis (dzi Aszmunejn), pozostawaa samodzielna i od-
grywaa dosy istotn rol w yciu politycznym. Usa-
modzielniy si rwnie Teby; zabiegi za zmierzajce
do opanowania Delty przez wiele dziesitkw lat nie
przynosiy spodziewanych efektw. W tej sytuacji po-
oenie przedstawicieli IX dynastii byo bardzo nie-
pewne, co widocznie skonio ich do umocnienia swego
autorytetu za pomoc okrelonych metod propagando-
wych.
Enigmatyczny charakter krlestwa powstaego
w Herakleopolis wyjaniaj rwnie dwa inne utwory
literackie z czasw panowania X dynastii. Chocia r-
ne w treci, czy je w jedn cao wyranie zaakcen-
towany pierwiastek dbaoci wadcy o porzdek spo-
eczny.
Pierwszym z nich jest Skarga zotoustego rolnika
z czasw Achtoesa II, drugi stanowi Nauka dla Merika-
re, swego rodzaju testament polityczny, ktry Achtoes
III napisa kaza dla swego syna i nastpcy. Szczegl-
nie ten drugi utwr jest doskonaym wiadectwem po-
czucia odpowiedzialnoci, jakim szczyci si pragnli
wadcy z Herakleopolis. Tu wykad bardzo podniosej
etyki (Pki yjesz, czy sprawiedliwo), odzwier-
ciedlajcy idee zawarte w Tekstach sarkofagw, po-
czony zosta z subteln analiz zasad polityki. Uczy
wielkimi swych urzdnikw - tak radzi Achtoes swe-
mu nastpcy - gdy jedynie wtedy bd oni bezstronni,
oddani swemu wadcy i nieskorzy do przyjmowania a-
pwek i pochlebstw.
Wszystko to dowodzi, e literatura okresu hera-
kleopolitaskiego speniaa zadania cile zwizane
z okrelonym programem politycznym. Przypuszczenie
to potwierdza zwaszcza dziaalno X dynastii. Ten-
dencje zjednoczeniowe, ktre odbiy si w ich polityce,
napotkay jednak podobne denia Teb. Rywalizacja
Teb i Herakleopolis stanowi tre polityczn trzeciego,
ostatniego etapu I Okresu Przejciowego (ok. 2130
2040).
A do koca III tysiclecia nic nie zapowiadao
pniejszej potgi Teb. Skaday si na wwczas dwie
niewielkie osady na prawym brzegu Nilu, na miejscu
dzisiejszych wsi Luksor i Karnak. Wchodziy one
w skad powiatu enMont (dzi Armant, grecki Her-
montis) i czciy boga wojny Montu, bstwo opiekucze
caego powiatu. Sytuacja w Grnym Egipcie pod ko-
niec panowania VI dynastii nie rnia si od warun-
kw panujcych w rodkowym Egipcie. Najpowaniej-
sz rol odgrywa wtedy bezsprzecznie Koptos. Tam-
tejsi ksita opanowali teren od Elefantyny po Hu,
ktry graniczy z Abydos, tworzc zjednoczon jed-
nostk administracyjn - Gow Egiptu Grnego.
Moga ona skutecznie przeciwstawia si wszelkim
prbom ksit pnocnych, zmierzajcych do podpo-
rzdkowania sobie tego regionu. W obrbie tego pa-
stewka stale jednak dochodzio do walk, gdy wrd
wielkich naczelnikw powiatw byo wielu preten-
dentw do roli hegemona. Wspomniany ju Anchtifi
w swojej autobiografii dostarcza wiadectw bardzo zo-
onej sytuacji politycznej. Sprzymierzy si on m.in.
z ksiciem powiatu elefantyskiego, by wesprze Ar-
mant w jego walce przeciwko Tebom.
Usamodzielnienie si wic Teb i wzrost ich zna-
czenia politycznego przypady na pierwsze dwie fazy I
Okresu Przejciowego. Szczegy tego procesu s nie-
znane, niewtpliwy natomiast jest jego wynik: Teby
zjednoczyy bowiem cae Poudnie, od Elefantyny a
po Abydos, skonsolidoway si wewntrznie i zapo-
cztkoway rozwj wasnego krlestwa (ok. 2133).
Wspomniane wydarzenia byy wspczesne czasom
Achtoesa I. Zabiega on bezskutecznie o od-
restaurowanie swej wadzy nad powiatem Abydos, kt-
ry wtedy ju nalea do Intefa II, ksicia tebaskiego.
Intef II nie nazywa siebie jeszcze krlem, chocia bez
wtpienia odgrywa ju bardzo powan rol w yciu
politycznym. Pniejsze listy krlw uwaaj jego
ojca, Mentuhotepa I, za zaoyciela XI dynasta.
Jest bardzo prawdopodobne, e stosunkowo szybki
wzrost znaczenia Teb by wynikiem saboci dynastii
herakleopolitaskich. Achtoes III w Naukach dla Meri-
kare wyranie zaleca swemu synowi, by utrzymywa
dobre stosunki z Poudniem, wskazujc jednoczenie na
cis zaleno od nich stosunkw z Delt. Achtoes III
bowiem rozszerzy wreszcie swoje panowanie nad t
czci Egiptu, chocia zdawa sobie spraw z krucho-
ci tego zwycistwa. Najlepiej wiadczy o tym passus
z Nauk dla Merikare: Azjata walczy z nami od czasw
Morusa, lecz nie moe on zwyciy, podobnie jak nikt
nad nim nie potrafi odnie zwycistwa. Zdawa sobie
spraw, ze jedynie silny system obronny na tym terenie
zapewni moe bezpieczestwo i trwao wadzy He-
rakleopolis. Zakada wic kolonie wojskowe o charak-
terze miejskim, tworzc w ten sposb jego podwaliny.
Podstawowe zaoenia polityki spoecznej dynastii
herakleopolitaskich opieray si na realnej ocenie sy-
tuacji geopolitycznej Delty. Czerpay one nadto z do-
wiadczenia uzyskanego z przemian spoeczno eko-
nomicznych, jakie zapocztkowane zostay w czasach
panowania VI dynastii. Nie jest wykluczone, e osadni-
cy wojskowi, tzw. mali ludzie, wywodzili si ze zrujno-
wanego chopstwa, czonkw tych nielicznych gmin
wiejskich, jakie jeszcze na terenie Egiptu ocalay. Prze-
ksztacono ich w ludzi krlewskich, ktrzy odtd po-
zostawali na utrzymaniu wadcw z Herakleopolis. Nie
pacili oni podatkw, gdy ich obowizkiem bya staa
gotowo bojowa, by strzec nienaruszalnoci granic
Delty. Dlatego te przekazujc dziedzictwo swemu sy-
nowi susznie Achtoes III mg powiedzie: Ty
otrzymujesz plony Delty. Na granicy (...) zbudowaem
miasta i zapeniem je mieszkacami z najlepszych cz-
ci kraju. Oni osiedlili si, by walczy z Azjatami.
Uczyniem, e Delta ich pokonaa, ludzie zostali wzici
do niewoli, bydo uprowadzono. Obecnie nie musisz
martwi si Azjat, on potrafi napada na pojedyncz
osad, ale jest bezsilny wobec zaludnionych miast.
Znaczenie tych kolonii byo bardzo due. zwaszcza
w pnocno wschodniej czci Delty, ktra dotd bya
sabo zaludniona.
Nie ulega wtpliwoci, e przedstawiciele X dyna-
stii byli ludmi mdrymi, o znacznych umiejtnociach
politycznych i administracyjnych. Nie sposb nie doce-
nia ich roli w procesie ponownego zjednoczenia Egip-
tu. Lecz dynastia Achtoesw herakleopolitaskich bya
mao stabilna. Szybko po sobie nastpoway zmiany na
tronie i - jak mona przypuszcza - kadorazowo to-
warzyszyy im przewroty paacowe i niepokoje. Jedy-
nie Achtoes III panowa kilkadziesit lat (ok. 2115
2070). Dziki temu wprowadzi w ycie pewne bardzo
istotne zmiany, ktre sprzyjay umocnieniu wadzy dy-
nastii.
W tym samym czasie naczelnicy powiatw wcho-
dzcych w skad tego krlestwa zdobywali coraz wik-
sz samodzielno. Wyzyskiwali bowiem zoon sytu-
acj polityczn i za sw lojalno w walce z Tebami
dali od krla coraz wicej ustpstw. Wyrazem ich
niezalenoci jest przede wszystkim datacja wedug lat
wasnych rzdw, licznie reprezentowana wrd in-
skrypcji z czasw Achtoesa III i jego syna Merikare
(ok. 20702040).
Zupenie inaczej uksztatowaa si sytuacja na po-
udniu. Przedstawiciele modej dynastii tebaskiej oka-
zali si niezwykle dugowieczni. Zapewniao to rozwi-
jajcemu si pastewku znacznie trwalsze podstawy
polityczne, ni to byo moliwe w wypadku dynastii
herakleopolitaskich. Istotn funkcj, ktra bez wtpie-
nia sprzyjaa wzrostowi znaczenia Teb, speniaa rw-
nie religia, w szczeglnoci kult boga A mona. Wpro-
wadzi go prawdopodobnie Intef I i odtd rozwin si
na rwni z kultem lokalnego bstwa Monte.
Bg Amon wywodzi si z krgu mitologicznego
Hermopolis w Egipcie rodkowym. W rodowisku te-
baskim nadano jego pierwotnemu charakterowi nowe
cechy,, ktre waciwe byy innym wanym bogom:
Minowi z Koptos, heliopolitaskiemu Re oraz Ptakowi
z Memfis. Dziki temu Amon sta si panem bogw.
Tak wic w Tebach, na dugo przed ponownym zjedno-
czeniem Egiptu, wyksztacio si synkretyczne bstwo,
w ktrym zespoliy si wszystkie podstawowe cechy
jego najpowaniejszych konkurentw z Grnego Egip-
tu. Czynnik ten mia due znaczenie, zwaszcza w
chwili ostatecznego zjednoczenia kraju, gdy kult boga
Arno na bezsprzecznie integrowa poszczeglne jego
czci.
Rozkwit Egiptu
w czasach dynastii tebaskich (XIXII)
Ostateczne zjednoczenie Egiptu przypisuje si
Mentuhotepowi II (ok. 20652015), ktry po pokona-
niu ksicia z Asjut oraz Merikare z Herakleopolis stal
si jedynym wadc, niezagroonym przez nikogo. Za-
pocztkowa on nowy okres rozwoju Egiptu, tradycyj-
nie okrelony pojciem redniego Pastwa (2040
1786).
Zwycistwa wadcw z Teb nad pozostaymi
wielkimi naczelnikami powiatw nie sposb oceni
prawidowo nie wyjaniwszy spraw zwizanych z ar-
mi, albowiem od czasw VI dynastii zaszy w niej
powane zmiany. Zmieni si jej charakter, co pozosta-
o w cisym zwizku z penionymi przez ni nowymi
funkcjami. Zmieni si rwnie jej skad spoeczny.
Si udzielnych ksit, ktrzy decydowali o poli-
tyce marionetkowych dynastii z Memfis (VIIVIII),
stanowiy ich wasne armie. Z nimi musieli liczy si
zarwno wadcy z Herakleopolis, jak te przedstawicie-
le dynastii tebaskiej. Dopiero w poowie rzdw XII
dynastii krlowie egipscy zdoali uwolni si od ich
przemonych wpyww. Dobrze zorganizowana armia
zapewniaa bezpieczestwo i dobrobyt powiatu, pozwa-
laa take ujarzmi ssiadw. Podobn rol odegraa
armia w rozwoju Teb. Szczliwym zbiegiem okolicz-
noci zachoway si dane o jej charakterze. Bya to ar-
mia zoona z Nubijczykw i Libijczykw. Wchodzili
do niej rwnie spauperyzowani Egipcjanie. Odpo-
wiednie wynagrodzenie onierzy stanowio rkojmi
ich posuszestwa i lojalnoci. Bardzo czsto okrela
si t armi jako wojsko najemne. Jest to naturalnie
anachronizm, na ktry ju W. C. Hayes zwrci uwag.
Armi t bowiem tworzyli ludzie krlewscy, tj.
zniewoleni Nubijczycy i Libijczycy, a chopstwo egip-
skie weszo w jej skad na skutek koniecznoci ekono-
micznej. Wszystko to dalekie byo od zasady dobro-
wolnoci, cechujcej armi najemn.
Mentuhotep I (ok. 2133) by dostatecznie daleko-
wzroczny, by w wikszoci wypadkw nie zama po-
tgi pokonanych ksit. Zwyciywszy kolejny powiat
grnoegipski przewanie nie pozbawia ksicia ani ma-
jtku, ani znaczenia, lecz dziki zabiegom dyploma-
tycznym zapewnia sobie jego lojalno, podporzdko-
wujc tamtejsz armi swoim rozkazom. Dziki temu
armia, ktr dysponowa Mentuhotep I, rosa w miar
zdobywania niezalenych ksit grnoegipskich. Poli-
tyk t kontynuowali jego nastpcy, zwaszcza Intef II,
zakadajc podwaliny pod przysze zwycistwo militar-
ne Mentuhotepa II nad Egiptem rodkowym. Delta
w tej sytuacji nie moga sprzeciwi si nowemu wad-
cy.
Umocnieniu autorytetu krlewskiego sprzyjay
rwnie zwyciskie wyprawy do Nubii, gdzie tymcza-
sem w poudniowej jej czci (Wawat) ostatecznie
osiedliy si plemiona reprezentujce tzw. kultur C.
Byo to szczeglnie przydatne w rozgrywkach poli-
tycznych Mentuhotepa II z miejscowymi ksitami.
 Powrt do zasad absolutnego krlestwa z czasw
budowniczych piramid by naturalnie niemoliwy, po-
niewa nie sposb byo przej do porzdku dziennego
nad przemianami spoeczno gospodarczymi. Wa-
sno prywatna rozwina si nie tylko wrd dostojni-
kw pastwowych, lecz rwnie w rodowiskach nowo
powstaych miast. Daj temu wyraz liczne inskrypcje,
ktrych autorzy chepliwie owiadczaj, e sami z sie-
bie zdobyli bogactwo, pola i niewolnikw. Jednocze-
nie ujawnia si rosnca dno do rozszerzenia swo-
bd osobistych, czemu wydatnie sprzyjay tendencje
ideologiczne, rozwijajce si od czasw V dynastii.
Nowi wadcy Teb dziki swej zdecydowanej prze-
wadze militarnej byli dostatecznie silni, by rozpocz
walk z wpywami udzielnych ksit. Ci bowiem zo-
stali wprawdzie podporzdkowani militarnie, lecz ich
potga ekonomiczna nie bya jeszcze zamana. Przeto
ju od czasw Mentuhotepa II krlowie wyranie dy-
li do obsadzenia kluczowych stanowisk w podbitych
ksistwach przedstawicielami arystokracji tebaskiej.
W tych czasach te po raz pierwszy wystpuj oni jako
namiestnicy nomw heliopolitaskiego i herakleopoli-
taskiego, ktre wane byy z punktu widzenia integra-
cji pastwa. W innych powiatach miejsce starych ro-
dw arystokratycznych stopniowo zajmowali komen-
danci wojskowi, ktrzy wkrtce jednak (przejli styl
ycia i zwyczaje swych dostojnych poprzednikw. Na
reakcj ze strony krla nie trzeba byo zbyt dugo cze-
ka. Wadcy XI dynastii pozbawili najbutniejszych
spord nich stanowisk poprzez likwidacj kilku po-
wiatw, ktrych tereny przyczono do powiatw s-
siednich.
Teby byy nie tylko stolic pastwa, lecz rozwiny
si rwnie jako orodek kultowy o pierwszorzdnym
znaczeniu. Wyrazem tego staa si m.in. wspaniaa ne-
kropola krlewska Mentuhotepa II, zaoona na zachd
od miasta, w dolinie Deir elBahari. W ssiedztwie
powstay nastpnie za czasw XVIII dynastii witynie
Hatszepsut i Totmesa III, lecz zesp sepulkralny Men-
tuhotepa II pozostaje w architekturze egipskiej zjawi-
skiem unikalnym. czy on bowiem w jednej budowli
piramid, grobowiec oraz wityni suc krlew-
skiemu kultowi pomiertnemu.
Uprzywilejowanie tego miasta oraz faworyzowanie
arystokracji tebaskiej w administracji pastwowej
zrodziy zapewne nastroje opozycyjne. Spotgowao je
kilka kolejnych lat nieurodzaju i klski godowe.
Wszystko to doprowadzio w pierwszych latach II ty-
siclecia do upadku XI dynastii. Przewrotu dokona
Amenemhat I (19911962), ktry w ostatnich latach
rzdw Mentuhotepa II prawdopodobnie piastowa sta-
nowisko wezyra. Proroctwo Neferti, utwr literacki
z czasw panowania XII dynastii, ocenia jej zaoyciela
jako wybawc, ktry Egipt ocali od zguby. Autor-
stwo tej przepowiedni, opisujcej niedol i klski, ktre
poprzedziy panowanie Amenemhata, przypisywano
kapanowi Neferti z czasw krla Snofru. To proroctwo
ex post miao wyrany charakter propagandowy, co
jednak uzasadniaa wczesna sytuacja. Nie bya ona
wprawdzie tak katastrofalna, jak przedstawiano j
w tekcie, lecz mimo to stay przed krlem liczne i bar-
dzo zoone zadania. Rozwizywa je stopniowo i z du-
ym talentem politycznym.
Przede wszystkim przenis on sw rezydencj na
pnoc, zakadajc (prawdopodobnie w obrbie teryto-
rium Memfis) nowe miasto IczTawi. Przesunicie
centrum administracji krlewskiej do Dolnego Egiptu
prawdopodobnie sprzyja miao zagodzeniu rnic
midzy Grnym a Dolnym
Egiptem, ktre za czasw XI dynastii ujemnie od-
dziayway na zabiegi zmierzajce do konsolidacji kra-
ju. Moliwe, e wadcy egipscy rwnie pragnli odzy-
ska utracone w I Okresie Przejciowym wpywy na te-
renie Syrii. Bliskie ssiedztwo nowej stolicy bez wt-
pienia mogo uatwi realizacj tych zamierze. Z uwa-
gi na brak danych rdowych hipotezy tej na razie nie
sposb udowodni.
Bardziej oczywiste natomiast i dobrze udokumen-
towane jest denie do odrodzenia politycznych i ideo-
logicznych tradycji Starego Pastwa. Dowodem tego
jest nie tylko fikcyjne Proroctwo Neferti oraz lokaliza-
cja rezydencji krlewskiej. wiadczy o tym rwnie
budowa piramid w Liszt (Amenemhat I, Sesostris I)
i Dahszur (Amenemhat II i III, Sesostris III). Z denia
tego zrodzia si take inicjatywa przywrcenia powia-
tom egipskim ich dawnych granic. Przeszkod w reali-
zacji tych zamierze byy przemiany, jakie od tamtych
czasw zaszy w spoeczestwie egipskim.
Najwiksze znaczenie wrd nich mia bez-
sprzecznie rozwj orodkw miejskich. Zapocztkowa-
li go wadcy z Herakleopolis, gdy stworzyli we
wschodniej czci Delty kolonie wojskowe. Garnizony
te na skutek zmienionych warunkw politycznych
z czasem przeksztaciy si w orodki ekonomiczne,
ktre jednak z racji swej genezy oddzielone byy od
rolniczej okolicy. Byy to orodki, w ktrych gwnie
rozwijay si rzemiosa i koncentrowaa wymiana. Ich
mieszkacw oficjalnie nazywano ludmi miasta.
Niezwykle interesujce, lecz dotd niewyjanione,
jest zagadnienie pozycji spoecznej tej ludnoci. Sdzi
naley, e dysponowaa ona wiksz swobod anieli
mieszkacy wsi, poniewa jej podstawowy obowizek
wobec pastwa, a mianowicie suba wojskowa, pozo-
stawia dosy znaczne pole do rozwinicia dziaalnoci
gospodarczej. Z tej wanie grupy spoecznej w czasach
panowania XII dynastii ksztatowa si zacza nowa
warstwa urzdnicza, w ktrej krlowie upatrywali
gwne oparcie dla swej wadzy.
Rzecz jasna, e przemiany zachodzce w dawnych
koloniach wojskowych wpyn musiay tak na rozwj
starych miast, jak te na okrelon ewolucj zarzdza-
nia prowincj. Nie bez znaczenia bya rwnie polityka
faworyzowania dowdcw wojskowych z uszczerb-
kiem dla starych rodw arystokratycznych. Nie oznacza
to wcale, e nowo kreowani dostojnicy pastwowi nie
posiadali bogactw: wystrj potnych grobowcw
skalnych opodal Elefantyny, Asjut, Hermopolis i Hebe-
nu stanowi wymowne wiadectwo ich zamonoci.
rdem jej bya wszake wycznie yczliwo krla.
Wszystkie traktaty dydaktyczne (tzw. nauki - sbojet)
napisane w czasach XII dynastii wyranie to akcentuj.
Amenemhat I znis dziedziczno urzdw, uzalenia-
jc nominacj na stanowisko pastwowe od osobistych
zalet i wartoci kandydata.
Teksty dydaktyczne, w szczeglnoci Nauka krla
Amenemhata dla Sesostrisa I, zawieraj jednak pewne
wskazwki, ktre sugeruj istnienie opozycji przeciwko
centralizacji wadzy. Przypuszczenie to nasuwa porw-
nanie wymienionego utworu z inn Nauk, napisan
w czasach X dynastii dla Merikare. Jake zmieni si
idea monarchii i wadcy. Amenemhat I bowiem wpro-
wadzi w ycie wzorzec monarchii, ktry by dzieem
krlw IV dynastii. Jeli dla Achtoesa III celem nad-
rzdnym bya dbao krla o poddanych, to Ame-
nemhat gosi, e spoeczestwo powoane zostao do
suenia pastwu i krlowi. Dalej Amenemhat poucza
swego syna, e nie naley otacza si dworzanami,
gdy adnemu z nich nie godzi si zaufa: ten wanie,
ktry jad mj chleb, powsta na mnie, ten, ktremu r-
k podaem, wzbudzi ni postrach
Inicjatorw spisku, w ktrego wyniku zgin Ame-
nemhat I, szuka naley zapewne w krgach niezado-
wolonych dostojnikw pastwowych, a by on widocz-
nie tylko czci rewolty skierowanej przeciwko panu-
jcej dynastii. Udao si jednak unikn zwykych
w tych okolicznociach niepokojw i dezorganizacji
kraju, albowiem od kilku lat faktycznym krlem Egiptu
by Sesostris. Amenemhat powoa go w 20 roku swego
panowania na wsprzdc. Temu widocznie zawdzi-
cza naley, e spisek nie wyszed poza mury paacu
krlewskiego, a buntownikw wkrtce schwytano
i skazano na mier.
Reminiscencje tych dramatycznych wydarze od-
nale mona w Przygodach Sinuheta, opowieci o ary-
stokracie, ktry unikn kary opuciwszy kraj. Dopiero
po upywie kilkunastu lat, ktre spdzi na wdrwkach
po dzikich krajach Azji, doczeka si krlewskiej laski
i powrci do Egiptu. Opowiadanie to byo obowiz-
kow lektur w szkoach egipskich. Obok walorw lite-
rackich zawierao ono spory adunek treci ideowych,
ktre wpajay w uczniw przywizanie do ojczystego
kraju i uczyy ich lojalnoci wobec krla.
Zwyczaj mianowania wspregenta kontynuowali
rwnie nastpcy Amenemhata I. Bezprzedmiotowe
stay si wic wszelkie spory o tron, wadza krlewska
bowiem zdobya trwalsze podstawy ni kiedykolwiek
przedtem. Koregencja bya tym czynnikiem, ktry au-
tomatycznie pocign za sob kontynuacj - co naj-
mniej w gwnych zarysach - zaoe polityki po-
przednika. Dlatego te okres panowania XIII dynastii
rysuje si jako zwarta cao, w ktrej przedsiwzicia
kolejnych krlw stanowiy logiczne nastpstwo po-
przednich dziaa. Konsekwencja ta wystpuje zarwno
w polityce wewntrznej, jak te w stosunkach z ludami
ociennymi.
W polityce wewntrznej wysuwa si na pierwsze
miejsce reforma administracji. jak przypisuje si Se-
sostrisowi II (18971878). Punktem wyjcia staa si
praktyka zarzdzania pastwem poprzez wysannikw
krlewskich, ktrzy rezydowali w miastach. Zwyczaj
ten sprawi, e podzia na Grny i Dolny Egipt, podob-
nie jak samodzielno powiatw, stal si fikcj. Jedynie
w dziedzinie kultu zachowa on jeszcze pewne znacze-
nie, chocia i religia znalaza si bezporednio na usu-
gach krlw. Kult boga Amona Re, ktrego odtd
utosamiano z bogiem soca, sta si kultem pastwo-
wym. Teby natomiast, jako jego siedziba, przeksztaci-
y si w gwny orodek religijny kraju.
Reforma administracji obok usankcjonowania ist-
niejcego stanu rzeczy wprowadzia kolegialno wa-
dzy lokalnej. Na czele miasta sta burmistrz, ktry nie
by zwizany z administracj miejscowej wityni; nie
mia on rwnie praw sdowniczych. By wic pozba-
wiony bardzo istotnych kompetencji, ktre w sprzyjaj-
cych okolicznociach umoliwiay dokonanie naduy.
Burmistrz mia swoich pomocnikw, wrd ktrych
najwaniejszymi byli mwca i pisarz. Obok tego
zespou dziaao kolegium okrgu wiejskiego, zarz-
dzajce przylegymi terenami rolniczymi. Podlegao
ono wprawdzie burmistrzowi, lecz jednoczenie byo
kontrolowane przez Wezyra. Identycznie przedstawiaa
si sytuacja mwcy, tj. urzdnika odpowiedzialnego
za stron prawn administracji. Chocia by on bezpo-
rednio zaleny od zarzdze burmistrza, podlega jed-
noczenie kontroli wezyra.
Podzia wadzy we wszystkich jednostkach admi-
nistracji lokalnej, a take zaleno wszystkich czon-
kw kolegiw od wezyra, niewtpliwie wpyny na
ostateczne zaamanie si potgi wci jeszcze silnych
rodw arystokratycznych, szczeglnie w rodkowym
Egipcie. Reform przypuszczalnie wprowadzano w y-
cie stopniowo; nie wiadomo zreszt, czy podstawowe
jej zaoenia zrealizowano w peni na terenie caego
kraju. Z ca pewnoci jednak znikny z areny dzie-
jowej ostatnie lady wadzy tak potnych ongi ksi-
t, wadcw nomw.
W zwizku z reaktywowaniem w czasach Nowego
Pastwa tradycyjnego podziau kraju na powiaty z me-
tropoli jako gwnym orodkiem zarzdzanie kole-
gialne faktycznie przestao funkcjonowa Mimo to na-
miestnicy powiatw nigdy ju nie odzyskali tego zna-
czenia, jakie byo ich udziaem w okresie od V do XII
dynastii. Wszystkie bowiem wysiki krlw XII dyna-
stii zmierzay konsekwentnie do likwidacji najdrobniej-
szych nawet przejaww samodzielnoci dostojnikw
prowincjonalnych. Byo to przypuszczalnie moliwe na
skutek pozbawienia ich niezalenoci majtkowej. Tym
widocznie tumaczy si te cakowity zanik od czasw
Amenemhata III (18431797) grobowcw skalnych.
Rzeby figuralne zmarych arystokratw stay si odtd
obiektem handlu w Kermie, Palestynie i Syrii.
Wspomniane denia krlw dotyczyy rwnie
warstwy niszych urzdnikw, ktra w czasach po-
przedzajcych panowanie Amenemhata III osigna
dosy wysoki stopie dobrobytu. O stopniowej paupe-
ryzacji tej grupy wymownie wiadcz ju tylko nielicz-
ne grobowce oraz odnalezione w nich rzeby figuralne.
wiadczy o tym rwnie za jako stel.
Podstawowe zaoenia polityki wewntrznej tego
okresu znalazy odbicie w traktatach dydaktycznych.
Jeszcze wieleset lat pniej, w czasach Nowego Pa-
stwa, byy one podstawowymi podrcznikami do
ksztacenia urzdnikw. Jednym z nich bya Nauka
Achtoesa, syna Dwaufa, utwr literacki, ktry znany
jest take pod tytuem Satyra na rne zawody. Glory-
fikacj zawodu pisarza uzyskano tu przez przeciwsta-
wienie go niedoli najrozmaitszych innych zawodw,
ktre s znacznie mniej zaszczytne i przynosz mniej-
sze korzyci.
Jest to rdo historyczne o pierwszorzdnej warto-
ci, gdy pozwala pozna ideay przecitnego Egipcja-
nina, rysujc, zapewne przesadnie, ujemne strony r-
nych profesji. Jednoczenie utwr ten zawiera,, podob-
nie jak pozostae zabytki tego typu, pewne pierwiastki
ideologiczne odradzajcego si absolutyzmu. Treci
ideologiczne, ktre pierwsi wadcy XII dynastii obleka-
li w form literack, ostatni wielcy jej przedstawiciele,
Sesostris III (18971878), a zwaszcza Amenemhat III,
wyrazili w bardzo precyzyjnych przepisach prawnych,
ktre reguloway obowizki i kompetencje urzdnikw.
Znane s w szczeglnoci przepisy dotyczce wezyra,
niejednokrotnie skopiowane w czasach Nowego Pa-
stwa.
Wszystko to radykalnie wpyno na zmian pozy-
cji wadcy w pastwie. Faktycznie jednak ugruntowaa
j dopiero podstawa ekonomiczna, stworzona dziki
zagospodarowaniu oazy Fajum. Teren oazy zamieszka-
y by ju w czasach prehistorycznych, gdy rozwijay
si tam najstarsze kultury rolnicze Egiptu. Lustro wody
jeziora Karun wznosio si wtedy ok. 17 m ponad po-
ziomem morza, albowiem nasycay je wody Nilu. Je-
zioro stanowi jednak dolin tektoniczn, tworzc de-
presj, co prowadzio do stopniowego obnienia si po-
ziomu wody (obecnie do 45 m poniej poziomu mo-
rza). Nadto na pocztku czasw historycznych rami
Nilu ulego zamuleniu. Dlatego te do pocztku II ty-
siclecia obszar ten by sabo zaludniony i z punktu wi-
dzenia rolnictwa nie wyzyskany.
Zasug Sesostrisa II byo przekopanie kanau, kt-
ry czy Nil z jeziorem Karun. Dziki temu utworzy
si olbrzymi zbiornik, w ktrym mona byo gromadzi
nadmiar wd Nilu zagraajcych Delcie podczas wyle-
wu. Zbiornik ten posuy do rozwinicia na tym tere-
nie nawadniania staego, jakie znamy z terenu pou-
dniowej Mezopotamii.
Wedug wszelkiego prawdopodobiestwa koloni-
zacja oazy Fajum pozostawaa w cisym zwizku z in-
nym przedsiwziciem natury gospodarczo prawnej,
a mianowicie z podziaem wasnoci krlewskiej na
dwa typy majtkw. Pierwszy z nich stanowi osobist
wasno krla i czonkw jego rodziny, drugi nato-
miast by wasnoci korony. W ten sposb wyelimi-
nowana zostaa groba ekonomicznej ruiny pastwa,
albowiem odtd fundacje ku czci zmarych czonkw
rodziny krlewskiej uszczuplay wycznie ten area,
ktry stanowi jej prywatn wasno. Reforma ta miaa
kolosalne znaczenie dla dalszego rozwoju wadzy kr-
lewskiej i dla jej suwerennoci. Chocia na tronie egip-
skim zmieniay si liczne dynastie, to jednak ukad sto-
sunkw w obrbie wasnoci krlewskiej wprowadzony
w czasach redniego Pastwa utrzymywany by nada.
Nie wiadomo, jaki by stosunek ilociowy obu ty-
pw wasnoci, z ca pewnoci jednak wolno przy-
puszcza, e co najmniej cz nowo zagospodarowa-
nych gruntw oazy Fajum staa si prywatn wasno-
ci domu krlewskiego. Chodzi mianowicie o tereny
opodal elLahun, gdzie Sesostris II zbudowa kaza
sw piramid. Ruiny osady, wzniesionej w jej ssiedz-
twie i zamieszkaej jeszcze w czasach XIII dynastii,
stanowi wyjtkowo instruktywne wiadectwo zabu-
dowy miasta w czasach redniego Pastwa.
Surowcw niezbdnych do wzniesienia budowli
kultowych i dla pracowni rzebiarskich dostarczay
liczne ekspedycje, np. do Wadi Hammamat, ktr w 38
roku swego panowania dowodzi Sesostris I i w ktrej
uczestniczy miao 17 tys. ludzi. Wiele zabytkw kul-
tury materialnej odnalezionych na pwyspie Synaj daje
wiadectwo o pobycie egipskich ekspedycji rwnie
i na tamtejszym terenie.
Znamienny jest fakt, e krlowie XII dynastii, kt-
rzy utrzymywali na og poprawne stosunki ze swymi
bezporednimi ssiadami, prowadzili wszake kilka
wojen wyranie podyktowanych potrzebami surowco-
wymi. Charakterystyczne s zabiegi wok zdobycia
Nubii. Pierwsza wyprawa odbya si jeszcze za ycia
Amenemhata I, gdy wydatne zmniejszenie si wydoby-
cia zota w Pustyni Wschodniej zaczo ujemnie wpy-
wa na stosunki handlowe z Syri. Wkrtce przeto
(1954) wyprawi si Sesostris I do Nubii i zdoby ten
kraj a do II katarakty. Dziki temu zapewni sobie
Egipt stay dopyw cennego surowca z nubijskich z
zota. Trwaoci egipskiego panowania na tym terenie
strzec miay twierdze, ktre budowano wzdu caej
nubijskiej doliny Nilu. Najsilniejsza bya twierdza Bu-
hen naprzeciw Wadi Halfa. Jednoczenie rozpocza si
kolonizacja tego obszaru, a w jej wyniku - jego egipty-
zacja.
Utrwaleniu tych osigni sprzyjaa rwnie poli-
tyka Sesostrisa III, ktry granic pastwa przesun
nieco na poudnie, czemu towarzyszya intensywna
dziaalno budowlana. Nowe twierdze wzniesiono nie
tylko nad brzegiem Nilu, lecz take na wyspach, jak np.
Semna i Kumna. Stay si one punktami przeadunko-
wymi dla handlu z Nubi. Pomylny ich rozwj zapew-
nia zwaszcza pokj, jaki Sesostris III zawar z krajem
Kusz (1863). Nazwa ta po raz pierwszy pojawia si
w zwizku z nubijskimi wyprawami Sesostrisa I. Odtd
poczto ni okrela obszary nubijskie pooone na po-
udnie od granicy Egiptu. Wanie na tych terenach, na
poudnie od III katarakty, zaoona zostaa w czasach
Sesostrisa III Kerma, egipska osada handlowa, zbudo-
wana przez architektw egipskich. Wszystko to pozwo-
lio Egipcjanom niemal do koca panowania XIII dyna-
stii zachowa nietknit granic na poudniu i czerpa
z bogactw Nubii. Dopiero napyw z poudnia ludw
tzw. kultury Kerma (pocztek 18 w.) porzdek ten
podway, lecz Sesostrisa III czczono tu nadal jako b-
stwo opiekucze.
 Wydaje si, e rwnie wojny na terenach Palesty-
ny podyktowane byy wzgldami ekonomicznymi, tdy
bowiem wid szlak karawanowy, ktry obok tradycyj-
nego szlaku morskiego zaczyna odgrywa coraz po-
waniejsz rol w stosunkach handlowych Egiptu z Pa-
lestyn i Syri. Pasterze owiec i kz natomiast, dla kt-
rych poudniowa Palestyna bya terenem sezonowego
wypasu byda, powanie zagraali bezpieczestwu tego
szlaku. Uwiadomi to sobie ju Amenemhat I, ktry
wesp z Sesostrisem I wystpowa przeciwko nim
zbrojnie. Napis na steli Husebeka, czonka krlewskiej
stray przybocznej, informuje, e Sesostris III rwnie
walczy na tych terenach, docierajc a do Sichem.
Bardzo czsto na tej podstawie wnioskuje si nie-
susznie o stworzeniu przez Sesostrisa III imperium.
Wadca ten, podobnie jak jego poprzednicy, nie zamie-
rza ustanowi swego zwierzchnictwa w Palestynie.
Egipskich interesw handlowych bowiem strzegli tu
zaprzyjanieni wadcy miejscowi. Zadowoli si wic
Sesostris III zapewnieniem im bezpieczestwa. Podob-
nie ksztatoway si stosunki na terenach syryjskich,
gdzie rzecznikiem egipskiego handlu z Mezopotami,
Cyprem i Kret byo miasto Byblos. Panowaa tu miej-
scowa dynastia, ktrej wadcy posugiwali si jednak
egipskimi hieroglifami.
Pokojowa w gruncie rzeczy polityka wadcw XII
dynastii, ktrzy wszystkie swe wysiki skierowali na
konsolidacj pastwa, sprzyjaa rozkwitowi kraju. By
to klasyczny okres w dziejach Egiptu, chocia nie po-
wstay wtedy budowle monumentalne, tak charaktery-
styczne dla Starego Pastwa, ani te nie stworzono po-
tgi militarnej, cechujcej Nowe Pastwo. Znaczenie
tego okresu polega na wyzyskiwaniu przez wczesnych
wadcw wszystkich zalet kraju dla umocnienia jego
pozycji wrd ssiadw. Dlatego te pniejsze pokole-
nia Egipcjan widziay w nim okres najwyszego roz-
kwitu, a posta Sesostrisa III staa si wzorcem ideal-
nego wadcy. Legenda o nim, w ktrej zespoliy si
czyny wszystkich nosicieli tego imienia, przetrwaa a
do czasw grecko rzymskich (Herodot, Diodor Sycy-
lijski). Rwnie trway by jzyk rednioegipski, kla-
syczny jzyk tekstw religijnych i oficjalnych napisw
krlewskich. Jedynie na co dzie ustpi on od czasw
XIII dynastii jzykowi nowoegipskiemu. Spucizn li-
terack tego okresu ju w czasach Nowego Pastwa
uwaano za klasyk i dziki temu wiele tekstw prze-
trwao do naszych czasw.
W wietle powyszych ustale zdumieniem napa-
wa musi stosunkowo szybki upadek redniego Pa-
stwa bezporednio po wyganiciu XII dynastii (1786).
Zapocztkowany zosta tzw. II Okres Przejciowy,
okres ponownego rozprenia wewntrznego egipskiej
monarchii i utraty prestiu na zewntrz. Egipt sta si
przeto atwym upem obcych przybyszw azjatyckich,
tj. Hyksosw.
Problemy II Okresu Przejciowego
Okres ten podzieli mona na nastpujce etapy: 1.
17861715 - panowanie XIII dynastii w IczTawi. kt-
ra jednolit administracj obejmowaa cay kraj, cznie
z terenami nubijskimi; 2. 17151650 - usamodzielnie-
nie si rnych miast Delty; wadcw tych pastewek
czy Maneton w kolejn dynasti XIV, ktra panowaa
obok wadcw XIII dynastii; 3. 16501580 - jednocze-
sny rozwj trzech orodkw wadzy, reprezentowanych
przez Hyksosw Wielkich (XV dynastia), Hyksosw
Maych (XVI dynastia) oraz pastwo tebaskie (XVII
dynastia); 4. 15801550 - wspegzystencja wadcw
obcego pochodzenia i krlw tebaskich oraz przejcie
do zjednoczonego krlestwa Nowego Pastwa.
Niewiele danych rdowych wyjania przyczyny
tych wydarze. Gdy chodzi o upadek wadzy krlew-
skiej III tysiclecia, by on logiczn konsekwencj roz-
woju stosunkw wasnociowych. One te legy u pod-
staw tendencji odrodkowych, ktre rozwiny si na
skutek ekonomicznego, a nastpnie rwnie politycz-
nego usamodzielnienia si nomarchw.
Cakowicie odmienne byo podoe upadku jedy-
nowadztwa krlw XII dynastii. Miao ono bowiem
dostatecznie trwa podstaw ekonomiczn, armia za-
wodowa za umacniaa je politycznie. Wadza krlew-
ska opieraa si nadto na bardzo solidnym fundamencie
spoecznym, stworzonym przez liczne rzesze wojsko-
wych i urzdnikw. Znikna bowiem ostatecznie dzie-
dziczno urzdw oraz potne rody arystokratyczne.
Jednoczenie zasada koregencji zapewniaa cigo
dynastii oraz kontynuacj jej zaoe politycznych. Czy
w wietle tej harmonii rozwoju wyganicie dynastii
moe by wystarczajcym argumentem uzasadniajcym
upadek Egiptu? Wydaje si to mao prawdopodobne.
 Warto zwrci uwag na jeden bardzo istotny
czynnik, ktremu wprawdzie wadcy XII dynastii
w znacznym stopniu zawdziczali sw pomylno,
lecz ktry po pewnym czasie pocign za sob ujemne
skutki. Chodzi mianowicie o wojny zdobywcze.
W gruncie rzeczy adne pastwo staroytnoci - czy to
orientalnej, czy te antycznej - nie mogo przez czas
duszy rozwija si prawidowo bez prowadzenia poli-
tyki ekspansji. Kolonizacja oazy Fajum pozwolia
w pewnym okresie historii egipskiej rezygnowa z wy-
praw wojennych. W kilkadziesit lat pniej okazao
si to ju niedostateczne do dalszego rozwoju kraju.
Gospodarka bowiem wszystkich spoeczestw staroyt-
nych - poza niezwykle rzadkimi wyjtkami - bya eks-
tensywna. Zagospodarowanie coraz to nowych terenw
oraz zdobycie dostpu do coraz liczniejszych rde su-
rowcw byo zatem jedn z podstawowych funkcji pa-
stwa. W warunkach cywilizacji rzecznych kady skra-
wek zagospodarowanej ziemi by rezultatem dugo-
trwaych prac, znacznych kosztw oraz zatrudnienia
coraz wikszej liczby pracownikw. Przeto pokojowy
rozwj Egiptu zaspokoi mg potrzeby pastwa i spo-
eczestwa dopty, dopki istniay jeszcze pewne re-
zerwy wewntrzne. Wszelako ju w czasach panowania
nastpcw Amenemhata III, ostatniego wielkiego
przedstawiciela XII dynastii, pewne krgi spoeczne
zaczy jawnie okazywa swe niezadowolenie, spowo-
dowane nadmiernymi obowizkami wobec pastwa.
rdem doskonale ilustrujcym powsta sytuacj
s tzw. Teksty banitw. Imiona wrogw zapisywano na
niewielkich naczyniach lub figurkach przedstawiaj-
cych jecw, ktre nastpnie krl rozbija. By to ma-
giczny rytua, ktry spowodowa mia unicestwienie
wymienionego lub przedstawionego figuralnie wroga.
Odnaleziono wielk liczb podobnych skorupek, ktre
pochodz z dwch okresw: a) z czasw panowania
Amenemhata III oraz b) z okresu panowania XIII dyna-
stii. Obok imion ksit oraz miejscowoci nubijskich,
palestyskich i syryjskich wymieniane s na nich rw-
nie imiona egipskie. Teksty banitw wiadcz wic
o rosncej opozycji zarwno wewntrz kraju, jak te na
terenach bdcych w zasigu interesw egipskich. Po-
zwalaj one nadto mniema, e w tych warunkach je-
dynym sposobem zdobycia rodkw niezbdnych do
utrzymania administracji, paacu i wojska by wzmoo-
ny ucisk podatkowy.
Umoliwi go przede wszystkim sprawnie dziaaj-
cy aparat administracyjny. Nie bez znaczenia by rw-
nie fakt, e wezyrowie byli nadzwyczaj dugowieczni
- piastowali oni swj urzd nieraz po kilkadziesit lat.
Tymczasem zmiany na tronie podczas panowania XIII
dynastii zachodziy nader czsto. Na porzdku dzien-
nym bowiem byy uzurpacje dokonywane przez repre-
zentantw rodowiska urzdniczo wojskowego. Zda-
rzali si rwnie uzurpatorzy nieegipskiego pochodze-
nia.
Historiografia czy ich umownie w jedn dynasti
z rezydencj w IczTawi. Wadza ich rozcigaa si
prawdopodobnie na cay obszar Egiptu, dopki ok.
1715 r. nie odczya si znaczna cz Dolnego Egip-
tu. Tam bowiem od 1786 r. rzdzia XIV dynastia, kt-
r czsto okrela si rwnie jako dynasti z Ksois
(Chaswu). Przypuszcza naley, e Ksois byo jednym
spord wielu miast, ktre w owych czasach uniezale-
niy si od wadzy centralnej w IczTawi.
Na pocztku drugiej poowy 18 w., za czasw Se-
bekhotepa III i IV (ok. 17441720), Egipt by jeszcze
na tyle silny, by kontrolowa swoje posiadoci w Nu-
bii; nadal te utrzymywane byy przyjazne stosunki
z wadcami miast Palestyny i Syrii. Lecz cige zmiany
na tronie wpyway bardzo ujemnie na dalsz kontynu-
acj takiej polityki zewntrznej. Upadek autorytetu kr-
la pogorszy rwnie sytuacj mieszkacw miast, kt-
rzy zdani byli na samowol urzdnikw. Jednoczenie
pozbawiono ich tych korzyci, ktre zapewniao im pa-
nowanie krlw XII dynastii. Rosnce niezadowolenie
szo w parze z nasileniem si ruchw separatystycz-
nych. Po usamodzielnieniu si miast Delty wadza cen-
tralna musiaa pogodzi si z upadkiem swego autory-
tetu w Tebaidzie. Wkrtce potem tereny Nubii, a do I
katarakty, zajte zostay przez wadcw kraju Kusz, co
znacznie pogbi musiao trudnoci gospodarcze Egip-
tu. W samej Delcie natomiast, zwaszcza w jej wschod-
niej czci, pod wpywem rosncego naporu plemion
z Azji usamodzielnili si niektrzy dowdcy palesty-
skich oddziaw armii egipskiej.
Jeden z nich, Salitis, ok. 1650 r. zagarn rezyden-
cj krlewsk IczTawi i przej koron Egiptu. Egip-
cjanie nazwali go oraz piciu jego nastpcw hikhosfe,
tj. wadcy obcych krajw; okrelenia tego uywali te
sami krlowie hyksoscy. By to wic tytu wadcy, a nie
jak mylnie przekazaa tradycja grecka - okrelenie
etniczne. Problem pochodzenia Hyksosw po dzi
dzie jest dyskusyjny; rwnie kontrowersyjna jest kwe-
stia zdobycia przez nich wadzy nad Egiptem oraz zna-
czenie samego okrelenia wadcy obcych krajw.
W zwizku z tym warto zwrci uwag na kilka
istotnych momentw, o ktrych naley pamita, ile-
kro mwimy o Hyksosach. Ju w III tysicleciu
wschodni cz Delty penetroway plemiona paster-
skie z Azji i zmuszay krlw egipskich do przedsi-
wzi obronnych. Na pocztku II tysiclecia ruchy te
niebywale si wzmogy, gdy tymczasem wadcy egip-
scy coraz sabiej na reagowali, poniewa kraj coraz
bardziej si rozpada. Rosncy napr na Delt spowo-
dowany zosta przypuszczalnie przez przesunicia et-
niczne, ktre objy niemal cay obszar Azji Poudnio-
wo Zachodniej. Sprawcami bowiem ich byli zarwno
Semici (Kanaanejczycy, m.in. Amoryci). jak te ple-
miona indoiraskie (np. Hetyci) oraz Huryci, ktrych
pochodzenie dotd nie zostao wyjanione.
W wietle powyszego bardzo prawdopodobne, e
Hyksosi rwnie byli zrnicowani etnicznie. Wik-
szo ich imion wywodzi si co prawda z jzykw za-
chodniosemickich, nie wyklucza to jednak obecnoci
w ich gronie zsemityzowanych Hurytw. Obejmowali
oni stopniowo wadz nad Egiptem. Liczne imiona se-
mickie wrd urzdnikw XIII dynastii zdaj si wska-
zywa na dugotrwa infiltracj, ktra rozpocza si
na dugo przed objciem przez Hyksosw wadzy pa-
stwowej. Polityczna przewaga obcych przybyszw bya
wic logicznym skutkiem semickiej (kanaanejsko
amoryckiej) penetracji Egiptu.
Dlatego te mao uzasadniona wydaje si teza,
wiodca swj rodowd od Manetona i Jzefa Flawiu-
sza, e Hyksosi opanowali Egipt dziki posugiwaniu
si now broni strategiczn, a mianowicie dwukoo-
wym wozem bojowym z zaprzgiem koskim. Ko,
ktry prawdopodobnie wywodzi si z Azji rodkowej,
oraz rydwan bojowy, wynaleziony w Mezopotamii lub
Anatolii, zaczy w pierwszej poowie II tysiclecia
rozpowszechnia si na caym obszarze Bliskiego
Wschodu, a wic rwnie w Egipcie. Podobnie sprawa
si ma z wprowadzeniem nowych wzorcw broni
(m.in. uku azjatyckiego) oraz uyciem brzu do ich
wyrobu. Zdobyy one w Egipcie prawo obywatelstwa
pod koniec 17 w., a wic w okresie, gdy wadza Hykso-
sw na tym terenie ju okrzepa.
Wydaje si, e kwesti t wyjani mona z innego
punktu widzenia: intensywne osadnictwo plemion pa-
sterskich w Delcie, ktre poprzedzio panowanie XV
i XVI dynastii, bezsprzecznie doprowadzi musiao do
zmian w ich trybie ycia, a przy zetkniciu si z cywili-
zacj egipsk nastpi musiao doskonalenie si ich
umiejtnoci, w tym rwnie techniki bojowej. Oczy-
wistym rezultatem tych przemian: wsplnych zreszt
dla wszystkich krajw Bliskiego Wschodu, by postp
w technice wojennej. W Egipcie zaznaczy si on wa-
nie w czasach panowania Hyksosw.
 Obok 6 Hyksosw, czonkw XV dynastii, wyr-
nionych przez historiografi okreleniem wielkich,
panowaa w tym samym czasie inna dynastia obcego
pochodzenia, dynastia XVI, ktrej przedstawicieli przy-
jto nazywa Hyksosami Maymi. W kadym razie nie
ulega wtpliwoci, e Hyksosi Wielcy nie panowali nad
caym Egiptem. Uywali oni tytuu krlw Grnego
i Dolnego Egiptu, lecz identycznie postpowali wad-
cy z Teb. W obu wypadkach by to anachronizm, ktry
w tych czasach nie mia adnego uzasadnienia. Wadza
ich, podobnie jak w zalenych od nich (lub kontrolo-
wanych przez nich) ksistwach, gdzie panowali repre-
zentanci XVI i XVII dynastii, nie bya dziedziczna.
Zmiany na tronie dokonyway si z reguy drog prze-
wrotu, a podstaw spoeczn we wszystkich wypadkach
bya armia, ktrej trzon stanowiy formacje pochodze-
nia azjatyckiego.
Jednym z najistotniejszych zagadnie tego okresu
jest wyjanienie stosunkw czcych wspczesne so-
bie dynastie. Na podstawie wiadomoci o koegzystencji
wadcw tebaskich i krlw z dynastii Hyksosw
przypuszcza mona, e Egipt w owym czasie by swe-
go rodzaju federacj pastw wasalnych, ktre paciy
daniny krlowi z Memfis. Za powysz hipotez prze-
mawia fakt, e w administracji najwaniejszy sta si
urzd zarzdcy skarbca. Wnioskowa std mona, e
system podatkowy by gwn paszczyzn, na ktrej
rozwijay si stosunki midzy poszczeglnymi pa-
stwami. Brakuje natomiast danych, ktre mogyby wy-
jani stopie ich zalenoci od Hyksosw w pozosta-
ych dziedzinach ycia, a take ich organizacj we-
wntrzn, gdy liczne urzdy, znane z okresu poprzed-
niego, znikny raz na zawsze.
Dane te, jakkolwiek nader skpe, pozwalaj odrzu-
ci jako bezpodstawn teori o imperium Hyksosw,
ktrego wpywy siga miay a po Kret i Anatoli.
Znalezione w tych regionach skarabeusze i inne przed-
mioty z wypisanym imieniem Chiana dowodz jedynie,
e Egipt Hyksosw utrzymywa z nimi oywione kon-
takty.
W Egipcie w tym okresie nastpi rozwj zreszt
rwnie w innych dziedzinach. W czasach Apofisa
skopiowano wiele starszych zabytkw literatury egip-
skiej, m.in. Ba o cudownych zdarzeniach (Papirus
Westcar). Powstao te wiele nowych tekstw, jak np.
jedno z najwaniejszych wiadectw egipskiej wiedzy
matematycznej, tzw. Papirus Rind. Hyksosi bowiem
przejli jzyk egipski i kultywowali tradycje pimien-
nictwa egipskiego. Sprzyjali oni rwnie rozwojowi
wierze egipskich, otaczajc szczegln czci boga Se-
ta. We wschodniej czci Delty, w regionie pierwotne-
go osadnictwa Hyksosw, gdzie nastpnie zaoyli tak-
e sw rezydencj Awaris, kult jego by dobrze rozwi-
nity. Znajdoway si tam z pewnoci liczne miejsca
kultowe tego bstwa. Nieco pniej zreszt identyfi-
kowano boga Seta z jednym z bstw kanaanejskich.
Inne kulty, si rzeczy, peniy drugorzdn funk-
cj, w tym rwnie kult tebaskiego Amona. Doprowa-
dzio to w czasach XIX dynastii, gdy centrum ycia po-
litycznego z uszczerbkiem dla Teb ponownie przesun-
o si na pnoc, do opracowania w krgach kapanw
tebaskich pism propagandowych pitnujcych Hykso-
sw jako bezbonikw. Panowanie ich oceniono wtedy
jako okres zniszcze i upadku kultury egipskiej. Taka
interpretacja okresu panowania Hyksosw, przejta na-
stpnie przez autorw antycznych, zdobya prawo
obywatelstwa w literaturze przedmiotu.
Okazuje si, e chocia Hyksosi niewiele elemen-
tw wasnej kultury wnieli do skarbnicy cywilizacji
egipskiej, to jednak ich panowanie byo okresem poy-
tecznych zmian. Najistotniejsz z nich byo otwarcie
i utorowanie Egiptowi drogi do prowadzenia polityki
na skal midzynarodow. Bdzie to znamiennym ry-
sem nastpnego okresu. Przybycie bowiem i osiedlenie
si obcych ludw na terenie Egiptu w sposb zasadni-
czy wpyno na mentalno mieszkacw tego kraju.
Zostali oni pozbawieni poczucia wyszoci wobec lu-
dw ssiednich; utracili take poczucie bezpieczestwa
i izolacji w granicach swego kraju. Lecz egipska trady-
cja literacka, ktrej rde szuka naley w kon-
kretnych walkach politycznych Nowego Pastwa, prze-
kazaa o Hyksosach obraz nader stronniczy, nie zacho-
wujc pamici o ich osigniciach.
Nieprawidowa ocena Hyksosw i ich panowania,
stworzona na podstawie rde.znacznie pniejszych,
moga utrwali si przede wszystkim dlatego, e ostatni
etap II Okresu Przejciowego istotnie wypeniy bardzo
ostre walki. Przewodziy w nich Teby, gdzie w poowie
17 w. miejscowa dynastia obja wadz. Rozcigna
ona swoje panowanie na obszar Edfu Hierakonpolis
elKab, a do Elefantyny na poudniu oraz Abydos na
pnocy.
Spokrewnieni prawdopodobnie z ostatnim przed-
stawicielem XIII dynastii administrowali oni podwad-
nymi im terenami wedug zasad ustalonych przez wad-
cw XII dynastii. Nie mogli wszake przeciwdziaa
dziedzicznoci urzdw, ktre na tym terenie staway
si rwnie obiektem sprzeday. Nieliczne rda z te-
go okresu wyranie jednak wskazuj na znacznie wik-
sz centralizacj ni na terenach podlegych Hyksosom.
Dlatego te przypuszczalnie pierwsi krlowie Nowego
Pastwa znacznie sprawniej mogli dokona odbudowy
scentralizowanego aparatu pastwowego i nie napoty-
kali tych trudnoci, ktre byy udziaem wadcw XI
XII dynastii.
Wadcy tebascy sw samodzielno przez cay
okres panowania Hyksosw najprawdopodobniej
w znacznym stopniu zawdziczali niemal absolutnym
rzdom. Na tym tle przypuszczalnie nieraz dochodzio
do lokalnych wojen, ktre raz po raz korygoway grani-
ce pastwa tebaskiego. W pewnych, okolicznociach
bowiem zwierzchnictwo Hyksosw mogo okaza si
dla miejscowych ksit znacznie mniej uciliwe od
scentralizowanej supremacji Teb.
Bardzo prawdopodobne, e staa groba odczenia
si ksistw skonia wadcw tebaskich do osiedlenia
w Tebaidzie negroidalnych pasterzy. Napywali oni
w tym czasie z pustyni poudniowo wschodniej do
Egiptu. Z czasem nowi osadnicy egiptyzowali si,
wcieleni za do oddziaw wojskowych stali si gwn
opor krlw tebaskich. Wspomniane oddziay byy
skuteczn si w walce z ruchami odrodkowymi na te-
renie Tebaidy; stanowiy one take zalek przyszej
armii, ktra pokonaa Hyksosw.
Walk z nimi rozpocz Kamose, zakoczy za
zwycisko jego modszy brat - Jahmes, ktremu trady-
cja przypisuje zaoenie XVIII dynastii (ok. 1552) oraz
zniszczenie miasta Awaris, rezydencji Hyksosw (ok.
1540). Wkrtce potem zdoby Jahmes twierdz Szaru-
hen, pozbawiajc wadcw hyksoskich ich ostatniego
punktu oporu w poudniowej Palestynie.
Na podstawie autobiografii oficera egipskiego,
imiennika i wiernego sugi krla Jahmesa, uczestnika
tych walk, wolno wnosi, e walki z Hyksosami byy
jedn spord wielu wojen, jakie toczyy si na terenie
Egiptu w poowie 16 w. Celem ich byo ustanowienie
jedynowadztwa krlw z Teb, tote zrzucenie
zwierzchnictwa Hyksosw nie byo niczym innym, jak
jednym z etapw jego realizacji.
VII. Azja PoudniowoZachodnia
w okresie starobabiloskim
Upadek pastwa III dynastii z Ur
i walki o jego dziedzictwo
Gdy pastwo egipskie w poowie 21 w. ponownie
si konsolidowao, w Mezopotamii, ktra znajdowaa
si bd to w zasigu wadzy, bd te pod wpywami
krlw III dynastii z Ur, pojawiy si pierwiastki zapo-
wiadajce cakowicie odmienne ni w Egipcie tenden-
cje rozwoju. Okres, ktry zapocztkowany zosta przez
upadek pastwa III dynastii z Ur oraz jego pierwszego
dziedzica, jakim byo pastwo z Isin, sta si wan ce-
zur w dziejach mezopotamskich. Powstay wwczas
bowiem podwaliny pod zupenie nowy etap rozwoju
spoeczestwa i pastwa. Spord przyczyn, ktre pod
koniec 21 w. doprowadziy do katastrofy, jedynie zja-
wiska natury politycznej bardzo wyrazicie odzwier-
ciedliy si w rdach.
rda te wymieniaj plemiona Martu, tj. semic-
kich Amorytw, ktrych ekspansja od czasw Gudei
powanie zagraaa mieszkacom poudniowej Mezo-
potamii. Ludy Martu otaczay w 21 w. Babiloni od
pnocy i od wschodu, a walki przeciwko nim wci
przybieray na sile. Jest bardzo prawdopodobne, e
cz spord nich w tym czasie zerwaa ju z bytem
posiadych pasterzy i zbieraczy, mimo to teksty lite-
rackie z czasw Gudei charakteryzuj Martu jako dzi-
kich mieszkacw gr, ktrym obce s miasta i uprawa
zb1. Materia statystyczny za dowodzi, e rwnie
w czasach III dynastii z Ur uwaano ich za ludzi ob-
cych.
Pierwotnym siedliskiem plemion Martu byo pa-
smo gr Biszri, gdzie pono walczy z nimi krl aka-
dyjski, Szarkaliszarri. Wiadomo w kadym razie, e
wyszy one ze swoich siedzib i powdroway do Syrii.
Przeprawiwszy si nastpnie przez Eufrat dotarli Martu
do Mezopotamii, gdzie zaczto okrela ich nazw
Amurru, tj. ludzie z Zachodu, Amoryci. Poniewa
na razie nie zaniechali tradycyjnych form gospodarki,
stawali si powanym niebezpieczestwem dla ludno-
ci osiadej. Dlatego te w miejscu najbardziej przez
nich zagroonym zbudowa Szusuen mur, ktry rozci-
ga si a na wschd od Tygrysu. W ten sposb odgro-
dzi rdze swego pastwa od bezporednich atakw
ludnoci nie osiadej.
Dziki temu, a moe ju znacznie wczeniej, cz
Martu przesza przez Tygrys na wysokoci dzisiejszego
Bagdadu i osiedlia si w dorzeczu doliny Dijala, wy-
stpujc odtd pod nazw Jamutbal. Prawdopodobnie
wkrtce powsta tam zwizek plemienny, ktry stwa-
rza zupenie realne niebezpieczestwo dla mezopotam-
skiego handlu dalekosinego. Tradycyjny szlak han-
dlowy z poudniowej Mezopotamii w kierunku Syrii
wid bowiem przez tereny na wschd od Tygrysu. By
on znacznie wygodniejszy i korzystniejszy dla karawan
ni droga w gr po Eufracie.
Sytuacja szczeglnie zaostrzya si w czasach pa-
nowania Ibbisuena (20292006), ostatniego przedsta-
wiciela dynastii z Ur. W wietle danych onomastyki
znaczn liczb wczesnych urzdnikw krlewskich
stanowili Amoryci. Niejeden z nich piastowa bardzo
wysokie stanowiska i cieszy si zaufaniem modego
krla. Prawdopodobnie z tego rodowiska wywodzi si
niejaki Naplanum, ktry w 2025 r. w samym centrum
monarchii zaj miasto Larsa. W tym samym czasie
uniezalenia si rwnie Esznunna, gdzie inny Amory-
ta zaoy wasn dynasti.
Rozwj tych tendencji grozi rozpadniciem mo-
narchii, zwaszcza e pozostali namiestnicy miast, cho-
cia nadal byli lojalni wobec wadzy centralnej, pasyw-
nie przygldali si poczynaniom amoryckich uzurpato-
rw. Z duym zainteresowaniem natomiast ledzi roz-
wj wypadkw Elam, odwieczny wrg mieszkacw
Mezopotamii. Wyczekiwa dogodnej sytuacji, by uwol-
ni si od zwierzchnictwa Ibbisuena.
W czasie, gdy Ibbisuen zajty by walk z Elamem,
urzdnik krlewski, niejaki Iszbierra, usilnie zabiega
o rozszerzenie swych kompetencji. Ssiedztwo Amory-
tw nad Tygrysem posuyo mu za pretekst, by wymc
na krlu stanowisko komendanta Nippur i Isin. Nippur
by gwnym orodkiem religijnym pastwa III dynastii
z Ur. Miasto zajmowao centraln pozycj w handlu
z Iranem i krajem Tilmun; nieco wczeniej umocniono
je murem obronnym. Isin natomiast, dotd niewielki
punkt osadniczy, w zmienionych warunkach politycz-
nych zdoby znaczenie strategiczne. Dlatego prawdo-
podobnie Ibbisuen pocztkowo waha si, czy obdarzy
swego podwadnego tak rozlegymi penomocnictwami.
Obszerna jego korespondencja stanowi wymowne
wiadectwo przebiegoci Amoryty i trzewego spoj-
rzenia krla na rozwj wydarze. Ostatecznie jednak,
przynaglony niekorzystn dla siebie wyroczni, a take
klsk godow w Ur, Ibbisuen czciowo uczyni za-
do daniom swego urzdnika i poruczy mu na-
miestnictwo Isin. Iszbierra jednoczenie podporzdko-
wa sobie Nippur.
Od tej pory posugiwa si Iszbierra wasnymi
Okreleniami rocznymi, w ktrych odzwierciedliy si
wszystkie waniejsze wydarzenia zmierzajce do spara-
liowania dziaa namiestnikw Ibbisuena w rodkowej
i pnocnej Babilonii. Iszbierra panowa (20171985)
obok Ibbisuena jako niezaleny wadca i krl czterech
stron wiata, a posiadanie Nippur dawao mu zdecy-
dowan przewag nad pozostaymi uzurpatorami amo-
ryckimi.
W 23 roku panowania Ibbisuena nastpi atak Ela-
mitw. Zdobywszy Lagasz i Ur stali si oni panami po-
udniowej czci jego pastwa, krla za uprowadzili
do Anszan. Pnocn cz Babilonii, gdzie niepodziel-
nie panowa Iszbierra, oszczdzono, najpewniej
w obawie przed si militarn uzurpatora. Wkrtce
zreszt sam Iszbierra wszcz dziaania wojenne prze-
ciwko Elamowi, zdoby Ur i obj panowanie nad ca
poudniow Mezopotami.
Rzecz znamienna, e w kompozycji literackiej La-
ment nad upadkiem Ur, napisanej kilka lat pniej, wi-
n za rozpadnicie si pastwa III dynastii z Ur obarcza
si Elamitw. Jedynie krtka wzmianka o Kutach zdaje
si zawiera aluzj do roli, jak w tych wydarzeniach
odegra Iszbierra. Poniewa jednak on wanie sta si
dziedzicem pastwa III dynastii z Ur, niezrcznie byo
przypisa mu win za jego upadek. Tote naczelne
miejsce w Lamencie zaj opis straszliwych zniszcze
dokonanych w Ur przez Ela mitw: Przelaa si krew
kraju, jak si wylewa roztopion mied i cyn, a trupy
rozpyway si na socu, jak owcze sado.
Niezalenie od czynnikw politycznych powan
rol przyspieszajc katastrof III dynastii z Ur odegra-
y bez wtpienia sprzecznoci natury spoeczno go-
spodarczej. rda jednak niezwykle rzadko dostarczaj
bezporednich informacji o zgubnych skutkach pseudo-
latyfundiw, ktre nie byy przystosowane do wcze-
snego poziomu techniki, o spadku plonw spowodo-
wanym pocztkiem zasolenia gleby, o wzrocie zobo-
wiza duniczych itp. Lament nad upadkiem Ur po-
zwala wszake przeczu wczesne trudnoci: Prawo-
rzdno kraju znikna, mdro kraju rozsiana (...) na
polach mojego miasta nie ma jczmienia, rolnik je po-
rzuci.
Iszbierra i jego nastpcy, wrd ktrych najznako-
mitszym by Lipitesztar (19341924), przejli zarwno
metody administracyjne, jak te formularz kancelarii
krlw III dynastii z Ur. Wzorowano si zwaszcza na
posuniciach Szusuena, ktry cakowicie zlikwidowa
samodzielno namiestnikw.
W granicach pastwa Iszbierry znalazo si kilka
innych samodzielnych pastw, jak np. Larsa, Esznunna,
Der, ktrych wadcy na rwni z krlem z Isin rocili
sobie pretensje do dziedzictwa Ibbisuena. aden z nich
nie mg jednak zrwna si z Iszbierr. Kontrolowa
on dwa wane orodki handlowe, nad ktrymi domi-
noway miasta Nippur oraz Ur. Posiadanie Nippur da-
wao mu nadto ideologiczne uzasadnienie cigoci
wadzy nad Babiloni, czemu rwnie suy miaa teo-
ria o boskoci krla. Jednoczenie za podkrelali kr-
lowie z Isin swe bliskie zwizki z Mari i jego bogiem
Daganem.
Hegemonia nad Babiloni pozostawaa w 20 w.
cakowicie w rkach krlw z Isin, lecz ich rywale
z innych miast nie przypatrywali si temu bezczynnie.
Dlatego te rysuje si okres ten jako niekoczce pa-
smo wojen i potyczek, a nieraz jedynym wiadectwem
tych wydarze s lakoniczne dane Okrele rocznych.
O rozwoju spoeczestwa w tym okresie bez wt-
pienia najlepiej informuje zbir praw Lipitesztara, na-
pisany jak wszystkie oficjalne dokumenty tego okresu
w jzyku sumeryjskim. Orygina umieszczony zosta
prawdopodobnie na steli - jak pniejszy zbir praw
Hammurabiego - lecz tekst czsto kopiowano w szko-
ach, gdzie uczniowie widocznie przepisw prawnych
uczyli si na pami. Prolog wyjania, e prawa spisa-
no, by ustanowi sprawiedliwo w kraju i pooy
kres skargom. Z tej okazji prawdopodobnie zwolniono
mieszkacw od zobowiza duniczych. Na podsta-
wie utworw literackich z tego okresu mona wnosi,
e podobn reform dla Nippur przeprowadzi Iszme-
dagan, poprzednik Lipitesztara. Rzuca to pewne wiato
na wczesn sytuacj spoeczestwa.
 Jednoczenie warto zwrci uwag, e wraz z na-
pywem do Babilonii Amorytw z ich stadami znacznie
wzrosa liczba rodzin, jeli nie bogatych, to w kadym
razie zasobniejszych ni spauperyzowani chopi z do-
men krlewskich. Tym te widocznie tumaczy naley
odzwierciedlon w prawach Lipitesztara rewizj normy
prac publicznych. Kada rodzina zobowizana bya do
odpracowania 610 dni miesicznie. Byo to dosy po-
wane obcienie, lecz z ca pewnoci mniejsze ni
za czasw krlw z Ur. Lipitesztar, jak w ogle wszy-
scy krlowie z Isin, pragn naladowa swoich po-
przednikw z Ur, lecz w odrnieniu od nich nie mg
ju dysponowa si robocz mieszkacw pastwa jak
sub wielkiej domeny krlewskiej.
Ze zbioru praw Lipitesztara znamy mniej wicej
tylko 1/5 postanowie, co pozwala jednak przewidzie
dalszy kierunek rozwoju spoeczestwa. Wszelkie kary
i opaty okrelane s w srebrze; po raz pierwszy te
mwi si o dzierawie, ktra poczwszy od czasw
krlw z Larsy staa si istotnym elementem gospodar-
ki starobabiloskiej. Przypuszcza bowiem naley, e
perturbacje polityczne na rwni z przemianami etnicz-
nymi doprowadziy do dosy istotnych zmian w zakre-
sie stosunkw wasnociowych. Nie sposb byo zre-
konstruowa granic dawnych latyfundiw krlewskich,
gdy pewna ich cz znalaza si poza zasigiem
wpyww wadcw z Isin, inne zajte zostay pod
osadnictwo Amorytw, a jeszcze inne byy wygodnym
obiektem inwestycji dla tych wszystkich, ktrzy wzbo-
gacili si na handlu lub dziki piastowanym stanowi-
skom pastwowym.
Albowiem ju w kocowej fazie rozwoju pastwa
z Ur, kiedy stosunki polityczne staway si coraz mniej
pewne, zaama si pastwowy monopol handlowy. Co-
raz czciej wic kupcy, ktrzy obok urzdnikw kr-
lewskich byli rwnie najwikszymi lichwiarzami,
przeprowadzali na wasne ryzyko transakcje handlowe.
Przynosiy one im znacznie wicej korzyci ni realiza-
cja zlece paacu, ktremu kupcy oczywicie nadal su-
yli. Zdecydowanie przesuny si jednak proporcje:
o monopolu handlowym pastwa nie mogo ju by
mowy, tamkarum za z jego agenta przeksztaci si
w prawdziwego kupca.
Dowiadczenie i kontakty kupcw byy szczegl-
nie cenne, gdy rozpado si pastwo III dynastii z Ur.
Uzurpatorzy chtnie korzystali z ich usug, po-
zostawiajc im pen swobod dziaa. Dlatego te do-
minujc cech ekonomiki od 20 w. poczwszy by
handel niezmonopolizowany. Kupcy indywidualni, lub
spki kupieckie, przyjmowali zlecenia zarwno od
krlw, jak te od osb prywatnych. Za wyroby rze-
mios artystycznych lub produkty rolnicze po otrzyma-
niu odpowiedniej zaliczki dostarczali oni do Babilonii
poszukiwanych surowcw, nieraz z bardzo odlegych
krajw.
Kupcy z Ur np. specjalizowali si na pocztku II
tysiclecia w handlu z krajami Tilmun. Wyspa Bahrajn
bya wanym punktem przeadunku miedzi, ktr
przywoono z kraju Magan. Docieray tu rwnie inne
cenne surowce, jak ko soniowa i lapis lazuli z Indii.
