Histora Kosciola Katolickiego PDF

HISTORIA KOCIOA KATOLICKIEGO
SPIS TRECI
O Autorze
Wstp
TOM 1. HISTORIA KOCIOA KATOLICKIEGO
EPOKA STAROYTNOCI 30 - 692
SPIS; I OKRES 30 - 140 APOSTOLSKA GORLIWO
I OKRES 30 - 140 APOSTOLSKA GORLIWO
Rozdzia 1 W JEROZOLIMIE
Rozdzia 2 W ANTIOCHII
Rozdzia 3 W RZYMIE STOLICY CESARSTWA
Rozdzia 4 W KOCIELE OJCW APOSTOLSKICH
SPIS; II OKRES 140 - 260 WEWNTRZNE UMOCNIENIE
II OKRES 140 - 260 WEWNTRZNE UMOCNIENIE
Rozdzia 5 MISYJNA I KATECHETYCZNA DZIAALNO
Rozdzia 6 WROGIE PISMA I EDYKTY
Rozdzia 7 OBRONA KOCIOA
Rozdzia 8 WROGIE DOKTRYNY
Rozdzia 9 UMOCNIENIE NAUKI KOCIELNEJ - TEOLOGIA
Rozdzia 10 UMOCNIENIE INSTYTUCJONALNE
Rozdzia 11 UBOGACENIE LITURGICZNE
Rozdzia 12 ASCEZA, WITO I POKUTA
Rozdzia 13 MODLITWA, POBONO, CARITAS CHRISTIANA
Rozdzia 14 NIEWOLNICTWO, PASTWO, KULTURA
SPIS; III OKRES 260 - 325 ZWYCISKIE ZMAGANIA
III OKRES 260 - 325 ZWYCISKIE ZMAGANIA
Rozdzia 15 PIERWSZY POKJ I MISYJNY ROZWJ
Rozdzia 16 SPOTGOWANA WROGO - DIOKLECJAN
Rozdzia 17 KONSTANTYN WIELKI I EDYKT MEDIOLASKI
Rozdzia 18 OWOCE PRZELADOWANIA
SPIS IV; OKRES 324 - 451 CHRZECIJASKIE WADANIE
IV OKRES 324 - 451 WSTRZSY REWOLUCYJNE
Rozdzia 19 CHRZECIJASCY WADCY
Rozdzia 20 LICZNI MISJONARZE
Rozdzia 21 TEOLOGOWIE ZOTEGO WIEKU
Rozdzia 22 TEOLOGOWIE O SYNU BOYM (LOGOSIE)
Rozdzia 23 TEOLOGOWIE O DUCHU WITYM
Rozdzia 24 MNISI W KOCIELE - MONASTYCYZM WSCHODNI
Rozdzia 25 MNISI W KOCIELE - MONASTYCYZM ZACHODNI
Rozdzia 26 MNISI I SOBORY CHRYSTOLOGICZNE
Rozdzia 27 CZOWIEK I ASKA BOA
Rozdzia 28 DUCHOWNI I HIERARCHICZNE STRUKTURY
Rozdzia 29 LAICY I YCIE CHRZECIJASKIE
SPIS; V OKRES 451 - 590 WCZESNY BIZANTYNIZM
V OKRES 451 - 590 UMOCNIENIE PRYMACJALIIE
Rozdzia 30 SACERDOTIUM I IMPERIUM
Rozdzia 31 KOCIOY NARODOWE
Rozdzia 32 MISJE - NAWRACANIE CELTW I GERMANW
Rozdzia 33 KLASZTORY I ZAKON BENEDYKTA

Rozdzia 34 PISMA I UCZENI - SYNOD W ORANGE
Rozdzia 35 PAPIEE I WIKARIATY APOSTOLSKIE
Rozdzia 36 DUCHOWIESTWO I PARAFIE
SPIS; VI OKRES 590 - 692 REDNIOWIECZNY PRZEOM
VI OKRES 590 - 692 REDNIOWIECZNY PRZEOM
Rozdzia 37 ZDOBYCZE I STRATY
Rozdzia 38 MONOTELECI
Rozdzia 39 PAPIEE - SYNOD TEULLASKI II
Rozdzia 40 TEOLOGOWIE I PISARZE
Rozdzia 41 LITURGIA I DUSZPASTERSTWO
EPOKA REDNIOWIECZA 692 - 1517
SPIS; I OKRES 692 772 PATRIMONIUM PIOTROWE
I OKRES 692 772 PATRIMONIUM PIOTROWE
Rozdzia 1 ZDOBYCZE ISLAMU, MISJE KOCIOA
Rozdzia 2 PAPIEE I BIZANCJUM
Rozdzia 3 PAPIEE I FRANKONIA
SPIS; II OKRES 722 885 KAROLISKA ODNOWA
II OKRES 722 885 KAROLISKA ODNOWA
Rozdzia 4 KAROL WIELKI, HADRIAN I, LEON III
Rozdzia 5 IKONOKLAZM W KOCIELE WSCHODNIM
Rozdzia 6 NAWRCENIA I ZNISZCZENIA
Rozdzia 7 REFORMY I RENESANS KAROLISKI
Rozdzia 8 PAPIEE I METROPOLICI
Rozdzia 9 PAPIEE, IGNACY I FOCJUSZ
SPIS; III OKRES 886 1054 PRZEZWYCIONY KRYZYS
III OKRES 886 1054 PRZEZWYCIONY KRYZYS
Rozdzia 10 KOCI WRD NAJEDCW
Rozdzia 11 CHRYSTIANIZACJA LUDW PNOCNYCH
Rozdzia 12 CHRYSTIANIZACJA SOWIAN I WGRW
Rozdzia 13 CHRYSTIANIZACJA POLSKI
Rozdzia 14 KRYZYS PAPIESTWA
Rozdzia 15 UNIWERSALIZM I REFORMA
Rozdzia 16 LEON IX - CERULARIUSZ
SPIS; IV OKRES 1084 1140 SKUTECZNA REFORMA
IV OKRES 1084 1140 SKUTECZNA REFORMA
Rozdzia 17 PAPIEE REFORMATORZY
Rozdzia 18 DZIAALNO GRZEGORZA VII
Rozdzia 19 BIZANCJUM - PIERWSZA KRUCJATA
Rozdzia 20 ZAKONY REFORMATORSKIE
Rozdzia 21 REFORMA I DWA SOBORY
Rozdzia 22 TEOLOGIA, PRAWO, NOWE STRUKTURY
SPIS; V OKRES 1140 1294 PODWJNY MIECZ WADZY
V OKRES 1140 1294 PODWJNY MIECZ WADZY
Rozdzia 23 SZCZYT RUCHU KRZYOWEGO
Rozdzia 24 KOCI I WADCY
Rozdzia 25 HEREZJE I INKWIZYCJA
Rozdzia 26 KOCI ZA INNOCENTEGO III
Rozdzia 27 ZAKONY EBRACZE
Rozdzia 28 DZIEDZICTWO INNOCENTEGO III

Rozdzia 29 POD WPYWEM ANDEGAWENW
Rozdzia 30 PRAWO I DUSZPASTERSTWO
Rozdzia 31 ROZKWIT SCHOLASTYKI
Rozdzia 32 KULTURA I SZTUKA GOTYKU
SPIS; VI OKRES 1294 1431 OSABIONE PAPIESTWO
VI OKRES 1294 1431 OSABIONE PAPIESTWO
Rozdzia 33 PAPIEE I FILIP IV
Rozdzia 34 PAPIEE AWINIOSCY
Rozdzia 35 KOCI W MONARCHII OSTATNICH PIASTW
Rozdzia 36 NAUKA I NOWA POBONO
Rozdzia 37 WIELKA SCHIZMA I HUSYTYZM
Rozdzia 38 WIELKI SOBR W KONSTANCJI
SPIS; VII OKRES 1431 1517 OSABIONY KOCI
VII OKRES 1431 1517 OSABIONY KOCI
Rozdzia 39 ROZDWOJONY SOBR BAZYLEJSKI
Rozdzia 40 NIKE WIATA UNII
Rozdzia 41 RENESANSOWE PAPIESTWO
Rozdzia 42 KOCI BEZ REFORMY
CZASY NOWOYTNE 1517 - 1914
SPIS; I OKRES 1517 1564 REFORMA I REFORMACJA
I OKRES 1517 1564 REFORMA I REFORMACJA
Rozdzia 1 ROZWJ MISJI
Rozdzia 2 WYBUCH REFORMACJI
Rozdzia 3 LUTER I ZWINGLI
Rozdzia 4 RADYKALIZM, WALKI I UKADY
Rozdzia 5 KALWIN, REFORMACJA I WADCY
Rozdzia 6 POLSKA I REFORMACJA
Rozdzia 7 REFORMA I SOBR TRYDENCKI
SPIS; II OKRES 1564 1648 ODNOWA TRYDENCKA
II OKRES 1564 1648 ODNOWA TRYDENCKA
Rozdzia 8 MISYJNY PATRONAT I KONGREGACJA
Rozdzia 9 KONWERSJE, NOWY PATRIARCHAT, UNIE
Rozdzia 10 PAPIEE I BISKUPI
Rozdzia 11 WADCY, WOJNY I PRZELADOWANIA
Rozdzia 12 DUCHOWIESTWO I ZAKONY
Rozdzia 13 NAUCZANIE I NAUKA
Rozdzia 14 DUCHOWO I YCIE
SPIS; III OKRES 1648 1758 WYSTAWNOSC BAROKOWA
III OKRES 1648 1758 WYSTAWNO BAROKOWA
Rozdzia 15 PAPIESTWO. ABSOLUTYZM I EPISKOPALIZM
Rozdzia 16 KOCI W KRAJACH MISYJNYCH
Rozdzia 17 TURCY I CHRZECIJANIE WSCHODNI
Rozdzia 18 EWANGELICY I KATOLICY
Rozdzia 19 OWIECENIE, NAUKA I RELIGIA
Rozdzia 20 JANSENIZM I TEOLOGIA
Rozdzia 21 DIECEZJE, ZAKONY, YCIE RELIGIJNE
SPIS; IV OKRES 1758 1850 WSTRZSY REWOLUCYJNE
IV OKRES 1758 1850 WSTRZSY REWOLUCYJNE
Rozdzia 22 PAPIESTWO, WROGIE IDEE I SYSTEMY

Rozdzia 23 KOCI I WIELKA REWOLUCJA FRANCUSKA
Rozdzia 24 PIUS VII I WADZTWO NAPOLEONA
Rozdzia 25 LEGALIZM I KOCI
Rozdzia 26 LIBERALIZM, ULTRAMONTANIZM I KONSERWATYZM
Rozdzia 27 KRAJE AMERYKASKIE
Rozdzia 28 KATOLICY I INNOWIERCY
Rozdzia 29 PRAWOSAWIE, UNIE i MISJE
Rozdzia 30 REWOLUCJE i YCIE KOCIELNE W EUROPIE
SPIS; V OKRES 1850 - 1914 UMOCNIENIE PRYMACJALNE
V OKRES 1850 - 1914 UMOCNIENIE PRYMACJALNE
Rozdzia 31 PIUS IX I LIBERALIZM POLITYCZNY
Rozdzia 32 OBRONA PRZED BDAMI
Rozdzia 33 LAICYZUJCY SI WIAT EUROPEJSKI
Rozdzia 34 KOCI I LIBERALNI ANGLOSASI
Rozdzia 35 KOCI I NIESPOKOJNI LATYNOAMERYKANIE
Rozdzia 36 KATOLICYZM I CHRZECIJANIE WSCHODNI
Rozdzia 37 MISJE YWOTNE
Rozdzia 38 INTELEKTUALNY I INTEGRYSTYCZNY KATOLICYZM
Rozdzia 39 KATOLICYZM SPOECZNY
Rozdzia 40 ODRODZENIE DUCHOWE
CZASY NAJNOWSZE 1914 - 1978
SPIS; I OKRES 1914 1958 ZNISZCZENIA I ODBUDOWY
I OKRES 1914 1958 ZNISZCZENIA I ODBUDOWY
Rozdzia 1 PAPIEE, WOJNY I POKJ
Rozdzia 2 OBRONA RELIGII
Rozdzia 3 JEDNO CHRZECIJASTWA
Rozdzia 4 RUCH EKUMENICZNY
Rozdzia 5 STARE PASTWA EUROPY
Rozdzia 6 NOWE PASTWA EUROPY
Rozdzia 7 AMERYKA PNOCNA I RODKOWA
Rozdzia 8 AMERYKA POUDNIOWA I OCEANIA
Rozdzia 9 MISJE, AFRYKA I ARABOWIE
Rozdzia 10 KRAJE AZJATYCKIE
Rozdzia 11 NAUKA I KULTURA
Rozdzia 12 NAUKI TEOLOGICZNE
Rozdzia 13 DZIAALNO SPOECZNA
Rozdzia 14 DZIAALNO APOSTOLSKA
Rozdzia 15 DZIAALNO DUSZPASTERSKA
Rozdzia 16 YCIE RELIGIJNE
Rozdzia 17 KOCI I SOBR
Rozdzia 18 ODNOWIONE STRUKTURY
Rozdzia 19 SOBOROWA DOKTRYNA
Rozdzia 20 OTWARCIE SI NA WIAT
Rozdzia 21 EWANGELIZACJA WIATA
Rozdzia 22 EKUMENIZM CHRZECIJASTWA
Rozdzia 23 KOCI W TRZECIM WIECIE
Rozdzia 24 KOCI W PIERWSZYM I DRUGIM WIECIE
Historia Kocioa Katolickiego tom 1
Od Autora
Od przeszo wierwiecza prowadzc wykady z historii Kocioa Katolickiego w Arcybiskupim Seminarium Duchownym w Poznaniu i na tamtejszym Papieskim Wydziale Teologicznym oraz w Akademii
Teologii Katolickiej w Warszawie (od 1972), odczuwaem zawsze brak w jzyku polskim takiej syntezy
dziejw Kocioa, ktra byaby pomocna studentom teologii w utrwaleniu wykadw seminaryjnych, a
pniej suya im, jako kapanom, w katechizacji i pracy duszpasterskiej. W przygotowaniu publikacji
kierowaem si take pragnieniem, by mogli z niej skorzysta wieccy katolicy, zainteresowani swoim
Kocioem, zwaszcza odkd papieem jest Jan Pawe II. Lepiej rozumie si wspczesne dziaanie Kocioa i papiea, gdy zna si kocieln przeszo, wietlan i przymion, na miar Boej aski i ludzkich
moliwoci. Zaoenia te sprawiy, e Historia Kocioa Katolickiego w niniejszym opracowaniu nie jest
podrcznikiem akademickim i nie podaje bibliografii przedmiotowej, cho staraem si o rzetelno naukow i nieomal szkoln przejrzysto wykadu.
Cenne s wszystkie dotychczasowe opracowania dziejw Kocioa w jzyku polskim, od przestarzaego
obecnie, a bardzo poczytnego podrcznika ks. Jzefa Umiskiego, do nie skoczonej jeszcze, czteroczciowej Historii Kocioa ks. Bolesawa Kumora i Dziejw chrzecijastwa w zarysie ks. Daniela Olszewskiego. Korzystaem z kadego opracowania w jzyku polskim, lecz w podawaniu faktografii i ocen
oparem si przede wszystkim na wielotomowym Handbuch der Kirchengeschichte (wyd. Herder 1965
tom 1 i n.), na obszernej Nouvelle Histoire de l'Eglise (wyd. Du Seuil 1963 tom 1 i n.) i najnowszych (do
1983) podrcznikach w jzyku niemieckim i francuskim. Do opracowania zagadnie bardziej zoonych
posuyem si take dzieami monograficznymi. Wykaz wszystkich wykorzystanych prac historycznych
znajduje si w Nocie bibliograficznej na kocu kadego tomu.
Jeden autor nie ma moliwoci wasnego przemylenia kadego tematu, wielekro opiera si na cudzych
sdach i ocenach. Uwzgldniona faktografia nie zawsze te daje pen odpowied na pytanie, dlaczego
nastpio jakie wydarzenie i jakie miao skutki, bo nie jest ona i nie moe by kompletna w syntetycznym opracowaniu. Kto chce wic zdoby dokadne poznanie historyczne i znale sdy historyczne w
peni udokumentowane, musi sign do monograficznych dzie naukowych.
Obszerny wstp w pierwszym tomie obejmuje waniejsze zagadnienia, czce si z histori Kocioa
jako nauk, bo atwiej j zrozumie, gdy si wie, jak ona powstaje jako naukowe opracowanie. Podano w
nim take podzia historii Kocioa na epoki i okresy, przyjmowane powszechnie w historiografii. Wydao mi si wszake poytecznym nie omawia dziejw Kocioa zbyt przekrojowo, w ramach dugich
okresw. Ujem je w mniejsze cezury czasowe, co pozwala lepiej dostrzec wystpowanie nowych zjawisk w ich powizaniu z innymi na linii horyzontalnej. Na pocztku tomu podaj szczegowy podzia
kadej z historycznych epok Kocioa na okresy.
Obszerny wstp nuy czytelnika nie przyzwyczajonego do pracy naukowej. Naley jednak z nim si zapozna, jak trzeba dokona wstpnych formalnoci w muzeum, by oglda jego cenne zbiory. W historii
oglda si bogate wydarzenia dziejowe. Jedni zachwycaj si nimi, inni oburzaj si na nie. Powinno si
przede wszystkim zdoby z nich lepsze zrozumienie teraniejszoci, historia jest nauczycielk ycia (historia magistra vitae).
Warszawa - Pozna, 8 grudnia 1984 roku.
Epoka staroytnoci 30 - 692
O Autorze
Ks. prof. dr hab. Marian Banaszak (1926-1997)
By aktywny, w peni si do ostatnich chwil; tryska dobroci, modzieczym entuzjazmem i pomysami.
Siedemdziesicioletni ks. Profesor poszed do szpitala na nieskomplikowan operacj - nikt nie przewidywa komplikacji... Mija wanie 6. rocznica jego mierci, a jakby jeszcze wczoraj schodzi po schodach
do swojego Archiwum Archidiecezjalnego, zaglda do czytelni, przeglda kolejne teczki. O godz.
10.30 siada z nami do kawy, pyta, artowa.
Urodzi si 6 grudnia 1926 r. w Panience k. Jarocina (by jednym z piciorga dzieci Franciszka i Stanisawy z d. Hybiak). Pierwsze nauki pobiera w miejscowej szkole wiejskiej, ktra dawaa niewielkie
szanse przy ubieganiu si o przyjcie do gimnazjum. Dlatego czsto chodzi na specjalne lekcje do kierownika szkoy. Zda do jarociskiego gimnazjum, lecz wybucha wojna. Rodzina Banaszakw zostaa
wysiedlona. Od grudnia 1940 r. rozpocza si ich tuaczka wojenna (Chwalcino, Jarocin, obz przejciowy w odzi, Piotrkw Trybunalski, Szydw, Sowik pod Kielcami). W Jdrzejowie uczszcza na
tajne komplety. Po ukoczeniu 18 lat zosta przyjty do partyzantki i dziaa w oddziale dywersyjnym (ps.
Orlik).
Po powrocie z wygnania zapisa si do II klasy licealnej w Jarocinie, matur zda ju 28 stycznia 1946 r.
Pocztkowo zamierza studiowa histori na Uniwersytecie Poznaskim, jednak... O Seminarium Duchownym wwczas nie mylaem. Podczas skadania egzaminw maturalnych, w niedziel poszedem na
Msz w., do zakrystii. Na szafie z ornatami lea Miesicznik Kocielny Archidiecezji Poznaskiej.
Gdy go przegldaem, natknem si na komunikat o przyjmowaniu w Seminarium kandydatw do stanu
duchownego na I rok (...) Gdy ze Mszy w. wracaem do domu, byem zdecydowany (...) Powiedziaem o
tym rodzicom, ktrzy nigdy nie dopytywali si, co po maturze bd robi. Ojciec powiedzia krtko: rb,
co uwaasz. U matki dostrzegem rado z tej decyzji, ale nic nie mwia - czytamy w pamitniku ks.
Profesora. Wstpi wic do Seminarium; studiowa w Gnienie. W modym kleryku wykadowcy szybko
odkryli yk badawcz i zainteresowania histori Kocioa (rektor Aleksy Wietrzykowski). wicenia
kapaskie otrzyma z rk abp. Walentego Dymka (1951 r.). Skierowano go do rody Wlkp. (pracowa u
boku ks. pra. Jana Krajewskiego; bezporednio zetkn si z szykanami i represjami wczesnych wadz
komunistycznych w stosunku do Kocioa, wiernych i kapanw). W 1952 r. rozpocz studia na Uniwersytecie Jagielloskim. Szybko obroni doktorat (na podstawie rozprawy ukasz Kocielski biskup poznaski (1577-1597) - promotorem by ks. prof. Glemma). W 1955 r. by krtko wikariuszem w Ostrorogu, nastpnie pracowa w poznaskiej farze i przy katedrze. Obok obowizkw duszpasterskich - od
1956 r. - podj zadania w Sekretariacie Seminarium Duchownego, z ktrym zwiza si na stae, do
ostatnich dni ycia. Od 1958 r. by prefektem i wykadowc historii Kocioa. - By bardzo zrozumiay w
swoich decyzjach, konkretny i rzeczowy w zaatwianiu rnych problemw seminaryjnego ycia. Cieszy
si duym autorytetem u wychowankw - wspomina przed laty ks. Konrad Lutyski.
W 1962 r. mianowany na profesora zwyczajnego Seminarium, dwa lata pniej zosta wicerektorem tej
uczelni. By nie tylko kapanem, dydaktykiem i wychowawc, lecz duo energii powica harcerzom,
ministrantom (duszpasterz archidiecezji) i stowarzyszeniom modzieowym. Po zwolnieniu z funkcji wicerektora powici si pracy badawczej. W 1971 r. zosta mianowany dyrektorem Archiwum Archidiecezjalnego w Poznaniu. Rwnolegle pracowa na ATK (habilitacja w 1972 r.; w latach 1985-87 by dziekanem Wydziau Teologicznego,; zasugi w utworzeniu Wydziau Kocielnych Nauk Historycznych i
Spoecznych ATK; profesura zwycz. w 1989 r.). Niewtpliwie by jednym z najbardziej aktywnych animatorw ycia naukowego w stolicy i w Poznaniu (publikacje, sesje naukowe, dziaalno w reaktywowanej Komisji Teologicznej PTPN, ktrej przewodniczy od 1974 r. do mierci). W dorobku naukowym
mia ponad 600 publikacji (gwnie problematyka napi religijnych w XVI w., pocztki chrzecijastwa
i struktur kocielnych w Polsce, biskupstwo poznaskie). Ks. prof. Banaszak potrafi popularyzowa wiedz naukow (choby na amach Przewodnika Katolickiego czy Miesicznika Kocielnego Archidie-

cezji Poznaskiej). Wiele z jego artykuw dotyczy dziejw Kocioa w Wielkopolsce, zwaszcza w
XIX w. Pisywa biogramy ksiy spoecznikw. Dziki jego usilnym staraniom opublikowano pierwszy
tom sownika Ksia spoecznicy w Wielkopolsce 1894-1919. Sownik biograficzny. Tom I, A-H,
Gniezno 1992. Wsppracowa przy powstawaniu Sownika polskich teologw katolickich, wydawnictw sownikowych i encyklopedycznych. Powszechnie uwaa si, e najwikszym osigniciem naukowym ks. Profesora byo napisanie wielotomowej Historii Kocioa katolickiego (w latach 1987-92).
Ks. Profesor by czowiekiem skromnym, uczynnym i niezwykle pracowitym. Ten ryt jego osobowoci
odnajdujemy w artobliwym fragmencie jego Autobiografii. Dlaczego podaj, e urodziem si w poniedziaek? - Bo urodzonych w pierwszym roboczym dniu tygodnia rzekomo praca najbardziej kocha.
Nie mog za powiedzie, by mnie przez cae ycie robota nie kochaa. Kapani i wieccy do dzi podkrelaj jego otwarto wobec kadego: studenta, profesora, rektora... Dla wielu by przeoonym, a jakby
starszym bratem, przyjacielem. Humanitas, serdeczno, prawo serca - oto przymioty, o ktrych nie
zapominamy.
Wstp
Dzieje Kocioa Katolickiego byy od dawna i s nadal treci naukowej refleksji, mwi si wic o historii Kocioa jako nauce, ktra ma wasny przedmiot i cel bada oraz wasne metody.
Przedmiot historii Kocioa
Przedmiotem tej nauki jest Koci Katolicki, zaoony przez Jezusa Chrystusa na fundamencie Apostow. Rozwin si on przez dwa tysice lat liczebnie i geograficznie, obejmujc cay wiat, cho w rnym stopniu. Od niego odczyy si w pewnych momentach dziejowych cae grupy chrzecijan, ktre
utworzyy wasne Kocioy. Historia Kocioa Katolickiego nie utosamia si wic z histori chrzecijastwa. Zajmuje si za innymi Kocioami i religiami o tyle, o ile istnieje jego wi z nimi lub wpyw
wzajemnie na siebie.
Koci Katolicki posiada instytucjonalne formy, ktre atwo s dostrzegane przez og ludzi, nawet niekatolikw. Koci wszake, w wietle nauki Soboru Watykaskiego II, widzi siebie samego nie tylko
jako mniej lub wicej doskonale zorganizowan instytucj midzynarodow, ale jako Lud Boy, ktry
stanowi Chrystusow wsplnot dla uwicenia wiata i zbawienia wszystkich ludzi. Soborowe (eklezjologiczne) ujcie Kocioa nawizuje do biblijnych okrele i do przekonania pierwszych chrzecijan. Nazywali oni siebie w jzyku greckim ekklesia (po ac. Ecclesia), czyli wsplnot, zgromadzeniem, zwoanym ludem. Ekklesia z Nowego Testamentu stanowi odpowiednik hebrajskiego sowa qahal, ktre w Starym Testamencie oznacza nard wybrany jako Lud Boy. Nazw ekklesia przejy jzyki romaskie (po
franc. L'Eglise, po w. Chiesa), natomiast germaskie jzyki (niem. Kirche, ang. Church) wziy j od
greckiego przymiotnika kyriake (Paski), domylnie oikia (Dom). Najpierw oznaczaa ona Dom Paski
jako budynek, potem take wsplnot, ktra w tym miejscu si gromadzia. Polskie sowo koci i czeskie kastel wziy si od aciskiego castellum (miejsce warowne, zamek). Maj one take podwjne znaczenie: koci-budynek, Koci - powszechna wsplnota katolikw (Koci powszechny) lub lokalna,
diecezjalna wsplnota katolikw (Koci lokalny).
Cel historii Kocioa
Jest nim naukowe przedstawienie dziejw Kocioa w eklezjologicznym, a nie jedynie w strukturalnym
ujciu. Chronologicznie s to dzieje od zesania Ducha witego na Apostow w dniu Pidziesitnicy
(inauguracja Kocioa) a do czasw wspczesnych. Treciowo obejmuj one wewntrzne i zewntrzne
ycie Kocioa, jego struktury i wszystkie uwarunkowania: geograficzne, gospodarcze, polityczne, spoeczne, kulturalne i religijne.
Metoda historyczna
Naukowe opracowanie dziejw Kocioa wymaga najpierw ustalenia samych faktw (faktografia), nastpnie wyjanienia ich przyczyn (genetyzm) i ukazania skutkw (pragmatyzm). W caoci pozwala to
odtworzy obraz procesu dziejowego Kocioa.
Kady historyk musi posuy si metod naukow. Historyk Kocioa korzysta z oglnej metody nauk
historycznych, jednak powinien nadto uwzgldni specyfik przedmiotu swoich bada, gdy Koci jest
rzeczywistoci zoon, bosko-ludzk. Nie moe te w ocenach procesu dziejowego Kocioa pomin
kryteriw, wzitych z Objawienia.
Krytycyzm i obiektywizm
Minionych wydarze nie widzi historyk w bezporednim ogldaniu, ale poznaje porednio przez zachowane informacje (rda historyczne), zwaszcza pisane. Wymagaj one stwierdzenia ich autentycznoci i
wiarogodnoci, do czego potrzebny jest naukowy krytycyzm. Pozwala on si przekona, e w rdach
nie ma penej i rwnomiernej informacji z poszczeglnych dziedzin ycia Kocioa. Dokadniejsze i obszerniejsze zapisy wystpuj w niektrych dziedzinach, jak wydarzenia polityczne, gospodarcze, sdowe.
Szczeglnie skrupulatnie utrwalano ujemne przejawy dziaalnoci czowieka, grupy ludzi, lub instytucji,

zwaszcza gdy byy przedmiotem kontroli, a jeszcze bardziej - sdowego dochodzenia. Charakter rde
sprawia, e w historii atwiej ustali ujemne wydarzenia i fakty. Dotyczy to take historii Kocioa. Nie
wolno jednak pomija, czy ukrywa ujemne zjawiska lub oceny. Historia bowiem ma by krytyczna, ale i
obiektywna. Podawanie wszystkich faktw, stwierdzonych w krytycznym badaniu, pozytywnych i negatywnych, jest obiektywizmem, bez ktrego nie ma prawdziwej historii.
Wiedza pozardowa
Do bada i opracowa historycznych potrzebne s nie tylko informacje, uzyskane bezporednio ze rde
historycznych, ale take potoczna i naukowa wiedza historyka, ktr ksztatuj u niego w szczeglniejszy
sposb: krg kulturalny, w ktrym si wychowa, posiadany przez niego wiatopogld i odbyte studia
historyczne. Na naukow wiedz historyka skadaj si w duym stopniu nauki pomocnicze historii.
Dla historii Kocioa s potrzebne nie tylko nauki pomocnicze blisze, konieczne wprost do badania rde, jak archiwistyka, paleografia, ale i nauki pomocnicze dalsze, nieodzowne do penego zrozumienia
wydarze historycznych, jak historia religii, historia prawa kocielnego, chrystologia, sakramentologia,
zwaszcza za nauka Kocioa o sobie samym (eklezjologia). Wana nadto jest znajomo rozwoju historii Kocioa jako nauki (historiografia). Pocztki da jej biskup Euzebiusz z Cezarei (ok. 263-339), zwany
ojcem historii Kocioa.
Historiozofia i teologia historii
W deniu do uchwycenia sensu dziejw ludzkoci uprawia si od czasw staroytnych filozoficzne rozwaania nad nimi. Filozofia historii (historiozofia) nie jest atw nauk, a niektrzy w ogle odmawiaj
jej naukowego charakteru. Ze wzgldu na Koci jako Lud Boy i uwzgldniane kryteria objawione,
przypisuje si historii Kocioa charakter transcendentalny i zalicza si j do nauk teologicznych. Ukazanie za sensu dziejw Kocioa w wietle Objawienia Boego stanowi przedmiot teologii historii. Pierwszym autorem, ktry tak ukaza dzieje wspczesnego sobie Kocioa w czasach apostolskich, by ukasz
Ewangelista, autor Dziejw Apostolskich. Niewtpliwie najbardziej znanym dzieem z zakresu teologii
historii jest w. Augustyna O pastwie Boym.
Podzia historii Kocioa
Bogate dzieje Kocioa poddaje si systematyzacji wedug trzech znanych historykom kryteriw: 1. rzeczowego, 2. geograficznego, 3. chronologicznego. Wedug pierwszego kryterium powstaje historia papiestwa, diecezji, kapitu katedralnych, lub innych instytucji, a take historia poszczeglnych osb (biografia). Wedug drugiego tworzy si histori Kocioa powszechnego, histori Kocioa w Polsce, lub innego
kocielnego obszaru. Najtrudniejszy jest podzia chronologiczny, dzieje bowiem tocz si jako nieprzerwany proces ycia Kocioa, podobnie jak czowieka. Mona w nim przyj tylko umownie waniejsze
wydarzenia jako czasowe granice epok i okresw w historii Kocioa. W najnowszych opracowaniach
wyrnia si cztery epoki: staroytno, redniowiecze, czasy nowoytne i czasy najnowsze. Podobny
podzia zna historia powszechna wiecka, ale czas tych epok nie pokrywa si ze sob. Historycy Kocioa
maj najwiksz trudno z okreleniem, kiedy koczy si epoka staroytnoci, a zaczyna kocielne redniowiecze. Wedug jednych, dat przeomow jest 604 rok (mier papiea Grzegorza Wielkiego). Wedug innych, data synodu trullaskiego II (692) albo data powstania pastwa kocielnego (754). Do
zgodnie dzieli si staroytno chrzecijask na dwa okresy z przeomow dat 313 r. (wydanie edyktu
mediolaskiego). redniowiecze koczy si wystpieniem Lutra (1517) i obejmuje trzy okresy: wczesne
redniowiecze, do pocztku pontyfikatu papiea Grzegorza VII (1073); pene redniowiecze, do pocztku
pontyfikatu papiea Bonifacego VIII (1294) i pne redniowiecze do wybuchu reformacji. Czasy nowoytne liczy si do wybuchu I wojny wiatowej (1914) z podziaem na trzy okresy: do pokoju westfalskiego (1648), do wielkiej rewolucji francuskiej (1789) i do pierwszej wojny wiatowej. Niektrzy historycy
prbuj dzieli najnowsze czasy Kocioa na okres przed i po Soborze Watykaskim II. Niewtpliwie
intensywniej ni kiedykolwiek przedtem toczy si ycie Kocioa w XX wieku, podobnie jak ycie

wspczesnego czowieka, trzeba jednak perspektywy czasu, by upewni si, jakie wydarzenie jest przeomowe i rozpoczyna nowy okres dziejw.
W historii zauwaa si, e czas nie zawsze rwno upywa. S okresy, kiedy wystpuje szczeglnie wiele
wanych wydarze, wtedy wydaje si, e czas pynie szybciej i wicej niesie ze sob. Uwaga ta jest potrzebna do zrozumienia, e treci opracowania historycznego nie mona rozoy proporcjonalnie do czasu trwania poszczeglnych okresw w dziejach Kocioa.
EPOKA STAROYTNOCI 30 - 692

Koci, powoany przez Jezusa Chrystusa do istnienia i dziaania, zosta uksztatowany przepowiadaniem Ewangelii przez Apostow. Po Zesaniu Ducha witego (ok. 30) wyszed ze swej kolebki w Jerozolimie i obj przede wszystkim wczesne cesarstwo rzymskie z jego kultur hellesk. Przez nauk i
czyny Pawa Apostoa utrwalony w wiadomoci swego uniwersalistycznego posannictwa, przeama
partykularyzm mozaizmu i kultury ydowskiej oraz przyswoi sobie sposoby przemawiania zarwno do
ludzi prostych, jak i wyksztaconych w kulturze helleskiej. Goszc wiar w jednego Boga, w Mesjasza
Jezusa Chrystusa, Syna Boego, i w Ducha witego, wypracowa teologiczne podstawy nauki o Trjcy
witej oraz o bstwie i czowieczestwie Chrystusa, odrzuci bdy trynitarne i chrystologiczne, cho
nie obeszo si bez wewntrznych niepokojw i rozamw.
Od pocztku istnienia napotka Koci na zawi Sanhedrynu i Synagogi, na uprzedzenia Syryjczykw,
Grekw i Rzymian, doznajc przeladowa, najpierw od ludnoci pogaskiej, nastpnie od wadzy cesarskiej. Staoci wiary swych wyznawcw i krwi mczennikw przezwyciy te trudnoci, zyska od
Konstantyna Wielkiego wolno religijn i prawne uznanie, lecz wszed w du zaleno od chrzecijaskich cesarzy.
Na czstych synodach i czterech wielkich soborach w IV i V wieku rozwizywa Koci swoje wewntrzne problemy, teologiczne i prawne, ogasza dogmaty i kanony. Po edykcie mediolaskim wzrs
liczebnie, naraony na spycenie ycia religijnego, lecz swym gorliwym wyznawcom, wsuchanym w
rady ewangeliczne, zapewni osignicie doskonaoci wewntrznej przez ruch ascetyzmu i monastycyzmu.
Dla ludw, zwanych barbarzyskimi, sta si nauczycielem w wierze i nauce, wychowawc w kulturze.
Nie zaprzepaci wartoci kultury antycznej. Broni jej i siebie przed inwazj islamu. Przekaza j redniowieczu w nowym ksztacie.
Inny ukad stosunkw politycznych na Wschodzie i Zachodzie, odrbny kierunek rozwoju kultury w obu
czciach cesarstwa, centralizacja kocielnej wadzy w Konstantynopolu i Rzymie, zapocztkoway rozam Kocioa na Wschodni i Zachodni. Pocztek rozamu wida wyranie w uchwaach synodu trullaskiego drugiego (692).
Waniejsze wydarzenia w wewntrznym yciu Kocioa stay si podstaw do umownego podziau epoki
staroytnoci na sze okresw:
Pierwszy, Apostolskiej gorliwoci, 30 140
Drugi, Wewntrznego umocnienia, 140 260
Trzeci, Zwyciskich zmaga, 260 324
Czwarty, Chrzecijaskiego wadania, 324 451
Pity, Wczesnego bizantynizmu, 451 590
Szsty, redniowiecznego przeomu, 590 692
I OKRES 30 - 140
APOSTOLSKA GORLIWO
1. W Jerozolimie
Jezus Chrystus. Chrystus w rdach historycznych. Zstpienie Ducha witego. ydowska religia
i kultura. Koci jerozolimski.
2. W Antiochii
Politeizm i kultura helleska. Koci antiocheski. Szawe z Tarsu - Pawe Aposto. Widzenie
Piotra - sobr apostolski. Spr antiocheski. Druga i trzecia podr Pawowa. Pawowe struktury i
teologia. Misje Dwunastu.
3. W Rzymie - stolicy cesarstwa
Piotr w Rzymie. Grb Piotra. Pawe w Rzymie i Hiszpanii. Zarzdzenie Klaudiusza. Okruciestwo Nerona. Przeladowanie Domicjana. Nienawi pogan. Reskrypty Trajana i Hadriana.
4. W Kociele Ojcw Apostolskich
Nauczanie Ojcw. Wzrost pimiennictwa - apokryfy. Pierwociny bdw. Zapowied gnozy i
gnostycyzmu. Religijno i pobono. Zorganizowane ycie kocielne. wiadomo odpowiedzialnoci - prymat rzymski.
II OKRES 140 - 260

WEWNTRZNE UMOCNIENIE
5. Misyjna i katechetyczna dziaalno
Aleksandria - Egipt. Syria i Azja Mniejsza. Afryka pnocno-zachodnia. Europa zachodnia.
6. Wrogie pisma i edykty
Mowy i satyry. Traktat Celsusa. Wrogo Antoninw. Edykt Septymiusza Sewera. Niebezpieczestwo synkretyzmu religijnego. Edykty przeladowcze. Przeladowca Walerian.
7. Obrona Kocioa - apologie
Apologeci greccy. Apologeci aciscy. Znaczenie apologii.
8. Wrogie doktryny
Montanizm. Rozpowszechniony gnostycyzm. Marcjonizm. Manicheizm. Monarchianizm.
9. Umocnienie nauki kocielnej - teologia
Ireneusz i teologowie zachodni. Szkoy katechetyczne. Teologowie aleksandryjscy.

10. Umocnienie instytucjonalne
Wi Kociow lokalnych. Prymacjalne stanowisko Rzymu. Biskupi, kler i majtek kocielny.
11. Ubogacenie liturgiczne
Chrzest - katechumenat. Wano chrztu heretykw. Liturgia wielkanocna. Spr o Wielkanoc.
Liturgia eucharystyczna. Obowizek tajemnicy. Pocztki sztuki sakralnej.
12. Asceza, wito i pokuta
Asceci i maonkowie. Zachowujcy posty. wici i pokutnicy. Tertulianizm, schizmy.
13. Modlitwa, pobono, Caritas christiana
Modlitwa liturgiczna i prywatna. Pobono eklezjologiczna, chrzcielna, mczeska. Caritas christiana. Pomoc wdw i diakonisek.
14. Niewolnictwo, pastwo, kultura
Niewolnicy. Bogaci. Pogaskie pastwo. Udzia w kulturze.
III OKRES 260 - 325

ZWYCISKIE ZMAGANIA
15. Pierwszy pokj i misyjny rozwj
Edykt Galiena. Misyjny rozwj. Na Wschodzie. Na Zachodzie.
16. Spotgowana wrogo - Dioklecjan
Wrogo intelektualna. Neoplatonik Porfiriusz. Hierokles i inni. Obrona chrzecijaska. Edykty
przeladowcze Dioklecjana. Tolerancyjny edykt Galeriusza.
17. Konstantyn Wielki i edykt mediolaski
ycie i dziaalno do 312 r. Widzenie Konstantyna. Przed edyktem mediolaskim. Edykt mediolaski. Pierwsze przywileje. Rozprawa z Licyniuszem. Przyczyny zwycistwa chrzecijastwa.
Nastpstwo tzw. przeomu konstantyskiego.
18. Owoce przeladowania
Donatyzm - ruch religijny i spoeczny. Katakumby. Kult mczennikw.
IV OKRES 324 - 451

CHRZECIJASKIE WADANIE
19. Chrzecijascy wadcy
Religijno Konstantyna. Cezaropapizm Konstancjusza. Pogastwo Juliana. Arianizm Walensa.
Katolicyzm Teodozjusza Wielkiego. Triumfalizm Teodozjusza II.
20. Liczni misjonarze
Metody i rezultaty. Opr pogan. Chrystianizacja ydw. Misje w cesarstwie. Misje wrd Germanw
21. Teologowie zotego wieku
Ojcowie i Doktorzy Kocioa. rodowiska teologiczne. Dyscypliny teologiczne. Dzieje Kocioa,
augustianizm i Pastwo Boe.
22. Teologowie o Synu Boym (Logosie)
Ariusz - dyskusje aleksandryjskie. Sobr nicejski. Euzebianie. Arianie.
23. Teologowie o Duchu witym
Duchoburstwo. Teologia neoniceaczykw. Sobr w Konstantynopolu.
24. Mnisi w Kociele - monastycyzm wschodni
Pocztki ycia mniszego. Anachoretyzm Antoniego i Pawa. Cenobityzm Pachomiusza. awry i
klasztory palestyskie. Mnisi syryjscy - stylicy. Asketikon Bazylego Wielkiego. Kanony i nieudany mistycyzm.
25. Mnisi w Kociele - monastycyzm zachodni
Afrykaskie klasztory - regua Augustyna. Fuzebiusz z Vercelli - Marcin z Tours. Wyspa Lerins i
Marsylia. Hiszpania - pryscylianizm.
26. Mnisi i sobory chrystologiczne
Antymonastyczne prdy. Orygenesowskie spory. Chrystologia i nestorianizm. Sobr efeski. Pojednanie z Antiochi. Jedno Chrystusa i monofizytyzm. List dogmatyczny i synod zbjecki.
Chalcedon - sobr i rozam.
27. Czowiek i aska Boa
Pelagianizm. Papie Zozym i Julian z Eklanum. Augustyn i semipelagianizm.
28. Duchowni i hierarchiczne struktury
Przywileje i wymagania. Wybr i wicenia. Kocioy lokalne i biskupi. Metropolie i patriarchaty.
Prymat i papiee. Innocenty I i Leon Wielki.
10

29. Laicy i ycie chrzecijaskie
Przepowiadanie Sowa. Nowe formy pobonoci. Udzia w liturgii. ycie w maestwie i rodzinie. ycie w spoeczestwie. ycie kulturalne. Sztuka sakralna.
V OKRES 451 - 590

WCZESNY BIZANTYNIZM
30. Sacerdotium i imperium
Henotikon i schizma akacjaska. Kocielna dziaalno Justyniana. Spory teologiczne. Trzy rozdziay i papie. Orygenesowskie spory. Pity sobr.
31. Kocioy narodowe
Koci koptyjski. Koci jakobicki. Koci armeski. Koci perski.
32. Misje - nawracanie Celtw i Germanw
Misje Kocioa wschodniego. Nawrcenie Irlandii i Szkocji. Chrzest Frankw. Koci Wizygotw. Koci w krlestwie Ostrogotw. Katolicyzm Longobardw.
33. Klasztory i zakon Benedykta
Klasztory na Wschodzie. Benedykt z Nursji. Klasztory w Italii, Galii i Hiszpanii.
34. Pisma i uczeni - synod w Orange
Uczeni i dysputy. Filary redniowiecza. Rozprawa z semipelagianizmem.
35. Papiee i wikariaty apostolskie
Od Leona I do Pelagiusza II. Apostolski wikariat w Tessalonikach. Arles i Sewilla.
36. Duchowiestwo i parafie
Archiprezbiterzy. Synody o duchowiestwie. Organizacja parafii.
VI OKRES 590 - 692

REDNIOWIECZNY PRZEOM
37. Zdobycze i straty
Anglosasi nawrceni. Longobardowie katoliccy. Alemanowie i Bawarowie chrzecijascy. Sowianie pogascy. Arabowie mahometascy.
11

38. Monoteleci - szsty sobr
Sergiusz - Sofroniusz. Honoriusz I - Herakliusz. Maksym Wyznawca - Marcin I. Sobr w Konstantynopolu.
39. Papiee - synod trullaski II
Grzegorz Wielki. Papiee i cesarze. Synod trullaski II.
40. Teologowie i pisarze
Teologowie wschodni. Izydor z Sewilli. Pisarze anglosascy.
41. Liturgia i duszpasterstwo
Liturgia rzymska. Duszpasterskie nauczanie. Sprawowanie sakramentw. Rozwj czci witych.
Relikwie, obrazy, ywoty. Pomoc prawa.
12
Pierwszy okres
30 - 140
APOSTOLSKA GORLIWO
ycie i dziaalno Jezusa Chrystusa, omawiane szczegowo w biblistyce, interesuj histori Kocioa o
tyle, o ile jest On jego Zaoycielem.
Z Chrystusowego ustanowienia stao si Kolegium Dwunastu Apostow bezporednio odpowiedzialnym
za rozwj Kocioa. Nazwa Apostoowie, utworzona przez pierwszych chrzecijan i czsta w Dziejach
Apostolskich i Listach., obejmuje nie tylko Dwunastu, lecz i tych, ktrzy byli naocznymi wiadkami ycia, mierci i zmartwychwstania Chrystusa oraz zostali powoani do przepowiadania Ewangelii. Pawe z
Tarsu opar wasne prawo do tytuu Apostoa na widzeniu Chrystusa pod Damaszkiem oraz na niezachwianym dawaniu wiadectwa o Nim i na swoim posannictwie, ustanowionym od dawna przez Boga.
Bezporedni uczniowie Apostow cieszyli si szczeglnym autorytetem nie tylko u wspczesnych sobie, ale i u nastpnych pokole chrzecijan. Tych z nich, ktrzy stali si pisarzami na przeomie I i II wieku, nazwano. w XVII wieku Ojcami Apostolskimi, gdy ich pisma, cho nie uznawane za natchnione,
cieszyy si w staroytnoci chrzecijaskiej podobn wartoci, jak ksigi kanoniczne. Ostatnim pismem
Ojcw Apostolskich jest Pasterz Hermasa, dzieo powstae okoo 140 roku. Koczy wic okres apostolskiej gorliwoci, ktry w pniejszych wiekach by uwaany za idealny okres dziejw Kocioa. Niejeden
te reformator w redniowieczu i czasach nowoytnych domaga si powrotu chrzecijan do Kocioa
czasw apostolskich.
Rozdzia 1
W JEROZOLIMIE
Biblijne Jeruzalem stao si miejscem ukrzyowania Chrystusa i zesania Ducha witego, ale ju wczeniej, od kilku wiekw, byo centrum religii mojeszowej, stolic Ludu Boego Starego Testamentu i
orodkiem kultury ydowskiej. W Jerozolimie dziaa pierwszy Koci lokalny i odby si tzw. apostolski sobr. W tym miecie dozna on pierwszych przeladowa i zosta opromieniony mczestwem diakona Szczepana i Jakuba Starszego Apostoa.
Jezus Chrystus
Zakadanie Kocioa dokonywao si stopniowo. Chrystus tworzy jego istotne elementy przez cay czas
swej dziaalnoci od chrztu w Jordanie do mierci na krzyu.
Terenem dziaalnoci Chrystusa bya Galilea i Judea w Palestynie, gdzie gosi Bo nauk przybywajcym do niego rzeszom ludzi. Stamtd powoa Dwunastu i innych uczniw. wiadomy swej godnoci
Syna Boego i mesjaskiego posannictwa, podkrela, e pragnie wszystkich ludzi pocign do siebie, a
przez siebie do Boga Ojca i zbawi kadego czowieka. Jako zapowiedziany przez Prorokw Mesjasz
gosi o sobie, e nie przyszed znie Starego Testamentu, ale go uzupeni. Gosi te, i wypeni si
czas oczekiwania i nadeszo Krlestwo Boe, obiecane od wiekw w Pimie. Wyranie jednak odci si
od mesjanizmu politycznego, cho tworzy, jako kontynuacj starotestamentowego Ludu wybranego,
now wsplnot wierzcych, nowy Lud Boy, ktrego najsilniejsz spjni uczyni przykazanie mioci
Boga i bliniego.
Natur swej wsplnoty, Kocioa, ukaza Chrystus w szeregu obrazw biblijnych, wzitych z ycia pasterskiego, z uprawy roli, z budownictwa i ycia rodzinnego. Miay one oparcie w ksigach prorockich
Starego Testamentu i byy przez chrzecijan zawsze uznawane za symbole Kocioa. W przypowieci o
13

ziarnie gorczycznym nakreli Chrystus obraz historycznego rozwoju Kocioa, z maego ziarenka do
drzewa o rozoystych gaziach.
Apostow obdarzy kapastwem Nowego Testamentu, polecajc im na Jego pamitk spenia dzikczynienie, Eucharysti,, przez amanie i spoywanie chleba, o ktrym powiedzia, e jest Jego Ciaem,
oraz przez picie kielicha Jego Krwi. Ustanowi ich take nauczycielami wszystkich narodw i szafarzami
sakramentw, szczeglnie chrztu. Uczyni nadto Piotra Ska, na ktrej zbudowa swj Koci, i nada
mu uprawnienia, nazwane wadz kluczy Krlestwa Niebieskiego. Podczas Ostatniej Wieczerzy modli
si o jedno widzialnego Ludu Boego, a fundamentem tej jednoci, przede wszystkim w dziedzinie
wiary, ustanowi prymat Piotrowy. Jako istotne zadanie Ludu Boego okreli misje, ewangelizacj
wszystkich narodw po krace ziemi i a do koca wiata.
Mk i mierci dopeni dziea Odkupienia, jak zapowiada Apostoom. Na podstawie Ewangelii wedug
w. Jana obliczono, e umar na krzyu dnia 14 miesica Nizan 30 roku. W naszej rachubie czasu by to
dzie 7 kwietnia.
Chrystus trzeciego dnia zmartwychwsta. Ten fakt szczeglnie podkrelali Apostoowie, a Pawe gosi,
e jeeli za Jezus nie zmartwychwsta, to bezsensowne jest nasze nauczanie i bezsensowna wasza wiara
(I Kor 15, 14). Po zmartwychwstaniu ukazywa si Chrystus Apostoom i wybranym uczniom, ktrzy
nabrali pewnoci, e widz Go realnie, i przyjmowali Jego ostatnie pouczenia. Na moment wniebowstpienia zebrali si na Grze Oliwnej, a potem oczekiwali w Wieczerniku na zapowiedzianego Ducha
witego.
Teologowie uznaj, e organizowany stopniowo Koci narodzi si na Kalwarii, podczas Krzyowej
Ofiary, ktra bya spenieniem Chrystusowego Odkupienia. Historycy, przyjmujc to teologiczne spojrzenie na dzie narodzin Kocioa, wskazuj na Zesanie Ducha witego w Pidziesitnic jako na inauguracj Kocioa i pocztek jego historii.
Chrystus w rdach histerycznych
ycie i nauk Jezusa Chrystusa przekazywano od Pidziesitnicy w ustnej proklamacji zbawczego Ordzia Boga. Z czasem spisano j w ksigach, uznawanych za wite i natchnione, a nazwanych Pismem
witym Nowego Testamentu. Chronologicznie najwczeniej, w latach 50-51, powstay Listy w. Pawa
do Tessaloniczan. Jako pierwsza z Ewangelii zostaa spisana najprawdopodobniej Ewangelia wedug w.
Marka. Najpniejsze s pisma Janowe: trzy Listy w. Jana, Ewangelia i Apokalipsa, ta ostatnia zredagowana chyba nie wczeniej jak ok. 100 roku.
Ksigi Nowego Testamentu s wyznaniem wiary pierwszych chrzecijan, ale te wiadectwem o ich wierze i yciu. W swych zamierzeniach nie byy opracowaniami biografii Chrystusa, ani historii pierwotnego
Kocioa. Stanowi jednak wiarygodne rdo do ustalenia wielu historycznych wydarze. Wyznaniowy
charakter tych ksig nie przekrela uznanej po wielu dyskusjach ich wartoci jako najobszerniejszego
rda do ycia i dziaalnoci Jezusa Chrystusa.
O istnieniu historycznego Chrystusa wiadcz take pozachrzecijaskie rda, ale nieliczne, bo Jego
dziaalno w Galilei i Judei oraz mier w samotnoci na krzyu nie byy wydarzeniami politycznymi.
Nie zainteresoway wic, niewielu zreszt wwczas piszcych, kronikarzy ydowskich czy rzymskich.
Jzef Flawiusz, zromanizowany historyk ydowski, daje w dziele Staroytnoci ydowskie wiarygodne
przekazy o osobie Jezusa Chrystusa. W jednym z nich pisze: W owym czasie pojawi si Jezus, czowiek
mdry, jeli w ogle naley nazwa go czowiekiem; dokonywa bowiem rzeczy niezwykych, by nauczycielem ludzi, ktrzy radonie garn si da prawdy, i zarwno wielu Judejczykw, jak i wielu Grekw pocign za sob. On by Chrystusem. Na podstawie oskarenia wniesionego przez najznakomitszych u nas
mw, Piat skaza go na ukrzyowanie, ale jego dawni przyjaciele nie przestali go miowa; bo trzeciego dnia ukaza im si znowu ywy, tak jak przepowiadali boscy prorocy, ktrzy te gosili bardzo wiele
innych zdumiewajcych zapowiedzi o jego osobie. Jeszcze dzi istnieje spoeczno, ktra od jego miana
otrzymaa nazw chrzecijan (18, 3, 3). Tekst ten wydaje si krytykom zbyt pozytywny, dlatego opowiadaj si za jego przynajmniej czciow interpolacj chrzecijask. Warto wszake zauway, e sama
interpolacja, jeeli rzeczywicie jej dokonano, stanowi pewien dowd na historyczne istnienie Chrystusa.
14