Stamtd kupcy z Ur przewozili je do tego najwaniej-
szego w poudniowej Mezopotamii portu. rodkiem
patniczym byo srebro, lecz zdarzay si rwnie trans-
akcje w zocie. Liczne prywatne archiwa kupieckie
z Ur od koca 21 a do poowy 19 w. informuj o roz-
legej dziaalnoci handlowej. Bya ona nadzwyczaj ko-
rzystna dla pastwa, gdy import miedzi podlega ocle-
niu. Nadto pacili kupcy dziesicin dla wityni bogini
Ningal w Ur.
Obok Ur wanym orodkiem handlowym byo
miasto Sippar, poniewa tdy wioda droga kupcw
z Assur, handlujcych cyn. Znamienne, e kupcy
z Larsy pacili zotem za srebro i cyn, niezbdn do
wyrobu brzu.
Liczne dokumenty z tego okresu a przede wszyst-
kim korespondencja handlowa, dostarczaj danych
o wartoci poszczeglnych metali. Stosunek wartoci
zota do srebra mia si jak 1:5 1/2 i w cigu wielu lat
nie podlega adnym wahaniom. Dopiero pod koniec
okresu Hammurabiego warto zota w stosunku do
srebra minimalnie si podniosa (1:6). Rwnie staa
i bardzo wysoka bya warto cyny. Jej stosunek do
srebra wynosi w Mari 15:1, w Larsa za warto jej
bya jeszcze wysza - 10:1.
Bardzo oywione kontakty czyy kupcw staro-
babiloskich z terenami syryjskimi, std przywoono
drewno, kamie, wino i prawdopodobnie take purpur;
niemniej czste byy te z terenami iraskimi, rdem
kamienia i drewna budowlanego. Z handlem bardzo
cile zwizane byy rzemiosa babiloskie. Wraz
z upadkiem pastwa Ur, gdzie stanowiy one domen
paacu lub wityni, zaszy w tej dziedzinie pewne
zmiany. Ludzie bogaci bowiem, ktrzy majtek swj
pragnli inwestowa w handlu, rozpoczynali przede
wszystkim od zakadania wasnych warsztatw rze-
mielniczych, najczciej tkackich. Prac przewanie
wykonyway niewolnice.
Naturaln konsekwencj tych przemian by gwa-
towny wzrost prywatnej wasnoci gruntowej. Zjawisko
to daje si zaobserwowa ju na pocztku 20 w. Za-
rwno kupcy, jak te ich zleceniodawcy lokowali swe
bogactwa najchtniej w gruntach, lecz jednoczenie po-
zostawali mieszkacami miast, w ktrych rozwijali sw
dziaalno. Nowo powstae majtki ziemskie nie two-
rzyy zwartego areau, gdy najczciej znajdoway si
obok nich grunty paacu, a poowa ludnoci wiejskiej
skadaa si z pracownikw majtkw krlewskich.
Na tym tle pojawia si cakowicie nowa kategoria
ekonomiczna, a mianowicie dzierawa prywatnych
gruntw. Wrd dzierawcw naturalnie bya pewna
grupa, ktra utrzymywaa si wycznie z uprawy wy-
najtego pola. Zdecydowanie przewaali jednak ludzie
bogaci, ktrzy za pomoc dzierawy rozszerzali wasne
gospodarstwa. U schyku okresu starobabiloskiego by
to zreszt jedyny sposb powikszenia majtkw pry-
watnych, poniewa zakup gruntw, stopniowo ograni-
czany przez wadz krlewsk, sta si prawie nie-
moliwy. Passus w prawach Lipitesztara dotyczcy
dzierawy sdu odzwierciedla wic nowe i tak istotne
zjawisko, e prawodawca uzna za stosowne je unor-
mowa (78).
Jest spraw oczywist, e dzierawcy sami nie
uprawiali pl. Pracowali na nich przewanie ci ludzie,
ktrzy nie mieli innych rde egzystencji, lub te nie-
wolnicy, ktrzy osadzeni na gruntach uzyskali pewn
swobod gospodarcz. Rozwj inicjatywy prywatnej
by wic jedn z przyczyn pojawienia si w obrbie
majtkw prywatnych (gwnie za porednictwem
dzierawy) kategorii niewolnikw samodzielnych eko-
nomicznie.
Godzi si podkreli, e w tym okresie w ogle
znacznie wzrosa rola niewolnikw w gospodarstwach
prywatnych. Regu byo posiadanie co najmniej jed-
nego niewolnika; czsto jednak byo ich znacznie wi-
cej - nawet do dwudziestu. wiadczy to bez wtpienia
o rozwoju tej kategorii spoecznej, ktrej si coraz sze-
rzej wyzyskiwano w produkcji. Warto jednak zwrci
uwag, e stosunkowo due skupiska niewolnikw byy
zjawiskiem wyjtkowym, i to raczej na gruntach paacu
ni w obrbie majtkw prywatnych. Praca niewolni-
kw w tych warunkach dawaa okrelone wyniki wy-
cznie przy zachowaniu odpowiednich bodcw, jak
samodzielno pracy, wasne rodziny i prawdopodobnie
rwnie niewielkie pole lub kilka owiec, z ktrych do-
chd by niejako wynagrodzeniem za prac.
Cena niewolnikw w okresie starobabiloskim
podlegaa niewielkim wahaniom, prawdopodobnie
w zalenoci od poday i popytu. Zapewne te bya ona
uzaleniona od wieku, kwalifikacji i stanu rodzinnego
niewolnika. Korespondencja kupcw wyjania, e za 1
niewolnika pacono od 10 do 20 szekli, co znajduje po-
twierdzenie w zbiorach praw starobabiloskich. Prawa
Lipitesztara wyceniaj niewolnika na 25 szekli ( 13),
w prawach z Esznunny z pocztku 18 w. cena niewol-
nika wynosi 15 szekli (55, 57), w wietle praw Ham-
murabiego pacono za niego 20 szekli (250 252).
Obok niewolnikw, zwaszcza w sezonie spitrze-
nia si prac rolniczych, bardzo czsto w gospodar-
stwach prywatnych oraz w paacu posugiwano si na-
jemn si robocz. Jej rdem byli ludzie rozporz-
dzajcy sw osob i prac, np. biedota, ktra nie miaa
dostatecznej iloci ziemi, by wyywi sw rodzin.
Rwnie pkoczownikw poza sezonem wypasu cht-
nie wyzyskiwano przy oprzcie owiec. Wrd najemni-
kw odnale mona wszake ludzi zniewolonych, od-
dawanych do pracy przez ich rodzin lub zwierzchnika.
W kadym jednak wypadku pracodawca i najemnik
(indywidualny lub zbiorowy) zawierali umow. Sprawy
te dosy wczenie ju byy przedmiotem prawodaw-
stwa, ktre dokadnie regulowao kwesti wynagrodze-
nia, szkd itp. Wynajmowano zreszt nie tylko ludzi,
lecz take bydo robocze i sprzt.
Problem pracy najemnej unaocznia, jak daleko
odeszo spoeczestwo starobabiloskie od spoecze-
stwa z okresu wczesno dynastycznego. Tam pomoc
wzajemna bya zjawiskiem naturalnym i obowizko-
wym, w czasach starobabiloskich natomiast jedynym
sposobem likwidacji niedostatku siy roboczej byo
wynajcie ludzi z zewntrz za odpowiedni zapat. Pa-
ac rwnie nie mg liczy na zdobycie brakujcych
robotnikw przez tradycyjne egzekwowanie obowizku
prac publicznych
Jeli wic praca najemna w obrbie gminy stanowi
wiadectwo cakowitego zaniku jednego z jej naczel-
nych aspektw, jak bya pomoc wzajemna, to zjawi-
sko to w odniesieniu do paacu zdaje si wskazywa na
pewne zagodzenie formy rzdw jednostki. Zmienione
warunki polityczne i gospodarcze sprawiy, e krl we
wczesnym okresie starobabiloskim nie mg rozpo-
rzdza swoimi podwadnymi do woli. Okazuje si
wic, e pojcie niewoli po- gwnej w tym okresie
pozbawione jest podstaw, a take, e jednym z podsta-
wowych problemw gospodarki by stay brak siy ro-
boczej.
W wyniku takiego rozwoju nastpi wzrost stosun-
kw towarowo pieninych; podstawowym mierni-
kiem wartoci stao si srebro. Odzwierciedlaj to za-
rwno starobabiloskie zabytki prawodawstwa, jak te
korespondencja gospodarczo handlowa i liczne do-
kumenty prywatnej praktyki prawnej, ktrych przed-
miotem s umowy kredytowe, o prac itp.
W tej wielkiej grupie dokumentw odbio si rw-
nie inne zjawisko, ktre miao swe rdo w ustroju
spoecznym. Chodzi mianowicie o pauperyzacj cho-
pw, wolnych czonkw gmin, ktrej pocztki sigaj
III tysiclecia. Dla nich poyczki za lichwiarskie pro-
centy byy koniecznym warunkiem przetrwania do na-
stpnych niw, lecz wiody one w ostatecznoci do
utraty ziemi, dziaki obywatelskiej. Chocia poyczki
najczciej zacigano w zbou, to jednak ich zwrot oraz
procenty obliczane byy w srebrze. Std te obfito li-
stw biednych chopw, adresowanych do bogaczy lub
do krla, z prob o pomoc. Nadawcy tych listw dla
okrelenia swego ubstwa z reguy uywaj terminu
muszkenutu, ktry rwnie w czasach nowobabilo-
skich i w pastwie perskim by synonimem biedy. Rzu-
ca to pewne wiato na kategori spoeczn znan pod
nazw muszkenum. Okazuje si mianowicie, e w tej
grupie, ktra w czasach Hammurabiego znajdowaa si
pod bezporedni opiek krla, z ca pewnoci byli
rwnie ludzie biedni.
Zaduenie prawdopodobnie byo jednym z powo-
dw, dla ktrych chopi uciekali ze swoich siedzib,
szukajc z dala od wierzycieli nowych rde egzysten-
cji. Zapewne o takim duniku wanie mwi prawa
wydane przez wadc Esznunny: miasto swoje znie-
nawidzi i swego wadc i ucieka ( 30). Z tej grupy
chopw w znacznym stopniu skadaa si osobliwa ka-
tegoria hapiru. Byli to bez wtpienia ludzie wolni, lecz
pozbawieni rde egzystencji, gdy opucili wasne
gminy poszukujc nowych rodkw do ycia. Wdro-
wali najczciej duymi grupami - list z archiwum kr-
lewskiego z Mari mwi o grupie liczcej 2000 hapiru -
i nierzadko trudnili si rozbojem. Pojawili si oni na
pocztku II tysiclecia, pierwotnie tylko w Mezopota-
mii, a nastpnie rwnie w innych regionach Bliskiego
Wschodu u. Zaduenie chopw stanowio powany
problem, poniewa z jego powodu znacznie pogbi si
kryzys siy roboczej. Krlowie przeto usiowali zara-
dzi temu, periodycznie ogaszajc kasacj dugw.
Efekty tych poczyna nie byy jednak trwae.
Zupenie zrozumiae, e w czasach, gdy przepa
midzy biednymi a bogatymi wystpowaa ze szcze-
gln ostroci, powsta mogy najstarsze utwory tzw.
literatury hiobowej. Treci ich s cierpienia sprawie-
dliwego biedaka przeladowanego przez los. Ten gatu-
nek literacki rozwin si zreszt take wrd innych
ludw Bliskiego Wschodu, np. w Ugarycie. wczesna
atmosfera spoeczna sprzyjaa rwnie powstawaniu
odpowiednich przysw ludowych. Najlepiej odzwier-
ciedla j sentencja napisana w jzyku sumeryjskim:
Gdy umar biedak, nie wskrzeszaj go! Gdy mia chleb,
nie mia soli, gdy mia sl, nie mia chleba, gdy mia
barana, nie mia misa, gdy mia miso, nie mia bara-
na.
Powysze rozwaania pozwalaj wnioskowa, e
mimo ostrych konfliktw spoecznych, jakie rozwiny
si w 20 i 19 w., by to okres niezwykej aktywnoci
gospodarczej i intelektualnej. Sytuacja polityczna
znacznie sabiej ni kiedykolwiek dotd wywieraa
ujemny wpyw. Tymczasem by to okres niekocz-
cych si walk. Hegemonia dynastii z Isin utrzymywaa
si w Babilonii ok. 100 lat. W tym samym czasie
w pastwie Larsa panowaa cakowicie niezalenie dy-
nastia zaoona przez Naplanum. Samodzielna dynastia
panowaa rwnie w pastwie Esznunna. Podobnie
rzecz si miaa w Assur i Mari. Oba te miasta wyczy-
y si spod hegemonii Isin ju w pocztkowych latach
panowania Iszbierry i rozwijay si odtd zupenie nie-
zalenie od wpyww z poudnia.
Okoo 1894 r. zaoona zostaa samodzielna dyna-
stia rwnie w Babilonie. Odtd miasto Babilon, dotd
nie znane, jakkolwiek od wielu stuleci zamieszkae,
odgrywa miao wybitn rol w dziejach. Pierwszy
przedstawiciel nowej dynastii, Sumuabum, zniszczy
miasto Kazallu; jego nastpca, Sumulael, walczy z nim
ponownie, jak rwnie z miastem Kisz. Kolejny wadca
przez jaki czas panowa nad pnocn Babiloni, gdy
na poudniu rozprzestrzenia si wadza silnego obecnie
pastwa Larsa. Odkd na tamtejszym tronie zasiad
Rimsin (18221763), rozszerzyo ono swe granice
i kontrolowao znaczn cz poudniowej Babilonii.
Obok niego nadal jednak rozwijao si samodzielne
miastopastwo Uruk, ktre ok. 1860 r. uwolnio si
spod zwierzchnictwa Isin.
Widzimy wic, e a do ostatniego wierwiecza
19 w. istniaa w Babilonii pewna rwnowaga si poli-
tycznych. Sytuacja ulega zmianie dopiero z chwil,
gdy wstpili na tron tacy wadcy, jak wspomniany
Rimsin w pastwie Larsa, Ipikadad I w Esznunnie oraz
Jachdunlim z Mari i Szamsziadad I z Assur w Mezopo-
tamii rodkowej.
Mezopotamia pnocna w okresie starobabiloskim
Pnocna cz Mezopotamii ju w czasach Sargo-
na akadyjskiego znajdowaa si pod silnymi wpywami
zupenie nowego komponentu etnicznego, tj. Hurytw.
Byli oni - obok Semitw, Sumerw i Elamitw - czwar-
tym elementem etnicznym, ktry w sposb istotny
wpyn na uksztatowanie dziejw Mezopotamii. Lecz
po dzie dzisiejszy nie zostaa wyjaniona ich etnoge-
neza, jzyk za ich wrd jzykw starowschodnich jest
jednym z najmniej zbadanych. Z pozostaociami jzy-
kowymi Hurytw zetknito si po raz pierwszy w 1887
r. podczas prac wykopaliskowych w Tell elAmarna.
Odkryty wtenczas list mitannijskiego krla Tuszratty
do egipskiego faraona Amenhotepa III (ok. 1380),
skadajcy si z 478 wierszy, jest do chwili obecnej
najobszerniejszy spord tekstw huryckich, ktrych
liczba od tej pory znacznie wzrosa, szczeglnie dziki
znaleziskom w Hattusas. Wielk warto maj zwasz-
cza niektre dwujzyczne teksty hurycko hetyckie,
gdy jzyk hetycki jest stosunkowo dobrze zbadany.
Niewielk liczb tekstw, przewanie rytualnych, od-
naleziono take w rnych regionach Midzyrzecza, w
miastach Nippur, Babilonie i Mari. Inne znaleziska po-
chodz z wykopalisk w Ugaryt.
Badania jzykowe pozwoliy ustali, e jzyk hu-
rycki naley do grupy jzykw aglutynujcych. Struk-
tura jego wskazuje jednak na dosy bliskie pokrewie-
stwo z jzykiem urartyjskim. By to jzyk grali z Pa-
skowyu Armenii, ktrzy posugiwali si nim a do 6
w. p.n.e. rwnie w pimie. Na tej podstawie mona
sdzi, e Huryci i Urartyjczycy wywodzili si z tej
samej rodziny etnicznej.
Ustalenia te wszake nie s wystarczajce, by od-
czyta teksty huryckie, a co za tym idzie - pozna po-
szczeglne etapy dziejw tego ludu w ich wasnym uj-
ciu. Dziaalno Hurytw obejmowaa bowiem bardzo
rozlegy obszar. Teksty z czasw III dynastii z Ur, od-
nalezione w Nippur, zawiadczaj huryck onomastyk
i toponimik w Mezopotamii poudniowej. Podobne
wiadectwa odnaleziono w Mezopotamii pnocnej,
a take na wschd od Tygrysu i na zachd od Eufratu,
a po Syri i Palestyn. Pismo klinowe opanowali Hu-
ryci ok. 2200 r., natomiast ich twrczo artystyczna
ma znacznie starsz metryk. Przetrwaa ona wraz z re-
liktami jzyka a do 9 i 8 w. p.n.e.
Obecno Hurytw na Bliskim Wschodzie nie bya
wic przelotnym epizodem, jakkolwiek wiemy o nich
bez porwnania mniej ni o innych staroytnych lu-
dach. Podkreli naley nadto, e niewielki ten zasb
wiedzy pochodzi gwnie ze rde obcych: sumero
akadyjskich, hetyckich i egipskich, jak te z tabliczek
ugaryckich oraz z ksig Starego Testamentu. Mao
w nich jest danych o dziejach Hurytw, lecz zawieraj
dosy bogaty zestaw onomastyki huryckiej.
Na uwag zasuguj przede wszystkim tabliczki
z Alalach w Syrii pnocnej oraz z Nuzi, miasta huryc-
kiego na wschd od Tygrysu, ktre byo czci ska-
dow pastwa Arrapcha. S to gwnie dokumenty
prywatnej praktyki prawnej napisane po akadyjsku,
lecz z bardzo silnymi wpywami sownictwa huryckie-
go. Std te nasuwa si wniosek, e na tych terenach na
co dzie posugiwano si jzykiem huryckim. Zdaje si
to potwierdza rwnie zdecydowana przewaga imion
huryckich. Przypuszcza wic mona, e ludno po-
chodzenia huryckiego stanowia powan cz miesz-
kacw tych miast.
Rwnie wane s tabliczki odnalezione w Szem-
szara nad Dolnym Zabem. W 18 w. znajdowao si tam
huryckie miasto Szuszarra, prawdopodobnie jedno
z namiestnictw Szamsziadada I, krla pastwa Assur.
O ile dokumenty z Alalach i Nuzi rzucaj wiato na
spoeczestwo Hurytw i jego gospodark, szczeglnie
na pocztku drugiej poowy II tysiclecia p.n.e., o tyle
korespondencja z Szuszarra wyjania sytuacj politycz-
n, jaka uksztatowaa si pod koniec 18 w. w rodowi-
sku huryckim na wschd od Mezopotamii.
Do tego samego okresu odnosz si tabliczki
z Czagar Bazar nad Chaburem oraz przede wszystkim
jeden z najbogatszych zbiorw tabliczek klinowych,
a mianowicie archiwa krlewskie z Mari. Znaleziska te
mog kry jeszcze wiele niespodzianek, gdy kady se-
zon archeologiczny dostarcza nowych tabliczek,
a wrd dotychczas odkrytych jedynie stosunkowo
niewielka cz doczekaa si publikacji.
Warto wszake pamita, e identyfikacja nazew-
nictwa, a wic imion wasnych, nazw geograficznych,
imion bogw itp., zawsze moliwa jest w tym stopniu,
w jakim poznany zosta dany jzyk, w jakim zbadane
zostay jego sownictwo i panteon. Tymczasem wsp-
czesny stan bada nad jzykiem huryckim wykazuje
w obu tych dziedzinach dosy istotne luki. Onomastyka
sama w sobie nie jest zreszt rdem o jednoznacznej
wymowie, gdy w wielu wypadkach uywali Huryci
imion semickich, podobnie jak Semici nieraz nosili
imiona huryckie. Dane onomastyki mog wprawdzie
wyjani zasig osadnictwa jakiej grupy etnicznej, nie
wolno jednak przecenia wartoci tego rda. Ostro-
no wskazana jest szczeglnie w odniesieniu do Me-
zopotamii, gdzie adna ze znanych grup etnicznych ni-
gdy nie przebywaa w izolacji, a dwujzyczno bya
zjawiskiem dosy czstym.
Dyskusja o granicach osadnictwa huryckiego bar-
dzo cile wie si z problemem etnogenezy Hurytw
oraz datacj pocztkw ich penetracji. Obecny stan ba-
da nie dostarcza w tym zakresie jednoznacznej odpo-
wiedzi. Przyjmuje si jednak coraz powszechniej, e
pierwotnym ich siedliskiem byy tereny wok jeziora
Wan, skd bardzo wczenie ju przeniknli nie tylko do
Mezopotamii, lecz rwnie do regionw grskich na
wschd od Tygrysu. W kadym razie pod koniec III ty-
siclecia p.n.e. obecno ich zawiadczona zostaa za-
rwno w dolinie Chaburu, jak te w Kurdystanie. Ba-
dania archeologiczne, w szczeglnoci wykopaliska
prowadzone w okolicach Fecherija i Chuera, przyniosy
na razie wicej danych o tej czci Hurytw, ktra
osiedlia si w dorzeczu rzeki Chaburu, rda pisane
natomiast lepiej informuj o plemionach, ktre w III ty-
sicleciu okupoway tereny na wschd od Tygrysu.
Na pocztku II tysiclecia osadnictwo Hurytw
w Mezopotamii pnocnej znacznie si nasilio. Tym-
czasem tereny stanowice obiekt ich ekspansji byy ju
dobrze zaludnione. Rolnictwo deszczowe dawao boga-
te plony, a rozlege, dobrze nawodnione ki stwarzay
doskonae warunki do wypasu byda.
 Dlatego te od wielu wiekw, szczeglnie nad
Chaburem i rodkowym Eufratem, przebywali obok
siebie rolnicy i pasterze, prowadzili oywion wymian
i zapewne nie wadzili sobie w kontynuacji odmiennego
trybu ycia. Sytuacja ta zmienia si na przeomie III
i II tysiclecia, gdy napywa zacza nowa ludno -
z jednej strony plemiona semickie, z drugiej za ple-
miona Hurytw. Zoona sytuacja bezsprzecznie wpy-
n musiaa na przyspieszenie procesw spoeczno
ekonomicznych, ktre wiody do uksztatowania orga-
nizmw pastwowych, zarwno wrd ludnoci osia-
dej, jak te wrd czci plemion pasterskich. Zdarzao
si zreszt nieraz, e energiczni wodzowie tyche
ostatnich zdobywali wadz w starych miastach lub za-
kadali wasne siedziby na nowych terenach, gdzie
z czasem uksztatoway si pastwa. Tak np. powstay
najstarsze pastwa huryckie. Tabliczki z Alalach oraz
teksty z archiwum krlewskiego w Mari wymieniaj
imiona wadcw huryckich oraz nazwy dwch pastw -
Urszu i Chaszum. Leay one zapewne na pnoc od
Karkemisz i dotd nie zostay zlokalizowane.
W Mari natomiast, a take w Assur nad Tygrysem
wadz zagarnli amoryccy uzurpatorzy. Podobna sytu-
acja uksztatowaa si pod koniec III tysiclecia w Syrii
pnocnej, ktra pocztkowo znajdowaa si w zasigu
ekspansji plemion semickich, a nastpnie plemion hu-
ryckich. Rwnie tam uksztatowao si kilka pastw
amoryckich. Jednym z nich by Jamchad z rezydencj
krlewsk Halab. W okresie najwikszego rozkwitu
w 18 w. granice tego pastwa rozcigny si od Eufra-
tu do wybrzea Morza rdziemnego, obejmujc liczne
pastwa wasalne, jak Alalach i inne. Pozycj sw za-
wdzicza Jamchad dogodnemu usytuowaniu. Kada
karawana z Mezopotamii do Syrii i Palestyny przej
musiaa przez jego tereny. Tdy cigny rwnie ka-
rawany z miedzi z gr Taurus oraz wyrobami luksu-
sowymi ze wiata egejskiego. Jamchad kontrolowa
nadto cao syryjskiego handlu koci soniow.
Obok Jamchadu rozwijay si inne pastwa amo-
ryckie: na pnocy Karkemisz, na poudniu za Katna
i federacja pastewek kraju Amurru. Na przeomie III
i II tysiclecia doszo te do uksztatowania wadzy
pastwowej w Byblos, a nieco pniej - w Ugaryt. Wy-
daje si zreszt, e na terenach syryjskich, gdzie dobre
warunki rolnictwa wspzawodniczyy z doskonaym
pooeniem w centrum szlakw handlowych, niezwykle
istotnym czynnikiem pastwotwrczym bya zoono
stosunkw etnicznych. Rwnie istotne znaczenie miao
tamtejsze bogactwo surowcw: drewna, kamieni, meta-
li.
W zmienionych warunkach egzystencji wrd wie-
lu plemion wzrs popyt na te surowce. Przeto miesz-
kacy Mezopotamii poudniowej, tradycyjni ich od-
biorcy, napotyka poczli trudnoci. Surowce poszy
w cen, gdy roso ryzyko ich transportu; dlatego te
znacznie wzmocnia si pozycja ludw zamieszkuj-
cych tereny syryjskie. Lecz jednoczenie istniejce or-
ganizacje rodowo gminne nie byy ju w stanie spro-
sta nowym wymaganiom, w szczeglnoci nie mogy
one stworzy dostatecznie silnej organizacji militarnej,
ktra potrafiaby obroni stan posiadania poszczegl-
nych miast.
Najpeniejszych danych o tym okresie dostarczaj
archiwa krlewskie z Mari. Pierwszorzdne znaczenie
ma zwaszcza obszerna korespondencja dyplomatycz-
na, ktr wymieniali ze sob niemal wszyscy wadcy
Syrii i Mezopotamii od koca 19 do poowy 18 w.
p.n.e. Niemniej interesujca jest korespondencja admi-
nistracyjna, ktra rzuca wiato na sprawy wewntrzne
tego pastwa, zwaszcza na stosunki z plemionami pa-
sterskimi.
Obok plemion kanaanejskich, ktre si osiedliy,
istniay liczne grupy plemienne ich pobratymcw, na-
dal wiodce ycie pkoczownicze. Stosunki krlw
marijskich z tymi plemionami - teksty najczciej wy-
mieniaj Hanaitw (Hana), Sutejw (Sutu) oraz Jamini-
tw (Jamini) - ukaday si rnie, zawsze jednak pene
byy konfliktw.
adne pastwo, szczeglnie w pocztkach swego
istnienia, nie mogo czu si bezpiecznie, gdy w jego
bezporednim ssiedztwie hodowcy owiec i kz stale
zmieniali miejsca wypasu, uprowadzajc przy tej okazji
rwnie dobytek mieszkacw miast i osad. Dlatego
te w II tysicleciu poszczeglni wadcy starali si r-
nymi metodami temu zapobiec. Jeli nie pomagay
pewne ulgi podatkowe, to prbowano zwani pokrew-
ne plemiona. Gdy rodki te zawodziy, wystpowano
zbrojnie. Najwczeniejsze wiadomoci pochodz z cza-
sw Jachdunlima (koniec 19 w.), zaoyciela krtko-
trwaej potgi pastwa Mari. Zwyciy on siedmiu
krlw, ojcw Hanaitw (...) zniewoli ich, a kraj ich
wzi w swoje posiadanie. Podporzdkowanie czci
plemion pasterskich wadzy pastwowej stanowio ob-
ok dobrze rozwinitego rolnictwa i ugruntowanej pozy-
cji w handlu dalekosinym si tego pastwa.
Hanaitw osiedlono nad rodkowym Eufratem na
gruntach krlewskich, wadca za pastwa Mari odtd
nazywa siebie krlem kraju Hana. Nieraz jeszcze
dochodzio do drobnych incydentw, np. grabiey by-
da, lecz plemiona te stay si dosy powan opor
wadzy krlewskiej.
Znacznie bardziej uciliwe dla pastwa Mari byo
ssiedztwo Jaminitw. Pokona ich Jasmachadad, syn
Szamsziadada z Assur i nastpca Jachdunlima. Jaminici
odtd suyli w oddziaach posikowych wadcw Mari,
lecz stale wyamywali si spod zarzdze miejscowej
administracji. Liczne skargi namiestnikw dowodz, e
na porzdku dziennym byy ucieczki przez Eufrat do
gr Biszri, jak te uchylanie si od udziau w pracach
publicznych. Opr Jaminitw nie ustawa nawet w cza-
sach panowania Zimrilima (17811759), gdy pastwo
Mari znajdowao si u szczytu swego rozwoju, a sta si
on szczeglnie niebezpieczny dla wadcw marijskich,
kiedy oni zapewnili sobie poparcie pastw ssiednich.
wietnie zorganizowana suba wywiadowcza pilnie
informowaa krla Mari o knowaniach zmierzajcych
do zniweczenia jego potgi. Sojusze ociennej ludnoci
osiadej i Jaminitw nie miay celw doranych, lecz
podoe polityczne. Prawdopodobnie chodzio o zmian
sytuacji politycznej na terenie u ujcia rzeki Balich, do-
kd rozcigaa si wadza krla Mari.
Pobieny rzut oka na jeden z czynnikw ksztatu-
jcych dzieje na obszarach na pnoc od Babilonii
w pierwszej poowie II tysiclecia p.n.e. pozwala zro-
zumie, jak mao stabilna bya wczesna sytuacja poli-
tyczna. Przypomina ona w znacznym stopniu warunki,
w jakich rozwijaa si Mezopotamia poudniowa po
upadku III dynastii z Ur. I podobnie jak na poudniu
rwnie na pnocy brak stabilizacji politycznej prawie
zupenie nie wycisn pitna na rozwoju wewntrznym.
Korespondencja z archiww krlewskich pozwala
wnioskowa, e podzia administracyjny, kompetencje
urzdnikw, zarzd armi i pracami publicznymi byy
nadzwyczaj trwae. Systemu tego nie zmieni ani
Szamsziadad I z Assur, ani Zimrilim, gdy odzyska
wadz w pastwie. Rwnie trwae byy stosunki wa-
snociowe. Cz gruntw, jak w Babilonii, bya wa-
snoci paacu; z niej rwnie pochodziy przydziay
dla czonkw plemion pasterskich w zamian za sub
wojskow. Inna cz znajdowaa si w rkach obywa-
teli zgrupowanych w gminach. Jak tego dowodzi take
obecno w nich starszyzny, byy to gminy obywatel-
skie.
Podobn wymow maj dokumenty z archiwum
paacowego w Alalach (VII). Wynika z nich, e lud-
no skupiaa si w gminach, ktre byy jednostkami
gospodarczymi i spoecznymi. Nie byo tu ani domu
(tj. gospodarstwa), ani pl krla, gdy te, jako odrbny
typ wasnoci, pozostaway poza zasigiem gminy.
Jednoczenie obserwowa mona rwnie inne zjawi-
ska, dobrze udokumentowane w rdach starobabilo-
skich. W Alalach w 18 i 17 w. pojawia si np. praca
najemna, rozwija si kredyt.
Dotd jeszcze nie napisano historii poszczeglnych
pastw Syrii i Mezopotamii pnocnej w pierwszej po-
owie II tysiclecia p.n.e. Oddzielne fragmenty ich
dziejw wskazuj jednak nie tylko na jednakowy kie-
runek rozwoju, lecz take na cise powizania, gdy
byy one zalene od siebie. Najwaniejszy szlak kara-
wanowy, ktry wid przez te tereny i czy region
mezopotamski z wybrzeem Morza rdziemnego,
jednoczy wszystkie tamtejsze organizmy pastwowe
w jeden system gospodarczy. Wyrazem tego bya cz-
sta wymiana darw suwerennych wadcw. Stanowia
ona jednoczenie pewn form handlu. Wzajemnemu
uzalenieniu sprzyjaa take obecno plemion paster-
skich, ktre starano si podporzdkowa, tworzc
z nich oddziay wojskowe. Jednoczenie za prowadzili
wczeni wadcy oywion dziaalno dyplomatyczn,
by zapewni sobie lojalno ssiednich pastw. Zupe-
nie inna jest sprawa, e sojusznicy nader czsto stawali
si wrogami, jeli tego wymagaa sytuacja polityczna.
We wszystkich wypadkach oddziay zoone z plemion
nie osiadych byy wanym elementem w polityce su-
werennych wadcw: Stanowiy one podpor zarwno
w rozgrywkach politycznych, jak te w walce z pozo-
staymi plemionami pasterskimi.
Niezwykle charakterystyczny jest pod tym wzgl-
dem przykad wzrostu miasta pastwa Assur. Pooo-
ne nad rodkowym Tygrysem usamodzielnio si ono
po upadku pastwa III dynastii z Ur. Wadz w miecie
zagarnli wtedy wodzowie jednego z amoryckich ple-
mion, ktre widocznie przeszo do osiadego trybu y-
cia. Pniejsza Lista krlw asyryjskich, napisana
w czasach Szamsziadada I (ok. 18131781), zachowaa
pami o tych wydarzeniach w bardzo lakonicznej for-
mie. Przed Szamsziadadem bowiem panowa miao
17 krlw, ktrzy mieszkali w namiotach. Tekst su-
geruje wic, e Szamsziadad I przej dziedzictwo
owych wodzw klanw lub plemion, ktrym nie znane
jeszcze byy paace.
Skdind wiadomo, e wadca ten niewiele mia
z nimi wsplnego. Wywodzi si bowiem z innego
amoryckiego plemienia, osiedlonego w Terka, jednej
z prowincji pastwa Mari. W czasach Jagidlima marij-
skiego (poowa 19 w.), ktry zawar by przymierze
z Ilakabkabi, wadc Terka, doszo do powanego kon-
fliktu, ktry zakoczy si klsk Ilakabkabi oraz w-
czeniem jego kraju w skad pastwa Mari. Ilakabkabi
wraz ze sw rodzin uciek do Babilonu, syn za jego
Szamsziadad, pniejszy krl, zdobywa w jednej
z tamtejszych szk staranne wyksztacenie.
Niezbyt odlege tradycje pkoczowniczego bytu
oraz bliska znajomo ze star kultur sumero aka-
dyjsk stay si wanymi elementami w ideologicznym
uzasadnieniu uzurpacji Szamsziadada I, ktry gosi te-
z, e Anu i Enlil (w koncepcji religijnej Babilonii
opiekunowie wadcw) powoali go na tron w Assur.
Znalazo to swj wyraz w zaoeniu nowej rezydencji
w Mezopotamii pnocnej, ktr nazwa Siedzib En-
lila - Szubatenlil. Dwie rezydencje, w ktrych krl
przebywa na przemian, Assur nad Tygrysem oraz Szu-
batenlil w pobliu plemion pasterskich, miay widocz-
nie nawizywa do tradycji pkoczowniczego bytu.
W wietle korespondencji odnalezionej w archi-
wach Mari i Szuszarra Szamsziadad wydaje si wadc
niezwykle utalentowanym i sprytnym dyplomat. Roz-
pocz swe panowanie na bardzo skromnym terenie
przylegajcym do miasta Assur, a zakoczy jako wad-
ca caej Mezopotamii pnocnej oraz terenw wschod-
nich a do gr Zagros. Sam moment uzurpacji wybrany
zosta nadzwyczaj trafnie: wyzyska on mier Naram-
sina z Esznunny, pod ktrego wadz wtedy znajdowao
si miasto Assur, i zdetronizowa Eriszuma II, ostatnie-
go przedstawiciela miejscowej dynastii uzurpatorw.
Jednoczenie wyznaczy na stanowisko zarzdcy miasta
Ekallatum swego starszego syna Iszmedagana, zapew-
niajc sobie w ten sposb kontrol nad regionem u uj-
cia Grnego Zabu. W kilka lat pniej (1810) odda
tron w Mari Jasmachadadowi, swemu modszemu sy-
nowi, wyzyskawszy (ub powodujc) zamordowanie
Jachdunlima. Morderstwo dokonane na Jachdunlimie,
ucieczka jego syna Zimrilima do pastwa Jamchad
i okolicznoci objcia tronu przez Jasmachadada to za-
gadnienia, ktre na razie budz liczne kontrowersje.
Pewne jest, e pastwo Mari w cigu 17 lat byo cz-
ci skadow pastwa Szamsziadada I.
Aspekt wojenny jego dziaalnoci sta si gwnym
motywem staroasyryjskich sztuk plastycznych, ktre
w ten sposb nawizyway bezporednio do stylu hero-
icznego dynastii akadyjskiej. Rzecz znamienna, e styl
w nigdy nie zadomowi si w sztuce babiloskiej,
wietnie natomiast rozwin si we wszystkich okre-
sach historii Asyrii.
Pimiennictwo staroasyryjskie w odrnieniu od
plastyki na pierwszy plan wysuwa inne aspekty wadzy
krlewskiej, a mianowicie dbao o harmonijny roz-
wj caego pastwa i administracji. Wielostronnych
wiadomoci dostarcza zwaszcza korespondencja
Szamsziadada z jego dwoma synami. Dowodzi ona, e
krl wnika we wszystkie sprawy dotyczce prawido-
wego funkcjonowania aparatu pastwowego. Sprawy
osadnictwa plemion pasterskich, waciwego ich trak-
towania i prawidowego wyzyskiwania ich siy byy dla
Szamsziadada rwnie wane, jak np. transport surow-
cw lub postp w rolnictwie.
Charakterystyczn wymow ma list do Jasmacha-
dada, w ktrym krl zaleca mu przyj do pracy cieli
biegych w budowie odzi. W innym za licie domaga
si od Jasmachadada oddelegowania z Mari grupy rol-
nikw znajcych si na obsudze rade; mieli oni swe
umiejtnoci przekaza rolnikom z Szubatenlil, gdy na
tym terenie rado byo sprztem nowym. Wnikliwie
rozpatrywa Szamsziadad wszelkie sprawy administra-
cji kraju: nie tylko mianowa swych urzdnikw, lecz
take regularnie kontrolowa ich dziaalno. Interesu-
jcych danych dostarczaj zwaszcza listy do Jasmacha-
dada, ktry widocznie nie by zbyt zdolnym urzdni-
kiem. Cechowaa go jednak nadzwyczajna lojalno
wobec ojca i starszego brata, chocia pobaliwy ton
ich listw nieraz dowodzi pewnego lekcewaenia naj-
modszego przedstawiciela rodu.
Tymczasem teren, ktry podlega Jasmachadadowi,
by nader trudny i zarzdzanie nim wymagao duych
umiejtnoci i wyczucia politycznego. W koresponden-
cji znale mona liczne wiadectwa, ktre sugeruj
istnienie opozycji w samym miecie. Jasmachadad nie-
raz skary si, e w swej pracy polega moe wycz-
nie na pomocnikach asyryjskich. Niespokojnie byo
rwnie na terenach przylegych. Po obu brzegach Eu-
fratu grasoway bowiem rozmaite plemiona pasterskie,
ktre napaday na ludno osiad i grabiy jej dobytek.
Raporty wywiadowcze z tego okresu dowodz, e naj-
bardziej uciliwi byli Sutejowie, ktrzy odznaczali si
du ruchliwoci. Przeto czsto wysyano ekspedycje
karne z Mari, lecz nie przynosiy one odczuwalnych
efektw.
Sytuacj Jasmachadada utrudniao nadto bliskie s-
siedztwo na zachodzie potnego pastwa Jamchad.
Wadcy tego pastwa z du rezerw obserwowali
wzrost wpyww asyryjskich nad Eufratem i dlatego
nie zdoano z nimi nawiza przyjaznych stosunkw.
Przypuszczalnie wpyna na to rwnie obecno Zi-
mrilima, ktry w paacu krlw Jamchadu znalaz
schronienie. Gdy za po mierci Szamsziadada odzy-
ska on tron w Mari, Jamchad - obok Babilonu
i Esznunny - sta si gwn ostoj jego wadzy.
Sytuacj polityczn w 19 i 18 w. p.n.e. ksztatowa-
a w Mezopotamii pnocnej i Syrii rywalizacja trzech
pastw: Jamchadu, Mari i Assur. Identyczna sytuacja
wytworzya si w Mezopotamii poudniowej, gdzie
w pierwszej poowie 18 w. rozwijay si trzy rwno-
rzdne organizmy pastwowe - Larsa, Babilon
i Esznunna, ktre dugo i ze zmiennym szczciem
walczyy o hegemoni na tym terenie.
Pwysep Anatolijski na pocztku II tysiclecia
W tych czasach, gdy w pnocnych regionach Syrii
i Mezopotamii osiedlali si Amoryci i Huryci, w Azji
Mniejszej zachodzio podobne zjawisko pod wpywem
infiltracji plemion hetyckich. O czasie ich przybycia
brak jednoznacznych danych. Rwnie trudno ustali,
skd oni przybyli, chocia relikty jzykowe zdaj si
wskazywa, e przeszli przez Kaukaz. Lecz rwnie
prawdopodobne jest przypuszczenie, e droga ich wio-
da z zachodu przez Hellespont. Posugiwali si jzy-
kiem, ktry jak wiele innych jzykw anatolijskich na-
ley do rodziny indoeuropejskiej. Nazywali go jzy-
kiem nesyckim od anatolijskiego miasta Nesa. Tereny,
ktre objli w swe posiadanie, zamieszkae byy przez
ludy miejscowe, nalece do kilku grup etnicznych
i posugujce si rnymi jzykami. Poniewa w III ty-
sicleciu p.n.e. aden z nich nie mia wasnego pi-
miennictwa, wszelki lad po nich by zagin, gdyby
nie pewne dziedzictwo kulturowe, ktre Hetyci od nich
przejli i odzwierciedlili w swej literaturze.
Mieszkacy wschodniej Anatolii sprzed panowania
hetyckiego posugiwali si jzykiem chatyckim. Na po-
cztku III tysiclecia powstay tu prawdopodobnie naj-
starsze orodki miejskie, gwnie dziki korzystnym
warunkom geograficznym i bogactwu surowcw. Jzyk
tego ludu w cigu II tysiclecia stopniowo zanika, lecz
imiona pierwszych wadcw, a take niektre tytuy
urzdnikw paacowych byy chatyckie; zdecydowanie
te przewaay w panteonie hetyckim starsze bstwa
ludu Chatti, np. bogini Wurusema. Jzyk ten przetrwa
rwnie w hetyckich obrzdach religijnych, lecz prby
zmierzajce do jego identyfikacji dotychczas nie przy-
niosy zadowalajcych wynikw. Nie wykazuje on bo-
wiem pokrewiestwa z adnym z jzykw Bliskiego
Wschodu.
Ludno poudniowo zachodniej Anatolii nato-
miast posugiwaa si jzykiem luwijskim, ktry wraz
z jzykiem hetyckim jest pochodzenia indoeuropejskie-
go. Moliwe, e ludno ta, posugujca si zreszt kil-
koma dialektami, wynalaza tzw. luwijskie pismo ob-
razkowe. Sporadyczne jego zabytki pochodz z poczt-
ku II tysiclecia. Przybysze przyjli t form pisma,
chocia nie uzyskaa ona wtedy szerokiego zastosowa-
nia. Najwietniejszy jej rozwj przypad dopiero na
okres po upadku hegemonii hetyckiej w tzw. pastwach
posthetyckich w Anatolii poudniowo wschodniej
oraz w Syrii.
Zabytki pisane reprezentuj najsabiej jzyk palaj-
ski z pnocnej Anatolii. Pozwoliy one jednak stwier-
dzi jego bezsporne pokrewiestwo z jzykiem hetyc-
kim oraz luwijskim. Dowodzi to pewnego pokrewie-
stwa ludnoci tubylczej i przybyszw, chocia poziom
ich kultury zapewne nie by jednakowy. Tubylcy gro-
wali nad przybyszami umiejtnociami gospodarczymi,
poziomem rozwoju organizacji spoeczestwa i kultur.
Przeto tez czc powstanie pierwszych pastw
w Anatolii z dziaalnoci Hetytw nie sposb obecnie
przyjmowa bez zastrzee. Ich przewodnictwo poli-
tyczne stao si bezsporne dopiero w czasach Labarny
(pocztek 17 w.).
Relikty cywilizacji hetyckiej odkryto dziki szcz-
liwemu zbiegowi okolicznoci na terenie krlewskiej
rezydencji w Hattusas (dzi Bogazky), 150 km na
wschd od Ankary. Dobrze zachowane mury miejskie,
opatrzone basztami i 5 bramami, wiadczyy o wielko-
ci tego miasta. Wkrtce te, w 1906 r., odkryto na te-
renie cytadeli archiwum. Inne archiwa odnaleziono
w 1911 r. Odtd kady niemal sezon wykopaliskowy
przynosi nowe teksty, ktrych liczb obecnie szacuje
si na ponad 20 000. Wszystkie pisane s pismem kli-
nowym, ktre w chwili odnalezienia pierwszych archi-
ww hetyckich byo ju odczytane. Najwiksz trud-
no przedstawiao wic poznanie jzyka. Dokona tego
w stosunkowo krtkim czasie B. Hrozn, gwnie dzi-
ki doskonaej znajomoci jzyka staroindyjskiego i per-
skiego: Wyniki swych docieka przedstawi uczony
w 1917 r., ktry z penym uzasadnieniem uwaany jest
za pocztek hetytologii jako samodzielnej dziedziny
wiedzy. Wkrtce te nastpi szybki jej rozwj, szcze-
glnie w wyniku identyfikacji jzyka palajskiego i lu-
wijskiego, a take dziki obecnoci w archiwach hetyc-
kich licznych tekstw dwujzycznych. Stosunkowo do-
brze zbadana jest gramatyka, jak rwnie sownictwo
(F. Sommer, H. Ehelolf, J. Friedrich, E. Laroche, H.
Otten, H. Kronasser, E. Benveniste, A. Kammenhuber,
T. Gamkrielidzie).
Znacznie wicej trudnoci sprawia po dzie dzi-
siejszy odczytanie obrazkowego pisma luwijskiego,
tzw. hetyckiego pisma hieroglificznego. Liczba zabyt-
kw, jak nauka rozporzdza, nie jest zbyt wielka. Mi-
mo to bilingwy hieroglificzno klinowe, np. piecz
krla Mursilisa II, umoliwiy wyjanienie jzykowej
treci pewnej liczby znakw obrazkowych. Ustalono
przy tej okazji, e imiona wadcw, ktrych identyfika-
cja daa przecie podstaw do odczytania egipskich hie-
roglifw i akadyjskich znakw klinowych, w luwij-
skim pimie obrazkowym pisane s wycznie ideo gra-
ficznie.
Spord wielu interesujcych odkry dokonanych
na terenie Bogazky na szczegln uwag zasuguje
niewielkie archiwum odnalezione w 1956 r. w dolnej
czci miasta. Byy to teksty staroasyryjskie, znane ju
z bogatego archiwum, ktre w 1925 r. B. Hrozn od-
kry opodal Kltepe (Kanesz, Nesa). Staroasyryjski j-
zyk tych tekstw posuy do wysunicia hipotezy,
przyjtej nastpnie jako pewnik, e Kanesz na pocztku
II tysiclecia by asyryjsk koloni handlow, a wadza
krlw z Assur rozcigaa si a po Anatoli. Pocztek
epoki historycznej w tym regionie wizano wic z dzia-
alnoci kolonizacyjn Asyryjczykw; przypisywano
im rwnie porednictwo w przyjciu przez Hetytw
pisma klinowego.
 Nowsze badania, przede wszystkim wspomniane
znalezisko z Hattusas, wprowadziy tu zasadnicz ko-
rekt. Okazao si bowiem, e osada kupiecka (karum)
bya cile zwizana z tym miastem, w ktrego ssiedz-
twie powstaa. Znajdowaa si ona poza murami miasta,
lecz bya podporzdkowana administracji miejscowego
wadcy, ktry rezydowa w miecie. Wyjania to
zwaszcza analiza struktury takich gmin miejskich, jak
Kanesz. Na ich czele stal ksi, ksina oraz wielcy,
spord ktrych dokumenty wymieniaj naczelnika od-
lewaczy brzu, naczelnika tkaczy i innych naczelnikw
najwaniejszych rzemios. Rozwijay si one w obrbie
gminy miejskiej, by moe nawet w obrbie paacu.
Nie sposb jednak odrzuci przypuszczenia, e niektre
z nich prosperowa mogy rwnie poza miastem, na
terenie karum.
Z ca pewnoci z yciem gospodarczym karum
zwizani byli inni wielcy, a mianowicie naczelnik
magazynw, rynku, karawany, tumaczy, a wic funk-
cjonariusze zarzdzajcy dziaalnoci kupieck. Przy-
puszcza jednak naley, e dostojnicy ci nie byli
mieszkacami karum. Jest bowiem mao prawdopo-
dobne, by ktrykolwiek z kupcw obcego pochodzenia
mg wchodzi w skad samorzdu gminy obywatel-
skiej, jak byo miasto Kanesz.
Kontakty karum z miastem ograniczay si do pa-
cenia ca, do zapewnienia paacowi pierwszestwa za-
kupu importowanych towarw oraz do wyjaniania za-
istniaych na tym tle konfliktw. We wszystkich tych
sprawach poredniczya miejscowa organizacja kupiec-
ka, nazwana take - jak i caa osada - karum. By to
samorzd mieszkacw osady kupieckiej.
Badania archeologw udowodniy, e miasta Ana-
tolii rozwijay si na dugo przed pojawieniem si w ich
strefach podmiejskich organizacji kupieckich. Jest rw-
nie bardzo prawdopodobne, e zaoenie karum wy-
magao zgody miejscowego wadcy, ktry nastpnie na
tej podstawie partycypowa w dochodach organizacji
kupieckiej, suc jej w zamian sw si militarn.
Najbardziej rewelacyjnych danych dostarczya jed-
nak analiza materiau onomastycznego nowo odkrytych
tekstw. Okazao si bowiem, e ludno zamieszkuj-
ca karum Kanesz bya niezwykle zrnicowana. Jego
pnocn cz zajli przede wszystkim Asyryjczycy
i Amoryci, a wic ludno wywodzca si z pnoc-
nych regionw Mezopotamii i Syrii. W poudniowej
czci karum natomiast osiedlia si ludno anatolij-
ska. Zdecydowanie przewaaj tu imiona hetyckie wo-
bec niewielkiej liczby imion luwijskich (133:30). Nie-
mniej interesujce s wnioski, jakie nasuwa tamtejsze
budownictwo mieszkalne. Gdy w pnocnej czci ka-
rum budowano domostwa niewielkie, w czci pou-
dniowej mieszkacy wznosili obszerne domy, nieraz
pitrowe. Pnocna cz miasta istotnie rozwijaa si
pod silnymi wpywami kupcw z Assur, chocia nie
byli oni jej wycznymi mieszkacami.
Wszyscy natomiast mieszkacy karum Kanesz, jak
rwnie wadcy miejscowi, posugiwali si w pimie
dialektem staroasyryjskim. Kupcy asyryjscy byli w 20
w. prawdopodobnie jedyn grup ludnociow na tere-
nie Anatolii, ktra miaa wasne pismo; transakcje
przeprowadzane w osadach handlowych byy ju wtedy
tak zoone, e znajomo pisma bya konieczna. Do-
wodz tego rnorodne w typie dokumenty, np. skrypty
dunicze i notki o spacie dugw, a take skompliko-
wane umowy kredytowe, zawierane przez poszczeglne
grupy kupcw. Znajduj si wrd nich rwnie proto-
koy sdowe, ktre rzucaj wiato na stosunki karum
z miejscowym paacem.
Wszystko to skania do wniosku, e osady handlo-
we organizowano wycznie w celach komercyjnych,
a ich dziaalno bya korzystna nie tylko dla kupcw,
lecz take dla wadcw poszczeglnych miast.
Znamy dotychczas 10 nazw osad kupieckich w ty-
pie karum Kanesz, lecz poza nim jedynie Amkuwa
(Aliszarhyk) i Hattusas (Bogazky) zostay zidenty-
fikowane. Ogem uczestniczyo w handlu ok. 120
rozmaitych miast i osad Anatolii, chocia niejednokrot-
nie wymienione s rwnie rozmaite plemiona paster-
skie. Prawdopodobnie dziki nim pewna liczba osad
handlowych, zwaszcza wysunitych dalej na pnoc,
bya stosunkowo niezalena od jakiego miejscowego
wadcy, chocia i one paciy podatki osadzie kupiec-
kiej Kanesz. Kanesz bowiem by gwnym punktem
przeadunku miedzi, organizowano tu wiksze karawa-
ny, a do chwili ich wyruszenia przechowywano towary
w miejscowych magazynach.
Znamienne, e w Kanesz nakadano ca przywo-
zowe wycznie na cyn, ktra bya jednym z podsta-
wowych przedmiotw handlu uprawianego przez kup-
cw z Assur, Podwaa to ostatecznie tez o hegemonii
wadcw miasta Assur na terenach anatolijskich.
Monopol handlowy ustanowiony przez karum Ka-
nesz i podporzdkowanie t drog pozostaych osad
handlowych stao si prawdopodobnie wzorcem post-
powania dla Anittasa z Kussary. W przeddzie jego
uzurpacji rozwijao si w Anatolii kilka miast, zorgani-
zowanych w tym stopniu, e mona byo w nich wi-
dzie najwczeniejsze organizmy pastwowe. Nie zaw-
sze czyy je przyjazne stosunki, co widocznie pozwo-
lio Pithanasowi (koniec 19 w.), a nastpnie Anittasowi,
zjednoczy pewn cz Kapadocji pod. swoj wadz.
Pewien tekst hetycki z 14 w., bdcy kopi znacznie
starszego utworu, relacjonuje podbj kilku miast, m.in.
Nesa oraz Hattusas. Hattusas lego w gruzach i zdo-
bywca pod grob kltwy zabroni jego odbudowy.
Tymczasem na pocztku 17 w. miasto nie tylko
odbudowano, lecz take podniesiono do rangi krlew-
skiej rezydencji. Moliwe, e Pithanas oraz Labarna
(Hattusilis) byli przedstawicielami dwch rnych grup
etnicznych. Nie znalazo to na razie potwierdzenia
w materiale rdowym. Bezspornych danych dostarcza
jedynie ewidencja archeologiczna, ktra zawiadcza
zniszczenie wszystkich zidentyfikowanych osad han-
dlowych oraz zanik jzyka staro- asyryjskiego. Brak
jednak materiaw, ktre pozwoliyby wyjani przy-
czyn tego. Wykluczony jest obcy najazd, gdy dotd
nie natrafiono na lady zaamania si miejscowych kul-
tur. Jest wic spraw przyszych bada, by rzuci wia-
to na okres, ktry poprzedzi utworzenie starohetyckiej
monarchii.
Jej twrc by Hattusilis I (ok. 1650), pierwszy
wadca, ktrego dziaalno znalaza nieco szersze od-
bicie w tekstach hetyckich. Wymieni naley przede
wszystkim dwujzyczny tekst akadyjsko-hetycki, ktry
stanowi relacj o wyprawach wojennych tego krla.
Atakowa on ze zmiennym szczciem tereny pou-
dniowo wschodnie, przekroczy nawet gry Taurus
i zdoby na krtko rezydencj krlewsk Alalach.
W tych czasach przypuszczalnie nastpio pierwsze
zetknicie si Hetytw z Hurytami, Alalach bowiem
by silnie zhurytyzowany, a ponadto mwi tekst o obl-
eniu huryckiego pastwa Urszu, wspomaganego przez
wojska z Jamchadu. Niezbyt pomyln sytuacj ze-
wntrzpolityczn wyzyskaa cz miejscowych wad-
cw anatolijskich, by zrzuci z siebie zwierzchnictwo
Hattusilisa, co jednak nie dao spodziewanych efektw.
W napisach Hattusilisa po raz pierwszy pojawia si
cakowicie nowa forma relacji historycznej. W centrum
wydarze znajduje si osoba krla i jego dziaalno.
Do bogw wprawdzie odnosi si on z szacunkiem, ce-
dujc im cz upw, lecz wrogw pokonuje sam,
dziki sile swego ora, bez pomocy i poparcia bogw.
Taki stosunek do bogw obcy by wadcom sumeryj-
skim, akadyjskim i amoryckim; nie spotykamy go ani
w inskrypcjach krlw asyryjskich, ani te w inskryp-
cjach krlw egipskich.
Jeli wic gdziekolwiek w pastwach staroytnego
Wschodu odnale moemy pierwociny dziejopisar-
stwa, to wanie w Rocznikach krlw hetyckich.
Wadcy modszego pastwa nieraz okrelali si mianem
ulubieca boga, podkrelajc rwnie, e bogowie
przekazali im wadz, lecz w inskrypcjach tego okresu
prno by szuka wzmianki o nakazie boskim, deter-
minujcym dziaalno krla.
Dziki temu, e Roczniki krlw hetyckich pozba-
wione s pierwiastkw irracjonalnych, posiadaj one
znacznie wiksz warto historyczn ni napisy pozo-
staych wadcw bliskowschodnich. Informuj bardzo
czsto o spiskach i przewrotach paacowych, o klskach
militarnych itp. wydarzeniach, ktre w oficjalnych in-
skrypcjach innych krgw kulturowych najczciej nie
znalazy odbicia. Przy tym podoe niepowodze oce-
niali krlowie hetyccy zawsze realnie. Tekst o dugo-
trwaym obleniu Urszu np. niedwuznacznie wskazuje
na zaniedbania dowdcw hetyckich.
Napisy krlw hetyckich odzwierciedlaj wic zu-
penie inn mentalno ni inskrypcje innych wadcw
Bliskiego Wschodu. Chocia problem ten dotd nie by
przedmiotem szczegowych studiw, mona z du
doz prawdopodobiestwa przypuszcza, e uksztato-
way j zarwno warunki rodowiska geograficznego,
jak te model monarchii hetyckiej.
Mona naturalnie przytoczy przykad tworzenia
si monarchii egipskiej, ktra rwnie bya rezultatem
podboju, lecz tego rodzaju analogia niczego nie wyja-
nia. W obu wypadkach mamy bowiem do czynienia
z cakowicie odmiennymi warunkami rodowiska natu-
ralnego oraz z dwoma rnymi etapami dowiadczenia
spoecznego. Wyrazem tego s wierzenia religijne,
gwnie za stosunek czowieka do kreowanych przez
siebie bogw.
Bogactwo zasobw surowcowych Anatolii oraz
sprzyjajce warunki klimatyczno glebowe legy
u podstaw wierze pozbawionych pierwiastkw lku
wobec bogw. Racjonalizm wierze bardzo jaskrawo
wystpuje szczeglnie w modlitwach o deszcz, wzno-
szonych do boga burzy. Tworzy on w panteonie staro-
hetyckim wraz z bogini soca Wusurema gwn par
bstw, ktra zreszt wywodzia si z wierze chatyc-
kich. W modlitwach bagalnych zawsze przypominano
bogowi burzy, e sam zainteresowany jest zesaniem
deszczu, gdy w wypadku suszy ustanie wypiek chle-
bw ofiarnych.
Due znaczenie w uksztatowaniu si takiego sto-
sunku ludzi do bogw mia zapewne fakt, e mieszka-
cy Anatolii zwracali si do nich bezporednio. Czczono
ich bowiem najczciej na wolnym powietrzu, np.
w gajach, w pobliu ska itp. Niekiedy wznoszono mo-
dy do posgu bstwa, ktry przypuszczalnie ustawiony
by rwnie na wolnym powietrzu. Byy to zwyczaje
bardzo stare, praktykowane ju w czasach przedhetyc-
kich, lecz wiele elementw przetrwao nawet w mod-
szym pastwie Hetytw. Cakowicie zgodne z cha-
rakterem kultu byy te modlitwy, indywidualnie wyra-
ajce myl modlcego si. Jedn z nich ju poznali-
my. W innych, gdzie odwoywano si do miosierdzia
bogw, obiecywano w zamian specjalne dary. Ilekro
Hetyci wznosili mody wielbice bogw, nie pomijali
nigdy okazji do podkrelenia swoich zasug, gdy obce
im byo poczucie wasnej nicoci. Oczekiwali oni od
bogw sprawiedliwej oceny i odpowiedniej do wa-
snych zasug przychylnoci.
W poowie II tysiclecia dokonay si w tej dzie-
dzinie dosy powane przemiany. Przyczyniy si do
tego z jednej strony bardzo bliskie kontakty z Huryta-
mi, z drugiej strony natomiast liczne wpywy wierze
mezopotamskich. Docieray one na tereny pastwa he-
tyckiego bd to za porednictwem Hurytw, bd te
w wyniku bezporednich kontaktw hetycko babilo-
skich. Od tej pory rozpowszechniay si najrozmaitsze
typy wrb, praktyki magiczne itp., obrzdy staway si
bardziej zoone, a ich wykonanie zlecano specjalnemu
personelowi kultowemu. Odtd te jedynie bardzo w-
ski krg osb mia dostp do posgu boga.
Wadza krlw hetyckich, podobnie jak wadcw
innych pastw bliskowschodnich, ujawnia si w trzech
dziedzinach: administracyjnej, wojskowej i sakralnej.
Ju najstarsze zabytki pisane zawiadczaj dbao kr-
la o sprawy kultu. Zarwno Anittas, jak te Hattusilis I
hojnie obdarowywali bogw i wznosili dla nich sank-
tuaria. Z tych czasw pochodz te wiadomoci o ist-
nieniu witych miast, jak np. Arinna, Ziplanta i inne.
Dotychczas jednak nie natrafiono na ich lady.
Powysze dane nie skaniaj do przyjcia dosy
szeroko rozpowszechnionej tezy o wadzy teokratycz-
nej w pastwie hetyckim. Dostpny materia zdaje si
wskazywa na wyrane uzalenienie wityni od wad-
cw. witynie bowiem hetyckie nie byy jednostkami
gospodarczymi na wzr wity mezopotamskich czy
egipskich. Najczciej syszymy o sporadycznych lub
staych darach, zoonych z byda, artykuw rolni-
czych, kosztownoci oraz ludzi; dowiadujemy si rw-
nie o periodycznych aktach odstpowania wityniom
czci danin naturalnych wpywajcych do paacu. Nie-
zbdne wic byy przy wityni spichlerze i skarbce;
potrzebna te bya pewna liczba personelu roboczego,
np. do wypasu i uboju byda. Wszystko to wymienia
wspomniana wyej bilingwa Hattusilisa I, jak te p-
niejsze dokumenty. Brak jednak danych, ktre wska-
zywayby na obecno wasnoci gruntowej lub innej
dziaalnoci produkcyjnej. Tym te prawdopodobnie
tumaczy si, e dotd nie natrafiono na archiwum
witynne.
By to logiczny rezultat osobliwego stosunku Hety-
tw do bogw, ktrym byli posuszni, ktrych szano-
wali i czcili, lecz na ktrych usiowali wpywa. Obcy
im by zwyczaj ubstwiania yjcych wadcw; dopiero
w okresie modszego pastwa zaczto pomiertnie ub-
stwia krlw. Racjonalizm wierze starohetyckich
sprzeczny widocznie by z pojciem krla boga.
Sprawa ta nabiera szczeglnego znaczenia w wie-
tle uzurpacji wadzy przez krlw wczesnohetyckich,
gdy wikszo ich bogw wywodzia si z panteonw
ludw pokonanych. Wadcy mezopotamscy w tych
okolicznociach najczciej korzystali z usug religii
i uzurpacj sw uzasadniali nakazem bstwa. Krlowie
wczesno i starohetyccy natomiast supremacj sw
uzasadniali faktyczn przewag militarn, przyjmujc
tytu wielkiego krla. Tak postpi ju Anittas po
pierwszych zdobyczach terytorialnych; identyczny tytu
nosi take Hattusilis i wszyscy pozostali wadcy staro-
hetyccy. Natomiast w Egipcie tytuu tego uywali do-
piero Amenhotep III i IV (przeom 15 i 14 w.), w Me-
zopotamii przyj si on jeszcze pniej, bo od czasw
Assuruballita I (poowa 14 w.).
A przecie wanie w pastwie hetyckim wiel-
ko krla bya problematyczna. By on w znacznym
stopniu uzaleniony od rady starszych (pankus), kt-
ra prawdopodobnie uksztatowaa si z dawnego wiecu
wszystkich wadajcych broni mczyzn i coraz bar-
dziej stawaa si rad monych. Podstaw jej znaczenia
stanowio prawo akceptowania nastpcy tronu, desy-
gnowanego przez krla. Naturaln kolej rzeczy kom-
petencje tej rady ulegy stopniowemu ograniczeniu,
przynajmniej na centralnym obszarze wadzy hetyckiej,
lecz by to proces, ktry obj kilka stuleci. W tym cza-
sie ksztatowaa si administracja krlewska, ktra
przejmowaa na siebie coraz wicej funkcji, pierwotnie
nalecych do pankus. W poowie II tysiclecia rol
pankus sprowadzono do mao istotnych funkcji kulto-
wych i sdowniczych. Jedynie w regionach przygra-
nicznych administracja nadal spoczywaa w rkach ra-
dy starszych poszczeglnych gmin, lecz nawet tu wy-
konywaa ona rozkazy krlewskiej
Tytulatura krlewska w chwili jej pojawienia si
nie odzwierciedlaa wic stanu faktycznego. Bya ona
jednak w peni wiecka, pozbawiona nawet takiego epi-
tetu jak np. ulubieniec boga ktry pocz rozpo-
wszechnia si dopiero w modszym pastwie. Nie wy-
daje si, aby to by przypadek.
Monarchia uksztatowaa si w wyniku podboju
wielu, z rnymi tradycjami kulturowymi, plemion,
ktrych poziom rozwoju spoeczno ekonomicznego
jednak zdecydowanie growa nad poziomem Hetytw.
Niezalenie od tego, czy przyjmiemy, e twrcami
pierwszych pastw anatolijskich byli Hetyci, czy te
bdziemy uwaali, e Anittas i jego rd reprezentoway
ludy Chatti, sprawa kreowania naczelnego bstwa, bo-
ga opiekuna wadzy krlewskiej, napotka moga
nieprzezwycione trudnoci. Ponadto - jak naley
przypuszcza na podstawie pniejszych etapw roz-
woju religii hetyckiej - wspomniane plemiona przy-
znaway bogom funkcje suebne. Tote przyjcie neu-
tralnej, acz nieco przesadnej tytulatury krlewskiej byo
doskonaym rozwizaniem o duym znaczeniu poli-
tycznym.
Dokumentem pierwszorzdnej wagi, ktry nie tyl-
ko wyjania charakter wadzy pastwowej, lecz rw-
nie rzuca wiato na spoeczestwo hetyckie w pierw-
szej poowie II tysiclecia, jest zbir praw hetyckich
znanych na podstawie trzynastowiecznej kopii. Jest to
praktycznie jedyne rdo mogce wyjani problemy
stosunkw wasnociowych tego okresu, gdy dotd nie
natrafiono na dokumenty prywatnej praktyki prawnej.
Prawa hetyckie niejednokrotnie mwi o takich trans-
akcjach, lecz kontrakty spisywano widocznie na mate-
riale nietrwaym, np. na tabliczkach drewnianych, ktre
nie zachoway si do naszych czasw. Potwierdzeniem
tego mog by czste wzmianki o pisarzu tabliczek
drewnianych.
W wietle prawodawstwa hetyckiego rozrni
mona dwie formy wasnoci gruntowej - gmin wiej-
skich oraz krla. W zwizku z tym czsto cytowany jest
fragment tekstu z czasw Hattusilisa III, w ktrym
stwierdza si, e kraj naley do boga burzy. Niebo
i ziemia (oraz) ludzie nale do boga burzy. Uczyni on
Labarnasa, krla, swym regentem i da mu cay kraj
Hetytw. Tekst ten z reguy suy do uzasadnienia teo-
rii o teokratycznym charakterze wadzy krlewskiej;
uywa si go nadto dla udokumentowania tezy
o zwierzchnich prawach wasnociowych krla. Pami-
tajmy, e jest to fikcja literacka, ktra uksztatowaa si
na gruncie absolutnej wadzy krlw modszego pa-
stwa hetyckiego. Nie jest wic przydatna do wyjanie-
nia stosunkw rozwijajcych si 300 lat wczeniej.
We wczesnym pastwie hetyckim gmin wiejsk
zamieszkiwali wolni chopi, a podstawow jednostk
spoeczno gospodarcz bya wsplnota domowa.
Kada z nich posiadaa okrelony area dziedzicznej
wasnoci gruntowej i z tego tytuu jej czonkowie pa-
cili daniny i penili obowizek suby wojskowej.
Wszystko to bardzo wyrazicie odzwierciedlio si
w Prawach hetyckich. Prawa hetyckie wiadcz rw-
nie o tym, e poza obszarem gmin znajdoway si po-
siadoci urzdnikw krlewskich, przydzielone im za
ich sub. Rozwijay si tam take majtki, stanowice
wasno krla i czonkw jego rodu. Na tych ziemiach
- jak czytamy w memoriale krla Hetytw do wadcy
Ugarytu - pracowali niewolnicy niewolnikw krla.
Wrd nich niewielu byo autentycznych niewolnikw,
tj. jecw lub dunikw; wikszo stanowili wy-
chodcy z gmin.
O ile Prawa hetyckie stanowi podstaw do rekon-
strukcji struktury spoeczestwa starohetyckiego, o tyle
Dekret Telepinusa spenia identyczn funkcj dla wyja-
nienia poszczeglnych etapw wzrostu potgi pa-
stwa. Mursilis I (ok. 1600 r. p.n.e.), nastpca Hattusilisa
I, zdoby Halab, tj. stolic pastwa Jamchad, nastpnie
za zniszczy Babilon (1595 r. p.n.e.).
Jednoczenie dostarcza Dekret licznych danych,
ktre charakteryzuj bardzo zoon sytuacj w obrbie
warstwy rzdzcej. Czonkowie rodu krlewskiego lub
inni dostojnicy wyzyskiwali kad nieobecno krla
do zamachu na jego wadz. Wydaje si, e konflikt ten
- obok wzrostu siy pastwa Mitanni - przeszkodzi kr-
lowi hetyckiemu wyzyska zwycistwa militarne. Dla-
tego pozostao pastwo starohetyckie jeszcze przez p-
tora wieku na peryferii wielkich wydarze midzynaro-
dowych.
Wielko i upadek pastwa Hammurabiego
W wietle niezwykle skomplikowanej sytuacji po-
lityczno etnicznej, jaka rozwina si na pocztku II
tysiclecia w Mezopotamii, zdumieniem napawa gwa-
towny wzrost pastwa babiloskiego, gdy w 1792 r.
p.n.e. na jego czele stan Hammurabi. Pastwo to
obejmowao wtedy kilkanacie miast, w tym Sippar,
Kisz, Dilbat i Kazallu, lecz wszystkie one znajdoway
si w promieniu ok. 80 km od rezydencji Babilonu. Ob-
szar, nad ktrym rozcigaa si wadza modego krla,
by wic stosunkowo niewielki. Znacznie potniejsze
w tym regionie byo pastwo Larsa, gdzie od 1822 r.
panowa Rimsin I; Mezopotamia pnocna natomiast
znajdowaa si w zasigu wadzy dowiadczonego poli-
tyka Szamsziadada I. Mao wic prawdopodobne, by
Hammurabi w pierwszych latach swego panowania
pomyle mg o prowadzeniu samodzielnej polityki.
Pewna cz korespondencji z Mari zdaje si
wskazywa na bardzo cise powizania, jakie tego
wadc czyy z Szamsziadadem. Czytamy wic
o obietnicy wydania zbiegw babiloskich, uciekinie-
rw, ktrzy znaleli si na terytorium Mari; Hammura-
bi z kolei gwarantowa bezpieczestwo karawanie asy-
ryjskiej. Jeli wic w Okreleniach rocznych Hammu-
rabiego czytamy o jego zwycistwach nad Uruk i Rapi-
kum, to przypuszczalnie chodzi o przedsiwzicia, kt-
re zostay przeprowadzone na zlecenie Szamsziadada
lub w kadym razie po uprzednim zapewnieniu sobie
jego poparcia. Uruk i Isin znajdoway si pod wadz
Rimsina z Larsy, Malgum natomiast i Rapikum wcho-
dziy w sfer wpyww pastwa Esznunna. Poniewa
zarwno Larsa, jak te Esznunna znajdoway si ww-
czas u szczytu swych si, nie wydaje si prawdopodob-
ne, by Hammurabi odway zmierzy si z nimi, gdyby
nie korzysta z pomocy pastwa Assur.
Potwierdza to w znacznym stopniu rozwj wypad-
kw po mierci Szamsziadada. Pozbawiony tego pot-
nego sojusznika, Hammurabi w cigu nastpnych 18 lat
swego panowania lawirowa midzy trzema wielkimi
wadcami owego okresu: Rimsinem z Larsy, Ibalpielem
z Esznunny oraz Zimrilimem z Mari, ktry mia popar-
cie potnego Jarimlima z kraju Jamchad. Okrelenia
roczne Hammurabiego (1229 rok panowania) mwi
wycznie o jego dziaalnoci wewntrznej, a wic
o budowie murw miejskich oraz kanaw, o fundacji
i odnowieniu posgw bstw babiloskich, o wzniesie-
niu posgu krla sprawiedliwoci itp. Informacje te
nie s przypadkowe, lecz zdaj si w peni odzwiercie-
dla wczesn sytuacj polityczn. Hammurabi nie tyl-
ko nie mia w tym czasie powaniejszych osigni mi-
litarnych, lecz przypuszczalnie nawet utraci pewne po-
zycje. Miasta Malgum i Rapikum bowiem w pniej-
szych latach ponownie wymienia si wrd jego zdo-
byczy.
Wszystko to zdaje si wiadczy, e poszczeglne
pastwa nie byy zdolne w tym czasie prowadzi samo-
dzielnej polityki podbojw. Zoona sie tajnych lub
jawnych ukadw politycznych, przyrzeczenia wzajem-
nej pomocy militarnej, silnie rozwinity system wy-
wiadowczy - oto najwaniejsze cechy dwudziestolecia
po mierci Szamsziadada I, gdy Zimrilim po odzyska-
niu tronu w Mari zdoby pewn przewag. Przesad by-
oby twierdzi, e pastwo Mari stanowio w owym
czasie potg. Sia kadego z wczesnych pastw pole-
gaa na tym, jakimi sojusznikami potrafio ono si oto-
czy i jak trwae byy przymierza, ktre ich czyy.
Decydowaa o tym nie tyle sia militarna pastw-
satelitw lub sprzymierzonych plemion, co przede
wszystkim stale zmieniajca si sytuacja polityczna.
Sia pastwa Mari opieraa si w tym czasie gw-
nie na wyprbowanym sojuszu z Jamchadem. Dobrze
rozumia to nadawca znanego i wielokrotnie w rnych
pracach cytowanego listu do Zimrilima, stwierdzajc,
e nie ma krla, ktry by sam jeden by najsilniejszy.
Dziesiciu lub pitnastu krlw idzie za Hammurabim,
mem z Babilonu. Tyle samo idzie za Rimsinem, m-
em z Larsy, tyle samo - za Ibalpielem z Esznunny, tyle
samo - za Amutpielem z Katna, a dwudziestu idzie za
Jarimlimem z Jamchad.
Taki tok rozumowania nie by obcy rwnie
Hammurabiemu, gdy przede wszystkim zapewni on
sobie przyjazne stosunki z pastwem Mari. Z jednej
strony chodzio zapewne o zagwarantowanie pokoju na
pnocno zachodnich rubieach pastwa, poniewa
tamtdy wid wany dla niego szlak handlowy. Z dru-
giej strony, jak tego dowodzi korespondencja z Mari,
korzysta Hammurabi wielokrotnie z pomocy militarnej
pastwa Mari i za jego porednictwem - z kontyngen-
tw pastwa Jamchad. Wojska te na og wyzyskiwa
do demonstracji siy wobec Esznunny i sprzymierzone-
go z ni Elamu, a take wobec Larsy. Z Okrele rocz-
nych wynika jednoznacznie, e nie doszo w tych latach
do otwartej walki, chocia konflikt stopniowo dojrze-
wa i zmusza zainteresowanych do staego pogotowia.
Sytuacja ta z kolei wywoywaa niezadowolenie so-
jusznikw Hammurabiego. Wbrew umowie zwleka on
z odesaniem wynajtych wojsk do Mari i Jamchadu,
gdy sytuacja polityczna na poudniowym wschodzie
raz po raz si zaostrzaa. Wadcy Mari i Jamchadu
z uwag ledzili rozwj wydarze, poniewa Hammu-
rabi by dla nich sojusznikiem potrzebnym w tej samej
mierze, w jakiej ich pomoc niezbdna bya pastwu ba-
biloskiemu. Nieraz bowiem wojska babiloskie
wspomagay Zimrilima w jego niekoczcych si wal-
kach z plemionami pasterskimi.
Wyksztacio si wic trj przymierze Babilonu,
Marii Jamchadu, chocia - jak si wydaje - najwicej
korzyci przynioso ono Hammurabiemu. Transport
wojsk z Mari, a wic z biegiem Eufratu, by znacznie
atwiejszy ni w kierunku odwrotnym - z Babilonu
w gr rzeki. Fakt ten niejednokrotnie suy Hammu-
rabiemu za pretekst, by nie wywizywa si ze swych
zobowiza wobec sojusznikw. Potem za w swych li-
stach do Zimrilima tumaczy, e niekorzystne warunki
eglugi przeszkodziy mu w terminowym odesaniu
wynajtych wojsk. Innym razem nadmierny wzrost po-
ziomu wd Eufratu nie pozwoli wysa do Mari obie-
canego kontyngentu onierzy babiloskich. Wszystko
to naturalnie stanowio przeszkody pozorne, albowiem
sytuacja polityczna bya bardzo napita, pozycja za
Hammurabiego wrd konkurentw na poudniu Me-
zopotamii - wcale nie ugruntowana. W tym stanie rze-
czy kady dodatkowy oddzia wojskowy by na wag
zota, poniewa wanie on mg doprowadzi do osta-
tecznego rozstrzygnicia zmaga politycznych.
Ukad sil politycznych zmieni si dopiero w dru-
giej poowie panowania Hammurabiego. Cezur stano-
wi 30 rok jego panowania. Zachcony przez Zimrilima
z Mari i prawdopodobnie przy jego czynnym poparciu
wyruszy Hammurabi przeciwko koalicji Elamu, Subar-
tu i Esznunny. Zdecydowane zwycistwo Hammura-
biego, ktremu towarzyszyo zniszczenie Esznunny,
wyeliminowao to pastwo raz na zawsze z udziau
w rozgrywkach politycznych.
Od tego momentu te rozpocz Hammurabi kon-
sekwentn realizacj od dawna dojrzewajcych planw
podporzdkowania swej wadzy caej poudniowej Me-
zopotamii. Tote ju w roku nastpnym wystpi prze-
ciwko potnemu ssiadowi - Rimsinowi. Zdoby on
wwczas nie tylko pastwo Larsa, ale rwnie kraj Ja-
mutbal, ktry stanowi cz pastwa Elamu.
Nastpnym celem ekspansji Hammurabiego stay
si tereny dotychczasowego sojusznika - Zimrilima.
Szczegy tych wydarze nie s znane; mimochodem
informuj o nich Okrelenia roczne. Pastwo Mari zo-
stao podporzdkowane w 33 roku panowania Hammu-
rabiego, w dwa lata pniej natomiast zniszczone zosta-
y mury miejskie. Nieznane s losy samego krla i jego
dworu, gdy rda miejscowe umilky raz na zawsze.
W tych latach walczy Hammurabi rwnie z mia-
stem pastwem Assur, lecz nie sposb stwierdzi,
w jakim stopniu uzaleni ten kraj. Wzmianka w prolo-
gu Praw o trosce Hammurabiego o stan asyryjskich
miast - Assur i Niniwy - nie stanowi dostatecznej pod-
stawy do wnioskowania o ich podboju.
W kadym razie nie ulega wtpliwoci, e w 35
roku swego panowania zdoa Hammurabi zjednoczy
wikszo terenw poudniowej i rodkowej Mezopo-
tamii, co nastpio po raz pierwszy od 300 lat. rde
jego zwycistw bez wtpienia szuka naley w okresie,
gdy Babilon wprawdzie by pastwem niezawisym
i korzysta z pomocy swych sojusznikw, lecz jeszcze
niewiele znaczy na arenie politycznej. Utrzymanie w
tych warunkach niezalenoci pastwa byo niezwykle
trudne, wymagao nie tylko licznych i rnorakich za-
biegw politycznych, lecz take przeprowadzenia pew-
nych przedsiwzi natury organizacyjno-gospodarczej.
Krl bowiem w znacznym stopniu liczy si musia
z arystokracj poszczeglnych gmin obywatelskich,
kupcami i kapanami, ktrych bogactwa zapewne
przewyszay baz materialn, jak dysponowa paac.
Dla tych grup spoecznych coraz bardziej oczywi-
sta bya konieczno podporzdkowania si woli silnej
i obdarzonej wyczuciem politycznym jednostki. A re-
prezentowa j wanie krl. To on by organizatorem
skutecznej obrony granic pastwa, a take inicjatorem
umocnienia jego pozycji wrd pozostaych pastw.
Warstwa rzdzca musiaa zreszt liczy si ze wzro-
stem autorytetu krla rwnie w dziedzinie gospodarki.
Porednio informuj o tym Okrelenia roczne, ktre ja-
ko najwaniejsze wydarzenia 9, 19 i 23 roku panowania
Hammurabiego wymieniaj budow kanaw. Miay
one przypuszczalnie nawodni ugory i tym sposobem
umoliwi ich zagospodarowanie. Byo to rwnoznacz-
ne z rozszerzeniem podstaw ekonomicznych wadzy
krlewskiej. Przeomowe pod tym wzgldem znaczenie
miay jednak zdobycze terytorialne, w szczeglnoci
pokonanie pastwa Larsa. Rimsin od wielu lat z powo-
dzeniem stosowa na tym terenie polityk ograniczania
prywatnej inicjatywy gospodarczej. Odkd zawadn
on terenami pastwa Isin, zmniejszya si take tam
moliwo niekontrolowanego obrotu prywatn wa-
snoci gruntow, a jedynym sposobem rozszerzenia
bogactw prywatnych stawaa si dzierawa gruntw.
Identyczne przemiany zaczy zachodzi w Babilonie
po zdobyciu przez Hammurabiego pastwa Larsa.
Jest bardzo prawdopodobne, e na polityk Ham-
murabiego oddziaywa nie tyle wzorzec opracowany
przez Rimsina, co dobrze zorganizowany system grun-
tw paacowych, jaki wadca babiloski przej po nim
w spadku. Jego podstaw stanowiy niewielkie dziaki
uprawiane przez ludzi krlewskich i one wanie posu-
yy za baz, na ktrej w peni rozwin si mogo je-
dynowadztwo Hammurabiego. Albowiem prby zmie-
rzajce w tym kierunku zawiadczone s niemal od sa-
mego pocztku jego panowania.
Wedug Okrele rocznych ustanowi Hammurabi
w drugim roku swego panowania sprawiedliwo
w kraju, co zrozumie naley jako zniesienie zobo-
wiza duniczych. Reformy tego typu znane s od
czasw Uruinimginy, lecz nie naley przecenia ich
znaczenia, gdy adna nie zakazywaa praktyk li-
chwiarskich. Podobnie te byo w wypadku reformy
Hammurabiego. Ju wkrtce po jej przeprowadzeniu
nastpio ponowne zaduenie chopw. Z tym zjawi-
skiem przypuszczalnie powiza naley budow kanau
w 9 roku jego panowania. Ugory krlewskie, uzyskane
dziki temu, zagospodarowywa mieli widocznie spau-
peryzowani- chopi. Paac krlewski po raz pierwszy od
dwch wiekw zapewni zatem schronienie i utrzyma-
nie tym wszystkim, ktrzy utracili status chopw,
czonkw gminy obywatelskiej.
Trudno przecenia znaczenie tego przedsiwzicia
dla umocnienia pozycji krla w pastwie: spauperyzo-
wany chop, ktry w cigu dwustu lat stanowi rezerw
siy roboczej dla prywatnych wacicieli, odtd mia
zapewnion egzystencj wycznie na gruntach krlew-
skich. Poniewa niedostatek siy roboczej przez ca
staroytno pozostawa problemem pierwszorzdnej
wagi, pocignicie to byo powanym ciosem dla wa-
snoci prywatnej. I chocia w pocztkach panowania
Hammurabiego moliwoci osadzania biedoty na grun-
tach krlewskich byy raczej skromne, to rozpoczty
w tych latach kierunek rozwoju w ostatecznym rezulta-
cie umoliwi krlowi narzucenie kontroli na wszystkie
dziedziny ycia ekonomicznego.
Jednoczenie rozpocza si ewolucja warstwy
spoecznej, bardzo zrnicowanej pod wzgldem ma-
jtkowym i pozycji w hierarchii, a mianowicie ludzi
krlewskich. Kategoria ta istniaa ju w III tysicleciu,
jakkolwiek bez okrelonej nazwy, lecz tworzyli j
wwczas prawie wycznie spauperyzowani chopi. Oni
te stali si trzonem nowej warstwy, w ktrej skad
wszake weszli przedstawiciele rozmaitych grup spo-
ecznych. Wszystkich czya suba dla krla, w go-
spodarce, administracji lub armii, oraz wsplna nazwa
muszkenum.
 Najwicej danych o zrnicowaniu tej warstwy
spoecznej dostarczaj Prawa Hammurabiego. Na pod-
stawie wymienionych w prologu zdobytych miast
i pastw przypuszcza si. e Prawa spisane zostay
najwczeniej w 37 roku jego panowania. Bardziej jed-
nak prawdopodobne, e nastpio to dopiero w 40 roku
panowania Hammurabiego. Jest zupenie oczywiste, e
to najwiksze, spord dotychczas odnalezionych, dzie-
o starowschodniego prawodawstwa nie mogo powsta
z dnia na dzie, e prace nad nim rozpoczte zostay
ju znacznie wczeniej. Nie moe rwnie budzi wt-
pliwoci stwierdzenie, e spoeczestwo w nim od-
zwierciedlone, jego struktura i wzajemne stosunki byy
wynikiem dugotrwaego rozwoju, determinowanego
przez okrelone warunki gospodarcze i polityczne.
Wasno paacu, stanowica podstaw egzystencji
ludzi krlewskich, przynajmniej tej grupy, ktra po-
zbawiona bya innych rodkw utrzymania, w poczt-
kach panowania Hammurabiego bya zapewne nader
skromna. Pastwo jego byo niewielkie, lecz stosunko-
wo dobrze zagospodarowane przez gminy typu miej-
skiego i wiejskiego. Moliwoci rozszerzenia areau
gruntw krlewskich stwarzaa jedynie rozbudowa sys-
temu irygacyjnego. Sytuacja polityczna bowiem na po-
cztku 18 w. nie sprzyjaa realizacji de do ekspansji.
W zwizku z tym rwnie liczba ludzi krlewskich,
ktrych osadzano na dziakach w zamian za sub dla
krla (przede wszystkim wojskow), nie moga by po-
kana.
 Obok tej grupy rozwin si prawdopodobnie mg
rwnie i inny rodzaj ludzi krlewskich. Naleeli do
np. dowdcy wojskowi, funkcjonariusze administracji
krlewskiej, wreszcie te kupcy, ktrzy majc wasne,
dobrze prosperujce gospodarstwa przystpowali mniej
lub bardziej dobrowolnie do suby dla krla. I jest bar-
dzo prawdopodobne, e na tym etapie rozwoju pastwa
babiloskiego nie oczekiwali oni od krla w zamian ni-
czego prcz ochrony swego stanu posiadania, gwaran-
cji nienaruszalnoci swej dziaki obywatelskiej, gdy
nadal pozostawali dni czonkami swych gmin.
Wrd ludzi krlewskich znajdowaa si wreszcie
liczna grupa bezporednio obsugujca paac: suba
domowa, rnego rodzaju rzemielnicy, obsuga kance-
larii krlewskiej, muzykanci itp., ktra pracowaa za
utrzymanie i w wikszoci wywodzia si ze stanu nie-
wolniczego.
Wszystkie grupy ludzi krlewskich, ktrych prawa
i obowizki prawodawca wyranie rnicuje, ukszta-
toway si jeszcze na dugo przed ogoszeniem Praw,
ktre tradycyjnie jednak interpretuje si jako zabytek
odzwierciedlajcy struktur caego spoeczestwa sta-
robabiloskiego i obowizujce w nim normy prawne.
W ostatnich latach zaczto zastanawia si nad zasad-
noci tego sdu. Dokumenty bowiem praktyki praw-
nej, odnalezione w rnych czciach pastwa Hammu-
rabiego, zdaj si wskazywa, e zasig Praw by
znacznie wszy, anieli si na og przyjmuje. Cha-
rakterystycznym przykadem jest choby sprawa stopy
procentowej. W myl Praw Hammurabiego wynosia
ona np. w stosunku rocznym dla poyczek srebra 20%,
a dla poyczek jczmienia - 33 1/3%. Faktycznie za
rzadko powoywano si na obowizujce - zdawaoby
si - Prawa. Stop procentow obliczano wedug za-
sad obowizujcych w wityni boga Szamasz, w cen-
tralnym sanktuarium- boga prawa i sprawiedliwoci
w Sippar albo te wedle zwyczaju miejscowego itp.
Ten jeden przykad nie moe naturalnie posuy
do szerszych wnioskw, lecz z ca pewnoci wiad-
czy o tym, e co najmniej w tej dziedzinie zwyczajowe
prawo miejscowe zachowao dawn sw moc. Albo-
wiem normy prawa zwyczajowego odzwierciedlay taki
poziom rozwoju, jaki dana spoeczno osigna, a nie
we wszystkich czciach pastwa Hammurabiego by
on jednakowy.
Babilonia bowiem czerpaa z tysicletniego dzie-
dzictwa cywilizacyjnego, gdy jej wschodnie i pnocne
peryferie jeszcze przez wiele stuleci pozostaway w za-
sigu dziaalnoci plemion pasterskich. W samej za
Babilonii odrni naley spoeczno zamieszkujc
dobrze rozwinite orodki miejskie od mieszkacw
osad wiejskich lub miejskich, ktre byy podporzdko-
wane wspomnianym miastom. O ile rodki miejskie
przedstawiay struktury kompleksowe, w ktrych obok
gospodarki obywateli rozwijaa si gospodarka wi-
tynno paacowa, to drugi typ osad reprezentowa
struktur prostsz. Tam rozwijaa si wycznie jedna
forma gospodarki - albo gmin, albo paacu. Jest przeto
oczywiste, e zachodzce tam procesy spoeczno
ekonomiczne byy znacznie mniej zoone ni w obr-
bie miejskich orodkw administracyjnych.
wczesna rzeczywisto bya zatem bogatsza
w rnorodn tre, ni to si wydaje na podstawie
Praw Hammurabiego; nie mogy one wic obowi-
zywa w caym pastwie, gdy w wielu wypadkach
spoeczestwo jeszcze nie dojrzao do zawartych
w nich norm. Prawa Hammurabiego odzwierciedlaj
bez wtpienia struktur zrnicowan spoecznie i ma-
jtkowo, w ktrej osobiste dobra jednostki oraz jej ro-
dzina cieszyy si specjaln ochron prawa. Kary za
przestpstwa byy niezwykle surowe, lecz uzalenione
od pozycji spoecznej przestpcy i poszkodowanego.
Nadzwyczaj wreszcie drobiazgowo unormowane zosta-
y stosunki poddanych wobec krla.
Awilum, muszkenum i war dum - obywatel, czo-
wiek krlewski i niewolnik - oto trzy kategorie spo-
eczne zrnicowane w swych prawach i obowizkach.
ktrym prawodawca powici sw uwag. Lecz zasta-
nawia fakt. e poza sfer jego zainteresowa pozostaa
bardzo osobliwa grupa spoeczna, ktrej rozwj przy-
pad wanie na czasy starobabiloskie, a mianowicie
hapiru. Byli to ludzie, najczciej na skutek zadue,
pozbawieni rodkw do ycia i wyrzuceni poza nawias
swej gminy i wsplnoty rodzinnej. Poszukiwali oni
nowych rde egzystencji w obcych krajach, nierzadko
trudnic si grabie i rozbojem. O tej grupie spoecz-
nej, ktra w owym czasie dla wadzy oraz mieszka-
cw Babilonii zapewne stanowia powany problem,
informuj dokumenty, a take korespondencja Hammu-
rabiego z jego urzdnikami, lecz w Prawach brak
o nich ladu.
Obok uwzgldnienia licznych dziedzin ycia spo-
eczno gospodarczego pominito w tym dokumencie
jednak wane zjawisko tego okresu, mianowicie wi-
tyni i rozwj prywatnych prebend. W szczeglnoci
brak w Prawach danych, ktre wiadczyyby o prbach
umieszczenia instytucji tzw. klasztoru w oglnej struk-
turze prawodawstwa. Jest to tym dziwniejsze, e
klasztory byy potnymi instytucjami ekonomicz-
nymi, ktre w gospodarce babiloskiej odegray niepo-
ledni rol. Liczne inskrypcje krlw starobabilo-
skich wiadcz zreszt o staym deniu do ich rozwo-
ju. Klasztor w gruncie rzeczy by skupiskiem panien
z najwyszych sfer spoecznych - do rodziny krlew-
skiej wcznie - a instytucja ta rozwina si w wielu
miastach, jak: Kisz. Nippur, Dilbat, Babilon, Terka, Si-
ppar. Nie byo to wic zjawisko odosobnione. Prawo-
dawca nie pomin wprawdzie osobliwej grupy kapa-
nek, jakimi byy mieszkanki klasztorw, lecz uczyni
to wycznie z racji ich przynalenoci do rodzin naj-
wyszych dostojnikw i zwizanych z tym praw majt-
kowych. Zdaje si to wiadczy o odrbnym traktowa-
niu w Prawach instytucji i spoecznoci, ktra w niej
dziaaa.
Z terenu Sippar znana jest rwnie inna instytucja,
ktrej dziaalno nie odzwierciedlia si w prawodaw-
stwie Hammurabiego. Jest to mianowicie karum, orga-
nizacja handlowa w typie anatolijskich midzynarodo-
wych osad handlowych, ktra, podobnie jak one, rz-
dzia si wasnymi prawami i podlegaa radzie star-
szych miasta Sippar.
Wszystkie te przykady udowadniaj od dawna ju
stwierdzony kazuistyczny charakter Praw Hammura-
biego. Przedstawiaj one mianowicie wypadki sporne,
ktre krl lub jego urzdnicy rozsdzili. Nie odzwier-
ciedlaj zatem ani struktury spoeczestwa babilo-
skiego, ani te zoonego charakteru jego gospodarki.
Przeto nie sposb widzie w spoeczestwie starobabi-
loskim wolnych, niewolnikw oraz tzw. klas pored-
ni - muszkenum, gdy gradacja tego spoeczestwa
bya znacznie bogatsza. Pewne jedynie, e taki wanie
podzia istnia wrd ludzi krlewskich, ktrzy
w kocowym okresie panowania Hammurabiego z re-
guy za sw sub wynagradzani byli dziak na grun-
tach krlewskich.
Szczegln rol peniy w strukturze pastwa babi-
loskiego miasta, ktre w Prawach niemal cakowicie
pominito. Jurysdykcja spoczywaa w nich nadal w r-
kach organw samorzdu; ich ekonomik za oraz
mieszkacw charakteryzuj inne dokumenty, w szcze-
glnoci bogate archiwa prywatne. Interesujce s
zwaszcza dane z archiww z Ur, ktrych treci jest
podzia majtku w obrbie rodziny. Nie chodzio natu-
ralnie o rodziny biedne, albowiem archiwa na og za-
kadano tam, gdzie wymagaa tego dziaalno gospo-
darcza. Istotnym skadnikiem kadego majtku prywat-
nego tego okresu bya pewna liczba sprztu z miedzi
lub srebra oraz metal pod postaci zomu. Mniej cha-
rakterystyczn cech jest posiadanie niewolnikw;
wrd 10 dokumentw wystpuj oni jedynie cztero-
krotnie: w liczbie od 2 do 22.
Dokumenty prywatne z innych miast babiloskich
potwierdzaj, e w owym czasie znacznie rozwina si
gospodarka towarowo pienina, lecz rola nie-
wolnikw w produkcji bya stosunkowo niewielka.
Jednoczenie bardzo trudno ustali, w jakim stopniu
owa prywatna dziaalno gospodarcza zwizana bya
z paacem i poszczeglnymi dziaami jego ekonomiki.
Ludzie najbogatsi bowiem z reguy piastowali ekspo-
nowane stanowiska w administracji pastwowej
i z jednakowym powodzeniem dziaali tak w interesach
krla, jak w swym wasnym imieniu.
Jakkolwiek Babilonia w ostatnich latach panowa-
nia Hammurabiego osigna wietne warunki rozwoju,
to jednak bezwzgldna polityka tego wadcy, wnikaj-
cego we wszystkie najdrobniejsze szczegy zarzdze-
nia, nie rokowaa jej pomylnych perspektyw. Umiejt-
na propaganda Hammurabiego, a w jeszcze wikszym
stopniu armia, potrafia wprawdzie utrzyma jedno
pastwa, lecz bezporednio po jego mierci rozpoczy
si ruchy odrodkowe. Przewodziy w nich miasta po-
udniowej Babilonii. Samsuiluna, syn Hammurabiego,
musia pogodzi si z utrat Larsy oraz Ur, uprzednio je
zniszczywszy. Zgliszcza i ruiny obj w swe posiadanie
uzurpator, ktry pod imieniem Rimsina II wiadomie
pragn kontynuowa polityk swego wielkiego po-
przednika z Larsy.
Z koca 18 w. pochodz dokumenty odnalezione
w Nippur, ktre wymieniaj krla Ilimailu. S to jedyne
autentyczne wiadectwa mwice o nowej poudnio-
wobabiloskiej dynastii. Pniejsza historiografia okre-
lia j mianem dynastii Kraju Nadmorskiego. Dopiero
w poowie 17 w. walki prawowitych wadcw babilo-
skich o odzyskanie pozycji w poudniowej Babilonii
uwieczone zostay widocznie chwilowym zwyci-
stwem. Ammicaduka (16461626) w swym Edykcie
wymienia Isin, Lars oraz Malgum jako miasta pastwa
babiloskiego.
Ruchom odrodkowym na poudniu kraju towarzy-
szyo znacznie powaniejsze niebezpieczestwo na
kracach pnocnych, ktre ostatecznie przekrelio
mocarstwowe tendencje pastwa starobabiloskiego.
Wizao si ono z plemionami Kaszu, Kasytami, kt-
rych teksty babiloskie wymieniaj ju w czasach
przed panowaniem Hammurabiego. Byy to pojedyn-
cze, niezbyt liczebne grupy, ktre z reguy osiedlay si
na gruntach wskazanych im przez wadcw. Przecho-
dziy one stopniowo na osiady tryb ycia.
Jednoczenie jednak, od poowy 18 w. poczwszy,
nowe plemiona kasyckie, ktre widocznie byy mniej
pokojowo usposobione, niebezpiecznie blisko podeszy
do pnocnej Babilonii, tak e Samsuiluna musia
wznie przeciwko nim fortyfikacje. Zbudowa je
zreszt w tym samym miejscu, gdzie kiedy znajdowa
si mur obronny Szusuena, zbudowany przeciwko
Amorytom. Kasyci wobec tej sytuacji odeszli wwczas
w kierunku pnocnym, gdzie nad Eufratem, w kraju
Hanaitw, osiedlili si i zaoyli wasn dynasti. By
to przypuszczalnie zwizek plemion, ktrym przewo-
dzi niejaki Gandasz, uwaany za zaoyciela dynastii.
Bliskie ssiedztwo z jednej strony pastwa Jamchad
i pastewek huryckich, z drugiej za - wojowniczych
plemion Hanaitw sprzyjao konsolidacji tego zwizku.
Okoo stu lat pniej przedstawiciele tego ludu zawad-
nli pastwem babiloskim.
Okazuje si zatem, e nastpcy Hammurabiego
dziaali w sytuacji znacznie bardziej zoonej ni ich
wielki protoplasta w pocztkach swego panowania. Po-
zbawieni sojusznikw, odcici od poudnia i pnocy
od tradycyjnych szlakw handlowych byli oni skazani
na wadz w pastwie, ktrego granice coraz bardziej
si kurczyy. Stezauryzowane przez paac metale praw-
dopodobnie pozwalay przez jaki czas jeszcze zaopa-
trywa armi w bro, jednak z uwagi na stale zmniej-
szajcy si area gruntw krlewskich liczebno armii
znacznie zmalaa.
Nie powinna przeto dziwi bezsilno Samsuditany
(16251595), ostatniego krla I dynastii babiloskiej,
gdy w 1595 r. hetycki krl Mursilis po uprzednim
zniszczeniu Halab dotar do Babilonu i obrci miasto
w ruiny i zgliszcza. Mursilis zwycistwa swego nie
wyzyska, poniewa na przeszkodzie stanli Huryci.
Ale los Babilonii by przesdzony, gdy wkrtce potem
zawadnli ni Kasyci. Panowanie ich trwao ok. 400
lat, niezwykle burzliwych w wydarzenia na arenie mi-
dzynarodowej. Babilonia nie odzyskaa jednak dawnej
potgi i w zwizku z tym jej udzia w ksztatowaniu
dziejw tego okresu mia znaczenie drugorzdne.
C. wiat bliskowschodni
w okresie rywalizacji
wielkich mocarstw
VIII. Pastwo Mitanni a Egipt
Cechy rozwojowe pastwa Mitanni
Na przeomie 17 i 16 w. w bardzo zoonej sytuacji
etniczno politycznej zachodziy wrd Hurytw
w Mezopotamii pnocnej intensywne przemiany zmie-
rzajce do ich konsolidacji. Najistotniejsz tego przy-
czyn by gwatowny wzrost w wczesnym wiecie za-
potrzebowania na mied, ow i cyn, do ktrych Hu-
ryci mieli bardzo atwy dostp. W znacznie gorszej sy-
tuacji znajdoway si Assur i Babilonia, a take Egipt.
Kraj ten by wprawdzie wyjtkowo bogato wyposaony
przez natur, lecz brakowao w nim cyny, jednego spo-
rd najwaniejszych surowcw II tysiclecia, jak rw-
nie wielu innych surowcw oraz wyrobw luksuso-
wych, na ktre popyt wzrasta wraz z rozwojem spoe-
czestwa.
Proces przetarcia szlakw do rde surowcw,
skupiajcych si gwnie w Anatolii, na Paskowyu
Armenii oraz w Syrii pnocnej, rozpocz si na dugo
przed powstaniem najstarszych organizmw pastwo-
wych. Motorem dziaania bya bez wtpienia awantur-
nicza natura pewnych grup ludzi dnych przygd. Do-
piero na dalszym planie, jak mona przypuszcza, zna-
laz si czynnik ekonomiczny, albowiem nierwno-
mierne rozmieszczenie bogactw naturalnych i niejed-
nakowy rozwj wczesnych spoeczestw odkryty zo-
sta przypadkowo. Znacznie pniej dopiero wymiana
stawaa si celem wypraw, przy czym onierz niejed-
nokrotnie zastpowa kupca, a grabie - regularne sto-
sunki handlowe.
Ju w III tysicleciu ujawniy si wrd pastw
Bliskiego Wschodu jednakowe tendencje rozwojowe.
W surowce zaopatrywano si najczciej drog zwykej
grabiey, gdy tereny synce z bogactw naturalnych
zamieszkiway plemiona pkoczownicze. Nieliczne
orodki miejskie, ktre wtedy rozwijay si w Syrii,
a przypuszczalnie rwnie na obszarze Anatolii, nie
stanowiy powaniejszej przeszkody dla zorganizowa-
nej przez poszczeglne pastwa wyprawy militarnej.
Ju jednak na pocztku II tysiclecia sytuacja ule-
ga zmianie, gdy na tamtych terenach stopniowo utwo-
rzyy si pastwa. Byy to zazwyczaj miasta pastwa,
ktre wkrtce przeksztacay si w wiksze organizmy,
najczciej na zasadzie stosunkw wasalnych. Oczywi-
ste bowiem stay si w tym czasie korzyci, jakie mo-
na byo czerpa z kontroli szlakw handlowych. De-
nie do opanowania najwaniejszych drg ldowych
i rzecznych musiao jednak zyska poparcie odpowied-
nio silnej armii, ktr adne miastopastwo nie rozpo-
rzdzao. Tote zjawiskiem powszechnym staway si
tendencje zjednoczeniowe. Daway si one odczu
rwnie wrd Hurytw, ktrzy ju w czasach Hattusi-
lisa I stanowili dosy powan si. Dlatego te wiele
trudu kosztowao krla Hetytw zdobycie huryckiego
miasta pastwa Urszu, ktre widocznie zapewnio so-
bie pomoc innych miast huryckich. Akadyjska wersja
inskrypcji Hattusilisa mwi bowiem o krajach Hani-
galbat, a wic o wikszej liczbie wczesnych adwersa-
rzy.
Dopki jednak na zachd od Eufratu istniao po-
tne pastwo Jamchad oraz na poudniu pastwo babi-
loskie, dopki od wschodu zagraali Kasyd, a w Ana-
tolii panowali silni krlowie hetyccy, dopty sia Hury-
tw koncentrowa si musiaa w poszczeglnych
orodkach miejskich, nieraz bardzo odlegych od siebie.
Szczegy tworzenia si w Mezopotamii pnocnej
dynastii mitannijskiej nie s znane. Gdy po raz pierw-
szy pojawia si w dokumentach, bya ju si politycz-
n pierwszorzdnej wielkoci. Napis na pieczci: Szu-
tarna, syn Kirty, krl Maitani i, sugeruje, e w poowie
16 w. istniao w peni uksztatowane pastwo. Nie spo-
sb jednak stwierdzi, jaki by zasig jego wadzy. Bez
odpowiedzi pozosta musi rwnie pytanie dotyczce
liczby wczesnych pastw huryckich. Nie wiemy te,
w jakich stosunkach pozostawaa z nimi dynastia mi-
tannijska.
W kadym razie jest pewne, e upadek Jamchadu
i Babilonii wytworzy wyjtkowo korzystn sytuacj do
umocnienia si poszczeglnych miast pastw Hury-
tw. Huryci mieli zreszt kolosaln przewag, ponie-
wa ich gwne orodki osadnicze znajdoway si w
pobliu rde surowcw i w ssiedztwie najwaniej-
szych szlakw handlowych. W zmienionym ukadzie
politycznym mogli wic stosunkowo szybko zdoby
wpywy w Mezopotamii oraz Syrii pnocnej.
 Szybki rozwj jednego spord pastw huryckich -
pastwa Mitanni - historiografia wspczesna wie na
og z dziaalnoci indoeuropejskich Ariw, przede
wszystkim z ich umiejtnoci hodowli koni oraz bu-
dowy lekkich wozw bojowych. Pastwo Mitanni
istotnie zawdziczao sw przewag militarn szero-
kiemu zastosowaniu nowej broni strategicznej, jak by
lekki wz bojowy. Obecnie jednak wiadomo, e to nie
Ariowie go wynaleli. Na Bliskim Wschodzie zaprz-
gano konie do wozu bojowego ju w III tysicleciu.
Rwnie konie hodowano na dugo przed pojawieniem
si Ariw, gwnie na rozlegych pastwiskach podgr-
skich Anatolii, Paskowyu Armenii oraz Iranu. Oswo-
jenie bowiem konia i jego hodowla byy wynikiem
okrelonych waciwoci regionw i w adnym wypad-
ku nie byo uzalenione od przynalenoci etnicznej ich
mieszkacw. Podobnie jak niegdy w okrelonych
strefach klimatyczno geograficznych udomowiono
owc, koz, wini, krow, tak rwnie oswojono konia
tam. gdzie przedtem przebywa w stanie dzikim.
Warto jednak pamita o tym, e o skutecznoci
militarnej oraz politycznej nie decydowao ani posiada-
nie koni, ani te uycie wozw bojowych. Przyczynio
si do tego dopiero masowe ich wykorzystanie, a take
wynalezienie koa ze szprychami. Spoecznoci Azji
Poudniowo Zachodniej osigny w poowie II ty-
siclecia dostatecznie wysoki poziom, by sw bro stra-
tegiczn udoskonali. Wedug wszelkiego prawdopo-
dobiestwa koo ze szprychami wynalezione zostao
przez Hetytw na kilka wiekw przed pojawieniem si
dynastii mitannijskiej.
Starsza historiografia mwi o zjednoczeniu Hury-
tw w jedn monarchi, przypisujc je aryjskiej war-
stwie arystokratycznej. W szczeglnoci maj o tym
wiadczy tzw. marjanna, wywodzcy si z rodw ary-
stokratycznych i walczcy na rydwanach. Obecnie teo-
ri t zdecydowanie si odrzuca, gdy obok pastwa
Mitanni nadal rozwijay si liczne, samodzielne pa-
stwa huryckie, pozostajce w mniej lub bardziej ci-
sym z nim zwizku. Samo okrelenie marjanna
prawdopodobnie wywodzi si z jzyka huryckiego, po-
dobnie jak wikszo imion krlw dynastii mitannij-
skiej. Jedynym reliktem dziaalnoci Ariw by w pa-
stwie Mitanni kult trzech bstw: Mitry, Waruny i Indry.
Zetknicie si Ariw z Hurytami miao zapewne
miejsce znacznie wczeniej, ni si przypuszcza. ro-
dowisko, w ktrym znaleli si Ariowie, byo zdecy-
dowanie huryckie. Jeli kiedy w rodowisku tym znaj-
doway si grupy mwice jzykiem staroindyjskim, to
w czasach najwyszego rozkwitu pastwa mitannij-
skiego jzyk ten zagin, a element aryjski uleg wpy-
wom huryckim. Nie podobna wic mwi o aryjskiej
supremacji w pastwie Mitanni, co jednak nie moe
by rwnoznaczne z niedocenianiem roli Ariw w roz-
woju cywilizacji huryckiej. Wpywy te jednak datowa
naley na pocztek II tysiclecia lub nawet wczeniej.
O dziejach pastwa mitannijskiego wiemy niewie-
le, gdy wiadomoci pochodzce ze rde egipskich,
hetyckich i akadyjskich s nader skpe. Nawet na
obecnym etapie nie sposb zrekonstruowa bez luk ko-
lejnych etapw jego rozwoju. W kadym razie w chwi-
li, gdy Totmes I (ok. 1500) dotar do Eufratu, miao
pastwo Mitanni ju dosy ugruntowan pozycj w Sy-
rii pnocnej. Opieraa si ona na stosunkach wasal-
nych, ktre widocznie nie byy zbyt uciliwe dla miej-
scowych wadcw. Dotd bowiem brak wiadectw, kt-
re mwiyby o ruchach odrodkowych w mitannijskiej
sferze wpyww w Syrii; wrcz przeciwnie - istnieje
sporo dowodw lojalnoci ksit syryjskich wobec
swego zwierzchnika. Bya ona prawdopodobnie wyni-
kiem umiejtnej polityki krlw mitannijskich w sto-
sunku do wasali.
Charakterystyczny jest przykad odbudowy nieza-
lenego krlestwa Alalach. Baratarna (druga poowa
16 w.), jeden z pierwszych wadcw pastwa Mitanni,
czynnie wspomaga Idrimiego w jego walce o tron.
W zamian za to Idrimi musia zrzec si swych roszcze
do Halab, dawnej rezydencji krlw Jamchadu. Krl
mitannijski dziki tej polityce zyska oddanego sojusz-
nika strzegcego pnocno zachodnich kracw pa-
stwa i zdoby wany punkt, umoliwiajcy mu kontrol
syryjskiego handlu.
Jego wnuk Szauszatara, ktry wrd krlw Mi-
tanni by bez wtpienia najwiksz indywidualnoci,
zdoby miasto Assur i je zupi. Wadza pastwa Mi-
tanni w tym czasie sigaa od Arrapcha na wschd od
Tygrysu a do Alalach nad Orontesem. Rezydencj
Szauszatary byo miasto Waszuganni w dorzeczu rzeki
Chabur. Dotd jednak nie natrafiono na jego pozostao-
ci i lokalizacja nadal pozostaje dyskusyjna.
Liczne synchronizmy z histori Egiptu, Babilonii
oraz pastwa hetyckiego pozwoliy ustali kolejno
wadcw mitannijskich, lecz absolutne daty ich pano-
wania wci jeszcze wywouj kontrowersje. Mimo to
historia polityczna pastwa Mitanni rysuje si stosun-
kowo wyrazicie. Zupenie inaczej przedstawia si pro-
blem jego wewntrznego rozwoju.
Materiau do wnioskowania dostarczaj gwnie
dwa zespoy rde odkryte na obszarach, gdzie rodo-
wisko huryckie byo bardzo silne i miao wielowiekowe
tradycje. Jeden z nich stanowi IV warstwa Alalach
wraz z odnalezionym kompleksem tekstw, drugi na-
tomiast pochodzi z Arrapcha. Nie sposb przeceni
wartoci wspomnianych rde, chocia warto pami-
ta, e w stosunku do rdzenia pastwa mitannijskiego
w okresie jego najwikszego rozkwitu Alalach i Arrap-
cha byy orodkami peryferyjnymi. Nawizyway one
te do rnych tradycji ekonomicznych. Alalach bo-
wiem ju na pocztku II tysiclecia by jednym z do-
brze rozwinitych orodkw handlu dalekosinego,
Arrapcha natomiast i wchodzce w skad tego pastwa
miasto Nuzi odsunite byy od waniejszych centrw
gospodarczo politycznych, prowadzc ycie typowo
agrarnych orodkw. Stosunki agrarne zreszt czyy
Alalach i Arrapch, gdy oba pastwa znajdoway si
w strefie rolnictwa deszczowego Syrii i Mezopotamii.
Jednoczenie istniay jednak cakowicie odmienne wa-
runki zaopatrzenia w surowce, co musiao odcisn
swoje pitno na roli politycznej kadego z tych pastw.
Nieco inaczej te uksztatoway si tam stosunki wa-
snociowe. Spoeczestwo huryckie zamieszkujce
Alalach z ca pewnoci wyprzedzao rozwj spoecz-
noci, ktre zajy ziemie na wschd od Tygrysu.
W wietle dostpnych materiaw rdowych nie spo-
sb jednak tego udowodni.
W mniejszym jeszcze stopniu wskazane jest roz-
cignicie na cay obszar wpyww mitannijskich
wnioskw wypywajcych z charakterystyki spoecz-
noci Nuzi, Arrapcha i Alalach. Pastwo Mitanni
obejmowao bowiem nieliczne, lecz dobrze rozwinite
orodki miejskie pooone wzdu szlakw handlo-
wych, gdzie jeszcze ywe byy tradycje gospodarcze
pastwa Mari i Jamchadu. W skad jego weszy rw-
nie i te tereny, ktre nadal pozostaway w zasigu ko-
czujcych hodowcw kz i owiec. Jest bardzo praw-
dopodobne, e krlowie mitannijscy pewn ich cz
zmusili do osadnictwa. Na podstawie archiwum pa-
stwowego odnalezionego w cytadeli Nuzi wiadomo, e
miastu temu, ktre byo samorzdn gmin obywatel-
sk, podporzdkoway si liczne osady wojskowe.
W ich centralnym punkcie znajdowaa si cytadela, da-
jca schronienie okolicznej ludnoci. Podobne zjawisko
tworzenia osad na gruntach pastwowych, ktre roz-
dzielano za sub wojskow, znane jest rwnie z do-
kumentw z Alalach. Alalach jednak, w odrnieniu od
Nuzi i Arrapcha, byo miastem pastwem.
Krlowie mitannijscy, przynajmniej na terenach
przygranicznych, nawizywali wic do czynnikw, na
ktrych opieraa si rwnie wadza ich poprzednikw
- Akadw, Babiloczykw, krlw z Mari i Assur.
Spoeczestwo rozwijao si jednak nieco inaczej, cho-
cia i na tym terenie wystpuje bardzo wyrazicie cecha
najistotniejsza dla II tysiclecia, tj. indywidualizacja
gospodarki. W osadach pooonych na terenie Arrapcha
proces ten przebiega inaczej ni w regionach rolnictwa
irygacyjnego. Gdy na poudniu doprowadzi on do roz-
warstwienia gminy i do odsunicia jej zuboaych
czonkw poza nawias spoecznoci obywatelskiej,
w Arrapcha dotkny przemiany te przede wszystkim
wsplnot domow. Pomoc ssiedzka nie bya tu ko-
niecznym warunkiem rozwoju rolnictwa i dlatego po-
szczeglne wsplnoty dosy wczenie mogy si usa-
modzielni. Rwnoczenie te rozpocz si proces ich
zrnicowania majtkowego.
Materia rdowy zawiera dane, ktre pozwalaj
przeledzi jego ewolucj w cigu co najmniej trzech
pokole, wiadczc dobitnie o stopniowym wzrocie
liczby dunikw oraz ich zobowiza. Wierzycielami
z reguy byli ich bogaci krewni i - co ciekawsze - re-
prezentanci piciu wsplnot domowych, ktre wywo-
dziy si po mieczu od jednego przodka. Dokumenty
dostarczaj te licznych dowodw ich cisych zwiz-
kw z administracj pastwow. Std wniosek, e su-
ba dla krla ugruntowaa pozycj bogatych wsplnot.
Mechanizm zdobywania bogactw by we wszyst-
kich wypadkach podobny. Tak np. Techibtilla, naczel-
nik twierdzy w Nuzi, w wyniku zagarnicia wszystkich
gruntw swych dunikw sta si w 15 w. jednym
z najwikszych wacicieli ziemskich na tym terenie.
Jak na ironi posugiwano si przy tej okazji adopcj,
ktra dunika podporzdkowywaa patriarchalnej wa-
dzy wierzyciela.
Na podstawie dokumentw prywatnej praktyki
prawnej z Assur wiadomo, e w 14 i 13 w. istniaa tam
podobna sytuacja. Wyrazem jej bya formua adopcyj-
na, goszca adopcj zuboaego krewnego wraz z po-
lem i domem. Adoptowany dziki temu unika niewoli
duniczej, lecz cakowicie uzalenia si od bogatego
krewnego. Nadal jednak pozostawa on czonkiem swej
wsplnoty domowej, a tym samym rwnie gminy
obywatelskiej. Przysposobienie bowiem rozcigao si
na osob dunika oraz jego majtek, co pozwalao mu
wywiza si z powinnoci obywatelskich.
Dunik wszake by jednoczenie adoptowanym
synem i z tego tytuu ciy na nim obowizek reali-
zacji powinnoci, jakie ojciec wierzyciel mia wo-
bec wadzy krlewskiej. Zuboay obywatel by wic
podwjnie obciony, co bez wtpienia pogbiao roz-
dwik midzy biednymi a bogatymi. Z tego, e w dru-
giej poowie II tysiclecia pojawili si hapiru rwnie
w Mezopotamii pnocnej oraz w Syrii, mona wnio-
skowa, e ucieczka do obcego kraju bya jedynym ra-
tunkiem przed nadmiernymi obcieniami.
Proces zrnicowania majtkowego wrd wspl-
not domowych odzwierciedlaj zreszt nie tylko archi-
wa prywatne odnalezione w Nuzi, wiadcz o nim tak-
e dokumenty pochodzce z Arrapcha. Patriarcha rodu,
niejaki Kadiri, udziela poyczek swym krewnym nale-
cym do jakiej zuboaej linii rodu. Po kilku latach,
gdy jego syn odziedziczy ojcowski majtek zakupi on
cay dobytek wikszoci dunikw ojca. Kad trans-
akcj, zapisan na glinianej tabliczce w obecnoci kil-
kunastu wiadkw, koczy formua zobowizujca
kupca do utrzymania sprzedawcy i jego rodziny. Jest to
typowy przykad zniewolenia biednych czonkw
wsplnoty domowej przez bogatych krewnych. Zjawi-
sko to objo na razie dalszych krewnych z linii bocz-
nej, lecz ju w nastpnym pokoleniu rozcigno si
rwnie na najbliszych krewnych, czonkw wasnej
rodziny.
Pauperyzacja przewaajcej czci czonkw wiel-
kich rodzin, tj. wsplnot domowych, pocigna za so-
b koncentracj gruntw w rkach najbogatszych ich
reprezentantw. Z tego wanie rodowiska wyrastaa
stopniowo nowa arystokracja urzdniczo-wojskowa.
Obwarowywaa ona swe majtki glinianym murem,
ktry nie tylko okrela ich granice, lecz nade wszystko
wiadczy o niezawisoci waciciela majtku.
Tego typu skoncentrowane i obwarowane majtki
okrelano mianem dimtu. Pierwotne znaczenie tego wy-
razu: baszta, budowla o charakterze obronnym, rozci-
gnito wic na cao majtku. Waciciel jego z reguy
przebywa w rezydencji krlewskiej, piastujc wysokie
stanowisko w administracji oraz w armii. Bezpored-
nimi producentami, mieszkacami peryferii wiejskiej,
ktr identyfikowano z dawn gmin, pozostawali
chopi. Ongi byli oni czonkami wsplnoty domowej
i niezalenej gminy obywatelskiej, lecz w wyniku
przemian spoeczno gospodarczych przeksztacili si
w pracownikw rolnych, cakowicie zalenych od
swych wacicieli. Dawna gmina staa si miejscem
zamieszkania biedoty, chocia formalnie bya nadal
penoprawn gmin z samorzdem.
A do poowy I tysiclecia p.n.e. brak w jzyku
akadyjskim terminologicznego zrnicowania miasta
i wsi. Tymczasem przemiany zachodzce w drugiej po-
owie II tysiclecia w regionie na wschd od Tygrysu
wskazuj, e rnica midzy miastem a wsi praktycz-
nie istniaa. Takie miasta, jak Nuzi oraz Assur, po od-
zyskaniu niezalenoci byy orodkami administracji,
miejscem zamieszkania funkcjonariuszy pastwowych,
wreszcie te orodkami rozwoju rzemios i wymiany,
dziaajcymi z inspiracji i dla paacu. Nie miay one na-
tomiast rolniczej peryferii, gdy dimtu, zalene gminy
wiejskie, miay wasn administracj, chocia byy kon-
trolowane przez swych wacicieli mieszkajcych
w miecie.
Zmieniona struktura stwarzaa przypuszczalnie
podstawy do szerszego rozwoju produkcji towarowo
pieninej ni dotychczas. Zagadnienie to nie docze-
kao si jeszcze pogbionej analizy, podobnie jak po-
stulatem badawczym pozostaje kwestia udziau pracy
niewolnikw. Jecw wojennych bowiem z reguy
olepiano, lecz jak wiadcz wykazy aprowizacyjne
z paacu w Kartukultininurta, nowej stolicy Asyrii, cza-
sem zatrudniano ich przy budowie.
Wszystkie te elementy, charakterystyczne dla ycia
spoeczestwa peryferyjnego w czasach przewagi pa-
stwa Mitanni na pnocnych terenach Mezopotamii
i Syrii, niewiele dostarczaj materiau do wnioskowania
o bazie spoecznej wadzy krlewskiej, o administracji i
o organizacji armii. Z tej dziedziny znany jest jedynie
wielki traktat o hodowli koni i sposobach ich ujeda-
nia, ktry dotar do nas w wersji hetyckiej, autorstwa
niejakiego Kikkuli. Pierwowzr napisany jednak zosta
przez mitannijskich Hurytw. Dlatego te brak wszel-
kich podstaw, ktre pozwoliyby wyjani, co obok
przewagi militarnej sprzyjao sukcesom pastwa Mi-
tanni.
Supremacja mitannijska na terenach Syrii ulega
zreszt zaamaniu w poowie 15 w., gdy Totmes III
w wyniku konsekwentnej walki podporzdkowa
wpywom egipskim cay obszar a do Karkemisz. Od-
td a do poowy 13 w. bdzie Syria obiektem nieu-
stannych walk pastwa mitannijskiego, Egiptu, pastwa
hetyckiego oraz Asyrii. Posiadanie Syrii determinowao
bowiem mocarstwow pozycj kadego z konkurentw.
Utrata za wpyww na tamtejszych terenach kadora-
zowo bya zwiastunem upadku znaczenia na arenie
midzynarodowej, a nierzadko bya rwnoznaczna
z utrat niepodlegego bytu. Na razie zwycistwo Tot-
mesa III stanowio pierwsz zapowied nowego ukadu
na terenach syryjskich i dopiero przyszo miaa ujaw-
ni jego zgubne skutki dla pastwa Mitanni.
Konsolidacja Egiptu w 16 w.;
powstanie Nowego Pastwa
i jego walki z pastwem Mitanni
W tym czasie, gdy w pnocnej Mezopotamii
uksztatowao si pastwo mitannijskie i zdoao pod-
porzdkowa swym wpywom rwnie Syri pnocn,
Egipt nadal podzielony by na dwie strefy - na pnocy
rzdzili wadcy hyksoscy, na poudniu natomiast coraz
silniejsi stawali si wadcy z Teb, ktrzy uwaali si
zreszt za prawowitych kontynuatorw XIII dynastii.
Wielka wyprawa Mursilisa I do Syrii i Mezopota-
mii, upadek Jamchadu i pastwa starobabiloskiego
odbiy si echem prawdopodobnie rwnie w Egipcie.
Na terenach syryjskich wytworzya si bowiem zupe-
nie nowa sytuacja. Najpierw znalazy si one pod
wpywami hetyckimi, a ju wkrtce potem w sferze
wpyww mitannijskich. Wszystkim tym wydarzeniom
zapewne towarzyszyy zamieszki wewntrzne Syrii,
ktre - nawet jeli nie przyjy postaci zbrojnych wy-
stpie - dezorganizoway gospodark i wywoyway
ruchy migracyjne. Jest bardzo prawdopodobne, e do-
cieray a do miast Palestyny.
Wytworzya si wic bardzo korzystna sytuacja,
ktra sprzyjaa poczynaniom Kamose, ostatniego
przedstawiciela XVII dynastii z Teb. Rozpocz on
walk przeciwko wadzy Hyksosw, ktr ok. 1550 r.
p.n.e. zakoczy jego nastpca Jahmes (15701546),
ktry zdoby twierdz Awaris we wschodniej Delcie
i pogna Hyksosw a do Palestyny. Miasta kanaanej-
skie zachowujc neutralno pozbawiy Hyksosw
moliwoci przygotowania odwetu.
Od czasw Kamose przedsiwzicia militarne
Egiptu podyktowane byy chci odzyskania dawnej
wietnoci. Jej podstaw w znacznym stopniu tworzyy
bogactwa Nubii, szczeglnie zoto i rudy miedzi. Kraj
ten by rwnie powanym zapleczem rezerw ludzkich.
Wszystko wskazuje na to, e ju Kamose zdoby star
egipsk twierdz Buhen w Nubii, umoliwiajc dalsze
podboje na poudniu. Za czasw Jahmesa, ktry uwa-
any jest za zaoyciela XVIII dynastii, zapocztkowu-
jcej okres tzw. Nowego Pastwa, granica Egiptu si-
gaa do Semna.
Pierwsze lata panowania wadcw XVIII dynastii
rysowayby si zapewne z wiksz wyrazistoci, gdy-
by wczesne napisy miay bardziej urozmaicon tre.
Jednake a do czasw panowania krlowej Hatszepsut
(ok. 15031482) rda informuj prawie wycznie
o poczynaniach militarnych, nader rzadko za dostar-
czaj danych o przedsiwziciach wewntrz kraju.
Jednym z nich bya organizacja zarzdu Nubii, zai-
nicjowana przez Jahmesa ustanowieniem urzdu syna
krlewskiego. Gdy Amenhotep I (ok. 15461526)
podbi pooone na tym terenie pastwo Kusz i znisz-
czy jego stolic Kerm, tytu ten sta si synonimem
wicekrla Kusz, zwaszcza odkd Totmes I (ok. 1526
1512) zdoby region midzy III a IV katarakt. Central-
nym orodkiem kultu boga Amona na tych terenach sta-
o si odtd miasto Napata. Std te rozpocza si
egiptyzacja niezwykle zrnicowanej etnicznie miej-
scowej ludnoci, ktrej cz co najmniej odnosia si
niechtnie do narzuconych przez Egipcjan nowych wie-
rze i zwyczajw. Zdaje si o tym wiadczy powsta-
nie, jakie wybucho tam w latach regencji Hatszepsut.
Wybuch niezadowolenia zosta jednak stumiony, a ob-
szar a do IV katarakty przez kilka nastpnych wiekw
pozosta wasnoci Egiptu.
Rwnie konsekwentnie realizowali krlowie egip-
scy swe denia na kracach pnocnych. Wiadomo, e
Jahmes bezporednio po zdobyciu na Hyksosach Awa-
ris wyprawi si do Palestyny. Mao jednak prawdopo-
dobne, by wtedy dotar a do Eufratu. Na ten bowiem
okres przypado odrodzenie pastwa Alalach, a protek-
torat mitannijski bez wtpienia stanowi mg powan
przeszkod w zamierzeniach egipskich. Egipcjanie po-
nadto w tym czasie nie posiedli jeszcze umiejtnoci
zdobywania warownych miast. Dowodem tego moe
by dugotrwae oblenie Awaris oraz palestyskiego
miasta Szaruhen, zdobytego dopiero po trzech latach.
Nie by to zreszt wyjtek. Znaleziska archeologiczne
wiadcz bowiem, e w poowie II tysiclecia p.n.e.
wikszo miast palestyskich bya dobrze ufortyfiko-
wana i moga skutecznie odeprze ewentualne ataki
z zewntrz. Wypraw Jahmesa do Palestyny przeto
oceni naley raczej jako udan prb umocnienia p-
nocnej granicy Egiptu ni jako ch realizacji planw
zdobywczych. Potwierdza to fakt, e najwczeniejsze
dane dotyczce egipskiej administracji tych terenw
pochodz dopiero z czasw panowania Totmesa III.
 Umocniwszy granice od poudnia i od pnocy
mg Jahmes powici sw uwag organizacji i utrwa-
leniu prestiu wadzy wewntrz pastwa. Decydujce
znaczenie w tym zakresie miaa bezpardonowa walka
wypowiedziana zwolennikom Hyksosw. W miastach
bowiem rodkowego Egiptu oraz Delty znajdowaa si
stosunkowo liczna grupa egipskiej arystokracji urzd-
niczej, ktra w czasach panowania Hyksosw bez prze-
szkd pomnaaa swe majtki i dziki temu miaa istot-
ny wpyw na polityk lokaln. Ludzie ci z uzasadnion
obaw przyjli wiadomo o upadku dotychczasowych
protektorw i wobec wadcw z Teb naturalnie pozo-
stawali w opozycji. Jahmes widocznie wiadom by
niebezpieczestwa grocego jedynowadztwu ze stro-
ny niezalenych ksit, zwaszcza e bezporednio po
wygnaniu Hyksosw Egipt zosta zjednoczony jedynie
formalnie. Dlatego te likwidowa konsekwentnie rw-
nie samodzielno grnoegipskich wadcw lokal-
nych, gwnie konfiskujc ich mienie.
Rezydencj krlewsk pozostaway Teby, ktre
podczas obcego panowania ostatecznie przeksztaciy
si w centrum kultury umysowej kraju; std rwnie
wysza inicjatywa walki z Hyksosami. Odzwierciedle-
niem tego stao si wyniesienie boga Amona na pozycj
naczelnego bstwa panteonu, gdy by on przede
wszystkim symbolem odrodzenia egipskiego. Jako so-
larny bg Amon Re uosabia wszystkich pozostaych
bogw.
Doktryna ta pocigna za sob daleko idce kon-
sekwencje. Przede wszystkim witynia Amona w Kar-
nak, ktrej budowa i rozbudowa trwaa niemal cae ty-
siclecia, stopniowo staa si jednym z najwikszych
wacicieli gruntw, niewolnikw i stad byda. Kady
bowiem wadca uwaa za swj obowizek obdarowy-
wa boga Amona niewolnikami i innymi upami zdoby-
tymi na wojnie. Grunty, konfiskowane wrogom poli-
tycznym, zazwyczaj rwnie staway si wasnoci
wityni Amona, chocia niejednokrotnie obdaro-
wywano nimi zasuonych dowdcw wojskowych.
Dalsz konsekwencj bya a do czasw Totmesa III
cisa wi domu krlewskiego z rodami kapaskimi.
Z tego rodowiska rekrutowali si niemal wszyscy do-
stojnicy pastwowi. Byo to moliwe przede wszystkim
dziki temu, e pierwsi przedstawiciele XVIII dynastii
nie sprzeciwiali si dziedziczeniu stanowisk. Jakkol-
wiek na wzr krlw XII dynastii dyli oni do odro-
dzenia pastwa egipskiego, to jednak nie zastosowali
wszystkich wczesnych zasad.
Przyjli natomiast w peni ideologiczne podstawy
wadzy goszone przez krlw XII dynastii. Niejedno-
krotnie podkrela Jahmes boskie jej rdo. W wietle
bowiem oficjalnego dogmatu by on synem Amona
Re oraz siostry i ony swego poprzednika na tronie,
wyniesionej do rangi boskiej maonki. Std te nad-
zwyczajna rola kobiet rodu Jahmesa, wrd ktrych
pierwsz bya Tetiszeri, jego babka. Uwaano j za za-
oycielk rodu, chocia sama nie moga legitymowa
si krlewskim pochodzeniem. Miejscami jej kultu by-
y w szczeglnoci Memfis i Abydos, gdzie doznawaa
czci zwaszcza w pocztkowym okresie dynastii. Po jej
mierci miejsce pierwszej damy Egiptu zaja bez wt-
pienia Nefertiri, ona Jahmesa. Imi jej odkryto na wie-
lu inskrypcjach zarwno w Egipcie, jak te na Synaju
i w Nubii. Sposb postpowania tych znakomitych ko-
biet inspirowa niewtpliwie pozostae ony i matki
krlewskie XVIII dynastii. Najwybitniejsza wrd nich
bya Hatszepsut.
Dogmat boskiego pochodzenia wadzy zapewni
mia jej cigo i umocni legalno. Sprzyjao temu
rwnie przywrcenie zasady koregencji. Natomiast
zupenie nowym elementem byo pojawienie si w tytu-
laturze krlewskiej okrelenia piro (faraon), co w j-
zyku egipskim oznacza wielki dom - synonim pano-
wania. Najwaniejsze elementy, tak znamienne dla od-
rodzonego Egiptu, pojawiy si zatem ju w latach pa-
nowania Jahmesa i Amenhotepa I.
Brak danych rdowych o organizacji wewntrz-
nej nie pozwala wyjani szczegw zjednoczenia
pastwa, ktre zapewne nie dokonao si bezporednio
po zwycistwie nad Hyksosami. Przypuszczalnie do-
chodziy wtedy do gosu partykularne tendencje pewnej
czci arystokracji. Naley rwnie liczy si z rny-
mi kierunkami rozwoju obu czci Egiptu. Jako pewnik
moemy wszake przyj, e sukcesy militarne obu
pierwszych wadcw, a nastpnie take Totmesa I, nie
pozostaway bez wpywu na sprawy wewntrzne kraju.
Szczeglne znaczenie miaa wyprawa Totmesa I do
Syrii. Nie napotkawszy oporu miast kanaanejskich i hu-
ryckich dotar on a do Eufratu. W tym regionie zetkn-
li si Egipcjanie po raz pierwszy z najwiksz w-
czesn potg mezopotamsk, a mianowicie z pa-
stwem Mitanni. Jakkolwiek wtedy jeszcze nie doszo
do starcia zbrojnego, spotkanie egipsko mitannijskie
pod wieloma wzgldami byo znamienne. Odtd bo-
wiem wyranie zarysoway si sfery zainteresowa po-
szczeglnych pastw bliskowschodnich; ujawniy si
rwnie okrelone roszczenia terytorialne. Byo to za-
powiedzi przyszych konfliktw, ktrych centralnym
ogniwem bya Syria. Od poowy 15 w. rywalizacja pa-
stwa Mitanni oraz Egiptu o hegemoni w tym rejonie
miaa sta si najwaniejsz cech wczesnych dzie-
jw.
Syryjska wyprawa Totmesa I wywara rwnie
gboki wpyw na rozwj spraw wewntrzegipskich.
Bya ona wprawdzie tylko demonstracj siy egipskiego
ora i nie przyniosa adnych zdobyczy terytorialnych,
lecz jednoczenie unaocznia, e punkt cikoci poli-
tyki przesun si na pnoc. Pierwszym dowodem tego
stao si oywienie miast dolnoegipskich. Nastpi
rwnie renesans starej metropolii, Memfis, dziki
utworzeniu tam silnego garnizonu. Stacjonowaa w nim
m.in. formacja wozw bojowych, a port na Nilu pod-
niesiony zosta do rangi portu morskiego. Memfis odtd
sta si rezydencj najstarszego krlewicza, ktry by
gwnodowodzcym garnizonu. Tak wic Memfis
przeksztaci si w drug stolic pastwa. Nowy podzia
administracyjny, przeprowadzony w latach pniej-
szych przez Totmesa II (ok. 15121504), by odbiciem
tych przemian. Odtd bowiem dwch wezyrw, maj-
cych siedzib w Tebach i w Memfis, dzielio midzy
sob zarzd poudniowego i pnocnego Egiptu.
Teby nadal jednak zachoway swoje znaczenie
z jednej strony dziki rosncej sile wityni Amona,
z drugiej za - w wyniku oywionej dziaalnoci bu-
dowlanej Totmesa I i jego nastpcw w tzw. Dolinie
Krlw, na zachd od Teb. w zesp sepulkralny
przeksztaci si w prawdziwe miasto zmarych z wa-
sn administracj. Powstaa tam bowiem osada pisarzy,
kapanw oraz rzemielnikw. Funkcje z reguy byy
dziedziczne i przechodziy w obrbie poszczeglnych
rodzin z ojca na syna. Osada ta to Deir elMedina,
gdzie francuska ekspedycja archeologiczna odkrya
niezliczone ostraka i skorupki ceramiczne z wypraco-
waniami szkolnymi i rysunkami. Inn grup stanowi
skorupki, na ktrych znajduj si dzienne wykazy prac
wykonanych przez rzemielnikw oraz wykazy racji
ywnociowych, ktre codziennie im przydzielano.
Znaleziono tam rwnie fragmenty korespondencji oraz
dokumenty praktyki prawnej.
Zabytki architektury i bogaty ich wystrj stanowi
dla historyka nie tyle wiadectwo ewolucji stylu bu-
downictwa i poj estetycznych, co dowd wietnego
stanu pastwa. Bogactwa napywajce regularnie z Nu-
bii i oywione kontakty handlowe z portami Fenicji
i Syrii wytworzyy dostatecznie trwa podstaw roz-
woju egipskiej pastwowoci. Najlepszym odzwiercie-
dleniem sytuacji w Egipcie jest okres panowania kr-
lowej Hatszepsut (ok. 15031482). Jej bezprzykadna
dza wadzy i ekstrawagancje, panoszenie si licznych
mniej lub bardziej wpywowych faworytw, wreszcie
te knowania Totmesa III przeciwko znienawidzonej
ciotce - wszystko to byo zdolne osabi pastwo,
zwaszcza przy wczesnych ukadach midzypastwo-
wych. A tymczasem, jak si wydaje, adne intrygi
w najmniejszym stopniu nie wpyny ujemnie na stan
pastwa. Przeciwnie, Hatszepsut, ktra prowadzia po-
lityk pokojow, wyposaya ekspedycj morsk do
kraju Punt (Somali lub Erytrea); rozwina ona rwnie
szerok dziaalno budowlan.
Tu godzi si wymieni wielk wityni w Karnak,
ktr wzniesiono w zwizku z obchodami wita Sed.
Niezwykle okazaa witynia powstaa take na terenie
Deir elBahari, odkryta dziki pracom polskich archeo-
logw. witynia ta suy miaa kultowi pomiertne-
mu krlowej Hatszepsut oraz jej ojca Totmesa I. Opo-
dal za powsta grobowiec Senmuta, arcykapana i fa-
woryta, ktry mia piecz nad pracami budowlanymi
krlowej. Grobowiec Senmuta, ktry zreszt pod ko-
niec swego ycia popad w nieask, nie jest odosob-
nionym przykadem prywatnego grobowca w Dolinie
Krlw. W nekropoli bowiem w Tebach odnaleziono
ju wiele grobowcw skalnych wczesnych dostojni-
kw. Ozdabiano je malowidami, podobnie jak mastaby
powstae w III tysicleciu. Sceny z ycia codziennego
oraz relacje o bitwach stanowicych ich tre wietnie
uzupeniaj dane rde pisanych. Nowym zjawiskiem
byo pojawienie si w tych grobowcach wizerunkw
bogw, co dotd zastrzeone byo wycznie dla gro-
bowcw krlewskich.
 Zjawisko to moe by uwaane za dowd postpu-
jcej demokratyzacji kultu, moliwe jednak, e widzie
w nim naley wiadectwo rosncego znaczenia arysto-
kracji urzdniczej, ktra wywodzia si gwnie z ro-
dw kapaskich. Przypuszczenie to nosi wszelkie ce-
chy prawdopodobiestwa, zwaszcza w wietle polityki
Totmesa III (ok. 15041450). Samodzielnym wadc
sta si Totmes dopiero w 1482 r. p.n.e., po mierci
Hatszepsut, ktra dotd sprawowaa rzdy w jego imie-
niu. Od razu te odszed od polityki swej poprzednicz-
ki, mianujc coraz czciej wysokich funkcjonariuszy
ze rodowiska wojskowych. Jednym z motyww tego
byo zapewne uporczywe denie Totmesa III do li-
kwidacji elementw przypominajcych o rzdach ciotki
regentki. Ponadto za uksztatowaniu si nowej bazy
spoecznej wadzy faraona sprzyjaa wczesna sytuacja
polityczna.
Pocztki bowiem samodzielnych rzdw Totmesa
III stay pod znakiem wdrwki Hurytw, ktrzy za-
garnli ca Palestyn, w tej liczbie rwnie miasta Ka-
naanu. Interesy egipskie w tym regionie byy wic bez-
porednio zagroone, zwaszcza e przyjazne dotd
miasta pastwa Palestyny zmieniy swj stosunek do
Egiptu. Przewodzio im miasto Kadesz nad Orontesem.
W obliczu tych wydarze musia Totmes III zmieni
dotychczasow polityk wobec miast azjatyckich. Oko-
o 1480 r. odbya si pierwsza wyprawa do Palestyny.
Zdobyte zostay miasta na wybrzeu, Gaza i Jaffa, a na-
stpnie byskawicznym uderzeniem przez wzgrze
Karmel rozgromi faraon pod Megiddo koalicj syryj-
skopalestyskich ksit. Wadca Kadesz wprawdzie
ratowa si ucieczk, lecz wojsko jego stao si upem
zwycizcy. Pozostali ksita podporzdkowali si
Egiptowi i jako jego wasale pozostali w posiadaniu
swych miast. Synw ich uprowadzono jednak jako za-
kadnikw do Egiptu. Ponadto na caym terenie Pale-
styny a do gr Libanu zaoy Totmes III egipskie
garnizony.
Kilka dalszych wypraw w tym kierunku pozwolio
Totmesowi III podporzdkowa sobie miasta pnocnej
Fenicji i przeksztaci je w baz wypadow przeciwko
Syrii. Std wanie ok. 1470 r. wyprawi si w gb Sy-
rii i po zwyciskiej bitwie z krlem Mitanni dotar a
do Karkemisz. Dziki temu sta si Totmes faktycznie
hegemonem na caym obszarze Syrii i Palestyny,
szczeglnie gdy w drodze powrotnej do Egiptu zdoby
wreszcie zawzicie bronion twierdz Kadesz.
By to szczytowy okres egipskiego panowania na
terenach Syrii, ktre rozcigao si a do Eufratu, lecz
stan ten mona byo utrzyma wycznie dziki licz-
nym ekspedycjom karnym. Raz po raz bowiem bunto-
wali si tamtejsi ksita, zwaszcza e Totmes pod ko-
niec swego panowania podzieliwszy Syri na 3 prowin-
cje 15 powici sw uwag gwnie Nubii. Przypusz-
cza mona, e ruchy odrodkowe w Syrii prowokowa-
ne byy przez krla Mitanni, gdy jego klska pod Ha-
lab nie oznaczaa rezygnacji z roszcze do wpyww
w tym regionie.
Wkrtce te nadarzya si mu korzystna okazja,
gdy Amenhotep II (14501425), wczesny regent, na
wie o mierci Totmesa III zarzdzi pospieszny od-
wrt swych wojsk do Egiptu. Wtedy Szauszatara mi-
tannijski niemal jednym uderzeniem zaj tereny p-
nocnej Syrii. Roczniki Amenhotepa II mwi o trzech
jego wyprawach do Syrii - w 3, 7 oraz 9 roku panowa-
nia - s jednak tak przepojone duchem nieokieznanej
wojowniczoci, e opisy zamieszczone w nich przyj
naley z pewn rezerw.