Nie byoby bowiem sensu mwi o Nim, gdyby nie istnia.
Dwaj historycy rzymscy, Tacyt (55-120) i Swetoniusz (65-135), wspominaj Chrystusa zupenie fragmentarycznie, bo w cznoci z swoimi relacjami o innych wydarzeniach, pierwszy, gdy opisuje poar
Rzymu i zrzucenie przez cesarza Nerona winy za to na chrzecijan, drugi, gdy podaje wiadomo o wypdzeniu przez cesarza Klaudiusza ydw z Rzymu. Krtkie wzmianki obu autorw dowodz, e w
Rzymie wiedziano o istnieniu Chrystusa i zwizku Jego osoby, jako zaoyciela, z chrzecijanami.
Zstpienie Ducha witego
Zapowiedziane przez Chrystusa, dokonao si w uroczyste wito ydowskie, zwane Pidziesitnic,
gdy Apostoowie wraz z Maryj, jej krewnymi oraz niektrymi uczniami i pobonymi niewiastami, trwali
w Wieczerniku na modlitwie. Kolegium Dwunastu, pomniejszone zdrad i tragiczn mierci Judasza,
uzupenio si wyborem Macieja. Podkrelono wtedy, e Apostoem moe by ten, kto od chrztu Janowego do wniebowstpienia trwa przy Chrystusie, by dawa wiadectwo o Jego zmartwychwstaniu. Apostoowie, ubogaceni darami Ducha witego, zwaszcza charyzmatem jzykw i darem mstwa, wystpili
odwanie z nauk o Jezusie Chrystusie, ukrzyowanym i zmartwychwstaym, wobec tumu ludzi, zgromadzonego przed Wieczernikiem. W imieniu; Dwunastu przemwi Piotr. W katechezie nawiza do aktualnego wydarzenia, zstpienia Ducha witego wrd gwatownego szumu, wyjaniajc je sowami
proroka Joela, a nastpnie proklamowa wyranie, e Bg uczyni Jezusa Panem i Mesjaszem, zawiadczajc Jego posannictwo cudami, zmartwychwstaniem i wypenieniem proroctwa Dawida. Gdy suchacze pytali, co maj czyni, Piotr uczy o koniecznoci nawrcenia. Wedug niego, powinni zrozumie, e
ydzi pobdzili, przybijajc Jezusa rkami bezbonych do krzya. Powinni nastpnie przyj chrzest w
imi Jezusa na odpuszczenie grzechw, wtedy take i oni otrzymaj Ducha witego w darze. Rezultatem
Piotrowej katechezy byo nawrcenie i chrzest trzech tysicy ludzi, ktrzy w ten sposb przyczyli si do
istniejcej ju wsplnoty wyznawcw Chrystusa.
Wydarzenie to zawiera wszystkie istotne elementy struktury Kocioa: dziaanie Kolegium Apostolskiego
z Piotrem na czele, udzielanie wskaza, nauk chrzecijask, sprawowanie sakramentu chrztu i Ducha
witego, wsplnot wierzcych w Chrystusa.
Suchajcy Pitrowej katechezy byli nie tylko mieszkacami Jerozolimy, ale rnych krajw i narodw.
Dzieje Apostolskie wymieniaj ich, poczynajc od Fartw, Medw i Elamitw, przez mieszkacw Mezopotamii, Kapadocji, Pontu, Azji Mniejszej, Judei, Frygii, Pamfilii, Egiptu i czci Libii, a do przybyszw z Rzymu, Kreteczykw i Arabw. Jako osobn grup podaj ydw i prozelitw. Byli to suchajcy katechezy, nie wiadomo jednak, czy oni wszyscy znaleli si wrd trzech tysicy nawrconych. Naley przyj, e cho nie wszyscy si nawrcili, to zanieli do swoich krajw wie o wydarzeniach jerozolimskich. Ochrzczeni za, po powrocie z Jerozolimy, dali w swoich rodzinnych miastach pocztek Kocioom lokalnym.
W wygoszonej katechezie Piotr zwrci si przede wszystkim do Judejczykw, przemawiajc ich jzykiem religijnym. Podkrela wic, e Jezus by Panem, czyli Bogiem, i Mesjaszem. Chrzecijastwo rozwino si te najpierw w wiecie religii i kultury ydowskiej.
ydowska religia i kultura
Jerozolim i Palestyn zamieszkiwaa tylko cz ydw, wikszo za bya rozproszona po caym
wiecie, noszc nazw Diaspory. Nard ydowski uleg przez to znacznemu zrnicowaniu kulturalnemu
i politycznemu, a nawet religijnemu, cho wyznawa t sam wiar w jednego Boga, Jahwe, i nalea do
jednego krgu kulturalnego.
ydzi palestyscy, w liczbie jednego miliona, yli w politycznej zalenoci od Rzymian, ktrych namiestnik (prokurator) zarzdza bezporednio Judea, z rezydencj w Cezarei. Sprawowa on wadz polityczn i administracyjn, a podlega od 6 r. po Chr. legatowi w Syrii. Obok niego, jako wewntrzna wadza narodu, zwaszcza w sprawach religijnych, istnia w Jerozolimie Sanhedryn, ktry dziaa pod przewodnictwem arcykapana. Kreowani przez Rzymian arcykapani byli w latach 6-62 po Chr. zawsze z rodu Seta i tworzyli wasn grup, inn ni Sanhedryn. W omawianym okresie urzdujcym arcykapanem
15

by Kajfasz, a gow rodu jego te Annasz, arcykapan z lat 6-15 po Chr., jeden z najbardziej wpywowych ludzi w Jerozolimie.
ydzi czyli z monoteizmem wiadomo cakowitego zwizania z Jahwe swojego losu jako nard.
Uwaali si za wybranych przez Jahwe do penienia specjalnej roli wrd narodw wiata. Dopenieniem
ich posannictwa mia sta si wyjtkowy i jedyny w swoim rodzaju Pomazaniec Boy, Mesjasz. Oczekiwanie na niego, wielokro zapowiadanego w Starym Testamencie w sensie religijnym, nabrao ju w
okresie niewoli babiloskiej (586-538 przed Chr.) cech mesjanizmu politycznego. Byo to oczekiwanie na
zwycizc nad wrogami narodu, ktre spotgowao si w okresie panowania rzymskiego w Judei. Nienawi do Rzymian zwikszaa si przez stacjonowanie kohorty ich wojska w Jerozolimie i ciganie podatkw. Mesjanizm polityczny oraz obawa Sanhedrynu, e utraci wadz i wpyw na nard, stanowiy
najwiksz przeszkod w szerzeniu chrzecijastwa w Palestynie i zagroenie dla tamtejszego Kocioa.
Nie mniejsz przeszkod by: priorytet Prawa mojeszowego przed religijnoci i moralnoci. Wierno
Prawu i jego amplifikacjom, ustalanym przez uczonych w Pimie, staa si naczelnym kryterium przynalenoci do Jahwe i Jego ludu wybranego. Mesjanizm polityczny i Prawo uznawali ydzi ,za najbardziej
istotne elementy swej narodowej tosamoci. Powszechnie wic przyjmowano wielkie znaczenie Prawo,
a jednak stopie jego zachowywania by rdem podziau narodu ydowskiego na rne grupy i kierunki.
Chasydzi (hebr. chasid, pobony) byli ruchem religijnym z okresu Machabe jakiego (II wiek przed Chr.).
dali posuszestwa Prawu z gotowoci na mier za nie.
Saduceusze, noszcy imi prawdopodobnie wybitnego arcykapana Sadoka z czasw Salomona, skupiali
ludzi z przedniejszych rodw i przywdcw stanu kapaskiego. Odsuwajc si cakowicie od chasydyzmu, ulegli swoistemu racjonalizmowi: odrzucenie istnienia aniow i duchw oraz wiary w zmartwychwstanie cia, lekcewaenie mesjanizmu politycznego i oportunizm wobec wadzy rzymskiej. Zdobyli
dziki temu znaczne wpywy polityczne.
Eseczycy, nazwani tak od aramajskiego hasajja (pobony, gorliwy) stanowili radykalny odam chasydw i byli sekt religii mojeszowej. W historii znano ich oglnikowo z informacji Pliniusza i Jzefa
Flawiusza, lecz dopiero dziki wykopaliskom (1947) w Hirbet Qumran, na zachd od Morza Martwego,
szczegowo poznano, e tworzyli zorganizowane grupy, odczone od oficjalnej religii. Jedn z tych
grup, wsplnot z Qumran, zaoy i kierowa ni, imiennie nie okrelony, nauczyciel sprawiedliwoci,
ktry da nowe wyjanienie Prawa i ustali zasady suenia Bogu we wsplnocie (na wzr zakonny). Do
tej spoecznoci przyjmowano po okresie prby. Wymagano zachowania bezennoci, prowadzono ycie
wsplne, stosowano czste obmycia rytualne, oczekiwano nadejcia czasu ostatecznego, w ktrym dokona si decydujca walka synw wiatoci i dzieci ciemnoci.
Nie mona wykluczy, e niektrzy eseczycy znaleli si wrd pierwszych chrzecijan, ale okazao si
bezpodstawne czenie z nimi Jana Chrzciciela i Pana Jezusa, podobnie jak szukanie w esenimie genezy
chrzecijastwa.
Faryzeusze (hebr. peruszim, odczeni, separatyci), wyonili si z liberalnego kierunku w chasydymie,
cho i oni gosili zasad ksztatowania ycia cile wedug Prawa. W jego wyjanianiu powoywali si na
tradycj ojcw, w wietle ktrej okrelali normy postpowania w kadej sytuacji yciowej. Uprawiali
wic kazuistyk, a swoje amplifikacje Prawa podawali dugo w ustnym nauczaniu i dopiero pniej, po
omawianym okresie, spisali je w Misznie i Talmudzie. Za wierno Prawu mieli u ludzi wielkie powaanie, byli te sami przekonani o swej wybitnej pobonoci i znajomoci prawa. Chtnie przyjmowali tytu
rabbi (mj nauczycielu), zajmowali pierwsze miejsca w synagogach, patrzyli z lekcewaeniem na lud, bo
mao wiedzia o Prawie, pilnowali podziau na czystych i nieczystych, zaliczajc do drugiej grupy
wszystkich nieobrzezanych. Mieli niewtpliwe zasugi w zachowaniu religijnej i kulturalnej odrbnoci
swojego narodu, otoczonego zewszd politeizmem i kultur hellesk.
Faryzeusze, wielokrotnie potpiani przez Chrystusa za religijny rytualizm, w maej liczbie przyjli chrzecijastwo, natomiast odegrali decydujc rol w przeladowaniu Kocioa po mierci diakona Szczepana.
16

Lud ydowski by na og wierny Prawu i tradycji ojcw, ale bez fanatyzmu faryzeuszw. Wyrniay
si w nim gboko religijne jednostki, za ktrych reprezentantw mona uwaa biblijne postacie starca
Symeona i prorokini Anny. Z tego ludu wielkie rzesze chodziy za Chrystusem. Z niego te pochodzia
wikszo chrzecijan w Kociele lokalnym palestyskim.
Galilejczycy, poddani tetrarchy Heroda Antypasa (4 rok przed Chr. - 39 po Chr.), byli lekcewaeni przez
Judejczykw ze wzgldu na zmieszanie si z napywow ludnoci nieydowsk. Rzeczywicie nie
przywizywali oni nadmiernego znaczenia do zachowania Prawa i podania starszych, chtnie te szli za
Chrystusem, ktry w Galilei rozwin szerok dziaalno, Galilejczykami byli niektrzy Apostoowie,
ale Galilejczykami zwano te odam zelotw (gorliwcw), ktrym da pocztek (6 po Chr.) Juda Galilejczyk, gdy wznieci bunt przeciw Rzymianom z powodu zarzdzonego spisu ludnoci. Zwalcza swoich
wspwyznawcw za to, e podporzdkowujc si cesarskim zarzdzeniom, godzili si mie za wadcw
miertelnych panw, zamiast jednego Boga. Uczony rabbi Gamaliel, podczas przesuchiwa Piotra i Jana
przed Sanhedrynem, porwna ruch wok Jezusa do ruchu wok Judy Galilejczyka. Pierwszym chrzecijanom w Jerozolimie nadawano nieraz pogardliw nazw Galilejczycy.
Herodianie mylnie przez pewien czas zaliczani do sekt religii mojeszowej, byli faktycznie ugrupowaniem politycznym, powstaym wok Heroda Wielkiego i jego dynastii. Na sprawy religijne spogldali
przez pryzmat politycznych celw, nie okazywali te wikszego zrozumienia, a nawet zainteresowania
dla chrzecijastwa.
Diaspora (grec. diaspora, rozproszenie) oznaczaa rozproszony nard ydowski w rnych krajach Azji,
Afryki, Europy i liczya szeciokrotnie wicej ydw, ni byo ich w Palestynie. Zamieszkiwali gwnie
w wielkich orodkach handlowych i kulturalnych, jak Antiochia i Rzym, szczeglnie za w Aleksandrii,
w ktrej zajmowali dwie dzielnice na pi w caym miecie.
ydzi w diasporze cieszyli si szeregiem przywilejw, zwaszcza autonomi religijn i administracyjn.
Osobny przeoony zarzdza synagog, ktra w kadym miecie bya miejscem zebra, czytania Pisma
witego i modlitwy. Rada starszych z archontem na czele zajmowaa si sprawami cywilnymi gminy
ydowskiej. ycie tej wsplnoty wrd pogan ksztatowaa religia i prawo mojeszowe oraz wasna kultura. Posugiwano si wszake jzykiem greckim (koine), uywajc go nawet w naboestwach synagogalnych.
Z jzykiem greckim wciskay si do ycia diaspory wpywy kulturalne helleskie, z tego wzgldu patrzano w Jerozolimie niechtnie na hellenizujcych ydw z diaspory. Pod wpywami kultury helleskiej
znalaza si przede wszystkim diaspora aleksandryjska, w ktrej ydowski uczony Filon (zm. ok. 40) stara si uwzgldni grecki kierunek filozoficzny i stosowa jego terminologi w swoim systemie. ydzi z
diaspory byli jednak wierni swej religijnej i kulturalnej wizi z Jerozolim. Pacili roczny podatek na
wityni jerozolimsk, a pragnieniem kadego z nich byo odby pielgrzymk do witego miasta ojcw
i przey w nim choby raz Pasch z wspbrami.
ydzi w diasporze, pogardzani czsto przez pogan, trwali przy swojej wierze w jednego Boga, co wicej,
starali si pozyska ich do wiary w Jahwe.
Prozelitami zwano pogan przyjmujcych judaizm. Jeeli wyznajc wiar w Jahwe, poddali si obrzezaniu i zachowywali prawo mojeszowe, byli prozelitami Sprawiedliwoci, w odrnieniu od prozelitw
Bramy, zwanych take bojcymi si Boga, ktrzy wyznawali tylko monoteizm ydowski.
Diaspora, przez swoje zwizki z kultur hellesk bya bardziej podatna na misj chrzecijask, ni Judejczycy. Uatwiaa j take wrd pogan przez prozelityzm, goszenie monoteizmu i propagowanie Dekalogu oraz posiadanie ksig Starego Testamentu w greckim tumaczeniu (Septuaginta). Nie obeszo si
jednak bez walki o dusze midzy Synagog a Kocioem, nie mwic ju o zwalczaniu si z powodu rnic doktrynalnych.
Koci jerozolimski
Liczba nowych wyznawcw Chrystusa w Jerozolimie wzrastaa szybko. Do trzech tysicy nawrconych
w dniu Zesania Ducha -witego doszli nowi, gdy Piotr przed bram wityni uzdrowi chromego i wygosi katechez do tumu, przycignitego cudem. Liczba samych mczyzn, ktrzy uwierzyli, sigaa
17

wwczas; piciu tysicy, a Pan codziennie docza do nich, tych, ktrzy mieli by zbawieni (Dz. Ap. 2,
47).
Okreleniem tej wsplnoty jerozolimskiej staa si grecka nazwa ekklesia, (Koci), czyli zwoane przez
Boga zgromadzenie. Stosujc potem nazw ekklesia do kadej Chrystusowej wsplnoty lokalnej (Koci
lokalny), posiadano wiadomo, e te wszystkie wsplnoty tworz jedno, take zwan ekklesia (Koci powszechny). Nazwa chrzecijanie powstaa pniej (ok. 43) w Antiochii. Do tego czasu wyznawcy
Chrystusa uywali w odniesieniu do siebie okrele bracia, uczniowie, wierzcy. ydzi za zwali ich Nazarejczykami, Galilejczykami, Ebionitami (hebr. ebionim, ubodzy), w czym wyraao si przekonanie, e
chrzecijanie s tylko odamem lub sekt judaizmu.
Chrzecijanie w Jerozolimie pochodzili z ydw miejscowych i ydw z diaspory, ktrzy czasowo lub
na stae mieszkali w tym miecie, oraz z prezentw. Zdaje si, e udzielenie chrztu poganinowi Korneliuszowi z Cezarei i jego caemu domowi stanowio wyjtek przez duszy czas w praktyce Kocioa jerozolimskiego.
ycie religijne Kocioa jerozolimskiego ksztatowaa nauka i przykad Apostow. Uczszczano nadal
do wityni, w ktrej tworzono wasn grup modlitewn, gromadzc si w portyku Salomona. Zbierano
si take codziennie w domach prywatnych na amanie chleba (sprawowanie Eucharystii) i na wsplne
posiki. Modlitwa miaa charakter dzikczynienia, bo przeywano z radoci neofitw wiar w Mesjasza,
wzmocnion zdumiewajcymi znakami: a gdy si modlili, zadraa ziemia w miejscu, gdzie si zebrali i
napenieni zostali wszyscy Duchem witym i gosili z odwag sowo Boe (Dz. Ap. 4, 31). O t odwag
proszono Boga take na zgromadzeniu, ktre uwaao za swj obowizek wspiera modlitw wszystkich
braci, zwaszcza Apostow, nie przestajcych, mimo zakazu Sanhedrynu, naucza codziennie w wityni
i domach.
Treci religijn jerozolimskiego Kocioa bya wiara w zmartwychwstaego Jezusa jako prawdziwego
Mesjasza i eschatologiczne oczekiwanie na Jego powtrne przyjcie (paruzja). T wiar i nadziej oraz
praktykami ycia religijnego rnili si chrzecijanie od wyznawcw mozaizmu, chocia uczszczali jak
oni do wityni jerozolimskiej, dokonywali obrzezania i obmywa oczyszczajcych, zachowywali szabat.
ycie spoeczne Kocioa jerozolimskiego zostao uksztatowane przez entuzjazm wiary i czynn mio
bliniego. Spotykano si na wsplnych posikach, ktre byy wyrazem braterskiej wsplnoty i pomoc
dla biednych, wdw i sierot. Wielu sprzedawao swe posiadoci i oddawao pienidze Apostoom na
wsplne cele. Istniaa wszake zasada penej dobrowolnoci. Ananiasz i Safira, gdy zoyli tylko cz
pienidzy, ulegli nagej mierci, w czym widziano kar Bo, lecz nie za pozostawienie sobie drugiej
czci, tylko za usiowanie oszukania Ducha witego, bo twierdzili kamliwie, e oddaj wszystko. Darowane pienidze tworzyy wspln kas, z ktrej obdzielano braci stosownie do potrzeb. Zorganizowano
sta opiek nad wdowami i sierotami, co skonio Apostow do utworzenia kolegium diakonw.
Struktura Kocioa jerozolimskiego opieraa si na Kolegium Dwunastu. Apostoowie byli wiadkami i
nauczycielami ycia, mierci i zmartwychwstania Pana Jezusa, nakadali rce, udzielajc Ducha witego, organizowali wsplnot wyznawcw Chrystusa i kierowali ni z wielkim autorytetem, ale bardziej
jako pasterze i sudzy ni zwierzchnicy Kocioa, zbudowanego na ich urzdzie. Dziaalno Piotra, opisana w Dziejach Apostolskich szczegowiej ni pozostaych Jedenastu, wiadczy o jego przodujcym
stanowisku (prymat) w Kolegium. T prymacjaln funkcj Piotra podkreli pniej Pawe Aposto, gdy
uda si do Jerozolimy, by go osobicie pozna (Gal 1,18).
Z ustanowienia apostolskiego powsta nowy urzd tzw. Siedmiu. Dano im nazw diakoni, od funkcji suenia przy stoach podczas wsplnych posikw. Funkcja ta zrodzia si z wewntrznej potrzeby Kocioa
jerozolimskiego, wzrastajcego liczebnie. Zaczli bowiem wyznawcy Chrystusa, nawrceni ydzi hellescy, szemra na chrzecijan Judejczykw, e przy codziennym wspieraniu ubogich zaniedbuj ich wdowy; Apostoowie orzekli wtedy, e nie mog zaniedba goszenia Ewangelii, by odda si wycznie posudze wobec biednych, ustanowili wic diakonw.
Powoanie diakonw dokonao si przez wybr caej wsplnoty oraz przez modlitw i naoenie rk Apostow. W zakres ich czynnoci, oprcz akcji charytatywnej i pomocy przy sprawowaniu Eucharystii,
wczono wkrtce goszenie Ewangelii i udzielanie chrztu. Imiona diakonw wskazuj, e szeciu byo z
18

pochodzenia ydami helleskimi, o jednym za z nich powiedziano wprost, e by prozelit z Antiochii
(diakon Mikoaj).
Starsi (gr. presbiteroi) byli trzeci funkcj w Kociele jerozolimskim. Ustanowieni niewtpliwie na wzr
starszych w Sanhedrynie i synagogach, byli pomocnikami Apostow, szczeglnie w kierowaniu wsplnot. Tworzyli kolegium, zwane pniej prezbiterium, ktrego przeoonym w Jerozolimie zosta Jakub.
Posugiwanie charyzmatyczno-profetyczne, speniane przez tzw. prorokw, istniao w Kociele jerozolimskim, oprcz urzdw hierarchiczno-instytucjonalnych. Jeden z prorokw, Agabos, pod natchnieniem
Ducha witego przepowiedzia wielki gd, ktry dotknie ca ziemi, co rzeczywicie miao miejsce za
Klaudiusza (Dz. Ap. 11, 27). Funkcji prorokw nie ujto w urzd, gdy opieraa si na osobistych darach
od Boga, zwanych charyzmatami, ktre suyy do wyjaniania prawd wiary i umacniania w niej, a czasem do przepowiadania przyszoci.
Przeladowanie Kocioa jerozolimskiego zaczo si od postawienia Apostow Piotra i Jana przed Sanhedrynem, gdy kapani ydowscy i saduceusze byli oburzeni, e nauczaj lud zmartwychwstaym Jezusie. Pierwsze przesuchanie zakoczyo si grobami. Uwolniono ich ze wzgldu na lud, uznajcy za
wyrany znak Boy uzdrowienie chromego przez Piotra. Zakazano Apostoom Jedynie nauczania w imi
Jezusa, na co Piotr odpowiedzia: Rozsdcie, co jest suszniejsze wobec Boga: was sucha czy Boga?
Nie moemy nie mwi tego, comy widzieli i syszeli (Dz. Ap. 4, 19). Wkrtce nastpio powtrne aresztowanie Apostow i wtrcenie do wizienia skd zostali uwolnieni w nocy przez anioa Paskiego, jak
zaznaczaj Dzieje Apostolskie, i znowu nauczali w wityni. Dowdca stray witynnej dokona ich
uwizienia po raz trzeci. Od razu rozpoczto nad nimi sd Sanhedrynu. Kade uwizienie byo z polecenia arcykapana i jego rodu, ktry nie chcia nauczania o Chrystusie, bo nie uznawa mesjanizmu i obawia si zamieszek w Jerozolimie. Na kolejnym sdzie take arcykapan oskara Apostow, na co Piotr
odpowiedzia odwanie, mwic o straceniu Jezusa przez Sanhedryn, wskrzeszeniu Go przez Boga oraz o
moliwoci nawrcenia si Izraela i uzyskaniu odpuszczenia grzechw. Replika Piotra zacza si od
znamiennego stwierdzenia wobec reprezentanta wadzy: Bardziej trzeba sucha Boga, ni ludzi (Dz. Ap.
5, 29). Straceniu Apostow przeciwstawi si Gamaliel, czonek Sanhedrynu, uczony faryzeusz i biegy
w Prawie. Powoujc si na przykady rozproszenia si zwolennikw dwch przywdcw rebelii z niedawnej przeszoci posuy si religijnym argumentem, e sprawa Jezusa sama si rozpadnie, jeeli jest
ludzkim dzieem, a nie potrafi si jej zniszczy, gdy pochodzi od Boga. Uznano te racje, jedynie ponowiono zakaz przemawiania w imi Jezusa, dla podkrelenia za swej wadzy ukarano obu Apostow
chost, lecz oni byli radoni, e mogli znie zniewag dla imienia Pana.
Przeladowanie kolejne dotyczyo nie tylko Apostow, ale objo cay Koci w Jerozolimie, a nawet
rozszerzyo si na inne Kocioy lokalne w Palestynie. Zaczo si (32) od wystpienia ydw z jerozolimskiej synagogi Wyzwolecw, Cyrenejczykw i Aleksandryjczykw przeciw diakonowi Szczepanowi
za rzekome blunierstwo. Nie mogc w dyskusji podoa jego religijnym wywodom, podburzyli lud, kapanw i uczonych w Pimie, a pojmanego zaprowadzili do Sanhedrynu, przed ktrym oskaryli go o
blunierstwo przeciw wityni i Prawu, przedstawiajc faszywych wiadkw. Przemwienie Szczepana
nie przekonao oskarycieli, a jego zarzut, e ydzi zdradzili i zabili Sprawiedliwego, wywoa ich gwatowny gniew. Kiedy za usyszeli wyznanie Szczepana, e widzi Jezusa, Syna Czowieczego po prawicy
Boej, zrozumieli to jako rwno Jezusa w bstwie z Jahwe i uznali za najwiksze blunierstwo. Dokonali wic samosdu, kamienujc Szczepana wedug prawa o karze dla bluniercy.
Szawe z Tarsu by wiadkiem kamienowania, a potem wzi udzia w przeladowaniu Kocioa, rozptanym po mierci Szczepana. Uzyska od arcykapana upowanienie do przeoonych synagog w Damaszku, by mg wizi tamtejszych wyznawcw Jezusa i przyprowadzi ich do Jerozolimy na sd. Dozna jednak nagego nawrcenia w drodze do Damaszku.
Przeladowanie po mierci Szczepana spowodowao, e chrzecijanie, poza Apostoami, opucili Jerozolim i rozproszyli si po Judei i Samarii, przyczyniajc si do nawrcenia tych krajw.
Samaria zostaa nawrcona przede wszystkim dziki diakonowi Filipowi, ktry w goszeniu Ewangelii
doszed a do Cezarei.
19

Samarytanie, stanowic od kilku wiekw mieszanin miejscowej ludnoci izraelskiej z kolonistami babiloskimi, wyznawali synkretyzm religijny z zachowaniem monoteizmu. Stali jednak w opozycji do jerozolimskiej teokracji i oddawali Jahwe cze na grze Garizim, na ktrej staa kiedy ich witynia, konkurujca z jerozolimsk. Obarczeni pogard Judejczykw, przyjli yczliwie przeladowanych chrzecijan z Jerozolimy.
Dziaalno Filipa przyniosa wiele nawrce. Wedug zlecenia Kolegium Dwunastu, Piotr i Jan przybyli
potem do Samarii na apostolsk wizytacj i udzielili nawrconym Ducha witego.
Misja chrzecijaska poza Samari obja nawet odlege miejsca Palestyny. Kocioy lokalne powstay w
miastach Joppa i Lidia.
Szymon, zwany Magiem, ochrzczony przez Filipa, zjawi si u Piotra i pragn za pienidze naby moc
udzielania Ducha witego, przez co staby si biskupem Samarii. Zdemaskowany przez Apostoa, ktry
zagrozi mu kar Bo za ch kupienia daru Boego, wyrazi skruch, ale nie przesta uprawia sztuczek
magicznych, podajc si za Pierwsz Moc Bo. Pozyska wielu uczniw, uprawiajcych synkretyzm
religii chrzecijaskiej i ydowskiej oraz wierze wschodnich. Doprowadzio to po 70 r. do rozwoju
bdnej nauki, zwanej gnostycyzmem. Od imienia Szymona Maga utworzono w Kociele nazw symonia
na oznaczenie kupowania rzeczy witych i urzdw kocielnych.
Etiopczyk, prozelita, wysoki urzdnik krlowej etiopskiej Kandaki, zosta take nawrcony przez diakona Filipa. Wraca on z pielgrzymki do Jerozolimy i spotka Filipa na drodze do Gazy. Chrzest odby si
szybko, po krtkiej katechezie o Jezusie, gdy diakon upewni si, e Etiopczyk zna Pisma Starego Testamentu i przyjmuje mesjask godno Jezusa w oparciu o tekst proroka Izajasza. Etiopczyk sta si niewtpliwie gosicielem Ewangelii w swoim kraju, cho informacje rdowe o chrystianizacji Etiopii dotycz dopiero IV wieku.
Rozproszenie Apostow po wiecie byo wynikiem przeladowania Kocioa jerozolimskiego (43) za
Heroda Agrypy. Krl wszcz je, gdy z woli cesarza rzymskiego Klaudiusza sta si wadc caej Palestyny. Chcia przypodoba si rodowi arcykapana Annasza, po wczeniejszym zoeniu jego syna Teofila z
urzdu arcykapaskiego.
Na rozkaz Heroda uwiziono i cito najpierw Apostoa Jakuba, zwanego Starszym. Gdy to spodobao
si ydom, kaza uj Piotra, lecz ten cudownie uszed z wizienia i uda si wedug tradycji do Rzymu
przez Antiochi.
Pokj Kocioowi jerozolimskiemu przyniosa naga mier Heroda w 44 r. Rozwija si on teraz pod
kierownictwem Jakuba, zwanego Modszym, ktry prowadzi surowe ycie ascetyczne, wiernie zachowywa prawo mojeszowe i ydowsk tradycj, za co zyska miano Sprawiedliwego. Uznany przez Pawa
za filar Kocioa wraz z Piotrem, cieszy si autorytetem nie tylko w Jerozolimie, lecz rwnie w innych
Kocioach lokalnych, do ktrych skierowa list, wczony do kanonu ksig Nowego Testamentu.
Jakub Modszy sta si sztandarow postaci chrzecijan z ydostwa, Morzy w niczym nie chcieli odej
od tradycji Starego Testamentu, a nawet starali si to narzuci chrzecijanom, nawrconym z pogastwa.
Jakub natomiast wypowiedzia si umiarkowanie na ten temat w czasie tzw. soboru apostolskiego. Zgin
mierci mczesk, strcony z wierzchoka wityni i dobity kamieniami podczas kolejnego przeladowania Kocioa jerozolimskiego w 62 r. Przeladowanie rozpoczto z inicjatywy arcykapana Ananiasza,
gdy Palestyna nie otrzymaa jeszcze nowego prokuratora rzymskiego po mierci Festusa.
Zburzenie Jerozolimy w 70 r. byo wynikiem powstania ydw przeciw rzymskiemu panowaniu. Rozpoczte cztery lata wczeniej, przeksztacio si w krwaw wojn i stao si katastrof caego narodu ydowskiego.
Powstanie zadao cios rwnie Kocioowi jerozolimskiemu, ktrego wierni opucili miasto, zanim zostao oblone, i schronili si na wschodnim brzegu Jordanu. Wikszo zamieszkaa w miasteczku Pea,
gdzie powsta Koci lokalny pod kierownictwem biskupa Symeona, krewnego Pana Jezusa.
W Cezarei dokona Piotr pierwszego chrztu poganina, Korneliusza, ale typ tamtejszego chrzecijanina,
zwizanego silnie z kultur ydowsk, nie sprzyja chrzecijaskiemu uniwersalizmowi. Opuszczenie
Jerozolimy przez Apostow, a pniej zniszczenie miasta uatwio zrozumienie w Kociele jego uniwersalistycznego charakteru i rozwj chrzecijaskiej misji wrd pogan z krgu kultury helleskiej.
20

Rozdzia 2
W ANTIOCHII
Koci lokalny antiocheski by od pocztku zoony z nawrconych ydw i pogan. W nim najpeniej
dojrzaa wiadomo chrzecijaskiego uniwersalizmu dziki w. Pawowi Apostoowi.
Antiochia, miasto nad Orontesem, stolica rzymskiej prowincji Syrii, liczya ok. 800 tysicy mieszkacw
i bya nie tylko wzowym punktem handlowym, ale i wybitnym orodkiem kultury helleskiej. Wystpoway w niej wszystkie dodatnie i ujemne objawy ycia wczesnego wiata pogaskiego, wyznajcego
politeizm, rzdzonego przez Rzymian, uprawiajcego kultur hellesk, lecz ulegajcego take wpywom
wierze wschodnich, babilosko-asyryjskich. Kultur hellesk zna dobrze Pawe Aposto, ktry po nawrceniu dziaa w Antiochii i pomg w rozwizaniu trudnych problemw chrzecijan z dwch krgw
kulturalnych, ydowskiego i helleskiego. Jego stanowisko uzyskao aprobat tzw. soboru apostolskiego,
nie cofn si wic przed wycigniciem wszystkich wnioskw z soborowej decyzji i wygra spr z Piotrem, ktrego nie przesta uwaa za filar Kocioa. Przez trzy wielkie podre misyjne pozyska dla
Ewangelii wczesny wiat grecki. Kocioowi da pierwsz, fundamentaln teologi i nowe elementy do
jego struktury.
Politeizm i kultura helleska
Rzymianie rzdzili rozlegym imperium, ktre August zamkn w naturalnych granicach wielkich rzek,
Eufratu, Renu i Dunaju. Rzymianie zdobywcy ulegli wszake wpywom kultury helleskiej, przyjmujc
w duym stopniu jej smak spraw duchowych.
W nazwach odrnia si dwa systemy politeizmu, grecki i rzymski, ale niewiele dzielio je w rozbudowanej wwczas mitologii. Oba systemy byy w podobnym upadku. U Grekw najbardziej przyczyni si do
tego krytycyzm, praktykowany w rnych szkoach filozoficznych, szczeglnie w stoickiej i epikurejskiej. Stoicy rozbijali homerowski wiat bogw przez nauk o boskim przewidywaniu i logosie jako rozumie wiata, byli jednak dalecy od uznania jednego, osobowego bstwa. Epikurejczycy przyjmowali
zdeterminowany obraz wiata fizycznego, w ktrym nie byo faktycznie miejsca dla bogw.
Rzymski system religijny nie tylko uleg bstwom greckiego Olimpu, ale znalaz si pod wpywem szeregu bstw wschodnich i ksig sybillijskich, propagujcych szczeglnie kult maoazjatyckiej bogini, Kybele. Przeciwdziaa temu cesarz August, ktry prbowa odnowi rzymski politeizm jako religi pastwow. Wznowi wic dawne uroczystoci religijne, budowa witynie, reorganizowa kolegia kapanw pogaskich, powierza religijne funkcje czonkom wybitnych rodw rzymskich i przyj sam tytu
najwyszego kapana (pontifex maximus). Jego reformy nie zdoay pogbi rzymskiego politeizmu, stay
si natomiast rdem religijnego kultu cesarza. Kult ten, uksztatowany we wschodnich prowincjach
cesarstwa i podtrzymywany tam przez urzdnikw jako czynnik integrujcy podbite narody, sta si jedn
z przyczyn przeladowania chrzecijan.
Wschodnie prowincje byy rdem nie tylko kultu cesarzy, ale i rozpowszechniajcych si w cesarstwie
wierze i misteriw, w ktrych wyrnia si trzy typy: syryjskie, maoazjatyckie i egipskie. Ich wsplnym elementem byo ukazywanie losw czowieka po mierci i podawanie rodkw, dziki ktrym mg
rzekomo zabezpieczy swoje istnienie w wiecznoci. Tkwia w tym gwna sia przycigajca ludzi do
misteriw, cho wcale nie mniejsze znaczenie miay pieni, mody kultowe i niezwyky ceremonia wtajemniczenia. rda historyczne milcz o liczbie uczestnikw tych misteriw, mona jednak przyj, e
urzdzano je w wikszych orodkach cesarstwa i miay zwolennikw wrd ludzi redniego stanu, natomiast mniej odpowiaday prostemu ludowi.
Pogaska religijno ludu w cesarstwie, nie zwizana z kultem cesarzy i misteriami, odznaczaa si zabobonnoci w rnych ksztatach. Wiara w wpyw gwiazd na losy czowieka bya bardzo rozpowszechniona, astrologowie wic cieszyli si duym powodzeniem. Utrzymywali si nawet na dworze cesarskim. Z
takiej wiary rodzi si fatalizm i prowadzi do zaniechania modw do bstw i oglnego osabienia religijnoci. Prb wyjcia z fatalizmu stanowia magia, ktra bya te obron przed demonami. Przypisywano jej moc sprowadzania chorb i ich leczenia. Uprawianie magii znalazo poparcie w kierunkach filozo-
21

ficznych neoplatonizmu i neopitagoreizmu. czya si z ni wiara w tajemne znaczenie snw, ktre starano si tumaczy, zwaszcza w Egipcie. Istniay tam liczne wyrocznie, posugiwano si sennikami. Saw zdobya egipska wyrocznia Ammona, podobnie jak w Delfach grecka wyrocznia Apolla, a w Abunoteichos maoazjatycka wyrocznia Glykona.
Ratunku w nieszczciach i niepewnych losach czowieka szukano nie tylko w magii, ale i w modach do
bstw. W chorobach zwracano si do boga Asklepiosa, ktremu przypisywano cudowne uzdrowienia i
skadano za nie wota w jego licznych wityniach. Wiara w Asklepiosa trwaa dugo po wprowadzeniu
chrzecijastwa i trzeba byo zwalcza j jeszcze w IV wieku.
Politeizm nie posiada wielkiej siy ksztatowania moralnoci swoich wyznawcw. Funkcj t przejy
systemy filozoficzne. Duy wpyw pozytywny wywieraa filozofia stoicka, ale i ona nie bya w stanie
zahamowa potgujcego si upadku moralnego. Jego ponury obraz maluje Pawe Aposto w Licie do
Rzymian (I, 24-32), co ma potwierdzenie w relacjach pogaskich pisarzy, Seneki, Tacyta i Juwenala. Wystpujce stale w dziejach ludzkoci objawy za moralnego spotgoway si w tym czasie, zwaszcza
wrd warstw wyszych i posplstwa miejskiego, mimo reform Augusta. Przykadowo mona wymieni
plag rozwodw, wzrost prostytucji, urzdzanie wystawnych uczt, poczonych nieraz z orgiami, deprawacj ludzi przez niektre widowiska cyrkowe i teatralne, a przede wszystkim do czsto nieludzkie
traktowanie niewolnikw.
Niewolnictwo byo wwczas bardzo rozpowszechnione. W Rzymie istniaa paradoksalna sytuacja, e
niewolnicy i wyzwolecy liczyli ok. 900 tysicy na ptora miliona mieszkacw. Niewolnikom odmawiano wszelkich praw, najczciej zaliczano ich do wyposaenia gospodarstw, jak narzdzia rolnicze i
zwierzta pocigowe, a wedug wypowiedzi senatora Caiusa Crassusa w czasach Nerona ta dzika zgraja
barbarzycw nie moe by trzymana inaczej, ni strachem.
W Rzymie roio si od niewolnikw i wyzwolecw, a take od posplstwa, ktre starali si cesarze
utrzyma w spokoju przez rozdawnictwo zboa i organizowanie darmowych widowisk cyrkowych. Nie
istniaa wszake jaka staa opieka spoeczna, zwaszcza nad wdowami i sierotami. Okazywano natomiast
trosk o zmarych i tworzono bractwa pogrzebowe.
Wikszo mieszkacw cesarstwa zachowaa zrozumienie dla gbszej religijnoci i uczciwoci na miar wczesnych wymaga. Do nich trafiao chrzecijastwo z swoim monoteizmem i nakazami wysokiej
moralnoci. Chrzecijastwu sprzyjaa take powszechna tsknota za zmian stosunkw nie tylko spoecznych, ale moralnych i religijnych. Dostrzega si j nawet w dzieach poetw i filozofw. Majc to na
uwadze, napisze pniej Klemens Aleksandryjski: Jak prawo wychowao ydw, tak filozofia przygotowaa Grekw do przyjcia Chrystusa Pana (Stromata 1, 5).
Misja chrzecijaska znalaza uatwienie w politycznej i kulturalnej jednoci cesarstwa rzymskiego, natomiast przeszkod - w czstym antysemityzmie, wybuchajcym raz po raz pogromem ydw. Najkrwawszego pogromu dokonano w Egipcie (66) po wybuchu powstania w Jerozolimie. Zgino wtedy ok.
50 tysicy ydw w Aleksandrii i 60 tysicy w innych miastach egipskich. Antysemityzm stanowi du
przeszkod w pocztkowym okresie dziejw Kocioa, kiedy poganie uwaali chrzecijastwo za odam
religii ydowskiej.
Koci antiocheski
W Antiochii zaczo si chrzecijastwo, gdy przybyli wyznawcy Chrystusa z Jerozolimy, uchodzc (37)
przed przeladowaniem. Najpierw zwrcili si oni z Ewangeli do licznych miejscowych ydw, skupionych wok synagogi. Poganie wszake zaczli j przyjmowa prawie rwnoczenie. Na wie o tym
Apostoowie wysali (42) do Antiochii nawrconego lewit Barnab, ktry pochodzi z Cypru i dobrze
zna kultur hellesk. Mia stwierdzi, czy jest prawidowy rozwj Kocioa antiocheskiego, udzielajcego chrztu nawrconym z pogastwa. Barnaba aprobowa istniejcy stan i prowadzi dalej misyjn
dziaalno tego Kocioa. Do pomocy sprowadzi Pawa z Tarsu. Okazao si to wydarzeniem niezmiernie istotnym dla dalszych losw Kocioa antiocheskiego i Kocioa powszechnego.
Liczni wyznawcy Chrystusa przyjli wanie w Antiochii nazw chrzecijan. Prawdopodobnie uczynili to
nawrceni z pogastwa, by podkreli sw odrbno od synagogi i mozaizmu. Wedug Listu w. Pawa
22

do Galatw (2, 12) istniay w Kociele antiocheskim dwie grupy obok siebie: judeochrzecijanie i hellenochrzecijanie. Pierwsi, nawrceni ydzi, byli wpatrzeni w praktyk Kocioa jerozolimskiego, z ktrym mieli ywe kontakty, bo stamtd przybyli prorocy i posano tam jamun przez Barnab i Pawa.
Judeochrzecijanie zachowywali wic wszystkie przepisy prawa mojeszowego, cznie z zakazem kontaktw z ludnoci nieydowsk. Z tego wzgldu stronili od chrzecijan, nawrconych z pogastwa.
Stworzyo to problem, ktrego rozwizania dokonano przy decydujcym dziaaniu Pawa Apostoa.
Szawe z Tarsu - Pawe Aposto
wiadek ukamienowania Szczepana, po jego mierci przeladowca wyznawcw Jezusa, cudownie nawrcony na drodze do Damaszku, misjonarz w Antiochii, odznacza si wyjtkow wiadomoci jednoci Kocioa i jego uniwersalizmu oraz teologicznym ujmowaniem prawd wiary, ktre gosi ydom i
Grekom.
Przez urodzenie (ok. 10) w rodzinie ydowskiej z Tarsu w Cylicji, gdzie ojciec wykonywa zawd siodlarza, wyrs w kulturze ydowskiej, w gorliwoci faryzeuszy, do ktrych si zalicza, w gbokiej znajomoci prawa i tradycji mojeszowej. Zna ojczysty jzyk aramejski oraz grecki (koine), ktry umoliwi
mu gbokie wejcie w kultur hellesk. Posiada, jak ojciec, rzymskie obywatelstwo i znajomo przywilejw, przysugujcych mu z tego tytuu.
W Jerozolimie znalaz si po raz pierwszy przed mczestwem Szczepana, aby pogbi wiedz w szkole
uczonego Gamaliela. Cudowne nawrcenie czy w swych relacjach z bezporednim objawieniem mu
si Jezusa i powoaniem na Apostoa pogan.
Po nawrceniu przebywa krtko w Damaszku i trzy lata na Pustyni Arabskiej. Pustynne medytacje, spotkanie z Piotrem w Jerozolimie i misyjna praca w Antiochii pogbiy jego chrzecijask religijno a
do przey mistycznych oraz wiadomo odpowiedzialnoci za chrystianizacj pogan, dla ktrych podj
trud podry misyjnych, uczestniczy w tzw. soborze apostolskim i rozwiza spr antiocheski.
Pierwsz podr misyjn przedsiwzi Szawe prawdopodobnie w latach 46-48, razem z Barnab i jego
krewnym Janem Markiem. Obja ona Cypr i wybrzee maoazjatyckie. Na Cyprze znaleli ju chrzecijan, doszo te do spotkania z rzymskim, prokonsulem Pawem Sergiuszem, ktry znajdowa si pod
wpywem ydowskiego proroka i magika Barjezusa, ale nawrci si na chrzecijastwo. Po tym spotkaniu Szawe zaczyna uywa imienia Pawe, sdzi si wic, e przyj je ze wzgldu na prokonsula.
Kolejnymi miastami Pawowej wyprawy misyjnej byy: Antiochia Pizydyjska, Ikonium, Listra, Derbe,
Perge i Attile. Wszdzie stosowa t sam metod misyjn: zaczyna nauczanie w synagodze, do ktrej
nieraz przychodzili poganie, kiedy za goszenie Ewangelii wywoywao sprzeciw nieprzejednanych wyznawcw mozaizmu i zakazywano mu wstpu do synagogi, co czyo si niekiedy z tumultem, Pawe
naucza w domach i zwraca si gwnie do pogan. Nie chronio go to przed przeladowaniem ydw, a
nawet wyrzucaniem si z miasta, ale wbrew temu ogromne byy owoce misji. W kadym miecie zakada Pawe Koci lokalny, w ktrym ustanawia starszych (presbiteroi) przez nakadanie rk w czasie
postu i modlitwy.
Po powrocie do Antiochii, Pawe i Barnaba zdali tamtejszemu Kocioowi obszern relacj z misyjnych
trudw i osigni. Wie o nawrceniu licznych pogan przyczynia si niewtpliwie do spotgowania
problemu antiocheskiego: jaki ma by stosunek nawrconych z pogastwa do prawa mojeszowego.
Rozwizania szukano u Apostow w Jerozolimie. Znaczn rol w podjciu decyzji odegrao dawniejsze
dowiadczenie religijne Piotra Apostoa.
Widzenie Piotra - sobr apostolski
Aposto Piotr, po ustaniu przeladowania z 37 roku, odwiedza Kocioy lokalne w Palestynie. W Cezarei
udzieli wwczas chrztu Korneliuszowi, setnikowi kohorty italskiej. Korneliusz, o ktrym Dzieje Apostolskie (10, 2) mwi, e y w bojani Boej, prawdopodobnie by prozelit Bramy, bez obrzezania.
Kiedy wic prosi Piotra o chrzest, Aposto wyjani jemu oraz zebranym krewnym i przyjacioom: Wiecie, e nie wolno ydowi przebywa i przestawa z cudzoziemcami. Bg jednak pouczy mnie, abym adnego czowieka nie nazywa skaonym lub nieczystym (10, 28). To pouczenie Boe w formie widzenia
23