Z ca pewnoci uwidocznia si wtedy rwnowa-
ga si, ktrej Egipcjanie nie mogli przeama na sw
korzy. Dlatego te rozpoczy si negocjacje poko-
jowe, ktre wprawdzie nie zakoczyy si jeszcze pod-
pisaniem odpowiedniego traktatu, lecz Egipt utraci
swe wpywy w Katna, Nija oraz Tunib. Fina nastpi
dopiero w czasach Totmesa IV (14251417), gdy za-
brako potnego Szauszatary i pastwo Mitanni coraz
bardziej odczuwao nacisk ze strony Hetytw. By to
jednak traktat zawarty midzy partnerami rw-
norzdnymi i przypiecztowany nadto maestwem
Totmesa IV i ksiniczki mitannijskiej, o ktrej rk,
nawiasem mwic, zabiega a siedmiokrotnie.
Lecz wnet za spraw ekspansji Hetytw nastpi
schyek potgi pastwa Mitanni. Rwnie i Egipt
wkrtce mia na terenach syryjskich spotka si z tym
nowym, silnym rywalem, jakim byo odrodzone, mod-
sze pastwo hetyckie.
Egipt w okresie panowania XVIII dynastii
Po zakoczeniu wojen w Azji pastwo egipskie
osigno wyyny swego rozkwitu. Jego baz material-
n tworzyo zoto sprowadzane regularnie z Wawat
i Nubii. Roczniki Totmesa III z du dokadnoci in-
formuj o bogactwie, ktre zwaszcza w ostatnich la-
tach jego panowania t drog docierao do paacu kr-
lewskiego. Cz na pewno ulega tezauryzacji, cz
natomiast szczodrze wyzyskano do rozwinicia na sze-
rok skal budownictwa.
Z tego wanie okresu pochodz najstarsze wiado-
moci o zawodowych kupcach egipskich, ktrzy obsu-
giwali gospodark krlewsk. Zaopatrywali oni paac
w wyroby luksusowe, jak np. dywany z Krety i meble
z Fenicji. Przywozili oni rwnie pewne surowce, np.
surowiec do wyrobu szka, pochodzcy z Fenicji. Nie-
wielka liczba wyrobw szklanych, ktre przetrway do
naszych dni, wyprodukowana zostaa wanie w cza-
sach Amenhotepa III. Rozpowszechnione byy szcze-
glnie skarabeusze komemoratywne, ktre w tym okre-
sie stanowiy przedmiot wywozu egipskiego i ktre od-
kryto na caym terenie Syrii a po Ugaryt.
O gospodarce i spoeczestwie Egiptu w okresie
XVIII dynastii - wbrew pozorom - wiemy bardzo nie-
wiele. Stosunkowo niedawno opublikowany zosta nad-
zwyczaj bogaty materia rdowy dotyczcy historii
gospodarczej tego okresu, lecz dotychczas nie doczeka
si jeszcze opracowania. Podobnie ma si sprawa
z problematyk spoeczn. Badania w tej. dziedzinie
nie wyszy jeszcze poza stadium analizy terminologii,
co nadzwyczaj utrudnia wszelkie prby syntezy. Lecz
dziki tym pracom wiadomo, e w rolnictwie rozwijaa
si pewna kategoria niewolnikw, zawiadczona ju
znacznie wczeniej w osadach wojskowych oraz na te-
renach Mezopotamii, mianowicie niewolnicy bdcy
osobami prawnymi. Byli oni gospodarczo samodzielni,
mieli wasne rodziny i zamieszkiwali w osadach wiej-
skich wesp z ludmi wolnymi. Nie sposb jednak od-
powiedzie, czy stanowili oni wasno prywatn, czy
te dysponowa nimi wycznie wadca. Prywatne do-
kumenty prawne zawiadczaj stopniowy wzrost rw-
nie pozostaych kategorii niewolnikw, szczeglnie
w gospodarstwach prywatnych. Po raz pierwszy te do-
starczaj one danych o wynajmowaniu niewolnikw do
pracy w. Wszystko to jednak stanowi na razie surowiec,
ktrego opracowanie jest pilnym postulatem badaw-
czym. W szczeglnoci brak zestawie statystycznych,
ktre mogyby rzuci wiato na geografi rozwoju po-
szczeglnych kategorii niewolnikw.
Rzeczywisto spoeczestwa egipskiego bya
zreszt znacznie bardziej zoona, ni to zdaje si suge-
rowa jej tradycyjny podzia na wolnych i nie-
wolnikw. Spoeczestwo egipskie byo silnie zrni-
cowane pod kadym wzgldem. Istniay zapewne roz-
maite stopnie zalenoci - do niewoli wcznie - lecz
dotychczasowy stan bada nie wyszed jeszcze poza
konstatacj najbardziej oczywistych zjawisk. Nie wyja-
niony pozostaje ich szeroki kontekst spoeczno eko-
nomiczny, a co za tym idzie - najwaniejsze tendencje
rozwoju.
Stosunkowo najlepiej zbadane s stosunki w obr-
bie warstwy rzdzcej, chocia rwnie i w tym wy-
padku wiele zagadnie pozostaje bez odpowiedzi. Jed-
nak dziki dosy szczegowej informacji rdowej
wiadomo w kadym razie, e od Totmesa III poczw-
szy zaszy w niej powane zmiany. Coraz wiksz rol
jako podstawa spoeczna jego wadzy zaczynaa od-
grywa arystokracja wojskowa, ktra wywodzia si
spord dowdcw obcych (libijskich, nubijskich) od-
dziaw. Wtedy te zaznaczy si pierwszy rozdwik
midzy krlem a arystokracj kapask, ktra dotych-
czas w administracji pastwowej miaa prawo wycz-
noci do piastowania wyszych urzdw.
Zasadnicze zmiany nastpiy jednak dopiero pod-
czas panowania Amenhotepa II. W hierarchii spoecz-
nej na plan pierwszy wysuwa si zaczli ci wszyscy,
ktrzy swe stanowiska zawdziczali powizaniom oso-
bistym z faraonem, a wic synowie jego mamek, przy-
jaciele dziecistwa itp. Dopki jednak prowadzono
wojny i witynie dziki hojnym darom partycypowa
mogy w upach, dopty nie doszo do otwartego kon-
fliktu. Tymczasem Amenhotep III (ok. 14171379)
prowadzi polityk pokojow. cile przestrzega trak-
tatu pokojowego z pastwem Mitanni, zachowujc neu-
tralno podczas walk, ktre toczyy si midzy jego
wasalami. Lekceway rwnie niebezpieczestwo gro-
ce ze strony azjatyckich plemion pasterskich. W wy-
niku tego powstao w Libanie nowe pastwo, pastwo
Amurru, ktre stopniowo podporzdkowywao sobie
wszystkie miasta syryjskiego wybrzea. Pastwo
Amurru formalnie byo wasalem egipskim, lecz Egipt
swych praw suzerena faktycznie nie egzekwowa.
 Polityka ta naturalnie nie moga spotka si z apro-
bat arystokracji, nawykej do bogactw czerpanych
z wojen. Faraon jednak radykalnie zwalcza wszelk
opozycj, m.in. pozbawiajc licznych dostojnikw ich
intratnych stanowisk. Zerwa on te z tradycyjnym
pojmowaniem wadzy krlewskiej, podkrelajc sw
personaln wadz absolutn. Wyrazem tego byo jego
maestwo z Teje, crk arystokraty z Achmin. Swego
tecia za uhonorowa dowdztwem nad formacj wo-
zw bojowych oraz grobowcem w Dolinie Krlw.
Dalszy krok uczyni faraon, gdy na urzd prze-
wodnika kapanw Dolnego i Grnego Egiptu powoa
Amenhotepa, syna Hapu z Atribis, skryby wojskowego.
Imiennik faraona by utalentowanym rzebiarzem, kt-
ry nadto szczyci si przyjani licznych znakomitych
rodzin. By twrc m.in. znanej rzeby sdziwego fara-
ona, przedstawiajcej go w tradycyjnej pozycji egip-
skiego skryby. Twarz z jej indywidualnymi rysami
sprawia, e rzeb t uwaa si za jeden z najwcze-
niejszych przykadw nowej tendencji sztuki egip-
skiej, ktra tak wietnie miaa rozwin si w okresie
amarneskim. Amenhotep, syn Hapu, by wic wybitn
postaci, co jednak nie uzasadniao jego byskawicznej
kariery, gdy stanowisko, ktre obj, tradycyjnie pia-
stowa arcykapan wityni Amona w Tebach. Uprzy-
wilejowanie obcego w tym rodowisku czowieka byo
zatem policzkiem wymierzonym kapanom tebaskim.
Badania prosopograficzne nasuwaj podobne wnioski.
Wyjania si bowiem, e zdecydowana wikszo
urzdnikw Amenhotepa III wywodzia si z Memfis
i pozostaych miast Pnocy.
Ostateczny rozam midzy faraonem a kapanami z
Teb nastpi podczas panowania Amenhotepa IV
(13791362), Echnatona. Jego reforma religijna, a tak-
e przeniesienie w 6 roku panowania stolicy na teren
Egiptu centralnego byy ostateczn konsekwencj dzia-
alnoci jego poprzednikw. Tem jego reformy bya
walka przeciwko arystokracji tebaskiej i kapanom
boga Amona, jak rwnie cisy sojusz z armi, ktra
zreszt pozbawiona bya tradycyjnych wyobrae reli-
gijnych. Podobnie jak jego poprzednicy opar si Ech-
naton przede wszystkim na arystokracji Dolnego Egip-
tu, w tym rwnie na arystokracji kapaskiej. Jest to
znamienna cecha, ktra charakteryzowaa nie tylko po-
lityk Echnatona, ale take polityk wadcw XIX i XX
dynastii, mimo e wanie oni najgorliwiej niszczyli
wszelkie lady jego dziaalnoci.
Istota reformy Amenhotepa IV polegaa na tym, e
ogosi on kult jedynego bstwa - boga Atona, ktrego
uosobieniem bya tarcza soneczna, w jzyku egipskim
ate. Bya to najbardziej abstrakcyjna forma kultu so-
ca. Nawizywa wic do pierwiastkw, ktre na pod-
stawie koncepcji teologicznej z Heliopolis rozwiny
si ju w czasach jego ojca. Lecz koncepcja religijna
Echnatona, pozbawiona elementw mitologii, bya bar-
dziej racjonalna ni koncepcja heliopolitaska. Ub-
stwiono bowiem yciodajn si soca, co jednocze-
nie sprzyjao umocnieniu wadzy krlewskiej, ponie-
wa Echnaton by synem i podobiestwem Atona. Imi
boga Amona ustpio miejsca imieniu Atona. Dlatego
te faraon przyj nowe imi - Echnaton, sw stolic
za nazwa Achetaton, horyzont Atona. Echnaton wi-
docznie gboko wierzy w suszno swej koncepcji,
a wraz z nim Nefertiti, gwna jego ona. Sam Echna-
ton by autorem licznych hymnw do boga i niejedna
inskrypcja autobiograficzna jego urzdnikw dowodzi,
e chtnie udziela im wyjanie dotyczcych nowej re-
ligii i jej rnych aspektw. Pilne grono jego suchaczy
stanowili rzebiarze, o czym wiadcz niezliczone
szkice, modele i inne dziea, ktre s wyrazem nowej
koncepcji religijnej, propagujcej ycie przepojone
wraliwoci i mioci do przyrody. Radykalnie od-
rzucona zostaa tradycyjna tematyka sztuki egipskiej,
tam natomiast, gdzie j zachowano, wystpowaa
w nowej, zapocztkowanej w czasach Amenhotepa III,
formie.
Wszystko to, jak te brak zainteresowa militar-
nych, przynioso Echnatonowi w historiografii opini
bezwolnego marzyciela. Opinia ta daleka jest od praw-
dy historycznej, chocia bez wtpienia presti Egiptu
na arenie midzynarodowej w tym czasie silnie podu-
pad. Zjawisko to jednak zapocztkowane zostao ju w
czasach Amenhotepa III. Echnaton za, jak si wydaje,
wiadom by konsekwencji takiego stanu rzeczy. Zdaje
si o tym wiadczy rozwinicie propagandy, majcej
na celu umocnienie autorytetu faraona na arenie mi-
dzynarodowej. Za przykad suy moe przyjcie w 10
roku panowania wszystkich wasali, ktrzy na polecenie
Echnatona przynieli swe daniny do Achetaton. Wydaje
si jednak, e tego rodzaju pocignicia nie miay
wikszego znaczenia politycznego.
Znacznie powaniejsze byy wyniki wewntrznej
polityki faraona. Wrd gorliwych wyznawcw no-
wych wierze, ktre dla szerokiego ogu pozostaway
niezrozumiae, znalaza si wszake pewna grupa sta-
rych urzdnikw, ktrzy przenieli si wraz z krlem
d nowej rezydencji. Sprzyjao to kontynuacji trady-
cyjnych zasad zarzdzania pastwem. Krl bardziej ni
kiedykolwiek by wycznym dysponentem wszelkich
spraw pastwowych. Nowoci sta si udzia w nich
czonkw rodziny krlewskiej. Umiowanie nowego
boga, przywizanie do rodziny i przyrody nie prze-
szkodziy Echnatonowi by bezwzgldnym w stosunku
do wrogw. Odczua to rwnie Nefertiti, ktra w 12
roku panowania z nieznanych powodw popada w nie-
ask krla.
Czy celem reformy religijnej istotnie byo wpro-
wadzenie monoteizmu? Literatura przedmiotu nie do-
starcza jednoznacznej odpowiedzi. Znawcy historii re-
ligii egipskiej oraz cz historykw wypowiadaj si
stanowczo za tym (Morenz, Pieriepielkin, Korostow-
cew), lecz inna cz uczonych ocenia cel reformy
z wiksz ostronoci (Vercoutter, Beckerath, Aldred).
Rezerwa jest zreszt uzasadniona, poniewa liczne
wiadectwa zdaj si wskazywa na pewn dwoisto
w polityce Echnatona.
Faraon zdecydowanie popiera budow wity
powiconych nowemu kultowi. Powstaway one
w Achetaton, Memfis i Heliopolis. Mniejsze witynie
zbudowano w Nubii, na Elefantynie, w Tebaidzie,
w Egipcie rodkowym oraz w Delcie. Pena re-
konstrukcja zasigu terytorialnego kultu Atona jest
praktycznie niemoliwa, poniewa w okresie panowa-
nia Ramessydw niemal wszystkie ocalae witynie
Atona zostay zniszczone.
Wprowadzeniu kultu Atona towarzyszyo przela-
dowanie kultu Amona, zniszczenie w inskrypcjach jego
imion, a take jego boskiej maonki Mut. Reforma
zwrcia si rwnie przeciwko staremu kultowi bogini
Nechbet. Nietknite natomiast pozostaway liczne lo-
kalne kulty wanych lub mniejszych bogw, szczegl-
nie na obszarach peryferyjnych. Tam witynie starych
bogw egipskich dziki staraniom mieszkacw prze-
trway okres fanatyzmu religijnego.
Prace wykopaliskowe na terenie stolicy reformato-
ra rzuciy ciekawe wiato na zasig nowej ideologii
w tym miecie. Przedmioty znalezione np. w pry-
watnych domach mieszkalnych Horyzontu Atona
przemawiaj za tym, e ich mieszkacy obok Atona
i rodziny krla nadal czcili w swoich czterech cianach
boga map Tota i boga krokodyla Sobeka. Podob-
ny by stosunek do nowej religii mieszkacw wsi spod
Achetaton. W tyche domach mieszkalnych, a nawet w
samym paacu, znaleziono np. dzbany do wina przy-
wiezione z okolicznych wsi a ozdobione emblematami
Ptaha, Horusa, a take samego Amona.
Wszystko to dowodzi, e jeli nawet Echnaton za-
mierza ustanowi religi monoteistyczn, to wprowa-
dzono j w ycie niezbyt konsekwentnie. Powysze
bowiem przykady wiadcz o tym, e nie interesowano
si sprawami, ktre nie dotyczyy bezporednio Teb,
najwaniejszego orodka religijno administracyjnego.
Odebranie bogowi Amona supremacji rwno-
znaczne byo z upadkiem wityni i ludzi z ni zwiza-
nych. Przeto reform najgorcej zwalczali nie tylko
sami kapani, lecz take wysi dostojnicy pastwowi,
ktrzy od wielu pokole powizani byli z Tebami. Re-
forma pozbawia ich wpyww na ycie pastwa, po-
niewa Echnaton skupi wszystkie dziedziny admini-
stracji w swoim rku. Utracili oni take sw moc eko-
nomiczn, gdy nadzr nad wasnoci witynn zna-
laz si w rkach faraona.
Arystokracja wojskowa rwnie nie bya zadowo-
lona, zwaszcza e w ukadzie si politycznych w Syrii
na skutek zwycistw Hetytw nastpia zasadnicza
zmiana. Wasale egipscy, ksita Ugarytu, Amurru
i Kadesz, przeszli na stron zwycizcy, a krl egipski
nie by w stanie temu przeciwdziaa. Owa skompliko-
wana sytuacja polityczna jest przedmiotem korespon-
dencji z Tell Amarna; lecz rwnie bogate zbiory z ar-
chiww w Ugarycie rzuciy nowe wiato na wiele
spraw i wydarze. By to bowiem okres najwikszego
rozkwitu tego miasta, zakoczony jego zniszczeniem
ok. 1365 r. p.n.e. w wyniku trzsienia ziemi.
Moliwe, e na krtko przed mierci zezwoli
Echnaton na odrestaurowanie zabronionych tradycyj-
nych kultw, przede wszystkim kultu Amona. Zaago-
dzi to miao istniejce sprzecznoci. Poredniczy
w tym widocznie Semenchkare, zi i nastpca Echna-
tona, ktry zbudowa w Tebach sanktuarium dla boga
Amona. Pniejsze wydarzenia udowodniy jednak, e
powrt do supremacji Teb sprzed okresu amarneskie-
go sta si niemoliwy. Ani Tutanchamon, ani te jego
nastpcy, Ai oraz Horemheb, nie zamierzali odbudowa
potgi kapanw tebaskich i krgw arystokracji z ni-
mi zwizanych. Wadcy ci jednak rnili si od Echna-
tona wyborem rodkw walki.
Gdy po mierci Echnatona wkrtce zmar rwnie
Semenchkare, zasiad na tronie kolejny zi - Tutancha-
ton (13611352) - liczcy wtedy zaledwie 10 lat.
W Achetaton w tym czasie ju bardzo silna bya opo-
zycja, w ktrej jedn z czoowych rl odgrywa krlew-
ski masztalerz Ai, obdarzony nadto tytuem, o nie wy-
janionej treci - boskiego ojca. Do tej grupy nalea
prawdopodobnie rwnie inny urzdnik Echnatona,
a mianowicie Horemheb.
Plan dojrzewajcy w tym rodowisku zosta zreali-
zowany w 2 roku panowania modego krla przez wy-
danie edyktu, ktry restytuowa tradycyjne kulty religii
egipskiej z Amonem na czele. Przyjwszy imi Tutan-
chamona opuci krl Achetaton i osiad w Memfis.
Wraz z nim przeniosa si do nowej rezydencji pewna
cz dostojnikw pastwowych, m.in. Ai i Horemheb,
ktrego Tutanchamon obdarzy najwyszymi godno-
ciami. Do Memfis prawdopodobnie przeniosa si tak-
e liczna grupa artystw, albowiem styl amarneski
rozwija si tam nadal. Najlepszym tego wiadectwem
jest tron Tutanchamona, najdoskonalszy wyrb egip-
skich rzemios artystycznych tego okresu. wiadcz
o tym rwnie inne przedmioty odkryte w grobowcu
tego faraona.
Mimo odrestaurowania formalnej ortodoksji teba-
skiej nie przeladowano wyznawcw Atona; za Seti I
istniaa w Memfis nawet witynia z jego kultem.
Rwnie Horemheb kontynuowa t lini postpowa-
nia. Znamienne, e pniejsze listy krlw z czasw
Ramessydw kreoway wanie Horemheba na bezpo-
redniego nastpc wielkiego Amenhotepa III, przemil-
czajc nie tylko panowanie heretyka Echnatona, ale
take rzdy Tutanchamona i boskiego ojca Ai (1352
1348). Horemheb (13481320) istotnie by tym wadc,
ktry przerwa kryzys wywoany reform Echnatona
i panowaniem jego bezporednich nastpcw.
Najlepszym rdem, ktre wyjani moe kierunki
polityki Horemheba, jest jego edykt na steli w Karnak,
jak te inskrypcje pochodzce z jego grobowca w Doli-
nie Krlw. Znamienna jest zwaszcza tytulatura kr-
lewska, stanowica zawsze wyraz okrelonego progra-
mu politycznego jej nosiciela. W czasach Horemheba
jest ona cakowicie pozbawiona akcentw wojenno
militarnych. Podj si on wprawdzie kilku wypraw do
Syrii, lecz przywiecao mu wycznie umocnienie p-
nocnej granicy Egiptu, a nie rozszerzenie jego wpy-
ww na zewntrz.
Uwag sw koncentrowa Horemheb przede
wszystkim na sprawach wewntrznych. Jedn z pierw-
szych czynnoci Horemheba byo przeniesienie stolicy
do Memfis, mimo i jego koronacja odbya si jeszcze
tradycyjnie w Tebach. Niemniej istotne byy przedsi-
wzicia zmierzajce do przywrcenia dyscypliny w ar-
mii. Przypuszcza naley, e nadzwyczaj srogie kary
naoone na dowdcw wojskowych trudnicych si
rozbojem przynosiy spodziewane efekty. Jednoczenie
bowiem zreformowa Horemheb sdownictwo, powou-
jc na miejsce skorumpowanych nowe sdy. Reorgani-
zacji poddana zostaa rwnie gospodarka witynna,
a nadzr nad ni powierzono nowym kapanom mia-
nowanym przez faraona. Wszystkie zreszt kluczowe
stanowiska w administracji pastwowej odda Ho-
remheb w rce zasuonych dowdcw wojskowych.
W ten oto sposb zakoczy si proces, ktrego
pocztki sigaj czasw Totmesa I. W cigu dwustu lat
uksztatowaa si ostatecznie nowa arystokracja, ktra
w sposb zasadniczy rnia si od wszystkich ugru-
powa, ktre w Egipcie dotychczas tworzyy warstw
rzdzc. Nowa arystokracja przewanie wywodzia si
spord oddziaw wojskowych obcego pochodzenia
i w zwizku z tym nie bya zwizana z tradycj staroe-
gipsk. Nie obciay jej wic te wszystkie czynniki,
ktre w pewnych okolicznociach wpyny hamujco
na dalszy rozwj pastwa i spoeczestwa. Uchodzia
ona wszake za uzurpatork, dopki poszczeglni jej
przedstawiciele nie zaradzili temu tworzc fikcyjne
drzewa genealogiczne, by t drog udowodni swe po-
krewiestwo ze star arystokracj egipsk. Przywieca-
y im zreszt nie tyle wzgldy ideologiczne, co raczej
cele natury ekonomicznej. Drzewo genealogiczne li-
kwidowao znamiona uzurpacji, ktre stanowiy po-
wan przeszkod w korzystaniu z dochodw wityn-
nych.
Pojawienie si nowej arystokracji i cakowite opa-
nowanie przez ni aparatu pastwowego doprowadzio
jednak do tego, e nie odrodzia si ju jednolita biuro-
kracja z czasw sprzed reformy Echnatona. Mimo to
uporzdkowa Horemheb administracj pastwa, zjed-
noczonego ponownie pod wadz jednego krla. Nad
dalszym rozwojem Egiptu zaciya jednak bardzo zo-
ona sytuacja panujca poza jego granicami.
IX. Bliski Wschd w okresie supremacji
hetyckiej
Ksztatowanie si modszego pastwa Hetytw
i jego walki z pastwem Mitanni
wietne osignicia pastwa starohetyckiego za
czasw Mursilisa I wkrtce zniweczone zostay przez
niepokoje wewntrzne, wrd ktrych niepolednie
znaczenie miay intrygi dworskie. Dokumenty histo-
ryczne nie rzucaj wiata na wczesn sytuacj we-
wntrzn. Wyjtek stanowi Dekret Telepinusa, ktry
m.in. duo uwagi powica sprawie nastpstwa tronu.
Nastpc sygnowano po kdzieli, co pozostawiao sze-
rokie pole dla wszelkiego rodzaju knowa paacowych.
Jest bardzo prawdopodobne, e system ten by jedn
z przyczyn braku stabilnoci wadzy krlewskiej. Licz-
ne nowohetyckie teksty rytualne, ktrych tre jest
skierowana przeciwko zniesawieniu i czarom, dowo-
dz, e niesnaski w rodzie krlewskim pozostaway
istotnym elementem dziejw rwnie w okresie mod-
szego pastwa, kiedy dziki postanowieniom Telepinu-
sa tron przechodzi z ojca na syna.
Inn przyczyn upadku pastwa hetyckiego w po-
owie 16 w. byo okrzepnicie pastwa Mitanni i jego
ekspansja w kierunku pnocno zachodnim, do kraju
Kizzuwatna. Uniemoliwio to prawdopodobnie Hety-
tom wyzyskanie zwycistw militarnych Mursilisa I,
odgradzajc ich nadto od terenw syryjskich. Syria
miaa dla nich nieco inne znaczenie ni dla pastw Me-
zopotamii, lecz dostp do by dla Hetytw niezwykle
wany, przede wszystkim ze wzgldw strategicznych.
Logicznym skutkiem niepowodze militarnych
krlw hetyckich, nastpcw Mursilisa I, byo usamo-
dzielnienie si poszczeglnych ksistw, ktre swego
czasu podporzdkowa Anitas. Tote, ograniczone do
niewielkiego terytorium wok swej stolicy Hattusas,
pastwo hetyckie znikno na jedno cae stulecie z wi-
downi historycznej. Na arenie midzynarodowej nato-
miast rozwija si konflikt Mitanni oraz Egiptu.
Wspczesny historyk niewiele moe powiedzie
o wydarzeniach, jakie wtedy rozgryway si w pastwie
hetyckim. Dotd bowiem sporna jest datacja napisa-
nych wwczas tekstw; kontrowersyjna jest rwnie
liczba wadcw, ktrzy wtedy panowali, jak te ich ko-
lejno. Pewne dane zdaj si wiadczy, e wanie
w tym bardzo niespokojnym okresie, kiedy Hetyci li-
czy mogli jedynie na wasne zaplecze gospodarcze
oraz wasne rezerwy ludzkie, zaoone zostay podwa-
liny pod przysz wielko tego pastwa. Chodzi tu
przede wszystkim o krlewskie darowizny gruntw,
o ktrych informuje zwarty zesp dokumentw.
Pochodz one z czasw od Telepinusa do Arnu-
wandasa I (ok. 15001450) i dotycz w wikszoci
osb prywatnych. Imi obdarowanego najczciej jed-
nak nie zachowao si, co uniemoliwia wycignicie
wnioskw dotyczcych bazy socjalnej krlw owego
okresu. Wyjtek stanowi tekst z czasw Arnuwandasa
I, bdcy zreszt najobszerniejszym dokumentem. Ku-
watalli, niewolnica witynna, tosama prawdopo-
dobnie z autork licznych tekstw rytualnych, otrzyma-
a majtek zoony z pl, byda, koni, owiec i kz. Inte-
resujce, e majtek ten, skadajcy si z kilkunastu
jednostek gospodarczych, poprzednio nalea do trzech
osb: do pisarza tabliczek drewnianych, do szambelana
i gwnego tkacza oraz do niejakiego Karpani o nie-
znanej profesji.
Wyjtkowo wyrazisty i jednoznaczny w swej wy-
mowie dokument posuy za zasadniczy argument,
majcy zawiadczy istnienie u Hetytw zwierzchniej
wasnoci krlewskiej. Tymczasem pamitamy, e pa-
stwo hetyckie powstao w wyniku podboju i z tego ty-
tuu tereny, ktre nie naleay do miast lub gmin wiej-
skich, automatycznie staway si wasnoci zdobywcy,
wielkiego krla hetyckiego. Wytworzya si zatem
sytuacja w pewnym sensie analogiczna do sytuacji
w Egipcie na etapie ksztatowania zjednoczonego kr-
lestwa, chocia stosunek krla Hetytw do pokonanych
ksit lokalnych by zapewne bardziej liberalny ni
krla egipskiego. Lecz podobnie jak krlowie egipscy
praktykowali Hetyci przesiedlenia caych gmin, a ich
mieszkacw osadzali na gruntach krlewskich, prze-
wanie dotd niezagospodarowanych.
Prawa hetyckie dowodz, e grunty te rozdawano
rwnie za sub krlewsk rnym urzdnikom oraz
onierzom i pozostaway one ich wasnoci dopty,
dopki urzd zwizany z tym przydziaem pozostawa
w danej rodzinie. Podobne zjawisko zreszt dobrze
znane jest z Mezopotamii okresu starobabiloskiego.
Jeli wic onierz zgin bezpotomnie, jeli urzdnik
nie mia dziedzica, ich ziemia naturalnie powracaa do
dyspozycji paacu. Mogo rwnie zdarzy si -
a w pastwie hetyckim nie byy to wcale wypadki odo-
sobnione - e funkcjonariusz popada w nieask. Wte-
dy si rzeczy jego przydzia subowy, nierzadko rw-
nie jego wasny majtek, przepada na rzecz krla. Po-
dobne sankcje groziy urzdnikom i onierzom w razie
udowodnienia im przestpstwa.
Krl z racji cicego na nim obowizku utrzyma-
nia paacu i oddziaw wyborowych mg w kadej
chwili posuy si swym prawem do reorganizacji ma-
jtku paacowego, przekazujc okrelone pola osobie,
ktra zapewniaa lepsze ich zagospodarowanie. Moli-
we, e tak wanie reorganizacj przedsiwzito we
wspomnianym okresie i darowizny krlewskie s te-
go wiadectwem. W tym bowiem czasie napieray od
pnocy plemiona Kaskw, od poudnia natomiast ist-
niaa groba ekspansji huryckiej. W zwizku z tym do-
konano prawdopodobnie reformy systemu obronnego,
tworzc oddziay stae. Osiedlone na terenach przygra-
nicznych miay one za zadanie strzec nienaruszalnoci
granic. Przydzielono im tam pola w zamian za grunty,
ktre przedtem znajdoway si w ich rkach.
Niepewna sytuacja wewntrz kraju, jak te niepo-
koje wzdu granic skoniy widocznie wczesnych
wadcw do intensywniejszych ni dotd zabiegw
o przychylno bogw. Modlitwa krla Arnuwandasa I
i jego siostry (rwnoczenie ony) Asmunikal zawiera
obietnic bogatych darw: byda, owiec, chlebw
ofiarnych i wina, jeli bogowie pomog przezwyciy
Kaskw. Podobne dary mogy przyczyni si do ugrun-
towania ekonomicznej pozycji wityni, jej zasobno
tworzyy bowiem przede wszystkim wielkie stada by-
da.
Przemiany w ukadzie stosunkw wasnociowych
stay si bez wtpienia jednym z wielu elementw, kt-
re sprzyjay umocnieniu autorytetu krla wrd spoe-
czestwa\ Dalsze badania w tej dziedzinie pozwol za-
pewne wyjani caoksztat czynnikw, ktre wpyny
na odrodzenie si potgi hetyckiej za czasw panowa-
nia Suppiluliumasa I (ok. 1380), na razie jednak dane
na ten temat s wicej ni skpe. Nie sposb wtpi, e
Suppiluliumas by wadc mdrym i wybitnym polity-
kiem. Jednoczenie jest oczywiste, e dziaa on
w okrelonych realnych warunkach, ktre ksztatoway
si stopniowo, rozwijajc si co najmniej w cigu jed-
nego pokolenia.
W pocztkach swego panowania Suppiluliumas
z pewnoci musia koncentrowa si na sprawach ana-
tolijskich. Podczas kolejnej wyprawy Kaskw w gb
pastwa hetyckiego stana bowiem w pomieniach sto-
lica Hattusas. Kaza wic budowa mury obronne, by
miasto przeksztaci w twierdz, zwyciy Kaskw
i wybudowa liczne warownie wzdu pnocnej grani-
cy.
Wadca ten jednak doskonale musia rozumie, e
dalsza odbudowa pastwa bez zdobycia Syrii pnocnej
jest niemoliwa. Ju w pierwszych lalach swych rz-
dw prbowa Suppiluliumas odzyska dawno utracone
wpywy w Syrii, lecz ponis klsk. Tuszratta mitan-
nijski chepic si tym zwycistwem przesa cz u-
pw zdobytych na Hetytach faraonowi egipskiemu
Amenhotepowi III. Min musia blisko dziesicioletni
okres, zanim krl hetycki zdecydowa si powtrnie
wyruszy w tym kierunku. Albowiem w tym czasie
dziki intensywnej dziaalnoci dyplomatycznej zdoa
pozyska dwch wanych ssiadw; Hukkan, wadc
kraju Azzi - Hajassa (midzy Erzerum a Morzem Czar-
nym), oraz Sunassur, wasala mitannijskiego i krla
Kizzuwatny. Zapewni sobie ich poparcie, a w kadym
razie nie musia obawia si z tej strony wrogich po-
czyna. W traktatach zawartych z nimi za pomoc
zrcznych sformuowa zaspokoi Suppiluliumas pr-
no swoich partnerw, zyskujc w zamian ich lojal-
no.
Ekspedycja do Syrii zakoczya si dziki temu
penym jego sukcesem. Zaamaa si hegemonia -
mitannijska na tym terenie i Halab, Mukisz z re-
zydencj Alalach, Nuhasze, Amurru oraz inne pa-
stewka musiay podporzdkowa si zwierzchnictwu
krla hetyckiego. Wyrazem tego byy traktaty wasalne,
ktre kady z tamtejszych wadcw zawrze musia
z krlem Hetytw. W przeciwiestwie do umw zawar-
tych z Hukkan i Sunassur, w ktrych zachowano
wszelkie pozory rwnorzdnoci partnerw, traktaty te
zawieray przysig wiernoci, jak musieli zoy
wadcy huryccy i amoryccy. Zobowizano ich ponadto
do udzielenia Hetytom pomocy wojskowej, skadania
danin, ekstradycji zbiegw hetyckich oraz rezygnacji
z prowadzenia samodzielnej polityki zewntrznej.
 Na podkrelenie zasuguje rwnie fakt, e sw
hegemoni polityczn starali si Hetyci ugruntowa na
paszczynie kultowej. Kiedy to tylko byo moliwe,
wywozili symbole miejscowych bogw do Hattusas,
zaszczepiajc tam ich kulty. Tendencja ta, zawiadczo-
na po raz pierwszy za czasw Hattusilisa I, rozwina
si szczeglnie w okresie modszego pastwa Miaa
ona sprzyja integracji monarchii, ktra nadal pozosta-
waa zlepkiem pastw, cieszcych si mniejsz lub
wiksz samodzielnoci.
Sytuacja na terenie Azji Poudniowo Zachodniej
sprzyjaa umocnieniu autorytetu krla Hetytw, gdy
na ten wanie okres przypado osabienie najwaniej-
szego rywala, mianowicie pastwa Mitanni pierwszym
powanym ciosem dla Mitanni staa si utrata wpy-
ww w Syrii, nastpnym byo zniszczenie krlewskiej
rezydencji Waszuganni, do czego walnie przyczynili
si Suppiluliumas oraz krl Hurytw Artatama. Pa-
stwo Mitanni coraz bardziej ogarnia kryzys, co skwa-
pliwie podchwycio miasto Assur, uwolniwszy si od
jego supremacji. Jedyny jego sojusznik, Echnaton, ze
zrozumiaych wzgldw zachowa si pasywnie.
A przecie na mocy traktatu zawartego midzy Amen-
hotepem III a Tuszratt Egipt by zobowizany do
udzielenia pomocy wojskowej.
Izolacja pastwa Mitanni bez wtpienia wpyna
na aktywizacj dziaa Suppiluliumasa. Prawdopodob-
nie za jego przyczyn zamordowany zosta Tuszratta,
na tronie za zasiad Artatama, sojusznik Hetyty. Szat-
tiwaza natomiast, prawowity nastpca krlw mitannij-
skich, bezskutecznie zabiega o pomoc u kasyckiego
Burnaburiasza II. Zwrci si zatem do Suppiluliumasa,
ktry skorzysta z okazji, by zdoby ostatni twierdz
mitannijsk, a mianowicie Karkemisz. Nastpnie za
przywrci Szattiwazie tron, lecz na podobnych warun-
kach, na jakich sw wadz zachowali krlowie w Syrii.
Krl mitannijski sta si wic wasalem krla Hetytw.
W zwizku z walkami o Karkemisz doszo do epi-
zodu, jakim byo zupienie przez oficerw hetyckich
kraju Amka, na rwninie midzy Libanem a Antyliba-
nem. By to teren, ktry stanowi sfer wpyww egip-
skich, lecz w tamtych czasach nie byo w Egipcie siy
zdolnej przeciwstawi si roszczeniom hetyckim. Do-
piero sto lat pniej rozgorze tu miaa ostra walka
o hegemoni. Na razie krl hetycki na tym terenie nie
mia sobie rwnych. Mg wic zorganizowa tam sys-
tem administracji Syrii, a take zaj si sprawami we-
wntrznymi.
W Karkemisz na tronie osadzi swego syna Pi-
jassilisa, mianujc go wicekrlem i podporzdkowujc
jego zarzdowi wszystkich pozostaych wadcw syryj-
skich. Dc rwnoczenie do zapewnienia mu mak-
symalnego bezpieczestwa uprowadzi Suppiluliumas
z Karkemisz cz mieszkacw, ktrych osiedli w in-
nych czciach pastwa hetyckiego. Jak si wydaje,
obok celw politycznych mogy przywieca krlowi
hetyckiemu pewne cele natury gospodarczej. By mo-
e, e przesiedlecy mieli zastpi rolnikw i rzemiel-
nikw anatolijskich, ktrzy cakowicie zajci byli wy-
prawami wojennymi.
 Bogate zdobycze i rokrocznie napywajce daniny
bez wtpienia znacznie umocniy pozycj krla w pa-
stwie; coraz bardziej te roso znaczenie tej monarchii.
Brakowao jednak w pastwie czynnika integrujcego.
Najbardziej uwidoczniy si wszystkie jego sabe strony
w momencie, gdy na tronie zabrako Suppiluliumasa.
Zanim mody Mursilis II (ok. 13451315), jego syn
i nastpca, obj mg swoje dziedzictwo, zmuszony
by stumi liczne powstania, zarwno w pnocno
zachodniej czci Anatolii, jak te na wschodzie. Nie-
zbdna bya nadto interwencja w Syrii, gdzie miejscowi
ksita zamierzali zrzuci hegemoni hetyck.
Taka sytuacja, jak mona sdzi, regularnie powta-
rzaa si przy zmianie wadcy na tronie i kadorazowo
nowy krl swj autorytet w pastwie musia zdobywa
z broni w rku. Walki, chocia daway pewne dorane
korzyci, nie mogy nie wpyn na stopniowe osabie-
nie si wewntrznych. Wysiek bowiem, konieczny do
utrzymania zdobyczy wielkiego Suppiluliumasa, nad-
zwyczaj obcia wszystkie grupy spoeczestwa.
Z jednej strony Kaskowie mimo licznych klsk wci
zagraali pnocno wschodniej granicy pastwa,
z drugiej strony rozwijay si na arenie midzynarodo-
wej nowe siy, ktrych nie sposb byo lekceway,
a mianowicie Egipt oraz mode pastwo asyryjskie.
Na razie jednak, za czasw panowania Mursilisa II
i jego nastpcw, Muwatailisa (ok. 13151296) oraz
Hattusilisa III (ok. 12891265), pastwo hetyckie znaj-
dowao si u szczytu swej potgi. Sprzyja temu przede
wszystkim pomylny rozwj gospodarczy, uwarunko-
wany moliwoci kontroli syryjskich szlakw han-
dlowych, regularn danin wasali oraz wietnymi wy-
nikami metalurgii. Z tego okresu pochodzi najwiksza
liczba tekstw, ktre rzucaj wiato na dalszy rozwj
stosunkw agrarnych. Warto ich polega rwnie na
tym, e wyjaniaj jednoczenie dwa inne zagadnienia:
pierwsze - hurytyzacj elitarnej kultury hetyckiej, kt-
rej towarzyszya luwizacja kultury ludowej, drugie -
krystalizacj roli wityni.
Sporadyczne kontakty Hetytw z Hurytami na po-
cztku II tysiclecia rozwiny si poczwszy od okoo
1400 r. p.n.e. na zupenie nowych zasadach. Druga dy-
nastia hetycka bya cile zwizana z Kizzuwatn, po-
niewa stamtd pochodziy krlowe. Posugiway si
one zreszt znacznie czciej jzykiem huryckim ni
hetyckim. Po krtkotrwaej antyhuryckiej reakcji
w czasach Mursilisa II znacznie wzrosy wpywy hu-
ryckie za panowania Hattusilisa III. Nie bez znaczenia
by fakt, e krlowa Puduheba wywodzia si z kapa-
skiego rodu z Kizzuwatny i wychowana zostaa jako
kapanka bogini Hebat (Isztar).
Nie naley przeto dziwi si, e wtedy w samym
centrum pastwa hetyckiego, w Yazilikaya opodal Hat-
tusas, powsta mogo sanktuarium skalne z paskorze-
bami bogw pochodzenia huryckiego. Oficjalny bo-
wiem panteon hetycki skada si z bstw wywodz-
cych si z religii huryckiej. Znamienne przy tym wyda-
je si, e wszystkie tamtejsze napisy sporzdzone zosta-
y w liiwijskich hieroglifach, ktre widocznie byy bar-
dziej zrozumiae dla odwiedzajcych sanktuarium ni
hetyckie pismo klinowe.
Za porednictwem Kizzuwatny dotary na tereny
anatolijskie rwnie pewne elementy babiloskiej kul-
tury umysowej, czciowo ju przetworzone przez Hu-
rytw. Do takich elementw zaliczy naley np. huryc-
k wersj poematu o Gilgameszu oraz pewne praktyki
magiczne, np. wrby z wtroby zwierzt.
Dotd jednak nie udao si wyjani, jakie pier-
wiastki ideowe legy u podstaw praktyki ubstwienia
krla po jego mierci. Zwyczaj ten rozwin si dopiero
w czasach modszego pastwa i znalaz swoje odbicie
w budowie tzw. kamiennych domw, wity ku czci
zmarego wadcy. Byy to fundacje krlewskie. Instytu-
cja krlewskich fundacji obja rwnie pozostae dzie-
dziny kultu i na og czya darowizn z immunitetem.
Szczeglnie szczodry by Hattusilis III, ktry w modo-
ci by kapanem bogini Isztar z Samuha. W dziaalno-
ci tej nie ustpowaa mu Puduheba, po ktrej zachowa
si bardzo obszerny tekst lubowania dla bogini Lelwa-
ni. lubowania tego typu byy u Hetytw zawsze bar-
dzo popularne. Byy to zobowizania wzgldem bo-
gw, jakie skadali krlowie, krlowe, a take wysi
dostojnicy pastwowi za spenienie okrelonego ycze-
nia. Wspomniana grupa tekstw - wrd nich rwnie
lubowanie krlowej Puduheba - pozwala wnikn
w mentalno arystokracji hetyckiej, zrozumie, e ob-
ok osobistej pobonoci najczstszym motywem lu-
bowa byy okrelone ambicje polityczne
 Teksty lubowa stanowi nadto niezwykle wane
rdo do wyjanienia zasad administracji dbr wi-
tynnych w odrodzonym pastwie. Dowodz one, e
witynie dysponoway bardzo rozlegym areaem
gruntw uprawnych, stadami, ludmi, nie mwic o za-
sobach stezauryzowanych, ktre najczciej pochodziy
z upw wojennych. Cao inwentarza podlegaa jed-
nak kontroli krla lub urzdnika krlewskiego. Do za-
da administracji krlewskiej naleaa rwnie budowa
i odbudowa wity oraz mianowanie kapanw. Cho-
cia wiele jeszcze elementw tego problemu oczekuje
na - wyjanienie, np. kwestia kamiennych domw, to
nie sposb zaprzeczy, e witynie byy jednym
z orodkw administracji pastwowej. witynia i pa-
ac miay wprawdzie odrbne rda dochodw, lecz
znajdoway si pod wspln administracj krlewsk.
W takim ukadzie witynia tym wicej uzaleniaa si
od krla, im bardziej wzrastay jej zadania kultowe.
W wietle tych danych okazuje si, e wzrost zna-
czenia wityni w czasach modszego pastwa, usilnie
popierany przez rodzin krlewsk i dostojnikw pa-
stwowych, w ostatecznym rozrachunku prowadzi do
umocnienia wadzy krlewskiej. Byo to potrzebne
zwaszcza Hattusilisowi III, ktry zasiad na tronie w
czasach, gdy po pierwszej konfrontacji z Egiptem
sprawa hegemonii w Syrii nadal pozostawaa nieroz-
strzygnita.
Egipt w czasie walk z pastwem hetyckim
Wielostronna dziaalno Horemheba w zakresie
polityki wewntrznej utorowaa Egiptowi w czasach
panowania XIX dynastii drog do ponownego, acz
krtkotrwaego, rozkwitu. Zapocztkowa j niejaki Pa-
ramesse, oficer ze wschodniej Delty, ktrego Ho-
remheb desygnowa na swego nastpc. Gdy Paramesse
ok. 1319 r. jako krl Ramzes obj wadz, by ju tak
sdziwy, e krajem faktycznie rzdzi jego syn Seti I.
Imi to, bardzo popularne w krgu nowej rodziny kr-
lewskiej, wyranie wskazuje na powizania XIX dy-
nastii z kultem boga Seta z Tanis, wprowadzonego on-
gi przez semickich osadnikw osiedlonych w Delcie.
Seti I (ok. 13171304) od chwili objcia wadzy
koncentrowa sw uwag na sprawach syryjskich.
W owym czasie w Syrii niepodzielnie panowali Hetyci,
lecz wytworzya si wanie dogodna sytuacja, by ten
stan rzeczy zmieni na korzy Egiptu. W ostatnich la-
tach rzdw Mursilisa III pastwo hetyckie wyranie
osabo, gdy cz wasali, jak np. Arzawa i Mitanni,
uwolnia si od zwierzchnictwa Hetytw. Dogodn
sposobno stwarzay szalejce w Anatolii epidemie,
ktre absorboway suzerena. W zwizku z tym zela
napr Hetytw rwnie na terenach syryjskich.
Zanim jednak Egipt pomyle mg o rozcigni-
ciu swej ekspansji na ten region, niezbdne byo upo-
rzdkowanie spraw w Palestynie. By to kraj bardzo
niespokojny, gdzie ju od duszego czasu dojrzewa
konflikt midzy osiad ludnoci kanaanejsk a ludami
pasterskimi, ktre napyway ze wschodu. W interesie
Egiptu leao, by w konflikt zosta zaegnany, gdy
grozi on odciciem Gazy od wpyww egipskich.
Pierwsza wyprawa Seti I uwieczona zostaa po-
wodzeniem. Dotar on ze swymi wojskami a do Ka-
desz i twierdz t, z ktr Egiptowi jeszcze wielokrot-
nie przyszo waczy, ponownie wczy do egipskiej
sfery wpyww. Moliwe, e z tego powodu zmuszony
by walczy z wojskami hetyckimi, stacjonujcymi
w pobliu. Brak jednak na ten temat danych. Z ca
pewnoci miay wtedy miejsce liczne potyczki z ban-
dami rozbjnikw, tzw. hapiru, ktre grasoway po
podgrskich terenach Syrii, jak kiedy w Mezopotamii.
Po duszej przerwie doszo wwczas ponownie do
walk z Libijczykami. Do zachodniej Delty bowiem na-
pyny za czasw Seti I nowe plemiona, tzw.
Maszwasz. Faraon spacyfikowa je i osiedli czciowo
na terenie Egiptu.
Polityka wewntrzna tego faraona staa pod zna-
kiem odbudowy zabytkw uszkodzonych w okresie
Amarna. Ponownie wpisywano imiona Amona i Mut,
ktre zniszczone zostay przez wyznawcw Atona.
Brakowao jednak wyszkolonego personelu kultowego
i dlatego w trakcie tych prac niejedna inskrypcja ulega
znieksztaceniu. Wznoszc w Abydos swoj wityni
wraz z cenotafem nawizywa Seti I do tradycji, zapo-
mnianej w czasach faraonw XVIII dynastii. Odrodze-
nie dawnego kultu Ozyrysa w Abydos byo naturaln
reakcj na kult Atona, ktrego niepowodzenie w pew-
nym stopniu spowodowane zostao przez brak w kon-
cepcji religijnej Echnatona elementw wiary w ycie
pozagrobowe.
Moliwe, e powrt Seti I do starego centrum reli-
gijnego - chocia grobowiec swj kaza zbudowa
w Dolinie Krlw - podyktowany zosta rwnie
wzgldami politycznymi. Nowa bowiem dynastia zna-
le musiaa oparcie w orodku witynnym, ktry by
by dostatecznie silny gospodarczo, lecz znajdowa si
poza sfer wpyww kapanw z Teb. Po zniesieniu re-
formy Echnatona Teby bardziej ni kiedykolwiek roci-
y sobie pretensje do odrodzenia dawnej potgi.
W gruncie rzeczy okres panowania dynastii Ra-
messydw to historia walk kapanw tebaskich o od-
zyskanie dawnej wietnoci. Pozostae grupy elity rz-
dzcej, na czele z faraonem, ze wszech miar temu prze-
ciwdziaay. Wyrazem tego by nowy kompleks
sprzecznoci: Pnoc przeciwstawiajcy Poudniowi,
arystokracj wojskow - tebaskim rodom kapaskim.
Kierunek polityki, ktry zapocztkowa Seti I, zna-
laz godnego kontynuatora w osobie jego syna i nastp-
cy - Ramzesa II. Panowa on wyjtkowo dugo (ok.
13041238) i by inicjatorem wielu zasadniczych
przemian w yciu Egiptu. Najwczeniej uwidoczniy
si one w polityce zewntrznej, gdy konflikt z Hety-
tami od dawna dojrzewa do rozwizania. Ramzes II li-
czy prawdopodobnie, zreszt nie bez uzasadnienia, na
poparcie pastw Syrii, ktrym dawno ju ciyo
zwierzchnictwo Hetytw. Gdy wic faraon w 2 roku
panowania postawi pierwsz sw stel zwycistwa
na poudnie od Byblos, krl Amurru to wyzyska, by
zama swoje przymierze z Hetytami i przej na stron
Egiptu.
Zachcony tym wyprawi si Ramzes II ju w na-
stpnym roku do Syrii, by odzyska najwaniejsze dro-
gi handlowe, ktre od wielu dziesitkw lat Egipt utra-
ci na korzy Hetytw (1302). Bya to zakrojona na
szerok skal wyprawa militarna, ktra zasadniczo r-
nia si od poprzednich potyczek o znaczeniu lokalnym.
Obok oddziaw nubijskich zmobilizowa Ramzes
take formacje tworzone przez lud Szirdana, ktre
wchodziy w skad egipskiego garnizonu w Byblos
Krl hetycki Muwatallis do rozstrzygajcego spotkania
powoa pod bro ca sw armi, cznie z kontyngen-
tami pastw wasalnych. Spotka tu mona byo
wszystkich dawnych wrogw Egiptu - wojska mitannij-
skie, oddziay z Arwad, Karkemisz, Ugaryt i Halab.
Oprcz tego zdoa Muwatallis zwerbowa do swej ar-
mii piratw anatolijskich.
Na pole przyszej bitwy przewidzia Ramzes II roz-
leg rwnin pod Halab, do ktrej zamierza podej
ominwszy twierdz Kadesz, gdzie znw panoway na-
stroje antyegipskie. Lecz wanie tam przygotowali He-
tyci zasadzk. Niespodziewanym atakiem swoich wo-
zw bojowych odgrodzili oddzia dowodzony przez fa-
raona od reszty jego wojska. Tylko desperacki kontra-
tak Ramzesa na gwny obz Hetytw, ktrzy w tym
czasie grabili namiot faraona, jak rwnie niespodzie-
wane nadejcie od zachodu rekrutw egipskich uchro-
niy Egipcjan przed sromotn klsk. Hetyci rwnie
ponieli cikie straty i wycofali si do twierdzy. Ram-
zes natomiast powrci do Egiptu, godzc si z ponow-
n utrat kraju Amurru. Walki na nowo rozgorzay w 8
roku panowania Ramzesa, ktry pragn odzyska swe
wpywy w kraju Amurru, lecz znowu nie przyniosy
one zamierzonego efektu.
Od chwili wstpienia na tron Hattusilisa III ani
rda hetyckie, ani te egipskie nie dostarczaj wia-
domoci o dalszych losach konfliktu egipsko hetyc-
kiego. Wydaje si jednak, e w tym czasie walki zbroj-
ne nie ustaway. wiadczy o tym zerwanie wzajemnych
stosunkw, a take denie krla hetyckiego do pozy-
skania Kadaszmanenlila II, krla kasyckiej Babilonii,
do udziau w rozgrywkach przeciwko Egiptowi.
Wydaje si, e brak nadziei obu stron na ostateczne
zwycistwo by gwnym powodem zawarcia w 21 ro-
ku panowania Ramzesa II traktatu pokojowego. Bezpo-
rednim bodcem staa si ucieczka Urhiteszuba, syna
i nastpcy Muwatallisa, do Egiptu, gdzie schroni si
przed przeladowaniami swego stryja Hattusilisa. Hat-
tusilis III, ktry w oczach. faraona uchodzi mg za
uzurpatora, pragn przez zawarcie traktatu pokojowe-
go zakoczy stan wojenny, a jednoczenie umocni
sw pozycj na arenie midzynarodowej. W tym czasie
bowiem pojawiy si tu nowe siy, ktre zapewne take
przyspieszyy zawarcie pokoju.
Dla Hetytw nie bez znaczenia bya rosnca sia
Asyrii oraz nie rozstrzygnity problem Kaskw. Po-
wane obawy budzia rwnie wzmagajca si aktyw-
no plemion, ktre od lat grasoway po wschodnich
obszarach basenu Morza rdziemnego. Byy one jed-
nakowo niebezpieczne dla Hetytw i dla Egipcjan.
W tych latach np. Szirdana, ktrzy prawdopodobnie
wspdziaali z Libijczykami, na swoich statkach dotar-
li a do Delty i zostali pokonani przez Ramzesa. Byli
oni zapowiedzi fali ludw, ktre ju wkrtce przyczy-
ni si miay do zasadniczych zmian w ukadzie si po-
litycznych.
Jakkolwiek na razie nic jeszcze nie zapowiadao
grocej katastrofy, obie strony uwaay za stosowne
sprzymierzy si i zawrze traktat pokojowy. Wystpi-
y one w nim jako rwnorzdni partnerzy, przyrzekajc
sobie wzajemn pomoc i przyja. Traktat pokojowy
zawarty midzy Ramzesem II a Hattusilisem III nie po-
rusza jednak najistotniejszej sprawy, jak byo rozgra-
niczenie sfery wpyww obu pastw w Syrii. Na pod-
stawie znalezisk z Ugaryt wiadomo jednak, e istnia
specjalny tekst, ktry granic ustala nad Orontesem.
Zawarcie traktatu naturalnie nie doprowadzio do
rozwizania wszystkich konfliktw, ktre od dziesit-
kw lat narastay. Znane s np. skargi Hetytw na aro-
gancki ton kancelarii egipskiej, czsto te chepliwa
ocena bitwy pod Kadesz przez Ramzesa II irytowaa
Hattusilisa III i zakcaa poprawno wzajemnych sto-
sunkw. W zasadzie jednak obie strony sumiennie
przestrzegay postanowie traktatu, gdy jednakowo
zainteresowane byy w zachowaniu status quo. Dal-
szym etapem umocnienia ugody stao si w kilka lat
pniej maestwo Ramzesa II z najstarsz crk krla
hetyckiego. Przybya ona do Egiptu - jak to byo
w zwyczaju - z licznym orszakiem i niezwykle boga-
tymi darami.
Warto tu zwrci uwag na to pozornie bahe wy-
darzenie, gdy w drugiej poowie II tysiclecia wymia-
na darw midzy wadcami Bliskiego Wschodu penia
powan funkcj w polityce midzynarodowej. Zacho-
waa ona naturalnie swoje znaczenie merkantylne, lecz
znacznie waniejsza bya jej wymowa polityczna.
wiadczy o tym zarwno korespondencja z Tell Amar-
na, jak te teksty z Ugaryt i Bogazky. Zupenie inny
charakter miay regularne dary krla Cypru, ktry
rokrocznie przysya Amenhotepowi III pokan ilo
miedzi, ni prezent w wysokoci 20 talentw zota wr-
czony przez tego faraona krlowi babiloskiemu w ce-
lu zapewnienia sobie jego przyjani. Podobnie hojne
upominki wysya krl mitannijski do Egiptu, by ugrun-
towa przymierze zawarte z Amenhotepem III. Wtedy
ju opracowany zosta odpowiedni protok, ktry mia
wane znaczenie w dziedzinie ideologii wadzy. Jesz-
cze nieraz w nastpnym okresie zetkniemy si z pro-
blemem prowokowania wydarze dla uzyskania darw,
lecz miay one zupenie inn wymow ni dary, ktre
wymieniali krlowie rwni sobie w II tysicleciu.
O lojalno Ramzesa II zabiega na razie krl he-
tycki, chocia wtpi naley, czy faraon istotnie prze-
konany by o swojej sile. W kadym razie pokj zosta
przywrcony. Dziki temu mg Ramzes II powici
si sprawom wewntrznym. Jednym z najbardziej cha-
rakterystycznych rysw jego polityki wewntrznej staa
si zakrojona na nie spotykan dotd skal dziaalno
budowlana.
W zwizku z jego planami podboju Syrii powstaa
we wschodniej Delcie nowa stolica: Miasto Ramzesa
- Piramesse. Gdy jednak projektom tym nie dane byo
si urzeczywistni, powrci Ramzes do Memfis. Nowe
miasto wszake nadal odgrywao znaczn rol gospo-
darcz. W Karnak zakoczono budow hali hypostylo-
wej, rozpocztej za czasw Totmesa III, w Luksor za
rozszerzono wityni, wznoszc przedsionek z pylo-
nem. Najokazalsz budowl bya bez wtpienia wity-
nia Ramzesa w Tebach Zachodnich, tzw. Ramesseum,
oraz postawiony tame przed drugim pylonem jeden
z najwikszych kolosw. Kontynuujc polityk swego
ojca w odniesieniu do kapanw zadba Ramzes II
o zbudowanie wityni w Abydos. Rwnie intensywna
bya jego dziaalno budowlana w Nubii, gdzie godny
uwagi jest zwaszcza zesp wity skalnych w Abu
Simbel.
Nieliczne te przykady w peni ilustruj rozmach,
z jakim krl przystpi do realizacji okrelonej idei, a
mianowicie swego samoubstwienia. Ramzes II by
bowiem tym spord faraonw, ktry w sposb najbar-
dziej konsekwentny wyzyskaj wszystkie moliwoci
zawarte w staroegipskim dogmacie krlewskim, a mia-
nowicie bosko wadcy, jego podobiestwo do bogw
oraz posiadane przez niego cechy nadludzkie. Boskie
aspekty swej osoby przedstawi On w wityniach - za-
rwno w Egipcie, jak te na terenie Nubii. Jednym
z przykadw tego jest rzeba z Abu Simbel, przedsta-
wiajca Ramzesa czowieka wznoszcego mody do
Ramzesa boga. Innym przykadem s triady nubij-
skie. Trzy postacie uosabiay bosko wadcy, lecz tyl-
ko jedna wrd nich przedstawiaa jego samego. Pozo-
stali dwaj bogowie stanowili uzupenienie boskich wa-
ciwoci faraona. Caa triada bya wic jednym bogiem,
ktry przejawia si pod trzema postaciami. Znamy ok.
50 takich rzeb Ramzesa, ktre bardzo wyrazicie una-
oczniaj zasadnicze rnice, jakie zaszy w ikonografii
od czasw wczeniejszych. Starsze zabytki przedsta-
wiay krla, ktry doznawa boskiej czci za ycia, jako
podopiecznego bogw, cieszcego si ich wzgldami
i przyjmujcego ich aski. Ikonografia za epoki Ra-
messydw, od Ramzesa II poczynajc, przedstawia kr-
la przewanie jako rwnego bogom, nie jako obiekt ich
askawoci, lecz jako wadc, ktry umoliwia bogom
ich dziaalno. Warto przy tym pamita, e rzeby
i paskorzeby miay jedynie odzwierciedla istniejc
bosko krla.
Znakomita ich wikszo pochodzi z terenw
przygranicznych - z Nubii oraz wschodniej Delty. Zda-
je si to wyranie sugerowa motywy tworzenia tam
rzeb i paskorzeb tego typu: bya to propaganda po-
nadludzkich waciwoci faraona, adresowana do tych
wszystkich, ktrzy praktycznie nigdy nie mieli moli-
woci si z nim zetkn. Na terenie samego Egiptu
wiadectwa boskoci Ramzesa II zwizane byy, jak
i poprzednio, przede wszystkim z ide boskiej genezy
krlestwa oraz dbaoci krlw o pomylno bogw.
Nie by to wic zasadniczo rys nowy, gdy egipski do-
gmat krlewski od czasw najdawniejszych umoliwia
tego rodzaju apoteoz faraona. Nigdy jednak nie wy-
stpia ona tak intensywnie i tak jaskrawo, jak w cza-
sach panowania Ramzesa II.
Odwoywanie si do wzorcw archaicznych, spo-
tykanych po raz ostatni w czasach walk o zjednoczenie
Egiptu na pocztku III tysiclecia byo przypuszczalnie
niezbdne dla umocnienia pozycji krla w pastwie.
Prawdopodobnie w wyniku przemian, jakie zaszy
w aparacie urzdniczym oraz w domu krlewskim, po-
sta faraona wiele utracia ze swego tradycyjnego pre-
stiu i blasku. Nie przydawaa go rwnie polityka za-
graniczna, gdy Ramzes II nie mg odnotowa adne-
go wyranego zwycistwa: traktat z Hetytami raczej
podkrela bezsilno Egiptu. Apoteoza boskoci wa-
snej osoby miaa wic powetowa inne walory, ktrych
Ramzes II by pozbawiony. Idea ta jednak znalaza sze-
roki oddwik w spoeczestwie, ktremu widocznie
potrzebna bya posta faraona boga. Liczne stele
w Deir elMedina i Piramesse wiadcz o tym, e
czczono tam Ramzesa II boga w poszczeglnych
wcieleniach, przez niego samego wykoncypowanych.
Fundatorzy stel wywodzili si przewanie ze rodowi-
ska urzdnikw.
Symptomy upadku, ktre za czasw Ramzesa II
tak wyrazicie przejawiay si przede wszystkim
w ideologii, miay mnoy si rwnie w innych dzie-
dzinach ycia egipskiego za jego nastpcw.
Babilonia i Asyria
w okresie rywalizacji wielkich mocarstw
W poowie 14 w., gdy w dalekim Egipcie toczyy
si walki polityczne wywoane reform religijn Echna-
tona, gdy na Pwyspie Anatolijskim okrzepo pastwo
hetyckie i pod wodz Suppiluliumasa I rozcigno swe
wpywy na Syri pnocn i tereny bdce kolebk
pastwa Mitanii, ksztatowa si zacz w Mezopotamii
nowy ukad si politycznych. Inicjatorem stao si mia-
sto Assur, ktrego wadcy co najmniej od 16 w. pozo-
stawali wasalami krlw mitannijskich. Bezskutecznie
te prbowali oni uwolni si od ich zwierzchnictwa,
a Isztar z Niniwy, bogini o wiatowej popularnoci,
dodawaa splendoru pastwu Mitanni.
Zoon sytuacj sprytnie posuy si Assuruballit
I (13651330), wczesny wadca miasta pastwa As-
sur. Uwolni si on od zwierzchnictwa mitannijskiego,
zagarnwszy nadto ssiednie ziemie pnocno za-
chodnie. Jednoczenie - mimo protestu Burnaburiasza
II (13751347), krla Babilonii - nawiza Assuruballit
stosunki dyplomatyczne z Egiptem. Wskutek tych za-
biegw pastwo Mitanni. sojusznik Egiptu, zmuszone
zostao do zachowania poprawnych stosunkw z Assu-
ruballitem. Jednoczenie powanie nadwerone zosta-
y dotychczasowe przyjazne stosunki asyro babilo-
skie i babilosko egipskie.
Od poowy 16 w. w Babilonii panowaa dynastia
Kasytw, ktra zjednoczya pod sw wadz cay ten
kraj. Sprzyjao temu niewtpliwie zarwno przekszta-
cenie Assuru w pastwo o znaczeniu drugorzdnym,
jak te osabienie Elamu. Okoo 1500 r. wymara tam
dynastia Epartw i Elam na ptora wieku znikn
z areny midzynarodowej. Powane znaczenie dla
umocnienia pozycji Kasytw w Babilonii mia rwnie
ich sojusz z Egiptem, ktry stanowi gwarancj bezpie-
czestwa wobec pastwa Mitanni.
Kasyci nadzwyczaj umiejtnie wyzyskali t wy-
jtkowo dogodn sytuacj zewntrzpolityczn dla
ugruntowania swej pozycji wewntrz kraju. Pieczoo-
wicie pielgnowali tradycje dynastii starobabiloskiej,
wprowadzajc nieraz pewne innowacje. Jedn z nich
by zwyczaj wiecznych darowizn dla szczeglnie za-
suonych funkcjonariuszy pastwowych. Rniy si
one jednak od podobnych w typie darowizn krlw
hetyckich. Kasyckie darowizny skaday si z gruntw
paacowych i ludzi tam pracujcych; z reguy te opa-
trzone byy w immunitet podatkowy i przechodziy na
dziedziczn wasno obdarowanego dostojnika. Wi-
docznym znakiem takiego majtku by kudurru, wspa-
niay kamie miedzowy z wyciosanym na nim dekre-
tem krlewskim, bogato zdobiony rzebami. W ten
sposb zapewniali sobie Kasyci lojalno arystokracji
babiloskiej. Kudurru posiadaj due wartoci poznaw-
cze dotyczce przemian w dziedzinie stosunkw wa-
snociowych, a take stanowi doskonae rdo do wy-
janienia bardzo zoonego systemu podatkowego, kt-
ry obowizywa w kasyckiej Babilonii. Waciciela ma-
jtku i jego ludzi zwalniano bowiem od pacenia podat-
ku naturalnego, ktry obejmowa okrelony procent
zboa, somy i przychwku. Zwalniano ich rwnie od
pacenia ce, jak te od obowizku utrzymywania wojsk
krlewskich oraz od udziau w pracach budowlanych.
Dekret krlewski zawiera nadto klauzul, ktra zabra-
niaa urzdnikom krlewskim wszystkich szczebli oraz
przedstawicielom lokalnego samorzdu naruszy
wspomniane przywileje, przekroczy granice majtku
i niepokoi jego waciciela.
Byy to wic majtki eksterytorialne, wyjte spod
wszelkiej kontroli. Stanowiy jednak niewielk cz
oglnego areau gruntw uprawnych. Wydaje si bo-
wiem, e Kasyci traktujc Babiloni jako sw zdobycz
potrafili odebra gminom obywatelskim ich prerogaty-
wy i przeksztaci tamtejsze ziemie we wasno paa-
cu. Wyjtek stanowiy, by moe, jedynie stare miasta
witynne. Zagadnienie to nie zostao jeszcze wyja-
nione, a wszelkie wnioski pozostaj hipotetyczne.
Wiadomo jedynie, e podstaw siy Kasytw bya wa-
sno paacu i napywajce z tego tytuu coroczne dani-
ny. Wolne od nich byy wycznie immunizowane rtia-
jtki. Waciciele ich byli najpewniejsz i najbardziej
wygodn podpor spoeczn wadzy Kasytw.
Okres panowania Kasytw w Babilonii charaktery-
zowa si dosy istotnymi przemianami w dziedzinie
stosunkw spoecznych. Do poowy II tysiclecia zna-
mienny by patriarchalizm. W odczuciu spoeczestwa
krl w wikszym nawet stopniu by ojcem ni pa-
nem. Ostrzejsze rnice midzy stanami zaczy zary-
sowywa si dopiero pod koniec okresu starobabilo-
skiego. Dlatego te nieprzypadkowo w kasyckiej Babi-
lonii pojawia si formua: jestem gotw umrze za
pana mojego, jak podwadni zazwyczaj koczyli swe
listy do przeoonych. W tej dziedzinie jeszcze jest spo-
ro elementw niejasnych, gdy stosunki spoeczno
gospodarcze w kasyckiej Babilonii dotd nie byy
przedmiotem analizy naukowej. Wydaje si jednak, e
m.in. podstawa ekonomiczna pozwolia, by ok. 1400 r.
Kurigalzu I rozpocz mg aktywniejsz polityk za-
graniczn.
Obrci na swoj korzy sabo Elamu po wyga-
niciu dynastii Epartw i zdoby Suz, zachowujc
jednoczenie efektywn kontrol nad caym obszarem.
Prbowa rwnie wspzawodniczy z pastwem Mi-
tanni o wpywy w Assur. W kadym razie zbudowa na
pnocy twierdz Durkurigalzu (dzis. Akarkuf. 25 km
na pnocny zachd od Bagdadu), ktra obok znaczenia
strategicznego miaa sprzyja zmniejszaniu wpyww
arystokracji kapaskiej na polityk .Nastpcy jego byli
mniej przedsibiorczy; utrzymywali dobre stosunki
z Egiptem i bacznie obserwowali miasto Assur. Tym
wikszym dla nich zaskoczeniem musiao by jego
usamodzielnienie si i pocztki asyryjskiej ekspansji.
Ekonomika Babilonii z dawien dawna zwizana
bya ze rodkowym Eufratem oraz dorzeczem rzeki Di-
jaa. Ekspansja miasta Assur moga wic stanowi po-
wan grob dla egzystencji Babilonii. Moliwe, e
Burnaburiasz II roci sobie pretensje do protektoratu
nad Assurem i jego poselstwo do Egiptu uwaa za akt
niesubordynacji. Echnaton natomiast jak wiele innych
spraw polityki zagranicznej rwnie i t potraktowa
beznamitnie: przyj propozycj Assuruballita nie
zrywajc wizi czcych go z krlem Mitanni oraz
Burnaburiaszem II. Liczy zapewne na ewentualne
zwanienie pastw mezopotamskich, co mogoby
sprowokowa interwencj hetyck na tych terenach.
Tak wic Burnaburiasz II pogodzi si musia
z samodzielnoci swego pnocnego ssiada i bez po-
mocy Egiptu ustanowi w miar dobre stosunki z Asy-
ri. On te widocznie by inicjatorem maestwa
Muballitszerua, crki Assuruballita, i ksicia babilo-
skiego, ktre przypiecztowa miao zawarte przymie-
rze. Dobra wola Asyrii natomiast odzwierciedlaa si
w popularyzacji gwnego bstwa babiloskiego -
Marduka.
Dwa niezwykle interesujce rda narracyjne,
a mianowicie asyryjska Historia synchronistyczna i ba-
biloska Kronika P, zazwyczaj stanowi podstaw
do oceny wczesnej sytuacji. Oba one s jednak nie-
zwykle tendencyjne i rzucaj wiato raczej na mental-
no ich twrcw ni na epok.
Asyryjczycy, ktrzy wszelkimi sposobami dyli
do odrodzenia tradycji Szamsziadada, swego wielkiego
protoplasty, przesadnie oceniali wasne osignicia mi-
litarne, ktre wanie stanowi centralny motyw Histo-
rii synchronistycznej. Tymczasem prawdopodobne, e
wobec osabienia Mitanni zdobycie przez Asyri samo-
dzielnoci oraz mitannijskiej spucizny terytorialnej nie
musiao wiza si z walk zbrojn. Dalsza ekspansja
w kierunku pnocno zachodnim bya jednak na razie
niemoliwa, poniewa drog na zachd zagrodzi Szat-
tiwaza i jego potni protektorzy - Hetyci. W gruncie
rzeczy nie byo wic powodw, by chepi si zwyci-
stwami militarnymi, zwaszcza e armi asyryjsk na-
leao dopiero stworzy. Znacznie waniejsza od eks-
pansji w kierunku Eufratu bya w tym czasie bez wt-
pienia ochrona nowych granic przed zakusami Babilo-
nii. Nic przeto dziwnego, e krl asyryjski ze zdwojon
uwag ledzi poczynania swego poudniowego ssiada.
Dlatego te wszelkie drobne potyczki przygraniczne
w sztandarowym utworze, tj. w Historii synchroni-
stycznej, urastay do rangi wielkich bitew. Wszystko to
sprawia, e tekst ten jest utworem o wymowie wybitnie
propagandowej.
Podobny charakter miay rwnie Roczniki krlew-
skie, zupenie nowy typ zapisu wydarze historycz-
nych, mimo e genetycznie zwizany z wczesnodyna-
stycznym napisem erekcyjnym. Zapocztkowa je
Arikdenili (ok. 13191308), gdy opisa kaza sw wy-
praw w kierunku Eufratu.
Nie mniej tendencyjna od utworw asyryjskich by-
a rwnie Kronika babiloska, chocia speniaa ona
nieco inne zadania. Kasycka Babilonia nie bya mocar-
stwem, lecz w odrnieniu od wielkich monarchii roz-
grywajcych midzy sob walk o przewodnictwo poli-
tyczne i gospodarcze dzierya ona faktycznie hegemo-
ni intelektualn. Babiloski dialekt jzyka akadyjskie-
go by jzykiem dyplomacji, a babiloska spucizna li-
teracka rozpowszechnia si na caym obszarze Bliskie-
go Wschodu. Dynastia kasycka miaa przy tym znacz-
nie trwalsze podstawy spoeczno gospodarcze anieli
wadcy pozostaych monarchii. Dlatego te Babilonia
bya dla nich podanym sojusznikiem. Autor Kroniki
nie musia przeto stwarza pozorw. Orodkiem jego
zainteresowania s poszczeglni krlowie i ich czyny,
przewanie pokojowe. Jeli wyjtkowo mwi o spra-
wach wojny, to jedynie wtedy, gdy naleao odnotowa
prawdziwe zwycistwo.
Kasyci nie byli wielkimi wojownikami i nie chcieli
za takich uchodzi. Asyryjczycy natomiast bardzo pra-
gnli wielkoci - zreszt nie tylko militarnej - i wszel-
kimi sposobami dyli do osignicia tego celu.
Assuruballit nie mia zbyt szerokich moliwoci.
Przyj on wprawdzie jako pierwszy wadca mezopo-
tamski tytu wielkiego krla, lecz przypuszczalnie ani
gospodarka Asyrii, ani wyposaenie armii nie uzasad-
niay tego tytuu. Brak te podstaw, by mwi o jego
wpywach na polityk babilosk. Dziki obecnoci
swej crki na dworze Burnaburiasza by on prawdopo-
dobnie dobrze informowany o sprawach babiloskich,
nie miao to jednak powaniejszych nastpstw, gdy -
jak si wydaje - Babilon niechtny by wzgldem kr-
lewny asyryjskiej. Przeto gdy po mierci Burnaburiasza
wkrtce zgin jej syn, a jego wnuk, przypuszczalny
nastpca tronu, obwoano krlem Kurigalzu II (1345
1324), przedstawiciela bocznej linii Kasytw. Assuru-
ballit bra czynny udzia w osadzeniu go na tronie, co
czsto mylnie uwaane jest za pocztek stosunkw wa-
salnych. Tymczasem Kurigalzu II nie okaza nawet
wdzicznoci i wkrtce wystpi przeciwko Asyrii.
Fakt, e jedn bitw stoczy pod Sugagu, w pobliu As-
sur, inn za pod Kilizi, niedaleko Niniwy, nasuwa uza-
sadnione przypuszczenie o supremacji babiloskiej.
Sytuacj zmienia dopiero dziaalno trzech kolej-
nych wadcw asyryjskich: Adadnirari I (ok. 1307
1275), Salmanasara I (12741245) oraz Tukultininurty
I (12441208). Zasug pierwszego z nich byo dotarcie
a do Karkemisz i zapewnienie Asyrii dostpu do Syrii,
co umoliwio jej partycypowanie w korzyciach py-
ncych z kontroli szlakw handlowych, ktre biegy
przez pnocn Mezopotami. Hetyci, zbyt osabieni
przez bitw pod Kadesz, nie prbowali interweniowa,
lecz prowadzili oywion dziaalno dyplomatyczn.
Hattusilis III z jednej strony stara si stworzy pozory
dobrossiedzkich stosunkw z Asyri, z drugiej nato-
miast - prowokowa Babiloni do wystpienia prze-
ciwko niej. Asyria bowiem powanie zacza zagraa
interesom obu tych pastw. Babilonia jednak z rezerw
odnosia si do pochlebstw Hattusilisa, ktre miay za-
szczepi w niej wiar w jej przewag militarn, zwasz-
cza e tereny przygraniczne tego pastwa niedawno
stay si upem Asyrii.
Osignicia swego poprzednika umocni i rozsze-
rzy Salmanasar I. Podporzdkowawszy Asyrii cay
kraj Hanigalbat uprowadzi z tamtejszych twierdz 15
000 mieszkacw, ktrych osiedli w Assur. On te
pierwszy spord krlw asyryjskich wyprawi si na
pnoc do kraju Nairi, zamieszkaego przez grskich
Hurytw. Byy to tereny bogate w surowce, zwaszcza
rud elaza. Zdobycze terytorialne, zabezpieczenie gra-
nic, upy wojenne oraz bogate dary dworu hetyckiego,
wreszcie otwarcie dostpu do rde surowcw oraz
kontrola szlaku handlowego przez Eufrat bardzo umoc-
niy presti pastwa asyryjskiego. Obecnie ju stao si
jasne, e przeksztacio si ono w potg pierwszej
wielkoci, zwaszcza e konkurenci byli coraz sabsi.
Tuthalijasa IV hetyckiego (12651235) coraz bar-
dziej absorboway sprawy anatolijskie, natomiast Ram-
zes II, chocia wszelkimi dostpnymi rodkami stara
si podtrzyma wiar w sw wielko, widocznie nie-
zbyt pewnie si czu na tronie. W dodatku na tronie ba-
biloskim kolejno zasiadali wadcy niewysokiego lotu.
W tej sytuacji wszelka rywalizacja o hegemoni musia-
a si zakoczy. Krlowie wprawdzie nadal zabiegali
o sojusznikw, wiadczc sobie wzajemnie uprzejmo-
ci, lecz wszystko to nie mogo ju zmieni ukadu si
politycznych.
Czasy Tukultininurty I stay si przeto okresem
najwyszych osigni militarnych Asyrii. Jak informu-
j jego Roczniki, pokona on 43 krlw kraju Nairi,
z gr Jauri uprowadzi 30 000 mieszkacw i osiedli
ich w Assur. Przede wszystkim jednak rozstrzygn on
konflikt asyro babiloski, pokona bowiem Kasztilia-
sza (12421235), zdoby Babilon, zburzy jego mury
i uprowadzi do Assur posg Marduka. Babilonia pod-
dana zostaa wadzy krla asyryjskiego.
Bezporednio niemal po tych sukcesach rozpocz
si jednak upadek Asyrii. Zapowiedzi jego byo ban-
kructwo polityki krla. Z niewyjanionych dotd przy-
czyn podj on nagle decyzj wybudowania na drugim
brzegu Tygrysu, naprzeciw Assur, nowej rezydencji.
Miasto swoje nazwa Kartukultininurta - Przysta Tu-
kultininurty; otoczy je murami oraz wieami i przy
pomocy rzesz przesiedlecw wybudowa witynie
i wspaniay paac
Te ogromne przedsiwzicia pocigny za sob
powane konsekwencje ekonomiczne i polityczne. Krl
asyryjski bowiem, w odrnieniu od krla babiloskie-
go, nie dysponowa areaem gruntw paacowych, lecz
rozporzdza przypuszczalnie tylko niewielkim majt-
kiem, ktry by prywatn wasnoci rodu krlewskie-
go. By to wynik bardzo swoistego kierunku rozwoju
tego pastwa, w ktrym podstaw ekonomiczn wadzy
krlewskiej tworzy doskonale funkcjonujcy system
majtkw prywatnych oraz zaopatrzenie pochodzce
z zewntrz. Zrozumiae wic, e pozycja krla w pa-
stwie bya dosy niepewna i uzaleniona z jednej strony
od lojalnoci arystokracji, z drugiej natomiast od silnej
armii i jej sukcesw. Dystrybucja dbr odbywaa si
wedug okrelonych norm, uwiconych wiekowymi
zwyczajami. Nie mieciy si w nich ani konieczno
utrzymania znacznych grup ludnoci obcego pochodze-
nia, ani te olbrzymie nakady niezbdne dla zbudowa-
nia nowego miasta.
Pierwsz grup, ktra poczua si najbardziej za-
groona, byli kapani boga Assur zwizani ze star sto-
lic. Pozbawienie miasta Assur jego funkcji admi-
nistracyjnych oraz odpyw do nowej stolicy dostojni-
kw pastwowych byy bowiem rwnoznaczne z ode-
braniem kapanom wpyww na sprawy polityczne.
Niezadowolenie kapanw z Assur - jak si wydaje -
spotkao si z yczliwoci kapanw boga Marduka
w Babilonie, ktrzy w wyniku wywiezienia jego pos-
gu do Asyrii w ogle pozbawieni zostali rde egzy-
stencji. Rozgoryczona bya prawdopodobnie rwnie
cz armii, gdy wikszo upw wojennych prze-
znaczona zostaa na upikszenie nowej stolicy. W ko-
cowym okresie panowania krl zreszt cakowicie po-
wici si tej sprawie, nie dbajc o nowe zdobycze.
Konflikty wewntrz Asyrii przyniosy poytek
przede wszystkim Elamowi, gdzie od okoo 1330 r. pa-
nowaa nowa, bardzo prna dynastia. Z jej dziaalno-
ci wie si okres klasyczny w historii Elamu. Za
czasw Salmanasara I uwolnili si Elamici od
zwierzchnictwa babiloskiego, lecz tereny wok Der
nadal pozostaway poza ich zasigiem. KitenHutran,
ktry panowa w czasach Tukultininurty, wykorzysta
wic sprzyjajc sytuacj, zdoby pograniczne elamicko
babiloskie i dotarszy do Babilonu wyrzuci stamtd
asyryjskiego namiestnika. Odtd Tukultininurta zmu-
szony by niejednokrotnie walczy z wojowniczym kr-
lem Elamu i, mimo zwycistw militarnych, pogodzi
si z porak polityczn - na tron bowiem Babilonii
powrcia dynastia kasycka.
Wszystko to naturalnie nie przysporzyo mu sawy,
lecz jeszcze bardziej zaognio konflikty wewntrzne.
Znalazy one ujcie w przewrocie paacowym w 1208
r., ktrego ofiar pad Tukultininurta. Przypuszcza na-
ley, e motorem dziaania byli kapani miasta Assur.
Mona nawet mwi o uksztatowaniu si w tym czasie
dwch ugrupowa politycznych. Obok kapanw, kt-
rzy bronili interesw wity i arystokracji rodowej,
bardzo wyranie wystpuje inna grupa, ktra bya
rzecznikiem interesw arystokracji wojskowo biuro-
kra- tycznej. Ilekro w Asyrii na tronie zasiada wadca
saby, tylekro kapani zdobywali nadzwyczajne przy-
wileje. Uzurpatorzy natomiast, ktrych podpor bya
przede wszystkim armia, przywileje te kadorazowo
znosili, preferujc arystokracj wojskow.
W gruncie rzeczy interesy obu grup nie byy roz-
biene, gdy cile zwizane byy z ekspansj. Jednak
gdy kapani korzystali z jej plonw w sposb poredni
(niewolnicy, nadzwyczajne ofiary), arystokracja woj-
skowo- -biurokratyczna i handlowa bogacia si bezpo-
rednio (upy, rda surowcw, rynki zbytu). Istot tej
walki nie by wic kierunek polityki, tj. alternatywa
ekspansji lub rozwoju pokojowego, lecz zdobycie mak-
symalnych korzyci, jakie zapewniaa polityka ekspan-
sji. Usunicie Tukultininurty nie spenio nadziei adnej
z walczcych grup, albowiem na Bliskim Wschodzie
zaczynay ksztatowa si zupenie nowe ukady poli-
tyczne. Ich podoem by gboki kryzys gospodarczy,
ktry obj cay wczesny wiat.
Cz trzecia
Spoeczestwa
Bliskiego Wschodu na drodze
do utworzenia imperiw wiatowych
Nowy etap w dziejach spoeczestw bliskow-
schodnich rozpocza ok. 1200 r. wielka dwukierunko-
wa wdrwka ludw, ktra pod wzgldem liczebnoci
oraz intensywnoci ruchw przewyszaa wszystkie do-
tychczasowe. Prymitywny zaprzg koowy zastpili
jedcy na koniach, zamiast jucznego onagra posu-
giwano si szybszym i wytrzymalszym wielbdem, pa-
sterzy owiec i kz - pkoczownikw - zastpili ho-
dowcy wielbdw - koczownicy. By to wic pierwszy
w dziejach najazd koczownikw w penym tego sowa
znaczeniu na wczesny cywilizowany wiat i doprowa-
dzi do upadku, niemal jednoczenie, wszystkich sta-
rych monarchii. To kryzysu, ktry ogarn cay Bliski
Wschd, byo wszake znacznie gbsze.
Przez dwa tysiclecia spoeczestwa Bliskiego
Wschodu do wyrobu narzdzi, broni i ozdb uyway
rnych stopw miedzi, z ktrych najpowszechniejszy
sta si brz, tj. stop miedzi i cyny. Po najwyszym
rozkwicie spoeczestwa te, poczynajc od 13 w., prze-
yway powane trudnoci. Znane rda najpowszech-
niejszych surowcw - stay obiekt ostrej konkurencji -
nie mogy bowiem ju zaspokoi rosncych potrzeb.
Zoyo si na to wiele przyczyn, a spord nich naj-
waniejsze byo wyczerpanie si pewnych z rudy,
inn - przerwanie kontaktw handlowych z krajami Da-
lekiego Wschodu, skd mied a do poowy II tysicle-
cia za porednictwem wyspy Bahrajn docieraa do Me-
zopotamii. Jeszcze inn przyczyn by utrudniony do-
stp do bogatych regionw iraskich, ktre od poowy
II tysiclecia zaczy zaludnia si bardzo wojowni-
czymi plemionami.
Przeszkod na drodze do odkrywania nowych
miejsc bogatych w metale by natomiast stosunkowo
niski poziom wiedzy geograficznej oraz niedostateczne
opanowanie eglugi morskiej. Najpowaniejsz prze-
szkod stanowiy jednak liczne plemiona zamieszkuj-
ce rozlege tereny Bliskiego Wschodu, ktre pod koniec
II tysiclecia zaczynay konsolidowa si i broniy do-
stpu do miejscowych z metali.
Wszystko to lego u podstaw przejcia od epoki
brzu do epoki elaza, gdy surowiec ten, ktrym He-
tyci posugiwali si ju w 18 w., sta si obecnie atwiej
dostpny. Praktycznie oznaczao to pogbienie kryzy-
su, poniewa na kilka stuleci zastpiono lepsze wyroby
gorszymi. Dopiero gdy w wyniku dowiadczenia wielu
pokole nauczono si rozmaitych sposobw hartowania
elaza, metal ten ujawni sw przewag nad brzem.
W tym stanie rzeczy najazd plemion indoiraskich
oraz semickich by tylko jednym z elementw oglnego
kryzysu, jaki ogarn cywilizacje Bliskiego Wschodu.
Na skutek zetknicia si z nimi koczownikw zaczy
wrd nich zachodzi bardzo intensywne procesy asy-
milizacyjne, ktre wkrtce doprowadziy do uksztato-
wania si licznych pastewek.
 Podupade monarchie rwnie nie znikny bez
ladu, gdy zachoway si pewne ich relikty, chocia
w mocno okrojonych granicach. Wreszcie te zaczy
przeywa swj rozkwit drugorzdne pastewka, ktre
dotychczas rozwijay si w cieniu wielkich monarchii
i najczciej w bezporedniej zalenoci od nich.
Na skutek tych czynnikw ksztatowa si zaczy
zupenie nowe ukady polityczne, ktre cakowicie
zmieniy dotychczasowy obraz Bliskiego Wschodu.
Powstaway te cakowicie odmienne od dotychczaso-
wych formy organizacji pastwa, gospodarki i spoe-
czestwa. Nade wszystko za zaczy rozwija si ten-
dencje, ktre niweloway tak istotne dotd rnice et-
niczno kulturowe, co ostatecznie znalazo swoje uko-
ronowanie w organizacji pastwa Achemenidw.
X. Kryzys 12 wieku i jego konsekwencje
politycznogospodarcze
Inwazja ludw morza i upadek starych cywilizacji
W poowie 13 w. zarwno w Egipcie, jak te
w pastwie Hetytw zaznaczyy si ju pewne symp-
tomy kryzysu. Odzwierciedliy si one przede wszyst-
kim w stosunkach midzypastwowych, gdzie wyra-
nie dominowa zacza Asyria. Ale nawet wwczas,
gdy Asyria po mierci Tukultininurty pogrya si
w cikim kryzysie, wspomniane mocarstwa nie potra-
fiy odbudowa utraconego prestiu. Egipt i pastwo
hetyckie osigny ju bowiem maksymalny poziom
rozwoju, jaki moliwy by przy wczesnym stanie si
wytwrczych, tote upadek ich by nieuchronny. Nieu-
stanne zmagania z licznymi grupami plemion, ktre
w tym czasie niepokoiy mieszkacw Anatolii, Syrii
i Egiptu, niewtpliwie znacznie pogorszyy nieatw sy-
tuacj, w jakiej znalazy si Egipt i pastwo hetyckie.
Inwazj zapocztkoway tzw. ludy morza. Trzeba
jednak pamita, e nie byy one jedynym ludem, ktry
przyczyni si do upadku starych monarchii. W kadym
razie o nich mwi jedna z inskrypcji Ramzesa III,
umieszczona w wityni w Medinet Habu: Obce ludy
na swych wyspach uczyniy spisek i aden kraj nie
opar si ich broni. Hatti, Kode (Kizzuwatna), Karke-
misz, Arzawa, Alaszija jednoczenie znikny (...) Wo-
jownicy szli na Egipt i fala ognia sza przed nimi. Byli
wrd nich Peleset, Zikar, Szekelesz, Danuna
i Waszasz. Jest to, jak dotd, jedna z najpeniejszych
informacji o ludach morza.
Badania nad zagadnieniem ich przynalenoci et-
nicznej oraz ich pierwotnych siedlisk przez wiele lat nie
daway zadowalajcych wynikw. Z wyjtkiem bo-
wiem nazw oraz opisw uzbrojenia, jakie zachoway
si w rdach egipskich, nie pozostawiy ludy morza
adnych ladw wasnej kultury materialnej w krajach,
przez ktre wid szlak ich wdrwek. Nowe dane uzy-
skano dopiero dziki tekstom ugaryckim oraz znalezi-
skom w Enkomi na Cyprze, gdzie osiedli si pewien
ich odam. W enklawie tej rozpowszechniy si wtedy
(12 w.) kulty kanaanejskie, znacznie wczeniej ju za-
wiadczone w Ugaryt. Moliwe, e pewne grupy ludw
morza spokrewnione byy z Grekami homeryckimi, co
pozwolioby wyjani rdo syryjsko kanaanejskich
wpyww na religi greck.
Najwczeniejsza wzmianka o ludach morza znaj-
duje si w traktacie pokojowym Ramzesa II i Hattusili-
sa III. Charakteryzuje si ich tam jako patnych, lecz
niezawisych sojusznikw krla Hetytw, bohaterw,
ktrzy przybyli z kracw morza. By wrd nich
rwnie lud Ekeret, ktrego przedstawiciele walczyli
po stronie krla ugaryckiego. Nastpna informacja po-
chodzi z 5 roku panowania Merenptaha (ok. 1238
1209?) i mwi o ludach pnocnych ze wszystkich
krajw morza. Naleay do nich ludy Akaiwasza, Tu-
rusza, Szekelesz i Lukka, ktre sprzymierzywszy si z
libijskimi plemionami Maszwasz i Kahak zaczy naru-
sza granic Egiptu w zachodniej czci Delty.
 Nie wiadomo, skd one si wywodziy, niewiele
te wiemy o trasie ich wdrwek. Prawdopodobnie za-
mieszkiway one przez jaki okres tereny anatolijskie,
skd wkrtce wypara ich nowa fala ludw przybyych
z Pwyspu Bakaskiego. Byli to przedstawiciele lu-
dw tracko frygijskich, chocia sami Frygowie dotarli
do Anatolii znacznie pniej. Lud Muszkw bowiem,
z ktrym toczy swoje ostatnie wlki hetycki krl Sup-
piluliumas II (ok. 1215), wymieniony nastpnie w licz-
nych napisach asyryjskich z 12 w., identyfikowa nale-
y z ProtoOrmianami. Pod ich naporem plemiona
Lukka opuciy swoje siedziby, Muszkowie za osiedli-
li si wok Alzi i Purukuzzi, na wschd od grnego
Eufratu.
Z tych lat nie zachoway si adne rda pisane,
ktre rzuciyby wiato na zmagania ostatniego krla
hetyckiego. lady poaru, ktry strawi rezydencj kr-
lewsk Hattusas, stanowi wszelako jednoznaczne
wiadectwo wyniku tej walki. Merenptah (na mocy
ukadu) widocznie spieszy osaczonemu sojusznikowi
z pomoc, gdy w Ugaryt odnaleziony zosta miecz
z jego imieniem, lecz napr mas ludzkich z pnocy by
prawdopodobnie tak silny, e uniemoliwi mu dotarcie
do Anatolii.
Wkrtce zreszt faraon egipski odeprze musia
ludy morza od wasnych granic, gdy cz uchodcw
z Anatolii - zapewne drog morsk - dotara do Libii.
Inna cz wdrujc ldem zaja Syri pnocn u jej
wybrzey, atakujc stamtd wyspy. Wychodcy z Ana-
tolii bowiem prowadzili rozpaczliw walk o znalezie-
nie nowych siedzib i znonych warunkw egzystencji,
co w wczesnej niezwykle zoonej sytuacji nie byo
proste. Miaa ona sta si katastrofalna, gdy coraz to
nowe i liczniejsze plemiona atakoway i w kocu zajy
cay teren Syrii pnocnej a do Eufratu. Wtedy dopiero
niebezpieczestwo ujawnio si w caej peni.
Na pocztku 13 w. byy to pojedyncze, niezbyt li-
czebne grupy, ktre z powodzeniem asymiloway si w
obrbie cywilizowanych spoecznoci. Pod koniec tego
wieku napr plemion zwielokrotni si i przeksztaci w
prawdziw wdrwk ludw. Do Egiptu w czasach Me-
renptaha docieray jedynie sabe jej odgosy, chocia
nie wydaje si, by zwycistwo nad nimi przyszo mu a-
two. W kadym razie pokonani osignli swj cel, gdy
Merenptah osiedli ich wraz z podbitymi Libijczykami
w zachodniej Delcie.
Czyn ten brzemienny by w skutki, poniewa odtd
wanie rozpocz si proces, ktry w kilkaset lat p-
niej doprowadzi do przejcia przez Libijczykw wa-
dzy w Egipcie. Jecy libijscy zachowali bowiem sw
odrbno etniczn i w odrnieniu od innych grup
ludnociowych nie poddali si egiptyzacji.
Chocia w Syrii w tych czasach ruchy ludw mo-
rza byy znacznie silniejsze ni na dalekim poudniu, to
jednak nie bya to jeszcze fala zasadnicza, ktra dotrze
tu miaa dopiero w kilkadziesit lat pniej, po upadku
pastwa Hetytw. Prawdopodobnie w ogle nie zda-
wano sobie sprawy z nadcigajcego niebezpiecze-
stwa. Takie w kadym razie odnosi si wraenie z listu,
ktry krl Cypru napisa do krla Ugarytu, obarczajc
go odpowiedzialnoci za niepokoje panujce na wy-
brzeu4. Odtd krl Ugarytu widocznie pilniej infor-
mowa swego ssiada, uprzedzi go nawet o grocej
mu katastrofie, lecz list ten spon wraz z caym mia-
stem, ktre jak wiele innych miast Syrii, a przedtem
Hattusas, stao si upem ludw morza.
Z ich gwn fal walczy musia Ramzes III
(11981166). Na rwninie przybrzenej, opodal Arpad,
gdzie rozbiy one swj obz, doszo do walnej bitwy
z wojskami krla Egiptu, uwieczonej penym jego
sukcesem. Zwycistwo byo tym cenniejsze, e jedno-
czenie u wybrzea syryjskiego pokonane zostay siy
morskie tych ludw. Wielki napis oraz kompozycja
niezwykle wyrazistych paskorzeb w Medinet Habu
udokumentoway ostatnie wspaniae zwycistwo ora
egipskiego, ktre miao miejsce w 8 roku panowania
Ramzesa III.
Zwycistwo to nie mogo jednak przywrci Egip-
towi utraconych pozycji. Kilkadziesit lat wdrwek
i walk ludw morza radykalnie zmienio sytuacj et-
niczno-polityczn Anatolii i Syrii. Na gruzach Hattusas
powstaa niewielka osada, w ktrej osiedlili si przyby-
sze z Bakanw, a cigo osadnicza przetrwaa a do
6 w. Region ten jednak znajdowa si odtd na uboczu
wydarze politycznych, gdy nie powstao w Hattusas
adne nowe pastwo. Organizmy pastwowe natomiast
zaczy si ksztatowa w pozostaych czciach Anato-
lii, a take w ssiadujcych z ni regionach syryjsko
mezopotamskich.
 Od Karkemisz po Hamat powstawa zaczy liczne
pastwa posthetyckie. Hetyckie natomiast byo pastwo
Tabal, lece midzy pasmami gr Kasziari a Taurus.
Na wschd od niego, na terenach objtych ekspansj
plemion Kaskw, rozwija si zaczo pastwo Melid,
z ktrym od wschodu graniczyli Muszkowie. Na sa-
mym wybrzeu, u styku Anatolii i Syrii, powstao zao-
one przez odam ludw morza pastwo Kue. Na p-
nocny zachd od niego, na rwninie Konya, rozwina
si tymczasem nie zidentyfikowana etnicznie kultura,
umownie nazwana starofrygijsk.
Zmienia si rwnie sytuacja na terenie Palestyny,
gdzie Ramzes III wzdu egipskiego szlaku karawano-
wego u wybrzey osiedli jecw jako osadnikw woj-
skowych. Podobne osady powstaway take w Egipcie.
Kolosalne znaczenie dla dalszego rozwoju wydarze
mia fakt, e jecw osiedlano w zwartych grupach,
najczciej pod wodz ich naczelnikw. W warunkach
postpujcego kryzysu pastwowoci egipskiej plemio-
na Peleset i Zikar, ktre osiedlono w Palestynie, sto-
sunkowo szybko usamodzielniy si i uniezaleniy od
zwierzchnictwa egipskiego. Na razie pozostawaa Pale-
styna jeszcze w rkach egipskich, lecz coraz czciej
musia Ramzes III walczy tu z hebrajskimi pko-
czownikami. Pierwsze ich grupy pojawiy si na tym
terenie ju w czasach Merenptaha i osiedliy si w rejo-
nie Gezer, inne dotary a do wschodniej Delty. Ich
wdrwki pozostaway w cisym zwizku z naporem
z Pustyni Arabskiej aramejskich koczownikw.
 Niejednokrotnie te musia Ramzes III umierza
rozruchy Libijczykw. Ostatnie zwycistwo nad nimi
udokumentowane zostao utworzeniem szeregu nowych
wielkich osad wojskowych, tym razem w pnocnej
czci Egiptu rodkowego.
Wnioskowa std mona, e chocia inwazja lu-
dw morza bezporednio nie dotkna terenw Egiptu,
dokonay si rwnie i tu pewne przemiany. Osadnic-
two obcych plemion w rnych czciach Egiptu,
a take w Palestynie, stao si bowiem czci skado-
w wewntrznego kryzysu tego pastwa. Walki obron-
ne toczone przez Ramzesa III byy waciwie ostatnim
zrywem ora egipskiego, przynoszcym mu chwa.
Odtd bowiem nie tylko w zakresie wojskowoci, lecz
rwnie w pozostaych dziedzinach ycia egipskiego,
coraz wyraniej uwidacznia si zaczy znamiona
zbliajcego si upadku.
Autor Papirusu Harrisa, obszernego tekstu napisa-
nego w czasach Ramzesa IV, ktry zatwierdza darowi-
zny dla wity poczynione przez Ramzesa III, widzia
pierwiastki kryzysu ju pod koniec XIX dynastii, gdy
kady walczy z kadym. Skdind jednak wiadomo,
e pewne gazie administracji pastwowej dziaay zu-
penie sprawnie; znane nawet s przykady urzdnikw,
ktrzy piastowali swe stanowiska zarwno pod koniec
dynastii XIX, jak te przy pierwszych wadcach XX
dynastii. W rodowisku, ktremu obce byo ideali-
styczne pojmowanie stanu urzdniczego propagowane
przez XVIII dynasti, na wielk skal zacza szerzy
si korupcja. Kompetencji swych naduywali zarwno
najwysi dostojnicy pastwowi, jak te zwykli przo-
downicy, funkcjonariusze dziaajcy w osiedlach ro-
botniczych. Na porzdku dziennym byy rozruchy ro-
botnikw nekropoli krlewskiej, ktrzy byli rozgory-
czeni brakiem regularnego zaopatrzenia w ywno.
Skandalicznym wydarzeniem bya seria zuchwaych
wama do grobw krlewskich, ktrych sprawcw
praktycznie nigdy nie odnaleziono. Doskona ilustra-
cj sytuacji stanowi Papirus Salt 124, ktry zawiera
skarg robotnika nekropoli tebaskiej na swego przeo-
onego.
Nikt nie by pewny swego jutra, gdy anarchia sze-
rzya si nawet w samym paacu. Trzy papirusy: Sdo-
wy z Turynu, Lee oraz Rollin, dostarczaj wymownych
danych charakteryzujcych wczesny ukad stosunkw.
Zawieraj one fragmenty protokow sdowych z roz-
prawy przeciwko uczestnikom spisku na ycie Ramzesa
III. Orodkiem spisku by harem faraona, lecz mia on
znacznie szerszy zasig. Zachowao si 37 imion naj-
wyszych dostojnikw pastwowych, ktrych oskaro-
no o wspudzia w spisku i skazano na mier. Odstra-
szajcy ten przykad prawdopodobnie nie stal si jed-
nak przestrog dla innych, gdy nieraz jeszcze docho-
dzio do podobnych incydentw, a faraonowie na tronie
zmieniali si nadspodziewanie szybko.
Ten stan rzeczy sprawi, e szerokie rzesze spoe-
czestwa jedyne oparcie widziay w religii, ktra obie-
cywaa sprawiedliwo i dostatek w yciu pozagrobo-
wym. Dziki temu nadzwyczajn rol zaczo odgry-
wa mylenie dogmatyczne. Niezwykle wane staway
si wszelkie przepisy rytualne, ktre coraz cianiej
oplatay umysy. Byo to race przeciwiestwo atmos-
fery, ktra panowaa w czasach XVIII dynastii, gdy
Egipcjanie stopniowo uwalniali si od wizw rytual-
nych. Skrpowanie osobowoci odbio si w gwnej
mierze na wystroju grobowcw. Cakowicie znikny
z nich motywy zdobnicze zwizane z yciem i dziaal-
noci zmarego. Wszystko obracao si w krgu spraw
religii. Nawet starsze reliefy i malowida, ktre przed-
stawiay np. nagie tancerki i inne swobodniejsze sceny
z ycia, nie ostay si przed nakazami rytualnymi, Byy
to czasy dewocyjnej wrcz pobonoci, ktra znacznie
wyej cenia przepisy rytualne ni nakazy etyczne.
Wyrany regres, ktry dokona si w stosunkowo
krtkim czasie, by m.in. wynikiem licznych perturbacji
politycznych, bdcych udziaem Egiptu. Na skutek ko-
lejnych przewrotw, od Echnatona poczwszy, najbar-
dziej ucierpiao ycie intelektualne, ktre w Egipcie ni-
gdy nie byo specjalnie rozgazione. Jego odrodzenie
w warunkach, gdy zdecydowana wikszo urzdnikw
oraz faraonowie byli obcego pochodzenia, stao si
prawie niemoliwe.
Okres ten, z jego swoist atmosfer, w ktrej dale-
ko idcej dewocji towarzyszya bezprzykadna korup-
cja, wydatnie sprzyja zasadniczym zmianom zacho-
dzcym w krgach kapanw, stopniowo przeobraaj-
cych si w cakowicie samodzielny stan, oddzieliwszy
si od reszty urzdnikw. Gwn rol w tym procesie
odegray hojne darowizny Ramessydw dla wity.
Ich rdem bya wasno pastwowa.
 Zapocztkowane to zostao, gdy Seti I w Abydos
powoa grup kapanw, ktra cakowicie bya mu od-
dana. W czasach XX dynastii stan kapaski stawa si
tak potny, e kady wadca przekaza musia wi-
tyniom jak najwicej bogactw, by tym sposobem za-
pewni sobie przychylno i poparcie ich sug.
Cz majtku z ca pewnoci od dawna bya
w posiadaniu poszczeglnych wity, niewielka nato-
miast cz podarowana zostaa przez Ramzesa III.
Porwnanie danych z obu tabel nasuwa kilka inte-
resujcych wnioskw. Okazuje si bowiem, e a) dobra
przeznaczone dla wity rozdzielane byy mniej wi-
cej rwnomiernie, co byo zgodne z polityk pastwa
wobec Teb, zainicjowan przez Echnatona; nie potrafi-
a ona jednak zniszczy potgi ekonomicznej wityni
Amona w Tebach, ktra wrd pozostaych wity na-
dal bya najzasobniejsza; b) dary faraonw dla wity
w przewaajcej czci obejmoway dobra konsump-
cyjne, jedynie w wyjtkowych wypadkach obdarowy-
wano wityni polami i ogrodami; c) miasta, o ktrych
mwi tabela 1, byy przypuszczalnie majtkami przypi-
sanymi do wity w okresach wczeniejszych - po-
niewa wikszo ich znajdowaa si na terenie Egiptu,
moliwe, e zaliczano do nich osiedla przy nekropolach
krlewskich, osady rolnicze przy wityniach itp.
Godzi si przy tym podkreli, e spichlerze wi-
ty, ktre dotychczas odsonite zostay przez archeo-
logw, s zadziwiajco skromne. Sugeruj one, e pro-
dukcja witynna bya bez porwnania mniejsza, ni
naleaoby oczekiwa na podstawie danych o ich ma-
jtku. Historiografia wspczesna do ostatnich lat nie
zwracaa uwagi na t dysproporcj. Nowe wiato rzu-
cia dopiero szczegowa analiza Papirusu Wilboura.
Jest to dokument fiskalny, w ktrym znajduj si
dane o gruntach bdcych wasnoci Ramesseum, po-
oonych w Egipcie rodkowym oraz w oazie Fajum.
Papirus napisany zosta w czasach panowania Ramzesa
V i wymienia trzy rodzaje dochodw, jakie ze wspo-
mnianych gruntw otrzymywa maj rolnicy, witynia
oraz faraon. Dane te zdaj si dowodzi, e jedynie
cz spord dbr witynnych stanowia ich wasno
i z tej wanie czci czerpay dochody. Inna jest spra-
wa, e osabienie wadzy krlewskiej w 12 w., jak te
rozpasanie skorumpowanych urzdnikw nie pozwoliy
pastwu egzekwowa zobowiza cicych na wi-
tyniach. Liczne dokumenty wiadcz nadto o coraz
wikszych ustpstwach faraonw. Na uwag zasuguje
zwaszcza rozporzdzenie Ramzesa III, ktre zabrania
wezyrom wejcia do wewntrznych pomieszcze wi-
tynnych. Kapani gospodarowali wic praktycznie bez
kontroli pastwa na caym obszarze gruntw wity.
Wadza faraona okazaa si bezsilna rwnie w in-
nej dziedzinie. Pierwsi przedstawiciele XX dynastii
jeszcze skutecznie przeciwstawiali si wszelkim ten-
dencjom zmierzajcym do restytuowania monych ro-
dw kapaskich, szczeglnie w Tebach. Najwyszego
kapana boga Amona mianowa faraon i z reguy nie
by on spokrewniony ze swym poprzednikiem na tym
stanowisku, ktre uwaano zreszt za synekur dla wy-
suonych dostojnikw pastwowych. Lecz drog prze-
kupstw, a take dziki polityce mdrych maestw ro-
dy kapaskie coraz bardziej wzrastay w si.
Do penego ich rozkwitu doszo w czasach pano-
wania Ramzesa XI, kiedy funkcj arcykapana boga
Amona w Tebach peni Amenhotep. Sprytnymi ma-
chinacjami doprowadzi on do tego, e wszystkie nie-
mal stanowiska administracyjne na terenie Tebaidy
znalazy si w rkach podlegego mu personelu wi-
tynnego. Dzielnica ta faktycznie wic wyamaa si
spod zarzdu faraona. Na brak posuszestwa odpowie-
dzia Ramzes XI mobilizacj wojsk wicekrla kraju
Kusz - Pinhasi. Tak wic w 12 roku panowania Ramze-
sa XI (ok. 1100 r. p.n.e.) rozpocza si otwarta wojna
faraona i arcykapana boga Amonai. Jeli wierzy p-
niejszym tekstom, to mieszkacy Tebaidy walczyli po
stronie arcykapana. Zwycistwo w kadym razie od-
nis wicekrl Pinhasi, ktry przej na siebie zarzd
dbr pastwowych. Wszystko zdaje si wskazywa, e
w tym czasie stosunki faraona i zarzdcy Tebaidy uka-
day si poprawnie. W 19 roku panowania Ramzesa
w dotd nie wyjanionych okolicznociach Pinhasi
utraci jednak swe stanowisko. Wadz nad Tebaid ob-
j arcykapan boga Amona, Herhor, i zmiana ta usank-
cjonowana zostaa przez faraona.
Herhor, ktry w historiografii jest postaci mocno
kontrowersyjn, rozpocz sw karier prawdopodobnie
jako oficer wicekrla Kusz. W pniejszym okresie
piastowa stanowisko generaa i wicekrla kraju
Kusz. Z chwil uzyskania godnoci arcykapana zdo-
by Herhor nadto urzd wezyra, skupiajc tym sposo-
bem w swych rkach najwysze stanowiska, ktre za-
pewniay wadz i umoliwiay kontrol kapanw,
administracji oraz armii. Sta si te faktycznym wadc
kraju, gdy natomiast Ramzes XI zadowoli si musia
rol figuranta.
Wadza Herhora rozcigna si wszake tylko na
Grny Egipt oraz Nubi, gdy w Tanis ogosi si fara-
onem Smendes, tamtejszy arcykapan boga Amona.
Kocowe lata panowania dynastii Ramessydw stay
wic pod znakiem ponownego podziau Egiptu na dwa
pastwa - na poudniu i na pnocy. Wkrtce jednak ca-
y Egipt znalaz si pod wadz Herhora.
Do niedawna w literaturze fachowej przewaa po-
gld, e walka, jaka toczya si w okresie Ramessydw,
doprowadzia do powstania teokratycznego pastwa
w pastwie i wreszcie do zagarnicia przez arcykapana
Herhora tronu egipskiego. Wydaje si jednak, e ostatni
etap upadku pastwa egipskiego nie by niczym innym
ni kolejnym przejawem tendencji separatystycznych,
tym razem pod przewodnictwem stanu kapaskiego,
zwaszcza tebaskiego.
Zwierciadem tego okresu jest opis podry Wen
Amona do Byblos, dzieo literackie, ktre niezwykle
dobitnie unaocznia gbokie sprzecznoci, jakie istniay
w tym czasie w Egipcie. Nowa koncepcja polityczna
nie wytrzymywaa bowiem konfrontacji z realnymi wa-
runkami wczesnego bytu. Usamodzielniy si miano-
wicie miasta fenickie, w tym Byblos, najwaniejsze
wrd nich. Byo to dla Egiptu rwnoznaczne z utrat
wpyww w Syrii. Zakoczy si musiaa rwnie
egipska penetracja Palestyny, poniewa na jej pou-
dniowym wybrzeu powstao pastwo Filistynw.
W samej Afryce natomiast utracona zostaa Nubia.
Granic wadzy arcykapanw faraonw z Teb i Ta-
nis, ktrych tradycja czy w XXI dynasti, staa si I
katarakta.
Rzdy XXI dynastii byy zreszt jedynie epizodem,
gdy wkrtce wadza nad Egiptem przej miaa do rk
Libijczykw. Ju w czasach Psusennesa II (960945),
ktry reprezentowa dom krlewski z Tanis, do wiel-
kiego znaczenia doszed pewien rd arystokratyczny
wywodzcy si spord osadnikw libijskich. Jego
przedstawiciele stopniowo zagarnli waniejsze stano-
wiska witynne w Herakleopolis; wreszcie w ich rce
przeszed tron egipski. Trudno wyjani, jak doszo do
zmiany dynastii, poniewa wydarzenie to nie znalazo
odbicia w rdach. Pewne w kadym razie wydaje si,
e nie towarzyszyy mu adne rozruchy, a istniej licz-
ne wiadectwa, e sam Szeszonk I (945924), zaoy-
ciel dynastii, skada dowody czci i szacunku dla osi-
gni swych poprzednikw.
Uzyska on pewne osobiste sukcesy w polityce
wewntrznej oraz na terenach palestyskich, lecz nie
potrafi zjednoczy Egiptu. Nie uczynili tego rwnie
jego nastpcy, reprezentanci dwu dynastii libijskich.
Obie dynastie - XXII i XXIII - byy bowiem nadzwy-
czaj wte. Przyczyniy si do tego przede wszystkim
nieustanne walki rozmaitych naczelnikw plemien-
nych, pretendujcych do objcia tronu egipskiego. Jako
wadcy poszczeglnych miast Delty i Egiptu rodko-
wego prowadzili oni zdecydowanie separatystyczn po-
lityk, dc do osabienia wadzy centralnej. Faraono-
wie z kolei prbowali przeciwdziaa tym tendencjom,
gwnie przy pomocy swych synw, ktrych osadzali w
najwaniejszych orodkach ycia politycznego, jak
Memfis i Herakleopolis. Potnym atutem w ich rkach
byo bez wtpienia posiadanie Tebaidy, ktra bya je-
dynym dobrze zagospodarowanym obszarem tworz-
cym wiksz cao. Dlatego te powoywa faraon naj-
zdolniejszego ze swych synw na stanowisko arcyka-
pana, czyli wadc pastwa boga Arno na, tumic w
zarodku wszelkie prby utworzenia tam rzdw dyna-
stycznych. Jednoczenie wszake w bezporednim s-
siedztwie Tebaidy zaczo rozwija si mode pastwo
Kusz, skd mieli wywodzi si wadcy XXV dynastii
egipskiej. Gwnie za ich spraw Egipt w poowie 8 w.
znw zosta zjednoczony.
Asyria i Babilonia w dobie najazdu aramejskiego
Kryzys wewntrzny, ktry pod koniec 13 w. do-
prowadzi do upadku Tukultininurty I, przekreli osi-
gnicia jego wielkich poprzednikw. Granice Asyrii
zredukowane zostay do ziem pooonych nad rodko-
wym Tygrysem i obu abami, a pastwo faktycznie
znalazo si pod zwierzchnictwem Adadszumucura.
krla kasyckiej Babilonii.
Przewaga polityczna Babilonii bya jednak iluzo-
ryczna, gdy poczwszy od 13 w. wszelkie jej poczy-
nania paraliowali Elamici. Gdy za na tronie elamic-
kim w pierwszej poowie 12 w. zasiad Szutruknahunte
(ok. 11851155), Babilonia staa si jego wasalem.
Nieznane s okolicznoci szybkiego wzrostu pastwa
Elamu. Wiadomo jedynie, e cz miast babiloskich,
jak Durkurigalzu i Sippar, paciy Elamitom danin. Na
ten okres te przypada ich inwazja, podczas ktrej zu-
piono witynie w Uruk i wywieziono do Suzy posg
Marduka oraz stel z Prawami Hammurabiego.
Wspomniane wydarzenia oczywicie poderway
autorytet Kasytw w Babilonii, co doprowadzio ok.
1157 r. p.n.e. do ich upadku. Po raz pierwszy od cztery-
stu lat ponownie obja wadz rodzima, babiloska
dynastia, tzw. II dynastia z Isin. O pocztkach tego
pastwa, ktre pierwotnie koncentrowao si wok
miasta Isin, brak danych. Nadal te niejasny jest koniec
dynastii kasyckiej, jak rwnie stosunki czce now
dynasti z jednej strony z pastwem Elam, z drugiej za
- z Asyri.
Wydaje si, e Elam, ktry za czasw panowania
Szilhakinszuszinaka (ok. 11501120) osign apo-
geum swej potgi, zadowoli si opanowaniem wszyst-
kich posiadoci mezopotamskich w pogranicza gr
Zagros. Nie pretendowano natomiast do zagarnicia te-
renw na zachd od Tygrysu, co dowodzi, e chodzio
wycznie o przejcie kontroli nad drogami, ktre wio-
dy w gb Iranu.
W drugiej poowie 12 w. Asyria zdoaa przezwy-
ciy sw niemoc i podporzdkowaa sobie ponownie
cay obszar od gr Zagros a do rzeki Chabur. Takie
bowiem wnioski wycign mona ze zwartego archi-
wum gospodarczego z Assur, datowanego na ok. 1134
r. Jest to zesp dokumentw potwierdzajcych odbir
obowizkowych danin naturalnych, ktre zarzdcy
okrgw wysyali do Assur. Na ich podstawie wnio-
skowa mona o zasigu wadzy pastwa w tym okre-
sie. Archiwum to wyjania nadto, e Asyria, nie baczc
na konflikt z Babiloni oraz na bliskie ssiedztwo gro-
nego podwczas Elamu, nie rezygnowaa z opanowania
terenw, ktre otwieray drog do Syrii, do rde nie-
zbdnych surowcw. Inna sprawa, e sytuacja na za-
chd od Eufratu w owym czasie bya tak zoona, e
ekspansja Asyrii moga okaza si niezbyt efektywna.
Nie doszo jednak do podejmowania podobnych prb,
poniewa wanie wtedy znacznie wzrs nacisk Babi-
lonii na Asyri.
Na tronie babiloskim zasiad bowiem Nabucho-
donozor I (11261105), bez wtpienia najwybitniejszy
przedstawiciel II dynastii z Isin. Zdoby on asyryjskie
miasto Ekallate, wywoc stamtd posgi boga Adada
i bogini Szali. Odzyska je dopiero Senacherib, gdy
w 689 r. zdoby Babilon. Nabuchodonozor uwolni si
take od uciliwego ssiedztwa Elamitw, odnoszc
zwycistwo nad ich wojskami. Dziki temu nie tylko
odzyska posg Marduka, lecz nadto przywiz do Ba-
bilonu posg jednego z bstw elamickich.
Pierwsze poczynania Nabuchodonozora znacznie
umocniy pozycj pastwa babiloskiego. Przede
wszystkim rozstrzygn krl babiloski - na razie na
sw korzy - starodawny spr o supremacj w Mezo-
potamii. Asyria zepchnita zostaa na dalszy plan.
Wspczesne dokumenty, zwaszcza praktyki prawnej
oraz teksty gospodarcze, wiadcz jednak o licznych
elementach, ktre raczej czyy, a nie rozdzielay oba
wrogie pastwa. Jednakowy np. by podzia administra-
cyjny na okrgi podporzdkowane namiestnikom, kt-
rych tytuy byy wprawdzie rne, lecz kompetencje
niemal identyczne. W obu krajach urzdnicy jednako-
wo czyli funkcje wojskowe z cywilnymi. Wszystko
te zdaje si wiadczy, e mimo pewnych rnic wy-
stpujcych w asyryjskiej i babiloskiej ideologii kr-
lewskiej koncepcja monarchii w obu pastwach bya
podobna. Wpyny na to przede wszystkim bardzo
istotne przemiany, jakie w czasach kasyckich zaszy
w stosunkach wasnociowych.
Pastwowy monopol wasnoci gruntowej, tak do-
brze znany z okresu starobabiloskiego, w czasach ka-
syckich przesta istnie. Przyczyniy si do tego nie tyl-
ko perturbacje polityczne, lecz przede wszystkim nada-
nia krlewskie dla dostojnikw i wity. Aparat pa-
stwowy, ktry w czasach starobabiloskich utrzymy-
wany by wycznie z dochodw, jakich dostarczay
grunty krlewskie, odtd opiera si na precyzyjnym
systemie danin, naoonych na wszystkich mieszka-
cw Babilonii. Od tego obowizku zwolniona bya lud-
no uprzywilejowanych majtkw prywatnych i wi-
tynnych. Nadania bowiem krlewskie z reguy po-
czone byy z immunitetem podatkowym, co zapewniao
kasyckim krlom odpowiednie poparcie w krgach ary-
stokracji babiloskiej.
Podobna sytuacja istniaa w Asyrii. Prawa asyryj-
skie, ktre spisane zostay prawdopodobnie na przeo-
mie 13 i 12 w., wyjaniaj bowiem, e podstaw eko-
nomiczn wadzy krlewskiej tworzyy prywatne dobra
dostojnikw pastwowych. Polityka ekspansji nato-
miast oraz pastwowy monopol handlowy zapewniay
nienaruszalno ich stanu posiadania i dodatkowe do-
chody. Tym te tumaczy si lojalno arystokracji asy-
ryjskiej wobec wadzy krlewskiej. Sam lojalnoci
arystokracji asyryjskiej nie sposb wszake wyjani
cakowicie odmiennej postawy Asyrii i Babilonii wo-
bec Aramejczykw. Oni bowiem mieli sta si arbitrem
w rywalizacji obu pastw o hegemoni.
W literaturze przedmiotu Aramejczykami przyjto
nazywa og plemion semickich, ktre w drugiej po-
owie II tysiclecia opuciy swe pierwotne siedliska
w Pustyni Arabskiej i na jej pnocnym obrzeu.
Pierwsz zapowiedzi nowego ruchu etnicznego byy
nie zorganizowane grupy plemion, ktre w 14 w. pod
nazw Achlamu grasoway po stepach rodkowej Me-
zopotamii. Korzystay one prawdopodobnie z tradycyj-
nego szlaku plemion semickich, ktry wid przez
Debel Biszri do Mezopotamii. Jak mona wnioskowa
na podstawie dokumentw babiloskich z 13 w., dotarli
Achlamu rwnie na wysp Bahrajn. Wydaje si przeto
prawdopodobne, e obok pradawnego szlaku pnocne-
go utorowali oni rwnie drog, ktra prowadzia przez
pustyni w kierunku poudniowym.
Napr plemion koczownikw do Mezopotamii nie
mg by obojtny dla tamtejszych spoeczestw osia-
dych, poniewa pod jego wpywem aktywizoway si
liczne grupy ludnoci posiadej, nie zawsze nastrojo-
nej przyjanie wobec wadzy pastwowej. Do nich na-
leay np. plemiona Sutu, z ktrymi walczy Adadnirari
I. Chepi si on take podbojem Achlamu, co jest
oczywist przesad, gdy walki z koczownikami byy
w owym czasie bezskuteczne: wci bowiem pojawiay
si nowe grupy plemion pokrewnych. Przekona si
o tym Tukultininurta I, ktry zetkn si z Achlamu u
ujcia rzeki Chabur. Wielki Tiglatpilesar I (11151077)
za prbowa powstrzyma ich napr nad rodkowym
Eufratem. W jego inskrypcjach po raz pierwszy wyst-
puje sama nazwa Aramu, jakkolwiek nie ma wtpli-
woci, e zarwno oni jak te Achlamu byli przedsta-
wicielami jednej i tej samej fali Semitw. Od czasw
Assurnacyrpaa II bowiem obie te nazwy stay si sy-
nonimami.
Tiglatpilesar I dysponowa doskonale wywiczon
armi, dziki ktrej ju jego ojciec, Assurresziszi,
uwolni si od supremacji babiloskiej. Armi t posu-
y si Tiglatpilesar, by zabezpieczy granic pnocno
zachodni, ktra w ostatnim stuleciu bya terenem
grabieczych zabiegw plemion Muszki. Po ich poko-
naniu i podporzdkowaniu sobie kraju Kadmuchi roz-
pocz krl asyryjski swj zwyciski pochd na pno-
cy. Zdoby tam kraje Nairi i dotar a do wielkiego
morza, tj. prawdopodobnie do Morza Czarnego.
Wspomniany kierunek podbojw przypuszczalnie po-
dyktowany by koniecznoci dotarcia do z rudy e-
laza, gdy przerwane zostay tradycyjne kontakty han-
dlowe, umoliwiajce zdobycie miedzi. Jest te bardzo
prawdopodobne, e wyprawy przyniosy spodziewane
efekty, albowiem odtd Tiglatpilesar przyj tytu kr-
la czterech stron wiata.
Zdawa on sobie jednak spraw z jego bezzasadno-
ci, dopki poza zasigiem wadzy Asyrii pozostaway
przeprawy nad Eufratem oraz tereny syryjskie. Tote
w 4 roku swego panowania wyruszy po raz pierwszy
na zachd i zetkn si z Aramejczykami, wrogiem wy-
trwaym i nieuchwytnym. Odtd a do koca jego 39
letnich rzdw problem walki z tymi plemionami pozo-
stanie gwnym elementem polityki Tiglatpilesara I.
U schyku swego ycia ogosi on wielkie zwycistwo
nad nimi: Dwadziecia osiem razy przeprawiem si
przez Eufrat przeladujc Aramu, co roku dwukrotnie.
Od Tadmor w kraju Amurri (i) Anatu w kraju Suchi a
do Rapiku w kraju Karduniasz zadaem im klsk (...)
Mieszkacw tych terenw zniewoliem, dobytek ich
przywiozem do mego miasta Assur. Okazuje si wic,
e pod koniec 12 w. gwne siedliska Aramejczykw
znajdoway si na obszarze od Palmyry do Eufratu.
W czternastu wyprawach, przypuszczalnie na tratwach
ze skr, prbowa krl Asyrii ich pokona, lecz zmaga-
nia jego nie przyniosy upragnionego zwycistwa. Za-
sadniczy trzon plemion aramejskich ze swymi wielb-
dami zawsze w por chroni si w stepie, by wkrtce
ponowi sw ekspansj.
Jedynym osigniciem uporczywych walk byo
wytyczenie granicy wzdu rodkowego Eufratu. To
jednak, co przekonywa miao o mocy ora Tiglatpile-
sara, stao si w istocie dowodem jego saboci, ktra
bya brzemienna w skutki. Albowiem zlokalizowanie
siedzib Aramejczykw nad rodkowym Eufratem po-
zbawio Asyri moliwoci kontroli tamtejszych boga-
tych regionw rolniczych, a take utrudnio dostp do
Syrii. Dla Aramejczykw natomiast zajte tereny stay
si baz wypadow ekspansji w kierunku pnocnej
Mezopotamii. W czasach panowania Assurrabi II
(1013973) ostatecznie przeszli oni przez Eufrat.
Na razie jednak wyzyska Tiglatpilesar owoce
swego zudnego zwycistwa i wyprawi si do Syrii.
Podporzdkowa swej wadzy kraj Amurru u stp Liba-
nu oraz pastewka posthetyckie w Syrii pnocnej.
Miasta pastwa Fenicji, a mianowicie Byblos, Sydon
i Arwad, chcc unikn represji zoyy mu obfit da-
nin.
Teraz nadszed czas, by uporzdkowa sprawy po-
udniowej granicy asyryjskiej i wyjani stosunki z Ba-
biloni, ktra nadal wierzya w potg stworzon przez
Nabuchodonozora I. Dwie wyprawy Tiglatpilesara I do
Babilonii i odzyskanie dziki nim terenw na poudnie
od Dolnego Zabu oraz zupienie najwaniejszych miast
babiloskich stay si oczywistym dowodem przewagi
militarnej Asyrii. Brak jednak danych, ktre wskazywa-
yby na ch podporzdkowania tego terenu wpywom
asyryjskim. Sytuacja na Bliskim Wschodzie nie sprzy-
jaa zreszt podobnym deniom: Nabuchodonozor
i Tiglatpilesar bowiem byli ostatnimi wielkimi wad-
cami tego okresu.
Historia synchronistyczna informuje o zawiych
stosunkach dyplomatycznych czcych Asyri i Babi-
loni w czasach, ktre nastpiy po mierci Tiglatpile-
sara. Dziki niej rwnie znane s imiona wczesnych
wadcw oraz lata ich panowania, brak jednak w r-
dach wspczesnych bardziej szczegowego udoku-
mentowania ich dziaalnoci. Jedynie porednio, na
podstawie Eposu Erra, powstaego prawdopodobnie na
przeomie 11 i 10 w., wnioskowa mona o trudnej sy-
tuacji spoeczestwa asyro babiloskiego. Raz po raz
wybuchay bunty w miastach, spowodowane klskami
godu i atmosfer niepewnoci politycznej, ktrej do-
wodem byy czste przewroty paacowe.
W tych czasach wzroso te niebezpieczestwo in-
wazji aramejskiej. Cz plemion znad rodkowego Eu-
fratu wyruszya w kierunku pnocnym, zagarnwszy
stopniowo tereny pastw posthetyckich. Inna cz
skierowaa si na pnocny wschd, by osiedli si na
stae w pnocnej Mezopotamii. Jeszcze inna grupa
plemion, w ktrej znajdowali si rwnie Chaldejczy-
cy, posuwaa si wzdu Eufratu na poudnie, do Babi-
lonii. Byo to bardzo grone zjawisko, gdy ludy ko-
czownikw w bliskim ssiedztwie cywilizacji hetycko
huryckiej oraz asyro babiloskiej stosunkowo szyb-
ko si emancypoway.
Poszczeglne etapy tego procesu nie odzwiercie-
dliy si w rdach, z wyjtkiem inskrypcji asyryjskich
z 9 w., ktre rzucaj nieco wiata na kwesti osadnic-
twa aramejskiego. Zdobyte przez wojska asyryjskie
twierdze i miasta byy w 9 w. trwaymi siedzibami
aramejskich naczelnikw plemiennych. Wnioskowa
przeto mona, e ju znacznie wczeniej utworzyy si
w tych krainach pewne zalki zwizkw plemiennych.
Potwierdzaj to przede wszystkim inskrypcje wadcw
aramejskich, ktrzy zagarnli na terenie Syrii pastwa
posthetyckie; wyjania to rwnie historia osadnictwa
Chaldejczykw w poudniowej Mezopotamii.
W poowie 11 w. panowa w Babilonii taki we-
wntrzny chaos polityczny, e koczujce zastpy Chal-
dejczykw, stanowicych pewien odam tej samej fali
Semitw, do ktrych naleeli take Aramejczycy, bez
trudu zajy waniejsze miasta. Zniszczyy one Durku-
rigalzu, Der, Uruk, Nippur i Sippar, Adadapaliddina
za, ich wdz, zaj tron babiloski. Epizod ten sprawi,
e odtd wdrwki Semitw po obu brzegach dolnego
Eufratu przeobraziy si w pokojow infiltracj, ktra
obja przede wszystkim tereny niezamieszkane.
Z biegiem czasu zaczy tu ksztatowa si zwizki
plemienne, ktre ju w 9 w. przeobraziy si w pa-
stewka. Byy to: Bitdakuri, Bitmukani z rezydencj
krlewsk Sapija oraz Bitjakini, pooone nad Zatok
Persk. Pod koniec 9 w. w inskrypcjach krlw asyryj-
skich pojawiy si dwa nowe pastewka, a mianowicie
Bitszilani i Bitszalli.
Niezalenie od formowania si wspomnianych
pastewek Babiloni nadal penetroway liczne plemio-
na chaldejskie i aramejskie, ktre bardzo powoli prze-
chodziy do osiadego trybu ycia. Wszystko to wiad-
czy o nieprzerwanym napywie koczownikw i z cza-
sem wycznie wielkie, miasta pozostaway jeszcze en-
klawami cywilizacji babiloskiej.
Zupenie inny by stosunek Asyrii do Aramejczy-
kw. Po mierci Tiglatpilesara I, w warunkach kryzysu
surowcw i ywnoci, nie mogo ju by mowy o ofen-
sywie. Asyria zmuszona bya skupi ca sw uwag na
obronie wasnych granic, ktre coraz bardziej si zaw-
ay. Szczeglnie trudne byy pierwsze lata po mierci
Tiglatpilesara, kiedy zorganizowane bandy Aramejczy-
kw podeszy pod mury samej Niniwy. Gdy za stam-
td zostali oni wyparci, osiedlili si na pnocno
wschodniej granicy rdzennej Asyrii. W tych samych
czasach w regionie Nasibina osiedlili si Temanici, je-
den z najaktywniejszych szczepw aramejskich. Utwo-
rzyli oni wkrtce kilka odrbnych organizmw pa-
stwowych, wrd ktrych najwiksze znaczenie zdoby-
o Bitbachiani ze stolic Guzan. Rozcigao ono sw
wadz na doliny Balichu, Chaburu i grnego Eufratu.
Asyri otaczay wic ze wszystkich stron mniej lub
bardziej zorganizowane szczepy, zwizki plemienne
lub pastwa Aramejczykw. W ten sposb zostaa ona
odcita nie tylko od drg handlowych, lecz take od
bogatych terenw rolniczych na poudnie od pasma gr
Sindar. Mimo to, inaczej ni w Babilonii, granice asy-
ryjskie pozostaway zamknite dla Aramejczykw.
W ciasnych granicach i nadzwyczaj trudnych wa-
runkach rozpocza si w 10 w. odnowa Asyrii, ukszta-
towa si te charakter odradzajcego si pastwa.
Syria i Palestyna
w czasach niezalenoci politycznej
W czasach gdy Syri penetroway ludy morza, albo
wedug tamtejszych rde ludy pnocy, a pou-
dniowe tereny tego regionu czciowo znalazy si
w zasigu semickich Aramejczykw, rozwino si -
gwnie na obszarach Palestyny - osadnictwo plemion
hebrajskich.
Literatura przedmiotu jest nadzwyczaj bogata, lecz
mimo docieka wielu pokole badaczy, reprezentuj-
cych rne kierunki ideologiczne, dotd nie uzyskano
jednoznacznych i w peni przekonywajcych wynikw.
Przyczyn tego jest nie tylko niezwykle zoona pro-
blematyka, lecz nade wszystko jednostronny charakter
najwaniejszego rda, jakim jest Picioksig Starego
Testamentu.
Jest to unikalny w dziejach kultury staroytnego
Wschodu przykad historii, w ktrej jednak odzwier-
ciedliy si zarwno rozmaite tradycje historyczne po-
szczeglnych plemion hebrajskich, jak te pewne ana-
chronizmy. Poszczeglne ksigi powstaway bowiem
w rnych okresach historycznych i - obok na og
wiarygodnych danych wspczesnych - zawieraj one
sprzeczne w swej koncepcji opisy wydarze wczeniej-
szych. Warto poznawcza ksig historycznych Starego
Testamentu jest imponujca. Opowiadaj one nie tylko
histori Izraela i Judei, lecz mwi rwnie o spoe-
czestwach i pastwach, z ktrymi sploty si dzieje
twrcw tego dziea. Przy tym okres, w ktrym wik-
szo ksig historycznych zostaa napisana, a miano-
wicie od ok. 1000 do 500 r., by nader bogaty w wyda-
rzenia.
Inna jest rzecz, e obu monarchiom, ktrych rola
w wczesnym wiecie nie bya ani wyjtkowa, ani te
pierwszorzdna, wyznaczono w tych opowiadaniach
centralne miejsce. Na tym tle, a w szczeglnoci na tle
rozwoju religii jahwistycznej, przedstawione dopiero
zostay wydarzenia zwizane z histori pozostaych lu-
dw. Konfrontacja tych danych z innym materiaem
rdowym pozwala wszake krytycznie ustosunkowa
si do pewnych tendencji nacjonalistycznych, ktry-
mi bez wtpienia zabarwione s opowiadania histo-
ryczne. Wtedy te wyjania si, e wiadomoci przez
nieprzekazane s na og prawdziwe.
Znacznie gorzej przedstawia si wiarygodno da-
nych odnoszcych si do czasw odleglejszych. Pami
o nich zachoway jedynie mity etiologiczne, ktre od-
zwierciedlaj tradycje rnych plemion. Rozwijay si
te plemiona w czasach wsplnoty rodowej niezalenie
od siebie, przechodziy przez rne koleje losu i - si
rzeczy - miay wasn pami o swej przeszoci.
Podobiestwo bowiem ewolucji nigdy nie zakada
pozbawienia tej lub innej grupy ludzkiej wasnych
przey i osigni. W historii osadnictwa Hebrajczy-
kw z ca pewnoci istniay pewne szczegy wa-
ciwe dla jednego, a najwyej dla kilku plemion s-
siednich. I one wanie sprawiy, e kade plemi lub
grupa plemienna zachoway wasn pami o swej
przeszoci.
Poczenie rnorodnych mitw w Picioksigu
nie mogo przeto stworzy spjnej relacji o wdrw-
kach plemion hebrajskich, o pocztkach ich osadnictwa
w Palestynie oraz o ich pobycie w Egipcie. Niezwykle
kontrowersyjne s rwnie dane chronologii. Dotyczy
to w gwnej mierze okresu dziaalnoci patriarchw,
mimo e ich istnienie potwierdzone zostao przez liczne
dokumenty wspczesne. Nie mniejsze zastrzeenia bu-
dzi koncepcja zwizku 12 plemion, caego Izraela.
W wietle Picioksigu wsplnota ta istnie miaa na
dugo przed osiedlaniem si Hebrajczykw w Kanaa-
nie. Tymczasem okazuje si - take na podstawie mi-
tw etiologicznych - e koncepcja ta musiaa by wyni-
kiem okrelonych prdw polityczno propa-
gandowych i podobnie jak wsplnota 12 plemion po-
wstaa znacznie pniej.
Materia dotyczcy najwczeniejszego okresu dzie-
jw plemion hebrajskich wymaga wic wnikliwej kon-
frontacji z innymi rdami. Nieocenione s zwaszcza
dane archeologii, ktre pozwoliy wyjani wiele wt-
pliwych stwierdze starszej historiografii. Rwnie war-
tociowe wyniki przynis postp lingwistyki, jak te
badania nad tekstami z Mari, Ugarytu i Kumranu. Poz-
woliy one odrzuci pewne kracowe pogldy na war-
to ksig Starego Testamentu jako rda historyczne-
go. Lecz nadal wyzyskuje si problematyk hebrai-
styczn do celw czysto propagandowych, ktre nie-
wiele maj wsplnego z badaniami historycznymi.
Wszystko to niezwykle utrudnia waciw ocen wyda-
rze historycznych. Wiele za zjawisk w ogle wymyka
si spod interpretacji historyka. Plemiona hebrajskie
bowiem, jak wszystkie pozostae ludy pasterskie, u za-
rania swych dziejw nie miay wasnego pimiennic-
twa.
Pierwotne siedliska tej grupy plemion semickich
znajdoway si prawdopodobnie w stepie arabskim, na
wschd od Transjordanii i pnocno wschodniej cz-
ci Synaju. W porze deszczowej istniay w tym regionie
korzystne warunki do hodowli kz, owiec i osw. La-
tem natomiast, gdy rolinno w stepie wysycha, lud-
no z caym dobytkiem przenosia si na nowe pastwi-
ska, przylegajce do stepu od zachodu, pnocy
i wschodu. Dlatego te od czasw najodleglejszych Pa-
lestyna transjordaska bya naraona na penetracj
plemion pasterskich, ktre poszukiway tu ziemi i wo-
dy. Na tym tle nieraz dochodzio do powanych kon-
fliktw, poniewa ludno osiada naturalnie bronia
stanu swego posiadania przed przybyszami. Niezgoda
panowaa rwnie wrd Hebrajczykw, gdy kade
plemi prbowao zapewni sobie maksymalnie ko-
rzystn pozycj.
Jest bardzo prawdopodobne, e wspomniane wa-
runki bytu, wsplne dla wszystkich ludw pasterskich,
mogy zaprowadzi protoplastw pniejszych Hebraj-
czykw zarwno do Mezopotamii, jak te do Syrii oraz
Egiptu. Z wyjtkiem opowiada Biblii nie ma wszake
dowodw, ktre mogyby potwierdzi ich dugotrway
pobyt w tych krajach: ogranicza si on do sezonowych
postojw. Natomiast ich obecno w Palestynie za-
wiadczona zostaa dopiero dla 13 w. p.n.e.
Merenptah po zwycistwie nad Libijczykami
wznis w Tebach stel z granitu, na ktrej uwieczni
napis o swych wojnach prowadzonych tak na zacho-
dzie, jak te w Azji. Napis gosi, e zdoby on Gezer
i Askalon oraz spustoszy Izrael. Jest to najwczeniej-
sza wzmianka o Izraelu, jedyna zreszt wrd tekstw
egipskich, a przecie w wietle Biblii zarwno Abra-
ham, jak te Jzef i cay rd Jakuba przebywali
w Egipcie, gdzie po nadzwyczajnym wywyszeniu J-
zefa doznawa mieli straszliwego ucisku. Uwolni ich
dopiero Mojesz i zaprowadzi na pwysep Synaj. Na-
stpnie za Jozua mia przej z nimi Jordan i zaj
ziemi obiecan, kraj Kanaan. O wszystkich tych
wydarzeniach w tradycji egipskiej brak jednak jakich-
kolwiek danych.
Mimo to odnalezienie steli Merenptaha posuyo
za potwierdzenie przekazu Biblii o istnieniu caego
Izraela, zoonego z 12 plemion zczonych wsplnot
kultow, jak bya wiara w boga Jahwe. Na tym podo-
u uksztatowaa si teoria o amfiktionii izraelskiej, or-
ganizacji kultowej na wzr grecko rzymski, ktra ist-
nie miaa w okresie poprzedzajcym utworzenie mo-
narchii.
Przypisywano jej rwnie funkcje polityczne,
zwaszcza w okresie podboju Kanaanu przez plemiona
hebrajskie. Tymczasem Pie Debory, bez wtpienia
najstarszy fragment Biblii, powstay prawdopodobnie w
12 w. p.n.e.. wylicza tylko 10 plemion izraelskich. Inny
fragment wyjania, e przez Jordan przeszed wycz-
nie dom Jzefa i osiad w okolicach Gilgal. Z kolei
istniej pewne dane, ktre zawiadczaj przejcie nie-
ktrych plemion z zachodu do Transjordanii, jak te
z pustyni Negew do Palestyny. Jeszcze inna tradycja
mwi o 6 plemionach wywodzcych si od Jakuba, kt-
re osiedliy si w Palestynie przed pobytem w Egipcie.
 wiadectwa te, chocia pene sprzecznoci, dowo-
dz, e osadnictwo plemion hebrajskich w Palestynie
byo procesem, ktry przypuszczalnie rozcign si na
kilkaset lat. Jest prawdopodobne, e byy co najmniej
dwa etapy. Pierwszy (Abraham, dzieci Jakuba itp.) cha-
rakteryzowa si pokojow infiltracj, drugi natomiast
do pewnego stopnia wiza si z podbojem. Midzy
obu etapami bya widocznie dosy duga przerwa. Przy-
toczone dane pozwalaj nadto stwierdzi, e plemiona
hebrajskie nie stanowiy w tych czasach jednoci; ka-
de z nich dziaao samodzielnie. Przy tym nie sposb
odrzuci przypuszczenia, e osadnictwo domu Jzefa
w jaki sposb uatwio penetracj pozostaych ple-
mion. Wydaje si moliwe, e plemiona, ktre korzy-
stay z pastwisk Kanaanejczykw, w wyniku rozwoju
demograficznego zaczy powiksza stan swego po-
siadania za pomoc ora. Wiele miast kanaanejskich
na przeomie 13 i 12 w. pado w ten sposb upem no-
wych osadnikw. Tak np. Lachisz zdobyte zostao
przez plemi Judy. W innych miastach kanaanejskich
z kolei osiedlili si przedstawiciele innych plemion he-
brajskich. Niezbitym dowodem s wiadectwa archeo-
logii, gdy przybysze znajdowali si na niszym po-
ziomie rozwoju anieli Kanaanejczycy i ich kultura ma-
terialna bya prymitywniejsza. Cz miast pozostawaa
jednak kanaanejskimi enklawami i jako takie weszy
nastpnie w skad monarchii izraelskiej, co bez wtpie-
nia wycisno swoje pitno na rozwoju pastwa i spoe-
czestwa.