nadprzyrodzonego podczas modlitwy opisa Piotr potem w Jerozolimie, gdy czyniono mu zarzuty, e
utrzymuje kontakty z nieobrzezanymi. Na jego podstawie przekona nawrconych z ydostwa, e take
poganom da Bg ask nawrcenia, ktra zapewnia ycie (11, 18). Na swoje widzenie i chrzest Korneliusza powoa si na soborze apostolskim, gdy przedstawia, jak naley rozwiza problem antiocheski.
W Kociele antiocheskim nie kwestionowano udzielania chrztu nawracajcym si z pogastwa, wszake
pod wpywem przybyych z Jerozolimy chrzecijan, przestrzegajcych gorliwie prawa mojeszowego i
tradycji ojcw, zrodzi si problem, czy ochrzczeni z pogastwa musz nadto podda si obrzezaniu. Problem postawiono w radykalnym sformuowaniu: Jeeli nie zostaniecie obrzezani wedug zwyczaju Mojeszowego, nie moecie by zbawieni (Dz. Ap. 15, 1). Temu doktrynalnemu orzeczeniu grupy judeochrzecijan sprzeciwili si Pawe i Barnaba. Zostali wic obaj wysani przez Koci antiocheski do Jerozolimy, by problem przedstawi Apostoom.
Spraw zajo si zebranie Apostow i prezbiterw Kocioa jerozolimskiego, umownie nazwane w historii soborem apostolskim. Wedug Dziejw Apostolskich, wzili w nim udzia Apostoowie, Piotr i Jakub, wedug Pawa, by take obecny Jan. Pierwszy przemwi Piotr. Powoujc si na swoje widzenie
przed chrztem Korneliusza, postawi jasno zasad, e zbawienie osiga si przez wiar i ask Jezusa.
Jakub opowiedzia si za tym, eby nie czyni trudnoci poganom, nawracajcym si do Pana, ale powinni oni wstrzyma si od ofiar skadanych bogom, od nierzdu, rozumianego sakralnie jako zwizek maeski midzy krewnymi, od pokarmw z misa zwierzt uduszonych i od spoywania krwi.
Dekret soborowy, wysany do Antiochii, uwzgldni wypowied Piotra z dodatkiem, e nawrceni z pogastwa uczyni dobrze, jeeli zachowaj klauzule Jakubowe. Bya to modyfikacja wypowiedzi Jakuba,
bo on poda swoje klauzule w formie nakazu, sobr za w formie zalecenia.
Zdanie z dekretu: Natchnieni Duchem witym postanowilimy... (Dz. Ap. 15, 28) stao si w Kociele
pewnikiem teologicznym, e kady sobr, prawowicie zebrany, dziaa ze szczegln asystencj Ducha
witego, s wic nieomylne jego orzeczenia doktrynalne (dogmaty).
Z dekretem soborowym wysano do Antiochii jerozolimskich prorokw, Jud Barsabasa i Sylasa, ktrzy
odbyli podr z Pawem i Barnab. Koci antiocheski przyj soborow decyzj, uradowany jego pocieszajc treci. Dla caego Kocioa miaa ona najdoniolejsze znaczenia. Obalaa bowiem mur, ktry
byby go zamkn w prawie mojeszowym i kulturze ydowskiej.
Spr antiocheski
Dekret soborowy rozwiza w Antiochii jeden problem. Pozosta drugi: czy nawrceni ydzi s zobowizani do cisego przestrzegania prawa mojeszowego, w ktrym mieci si zakaz kontaktw obrzezanych
z nieobrzezanymi. Pytanie stao si palce, gdy Piotr przyby do Kocioa antiocheskiego po opuszczeniu (49) Jerozolimy z powodu kolejnych tam niepokojw.
Piotr kontaktowa si pocztkowo z chrzecijanami antiocheskimi, zarwno nawrconymi z ydostwa,
jak i nawrconymi z pogastwa, pniej zacz stroni od tych drugich, by nie popa w nieczysto rytualn wedug prawa mojeszowego. Uczyni to pod wpywem judeochrzecijan, gdy w Antiochii zjawili
si ludzie od Jakuba z Jerozolimy. Pawe otwarcie sprzeciwi si postpowaniu Piotra i oznajmi mu publicznie, e nie jest ono zgodne z prawd ewangeliczn. To stanowisko zostao przyjte przez Piotra i w
ten sposb obalono kolejny mur midzy obu grupami chrzecijan, lecz faszywi bracia, jak ich nazwa
Pawe, nie zapomnieli mu tego i pragnli si zemci. Pawe przekona si o ich wrogoci w dalszych
podrach misyjnych.
W czasach najnowszych bezpodstawnie chciano dopatrze si w sporze antiocheskim dowodu na istnienie w Kociele dwch trwaych i zwalczajcych si nurtw: petrynizmu i paulinizmu.
Druga i trzecia podr Pawowa
W latach 50-52 odby Pawe drug podr misyjn w towarzystwie Sylasa. Pniej doczyli do nich,
Tymoteusz i ukasz. Dziki temu mg ukasz z autopsji opisa j w Dziejach Apostolskich.
Podr podjto z Antiochii, odwiedzono zaoone poprzednio Kocioy lokalne w Syrii i Cylicji, podjto
misje w Macedonii i Achai Europa oraz w Azji prokonsularnej. W Atenach, wybitnym orodku filozofii i
24

kultury helleskiej, Pawe przeprowadzi dysputy, z ydami w synagodze i z filozofami na forum. Wygosi sawn mow na Areopagu, w ktrej wykaza moliwo poznania rozumem samym istnienia Boga
z otaczajcego nas wiata. Nawrce nie byo wiele ze wzgldu na sceptycyzm suchaczy wobec nauki o
zmartwychwstaniu. Chrzest jednak przyja pewna grupa ludzi, a wrd nich Dionizy Areopagita, podawany w tradycji za pierwszego biskupa Aten.
W Koryncie, zwanym wiatem caej Grecji, najwikszym wwczas miecie portowym (ok. 600 tysicy
mieszkacw), ale zepsutym, jak chyba adne inne miasto, misjonarze pozostali ptora roku. Ich dziaalno utrudniali ydzi swoj wrogoci, zwaszcza gdy Pawe nauczajc przez trzy miesice w synagodze,
nawrci jej przeoonego Kryspusa. Nie dopuszczony wicej do niej, naucza w domu Kryspusa i pozyska dla Ewangelii wielu pogan. Wzmogo to wrogo ydw, ktrzy wykorzystali przybycie nowego
prokonsula Galliona (brata filozofa Seneki) i oskaryli Pawa przed nim, e niezgodnie z Prawem, naucza
o oddawaniu czci Bogu. Prokonsul uzna spr za wewntrzn spraw synagogi i oddali skarg.
Pawe wrci do Antiochii, zatrzymujc si krtko w Efezie i Jerozolimie.
Trzecia podr misyjna Pawa miaa (54) Efez za gwn baz dziaalnoci. W tej misji uczestniczy
Tytus, Antiocheczyk z pochodzenia. Obaj odwiedzili Kocioy lokalne, wczeniej zaoone w Galacji i
Frygii, przez dwa lata dziaali w Efezie, sawnym z pogaskiego kultu Diany i jej wspaniaej wityni.
Trudnoci ze strony ydw i pogan sprawiy, e Koci efeski powoli si organizowa. Dimetrios, wytwrca poskw Diany, zorganizowa rozruchy przeciw Pawowi, bo misja chrzecijaska osabiaa kult
bogini i naruszaa interesy miasta. Gdy mino zagroenie i Koci efeski mg dalej si rozwija. Pawe
uda si w dalsz podr, dotar do Macedonii i Grecji. Z Koryntu napisa list do Rzymian, cho jeszcze
nie zna ich Kocioa lokalnego. Zapowiedzia osobiste przybycie do nich, gdy wybierze si do Hiszpanii.
Bdc w Milecie, wezwa do siebie prezbiterw Kocioa efeskiego i przestrzega ich przed zgubn nauk
faszywych nauczycieli.
Trzecia podr Pawowa miaa, poza Efezem, charakter wizytacji Kociow lokalnych, gdy niektre z
nich znalazy si pod niekorzystnym wpywem judeochrzecijan lub wpywem platonizujcego yda
aleksandryjskiego, Apollosa, gorliwego jako chrzecijanin, ale rozbijajcego jedno kocieln, czego
najboleniej dowiadczy Koci koryncki.
Pawe, jak zamierza, dotar do Jerozolimy na uroczystoci Pidziesitnicy. Spotka si z Jakubem i prezbiterami, przekaza im jamun Kociow lokalnych greckich i podda si rytualnemu oczyszczeniu,
by zniweczy oskarenia o wrogo wobec prawa mojeszowego. Nie udao mu si to, gdy oywiony w
tym czasie mesjanizm polityczny uatwi ydom z diaspory maoazjatyckiej podburzenie przeciw niemu
ludnoci jerozolimskiej. Od samosdu uratowa Pawa trybun rzymski z oddziaem onierzy, ktrzy po
uspokojeniu tumultu pozwolili mu przemwi do ydw. Pawe przedstawi im swoje nawrcenie i dotychczasow dziaalno, lecz nie pokona zawzitoci. Czterdziestu przeciwnikw zawizao pod przysig spisek na jego ycie. Powiadomiony o tym trybun przekaza go prokuratorowi Feliksowi w Cezarei.
A gdy i tam przybyli oskaryciele, ktrzy wytoczyli teraz skarg przeciw niemu jako przywdcy sekty
nazarejczykw, Feliks, znajcy do dobrze chrzecijask nauk, oddali oskarenie, ale trzyma Pawa
w wizieniu przez dwa lata.
Nowy prokurator Festus wznowi spraw Pawa na naleganie Sanhedrynu. Wtedy Aposto, jako obywatel
rzymski, wnis apelacj do cesarza i zosta przewieziony do Rzymu. Pobyt Pawa w wizieniu cesarskim
i jego dalsza dziaalno misyjna wraz z podr do Hiszpanii i mierci (67) w Rzymie nale do dziejw Kocioa rzymskiego.
Pawowe struktury i teologia
Kocioy lokalne, zaoone przez Pawa, s opisane w rdach historycznych szczegowiej, ni te, ktre
powstay na wzr Kocioa jerozolimskiego, wykazuj take pewne odmiennoci.
Wedug Pawowej struktury, kadym Kocioem lokalnym kierowao kolegium starszych, zwanych w
jzyku greckim presbiteroi (starsi) lub episfcopoi (nadzorcy). Kolegium prezbiterw miao jednak przeoonego, ktrego zawsze nazywa si episkopos, lecz nieustabilizowana jeszcze terminologia zaciemnia
nieco ten fakt, bo w opisie nawet Pawowych struktur Kocioa mwi si wicej o funkcjach ni urzdzie.
25

Pewne jest, e funkcje biskupw i prezbiterw, podobnie jak diakonw, byy zawsze zwizane z jednym
Kocioem lokalnym. Dla posugiwania caemu Kocioowi istnieli apostoowie (wysacy, misjonarze) i
prorocy. Charyzmatycy, obdarzeni darem prorokowania i glossolali (przemawiania), dziaali w Kocioach lokalnych, lecz nie mieli staych i okrelonych funkcji. Dary charyzmatyczne, udzielane przez Ducha
witego bezporednio i komu On chcia, nie byy trwae w danej osobie i nie uwaano ich za konieczne
dla Kocioa lokalnego. Charyzmatycy wystpowali na naboestwach, wygaszali prorocze mowy i
dzikczynne mody, co zwikszao entuzjazm wiary i pogbiao religijne przeycia. Nie ponoszc odpowiedzialnoci za codzienne funkcjonowanie Kocioa lokalnego, czasem zakcali jego ad i spokj przez
swe nadzwyczajne, tajemnicze wystpienia. Uwaa wic Pawe za potrzebne przedstawi zasady posugiwania si charyzmatami (I Kor 14, 1-40), ale nie przesta jednoczenie zachca chrzecijan: starajcie
si o mio, ubiegajcie si gorliwie o dary duchowe, a najbardziej o dar przemawiania z natchnienia
Boego.
Pawowe struktury zapewniay Kocioom lokalnym autonomi, lecz Aposto wpoi im w wiadomo
take: 1. wi, potrzebn midzy nimi, 2. konieczno silnego zwizku z Kocioem jerozolimskim.
Teologiczne podstawy tych wizi wyoy w nauce o subie jednemu Panu (I Kor 8, 6) oraz o Kociele
jako Ciele Chrystusa (I Kor 12, 27). Jedno Kocioa powszechnego, oprcz chrystianizacji jak najwikszej liczby ludw i narodw, ydw i pogan, stanowi istotn tre tego, co nazwano Pawowym uniwersalizmem.
Teologia Pawowa, praktyczna, uwzgldniajca mentalno chrzecijan nawrconych z pogastwa, wyrastaa z szczegowych potrzeb Kociow lokalnych i ksztatowaa oraz rozwijaa ich ycie sakramentalne i pobono. Wida to wyranie w nauce o chrzcie i eucharystii oraz w ich sprawowaniu. Wedug
Pawa, chrzest by nie tylko inicjacj, ale mierci dawnego czowieka w cznoci z mierci Jezusa za
grzechy i powstaniem nowego czowieka do ycia w cznoci z Jezusem zmartwychwstaym. Ryt zanurzania podczas chrztu stanowi nie tylko symbol, ale prawdziwie nowe narodzenie.
Eucharystia, wedug Pawa, stanowi rzeczywisty udzia we Krwi i Ciele Chrystusa Pana. Przez amanie
chleba wzmacniaj wierzcy bezporedni czno z uwielbionym Panem, s wic peni radoci i dzikczynienia, zdobywaj take pewno Jego paruzji. Tsknot za paruzj i nadejciem czasu ostatecznego
wyraano w modlitwie: Przyjd, Panie nasz (Marana tha, I Kor 16, 22). Udzia w amaniu chleba by
rdem wewntrznej jednoci chrzecijan, bo spoywajc to samo Ciao i Krew Pana Jezusa, tworzyli
jedno Ciao Chrystusa. Udzielany wwczas pocaunek pokoju nie by pust form.
Misje dwunastu
Misyjna dziaalno Pawa jest do dobrze znana, natomiast bardzo .mao, czasem nawet zupenie nic
nie wiadomo o misjach Dwunastu Apostow poza Jerozolim.
Piotr po soborze apostolskim uda si przez Antiochi do Rzymu i dziaa tam przez wiele lat.
Jan, z pochodzenia Galilejczyk, syn Zebedeusza i brat Jakuba Starszego, jeden z najbardziej zaufanych i
umiowanych uczniw Pana Jezusa, dziaa w Kociele jerozolimskim, z Piotrem uda si do Samarii,
wzi udzia w soborze apostolskim i odwiedzi Kocioy lokalne Palestyny. Wybuch powstania ydowskiego w 66 roku zasta go w Jerozolimie, skd rzekomo z innymi chrzecijanami uda si do miasteczka
Pea w Zajordani. Pniej dotar przez Azj Mniejsz do Efezu. Podczas przeladowania cesarza Domicjana zesany na wysp Patmos, wrci do Efezu i zakoczy w nim dugie ycie, wsawiony - wedug
tradycji - opiek nad Najwitsz Maryj Pann. Co do jego powtrnego pobytu w Efezie prowadzono
wiele dyskusji ze wzgldu na wzmiank o jakim prezbiterze Janie. W Ewangelii (wedug witego Jana),
w trzech Listach, i Apokalipsie przedstawi nauk o Jezusie Mesjaszu, Synu Boym. Wprowadzi do niej
termin Logos, znany w czasach przedchrzecijaskich, ale nada mu chrzecijask tre. Obraz Logosu,
Syna Boego, ktry kademu czowiekowi przynosi wiato i ycie, a tym samym zbawienie, przekaza
Jan na kocu I wieku nastpnym pokoleniom chrzecijan. Plastycznie ukaza istot Kocioa w obrazach
Owczarni Chrystusowej i Winnicy Paskiej. Wedug niego, Koci ten yje we wrogim sobie wiecie,
daje wiadectwo o Zmartwychwstaym i zbawieniu, a prowadzc walk ze wiatem a do przelewu krwi,
jest Kocioem mczennikw, ktrzy zwycisko pokonuj mier i osigaj niebo, czc Koci ziemski
26

z niebieskim. Przez taki obraz Kocioa, Apokalipsa Janowa staa si pociech i si chrzecijan w czasach przeladowa.
O innych Apostoach, po opuszczeniu Jerozolimy, mwi pisma dopiero z II i III wieku, budzc na dodatek wtpliwoci co do swych informacji, jeeli nawet nie s apokryfami. Czsto bowiem wzoruj si na
antycznej literaturze o bohaterach, nie jest te pewne, czy nie powstay w krgach gnostyckich, ktre
chtnie czyy swoje wywody z osobami Apostow. Jedno wszake jest w tych informacjach wartociowe. Mona na ich podstawie pozna geograficzny zasig Kocioa przy kocu okresu apostolskiego
posugiwania.
W Ewangelii wedug witego Mateusza wystpuj Apostoowie w kolejnoci: Szymon Piotr, Andrzej,
Jakub Starszy i Jan, Filip, Bartomiej, Tomasz i Mateusz, Jakub syn Alfeusza, Tadeusz, Szymon Kananejczyk i Judasz, na ktrego miejsce wszed do Kolegium Dwunastu Maciej Aposto.
Andrzej, brat Szymona Piotra, rozwin misyjn dziaalno w Scytii, Tracji, Epirze, Grecji i na Krymie.
mier mczesk ponis (ok. 70) w Patras na krzyu, ktry mia ksztat litery X (krzy w. Andrzeja).
Jego relikwie zoono (357) w Konstantynopolu, potem przewieziono do Woch i dopiero papie Pawe
VI odda je (1964) katedrze w Patras. Pna tradycja sowiaska podaje, e Andrzej odby podr misyjn a do Nowogrodu Wielkiego.
Jakub Starszy nie zdoa podj misji poza Jerozolim, w ktrej zgin mierci mczesk jako pierwszy z Apostow.
Filip Aposto, czsto mylony z Filipem diakonem, mia dziaa w Azji Mniejszej i w kraju Fartw, ponis za mczesk mier w Hierapolis (Frygia).
Bartomiej, utosamiany najczciej z Natanaelem, uda si prawdopodobnie do Arabii Poudniowej,
ktr mylnie w relacjach o nim nazywano Indiami. Ponis mier mczesk w 71 r., odarty ywcem ze
skry, jak podaje pniejsza tradycja.
Tomasz, zwany Didymus, jest podawany jako misjonarz ludw midzy Syri, Persj i Indiami. Chrzecijanie rytu malabarskiego uwaaj go za zaoyciela swego Kocioa. Umczony najprawdopodobniej
w Kalamina, zosta pochowany w Mailapur, przedmieciu dzisiejszego Madras. Jego relikwie przeniesiono w III wieku do Edessy, a pniej do Ortona w Italii.
Mateusz (Lewi), syn Alfeusza, prowadzi misj w Palestynie, ewentualnie dalej, wrd ludw znajcych
jzyk aramejski, w ktrym, jako ojczystym, spisa Ewangeli. Powszechnie uwaa si go za mczennika,
cho zupenie nieznane jest miejsce i okoliczno mierci.
Jakub Modszy, syn Alfeusza, zwany take bratem Paskim, prawdopodobnie nie opuci nigdy Jerozolimy, w ktrej sta na czele Kocioa lokalnego i ponis mier mczesk.
Juda Tadeusz, brat Jakuba Modszego, autor Listu, zaliczonego do pism Nowego Testamentu, by misjonarzem najpierw w Palestynie, pniej w Arabii, Mezopotamii i Syrii, gdzie zosta umczony w Arad,
blisko Bejrutu.
Szymon, zwany Kananejczykiem lub Zelot, zajmowa si misjami nad Morzem Czarnym, moe te w
pnocnej Afryce i Persji. Nieznane jest miejsce jego mczeskiej mierci.
Maciej, przyjty do Kolegium Dwunastu po tragicznej mierci Judasza, mia prowadzi misje wrd
mieszkacw Etiopii i Kolchidy. Wiele legend o nim znaa staroytno chrzecijaska. Zgin mierci
mczesk w Kolchidzie.
Przekazy tradycji nie podaj nawet w przyblieniu daty mierci siedmiu Apostow. Piciu Apostow
jest autorami kanonicznych pism Nowego Testamentu, ale prawie wszystkich podaje si jako autorw
apokryfw, ktrym chciano w ten sposb zapewni jak najwikszy autorytet.
27

Rozdzia 3
W RZYMIE STOLICY CESARSTWA
Wrd suchajcych katechezy Piotrowej w dniu Zesania Ducha witego byli ydowscy pielgrzymi z
Rzymu. Naley wic przypuszcza, e oni pierwsi przenieli do stolicy cesarstwa Ewangeli, a co najmniej wie o Niej. Wedug wiadectwa Euzebiusza z Cezarei, Piotr przyby do Rzymu po raz pierwszy
na pocztku rzdw cesarza Klaudiusza (41-54). Dziki dziaalnoci Piotra, a take Pawa, Koci rzymski rozwija si, cho w I wieku dotkny go przeladowania Nerona i Domicjana. W II wieku przeladowania wybuchay w rnych czciach cesarstwa, wywoywane nienawici ludnoci pogaskiej, a nie
znajdujce tamy w reskryptach cesarzy, Trajana i Hadriana.
Piotr w Rzymie
Pobyt i dziaalno Piotra w Rzymie nie budzi wtpliwoci, cho prowadzono niejednokrotnie gwatowne
dyskusje na ten temat ze wzgldu na zwizek prymatu Pitrowego z rzymsk stolic biskupi. wiadectwo najwczeniejszej tradycji o pobycie podaje Klemens Rzymski w licie do Koryntian i Ignacy Antiocheski w licie do Rzymian. Potwierdzaj t tradycj autorzy z rnych czci Kocioa powszechnego
w II wieku: Dionizy z Koryntu, .Ireneusz z Lyonu i Tertulian z Afryki.
Koci lokalny rzymski musia rozwija si do szybko, skoro wywoao to niepokj rzymskiej synagogi ju za Klaudiusza. Do tego Kocioa napisa list Pawe Aposto w 57 r., zapowiadajc swoje przybycie
i udzielajc nauki o stosunku Ewangelii do Prawa oraz o powoaniu wszystkich ludzi do Krlestwa Boego. Odnosi si wraenie, e Koci rzymski, liczebnie silny, przeywa normalne problemy kadej
chrzecijaskiej wsplnoty, ktra powstawaa w cieniu synagogi. Pawe nie wspomina Piotra w swoim
licie, wiadomo jednak, e pniej obaj dziaali w Rzymie, obaj te ponieli mier w czasie przeladowania chrzecijan przez cesarza Nerona. Zczono ich w kulcie, obchodzc uroczyste wspomnienie mczestwa w jednym dniu (29 czerwca). Badania historyczne ustaliy, e nie zginli jednoczenie. Piotr
zosta ukrzyowany gow w d, najpewniej ju w 65 roku.
Grb Piotra
Apostoa pochowano na cmentarzu watykaskim, istniejcym tam od dawna. Niektrzy uczeni twierdz,
e w 258 r. przeniesiono jego relikwie w bezpieczniejsze miejsce, do katakumb w. Sebastiana przy via
Appia, gdzie zbudowano pniej bazylik w. Apostow. Wykopaliska archeologiczne, prowadzone od
1939 r. przez szereg lat z przerwami, potwierdzaj istnienie pod bazylik w. Piotra na Watykanie grobu,
w ktrym znaleziono szcztki mczyzny, uznane przez jednych uczonych za relikwie Piotra, co drugim
wydaje si nieprawdopodobne ze wzgldu na owo ewentualne przeniesienie ich do katakumb. Wykopaliska wszake doday wiarygodnoci przekazom rdowym, ktre od koca II wieku do VII wieku wskazyway na pochowanie Apostoa na Watykanie, gdzie te zostaa zbudowana bazylika jego imienia, po
324 roku przez cesarza Konstantyna Wielkiego.
Pawe w Rzymie i Hiszpanii
W licie do Kocioa rzymskiego wspomnia Pawe, e kilkakrotnie pragn do niego przyby, lecz napotka na przeszkody. Zapowiedzia jednak ostatecznie swoje przybycie w drodze do Hiszpanii. Koci
rzymski zna do dobrze z relacji tamtejszych chrzecijan, ktrych spotyka w swoich podrach misyjnych. W Koryncie pozna ju w 51 roku maonkw, Akwil i Pryscyll, wypdzonych z Rzymu za cesarza Klaudiusza. Zabra ich z sob do Efezu, byli wic razem przez duszy czas. Prawdopodobnie w
Rzymie powsta wanie w domu tego chrzecijaskiego maestwa jeden z pierwszych kociow, ktry
utosamiano pniej z istniejcym do dzisiaj kocioem w. Pryski na Awentynie.
Pawe przyby do Rzymu ok. 60 roku, ale jako wizie, na skutek swojej apelacji do cesarza. Gdy dotar
pod eskort do miasta, dua liczba chrzecijan wysza mu na powitanie. Przez duszy czas pozostawa w
wynajtym domu, ale pilnowany przez onierzy. Mg jednak swobodnie przyjmowa chrzecijan i prowadzi dyskusje religijne z rzymskimi ydami. Mowy Pawowe stay si gone w caym pretorium przez
28

pilnujcych go onierzy. O wiele goniejsze musiay by w miecie i zyskiwa Ewangelii nowych wyznawcw.
Podr do Hiszpanii podj Pawe po uwolnieniu (63). Wspomina o niej Klemens Rzymski, brak jednak
szczegowszych relacji. W kolejnej podry odwiedzi Pawe Kocioy lokalne na Wschodzie, w Grecji i
na Krecie, skd powrci do Rzymu. Podczas przeladowania cesarza Nerona zosta osadzony w wizieniu mamertyskim i zgin prawdopodobnie w 67 roku, jako obywatel rzymski, city mieczem za Bram
Ostyjsk. Pochowano go w posiadoci chrzecijanki, Lucyny, przy via Ostensis, skd zabrano jego relikwie w 258 r., podobnie jak Piotra, do katakumb w. Sebastiana. Gdy za cesarza Konstantyna Wielkiego,
po 324 roku, albo za cesarza Teodozjusza I, jak chc inni uczeni, wzniesiono bazylik w. Pawa nad jego
pierwotnym grobem, umieszczono tam ponownie relikwie.
Zarzdzenie Klaudiusza
Koci lokalny rzymski powsta, jak wiele innych, w cieniu synagogi. Chrzecijanie mogli si rozwija
bez konfliktu z wadz cesarsk, bo uwaano ich pocztkowo za pewien ruch w dozwolonej religii ydowskiej. Do szybko jednak weszli w konflikt z oficjalnym mozaizmem, gdy nawracali pogan, jak naley przypuszcza, nie dajc od nich przyjcia obrzezania ani zachowania prawa mojeszowego. Konflikt ten, ktrego przyczyn, wedug rzymskiego historyka, by Chrestos (odmiana imienia Chrystus),
zaniepokoi cesarza Klaudiusza, wypdzi wic wkrtce po 41 roku wszystkich ydw z Rzymu. Edykt
cesarski nie by wymierzony przeciw chrzecijanom, cho i oni, jeeli byli ydami, poszli na wygnanie.
Cesarz wystpi przeciw ydom, bo uporczywie trwali w sporach wewntrznych z powodu Chrestosa.
Nie ma dzi wtpliwoci, e by to spr o nauk Chrystusa.
Klaudiusz potraktowa podobnie surowo ydw aleksandryjskich, zaraz na pocztku swego panowania,
gdy zabroni im sprowadza rodakw z Syrii i innych miast egipskich. Chcia przez to uci spory midzy samymi ydami oraz midzy nimi i ludnoci hellesk.
Okruciestwo Nerona
Pierwsze oficjalne wystpienie wadzy cesarskiej przeciw chrzecijanom, o ktrych rzymski historyk Tacyt mwi, e bya ich ogromna liczbo w Rzymie, spowodowa cesarz Neron (54-68), gdy poar (16 VII
64) zniszczy wiksz cz stolicy. Kryy bowiem wrd ludnoci uporczywe pogoski, e podpalono
miasto na yczenie cesarza, ktry jako poeta pragn widzie je ponce i opiewa, jak ongi Homer Troj. Wtedy zaniepokojony wadca, prawdopodobnie z podszeptu prefekta policji, Tygelina, oskary chrzecijan, e to oni s podpalaczami. Umiejtnie pokierowane ledztwo dostarczyo dowodw winy, uwiziono wic wiele osb i ukarano sankcjami przewidzianymi dla podpalaczy. Jednych zaszyto w skry
zwierzt i rzucono dzikim psom na poszarpanie, drugich ubrano w atwo palne materiay i palono jako
ywe pochodnie w cesarskich ogrodach. Byo to jednoczenie kar i widowiskiem dla posplstwa. Tacyt
nie mia wtpliwoci, e chrzecijan niesusznie obwiniono za poar, cho podziela opini, e zasugiwali na surowe kary z powodu nienawici do rodzaju ludzkiego. Na powstanie takiej opinii miay wpyw
dwie przyczyny: odizolowanie si chrzecijan od ycia publicznego, wwczas gboko nasyconego kultem bstw pogaskich, oraz przeniesienie z ydw na chrzecijan zarzutu nienawici, mimo e nauczono
si ju nie utosamia drugich z pierwszymi.
Wywoanie przeladowania z prywatnego motywu cesarza wykluczao zamiar wytpienia wszystkich
chrzecijan w cesarstwie, cho pniejsi apologeci chrzecijascy widzieli w Neronie pierwszego z rzymskich wadcw, ktry przystpi do cakowitego wyniszczenia chrzecijastwa. Przeladowanie prowadzono zasadniczo w Rzymie. Jeeli wystpio sporadycznie na prowincji, byo to spowodowane prywatn
gorliwoci urzdnikw, ktrzy pragnli przypodoba si cesarzowi przez naladowanie tego, co dziao
si w stolicy.
Institutum Neronianum (Neroniaskie ustanowienie), jak to okreli chrzecijaski pisarz Laktancjusz w
IV wieku, nie polegao na wydaniu osobnego prawa przeciw chrzecijanom, ale na utrwaleniu przekonania wrd urzdnikw i pogaskiej ludnoci, e przynaleno do chrzecijan jest przestpstwem, skoro
cesarz tpi ich w Rzymie.
29

Gwatowna mier Nerona (68) przez samobjstwo zakoczya pierwsze masowe przeladowanie Kocioa w stolicy cesarstwa.
Przeladowanie Domicjana
Po mierci Nerona mieli chrzecijanie spokj za krtkich rzdw (68-69) trzech kolejnych cesarzy, Galby, Otona i Witeliusza oraz za panowania dwch wadcw z dynastii flawiaskiej, Wespazjana (69-79) i
Tytusa (79-81), chocia oni prowadzili wojn przeciw zbuntowanym ydom i zburzyli Jerozolim. Mona w tym widzie dowd, e nie utosamiano ju chrzecijastwa z sekt ydowsk.
Cesarz Domicjan (81-96) podj przeladowanie, jak Neron, z motyww prywatnych, ktre jednak miay
teraz inny charakter. Domicjan by podejrzliwym czowiekiem, ba si utraty tronu. Kaza wic najpierw
cign z Palestyny potomkw Judy Tadeusza, ludzi prostych, ale pochodzcych z rodu Dawida. Dowiedzia si bowiem z przepowiedni, e potomek Dawida zostanie wadc wiata, w czym widzia zagroenie dla siebie. Gdy jednak stwierdzono nieszkodliwo polityczn tych prostych ludzi, wypuszczono
ich na wolno. Natomiast w Rzymie skaza Domicjan na mier jako ateistw, konsula Aciliusa Glabrio
oraz senatora i byego konsula Tytusa Flawiusza Klemensa, swego kuzyna, ktrego on, Domityll, wysano na wygnanie. Jedna z posiadoci Aciliusa suya chrzecijanom za cmentarz, a w posiadoci Domitylii istniay chrzecijaskie katakumby, sdzi si wic, e skazanie za ateizm oznaczao mier za
chrzecijastwo. Rzymski historyk Dio Cassio wymienia wielu innych, ktrzy stali si ofiarami przeladowania Domicjana, chocia Tertulian ocenia je tylko jako czstk tego, ktre byo wynikiem okruciestwa Nerona. Za Domicjana ponis Koci najwicej ofiar na Wschodzie, gdzie kult cesarza by najbardziej rozwinity, a e cesarz upodoba sobie tytu Pan i Bg (dominus ac deus), surowo karano tych, ktrzy mu go odmawiali. Cierpia wic dla imienia Chrystusa Koci lokalny efeski, a Jan Aposto zosta
skazany na wygnanie i przebywa na wyspie Patmos. W Pergamonie umczono biskupa Antypasa. Przeladowanie ustao za rzdw agodnego cesarza Nerwy (96-98).
Nienawi pogan
Przeladowanie Domicjana, podobnie jak Nerona, utrwalio wrd pogan przekonanie, e chrzecijanie s
ludmi niegodziwymi, a co najmniej podejrzanymi. Stawiano im zarzuty, ktre od dawna rozpowszechniano przeciw ydom, bo pocztkowo utosamiano jednych z drugimi. Gdy zaczto odrnia chrzecijan od ydw, nie cofnito tych zarzutw, a na przeomie I i II wieku wytworzono nowe. Nie rozumiano
bowiem tajemniczoci chrzecijaskich zgromadze i sprawowanego na nich kultu, a zwaszcza agap.
Wysuwano wic trzy zasadnicze zarzuty: ateizm, wrogo wobec innych ludzi, orgie.
Usuwanie si chrzecijan od publicznej czci bstw pogaskich, wszdzie praktykowanej, gdy czya si
nawet ze sprawowaniem administracyjnych i sdowych czynnoci, a tym bardziej ta jaka nowa wiara
bez wizerunkw bstw wydawaa si bezbonoci, brakiem jakiejkolwiek wiary. Chrzecijaskie oczekiwania eschatologiczne i gotowo na mier, a nawet ju wstrzymywanie si od niektrych zawodw,
sprawiao na poganach wraenie pogardy dla ycia ludzkiego, owej nienawici rodzaju ludzkiego, jak to
okrelali pogascy pisarze, Tacyt, Epiktet i Marek Aureliusz. Ta nienawi wydawaa si by tym bardziej oczywist, skoro chrzecijanie rekrutowali si w wikszoci z najniszej warstwy spoecznej, zawsze zbuntowanej przeciw wicej posiadajcym. Tajemnicze zgromadzenia pobudzay wyobrani pogan.
Niejasne wic wiadomoci o spoywaniu Ciaa i Krwi oraz o agapach (ucztach mioci) rodziy plotki, e
chrzecijanie uprawiaj orgie na wzr potpianych pogaskich uczt tiestejskich.
Do tych zarzutw dodawano podejrzenia o uprawianie zabobonw i magii, o modlenie si do soca i
czczenie gowy osa.
Wrogie nastroje wobec chrzecijan potgoway si i nieraz wybuchay nienawici w czasie klsk ywioowych, jak zarazy, powodzie, gd, najazdy ludw barbarzyskich. Upraszczano osd i przyjmowano, e s to kary bogw za pogardzanie nimi przez chrzecijan.
Wrogo do chrzecijan wzrastaa przez agitacj Synagogi, ale te i pogan, ktrzy yli z kultu bstw i
uwaali si za zagroonych w swej egzystencji, jak kapani pogascy, wrbici, rzebiarze posgw
bstw, handlarze przedmiotw kultu pogaskiego, literaci biorcy z mitologii wtki do swych opowieci.
30

W takiej atmosferze wybuchajca nienawi pogan do Kocioa miaa jednak rzadko charakter samosdu
nad chrzecijanami, gdy cesarska administracja pilnowaa praworzdnoci. Oskarano natomiast chrzecijan przed urzdnikami, ktrzy znajdowali podstaw prawn do karania w przepisach pastwowych.
Istniay bowiem sankcje za ateizm, zbrodnicz magi, obraz bstw, niedozwolone zwizki i tajne stowarzyszenia, a przede wszystkim za kade wrogie wystpienie przeciw cesarstwu i jego bezpieczestwu
(zdrada stanu). O to ostatnie wykroczenie atwo byo oskary chrzecijan, gdy odrzucali boski kult cesarzy i odmawiali czci bogini Romy, opiekunki cesarstwa. Okrelano to jako zbrodni obrazy majestatu
cesarskiego (crimen laesae maiestatis), ktra bya karana, jak zdrada stanu, surowymi i poniajcymi
karami, stosowanymi czsto nawet wobec obywateli rzymskich: spalenie, ukrzyowanie, rozszarpanie
przez dzikie zwierzta.
Reskrypty Trajana i Hadriana
Azja Mniejsza staa si najwczeniej widowni lokalnych wybuchw nienawici do chrzecijan. wiadczy o tym oficjalne pismo namiestnika Bitynii, Pliniusza Modszego, do cesarza Trajana. Namiestnik, po
objciu urzdu w 111 r. (lub 112) stwierdzi, e chrzecijanie wypenili nie tylko miasta, ale i wsie, znajduj si te we wszystkich warstwach spoecznych. Pisa wic do cesarza, e ludno pogaska oskara
chrzecijan przed urzdnikami, ktrzy ich przesuchuj, a przyznajcych si do swej religii i trwajcych
przy niej, skazuj na mier. Donosi dalej, e on zaj si osobicie chrzecijanami, bo wielu z nich nie
stosuje si do cesarskiego zakazu tworzenia niedozwolonych zwizkw i odbywa zebrania. Poleca im
surowo, by porzucili religi chrzecijask, a jeeli trwali w uporze, skazywa na mier, odsyajc jedynie obywateli rzymskich do dalszego osdzenia w stolicy. Pliniusz nie wtpi, e dobrze postpuje, lecz
niepokoiy go trzy problemy: mimo dokadnego ledztwa nie stwierdzono u chrzecijan wykrocze przeciw obowizujcym prawom, poza przynalenoci do ich religii, niektre denuncjacje od pogan pochodziy z zemsty, jak wykazay badania, urzdnicy otrzymywali te anonimowe oskarenia. Prosi wic
cesarza o ustalenie norm postpowania wzgldem chrzecijan.
Proba wskazuje, e dotd nie byo osobnych praw przeciw Kocioowi, poza oglnikow zasad z czasw Nerona, e nie wolno by. chrzecijaninem. Ich brak powiadcza odpowied Trajana, ktry powouje
si na niemoliwo ustalenia jednolitej normy postpowania w sprawie chrzecijan.
Trajan (98-117), jeden z najwybitniejszych cesarzy rzymskich, niepospolicie utalentowany, trzewy i
rozumny wadca, wietny administrator pastwa, nie wykaza zdecydowania w kwestii chrzecijastwa i
nie wyda oglnego prawa. Pliniuszowi udzieli jedynie kilku wskaza co do dalszego postpowania:
chrzecijan nie wyszukiwa i nie uwzgldnia anonimowych donosw, oficjalnie oskaronych przesucha, wyznajcych na przesuchaniu wiar w bstwa pogaskie nie kara, choby byli dotychczas chrzecijanami, trwajcych przy wierze chrzecijaskiej ukara, choby nie popenili adnych innych wykrocze przeciw prawom, wystarcza przynaleno do chrzecijastwa. Widoczn w reskrypcie niekonsekwencj, e sama przynaleno do chrzecijastwa jest karalna, lecz nie trzeba chrzecijan wyszukiwa,
zwalczali apologeci chrzecijascy. Rzeczywicie oddawaa ona los chrzecijan .w rce cesarskich urzdnikw. Reskrypt by tylko w jednym punkcie pozytywny: broni chrzecijan przed anonimowymi oskareniami.
Liczba mczennikw z czasw Trajana, ani ich imiona nie s znane, poza dwoma wyjtkami. W Jerozolimie ukrzyowano biskupa Symeona, nastpc Jakuba Modszego. Z Antiochii odesano do Rzymu na
sd biskupa Ignacego, ktry mia obywatelstwo rzymskie. Zosta stracony w stolicy cesarstwa.
Wskazania Trajana nie wystarczyy lokalnym wadzom cesarskim w Azji Mniejszej. Jej prokonsul, Getulius Serenius Granianus, skierowa wic do cesarza Hadriana (117-138) nowe zapytanie o sposb postpowania z chrzecijanami. Nie doczeka si odpowiedzi, ktra nadesza, ale ju na adres jego nastpcy w
urzdzie, prokonsula Minuciusa Fundanusa.
Cesarz wystpi surowiej ni Trajan przeciw anonimowym oskareniom i tumultom pogan. Dopuszcza
sdzenie chrzecijan tylko wwczas, gdy oskaryciel wystpi imiennie i wskae na konkretne przestpstwo. Wykroczenie naley udowodni na drodze sdowej, wedug obowizujcych przepisw, a kar naoy stosownie do wielkoci przestpstwa. Naley take ukara faszywe doniesienia.
31

Reskrypt Hadriana uly doli chrzecijan, bo broni ich przed donosicielstwem i nie pozwala kara za
sam przynaleno do Kocioa. Za tego cesarza nie wystpuj mczestwa, przynajmniej w Azji Mniejszej.
W Palestynie cierpieli wprawdzie chrzecijanie, lecz tylko ci, ktrzy byli ydami i brali udzia w powstaniu faszywego mesjasza Szymona, zwanego Bar-Kochb. Wykorzysta on spotgowan wrogo ludu
ydowskiego do Rzymian i pozyska najsawniejszego wwczas rabina Akib do swoich celw, mao
natomiast chrzecijan, skoro gosi si mesjaszem. W walce (132-135) ulego zniszczeniu okoo tysica
miejscowoci i zgino 850 tysicy ludzi. Hadrian, gdy zdoby Jerozolim, czciowo ju odbudowan po
70 roku, zaoy w niej rzymsk koloni Aelia Capitolina, zbudowa pogaskie witynie, Afrodyty na
Golgocie i Jowisza na miejscu dawnej wityni Salomona. Zaoy te wity gaj Adonisa z jego wityni w Betlejem. ydom zakaza wstpu do Jerozolimy. Mogli natomiast przebywa w niej chrzecijanie,
nieydowskiego pochodzenia. Mieli te wasnego biskupa, Marka.
Rozdzia 4
W KOCIELE OJCW APOSTOLSKICH
Pokolenie chrzecijan, ktre znao Apostow i pierwszych wyznawcw Chrystusa, kontynuowao gorliwie ich dziaalno i nauk, czasem za uzupeniao wiadomoci o nich pismami apokryficznymi. Nie
udao mu si unikn pewnych bdw doktrynalnych, wystpuj pierwsze oznaki gnostycyzmu, ktry
rozwinie si w nastpnym okresie. Religijno i pobono, oparta na liturgii, rozwija si wraz z sakramentalnymi obrzdami. Pilnie strzee si depozytu wiary jako fundamentu jednoci Kocioa, ktrego
struktury powoli si rozwijaj. Wzrasta wiadomo odpowiedzialnoci Kociow lokalnych wzajemnie
za siebie. W pismach tego okresu pojawiaj si wypowiedzi o prymacie rzymskim.
Nauczanie Ojcw
Pisarze chrzecijascy tego pokolenia uywaj jzyka greckiego, cho pochodz z rnych krajw. Najwybitniejszymi wrd nich s: Klemens Rzymski i Ignacy Antiocheski.
Klemens, ucze Pawa Apostoa i trzeci nastpca Piotra na stolicy biskupiej rzymskiej, napisa (ok.
95/100), w imieniu swojego Kocioa lokalnego, dugi list do Kocioa korynckiego z powodu usunicia
tam wyprbowanego biskupa. List ten stanowi nieocenione rdo do okrelenia roli hierarchii w Kociele i daje obraz chrzecijaskiej wsplnoty w Rzymie. Klemens posiada tak wielki autorytet nauczycielski, e pod jego imieniem rozpowszechniano (ok. 150) apokryf, nazwany Drugim Listem do Koryntian, oraz pismo Do dziewic.
Ignacy Antiocheski, wedug Hieronima jako biskup trzeci nastpca Piotra w Antiochii, mczennik w
czasach Trajana, napisa (ok. 110) siedem listw do Kociow lokalnych w Efezie, Magnezji, Tralles,
Filadelfii, Smyrnie, Rzymie i osobny list do smyrneskiego biskupa Polikarpa. Pisa je w drodze do
Rzymu, gdzie mia by sdzony. Koci rzymski informowa o swoim przybyciu w kajdanach, ale prosi,
by niczego nie czynili co do jego uwolnienia, tak bardzo pragn mczestwa. Listy Ignacego s pismami
okazyjnymi, w ktrych wskazuje na bdne tendencje judaistyczne i millenarystyczne w Kocioach lokalnych. Przeciwstawia im konieczno trwania przy biskupie i jego nauczaniu. Daje te bezporednie
wiadectwo o wierze i pobonoci chrzecijan na pocztku II wieku.
Polikarp, biskup smyrneski, mczennik (zm. 22 II 156), zna osobicie kilku Apostow, odby podr
do Rzymu za biskupa Aniceta w sprawie wicenia Wielkanocy, a swoje spostrzeenia i wskazania uj w
listy pastoralne. Z kilku pozosta jeden do Kocioa w Filippi. Pozwala on wgldn w wewntrzne sprawy wsplnot chrzecijaskich, mwi o niebezpieczestwie bdnej nauki Marcjona. wiadectwo Polikarpa o w. Ignacym Antiocheskim i jego listach posiada szczegln warto historyczn.
Papiasz, biskup z Hierapolis we Frygii, ucze w. Jana Apostoa, spisa (ok. 130) w piciu ksigach Wyjanienie mw Pana. Zebra w nich przekaz chrzecijaskiej tradycji o sowach i czynach Pana Jezusa.
Niestety, pismo to zagino. Jego fragmenty podaje jedynie historyk Euzebiusz z Cezarei w IV wieku.
32

Kilka pism z czasw Ojcw Apostolskich wyszo spod pira nieznanych autorw, cho w tytule podano
niekiedy jakie imi.
List Barnaby nie jest autorstwa Barnaby, wsppracownika w. Pawa, ale pochodzi od anonimowego
chrzecijanina, ktry (ok. 130) pisa w rodowisku aleksandryjskim, wskazujc na zasadnicze rnice
midzy religi ydowsk i chrzecijask. W nauce o religijnoci i moralnoci chrzecijan posuguje si
obrazem dwch drg, w czym jest podobny do nastpnego dziea.
Didache, czyli Nauka Dwunastu Apostow, wskazuje wanie na dwie drogi, postawione czowiekowi do
wyboru: droga wiata i ycia oraz droga ciemnoci i mierci. Pismo to, odnalezione dopiero w 1883 r.,
powstao prawdopodobnie w rodowisku syryjskim (ok. 100) i informuje obficie, jak adne inne pismo
poapostolskie, o liturgii chrztu, eucharystii i wice. Zawiera te hymn o mioci wzajemnej, piewany w
Kociele do dzisiaj.
Pasterz Hermasa jest pismem wzywajcym przede wszystkim do pokuty. wiecki chrzecijanin, nazywajcy siebie Hermasem, a bdcy rzekomo bratem biskupa rzymskiego Piusa I (ok. 140), zachca chrzecijan przez usta Pasterza, ich nauczyciela, do pogbienia ycia moralnego przez pokut. Podaje nakazy
moralne, czsto w formie .porwna, rzadko natomiast odwoujc si do teologicznego uzasadnienia.
Pismo stanowi wszake wane rdo do poznania pogldw Kocioa lokalnego rzymskiego na funkcj
pokuty w yciu chrzecijaskiej wsplnoty.
Wzrost pimiennictwa - apokryfy
Pisma Ojcw Apostolskich nie wyczerpuj bogactwa literatury, ktr stworzyo poapostolskie pokolenie
chrzecijan, niewtpliwie z wielkiej arliwoci religijnej. Nazwano t literatur ju w staroytnoci chrzecijaskiej apokryfami, podkrelajc jej niepewne co do autorw pochodzenie, a take zmieszanie w niej
bdw z prawd. Apokryfy zrodzio pragnienie poznania jak najwicej szczegw z ycia Pana Jezusa,
Maryi i Apostow, czasem jednak zaoenia propagandowe, by atwo rozpowszechni swoj interpretacj nauki chrzecijaskiej, zwaszcza w ujciu gnostykw. Korzystano do tego rwnie z tematyki Starego Testamentu. Pisma te wzorowano na ksigach Starego i Nowego Testamentu, dajc im nazwy osb
biblijnych. W ten sposb powstay apokryficzne ewangelie, jak Ewangelia Piotra czy nawet Ewangelia
Judasza Iszkarioty. Powstay apokryficzne dzieje apostolskie, jak Dzieje Piotra, Dzieje Pawa, a take
apokryficzne listy, jak List Jezusa do krla Abgara, Listy Piata. Nie pominito apokryficznych apokalips, z ktrych Apokalipsa Piotra, napisana prawdopodobnie w II wieku, przedstawia szczegowo zniszczenie wiata przez ogie, sd ostateczny, rodzaje nagrd i kar.
Apokryfy, ta olbrzymia fala literackiej fantazji, powstaway od II wieku do V wieku, a nawet jeszcze
pniej. Utrwaliy si w dziejach Kocioa nie tylko jako obraz mentalnoci pewnych grup chrzecijan i
rdo poznania wczesnych bdw, ale take jako tworzywo literatury religijnej i motywy sztuki sakralnej przez wiele nastpnych stuleci.
Pierwociny bdw
Chrzecijastwo przyjmowali w wikszoci ludzie doroli, o wiadomoci i wiedzy uksztatowanej bd
przez mozaizm i kultur ydowsk, bd przez politeizm i kultur hellesk. Wprowadzenie nawet duszego przygotowania do chrztu, z wyjanianiem symbolu wiary, nie usuwao niebezpieczestwa swoistej
interpretacji chrzecijaskich prawd wiary.
Najwczeniej zauwaa si doktrynalne trudnoci u nawrconych z mozaizmu, dla ktrych centralnym
problemem pozostaa relacja prawa mojeszowego do Ewangelii i relacja Jezusa Mesjasza do Jahwe.
Rnice dotyczce prawd wiary prowadziy do bdw i rozamw, powodujc powstanie herezji. Rnice w dziedzinie prawa, praktyk religijnych i ycia kocielnego prowadziy take do rozamu, zwanego
schizm.
Pierwsza znana schizm wystpia w Kociele jerozolimskim po mierci Jakuba Modszego, gdy grupa
ydw chrzecijan, zachowujcych z ogromnym rygoryzmem wszystkie przepisy prawa mojeszowego,
nie uznaa prawowitego biskupa Symeona, lecz wybraa wasnego biskupa, Tebutisa.
33