 Sprzecznoci tradycji literackiej s prawdopodob-
nie odbiciem realnie istniejcych rnic etniczno
plemiennych. Utworzenie organizacji pastwowej
wprawdzie zespolio plemiona hebrajskie i Kanaanej-
czykw, lecz nie mogo przyczyni si do likwidacji
elementw waciwych kademu z nich. Dowodem te-
go jest jzyk hebrajski, ktry w wyniku rozlicznych
nawarstwie wykazuje pewne niekonsekwencje grama-
tyczne, albowiem poczyy si w nim kanaanejski sub-
strat jzykowy oraz rne dialekty hebrajskie. Wiado-
mo przy tym, e dialekty plemion, ktre dotary do Pa-
lestyny przez Transjordani, rniy si od tych, ktry-
mi posugiway si plemiona przybywajce z poudnia.
Pamita rwnie naley, e Kanaanejczycy rwnie
nie reprezentowali jakiej jednoci etniczno kulturo-
wej. Sami Hebrajczycy np. jedn cz uwaali za
swych pobratymcw, zaliczajc do nich Moabitw,
Edomitw i Ammonitw, innych natomiast, jak Feni-
cjan i kanaanejskich mieszkacw Palestyny, traktowa-
li jako obcych.
Nie mniej zoony by rodowd pisma hebrajskie-
go. Bezporednim jego poprzednikiem byo pismo ka-
naanejskie, rozwijajce si co najmniej od ok. 1700 r.
Inskrypcje odnalezione w poudniowo zachodniej
czci Synaju dowodz, e w tym regionie pismo kana-
anejskie ju w poowie II tysiclecia byo bardzo roz-
powszechnione. Warto jednak zwrci uwag, e
w tym samym czasie rozwijao si inne pismo o charak-
terze alfabetycznym, ktrego zabytki odkryto w By-
blos. Rozszyfrowanie jego przynie moe nowe dane -
dotyczce rodowodu pisma hebrajskiego. Wraz z pi-
smem kanaanejskim przejli Hebrajczycy take mate-
ria pisarski, jak kamie, metal, drewno, skorupki ce-
ramiczne, skr oraz papirus. Zaadaptowali oni rwnie
pewne idee Kanaanejczykw.
Widzimy wic, e rodowd kultury hebrajskiej by
rwnie zoony, jak proces konsolidacji jej nosicieli.
Doprowadzi on pod koniec 11 w. do utworzenia ich
wasnego pastwa. Rozcigno si to jednak na okres
ok. 200 lat, charakteryzujcych si ewolucj poszcze-
glnych plemion od gospodarki przyswajalnej do go-
spodarki produkcyjnej.
Przemiany dotyczyy zreszt nie tylko rozwoju
umiejtnoci plemion hebrajskich, lecz take ich wie-
rze. Obok wasnego bstwa imieniem Jahwe, czczo-
nego przynajmniej przez pewn ich cz, przyjmowa-
no miejscowe, kanaanejskie praktyki kultowe. Dziki
temu ju w okresie przedpastwowym uksztatowa si
pewien synkretyzm religijny, ktry w peni rozwin si
w czasach monarchii. Polega on na koegzystencji
pierwotnych wierze hebrajskich oraz religii kanaanej-
skiej. Pewne treci tej ostatniej przypisywano przy tym
hebrajskiemu bstwu Jahwe. Zaczto je pod postaci
wou lub oa czci w starych wityniach kanaanej-
skich.
Do wierze hebrajskich na trwae weszy pewne
koncepcje mitologii kanaanejskiej, w szczeglnoci mi-
ty powstae wok kultw agrarnych. Odnale je mo-
na zarwno w hebrajskiej tradycji literackiej i frazeolo-
gii, jak te w okrelonych praktykach kultowych. Obok
tego zaczy stopniowo rozwija si hebrajskie reflek-
sje kosmogoniczne. Zmierzay one do kreowania b-
stwa uniwersalnego, twrcy nieba i ziemi. Pierwsz za-
powiedzi tych de bya wyrana niech do bogw
obcego pochodzenia i odrzucanie ich kultw.
Poszczeglne pierwiastki nawarstwiay si natural-
nie stopniowo, gdy monoteizm hebrajski, podobnie jak
inne systemy religijne, by przecie produktem rozwoju
historycznego. Dlatego te nie sposb oddzieli ewolu-
cji monoteizmu od rozwoju pastwa izraelskiego, ktre
to pastwo wywaro na bezporedni wpyw. System
religijny by tak cile zespolony z organizacj pa-
stwow, e nawet terminologia zapoyczona zostaa
z ideologii krlewskiej.
Pocztkw monoteizmu szuka naley w tych cza-
sach, gdy osadnictwo plemion hebrajskich stao si fak-
tem dokonanym. W tym bowiem okresie przemiany za-
chodzce w obrbie gmin rodowych oraz zoone sto-
sunki z ssiadami narzuciy tym plemionom koniecz-
no zjednoczenia. Okres od momentu osiedlenia si do
pojawienia pierwszego krla tradycyjnie okrela si na-
zw okresu sdziw, albowiem wedug tradycji Biblii
mieli sdziowie w owym czasie przewodzi caemu
Izraelowi. Okazuje si jednak, e termin . ten naj-
wczeniej mg powsta w okresie krlewskim, kiedy
te prawdopodobnie powstao owych 12 plemion,
czyli, inaczej mwic, nastpi podzia terytorialny kr-
lestwa Izrael. Sdziowie natomiast, jak dowodzi analiza
ich kompetencji, nie byli niczym innym ni naczelni-
kami gmin rodowych. Wywodzili si ze znakomitych
rodw, zwoywali pospolite ruszenie na wypadek za-
groenia z zewntrz, a w czasach pokojowych sprawo-
wali funkcje administracyjno kultowe. Biblia powo-
ywanie ich na to stanowisko przypisuje boskiej woli
Jahwe, sdzi wszake naley, i pochodzili oni z wy-
boru zgromadzenia gminy. Wadza ich bowiem nie bya
dziedziczna i rozcigaa si wycznie na wasne ple-
mi, ewentualnie grup plemion sprzymierzonych,
w adnym za razie na cay Izrael. Przypuszcza
przeto naley, e niektrzy sdziowie byli sobie
wspczeni.
O sdziach maych, ktrzy byli ich poprzedni-
kami, brak wszelkich danych, z wyjtkiem ich imion.
W literaturze przedmiotu sdzi si, e byli oni eponi-
mami klanw rodowych w tych czasach, gdy jeszcze
nie istniaa konieczno tworzenia wikszych jedno-
stek, jakimi byy plemiona.
Z upywem czasu plemi zreszt coraz bardziej za-
czo identyfikowa si z terytorium, ktre okupowano,
wizy za krwi ustpowa zaczynay zwizkom teryto-
rialnym. Taki kierunek rozwoju by logicznym skut-
kiem podboju miast kanaanejskich, ktrych mieszkacy
znajdowali si na znacznie wyszym stopniu rozwoju
spoeczno gospodarczego ni plemiona hebrajskie.
By on rwnie konsekwencj wczesnej sytuacji poli-
tycznej. Z jednej strony w najbliszym ssiedztwie po-
zostaway niezdobyte miasta kanaanejskie, wobec kt-
rych przybysze zawsze znajdowali si w defensywie,
z drugiej strony zachodzi na zachd od nich, wrd
plemion Filistynw, identyczny proces konsolidacji,
ktry doprowadzi ok. 1050 r. do uprowadzenia z Szilo
hebrajskiej arki przymierza. Filistyni zburzyli rw-
nie wityni i kazali sobie paci daniny. Na wschd
od Jordanu take uksztatowaa si bardzo niebezpiecz-
na sytuacja. Od pocztku swego osadnictwa byy tam-
tejsze plemiona naraone na ataki hodowcw wielb-
dw z pustyni. To oni wanie swego czasu wyparli
Hebrajczykw z ich siedzib, w 12 za wieku sami po-
suwali si ich ladami.
Byli to Aramejczycy, a jednym z pierwszych eta-
pw ich osadnictwa stay si okolice miasta Ibe. Utwo-
rzyli oni tu ju na pocztku 11 w. silny zwizek ple-
mion, zalek pniejszego pastwa Aram ze stolic
w Ibe (Damaszku). Zjawisko to byo tym groniejsze,
e plemiona pokrewne nadal wdroway z pustyni
w kierunku zachodnim i pnocnym.
W tym stanie rzeczy zupenie zrozumiaa jest sto-
sunkowo szybka konsolidacja plemion hebrajskich
i wzrost znaczenia roli sdziw. Naley przy tym
zwrci uwag, e podobnie jak kiedy w miastach po-
udniowej Mezopotamii rwnie w rodowisku hebraj-
skim znaczne wpywy miay rodziny zwizane z kul-
tem. One te stopniowo - jak mona sdzi - zaczy
decydowa o wyborze sdziego. Najlepszym tego
przykadem s dwaj ostatni reprezentanci tego okresu:
Heli oraz Samuel. Kolejno sprawowali oni funkcj ar-
cykapana w Szilo, czc j z kompetencjami sdzie-
go. Poniewa za stanowisko arcykapana byo dzie-
dziczne, przeto rwnie funkcje sdziego automa-
tycznie niejako staway si dziedziczne.
 Podobny mechanizm ksztatowania si wadzy
pastwowej dobrze znany jest z innych regionw Bli-
skiego Wschodu, lecz Biblia zjawisko to zmitologizo-
waa. Saul, pierwszy wadca monarchii izraelskiej, by
wybracem boga. Podobny pierwiastek reprezentuje
ideologia krlewska wikszoci pastw bliskowschod-
nich, nie by wic w ideologii izraelskiej niczym wyjt-
kowym. Tradycja literacka przekazaa wszake dwie
przeciwstawne koncepcje, uwarunkowane odmienno-
ci tradycji historycznych rnych plemion hebraj-
skich. Pierwsza z nich odzwierciedla zdecydowanie
wrogie stanowisko wobec ustanowienia monarchii,
druga natomiast cakowicie aprobuje wadz krlewsk.
Zgodnie z t ostatni arcykapan Samuel namaci mia
Saula, a lud wynis pomazaca do godnoci krlew-
skiej.
Obie wersje mimo rozbienoci przedstawiaj lud,
a wic og plemienia, jako czynnik, ktry ostatecznie
zadecydowa o zmianie urzdze ustrojowych. Byo to
charakterystyczne dla wszystkich spoeczestw prze-
chodzcych od ustroju plemiennego do organizacji pa-
stwowej. Na tym etapie stara organizacja plemienna by-
a jeszcze dostatecznie silna, by wspdecydowa
o sprawach wasnej gminy. Pod wpywem dokonuj-
cych si przemian musiaa ona jednak pogodzi si
z pewnym ograniczeniem swej niezalenoci, gdy
wymaga tego interes caego plemienia. Zaakceptowaa
wic zamiast dotychczasowego naczelnika wojskowego
wybr jednostki o znacznie rozleglej szych kom-
petencjach. Aprobata dokonywaa si tym atwiej, im
gbsze byo uzasadnienie ideologiczne. W wikszoci
wypadkw, podobnie jak w ideologii hebrajskiej, mo-
narcha by wybracem bstwa.
Liczne fragmenty I Ksigi Samuela, okrelanej te
jako I Ksiga krlewska, wyjaniaj, e wrogie stano-
wisko zajte przez kapanw Izraela wobec ustanowie-
nia monarchii nie dowodzio ich niechci w stosunku
do samej idei. Wrogo dotyczya jedynie osoby Saula,
ktry nie wywodzi si z rodu kapaskiego. Nalea on
do plemienia Benjamin i syn ze zwycistw nad Am-
monitami i Filistynami. Moliwe, e przy poparciu
wojska zdoa on pozbawi wadzy Samuela, arcyka-
pana i sdziego. Jest to jedna spord wielu moliwych
interpretacji przejcia od ustroju demokracji wojskowej
do ustroju monarchicznego. Wyjaniaby ona jednocze-
nie rdo niechci wobec Saula, kultywowanej przez
wieki i odzwierciedlonej w I Ksidze Samuela.
Wadza Saula obok teoretycznego uzasadnienia
miaa wszake zupenie realn podstaw dziki przy-
znaniu mu prawa powszechnej mobilizacji plemion
izraelskich. Dotychczas jednak nie zdoano ustali, czy
prawo to rozcigao si take na plemiona Judy. We-
szy one co prawda w skad monarchii Saula, lecz
wszystko, a zwaszcza szczeglna pozycja Gibeonitw,
zdaje si wskazywa na pewne ich uprzywilejowanie.
Mogo ono lec u podstaw pniejszego konfliktu Pale-
styny pnocnej i poudniowej. Pnocy i Poudnia, kt-
ry po mierci Salomona doprowadzi do podziau krle-
stwa na dwa pastwa: Izrael i Jude (931). Dotychczas
nie wyjaniono rwnie, jaki - obok jego prerogatyw
wojskowych - by zakres wadzy Saula. Pewne jednak,
i ten aspekt swojej wadzy wyzyska maksymalnie.
Stopniowo bowiem tworzy wok siebie druyn zo-
on z onierzy zawodowych, korzystajc bez wtpie-
nia z wzorcw dostarczonych przez miasta kanaanej-
skie oraz Filistynw.
Za czasw Dawida i Salomona kierunek rozwoju
zapocztkowany przez Saula sprawi, e armia zawo-
dowa cakowicie zastpia pospolite ruszenie. W wyni-
ku rozwoju techniki wojennej, a take na skutek pro-
wadzenia walk na terytoriach coraz bardziej oddalo-
nych od siedzib onierzy, sukcesy zapewni moga je-
dynie armia dobrze wyszkolona i uzbrojona - armia za-
wodowa. Bardzo czsto znajdoway si w niej formacje
obcego pochodzenia.
W warunkach staroytnych pastw Bliskiego
Wschodu nie sposb uwaa j za armi najemn, gdy
termin ten wywouje niewaciwe skojarzenia. Najcz-
ciej bowiem tworzyli j osadnicy wojskowi, ktrzy
w trybie przymusowym wcieleni zostali do armii,
otrzymujc w zamian kawaek pola albo te pozostajc
na cakowitym utrzymaniu paacu. Obce oddziay woj-
skowe w armiach pastw Bliskiego Wschodu na og
wywodziy si spord plemion pasterskich, rekruto-
wane poniekd na zasadzie dobrowolnoci. Zazwyczaj
jednak kierowaa nimi ch osiedlenia si na danym te-
renie. Krlowie zwykle popierali podobne zamierzenia,
chocia w zamian za to. dali okrelonych wiadcze,
gwnie w dziedzinie wojskowoci. Nie mona wic
identyfikowa oddziaw tych z armi najemn.
 Dziki obecnoci w krlestwie Izrael wojsk zawo-
dowych pospolite ruszenie zaczo peni zupenie inne
funkcje ni dotychczas. Obywateli mianowicie zatrud-
niano gwnie przy pracach pomocniczych, jak budowa
urzdze oblniczych, wyrb broni i wozw bojowych
itp. Jednoczenie za upado rwnie znaczenie zgro-
madzenia onierzy, tak ongi istotne przy wyborze
sdziego.
Jednoznacznym wiadectwem dokonanych prze-
mian jest nie tylko przypuszczalna uzurpacja wadzy
przez Saula; dowodzi tego rwnie wyniesienie Dawi-
da. Za czasw Saula dowodzi on oddziaem wojsk za-
wodowych lub policj. Gdy w wojnie z Filistynami
zgin Saul (1010), za spraw Abnera dowodzcego po-
spolitym ruszeniem obwoano krlem Iszbaala, syna
Saula i nastpc tronu. Dawid plany te wszake uda-
remni. Przypuszcza naley, e gwnie dziki popar-
ciu swoich oddziaw potrafi on skoni starszyzn
Izraela do akceptacji wyboru dokonanego przez Jud
i pozbycia si Iszbaala.
Podwjna inwestytura krlewska Dawida (1010
970) w Hebron bya wic ostatnim etapem na drodze do
utworzenia scentralizowanej monarchii i zniesienia sa-
modzielnoci plemion. Wyrazem tego byo wprowa-
dzenie jednolitej administracji i podzia kraju na dziel-
nice. Deniu do zniesienia rnic midzy poudniem
a Pnoc sprzyja miao rwnie zaoenie nowej sto-
licy w Jerozolimie. Miasto bowiem nie naleao do
adnego z plemion, lecz zostao przez Dawida zdobyte
na Jebuzytach. Zamiast koncepcji krla desygnowane-
go przez boga pojawia si zupenie nowa teza. Znala-
za ona swoje odbicie w przeobraeniu koncepcji reli-
gijnej: zamiast na askawoci boga Jahwe, ktra de-
terminowaa pozycj Saula w pastwie, Dawid opar si
na fikcji przymierza na wieczne czasy zawartego z bo-
giem Jahwe, zapewniajcego bezpieczestwo caego
Izraela. Realn za si, ktra gwarantowaa wprowa-
dzenie w czyn powyszej koncepcji, stanowia armia.
Z biegiem czasu zaznaczyy si jednak pewne ten-
dencje separatystyczne. Kilka plemion pnocnych od-
czyo si od Jerozolimy, co Dawida zmusio do
wprowadzenia pewnych urzdze dualistycznych. Ar-
mia podzielona zostaa na wojsko Izraela i Judy; do
sprawowania czynnoci kultowych powoano dwch
kapanw; spis ludnoci przeprowadzony w celach fi-
skalnych inaczej przebiega na pnocy, a inaczej na
poudniu. Dwr jednak ze swoj kancelari pozostawa
nie podzielony. Tu najwaniejsze byy funkcje krlew-
skiego sekretarza, herolda oraz zarzdcy mobilizacji
powszechnej. Cz funkcji miaa swoje pierwowzory
w administracji pastwa egipskiego, zwaszcza urzd
krlewskiego sekretarza, inne natomiast wywodziy si
z instytucji kanaanejskich, np. zarzdca mobilizacji.
W aparacie krlestwa Izrael odnale mona rwnie
takie urzdy, ktre nie maj swoich odpowiednikw
w adnym innym kraju Bliskiego Wschodu. W szcze-
glnoci dotyczy to wprowadzonego w czasach Salo-
mona urzdu naczelnika zarzdcw dzielnic.
Szerokie kopiowanie wzorcw administracji egip-
skiej oraz kanaanejskiej pocigno za sob nader po-
wane konsekwencje. Poczwszy od Dawida przyci-
gano do suby w administracji biegych w procedurze
urzdnikw kanaanejskich, co naturalnie nieraz dopro-
wadzi musiao do konfliktw. Hebrajczycy bowiem
reprezentowali odmienny od Kanaanejczykw styl y-
cia, mieli oni rwnie inne tradycje historyczne. Innym
tem konfliktw bya religia. Za czasw Dawida bo-
wiem funkcj jednego z arcykapanw peni Zadok,
wywodzcy si z plemienia Jebuzytw. Spopularyzo-
wa on kanaanejski rytua i obrzdy, co za czasw Sa-
lomona stao si jedn z przyczyn rozamu.
Na razie jednak moda monarchia bya u szczytu
rozwoju. Zarwno dziki dobrze zorganizowanej armii,
jak te w wyniku prnej administracji, jednolitej dla
caego pastwa, stosunkowo szybko ugruntowaa ona
sw pozycj na arenie midzynarodowej. Pastwo Da-
wida obejmowao wtedy kraje od zatoki Aqaba a do
Hamat; nawet zajordaskie krlestwa: Edom, Moab
i Ammon, byy jemu podporzdkowane. W znacznym
jednak stopniu byo ono zalene od swoich ssiadw.
Na wschodzie bowiem zaczo rozwija si pastwo
Aram z Damaszkiem, na pnocnym zachodzie nato-
miast ponownie doszo do rozkwitu starych miast wy-
brzea fenickiego - Tyru, Sydonu i Byblos.
Zrozumia to dobrze Salomon (970931), syn i na-
stpca Dawida. Zabiega on usilnie o utrzymanie przy-
jaznych kontaktw z ssiednimi pastwami, nie zanie-
dbujc przy tym umocnienia wewntrznych podstaw
wasnego krlestwa. Podczas jego panowania szczegl-
nie rozwino si kopalnictwo miedzi. Ufortyfikowane
zostay liczne miasta, jak Hazor w Galilei, Megiddo na
przeczy Karmel, Gezer na wybrzeu i inne, ktre dla
obronnoci kraju miay due znaczenie. Najwicej
uwagi powici krl rozbudowie Jerozolimy, w pierw-
szym rzdzie otaczajc j murami.
Przyj si zwyczaj uwaa, e szeroko rozwinite
budownictwo w Jerozolimie byo przede wszystkim
wyrazem zamiowania Salomona do przepychu. Wyda-
je si jednak, e sprawa ta nie jest tak jednoznaczna, jak
chc tego pniejsi redaktorzy ksig Starego Testamen-
tu, ostro pitnujcy rozrzutno krla Rozbudowa Jero-
zolimy miaa bowiem gbokie uzasadnienie polityczno
spoeczne. Wzniesienie paacu krlewskiego, tzw.
domu lasu libaskiego, miao da odpowiedni opraw
wadzy monarszej. To wanie tu przyjmowa Salomon
dary i daniny wadcw pastw zaprzyjanionych oraz
wasali. Potg militarn monarchii mia podkreli ar-
sena, zbudowany w bezporednim ssiedztwie paacu.
Najwspanialsz budowl bya jednak witynia, wznie-
siona przez architekta z Tyru wedug obrzdku kanaa-
nejskiego. Najdrosze materiay budowlane, jak cedry
libaskie i mied, a take kamienie szlachetne i zoto
przeznaczone na wystrj wewntrzny, pozwoliy fenic-
kim rzemielnikom wznie wityni niebywale oka-
za i pikn. Staa si ona centralnym orodkiem
wszystkich obchodw religijnych i dziki temu kult
boga Jahwe zdoby zdecydowan przewag nad pozo-
staymi kultami, ktre dotd cieszyy si du popular-
noci w rozlicznych krgach spoeczestwa.
 Pozbawienie starych kultw plemiennych ich pod-
stawy spoecznej i wyniesienie (dziki nowej wityni)
boga Jahwe do godnoci bstwa uniwersalnego rwno-
znaczne byo z deniem do likwidacji pozostaoci
arystokracji rodowej i instytucji plemiennych. Jedyno-
wadztwo Salomona uzyskao bowiem odpowiednie
uzasadnienie ideologiczne. Nowe obrzdy kultywowa-
ne w wityni jerozolimskiej w wikszoci nie wywo-
dziy si z tradycji plemion hebrajskich. Rozwiny si
one pod licznymi wpywami z zewntrz, wrd ktrych
prym wiody praktyki kultowe Kanaanejczykw. Tak
wic proces, ktry rozpocz si w czasach Dawida,
doczeka si penego rozwoju w wyniku dziaa Salo-
mona.
Pniejsza tradycja literacka moment ten nadmier-
nie wyeksponowaa, szukajc wyjanienia przyczyn,
ktre doprowadziy do rozamu krlestwa. Izrael bo-
wiem wystpowa jako obroca starych tradycji, nie-
zgodnych z polityk religijn Salomona. Podoe roz-
amu byo oczywicie znacznie bardziej zoone: Pale-
styna pnocna bya dobrze zaludniona i bogatsza go-
spodarczo, gdy natomiast Judea bya znacznie sabiej
zaludniona i kontakty ze wiatem zewntrznym miaa
trudniejsze. Przy rozpatrywaniu przyczyn podziau kr-
lestwa po mierci Salomona nie wolno jednak pomin
rwnie czynnika religijnego.
Za czasw Salomona osigno krlestwo Izrael
najwikszy stopie swego rozwoju. Bardzo szerokie
kontakty handlowe, ktre sigay a do Palmyry i Eu-
fratu na wschodzie oraz do miast fenickich na zacho-
dzie, pozwoliy zaopatrzy kraj we wszystkie niezbd-
ne surowce. Przedmiotem wywozu byy gwnie pro-
dukty wyspecjalizowanego sadownictwa, gdy uprawa
oliwek i winnej latoroli staa tu na bardzo wysokim
poziomie. Wywoono prawdopodobnie rwnie wyro-
by miedziane.
Zupenie inna sprawa, e jedynie niewielka cz
spoeczestwa w peni korzysta moga z dobrej ko-
niunktury gospodarczej. Konsekwentnie przepro-
wadzane spisy ludnoci celem ustalenia wysokoci ob-
owizkowych danin dla krla oraz dziesiciny dla sank-
tuarium w Jerozolimie, nadto regularne mobilizacje
powszechne spowodowane koniecznoci udziau
w pracach publicznych byy ogromnym ciarem dla
wikszoci mieszkacw. Ksigi Starego Testamentu
dostarczaj licznych dowodw postpujcej niewoli
duniczej, ktra bya wynikiem pauperyzacji wolnego
chopstwa. Jednoczenie s one wyrazem kierunku
rozwoju spoeczestwa izraelskiego, identycznego
z tymi zjawiskami, jakie znacznie wczeniej ju wyst-
poway wrd pozostaych spoeczestw Bliskiego
Wschodu. Towarzyszyy one nieodmiennie zaamaniu
si urzdze ustroju plemiennego, zwaszcza za
wsplnej wasnoci.
W krlestwie Izrael zjawiska te miay szczegln
ostro, poniewa monarchia ksztatowaa si na tle
rozwijajcej si od wielu wiekw pastwowoci kanaa-
nejskiej i tamtejszego zrnicowanego spoeczestwa.
Dlatego te wydaje si, e prorocy nieprzypadkowo
wszelkie nieprawoci spoeczne wi z tradycj kana-
anejsk. Lecz nie mniejsze znaczenie miaa ewolucja
wierze i rozwijajca si nietolerancja, gdy pogbiay
one istniejce sprzecznoci. Proces ten charaktery-
styczny by dla wszystkich spoeczestw, albowiem
wszdzie jedynowadztwo domagao si afirmacji po-
przez kreowanie jednego bstwa. Dokonywano tego
wszake drog hierarchizacji wewntrz panteonu, co
nie oznaczao zamiany wielu bstw jednym. Inaczej
rzecz si miaa w krlestwie Izrael, gdzie bg Jahwe
eliminowa mia wszystkich pozostaych bogw, co
rwnoznaczne byo z przejciem od politeizmu do mo-
noteizmu. Wydaje si jednak, e byo to denie nie na
miar tamtej epoki. Oficjalne potpienie starych kultw
agrarnych, wsplnych zreszt dla wszystkich ludw
semickich, nie przynioso wikszych efektw ideolo-
gicznych, odbio si natomiast ujemnie na pozycji kr-
lestwa Izrael w wczesnym wiecie.
Silne wpywy kanaanejskie, ktre od czasw Sa-
lomona zaczy rozwija si w kulcie Jahwe w Jerozo-
limie, budziy niech szczeglnie w rodowisku sta-
rych rodw kapaskich. Opozycja koncentrowaa si
wrd plemion mieszkajcych na pnocy, co ostatecz-
nie doprowadzio do rozamu monarchii na dwa odrb-
ne pastwa. Na pnocy zaczo rozwija si pastwo
Izrael ze stolic w Samarii, na poudniu natomiast po-
wstao krlestwo Judea z Jerozolim, stolic i central-
nym orodkiem kultu boga Jahwe.
W pastwie Izrael panowa odtd zacza nowa
dynastia, ktra bya reprezentantem idei monoteistycz-
nych. Pozostaway one jednak w sprzecznoci z trady-
cjami i praktyk kultow licznych plemion hebrajskich,
zamieszkujcych nowo powsta monarchi, i wywo-
yway wci nowe konflikty. Nie najlepiej te ukaday
si stosunki Izraela z Jude, poniewa czynnik religijny
stwarza powane przeszkody. W tej sytuacji bezsku-
teczna bya dziaalno izraelskich prorokw propa-
gandzistw, nawoujcych odszczepiecw do zanie-
chania niegodnych praktyk kultowych. Ortodoksyjno
i brak tolerancji sprawiy, e mimo znacznie wikszych
zasobw ludzkich i surowcowych pastwo Izrael byo
znacznie sabsze politycznie ni jego poudniowy s-
siad - Judea.
Ani Dawid, ani Salomon nie stworzyli pastwa na
wzr wielkich monarchii Egiptu lub Mezopotamii. Nie
powstaa nawet monarchia w typie pastwa hetyckiego,
w ktrym traktaty z wasalami tworzyy skomplikowan
sie zalenoci od wadzy centralnej. Pierwsza monar-
chia izraelska nie dysponowaa bowiem odpowiedni
si, by na trwae podporzdkowa sobie Palestyn
i Syri. Pamita rwnie naley o bardzo zoonej sy-
tuacji, jaka w tych czasach istniaa poza granicami kr-
lestwa. By to bowiem okres wzmoonej aktywnoci
plemion aramejskich, ktre zaczynay jednoczy si
w wiksze organizmy. Powstaway wtedy pierwsze
pastwa aramejskie, wrd ktrych najsilniejszy by
Aram ze stolic w Damaszku. Nie bez znaczenia by
rwnie rozkwit miast pastw Fenicji.
Gwnym rdem informujcym o wczesnym
ukadzie si politycznych jest nadal Biblia. W ostatnich
latach odnaleziono wszake spor liczb inskrypcji fe-
nickich, ktre wydatnie uzupeniaj nasz wiedz.
Wrd miast Fenicji najwaniejszy by Byblos, ktry
w 11 w. uwolni si spod hegemonii Egiptu. Na pou-
dnie od niego znajdowa si Tyr, ktry rozwin si
zwaszcza po klsce, jak Sydon ponis w walce z Fi-
listynami. Dziki temu Tyr na tym odcinku rdziem-
nomorskiego wybrzea zdoby przewodnictwo i rozpo-
cz kolonizacj, ktra kupcom i rzemielnikom fenic-
kim utorowa miaa nowe drogi do rde surowcw,
jak te otworzy nowe rynki zbytu. W tych czasach pa-
nowa w Tyrze Hiram I, utrzymujcy przyjazne stosun-
ki z Dawidem i Salomonem i - jak si wydaje - osobi-
cie zainteresowany w dalekich podrach odkryw-
czych swych poddanych. Osady handlowe zaoone zo-
stay na Cyprze, Sycylii, Malcie, Sardynii i prawdopo-
dobnie w Hiszpanii. Nieco pniej, w 814 r., zaoona
zostaa osada handlowa Kartagina, ktra w kilkaset lat
pniej odegra miaa donios rol w dziejach wiata
staroytnego przez sw rywalizacj z republik rzym-
sk.
Tyryjskie osady handlowe obowizane byy paci
danin swej metropolii, lecz nieraz przyszo j egze-
kwowa si. Wszystkie te czciy boga Melkarta,
gwne bstwo Tyru, jako wasnego boga, zaoyciela
kolonii. Jest to jeden z najistotniejszych elementw
rnicych kolonizacj fenick od pniejszej koloni-
zacji greckiej.
Liczne zabytki rzemios artystycznych wiadcz
o wielowiekowych tradycjach. Rzeba w koci sonio-
wej przyniosa Fenicjanom wiatowy rozgos i sprawi-
a, e np. Asyryjczycy chtnie widzieli tamtejsze wyro-
by wrd danin. Rwnie malarstwo fenickie osigno
w II tysicleciu bardzo wysoki kunszt. Nic przeto
dziwnego, e Salomon korzysta z usug fenickich rze-
mielnikw.
ywotno miast pastw Fenicji, rzdzonych
przez krla i rad starszych, uwidocznia si szczegl-
nie w okresie intensywnej ekspansji Asyrii. Mimo utra-
ty samodzielnoci politycznej zachoway one nadal sw
aktywno gospodarcz, jak rwnie odrbno kultu-
row. Jzyk fenicki bowiem a do czasw hellenistycz-
nych by jzykiem ywym, gdy tymczasem wikszo
obszarw Bliskiego Wschodu ju wtedy bya zaramei-
zowana.
Tak wic Syria w okresie swej niepodlegoci po-
zostawaa krajem podzielonym na liczne, niewielkie
pastewka, nadzwyczaj rnorodne z punktu widzenia
skadu etnicznego, tradycji historycznych oraz de
politycznych. Mimo to walki Asyrii o opanowanie tego
regionu byy niezwykle dugotrwae i trudne w przeci-
wiestwie do niemal byskawicznego podporzdko-
wania go przez Chaldejczykw i Persw. W czasach
bowiem, gdy krlowie asyryjscy rozpoczli sw eks-
pansj na zachd od Eufratu, wikszo pastw, z kt-
rymi przyszo im walczy, stanowia organizmy mode
i dynamiczne. Mimo caej rnorodnoci reprezento-
wanych przez nie tendencji czyy si one w dorane
koalicje dla wsplnej walki przeciwko Asyrii. Przez
wiele dziesitkw lat byy dziki temu wrogiem prak-
tycznie niezwycionym.
XI. Bliski Wschd w czasach hegemonii
asyryjskiej
Mezopotamia w okresie odnowy asyryjskiej
na przeomie 10 i 9 w. p.n.e.
W ostatnich latach panowania Tiglatpiesara I
mnoyy si symptomy kryzysu, ktry pogry mia
Asyri i Babiloni na okoo ptora wieku. adne r-
da wspczesne nie rzucaj wiata na sytuacj, jaka
si wytworzya w wyniku najazdu aramejskiego i chal-
dejskiego. O niej wnioskowa mona jedynie na pod-
stawie relacji pniejszych inskrypcji krlewskich.
Przedstawiaj one obraz Asyrii wyndzniaej i bezsil-
nej, zamieszkaej przez godujc ludno, ktr dr-
czya wiadomo bliskiego ssiedztwa Aramejczykw
i nierzadko jedyny ratunek widziaa w ucieczkach. Kr-
lowie asyryjscy bowiem pod naporem ekspansji ara-
mejskiej zrezygnowa musieli ze swych wpyww
w Syrii i Mezopotamii pnocnej i zadowoli si tere-
nami rdzennie asyryjskimi.
By to kraj stosunkowo niewielki i niezbyt bogato
wyposaony przez natur. Granice jego zakrela bieg
Dolnego Zabu i Tygrys oraz podne gr Zagros. Gr-
ny Zab, jeden z najwikszych dopyww Tygrysu, roz-
dziela cay ten kraj jakby na dwie czci: na pnocy -
obszar niewielki, lecz dobrze zagospodarowany, na po-
udniu - rozlege terytorium midzy obu abami, sabo
zaludnione i mao eksploatowane.
 Trzy rzeki oraz liczne ich dopywy przyczyniaj
si do tego, e niemal cay obszar rwninny jest dobrze
nawodniony. Stosunkowo obfite opady oraz dobrze za-
korzeniona rolinno stepowa zapewniaj glebie wik-
sz wilgotno ni na poudniu Mezopotamii, zachowu-
jc znaczny jej procent nawet podczas miesicy letnich
i. Dlatego te mogo tu rozwin si rolnictwo desz-
czowe, tradycje za osadnicze sigay gbokiej staro-
ytnoci. Lecz moliwoci uprawy byy niewielkie. G-
ry bowiem ciasno przylegaj do brzegw rzek, na za-
chd od Tygrysu natomiast rozpociera si pustynia.
Wydaje si przeto, e Asyria od zarania swych dziejw
odczuwa musiaa niedostatek produktw rolniczych
i jednym z podstawowych zada wadzy pastwowej
stao si ich zdobycie. Takie widocznie byy przesanki
polityki Szamsziadada I wobec Mari, taki prawdopo-
dobnie te by cel wypraw Adadnirari I, ktry zdoby
rolnicz Isan, oraz Tukultininurty I, ktry huryck Ar-
rapch przyczy do Asyrii.
Kiedy wic plemiona aramejskie rozwiny sw
aktywno na terenach Mezopotamii, w szczeglnoci
gdy zaczy tworzy wiksze zespoy plemienne, a na-
stpnie organizmy pastwowe, Asyria zostaa odcita
od swego tradycyjnego zaplecza rolniczego. Mona by-
o naturalnie rozszerzy na tym terenie area gruntw
uprawnych drog zaoenia urzdze irygacyjnych,
gdy miejscami istniay ku temu dobre warunki, nie by-
o jednak odpowiednich rezerw ludzkich. Niemoliwa
rwnie okazaa si dalsza ekspansja w kierunku pou-
dniowym, poniewa Aramejczycy na przeomie 11 i 10
w. przeszli przez Tygrys, zagraajc granicom rdzennej
Asyrii nie tylko od zachodu, lecz take od strony
wschodniej.
Jakkolwiek wic Asyria nie zostaa zajta przez
plemiona aramejskie, to jednak ich obecno na terenie
Mezopotamii doprowadzia do cikiego kryzysu go-
spodarczego. Z niedostatkiem ywnoci czy si bo-
wiem brak najpotrzebniejszych surowcw, gdy pa-
stewka aramejskie ulokoway si wzdu najwaniej-
szego szlaku handlowego, ktry wid przez Mezopo-
tami pnocn do Anatolii i Syrii. Bezuyteczne wic
okazay si nieliczne kolonie, ktre powstay w czasach
panowania Salmanasara I na pnoc od gr Kasziari
w celu zapewnienia Asyrii cznoci z jej zapleczem
surowcowym na Paskowyu Armenii. Rozsiady si
tam bowiem resztki plemion huryckich i spokrewnio-
nych z nimi Urartw. Bardziej na zachd, na terenach
byego pastwa hetyckiego, osiedliy si liczne plemio-
na, jak np. Kaskowie oraz twrcy tzw. starofrygijskiej
kultury.
Podstawy gospodarcze wikszoci tych ludw byy
rwnie prymitywne, jak prosty i niezoony by byt
wszystkich plemion pasterskich, przechodzcych stop-
niowo do osiadego trybu ycia. Dopiero po koniec 10
w. i na pocztku 9 w. zaczy powstawa wrd nich
organizmy pastwowe, m.in. krlestwo frygijskie ze
stolic w Gordion. Stare cywilizacje, tj. Asyria i Babi-
lonia, nie mogy jednak nawiza z nimi regularnych
stosunkw handlowych. Oferta ich bowiem obejmowa-
a przede wszystkim wyroby luksusowe, jak tkaniny
z rnokolorowej weny, wyroby z metali i kamieni
szlachetnych itp., co nie mogo zainteresowa prymi-
tywnego odbiorc. Moliwe te, e asyro babiloskie
rzemioso odczuwao niedostatek surowcw i nie byo
w stanie wyj naprzeciw z propozycj nawizania
kontaktw handlowych.
W tych niezwykle zoonych warunkach zacza
w Asyrii ksztatowa si nowa forma organizacji pa-
stwa. Podstawow instytucj staa si zreorganizowana,
silna armia, ktrej naczelnym zadaniem byo zapew-
nienie nieprzerwanego dopywu surowcw oraz pro-
duktw rolnych, czy to drog systematycznych grabie-
y, czy te za pomoc kontrybucji i przymusowych da-
nin. W ten oto sposb ekwiwalentn wymian zast-
piono podbojami, kontrybucjami i szczegowo opra-
cowanym systemem danin.
Kryzys zapocztkowany w 12 w. wytworzy wic
na terenach Azji Zachodniej zupenie now sytuacj,
ktra niewtpliwie sprzyjaa jego pogbieniu. Rwnie
nowa forma organizacji pastwa, stworzona przez Asy-
ryjczykw i wprowadzana nastpnie z powodzeniem a
do czasw imperium rzymskiego, uksztatowaa si nie
od razu. Wyranie odrni si daj trzy etapy. Pierw-
szy z nich obejmuje czasy panowania Assurdana II
(935911), Adadnirari II (911891) oraz Tukultininurty
II (891884). Assurdan przerwa acuch klsk i nie-
szcz, jakie nawiedziy kraj podczas dugich lat kry-
zysu. Dowodem byy pierwsze wyprawy w kierunku
wschodnim oraz pnocno wschodnim przeciwko
plemionom koczownikw. Dziki temu uwolniona zo-
staa Asyria od bezporedniego ich ssiedztwa. Roczni-
ki tego krla nie dostarczaj adnych danych, ktre po-
zwoliyby wnioskowa o zdecydowanych zwyci-
stwach, wrcz przeciwnie. Nasuwaj one raczej przy-
puszczenie, e armia asyryjska bya jeszcze zbyt saba,
by wystpi w otwartej bitwie. Zdaje si o tym wiad-
czy krtka wzmianka o zaopatrzeniu armii w zaprzgi
koskie.
Jednake po latach cikiego kryzysu odstpienie
Aramejczykw od wschodniej granicy asyryjskiej oka-
zao si pierwszym realnym sukcesem, ktry owo-
cowa mia szczeglnie w czasach dwch nastpcw
Assurdana. Ich dziaalno przywrcia Asyrii jej
wpywy na terenach Mezopotamii pnocnej, tak wa-
nej do normalnego funkcjonowania tego pastwa. By
wic w pierwszy etap ksztatowania si nowej formy
organizacji pastwa okresem reaktywowania tradycyj-
nych podstaw ekonomiki asyryjskiej, z tym jednak, e
zasady ich eksploatacji okazay si cakowicie nowe.
Drugi etap wie si z dziaalnoci takich wad-
cw, jak Assurnacyrpal II (884858), Salmanasar III
(858824) oraz Tiglatpilesar III (745727). Na tym
etapie pojawia si i rozwina idea stworzenia impe-
rium wiatowego; jej realizacji sprzyja miao opra-
cowanie podstawowych zasad funkcjonowania po-
szczeglnych dziedzin aparatu pastwowego.
Trzeci etap obejmuje dzieje tzw. imperium Sargo-
nidw, okres najwikszej wietnoci pastwa nowoasy-
ryjskiego. Nigdy dotychczas adne z pastw blisko-
wschodnich nie posiadao tak rozlegych granic, nigdy
te ekonomika nie staa na tak wysokim poziomie, jak
na przeomie 8 i 7 w. Jednoczenie wystpiy z du ja-
skrawoci wszystkie ujemne cechy powstaej na prze-
omie 10 i 9 w. formy organizacji pastwa. Trzeci etap
zapocztkowao panowanie Sargona II (722705) i roz-
cign si on a do koca panowania Assurbanipala
(669631?). Za czasw jego enigmatycznych nastp-
cw nastpi kres istnienia Asyrii, chocia symptomy
zbliajcego si upadku ujawniy si ju znacznie
wczeniej.
Waciwe dziaania ofensywne, ktre przygotowa-
y podoe terytorialne i gospodarcze pod przysze im-
perium, rozpoczli Adadnirari II oraz Tukultininurta II.
Rokrocznie powtarzajce si wyprawy wojenne, szcze-
gowo opisane przez inskrypcje krlewskie, pozwoliy
pierwszemu z nich podporzdkowa Asyrii rdzenne te-
reny byego pastwa Mitanni, tzw. kraj Hanigalbat.
Znajdowao si tam kilka dosy silnych pastw aramej-
skich, ktre w wyniku podboju przeksztacone zostay
w prowincj asyryjsk. Poniewa armia asyryjska na
og korzystaa ze szlaku wiodcego przez Mezopota-
mi rodkow i dalej w gr po Eufracie, Adadnirari
zniszczy przy okazji przemarszu kilka miast babilo-
skich. Dziki temu moga Asyria zawrze korzystny dla
siebie traktat pokojowy, ktry po kilkusetletnich kon-
fliktach uregulowa wreszcie spraw granicy asyro-
babiloskiej. Tekst tego traktatu znany jest w literaturze
przedmiotu jako Historia synchronistyczna.
Rwnie istotne jak przedsiwzicia przeciwko
Aramejczykom byy rezultaty walk Adadnirari II z kra-
jami Nairi. Nie ulega bowiem wtpliwoci, e dla pa-
stw mezopotamskich jednakowo niebezpieczni byli
i Aramejczycy, i Huryci, walki za przeciwko nim bd
towarzyszyy rozwojowi pastwa asyryjskiego niemal
do ostatnich jego dni, gdy mimo licznych zwycistw
Asyrii ludy te faktycznie nigdy przez ni nie zostay
pokonane.
Wszystkie zdobycze Adadnirari II potwierdzi na-
stpnie Tukultininurta II, ktry dokadnie powtrzy
drog przebyt przez swego poprzednika. Dowiad-
czenie bowiem wyniesione z wielkiego kryzysu, gdy
olbrzymie pastwo Tiglatpilesara I wchonite zostao
przez Aramejczykw, przekonao wadcw asyryjskich,
e znacznie waniejsza od ekspansji jest zdolno pod-
porzdkowania podbitych krajw. Przekonanie to tym
wicej byo uzasadnione, e zamiast plemion luno ze
sob zwizanych przeciwnikami obecnie byy pastwa
stosunkowo dobrze zorganizowane. Nieraz jeszcze
w dziejach imperium asyryjskiego bdziemy wiadka-
mi bardzo silnych ruchw odrodkowych, ktre niemal
regularnie objawiay si przy zmianie wadcy na tronie.
Zdobycze terytorialne Adadnirari II i Tukultininur-
ty II rozwizay kilka bardzo istotnych problemw pa-
stwa asyryjskiego. Kraj Hanigalbat, pooony w regio-
nie yznego Pksiyca, zapewni zaopatrzenie
w ywno. Sta si on jednoczenie baz wypadow na
zachd, do Syrii, gdy pod kontrol Asyrii znalaza si
zarwno droga ldowa przez Mezopotami pnocn,
jak te szlak rzeczny w gr po Eufracie. Demonstracja
siy w krajach Nairi natomiast otworzya przed Asyri
drog do Paskowyu Armenii z jego bogatymi zaso-
bami surowcw, przede wszystkim miedzi oraz elaza.
Podpisanie za traktatu pokojowego z Babiloni oraz
odzyskanie dziki temu rolniczej Arrapchy bez wtpie-
nia umocnio pozycj Asyrii, zapewniajc jej - co naj-
mniej doranie - spokj na poudniowym pograniczu.
Wszystko to pozwolio nastpnym krlom asyryj-
skim, wielkim zdobywcom 9 w., przystpi do najwa-
niejszego zadania, jakim byo stworzenie zasad funk-
cjonowania armii i administracji. Proces ten zapoczt-
kowa Assurnacyrpal II, ktry do historiografii wszed
nie tylko jako zdolny strateg, lecz przede wszystkim ja-
ko jeden z najbardziej bezwzgldnych i najkrwawszy
wrd wadcw Bliskiego Wschodu. Istotnie, nigdzie
nie ma tylu opisw krwawych represji wobec ludw
pokonanych, jak w inskrypcjach Assurnacyrpala, aden
te krl asyryjski nie kaza wykona tylu paskorzeb
ku przestrodze buntownikom, jak ten wanie wadca.
Umiejtnie w ten sposb podsycana propaganda, maj-
ca wiadczy o sile ora asyryjskiego i o potdze kr-
la, stworzya nastpnie mit o wyjtkowym okrucie-
stwie wadcw nowoasyryjskich. Liczne przykady
z dziejw Bliskiego Wschodu, a take z historii pastw
antycznych dowodz jednak, e wadcy nowoasyryjscy
nie byli bardziej bezwzgldni wobec pokonanych ni
ich poprzednicy w innych krajach, nie oni te wymyli-
li represje w stosunku do buntownikw i nie stanowiy
one ich wycznoci. Stosowano je zarwno na dugo
przed nimi, jak te w czasach pniejszych, gdy lady
po ich pysznych rezydencjach krlewskich ju dawno
zdyy zagin.
Assurnacyrpal w cigu siedmiu pierwszych lat
swego panowania osign dawne granice pastwa Ti-
glatpilesara I. Przywrci on te jego wzorce admini-
stracyjne, dzielc cay obszar rdzennej Asyrii i krajw
zdobytych na prowincje. Wyprawom jego przywiecay
czasem cele polityczne, na og jednak byy podykto-
wane celami gospodarczymi. Przekonuje o tym analiza
wykazw upw wojennych, kontrybucji oraz danin,
jakie sporzdzano po kadej wyprawie.
Rzuca si w oczy, e kady z wykazw wymienia
pokan ilo metali, bd to w formie omu, bd te
w gotowych wyrobach. Kontrybucja, ktr w 879 r. za-
pacio aramejskie pastewko Bitzamani, obejmowaa
m.in. po 2 talenty srebra i zota, 300 talentw elaza
oraz kilka tysicy naczy miedzianych. W dwa lata
pniej, podczas syryjskiego pochodu Assurnacyr- pa-
la, podobny trybut zapaci Lubarna, wadca aramej-
skiej Hattiny. Dostarczy on 20 talentw srebra, po 250
talentw oowiu i elaza, 1 talent zota, 1000 sztuk by-
da, 10 000 owiec i kz, 1000 sztuk tkanin wenianych
i lnianych, inkrustowane meble bukowe, 10 niewolnic
piewaczek itp.
Rwnie bogate byy zdobycze Salmanasara III, na-
stpcy Assurnacyrpala II. Tylko w jednym roku (857)
otrzyma on danin wadcw Karkemiszu oraz krajw
pooonych na zachd od Eufratu w wysokoci 16 ta-
lentw zota, 206 talentw srebra, 420 talentw miedzi
oraz 430 talentw elaza.
 Przytoczone dane z Rocznikw bynajmniej nie
mwi o faktach odosobnionych, albowiem podstaw
systemu wadzy asyryjskiej od czasw Assurnacyrpala
bya danina. Rozrniano przy tym dwa jej rodzaje.
Jednym bya kontrybucja, stosunkowo wysoka danina
jednorazowa, ktr zazwyczaj paciy wszystkie pa-
stwa pooone w znacznej odlegoci od metropolii, nie
bdce prowincjami asyryjskimi. Skadali j rwnie
wadcy tych pastw, ktre znajdoway si wzdu drogi
przemarszu wojsk asyryjskich, nawet w wypadku, gdy
wyprawy powtarzay si w krtkich odstpach czasu.
Kraj Zamua np. zapaci w 881 r. kontrybucj zoon
z koni, srebra i zota, lecz ju w roku nastpnym zapa-
ci kolejn danin, tym razem obejmujc bydo, owce
i wino. Podobnie potraktowany zosta kraj Hindanu nad
rodkowym Eufratem: w 883 r. otrzyma Assurnacyrpal
od niego kontrybucj, ktra obejmowaa srebro, zoto,
mied, ow, alabaster, wen purpurow i wielbdy
baktryjskie. Wadca tego kraju w 5 lat pniej danin
ponowi, dajc srebro, zoto, ow, naczynia miedziane,
bydo oraz owce i kozy. Na ironi okrelano ten rodzaj
daniny terminem daru ujmujcego, poniewa wiad-
czy on mia o lojalnoci i ulegoci ofiarodawcy.
I chocia najczciej danin jednorazow skadano z
czci cennego inwentarza wity i paacw, to jednak
drog onierza syryjskiego znaczyy grabie i ruiny.
Krnbrnych bowiem mieszkacw tych krajw mor-
dowano, posusznych rozkazom krla asyryjskiego na-
tomiast uprowadzano z caym dobytkiem do Asyrii.
 Istnia jednak rwnie drugi typ danin - danina co-
roczna, bdca represj za brak posuszestwa. Wymiar
jej by cile okrelony i prawdopodobnie zaleny od
zasobnoci danego pastwa. Tilabna, niewielkie pa-
stewko nad rodkowym Eufratem, corocznie musiao
dostarczy 10 min srebra. Na syryjsk Hattin nato-
miast naoy Salmanasar III obowizek pacenia co ro-
ku daniny w wysokoci 200 belek cedrowych, 1 talentu
srebra i 2 talentw weny purpurowej. Jeli nadto we-
miemy pod uwag, e w wanych punktach strategicz-
nych zaoone zostay twierdze z garnizonami asyryj-
skimi, bdce na penym utrzymaniu okolicznej ludno-
ci, zrozumiemy w peni, jak uciliwa bya wadza
asyryjska dla pokonanych. Bezwzgldno wadcy od-
czuwali zreszt rwnie sami Asyryjczycy, mieszkacy
wspomnianych twierdz, ktre z biegiem czasu staway
si koloniami asyryjskimi. Wymownym przykadem
tego jest historia starej twierdzy mitannijskiej Eluchat,
skolonizowanej przez Salmanasara I. Potomkowie ko-
lonistw asyryjskich, zapewne zhurytyzowani, zbunto-
wali si przeciwko nowej administracji Assurnacyrpala.
Krl wobec tego kaza wymordowa ich wraz z rodzi-
nami. Zatem terror wojskowy suy do ujarzmienia nie
tylko ludw podbitych, lecz take obywateli Asyrii.
System ten, zapocztkowany przez Assurnacyrpala
II, korzystny by wycznie dla krla i paacu. Przy-
puszcza naley, e do Asyrii napyway imponujce
bogactwa, a wrd nich tak cenne metale. Wikszo
ich naturalnie stezauryzowano; dowodz tego pokane
zapasy elaza, znalezione podczas prac wykopalisko-
wych w Niniwie. Bogactwa te stanowiy o suweren-
noci krla, suc mu za dary dla wity, a take za
podstaw do rozwinicia dziaalnoci budowlanej.
Znamiennym tego przykadem jest przebudowa
miasta Kalchu i wyniesienie go przez Assurnacyrpala
do godnoci rezydencji krlewskiej. Prace te spowo-
doway gwatowny wzrost zapotrzebowania na materia-
y budowlane, ktre pochodziy przede wszystkim
z danin. Surowce natomiast, ktre niezbdne byy do
rozwoju produkcji rzemielniczej, stanowicej zreszt
monopol paacu, docieray do Asyrii i Babilonii inn
drog. Dostarcza ich kupiec asyryjski, ktry dociera
do podbitego kraju niemal rwnoczenie z armi i bez-
porednio od onierzy nabywa upy przez nich zdoby-
te.
W zwizku z pracami budowlanymi na terenie
Kalchu rzuca si w oczy jeszcze jeden element, tak cha-
rakterystyczny dla polityki Asyrii, a mianowicie prze-
siedlenia. Budownictwo wymagao bowiem zatrudnie-
nia znacznej liczby ludzi, niedostatek za siy roboczej
towarzyszy caej epoce staroytnej. Dlatego te naley
przypuszcza, e przesiedlenia z lat 881879 pozosta-
way w cisym zwizku z dziaalnoci budowlan na
terenie Kalchu. Okazuje si wic, e podbite tereny by-
y dla Asyrii nie tylko zapleczem rolniczym i surowco-
wym, lecz dostarczay nadto rk do pracy. Po zako-
czeniu prac budowlanych ta cz deportowanych, kt-
ra pozostaa przy yciu, zapewne na stae osiedlia si
na tym terenie, przyczyniajc si do lepszego zagospo-
darowania ziem rdzennie asyryjskich. Dziaalno As-
surnacyrpala, ktra obok bezsensownych zniszcze
i systematycznej grabiey wszelkich dbr, a take
zdziesitkowania ludnoci poczona bya z deporta-
cjami, sprawia, e tereny podbite nie przedstawiay
adnej wartoci.
Po mierci Assurnacyrpala II wrd ludw podbi-
tych budziy si nadzieje na zrzucenie asyryjskiego
jarzma, ale syn jego, Salmanasar III, nadzieje te roz-
wia. Najpierw powtrzy on wypad swego ojca do wy-
brzea Morza rdziemnego, gdzie w 858 r. dokona
ceremoniau obmycia broni w wodach
Znacznie trudniejsze okazay si walki z koalicj
syryjsk, zwaszcza e od pocztku lat osiemdziesi-
tych znw odrodzi si dawny konflikt z Babiloni.
Odnowa Babilonii po wielkim kryzysie nastpia nieco
pniej ni Asyrii, gdy w odrnieniu od niej osiedliy
si tu niektre szczepy Chaldejczykw. Jedynie stare
orodki witynne, Borsippa, Kuta, Babilon i inne, po-
trafiy zachowa sw niezaleno i nie dopuci do
osadnictwa przybyszw w swoich granicach.
Historia synchronistyczna pozwala powiza odro-
dzenie Babilonii z dziaalnoci Nabuszumukina (899
888) oraz Nabuapaliddiny (888855), jego nastpcy.
W tym okresie bardzo uciliwe dla Babilonii byy
bandy Sutejw. Nazwa Sutejowie utracia jednak sw
tre etniczn i okrelaa og ludnoci nie osiadej.
Nabuapaliddina odrzuciwszy ich za Eufrat uwolni rol-
nictwo babiloskie od nieustannych grabiey i znisz-
cze. Przypuszcza mona, e umoliwio to odnow
gospodarki babiloskiej, lecz brak archiww nie rozwa-
la pozna szczegw tego procesu. Wnioskowa o nim
mona wszake porednio, na podstawie dziaalnoci
budowlanej. Nabuapaliddina przedsiwzi mianowicie
szeroko zakrojone prace renowacyjne niemal we
wszystkich wielkich wityniach: w Babilonie, Borsip-
pa, Sippar i Uruk. Jednoczenie podarowa im rozlege
poacie gruntw. Odtd te poszczeglne miasta zacz-
to identyfikowa z tamtejsz wityni, co rwno-
znaczne byo z przeksztaceniem ich w tzw. gminy
wite. Na og byy one wyczone spod administracji
krlewskiej i w nastpnym okresie miay sta si jedy-
nymi penoprawnymi kolektywami obywatelskimi. Na-
ley przy tym zwrci uwag, e pewna elitarno tych
orodkw nie uchronia ich przed arameizacj, ktra
w Babilonii rozpocza si znacznie wczeniej i post-
powaa znacznie szybciej ni w ssiedniej Asyrii.
Wszystko zdaje si wskazywa, e jzyk aramejski ju
w pierwszej poowie 9 w. by w Babilonii dobrze roz-
powszechniony.
Nabuapaliddina w swoim deniu do odbudowy
pastwa babiloskiego dotar rwnie do Kraju Nad-
morskiego, gdzie usadowia si dynastia Chaldejczy-
kw. Nie wydaje si jednak, by krl Babilonii myla
o podboju tego pastwa, zwaszcza e nie okazywao
ono w tym czasie adnych tendencji ekspansywnych.
Te rozwin si miay dopiero znacznie pniej. Przy-
puszcza mona, e bya to swego rodzaju demonstra-
cja siy bez wikszego znaczenia. Babilon bowiem mu-
sia ju liczy si z ekspansj asyryjsk, gdy ugrunto-
wanie si jej siy dziki odzyskaniu Mezopotamii p-
nocnej natychmiast odnowio dawny konflikt. Babilo-
nia z jednej strony pozbawiona zostaa moliwoci ko-
rzystania z szlaku przez Zatok Persk, z drugiej za
strony usadowienie si Asyryjczykw nad rodkowym
Eufratem przekrelio moliwoci uzyskania wstpu do
Syrii.
Rosnca niech Babilonii wobec osigni asyryj-
skich nie moga by obojtna dla Salmanasara III. Prze-
to gdy w latach 851850 rozpoczy si walki o tron
babiloski, Salmanasar t okazj umiejtnie wyzyska
i doprowadzi do oddania tronu proasyryjskiemu przed-
stawicielowi dynastii imieniem Mardukzakirszumi.
Zoy te hod wielkim bogom babiloskim, a wypra-
wiwszy si na poudnie otrzyma daniny pastw chal-
dejskich: Bitammukani, Bitdakuri i Bitjakini. Zwyci-
stwo to, w wikszym stopniu polityczne ni militarne,
byo Salmanasarowi bardzo potrzebne, albowiem or
jego okaza si bezsilny w Syrii, a take w krajach Nai-
ri.
Asyria, Syria i Urartu w 9 i 8 w. p.n.e.
Syria i Palestyna w przededniu asyryjskiej ekspan-
sji byy zlepkiem kilkudziesiciu pastw i pastewek,
najczciej skconych ze sob. Rnorodne konflikty
gospodarcze i ideologiczne nie sprzyjay tendencjom
zjednoczeniowym. Groba najazdu asyryjskiego bya
jednak tak powana, e doszo wtenczas do utworzenia
koalicji.
W 9 w. wszelka inicjatywa znajdowaa si w r-
kach Damaszku, tj. pastwa Aramu, i jego wadcy
Benhadada (880841). Byo to pastwo mode, ktre
rozwijajc si w wietnych warunkach oazy damasce-
skiej i stosunkowo szybko zaczo zagraa ssiednie-
mu Izraelowi. Omri, krl Izraela (885874), musia po-
godzi si z utworzeniem w Samarii damasceskiej
osady handlowej, uzaleniajc si gospodarczo od po-
tnego Aramu. Wydarzenia te, jak rwnie zabiegi
dyplomatyczne Fenicjan, zaniepokojonych ekspansj
gospodarcz Damaszku, skoniy Achaba izraelskiego
(874853) do nawizania przyjaznych stosunkw z Ju-
de.
Taka panowaa atmosfera, gdy Salmananasar III na
przeomie 854 i 853 r. szykowa sw wielk wypraw
syryjsk. Z atwoci Benhadadowi udao si wtedy
skoni pastwa pnocnosyryjskie, ktre nie byy tak
skcone z sob jak Izrael i Judea, do poczenia si
przeciwko Asyrii. Czynnie wspdziaa z nim Irhuleni,
krl Hamatu. Nawet Achab wystawi dla poparcia koa-
licji zoonej z 12 pastw siln armi. Doszo zatem do
bitwy pod Karkar, 321 w ktrej uczestniczyo po blisko
70 000 rnego rodzaju wojska z obu stron. Zakoczya
si ona, wbrew temu, co twierdz Roczniki krlewskie,
klsk Asyrii. Najwaniejszym dowodem tego jest brak
jakiejkolwiek wzmianki o daninach, ktre przecie byy
nieodcznym elementem kadego zwycistwa. Wydaje
si rwnie, e bezporednio po tej klsce przedsi-
wzi Salmanasar reorganizacj armii asyryjskiej. Lecz
gdy po upywie 3 lat wyruszy zbrojnie do Syrii, zmu-
szony by pogodzi si z ponown klsk.
 Dopiero w 841 r., kiedy z powodu konfliktw we-
wntrznych rozpada si syryjsko palestyska koali-
cja, wyprawa Salmanasara do Syrii okazaa si sku-
teczna. Wprawdzie nie zdoby on Damaszku, lecz usta-
nowi hegemoni Asyrii na terenie Syrii i Fenicji. Asy-
ria uzyskaa zatem pen kontrol nad niezwyke wa-
nym szlakiem Eufrat - wybrzee Morza rdziemnego.
Jednoczenie otwieraa si droga na pnoc - do pa-
stwa Kue, panujcego nad Wrotami Cylicji, do Melidu
i Kummuchu, za ktrymi znajdowa si graniczcy
z Frygami kraj Tabal. Jednak aden kraj na zachd od
Eufratu nie zosta jeszcze wtedy przeksztacony w pro-
wincj Asyrii. Pozostawiono tam dawn struktur poli-
tyczn z obowizkiem pacenia danin.
Dugotrwae rzdy Salmanasara III sprawiy, e
arystokracja asyryjska dosza do niebywaego rozkwitu.
Autentyczn barier dla jej ambicji we wszystkich
okresach pastwa asyryjskiego stanowi sposb obsa-
dzania urzdw. Kady wadca mianowa swoich wa-
snych funkcjonariuszy, a ich kadencja rozcigaa si na
cay okres jego panowania. Dziki temu, e zarwno
Assurnacyrpal II, jak te Salmanasar III panowali wy-
jtkowo dugo, wytworzya si dla warstwy urzdnikw
pastwowych nadzwyczaj korzystna sytuacja Wzrosy
jej presti i wpywy, lecz przede wszystkim mnoy si
jej majtek. Brak danych rdowych nie pozwala wy-
jani, jak wyzyskiwaa - sw now pozycj, lecz jej
udzia w powstaniu Assurdainapli zdaje si nie podle-
ga dyskusji.
 Bezporednim bodcem do otwartych wystpie
stao si prawdopodobnie wyczenie Assurdainapli
z dziedzictwa tronu. Lecz podoe tej pierwszej w du-
giej serii wojen domowych byo znacznie gbsze - ze-
spoliy si tu elementy kryzysu agrarnego, spoecznego
i administracji. Jednym z najbardziej widocznych
czynnikw bya raca dysproporcja obszarw prowin-
cji: z jednej strony w obrbie rdzennej Asyrii, gdzie
prowincje byy niewielkie, : z drugiej za - poza jej
granicami, gdzie byy one bardzo rozlege i mimo
zniszcze dostarczay swym namiestnikom pokanych
dochodw.
Nie naley si przeto dziwi, e uczestnikami tego
powstania byli przede wszystkim namiestnicy prowin-
cji rdzennie asyryjskich. Wiernoci Salmanasarowi
i prawowitemu jego nastpcy, Szamsziadadowi V
(824811), dochowali widocznie tylko namiestnicy dal-
szych prowincji oraz czterej najwysi funkcjonariusze
pastwowi, ktrzy - jak o tym wiadcz datowane do-
kumenty - w latach buntu powtrnie byli eponimami.
W cigu piciu lat powstanie to paraliowao inicjaty-
w polityczn Asyrii (827822).
Dopiero pomoc Babilonu, udzielona w zamian za
daleko idce ustpstwa, pozwolia Szamsziadadowi V
rozprawi si z buntownikami. Jak mona wnioskowa
na podstawie Kanonu eponimw, Szamsziadad V pod
wpywem tego dowiadczenia przedsiwzi pewn re-
organizacj hierarchii urzdniczej. Najwicej uwagi
udzieli on jednak sprawom babiloskim, gdy pragn
odzyska utracon supremacj. Kilka ekspedycji (816
814) do miast babiloskich udowodnio przewag mili-
tarn Asyrii i pozwolio ustali korzystn dla Asyrii li-
ni graniczn. Szamsziadad, wzorem wielkiego Salma-
nasara, kaza wadcom chaldejskich pastw Babilonii
zapaci danin oraz podporzdkowa swej hegemonii
plemiona, ktre koczoway wzdu dolnego biegu Ty-
grysu.
Wszystko to wiadczyo o przezwycieniu przez
Asyri kryzysu. Lecz Szamsziadad nie by jeszcze do-
statecznie silny, by ponowi prby pokonania Syrii, co
najmniej w takim zakresie, jak za czasw Salmanasara
III. Wasale syryjscy bowiem pod wpywem saboci
Asyrii zupenie zaprzestali pacenia danin. Dopiero
w latach panowania jego nastpcy Adadnirari III (811
781) wytworzya si w Syrii korzystna dla Asyrii sytu-
acja, gdy w nowo powstaej koalicji antyasyryjskiej
doszo do konfliktu midzy dwoma jej inspiratorami -
Damaszkiem i Hamatem. W wyniku zwyciskiej wojny
(805802) zdoby Adadnirari Damaszek i naoy dani-
n na wszystkie pastwa, ktre uczestniczyy w buncie
przeciwko Asyrii.
By to jednak ostatni przejaw asyryjskiej przewagi
militarnej. Wkrtce bowiem, zajta na pograniczu me-
dyjsko babiloskim, utracia Asyria kontrol nad kra-
jami na zachd od Eufratu. Nastpnie musiaa pogodzi
si z utrat wadzy nad regionem rodkowego Eufratu,
gdzie usamodzielni si tamtejszy namiestnik asyryjski
Szamaszreszucur. Nade wszystko za nie bya Asyria
zdolna przeciwstawi si rosncej sile pastwa Urartu.
 Powysze czynniki znacznie pogorszyy sytuacj
wewntrz Asyrii, gdzie w wyniku kilkuletniego nieuro-
dzaju grozia klska godowa i raz po raz wybuchay
epidemie. Wadza krlewska bya bezsilna, gdy nie-
liczne prowincje, ktre nadal jeszcze trway przy niej,
na skutek rabunkowej gospodarki wadcw 9 w. byy
tak zdewastowane, e nie mogy wspomaga metropo-
lii.
Zupenym przeciwiestwem Asyrii byo pastwo
Urartu, ktre od 9 w. rozwijao si na jej pnocnych
rubieach. By to kraj grzysty, o bardzo zrnicowa-
nym klimacie i warunkach geograficznych. Bardzo
wczenie na tych terenach udomowiona zostaa winna
latorol, lecz poacie, na ktrych rozwija si moga jej
uprawa, byy stosunkowo niewielkie, np. dolina rod-
kowego Araksu, teren na poudnie od jeziora Sewan
oraz pasmo okalajce jezioro Wan. Ziemie te stanowiy
rdze przyszego pastwa Urartu, ktre zaczo kszta-
towa si prawdopodobnie w 9 w. Z jednej strony, bez
wtpienia, przyczynia si do tego groba ekspansji
asyryjskiej, z drugiej strony natomiast tamtejsze ple-
miona widocznie osigny wystarczajcy poziom roz-
woju, ktry domaga si organizujcej siy wadzy pa-
stwowej.
Obok rolnictwa i sadownictwa wielowiekowe tra-
dycje miaa tam hodowla owiec i kz oraz rzemiosa.
Kraj nie by bogaty w tereny rolnicze, lecz posiada
liczne zoa metali, zarwno miedzi, jak te elaza. Jest
zatem prawdopodobne, e na tym podou z upywem
czasu uksztatoway si pierwiastki nowych ukadw
spoecznych, ktre wiody do zaamania si ustroju ro-
dowego. Zjednoczenie niewielkich organizmw spo-
ecznych w jeden organizm pastwowy nie byo atwe,
gdy warunki geograficzne sprzyjay raczej ich izolacji.
Dlatego te przypuszcza mona, e pierwsi wadcy te-
go pastwa odznacza si musieli wyjtkowymi zale-
tami, osignitymi przez wiele pokole, ktrym przy-
szo rozwija si w stosunkowo trudnych warunkach
geopolitycznych. Jest bardzo prawdopodobne, e na
ksztatowanie si pastwowoci urartyjskiej wpyny
zarwno wzorce anatolijskie, jak te tradycje huryckie.
Wydaje si w kadym razie, e krl urartyjski by ra-
czej zwierzchnikiem licznych ksit lokalnych pac-
cych mu danin ni wadc na wzr krlw mezopo-
tamskich czy egipskich.
Wadcy urartyjscy byli z ca pewnoci przezorni
i niezwykle gospodarni. wiadczy o tym zarwno dzia-
alno Iszpuini (824806), jak i jego syna Minuy
(805788) oraz wszystkich ich nastpcw. Jednym
z ich podstawowych dziaa byo zagospodarowanie
kraju za pomoc budowy sieci kanaw. Sam Minua
pozostawi po sobie 14 inskrypcji, m.in. relacj o bu-
dowie najwikszego kanau, ktrym sprowadzano wod
z jeziora Wan do odlegego o 65 km pasma gr Artos.
Kana na caej dugoci obudowano wielkimi blokami
kamiennymi, dziki czemu przetrwa on po dzi dzie.
Wzdu niego zbudowano szereg twierdz, ktre strzec
miay jego nienaruszalnoci.
Rozwizawszy problem najwaniejszy, jakim byo
zapewnienie dostatku ywnoci wycznie dziki wa-
snemu rolnictwu, rozwinli krlowie urartyjscy zakro-
jon na szerok skal dziaalno urbanizacyjn. Na Po-
udniowo wschodnim brzegu jeziora Wan zbudowali
sw rezydencj krlewsk - miasto Tuszpa, znane
z tekstw asyryjskich pod nazw Turuszpa. Ponadto
wznieli szereg warownych grodw, szczeglnie w re-
gionach pogranicznych. Jednym z nich bya twierdza
Tejszebaini (KarmirBlur), na przedmieciach dzisiej-
szego Erewanu. Zajmowaa ona powierzchni ok. 40 ha
i bya chroniona przez grube mury. Miejscem central-
nym bya cytadela z obszernymi spichlerzami, w kt-
rych gromadzono zapasy zboa i wina. Prace archeolo-
giczne na tym terenie pozwoliy ustali, e twierdz
zamieszkiwaa ludno krlewska bdca na utrzyma-
niu paacu. Dlatego te naley przypuszcza, e oko-
liczne ziemie stanowiy wasno paacu, chocia ten
typ wasnoci w Urartu mia niewtpliwie mniejsze
znaczenie ni w pastwach mezopotamskich. Wik-
szo gruntw, zwaszcza pooonych w znacznym od-
daleniu od regionw zurbanizowanych, stanowia wa-
sno tamtejszych mieszkacw. Wydaje si, e bya to
typowa wasno obywatelska, chocia ewidencja r-
dowa na ten temat jest na razie nadzwyczaj szczupa.
Pobieny rzut oka na sprawy urartyjskie uwidacz-
nia rnice, jakie w I tysicleciu istniay midzy tym
pastwem a Asyri. Ale czy one wanie stanowiy r-
do zbrojnego konfliktu? Asyria i Urartu zetkny si
bowiem nie tylko i nie tyle na terenie wasnych pastw,
co na obszarach przylegych: w Syrii oraz w pnocno
zachodnim Iranie. Pastwo Urartu znajdowao si
wprawdzie w znacznie korzystniejszej sytuacji ni Asy-
ria, niemniej dla zapewnienia dalszego rozwoju rze-
miosa oraz wojskowoci niezbdne mu byo znalezie-
nie dojcia do zasobw surowcowych poza Paskowy-
em Armenii. Denia te kolidoway z interesami Asy-
rii, podobnie jak zabiegi wadcw pastwa Urartu
o zdobycie rk do pracy. Wszystko to doprowadzi mu-
siao do dziaa wojennych.
W pierwszej poowie 8 w. inicjatywa znalaza si
w rkach wadcw pastwa Urartu, gdy Asyria prze-
ywaa w tym czasie powane trudnoci spowodowane
przez wojny domowe i ruchy separatystyczne. Argiszti
I (787766) i Sarduri II (765733) byli krlami bardzo
wojowniczymi i dobrymi organizatorami. Szczeglnie
due zasugi pooy Sarduri II, przeprowadziwszy re-
form systemu podatkowego. Dziki rozlicznym przed-
siwziciom natury militarnej Argiszti I i Sarduri II za-
jli stopniowo asyryjskie kraje wasalne w Syrii. Wad-
cy asyryjscy Salmanasar IV, Assurdan III i Assurnirari
V, ktrych panowanie przypado na lata 781745, nie
mogli temu przeciwdziaa, gdy Asyri ponownie
wstrzsna fala buntw i wojen domowych. Kanon
eponimw t nadzwyczaj krytyczn sytuacj ujmuje
bardzo charakterystyczn formu, a mianowicie: woj-
sko w kraju. W tak notatk zaopatrzono lata 768
764, na podstawie za inskrypcji krlewskich wyjania
si tre tego bardzo lakonicznego zapisu. W 764 r.
szalaa w Asyrii duma, w roku nastpnym wybucha w
Assur rewolta, ktra trwaa dwa lata. W 761 r. zbunto-
waa si rwnie Arrapcha. Wreszcie w 759 r., gdy
zdawao si, e w kraju przywrcono porzdek, rozpo-
czo si powstanie w Guzanie. Jednoczenie nowa
epidemia dumy dziesitkowaa mieszkacw Asyrii.
Teraz z ca wyrazistoci wystpiy wszystkie
ujemne strony metody wojennych represji. Znacznie
bowiem zmalaa liczba mieszkacw rdzennej Asyrii,
natomiast tereny prowincji, mogce dostarczy rezerw,
dziki polityce Assurnacyrpala II i Salmanasara III byy
cakowicie wyludnione. Armia znacznie zmniejszya
si, a przecie ona bya podstaw potgi Asyrii - to ona
powodowaa dostarczenie regularnych danin, ona te
utrzymywaa nienaruszalno granic. Wyludnienie
znacznych obszarw doprowadzio nadto do upadku
podstawowej gazi gospodarki, jak byo rolnictwo.
Oba problemy byy zreszt cile zespolone ze sob,
gdy wojsko rekrutowao si spord ludnoci chop-
skiej.
Dlatego te, gdy w wyniku kolejnej rewolty woj-
skowej na tronie znalaz si Tiglatpilesar III (745727),
stan on przed koniecznoci zreformowania dotych-
czasowych metod politycznych. Najwaniejszym zada-
niem byo zaludnienie zdewastowanych terenw i od-
rodzenie rolnictwa i armii. Jedynie na takiej bazie doj
mogo do odnowy asyryjskiej potgi politycznej. Jak-
kolwiek adne inskrypcje tego wadcy o tym nie m-
wi, to jednak cay dalszy rozwj Asyrii dowodzi, e
wanie za jego czasw prawdopodobnie przepro-
wadzono reformy, ktre ostatecznie zadecydoway
o charakterze imperium asyryjskiego. Dziaalno
Tiglatpilesara III stanowi wic jakby drug cz fazy
organizacyjnej pastwa nowoasyryjskiego.
Jak si wydaje, zreorganizowa on przede wszyst-
kim armi. Powoa do ycia tzw. puk krlewski, zo-
ony z rnych formacji i pozostajcy na utrzymaniu
paacu. By to trzon nowej armii, ktra od dotychcza-
sowej rnia si wietnym wyposaeniem oraz wik-
sz operatywnoci. Przypuszcza naley, e wanie
jej istnienie pozwolio Tiglatpilesarowi III w kilka mie-
sicy po zagarniciu wadzy rozpocz seri zwyci-
skich wypraw wojennych. Celem ich z jednej strony
byo odsunicie od granic Asyrii najbardziej dokuczli-
wych wrogw, m.in. koczujcych plemion chaldejskich
i aramejskich na poudniu, z drugiej za - otwarcie dro-
gi na wschd przez gry Zagros.
Operacje militarne stay si pierwszym sprawdzia-
nem zdolnoci bojowej nowej armii. Dostarczyy one
nadto bogatych upw oraz licznych zastpw zniewo-
lonej ludnoci cywilnej. Praktyk przesiedle stosowali
ju poprzednicy Tiglatpilesara III, lecz byo to wtedy
zjawisko raczej wyjtkowe. Tiglatpilesar natomiast za-
pocztkowa polityk deportacji systematycznych i ma-
sowych, ktr kontynuowali wszyscy jego nastpcy a
do czasw nowobabiloskich. O ile w poprzednich
okresach grupy przesiedlecw nie liczyy wicej ni
kilkanacie tysicy osb, to od poowy 8 w. uprowa-
dzano cae plemiona lub grupy plemion. Wystarczy
spojrze na dane rocznikw asyryjskich, by uchwyci
masowo tego zjawiska. Tiglatpilesar III np. uprowa-
dzi w 730 r. ok. 154 000 Chaldejczykw z poudnio-
wej Babilonii i osiedli ich w pnocnych i Pnocno
wschodnich rejonach przygranicznych pastwa asyryj-
skiego. W 720 r. wysiedli Sargon II ok. 90 000 osb
z pastw syryjskich, a Senacherib uprowadzi w 701 r.
z Judei ponad 200 000 mczyzn, kobiet i dzieci.
S to najbardziej charakterystyczne przykady, lecz
nie jedyne, kada bowiem wyprawa wojenna koczya
si deportacj ludnoci cywilnej. Podobnie jak w 9 w.
przeksztacono pewn cz w niewolnikw, ktrych
przydzielano miastom, wityniom lub dostojnikom
pastwowym. Pozostaych deportowanych osiedlano
caymi rodzinami i najczciej wraz z ich dobytkiem na
nowych terenach. Analiza geografii osadnictwa dowo-
dzi, e tereny rdzennej Asyrii wchony ok. 50% de-
portowanych. wiadczy to o celu masowych przesie-
dle - miay one doprowadzi do zagospodarowania
prowincji rdzennie asyryjskich, co uniezaleni je mia-
o od importu ywnoci.
Stworzywszy podstawy do odrodzenia rolnictwa
i zapewniwszy sobie spokj na poudniu i na wschodzie
Tiglatpilesar III zdecydowa si rozwiza problem
najwaniejszy, zarwno z punktu widzenia potrzeb
ekonomiki, jak te ze wzgldw strategicznych, a mia-
nowicie problem syryjski. W tym czasie pastwa Syrii
pnocnej ponownie zjednoczyy si w koalicj antya-
syryjsk, tym razem pod wodz krla aramejskiego Ar-
padu. Jednoczenie przystpiy do niej Melid, Gurgum
i Kumuchu, pastwa podwadne krlowi urartyjskiemu
- Sarduri III. Nowa koalicja znajdowaa si wic w ko-
rzystniejszej sytuacji ni wszystkie poprzednie zwizki
tego typu, gdy zapewnia sobie poparcie potnego
podwczas pastwa Urartu.
Do spotkania obu armii doszo w 743 r. pod Kisz-
tan nad grnym Eufratem; zostao ono zakoczone pe-
nym zwycistwem Tiglatpilesara III, ktre utorowao
mu drog do Syrii. Arpad jednak zdobyty zosta dopie-
ro w wyniku dwuletniego oblenia, co rwnoznaczne
byo z ustanowieniem hegemonii asyryjskiej na terenie
od Hamatu a po gry Amanu. Na wie o upadku pa-
stwa Arpad uczestnicy koalicji spieszyli wprawdzie ze
sw kontrybucj do krla Asyrii, lecz wyczekiwali tyl-
ko na dogodny moment, by ponownie zjednoczy si
do wsplnej walki. W 738 r., gdy Tiglatpilesar III to-
czy cikie boje w kraju Ulluba na pograniczu urartyj-
skim, z inicjatywy pastwa Jaudi (nad zatok Issos)
utworzona zostaa nowa liga do walki z Asyri. Lecz
w tym czasie or krla asyryjskiego by tak silny, e
wojna z nim nie moga przynie zwycistwa. Klska
pastw syryjskich staa si nie tylko okazj do egze-
kwowania nowych danin, lecz take do zaoenia
pierwszych prowincji syryjskich.
Pokonanie Syrii umoliwio krlowi asyryjskiemu
koncentrowanie swych si do walki przeciwko urartyj-
skiemu konkurentowi. Baz wypadow by zdobyty
kraj Ulluba, skd armia asyryjska w 735 r. wyruszya
pod mury Tuszpy, krlewskiej rezydencji wadcw
urartyjskich. Miasta co prawda nie zdobyto, lecz najazd
asyryjski osabi gospodark kraju i by kolejnym cio-
sem dla armii Urartu. Sw granic pnocn umocni
Tiglatpilesar III dziki wzniesieniu licznych twierdz,
ktre w przyszoci odda miay jeszcze powane usu-
gi.
Podczas tych wydarze na pnocy ponownie
zbuntowaa si pewna cz pastewek syryjskich, jak
Damaszek, Samaria, Askalon i Gaza, ktre odmwiy
pacenia danin. Nieprzyjazne byy rwnie nastroje
wrd miast fenickich; zwaszcza Tyr i Sydon byy nie-
zadowolone z powodu ograniczenia handlu z Egiptem.
W tym stanie rzeczy niezbdna bya nowa interwencja.
Pochd Tiglatpilesara III w 734 r. wzdu wybrze-
a fenickiego a do Gazy sta si wielkim triumfem
i pozwoli krlowi asyryjskiemu na dalsze umocnienie
jego supremacji. Utworzono 6 okrgw wojskowych,
ktre zapobiega miay nowym buntom i przygotowa
dalsz ekspansj w tym regionie.
Dogodn okazj ku temu stwarza konflikt Izraela,
Judei i Damaszku. Gdy wic krl judejski Achaz prosi
Tiglatpilesara III o pomoc, by uwolni si od swych
adwersarzy, krl asyryjski t sposobno wyzyska.
Izrael odtd sta si wasalem Asyrii i zobowizany by
do pacenia corocznej daniny, Damaszek natomiast,
z uporem bronicy swej niezawisoci, zosta zdobyty
i przeksztacony w prowincj asyryjsk. Wydarzeniom
tym towarzyszyy masowe deportacje i kontrybucje;
wiele zdobytych miast i osiedli lego w gruzach.
I znw, jak przed laty, egzekwowano daniny od
wszystkich wadcw syryjskich, od Arwadu na pnocy
po Gaz, Edom, Moab i Jude na poudniu.
A tymczasem w Mezopotamii poudniowej doj-
rzewa kryzys polityczny. Po mierci krla babilo-
skiego Nabunacyra (734) rozpocz si okres przewro-
tw paacowych, ktrych ofiar pad nie tylko prawo-
wity nastpca tronu, lecz rwnie dwaj kolejni uzurpa-
torzy. Nie po raz pierwszy wytworzya si w Babilonii
podobna sytuacja, staa si ona niepokojca jednak do-
piero wtedy, gdy w 731 r. tron babiloski zagarn
Chaldejczyk Ukinzer, przedstawiciel dynastii Ammu-
kani.
W 729 r. wyruszy przeto Tiglatpilesar na czele
swych wojsk do Babilonii. Bogata korespondencja z te-
go okresu rzuca interesujce wiato na atmosfer ranu-
jc w Babilonii; nawietla ona rwnie metody, jakimi
posugiwa si Tiglatpilesar, chcc pozyska zarwno
Babiloczykw, jak te koczujcych Chaldejczykw do
walki przeciwko uzurpatorowi 19. Dalsze wydarzenia
dowodz jednak, e propaganda asyryjska bya mao
skuteczna i Babiloni przyszo zdoby si. Ukinzer
wzity zosta do niewoli, kraj - spustoszony, a 154 000
Chaldejczykw uprowadzono do pnocnych i pnoc-
no wschodnich prowincji przygranicznych (729).
Mimo to los Babilonii by nieco inny ni losy po-
zostaych podbitych krajw. Przyczyn tego by za-
pewne autorytet wity babiloskich oraz tysicletnie
wsplne tradycje kulturowe, ktre czyy zdobywcw
z pokonanymi. Tiglatpilesar - jak si wydaje - mg so-
bie zdawa spraw z realnego niebezpieczestwa, ja-
kim byy krlestwa Chaldejczykw, i wola zapewni
Asyrii lojalno Babiloczykw. Nie sposb dzisiaj
prawidowo oceni caego kompleksu czynnikw, ktre
kazay Tiglatpilesarowi stworzy monarchi duali-
styczn, poczon jego osob. Przyj on tradycyjny
tytu krla Babilonu, Sumeru i Akadu; pod imieniem
Pulu dokona rytualnych obrzdw krlw babilo-
skich, m.in. uj za rce Marduka i przewodniczy
noworocznej procesji w 729 i 728 r. Stworzenie unii
personalnej byo kolejnym przykadem uzdolnie poli-
tycznych Tiglatpilesara III.
Jednym z jego najpowaniejszych przedsiwzi
w polityce wewntrznej bya bez wtpienia reorganiza-
cja administracji. Podobnie jak ongi reforma wojsko-
wa zmierzaa ona do zamania potgi namiestnikw
prowincji. Na wzr podziau administracyjnego rdzen-
nej Asyrii utworzono rwnie poza jej granicami nie-
wielkie prowincje, co znacznie usprawnio system za-
rzdzania nimi. Wydaje si take, i w zwizku z tym
uprawomocniony zosta zwyczaj przeksztacania tere-
nw podbitych we wasno paacu.
Nie mogo to naturalnie nie budzi niechci wrd
asyryjskiej arystokracji wojskowo urzdniczej. Do
opozycji przyczyli si rwnie kapani zwizani
z kultem boga Assur oraz boga Sin. Obie grupy byy
motorem dziaania, ktre przywiodo na tron dynasti
Sargonidw, wyzyskujc w peni osignicia organi-
zacyjne swych poprzednikw.
Imperium Sargonidw
Krtkie panowanie Salmanasara V (727722) nie
znalazo dobrego odzwierciedlenia w materiale rdo-
wym i dlatego doszy do nas tylko pojedyncze dane
o wczesnych wydarzeniach. Kontynuowa on uni
personaln z Babiloni, zasiadajc na jej tronie pod
imieniem Ululai. Znana te jest interwencja Salmanasa-
ra V w sprawach pastwa Izrael.
Sukcesy odniesione przez Tiglatpilesara III na te-
renach syryjskich mocno zaniepokoiy wadcw egip-
skich. Zwaszcza Tefnacht rozpocz oywione zabiegi
dyplomatyczne na dworach Jerozolimy i Samarii, zmie-
rzajce do utworzenia nowej koalicji antyasyryjskiej.
Knowania te zmusiy Salmanasara V do zorganizowa-
nia wyprawy przeciwko Ozeaszowi, ktrego przez 3 la-
ta bezskutecznie oblega w jego stolicy, Samarii.
Zdoby j prawdopodobnie Sargon II (722705),
ktry zapocztkowa now dynasti. Zdania historio-
grafii wspczesnej na temat uzurpatora na razie s po-
dzielone. Nie wiadomo, czy by on synem Tiglatpilesa-
ra III, czy te awanturnikiem. Faktem pozostaje jego
uzurpacja oraz wiadome zerwanie wszystkich wizi z
przeszoci. adna inskrypcja nie wymienia jego
przodkw, zwaszcza Tiglatpilesara III, ktrego polity-
ka przecie staa si wzorcem dla wszystkich przedsta-
wicieli tej dynastii.
Zdobywszy wadz Sargon II musia rozwiza
liczne konflikty wewntrzne i zewntrzne. Jednym
z nich bya sprawa polityki wobec immunizowanych
miast i wity. Odebranie przez Salmanasara V przy-
wilejw miastu Assur i innym wanym orodkom wi-
tynnym spowodowao prawdopodobnie jego klsk.
Sargon, ktry tym wanie siom zawdzicza swoje
wyniesienie, zmuszony wic by restytuowa dawne ich
prawa. Decyzja ta rwnoznaczna bya z uznaniem
w pastwie priorytetowej roli arystokracji kapaskiej,
zwizanej ze starymi rodami, co naturalnie wywoa
musiao niezadowolenie arystokracji wojskowo-
urzdniczej. Znamienne to jest dla caego okresu pano-
wania dynastii. Ilekro przewag w pastwie i polityce
zdobywao pierwsze ugrupowanie, krlowie (Sargon,
Asarchadon, Assurbanipal) dawali temu wyraz obda-
rzajc miasta i witynie immunitetem podatkowym.
Odebranie go (Salmanasar V, Senacherib), zawsze
rwnoznaczne byo z faworyzowaniem drugiego ugru-
powania. Ten gboko zakorzeniony konflikt bardzo
ujemnie wpywa na proces integracji pastwa; mia on
rwnie swoje reperkusje w polityce zewntrznej.
W procesie walki o ugruntowanie swej pozycji
utraci Sargon kontrol nad Babiloni, gdzie przez dzie-
si lat rzdzi Mardukapaliddina, reprezentant chaldej-
skiego pastwa Bitjakini, cieszcy si penym popar-
ciem krla Elamu. Poczone wojska babilosko-
elamickie zaday Sargonowi klsk, lecz sojusznicy nie
obrcili tego zwycistwa na sw korzy - miasto Der
nadal pozostao w rkach Asyryjczykw.
W tym samym czasie asyryjskim posiadociom
w Syrii zagraay wrogie poczynania Hamatu i Gazy,
ktre zapewniy sobie pomoc Egiptu. Interwencja Sar-
gona i jego zwycistwo pod Karkar (720) pozwoliy mu
umocni hegemoni asyryjsk na caym terenie od Ar-
padu a do Gazy. Wrd krlw, na ktrych naoona
zostaa kontrybucja, znalaz si rwnie wadca Egiptu,
gdy czynnie popiera koalicj. Z uwagi jednak na bar-
dzo zoon sytuacj polityczn (Osorkon IV panowa
we wschodniej Delcie, Tefnacht w Sais i Memfis, na-
tomiast Szabaka by krlem Napaty, Grnego i Dolne-
go Egiptu) dotd nie wyjaniono, ktry z wczesnych
wadcw egipskich zorganizowa ekspedycj do Pale-
styny i kto paci danin krlowi asyryjskiemu.
Po rozwizaniu problemu syryjskiego Sargon II
zwrci si mg przeciwko pastwu Urartu, ktre za
czasw Rusy (7307713) powrcio do polityki eks-
pansji. Wielki napis odkryty na skale na poudnie od je-
ziora Urmia wylicza 23 kraje, ktre Rusa przyczy do
swego pastwa. Wrd nich znajdowa si take kraj
Musasir (urart. Ardine), ktry graniczy z asyryjsk
prowincj Herolda Paacowego. Zarwno asyryjskie,
jak te urartyjskie raporty wywiadowcze wiadcz
o niezwykle napitej sytuacji, jaka wwczas panowaa
na granicy obu pastw. Sytuacja pastwa Urartu jesz-
cze bardziej si pogorszya, gdy Asyria zacza szerzy
sw ekspansj na terenach anatolijskich.
Na lata 720711 przypada agresja frygijskiego
krla Midasa I, ktry dy do opanowania anatolij-
skiego oraz syryjskiego wybrzea Morza rd-
ziemnego. Lokalne pastewka, pooone w regionie gr
Taurus, sprzymierzyy si z Midasem, co stanowio
bezporedni grob dla asyryjskich posiadoci w Sy-
rii. Sargon II przeto zaj Karkemisz (717), podporzd-
kowujc stopniowo pozostaych sprzymierzecw Mi-
dasa I wadzy Asyrii. W ten sposb zahamowana zosta-
a ekspansja Frygii, lecz jednoczenie przekrelone
rwnie wszelkie prby pastwa Urartu zmierzajce
w kierunku opanowania Syrii. Zahamowaniu ulega
rwnie urartyjska penetracja terenw wschodnich,
gdy tamtejsze plemiona mannejskie cieszyy si po-
parciem Asyrii.
W takiej sytuacji, wyranie niekorzystnej dla pa-
stwa Urartu, przedsiwzi Sargon II seri wypraw, za-
koczonych cakowit klsk Rusy. Poetycki opis
ostatniej, smej wojny z pastwem Urartu zawar Sar-
gon w Raporcie do boga Assur. Znalaza si tam m.in.
relacja o cikich bojach toczonych o zdobycie Musa-
sir, gwnej siedziby boga Chaldi, bstwa opiekucze-
go Urartw. Musasir sta si upem Sargona, a wraz
z miastem wpady w jego rce ogromne bogactwa tam-
tejszego skarbca krlewskiego. Niema rol w upadku
pastwa Urartu odegrao najcie z pnocy i wschodu
plemion Scytw i Kimmerw. Dewastujc po drodze
potencja gospodarczy Urartw utorowali oni Sargo-
nowi drog do decydujcego zwycistwa.
Ostatnim powanym przedsiwziciem politycz-
nym i militarnym Sargona bya wyprawa do Babilonii.
Wojska jego zajy stolic i dotary a do Bitjakini.
W 709 r. przyj krl koron babilosk, reaktywujc
system unii personalnej. Kilkuletni pobyt w Babilonie
powici on ostatecznemu umierzeniu wojowniczych
plemion chaldejskich i aramejskich. witynie babilo-
skie uzyskay przywileje; umocniono rwnie granic
z Elamem. W 710 r. rozpoczto budow nowej stolicy,
ktr Sargon nazwa swoim imieniem Durszarrukin, tj.
twierdz Sargona. Nie mona odrzuci przypuszcze-
nia, e jedn z przyczyn tego bya ch ukrcenia
wpyww kapanw i tej czci arystokracji, ktrej za-
wdzicza Sargon swoje wyniesienie na tron.
Zdaje si o tym wiadczy te polityka jego na-
stpcy i syna, Senacheriba (705681), ktry wprawdzie
stolic znw przenis do Niniwy, lecz odebra wszyst-
kie przywileje podatkowe miastom i wityniom. Nad-
spodziewanie nie wywoao to przedsiwzicie adnych
reakcji ze strony arystokracji kapaskiej, co widocznie
tumaczy naley rozwojem absolutnej wadzy krla.
wiadomo jego wszechwadzy bya wwczas wi-
docznie tak mocno zakorzeniona we wszystkich rodo-
wiskach, e otwarte bunty byy zjawiskiem niezwykle
rzadkim.
W polityce zewntrznej natomiast kontynuowa
Senacherib lini Sargona, zwaszcza e mimo zwy-
cistw wszystkie najpowaniejsze konfikty midzyna-
rodowe pozostaway nie rozwizane. Elam, pastwo
Urartu, Egipt i Judea, bezporedni ssiedzi imperium
asyryjskiego, bardziej ni kiedykolwiek zabiegay o za-
chowanie swej niezalenoci, stosujc przy tym roz-
liczne metody. Elam np. usilnie popiera wszelkie po-
czynania anty asyryjskie Babilonii, podobnie jak Egipt
- Judei. Na okres ten przypada dziaalno proroka Iza-
jasza, wybitnego polityka, ktry przypuszczalnie zwi-
zany by z judejskimi koami proasyryjskimi. W panu-
jcej atmosferze antyasyryjskiej, podsycanej umiejtnie
przez egipskiego faraona Szabak i prawdopodobnie
rwnie przez zdetronizowanego uzurpatora Marduka-
paliddin chaldejskiego, nawoywa Izajasz do rozwagi.
Wskazywa przy tym, e bunt Izraela i jego spiski z Fi-
listynami oraz Egiptem przypacone zostay utrat nie-
podlegoci i deportacjami.
Jednake rozwaga Izajasza nie znalaza naladow-
cw, a gdy w 703 r. Mardukapaliddina ponownie za-
garn tron babiloski, Ezechiasz judejski przesta Asy-
rii paci daniny. Senacherib na t prb buntu odpo-
wiedzia najazdem i obleniem Jerozolimy. Drugi etap
tej kampanii prawdopodobnie mia by powicony
Egiptowi, ktrego udzia w koalicjach antyasyryjskich
od dawna budzi niezadowolenie Asyrii. Do tego
wszake nie doszo, mimo poraki wojsk faraona pod
Elteke (701), gdy wojska Senacheriba zmuszone byy
wycofa si spod Jerozolimy. Senacherib zadowoli si
kontrybucj Ezechiasza, a nadto zwikszy coroczn
danin.
Wok defensywy Senacheriba naroso wiele mi-
tw. Wedug opinii Starego Testamentu anio Jahwe
w cigu jednej nocy mia zabi 185 000 onierzy wro-
ga, Herodot za przypisa ocalenie Jerozolimy inwazji
myszy, ktre tak pogryzy im (tj. wojskom asyryj-
skim) koczany, uki, a do tego jeszcze imada od tarcz,
e gdy w nastpnym dniu uciekali, ogooceni z broni,
wielu z nich pado. Najpewniej jednak wojska Sena-
cheriba byy osabione po bitwie pod Elteke; moliwe
e zostay one zdziesitkowane przez zaraz, jak tego
chce Izajasz, Nie bez znaczenia bya rwnie zoona
sytuacja w Babilonii.
Bezporednio po wyprawie do Jerozolimy musia
Senacherib powtrnie wyruszy do Babilonii. Do osta-
tecznego rozwizania konfliktu doszo jednake dopie-
ro w wyniku czwartej wojny (toczyy si w latach: 704,
700, 694, 689), kiedy miasto Babilon oraz jego wity-
nie doszcztnie zniszczono. Posg Marduka, symbol
niezalenej Babilonii, wywieziony zosta do Asyrii. By
to prawdopodobnie odwet za aktywn antyasyryjsk
dziaalno wity. Senacherib zaniecha te dotych-
czasowej praktyki unii personalnej, przekazawszy
w 700 r. tron babiloski swemu synowi, ktry zreszt
wkrtce zosta zamordowany. Odtd krl asyryjski de-
sygnowa wicekrla.
Konflikt z Babiloni wyczerpa siy wszystkich bez
wyjtku uczestnikw wojen i zwycistwo Senacheriba
byo faktycznie pozorne. Najszybciej bowiem odnowia
si sia Elamu. Przycign on na swoj stron nie tylko
Mardukapaliddin, ktry osiad w Kraju Nadmorskim,
lecz rwnie plemiona kraju Ellipi. Aktywizowao si
take pastwo Urartu, zdobywajc m.in. kraj Musasir;
na zachd od Eufratu natomiast uniezaleniy si Tabal
oraz Melid.
W ostatnich latach panowania Senacheriba znala-
za si wic Asyria ponownie w obliczu kryzysu poli-
tycznego. Spotgoway go teologiczne spekulacje ka-
panw asyryjskich i nastroje mesjanistyczne, ktre
szerzyy si wrd deportowanych Babiloczykw.
Wszystko to, jak rwnie mianowanie nastpc tronu
najmodszego syna, Asarchadona, doprowadzio do
otwartego buntu, w ktrego wyniku zgin Senacherib.
Asarchadon (681669) opanowa jednak sytuacj
i natychmiast przystpi do ukarania rebeliantw oraz
egzekwowania zalegych danin. W powanym stopniu
zrewidowa te polityk wobec Babilonii: zapocztko-
wa odbudow zniszczonego miasta i przywrci wi-
tyniom ich przywileje. Ponadto restytuowane zostay
dawne przywileje podatkowe i handlowe, jakimi w Ba-
bilonii dysponoway miasta: Babilon, Sippar, Borsippa,
natomiast w Asyrii - Assur i Charran.
Przez cay czas rzdw Asarchadona utrzymywaa
si w Babilonii jednak bardzo niepewna sytuacja, ktr
doskonale odzwierciedla korespondencja z tego okresu.
Jedn z zasadniczych przyczyn takiego stanu rzeczy
bya obecno w tym regionie koczujcych plemion
chaldejskich, ktre przy czynnej zreszt pomocy Ela-
mu, zagarny znaczne tereny babiloskie.
Pogorszeniu ulega rwnie sytuacja na pnocnym
zachodzie. Pod naporem Scytw ju w drugim roku pa-
nowania Asarchadona dotara do Wrt Cylicji nowa fa-
la Kimmerw. Jakkolwiek krl Asyrii odnis nad nimi
zwycistwo, zagroenie z ich strony si nie zmniejszy-
o. Propaganda czynia wprawdzie wysiki, by utrzyma
wrd ludw podbitych przekonanie o potdze asyryj-
skiej, lecz nie miao to wikszego znaczenia. Susznym
posuniciem natomiast byo oddanie scytyjskiemu wo-
dzowi Partatua jednej z crek Asarchadona, co widocz-
nie zapobiec miao utworzeniu na pnocy koalicji an-
tyasyryjskiej.
Mimo tej niepokojcej sytuacji u granic pnoc-
nych oraz utraty na wschodzie pogranicznych terenw
zagarnitych przez Medw panowanie Asarchadona
stanowi szczytowy okres rozwoju pastwa asyryjskie-
go: setki dokumentw gospodarczych, wykazw danin,
listw itp. wiadcz o dobrobycie i stabilizacji we-
wntrznej, dowodzc jednoczenie, e system organi-
zacji wprowadzony przez Tiglatpilesara III speni ca-
kowicie swoje zadanie.
Przede wszystkim by to okres najwikszego roz-
woju terytorialnego, ktry jednak stanowi nie tyle re-
zultat wojowniczoci Asarchadona, co wynik w-
czesnej sytuacji midzynarodowej. By to rwnie
okres, kiedy wasno paacu obejmowaa wikszo
rozlegego imperium. Okazao si przy tym nadzwyczaj
wane, e byy to na og poacie dobrze zagospodaro-
wane, gdy na tych terenach osiedlano deportowanych
wraz z ich rodzinami. Nie byy to latyfundia, lecz nie-
wielkie, przewanie kilkuhektarowe parcele. Kada
z nich wraz z zabudowaniami i inwentarzem bya sa-
modzieln jednostk gospodarcz i jako taka stanowia
jednostk podatkow.
Zobowizania byy cile okrelone, regularnie eg-
zekwowane i obejmoway 1/10 plonw z pl, winnic
i sadw, 1/4 somy oraz pewien procent przychwku
byda. Ponadto istniay zobowizania w formie roboci-
zny, podatek za korzystanie z systemu irygacyjnego,
podatek za prawo poowu i polowa, ca wywozu oraz
przywozu itp. Ludnoci rolniczej przypisany by nadto
obowizek suby wojskowej. Byy to tzw. daniny lu-
dzi Asyrii, niezalene od ich pozycji spoecznej oraz
statusu prawnego. Arystokracja zreszt nieraz wyku-
pywaa si, skadajc okrelon danin w metalach
szlachetnych. Og spoeczestwa natomiast paci da-
niny w naturze.
 Dla imperium Sargonidw z jego tendencjami uni-
fikacyjnymi, ktre odzwierciedliy si zwaszcza
w upowszechnieniu jzyka aramejskiego, charaktery-
styczny by rwnie cakowity zanik wolnego chop-
stwa zwizanego z gmin wiejsk. W zwizku z tym
znikna rwnie lichwa oraz niewola dunicza, ktre
niemal przez dwa tysiclecia drczyy mieszkacw
Bliskiego Wschodu. Rozwijay si jednak immunizo-
wane miasta i one wanie - przynajmniej formalnie -
stay si jedynymi penoprawnymi kolektywami oby-
watelskimi. Wadza krlewska miaa wic dobrze
ugruntowan pozycj, zwaszcza za uniezalenia si
po raz pierwszy w dziejach Asyrii od majtkw arysto-
kracji.
Ju poprzednicy Asarchadona uwiadamiali sobie,
e ostateczne zwycistwo na terenach Syrii i Palestyny,
ktre stanowiy nader wane ogniwo w systemie impe-
rium asyryjskiego, zalene jest od likwidacji wpyww
egipskich. Faraonowie popierali wszelkie wystpienia
antyasyryjskie w tym regionie, nieraz je sami wznieca-
li. Przypuszczalnie chodzio im nie tyle o udzielenie
pomocy ujarzmionym przez Asyri ludom, co raczej
o odrodzenie dawnych tendencji politycznych Egiptu,
cile zwizanych z jego hegemoni w Palestynie i Sy-
rii poudniowej.
Sprawa egipska dojrzaa wic do rozwizania.
Pierwsze zetknicie si obu wrogich armii w 674 r. za-
koczyo si jednak niepowodzeniem Asarchadona, co
faraona Tahark zachcio do prowadzenia dalszej dzia-
alnoci przeciwko Asyrii. Tote w 10 roku swego pa-
nowania ponowi Asarchadon prb podboju Egiptu.
Bya ona bardzo skuteczna, chocia zaj prawdopo-
dobnie wycznie Delt. Cz ksit grnoegipskich
miast zoya wwczas daniny. Mao jednak prawdo-
podobne, by uczynili to z wasnej inicjatywy. 20 miast
egipskich otrzymao nazwy asyryjskie oraz nowych
wadcw, wrd ktrych znajdowa si m.in. Necho
z Memfis i Sais. Obok wadcw miejscowych wyzna-
czy Asarchadon namiestnikw asyryjskich i ustali co-
roczn danin. Nie naley jednak wierzy, gdy krl
Asyrii w swych Rocznikach mwi o radoci, z jak
powitaa ludno Memfis przybycie wojsk asyryjskich.
Albowiem ju po dwch latach (669) musia on po-
nownie wyprawi si do Egiptu, lecz w drodze zmar.
Naga mier krla przywioda Asyri znw na
skraj kryzysu politycznego, z ktrego wyratowa j ol-
brzymi autorytet krlowej matki, NakijiZakutu. Dzi-
ki temu tron obj prawowity nastpca, pierworodny
syn Asarchadona i wnuk Nakiji - Assurbanipal.
W sprawie nastpstwa tronu Asarchadon mia zupenie
now koncepcj. W 672 r. wyznaczy na swoich na-
stpcw dwch synw, Assurbanipala oraz Szamaszu-
mukina, oddajc pierwszemu z nich wadz nad Asyri,
drugiemu za - nad Babiloni. Powysza koncepcja nje
zdobya jednak aprobaty pewnych krgw arystokracji,
co znalazo swj wyraz w spisku 670 r., krwawo stu-
mionym przez krla. Ponowny bunt po mierci Asar-
chadona zaegnany zosta dziki zabiegom dyploma-
tycznym Nakiji.
 Najwaniejszym wydarzeniem pierwszych lat pa-
nowania Assurbanipala by w 667 r. ponowny podbj
Dolnego Egiptu, sprowokowany spiskiem tamtejszych
namiestnikw. Cz z nich zdoaa zawczasu ukry si
przed zemst wojsk asyryjskich, lecz Necho z Sais, jak
te Szarruludari z Peluzjum zostali ujci i uprowadzeni
do Asyrii. Wkrtce jednak Assurbanipal ich uaskawi,
reaktywujc Necho jako wadc w Sais. Psametyk, syn
jego, otrzyma z rk krla asyryjskiego stanowisko na-
miestnika Atribis. Nieraz ju poprzednicy Assurbanipa-
la tak rozwizywali problem pokonanych wadcw,
chcc uczyni z nich lojalnych rzecznikw swych d-
e w podbitych krajach.
Istotnie, gdy Taltamanu, przedstawiciel kuszyckiej
dynastii, w 664 r. najecha na Delt, Necho opowiedzia
si po stronie Asyrii. Zgin on jednak w bitwie, Psa-
metyk za - jak przekazuje Herodot - uciec mia do
Asyrii. Powysze wydarzenia spowodoway kolejn
ekspedycj Asyryjczykw do Egiptu. W 663 r. dotara
ona do Memfis. Taltamanu zosta wypdzony z tego
miasta, a w pogoni za nim armia asyryjska dotara a
do Teb. Roczniki Assurbanipala daj wiadectwo bo-
gactwa tego miasta, ktre doszcztnie zostao zupione:
srebro, zoto, kamienie szlachetne, wszelakie dobra,
szaty z kolorowych tkanin lnianych, due konie, a take
mczyzn i kobiety oraz dwa obeliski z elektronu, wa-
ce 2500 talentw, przywieziono wtenczas do Asyrii.
A do 655 r. nikt i nic nie zagraao wadzy Asy-
ryjczykw w Egipcie. Niebawem jednak rozwin si
miay wydarzenia, ktre przekreliy ich sukcesy. Na
plan pierwszy wysuwa si dziaalno Psametyka, ktry
za pomoc umiejtnych zabiegw zrzuci z siebie
zwierzchnictwo Assurbanipala i zaoy now, XXVI
dynasti egipsk.
Utrata Delty staa si pierwszym symptomem
upadku Asyrii, tym groniejszym, e jednoczenie
wzrosa aktywno Scytw coraz silniej napierajcych
na Anatoli i pnocn Syri. Niepokojca staa si
rwnie dziaalno Medw. Od czasw Salmanasara
III znajdowali si oni w zasigu administracji asyryj-
skiej, lecz mimo licznych deportacji siy ich nie zmala-
y. Dowodem tego stao si uzyskanie przez nich nieza-
lenoci w 672 r. Asyria musiaa wic zwrci bacz-
niejsz uwag na umocnienie swych wschodnich gra-
nic. Byo to wane rwnie z uwagi na ssiedztwo pa-
stwa Elamu.
W 7 w. wadcy na tronie elamickim zmieniali si
stosunkowo szybko; aden z nich jednak nie zaniecha
prb ekspansji na zachd. Pocztek panowania As-
surbanipala zbieg si z ponownym rozkwitem Suzy,
gdzie wadz dziery ambitny Teumman (Tempt-
Humbaninszuszinak). Pozbawiwszy dziedzictwa pra-
wowitych nastpcw Urtaki zaj on wikszo Elamu
i wyruszy przeciwko Asyrii (653). Assurbanipal
z wojny wyszed jednak obronn rk i krl Suzy sta
si jego wasalem. Przy tej okazji doszo do ponownego
zhodowania wadcw pastw chaldejskich w Babilo-
nii, lecz unaocznia si przy tym bezsilno Asyrii wo-
bec trwajcych na poudniu niepokojw i buntw. Ka-
de zwycistwo przynosio jedynie dorane efekty, a po-
raki wojsk asyryjskich wcale nie naleay do rzadko-
ci.
Doskonaym rdem odzwierciedlajcym wcze-
sn sytuacj polityczn oraz nastroje dworu i arystokra-
cji s raporty astrologiczne z tamtych lat. One wanie,
jak te korespondencja krla z dostojnikami, a nie in-
skrypcje krlewskie, pozwalaj wyjani podoe ry-
chego upadku imperium.
Sporo miejsca w tych rdach zajmuje konflikt
z Babiloni. Pastwo Szamaszumukina byo jedynie
nieznaczn czci dziedzictwa Asarchadona i obej-
mowao miasta: Babilon, Borsippa, Kuta i Sippar. Byo
wic zupenie naturalne, e jego wadca czu si po-
krzywdzony. Wyzyskujc przeto trudnoci, z jakimi bo-
ryka si musia Assurbanipal, zawar Szamaszumukin
w 652 r. przymierze z Egiptem, Arabami i ksitami
syryjskimi. Do tej koalicji anty- asyryjskiej przystpili
skwapliwie wadca Kraju Nadmorskiego oraz krl Ela-
mu. Bya to zatem liga, ktra zjednoczya wszystkich
najpowaniejszych wrogw Asyrii, lecz inicjatywa
jeszcze pozostawaa w rkach Assurbanipala. Po zaci-
tej czteroletniej walce zosta zdobyty Babilon, a Sza-
maszumukin znalaz samobjcz mier w pomieniach
wasnego paacu. Stosunkowo szybko potem znalaza
si w rkach Assurbanipala pozostaa cz Babilonii,
ktr oddano pod zarzd asyryjskich namiestnikw
(648).
Dalsze, dwa lata trwaa walka z Elamem, zako-
czona zwycistwem Assurbanipala. W Suzie nie pozo-
sta kamie na kamieniu, a cay kraj przeksztacono
w pastwo wasalne. Upadek Elamu zaniepokoi wad-
cw ssiednich pastw, ktrzy pospiesznie przybyli do
Niniwy, oddajc hod krlowi Asyrii i skadajc obfite
dary. By wrd nich rwnie krl Persw, Kurasz (Cy-
rus I).
Podbj pastwa Elamu (646645) oraz kilkakrotne
deportacje mieszkacw tamtejszych miast zapewni
miay spokj na wschodzie. Wkrtce jednak si okaza-
o, e zlikwidowano w ten sposb ostatni barier, kt-
ra powstrzymywaa ekspansj Medw.
W tym czasie wyruszy Assurbanipal do Damasz-
ku, by ukara tamtejszych sprzymierzecw Sza-
maszumukina. Jakkolwiek liczne inskrypcje krlewskie
oraz paskorzeby w jego paacu w Niniwie sawi
zwycistwo Assurbanipala nad Arabami, to jednak wy-
daje si, e wyprawa ta ostatecznie wyczerpaa siy mi-
litarne tego pastwa. Zblia si jego kres. Nie by on
wynikiem nieudolnej polityki, gdy Assurbanipal by
wadc bardzo energicznym. Jego dziaalnoci rwnie
przypisa naley, e zgromadzone w jego bibliotece
w Niniwie zabytki literatury i wiedzy sumeryjsko ba-
biloskiej opary si czasowi i przetrway do naszych
dni.
XII. Bliski Wschd
w okresie rwnowagi politycznej
Odnowa Egiptu w czasach Psametyka I
Trzeci okres przejciowy, ktry obj kilka stuleci
(ok. 1085664), unaoczni postpujce wyczerpanie si
rezerw ywotnych Egipcjan, ktrych znaczenie odtd
miao dotyczy wycznie dziedziny kultury. Inicjatywa
polityczna natomiast przesza w tym okresie do przed-
stawicieli modszych cywilizacji: Libijczykw (dyna-
stia XXII i XXIII) i Kuszytw (dynastia XXV). Przy
tym adnej z wczesnych dynastii nie udao si rozci-
gn wadzy na cay Egipt, gdy obok nich panowali
liczni ksita miejscowi i. Ponowne zjednoczenie na-
stpio dopiero w wyniku dziaalnoci Psametyka, ktry
uwolni Egipt spod wadzy asyryjskiej i zaoy XXVI
dynasti z Sais.
Rekonstrukcja wydarze okresu saickiego opiera
si gwnie na szczegowym opowiadaniu Herodota,
uzupenionym przez pewne fragmenty z ksig Starego
Testamentu oraz rda asyro babiloskie. Sporo da-
nych, zwaszcza o historii wewntrznej, dostarczaj
wspczesne inskrypcje biograficzne.
Pidziesicioczteroletnie panowanie Psametyka
(664610) zapocztkowao nowy rozdzia w dziejach
Egiptu, ktry a do zdobycia go przez Persw w 525 r.
pozostawa pastwem zjednoczonym. Bardzo czsto
podkrela si ponadto, i Egipt znajdowa si w tym
czasie pod rzdami rodzimej, egipskiej dynastii. Wiele
jednak wskazuje na to, e rodzina Necho i jego syna
Psametyka wywodzia si z tych samych krgw ksi-
t Ma, ktrych dalecy przodkowie byli libijskimi na-
czelnikami wojskowymi.
Gwn podstaw spoeczn wadzy Psametyka
bya armia, zarwno w jego walce o zjednoczenie kra-
ju, jak te w zakresie reorganizacji sposobu jego zarz-
dzania. Rycho bowiem okazao si, e w realizacji tych
zada Psametyk I nie moe liczy ani na pomoc lokal-
nych ksit, ani te kapanw. Albowiem postulowany
przez Psametyka idea urzdnika, dla ktrego interesy
pastwa byy najwysz wartoci, pozostawa w ja-
skrawej sprzecznoci z osobistymi ambicjami i de-
niami dostojnikw wieckich i witynnych. Przeto
wyznacza Psametyk nowych urzdnikw, ktrzy nie
byli zwizani wizami osobistymi z terenem swej dzia-
alnoci. Dziki temu mona byo atwo przenosi ich
na inne stanowiska i zapobiega tworzeniu si dynastii
urzdniczych. Zaoono wic podstawy odbudowy naj-
lepszych tradycji pastwowoci egipskiej.
Symptomatyczny jest przykad Tebaidy, gdzie a
do 14 r. panowania Psametyka wadza formalnie znaj-
dowaa si w rkach Montemheta. Zostaa ona jednak
silnie ograniczona, poniewa jednoczenie dziaa na
tym terenie, a take w elKab, Edfu itp., urzdnik pe-
nicy obowizki namiestnika Grnego Egiptu. Wywo-
dzi si on prawdopodobnie z Dolnego Egiptu. Wraz ze
mierci Montemheta idea samodzielnego pastwa
boga Amona, powstaa w czasach Herhora jako odbi-
cie tendencji separatystycznych, upada rwnie for-
malnie.
 Identyczne tendencje odzwierciedla rozwj Hera-
kleopolis, najsilniejszego wrd orodkw miejskich
Egiptu rodkowego. Tamtejszy rd ksicy cieszy si
przyjani Psametyka i jej te zawdzicza zachowanie
stanowisk i majtku. Lecz przedstawiciele tego rodu -
jednego z nich spotykamy jeszcze w czasach Aleksan-
dra Macedoskiego - nie byli ju niezalenymi wad-
cami, ale urzdnikami krlewskimi.
Wikszo nowo mianowanych urzdnikw bez
wtpienia wywodzia si z krgw wojskowych. Lecz
gdy cz z nich popieraa poczynania krla, inni po-
magali wadcom lokalnym w ich walce o zachowanie
niezalenoci. Dlatego te nie mg Psametyk zanie-
dbywa umocnienia armii, ktra w znacznie wikszym
ni dotychczas stopniu skadaa si z formacji obcego
pochodzenia. Na szczegln uwag zasuguj oddziay
joskie, karyjskie i palestyskie.
Dziki nim oraz prawdopodobnie przy czynnej
pomocy Gygesa, wadcy Lidw, zrzuci Psametyk
zwierzchnictwo Assurbanipala. Krl asyryjski W jednej
ze swoich inskrypcji wspomnia o tym krtko, jakby z
pewnym zaenowaniem. Oddziay joskie i karyjskie
stanowiy zapewne te gwn si Psametyka w walce
przeciwko tendencjom separatystycznym. Chcc za-
pewni sobie ich lojalno, osiedli ich w Delcie. Mo-
liwe, e znajdoway si tu rwnie oddziay judejskie,
osiedlone na tych samych zasadach w Dolnym Egipcie
oraz na wyspie Elefantynie naprzeciw Asuanu. Na tym
tle powstaway widocznie sprzecznoci wewntrz ar-
mii, gdy uprzywilejowane dotd wojska libijsko
egipskie odsunite zostay na plan dalszy. Zdaje si
o tym wiadczy opowie Herodota o przejciu na
stron pastwa Napata wojsk libijskich, strzegcych
poudniowych kracw Egiptu. Epizod ten praw-
dopodobnie skoni Psametyka do zaoenia w tym
miejscu kolonii wojskowej Judejczykw.
Sprowadziwszy z terenw zamorskich kolonistw
wojskowych otworzy Psametyk tym samym drog na-
pywowi znacznie liczniejszych grup kupcw greckich,
ktrzy szli po ladach swych pobratymcw onierzy.
Bya to bowiem epoka wielkiej kolonizacji greckiej.
Byy to take czasy odnowy wielu wartoci tradycyjnej
kultury egipskiej, co zazwyczaj okrela si mianem ar-
chaizacji. Jej pocztki sigaj czasw dynastii z Napa-
ta. Polegaa ona na przywrceniu w wielu dziedzinach
ycia tradycyjnych cech i ideaw przeszoci, maj-
cych zastpi te treci, ktrych skpia istniejca rze-
czywisto.
Zaczto wic kopiowa teksty ze starych grobow-
cw oraz inskrypcje z zabytkw architektury. W in-
skrypcjach biograficznych pojawia si zaczy sfor-
muowania dosowne, ktre pochodziy szczeglnie
z czasw V i VI dynastii. W paskorzebie nastpi na-
wrt do prostych, lecz jake wyrazistych form, jakimi
posugiwano si w okresach wietnoci Starego oraz
redniego Pastwa. Zaczto gromadzi dawne zabytki
literatury religijnej i na nowo je uytkowa. Dlatego te
Teksty piramid z grobowcw V i VI dynastii odnale-
ziono w sarkofagach i w grobowcach z czasw XXVI
dynastii. Kopiowanie starych tekstw miao znaczny
wpyw na ortografi tego okresu. Znaleziono zabytki
pimiennictwa egipskiego z 6 w., w ktrych posugi-
wano si tak cisymi reguami jzykowymi, jakie nie
wystpoway na adnym etapie rozwoju jzyka staroe-
gipskiego.
W kadym szczegle nawizujcym do tradycji
przejawi si wszake okrelony zasb wiedzy histo-
rycznej. Owa wiadomo trwaoci wasnej kultury
i wieku wasnej cywilizacji bya podstawowym czynni-
kiem, na ktrego tle moga pojawi si archaizacja.
Tendencja ta z kolei wpyna na dalszy rozwj wiedzy
o wasnej historii i kulturze. Naturalnie pojcie histo-
ria w rozumieniu staroytnego Egipcjanina miao nie-
co inn tre ni czowieka wspczesnego. Lecz naj-
starsza forma zapisywania wydarze, tj. annalistyka,
przekazywaa mu konkretn wiedz o tysicletniej
przeszoci i umoliwia umiejscowienie wspomnie
historycznych prawidowo, w kolejnoci chronolo-
gicznej .
Od czasw XXI dynastii rozwijaa si rwnie no-
wa koncepcja o wieckiej monarchii jako namiestnic-
twie monarchii boskiej. Pogld ten przejawia si
w najrnorodniejszych formach. Samo pojawienie si
takiej ideologii oceni naley jako niwelacj tradycyj-
nej, staroorientalnej teorii o monarchii wywodzcej si
od boga. Odtd bowiem koncepcj krla jako nosiciela
wadzy zastpiono ide krla nosiciela norm etycz-
nych. Powodzenie lub niepowodzenie panujcego byo
miernikiem zgodnoci jego postpowania z normami
etyki. Klasyczna ideologia egipska rozpatrywaa osi-
gnicia krla jako naturalny rezultat jego boskich wa-
ciwoci, natomiast Egipcjanin pnej epoki dopatry-
wa si w niepowodzeniach wspczesnych mu krlw
skutkw ich bezbonoci.
Wymownym tego wiadectwem jest tzw. Kronika
demotyczna, tj. zbir mglistych wrb, ktre wrd
trudno zrozumiaych i zawiych aluzji przepowiadaj
bezbonym faraonom rychy upadek ich wadzy, nie-
powodzenia itp. Zapis tego dziea pochodzi z poczt-
kowych lat panowania Ptolemeuszy, co pozwala wnio-
skowa, e spoeczestwo pnoegipskie oceniao fara-
ona nie z punktu widzenia jego przynalenoci do le-
galnie panujcej dynastii, lecz wycznie na podstawie
jego czynw. Suyy one za dowody jego etycznego
postpowania lub bezbonoci, bdc rwnoczenie
wiadectwem stosunku boga do krla. Wadc bowiem
legalnie panujcym, tzn. akceptowanym przez boga,
by kady, ktrego rzdy byy pomylne. Byy to ideo-
logiczne podstawy nowego typu monarchii, na ktrych
znacznie pniej okrzepn moga wadza zarwno
perskich najedcw i Aleksandra Macedoskiego, jak
te Seleukidw i cesarzy rzymskich. Kady z nich -
chocia w istocie najedca i uzurpator - by przecie w
wietle powyszych zaoe ideowych krlem legalnie
w Egipcie panujcym. Rzdy jego bowiem byy dla
kraju korzystne, poniewa zyska akceptacj boga.
Psametyk wiadomie koncentrowa swe siy na
wewntrznej odbudowie Egiptu, lecz wczesna konste-
lacja si politycznych zmuszaa go do czynnego uczest-
nictwa w rozwizywaniu problemw midzypastwo-
wych. W pocztkach swego panowania ograniczy si
on do umocnienia pnocno wschodniej granicy Egip-
tu za pomoc licznych twierdz, ktrych ruiny zostay
odnalezione na poudnie od Gazy. W drugiej poowie
swego panowania odstpi Psametyk od polityki wy-
czekiwania, albowiem w tym czasie ju bardzo wi-
doczny sta si kryzys imperium asyryjskiego, ujawniy
si rwnie nowe siy polityczne. Jedn z nich byli Me-
dowie, drug stanowili Chaldejczycy.
Upadek imperium asyryjskiego
i podzia jego dziedzictwa
Z chwil gdy Asyria pod wpywem wzrostu si
Egiptu, Elamu, Scytw, Medw i Chaldejczykw zmu-
szona zostaa do zaniechania podbojw i koncentrowa
si musiaa na obronie swego stanu posiadania, rozpo-
cz si jej upadek. By to w pierwszym rzdzie upadek
wewntrzny, gdy potg sw zawdziczaa Asyria sta-
emu wzrostowi bazy produkcyjnej: rozszerzeniu areau
gruntw uprawnych, zwikszeniu liczby rk do pracy,
staemu napywowi surowcw. Wszystko to zapewniy
wojny zaborcze. Zaniechanie wypraw wojennych rw-
noznaczne byo z zamkniciem jedynej moliwej
w tamtych warunkach drogi rozwoju i spowodowa
musiao gboki kryzys ekonomiczny. Rwnoczenie
narasta take kryzys spoeczny, ktrego gwn przy-
czyn upatrywa naley w zaniku wolnego chopstwa,
w silnej arameizacji wszystkich grup spoecznych,
w pojawieniu si elitarnych orodkw miejskich oraz
immunizowanych majtkw prywatnych. Zwaszcza to
ostatnie zjawisko byo brzemienne w skutki, gdy
w wyniku krlewskich darowizn (jak rwnie na skutek
utraty prowincji) znacznie uszczuplona zostaa wa-
sno krlewska, chopi za pracujcy na tych gruntach
sprowadzeni z ludzi krlewskich do roli niewolni-
kw, ktrych nie obejmowa zakaz sprzeday.
Jednym z najistotniejszych czynnikw sprzyjaj-
cych utrwaleniu potgi Asyrii bya staa armia, ktrej
jedynym rdem egzystencji bya wojna. upy zdoby-
te podczas niekoczcych si wypraw byy podstaw
jej dobrobytu. Jednoczenie dostarczay one krlom
asyryjskim rodkw, ktre byy niezbdne do utrzyma-
nia armii. Wskutek tego armia bya na wskro zdemo-
ralizowana i przyzwyczajona do atwych zdobyczy.
Tam, gdzie przyszo jej wstpi w bj z wrogiem sil-
nym i zorganizowanym, walczya bez wikszego entu-
zjazmu. Rozproszone plemiona ub pastwa osabione
od wewntrz atwo staway si upem asyryjskich
wojsk; pastwo Urartu natomiast, koalicja syryjska,
Babilon i Elam nawet w szczytowym okresie potgi
Asyrii ulegay dopiero po kilkuletnich zmaganiach,
a zwycistwa jej z reguy byy mao efektywne. Tu tkwi
istotna przyczyna dugotrwaych zmaga w Mezopota-
mii poudniowej oraz na terenach syryjskich.
Gdy Asyria przez sytuacj midzynarodow zmu-
szona zostaa do zajcia pozycji obronnych, armia utra-
cia podstawowy bodziec zdolnoci bojowej, a miano-
wicie moliwo atwych zdobyczy. Musiao to dopro-
wadzi do jej ostatecznego rozkadu moralnego. Na-
strojw niezadowolenia nie sposb przyrwna do
walk, jakie od 14 w., toczyy dwa stronnictwa arysto-
kracji asyryjskiej. Chodzio im bowiem o podzia u-
pw, o uzyskanie maksymalnych korzyci z polityki
krla; niezadowolenie armii natomiast wywoane zosta-
o podciciem jej egzystencji, a przewroty militarne po
mierci Assurbanipala byy logicznym nastpstwem te-
go stanu rzeczy.
Kocowe lata panowania Assurbanipala, ktry
prawdopodobnie zmar w 627 r., charakteryzoway si
ostrymi walkami politycznymi. Widowni ich byy
miasta Babilonii. Przechodziy one niemal z dnia na
dzie z rk Assurbanipala do kolejnych uzurpatorw,
a sytuacja jeszcze bardziej powikaa si, gdy w 626 r.
na tronie babiloskim zasiad ksi Chaldejczykw
Nabopalasar, zaoyciel pastwa nowobabiloskiego.
Wywodzi si on z Kraju Nadmorskiego i zapewniwszy
sobie pomoc Eamu rozgrabi Uruk i zaatakowa
Nippur. Armia asyryjska zmusia go do odwrotu a do
Uruk, a tymczasem inna cz Asyryjczykw oblegaa
Babilon. Ponieli oni jednak klsk i Babiloczycy od-
dali tron Nabopalasarowi. Oficjalna ceremonia korona-
cji odbya si 25 listopada 626 r.
W dalszym cigu pozostao na terenie Babilonii
kilka garnizonw asyryjskich, ale nie miao to wiksze-
go znaczenia dla rozwoju sytuacji. Kronika babiloska
niezwykle lakonicznie informuje o licznych, bezsku-
tecznych prbach Asyryjczykw, pragncych odzyska
wadz nad Babiloni. Wkrtce punkty oporu asyryj-
skiego zaczy sabn, poniewa cae ich zaplecze za-
mieszkane byo przez wrog ludno. Od wschodu za
zagraa poczli Medowie, ktrzy w czasach wielolet-
nich walk z Asyri nabyli niezbdnego dowiadczenia
militarnego, dziki czemu ich ekspansja bya obecnie
lepiej zorganizowana, a wic bardziej niebezpieczna.
Nie wiadomo, jak potoczyy si walki w latach
622616, poniewa jedyne rdo, tj. wspomniana
Kronika, jest silnie uszkodzone. Fragment relacjonuj-
cy wydarzenia 616 r. przedstawia Babiloni cakowicie
uwolnion od supremacji Asyrii oraz ofensyw Nabo-
palasara. Przesun si on w gr biegu Eufratu, prze-
szed rzek Balich i uderzy na tereny asyryjskie od
strony, zachodniej. Lecz tu spotka si z silnym oporem
wojsk asyro egipskich i zmuszony zosta do odwrotu.
Okazuje si zatem, e w latach poprzedzajcych te
wydarzenia dokona si radykalny zwrot w orientacji
politycznej Psametyka: zbuntowany wasal, ktry od-
mwi Assurbanipalowi pacenia daniny, sta si obec-
nie sojusznikiem Asyrii. Psametyk bowiem by dosta-
tecznie dowiadczonym politykiem i zrozumia, e za-
chowanie rwnowagi na terenach mezopotamskich ley
w interesach Egiptu. Neutralizujc siy Asyrii i Babilo-
nii zyskaby Psametyk wiksz swobod na terenach
syryjskich. Tymczasem Asyria staa si zbyt saba, by
samotnie przeciwstawi si Nabopalasarowi, zwaszcza
e do rozgrywek politycznych przystpili rwnie Me-
dowie oraz Lidyjczycy.
Stanowili oni rdzenn ludno Anatolii zachodniej,
nalec do plemion hetycko-luwijskich. Osadnictwo
ich datuje si prawdopodobnie na przeom III i II ty-
siclecia, lecz w cigu dugich stuleci pozostawali oni
na peryferii wydarze historycznych, najpierw w cieniu
pastwa nowohetyckiego, nastpnie (po wydarzeniach
12 w.) - pod wadz greckiej dynastii Heraklidw,
wreszcie, w 8 w. - jako cz skadowa pastwa Fry-
gw. Gdy ok. 680 r. pastwo to na skutek najazdu
Kimmerw lego w gruzach, zacza rozwija si sa-
modzielno polityczna Lidyjczykw. Jest bardzo
prawdopodobne, e jedn z zasadniczych przyczyn do-
konujcych si przemian natury spoeczno gospodar-
czej byo bogactwo rnorodnych metali i wietnie
rozwijajca si metalurgia, co m.in. byo bodcem do
bicia monety z elektronu, datowane na 7 w. Rezydencj
krlewsk niezalenej dynastii Mermnadw stao si
miasto Sardis, znane ju w 13 w. jako centralny oro-
dek kraju Aszuwa. Pierwszym i bez wtpienia najpo-
tniejszym wadc pastwa Lidii by Gyges (692
654). Przyczy on do kilka krain anatolijskich, jak
cz Frygii, Karii, Troady i Myzji, dc do uzyskania
dostpu do Morza rdziemnego oraz Egejskiego.
Rwnoczenie te wspomaga swymi wojskami Psame-
tyka w jego walce przeciwko hegemonii asyryjskiej.
Usamodzielnienie si Lidii, a take polityka Gyge-
sa silnie zaniepokoiy Assurbanipala. Dlatego te - jak
si wydaje - za jego namow przedsiwzili Kimmero-
wie kolejn wypraw do Anatolii zachodniej (ok. 657
654), zajli terytorium pastwa lidyjskiego i zniszczyli
jego stolic Sardis. Zgin tu Gyges, lecz w ocalaej
z poogi twierdzy przetrwa jego syn, Ardys (654605).
Pogodziwszy si z utrat niepodlegoci oraz zwierzch-
nictwem Assurbanipala mg Ardys uwolni tereny Li-
dii od obecnoci Kimmerw, chocia nadal pozostawali
oni gron si i nieraz jeszcze naruszali jego wschod-
ni granic. Nie zrezygnowa on rwnie z planw doj-
cia do wybrzey mrz, zwaszcza e protektorat asy-
ryjski pod koniec panowania Assurbanipala faktycznie
uleg likwidacji. Lecz wieloletnie walki z koloniami
greckimi, w szczeglnoci z Miletem, byy bezskutecz-
ne. Tym silniejsze byo pragnienie ostatecznej zagady
Asyrii.
Ardys lidyjski nie by w swym deniu odosobnio-
ny, gdy byo ono wsplne dla wszystkich spoe-
czestw Bliskiego Wschodu, a sukcesy Chaldejczykw
i Medw staway si gwarancj jego urzeczywistnienia.
Tak wic i Psametyk, wwczas ju bardzo sdziwy,
wcignity zosta do udziau w rozwizaniu konfliktw
wczesnego wiata. Jego aktywno polityczna zazna-
czya si zreszt nie tylko w walce o utrzymanie rw-
nowagi politycznej na Bliskim Wschodzie. Za czasw
jego panowania wietnie rozwijay si stosunki han-
dlowe Egiptu z najwaniejszymi miastami greckimi,
ktrym oferowano zboe, papirus oraz ptno aglowe
w zamian za srebrn monet. Dlatego te zezwoli
Psametyk na utworzenie greckich osad handlowych nad
Nilem. Jedn z nich byo obwarowane osiedle Naukra-
tis, zaoone przez kolonistw z Miletu.
Na podobnych zasadach ukaday si stosunki, ja-
kie czyy Egipt i pastwo Napata. Odkd w 656 r. za
przyczyn Psametyka zaamaa si w Egipcie wadza
Tanutamuna (asyr. Taltamanu), sfery wpyww obu
pastw rozgraniczaa Elefantyna. Dziki tym przedsi-
wziciom Egipt cieszy si w tym okresie stosunkowo
wysokim poziomem rozwoju ekonomiki, ktra sprzyja-
a dalszej jego konsolidacji. Jednoczenie rs jego au-
torytet na arenie midzynarodowej.
mier Psametyka nie wywoaa w Egipcie ad-
nych niepokojw i dziki temu syn jego, Necho II
(610595), bez przeszkd obj swe dziedzictwo. Lego
ono na nim cikim brzemieniem, gdy wydarzenia na
arenie midzynarodowej wymagay natychmiastowej
interwencji. Walka przeciwko Asyrii wstpia bowiem
w decydujc faz.
Na ostatnie lata ycia Psametyka przypada aneksja
przez Medw asyryjskiej prowincji Arrapcha, skd
w 614 r. uderzyli oni na Niniw, zagarnwszy po dro-
dze star rezydencj - miasto Assur. Zostao ono znisz-
czone doszcztnie, mieszkacy - wymordowani, co po-
zwolio Nabopalasarowi, ktry nie uczestniczy w po-
dziale upw, obudnie oskary Kyaksatesa, krla Me-
dw, o okruciestwo i witokradztwo. Zanim jednak
do tego doszo, wiadom siy Medw zawar na gru-
zach Assuru z nimi przymierze. Wsplna walka dopro-
wadzia w 612 r. do upadku Niniwy, gdzie mier
w pomieniach znalaz Sinszariszkun, krl Asyrii. Oca-
lae wojska asyryjskie ucieky w kierunku pnocno
zachodnim, a w lad za nimi szy wojska chaldejskie
Nabopalasara, ktre z niewiadomych przyczyn zatrzy-
may si w Nasibina. Asyryjczycy natomiast dotarli do
Harranu i obwoali krlem Assuruballita, na ironi -
imiennika znamienitego wadcy, ktry w 14 w. rozpo-
cz ekspansj miasta Assur. Gdy pod bramami Harra-
nu w 610 r. stany wojska chaldejskie i medyjskie,
opuci on z resztkami swojej armii miasto i pod oson
wojsk egipskich przeszed przez Eufrat. Odtd wszelki
lad po nim zagin. Przemilcza jego koniec rwnie
Kronika babiloska, chocia dzie po dniu relacjonuje
dramatyczne wydarzenia ostatnich lat istnienia Asyrii.
Jest bardzo prawdopodobne, e do zniknicia Assuru-
ballita przyczynili si sami Egipcjanie, gdy uwiadomi-
li sobie rozmiary katastrofy. Harran tymczasem, cho-
cia zniszczony, przypad w udziale Medom, lecz gdy
55 lat pniej ich pastwo upado, wadz nad nim ob-
j Nabonid, chaldejski wadca Babilonii. On te odbu-
dowa miasto i doprowadzi do jego ponownego roz-
kwitu.
Ingerencja Necho II w sprawy mezopotamskie
przez udzielenie pomocy wojskowej upadajcej Asyrii
nie przyniosa widocznych efektw. Tote w roku na-
stpnym prbowa Necho powtrnie wyjani sytuacj
polityczn na tym terenie. Wyprawi si wic ponownie
do Mezopotamii, lecz pod Megiddo zaatakoway go
wojska judejskiego krla Jozjasza. Wadca ten czu si
widocznie zagroony, chocia nie byo adnych oznak,
ktre wiadczyyby o planach agresji Necho w odnie-
sieniu do pastwa Judei. Poniewa Jozjasz zgin w bi-
twie, nowy krl Judei zosta desygnowany przez Necho
II, ktry naoy na danin w wysokoci 100 talentw
srebra i 1 talentu zota. Necho podporzdkowa sobie
rwnie pozostae kraje syryjskie, gdy administracja
asyryjska w tym regionie ju od duszego czasu bya
fikcj.
 W 609 r. potne ongi imperium asyryjskie fak-
tycznie zostao podzielone pomidzy trzech spadko-
biercw: Syria i Palestyna znalazy si pod kontrol
egipsk, Medowie okupowali terytorium rdzennej Asy-
rii oraz region Harranu, a zachodni granic ich pa-
stwa tworzy grny i rodkowy bieg Tygrysu; chaldej-
scy Babiloczycy zagarnli pozosta cz Mezopo-
tamii wraz z dolin Eufratu.
Poza zasigiem wadzy wspomnianych monarchii,
potencjalnych konkurentw, pozostawao kilka pastw
peryferyjnych. Jednym z nich byo pastwo Urartu,
ktre mimo licznych poraek nie poddao si hegemo-
nii Asyrii i chocia osabione, nadal istniao. Rozwijao
si samodzielnie rwnie pastwo lidyjskie pod wadz
Ardysa. W bezporednim ssiedztwie pastwa Urartu
natomiast zaczo rozwija si powstae ok. 670 r. kr-
lestwo scytyjskie.
Tereny te si rzeczy wczeniej lub pniej musiay
sta si obiektem przetargw midzy wczesnymi po-
tgami, wrd ktrych Egipt znajdowa si w najko-
rzystniejszej sytuacji. Podporzdkowawszy sobie mia-
sta Fenicji, mg Necho II kontynuowa polityk swego
ojca. Zbudowa okaza flot, ktra pywaa po Morzu
Czerwonym oraz rdziemnym. Z jego inspiracji e-
glarze feniccy opynli Afryk, co stao si najwik-
szym wyczynem nawigacyjnym epoki staroytnej. Ne-
cho wystpi rwnie z inicjatyw rekonstrukcji szlaku
wodnego, ktry poczy mia Nil z Morzem Czerwo-
nym i ktry prawdopodobnie ju istnia w czasach No-
wego Pastwa. Do tych prac zmobilizowano podobno
120 000 robotnikw, lecz projektu nie wprowadzono
w czyn.
Wydaje si, e powodem tego bya sytuacja poli-
tyczna, gdy aktywna dziaalno krla egipskiego na
terenach syryjskich zmobilizowaa Nabopalasara do
koncentracji wojsk wzdu Eufratu. Wkrtce te doszo
do bezporedniej konfrontacji si, gdy w 605 r. armia
egipska spotkaa si z wojskami babiloskimi pod Kar-
kemiszem. Necho II dozna wwczas straszliwej klski.
Wojska egipskie w popochu opuciy pole bitwy, Na-
buchodonozor za, dowodzcy z polecenia swego ojca
wojskami babiloskimi, pogna ich a do Hamat.
W latach nastpnych, ju bdc krlem, powraca
Nabuchodonozor kilkakrotnie do Syrii i stopniowo za-
wadn tamtejszymi posiadociami egipskimi. Z tego
okresu prawdopodobnie pochodzi list wadcy miasta
Askalon do krla egipskiego z rozpaczliw prob
o pomoc przeciwko chaldejskiej agresji. Nabuchodono-
zor wnet stan u granic Egiptu, strzeonych jednak
przez wyborowe oddziay faraona. W tej sytuacji Na-
buchodonozor musia pogodzi si z poowicznym suk-
cesem. Zawar porozumienie z Necho II, na mocy kt-
rego Syria przesza pod zarzd Babilonii. Jednoczenie
za zapewni Nabuchodonozor nienaruszalno granicy
egipskiej.
By to kres zabiegw Egiptu o utrwalenie supre-
macji na Bliskim Wschodzie. Odtd bowiem - jak kon-
kluduje nieco pniej kronikarz hebrajski - nie rusza
si wicej krl egipski z ziemi swej, bo by wzi krl
babiloski wszystko od rzeki egipskiej a do rzeki Eu-
frat, co przynaleao krlowi egipskiemu. Poczwszy
od 601 r. dominujc si stao si pastwo babiloskie.
Hegemonia jego bya wszake krtkotrwaa, gdy
w tych latach nastpi renesans pastwa lidyjskiego;
okrzepo rwnie pastwo Medw. Niebawem te mia-
a pojawi si cakowicie nowa sia polityczna, a mia-
nowicie Persowie.
wiat bliskowschodni w czasach hegemonii
pastwa chaldejskiego
Plemiona chaldejskie, ktre osiedliy si w Mezo-
potamii poudniowej ju w 11 w., a dwiecie lat pniej
jednoczy si zaczy w organizmy pastwowe, uwaa-
y si za prawowitych kontynuatorw wietnych trady-
cji pastwa babiloskiego. I rzecz znamienna - kadej
uzurpacji, szczeglnie w 8 w., towarzyszyy prby re-
konstrukcji starobabiloskich stosunkw wasnocio-
wych. Zjawisko to jest dobrze udokumentowane dla
czasw Mardukapaliddiny II (721-710, 703), ktry
grunty paacu podzieli na dziaki obywatelskie, odda-
jc je poszczeglnym rodzinom. Przedsiwzicie to
miao charakter wyjtkowy i doprowadzio do pewnego
odrodzenia dawnej organizacji gminnej. Podoem jego
byo z jednej strony osadnictwo koczujcych Chaldej-
czykw i Aramejczykw, ktrych poziom rozwoju spo-
eczno ekonomicznego wymaga odpowiedniej orga-
nizacji, z drugiej za strony - reakcja przeciwko dziaal-
noci Asyryjczykw, ktrzy w sposb dosy dowolny
zmieniali stosunki wasnociowe na terenach babilo-
skich, faworyzujc wyranie witynie.