Nie wszystkie bdy doktrynalne (herezje) wyszy z rodowiska judeochrzecijan. W Palestynie istniay
take odamy (sekty) oficjalnej religii mojeszowej. Przejy one pewne elementy nauki chrzecijaskiej i
wydaj si by sektami chrzecijaskimi. Ze wzgldu na skpe informacje rdowe nieatwo odrni
takie heterodoksje mozaistyczne od chrzecijaskich.
Bdne nauki, powstae w rodowisku judeochrzecijan, gosili Ceryntianie, Ebionici i pisma zwane
Pseudoklementynami. Bdy te rniy si midzy sob w szczegach, lecz miay wsplne przekonanie,
e zachowanie przepisw prawa mojeszowego jest konieczne do zbawienia. Mniej zgodnie ujmoway
nauk o Jezusie. Wedug Cerynta i jego zwolennikw Jezus by naturalnym synem Maryi i Jzefa, jednake przewysza ludzi mdroci i sprawiedliwoci, zasuy wic na to, e podczas chrztu w Jordanie
zstpi na niego Chrystus, ktry gosi nauk o nieznanym Ojcu i czyni cuda. Ten Chrystus przed mk
opuci Jezusa, ktry sam cierpia, umar i zosta wskrzeszony z martwych. Ceryntianie nie stanowili rzekomo licznej sekty.
Elkazaici mieli mao chrzecijaskich elementw w swojej nauce. Ich powstanie czy si z osob Elkazai, ktry y w pocztkach II wieku na pograniczu syryjsko-partyjskim. W nastpnym stuleciu zdobyli
znaczn liczb zwolennikw na obszarze od Eufratu do Tygrysu, a nawet w Palestynie. rdem ich nauki, jak gosili, bya wita ksiga boskiego pochodzenia, ktr anio wrczy Elkazai, ale jej tre jest
zrozumiaa tylko dla wtajemniczonych. Za fundament zbawienia uwaali chrzest, przyjmowany w szatach, obrzezanie, zachowywanie szabatu i modlitw w kierunku Jerozolimy.
U Cerynta i Elkazai wystpiy elementy nauki gnostyckiej, lecz uwaa si j za wczeniejszy nurt religijny, bo zwolennicy tzw. wyszej wiedzy (po gr. gnosis) przeciwstawiali si nauce Kocioa ju w czasach
Pawa Apostoa.
Gnostycyzm gosi pene poznanie tajemnicy Boga i za, wiata i czowieka na podstawie objawienia,
ktre otrzymuje si z gry. W takiej dnoci religijnej, wczeniejszej ni chrzecijastwo, nie widzia
Koci niebezpieczestwa dla siebie i sam utworzy wasn gnoz (teologi). Gnostycyzmem w cisym
znaczeniu okrela si bdny kierunek, ktry przyjmowa, poza Objawieniem Boym, intuicj religijn,
czyli owiecenie z gry. Dziki niemu czowiek stawa si gnostykiem, czyli wiedzcym, wtajemniczonym, a nie tylko wierzcym w Boga. Gnostycy przyjmowali t wysz wiedz jako narzdzie zbawienia, a
nawet jako same zbawienie, gdy gnoza objawiajc czowiekowi jego prawdziw natur, daje mu zbawienie.
Gnostycyzm wyszed z pogaskiego synkretyzmu religijnego i przej wiele elementw z wczesnych
prdw umysowych, zwaszcza z hellenistycznej filozofii religii, z pogldw judaizmu, doktryny orientalnych kultw misteryjnych i dualizmu iraskiego, cho chtnie powoywa si na przekazy Apostow,
a nawet na nauk samego Chrystusa. Z tej racji stanowi bogaty, zoony nurt religijny, ktry trudno opisa jako jednolity system wierze. Nie jest on jednolity nawet w punktach, ktre uwaa si za wsplne
wszystkim gnostykom. Wida to wyranie w nauce o dualizmie, ktry w gnostycymie typu iraskiego
pojmowano jak odwieczne istnienie dwch przeciwstawnych sobie zasad, wiata i ciemnoci, Boga i
wiecznej materii, dobra i za, natomiast w gnostycymie typu syryjsko-egipskiego uznawano za wynik
kolejnej emanacji bstwa, od najwyszych eonw z najwiksz iloci elementw wiatoci do eona
niszego rzdu, Demiurga, stwrcy wiata materialnego.
Wedug gnostycyzmu, ilo posiadanych elementw wiatoci decyduje o podziale ludzi na pneumatykw, psychikw i hylikw. Pierwszych utosamiano najczciej z gnostykami, drugich - z katolikami,
trzecich - z poganami. Dwom przeciwstawnym sobie i odwiecznym pierwiastkom dobra i za odpowiadaj te dwa krlestwa, wiatoci (po grec. pleroma) i ciemnoci (po grecku kenoma). Do pleromy powrci czowiek, zbawi si, gdy wyzwoli u siebie elementy wiatoci, boskie iskry, zamknite w wizieniu materii. Jak to uczyni wskazuje Zbawiciel, dajc ludziom gnoz, przez ktr dusza czowieka zdobywa wiadomo swej prawdziwej natury. W ten sposb odrywa si od materii i wraca do wyszego
wiata wiatoci, z ktrego wysza i do ktrego naley.
Gnostycyzm, znany dugo tylko z pism polemicznych, bo od IV wieku niszczono jego wasne pisma, sta
si przedmiotem gbszych bada historycznych, ale jeszcze nie ukoczonych, gdy w 1945 r. odnaleziono
w Nag Hammadi (Grny Egipt) ca bibliotek gnostyck z V wieku.
34

Zwolennikw zyskiwali gnostycy z trzech racji: ich nauka dawaa szerokie odpowiedzi na najbardziej
egzystencjalne pytania czowieka o powstanie wiata, zo i dobro, zbawienie i potpienie, powoywaa si
na kocieln tradycj, ukazywaa gnostykw jako ludzi duchowych i pokolenie uczniw Jezusa, ktry
wyjania im gbszy sens przypowieci, goszonych ludowi (Mr 4, 33).
U Cerynta wystpuj wyranie elementy gnostyckie, gdy uczy, e najwyszy Bg rni si od Demiurga,
stwrcy wiata. U Elkazaitw, gdy powouj si na tajemn ksig i przyjmuj dwa najistotniejsze pierwiastki niebiaskie (eony), Ducha witego jako pierwiastek eski i Syna Boego jako pierwiastek mski.
Syryjski gnostycyzm stanowi wczesne stadium rozwoju tego ruchu religijnego w II wieku. Jego rdo
istniao w Antiochii, gdzie dziaali Menander i Satornil.
Menander pochodzi z Samarii, by uczniem Szymona Maga, w ktrym autorzy chrzecijascy widzieli
ojca gnostycyzmu. W Antiochii dziaa midzy 70 a 100 r. i gosi o sobie, e reprezentuje wiat niewidzialnych eonw. W powoaniu si na tajemn wiedz uprawia magi, czym zyskiwa zwolennikw.
Nalea do nich nauczajcy w Antiochii (100-130) Satornil, ktrego pogldy gnostyckie s nieco szczegowiej znane.
Wedug Satornila, Bg Ojciec jest Stwrc aniow, mocy i eonw najwyszego wiata, natomiast siedem eonw niszego rzdu, pod kierownictwem jednego z nich, nazwanego w Starym Testamencie Jahwe, stworzyo wiat widzialny i zczyo czowieka z materi. Jezus, eon najwyszego rzdu, zesany
przez Boga Ojca, nauczy ludzi wyzwolenia si ze zej materii, by mogli powrci i do wyszego wiata.
Rozwj gnostycyzmu w nastpnym okresie czy si szczeglnie z Aleksandri, cho jego zwolennicy
wystpuj take w Rzymie.
Religijno i pobono
Modlitwa, ktrej Pan Jezus nada czoowe miejsce w yciu religijnym, wzbogaca si teraz o nowe
ksztaty i tre. Kieruje si j do Boga Ojca z probami, zawartymi w Ojcze nasz, ale take z dzikczynieniem za nowe ycie. Biskup Polikarp radonie dzikowa Ojcu Jezusa Chrystusa za ask mczestwa.
Listy Pseudoklementyskie wiadcz, e w modlitwie bagalnej proszono Boga o pokj i sprawiedliwo
na wiecie, o pomoc dla ucinionych i mdro dla sprawujcych wadz. Modlitwy liturgiczne wznoszono do Boga Ojca za porednictwem Jego Syna, Jezusa Chrystusa, Najwyszego Kapana. Wszystkie modlitwy wsplne koczono sowem Amen (niech si tak stanie!).
Znano niewtpliwie prywatne modlitwy, kierowane do Jezusa Chrystusa. Jemu jako swemu Panu piewano hymny.
Sakramentalne obrzdy, stopniowo ubogacane w formy i tre, ksztatoway silnie religijno i pobono
chrzecijan. Obrzd chrztu, wedug Didache, posiada ju stae elementy. Posugiwano si formu: W
imi Ojca i Syna i Ducha witego (formua trynitarna). Potocznie jednak mwiono, e chrzest odbywa
si w imi Pana. Stosowano zwykle zanurzanie w wodzie, ale wystarczyo te trzykrotne polanie gowy
wod. Pawowe stwierdzenie, e chrzest jest obumarciem dla grzechu i zmartwychwstaniem do ycia,
wzbogacono nauczaniem o naznaczeniu chrzecijanina przez chrzest pieczci trjosobowego Boga, ktrego wadaniu si podda. Przestrzegano, e piecz moe ulec zamaniu, a dary chrztu utracie.
Do chrztu przygotowywano si w dwch etapach. Duszy wprowadza tego, ktry chcia si nawrci, w
prawdy wiary i umiejtno ycia po chrzecijasku, by potem strzec pieczci chrztu, trwa w spoecznoci Kocioa i zapewni sobie zbawienie. Krtszy etap obejmowa bezporednie, liturgiczne przygotowanie do obrzdu chrztu. W jego udzielaniu uczestniczya caa wsplnota, radosna, e przyby jej nowy wyznawca.
Post przed chrztem stanowi obowizek udzielajcego i przyjmujcego sakrament, a nawet innych czonkw wsplnoty. Podkrela znaczenie chrzecijaskiej inicjacji, w ktrej opowiadajc si za Chrystusem
przeciw szatanowi, wyrzekano si zego ducha. Post mia wic charakter jak gdyby egzorcyzmu.
Eucharysti sprawowano zasadniczo w dniu Paskim (niedziela), zwracajc uwag na jej ofiarny charakter. Ofiara ta w swojej czystoci nie moe by skalana grzechami, dlatego chrzecijanie wyznawali
wasn grzeszno przed jej rozpoczciem. Podkrelano nadto, e nie powinien bra w niej udziau, kto
35

nie jest pojednany z blinimi. mier wieczna, jak pisa Ignacy Antiocheski, grozi temu, kto si od eucharystii wstrzymuje, nie wierzc, e jest Ciaem naszego Zbawiciela Jezusa Chrystusa. On take zaznaczy, e eucharystia sprawia jedno midzy chrzecijanami, ale wwczas gdy jest sprawowana przez
biskupa lub na jego polecenie.
Chrystocentryzm stanowi charakterystyczn cech pobonoci tego okresu. Ideaem byo ycie w cznoci z Chrystusem i wedug Jego wzoru, a do mczestwa, ktre uznawano za szczyt religijnoci. Wedug Pasterza Hermasa, niektrzy chrzecijanie odznaczyli si jako mczennicy i wyznawcy, lecz byli i
tacy, ktrzy nie dorastali do wymaga religii, zwaszcza ulegali lkowi przed przeladowaniem. Wymienione przez to pismo wykroczenia moralne, jak odejcie od religijnej gorliwoci, ozibo i ospao,
umiowanie bogactwa i pycha, uczyniy aktualn spraw odpuszczania grzechw.
Pokuta zacza by problemem. Na og uwaano, e jest ideaem, by chrzest by jedyn form uzyskania odpuszczenia grzechw. Pasterz Hermasa uznawa wszake powtrn pokut, nie okrelajc jednak
szczegowo, jakie grzechy mona ni obj. Wzgld eschatologiczny - koczy si czas budowy Kocioa
- skania go do odrzucenia opinii o moliwoci kilkakrotnego dopuszczenia do pokuty. Polemika wok
pokuty spotgowaa si po 140 roku.
Zorganizowane ycie kocielne
W strukturze Kociow lokalnych pojawiy si nowe elementy. Chocia nadal podkrela si samoistno
kadego Kocioa lokalnego, coraz czciej wskazuje si na jedno wsplnoty chrzecijaskiej. Wyrazem tego jest zachowywanie jednego Kocioa lokalnego, nawet gdy miasta s rozlege.
Za nienaruszalny fundament jednoci uznaje si pilnie strzeony depozyt wiary, formowany w symbol. Za
drugi fundament jednoci uwaa si wi z biskupem. Zgodnie przyjmuje si, e najwikszymi wrogami
jednoci chrzecijaskiej s herezje i schizmy, cho nie maj jeszcze tak dokadnie sprecyzowanych poj, jak pniej.
Kocioowi lokalnemu przewodziy dwie grupy ludzi. Diakoni, ustanowieni przez Apostow, byli jedn
z nich. Drug zwano po grecku episkopoi albo presbiteroi. Pasterz Hermasa uywa tych nazw zamiennie,
Didache zna tylko episkopoi, Polikarp - tylko presbiteroi. Jedynie Ignacy Antiocheski wyranie rozrnia w Kociele lokalnym trzy grupy: episkopos (biskup), presbiteroi (kapani) i diakoni. Wedug niego,
biskupowi jest podporzdkowane kolegium prezbiterw i diakonw. Ta struktura, nazwana episkopatem
monarchicznym, jest powszechnie wymieniana po 140 roku.
Teologia kocielnego urzdu zostaa wypracowana czciowo ju w tym okresie. Wedug niej, autorytet
urzdu pochodzi ostatecznie od Boga, przez ktrego zosta posany na wiat Jezus Chrystus. On za powoa Apostow, a ci zgodnie z nakazem Pana ustanowili biskupw i diakonw. Biskupi, jak Apostoowie, kierowani s przez Ducha Boego, dziki czemu stanowi gwarancj prawdziwoci Ewangelii i
pewnoci apostolskiego przekazu. Wedug Ignacego, prezbiterzy i diakoni uczestnicz w autorytecie biskupa.
Wiernych w Kociele lokalnym, podobnie jak posiadajcych kocielny urzd, uznaje si za objtych
dziaaniem Ducha witego. Nadal trwaj dary charyzmatyczne, a obdarzeni nimi prorocy wystpuj,
wedug Didache, jako nauczyciele, wypowiadaj Bogu dzikczynienie i peni posug wobec biednych.
Faszywym prorokiem jest, kto nie uczy prawdy i oglda si na zysk. Nie ma jeszcze rywalizacji midzy
charyzmatykami i hierarchi, bo istnieje zgodno ich zada. Pniej, w nastpnym okresie, zakci t
harmoni montanizm, gdy wysunie prorokw na pierwsze miejsce przed hierarchi, czego Koci nie
zaaprobuje.
Samoistno Kociow lokalnych nie oznaczaa ich izolacji. W wiadomoci chrzecijan tkwio przekonanie, e wszystkie tworz jeden Lud Boy, ktremu Ignacy Antiocheski da po raz pierwszy nazw Koci Katolicki. Zaznaczy on, e niewidzialnym biskupem tego powszechnego Kocioa jest Jezus Chrystus.
Katolicko i jedno Kocioa wyraano na co dzie przez gocinno. W kadej lokalnej wsplnocie
chrzecijaskiej przyjmowano jak brata wszystkich, biskupa, prezbitera, diakona, misjonarza, w ogle
kadego chrzecijanina. Dokonywano take wymiany listw, w ktrych udzielano sobie informacji ko-
36

cielnych. Odbywano nawet dalekie podre, by omawia wsplnie zagadnienia wiary. Po 140 roku zaczn si synody. Jedno wiary i kultu bya znakiem trwania przy apostolskiej tradycji. O t jedno modlono si wszdzie.
wiadomo odpowiedzialnoci - prymat rzymski
Koci lokalny rzymski czuje si odpowiedzialny za Koci w Koryncie. Klemens Rzymski pouczajc i
napominajc chrzecijan korynckich, nie wysuwa siebie, ale posuguje si autorytetem swego Kocioa.
Niemniej i on sam cieszy si w Koryncie i innych Kocioach lokalnych szczeglnym autorytetem, o
czym wiadczy przyjcie nawet nie jego autorstwa listu, lecz krcego pod jego imieniem (List Pseudoklementynski).
wiadomo znaczenia Kocioa rzymskiego miay inne Kocioy lokalne, co ujawnia si szczeglnie w
Licie do Rzymian, napisanym przez Ignacego Antiocheskiego. Zaznaczono w nim, e Koci rzymski
naucza inne i przewodniczy w mioci. Tak entuzjastycznego wstpu nie spotyka si w listach w. Ignacego do innych Kociow lokalnych.
Do Rzymu udawali si chrzecijanie z rnych stron, czego nie mona tumaczy jedynie stoecznym
charakterem tego miasta. W Kociele rzymskim szukali oparcia prawowierni chrzecijanie, a nawet i
bdnowiercy. Zauwaa si to wyranie w nastpnym okresie.
Do 140 roku mia Rzym omiu biskupw po Piotrze. Trzej z nich byli Grekami z pochodzenia. Ich imiona i kolejno penienia urzdu biskupa Rzymu poda ok. 180 r. Ireneusz, biskup Lyonu w Galii, podkrelajc, e przez nich przesza do nas kocielna tradycja apostolska i to jest wystarczajcym dowodem, ze
ta sama yciodajna wiara, ktr Koci otrzyma od Apostow, dotd zachowaa si i prawdziwie zostaa nam przekazana.
37
Drugi okres
140 260
WEWNTRZNE UMOCNIENIE
Entuzjazm wiary by motorem misyjnej dziaalnoci Kocioa w II i III wieku. Wspomagany eschatologicznym oczekiwaniem na Paruzj i owocny liczebnym rozwojem chrzecijan, wymaga intelektualnego
pogbienia w zetkniciu z rozwinit myl filozoficzn antycznego wiata. Wymaga te obrony przed
zarzutami ludnoci pogaskiej i jej pisarzy. Powstaj wic pierwsze dziea teologiczne i apologie, a myl
chrzecijaska rozwija si w Aleksandrii, Antiochii, Edessie, Efezie, Kartaginie i Rzymie. Zdoaa ona
odrni bdy gnostykw i Marcjona, odci si od nurtu religijnego synkretyzmu oraz ruchu montanistw i manichejczykw, rozwin nauk o Trjcy witej przeciw monarchianom. Na synodach biskupi
ustalili przepisy (kanony) dotyczce ycia i dziaalnoci Kocioa. Wzmocniony teologicznie i strukturalnie wytrzyma on nie tylko lokalne przeladowania od ludnoci pogaskiej, ale take pierwsze systematyczne przeladowania przez cesarzy rzymskich. Wzrosa liczba mczennikw i wyznawcw, przybyo
ascetw, lecz ujawni si take problem odstpcw od wiary i kwestia pokuty.
Rozdzia 5
MISYJNA I KATECHETYCZNA DZIAALNO
Do trzech najwaniejszych orodkw kocielnych z poprzedniego okresu, Jerozolimy, Antiochii i Rzymu,
doszy nowe, w Egipcie, Azji Mniejszej, Afryce pnocnej i na Zachodzie.
Aleksandria - Egipt
Z stolicy prowincji, bdcej centrum ycia kulturalnego i gospodarczego oraz drugim co do wielkoci
miastem cesarstwa, rozchodzio si chrzecijastwo po Egipcie i ssiednich krajach. Tradycja kocielna z
IV wieku przypisuje Markowi Ewangelicie, uczniowi Piotra Apostoa, zaoenie Kocioa aleksandryjskiego. Znanym wszake z przekazw rdowych pierwszym biskupem jest dopiero Demetrios (ok.
189-231, wity). Z pocztkw II wieku pochodzi odnaleziony papirus aleksandryjski z fragmentem
Ewangelii w. Jana, uznawany za najstarszy dowd chrzecijastwa na ziemi egipskiej. Liczna synagoga
aleksandryjska pozwolia rozwin tam dziaalno misjonarzom chrzecijaskim, przybyym z Jerozolimy. Koci lokalny musia szybko wzrasta liczebnie, skoro na stae utworzono szko katechetyczn dla
katechumenw, mimo e chrzecijastwo w pracy misyjnej wrd pogan napotykao na dodatkow przeszkod w kulcie boga Serapisa, silnie rozwinitym przy jego sawnej wityni, Serapeionie.
Szko katechetyczn zaoy biskup Demetrios, a pierwszym znanym nauczycielem by Panten z Sycylii, ktrego dziaalno katechetyczna owocowaa licznymi nawrceniami. Jego uczniem i nastpc (ok.
200-215) zosta Klemens Aleksandryjski, twrca teologii chrzecijaskiej. W Aleksandrii, ywym i wybitnym orodku myli filozoficznej pogaskiej, poszukiwanie gnozy chrzecijaskiej spowodowao powstanie licznych pism gnostyckich i apokryfw, z ktrych najstarszymi s: Ewangelia Egipcjan, Ewangelia Hebrajczykw i List w. Barnaby.
Cyrenaika znalaza si pod wpywem misyjnym chrzecijastwa egipskiego. Niektrzy uznaj Lucjusza,
wspomnianego w Dziejach Apostolskich (13, 1) za pierwszego biskupa jej stolicy, Cyreny. Znaczny rozwj Kocioa lokalnego musia nastpi ju przy kocu II wieku, skoro ywe byy w nim spory trynitarne
i dua liczba biskupstw w III wieku. Tamtejsze spory trynitarne wyday herezjarch Sabeliusza.
38
Syria i Azja Mniejsza

Dla tych krajw centrum misji i katechezy bya nadal Antiochia. Jej szkoa katechetyczna staa si znana
dopiero przy kocu III wieku, ale o silnym oddziaywaniu tamtejszej myli chrzecijaskiej wiadcz
pisma biskupa antiocheskiego. Teofila, powstae po 180 roku, i biskupa Serapiona Geminosa (ok. 190211). Synody antiocheskie gromadziy w III wieku biskupw Azji Mniejszej, Syrii i Pontu.
Pod wpywem misji antiocheskiej znalazo si krlestwo Oshroene, cho legenda podaje, e chrzecijastwo rozpowszechnio si tam ju w czasach apostolskich, a krl Abgar V napisa list do Jezusa z
prob o uzdrowienie. W rzeczywistoci nawrci si dopiero krl Abgar IX przy kocu II wieku. Edessa, stolica tego krlestwa, staa si w omawianym okresie samoistnym orodkiem misyjnym i katechetycznym, co byo zasug biskupw, Hystaspesa i Aggai, mczennika. W pracy misyjnej obejmowano
dziaalnoci nie tylko miasta, ale i osiedla wiejskie, liczne wic byy Kocioy lokalne wok Edessy.
Dla nich z pewnoci napisa Tacjan Syryjczyk (po 160) jednolit narracj czterech Ewangelii, zwan
Diatessaron, a biskupi tych Kociow zgromadzili si na synodzie w Edessie, by ustali termin obchodzenia wita Wielkanocy. W miecie istniaa osobna witynia chrzecijaska, o ktrej wiadomo, e w
201 r. zniszczya j powd. Gnostycyzm nie omin Edessy. W 179 r. wyczono z wsplnoty chrzecijaskiej filozofa Bardesanesa za bdy gnostyckie.
Afryka pnocno-zachodnia
Kraj ten mg otrzyma pocztki chrzecijastwa z Jerozolimy przez Egipt, ale zachowane przekazy rdowe mwi o misyjnej dziaalnoci z Rzymu. Istnienie rozwinitego chrzecijastwa powiadczaj z
180 r. akta mczennikw z Scillium, ktrzy posugiwali si Listami w. Pawa w aciskim tumaczeniu.
Od 200 r. istniej Kocioy lokalne w wikszoci miast tego kraju. Stolica, Kartagina, orodek misyjny i
katechetyczny staa si gon przez pisarsk dziaalno Tertuliana i Cypriana oraz dziki rozwojowi
literatury chrzecijaskiej w jzyku aciskim. Misje musiay by owocne, skoro biskup kartagiski w
220 r. mg zwoa 70 biskupw na synod. ywotno Kocioa afrykaskiego mona porwna z rozwojem Kociow lokalnych w Azji Mniejszej i Syrii Wschodniej.
Europa Zachodnia
Rzym przyciga uczonych chrzecijan ze Wschodu: Abercjusza, Hegezypa, Ireneusza, Justyna, Marcjona, Polikarpa, Tacjana i Walentyna. Jedni podruj, eby w Kociele rzymskim pozna niesfaszowan
nauk, inni, by znale uznanie dla swoich pogldw lub agodzi nieporozumienia. Justyn, najsynniejszy z apologetw greckich, prowadzi w Rzymie szko dla uczenia prawdziwej filozofii. Biskup rzymski
Wiktor (189-199) wprowadza do swego Kocioa jzyk aciski. Z Rzymu przenika chrzecijastwo w
gb kraju, a w III wieku misje obejmuj Sycyli. Liczebnie duy Koci rzymski prowadzi nie tylko
dziaalno misyjn, ale te charytatywn. Dionizy z Koryntu dzikuje mu za pomoc, okazan wielu Kocioom lokalnym na Wschodzie.
Galia, administracyjnie zczona z Rzymem, ma handlowe kontakty z Azj Mniejsz. Marsylia, portowa
brama Wschodu do Galii z do znaczn koloni ludnoci greckiej, wedug legendy otrzymaa pocztki
chrzecijastwa od biblijnych postaci, azarza, Marii i Marty. Faktem jest, e chrzecijastwo przenikao
stamtd dolin Rodanu a do Renu. Pierwsze zorganizowane Kocioy lokalne znane s w Lyonie i Vienne. Przeladowanie (177) wiadczy, e byy one liczne. Greckiego pochodzenia biskup lyoski Ireneusz
(zm. ok. 200) rozwin pimiennictwo chrzecijaskie, ale w swoim jzyku ojczystym. Podrowa nie
tylko do Rzymu. Misyjn dziaalno uprawia wrd celtyckiej ludnoci Galii, zostawi te wiadectwo,
e Kocioy lokalne istniay w Hiszpanii i Germanii, czyli w prowincji nadreskiej, z orodkami w Moguncji i Kolonii.
Misjami na Wschodzie i Zachodzie zajmuj si w omawianym okresie Kocioy lokalne i poszczeglni
chrzecijanie. Nie oznacza to jednak, e istnieje ju zorganizowana akcja misyjna. W entuzjazmie wiary
kady chrzecijanin wedug swych moliwoci czuje si zobowizany do przekazywania Ewangelii innym ludziom. Uczeni chrzecijanie posuguj si sowem pisanym, a niektrzy z nich, korzystajc z an-
39
tycznego systemu ksztacenia, prowadz prywatne szkoy, ktre nie s katechetycznymi w cisym znaczeniu, ale su pozyskiwaniu katechumenw. Nowych wyznawcw jedna te Kocioowi heroiczna
postawa mczennikw i wyznawcw.
Rozdzia 6
WROGIE PISMA I EDYKTY
Pisma przeciwko chrzecijanom zaczy powstawa, gdy lokalne wybuchy nienawici pogan wycigny
na wiato dzienne ruch chrzecijaski. Pierwszy lad wrogich wystpie w literaturze znajdujemy u Tacyta, ktry ironicznie wypowiada si o obrzydliwych zabobonach i wykroczeniach chrzecijan, cho nie
podziela oskare Nerona, e byli podpalaczami Rzymu. Podobne osdy wystpuj u Swetoniusza i
Epikteta, rzymskich pisarzy z pierwszej poowy II wieku, ale s one podane marginesowo, bez wnikania
w istot chrzecijastwa. W drugiej poowie tego stulecia, kiedy dokona si byskotliwy rozwj retoryki i
nowe oywienie platonizmu, filozofowie. i retorzy zajli si chrzecijastwem w sposb bezporedni. W
Rzymie cynik Krescens prowadzi dyskusj apologet Justynem, oskarajc chrzecijan o ateizm.
Mowy i satyry
Marek Korneliusz Fronton (ok. 100 - ok. 175), retor rzymski, nauczyciel i przyjaciel cesarza Marka Aureliusza, wygosi publicznie mow antychrzecijask, ktr nastpnie rozpowszechniano na pimie.
Mylc chrzecijan z gnostykami, wymiewa ich i powtarza zarzuty, ktre lud pogaski wymyli: oddawanie si ekscesom na ucztach z obarstwem i pijastwem, uprawianie nawet kazirodztwa. Pismo Frontona byo czytane przez pogan jeszcze w III wieku.
Lukian z Samosaty (ok. 125 - ok. 195), satyryk, umys sceptyczny, porwnywany czsto z Wolterem,
dobrze zna wczesny wiat przez podre po Wschodzie, Italii i Galii i wymiewa przesdy i pogaskie
wierzenia swoich wspczesnych, zajmujc si w tej tematyce take chrzecijanami. Nie widzia w nich
niebezpieczestwa dla pastwa i publicznego porzdku, ale w swoim dziele mier Peregrinosa i Aleksander czyli Faszywy Prorok wyszydza ich naiwno i gupot, a w opowiadaniu o Peregrinosie daje
karykatur chrzecijastwa. Wedug niego, Peregrinos pozyska w Palestynie ludzi atwowiernych, wyjania im Pismo wite i sam wyda nowe, atwo wic zyska cze bosk, lecz bez skrupuw wykorzystywa to dla siebie. Chrzecijanie opucili go dopiero wtedy, gdy spostrzegli, e wykorzystuje ich yczliwo i pomoc nawet w wizieniu, w ktrym znalaz si z powodu zabjstwa ojca. Opowie nawizywaa do wysokiej rangi wyznawcy w wsplnocie chrzecijaskiej i do troski, jak okazywano uwizionym podczas przeladowa. Lukian nie wnikn w tajniki wsplnotowego ycia chrzecijan i nie mia
jasnego pojcia o yciu i nauce Chrystusa. Naley przyj, e szyderstwa Lukiana, czsto groteskowe, nie
przekonyway wyksztaconych ludzi, ale utwierdzay prostych pogan w wrogoci do chrzecijastwa.
Traktat Celsusa
Celsus, uczony przedstawiciel filozofii platoskiej w II wieku, zaj si chrzecijastwem z filozoficznego punktu widzenia i przez to sta si jego pierwszym gronym przeciwnikiem intelektualnym. W anty
chrzecijaskim traktacie polemicznym Sowo Prawdy (ok. 178), do ktrego napisania przygotowa si
czytaniem Pisma w. i traktatw polemicznych ydowskich oraz rozmowami z chrzecijanami, odrzuci
ich nauk o Bogu osobowym i stworzeniu wiata. Wedug niego, Chrystus by tylko czowiekiem, kuglarzem, blagierem i oszustem, ktry magicznymi sztuczkami, jak egipscy czarodzieje, zyska u ludzi wzicie i autorytet, lecz nikt nie myla o nadaniu mu za ycia tytuu Syna Boego. Jego cze u chrzecijan
jest podobna do kultu okazywanego przez pogan Antinosowi, niewolnikowi - ulubiecowi cesarza Hadriana. Celsus zwalcza jednak bardziej ycie chrzecijan ni ich nauk. Podkrela, e pochodz z najniszych sfer spoecznych, gromadz niewolnikw, kobiety i niedojrzaych mokosw, s niezdolni zdoby
t mdro, ktra jest ideaem greckiej myli. Nie dziwi go to, skoro ciela z Nazaretu zosta twrc religii chrzecijaskiej. Prawdziwa nauka istnieje tylko u Grekw, a chrzecijanie faszujc j, zacigaj wi-
40
n wobec duchowego dziedzictwa przodkw, ich za cae postpowanie jest niebezpieczne dla spoeczestwa i pastwa, szerz si bowiem w zakazanych zwizkach tajnych wbrew prawu i adowi spoecznemu.
Dzieo Celsusa z pewnoci utwierdzio wyksztaconych pogan w dumie z greckiej kultury i w pogardzie
dla chrzecijan, mogo te umocni przekonanie o koniecznoci surowego wystpienia wadzy pastwowej przeciwko niebezpiecznemu ruchowi. Nie mogo natomiast wywrze wpywu na chrzecijan z powodu zohydzenia osoby Pana Jezusa, Apostow, moralnego ycia chrzecijan, ich odwagi i mczestwa.
Siy wewntrzne chrzecijastwa przez atak Celsusa zamiast osabn, doznay wzmocnienia w pismach
apologetw.
Wrogo Antoninw
Do dynastii Antoninw zalicza si wadcw od Nerwy do Kommodusa, powoanych na tron cesarski
przez adopcj, jednak w cisym znaczeniu Antoninami byli, Antonin Pius (138-161), Marek Aureliusz
(161-180) i Kommodus (180-192). Za ich panowania nadal zdarzay si tumulty przeciwko chrzecijanom, ktrych procesy prowadzili urzdnicy cesarscy. W Rzymie za rzdw Antonina Piusa, prefekt miasta skaza na mier trzech chrzecijan, bo trwali niewzruszeni przy wierze. W Smyrnie doszo do wielkiego tumultu, uwizienia biskupa Polikarpa i skazania go na mier. Nadal nie byo oglnego prawa,
ktre regulowaoby stosunek wadzy cesarskiej do chrzecijastwa. Marek Aureliusz, zwolennik filozofii
stoickiej, gosi wedug jej zasad, e wadca powinien szuka szczcia w subie poddanych, lecz nie
przeciwdziaa szczeglnie wtedy licznym i gronym wybuchom nienawici pogan do chrzecijan. Poganie szukali w .nich winnych kary bogw, ktre widziano w najedzie Partw na wschodnie prowincje
rzymskie, w zarazie przywleczonej ze Wschodu, w powodziach spowodowanych wylewem rzek oraz w
wtargniciu ludw barbarzyskich w nienaruszone dotychczas zachodnie granice cesarstwa. Na odwrcenie gniewu bogw urzdzano naboestwa bagalne, w ktrych chrzecijanie nie brali udziau. Wrogo pogan potgowa nie zawsze odrniany od Kocioa katolickiego ruch montanistyczny z egzaltowanym deniem do mczestwa i fanatycznym odrzucaniem jakiejkolwiek wizi z pastwem. Cesarz
Marek Aureliusz wyda wic, w odpowiedzi na zapytanie prokonsula z Galii, reskrypt (176) zakazujcy
wprowadzania nowych religii pod. kar wygnania dla ludzi z wyszych sfer, a cicia dla tych z niszych.
Jeeli reskrypt nie by przyczyn przeladowania, to z pewnoci nie przyczyni si do uspokojenia nastrojw antychrzecijaskich, lecz je wzmg, jak wiadcz liczne mczestwa z Lyonu i Vienne w roku
nastpnym. Wczeniej ju doszo do mczestwa caej grupy chrzecijan w Rzymie, a wrd nich filozofa
Justyna (ok. 167 r.), po procesie prowadzonym przez prefekta miasta, rzekomo na skutek intrygi pogaskiego filozofa Krescensa, Mczestwa zdarzaj si we wszystkich czciach cesarstwa. W Atenach zgin biskup Publios, w Laodycei biskup Sagaris, w Smyrnie oprcz biskupa Polikarpa take biskup Trazeas z Eumenii we Frygii, w Pergamonie grupa chrzecijan z biskupem Karposem. Nie zawsze skazywano
chrzecijan na mier, stosowano te zesanie na przymusowe roboty w kopalniach i kamienioomach.
Przebieg tumultw, procesw, stosowania kar i mczestwa opisuje szczegowo List Kocioa smyrneskiego do chrzecijan w Philomenlum (Frygia) i List Kocioa lyoskiego do Kociow lokalnych w Azji
Mniejszej. Znamienne, e w Smyrnie umczono chrzecijan podczas igrzysk, urzdzanych przez cesarskiego egzarch Filipa, a w Lyonie podczas zjazdu urzdnikw i przedstawicieli ludnoci caej Galii, na
uroczystociach religijnych ku czci cesarza.
Sytuacja Kocioa niewiele si zmienia za cesarza Kommodusa, chocia osobicie by on tolerancyjny
wobec chrzecijan zajmujcych urzdy rzymskie, a nawet zwolni tych, ktrzy za panowania jego ojca
zostali skazani na roboty w kamienioomach Sycylii. Przypisuje si jedno i drugie wpywom cesarzowej
Marcji, ktra miaa chrzecijaskiego kapana Hyacenta za nauczyciela, ale sama nie bya ochrzczon
chrzecijank. Za Kommodusa znane s mczestwa w Afryce i Frygii, a apologeta Teofil z Antiochii
pisze w tym czasie: a do tej chwili rzuca si chrzecijan na straszne mczestwo.
41
Edykt Septymiusza Sewera

Korzystniejsze zmiany nastpiy w pierwszej poowie III wieku, kiedy czciej stosuje si pokojow koegzystencj pogan i chrzecijan, a pozytywne odnoszenie si do Kocioa przewaa nad falami przeladowa, ktre tylko dwa razy gronie si wzmogy za cesarzy Septymiusza Sewera i Maksymina Traka.
Septymiusz Sewer (193-211), twrca dynastii syryjskiej, po cesarzach filozofach administrator pastwa,
zatroskany o prawo, okazywa przychylno chrzecijastwu w pierwszych latach rzdw. On sam i jego
dwr, zoony z osobistoci syryjskich wraz z cesarzow Juli Domn, yczliwie odnosili si do wszystkich religijnych kierunkw, szczeglnie wschodniego pochodzenia. Biskupi mogli bez przeszkody odby
w Rzymie (ok. 196) synod w sprawie wicenia Wielkanocy. Niewykluczone jednak, e dziaajce w
prowincjach dawne mechanizmy powodoway lokalne wystpienia przeciwko chrzecijanom i skoniy w
tym czasie Tertuliana do napisania Apologetyka.
Po dziesiciu latach panowania cesarz zmieni sw polityk religijn. W 202 r. wyda edykt zabraniajcy
poganom przechodzenia na ydostwo i chrzecijastwo. Prawdopodobnie zadecydoway cztery przyczyny: cesarz wzmg denie do pastwa autokratycznie rzdzonego i chrzecijanie stali si przeszkod z
ich rozwijajc si uniwersaln organizacj kocieln, w Rzymie wzmoga si propaganda montanizmu,
nieprzejednanego wobec pogaskiego pastwa, nasilia si chrzecijaska apokaliptyka - milenaryzm
oczekujcy koca wiata, a w apokryfach opowiadano si za zdecydowan walk z kultem cesarzy.
Przed wydaniem edyktu poleci cesarz prawnikowi Ulpianowi zebra dekrety swoich poprzednikw w
sprawie chrzecijan, lecz ten nie znalaz adnego, ani uznajcego, ani zakazujcego ich istnienia.
Edykt dotyczy ju nie pojedynczych chrzecijan, ale caego Kocioa, uniemoliwiajc mu prowadzenie
dziaalnoci misyjnej, a tym samym skazujc chrzecijastwo na stopniowe wymieranie.
Uderzono w chrzecijan przygotowujcych katechumenw do chrztu i w samych katechumenw. Najwicej wiadomoci dotyczy przeladowania w Egipcie i Afryce. Katechetyczna szkoa aleksandryjska
zostaa rozbita. Jej nauczyciel Orygenes, ktrego ojciec Leonidas zosta mczennikiem, musia opuci
miasto, a szeciu jego uczniw stracono w Kartaginie. Na pocztku 203 r. uwiziono du grup katechumenw, ktrych nieugit postaw opiewa Mczestwo w. Perpetuy i Felicyty, rzekomo autorstwa
Tertuliana, dziki czemu utrwaliy si te mczennice w pamici Kocioa, a ich imiona znalazy si w
rzymskim kanonie mszy witej. Srogo przeladowania sprawiaa na chrzecijanach wraenie, e nadchodzi Antychryst. Prawdopodobnie objo ono poza katechumenami take ochrzczonych chrzecijan na
podstawie dawnych praw oglnych.
Niebezpieczestwo synkretyzmu religijnego
Cesarz Karakalla (211-217), tak nazywany od ulubionego paszcza caracalla, a rzeczywicie noszcy
imiona Marek Aureliusz Antonin, syn Septymiusza Sewera, da si pochon sprawom wojskowym i
zostawi rzdy matce Julii Domnie, co niewtpliwie miao wpyw na ogoszenie po objciu tronu oglnej
amnestii, ktra obja take chrzecijan, oraz na tolerowanie ich w najbliszym otoczeniu dworskim. Wydana przez niego (212) Constitutio Antoniana o nadaniu obywatelstwa rzymskiego wszystkim wolnym
ludziom w cesarstwie, nie krya wrogoci do chrzecijan, jak prbowali j interpretowa pewni historycy,
wedug ktrych atwiej byo na jej podstawie oskara chrzecijan obywateli rzymskich o crimen laesae
maiestatis. Poza decyzj cesarsk stoi ostre wystpienie prokonsula Afryki pnocnej, Skapuli, przeciw
chrzecijanom (211-212), wywoane prawdopodobnie tendencj rygorystw w Kociele do odrzucania
suby wojskowej, co propagowa W tym czasie Tertulian pismem O wiecu.
Nic nie wiadomo o stosunku cesarza Elagabala (218-222) do chrzecijastwa. Jego krtkie rzdy nie
pozwoliy rozbudowa bardzo propagowanego kultu bstw wschodnich, chocia on, a zwaszcza jego
nastpca, by zwolennikiem synkretyzmu religijnego.
Marek Aureliusz Sewer Aleksander (222-235) nie tylko zostawi chrzecijan w spokoju - za jego panowania nie byo adnych procesw i mczestw - ale okaza im yczliwo. Wpyw na to miaa jego matka, uzdolniona Julia Mammea, zainteresowana zagadnieniami religijnymi do tego stopnia, e Orygenes
prowadzi z ni dyskusj w Antiochii, a Hipolit w Rzymie dedykowa jej jedn z swoich rozpraw. Sam
cesarz powierzy uczonemu chrzecijaninowi, Julianowi Afrykaczykowi, zorganizowanie wielkiej biblioteki przy Panteonie. Ta tolerancja uatwia chrzecijanom tworzenie i rozwj wasnych stowarzysze
42
pogrzebowych oraz budow wity, z ktrych do dzi zachowa si i jest znany, dziki archeologicznym
odkryciom koci w Dura Europos (Mezopotamia), zbudowany przed 234 rokiem.
Edykty przeladowcze
Przeladowanie chrzecijan wybucho na nowo, gdy cesarzem zosta oficer trackiego pochodzenia, Maksymin (235-238). Nie ogoszono go jeszcze powszechnym edyktem dla caego cesarstwa. Przyczyn
przeladowania bya brutalno cesarza, ktr okazywa w ogle obywatelom rzymskim i skierowa take
przeciw chrzecijanom, a zwaszcza biskupom, jak zawiadcza Euzebiusz z Cezarei. W Rzymie uwiziono biskupa Poncjana i kapana Hipolita. Obu deportowano na Sycyli, gdzie zmarli. Takie postpowanie
wadcy omielao ludno pogask do wrogich wystpie przeciw chrzecijanom. W Kapadocji od niej
wyszo przeladowanie, a powodem byo trzsienie ziemi, w ktrym widziano kar bstw za chrzecijaskie niegodziwoci.
Za nastpnych cesarzy, krtko rzdzcych, bo obwoywanych przez wojsko i przez nie strcanych z tronu, sprawa chrzecijan znalaza si na uboczu. Zainteresowa si nimi dopiero cesarz Filip Arab (244249), ale tak yczliwie, e pniejsze pokolenia chrzecijan zaczty go uznawa za wspwyznawc. Wedug Cypriana, za jego panowania nie tylko kapani, ale i biskupi penili funkcje pastwowe. Jest faktem,
e cesarz i jego ona Sewera prowadzili wymian listw z Orygenesem i e urzdujcy wwczas w Rzymie konsul by chrzecijaninem. Niemniej jest faktem, e cesarz bra czynny udzia (21.04.248) w sprawowaniu oficjalnego kultu pogaskiego z okazji wielkiego jubileuszu, 1000-lecia istnienia Rzymu. Nie
budzca wtpliwoci yczliwo Filipa Araba nie uchronia chrzecijan w Aleksandrii od tumultu ze strony pogan, urzdzonego w ostatnich miesicach jego panowania. Byo to jak gdyby preludium do przeladowania oglnego, ktre wkrtce zarzdzi nowy cesarz.
Decjusz (249-251), pierwszy z cesarzy pochodzenia illiryjskiego, dy do umocnienia wadzy po okresie
wojskowej anarchii. Ta dno, a moe z pocztku reakcja na rzdy poprzednika, sprawia, e ju w
pierwszym tygodniu po objciu wadzy kaza uwizi niektrych chrzecijan, a w styczniu 250 roku stracono biskupa rzymskiego Fabiana. Ogoszony wkrtce e dykt nakazywa wszystkim mieszkacom cesarstwa udzia w powszechnym skadaniu przebagalnych ofiar bstwom dla odwrcenia nieszcz od cesarstwa i uproszenia ich opieki.
Wykonanie zarzdzenia poddano kontroli specjalnych komisji, ktre wydaway kademu uczestnikowi
ofiar zawiadczenie do przedstawienia urzdnikowi. Kto odmwi zoenia ofiary lub nie przedstawi
zawiadczenia, zosta wtrcony do wizienia, w ktrym prbowano zama opr namowami lub nawet
torturami. W edykcie nie wymieniono chrzecijan, ale by on skierowany szczeglnie przeciw nim. Wielu
te nie wytrzymao prby, stajc si odstpcami od wiary. Zwano ich wwczas po acinie lapsi (upadli).
Niektrzy ratowali si ucieczk lub kupowali sobie zawiadczenie komisji. Postpek tych drugich traktowano w Kociele agodniej ni odstpcw, ktrzy uczestniczyli w ofiarach pogaskich lub palili kadzido
przed posgami bstw (thurificati). Po ustaniu przeladowania powsta problem powrotu do Kocioa
tych wszystkich grup odstpcw. Nie mona ustali proporcji liczbowej midzy chrzecijanami odstpcami a wytrwale cierpicymi za wiar i ponoszcymi mier mczesk. Wytrwaych we wierze byo
wielu. Kto cierpia wizienie, a przey, zosta nazwany wyznawc. Kto ponis mier, zyska zaszczytne
miano wiadka - mczennika.
Niejeden wyznawca okazywa potem wynioso wobec innych chrzecijan, na co uala si biskup kartagiski Cyprian. W Afryce byo szczeglnie duo wyznawcw i mczennikw, ale nie brakowao ich w
Egipcie, Palestynie, Azji Mniejszej, jedynie o Galii nic nie wiadomo.
mier Decjusza w maju lub czerwcu 251 r. na bagnach Abrittos koo Dobrudy, podczas walki z Gotami, niespodziewanie pooya kres przeladowaniu, ktre z punktu widzenia pastwa nie dao trwaego
rezultatu. Wikszo odstpcw wrcia do Kocioa, a dyskusja wok pokuty naoonej na nich, przede
wszystkim za mczestwa wzmocniy go wewntrznie.
Przeladowca Walerian
Wzmocnienie Kocioa stao si widoczne za cesarza Waleriana, kiedy to chrzecijanie stali si mniejsi
ni za Decjusza. Zanim doszo do oglnego i krwawego przeladowania, byy wczeniejsze, lokalne wy-
43
stpienia pogan przeciw chrzecijanom za cesarza Gallusa (251-253), gdy zarzdzi bagalne mody do
boga Apolla podczas wielkiej zarazy, ktr ludno pogaska uznaa za kar bstw i obciya m chrzecijan. Z Rzymu wygnano biskupa Korneliusza i jego nastpc Lucjusza. Obaj zmarli na wygnaniu. W
Egipcie take uwiziono i sdzono chrzecijan.
Cesarz Walerian (253-260) rozpocz panowanie z wielk yczliwoci dla chrzecijan, co skonio Dionizego aleksandryjskiego do stwierdzenia, e aden poprzedni cesarz nie by im tak jak on yczliwy, a
jego paac sta si jak gdyby kocioem chrzecijaskim. Gwatowna zmiana dokonaa si w czwartym
roku rzdw. Przyczyni si do tego minister Makrian, czowiek ambitny, nie wahajcy si pniej przed
uzurpacj godnoci cesarskiej, a od dawna nalecy do tajemnego egipskiego stowarzyszenia pogaskiego, od ktrego przej nienawi do chrzecijan. Bezporedni przyczyn staa si trudna sytuacja finansowa, wywoana zniszczeniem pastwa i ogromnymi wydatkami na wojsko. Konfiskata zbiorowych i
indywidualnych posiadoci chrzecijan bya jednym z rodkw ratunku. Przyczyn przeladowania mg
by take lk przed wewntrznym zagroeniem ze strony chrzecijastwa.
Dwa kolejne edykty objy przeladowaniem wszystkie grupy chrzecijan w caym pastwie. Zakazano
kultu i zebra na cmentarzach. dano od biskupw, kapanw i diakonw, pod kar wygnania, zoenia
ofiar bstwom pogaskim, ale cierpieli nie tylko duchowni. Na przymusowe prace w kamienioomach
skazano wielu chrzecijan. Edykt z 258 r. zaostrzy kary, oporni duchowni mieli by straceni, kobiety z
wyszej warstwy spoecznej skazane na wygnanie, urzdnicy cesarscy zesani jako niewolnicy na przymusowe cikie roboty. Przeladowania w niektrych prowincjach byy bardzo krwawe. Szczeglnie
czczonymi mczennikami stali si w. Cyprian, biskup kartagiski, w. Sykstus papie i jego diakon w.
Wawrzyniec, ktrego posta otoczono pniej legendami i wybrano na patrona, bronicego od ognia.
wieckich chrzecijan zgino najwicej w Afryce i Egipcie. Informacja, e byli odstpcy, wystpuje tylko w jednej relacji o mczennikach. Przeladowanie zaamao si, gdy cesarz Walerian zosta wzity do
niewoli perskiej (260), w ktrej zgin z rozkazu krla Szapura II. Nastpny cesarz Galien (260-268)
wycofa edykty przeladowcze, nasta wic 40-letni okres pokoju dla chrzecijan.
Rozdzia 7
OBRONA KOCIOA
Tertulian pisa, e krew mczennikw jest siejb chrzecijan, ale Koci broni si i zwycia nie tylko
bohatersk postaw wielu chrzecijan. Starano si take przez apologie odpiera uprzedzenia i wrogo
ludnoci pogaskiej oraz oskarenia urzdnikw i decyzje cesarskie.
Apologie w II wieku wyjaniay i broniy religijnych przekona i ycia chrzecijan, porednio take
przyczyniay si do rozpowszechnienia chrzecijastwa i rozwoju jego teologii. W III wieku teologia wysuwa si przed obron. Apologie posugiway si znanymi wwczas formami literackimi: dialogiem, z
podaniem fikcyjnych imion osb, oraz mow obrocz. Pierwsz form posugiwano si chtnie, gdy
apologie kierowano do ydw, mow obrocz - wobec pogan. ydom wyjaniano, e chrzecijastwo
jest zgodne z ksigami Starego Testamentu, a Jezus Chrystus - obiecanym Mesjaszem, poganom za, e
chrzecijastwo odpowiada ideaom hellenizmu. Apologie dla pogan miay szerszy zakres tematyki. Pisarze posugiwali si najczciej greckim jzykiem i helleskim sposobem mylenia, ale pochodzili z rnych stron cesarstwa.
Apologeci greccy
Za najstarsz apologie, niestety, nie zachowan, uwaa si pismo Kwadratusa z Aten, skierowane do
cesarza Hadriana podczas jego pobytu (124-125) w stolicy Hellady.
Arystydes, chrzecijaski filozof ateski, co dopiero nawrcony, napisa apologie za cesarza Antonina
Piusa, w ktrej stara si wykaza, lecz nieco niezaradnie, e ydzi, Grecy i barbarzycy wypracowali
sobie faszywe pojcia bstwa, a dopiero chrzecijanie przez objawienie Jezusa Chrystusa zyskali prawdziw nauk i naleyty poziom ycia moralnego.
44
Justyn, konwertyta z pogaskiej rodziny greckiej w Flavia Neapolis (Samaria), filozof i mczennik (zm.
165), gdy by kierownikiem szkoy w Rzymie, opracowa apologie dla Antonina Piusa i jego syna Marka
Aureliusza. Z jego innych pism zachowa si Dialog z ydem Trytonem, w ktrym szczerze podaje, e
szuka prawdy w rnych szkoach filozoficznych, a pozna chrzecijastwo i si nawrci. Wyjania
take ydom nauk Starego Testamentu, przedstawia Jezusa jako Mesjasza i Syna Boego, wskazuje na
powoanie pogan do zbawienia. W apologii przeciwstawia politeizmowi nauk o Bogu, ktrego ojcostwo
ujawnia si w dziele stworzenia i udzielaniu ludziom synostwa Boego, O Trjcy witej poucza wedug
symbolu chrzcielnego. Grekom stara si wykaza, e Chrzecijanie posiadaj prawdziw pobono, a
ich nauka jest w zgodzie z pogldami najwybitniejszych filozofw helleskich, Sokratesa, Platona i Heraklita. Wyjaniajc wiar chrzecijask argumentami filozoficznymi, Justyn tworzy w pewien sposb
teologi, ktrej obraz nie jest u niego peny z powodu zaginicia kilku pism.
Tacjan, Syryjczyk, ucze Justyna, jak on nawrcony po dugim poszukiwaniu prawdy, popracowa (ok.
170) Mow do Grekw, stojc na niszym poziomie, ni apologia Justynowa, gdy do kultury i filozofii
greckiej ustosunkowa si z ironi Czartem. Ataki na Grekw odpowiaday jego psychice, skonnej do
ekstremw, co ujawnio si take w utworzeniu radykalnej sekty enkratytw. Znalaz si. przez to poza
Kocioem, ale wczeniej mu si przysuy swoj apologi, a zwaszcza zestawieniem w jedn narracj
(Diatessaron) tekstw czterech ewangelii.
Atenagoras, ateski filozof, lepszym pirem ni poprzednicy zredagowa Posanie, czyli Prob za
chrzecijanami, skierowan (ok. 177) do ces. Marka Aureliusza i jego syna Kommodusa. Spokojnie odpiera w niej oszczerstwa rzucane na chrzecijan, wskazuje na monoteistyczne tendencje u niektrych filozofw pogaskich, a nikt nie oskara ich o ateizm, wyjania wiar w jednego Boga, Ojca i Syna i Ducha
witego, ktrego istnienie moe by rozumem dowiedzione. Jego filozoficzne argumenty zyskay na
jakoci, a teologiczne wyjanienia na gbi.
Teofil, wyksztacony w kulturze helleskiej, biskup antiocheski po swoim nawrceniu (ok. 180), znany
jest z jednego tylko zachowanego pisma Trzy ksigi do Autolykosa. Adresat, poganin, by jego przyjacielem, ktremu stara si na drodze historycznej ukaza przewag treci witych ksig objawionych nad
myl greck. Wyjaniajc wiar w Boga Ojca, Sowo Boe (Syna) i Mdro Bo (Ducha w.), uy on pierwszy - terminu Trias, z czego wzia si nazwa Trjcy witej.
Apologeci, biskup Meliton z Sardes, retor Militiades z Azji Mniejszej i biskup Apolinary z Hierapolis,
bronili chrzecijan podczas przeladowania za Marka Aureliusza. Nie znamy jednak treci obrony, bo ich
pisma zaginy.
List do Diogneta, anonimowego autora z przeomu II i III wieku, zawiera krtk krytyk religii ydowskiej i pogaskiej, a szerok relacj o yciu chrzecijan.
Hermias, chrzecijaski filozof z tego samego czasu, w pimie polemicznym krytykuje ironicznie i artobliwie filozofi pogask, zwaszcza jej nauk o duszy ludzkiej i o bstwie.
Apologeci aciscy
Apologeci w zachodniej czci cesarstwa, piszcy po acinie, to przede wszystkim dwaj uczeni afrykascy, Minucjusz Feliks i Tertulian.
Minucjusz Feliks, rzymski adwokat, pochodzcy z Afryki, w swoim dialogu, napisanym po 197 roku,
broni chrzecijastwa przed atakami pogan intelektualistw, moe na skutek rozpowszechniania napastliwej mowy retora Frontona. Bez agresywnoci krytykowa politeizm i ycie pogan, a ich zarzutom
wzgldem chrzecijan przeciwstawia obraz chrzecijaskiego ycia moralnego.
Tertulian, gruntownie wyksztacony w retoryce i prawie, da zupenie nowy typ apologetycznego pisma
w swoim Apologetyku, napisanym (197) po acinie, jzykiem prawniczym. Adresujc go do namiestnika
rzymskiego, obala zarzuty natury spoeczno-politycznej i przeciwstawia pogastwu moralne ycie
chrzecijan. Wedug niego, chrzecijastwo najlepiej odpowiada duszy ludzkiej, ktra jest chrzecijaska
z natury. Z licznych pism polemicznych Tertuliana, rozprawa Do pogan (Ad nationes) ukazuje moralny i
religijny rozkad pogastwa.
45
Cyprian, biskup kartagiski (zm. 258), by pisarzem nastpnego po Tertulianie pokolenia. Mniej zajmowa si apologi, wicej ju teologi. W rozprawie Quod idola dii non sint i w pimie Ad Demetrianum
wykazuje faszywo oskarania przez pogan, e chrzecijanie cigaj gniew bstw, karzcych ludzi
zarazami, godem i wojnami.
Znaczenie apologii
Czy apologie speniy swoje zadanie? Moe miay jaki wpyw na 40-letni pokj dla Kocioa po 260 r.,
ale nie przyniosy rwnouprawnienia chrzecijastwa z pogastwem. Jeeli te nie zdoay przekona
pogan do nowej religii, to chrzecijanom tlay pewno, e oni take s autentycznymi spadkobiercami
kultury grecko-rzymskiej. W teologii zapocztkoway chrystologi, umocniy wiadomo istnienia Trjcy witej, zajy si chrzecijask antropologi. W historii stay si rdem do szerszego poznania
ycia Kocioa i jego stosunku do pastwa.
Rozdzia 8
WROGIE DOKTRYNY
Koci lepiej zrozumia siebie i wewntrznie umocni si w tym okresie przez polemik z pisarzami pogaskimi i zarzutami ludnoci pogaskiej. To samo osign, rozprawiajc si z bdami doktrynalnymi,
ktre powstay na Wschodzie. Staray si one radykalnie rozwiza problemy nurtujce chrzecijan, lecz
jednostronnie interpretoway Pismo wite, czsto w wietle antychrzecijaskich pogldw filozoficznych wschodnich. Niebezpiecznym dla Kocioa Katolickiego byo organizowanie si ich zwolennikw w
wasne kocioy.
Montanizm
Zwany pocztkowo herezj Frygijczykw, bo powsta jako ruch religijny (ok. 150) we Frygii, od IV wieku noszcy imi najwybitniejszego swego propagatora i organizatora, Montana, stanowi silne zagroenie dla Kocioa eksplozj faszywego profetyzmu, egzaltacji dla dziewictwa i mczestwa. W eschatologicznym oczekiwaniu na powtrne przyjcie Pana, goszono zaoenie niebieskiego Jeruzalem na ziemi i
wyznaczono mu miejsce na rwninie koo frygijskiego miasta Papuza. Owemu oczekiwaniu sprzyjaa
trudna sytuacja za Marka Aureliusza (wojny, zarazy, gd i wyzysk spoeczny), a rozbudzaa je dziaalno Montana, ktry po przyjciu chrztu popadajc w ekstazy, wystpi jako prorok Ducha witego w
Kociele lokalnym w Ardaban, na pograniczu Frygii i Myzji, lecz swoje posannictwo uwaa za powszechne. W dziaalnoci wspary go ekstatyczki, Pryscylla i Maksymilla, ktre na przykadzie swoich
ekstaz gosiy, e ycie w dziewictwie uzdalnia do wizji i prorokowania. Montanizm poleca swoim wyznawcom wyrzeczenie si maestwa, nakazywa surowe posty i zakazywa ucieczki przed mczestwem, by kadej chwili by gotowym na przyjcie Pana i podda si dziaaniu Ducha witego.
Ruch frygijski rozszerzy si w caym Kociele i dotar do Rzymu i Galii. Surowy tryb ycia i powoywanie si na charyzmaty jednay mu zwolennikw. Z pocztku nie widziano w tym niebezpieczestwa, a
biskup Zefiryn (199-217) udziela im nawet listw pokoju, gdy udawali si z Rzymu do innych Kociow lokalnych. Niebezpieczestwo tkwio w przyznaniu prorokom i charyzmatykom prawa do kierowania
Kocioem.
Po mierci Montana (179) i obu proroki nastpio zahamowanie ruchu, ale jego zwolennicy istnieli w
Hiszpanii do koca IV wieku, w Rzymie do pocztkw V wieku, a na Wschodzie nawet do IX wieku, ale
nie stworzyli rozwinitego kocioa schizmatyckiego. Silny orodek mieli w Kartaginie, gdzie Tertulian
sta si propagatorem idei montanizmu z modyfikacjami (tertuliamzm). Zakazywa on ucieczki przed
przeladowaniami, nakazywa posty, ktrych nie praktykowali chrzecijanie, zwani pogardliwie przez
niego w tym okresie psychikami, uwaa za nakaz Ducha witego jedno tylko maestwo w yciu
czowieka, a nastpne, po mierci pierwszego wspmaonka, uznawa za cudzostwo, atakowa biskupw za zbyt agodn praktyk pokutn, a przeceniajc rol prorokw w Kociele, sta si nieprzejedna-
46
nym wrogiem jego struktury hierarchicznej. Jego zwolennicy, Tertulianici, przetrwali w Kartaginie do
czasw Augustyna, na pocztku V wieku.
Montanizm, jako przerost w powoywaniu si na charyzmaty, zdyskredytowa je w Kociele. Prawdziwo daru prorokowania starali si bada biskupi, ale montanici odrzucali ich kryteria. Biskupi na synodach orzekli, e Duch Boy nie przemawia w nowym proroctwie, jak montanici zwali swj ruch. Pokonanie montanizmu uchronio Koci od niekontrolowanego subiektywizmu w dziaaniu religijnym,
utrwalio zasad, e Kocioy lokalne musz by poddane kierownictwu ludzi, ktrych powoywano do
penienia funkcji kocielnych na podstawie rzeczowych kryteriw. Stumienie psychozy rychego koca
wiata pozwolio gbiej uj eschatologiczny charakter Kocioa i nadal prowadzi misyjn dziaalno,
zamiast biernie oczekiwa na tysicletnie Krlestwo Boe na ziemi. Nie oznaczao to zaniku charyzmatw, a jedynie niedowierzanie ludziom, podajcym si za charyzmatykw. W Kociele ujawnia si nowa
fala charyzmatw przy kocu III wieku w yciu ascetycznym, zwaszcza za w nowej jego formie - w
ruchu monastycznym.
Rozpowszechniony gnostycyzm
Jak przez montanizm wzmocnia si struktura hierarchiczna Kocioa, tak w walce z gnostycyzmem
uksztatoway si normy doktrynalne i instytucje prawowiernoci Kocioa. Walka bya szczeglnie trudna, odkd ruch gnostycki z II wieku przeksztaci si w systemy.
Bazylides (zm. 145), z pochodzenia Syryjczyk, by pierwszym, ktry uj gnostycyzm w system, piszc
w 24 ksigach komentarz do Ewangelii oraz hymny i modlitwy. Siebie uwaa za wtajemniczonego w
nauki, ktre Zbawiciel bezporednio przekaza Apostoowi Maciejowi przed Wniebowstpieniem, Wyznajc dualizm, rozbudowa nauk o emanacji, m.in. o niezliczonych eonach, - anioach, ktrzy zamieszkuj cztery nieba i ich 365 firmamentw. Chrystus posany przez Ojca, aby wyzwoli elementy wiatoci
uwizione w materii, wystpi na ziemi w pozornym ciele, a na krzyu umar za niego Szymon Cyrenejczyk. Bazylides dziaa gwnie w Aleksandrii.
Walentynian, z pochodzenia Egipcjanin, rozpocz (ok. 135) sw dziaalno take w Aleksandrii, ale
prowadzi j nastpnie w Rzymie przez 20 lat. Powoujc si na swoje wizje, pisa listy, kazania i hymny,
ale ujmowa wasn nauk w terminologi biblijn Nowego Testamentu. Jezusa uwaa za czowieka, na
ktrego zstpi Duch wity podczas chrztu. Jezusowa nauka w formie prawdziwej gnozy budzi w czowieku element pneumatyczny, dziki ktremu dochodzi si do krlestwa wiatoci. Powrt do wiata
wiedzie przez krlestwo wrogich, mocy materii,. umierajcy gnostyk musi wic wzmocni si namaszczeniem i tajemniczymi formuami, ktre chroni go przed zgubnym dziaaniem Demiurga. System Walentyniana, bardzo szczegowo wypracowany, pociga ludzi swoistym mistycyzmem, sta si te najsilniejszym zagroeniem dla chrzecijastwa.
Inne grupy gnostyckie, Barbelognostycy, Ofici, Noaseczycy i Setianie, ulegy bardziej od poprzednich
wpywom judaizmu lub religii wschodnich i miay niewielki wpyw na chrzecijastwo. Ofici, na przykad, przyjli za swj symbol wa, ktry wystpowa w rnych pogaskich kultach.
Marcjonizm
Marcjon (zm. ok. 160), syn biskupa z Sinope w Foncie, waciciel przedsibiorstwa eglugowego, czowiek silnej woli i organizacyjnych uzdolnie, stworzy system religijny, ktry tylko czciowo czy si
z gnostycyzmem. Wykluczony z Kocioa w Sinope za faszyw interpretacj nauki w. Pawa, rozbudowa tez o, przeciwiestwie midzy wiar w Jezusa Chrystusa a przepisami prawa mojeszowego i przeciwstawia dobrego Boga z Nowego Testamentu sprawiedliwemu Jahwe z Starego Testamentu. Odrzuca
ksigi Starego Testamentu, Ewangelie za stara si oczyci z jego naleciaoci. Od 140 roku dziaa w
Rzymie, kiedy za wykluczono go po czterech latach z tamtejszego Kocioa, zorganizowa wasn
wsplnot z biskupem i kapanami. Tworzy nastpnie takie wsplnoty take poza Rzymem. Do swej
nauki przej gnostycki dualizm i doketyzm, ustrzeg si jednak fantastycznych spekulacji i nie dzieli
chrzecijan na pneumatykw i psychikw. Osobowo Marcjona i jego surowy ascetyzm zyskiway mu
47
zwolennikw. Koci katolicki przeciwstawiajc si marcjonizmowi, ustali dokadnie wykaz (konon)

ksig Pisma witego i formu wiary (symbol). Byo to przydatne wobec nowego zagroenia ze strony
manicheizmu, ktry pojawi si na Wschodzie w kilkadziesit lat po szczytowym okresie rozwoju gnostycyzmu.
Manicheizm
Nauka i nowy Koci, uksztatowane przez Maniego (216-276) w Persji miay cechy synkretyzmu religijnego. Twrca pochodzi z rodziny, spokrewnionej z perskim rodem ksicym Arsakidw i zna tradycjonaln religi swego kraju, mazdeizm, a take braminizm i buddyzm oraz judaizm i marcjonizm, lecz
przez ojca imieniem Paek, silniej zwizany by z mandeizmem, ktry wyznawaa wtedy sekta perska,
istniejca do dzi w pobliu Bagdadu. Mandeizm gosi dualizm, zobowizywa do wstrzemiliwoci od
misa i wina, wymaga obrzdowych oczyszcze. Wychowany w tej sekcie, Mani przeywa (od 240)
jakie wizje, przez ktre czu si powoany na apostoa nowej, uniwersalnej religii. Podj wic misyjn
podr do Indii, zyska tam znaczn liczb wyznawcw, lecz objcie tronu perskiego przez nowego
wadc, Szapura I (241-273) skonio go do powrotu i goszenia swej religii w caym pastwie Sasanidw. Do innych krajw wysa swych misjonarzy. Gwatowna zmiana na tronie, ktry obj krl Bahram
I (274-277), zwolennik tradycyjnej dla Sasanidw religii mazdeizmu, przyczynia si do uwizienia Maniego. Zmar on (277) w wizieniu, lecz zwolennicy nazwali jego mier ukrzyowaniem, by podkreli
jej znaczenie jako wiadectwa dla swej religii. Przeladowanie manicheizmu w krlestwie Sasanidw
spowodowao ucieczk jego wielu wyznawcw na Zachd oraz do Indii i Chin, gdzie wystpowali jeszcze w XIV wieku.
Nauka manicheizmu, dobrze znana po odkryciu jego pism na przeomie XIX i XX wieku w chiskiej
prowincji Turkiestanu, gosia istnienie dwch rwnych sobie, niezrodzonych i wiecznych, najwyszych
pierwiastkw: wiata i ciemnoci, dobra i za, midzy ktrymi trwa nieustanna walka, kosmiczny konflikt. Jego odbiciem jest walka wiata i ciemnoci w czowieku, ktry moe si zbawi, jeeli dobrze
pozna swj stan. Pomaga im w tym Ojciec wiatoci, ktry posa w tym celu na ziemi wysacw
prawdziwej religii: Budd, Zoroastra, Jezusa i Maniego. Trzej wysacy przed Manim byli skierowani
do pojedynczych czci wiata, Budda do Indii, Zoroaster do Persji, Jezus do Judei i na Zachd. Nie spisali oni swej nauki, dlatego ulega znieksztaceniu. Jedynie Mani, ostatni wysannik wiata, otrzyma
uniwersalne posannictwo i zostawi spisan nauk, przez ktr wiat moe si zbawi lub bez niej zatraci si na wieki.
Z nauki dualistycznej wyprowadza manicheizm konkretne wskazania etyczne, z naczeln zasad
wstrzymywania si od wszystkiego, co czy si z materi. Doskonay manichejczyk odrzuca wic cay
materialny wiat, zwalcza w sobie podliwo posiadania rzeczy materialnych i zobowizuje si do tego
przez potrjn piecz, ust, rk i ona, czyli unikanie nieczystych sw i pokarmw, odrzucanie wszelkiej
pospolitej pracy, ktra tworzc rzeczy materialne, przyczynia si do wizienia elementw wiatoci oraz
wstrzymania si d stosunkw pciowych i maestwa. Wygrowane dania zmusiy do podziau manichejczykw na wybranych i suchajcych (katechumeni), co nie przeszkadzao, e obie grupy tworzyy
cile zorganizowan spoeczno. W niej stanowili wybrani grup diakonw, byli te kapani, a nad nimi
nauczyciele Prawdy, czyli biskupi, i kolegium 12 apostow, nad wszystkimi za Zwierzchnik Apostow,
zwany take krlem religii. Wybrani tworzyli czsto wsplnoty klasztorne. Istniay osobne witynie manichejczykw, w ktrych gromadzono si na naboestwa czystego Sowa Boego: czytanie pism Marnego i piew hymnw. Nie stosowano adnych gestw obrzdowych, bo one pochodziy od ciaa, zej materii, a do zbawienia konieczna jest tylko prawdziwa gnosis. W hymnach wysawiano czsto Jezusa, bo sam
Mani we wstpie swego Listu nazwa si apostoem Jezusa Chrystusa i gosi o sobie, e przez niego
przemawia Paraklet, Duch, zesany od Jezusa.
Podkrelanie roli Jezusa Chrystusa, przejcie wielu elementw z Pisma witego Nowego Testamentu i
apokryfw nowotestamentowych do manichejskiego przepowiadania, zwiodo niejednego chrzecijanina,
ktrego nurtoway nadto problemy, wydawao si, tak dobrze rozwizane w manicheimie. Rezultaty
misji manichejskiej byy due na Wschodzie i Zachodzie, szczeglnie w Afryce pnocnej. Edykt cesarza
48
Dioklecjana (297) przeciwko tej zgubnej nowoci, wydany wanie dla Afryki, wskazuje na du liczb
manichejczykw. Do nich nalea w. Augustyn przed swoim nawrceniem i szereg ludzi z wyszych
warstw spoecznych, ktrym odpowiadaa manichejska gnosis. Manichejczykw zwalczano w IV wieku
dekretami kocielnych synodw i edyktami chrzecijaskich cesarzy. Bdy ich nauki najlepiej ukazyway pisma w. Augustyna, ktry z dawnego zwolennika sta si jej zdecydowanym przeciwnikiem.
Polemik z manicheizmem prowadzili take inni pisarze chrzecijascy, przetrwa on wszake, cho w
stanie szcztkowym, a do redniowiecza i ody pod zmienion form w ruchu, bogomilw i katarw.
Monarchianizm
Koci broni przeciw poganom i gnostykom oraz wyjania wiar w jednego Boga, Ojca Jezusa Chrystusa. W podkrelaniu monoteizmu zostawiono na uboczu okrelenie relacji midzy Ojcem i Synem i
Duchem. Apologeta Teofil nazwa t tajemnicz rzeczywisto Trjc, ale nie da wyjanienia terminu
ani prby wniknicia w objawion prawd o Trjcy witej. Nauka za apologetw i pisarzy chrzecijaskich w II wieku o Logosie, Synu Boym, akcentowaa odwieczne istnienie Logosa w Bogu, ale mwia
te o jego ujawnieniu si dopiero pniej jako Stwrcy i Rzdcy wiata, co wydawao si podporzdkowaniem Syna Ojcu (subordynacjonizm). Reakcj na to sta si na przeomie II i III wieku kierunek teologiczny na Wschodzie, ktrego hasem wywoawczym wedug Tertuliana byo (monarchiam tenemus)
trzymamy si monarchii, czyli jednego tylko Boga. Kierunek ten, nazywany monarchianizmem, chcia
za wszelk cen zachowa bosk Jedno przeciw Trjcy, a relacj midzy Bogiem Ojcem i Synem Boym stara si wyjani w podwjny sposb.
Monarchianizm dynamiczny, goszony (ok. 190) w Rzymie przez chrzecijanina, kupca Teodota z Bizancjum i jego uczniw, wyjania, e Chrystus czowiek, zrodzony z Dziewicy Maryi i Ducha witego,
podczas chrztu w Jordanie otrzyma moc Bo (po grecku: dynamis), ktra w nim dziaaa do mierci na
krzyu. Dziaanie mocy Boej w Chrystusie byo wic dziaaniem samego Boga Ojca. Chrystusowi przysuguje nazwa Syn Boy, bo Ojciec go uzna (adoptowa) jako Syna. Teodota za bdn nauk wykluczy
biskup rzymski Wiktor (186-198) z jednoci kocielnej, ale jego zwolennicy istnieli w Rzymie jeszcze
przez duszy czas, tworzc osobn wsplnot i ustanawiajc swoim biskupem wyznawc Natalisa, ktry
jednak wkrtce ich opuci.
Adopcjanizm jest wwczas inn nazw monarchianizmu dynamicznego. Wyrany adopcjanizm gosi w
poowie III wieku biskup antiocheski, Pawe z Samosaty, ktrego nauk .i sposobem ycia zajmowao
si kilka synodw. W swej teologii posuy si Pawe, w okrelaniu rwnoci Syna z Ojcem co do substancji, terminem greckim homousios (wsp-istotny). Odrzucono ten termin na synodzie aleksandryjskim, gdy wydawa si przekrela samoistnienie osobowe Logosa, Syna Boego. Pawe zoony z urzdu nie straci zwolennikw, Paulinistw, ktrymi musia zaj si jeszcze sobr nicejski w 325 r.
Monarchianizm modalistyczny, ktrego twrc by chrzecijanin, Noetos ze Smyrny, wykluczony z
tamtejszego Kocioa lokalnego, gosi, e jeden Bg objawi si wiatu w rny sposb (po ac. modus),
raz jako Ojciec, kiedy indziej jako Syn. Nie ma midzy nimi adnej rnicy, mona wic mwi, e to
Bg Ojciec sta si czowiekiem i umar na krzyu. Wyraano to w aciskim zdaniu: Pater passus est pro
nobis, ktre dao nazw patrypasjanie dla zwolennikw monarchizmu modalistycznego.
Prakseasz, ktry za biskupa Wiktora przyby ze Wschodu do Rzymu, by najruchliwszym propagatorem
monarchianizmu modalistycznego, lecz, zmodyfikowa go o tyle, e odrnia czowieka Jezusa od Boga
Chrystusa, identycznego z Bogiem Ojcem.
Sabelianizm, nauka biskupa Sabeliusza z Libii, ale dziaajcego w Rzymie za biskupa Zefiryna (199217), sta si najbardziej usystematyzowan nauk monarchianizmu modalistycznego. Wedug niego,
nazwy Bg Ojciec i Syn i Duch wity odpowiadaj trzem rzeczywistociom, uksztatowanym przez Boga, a poznawanym i dowiadczanym przez chrzecijanina. Bg Stwrca i Prawodawca wiata, to Ojciec,
Bg Zbawca, to Syn, Bg udzielajcy aski i witoci, to Duch wity.
Rzym sta si orodkiem modalistycznej nauki. Nieatwo byo uchwyci jej bdy, dopiero pisma Tertuliana w Afryce i Hipolita w Rzymie wykazay w modalimie bdn interpretacj treci, zawartej w nazwach Boga Ojca, Syna Boego i Ducha witego. Hipolit mia pretensje do Zefiryna i jego nastpcy
49
Kaliksta (217-222) z powodu rzekomego sprzyjania Sabeliuszowi, w rzeczywistoci obaj biskupi rzymscy czynili wysiki, by z jednej strony zaznaczy bstwo Chrystusa, z drugiej za rnic midzy Nim a
Ojcem, lecz brakowao im terminologii, wolnej od zarzutw. Walka Hipolita i Tertuliana przyniosa owoc
w postaci zapocztkowanej teologii trynitarnej, ktr w poowie III wieku dalej rozwija Nowacjan,
wprowadzajc pojcie wasnej substancji i osoby u Syna Boego, lecz nawet jemu nie udao si jasno
przedstawi najwaniejszych aspektw nauki trynitarnej.
Niejasnoci terminw spowodoway konflikt doktrynalny w Aleksandrii, ktrej biskup Dionizy (ok. 260)
w dyskusjach z patrypasjanami za silnie podkreli rnic midzy Ojcem i Synem, uywajc mao precyzyjnego okrelenia, e Syn jest dzieem, (po grec. poiema) Ojca. Oskarono go o to w Rzymie, skd
papie Dionizy wysa do Aleksandrii danie wyjanie i przedstawi rzymsk nauk o Trjcy witej.
Wyjanienie biskupa aleksandryjskiego Dionizego musiao zadowoli Rzym, gdy dyskusja na razie
ustaa. Oya pniej w gonym sporze ariaskim.
Rozdzia 9
UMOCNIENIE NAUKI KOCIELNEJ - TEOLOGIA
Troska o zrozumienie wszelkich prawd Objawienia bya udziaem wszystkich chrzecijan. W tym okresie
dyskutuj o sprawach religijnych wszyscy i wszdzie. Jest to potrzeb ycia chrzecijaskiego i obron
przed bdami. Odczuwano jednak potrzeb pouczania wsplnoty przez biskupw i kapanw, by pozna
pozytywn tre nauki, ale z uwzgldnieniem tematyki, atakowanej przez bdnowiercw, jak podaje
Ireneusz. O bdach przestrzegano si w listach jednego Kocioa lokalnego do drugiego, np. Koci
lokalny w Koryncie (ok. 170) wymienia takie listy z wsplnotami chrzecijaskimi w Grecji, Azji Mniejszej i dalekim Poncte. Biskupi odbywali te debaty doktrynalne na synodach, ktre zwouje si coraz czciej. Gdy bdnowierc nie mona byo przekona, e bdzi, ogaszano zerwanie z nim jednoci (ekskomunika).
Teologowie wspierali swoimi pismami te pastoralne dziaania w dziedzinie pogbiania nauki i jej obrony. Znaczna cz pism antygnostyckich zagina po IV wieku, kiedy problem ju nie istnia. Euzebiusz
zna jeszcze wiele tytuw takich pism i wymienia szereg autorw, m. in. Agryp Kastora, ktry pisa
przeciw Bazylidesowi, biskupw Melitona z Sardes, Filiposa z Gortyny na Krecie i Teofila z Antiochii,
ktrzy zwalczali bdy Marcjona.
Ireneusz i teologowie zachodni
Ireneusz z Lyonu (ok. 120-200), pochodzi ze Smyrny w Azji Mniejszej, by kapanem, potem biskupem
w Lyonie. Ogoszony witym i Ojcem Kocioa, przysuy si nauce chrzecijaskiej bogat twrczoci w jzyku greckim. Zachoway si, niestety, tylko dwa dziea: Zdemaskowanie i zbicie faszywej gnozy oraz Wykaz nauczania apostolskiego. Ostrzegajc w nich przed bdami gnostyckimi, autor wskazuje
na podstawy prawdziwej wiary: kanon Pisma witego, tradycj apostolsk i nauczanie biskupw. Z jego
pism korzystali inni autorzy teologiczni.
Hipolit Rzymski (ok. 170-235) by jednym z nich. Urodzony i wychowany na Wschodzie, myla i pisa
po grecku. Gdy przyby do Rzymu, znalaz si w rodowisku niechtnym spekulacjom na temat Sowa
Boego. Przez pewien czas sta na czele opozycyjnej grupy chrzecijan, przeciwnych pogldom papiea
Kaliksta na temat pokuty. Nie ma jednak adnego dowodu rdowego, by kaza si wywici na schizmatyckiego biskupa rzymskiego natomiast nie jest wykluczone, e nalea przez pewien czas do schizmy nowacjaskiej. W swoich dzieach Zwalczanie wszelkich herezji (Philosophumena) i Syntagma trafnie oceni gnostycyzm, wskazujc, e jego nauka nie ma rda w Pimie witym, ale w traktatach filozofw greckich, w misteriach wschodnich, astrologii i magii. Hipolit z upodobaniem zajmowa si Bibli,
ktr wyjania alegorycznie, cho stosowa t metod bardziej umiarkowanie ni Orygenes. Troska o
zachowanie apostolskiego nauczania skonia go do napisania Tradycji apostolskiej. Podaje w niej zasady
50
i formy udzielania duchownym wice oraz sprawowania chrztu i eucharystii. Jego dzieo pozwala odtworzy rzymski symbol wiary z III wieku.
Nowacjan, rzymski kapan, ktrego koleje ycia s mao znane, napisa (ok. 250) swe gwne dzieo O
Trjcy witej, w ktrym podkreli rol Ducha witego w Kociele i konieczno zachowania w nim
witoci i prawdy. Wpatrzony w idea Kocioa ludzi witych, nie widzia miejsca dla grzesznikw,
zwaszcza dla odstpcw (lapsi) od wiary, choby nawet gotowi byli odby pokut. Na tym tle powstaa
schizma nowacjaska, gdy biskupem rzymskim wybrano (251) jego kontrkandydata Korneliusza, agodnie postpujcego z grzesznikami. Synod rzymski, z udziaem 60 biskupw, ekskomunikowa Nowacjana
i jego zwolennikw. Trwajc w schizmie, nazwali si Kocioem czystych (kataroi). Wedug historyka
Sokratesa, Nowacjan zgin jako mczennik podczas przeladowania cesarza Waleriana. Jako autor wykaza znaczne wyksztacenie filozoficzne i teologiczne. By pierwszym piszcym w Rzymie teologiczne
rozprawy po acinie.
Tertulian (ok. 160 - ok. 222), znany ju jako autor apologii, by synem rzymskiego oficera, urodzi si i
dziaa w Kartaginie, ale pisa po acinie. Chrzecijastwo przyj jako dorosy czowiek, pocignity
wiernoci wyznawcw i mczennikw podczas przeladowa. W nauczaniu i pismach demaskowa bdy gnostykw, Hermogenesa i Walentyniana, krytycznie omwi nauk Marcjona, da z Pisma witego
pozytywny wykad zagadnie, le ujmowanych przez gnostykw i przedstawi je w pismach O ciele
Chrystusa i O zmartwychwstaniu cia. Kocioowi przysuy si dzieem Preskrypcja heretykw, w ktrym wnikliwie okreli sens i warto apostolskiej tradycji przeciw roszczeniom bdnowiercw, zwaszcza gnostykw, e tylko oni posiadaj prawdziw nauk Chrystusa. Pisarstwem zajmowa si w latach
195-220, lecz ok. 207 r. zczony z montanizmem, pisa odtd rygorystycznie, czasem bdnie. W rozprawie O wiecu gani sub wojskow jako niezgodn z wiar chrzecijask, w pimie O bawochwalstwie zwalcza sprawowanie przez chrzecijan urzdw, zwizanych choby porednio z kultem pogaskim, w dziele O wstydliwoci przedstawia montanistyczn nauk o pokucie, odmawiajc Kocioowi
prawa do odpuszczania grzechw. Polemizuje w nim z jakim najwyszym kapanem, ktry wyda dekret
rozstrzygajcy (edictum peremptorium) o odpuszczaniu grzechw cudzostwa i wiaroomstwa. Dzi
przyjmuje si, e Tertulian prowadzi polemik z biskupem kartagiskim Agrypinem, a nie z papieem
Kalikstem. W licznych dzieach moralno-ascetycznych z wczeniejszego, przedmontanistycznego okresu
w jego yciu, a zwaszcza w pismach apologetycznych i dogmatycznych daje Tertulian poprawn nauk
chrzecijask. Jego wywody chrystologiczne i trynitarne przejli pniejsi teologowie, cho dostrzegli u
niego subordynacjanizm. Skorzystano z opracowanych przez mego poj teologicznych trjca, substancja, osoba. Odrzucono zdecydowanie jego koncepcj Kocioa bez hierarchii, ktr wyrazi w zdaniu:
gdzie trzech, choby to byli laicy, jest ju Koci.
Cyprian (ok. 200-258), biskup kartagiski, przed nawrceniem retor, sta si wielkim pisarzem chrzecijaskim, ktrego rozprawy i listy suyy rozwizywaniu aktualnych problemw, ale stanowi znaczny
wkad do teologii i wywary wpyw na cay Koci w nastpnych okresach. Tertuliana nazywa swoim
mistrzem, rni si jednak od niego wikszym uwzgldnieniem Pisma witego. W dziele O Jednoci
Kocioa ukazuje biskupa jako przedstawiciela i gwaranta tej jednoci. Wedug niego, biskup jest zwizany z innymi biskupami wsplnym posannictwem. Piotr za zajmuje wrd wszystkich szczeglne stanowisko, gdy Chrystus tylko jemu powierzy wadz wizania i rozwizywania. Cyprian wszake nie widzi
w tym biblijnym fakcie uzasadnienia dla jurysdykcyjnej wadzy biskupa rzymskiego w caym Kociele.
Przypisuje mu raczej tylko honorowe pierwszestwo z tytuu dziaalnoci i mierci Piotra w Rzymie. Nie
uzna wic decyzji rzymskiej za obowizujc innych biskupw w spornej sprawie wanoci chrztu heretykw. Konieczno naleenia do Kocioa uj w formu poza Kocioem nie ma zbawienia. Wedug
niego, nalee do Kocioa powinny ju dzieci od najwczeniejszych lat ycia. Ich chrzest wyda mu si
praktyk samo przez si zrozumia. Podkrela, e wierno Kocioowi podczas przeladowania zasuguje na najwysze uznanie, a kto ponosi mczestwo, zdobywa bezporednie ogldanie Boga. Cyprian
sam odda swe ycie za wiar i Koci, zgin (258) podczas przeladowania Waleriana. Jego ycie opisa diakon Pontius, tworzc pierwsz chrzecijask biografi.
51
Owocem dziaalnoci teologw w III wieku byo wypracowanie pojcia apostolska tradycja i apostolska
sukcesja oraz okrelenie kanonu Pisma witego w tzw. Fragmencie Muratoriego. Ustalili oni, e tylko te
ksigi s kanoniczne, ktre sigaj czasw apostolskich i stale byy uznawane przez Kocioy lokalne, a
ich prawdziwo gwarantuj tylko ci przeoeni kocielni, ktrzy wykazuj nieprzerwany cig swej sukcesji od Apostow.
Wypracowano take drug zasad, e chrzecijanina obowizuj prawdy wiary zawarte w symbolu
chrzcielnym, dokadnie ustalonym ju w poowie II wieku.
Szkoy katechetyczne
Rozwj nauki chrzecijaskiej w III wieku, dziki szkoom katechetycznym, da pierwsze systematyczne
opracowanie teologii. Sprzyjajc okolicznoci bya take wczesna odnowa filozofii greckiej, ktrej
wybitnym przedstawicielem wrd pogan sta si Plotyn (ok. 205 - ok. 269). Z tej filozofii korzystali
teologowie, Klemens Aleksandryjski, Orygenes i inni.
Szkoy katechetyczne wyrosy z przygotowa katechumenw do chrztu, ale take z prywatnego nauczania chrzecijaskich uczonych, jak Justyn czy Tacjan. Rozpowszechnianie si bdnowierstwa spowodowao, e prywatne nauczanie chrzecijan zostao poddane kontroli Kocioa.
Aleksandryjska szkoa katechetyczna moga rozwin si szybko, gdy Aleksandria miaa najkorzystniejsze warunki do rozwoju chrzecijaskiej nauki i nauczania. Stanowia najwybitniejszy wwczas orodek kultury helleskiej z dwoma bibliotekami przy Sarapeionie i Muzeionie. Wyksztaceni Aleksandryjczycy, ydzi z tamtejszej diaspory czy Hellenowie po nawrceniu na chrzecijastwo, zajmowali si
nadal nauk.
Pierwszym znanym z imienia chrzecijaskim nauczycielem w Aleksandrii jest Panten, ktry ok. 180 r.
naucza tam prywatnie.
Antiocheska szkoa katechetyczna tkwi swoimi pocztkami tak samo w mrokach, jak aleksandryjska.
Powstaa w stolicy Syrii, ktra bya centrum kulturalnym i naukowym tego kraju- Wedug tradycji, twrc szkoy by kapan Lucjan, prawdopodobnie urodzony w samej Antiochii. Jego dziaalno miaa raczej
may zasig, a nauczanie prywatny charakter, pisma wszake naday kierunek dalszym badaniom teologicznym.
Lucjan z Antiochii (zm. 312 jako mczennik) skupia swoje zainteresowania na Biblii, w ktrej szuka
najpierw sensu dosownego. Wyjanienia typologiczne dopuszcza wwczas, gdy sam tekst na nie wskazywa. Z Biblii czerpa dane do teologii, nie posugujc si przesankami filozoficznymi, przez co doszed
do surowego subordynacjanizmu w nauce o Logosie. Ten subordynacjanizm przejli od niego uczniowie,
zwani syllukanistami. Wrd nich by Ariusz, herezjarcha-z pocztkw IV wieku.
Rozkwit szkoy antiocheskiej i teologii o nieco innym ukierunkowaniu ni w Aleksandrii, naley do
nastpnego okresu. O ile Aleksandria pozostaa orodkiem teologii spekulatywnej i egzegezy alegorycznej, Antiochia staa si orodkiem teologii pastoralnej i egzegezy naukowej. Przez kontakt z aramejskim
Wschodem korzystaa z uczonoci rabinw. Teologowie antiochescy najczciej znali jzyk hebrajski i
mogli zaj si egzegez bardziej uczon, w ktrej posugiwali si take umiejtnociami greckimi: gramatyk, dialektyk i geometri.
Teologowie aleksandryjscy
Szkole aleksandryjskiej przynis saw Klemens (ok. 150-215), zwany Aleksandryjskim. Zosta chrzecijaninem jako dorosy czowiek, wyksztacony w naukach wieckich. Niezalenie od Pantena prowadzi
nauczanie w Aleksandrii, do przeladowania za Septymiusza Sewera, a ok. 202 r. uda si do Azji Mniejszej i tam zmar. W trzech swoich gwnych dzieach: Sowo zachty dla slogan, Wychowawca i Kobierce
da usystematyzowany wykad nauki chrzecijaskiej, ale nie bya to teologia spekulatywna w cisym
znaczeniu, bo praktyczne zagadnienia, stanowiy centrum jego myli i nauki. W pierwszym dziele przeprowadzi spokojn polemik z pogask religi i rozwin nauk o Logosie, Jezusie Chrystusie, ktry
wezwa do zbawienia wszystkich ludzi, Hellenw i barbarzycw. W drugim, zakoczonym wspaniaym
hymnem na cze Chrystusa - Wychowawcy ludzkoci, omwi normy chrzecijaskiego ycia, podkrelajc, e dania moralne Logosa odpowiadaa rozumnej naturze czowieka. W trzecim dziele da odpo-
52
wied na pytania, z ktrymi prawdopodobnie zetkn si w swoim nauczaniu. Jedno zagadnienie przewija
si przez to cae pismo: religia chrzecijaska jest prawdziw gnoz (wiedz) w przeciwiestwie do bdnych kierunkw gnostycyzmu, a wierzcy chrzecijanin prawdziwym gnostykiem, ktry wszake nie zadawala si samym poznaniem prawdy, ale dy do osignicia doskonaoci w yciu. Szczegowym
tematem moralnym zaj si w pimie Jaki bogacz zostanie zbawiony. Z innych jego dzie, ktre wymienia wity Hieronim w IV wieku, zachoway si tylko fragmenty komentarzy do Pisma witego. Uznawa on. konieczno wiedzy wieckiej jako przygotowania do naleytej znajomoci Pisma witego, ktre
jest rdem prawdziwej gnozy.
Orygenes (185-253), najwikszy z aleksandryjskich nauczycieli i najwybitniejszy z teologw chrzecijastwa na Wschodzie, zajmowa si pocztkowo nauczaniem w szkole gramatycznej, a prywatnie wystpowa jako nauczyciel nauki chrzecijaskiej, z czego mogli korzysta chrzecijanie i poganie. Na prob
biskupa Demetriosa obj (ok. 215) nauczanie katechumenw i sta si pierwszym ustanowionym nauczycielem i kierownikiem szkoy katechetycznej w Aleksandrii. Gdy j rozwin, odda nauczanie katechumenw swemu przyjacielowi Heraklesowi, a sam zaj si grup ludzi wyksztaconych, ktrych
wprowadza w tajniki filozofii i religii chrzecijaskiej. W ten sposb sta si twrc aleksandryjskiej
szkoy teologicznej, ktra trzymaa si kierunku, zapocztkowanego przez Klemensa Aleksandryjskiego,
a wic uznania suebnego charakteru- filozofii wobec teologii, zamiowania do metody alegorycznej i
skonnoci do spekulatywnego wnikania w tre Objawienia. Podejrzewano jednak Orygenesa, e przypisuje zbyt wiele znaczenia pogaskiej filozofii. Wicej jednak w opinii zaszkodzia mu nadmiernie surowa
koncepcja ycia ascetycznego, ktra doprowadzia go do samokastracji i do przyjcia wice kapaskich (230) wbrew przepisom kocielnym, zakazujcym samookaleczenia. Spowodowao to jego wyjazd
z Aleksandrii (ok. 251) i przeniesienie si do Cezarei Palestyskiej. Z t chwil szkoa aleksandryjska
zatracia charakter szkoy teologicznej, a zaja si w ograniczonym zakresie nauczaniem katechumenw.
W Cezarei mia Orygenes wielu uczniw, z ktrych rozgos zdoby Grzegorz, zwany Cudotwrc. Orygenes, niestrudzony w pisaniu i posugujcy si skryptorami, sta si niezmiernie podnym pisarzem, ale
wikszo dzie ulega zniszczeniu podczas gwatownych sporw o jego ortodoksj i po potpieniu przez
sobr konstantynopolitaski w 553 r. Sw wierno dla wiary i Kocioa zawiadczy w przeladowaniu
za Decjusza, kiedy zosta uwiziony i torturowany, wskutek czego zmar (253) w Tyrze, gdzie jeszcze w
pniejszych stuleciach pokazywano jego grb. Swoj nauk teologiczn opiera na Biblii, ktrej te powici niejedno studium krytyczno-filologiczne. Jej tekst zestawi w tak zwanej Heksapli, czyli szeciu
kolumnach, obejmujcych: 1. pierwotny tekst hebrajski, 2. ten sam tekst w transkrypcji greckiej, 3. przekad Akwily, 4. przekad Symmachusa, 5. Septuagint, 6. przekad Teodocjona. Ze znakomitych komentarzy biblijnych zachoway si tylko trzy, do Pieni nad Pieniami, do Ewangelii Jana i Mateusza. Najliczniejsze byy homilie z aplikacjami duszpasterskimi, bo Pismo wite uwaa za ywe Stwo Boe, ale
pene tajemnic, ktre zgbi tylko ten, kto trwa w nieustannej modlitwie. Nawoywa do codziennego
czytania Pisma witego, sam uczyni je fundamentem osobistego ycia religijnego. Sta si te jednym z
wielkich twrcw chrzecijaskiej duchowoci i wywar wpyw na powstanie i rozwj teologii ycia zakonnego. W tej dziedzinie zostali jego uczniami: Atanazy, Grzegorz z Nyssy i Ewagriusz z Pontu.
Pismo wite i tradycja byy dla Orygenesa dwoma rdami wykadu nauki chrzecijaskiej. Systematyczny wykad da w pierwszym znanym podrczniku dogmatyki znakomitym dziele O zasadach (Peri
archn), powiconym zasadniczym zagadnieniom: Bg, stworzenie wiata, upadek w grzech, odkupienie
przez Jezusa Chrystusa, grzech i wolna wola czowieka, Pismo wite jako rdo wiary. Wiele tematw
teologicznych podj jako pierwszy, nie zawsze dopracowa je do koca, podawa swoje mniemania, ktre day nastpnie okazj do sporu o jego ortodoksyjno. W nauce o Trjcy witej nie uwolni si od
subordynacjanizmu, cho jasno podkrela wieczno Logosa i okrela go jako wspistotnego (homousios) Ojcu. W nauce o stworzeniu gosi, e przed obecnym widzialnym wiatem istnia wiat duchw,
do ktrego naleay dusze ludzi, posiadajce preegzystencj. Gosi take, i wszystkie stworzenia d
do powrotu do Boga, podlegaj wic oczyszczeniu, a dokona si odnowienie wszystkich rzeczy (apokatastasis).
53
Nastpcy Orygenesa, Teognostos i Pierios, kierownicy szkoy katechetycznej w Aleksandrii korzystali z