 Los uzurpatorw w czasach hegemonii asyryjskiej
by jednak przesdzony; jedynie jej upadek rokowa
Chaldejczykom zwycistwo. Sytuacja taka nadarzya
si po mierci mianowanego przez Assurbanipala Kan-
dalanu (627), gdy Asyria przez cay rok nie spieszya
z wyznaczeniem kolejnego krla Babilonu. Wyzyska
to Chaldejczyk Nabopalasar, asyryjski namiestnik Kra-
ju Nadmorskiego. Zagarn w 626 r. tron babiloski
i zaoy samodzieln dynasti.
Panowanie dynastii chaldejskiej w Babilonii (626
539) pocigno za sob liczne przemiany, ktre uwi-
doczniy si we wszystkich dziedzinach ycia spo-
eczestwa i pastwa. rdem ich byli nie tylko sami
Chaldejczycy, lecz rwnie tradycje historyczne Babi-
lonii. Potrzeby gospodarcze tego pastwa domagay si
bowiem okrelonego programu politycznego.
Dopki nad Mezopotami dominowaa monarchia
asyryjska, dopty Babilonia musiaa rozwija si w jej
cieniu. Z chwil jednak gdy pod Karkemiszem rozbite
zostay ostatki armii asyryjskiej oraz wojska egipskie,
stana otworem droga do Syrii, a tym samym do zdo-
bycia pozycji hegemona. Tote Nabuchodonozor II
(605562), ktry po mierci swego ojca obj wadz
w pastwie, niemal od pierwszych dni swego panowa-
nia kontynuowa polityk krlw asyryjskich, zwasz-
cza e Egipt nadal stosowa dobrze wypraktykowane
metody podburzania ksistw Syrii i Fenicji. Rosnca
tam opozycja antybabiloska zmuszaa Nabuchodono-
zora do organizowania wci nowych ekspedycji kar-
nych. Wzorem Asyryjczykw nakada on na podbite
ludy kontrybucje oraz uprowadzi do niewoli arystokra-
tw i rzemielnikw.
Klska Egipcjan w 601 r. umierzya wprawdzie
ich knowania, lecz Judea, jedyne niezawise pastwo w
tym regionie, pozostawao nadal ogniskiem buntw an-
tybabiloskich. Jako wasal Asyrii zachowaa Judea -
w odrnieniu od pozostaych pastw Syrii i Palestyny
- gwny swj potencja ludzki. Obszar Judei nigdy te
nie by terenem osadnictwa innych grup ludnocio-
wych. Na przeomie 7 i 6 w. Judea staa si skupiskiem
wszystkich elementw wrogo odnoszcych si do pod-
bojw chaldejskiej Babilonii. Wbrew przestrogom pro-
roka Jeremiasza, ktrego dziaalno przypada wanie
na ten okres, w 598 r. wybucho powstanie antybabi-
loskie. Interwencja Nabuchodonozora w Judei zako-
czya si upadkiem Jerozolimy (597) i uprowadzeniem
do Babilonii 8000 dostojnikw judejskich, onierzy
i rusznikarzy. Pozostaa jedynie najubosza ludno
kraju. Krlem ich sta si mianowany przez Nabucho-
donozora Sedecjasz, wasal Babilonii. Wydarzenia te nie
rozwizay wszelako spraw syryjskich. O ile bowiem
Necho II w peni pojmowa zoono sytuacji poli-
tycznej, to jego nastpca, mody Apries (589570), re-
prezentowa cakowicie odmienne stanowisko.
wiatlejsze umysy zdaway sobie spraw, e so-
jusz czcy Medw i Chaldejczykw ju od dawna po-
zbawiony zosta jedynej realnej podstawy, jak bya
nienawi do imperium asyryjskiego. Z chwil upadku
Asyrii bliskie ssiedztwo Medw, ktrzy od wschodu
i pnocy ciasno oplatali pastwo chaldejskie, stawao
si dla Nabuchodonozora coraz bardziej niebezpieczne,
zwaszcza e rozwinli oni sw ekspansj w kierunku
Anatolii. Dalsze postpy Medw groziy zaamaniem
si hegemonii babiloskiej; mogy one take sta si
niebezpieczne dla Egiptu. Zrozumia to Necho II, ktry
po 601 r. w konfliktach babilosko syryjskich zacho-
wa neutralno. Apries natomiast, mniej dowiadczony
polityk, zamierza widocznie odzyska dawn pozycj
Egiptu w Palestynie i Syrii. Wydaje si, e by to swego
rodzaju odwet za nieudan prb podboju pnocnej
czci pastwa Napata podczas krtkiego panowania
Psametyka II (595589).
W kadym razie, gdy Judejczycy ponownie wznie-
cili powstanie przeciwko Nabuchodonozorowi II, wy-
ruszy Apries na pomoc oblonej Jerozolimie. W tym
samym czasie flota egipska atakowaa miasta Sydon
i Tyr. Wystpienie Egiptu byo bardzo ryzykowne,
gdy mogo doprowadzi do zaamania si istniejcej
rwnowagi politycznej. W tych latach bowiem toczya
si zaarta walka Medw o opanowanie Lidii, ktra
w razie zwycistwa rozstrzygnaby spraw hegemonii
w wczesnym wiecie na ich korzy.
Nie wiadomo, jaki by fina konfliktu egipsko-
babiloskiego, pewne jest w kadym razie, e Nabu-
chodonozor powtrnie zdoby Jerozolim (586) i upro-
wadzi wikszo jej mieszkacw do niewoli babi-
loskiej. Ocalaa za reszta, na czele z Jeremiaszem,
schronia si w Egipcie. Nastpnie, po dugotrwaym
obleniu (585573), ustanowi Nabuchodonozor sw
wadz nad Ty- rem. Pewien zniszczony tekst dowodzi
ponadto, e w 568 r. wyprawi si on z wojskiem do
Egiptu, chcc zaj Delt, co ostatecznie zapewnioby
Babilonii panowanie we wschodniej czci basenu Mo-
rza rdziemnego. Rezultaty tej ekspedycji nie s jed-
nak znane. Jedno wszake nie ulega wtpliwoci,
a mianowicie e zniszczenie pastwa judejskiego
umocnio wadz Nabuchodonozora na terenach Syrii
i Palestyny i a do jego mierci nikt jej nie kwestiono-
wa.
Sukcesy w tym regionie znacznie podniosy presti
Nabuchodonozora II i pozwoliy mu wystpi jako roz-
jemca w konflikcie lidyjsko medyjskim. Doprowadzi
on w 585 r. do zawarcia pokoju midzy obu pastwami
oraz do ustanowienia ich wsplnej granicy wzdu rze-
ki Halys. Byo to powane zwycistwo dyplomatyczne
krla babiloskiego, ktre pozwolio zachowa rw-
nowag polityczn na arenie midzynarodowej. Za-
pewniao ono jednoczenie pastwu babiloskiemu do-
skonae warunki rozwoju.
Krl babiloski mia swobodny dostp do rde
surowcw, ktrych asortyment rokrocznie uzupeniay
bogate daniny krajw wchodzcych w skad jego mo-
narchii. Po raz pierwszy od wieluset lat Babilon znw
by stolic silnego i bogatego pastwa.
wietna koniunktura znalaza odbicie w setkach
napisw fundacyjnych. Stanowi one obok kronik pod-
stawowe rdo wiedzy o historii politycznej chaldej-
skiej Babilonii. Tamtejsi wadcy nie przejli bowiem
asyryjskiej tradycji upamitnienia swych czynw
w Rocznikach, lecz nawizywali do zwyczajw sume-
ryjskich i starobabiloskich. Napis fundacyjny od nie-
pamitnych czasw by jednoczenie swoist form
kroniki czynw fundatora.
Warto wszake pamita, e mimo wysuwania na
pierwszy plan propagandy pokojowej krlowie chaldej-
scy dysponowali liczn i bitn armi, zoon gwnie
z wojsk pieszych. W krtkotrwaych dziejach pastwa
chaldejskiego dokonaa armia ta czynw rwnie krwa-
wych i bezwzgldnych, co wojska asyryjskie. Albo-
wiem jedn z zasadniczych cech obu pastw by terror
wobec pokonanych. Armia z jednakowym powodze-
niem suya rwnie realizacji ambicji jednostek pozo-
stajcych w opozycji. Przykadem moe by przewrt
Nergalszarucura (559556), ktry zaj miejsce Amel-
marduka (561560).
Czasy Nabuchodonozora II byy jednak wolne od
ostrzejszych konfliktw wewntrznych. Stanowio to
nie tylko osobist zasug krla, ktry bez wtpienia
by doskonaym politykiem, umiejtnie wyzyskujcym
osignicia militarne dla ugruntowania swej pozycji
wewntrz kraju. By to rwnie wynik harmonijnego
rozwoju spoeczestwa i gospodarki babiloskiej. Jak-
kolwiek problem ten wyjtkowo bogato przedstawiony
jest w materiale rdowym, przedwczesna byaby pr-
ba syntezy. Stosunkowo dobrze zbadano bowiem dotd
jedynie dwa zespoy rde, a mianowicie kompleks
dotyczcy rozwoju Uruk w 6 w. oraz zesp dokumen-
tw z Nippur z 5 w. Obecny stan bada pozwala jednak
zwrci uwag na dwa zjawiska, niezwykle charakte-
rystyczne dla rozwoju Mezopotamii poudniowej
w okresie chaldejskim. Jeden z nich stanowi rozkwit
miast witynnych, sprzyjajcy wyjanieniu problemu
stosunkw wasnociowych. Drugim zjawiskiem byo
pojawienie si wielkich prywatnych domw banko-
wych, ktre rzuca wiato na zagadnienie rozwoju sto-
sunkw towarowo pieninych.
witynie babiloskie, szczeglnie od czasw ka-
syckich poczwszy, rozporzdzay znacznym areaem
gruntw. Stan ich posiadania przetrwa przypuszczalnie
okres wielkiego kryzysu 12 w., gdy miasta babiloskie
byy wtenczas jedynymi punktami oporu przeciwko in-
filtracji chaldejsko aramejskiej. Wielkie witynie
babiloskie chocia nieraz staway si obiektem grabie-
y Elamitw lub Asyryjczykw, potrafiy przecie za-
chowa sw samodzielno gospodarcz. Sprzyjay te-
mu zwaszcza walki polityczne w onie asyryjskiej war-
stwy rzdzcej. Dziki niej witynie raz po raz uzy-
skiway immunitet podatkowy, zdobywajc wreszcie
w czasach upadku wadzy asyryjskiej na tych terenach
niezaleno polityczn.
wietn ilustracj stanowi rozwj wityni Eanna
w Uruk. Bya ona w 7 i 6 w. najwikszym obszarni-
kiem na poudniu Babilonii, a jej majtki znajdoway
si rwnie na terenie Marad, Sippar oraz Kraju Nad-
morskiego. Bya ona nadto orodkiem, gdzie koncen-
trowaa si dziaalno kredytowa. Gospodark zarz-
dzaa rada kapanw, podporzdkowana jej naczelni-
kowi oraz namiestnikowi krlewskiemu z siedzib
w Uruk. W czasach panowania Nabonida (556539)
wzmocniona zostaa kontrola krla nad wityni. Wy-
znaczono bowiem wwczas zarzdc kasy krlew-
skiej, ktrego zadanie polegao prawdopodobnie na
odprowadzeniu staych podatkw wityni do skarbu
krlewskiego. Moliwe, e by to jeden z czynnikw,
ktre wpyn miay na ukrcenie wpyww kapanw
babiloskich na sprawy polityczne. Zdaj si o tym
wiadczy usilne zabiegi Nabonida wok krzewienia
kultu boga Sin z Harranu. Kryzys polityczny, wywoa-
ny ekspansj Persw, nie pozwoli Nabonidowi uko-
czy jego reform. Kapani natomiast z sympati przyjli
Persw, oczekujc od nich restytucji poprzednich
przywilejw. Jak wiadomo, Cyrus wprawdzie pokoni
si babiloskim bogom z nalenym szacunkiem, jednak
nie pozwoli wityniom powrci do dawnej potgi
ekonomicznej.
Mylne jednak byoby przypuszczenie, e wycznie
witynie byy wacicielami gruntw. Reaktywowanie
pod koniec 8 w. pewnej liczby gmin wiejskich sprawi-
o, e powoli odradzao si wolne chopstwo. Byli to
przypuszczalnie przede wszystkim chopi chaldejscy,
ktrzy si tam osiedlili. Dokumenty prywatnej praktyki
prawnej pozwalaj jednak wnioskowa, e rwnie
w miastach babiloskich nastpi w tym okresie rene-
sans prywatnej wasnoci gruntowej, wasnoci obywa-
telskiej. Wszystko te zdaje si wskazywa na to, e
pewna cz areau uprawnego bya wasnoci krla.
Rysuje si wic nieco inny obraz stosunkw wa-
snociowych ni w czasach starobabiloskich, gdy wa-
sno witynna stanowia cz skadow wasnoci
pastwa. Rni si on rwnie od sytuacji uksztato-
wanej w czasach imperium asyryjskiego, gdy samo-
dzielno wity pozostawaa w cisej zalenoci od
woli krla. Okres chaldejski by wic - co najmniej do
czasw panowania Nabonida - zjawiskiem wyjtko-
wym.
Rwnie wyjtkowym zjawiskiem bya dziaalno
prywatnych domw bankowych, lecz w odrnieniu od
eksponowanej w owym czasie roli gospodarczej wi-
ty rozwijay si one rwnie w okresach nastpnych.
Najbardziej charakterystycznym przykadem jest dom
handlowo kredytowy braci Muraszu. W 5 w. obj on
sw dziaalnoci ca poudniow i rodkow Babilo-
ni. Podoem tej doskonaej koniunktury byo m.in.
wprowadzenie przez Persw podatku pieninego na
miejsce tradycyjnego podatku naturalnego. Innym
przykadem jest historia domu handlowego braci Egibi.
Rozpocza si ona od bardzo skromnych zalkw w
poowie 7 w. Niezwykle dynamiczn dziaalno kilku
pokole tego rodu przeledzi mona a do pierwszych
lat 5 w. Domy handlowo kredytowe obok wietnie
rozwijajcych si prywatnych warsztatw rzemielni-
czych i znamionoway cakowicie nowy etap w dzie-
jach spoeczno gospodarczych. Nawizywa on
wprawdzie do indywidualizacji gospodarki okresu sta-
robabiloskiego, lecz dziki uwolnieniu si od opieki
paacu zdecydowanie si ode rni.
Zasadnicze przemiany zachodziy rwnie w struk-
turze spoecznej, co szczeglnie uwidocznio si
w miastach. Coraz wyraniej zaznacza si tu podzia
pomidzy ludnoci penoprawn, tj. obywatelami,
a pewn kategori niewolnikw witynnych, tzw. szir-
ku. Bya to szczeglna kategoria niewolnikw, chocia
nie bya jednolita ani z punktu widzenia swego pocho-
dzenia, ani te ze wzgldu na rodzaj wykonywanych
prac. Stanowia ona wasno caego kolektywu obywa-
telskiego i nie podlegaa sprzeday. Lecz najbardziej
znamienne byo, e szirku zawsze byli skoszarowani,
pracowali pod nadzorem za utrzymanie. Obok szirku
rozwijay si naturalnie rwnie inne kategorie niewol-
nikw, zarwno witynnych, jak te prywatnych, lecz
najbardziej bliska klasycznemu niewolnictwu bya po-
zycja tych pierwszych. Wydaje si, e pojawienie si
osobliwej kategorii ludzi przeciwstawnej kolektywowi
obywatelskiemu zwizane byo z przeksztaceniem si
w tym czasie kompleksu witynnego w gmin obywa-
telsk. Stanowia ona wrd innych punktw osadni-
czych zjawisko wyjtkowe, gdy tylko tam funkcjono-
wa samorzd, realizowany przez wiec i rad starszych
z jej kompetencjami sdowniczymi.
Harmonijny rozwj kraju, przede wszystkim za
bogactwa pochodzce z podbojw, pozwoliy krlom
chaldejskim, zwaszcza Nabuchodonozorowi II, rozwi-
n szerok dziaalno budowlan w samym Babilo-
nie, ktry na skutek wojen domowych w 7 w. wiele
utraci ze swej wietnoci. Obok budowli monumental-
nych, jak droga procesyjna i brama bogini Isztar, kt-
rych wysoki poziom wykonawstwa jest trwaym wia-
dectwem artyzmu i poczucia estetyki wczesnych ar-
chitektw i budowniczych, wznis Nabuchodonozor
szereg budowli o znaczeniu strategicznym. By to m.in.
mur wschodni na lewym brzegu Eufratu, nowy, silniej-
szy mur obronny. Pniejsze wypadki udowodniy za-
sadno tej budowli, gdy coraz silniej wystpiy wrd
Medw tendencje zaborcze.
Pocztki pastwa Persw i poczenie
spoeczestw Bliskiego Wschodu w uniwersalnej
monarchii Achemenidw
Wejcie na aren dziejow Medw i Persw po
dzie dzisiejszy wywouje liczne kontrowersje. Dysku-
syjny pozostaje zarwno problem ich praojczyzny, jak
te geografia i chronologia ich wdrwek. Wspcze-
sny stan bada czyni bardzo prawdopodobn tez, e
plemiona iranojzyczne osiedliy si na Paskowyu
Iraskim i w Azji rodkowej ju w II tysicleciu, w-
drujc z pnocnego wschodu w kierunku zachodnim.
Zgrupoway si one w dwch bardzo rozlegych wspl-
notach: pnocnej - od dolnego Dunaju do Morza Aral-
skiego, ktr reprezentoway plemiona Scytw, Sakw,
Masagetw, jak rwnie nosiciele Awesty; poudniowej
- sigajcej od jeziora Urmia i rzeki Araks a po Turk-
meni, do ktrej naleeli m.in. Medowie i Persowie.
Napisy krlw asyryjskich i elamickich, a take
dane onomastyki i toponimiki wyjaniaj, e w 9 w.
p.n.e. ludno iraska zaja znaczne tereny krajw:
Zamua, Parsua, Madai i Ellipi, tj. obszar stanowicy
obiekt intensywnej penetracji asyryjskiej. Sprzyjao to
bez wtpienia zjednoczeniu si tamtejszych plemion
oraz powstawaniu wrd nich wczesnych zwizkw
plemiennych. Jeden poczy Medw na obszarze, kt-
rego granice zakrelay wspczesne miasta: Hamadan,
Teheran i Isfahan. Inny zwizek plemienny powsta
wrd Persw, ktrzy pierwotnie mieli swoje siedziby
w kraju Parsua, na poudnie i poudniowy zachd od je-
ziora Urmia. Nastpnie, na przeomie 9 i 8 w., przeszli
oni na tereny wysunite bardziej na poudnie, osiedliw-
szy si ostatecznie na obszarze rdzennie elamickim
w poudniowo zachodniej i poudniowej czci Iranu
(Parsa).
Geografia osadnictwa wywara decydujcy wpyw
na dalszy kierunek rozwoju obu grup plemion, gdy na
terenach zajtych przez nie zamieszkiwaa nadal lud-
no miejscowa, ktra nawizywaa do rnych tradycji
historycznych. Dopiero pod koniec 8 w. cay rozlegy
obszar penetracji medyjsko perskiej uleg iraskiej
asymilacji. Wtedy te zaczy powstawa pierwsze
zwizki polityczne, wrd ktrych najstarszym byo
krlestwo Manna na poudnie od jeziora Urmia. Tam-
tejszy namiestnik Asyrii, Dajakku, dziki wasnej dru-
ynie uniezaleni si od wpyww starszyzny rodowej
i - nie bez poparcia Rusy urartyjskiego - w 716 r. uwol-
ni si spod hegemonii asyryjskiej. Wkrtce jednak,
gdy Rusa I uleg wojskom Sargona II (714), Dajakku
wzity zosta do niewoli. Interesujce, e krtki epizod
krlestwa Manna w interpretacji Herodota urs do
rangi pocztkw pastwa Medw. Dejokes i Dajakku)
mianowicie zjednoczy mia wszystkie plemiona me-
dyjskie i zaoy sw rezydencj w Ekbatanie (Hama-
dan).
 Na przeomie 8 i 7 w. wytworzya si w pnocno
zachodnim Iranie bardzo zoona sytuacja. Obok kon-
fliktu urartyjsko asyryjskiego wpyna na ni rw-
nie wdrwka plemion Kimmerw i Scytw, ktrych
konnica stanowia powan grob dla bliskowschod-
nich spoeczestw, w tym take Medw. Nic przeto
dziwnego, e proces ich konsolidacji na pocztku 7 w.
przybra na sile. Wyrazem tego byo powstanie Medw
przeciwko Asyrii w 673 r. Na jego czele stan Kaszta-
ritu, ktrego tradycja grecka nazywa Fraortesem.
Sprzymierzy si on z Kimmerami i Scytami, z ktrymi
w tych latach walczya Asyria. I chocia Asarchadon
zneutralizowa Scytw dziki oenkowi scytyjskiego
wodza Partatua ze sw crk, Medowie kontynuowali
walk i w roku nastpnym utworzyli niezalene krle-
stwo. Pod wadz Kasztaritu (med. Hszatrita) stopnio-
wo znalazy si pozostae ksistewka medyjskie i pa-
stwo jego wzrastao w si. Korzystajc z trudnoci,
w jakich znalaz si Assurbanipal w poowie 7 w., wy-
prawi si Kasztaritu w 653 r. przeciwko Asyrii. Wojna
ta jednak zakoczya si jego porak, poniewa Scy-
towie, wystpujcy wwczas po stronie asyryjskiej, za-
jli tereny pastwa Medw i panowali nad nimi a do
625 r. Sam Kasztaritu zgin w bitwie.
Odrodzenie niezalenego pastwa medyjskiego
i ostateczne zjednoczenie tamtejszych plemion wie
si z imieniem Kyaksaresa (625584) syna Kasztaritu.
Pokonawszy Scytw uczyni on Ekbatan sw stolic.
Dziki przeksztaceniu pospolitego ruszenia w armi
sta, podzielon na kopijnikw, ucznikw i jedcw,
ugruntowa sw wadz na terenach iraskich, gdzie
m.in. uzaleni od siebie ksistewka perskie. Nadszed
nareszcie czas odwetu za upokorzenia doznane ze stro-
ny Asyrii.
Kyaksares sprzymierzy si w tym celu z Nabopa-
lasarem, pierwszym krlem dynastii chaldejskiej, wy-
zyskujc przewag, jak dao mu zdobycie w 614 r.
miasta Assur. W dwa ata pniej zdobyta wesp
z Chaldejczykami Niniwa umocnia to zwycistwo,
wiadczc jednoczenie o zapocztkowaniu nowego
rozdziau w dziejach Bliskiego Wschodu. Podzieliwszy
si z nimi spucizn imperium asyryjskiego rozpocz
Kyaksares sw ekspansj w kierunku pnocnym i p-
nocno zachodnim. Pod ciosami jego wojsk upado
krlestwo Scytw, a take pastwo Urartu, ktrego sto-
lica Tuszpa zdobyta zostaa w 590 r. W ten sposb Me-
dowie podeszli do granic Lidii, ktra po upadku Asyrii
znw wesza w faz rozkwitu. Przyczyni si do tego
przede wszystkim wadca Lidii, prawnuk Gygesa, Aly-
attes, ktremu ulega Smyrna i wiele innych kolonii
greckich i ktry na pocztku 6 w. skierowa sw eks-
pansj na wschd.
W tym czasie powstaa wic we wschodniej Anato-
lii nadzwyczaj konfliktowa sytuacja, ktra znalaza
swoje ujcie w wielkiej wojnie medyjsko lidyjskiej.
Zakoczya si ona niespodziewanie w 585 r. kompro-
misowym rozwizaniem, jakim byo ustalenie wsplnej
granicy wzdu rzeki Halys. Przyczynio si do tego nie
tylko pene zamienie soca z 28 maja tego roku, lecz
nade wszystko zabiegi dyplomatyczne Nabuchodono-
zora II. Postanowienie o podziale sfer wpyww
w Anatolii przypiecztowane zostao maestwem
crki Alyattesa z Astyagesem, synem Kyaksaresa, kt-
ry mia sta si ostatnim krlem Medw.
Wsplnymi siami przywrcona wic zostaa rw-
nowaga polityczna na Bliskim Wschodzie, lecz wci
wybuchay nowe konflikty, poniewa w zasadzie nikt
z wczesnych wadcw nie rezygnowa z planw no-
wych podbojw. Lidia na razie zadowolia si posta-
nowieniami traktatu pokojowego i zainteresowaa si
wycznie greckimi koloniami na wybrzeu Morza
Egejskiego. Istotnym sukcesem byo zdobycie przez
Krezusa (562546), nastpc Alyattesa, Miletu, najsil-
niejszej wrd nich, przez wiele dziesicioleci nie po-
konanej. Dziki temu staa si Lidia wycznym gospo-
darzem anatolijskiego wybrzea Morza Egejskiego
i miaa wszelkie dane, by sw hegemoni rozszerzy
rwnie na wybrzee syryjskie.
W tym bowiem czasie kontrola babiloska nieco
osaba, gdy ju w ostatnich latach panowania Nabu-
chodonozora II zarysoway si w chaldejskiej Babilonii
pewne znamiona kryzysu wewntrznego. Spotgowaa
je mier tego wielkiego krla, czego najlepszym do-
wodem jest krtki okres panowania jego syna Amel-
marduka, ktry nie szanowa praw i prawdy. Po jego
za mierci tron przeszed w rce sdziwego Nergalsza-
rucura, dowdcy wojskowego i waciciela rozlegych
poaci gruntw. Lecz rwnie i on panowa bardzo
krtko (560556), powicajc sw uwag gwnie dal-
szej rozbudowie miasta Babilon.
 W ostatnim roku swych rzdw wyprawi si Ner-
galszarucur do Anatolii, by wesprze wadc kraju Kue
(Cylicja) w jego walce przeciwko agresji Lidii. Wojna
otworzya wprawdzie tradycyjn drog czc Mezo-
potami z krajami nad rzek Halys, co niewtpliwie by-
o bardzo korzystne dla ekonomiki Babilonii, lecz
u granic Lidii zetkny si bezporednio interesy dwch
sukcesorw imperium asyryjskiego, tj. Chaldejczykw
i Medw. Unaoczniy si w peni panujce midzy nimi
sprzecznoci, ktre musiay znale rozwizanie
w zbrojnym konflikcie. Dwa pozostae pastwa stano-
wice o rwnowadze politycznej, tj. Lidia oraz Egipt,
przeyway w tych latach faz rozkwitu i z powodze-
niem mogy wyzyska poraki swych partnerw.
Wskazywaa na to przede wszystkim polityka
Amasisa (570526), ktry umiejtnie obraca na swoj
korzy wszystkie sabe strony polityki partnerw
konkurentw. Tron egipski zawdzicza on gwnie na-
strojom antygreckim, ktre szerzyy si w tych latach
w egipskich oddziaach wojskowych. Mimo to zdoby
sobie wrd Grekw przydomek przyjaciela Helle-
nw, gdy wszystkie jego poczynania stwarzay pozo-
ry nadzwyczajnych dla nich przywilejw. Tymczasem
wanie Amasis zmierza konsekwentnie do ogranicze-
nia uprawnie, z jakich oni dotychczas korzystali w ob-
rbie pastwa egipskiego. Ograniczenia te dotyczyy
zarwno kolonistw wojskowych, jak te kupcw. Po-
czywszy bowiem zrnicowane z punktu widzenia
etnicznego oddziay wojskowe w jedn armi, ktrej
gwny trzon stacjonowa w Memfis, zlikwidowa
Amasis tym samym samodzielne garnizony. Ponadto
zlikwidowa stopniowo wszystkie osady greckie, skon-
centrowawszy cao handlu z Grecj w Naukratis.
Monopol handlowy, a take wietny rozwj garncar-
stwa stay si podstaw rozkwitu tego miasta. Szerok
saw przyniosy mu nadto produkowane tu skarabeu-
sze oraz rzeby grecko egipskie, ktre rozpowszech-
niy si na obszarze caego basenu Morza rdziemne-
go.
Koncentracja handlu z Grecj, wyspami oraz mia-
stami wybrzea anatolijskiego w jednym miejscu
znacznie uatwia administracji egipskiej jego kontrol.
Poniewa za Amasis wszystkie zmiany przeprowadza
stopniowo i nadzwyczaj zrcznie, odczuwano je w ro-
dowisku greckim jako przywileje. Faraonowi przynosi-
a Naukratis pokane korzyci. Staa si ona siedzib
wychodcw z Grecji macierzystej, z miast wybrzea
anatoijskiego i wysp Morza Egejskiego. Obok koloni-
stw z Miletu zamieszkali tam rwnie kupcy z Chios,
Teos, Fokaji, Rodos, Knidos, Halikarnasu i wielu in-
nych miast i wysp. Kada z grup przybyszw wznosia
wasn wityni, lecz oprcz tego zbudowane zostao
tzw. Hellenion, tj. witynia oglnogrecka. W ten spo-
sb Naukratis przeksztacia si w orodek o znaczeniu
oglnogreckim.
Skonsolidowany, z umocnion od wewntrz wa-
dz krlewsk by Egipt w poowie 6 w. najpowaniej-
szym pretendentem do roli hegemona na Bliskim
Wschodzie, gdy znacznemu pogorszeniu ulega sytua-
cja pozostaych jego konkurentw. Przyczyni si do
tego przede wszystkim wzrost drugiego zwizku ple-
mion iraskich, a mianowicie Persw.
Ekspansja pastwa asyryjskiego, podobnie jak
w wypadku Medw, sprzyjaa procesowi zjednoczenia
plemion perskich. Zajcie przez nich terenw objtych
wysoko rozwinit cywilizacj elamick przyczynio
si bez wtpienia do przyspieszenia procesw pastwo-
twrczych. Ju pod koniec 8 w. pierwszorzdn rol
odgrywa zaczli wodzowie ze znakomitego rodu
Achemenidw. Jeden z nich, Teispes, wedug wiadec-
twa napisu Dariusza I z Bisutun rezydowa mia w An-
szan, zjednoczywszy na pocztku 7 w. wszystkich Per-
sw. Lecz by on wasalem Assurbanipala, podobnie jak
syn jego, Cyrus I. Przypuszcza jednak naley, e ju
w tych czasach wodzowie wywodzcy si z rodu
Achemenidw podporzdkowali sobie pozostaych wo-
dzw perskich, stojcych na czele poszczeglnych
plemion.
Upadek Asyrii spowodowa ich znaczne oywie-
nie, ktre wszake nie doprowadzio do uzyskania
przez nich niezalenoci politycznej. Poytek z wytwo-
rzonej sytuacji odnieli bowiem przede wszystkim Me-
dowie. Gdy w swych walkach przeciwko Scytom dotar-
li na tereny poudniowego Iranu, Persowie stali si ich
wasalami. By nim Cyrus I, jak te Kambyzes (ok. 600
559). Krlem Medw za po mierci Kyaksaresa by
Astyages (584550), zi Alyattesa lidyjskiego.
Astyages niemal od pocztku swego panowania
porzuci obyczaje przodkw, otaczajc dwr swj
zbytkiem na wzr dawnych wadcw mezopotamskich.
Najwicej jednak niechci wrd arystokracji wzbudzi-
a faworyzacja plemienia Magw, ktrym Astyages
przyzna wyczno w piastowaniu funkcji kapa-
skich. Rozwijajca si opozycja prawdopodobnie sko-
nia go do nawizania cilejszych stosunkw z Kam-
byzesem, ktremu odda sw crk Mandan za on.
Z tego zwizku zrodzi si syn Cyrus (staroperski
Kurasz), z ktrego imieniem wie si ostateczne zjed-
noczenie i uzyskanie przez Persw niezalenoci (550).
Cyrus by wietnym jedcem i doskonaym onie-
rzem, cenicym znacznie wyej ycie obozowe ni po-
byt w paacu. Gdy w 559 r. zasiad na tronie perskim,
wypowiedzia posuszestwo swemu suzerenowi, ufny
nie tylko w si perskiego ora, lecz take liczc na
poparcie starszyzny medyjskiej. Dowodzi to dobrego
rozeznania w wczesnej sytuacji politycznej, ktrego z
ca pewnoci brakowao Astyagesowi. Tote kiedy w
553 r. doszo do wojny, Cyrus II odnis zwycistwo.
W pierwszej bitwie znaczna cz Medw przesza na
jego stron, w drugiej natomiast wzity do niewoli zo-
sta Astyages. Wkrtce te (550) zaj Cyrus II jego
stolic, Ekbatan, i sta si panem byego pastwa Me-
dw. Ju w roku nastpnym podporzdkowa swej wa-
dzy ssiedni Elam (549), a nastpnie tereny, ktre gra-
niczyy z Medi od wschodu (Partia) i pnocnego za-
chodu (Armenia). Tak wic w 547 r. stan krl Persji
u granic Lidii.
Krezus, wadca Lidii, ktry wiadom by niebez-
pieczestwa grocego ze strony Cyrusa II, od dusze-
go czasu przygotowywa si do spotkania z nim, zawie-
rajc liczne sojusze (Egipt, Babilon, Sparta, Ateny,
Samos) i organizujc siln armi, zoon gwnie z na-
jemnikw. W 546 r. Krezus przekroczy rzek Halys,
ktra od 585 r. rozgraniczaa sfery wpyww Lidii
i Medii, wypowiadajc tym samym wojn Cyrusowi II.
Inicjatywa Krezusa nie przyniosa jednak spodziewa-
nego zwycistwa, gdy obie strony miay jednakowo
siln armi. Wkrtce przeto wycofa si krl lidyjski ze
swymi wojskami do Sardis. Cyrus II natychmiast te
wyzyska t niezwykle dogodn sytuacj, jaka powstaa
na skutek odsonicia granicy Lidii, opanowa jej
wschodni cz i pokona wojska Krezusa opodal sto-
licy. Niebawem staa si ona upem krla perskiego,
ktry nadto uprowadzi do niewoli Krezusa. By to
ostatni, niezwykle dramatyczny akord w dziejach pa-
stwa lidyjskiego, ktremu nikt spord sojusznikw nie
spieszy z pomoc, poniewa w 546 r. przewaga mili-
tarna Persw staa si oczywista.
Zwycistwo nad Lidi pocigno za sob na are-
nie midzynarodowej daleko idce konsekwencje.
Przede wszystkim miasta greckie na wybrzeu Anatolii
(z wyjtkiem Miletu) dobrowolnie podporzdkoway
si wadzy krla perskiego. Dziki temu uzyska Cyrus
II bezporedni dostp do Morza Egejskiego oraz baz
wypadow do dalszej ekspansji. Std zagrozi mg za-
rwno miastom Syrii, jak te Mezopotamii, a take
Egiptowi.
Pierwsze zwycistwa Cyrusa II wiadczyy nie tyl-
ko o bezapelacyjnej przewadze militarnej Persw, stay
si one rwnie dowodem dalekowzrocznoci jego po-
lityki. Naczeln zasad w jego stosunkach z krajami
podbitymi bya tolerancja kulturalna i polityczna. Do-
tyczyo to zarwno arystokracji, ktr zrwnano
w prawach z arystokracj persk, jak te pozostaych
grup ludnoci, ktrym odtd nie groziy represje ze
strony zwycizcy.
Z tego punktu widzenia mona mwi o zapoczt-
kowaniu w dziejach staroytnych cakowicie nowego
etapu rozwoju. Metody bowiem, jakimi posugiwa si
Cyrus II w swej polityce spoeczno kulturalnej, zde-
cydowanie rniy si od dotychczasowych praktyk
zdobywcw bliskowschodnich. Stay si one trwaym
elementem polityki jego nastpcw, a take Aleksandra
Macedoskiego, wadcw hellenistycznych oraz zde-
cydowanej wikszoci cesarzy rzymskich. Tolerancja
w stosunku do pokonanych - jak wiadczyy wyda-
rzenia z okresu panowania Cyrusa II - bya powanym
narzdziem w ksztatowaniu podstaw spoecznych jego
wadzy.
Najbardziej charakterystyczny przykad stanowi
zajcie w 539 r. miasta Babilonu. W pastwie chaldej-
skim w latach poprzedzajcych jego upadek nasili si
kryzys. W 556 r. wadz uzurpowa na rozkaz Mardu-
ka Nabonid, ktry w czasach panowania Nabuchodo-
nozora II i Nergalszarucura piastowa wysokie stanowi-
ska w administracji pastwowej. Wywodzi si on
z Harranu, ktry po upadku imperium asyryjskiego
znajdowa si pod wadz Medw, i przez sw matk,
kapank boga Sina, cile zwizany by z tamtejszymi
krgami kapaskimi. Pietyzm, z jakim Nabonid odno-
si si do asyro babiloskiej tradycji historycznej,
usprawiedliwi mia jego uzurpacj. Albowiem obok
bstw babiloskich, czczonych przez jego poprzedni-
kw, sprzyja on rozwojowi kultw asyryjskich bogw
astralnych: Isztar, Sina i Szamasza. Na tym tle rozwin
si jego konflikt z kapanami babiloskimi, ktry wy-
buch otwarcie, gdy po odebraniu Medom Harranu
wprowadzi on w czyn ide bstwa uniwersalnego.
W tym celu z duym powiceniem zainicjowa odbu-
dow harraskiej wityni boga Sina. Z 7 roku jego pa-
nowania pochodzi inskrypcja, ktra informuje o klsce
godowej i rozruchach, jakie nawiedziy Babilon. De-
moralizacja szerzya si wrd kapanw i miesz-
kacw pozostaych witych miast Babilonii. Przeto
Nabonid opuci Babiloni i zamieszka w oazie Tema
na Pustyni Arabskiej.
Przebywa on tam 10 lat, co skania do przypusz-
czenia, e istniay jeszcze inne, powaniejsze powody,
ktre skoniy krla do opuszczenia kraju, gdzie tym-
czasem wadz sprawowa jego syn, Belszarucur (Bal-
tazar). Jednym z nich by bez wtpienia konflikt religij-
ny, powstay w zwizku z ograniczeniem praw kapa-
nw babiloskich, inne stwarzaa wczesna sytuacja
midzynarodowa. Od Zatoki Perskiej a po wybrzee
anatolijskie Babiloni otaczali
Persowie, zagraajc jej pnocnej i wschodniej
granicy. Rozporzdzajc jedn armi na terenach me-
zopotamskich, drug za na Pustyni Arabskiej mg
Nabonid atwiej zorganizowa ich obron. Posiadanie
Arabii miao dla Babilonii ponadto powane znaczenie
gospodarcze, gdy uatwiao kontakty handlowe
z Egiptem. Droga morska bowiem przez Zatok Persk
staa si w tych czasach niedostpna, poniewa port
rzeczny w Ur uleg zapiaszczeniu, a port morski Chu-
dimir znajdowa si w rkach Persw.
Okazuje si wic, e pobyt Nabonida w Tema mia
dobrze przemylan motywacj ekonomiczno-
polityczn. Nie zdoa on jednak zrealizowa swych
planw, albowiem wkrtce ju Persowie zaatakowali
pastwo babiloskie. Cyrus II bardzo umiejtnie posu-
y si konfliktami, jakie w tych latach rozwijay si
w onie warstwy rzdzcej, i zdoby Babilon niemal bez
wysiku. Niebawem ogosi w jzyku akadyjskim mani-
fest, w ktrym podkrela sw rol wyswobodziciela
i zapewni mieszkacom miasta pokj i nietykalno
osobist. Identyczn wymow mia dekret z 538 r., ze-
zwalajcy deportowanym Judejczykom na powrt do
ojczyzny oraz na odbudow zniszczonej przez Nabu-
chodonozora II wityni jerozolimskiej. Albowiem
bezporednio po zdobyciu Babilonu przez Cyrusa II
podporzdkoway si jego wadzy miasta Syrii, Pale-
styny i Fenicji.
We wszystkich krajach, bd to zdobytych, bd
te dobrowolnie szukajcych protektoratu perskiego,
kompletowa Cyrus II sw armi, wczywszy w jej
skad przede wszystkim oddziay lekkozbrojnych
jedcw zoone z arystokratw. Bya to armia nowe-
go typu, ktrej gwnym walorem bya nie liczebno,
lecz operatywno. atwo, z jak przenosia si
z miejsca na miejsce, stanowia jedn z podstaw jej
szybkich zwycistw. Prowadziy one Cyrusa a do da-
lekiej Azji rodkowej, gdzie ju w latach poprzedzaj-
cych podbj Babilonii zdoby Drangian, Margian,
Chorezm, Sogdian, Baktri, Arej, Sattagydi, Ara-
chozj i Gandhar. W ten sposb powstao imperium,
ktrego granice opieray si o rzek Indus, sigajc na
zachodzie do wybrzea Morza Egejskiego i Morza
rdziemnego. Jedynie Egipt zachowa jeszcze sw
niezawiso polityczn.
Okres panowania Cyrusa II charakteryzowa si
jednak nie tylko podbojami i sukcesami natury poli-
tycznej. By to rwnie okres intensywnej dziaalnoci
budowlanej. Dc do zabezpieczenia pnocnych gra-
nic pastwa w Azji rodkowej, nieustannie narusza-
nych przez koczownikw ze stepw nadkaspijskich,
wznis Cyrus wzdu rzeki Jaksartes liczne twierdze.
Zainicjowa on rwnie budow nowej rezydencji kr-
lewskiej na ziemiach rolniczego plemienia Pasargadw,
ktra od niego wzia sw nazw: Pasargadai. Loka-
lizacja pierwszej stolicy niepodlegej Persji w regionie,
skd w 559 r. rozpocz si bunt przeciwko supremacji
medyjskiej, miaa niewtpliwie powane znaczenie
propagandowe. Podkrelaa ona bowiem rol tego ple-
mienia. Okazay zesp paacowy natomiast dawa
wiadectwo potgi pastwa. Jednym z najpikniejszych
zabytkw, ktrego konstrukcja wywara znaczny
wpyw na budownictwo daleko poza granicami Persy-
dy, jest grobowiec Cyrusa II.
 Cyrus zgin w walce przeciwko Masagetom
w 529 r. i pozostawi po sobie dziedzictwo rozlege
i potne. Dlatego te jego nastpca, Kambyzes (529
522), wkrtce wyprawi si mg do Egiptu. Amasis
egipski nie doczeka si klski, poniewa zmar na sa-
mym pocztku wojny (526). Nastpca jego, Psametyk
III (526525), pokonany w bitwie pod Peluzjum, pr-
bowa obroni Memfis przed najazdem Persw, lecz
zosta wzity do niewoli. Traktowany przez Kambyzesa
z wielk czci - chocia wielu mieszkacw Memfis
wtenczas zamordowano - wznieci jednak powstanie
przeciwko Persom, gdy Kambyzes wyprawi si do
Nubii. mier Psametyka z rk zdobywcw posuya
nastpnym pokoleniom Egipcjan za argument do krze-
wienia ruchw antyperskich.
Inskrypcje biograficzne dostojnikw egipskich,
ktrzy byli wiadkami ustanowienia na tym terenie
wadzy perskiej, XXVII dynastii, wiadcz jednogo-
nie o tolerancji i szacunku, jakim Kambyzes otacza
arystokracj egipsk. Krl perski bowiem kontynuowa
polityk swego poprzednika, zmierzajc do utrwalenia
panowania Persw przy pomocy miejscowej arystokra-
cji. Dlatego te bez skrupuw likwidowa w zarodku
wszelkie ruchy separatystyczne, ktre - zwaszcza na
terenie Egiptu - raz po raz wybuchay. Ich potencjal-
nym ogniskiem, podobnie jak w Babilonii, byy wi-
tynie ze swoj eksponowan pozycj ekonomiczn oraz
silnymi wpywami ideologicznymi. Kambyzes przeto,
podobnie jak poprzednio Cyrus II w Babilonii, od
chwili wejcia na teren Egiptu stara si ukrci wpy-
wy tamtejszych kapanw. Polityce tej towarzyszya
konfiskata majtkw witynnych.
Podbj Egiptu stanowi ostatni etap w procesie
zjednoczenia krajw Bliskiego Wschodu pod wadz
Persw. Ich szybkim zwycistwom sprzyjaa zarwno
przewaga militarna, jak te tendencje uniwersalistycz-
ne, ktre na Bliskim Wschodzie zaczy rozwija si od
pocztku I tysiclecia, zwaszcza za od czasw impe-
rium asyryjskiego. Niemal w kadym wikszym orod-
ku miejskim ssiadoway z sob rne grupy etniczne.
W Suzie np. obok Elamitw znajdoway si dosy licz-
ne grupy Persw, Babiloczykw, Judejczykw itp.
Podobna sytuacja wytworzya si w miastach Babilonii,
Asyrii i Egiptu, gdzie obok ludnoci rodzimej mieszkali
take Aramejczycy, Chaldejczycy, Fenicjanie, przed-
stawiciele rnych plemion iraskich. cznikiem mi-
dzy nimi coraz powszechniej stawa si jzyk aramej-
ski.
Ludno napywowa najczciej wchodzia w sto-
sunki powinowactwa z ludnoci miejscow, przyjmu-
jc miejscowe imiona albo te przekazujc swoje wa-
sne imiona powinowatym. W identyczny sposb przy-
swajano sobie obce kulty i obce zwyczaje. Wszystko to
sprzyjao polityce perskiej, a moliwe, e stanowio jej
podoe.
W okresie gdy Persowie rozpoczli swoje podboje
wiata, Bliski Wschd stanowi z punktu widzenia
rozwoju spoeczno ekonomicznego zwarty organizm,
ktrego poszczeglne czci wzajemnie si uzupeniay
i nawzajem byy od siebie zalene. W poowie 6 w.
p.n.e. bowiem w wiecie bliskowschodnim zanik
czynnik, ktry od wielu tysicleci rozdziela poszcze-
glne ludy, a mianowicie nierwnomierne tempo ich
rozwoju. Dziki temu wytworzya si sytuacja, ktra
zdecydowanie rnia si od tej, w jakiej pod koniec 10
w. zaczo ksztatowa si imperium nowoasyryjskie.
W tamtym okresie ludy zamieszkujce obszar Bliskiego
Wschodu byy niezwyke zrnicowane ekonomicznie,
politycznie, jzykowo i dlatego wycznie przymus
mg poczy je w jeden organizm. Logiczn konse-
kwencj polityki krlw nowoasyryjskich byy rosnce
tendencje unifikacyjne, ktre w linii prostej wiody do
uniwersalizmu perskiego. Bdem wszake byoby
przypuszcza, e niwelowanie rnic rozwoju spoecz-
no ekonomicznego automatycznie rozwizao
wszystkie sprzecznoci, tak znamienne dla caej epoki
staroytnej. Ujednolicenie bowiem bytu wikszoci lu-
dw Bliskiego Wschodu sprawio, e w sprzyjajcych
okolicznociach kady lud mg przej rol przewod-
nika. Tendencje te przejawiy si zwaszcza po podboju
Egiptu. Wtedy z ca ostroci wystpi konflikt dwch
przeciwstawnych de: umocnienia jedynowadztwa
oraz uprzywilejowania perskiej arystokracji rodowej.
Warunki historyczne, w jakich powstao pastwo
perskie, pozwoliy rozwija si nadal arystokracji ro-
dowej, ktra niezwykle aktywnie popieraa poczynania
pierwszych krlw. Z chwil jednak gdy podbj Egiptu
zakoczy proces terytorialnego formowania monarchii
i na porzdku dziennym stana sprawa umocnienia
wadzy krlewskiej, niezaleno perskiej arystokracji
rodowej staa si czynnikiem hamujcym. Sprzeczno
ta doprowadzia w 522 r. do przewrotu Gaumaty, kt-
rego dziaalno zmierzaa do cakowitej likwidacji
uprzywilejowanej pozycji perskiej arystokracji rodo-
wej. Poniewa Kambyzes podczas powrotu z Egiptu
zgin w nie wyjanionych okolicznociach, Gaumata
w cigu siedmiomiesicznego panowania zdoa wpro-
wadzi w czyn swe reformy. Przysporzyo mu to po-
parcia rozlicznych warstw mieszkacw nie tylko Per-
sydy, lecz take innych krajw wchodzcych w skad
monarchii.
Perska arystokracja rodowa nie rezygnowaa jed-
nak z odzyskania utraconych pozycji. Kolejny przewrt
paacowy, zainicjowany przez ni, pozbawi Gaumat
ycia i tronu. Przedstawiciele najznakomitszych rodw
perskich oddali go w rce Dariusza, wywodzcego si z
bocznej linii Achemenidw, za obietnic restytucji
przywilejw arystokracji. Dariusz I (522486), z kt-
rego imieniem wie si utrwalenie jedynowadztwa
oraz ostateczna organizacja imperium perskiego, musia
pogodzi si z ustpstwami na rzecz starych rodw per-
skich, gdy ca jego energi pochaniaa walka
o utrzymanie zdobyczy Cyrusa II i Kambyzesa.
W latach 522521 bowiem monarchi ogarna fa-
la ruchw separatystycznych i powsta. Jedne nawi-
zyway do dziaalnoci Gaumaty (np. Bardija II w Per-
sydzie, Fraortes w Medii i Partii), inne natomiast zmie-
rzay do uniezalenienia si od supremacji perskiej (np.
Nidintubel w Babilonii, powstanie w Margianie itp.).
W wielkim napisie na skale w Bisutun mwi Dariusz
o trudnych walkach, ktre wszake doprowadziy do
umierzenia buntownikw. Przyczyni si do tego za-
rwno brak skoordynowanych dziaa poszczeglnych
ognisk powstaczych, jak te taktyka regularnej armii
perskiej.
Wydarzenia te ujawniy jednak sabo wewntrz-
n monarchii. Tote gdy w 519 r. Dariusz I pokonaw-
szy Sakw zakoczy walki o zachowanie granic mo-
narchii, przystpi w roku nastpnym do jej reorganiza-
cji. Opierajc si na wzorcach elamickich stworzy Da-
riusz kancelari krlewsk 29, ktrej podporzdkowany
zosta scentralizowany i ujednolicony aparat zarzdza-
nia i kontroli. Nawizywa on w wielu punktach do sys-
temu administracyjnego pastwa nowoasyryjskiego,
zwaszcza w odniesieniu do zarzdu prowincji.
System administracji i kontroli, stworzony przez
Dariusza I opierajcego si na wzorcach historycznych,
stanowi wszake novum, ktre bez istotnych zmian
przetrwao nie tylko dynasti, lecz rwnie Aleksandra
Macedoskiego i wadcw hellenistycznych. Istotne
elementy tego systemu, ktry powinien sta si przed-
miotem oddzielnego studium, byy nastpnie podstaw
organizacji pastwa rzymskiego w okresie cesarstwa.
Zakoczenie
Historia staroytnego Wschodu a teoria
o formacjach spoecznoekonomicznych
Pobiena analiza rozwoju poszczeglnych spoe-
czestw Bliskiego Wschodu od pocztku ich dziaalno-
ci produkcyjnej a do czasw podboju perskiego na-
suwa nieodparty wniosek o nadzwyczajnej rnorodno-
ci i zmiennoci form ycia, ideologii i kultury. Albo-
wiem rne byy nie tylko warunki ich bytowania
w poszczeglnych regionach Azji Poudniowo Za-
chodniej oraz Afryki Pnocno Wschodniej, lecz tak-
e poziom dowiadczenia, jakim spoecznoci te legi-
tymoway si na kadym etapie swego rozwoju.
Spoeczestwo egipskie w chwili podboju przez
Kambyzesa zdecydowanie rnio si swymi umiejt-
nociami, organizacj i mentalnoci od tej spoecz-
noci, ktra na pocztku III tysiclecia utworzya pa-
stwo. Egipcjanie, podobnie jak pozostae ludy, mieli
bowiem za sob dug drog przemian. W dziedzinie
stosunkw wasnociowych wioda ona od wasnoci
plemienia do wasnoci krlewskiej, ktra jednak na
adnym etapie rozwoju nie obejmowaa caego kraju,
zwaszcza odkd w poowie III tysiclecia zaczynaa
formowa si wasno prywatna.
Bya ona jednym z czynnikw, ktre skutecznie
przeciwdziaay rozwojowi tendencji absolutystycz-
nych. Samowadztwo towarzyszyo bowiem okrelo-
nym stosunkom spoeczno ekonomicznym i wizao
si z konkretnym ukadem si politycznych. Nieograni-
czona wadza krlewska jest kategori historyczn, jak
kada inna forma rzdw, i nawet w Egipcie, gdzie in-
stytucje i sposb organizacji spoeczestwa charaktery-
zoway si niezwyk trwaoci, nie bya ona jedyna.
W dziejach staroytnego Egiptu niezmiernie rzadko ist-
niay warunki do penego rozwoju samowadztwa,
a okresy te trway stosunkowo krtko. Tymczasem wa-
nie Egipt uwaany jest za wzorzec despotii orien-
talnej, Analiza konkretnego materiau faktograficzne-
go dowodzi natomiast, e ani w Egipcie, ani w pozosta-
ych pastwach Bliskiego Wschodu absolutna wadza
krlewska nie bya zjawiskiem powszechnym i nie-
zmiennym. Postpowanie krlw wbrew obowizuj-
cym w pastwie przepisom prawnym i zwyczajom,
a wic rzdzenie despotyczne, zdarzao si w staro-
ytnych dziejach Bliskiego Wschodu znacznie rzadziej,
ni to si na og przyjmuje. Rwnoczenie dostarcza
historia antycznych pastw licznych przykadw sa-
mowolnie i bezprawnie rzdzcych wadcw.
Podobny wniosek dotyczy ideologii krlewskiej.
W adnym pastwie staroytnego Wschodu - z wyjt-
kiem Egiptu - idea boskoci krla nie bya rozpo-
wszechniona. Krl bg by zjawiskiem raczej spora-
dycznym i krtkotrwaym. Jedynie Egipcjanie przez ty-
siclecia czcili krla jako boga. Lecz rwnie w tej
dziedzinie zaszy z upywem wiekw powane zmiany,
ktre byy naturalnym rezultatem dowiadczenia spo-
ecznego, postpujcego przez dziesitki pokole, ktre
nie tylko zdobyway nowe umiejtnoci produkcyjne.
Powoli zaczynaa zmienia si rwnie ich mentalno.
 Wszystkie pastwa staroytnego Wschodu byy
jednak krlestwami z boej aski, gdy wadza
w ogle wedug ich pogldw bya pochodzenia bo-
skiego. Koncepcja ta pojawia si u kresu ustroju rodo-
wego jako uzasadnienie uzurpacji i przetrwaa po dzi
dzie w ideologii wszystkich monarchii wiata.
Z praktyki ustroju rodowego natomiast wyrosa
idea, ktrej znaczenia dla budowy zhierarchizowanego
spoeczestwa nie sposb przeceni. Opieraa si ona
na przekonaniu o bezwzgldnej zalenoci wszystkich
czonkw rodu od woli patriarchy. W warunkach silnej
zalenoci czowieka od si przyrody, zwaszcza na eta-
pie gospodarki przyswajalnej, taki ukad wewntrz rodu
by w peni uzasadniony i stwarza moliwoci prze-
trwania. Z chwil jednak usamodzielnienia si rodzin
wielopokoleniowych oraz zapocztkowania procesu ich
zrnicowania majtkowego zaleno od patriarchy
stawaa si anachronizmem.
Niemniej ona wanie lega u podstaw ideologii
niewolnictwa, gdy usankcjonowana tysicletni prak-
tyk zaleno modszych od starszych, kobiet od m-
czyzn, wszystkich za od ojca rodu czynia naturaln
niewol dunicz oraz sprzeda kobiet i dzieci. Rw-
nie naturalne byo sprzedawanie siebie w niewol, jak
te wczenie w skad rodziny udzi obcego pochodze-
nia, niewolnikw. Zjawiskiem bardzo rozpowszechnio-
nym bya rwnie instytucja naonic, stanowica pod-
stawowe rdo uzupenienia deficytu siy roboczej.
W wietle starowschodniej ideologii kady czo-
wiek by czonkiem jakiego kolektywu. Bya nim
w rwnej mierze rodzina i gmina (ssiedzka, tery-
torialna, obywatelska), jak te witynia i paac. Tote
od jakiego pana zaleny by kady czowiek: bd to
od gowy rodziny, bd te od urzdnika krlewskiego
lub kapana; wszyscy za - mniej lub bardziej - zaleni
byli od krla. Formy zalenoci byy najrozmaitsze i na
ich tle rozwijay si bardzo zrnicowane sposoby eks-
ploatacji spoeczestwa. Inne byy w okresach penego
rozkwitu samowadztwa, inne natomiast w warunkach,
gdy wadz krla ograniczaa arystokracja. Zmieniay
si rwnie sposoby egzekwowania pracy przymuso-
wej.
Formy zalenoci i eksploatacji zwizane byy
zreszt cile z podmiotem przymusu. Inne bowiem
moliwoci stwarzao gospodarstwo chopskie, gdzie
niewolnik pozostawa czonkiem rodziny i czci
skadow procesu produkcyjnego, inne natomiast -
pseudolatyfundia krlewskie lub witynne. Tam bo-
wiem (np. w czasach III dynastii z Ur, w wityniach
nowobabiloskich) niewolnik pozbawiony by elemen-
tarnych praw osobistych, by skoszarowany i pracowa
pod nadzorem. Zaleno spoeczna i eksploatacja siy
roboczej moga wic w rnych okresach i w rnych
pastwach wystpowa w niezliczonych odmianach.
Jedn z nich bya niewola, najbardziej wyrazisty
przejaw przymusu pozaekonomicznego, tj. eksploatacji
bezporedniej, z pominiciem rynku pracy. Jednake
wczesny poziom si wytwrczych preferowa inne
sposoby przymusu pozaekonomicznego. Sprzyjay te-
mu rwnie cise kontakty spoeczestw cywilizowa-
nych z plemionami na p osiadymi, co sprawio, e
pewne relikty ustroju rodowego wci pozostaway
ywe. Geneza koncepcji zhierarchizowanego spoe-
czestwa uatwiaa wszake przeobraenie najrozmait-
szych form zalenoci i eksploatacji w niewol. Nie-
zwykle rzadko wystpowaa ona jednak w swym kla-
sycznym ksztacie, niewola typu grecko rzymskiego
rozwina si bowiem na podou znacznego postpu
produkcji towarowej, a wic szczeglnie w I tysicleciu
p.n.e.
Najnowsze badania dowiody, e model klasyczne-
go niewolnika, tj. skoszarowanego mwicego narz-
dzia pracy, pozbawionego rodziny i rodkw produk-
cji, jest zjawiskiem rzadkim rwnie w Grecji i Rzy-
mie. W pastwach antycznych, podobnie jak na
Wschodzie, zdecydowanie przewaay agodniejsze
formy eksploatacji, w ktrych zachowany zosta czyn-
nik zainteresowania niewolnika wynikami swej pracy.
Mimo to byli to ludzie niewolni, okrelony stan
w spoecznociach staroytnych, ktrego istnienie jest
odzwierciedlone we wszystkich wczesnych zbiorach
praw - poczynajc od Praw Urnammu, a na Digestae
koczc. Byli to ludzie z ograniczon swobod dziaa-
nia, stanowicy element skadowy zarwno gospo-
darstw prywatnych, jak te pastwowych, tj. paacu
i wityni, lecz niekoniecznie charakteryzowa ich mu-
sia brak rodkw produkcji i zdolnoci prawnej.
W sensie prawnym stanowili oni klas, ktra jednak
z punktu widzenia ekonomiki bya nadzwyczaj silnie
zrnicowana. Nie sposb np. porwna bogatych nie-
wolnikw okresu nowobabiloskiego, ktrzy jako sa-
modzielni przedsibiorcy dziaali w miastach wi-
tynnych z niewolnikami, wystpujcymi w rnych
okresach we wszystkich krajach bliskowschodnich
i pracujcymi wycznie za utrzymanie w gospo-
darstwach prywatnych i pastwowych.
Klasa niewolnikw, a wic grupa jednolita prawnie
i ekonomicznie, bya zwaszcza w spoeczestwach
Bliskiego Wschodu prawie niewidoczna; zanikaa ona
i pojawiaa si znowu, zalenie od konkretnych oko-
licznoci spoeczno gospodarczych i historycznych.
Bardzo licznie natomiast reprezentowany by stan nie-
wolniczy, tj. grupa spoeczna usankcjonowana przez
prawo zwyczajowe i pisane. Istnienie jej stanowio
istotn cech wczesnych organizmw pastwowych,
w ktrych rozwijay si rozliczne warstwy spoeczne,
gdzie jednak nie byo wyranie uformowanych klas
spoecznych, wiadomie przeciwstawnych sobie, anta-
gonistycznych. Podzia spoeczestwa na dwie antago-
nistyczne klasy, wiadoma walka klasowa - to zjawisko
czce si z epok kapitalistyczn. W spoeczestwach
przedkapitalistycznych granice midzy jedn a drug
warstw spoeczn byy zbyt pynne, by przeksztaci
si one mogy w klasy sensu stricto. Dlatego te wszel-
kie sprzecznoci midzy warstwami byy znacznie
mniej wyraziste ni w czasach nowoytnych.
W pastwach staroytnego Wschodu wiodcym
antagonizmem nie bya przeto walka niewolnikw
z wolnymi, lecz sprzecznoci midzy biednymi a boga-
tymi. W adnym zreszt jzyku staroytnego Bliskiego
Wschodu nie byy wyrazy wolny i niewolny trak-
towane jako antonimy. Pojawiy si dopiero w klasycz-
nej Grecji. Tu przeciwstawienie czowieka wolnego
niewolnikowi po raz pierwszy odzwierciedlio si rw-
nie w ideologii. Faktycznie jednak tego typu stosunki
rozwiny si ju co najmniej od 7 w., szczeglnie
w witynnych miastach babiloskich.
W historiografii europejskiej na podstawie bardzo
szczupego materiau rdowego powstaa w XIX w.
teza o konserwatyzmie spoeczestw staroytnego
Wschodu. Przeciwstawiano je spoeczestwu grecko
rzymskiemu, uwaajc, e w pastwach wschodnich
niezmiennie istniaa wadza despotyczna. Niezmiennie
te miay w nich istnie samoobsugujce si gminy
wiejskie ze spoecznoci, ktra dzielia si na kasty
i pozbawiona bya wasnoci prywatnej.
Powysza koncepcja w peni odpowiadaa wcze-
snemu stanowi wiedzy o caym staroytnym Wscho-
dzie. Nie odbiegay od niego rwnie pogldy K.
Marksa, gdy zapocztkowa on swe badania nad spoe-
czestwem kapitalistycznym. Si rzeczy zainteresowa
si wtedy ewolucj ludzkoci w ogle, chocia nigdy
nie postawi jako samodzielnego problemu badawczego
sprawy mechanizmw determinujcych rozwj spoe-
czestw przedkapitalistycznych. Ju w Niemieckiej
ideologii, opublikowanej w 1846 r., wypowiedzia si
K. Marks na ten temat. Widzia on mianowicie trzy
etapy rozwoju stosunkw wasnociowych, ktre po-
przedziy kapitalizm, a mianowicie etap wasnoci: 1.
plemiennej, 2. staroytnej oraz 3. feudalnej.
 W wyniku dalszych bada sformuowa K. Marks
w Przyczynku do krytyki ekonomii politycznej (stycze
1859) now koncepcj rozwoju spoeczestwa ludzkie-
go: pierwsz formacj spoeczno ekonomiczn by
azjatycki sposb produkcji, a po nim nastpoway:
drugi - antyczny, trzeci - feudalny, wreszcie czwar-
ty - buruazyjny sposb produkcji.
K. Marksa i F. Engelsa, jak to wyjania korespon-
dencja z tych lat, interesoway wwczas przede wszyst-
kim przeytki wsplnoty rodowej w celu udowodnie-
nia, e brakowao w niej wasnoci prywatnej. Brak
wasnoci prywatnej u ludw staroytnego Wschodu
rni - ich zdaniem - zasadniczo formacj azjatyck od
antycznego i feudalnego sposobu produkcji. Chocia
w pniejszych pracach, przede wszystkim w Kapitale,
ktry ukoczony zosta w 1865 r., brak wyranie sfor-
muowanych tez dotyczcych koncepcji azjatyckiego
sposobu produkcji, przypuszcza naley, e Marks na-
dal widzia staroytny Wschd w innym wietle ni an-
tyk.
Pod koniec lat siedemdziesitych dokona si za-
sadniczy przeom w pogldach K. Marksa i F. Engelsa
na rozwj dziejw powszechnych. Odzwierciedli si
on przede wszystkim w konspektach Marksa prac M.
Kowalewskiego oraz J. Phearyego, jak te w szkicach
odpowiedzi na list W. M. Zasulicz. W wietle nowej
koncepcji pierwotna formacja, archaiczna, bazowaa na
wsplnej wasnoci gminy pierwotnej. Dalszy jej roz-
wj prowadzi do pojawienia si w jej obrbie wasno-
ci prywatnej, zawiadczonej nie tylko w krajach Za-
chodu, lecz take na Wschodzie. Jak wyjania pniej-
szy list F. Engelsa do Kautskiego, K. Marks w tych la-
tach zna ju prac Morgana Staroytne spoeczestwo,
ktra ukazaa si w 1877 r. i rzucia wiato na spoe-
czestwo wsplnoty pierwotnej.
Nowe wyniki bada nad spoeczestwami staro-
ytnymi wpyny zatem na zmian spojrzenia K.
Marksa i F. Engelsa na poszczeglne etapy dziejw
powszechnych. Znalazy one odbicie zarwno w pracy
F. Engelsa Pochodzenie rodziny, wasnoci prywatnej
i pastwa (1888), jak te w jego Listach o materiali-
zmie historycznym (18901894). Koncepcja azjatyckie-
go sposobu produkcji ustpia w nich miejsca tezie
o wsplnocie pierwotnej, po ktrej nastpiy epoki:
niewolnictwa, feudalizmu i kapitalizmu.
Wszystkie te hipotezy robocze, ktre byy tylko
materiaem pomocniczym, majcym suy do wyja-
nienia mechanizmu spoeczestwa kapitalistycznego,
odzwierciedlaj kolejne etapy rozwoju pogldw K.
Marksa i F. Engelsa. Niejednokrotnie posuono si
nimi dla uzasadnienia rozlicznych koncepcji, ktre
z teori rozwoju spoeczestwa Marksa niewiele maj
wsplnego. Dlatego te naley uwiadomi sobie, e
marksowa teoria rozwoju ludzkoci, jak kada teoria
naukowa, ewoluowaa stopniowo - od hipotezy robo-
czej do definicji uzasadnionych materiaem faktogra-
ficznym.
Jedn z hipotez Marksa i Engelsa bya koncepcja
azjatyckiego sposobu produkcji. Lecz tendencyjna in-
terpretacja tekstw ich prac doprowadzia w latach
19291931 do lansowania teorii, jakoby ci autorzy ni-
gdy o niej nie pisali. Tote publikacja niewielkiego
szkicu Formy poprzedzajce produkcj kapitalistyczn
(18571858), odnalezionego w 1939 r. wrd spucizny
rkopimiennej K. Marksa, staa si bodcem do odno-
wienia dyskusji wok koncepcji azjatyckiego sposobu
produkcji. Bya ona tym wicej uzasadniona, e napyw
nowych materiaw rdowych o rozwoju spoe-
czestw staroytnego Wschodu dopingowa do podej-
mowania prac teoretycznych.
Dyskusja rozwina si zwaszcza po opublikowa-
niu tej pracy w jzykach europejskich (1947), lecz
przyjto j nie jako jedno z ogniw w ksztatowaniu si
teorii materializmu historycznego, ale jako produkt w
peni dojrzaej teorii. Std te wiele bdnych koncep-
cji, rewidowanych nastpnie przez samych autorw ub
ich oponentw. Przede wszystkim wyjanio si, e
rne s koncepcje dotyczce treci tzw. azjatyckiego
sposobu produkcji, albowiem dominujcy wpyw wa-
dzy pastwowej na organizacj gmin wiejskich za-
wiadczony zosta nie tylko w regionach Azji, lecz tak-
e na pozostaych kontynentach - w Afryce, Ameryce
i w Europie. Konstatacja istnienia gminy w tym lub in-
nym spoeczestwie zreszt nie okrela jeszcze jego
przynalenoci do tej lub innej formacji. Podobnie wa-
dza absolutna krla nie jest cech spotykan wycznie
w krajach Wschodu.
Dlatego te na obecnym etapie nadal istnieje kilka
koncepcji, ktre azjatycki sposb produkcji oceniaj
jako: 1. formacj mieszan, azjatycko niewolniczo-
feudaln; 2. formacj przejciow lub wczesnoklasow;
3. specjaln formacj wschodniego feudalizmu; 4. for-
macj ludzi zalenych, ktra czy w sobie elementy
eksploatacji niewolnictwa, feudalizmu i pracy najem-
nej. Najwicej prac opublikowano w latach 19641967
i przytoczone wyej teorie zupenie nie wyczerpuj ich
treci. Prbowano koncentrowa si nad kategoriami
azjatyckiego sposobu produkcji ufajc, e wczenie go
do teorii o formacjach spoecznych pozwoli rozwiza
problemy teoretyczne. Wkrtce jednak okazao si, e
nie sposb precyzowa podstawowego prawa ekono-
micznego azjatyckiego sposobu produkcji nie mwic
o nadbudowie.
Niepowodzenia te stay si gwn przyczyn
wszczcia bada analitycznych w zakresie rnorod-
nych problemw spoeczestw przedkapitalistycznych
dotd niewyjanionych. Szeroko zakrojone badania do-
tyczce problemu gminy w krajach staroytnego
Wschodu oraz w klasycznych spoeczestwach Grecji
i Rzymu, szczegowa analiza stosunkw wasnocio-
wych, badania w dziedzinie ideologii itp. pozwoliy
wyjani, e rnice dzielce Bliski Wschd i Antyk w
najlepszym razie mog by uwaane za rnice ilo-
ciowe, gdy Wschd nie by tak despotyczny, jak
przedstawiaa go literatura XIX w., ani te wolne
chopstwo okresu antycznego nie byo tak wolne, jak
si na og przyjmuje. Wsplna natomiast bya podsta-
wa, na jakiej rozwijay si spoeczestwa staroytnego
Bliskiego Wschodu, jak te Grecji i Rzymu. Albowiem
przy wczesnym stanie techniki i dowiadczenia spo-
ecznego wszelkie stosunki zalenoci, na jakimkol-
wiek tle by one powstaway, nieuchronnie wiody do
niewolniczego sposobu produkcji. W cigu czterech ty-
sicy lat przejawia si on w rozmaitych wariantach,
lecz zawsze eksploatowany pracownik pozbawiony by
wasnoci rodkw produkcji oraz moliwoci swobod-
nego rozporzdzania sw si robocz. Przyswajano j
wic przez bezporedni przymus, tzw. przymus pozae-
konomiczny, bez porednictwa rynku pracy. W cisej
zalenoci od etapu rozwoju powstaway zalki odpo-
wiedniej organizacji spoeczestwa i pastwa.
Wiele jeszcze zagadnie oczekuje na wyjanienie,
zwaszcza e nowsze badania pozwoliy odej od
schematycznego widzenia starowschodnich spoe-
czestw. Jedno wszake nie ulega wtpliwoci: staro-
ytnego Bliskiego Wschodu z jego rozmaitoci form
ycia spoeczno gospodarczego, z jego wieloci
form wadzy politycznej, ktre odzwierciedliy si
w rnych dziedzinach twrczoci intelektualnej, nie
sposb oddzieli od dziejw Grecji i Rzymu. Spoe-
czestwa i pastwa staroytnego Bliskiego Wschodu
reprezentoway t sam, co i Antyk, formacj spoecz-
no ekonomiczn. Staroytny Bliski Wschd by
pierwszym etapem jej rozwoju, lecz co najmniej od
czasw imperium asyryjskiego, a szczeglnie od cza-
sw chaldejskich, tj. 97 w. p.n.e., zaczy tu rozwija
si zjawiska znamienne dla drugiego etapu, reprezento-
wanego przez Grecj klasyczn i staroytny Rzym.
Siedliskiem rozwoju nowych elementw byy zwasz-
cza miasta fenickie i babiloskie.