dorobku naukowego swego poprzednika. Ich pisma nie stanowi oryginalnego wkadu do nauki teologicznej.
Dionizy biskup aleksandryjski (247-265), zyska przydomek Wielkiego bardziej z powodu nieugitej
postawy podczas przeladowania Decjusza i z racji wewntrzno-kocielnej dziaalnoci, anieli za rozprawy teologiczne. Gdy w Rzymie zrodziy si wtpliwoci co do poprawnoci jego nauki o Trjcy
witej, napisa apologi w czterech ksigach. W dziele O obietnicach, zwalcza chiliastyczne pogldy
biskupa Neposa z Arsinoe.
Pisarze chrzecijascy wschodni w drugiej poowie III wieku znajdowali si pod wpywem Orygenesa.
Jego tradycje w nauczaniu i badaniach teologicznych kontynuowa w Cezarei Palestyskiej uczony kapan Pamfilos, kierownik tamtejszej szkoy katechetycznej umczony (310) za Dioklecjana, po dugim
wizieniu, w ktrym napisa apologi Orygenesa. Grzegorz Cudotwrca, biskup Neocezarei w Foncie
(zm. ok. 270), ktrego dziaalno misyjn otoczyy liczne legendy, jest autorem mowy pochwalnej na
cze Orygenesa, Listu kanonicznego z przepisami.
Julian Afrykaczyk z Nikopolis (zm. po 240) jest reprezentantem laikw, ktrzy pod wpywem Orygenesa interesowali si zagadnieniami teologicznymi. W swoich listach do Orygenesa zaj si autentycznoci opowieci biblijnej o Zuzannie i genealogi Jezusa. Jego gwne dzieo Kronika wiata stao si wzorem dla pniejszych prac z tej dziedziny.
Metody, biskup z Olimpu w Azji Mniejszej (zm. 311), prawdopodobnie nie zna osobicie Orygenesa, ale
sta si jego przeciwnikiem co do nauki o preegzystencji dusz. W dziele Uczta (Symposion) propaguje i
wychwala idea dziewictwa. Hymn z tego dziea, uoony na cze Chrystusa Oblubieca i Kocioa, Jego
Oblubienicy, wszed na trwae do zbioru modlitw i pieni chrzecijaskich.
Rozdzia 10
UMOCNIENIE INSTYTUCJONALNE
W III wieku dokonuje si znaczny rozwj instytucjonalnych form Kocioa. Rozmachu nabrao jego ycie
synodalne, ktre stao si wizi midzy Kocioami lokalnymi, teraz nieco bardziej ni dawniej zrnicowanymi. Ich jedno wzmocnia si przez powstanie na Wschodzie prowincji kocielnych i dostrzegaln coraz wyraniej prymacjaln rang Kocioa rozwiny si take nowe stopnie duchowiestwa.
Wi Kociow lokalnych
Synody, czste w tym okresie, s najbardziej dostrzegalnym wyrazem tej wizi. Biskupi pewnego regionu zbieraj si, gdy trzeba radzi o wanych sprawach, jak wicenie Wielkanocy czy bdy montanizmu.
Wsplne obrady nie odbywaj si wycznie w granicach jednej prowincji pastwowej. Na synodzie w
sprawie Wielkanocy zebrali si biskupi z Cezarei Palestyskiej, Jerozolimy, Ptolemais i Tyru, a wic z
dwch cesarskich prowincji, palestyskiej i syryjskiej.
Wzajemna wi staa si atwiejsza ze wzgldu na liczebny i terytorialny rozwj Kociow lokalnych.
Dokonywa si on w podwjny sposb. W duym miecie i okolicznych wsiach powstaway nowe
wsplnoty chrzecijaskie, podlege bezporednio lokalnemu biskupowi. Czasem jednak taka nowa
wsplnota tworzya swj Koci lokalny, porednio zaleny od biskupa Kocioa macierzystego. Nowy
Koci lokalny obsugiwa chorepiskop (z jz. grec.: chora, wie, episfcopos, biskup). Znany jest on od
poowy II wieku i czsto wystpuje w Azji Mniejszej. Jego zaleno od biskupa Kocioa macierzystego
umocniy kanony synodalne z IV i V wieku. Prowincje kocielne, metropolie, wystpujce w tym okresie
na Wschodzie, s na og dostosowane do granic administracji pastwowej. Biskup z stolicy prowincji
staje si jej kocielnym zwierzchnikiem, metropolit. On zwouje synod i na nim przewodniczy.
Przodujce stanowisko wrd metropolii zdobywaj Aleksandria i Antiochia przez to, e stay si wybitnymi orodkami misyjnymi i katechetycznymi, oprcz tego e byy najwikszymi miastami swoich krajw i stanowiy od dawna centra pastwowe i kulturalne. Antiochia sigaa swymi misjami poza admini-
54
stracyjne granice prowincji, do Cylicji i Osrhoene. W niej Odbyway si synody biskupw z Syrii i
wschodniej Azji Mniejszej. Biskup aleksandryjski czuwa nad Kocioami lokalnymi w swojej prowincji,
ale take w libijskim Pentapolis. Jego przodujce stanowisko potwierdzi w nastpnym okresie sobr nicejski, poddajc mu wszystkich biskupw Egiptu, Libii i Pentapolis. W ten sposb uksztatowano podstawy patriarchatw.
Na Zachodzie wi metropolitalna wystpuje pniej, natomiast w tym okresie Kocioy lokalne skupiaj
si, w Afryce wok Kartaginy, a w rodkowej i poudniowej Italii wok Rzymu. Jeeli biskup kartagiski zwouje w III wieku synody, to powouje na nie wszystkich biskupw Afryki. Podobnie bior udzia
w synodach rzymskich wszyscy biskupi Italii. Kartagina i Rzym maj wic wiksze znaczenie, ni inne
metropolie.
Prymacjalne stanowisko Rzymu
Koci rzymski posiada wpyw na sprawy i wydarzenia nie tylko Italii, ale caego chrzecijastwa, cieszy si take szczeglnym powaaniem w Kociele powszechnym. Gdy Ireneusz z Lyonu wskazywa
przeciw gnostycyzmowi na tradycj jako kryterium prawdziwej nauki, przypisa Rzymowi specjalne znaczenie w ustalaniu apostolskiej tradycji i opar to na .dwch faktach: zaoenie Kocioa rzymskiego
przez Apostow i jego wierno nauce, od nich otrzymanej. Podobne znaczenie Kocioa rzymskiego
jako znaku-rozpoznawczego niezmiennie przechowywanej tradycji apostolskiej podkreli Hegezyp, ktry zbada list biskupw rzymskich, od wspczesnego mu Eleuterosa do w. Piotra. Tertulian stwierdzi,
e Rzym jest obok Smyrny przykadem Kocioa lokalnego, ktry moe wykaza sukcesj swoich biskupw od Apostow.
wiadomo pierwszestwa swego Kocioa w ustalaniu apostolskiej tradycji ujawni biskup rzymski
Wiktor (189-198) podczas sporu o czas Wielkanocy. Obok prymatu wiary wykaza wiadomo prymatu
jurysdykcyjnego, gdy wyczy monarchist Teodota z jednoci kocielnej. Kilka lat pniej biskup
rzymski Kalikst wyczy tak samo Sabeliusza.
Biskupi w innych Kocioach lokalnych uznaj prymacjalne stanowisko Rzymu. Bazylides, hiszpaski
biskup z Emerito, udaje si do Rzymu i przedstawia tamtejszemu biskupowi Stefanowi (254-257) spraw
swego zoenia z urzdu przez synod. Jest on przekonany, e mona apelowa do biskupa rzymskiego od
postanowie synodu, a Stefan przyjmuje apelacj i nie ma wtpliwoci, e do jego kompetencji naley
prawo ostatecznej instancji w sporze. Podobnym przekonaniem kierowa si biskup kartagiski Cyprian,
gdy da od tego samego Stefana, by za wykroczenia zoy z urzdu Marcjona biskupa w Arles i ustanowi tam nowego biskupa, ktrego imi ma poda episkopatowi afrykaskiemu, by wiedzia z kim zachowywa jedno. Cyprian wszake widzia to prymacjalne stanowisko Rzymu ograniczone do Kociow lokalnych w Europie Zachodniej. Wpyw na to miaa jego osobista sytuacja w Afryce. Gdy opozycyjna cz jego kleru zwrcia si do biskupa rzymskiego Korneliusza, napitnowa ich wysanie listw do Stolicy Piotrowej i do Kocioa Gwnego, z ktrego bierze pocztek jedno biskupw. Cyprian
nie chcia take uzna decyzji biskupa rzymskiego Stefana w sporze o wano chrztu heretykw. Podkrela wwczas autonomi biskupa w zarzdzaniu Kocioem lokalnym, z drugiej za strony, w dziele O
jednoci Kocioa pisa o Piotrze jako Opoce (Mt 16, 18) i wyjania: Koci zosta zbudowany na jednym, by z tego jednego mia swoj jedno.
Stefan natomiast pojmowa jednoznacznie ostateczn racj swego stanowiska w sporze o chrzest heretykw. Byo m nastpstwo biskupa rzymskiego po w. Piotrze, na ktrym wznosi si fundament Kocioa.
Kierowany t racj, w poczuciu wiadomoci, e posiada w Kociele Powszechnym urzd i zadania Piotra, stara si je wypeni nawet za cen zerwania jednoci z biskupami afrykaskimi. Jak dotychczas,
byo to najbardziej znaczce okazanie prymacjalnego stanowiska Rzymu. Potrzebny by wszake duszy
czas wgbiania si w ide prymatu i jej wyjaniania, by powszechniej ni dotd zrozumiano jej podstawy
biblijne, dziejowy sens i potrzeb w Kociele.
Rozwojowi tej wiadomoci u nastpnych pokole suyy dwie alegorie z III wieku. Jedna, podana w
hymnie pochwalnym Abercjusza z Frygii na cze Kocioa rzymskiego, porwnuje go do krlowej w
zotych szatach i zotym obuwiu, ktra oddziaywuje swoj nauk na zachodnie i wschodnie prowincje
55
cesarstwa. Druga zawarta w Licie Pseudo-klementyskim z pocztku III wieku kreli obraz Kocioa
rzymskiego jako okrtu Pitrowego, ktrego wacicielem jest Bg, sternikiem - Chrystus, busol - biskup, podrnymi - chrzecijanie. Najtrudniejsze zadanie peni biskup, gdy musi wsuchiwa si w sowa Chrystusa - Sternika i gono powtarza Jego polecenia. Symbol Kocioa - Okrtu Piotrowego stanie
si ulubionym tematem refleksji teologicznej i kanonicznej w redniowieczu.
Biskupi rzymscy w latach 140-258 s przewanie Rzymianami. Na ogln liczb pitnastu byo trzech
Grekw, dwch Italczykw i jeden Afrykaczyk z rodziny rzymskiej. Wszyscy pitnastu doznaj w Kociele powszechnym czci witych, mczennikami za zostao piciu z nich. Trzej z tych mczennikw,
Poncjan (230-235), Korneliusz (251-253) i Lucjusz I (253-254) cierpieli przeladowanie i zmarli na wygnaniu dwaj za, Fabian (236-250) i Sykstus II (257-258), ponieli mier mczesk. Przeladowanie za
cesarza Decjusza spowodowao, e po Fabianie nie byo mona ponad rok obsadzi biskupstwa rzymskiego. Podobnie po mczeskiej mierci Sykstusa II (258) cay rok trwa wakans na stolicy biskupiej
rzymskiej.
Biskupi, kler i majtek kocielny
Stanowisko Cypriana ukazuje silne poczucie odpowiedzialnoci biskupa za swj Koci lokalny i wiadomo wagi jego urzdu, ktry wprawdzie w tym okresie pozostaje wewntrznie nie zmieniony, podobnie jak urzdy kapanw i diakonw, ale dokonuje si wyraniejsze ich rozgraniczenie, rozszerzenie zakresu dziaania i zrnicowanie warunkw dopuszczania kandydatw do kadego z nich. Nastpuje te
teologiczne pogbienie urzdu biskupiego, wzrost jego znaczenia dla dziaalnoci nie tylko Kocioa
lokalnego, ale i powszechnego.
Biskup jest bezspornym zwierzchnikiem Kocioa lokalnego. Zupenie wyrana staje si teraz wiadomo monarchicznego episkopatu. Do uprawnie i obowizkw biskupa naley goszenie prawd wiary,
czuwanie nad jej czystoci, a take nad naleytym spenianiem liturgii. Biskup odpowiada za wewntrzn dyscyplin i zachowanie ideau ycia chrzecijaskiego w Kociele lokalnym, za opiek charytatywn nad biednymi i pomoc w okresach krytycznych. On reprezentuje swoj wsplnot wobec innych
Kociow lokalnych, zwaszcza na synodach, stanowi wic ogniwo i istotny faktor jednoci Kocioa
powszechnego.
Urzdowi biskupiemu powicono duo refleksji teologicznej. Najwicej zaj si tym kapan Orygenes,
podkrelajc, e biskup ma obowizek doprowadzi ludzi do Krlestwa Boego, musi wic by przykadem kadej cnoty, a speniajc kult liturgiczny, powinien tylko czyste rce wznosi do modlitwy. Zobowizany do goszenia Sowa Boego, ma czerpa je z Pisma witego, ktre musi stale czyta i nad nim
medytowa. Z aciskich pisarzy, biskup Cyprian oddawa si podobnej refleksji, uwaajc jak i Orygenes, e biskup jest powoany do suby caemu Kocioowi, a jego szczegln trosk powinno by zabezpieczenie i kocielnej jednoci. Wielka waga biskupiego urzdu wymaga swobodnego wyboru przez Koci lokalny, przy udziale biskupw z danej prowincji, ktrych zgoda jest potrzebna do wanoci elekcji.
Oni te udzielaj wice elektowi, co zna ju Porzdek kocielny Hipolita Rzymskiego. Syryjskie za
pismo Didaskalia szczegowo okrela przymioty kandydata na biskupa, wymagajc od niego przede
wszystkim wewntrznej zayoci z Pismem witym, wysokich kwalifikacji moralnych, wykazanych w
dotychczasowym postpowaniu, dlatego powinien mie moliwie 50 lat ycia, a gdyby trzeba byo wybra modszego, naley dokona bardzo wnikliwego badania jego przymiotw. Wysokiej godnoci biskupa musi take odpowiada ycie jego ony i dzieci. Kto zawar maestwo wicej ni jeden raz, nie
moe by wybrany biskupem.
Prezbiterzy s nadal uwaani, jak u w. Ignacego, za doradcw i wsppracownikw biskupa, jednak
wzrasta ich znaczenie na terenach wieo schrystianizowanych, szczeglnie na wsiach. Na czele wiejskiej
wsplnoty nie stan biskup, ale kapan, jak wiadczy Dionizy Aleksandryjski dla Egiptu w poowie III
wieku. Nie mon wtpi, e sprawowa on Eucharysti. By to pocztek drogi w kierunku powstania
parafii. Zakres dziaania kapanw wzrs podczas przeladowa, gdy biskup zosta uwiziony lub si
ukrywa. Cyprian upowania kapanw i diakonw w swoim Kociele, by w czasie zagroenia przyjli
samodzielnie wyznanie grzechw od odstpcw i dokonali ich rekoncyliacji w obliczu mierci. Trzeba
56
te byo zwikszy liczb kapanw i zakres ich uprawnie w Kocioach lokalnych, w ktrych wzrosa
liczba chrzecijan, nawet do kilkunastu tysicy, jak w Rzymie, Kartaginie, Aleksandrii i Antiochii. W
Rzymie wydzielono duszpasterskie okrgi, zwane w jzyku aciskim tituli, w ktrych kapani samodzielnie penili swe funkcje.
Diakoni pozostali gwnymi pomocnikami biskupa w penieniu opieki nad biednymi i w zarzdzaniu
majtkiem, kocielnym. Wedug Didaskalii, stanowili uszy i usta, serce i dusz; biskupa, a od ich odpowiedzialnej wsppracy zalea pomylny stan Kocioa; lokalnego. W Rzymie biskup Fabian ustanowi
dla kadego diakona odrbny; okrg. Byo ich siedem, w ktrych speniano sta opiek nad 1500 biednymi.
Nisze od diakonatu stopnie kleru wzrosy w III wieku ze wzgldu na potrzeby Kociow lokalnych.
Wymienia je z liczb duchownych biskup rzymski Korneliusz w licie do Kocioa antiocheskiego: 7
subdiakonw, 42 akolitw i 52 egzorcystw, lektorw i ostiariuszy. Penili oni sub liturgiczn i
pomagali w specjalnych zadaniach charytatywnych, jak pielgnowanie psychicznie chorych. Najczciej
z tych grup niszego kleru wymienia si lektora, ktry czyta teksty podczas naboestw i mia wpyw na
ksztacenie chrzecijan.
Na wszystkie urzdy, od kapastwa do ostiariatu, powoywa biskup po zasigniciu rady caej wsplnoty kocielnej. Lektorowi wrcza ksig czyta, ale nie udziela mu wice, tak samo jak subdiakonowi, na ktrego nie nakada rk.
Przeszkody (po ac. irregularitates) do stanu duchownego znano ju w III wieku. Niezdolnym by: 1. kto
raz ju odprawia pokut publiczn, 2. kto przyj chrzest na ou choroby, 3. kto okaleczy samego siebie. Co do ostatniego, nie we wszystkich Kocioach lokalnych uznano to za przeszkod.
Ksztacenie kleru w jakiej specjalnej formie lub wedug okrelonych norm nie istniao. Teologiczne wyksztacenie zdobywano w katechumenacie i osobistym studium, niekiedy prywatnie u wyksztaconego
chrzecijanina nauczyciela. Do funkcji liturgicznych wprawiano si przez praktyk.
Utrzymanie biskupa i diakonw, ktrzy mieli wiele obowizkw, uznawano coraz czciej za powinno
caej wsplnoty kocielnej. Inni duchowni korzystali z wasnego prywatnego majtku lub z dochodw za
wykonywany zawd pozakocielny. Cyprian uala si na nadmiern dziaalno zarobkow niektrych
duchownych, nawet biskupw, tak e pniej (306) synod w Elwirze czu si zmuszonym zakaza duchownym uprawiania handlu.
Majtek Kocioa lokalnego, z ktrego korzystano na utrzymanie biskupa i diakonw, skada si nie tylko z ofiar pieninych, dobrowolnie wpacanych do kasy kocielnej, ale niekiedy take z darowanych
domw i gruntw. Powstay zasb rodkw materialnych by pod kontrol i zarzdem biskupa. Wadza
pastwowa przed edyktem mediolaskim nie ruszaa majtku kocielnego, poza okresami przeladowa.
Nakazana w edykcie restytucja wiadczy, e istnienie majtku kocielnego uznawano take wczeniej za
legalne.
Rozdzia 11
UBOGACENIE LITURGICZNE
Dawna autonomia Kociow lokalnych powodowaa powstanie rnych tradycji, widocznych teraz w
sporze o czas witowania Wielkanocy i chrzest heretykw. Silniejszy wszake by nurt, zmierzajcy do
upodobnienia obrzdw.
Chrzest - katechumenat
Chrzest udzielany jest nadal zasadniczo dorosym, cho Orygenes i Hipolit potwierdzaj praktyk chrztu
dzieci. U dorosych cieray si dwie tendencje. Jedna zmierzaa do przyjmowania chrztu jak najwczeniej, druga skaniaa do odkadania go na ostatnie chwile ycia, by umrze wstanie penego oczyszczenia. Od kandydatw dano poddania si przygotowaniu doktrynalnemu i prbie postpowania. Przygotowanie doktrynalne uznawano za konieczne ze wzgldu na ydowsk i pogask propagand anty chrze-
57
cijask, bdne nauki wrd chrzecijan oraz nieznajomo Starego Testamentu u nawracajcych si z
pogastwa. W przygotowywaniu korzystano nadal z prywatnego nauczania, chtniej jednak przyjmowano
nauczycieli na sub Kocioa. Zinstytucjonowany katechumenat znany jest na pocztku III wieku. Pisz
o nim Hipolit i Tertulian.
Katechumenat rozwin si w instytucj, bo Koci by bardzo ostrony w dopuszczaniu do chrztu,
zwaszcza gdy naby bolesnego dowiadczenia z odstpcami podczas przeladowa. Zanim te pozwoli
rozpocz katechumenat, bada u kandydata: kwalifikacje moralne, motywy nawrcenia, zawd, sytuacj
rodzinn i spoeczn. Kandydat powinien by poda znanego sobie chrzecijanina, ktry zawiadczyby o
jego szczerej chci nawrcenia. Jeeli peni zawd niedozwolony w chrzecijastwie, np. pogaskiego
kapana, stranika wityni pogaskiej, astrologa, wrbity, zaklinacza, musia go zmieni. Nie byo jednomylnoci, czy sub w wojsku i administracji pastwowej uwaa za zawd niedozwolony. - Niewolnik musia uzyska zgod swego pana.
Nad kandydatem dopuszczonym do katechumenatu czyniono znak krzya. Odtd nazywano go katechumenem lub w Afryce pnocnej suchajcym (audiens, auditor) w odrnieniu od wiernych (fideles). Katechumenat trwa zasadniczo trzy lata, wypeniony nauczaniem i wiczeniami w pobonoci. Kad godzin katechizacji koczono modlitw i nakadaniem rk przez katechet. Prb ycia oceniano wedug
spenionych dobrych uczynkw, wyrniajc wrd nich odwiedzanie chorych i opiek nad starcami. Za
najwyszy stopie prby uwaano uwizienie dla imienia Jezusa. Jeeli katechumen bez chrztu ponis
mier mczesk, uznawano, e zosta ochrzczony we wasnej krwi.
Decydujcy o dopuszczeniu do chrztu egzamin przeprowadza biskup w obecnoci wiadka, zwykle kilka
tygodni przed Wielkanoc.
Od tego momentu katechumen przechodzi do grupy wybranych (electi), zwanych te owieconymi i odbywa intensywne przygotowanie do ceremonii chrztu przez modlitwy oczyszczajce, egzorcyzmy i
uczynki pokutne, z ktrych post obowizywa w ostatnich dwch dniach.
Chrzest odbywano po caonocnej wigilii, zwykle Wigilii Wielkanocnej, o brzasku dnia. Udzielano go w
ustalonej kolejnoci: dzieciom, mczyznom, kobietom. Kady osobno wyrzeka si zego ducha (za
dzieci czynili to rodzice lub kto z rodziny) i otrzymywa namaszczenie olejem bagania (egzorcyzmu).
Stojcemu w sadzawce szafarz (biskup lub kapan) wkada rk na gow i stawia trzy pytania, czy wierzy w Boga Ojca i Jezusa Chrystusa Syna Boego i w Ducha witego. Po otrzymaniu odpowiedzi: wierze, polewa gow wod, wypowiadajc formu chrztu, i namaszcza z kolei olejem bogosawiestwa.
Gdy wszystkim udzielono chrztu, wracano do kocioa, gdzie biskup kademu dokonywa namaszczenia
gowy, czyni znak krzya i udziela pocaunku pokoju. Wtedy nowo ochrzczeni czyli si z wiernymi i
uczestniczyli w Eucharystii. Po przyjciu Ciaa i Krwi Paskiej otrzymywali od diakona mleko i mid do
picia, jako symbol bogiego samopoczucia. Uroczysto chrztu obejmowaa te homili, od ktrej wywodz si gone w IV wieku katechezy mistagogiczne.
Ryt chrztu szczegowo podaje Hipolit w Tradycji Apostolskiej. Wzi go z praktyki Kociow lokalnych na Wschodzie. Opis chrztu u Tertuliana z Kartaginy ujawnia due podobiestwo i drobne rnice.
Wano chrztu heretykw
Wano chrztu staa si problemem w III wieku, gdy do Kocioa katolickiego zaczli zgasza si ludzie, ochrzczeni przez heretykw lub schizmatykw. Zastanawiano si, czy s oni wanie ochrzczeni, czy
nie naley powtrzy chrztu. Za powtrnym udzieleniem chrztu opowiedzia si Tertulian w pimie O
chrzcie i synod kartagiski (ok. 220). W Aleksandrii pocztkowo zajmowano niesprecyzowane stanowisko, ale za biskupa Dionizego Wielkiego (zm. ok. 265) opowiedziano si za praktyk Kocioa rzymskiego, wedug ktrej nie ponawiano chrztu heretyka, a przyjmowano go do wsplnoty kocielnej przez naoenie rk. Obie praktyki istniay obok siebie przez dziesitki lat.
Spr zrodzi si midzy biskupem kartagiskim Cyprianem i biskupem rzymskim Stefanem. Zaczo si
od wtpliwoci biskupa afrykaskiego Magnusa, przedstawionej Cyprianowi, czy ponownie ochrzci
nawracajcych si uczestnikw schizmy Nowacjana. Cyprian rozpatrywa problem na synodzie kartagiskim (255), ktry opowiedzia si za ponownym chrztem, jednak nie wszyscy biskupi godzili si na t
58
decyzj. Na propozycj wic kolejnego synodu kartagiskiego (256) Cyprian napisa o tym do Stefana i
zaczy ca dokumentacj. Biskup rzymski przedstawi praktyk swego Kocioa i da jej zastosowania zarwno w Afryce, jak i w Azji Mniejszej. Opornym zagrozi ekskomunik i okaza nieustpliwo,
nawet gdy Afrykaczycy przysali delegacj z kolejnego synodu (take 256) w tej sprawie. Uwaajc
wic, e wano chrztu, wczeniej ju wykazana, jest poza dyskusj, nie przyj delegacji episkopatu
afrykaskiego. Oznaczao to zerwanie jednoci kocielnej, mier Stefana (257) i mczestwo Cypriana
(258) odebray sporowi ostro, obie strony toleroway praktyk drugich. agodzco wpyno te w nastpnych latach porednictwo biskupa aleksandryjskiego Dionizego Wielkiego. Definitywne orzeczenie w
dyskusyjnej sprawie wyda dopiero synod w Arles (314), a Koci afrykaski dziki wyjanieniom w.
Augustyna przyj praktyk rzymsk. Spr przynis teologiczne pogbienie nauki o chrzcie i oglnie o
sakramentach, w ktrej zwracano odtd wiksz uwag na ich skuteczno, zalen od obiektywnego
dziaania Boga, a nie od osobistych przymiotw szafarza.
Liturgia wielkanocna
Wielkanoc (Pascha) od pocztku Kocioa zajmowaa centralne miejsce w jego yciu liturgicznym. W II
i III wieku rozbudowano wszake liturgi przed i po tym wicie oraz zwizano z Pasch udzielanie
chrztu. Teologicznie czono z ni najwaniejsze prawdy wiary o zbawieniu czowieka przez cierpienie,
mier i zmartwychwstanie Chrystusa. Wysuwano wszake w Kocioach Azji Mniejszej na pierwsze
miejsce pami o cierpieniach Zbawiciela. Wedug tradycji przypisywanej w. Janowi Ap., obchodzono
te pamitk mki zawsze 14 Nizan, czyli w dniu, w ktrym przypadaa ydowska Pascha, uwicona
cierpieniami Chrystusa. W dniu 14 Nizan zachowywano cisy post, a dopiero o brzasku nastpnego dnia
radonie wicono Eucharysti i agap. Zwolennikw tej praktyki zwano od daty dnia, czternasty, kwartodecymanami (po ac. Quartodecimani). W Syrii, Egipcie, Poncie i na Zachodzie przyja si odmienna
praktyka, ktra wysuwaa na czoo przey paschalnych rado z zmartwychwstania Chrystusa i urzdzaa Wielkanoc w Dniu Paskim, czyli w niedziel po 14 Nizan. Nie zapomniano w tej praktyce o cierpieniach Chrystusa, odbywano te surowy post, ale koczono go w wigili Wielkanocy.
Spr o Wielkanoc
Dotyczy on czasu jej obchodzenia, ale take rodzaju i czasu trwania postu, z ni czonego. Pierwsze
wzmianki o konflikcie pochodz ju z 120 r. ale sta si on powanym zatargiem w Rzymie za biskupa
Wiktora (189-199), gdy kapan Blastor chcia wprowadzi praktyk kwartodecymanw. Wiktor nie tylko
jej zabroni, ale stara si praktyk rzymsk wprowadzi w caym Kociele. Miay to uczyni synody, do
ktrych odbywania wezwa biskupw. Znane s takie synody w Palestynie, Poncie, Osrhoene i Galii, ktre opowiedziay si za Wielkanoc w niedziel. Nie przekonao to opozycji w Azji Mniejszej, gdzie biskup Poykrat z Efezu zwoa take synod, ktry uzna lokaln praktyk za tradycj Apostow, Jana i
Filipa, oraz biskupw, Polikarpa i Melitona. Poparcie wikszoci skonio Wiktora do zastosowania surowych rodkw nacisku i zerwania jednoci z Kocioami lokalnymi w Azji Mniejszej, ale porednictwo
Ireneusza z Lyonu sprawio, e uznawano obie praktyki. Dopiero pniej synod w Arles (314) nakaza
witowanie Wielkanocy w niedziel, a sobr nicejski (325) zagrozi kwartodecymanom ekskomunik,
jeeli nie porzuc swej praktyki.
W liturgii zaliczano Wigili ju do Wielkanocy. Nowym elementem staa si pochwaa tajemnicy nocy
wielkanocnej, w ktrej janieje wiato Chrystusa. Daa ona pocztek radosnemu ordziu wielkanocnemu, Exultet, zwizanemu z zapalaniem wiata w Wigili Paschaln.
W III wieku powstaje w liturgii okres wielkanocny, bdcy zalkiem roku kocielnego. Przez 50 dni
zachowywano rado paschaln, nie uprawiano postw, nie modlono si na kolanach. Uroczyste zakoczenie okresu wielkanocnego w pidziesitym dniu (Pidziesitnica) wprowadzono pniej.
Liturgia eucharystyczna
W obrzdach Eucharystii wystpuj w Kocioach lokalnych podobiestwa, ale te znaczne rnice, co
sprawia, e na Zachodzie mona mwi o liturgii eucharystycznej rzymskiej, pnocno-woskiej (mediolaskiej), afrykaskiej i galijskiej. Najszczegowiej opisa j Hipolit w Tradycji Apostolskiej i przekaza
59
tekst najstarszej modlitwy eucharystycznej z pocztku III wieku. Wedug Justyna (ok. 150 r.), gromadzono si na sprawowanie liturgii eucharystycznej z okazji chrztu i w niedziel. Pierwsz jej cz: czytania i
wspln modlitw za nas samych, za ochrzczonych i wszystkich ludzi, koczono pocaunkiem pokoju.
Drug cz rozpoczynano od przyniesienia darw ofiarnych, po czym odmawiano modlitwy, z ktrych
najwaniejsz, zwan eucharistia (std nazwa caej tej liturgii), odmawia biskup. Zawieraa ona uwielbienie Boga w imi Syna i Ducha witego oraz dzikczynienie, e wierni zasuyli na te dary. W trzeciej
czci diakoni rozdawali dary do spoycia (ktre te zwano eucharystia) wszystkim obecnym, zabierano
je rwnie dla nieobecnych. Caa liturgia miaa podwjny charakter: dzikczynny i wsplnotowy. Justyn
nie wymienia wyranie ofiarniczego charakteru Eucharystii, ale go zna. Ireneusz natomiast jasno wypowiada si, e dar chleba i wina, sowem Boym przemieniony w Ciao i Krew Chrystusa, jest czyst
Ofiar Nowego Przymierza.
Dniem sprawowania Eucharystii, wedug Tertuliana, by nie tylko Dzie Paski (niedziela), ale take
roda i pitek jako Dni Stacyjne oraz dni pogrzebu i rocznic mierci. Eucharysti sprawowano wczesnym
rankiem, przed wschodem soca, agapy za wieczorem. Na nich biskup lub kapan przewodniczc, odmawia dzikczynienie za cay dzie i wypowiada bogosawiestwo nad posikiem, wierni za piewali
psalmy i hymny.
Obowizek tajemnicy
Pierwsze elementy tego obowizku, zwanego przez historykw od XVIII wieku po acinie disciplina arcani, wystpuj w III wieku. Pisz o nim Hipolit Rzymski i Minucjusz Feliks. Tajemnica obowizywaa
co do najwaniejszych obrzdw i tekstw liturgicznych, przede wszystkim chrztu, Eucharystii, symbolu
wiary, Modlitwy Paskiej, nauki o Trjcy w., a take dotyczya czasu i miejsca sprawowania liturgii.
Przekazywanie poganom tych wiadomoci uwaano za zdrad, ze wzgldu na moliwo szyderstw i
profanacji. Stosowano tajemnic rwnie wobec katechumenw, przy czym dodatkowym motywem byo
rozbudzenie w nich pragnienia penego wtajemniczenia w prawdy wiary i ycie Kocioa. Kto j zama,
musia przed pojednaniem odby surow pokut. Obowizek tajemnicy rozpowszechniono w IV wieku i
stosowano jeszcze w V wieku.
Pocztki sztuki sakralnej
W najwczeniejszym okresie chrzecijastwa nie tworzono wasnych dzie sztuki, nie tylko ze wzgldu
na niesprzyjajce warunki zewntrzne, lecz rwnie z wewntrznej niechci, gdy w Starym Testamencie
istnia wyrany zakaz obrazw (Ex 20, 4). Powouje si na ten zakaz jeszcze Orygenes, gdy wyjania
niech chrzecijan do wity, otarzy i obrazw. Mona doda, e bya w tym te konsekwencja, wypywajca z odmawiania boskiej czci posgom cesarzy. Wedug niej, pojcie posgu czyo si z rzeczami zakazanymi, z pojciem bawana. Nic wic dziwnego, e nawet w nastpnym okresie dziejw Kocioa, synod w Elwirze (306) postawi zasad prawn: obrazy s zakazane w kocioach, nie wolno na
cianach umieszcza niczego, co byoby czczone i do czego by si modlono. Chrzecijanie jednak nie oderwali si od upikszania swoich domw malowidami i freskami, do czego przywykli przed nawrceniem. Eliminowali jedynie to, co miao tre pogask, symbolom za nadawali tre chrzecijask.
Klemens Aleksandryjski, cho przeciwnik wizerunkw Boga, radzi chrzecijanom, eby na sygnetach do
piecztowania uywali symboli swej religii, jak gobica, ryba, okrt, kotwica i rybak. wiadectwo rde
pisanych o stosowaniu rysunkw i malowide symbolicznych znajduje potwierdzenie w znaleziskach archeologicznych, z ktrych najznakomitszym jest odkrycie kocioa zbudowanego (ok. 232) w Dura - Europos, gdzie na zachodnim brzegu Eufratu znajdowa si garnizon rzymski. Odkrycie to pozwala stwierdzi, e koci powsta z domu prywatnego, bogato ozdobionego, w pomieszczeniu za uywanym za
kaplic chrzcieln znajdoway si freski Dobrego Pasterza, Baranka, Uzdrowienia chromego, Chrystusa
kroczcego po wodzie. Historycy przyjmuj, e sztuka chrzecijaska powstaa jednoczenie w wielu
miejscach cesarstwa rzymskiego. Nowe moliwoci stosowania malowide i freskw symbolicznych zaistniay, gdy Koci w poowie III wieku zacz posiada wasne miejsca chowania zmarych (cmenta-
60
rze), zwane pniej w Rzymie katakumbami. Rozwj sztuki stosowanej przy grobach chrzecijaskich
dokona si w nastpnym okresie.
Rozdzia 12
ASCEZA, WITO I POKUTA
Asceza jako nazwa zostaa przejta z kultury helleskiej i wprowadzona do terminologii chrzecijaskiej
przez Klemensa Aleksandryjskiego i Orygenesa, a oznaczaa w Kociele pierwotnym naladowanie ycia
Chrystusa i wyraaa si w realizowaniu ewangelicznych rad i bogosawiestw, w zachowywaniu bezestwa i surowych postw.
Asceci i maonkowie
Asceci, ludzie bezenni, pozostawali na og w swoich rodzinach, czasem jednak wdrujc, oddawali si
dziaalnoci misyjnej. Dziewice cieszyy si we wsplnotach chrzecijaskich wielkim powaaniem. W
III wieku propaguj ascetyzm liczne pisma, prbuje si te uj ten ruch w formy organizacyjne, ale nie
istnieje aden ryt kocielny przyjmowania do grona ascetw. Zobowizania przez nich podejmowane nie
byy na zawsze, mogli zawiera maestwo. Uwaano ich wszake za wybracw wrd wybracw
(Klemens Aleksandryjski) i najznakomitsz czstk owczarni Chrystusowej, kwiat Matki Kocioa (Orygenes). W dobrowolnym zachowaniu dziewictwa stawianego na rwni z mczestwem, a co najmniej
bezporednio po nim, widziano zalubiny duszy z Chrystusem. Ta wysoka ranga niosa pewne zagroenia, zarozumiao i pyszakowato, przed ktrymi przestrzega Tertulian i Pseudoklementyny. Za bdny
kierunek rozwoju ascetyzmu uznawano ycie braci i sistr na wzr duchowego maestwa. U kobiet,
zwanych w takich przypadkach po acinie virgines subintroductae, szukanie tego duchowego maestwa
pyno z potrzeby opieki i nieufnoci do wasnych si duchowych. Na synodach w III wieku wystpowano przeciw takiej formie ycia ascetycznego, zwaszcza u kleru, problem jednak trwa do VI wieku.
Z ascetyzmu zrodzio si wkrtce ycie pustelnicze i klasztorne (monastycyzm). Enkratyci, zwolennicy
pogldw Tacjana, odeszli od stanowiska Kocioa, e ascetyzm naley do wolnego wyboru chrzecijanina, a uwaali go za konieczny do zbawienia. Starali si narzuci wszystkim pen wstrzemiliwo od
misa i wina. Potpiali te zawieranie zwizkw maeskich. Tacjana za tak nauk i inne jeszcze bdy
wyczono (ok. 172) z wsplnoty kocielnej. Gdy jednak kto praktykowa indywidualnie enkrotei, Koci j tolerowa, podobnie jak samookaleczene Orygenesa dla wzniosego celu.
Zachowujcy posty
Ascetyczny entuzjazm III wieku przyczyni si do rozpowszechnienia postw w liturgicznym yciu Kocioa i prywatnym yciu chrzecijan. Umocnia si praktyka postu w rody i pitki, a w Kociele afrykaskim czono j z liturgi eucharystyczn i wsplnymi modlitwami, co dao pocztek tzw. stacjom
(stationes). W tym Kociele lokalnym rozcignito post na soboty. Wkrtce za uczyniy to samo Kocioy lokalne w Italii (Rzym) i Hiszpanii.
Pojawia si te praktyka postu jako przygotowania do witowania Wielkanocy, ale w poszczeglnych
Kocioach lokalnych miaa ona rny czas trwania, od jednego dnia do szeciu dni. Podobnie rny by
czas trwania postu przed przyjciem chrztu. Enkratyci i montanici dyli do narzucenia jako obowizku
wszystkich postw, ktre Koci uznawa za dobrowolne. Montanizm nadto gosi, e prorokowanie
zalene jest od praktykowania surowych postw. Koci za w umiarkowany sposb podkrela znaczenie postu jako przygotowania na przyjcie Ducha witego, co zwikszao jego praktyk przez prorokw,
nauczycieli i biskupw. Teologowie uczyli, e od duchowego nastawienia zaley warto postu, ktry
stanowi skuteczny rodek do osignicia wyszej doskonaoci przez opanowanie dz i nieposkromionych pragnie. Post stanowi te szczeglnie wany czynnik w praktyce pokutnej.
61
wici i pokutnicy
Ideaem, uzasadnionym przez teologw lego okresu, by wity Koci, ktrego czonkowie yj do
mierci w asce chrztu. Cho tego ideau nie byo mona osign w peni, tkwio w nim zobowizanie
wszystkich chrzecijan do witoci osobistej. Wypadki za wykrocze stawiay przed Kocioem konkretny problem, czy chrzecijanin po utracie aski chrztu traci na zawsze take zbawienie, czy mgby
odzyska piecz chrztu witego. Najbardziej drczcym by ten problem przy grzechach cikich, kiedy
wydawao si, e adna pokuta nie moe by wystarczajca, by uzyska darowanie win i powrt do
chrzecijaskiej wsplnoty.
Moliwo takiej pokuty wywoywaa od pocztku Kocioa dyskusje, ktre w III wieku osigny dramatyczny punkt szczytowy. Ich punktem wyjcia byy biblijne stwierdzenia i refleksje teologiczne: Pan
Jezus w nauczaniu domaga si radykalnego zerwania ze zem i ocenia stan upadego powtrnie w
grzech jako gorszy ni jeszcze nie nawrconego, wiedzia jednak o grzesznoci nawet swoich uczniw i
nie wykluczy ich od wanych funkcji w Krlestwie Niebieskim, co wicej, podkrela, e Bg jest gotw
darowa winy, dlatego trzeba przebacza swoim blinim, a Kocioowi zostawi wadz wizania i rozwizywania, czyli wykluczania ze wsplnoty witych i przyjmowania do niej na nowo.
Praktyk pokutn stara si okreli ju Pasterz Hermasa, ktry dopuszcza po chrzcie moliwo jeszcze
jednej pokuty.
W II i III wieku ta praktyka i nauka o pokucie byy do zrnicowane w Kocioach lokalnych na
Wschodzie, w Afryce i Rzymie. Powszechnie jednak przyjmowano konieczno surowej pokuty publicznej za grzechy cikie, zwaszcza za trzy, zwane po acinie tria peccata capitalia: powrt do bawochwalstwa, morderstwo i cudzostwo.
W odbywaniu pokuty publicznej mona wyrni elementy najpowszechniej wystpujce i tworzce jej
trzy etapy. Pierwszy: biskup, gdy dowiedzia si o grzeszniku lub on sam si zgosi, przyjmowa jego
wyznanie winy, udziela mu pouczenia o cikoci wykroczenia i wykluczeniu si przez taki grzech z
wsplnoty kocielnej; grzesznik podejmowa prywatne uczynki pokutne, modlitw, post, udzielanie jamuny, przyjmowa strj wyraajcy pokut i ogranicza pielgnacj ciaa (wr i popi); po pewnym
czasie, na wstawiennictwo wsplnoty, biskup udziela mu nowego pouczenia i oznacza czas pokuty publicznej. Drugi etap: rozpoczyna si od jej przyjcia oraz proby wobec biskupa i wsplnoty o przywrcenie do jednoci z ni i dokonanie rekoncyliacji; w niektrych Kocioach dopuszczano grzesznika podczas tej oficjalnej pokuty do udziau w liturgii Sowa: czytaniach, homilii i modlitwie powszechnej. Trzeci etap: po upywie oznaczonego czasu dokonywa biskup wobec caej wsplnoty rekoncyliacji grzesznika przez naoenie rk. Pokutujcy stawa si znowu czonkiem Kocioa i uzyskiwa Ducha witego.
Grupy pokutnikw wymienia Grzegorz Cudotwrca, wydaje si jednak, e podzia by ju wczeniejszy,
lecz terminologia nie zostaa sprecyzowana. Wyrniano: klczcych i stojcych, paczcych i suchajcych. Prawdopodobnie czono to z etapami odbywanej pokuty publicznej.
Kontrowersje teologiczne co do pokuty dotyczyy: 1. wadzy odpuszczania przez Koci wszystkich
grzechw, 2. moliwoci tylko jednorazowej czy kilkakrotnej pokuty po chrzcie, 3. czasu trwania pokuty:
czy przez krtszy okres, czy do koca ycia. Z tych powodw powstay rygorystyczne kierunki, a nawet
schizmy.
Tertulianizm, schizmy
Tertulianizm powsta pod wpywem montanizmu, gdy Tertulian opublikowa pismo O wstydliwoci. Rygorystycznie odmawia Kocioowi prawa do odpuszczania cikich grzechw, zaliczajc do nich bawochwalstwo, morderstwo i cudzostwo.
Spr rzymski na temat pokuty wywoa kapan Hipolit, ale bez cznoci z rygoryzmem tertuliaskim,
cho w tym samym czasie. Hipolit da surowej pokuty, trwajcej nawet cae ycie. Do biskupa rzymskiego Kaliksta (217-222) mia pretensje, e jest zbyt agodny w sprawie pokuty i dopuci do rozlunienia karnoci kocielnej w innych dziedzinach. Kalikst nie wyda adnego rozporzdzenia z nowociami,
kontynuowa agodniejsz praktyk pokutn swego poprzednika, biskupa Zefiryna (199-217), nie uleg
62
daniom rygorystw, jak Hipolit, ktry nie mg zaprzeczy, e biskup mia wikszo rzymskich chrzecijan po swej stronie.
Odstpcy od wiary chrzecijaskiej, liczni podczas przeladowania Decjusza i Waleriana, spowodowali
nowy problem pokutny, zwaszcza w Kociele afrykaskim. Cyprian, ukrywajcy si przed przeladowaniem, zaniepokoi si wieci, e niektrzy kapani przyjmuj odstpcw (po ac. lapsi, upadli) bez
dania duszej pokuty, zwaszcza gdy przedstawiaj na pimie wstawiennictwo tych, ktrzy zostali mczennikami lub wyznawcami. Surowo zakaza im tego, pisemne za wstawiennictwo, zwane listem pokoju (libellus pacis), uzna jedynie za prob do wadzy kocielnej, a nie za co obowizujcego. Cz
upadych, i dotknitych wyznawcw spowodowaa rozam. Na czele opozycji stan diakon Felicissimus,
ktrego ustanowi kapan Nowatus. Cyprian po powrocie z ukrycia wyjani w pimie De lapsis stanowisko Kocioa wobec odstpcw, a na synodzie kartagiskim (251) da od nich wszystkich pokuty. Powtrzy to danie na drugim synodzie (251), lecz nie przekona opozycji, ktra wybraa kapana Fortunata swoim biskupem, bezskutecznie jednak szukaa poparcia u biskupa rzymskiego Korneliusza. W
Kartaginie i Kociele afrykaskim zwyciyo wkrtce stanowisko Cypriana.
Schizma Nowacjana w Rzymie zrodzia si z kracowo przeciwnego ni w Kartaginie stanowiska wobec odstpcw. Wyrazi si w niej rygoryzm, ktry zwalcza ich pojednanie z Kocioem, gdy nie godzi
si to z jego witoci. Rygoryzm ujawni si ju wczeniej, lecz Nowacjan, niezadowolony te ,z wyboru swego kontrkandydata, Korneliusza, na biskupa rzymskiego pozwoli rygorystom wybra si antypapieem Poparcie znalaz u prezbitera Nowatusa, przybyego z Kartaginy. Synod rzymski ogosi ekskomunik na Nowacjana, ktry nie znalaz zwolennikw w Italii i Afryce, lecz mia ich w Galii, Hiszpanii i
na Wschodzie. Zachowa si z IV wieku dokument nowacjaski, w ktrym podano zasad: nie ma pokuty
po chrzcie. Koci nie moe darowa grzechw cikich, a jeeli ponownie przyjmuje grzesznikw, sam
si niszczy.
Spr o pokut odstpcw spotgowa si po przeladowaniu Dioklecjana, na pocztku IV wieku. Wtedy
te synody wyday szereg kanonw, ktre stay si podstaw praktyki pokutnej Kocioa.
Rozdzia 13
MODLITWA, POBONO, CARITAS CHRISTIANA
ycie religijne chrzecijan, dostrzegalne na zewntrz w modlitwie liturgicznej i prywatnej, w uczynkach
pobonych, a przede wszystkim w mioci bliniego, byo najsilniejsz wizi midzy nimi samymi i najskuteczniejszym rodkiem oddziaywania na pogan, jeeli ci nie ulegli uprzedzeniom i bezpodstawnym
posdzeniom o ateizm i inne zdronoci. W praktykach religijnych i codziennym postpowaniu wida
byo jedno midzy wiar i yciem.
Modlitwa liturgiczna i prywatna
Zajmujca naczelne miejsce w yciu Kocioa modlitwa uzyskaa w III wieku teologiczn refleksj, ktra
uwzgldniaa jej liturgiczne formy i wskazywaa na praktyczne konsekwencje.
Teologowie aleksandryjscy, Klemens i Orygenes, pisali o istocie i obowizku modlitwy, ktra czy
chrzecijanina z Bogiem i musi ksztatowa oraz wypenia cae ycie czowieka. Modlitwa posiada stopnie, z ktrych pierwszym jest proba, zwaszcza o wiato poznania i wzrost w cnocie, nastpnym za
uwielbienie Boga. Najwyszym stopniem jest modlitwa bez sw, wewntrzna, ktra czy dusz z Bogiem i daje jej pewnego rodzaju przebstwienie.
Afrykascy teologowie, Tertulian i Cyprian, starali si dostrzec wszystkie powizania modlitwy z yciem. Powinno si j odmawia rano i wieczr oraz przy posikach. Najdoskonalsz form modlitwy jest
Ojcze nasz, znane jedynie chrzecijanom, gdy tylko oni maj Boga za Ojca.
W Psaterzu widziano zbir modlitw nie tylko dla liturgii, ale i prywatnego odmawiania. Za najlepsz
postaw modlitewn uwaano wycignite i rozoone rce, bo przypominaj postaw Chrystusa na krzyu.
63
Modlono si twarz ku wschodowi, bo stamtd oczekiwano powtrnego przyjcia Chrystusa i chyba ze

wzgldu na odejcie od ydowskiej praktyki modlitw w kierunku Jerozolimy i jej wityni. Obok tego
powsta w II wieku zwyczaj modlenia si przed wizerunkiem krzya, ktry wedug najstarszych tekstw
chrzecijaskich by znakiem triumfu Chrystusa i Jego powtrnego przyjcia od wschodu. Powszechnie
take czyniono znak krzya na sobie, o czym pisze Tertulian: przy kadym wejciu i odejciu, przy kadym pocztku i kocu, przy ubieraniu szat i wkadaniu obuwia, przed kpiel i przed zasiadaniem do
stou, gdy udajemy si na spoczynek lub podejmujemy prac, przy kadym naszym zajciu znaczymy czoo
znakiem krzya.
Pobono eklezjologiczna, chrzcielna, mczeska
Pobono chrzecijaska, ksztatowana modlitw wspln i prywatn, zostaa ukierunkowana przez refleksj teologw i praktyk ycia na pobono eklezjologiczn, chrzcieln i mczesk.
Pobono eklezjologiczna opieraa si na symbolu Kocioa - Matki. Chrzecijanie z Lyonu jako pierwsi
zastosowali sowo Matka w odniesieniu do Kocioa, okrelajc w 177 r. swoich mczennikw jako dzieci przez ni zrodzone. W katechezach przed chrztem chtnie przedstawiano Koci jako Matk, ktra
rodzi swe dzieci w chrzcie, nastpnie je karmi i strzee. Cyprian wielokrotnie posuguje si sowem Koci - Matka, gdy ostrzega przed rozbiciem kocielnej jednoci: nie moe mie Boga za Ojca, kto nie ma
Kocioa za Matk.
Pobono chrzcielna rozwijaa si pod wpywem teologicznej refleksji Klemensa Aleksandryjskiego,
Orygenesa i Cypriana, o znaczeniu chrztu dla doskonaoci chrzecijaskiej w teorii i praktyce. Wedug
nich, z chrztu, ktry uwalnia od mocy szatana, pynie obowizek zachowania aski tego sakramentu i naladowania Chrystusa. Nie dokonuje si to bez dalszej walki z zymi mocami, bo Chrystus po chrzcie w
Jordanie by take kuszony przez szatana. Wierno asce chrztu prowadzi do rozkwitu wszystkich cnt, z
ktrych dwie nabieray szczeglnego znaczenia: prawdziwa mio bliniego i gotowo na mczestwo.
Pobono mczeska bya konsekwencj nauki o obowizku naladowania Chrystusa. Biskup Ignacy
Antiocheski stawia zasad, e jest si prawdziwym uczniem Chrystusa, jeeli dla Niego idzie si na
mier. Chrzecijanie z Lyonu i Vienne pisali w 177 r. o swych mczennikach, e byli naladowcami
Chrystusa. Cyprian wskazywa na cise zjednoczenie mczennika z Chrystusem, w konsekwencji wic,
jeeli chrzecijanin cierpia tortury, to Chrystus go umacnia, Chrystus w nim walczy, Chrystus za niego
cierpia, e prawie nie czu tortur i mki. Mczennikw zwano zaszczytnym mianem noszcych Chrystusa (Christophoroi). Zachta do mczestwa stanowia czsty przedmiot kaza i literatury budujcej.
Wielokro wypowiadali j Orygenes i Cyprian.
Z tej pobonoci rodzio si pragnienie, aby zosta mczennikiem nawet wtedy, gdy nie istniaa okazja do
mierci mczeskiej. Uwaano wic, e bez przelewu krwi mona by mczennikiem, gdy zachowuje si
cakowit czysto. Dionizy Aleksandryjski stawia na rwni z mczennikami tych, ktrzy opiekujc si
chorymi podczas zarazy, ponieli mier.
Caritas christiana
Podczas epidemii lub innych kataklizmw bya ona nie tylko postulatem pobonoci mczeskiej. Praktykowali j wieccy i duchowni wielokro. Ok. 250 r. gdy w Aleksandrii zapanowaa zaraza, chrzecijanie suyli wszystkim chorym, natomiast poganie pozostawiali nawet swoich bliskich bez opieki i nie
grzebali zmarych. Mio bliniego uwaano za miar wartoci chrzecijaskich zasad etycznych na co
dzie.
Agapy, ta najwczeniejsza forma dziaalnoci charytatywnej, byy nadal urzdzane w domach prywatnych lub pomieszczeniach kocielnych pod przewodnictwem biskupa. Korzystali z nich biedni, ale te
omawiano na tym zgromadzeniu wsplne sprawy Kocioa lokalnego. Zamoniejsi chrzecijanie zapraszali osoby potrzebujce rwnie do swoich domw na inne posiki, ale agapy, jak to okrela Klemens
Aleksandryjski, stanowiy specyfik chrzecijaskich wsplnot i rozadowyway w nich spoeczne napicie. Do wsparcia biednych, sierot, uwizionych, i skazanych na cikie roboty, korzystano z wsplnotowej kasy.
64
Potrzebujce Kocioy lokalne wspierano od czasw Pawa Apostoa, ktry pierwszy organizowa tak
pomoc. W II wieku Koci rzymski udziela pomocy Kocioom na Wschodzie, za co uzyska (ok. 170)
pochwa od Dionizego z Koryntu. Cyprian przeprowadzi w Kartaginie kolekt dla Kociow lokalnych
w Numidii, by mogy wspiera uwizionych.
Gocinno, pomoc i opiek nad obcymi stawiano wysoko jako form chrzecijaskiej mioci bliniego.
Do biskupa naleaa troska o obcych, przybywajcych z innych Kociow lokalnych. Cyprian przekaza
kapa nowi odpowiednie rodki, by mg gocinnie podejmowa obcych podczas jego nieobecnoci. Z
gocinnoci jako obowizku rozwin si w IV wieku hospicja kocielne.
Pomoc wdw i diakonisek
Wdowy wysoko ceniono za ich pomoc w dziaalnoci charytatywnej i uznawano w Kocioach lokalnych
za osobny stan. Przyjmowano do niego kobiety wyprbowane, ktrym powierzano szczeglnie opiek
nad chorymi i wychowanie sierot, a niekiedy trosk o uwizionych. Do penienia tych zada przyjmowano od II wieku take kobiety niezamne.
Diakoniski, powoywane z wdw i kobiet niezamnych, stanowiy pewien urzd w Kocioach lokalnych. Oprcz opieki nad chorymi i sierotami peniy posugi przy chrzcie kobiet, zanosiy Eucharysti
kobietom chorym, poredniczyy w przyjmowaniu i przedkadaniu biskupowi prb i spraw kobiet. Poszerzony zakres ich dziaalnoci wystpuje w IV wieku. Nie wiadomo, od kiedy przyjo si, e biskup w
otoczeniu kapanw i diakonw nakada rce kandydatkom na diakoniski, co byo znakiem powicenia i
przekazania posugi.
Rozdzia 14
NIEWOLNICTWO, PASTWO, KULTURA
Chrzecijastwo rozwijao si i umacniao wewntrznie w spoeczestwach zorganizowanych, o wypracowanych od dawna strukturach politycznych i spoecznych. Wedug Tertuliana, chrzecijanie nie yli na
uboczu wiata. Uczszczali na forum, do ani, warsztatw, sklepw, targw, miejsc publicznych. Byli
marynarzami, onierzami, rolnikami, kupcami. Uczestniczc w yciu zbiorowym i korzystajc z jego
form starali si, o ile byo to moliwe, nada im charakter chrzecijaski.
Niewolnicy
Mio bliniego i sformuowana przez Pawa Apostoa zasada rwnoci braterskiej nakazywaa zaj si
losem niewolnikw, natomiast nie wysuwaa problemu zniesienia niewolnictwa. W Kociele uznawano
niewolnikw i niewolnice za penowartociowych braci i siostry, dawano im dostp do wszystkich funkcji, nie wyczajc biskupstwa. Mczennicy z niewolnikw czy niewolnic cieszyli si wysok czci, a
kult niektrych z nich, jak Blandyny z Lyonu, czy Felicyty z Kartaginy, sta si bardzo powszechny. Wykupu niewolnikw dokonywano nieraz z kasy wsplnotowej. Niegodne postpowanie chrzecijaskiego
pana z niewolnikiem surowo napitnowano, a nawet obkadano karami kocielnymi.
Praca fizyczna, uznawana w antycznym wiecie za oznak niewolnictwa, bya w chrzecijastwie doceniana jako sprawdzian wartoci jednostki. Uwaano j za obowizek sam przez si zrozumiay, chrzecijanin wic zdolny do pracy nie mg zyska pomocy od wsplnoty. Z pracy fizycznej utrzymywao si
wielu duchownych.
Bogaci
Bogactwo i ubstwo, wasno i praca, stanowiy spoeczne zagadnienie Kocioa, ktry stara si je rozwiza teoretycznie i praktycznie. Zdaniem Klemensa Aleksandryjskiego, bogactwo nie wyklucza od
Krlestwa Niebieskiego, chrzecijanin jednak nie moe sta si niewolnikiem swych majtnoci, ale czyni z nich suszny uytek na rzecz wsplnoty i biednych. Jamuna jest nie tylko potrzeb biednych, ale
obowizkiem bogatych. Jej warto podkrelaj najwybitniejsi pisarze tego okresu. Autor Drugiego Listu
65
Klemensa stawia j wyej od postu i modlitwy, a Cyprian uwaa za rodek do darowania grzechw powszednich i zdobycia aski Boej.
Pogaskie pastwo
Nie byo ono, razem ze swoimi prawami, uznane przez chrzecijan za si wrog. Wyjtkowy jest pogld
Hipolita, ktry widzia w nim dzieo szatana, prawdopodobnie z powodu boskiego kultu cesarza. Inni, jak
Klemens Aleksandryjski i Orygenes, uznawali za oczywist lojalno chrzecijan w paceniu podatkw i
subie wojskowej, ale poza granicami lojalnoci stawiali kult wadcw i cze bstw, popieran przez
pastwo. Na aktualne wwczas i niepokojce pytanie, jak moe wadza pastwowa, pochodzca od Boga,
zwalcza wiar i religi chrzecijask, Orygenes odpowiada, e kady dar Boy moe by naduywany,
lecz dziercy wadz bdzie te odpowiada przed sdem Boym. Orygenes przypisywa cesarstwu
rzymskiemu nawet opatrznociow rol, gdy jego polityczna i kulturalna jedno oraz rzymski pokj
suyy misji chrzecijaskiej. Tertulian za, czsto atakujcy pogaskie pastwo i zdecydowanie przeciwny angaowaniu si chrzecijan w ycie polityczne, stwierdzi tak samo, e Bg chrzecijan jest rwnie Bogiem cesarza, chrzecijanie wic modl si o jego pomylno.
W III wieku istniay nawet kontakty Kocioa z pastwem. Orygenes prowadzi korespondencj z cesarzem Filipem Arabem. Od cesarza Galiena uzyskali chrzecijanie reskrypt, by zwrcono im zabrane miejsca kultu i nie domagano si za to opat. Do cesarza Aureliana wnis rekurs Koci antiocheski w sporze ze zoonym z urzdu biskupem Pawem z Samosaty. Mona wic mwi o wzajemnym zainteresowaniu si Kocioa i pastwa, a nawet pewnym zblieniu do siebie. Nieudane te byy starania Decjusza,
a potem Dioklecjana, by gwatownie przerwa ten proces.
Udzia w kulturze
Kultura pogaska w III wieku bya przez chrzecijan przyjmowana z umiarkowan rezerw. Koci nie
wystpowa przeciwko helleskiej edukacji i systemowi szk, nie stara si te o tworzenie wasnych
szk, poza katechetycznymi. Widzia natomiast wielkie niebezpieczestwo dla obyczajowoci chrzecijaskiej w pogaskim systemie rozrywkowym, w walkach gladiatorw, tacach i widowiskach teatralnych, bo czyy si z czci bstw. Pisarze chrzecijascy nie jednoznacznie oceniali literatur i filozofi
pogask. Klemens Aleksandryjski widzia w filozofii dzieo Opatrznoci, ktra posuya si ni jako
przygotowaniem do chrzecijastwa, chrzecijanie za znajduj w niej pomoc do wiary. Orygenes negatywnie ocenia sofistyk i retoryk niektrych uczonych pogaskich. Hipolit czy z filozofi pogask
powstawanie herezji. Minucjusz Feliks odrzuca pogask poezj z powodu mitologicznej treci, bezuytecznej dla chrzecijaskiego wychowania modziey. Ci pisarze chrzecijascy, ktrzy w III wieku
negatywnie oceniali pogask literatur i filozofi, kierowali si przekonaniem, e Biblia i pisma apostolskiej tradycji zawieraj duchowe dobro, przewyszajce mdro pogan.
66
Trzeci okres
260 - 525
ZWYCISKIE ZMAGANIA
Czterdziestoletni pokj dla chrzecijastwa przed przeladowaniem Dioklecjana pomg rozwin i
utrwali misyjne osignicia Kocioa. Niespodziany wybuch przeladowania za Dioklecjana, poprzedzony wrogim pimiennictwem antychrzecijaskim, rozpocz dwudziestoletnie miertelne zmaganie si
pogaskiego cesarstwa z Kocioem, naznaczone krwi mczennikw, cierpieniami wyznawcw, saboci odstpcw, ale te fiaskiem polityki Dioklecjana, Galeriusza i Maksymina Daji, ostatecznie za zwycistwem Kocioa. Nieskuteczny edykt Galeriusza i zrealizowany edykt mediolaski day Kocioowi
prawno-pastwowe podstawy istnienia. Ich twrca, cesarz Konstantyn Wielki, ochrzczony dopiero na
ou mierci w 337 roku, intryguje nas swoim opowiedzeniem si po stronie chrzecijastwa ju od 312
roku. Korzystne dla Kocioa prawa i przywileje, ogaszane po edykcie mediolaskim, bd si mnoy,
gdy cesarz pokona (324) Licyniusza i stanie si jednowadc. Przeladowanie przyczynio si do wzrostu
znaczenia katakumb, potrzebnych do ukrywania si chrzecijan i odbywania naboestw w tajemnicy,
pniej za dostarczajcych relikwii mczennikw, a jeszcze pniej wiadectw archeologicznych o yciu
Kocioa i jego sztuce na przeomie III i IV wieku. Kult mczennikw i wyznawcw pozosta jako owoc
tego okresu. Odstpstwa od wiary spowodoway jednak wzmoenie si wewntrznego konfliktu na tle
pokuty, powstanie i rozwj donatyzmu. By to prawdziwie okres krwawego zmagania si chrzecijan, gdy
stanli przed prb swej wiary w Chrystusa i okres zmagania si Kocioa z odstpstwami, a potem z niebezpiecznym donatyzmem. Koci wyszed jednak zwycisko z tych wielorakich zmaga.
Rozdzia 15
PIERWSZY POKJ I MISYJNY ROZWJ
Duszy okres tzw. pierwszego pokoju dla Kocioa (260-303) bardzo uatwi mu prowadzenie misji i
przynis jego socjologiczny i geograficzny rozwj. Koci ogarn teraz wszystkie warstwy spoeczne i
umocni si w basenie Morza rdziemnego, sigajc do najdalszych prowincji cesarstwa rzymskiego na
Zachodzie.
Edykt Galiena
Pokj dla Kocioa rozpocz si edyktem cesarza Galiena (260-268), ktry nie mg kontynuowa przeladowania swego ojca Waleriana dla zewntrznych i wewntrznych przyczyn pastwowych. Cesarz poleci (262) zwrci chrzecijanom miejsca kultu i da zapewnienie, e nigdy nie bd o nie niepokojeni.
Byo to uznanie kocielnej wasnoci, mogli wic chrzecijanie budowa witynie i zakada cmentarze.
Wprawdzie ich osobista sytuacja prawna nie zostaa zmieniona, ale cieszyli si tolerancj, zajmowali
urzdy, a nawet urzdnicy poganie odnosili si do biskupw z powaaniem. Jeeli zdarzay si wypadki
wrogoci, np. mczestwo Marinusa w Cezarei Palestyskiej, to byy rzadkoci.
Cesarz Aurelian (270-275), wedug relacji Euzebiusza i Laktancjusza, chcia odej od polityki tolerancji
i przy kocu panowania przygotowa edykt przeladowczy pod wpywem pewnego doradcy, ale rycha.
mier uniemoliwia mu realizacj zamierzenia.
Misyjny rozwj
Rozwj Kocioa wrd wyszych warstw spoecznych powiadcza pogaski pisarz Porfiriusz (270), gdy
mwi o bogatych kobietach, ktre obierajc drog ewangelicznej doskonaoci, oddaj Kocioowi i
67
biednym cae swe bogactwo. Po rozpoczciu przeladowania w 303 r. stwierdzono istnienie chrzecijan w
wadzach pastwowych i najbliszym otoczeniu cesarza, nie wyczajc jego ony Priski i crki Walerii.
Czynnikiem sprzyjajcym rozwojowi bya nie tylko tolerancja Galiena i jego nastpcw, ale take polityczny, kulturalny i religijny kryzys pogaskiego cesarstwa.
Mniejszy rozwj dokona si w pogbianiu religijnego ycia chrzecijan. Kanony synodu w Elwirze z
306 roku wymieniaj znaczn liczb ich niedomaga moralnych i religijnych, od pjcia na kompromisy
do zachowywania pogaskich zwyczajw. Nie wszyscy chrzecijanie unikali penienia urzdw municypalnych, do ktrych byli wprawdzie zobowizani z racji posiadanego majtku, ale mogli od nich si
uwolni, opacajc zastpcw. Inaczej bowiem naraali si na udzia w publicznym kulcie pogaskim, z
reguy zwizanym z tymi urzdami.
Na Wschodzie
Najwicej chrzecijan byo we wschodniej czci cesarstwa, od Cyrenaiki do Bakanw. Najintensywniejszy wzrost liczbowy nastpi w Egipcie, gdzie Aleksandria nadal rozwijaa si jako centrum religijnego ycia i misyjnej dziaalnoci Kocioa. Na Aleksandrii wzoruje si chrzecijastwo, wzrastajce w
Arabii. W Egipcie obejmuje ono nie tylko ludno hellesk i ydowsk, ale i koptyjsk, z ktrej pochodzi wity Antoni i wielu innych eremitw. Chrzecijaskie staj si wsie, dwa lub trzy kocioy tworzy
si ju w jednym miecie. Dwa kocioy posiada (ok. 300) Oxyrhynchos w swej pnocnej i poudniowej
czci.
Palestyna natomiast nie nada za rozwojem chrzecijastwa egipskiego, bo prawie jedynie helleska
ludno przyjmuje tam Ewangeli. Euzebiusz, opisujc mczestwo w tym kraju za Dioklecjana, podaje
nieomal wycznie greckie imiona. Koci lokalny jerozolimski nie nabra wic jeszcze tego znaczenia,
ktrego mona byo oczekiwa.
Kocielne przywdztwo w Palestynie przeja Cezarea, stolica prowincji. Do Jerozolimy jednak napywaj chrzecijascy pielgrzymi.
Fenicja, obejmujca szerokie terytorium syryjskie, posiada podobn sytuacj. Misja chrzecijaska jest
skuteczna gwnie wrd ludnoci helleskiej, zamieszkujcej miasta nadbrzene. W gbi kraju, ludno
tubylcza powoli przyjmuje Ewangeli, bo istniej tam orodki kultu bstw syryjskich, w Emesie, Heliopolis i Palmyrze. Utosamia si te chrzecijastwo z niechtnie widzian greczyzn. Miasta nadbrzene,
Tyr, Sydon, Berytos, Byblos i Trypolis, posiadaj liczne Kocioy lokalne i stanowi orodki dla misji w
gbi kraju. Przewodzi im Tyr, ktry ma take najwicej mczennikw podczas przeladowania Dioklecjana.
Syria waciwa jest pod wpywami Kocioa lokalnego swej stolicy, Antiochii, gdzie odbywajce si synody cigaj biskupw z odlegych stron. W Antiochii dokonuje si przy kocu III wieku szybki rozwj
nauki chrzecijaskiej, z wyranie odmiennym kierunkiem, ni w Aleksandrii. Pierwszymi znanymi nauczycielami s kapani Malchion i Doroteos, twrc za katechetycznej szkoy antiocheskiej jest mczennik Lucjan (zm. 311).
Misja z Antiochii idzie nie tylko w gb kraju, ale te do Azji centralnej, Armenii, Mezopotamii i Persji.
Jej wyniki s znaczne, skoro na sobr w Nicei przybyo 22 biskupw z Syrii, a wrd nich dwaj chorepiskopi, co przemawia za chrystianizacj ludnoci wiejskiej. Euzebiusz za podaje, e podczas przeladowania Dioklecjana wizienia w kadym miejscu napeniay si biskupami, kapanami, diakonami, lektorami i egzorcystami.
Edessa, stolica Osrhoene, uwaana na pocztku IV wieku za miasto chrzecijaskie i posiadajca wasn
szko katechetyczn, wspdziaaa w antiocheskiej dziaalnoci misyjnej. Std docieraa misja do Mezopotamii, gdzie w granicznym miecie garnizonowym rzymskim, Dura-Europos, zorganizowano silny
Koci lokalny. Powsta te Koci lokalny w Nisibis, ktry sta si orodkiem intelektualnym chrzecijastwa wschodniosyryjskiego, oraz Koci lokalny w Seleucja - Ktesifon, szybko zorganizowany w
metropoli tego okrgu.
Persja jest przy kocu III wieku terenem intensywnej misji, najpierw pod wpywem misjonarzy z kraju
Adiabene, nastpnie syryjskich chrzecijan, ktrzy ze wzgldw politycznych osiedlili si duymi gru-
68
pami w pastwie perskim. Krl Szapur I udzieli im wolnoci w zorganizowaniu Kociow lokalnych i
spenianiu kultu. Dopiero po edykcie mediolaskim, gdy Konstantyn Wielki zyska przychylno wrd
greckich i syryjskich chrzecijan Persji, krl Szapur II wszcz przeladowanie.
Indie otrzymay Ewangeli z pewnoci od misjonarzy z Syrii wschodniej i od chrzecijan perskich, gdy
uchodzc przed przeladowaniami Szapura II, przenieli si do tego kraju. Wedug informacji Orygenesa
byy Indie krajem pogaskim, w ktrym dopiero ok. 300 r. istniej nieliczne wsplnoty chrzecijaskie.
Pniejsza zaleno hinduskich Kociow lokalnych od metropolii w Seleucja - Ktesifon przemawia za
ich zwizkiem z perskimi chrzecijanami.
Kapadocja i Pont wyrniay si w prowincji maoazjatyckiej liczb chrzecijan i rang swoich biskupw, a take dziaalnoci misyjn. Wrd ludnoci Kapadocji, na pocztku IV wieku tworz oni wikszo. Synod w Neocezarei ok. 314 r. wskazuje, e Pont by krajem zasadniczo chrzecijaskim.
Armenia ulega chrystianizacji pod wpywem Kocioa z Kapadocji, Pontu i Osrhoene. Z Edessy przybyli
tam pierwsi misjonarze, ale dzieu penej chrystianizacji patronuje Koci Kapadocji. Do tego kraju
zbieg Armeczyk, Grzegorz, gdy jego ojczyzna bya terenem walk Persji i Rzymu.
Grzegorz z przydomkiem Owieciciel (Illuminator) przyj (ok. 290) chrzest w Cezarei Kapadockiej i
powrci do Armenii jako misjonarz. Zyska poparcie krla Tyridatesa II, ktry chcia uchroni kraj przed
wpywami politycznymi i religijnymi Persji. Orodkiem chrzecijastwa stao si Asztiszat, biskupia siedziba Grzegorza, ktremu (ok. 314) udzieli sakry egzarcha Cezarei, Leoncjusz i mianowa swym przedstawicielem, czyli fcatolikosem, w Armenii. Ludno wiejska szybko przyja chrzecijastwo. Jednym z
dowodw jest mczestwo 40 chrzecijan w Sebacie.
Gruzja doznaje chrystianizacji dopiero w IV wieku, zapocztkowanej przez handlowe kontakty z zachodni czci Azji Mniejszej.
Azja Mniejsza posiada ludne kocioy, wedug relacji Dionizego Aleksandryjskiego. Podczas przeladowania Dioklecjana spalono jedno miasto, bo cae byo chrzecijaskie.
Wyspy greckie maj nike powiadczenie istnienia chrzecijastwa przed IV wiekiem, natomiast wiadomo, e byo ono silne w greckich osiedlach na pnocnym wybrzeu Morza Czarnego i na Krymie, gdzie
take Goci przyjli Ewangeli od chrzecijan, jecw z Kapadocji, gdy wtargnli do niej w 258 roku.
Grecja, posiadajca pauliskie Kocioy lokalne, ustpuje Azji Mniejszej co do intensywnoci rozwoju
chrzecijastwa. Misyjn aktywnoci odznacza si Korynt, obejmujc ni Peloponez. Korynt te przoduje przed Atenami, ktre dugo zachowuj charakter pogaskiego miasta i stanowi orodek pogaskiej
nauki. Na sobr do Nicei przybd biskupi z wyspy Eubora i z miast Teby, Larissa i Tessaloniki.
Bakany, z rzymskimi prowincjami naddunajsk i Noricum,. otwary si na chrystianizacj w drugiej
poowie III wieku. Legendarne s wieci o zapocztkowanej tam dziaalnoci misyjnej uczniw apostolskich. Noricum znajduje si pod wpywami Akwilei i szybko zwiksza liczb swych chrzecijan, o czym
wiadcz due grupy mczennikw za Dioklecjana i kilkanacie biskupstw na pocztku IV wieku.
Na Zachodzie
Italia zyskuje wiksz ilo Kociow lokalnych midzy Neapolem i Rawenn. Na synodzie rzymskim
ju w 251 r. byo 60 biskupw, a ich liczba wzrosa wkrtce do co najmniej stu. W prowincji Emilia najstarszy Koci lokalny w Rawennie datuje si na III wiek, a Kocioy w Rimini, Cesena i Bolonii moe
take pochodziy z omawianego okresu. Na pnocy Akwilea jako orodek misyjny obejmuje dziaalnoci prowincj Wenecji. Z niej dociera chrzecijastwo do Padwy, Werony i Brescii. Koci lokalny w
Mediolanie by moe starszy od akwilejskiego. Saw przynieli mu mczennicy Feliks, Nabr i Wiktor.
Rzym rozbudowuje sw organizacj kocieln ze wzgldu na wielk liczb chrzecijan. Powstaj kocioy tytularne, bo kady okrg miasta otrzymuje prywatny, obszerny dom (po ac. domus ecclesiae) na
zgromadzenia liturgiczne i mieszkanie kleru. Wraz z cmentarzami stanowiy one wasno wsplnoty
chrzecijaskiej. Wielka liczba chrzecijan sprawia, e liczy si z nim pogaski cesarz Maksencjusz na
pocztku IV wieku.
Sardynia i Sycylia znajduj si w krgu wpyww Kocioa rzymskiego. Pierwszy znany z imienia biskup sardyski Quintasius z Calaris bierze udzia w synodzie w Arles, lecz pogastwo dugo jeszcze po-
69
zostaje w gbi wyspy. Chrzecijanie na Sycylii utrzymuj korespondencj z klerem rzymskim od przeladowania Decjusza. Najywotniejszy orodek kocielny stanowi Syrakuzy, gdzie istniej katakumby
od III wieku. Biskup tego miasta, Chrestos, bierze udzia w synodzie w Arles.
Galia posiada co najmniej kilkanacie Kociow lokalnych, lecz geograficznie nie rozoonych rwnomiernie. Na synodzie w Arles wystpuje 16 biskupw tego kraju.
Hiszpania podobnie ma nierwnomiernie rozoone orodki chrzecijastwa. Najwicej jest ich w tej
czci kraju, ktr pniej nazwano Andaluzj. Na synodzie w Elwirze (ok. 306), dziewitnastu biskupw i kilkunastu kapanw reprezentuje 39 Kociow lokalnych z prowincji Tar-ragona, Kordoba i Luzytania. Imiennie podaje ju Cyprian biskupw z Lenu, Astorgi, Meridy i Saragossy. Najsilniej rozwija
si chrzecijastwo w poudniowej Hiszpanii. Akta synodu elwirskiego wskazuj, e jest ono utwierdzone, ale jeszcze nie pogbione.
Brytania posiada nike wiadomoci o swoim chrzecijastwie, ktre szerzyli na pocztku III wieku
prawdopodobnie wdrujcy kupcy i rzemielnicy rdziemnomorscy. Uatwiaa to wzgldna tolerancja
rzymskich zarzdcw kraju, lecz pomimo tego chrzecijanin Alban ponis (ok. 287) mier mczesk
w Werulanie. Na synodzie w Arles obecni s trzej biskupi, Restytut z Londynu, Ebariusz z Yorku i Adelfiusz prawdopodobnie z Colchester.
Afryka posiada ju od pocztku III wieku najsilniej rozwinity Koci z wszystkich zachodnich prowincji cesarstwa. W wielu miastach chrzecijanie stanowi wikszo mieszkacw. Misyjn dziaalno
wrd ludnoci punickiej i plemion Berberw uatwia dua liczba kleru w Kocioach lokalnych. Nie
osabia tej dziaalnoci nawet sekta donatystw, chocia spowodowane przez ni rozdwojenie zaciemni
pniej obraz islamu, w ktrym wielu chrzecijan bdzie widzie tylko inaczej podawane prawdy chrzecijaskie.
Rozdzia 16
SPOTGOWANA WROGO - DIOKLECJAN
Liczbowy wzrost Kocioa, widoczny w kadej czci rozlegego cesarstwa rzymskiego, niepokoi tych,
ktrzy widzieli upadek jego wietnoci. W okresie 10 lat anarchii przed Dioklecjanem (284-305) utwierdzili si oni w przekonaniu, e oprcz wrogw zewntrznych, Persw i barbarzycw, chrzecijanie take
przyczyniaj si do upadku pastwa przez rozbijanie jego spoistoci wewntrznej, dzi powiedzielibymy, ideologicznej. Walk z nauk chrzecijask prowadzi wic grupa neoplatonikw w dziedzinie filozofii. Nie pomaga obrona pisarzy chrzecijaskich. Cesarz Dioklecjan wcza motywy walki neoplatonikw do swoich przyczyn politycznych i dokonuje krwawej konfrontacji si pogaskiego jeszcze cesarstwa
z wewntrzn moc Kocioa.
Wrogo intelektualna
Neoplatonizm stara si zaradzi kryzysowi filozoficznemu i religijnemu w cesarstwie rzymskim III wieku. Propagowa go w Aleksandrii ju Ammonios Sakkas (zm. ok. 242) a w system uj dziaajcy w
Rzymie Plotyn (205-270), ktry obdarzony rozleg wiedz, gbi myli i swoistym ascetyzmem, stara
si zadowoli religijne odczucia wyksztaconych pogan i przeksztaci filozofi w system religijny. Opar
si gwnie na Platonie, lecz korzysta take z Arystotelesa i stoikw. Jego pogldy odpowiaday wielu
ludziom wyksztaconym, u ktrych zauwaa si ju za Aureliana intelektualn wrogo do chrzecijan.
Neoplatonik Porfiriusz
Porfiriusz (233-304) sta si jako neoplatonik najgroniejszym eksponentem tej wrogoci. Urodzony koo
Tyru, spotka si w modoci z Orygenesem, ale nie wywoao to u niego yczliwoci dla chrzecijastwa.
Po pierwszych naukach w Atenach, przyby w 263 r. do Rzymu, gdzie zosta uczniem, a potem przyjacielem i duchowym spadkobierc Plotyna, spisujc jego wypowiedzi w Eneadach.
70
Negatywny stosunek do chrzecijastwa ujawnia Porfiriusz ju w swoim pierwszym dziele Filozofia wyroczni. Ok. 268 r. napisa 15 ksig Przeciw chrzecijanom, w ktrych postawi sobie szersze zadanie ni
sto lat wczeniej Celsus. Rozpraw z chrzecijastwem podejmuje dla odrodzenia i reformy pogastwa.
Atakuje mniej Chrystusa, wicej Apostow i Ewangelistw, ale i jemu zarzuca, e uzurpowa sobie moc
bo, a ustpuje cudotwrcy z I wieku, Apolloniosowi z Tyany. Apostow, Piotra i Pawa, ocenia jako
ndzne charaktery, Ewangelistom zarzuca wymylenie tego, co opisali, a ca nauk chrzecijask uwaa za irracjonaln i wstrtn ludziom mylcym. Najczciej posuguje si sarkazmem, nie stara si wnikn w racje przeciwnika, aprobuje wystpienia urzdnikw przeciwko chrzecijanom, skoro s ludmi
lekcewacymi prawa ojczyste. Mimo niewtpliwie wybitnego umysu i ostrego zmysu krytycznego,
Porfiriusz posuguje si niekiedy pytkimi ocenami lub mniej czy wicej zrcznymi szyderstwami.
Hierokles i inni
Wywody Porfiriusza znalazy uznanie u wielu wyksztaconych pogan, ktrzy zrozumieli z nich, e nie ma
pomostu midzy neoplatonizmem a nauk chrzecijask, dlatego poparli wystpienie wadzy cesarskiej
przeciwko chrzecijanom.
Sossianus Hierokles, prefekt Egiptu, by jednym z nich, zwalczajc chrzecijan pirem i wadz. Mia
udzia w przygotowaniu przeladowania Dioklecjana. Dzieo swoje przeciw chrzecijanom zatytuowa
Prawdziwa mowa (Logos philaletheis), w nawizaniu do pisma Celsusa. Czerpa z pism Porfiriusza, lecz
bardziej od niego przeciwstawia Chrystusowi wdrownego filozofa Apolloniosa z Tyany.
Nie znany z imienia autor, filozof nauczajcy w Bitynii, napisa na pocztku przeladowania Dioklecjana
Trzy ksigi przeciw religii i imieniu chrzecijaskiemu. Nie posiada on dokadniejszej znajomoci chrzecijastwa, ktre uwaa za odpowiednie tylko dla starych kobiet. Chwali wic cesarzy, e podjli tpienie bezbonoci chrzecijaskiej.
Polemika anty chrzecijaska, rozpoczta ok. 270 r., wzrastaa a do przeladowania. Z ni sprzymierzya
si antychrzecijaska propaganda pogaskich kapanw. Obie wytworzyy atmosfer, podatn u wyksztaconych pogan na przyjcie z aplauzem edyktw przeladowczych Dioklecjana.
Obrona chrzecijaska
Zacza si ju za ycia Porfiriusza. Jego wywody zbijali w pismach polemicznych Metody z Olimpu,
Euzebiusz z Cezarei i Apolinary z Laodycei. Inni pisarze chrzecijascy, a take Euzebiusz z Cezarei, w
swoich komentarzach do Biblii zwrcili wiksz uwag na wyjanienie sprzecznoci, ktre wytyka Porfiriusz. Euzebiusz uczyni to w dziele Problemy Ewangelii (Questiones evangelicae). On te opracowa
przeciw Hieroklesowi szczegowe porwnanie Chrystusa z Apolloniosem.
Edykty przeladowcze Dioklecjana
Cesarz Dioklecjan (284-305), cho by synem wyzwoleca z Dalmacji, wykaza w rzdach wielki talent
wadzy, wsparty dowiadczeniem, zdobytym na urzdach namiestnika Mezji, konsula i dowdcy przybocznej stray cesarskiej. Obwoany przez legiony cesarzem, okazywa chrzecijanom tolerancj i zaj
si reorganizacj pastwa, ktre od 235 r. pograo si coraz bardziej w kryzys zewntrzny przez rywalizacj perskich Sasanidw i inwazje germaskich wojownikw oraz w kryzys wewntrzny przez wojny
domowe, anarchi i upadek ekonomiczny. Dioklecjan widzia ratunek w silnej, absolutnej wadzy. Chcc
j uczyni skuteczn, przyj w 286 r. Maksymiana na wspaugusta, powierzajc mu zachodni cz
cesarstwa z rezydencj w Mediolanie, sobie zostawiajc wschodni cz z rezydencj w Nikomedii. W
celu za usunicia praktyki obwoywania augustw przez legiony, ustanowi w 293 r. cezarw, swego
zicia Galeriusza sobie do pomocy z rezydencj w Sirmium i wybitnego wodza legionw, Konstancjusza Chlorusa do pomocy augustowi Zachodu z rezydencj w Trewirze. Ustanowi te rotacj tych urzdw. Cezarzy mieli sta si augustami po abdykacji poprzednich i przybra nowych cezarw do pomocy.
Swoimi reformami strukturalnymi pozwoli cesarstwu rzymskiemu zabysn ostatnim blaskiem w staroytnoci.
71
Wzmocnieniu wadzy suya nie tylko reorganizacja jej systemu, ale take ideologia. Dioklecjan akceptuje ubstwienie wadzy, ktre mu odpowiada, co wicej, je rozwija. Przyjmuje tytu Jowisza, czyli syna
najwyszego bstwa Jupitera, a Maksymian tytu Herkuliusza, czyli syna Herkulesa, ktry z kolei by
synem Jupitera. W ten sposb ubstwione zostay osoby obu augustw, ale podkrelona zarazem zaleno drugiego augusta od pierwszego.
Przyczyny przeladowania, odejcia od blisko dwudziestoletniej tolerancji za rzdw Dioklecjana, nie s
w peni wyjanione. Niewtpliwie wpyw na to mieli neoplatoczycy, zwaszcza Hierokles i Galeriusz,
lecz jeszcze bardziej dno cesarza do silnej i ubstwionej wadzy, co przeksztacio stopniowo cesarstwo w pastwo totalitarne i policyjne. Gdy Dioklecjan zabezpieczy granice, umocni wadz i usun
gospodarcze trudnoci, podj odnow religii starorzymskiej, w czym przeszkod byli chrzecijanie. Odnowienie tej religii jako cel swego dziaania ujawni w edykcie o maestwach (295) i w edykcie przeciwko manichejczykom (31.03.297 r.), ktrych uzna za ludzi niegodnych wanie dlatego, e dawnym
religiom przeciwstawili now i niesychan sekt. Wrogo do manichejczykw miaa dodatkowy motyw,
bo uwaano ich nauk za religi persk.
Walk z chrzecijanami rozpoczto od oczyszczenia wojska. Ogln przyczyn bya niewtpliwie ch
wzmocnienia morale armii w oparciu o religi rzymsk. Wydaje si jednak, e bezporedni powd stanowio postpowanie chrzecijan w wojsku, ujawnione w czynie centuriona Marcellusa.
Odmwi on dalszego penienia suby wojskowej, gdy jako chrzecijanin nie chcia zoy przysigi
augustom, ktrzy przyjli wwczas tytuy Jowisza i Herkulesa. Na tle tego boskiego kultu augustw znane s inne jeszcze konflikty onierzy chrzecijan z wadz cesarsk. Do tego dosza agitacja kapanw
pogaskich. Wedug relacji Laktancjusza, gdy Dioklecjan chcia wzi udzia w wrbie z wntrznoci
ofiarnego zwierzcia, oni owiadczyli, e nie mona przeprowadzi jej skutecznie, gdy w otoczeniu cesarza s profani (chrzecijanie). Pod wpywem tego wydarzenia mia Dioklecjan wystpi przeciw chrzecijanom w administracji i wojsku.
Edyktem z 299 r. nakazali augustowie wszystkim onierzom i urzdnikom zoy ofiar bstwom pod
grob usunicia z stanowisk, gdy odmwi. W jakim zakresie zastosowano represje i jaki wpyw na nastpne edykty miaa postawa represjonowanych, nie wiadomo.
Mczestwo legionu tebaidzkiego pod wodz wyszego oficera Maurycego, rzekomo w caoci zoonego z chrzecijan, jest legend, spisan przez biskupa Eucheriusza z Lyonu przed poow V wieku. Datuje si to mczestwo na 286 r., kiedy nie byo przeladowania i nie istnia legion tebaidzki, w caoci
zoony z chrzecijan. O tym mczestwie brak te relacji innych rde historycznych, poza Eucheriuszem.
Dioklecjan przed nowym edyktem przeladowczym zasign rady wyroczni Appola w Milecie i otrzyma j na niekorzy chrzecijan. Edykt (23.02.303 r.) zarzdza zniszczenie wity chrzecijaskich,
przejcie i spalenie ich ksig witych, surowo te zakazywa gromadzenia si chrzecijan. W nawizaniu
za do edyktu z 299 r. ogasza powszechn degradacj chrzecijan urzdnikw. Jeeli nie zoyli wymaganej ofiary bstwom, wysoko urodzeni tracili przywileje swego stanu, innych zamieniono w niewolnikw, a wszystkich chrzecijan uznano za niezdolnych do spenienia aktw prawnie wanych. Kary mierci nie przewidziano, ale byy sporadyczne wypadki jej stosowania.
Przykad surowoci dano w Nikomedii, rezydencji Dioklecjana. Zniszczono koci, ktry by naprzeciw
paacu cesarskiego i stracono chrzecijanina, ktry zerwa opublikowany edykt. Gdy za nastpiy w paacu dwa poary i nie odkryto sprawcw, poddano torturom chrzecijan z administracji paacowej, nastpnie ich spalono lub utopiono. Chrzecijan znakomitszego urodzenia, m. in. on i crk Dioklecjana,
zmuszono do zoenia pogaskich ofiar.
Za niewydanie ksig witych wiziono duchownych, a niektrych stracono. W Nikomedii zgin biskup
Antimos, w Afryce - biskup Feliks z Thibica. Surowo postpowania wadzy sprawia, e cz duchownych i wieckich chrzecijan oddawaa wite ksigi na zniszczenie. W Kociele nazywano ich
zdrajcami (traditores) i uwaano za odstpcw. Wikszo jednak nie posuchaa edyktu, a gdy w Syrii
doszo do rozruchw, Dioklecjan wyda w tyme 303 r. nowe zarzdzenia.
72
Drugi edykt nakazywa uwizienie wszystkich duchownych, nastpnie uwolnienie tych, ktrzy wzili
udzia w ofiarach i ucztach pogaskich. Wedug chrzecijaskich relacji, wizienia zapeniy si do tego
stopnia biskupami, kapanami, diakonami, lektorami i egzorcytami, e zabrako w nich miejsca dla pospolitych przestpcw.
Trzeci edykt (303) ucila postpowanie z duchownymi. Kto odmawia zoenia ofiary pogaskiej, mia
by poddany torturom, a gdy go nie zamay, stracony. Zwikszya si nieco liczba zdrajcw, ale oporu
nie przezwyciono. Wedug logiki systemu totalitarnego zastosowano ostateczny rodek.
Czwarty edykt (304) nakaza wszystkim chrzecijanom zoenie ofiar pogaskich. Bezporedni przyczyn mogy by nieudane w Rzymie obchody 20-lecia (Vicennalia) rzdw Dioklecjana. Przyby tam z
Nikomedii, ogosi powszechn amnesti, lecz z wykluczeniem duchownych chrzecijaskich, nada obchodom jubileuszowym charakter religijny i podkrela swoje przywizanie do religii rzymskiej, ale
Rzymianie okazali zainteresowanie jedynie rozrywkami i podarkami, ktre zwykle czono z takim jubileuszem. Dioklecjan by rozczarowany, popad w depresj, ktrej niejedni chc przypisa wydanie najsurowszego z edyktw, wznawiajcego metody Decjusza: zagroenie torturami, mierci lub zesaniem do
kopalni, co take oznaczao mier, ale powoln. Rozpoczo si krwawe przeladowanie, ktrego nie
przerwaa ustalona wczeniej abdykacja Dioklecjana i Maksymiana (1.05.305 r.). Augustami zostali, Galeriusz na Wschodzie, ktry przybra Maksymina Daj za cezara, i Konstancjusz Chlorus na Zachodzie,
z Sewerusem jako cezarem.
Nowy ukad wadzy utrwali rnice w wykonywaniu edyktw przeciw chrzecijanom. Na Zachodzie
tylko Maksymian surowo je stosowa, Konstancjusz za w ogle nie wczy si do przeladowania. Gdy
za umar w 306 r. i legiony ogosiy augustem jego syna Konstantyna, ten take nie przeladowa chrzecijan. Podobnie jak on, postpi uzurpator Maksencjusz, syn Maksymiana, po wypdzeniu cezara Sewerusa. Kady z tych wadcw wstrzymywa si od krwawego przeladowania z innych powodw.
Galeriusz i Maksymin Daja wytrwale kontynuowali (do 311) przeladowanie we wschodniej czci cesarstwa z wyjtkiem Panonii od 308 r., kiedy przej tam wadz Licyniusz jako august i zrezygnowa z wykonywania edyktw przeladowczych, kierujc si wzgldami taktycznymi. Najsurowiej postpowano z
chrzecijanami w Egipcie, gdzie karano nawet dzieci i skazywano dziennie od 10 do 60 chrzecijan, wedug relacji Euzebiusza. Gdzie indziej take licznie wykonywano wyroki. Gdy w Frygii przekonano si,
e wszyscy mieszkacy miasteczka s chrzecijanami, spalono ich z caym dobytkiem.
Liczby ofiar przeladowania nie udao si ustali dokadnie, przyjmuje si jednak, e byo kilka tysicy
mczennikw, oprcz liczniejszych jeszcze wyznawcw, ktrzy, czsto torturowani, zostali zesani do
kopal lub pozostawali w wizieniach. Nie udao si take ustali liczby odstpcw, co do ktrej przypuszcza si, e bya znaczna, bo przez 40 lat pokoju dla chrzecijan wyroso pokolenie nie przygotowane
na przeladowanie.
Z mczennikw tego okresu doznawali pniej w Kociele szczeglnej czci witych: papie Marcelin,
dziewica Agnieszka w Rzymie, biskup Ireneusz z Syrmium w Panonii, zaoyciel szkoy katechetycznej
Lucjan w Antiochii, biskup Piotr w Aleksandrii.
Rezultat przeladowania nie odpowiada oczekiwaniom jego sprawcw.. Oprcz wytrwaoci mczennikw i wyznawcw wpyw na to miay dwa dalsze czynniki. Urzdnicy nie zawsze z gorliwoci wykonywali narzucone im czynnoci przeladowcze, a moe nie wierzyli w ich skuteczno, z uwagi na wielk
liczb chrzecijan. Wikszo te ludnoci pogaskiej, ktra lepiej teraz znaa ycie chrzecijan, bya
bd obojtna na przywracanie pogastwa si, bd wprost potpiaa metody przeladowcze. W 312 r.
opinia pogan staa si jeszcze przychylniejsza dla chrzecijan, gdy nieli im ofiarnie pomoc podczas
klski godu i epidemii. Jeeli wic Maksymian Daj wznowi w tym roku przeladowanie na prob
miast, byo to propagandowe uoglnienie inicjatywy urzdnikw i samego cesarza.
Tolerancyjny edykt Galeriusza
Zasadnicza zmiana nastawienia augusta Galeriusza dokonaa si podczas powanej choroby w 310 r. Na
ou mierci wyda wic (30.04.311 r.) edykt tolerancyjny, zredagowany na jego polecenie, a podpisany
przez pozostaych wadcw. Na pocztku wyjaniono motywy dotychczasowego postpowania cesarzy
wobec chrzecijan: dobro pastwa, ch odnowy rzymskiego prawa i sposobu tradycyjnego ycia, bo
73
chrzecijanie odpadli od wiary ojcw i nadali sobie wasne prawa. Jako motyw zmiany podano upr
chrzecijan i religijn anarchi, bo wielu nie czci ani dawnych bstw, ani boga chrzecijan. Postanowiono
wic, by chrzecijanie znowu istnieli i znowu odbywali swe religijne spotkania, pod warunkiem, e nie
podejm niczego przeciw publicznemu porzdkowi. Polecono te chrzecijanom, by modlili si do swego
Boga o pomylno dla cesarzy, pastwa i dla siebie. Osobnym pismem dano od rzdcw prowincji, by
zoyli sprawozdanie z wykonania edyktu.
Znaczenie tego edyktu polega na wyranym uznaniu przez pastwo religii chrzecijaskiej za prawnie
istniejc. Na Zachodzie go ogoszono. Na Wschodzie mier Galeriusza sprawia, e tylko czciowo do
niego si dostosowano.
Maksymin Daja, czowiek niskiego pochodzenia, by ziciem zmarego augusta i jego cezarem, a od 311
r. sam augustem, lecz nie ogosi edyktu tolerancyjnego, poleci tylko nie kara chrzecijan i zostawi ich
w spokoju. Trwao to jednak krtko. Po kilku miesicach wrci do przeladowania. Zakaza zgromadze
chrzecijan na cmentarzach, zaczto te wypdza ich z miast, wizi, a nawet skazywa na mier. Zastosowano wszake nowe metody. Urzdnicy w imieniu miast dali usunicia chrzecijan. Na te petycje
cesarz odpowiada reskryptami, za ktre sano mu podzikowania, a ich tekst umieszczano w miastach na
tablicach. Rozpowszechniano take protoky zezna, ktre obciay chrzecijan, oraz apokryficzne
Akta Piata, pene przeciw nim zarzutw. Maksymin podj nadto reorganizacj pogaskiego kultu, m. in.
poleci spord urzdnikw wybra na pogaskich kapanw ludzi najbardziej lojalnych wobec pastwa.
Nie znana jest przyczyna wznowienia przeladowania, chyba tkwia w wewntrznych walkach o wadz.
Od 310 r. siedmiu cezarw walczyo z sob o najwysz wadz w pastwie. Przeladowanie Maksymina
Daji zostao oficjalnie zmitygowane w reskrypcie do prefekta Egiptu, w ktrym zakazano stosowa si,
ale pozostawiono zasad: mieszkacw naszej prowincji (...) przywrci na sub bstw. Ustao natomiast, gdy cesarz, pokonany (30.06.313 r.) pod Adrianopolem, zmar kilka miesicy pniej w Tarsie.
Licyniusz z Konstantynem Wielkim wydali w tym roku swj edykt tolerancyjny.
Rozdzia 17
KONSTANTYN WIELKI I EDYKT MEDIOLASKI
Pierwszy chrzecijaski cesarz rzymski (306-337) wzbudza nieustannie zainteresowanie historykw i
publicystw oraz wywouje naukowe polemiki co do swej osoby i dziaania. Najtrudniej oceni jego oficjalne opowiedzenie si po stronie chrzecijan, gdy byli jeszcze mniejszoci wrd mieszkacw cesarstwa. Nie mniej trudnoci sprawia jego przyjcie chrztu na ou mierci. Nie wtpi si natomiast, e edykt
mediolaski i dziaalno Konstantyna Wielkiego na rzecz chrzecijastwa stanowi przeom, jeden z
najwikszych w historii Kocioa.
ycie i dziaalno do 312 r.
Dziecistwo i modo oraz religijne wychowanie Konstantyna s nadal mao znane. Wiadomo, e jego
rodzicami byli Konstancjusz i Helena, oboje poganie, gdy urodzi si ok. 285 roku. Konstancjusz, genera
legionw, nie mg zalubi Heleny, crki oberysty, bo wyszym oficerom na prowincji zakazano maestw z miejscowymi kobietami. Helena zostaa te porzucona, a Konstancjusz zawar maestwo z
Teodora, pasierbic Maksymiana Herkuliusza. Moliwe, e matka Konstantyna, kobieta wybitnych zdolnoci, sama wychowywaa go pocztkowo w religii pogaskiej i kulturze helleskiej. Chrzecijank staa
si dopiero w 315 r. Ojciec, jeeli mia jaki wpyw na religijne ukierunkowanie syna, mg mu przekaza do chrzecijastwa yczliwo, ktr sam niewtpliwie posiada, bo inaczej trudno wytumaczy,
dlaczego jednej ze swych crek da imi Anastazja, nie spotykane u pogan, a jedynie u chrzecijan i ydw, druga za jego crka, Konstancja, okazaa si pniej chrzecijank z przekonania.
Pobyt Konstantyna na dworze Dioklecjana w Nikomedii trwa do 305 r., ale nie wiadomo od kiedy. Przeywa tam przeladowanie miejscowych chrzecijan, a gdy Dioklecjan abdykowa, zbieg do ojca na Zachodzie. Obwoany (306) augustem po jego mierci, stosowa nadal praktyczn tolerancj ojca wzgldem
74
chrzecijan, a moe ju na pocztku rzdw wyda wasny edykt tolerancyjny, jak sugeruje Laktancjusz.
Jest pewne, e zerwa z oficjalnym kierunkiem religijnym tetrarchii, a przyj niezwycione sonce (Sol
invictus) za swe bstwo opiekucze, czczone we wszystkich czciach cesarstwa, lecz w Galii zwane
Apollo. Suc temu bogu caego pastwa, czu si Konstantyn powoany do decydowania o losach cesarstwa.
Widzenie Kenstantyna
Wyprawa przeciw uzurpatorowi Maksencjuszowi, wadcy Italii i Afryki, zapocztkowaa drog Konstantyna do jednowadztwa. Dziki ukadowi z Licyniuszem, ktremu przyrzek odda za on przyrodni
siostr Konstancj, mg podj walk z Maksencjuszem, uznanym za tyrana, od ktrego trzeba uwolni
Rzym. Nie nazywano go przeladowc, bo stara si pozyska chrzecijan dla siebie, cho by poganinem.
Po opanowaniu grnej Italii, Konstantyn stan pod Rzymem. Zanim doszo do walnej bitwy, cesarz dokona decydujcego zwrotu ku chrzecijastwu. wiadcz o tym pisarze chrzecijascy, panegiryci pogascy i jego postpowanie po zwycistwie.
Wedug tych wiadectw, przyczyn zwrotu byo widzenie Konstantyna. Laktancjusz podaje, e cesarz
zosta podczas snu upomniany, by umieci niebieski znak Boga na sztandarach wojskowych, wtedy wygra bitw. Euzebiusz piszc o tym po 25 latach, w szerokiej wersji relacjonuje, e Konstantyn zwrci si
przed bitw o pomoc do swego bstwa opiekuczego, Apollo, lecz z wojskiem zobaczy pnym popoudniem na niebie wietlany znak krzya na socu i wypisane obok sowa w tym, znaku zwyciysz. W nocy
za ukaza mu si Chrystus z Krzyem i poleci przyj ten znak jako obron i pomoc w walce. Obaj pisarze zgodnie podaj, e cesarz umieci monogram Chrystusa (greckie litery chi-ro) na sztandarach i przypisa Boej pomocy swe zwycistwo (28.10.312 r.) nad przewaajcymi wojskami Maksencjusza przy
mocie mulwijskim, wiodcym do Rzymu. O ile szczegy opisu wizji mog budzi dyskusje, to me
mona wtpi, e cesarz od tego wydarzenia, za swego Boga opiekuczego uznawa Chrystusa, ktrego
monogram zacz wkrtce nosi na hemie.
Uznanie przez Konstantyna Boga chrzecijan za sprawc zwycistwa nie obce byo poganom. W Trewirze pogaski autor ogosi panegiryk z okazji zwycistwa, przypisujc je Bogu, ktrego jednak po imieniu
nie nazwa. W opisie za triumfalnego wjazdu Konstantyna do Rzymu nie mwi o jego przybyciu na Kapitel ani o zoeniu tam Jupiterowi ofiary, jak nakazywaa tradycja. Wiedziano wic, e cesarz zaniecha
tej tradycji, bo sukces przypisywa nie Jupiterowi, ale innemu Bogu. Senat rzymski, zoony z pogan,
uchwali dla Konstantyna uk triumfalny za zwycistwo. Ukoczono go w 315 r., umieszczajc na paskorzebie posta Konstantyna wprawdzie z atrybutami bstwa soca, bo poganie nadal widzieli w nim bstwo opiekucze cesarza i pastwa, ale w napisie nie podano imienia tego bstwa, tylko oglnie stwierdzono, e zwycistwo zostao odniesione z boskiego natchnienia (instinctu divino). Na Forum Romanum
powsta kamienny pomnik cesarza z sztandarem, na drzewcu ktrego by chrzecijaski krzy. Na polecenie cesarza -umieszczono napis: Przez ten zbawczy znak, prawdziwy dowd siy, uratowaem i wyzwoliem wasze miasto z jarzma tyrana i wraz z wolnoci przywrciem senatowi i ludowi rzymskiemu dawn godno i blask.
Przed edyktem mediolaskim
Zanim wydano edykt mediolaski, Konstantyn spenia ju akty na korzy chrzecijan. Mia wtedy biskupa Hozjusza z Kordoby za doradc w sprawach kocielnych. W 312 r. napisa do Maksymina Daji, by
zaniecha przeladowania, a do Anullinusza, prefekta Afryki, by zwrci chrzecijanom zagarnit wasno kocieln. Co wicej, przekaza kartagiskiemu biskupowi Cecylianowi du sum pienidzy, zaznaczajc w osobistym licie do niego, e jest to dar dla kapanw prawowitego i wielce witego kultu
katolickiego. W osobnym pimie zwolni nadto kler kartagiski od sub publicznych, aby mg w peni
oddawa si sprawowaniu kultu. Na uwag zasuguje podana przez cesarza motywacja tych poczyna:
upadek czci Boga wprowadza pastwo w niebezpieczestwa, natomiast jej rozwj przynosi mu szczcie
i pomylno.
75
Edykt mediolaski
Opublikowany dla Wschodu (15.06.313 r.) przez Licyniusza, by wynikiem spotkania w lutym obu augustw w Mediolanie, gdzie witowano maestwo Konstancji z Licyniuszem i obradowano nad now
sytuacj w cesarstwie. W sprawach religijnych postanowiono rozszerzy edykt z 311 r. Augustowie zaznaczyli teraz w nowym edykcie, e wszyscy ludzie w cesarstwie, take chrzecijanie, maj posiada
wolno religijn i mog wyznawa t religi, ktra najlepiej im odpowiada. Cesarze widz w tym gwarancj dalszej yczliwoci ze strony Najwyszego Bstwa. Nastpnie podali w swoim edykcie postanowienia dotyczce chrzecijan, o wiele szczegowsze, ni w edykcie Galeriusza. Zarzdzili wic bezpatny zwrot wity i cmentarzy, obojtnie czy przejo je pastwo, czy osoby prywatne. Wasno miaa
by przekazana Kocioom lokalnym. Porednio wic uznano przez to ich zdolno prawn do posiadania
wasnoci. Na kocu edyktu wyraono przekonanie, e przez takie potraktowanie religii chrzecijaskiej,
uzyska si Bo askawo, ktrej cesarze dowiadczali dotd w wielu sprawach.
Znaczenie edyktu mediolaskiego polegao na uznaniu prawnego istnienia chrzecijastwa i wczeniu go
do religii, objtych tolerancj w cesarstwie. Podpisali go obaj agustowie, Licyniusz, ktry trzyma si
tego ukadu w kwestii religijnej, oraz Konstantyn, ktry stara si da Kocioowi wicej ni byo w
edykcie.
Pierwsze przywileje
Wyjcie Konstantyna poza edykt wida wyranie ju przed rokiem 324 w ustawodawstwie, do ktrego
dopuci wpyw idei chrzecijaskich. Zakaza bowiem (315) skazanych na cikie roboty lub do igrzysk
pitnowa wypalonym znakiem na twarzy, a jako uzasadnienie poda, e nie mona szpeci oblicza,
stworzonego na wzr niebiaskiej Piknoci. W tym stwierdzeniu susznie chyba dopatrujemy si chrzecijaskiego argumentu biblijnego. Na monety wprowadzi take w r. 315 monogram Chrystusa, cho
symbole pogaskie znikny z nich dopiero w 323 r. Biskupom dozwoli dokonywa prawnie uznanego
wyzwalania niewolnikw i sdzenia spraw spornych, jeeli obie strony do nich si zwracay. Zaznaczy
przy tym, e co rozstrzygnie si wedug prawa chrzecijaskiego, ma moc wobec prawa pastwowego.
Kocioy lokalne upowani do przyjmowania zapisw testamentarnych, czego nie otrzymay gminy ydowskie i schizmatyckie. W korespondencji z biskupami w sprawie donatyzmu nazywa ich najdroszymi
brami i prosi o modlitw, by przez to okaza mi si nasz Zbawiciel zawsze miosierny. Chrzecijaninowi
powierzy w 323 r. konsulat, jeden z najwyszych urzdw pastwowych. Wczeniej, w 321 r., nakaza w
niedziel, w tym czcigodnym dniu, odpoczynek i wolno od subowych zaj w rzemiole i sdownictwie. Zwalniajc ludzi nieonatych i bezdzietnych od wiadcze na rzecz pastwa, przysuy si rozwojowi ruchu chrzecijaskich ascetw.
Wzi w obron chrzecijaskich konwertytw z ydostwa i zaznaczy przy tej okazji, e tylko religia
katolicka jest prawdziwym oddawaniem czci Bogu. Na kadego za, kto zmuszaby chrzecijanina do
udziau w pogaskim kulcie, naoy w prawie z 323 r. kar chosty lub wysok grzywn, uywajc w
nim po raz pierwszy okrelenia przesd (superstitio) na religi pogask. We wczeniejszych zarzdzeniach (319 i 320), ograniczy zakres dziaania religii pogaskiej, przez zakaz uprawiania prywatnie
wrb, pod sankcjami karnymi. Publiczne wyrocznie jeszcze pozostawiono, bo byy pod kontrol pastwa, prywatne usunito, gdy suyy propagandzie pogastwa.
Konstantyn po 324 r. zwikszy przywileje dla chrzecijastwa, ale jego dziaalno ju w latach 312-324
rysuje wyrany obraz cesarza, ktry 1 sta pod wpywem chrzecijastwa, 2 troszczy si o rozwj chrzecijaskiego kultu, 3 stara si wczy w struktur pastwa moralne i religijne wartoci chrzecijastwa.
Przyrzeczon za w edykcie mediolaskim tolerancj zachowa wobec religii pogaskich.
Rozprawa z Licyniuszem
We wschodniej czci cesarstwa august Licyniusz zasadniczo stosowa tolerancj edyktu mediolaskiego
wobec chrzecijan. Potrzebne mu to byo do umocnienia wadzy, gdy w 313 r. pokona pod Adrianopolem Maksymina Daj. Konflikty wszake Licyniusza z Konstantynem od 316 r. na tle de tego drugiego do jednowadztwa, pogorszyy na Wschodzie pooenie chrzecijan, ktrzy na wie o korzystnej sy-
76
tuacji Kocioa na Zachodzie, pod wadz Konstantyna Wielkiego, darzyli go sympati i poparciem jego
polityki.
Licyniusz nie odwoujc edyktu mediolaskiego, biurokratycznie ogranicza wolno chrzecijastwa, m.
in. zakazujc ich naboestw wewntrz miast, nie pozwalajc na odbywanie synodw, pobaajc surowoci urzdnikw wobec chrzecijan, ktrzy w Poncie zamknli cz kociow, a cz zniszczyli. Decydujca walka Konstantyna z Licyniuszem (324) nabraa przez to charakteru wojny religijnej, cho bya
prowadzona wycznie dla celw politycznych. Licyniusz jako poganin radzi si dawnych wyroczni i
zoy ofiary swoim bstwom, Konstantyn za tego nie uczyni, a swoim legionom da sztandary (labarum) z chrzecijaskimi znakami. Gdy wygra bitwy, pod Adrianopolem w czerwcu i pod Chrysopolis we
wrzeniu 324 r., a Licyniusz musia zda si na jego ask, chrzecijanie na Wschodzie przyjli zwycistwo z entuzjazmem. Konstantyn te speni ich oczekiwania. W pierwszym edykcie dla wschodnich
prowincji nakaza da im pen restytucj wszystkiego, co utracili podczas przeladowa. W drugim
edykcie zapewni pogan o tolerancji ich religii, ale zaznaczy swoj wdziczno wobec Boga chrzecijan
za zwycistwo i za wybranie go do penienia ludziom dobra.
Przyczyny zwycistwa chrzecijastwa
Zwycistwo Kocioa za Konstantyna Wielkiego stanowi stale jeszcze dyskutowany problem, co do jego
przyczyn. Chrzecijastwo, religia mniejszoci obywateli cesarstwa, krwawo przeladowane, stao si w
cigu kilkunastu lat religi uprzywilejowan. Odnioso niebyway sukces nad pogastwem. W usiowaniach rozwizania tego problemu, teoria dekadencji widzi przyczyn w rozkadzie kultury pogaskiej.
Teoria rewolucji podkrela, e byo to zwycistwo schrystianizowanej klasy proletariackiej nad pogaskimi wyszymi warstwami spoecznymi, ktre nieudolnie rzdziy cesarstwem rzymskim w III wieku.
Teoria polityki widzi przyczyn zwycistwa Kocioa wycznie w popieraniu go przez cesarza Konstantyna Wielkiego. Niewtpliwie dziaay przyczyny zoone, ale nie mona myli przyczyny i skutku.
Konstantyn Wielki dostrzeg moc chrzecijastwa, zanim udzieli mu poparcia i przywilejw. Galeriusz
przeladujc Koci, naby wiadomoci, e nie podoa chrzecijastwu; Wobec tego trzeba uzna, e
decydujce o sukcesie przyczyny tkwiy wewntrz Kocioa, przede wszystkim w duchowych wartociach ktre ofiarowa helleskiemu wiatu, religijnie niespokojnemu i poszukujcemu, oraz w wysokim
poziomie moralnym wikszoci chrzecijan, ktrzy nawet wobec przeladowcw nie ywili zemsty ani
pragnienia odwetu. wity Augustyn, gdy pniej w Wyznaniach podawa przyczyn swego przejcia z
pogastwa do chrzecijastwa, wskaza na nauk o Wcielonym Bogu. Niewtpliwie Jezus Chrystus i Jego
Ewangelia, przez swe wewntrzne wartoci, odrbno i absolutn nowo zdystansoway wszystkie inne
prdy religijne tego okresu, s wic rdem wszystkich faktorw, ktre przyniosy chrzecijastwu walne zwycistwo nad pogastwem.
Nastpstwo tzw. przeomu konstantyskiego
Zagadnienie to jest kolejnym dyskusyjnym problemem historykw-W ocenie skutkw tego przeomu
wystpuj rnice, zalenie od wiatopogldu i pojmowania Kocioa.
Jedni dostrzegaj jako zasadniczy skutek zwizanie si Kocioa z pastwem tak dalece, e mwi si o
Kociele na subie cesarzy i si go obwinia, e przez milczenie na tak niewol sam przyczyni si do
zacienienia swych moliwoci w penieniu Boego posannictwa, a nawet odszed od ideau Ewangelii.
Jest to ocena zbyt kracowa. Konstantyn nie uprawia jeszcze cezarbpapizmu. cisa bowiem wi Kocioa z pastwem bya czym naturalnym w pojciu cesarza i chrzecijan, ktrzy nawet pogask wadz
pastwow uwaali, wedug Pawowego okrelenia, za dan od Boga, tym bardziej za widzieli w Konstantynie, wedug Starego Testamentu, typ biblijnego krla, dwigajcego odpowiedzialno za prawdziw cze Boga u podlegych mu ludw. Nie mylano wwczas, jakie ujemne skutki zrodz si z tego
zwizku pastwa i Kocioa.
Inni historycy widz negatywne, ale te pozytywne nastpstwa. Z pozytywnych wymienia si jako najwaniejsze: 1 nieograniczon moliwo misyjnej dziaalnoci Kocioa w cesarstwie, 2 swobod w budowie kociow, w ktrych moga si rozwija liturgia i nauczanie, 3 przejcie od niepotrzebnej ju
77
apologii do teologii i znakomity jej rozwj w IV i V wieku, 4 skuteczn chrystianizacj wieckiej kultury
i publicznego ycia. Z negatywnych skutkw uznaje si za najgroniejsze dla Kocioa: 1 zanik naturalnej selekcji chrzecijan, ktr daway przeladowania, a nawet wiadomo ich zagroenia oraz spowodowane tym starania niektrych pogan o przyjcie do Kocioa ze wzgldu na korzyci spoeczne i zawodowe, 2 uzyskiwanie przez biskupw ask cesarskich i pomocy materialnej, a przez to uzalenienie si
niektrych z nich od kierunkw dziaania dworu cesarskiego, 3 tendencje urzdnikw cesarskich, a
zwaszcza nastpcw Konstantyna, by funkcj cesarza jako pogaskiego najwyszego kapana (pontifex
maximus) przenie na paszczyzn kocieln. Gorzkie dowiadczenia Kocioa za nastpnego zaraz cesarza Konstancjusza day dopiero pene rozeznanie, jak niezmiernie trudne byo urzeczywistnianie zdrowych i owocnych dla obu stron stosunkw midzy Kocioem i pastwem za panowania chrzecijaskich
wadcw.
Rozdzia 18
OWOCE PRZELADOWANIA
Tolerancja i restytucja wedug edyktu mediolaskiego usuny skutki prawne i czciowo materialne dioklecjanowego przeladowania. Nie udao si wszake naprawi wszystkich negatywnych nastpstw, z
ktrych najbardziej dokuczliwym dla Kocioa i najduej trwajcym by donatyzm.
W okresie przeladowania zajaniao mczestwo i odwaga wielu chrzecijan. Trwaym owocem byo nie
tylko to, o czym mwi ju Tertulian, e krew mczennikw jest nasieniem chrzecijan, ale rozwijajcy
si kult mczennikw i wyznawcw. Katakumby, miejsca naboestw w czasie przeladowa i miejsca
grobw mczennikw i wyznawcw, stay si na dugo miejscami kultu i symbolem chrzecijaskiego
bohaterstwa oraz wiadectwem sztuki sakralnej.
Donatyzm - ruch religijny i spoeczny
Nazwany od swego drugiego, bardzo ruchliwego przywdcy, schizmatyckiego biskupa Donata, ruch ten
wyrs z dwch trudnych wwczas do rozwizania problemw: 1 jak traktowa tych, ktrzy wedug
edyktu Dioklecjana wydali wite ksigi chrzecijaskie (zdrajcy, traditores) 2 czy wany jest sakrament,
udzielony przez zdrajc. Ten drugi problem istnia w rodowiskach chrzecijaskich, ktre - jak Kartagina - w sporze o chrzest heretykw nie przyjy rzymskiego nauczania, e obiektywna wano sakramentu nie jest zalena od stanu aski u szafarza.
W Kartaginie wanie powsta donatyzm, cho problem postpowania ze zdrajcami istnia te w Egipcie
od 306 r. W Kociele afrykaskim wytworzyy si dwie okolicznoci sprzyjajce jego powstaniu: rozdwojenie w Kociele lokalnym kartagiskim z powodu wyboru nowego biskupa po mierci Mensuriusza
(312) i przesadny kult wyznawcw. Gdy wybrano na biskupa dotychczasowego diakona Cecyliana, ktry
zgani wpywow chrzecijank Lucyll za zabobonn wprost cze dla mczennikw i wyznawcw,
niezadowoleni z wyboru wysunli zarzut niewanoci jego wice, bo jednym z trzech konsekratorw
by biskup Feliks z Aptungi, o ktrym mwiono w Kartaginie, e podczas przeladowania sta si zdrajc, wydajc poganom wite ksigi. Spraw przedstawiono synodowi biskupw numidyjskich pod przewodnictwem Sekundusa z Tigisis, na ktrym zoono Cecyliana z urzdu. Dwie przyczyny kryy si za
tym orzeczeniem: znane ju od 305 r. (synod w Cirta) surowe ustosunkowanie si episkopatu numidyjskiego do biskupw, chwiejnych podczas przeladowania, i jego rywalizacja z Kartagin. Opozycja przeciw Cecylianowi doprowadzia teraz do wyboru biskupa Majorinusa, a po jego wczesnej mierci (313) biskupa Donata, powoanego do Kartaginy z jego pierwszej stolicy biskupiej w Casa Nigra. Donat (313355) nada kartagiskiej opozycji cis organizacj, zyska wielu zwolennikw poza Kartagin i sprecyzowa teologiczne pogldy swego schizmatyckiego Kocioa.
Cecylianie, nie uznajc orzeczenia biskupw numidyjskich, odwoali si do cesarza Konstantyna, ktry
od 312 r. sta si wadc Afryki. Cesarz nie wnika w teologiczn tre sporu, ale widzia w rozdwojeniu
kartagiskim niebezpieczne rozbijanie jednoci chrzecijastwa. Kiedy wic donatyci w kwietniu 313 r.
78
take zwrcili si do niego i prosili o sdziw z Galii w ich sporze z cecylianami, cesarz zadecydowa, e
spraw rozpatrzy biskup rzymski Milicjades i trzech biskupw galijskich, z Arles, Autun i Kolonii. Sd
mia si odby w Rrzymie, Milicjades zawezwa wic na synod take 15 biskupw italskich. Na tym synodzie (15.02.314 r.) biskupi galijscy i italscy ogosili winnym Donata, a Cecyliana uznali za prawowitego biskupa kartagiskiego. Na zarzut donatystw, e rzymski sd nie dopeni wszystkich wymaga formalnych, cesarz zleci ponowne rozpatrzenie sporu synodowi w Arles, odprawionemu (1.07.314 r.) z
udziaem wielu biskupw, ktrzy mogli przyby, majc do dyspozycji poczt cesarsk.
W pimie zapraszajcym biskupw na synod, Konstantyn wyoy swoje pogldy na Koci, nazywajc
siebie czcicielem Boga, co rozumie si jako synonim chrzecijanina, cho cesarz nie przyj jeszcze
chrztu.
Orzeczenie synodu w Arles nie zadowolio obu stron, ani cesarza, ktry zabroni delegacji donatystw
powrotu do Afryki, a na miejsce Cecyliana prbowa wprowadzi nowego biskupa. Gdy to si nie powiodo, zapowiedzia osobiste przybycie do Afryki, eby wszystkich ludzi doprowadzi do prawdziwej religii
i godnej czci wszechmocnego Boga. Wyjazd cesarza do Afryki nie doszed do skutku, rozpatrywa wic
spr w Mediolanie (10.11.316 r.). Opowiedzia si wtedy po stronie Cecyliana, a na wiosn 317 r. ogosi
surowe prawa przeciw donatystom, jednak byo ju za pno, gdy ruch donatystw wczeniej uleg radykalizacji i zyska wielu zwolennikw zwaszcza w Numidii. Dwa czynniki miay na to wpyw: 1. religijny radykalizm chrzecijan z niszych warstw spoecznych, domagajcych si Kocioa witych, odrzucali wic nie tylko zdrajcw, ale i tych, ktrzy mieli z nimi czno, 2. radykalizm spoeczny i polityczny ludnoci autochtonicznej, mao zromanizowanej, ktra w donatymie widziaa opr przeciwko
urzdnikom cesarskim i warstwom wyszym, lojalnym wobec rzymskiej wadzy.
Nie pomoga tolerancja, przyznana donatystom w 321 r. przez Konstantyna z racji politycznych, by
wzmocni si przeciw Licyniuszowi. Katolicy nie mogli pogodzi si z donatystami z racji teologicznych, napicie wic trwao, a nastpni cesarze stosowali zmienn polityk wobec tego ruchu. Konstancjusz podj (347) przeladowanie donatystw, Julian (361-362) ich faworyzowa, Gracjan zabiera im
kocioy i zakaza naboestw, cesarz Honoriusz na pocztku V wieku a piciokrotnie zmienia swj
stosunek do nich.
Rewolucyjnego charakteru nabra ruch donatystw ju w 317 r., gdy prefekt Ursacjusz si odebra im
trzy kocioy w Kartaginie. Najzagorzalsi asceci z ich krgu, nazywajc si agonistami, czyli onierzami
Chrystusa, nie tylko bronili swych wity, ale wdrowali od miejscowoci do miejscowoci i podniecali
opr przeciw Kocioowi katolickiemu i wadzy cesarskiej. A e policja cesarska ich cigaa, nie zawsze
mogli jawnie wkroczy do danej miejscowoci, kryli wic potajemnie koo niej, std zwano ich take
krcymi wokoo (circumcelliones). Swj radykalizm spoeczny wyraali w rny sposb, m. in. gdy
spotykali bogacza w powozie, za ktrym bieg niewolnik, zmuszali tego drugiego, by zaj miejsce pana,
jego za, by bieg za zaprzgiem. Aureola mczennikw otaczaa agonistw, ktrzy te w pragnieniu mczestwa za swoj wiar rzucali si nieraz w przepa, gdy ich cigano, albo wpadali nawet do kociow
katolickich podczas naboestw, by ponie mier na miejscu.
Donatyci przycignli do siebie tylu zwolennikw, e mogli stworzy w Afryce prawie tak sam liczb
swoich Kociow lokalnych, ile mia Koci katolicki. Na synodzie kartagiskim w 336 r. byo 270 ich
biskupw.
Obie strony posugiway si pismami polemicznymi. Donatyci utrzymywali, e jedynie oni s niepokalanym Kocioem mczennikw i e Koci prawdziwy to nie ten, ktry przeladuje, ale ten, ktry cierpi
przeladowania.
Stosunek wadzy pastwowej do kocielnej ujmowali w lapidarne pytanie: co ma cesarz do Kocioa?!
Pragnli wykaza swoj apostolsk sukcesj, usiowali wic zaoy wasne biskupstwo w Rzymie. Goszc, e wano udzielonych sakramentw zaley od wice szafarza, odrzucali sakramenty sprawowane, przez katolikw, stosowali te czsto powtrny chrzest tych, ktrzy od katolikw przychodzili do
nich.
79
Na osabienie schizmatyckiego Kocioa donatystw i ich ruchu wpyny mniej rygory wadzy cesarskiej, a wicej pisma teologw katolickich i podjte oboplne dysputy oraz rozbicie donatystw przy
kocu IV wieku na radykalnych i umiarkowanych.
Biskup katolicki Opat z Milowy (365-385) i Augustyn (394-420) zasuyli si najbardziej swoimi dzieami i dysputami do pokonania, a czciowo pozyskania donatystw. Wypracowali te formu, e Koci jest jeden, wity, i zasad, e sakramenty dziaaj niezalenie od moralnej wartoci ich szafarza (ex
opere operato).
Z licznych synodw afrykaskich, zajmujcych si donatyzmem na przeomie IV i V wieku, najwiksze
znaczenie mia synod kartagiski (411) z udziaem 279 biskupw donatystw i 386 biskupw katolickich.
Dysputa wypada na korzy Kocioa katolickiego, jej wynik uzna cesarz Honoriusz, ktry wystpi
nastpnie przeciwko opornym donatystom. Cesarz Walentynian III i Teodozjusz II zabronili im (428)
zebra pod kar mierci. Sytuacj zmieni najazd ariaskich Wandalw na Afryk (429), wskutek czego
przeladowaniu ulegli i donatyci i katolicy. Cakowity kres donatyzmowi pooyo jednak dopiero opanowanie Afryki przez mahometaskich Arabw w VII wieku.
Katakumby
Ich istnienie czy si z wielkimi przeladowaniami Decjusza, Waleriana i Dioklecjana, a zaczo si
wczeniej, w poowie II wieku, kiedy powstay w Rzymie cmentarze podziemne. Nazwa wytworzya si
przypadkowo od greckiego zwrotu kata kumben (obok dou). Najczciej mwi si o katakumbach rzymskich, ale istniay w niemaej liczbie take poza stolic cesarstwa. W Rzymie ich powstanie uatwiay
grube podkady tufu, w ktrym mona byo tworzy podziemne galerie. Ich ciany miay zwykle ok. 2 m
wysokoci, a szeroko wynosia 80-90 cm. Miejscem chowania zmarych byy z reguy ciany galerii,
gdzie powstaway groby w linii pionowej, jeden nad drugim. W ten sposb tworzono 4 lub 5 rzdw,
wyjtkowo a jedenacie. Groby miay najczciej ksztat prostokta i byy zamknite marmurowymi
pytami lub cegami, czy te dachwkami. Umoliwiao to wykuwanie lub malowanie napisw, cyfr i
symboli.
Katakumby powstay najpierw na prywatnych dziakach roli, darowanej pniej wsplnocie chrzecijaskiej. Koci lokalny w III wieku czyni starania o tworzenie nowych cmentarzy, bdcych od pocztku
jego wasnoci. Katakumbom dawano nazwy osb, pocztkowo prawdopodobnie fundatorw (Pryscylla,
Domitylla), pniej, od IV wieku, imion witych (Agnieszki, Pankracego). Stosowano te nazwy topograficzne, gwnie drg, przy ktrych cmentarze si znajdoway, jak cmentarz przy via Nomentana.
Cmentarze podziemne, do ktrych odnosi si nazwa katakumby, miay swj odpowiednik w cmentarzach
naziemnych na tym samym terytorium. Z wielkich cmentarzy-katakumb, powstaych w pierwszych dziesitkach lat II wieku wymienia si: 1. katakumby Domitylli przy via Ardeatina, ktrych galerie wynosz
12 km dugoci i w ktrych wyraniej ni w innych dostrzega si fazy rozwojowe chrzecijaskich
cmentarzy, 2. katakumby Pryscylli przy via Salaria, charakterystyczne drugim poziomem podziemnego
cmentarza, ktrego wykucie wskazuje na dojrza technik i wielkie umiejtnoci fossorw, twrcw
prawdziwej architektury cmentarnej, 3. katakumby Kaliksta przy via Appia, uwaane za pierwszy cmentarz rzymskiej wsplnoty chrzecijaskiej, w ktrych pochowano kilku biskupw Rzymu, 4. katakumby
Pretekstata przy tej samej drodze, ktre w swoich obecnych wymiarach wydaj si by poczeniem rnych orodkw cmentarnych, pocztkowo niezalenych.
W katakumbach gromadzono si najpierw tylko na ceremoni pochowania zmarego i na pokrzepienie
(refrigerium). Ta rytualna uczta, znana u pogan, zachowaa take u chrzecijan charakter fizycznego pokrzepienia, ale staa si agap, na ktr zapraszano take biednych, wdowy i sieroty. Pokrzepieniu dla
zmarego nadali chrzecijanie charakter nadprzyrodzony - wsparcie duszy przez Eucharysti, modlitwy i
uczynki mioci bliniego. Gromadzono si w smutnym dniu pogrzebu i z reguy w rocznic mierci, z
czasem akcentujc silnie, e dzie zgonu jest dniem narodzin (dies natalis) dla nieba, powinien wic by
napeniony radoci.
80
Kult mczennikw
Zapocztkowany ju w poowie II wieku, jest emanacj powszechnie stosowanego kultu zmarych. Jego
teologiczn podstaw stanowia pierwotna nauka Kocioa o Chrystusie Poredniku oraz o wsplnocie
chrzecijan i potrzebie wzajemnego si wspierania. Mczennik, dla zasug uzyskanych ofiar z ycia,
staje si porednikiem midzy Bogiem i yjcymi chrzecijanami, dla ktrych te jest przewodnikiem na
drodze ycia. W mczestwie widzia Koci walor odkupieczy, bo mczennik nie szuka w nim wycznie swego zbawienia, ale i braci, jak zauway Klemens Aleksandryjski. Dla pogan stanowio mczestwo czsto dowd prawdy chrzecijastwa, natomiast Koci podkrela dowd na obecno w nim
Ducha witego, ktry sprawia dziea przechodzce siy ludzkie i pozwala sabym istotom przezwyciy
mier. Cze mczennikw miaa charakter oficjalnego kultu w Kociele, przyjmuje si wic, e istniaa
procedura formalnego uznania za mczennika. Jego imi wpisywano do listy, zwanej martyrologrium, by
nie zapomnie o uroczystociach rocznicowych. Notowano rwnie miejsce, na ktrym znajdowa si
grb. Oficjalny kult wyraano w trosce o grb mczennika i w sprawowaniu liturgii ku jego czci.
Grb mczennika wyrniano zewntrznie od innych. Czsto budowano pomnik nad nim, skadano obok
niego dary, wiece, kwiaty, wonne olejki. Przedmioty pooone na grobie nabieray same znaczenia relikwii, zwaszcza gdy w Rzymie przez dugi czas nie uyczano relikwii z czstek ciaa mczennika. Na
Wschodzie natomiast, ju od czasw cesarza Gallusa (251-253), stosowano przenoszenie, relikwii ciaa.
Pierwszym znanym z tego okresu byo przeniesienie relikwii ciaa mczennika witego Babylasa do
kocioa na przedmieciu Antiochii. Relikwie mczennika ceniono i strzeono jak najkosztowniejsze
przedmioty. Dopki dokonywano pochwkw w katakumbach, chrzecijanie zabiegali o uzyskanie miejsca dla siebie jak najbliej grobu mczennika.
Rocznica mierci mczennika (jego dzie narodzin dla nieba) bya obchodzona przez Koci lokalny,
ktry dokona pochwku. piewano psalmy, odmawiano modlitwy, sprawowano Eucharysti i urzdzano
agapy. Pobono taka wywoywaa sprzeciw pogan, ktrzy nieraz odmawiali wydania szcztkw mczennika, a nawet palili je i popi rozrzucali. Niewtpliwie byo o wiele wicej mczennikw ni zachowane w Kociele wspomnienia rocznicowe. Martyrologia nie podaj penego wykazu mczennikw.
Od IV wieku powstaj ju kocioy nad grobami szczeglnie czczonych mczennikw. Jeeli grb znajdowa si w katakumbach, poszerzano je i upikszano dla celw kultu, a pniej ze wzgldu na licznych
pielgrzymw, ktrzy przybywali si modli i czerpa wzr z ycia mczennikw.
81
Czwarty okres
1758 - 1850
WSTRZSY REWOLUCYJNE
Zostay zapocztkowane przez niewiadome tego dwory burboskie, gdy wypdziy si jezuitw z
swych krajw. Wstrzsny w pierwszym rzdzie papiestwem, ktre z wielkim trudem pokonywao wrogie idee i systemy, jak absolutyzm katolickich monarchw, febronianizm i jzefinizm.
Wydarzenia w Europie, zwaszcza od wybuchu Wielkiej Rewolucji Francuskiej (1789), wywary decydujcy wpyw na ycie Kocioa Powszechnego i ograniczyy jego misyjne dziaanie.
Francja, dotknita schizm, powrcia do jednoci z Kocioem Powszechnym za Napoleona, ktry majc
hegemoni polityczn w Europie, narzuca innym krajom swoj polityk kocieln.
Legalizm w ujciu Kongresu Wiedeskiego i restauracja ustroju monarchicznego pozornie suyy Kocioowi, faktycznie spowodoway niekorzystny sojusz otarza z tronem, tak silnie atakowany przez liberaw.
Liberalizm i ultramontanizm byy najsilniejszymi nurtami ycia politycznego i kocielnego, ktre powstay w tym okresie. Przed jednym i drugim broniy si pastwa, ktre dokonay rozbioru Polski, Polacy
wic cierpieli narodowo i religijnie w Rosji i Prusach.
W krajach Ameryki Pnocnej katolicyzm szybko si rozwija, natomiast wstrzsw doznawa w krajach
latynoamerykaskich, ktre odrzucajc wadz europejskich pastw kolonialnych, najczciej oddaway
j w rce liberaw i ulegay szczeglnym wpywom masonerii.
W europejskich krajach protestanckich katolicy nadal stanowili diaspor, ale stopniowo zyskali prawa
polityczne.
Silny charakter wyznaniowy prawosawnego imperium rosyjskiego i religijny islamskiego imperium
otamaskiego nie pozwoli w nich na zmian trudnej sytuacji katolikw i unitw, wbrew staraniom Stolicy Apostolskiej.
Misje, po dugim upadku, oywiy si dziki staraniom Grzegorza XVI i weszy na drog rozwoju. Problemem dla nich bya kolonialna polityka pastw europejskich.
Katolickie ycie umysowe i religijne, po kadorazowych wstrzsach rewolucyjnych odnawiane, wicej
toczyo si w okopach walki z wrogimi ideami, jak racjonalizm, liberalizm, materializm, mniej za rozkwitao w formach, ktre zbyt wolno starano si dostosowa do nowych warunkw dziaalnoci Kocioa.
Rozdzia 19
CHRZECIJASCY WADCY
Duga bya droga Konstantyna Wielkiego od widzenia w 312 r. do. chrztu dopiero przy kocu ycia, w
337 r., a jednak nie kto inny, tylko on sprawi, e wadza cesarska staa si chrzecijaska. Wszyscy jego
nastpcy byli wychowani w chrzecijastwie i przyjli wczeniej lub pniej chrzest, uwaali si rwnie
- poza Julianem Apostat - za gorliwych chrzecijan. Polityczne cele zrnicoway wszake ich stosunek
do Kocioa i spowodoway odejcie od wzorca Konstantyna Wielkiego. Nadal popierali oni misyjn
dziaalno, ale nie cofali si przed stosowaniem nacisku w nawracaniu pogan. Pomagali odbywa sobory
i synody, lecz usiowali wyciszy dekretami spory teologiczne. Stosowany nacisk odczuwali dokuczliwie
poganie, kiedy indziej biskupi i teologowie, czasem take jeden i drugi Koci lokalny. Og chrzecijan
cieszy si wszake prawn wolnoci swej religii i swobodnie ksztatowa pobono, kult i kultur.
82
Religijno Konstantyna
Przychylno cesarza do chrzecijastwa ujawniaa si w jego dziaalnoci pastwowej i religijnej, zastanawia jednak, czy w osobistym yciu by chrzecijaninem. Zarzuca mu si okrutne postpowanie z Licyniuszem, a zwaszcza z synem Kryspusem i on Fausta, ktrych kaza straci w 326 r. Usprawiedliwiajce go relacje rdowe podaj, e zareagowa gwatownie, bo doniesiono mu o niemoralnym zwizku
syna z macoch.
Konstantyn Wielki zachowa dawny kult cesarzy, ale jedynie w ceremoniale, jak klkanie, w ktrym wyraono jego wybranie przez Boga oraz szczeglne stanowisko w wiecie i Kociele. Nie widziano w tym
nic pogaskiego, pniej przejli ten ceremonia cesarze zachodni i papiee. Konstantyn odrzuci natomiast pogaskie ofiary, zczone z dawnym kultem cesarza. Zaleao mu jednak, by jego pozycja w kociele bya wysoko postawiona, od dawna przyzwyczajony, e cesarz mia j w religii pogaskiej jako
najwyszy kapan (pontifix maximus). Uy wic raz okrelenia, e czuje si w Kociele jak biskup spraw
zewntrznych. Uzna si w ten sposb za ustanowionego przez Boga jak biskupi, ale nie przypisywa sobie uprawnie w wewntrznych sprawach Kocioa, w jego zakresie sakramentalnym i teologicznym.
Odkadania chrztu do mierci nie mona tumaczy jako pozostawania przy pogaskich przekonaniach
religijnych, bo niejeden chrzecijanin wwczas czyni to samo, lkajc si po wczesnym chrzcie utraty
jego aski, ktr naleao zachowa do mierci. Konstantyn przygotowa si do mierci po chrzecijasku.
Budujc w Konstantynopolu bazylik Apostow, wrd 12 nagrobkw dla nich umieci swj grb, by
uczestniczy w modlitwach zanoszonych na ich cze. Gdy zachorowa, wezwa kilku biskupw do Nikomedii i prosi o chrzest, noszc po jego przyjciu tylko bia szat neofity, bez cesarskiej purpury. Euzebiusz podaje jego sowa po chrzcie: Teraz widz si prawdziwie szczliwym, teraz wiem, ze jestem
wart ycia niemiertelnego, godnym udziau w yciu Boym.
Dziaalno Konstantyna w duchu chrzecijaskim po 324 r. ujawnia si najwidoczniej w zakresie spraw
maeskich i rodzinnych: utrudnienie rozwodw, zakaz posiadania konkubin, zarzdzenie o nierozdzielaniu rodzin niewolnikw, gdy dokonywano podziau spadku po ich panu. Chrzecijaskim zasadom odpowiada zakaz walk gladiatorw i kary mierci przez ukrzyowanie.
Stosujc przywileje wobec chrzecijan, cesarz wyklucza od nich heretykw, ktrym te zakaza odbywa
zebrania, nawet w prywatnych mieszkaniach. Istnienie herezji uznawa za niszczenie pokoju i zgody w
chrzecijastwie, a przez to spokoju i porzdku w pastwie, uczyni wic wszystko, by po okresie kary
pojedna Ariusza z Kocioem. Wobec pogan, liczniejszych jeszcze ni chrzecijanie, okazywa wiksz
tolerancj ni wobec heretykw, ale nie tai swojej ujemnej oceny religii pogaskiej. Urzdnikw mianowa spord chrzecijan i zakaza im publicznego skadania ofiar pogaskich przy penieniu urzdu, jak
to byo w dotychczasowej praktyce. Swoje dwudziestolecie rzdw (325) obchodzi wbrew pogaskiej
tradycji, z udziaem biskupw w publicznych uroczystociach, na ktrych mow pochwaln wygosi nie
pogaski retor, ale biskup. witynie pogaskie pozbawi dotacji. Niektre z nich poleci niszczy,
zwaszcza powicone kultowi Afrodyty w Aphaka i Heliopolis (Fenicja), bo by on wstrtny chrzecijanom. Zakaza kultu Nilu i stara si usun wschodnie kulty Mitrasa i Kybeli.
Sakralne budownictwo chrzecijaskie zawdzicza mu znaczn liczb wity, wznoszonych czsto przy
udziale jego matki Heleny, m. in. bazyliki Grobu Chrystusa w Jerozolimie, Wniebowstpienia na Grze
Oliwnej i Narodzenia Pana Jezusa w Betlejem. Szczeglnie patronowa budownictwu kocielnemu w
Rzymie, gdzie wzniesiono bazylik Zbawiciela, pniej nazwan kocioem w. Jana na Lateranie, i koci w. Piotra i Marcelina z nagrobkiem dla cesarzowej Heleny. Jego inicjatywie przypisuje si rozpoczcie budowy bazyliki na Watykanie, nad grobem w. Piotra, i bazyliki przy drodze Ostyjskiej, nad grobem w. Pawa. Podj te budow duego kocioa w Trewirze, dawnej rezydencji cesarskiej.
Konstantynopol, nowa stolica cesarstwa nad Bosforem, nazwana jego imieniem, powicona (1.05.330 r.)
po czterech latach od zaoenia, bya najwikszym przedsiwziciem budowlanym cesarza. Miastu nada
od pocztku charakter chrzecijaski. Nie wzniesiono w nim adnej nowej wityni pogaskiej, natomiast
zbudowano kilka bazylik chrzecijaskich, publiczne place ozdobiono chrzecijaskimi pomnikami, jak
Dobrego Pasterza i proroka Dawida, a na cesarskim paacu umieszczono znak Krzya.
83
Do historii wszed Konstantyn jako jeden z najwybitniejszych wadcw cesarstwa rzymskiego. Jego posta otoczyy legendy, a gdy w Konstantynopolu dokonywano intronizacji nowego cesarza, witano go
jako nowego Konstantyna. Koci bizantyjski przyj go do swego kalendarza witych i uzna za rwnego Apostoom. Koci zachodni ograniczy si do nadania mu przydomka Wielkiego.
Cezaropapizm Konstancjusza
Konstantyn II, Konstancjusz i Konstans otrzymali od ojca, przed jego mierci, podzielone cesarstwo.
Kilka miesicy pniej wojskowa rewolta doprowadzia do wymordowania ich mskich krewnych z wyjtkiem kuzynw, Gallusa i Juliana. Dokonano te nowego podziau pastwa. Konstantyn II obj Zachd
z rezydencj w Trewirze, Konstancjusz Wschd z stolic w Konstantynopolu, Konstans - Bakany z rezydencj w Sirmium. Kady przyj tytu augusta, uznano jedynie pierwszestwo honorowe najstarszego z
nich. Nie uchronio to ich od wzajemnych walk. Konstantyn II zgin (340) podczas wojny z Konstansem,
ktry obj jego cz cesarstwa. Z kolei przeciw niemu zbuntowaa si Galia (350), a gdy ucieka do
Hiszpanii przed uzurpatorem Magnencjuszem, straci ycie w Pirenejach. Konstancjusz pokona uzurpatora po trzech latach i sta si jednowadc (350-361).
Wobec pogastwa zachowali synowie Konstantyna Wielkiego pocztkowo lini wzgldnej tolerancji,
jednake w 341 r. wyda Konstancjusz edykt, zaczynajcy si od sw: Niech ustanie zabobon, niech zostanie zniesiona gupota ofiar (pogaskich). Wrogo cesarza wzgldem pogan omielia chrzecijan do
zamykania, czy nawet niszczenia ich wity. Zachci ich przykad cezara Gallusa, ktry uroczycie
wprowadzi relikwie mczennika Babylasa do sawnej wityni Apollo na przedmieciu Antiochii, Dafne.
W Aleksandrii onierze spldrowali znany powszechnie Serapeion. Konstancjusz podczas pobytu w
Rzymie (356) uzna prawa pogan do ich kultu, ale poleci usun posg bogini Wiktorii z sali posiedze
senatu.
Cezaropapizm cesarza ujawni si w sporze ariaskim, w ktrym pocztkowo stan po stronie Kocioa,
ale od synodu w Sardyce (342) stosowa bezwzgldn ingerencj na korzy arianizmu. Na wygnanie
skaza uczestnikw tego synodu, biskupw i innych duchownych. Swoje postpowanie zagodzi tylko
chwilowo pod wpywem Konstansa, kiedy jednak umocni si jako jednowadc, czsto kara depozycj i
wygnaniem biskupw, ktrzy nie dostosowali si do jego proariaskiej polityki kocielnej.
Na uczestnikach synodu w Mediolanie (355), ktrego obrady przenis z kocioa do paacu, wymg
grobami uchway dyscyplinarne (kanony) zgodne z jego wol. Wypowiedzia wwczas znamienne sowa: co ja chc, ma moc prawa kocielnego. ciga te przez urzdnikw podpisy pod uchway od nieobecnych biskupw. Papieowi Liberiuszowi da trzy dni do namysu, a gdy odmwi, skaza go na wygnanie. Stara si szczeglnie o zamanie oporu najwikszego przeciwnika herezji ariaskiej, biskupa
Atanazego z Aleksandrii, ogaszajc publicznie, e kto potpia tego biskupa, opowiada si za pokojem i
okazuje cesarzowi wierno. Gdy 400 uczestnikw synodu w Sirmium (359) potpio arianizm, owiadczy: adna uchwala nie moe posiada jakiejkolwiek mocy prawa, jeeli ju teraz nasza wola odmawia
jej znaczenia i siy wicej. Nie pozwoli te biskupom przez trzy miesice na powrt do ich Kociow
lokalnych, wymuszajc przez urzdnikw podpisanie ariaskiej formuy wiary oraz pisma do siebie z
podzikowaniem za okazan trosk o czysto wiary.
Postpowanie Konstancjusza nie tylko przynioso arianizmowi okresowy sukces, ale wprowadzio cezaropapistyczn praktyk decydowania edyktami o sprawach religii i Kocioa, wbrew uchwaom biskupw. Przeciw temu nie pomogy protesty takich wybitnych biskupw, jak Atanazy, Hozjusz z Kordoby,
Hilary z Poitiers i Lucifer z Calaris.
Pogastwo Juliana
Julian, kuzyn cesarza Konstancjusza, dugi czas tylko tolerowany, sta si w kocu jego wspregentem
jako cezar Zachodu. Wezwany (360) na Wschd do walki z Persami, zosta przez swoje legiony obwoany augustem. Kiedy wic wyruszy do Konstantynopola latem 361 r., zamierza rozprawi si z Konstanc
j uszem, lecz ten zmar (3.11.361 r.) w Tarsie przed bitw, przyjmujc chrzest dopiero na ou mierci jak
ojciec.
84
Julian, obwoany w Konstantynopolu ponownie augustem, przystpi jako jednowadca (361-363) do restauracji pogastwa, cho by ochrzczony i wprowadzony w praktyki ycia chrzecijaskiego, moe nawet wczony do grupy lektorw, jak podaj pniejsze rda.
Nazwany przez chrzecijan Apostat (Odstpc), zastanawia zmian religii w swoim yciu. Wrd czynnikw, ktre oderway go od chrzecijastwa, wymienia si: zamordowanie ojca i brata na polecenie cesarzy, chrzecijaskich kuzynw, gdy mia siedem lat, wychowanie przez poganina Mardoniosa i lektur
dzie Homera, wypenionych mitologi greck, nauk retoryki i znajomo z pogaskim retorem Libaniuszem, kontakty z pogaskimi filozofami Aidesiosem z Pergamonu i Maksymosem z Efezu, wtajemniczenie w misteria eleuzyjskie podczas pobytu w Atenach (354), zacieke spory ariaskie w Kociele, ktre
nie zawsze stay na wysokim poziomie intelektualnym, reakcj na system wadzy Konstancjusza.
Julian mia umys wnikliwy, by jednak natur zoon, o silnych kontrastach. Pozbawiony matki w
pierwszym roku ycia, potem skrzywdzony zamordowaniem ojca, nie posiada atwoci kontaktowania
si z ludmi. Odznacza si jednak talentem wadcy i wodza, pozyska sobie uznanie legionw. Wyksztacony w filozofii greckiej i mitologii, dostrzega saboci teologii chrzecijaskiej, bdcej dopiero w
rozwoju, omiesza wszake ca nauk bezbonych Galilejczykw. W swoich pismach Cesarze albo
Uczta i Przeciw Galilejczykom zebra wszystko ujemne, co mona byo wymyle przeciw chrzecijastwu.
Julian na pocztku rzdw ogosi edykty tolerancyjne, ktrych celem byo przywrcenie i rozszerzenie
praw religii pogaskiej, pogbienie jej treci i odnowa kultu. Zastrzega si, e nie pragnie przeladowania i krwawego wytpiania chrzecijan, pozwoli nawet wrci biskupom z wygnania, ale dziaanie na
korzy pogan pocigao restrykcje wobec chrzecijastwa. Pogastwu przywrci charakter religii pastwowej, zreorganizowa jego kapastwo przez wprowadzenie stopni hierarchicznych z arcykapanami
prowincji i sob jako najwyszym kapanem, przez dokadne okrelenie sposobu ycia kapanw i sposobu penienia kultu, przez wprowadzenie systematycznego nauczania mitologii w wityniach pogaskich,
przez rozbudow wyroczni i misteriw. Ascetycznie nastawiony do ycia, stara si pogan zachci do
wikszej religijnoci, sam bra udzia w ofiarach dla bstw. Gdy przebywa w Konstantynopolu, czyni to
codziennie w zbudowanej przez siebie wityni Mitrasa. Niejedno w tej reformie byo naladownictwem
form i zwyczajw chrzecijan, z pewnoci chcia ich przez to przycign do religii pogaskiej.
Przeciw chrzecijastwu by wyranie skierowany edykt o szkoach (17.06.362 r.). da on do nauczania pozwolenia wadz miejskich, zatwierdzonego przez cesarza, przy czym nakazywa badanie moralnych
i pedagogicznych kwalifikacji nauczyciela oraz jego religijnych przekona. Zaznaczono, e nie moe
wyjania filozofw i pisarzy antycznych, kto nie wierzy w bogw. W ten sposb odcito chrzecijan od
oglnego wyksztacenia i wyczono z dziaalnoci znanych chrzecijaskich nauczycieli, jak Mariusz
Wiktoryn w Rzymie i Prohairesios w Atenach.
Chrzecijan wykluczano z wyszych urzdw pastwowych i gwardii cesarskiej, zakazano im chowania
zmarych w dzie, bo to obraao pogan i bstwo wiata, udzielono poparcia arianom, odbierano kocioy powstae z wity pogaskich. Restrykcje te doprowadzay niekiedy do konfliktw chrzecijan z
poganami, ktrzy chtnie biorc odwet za polityk religijn poprzednich cesarzy, pldrowali nawet chrzecijaskie kocioy, zniewaali duchownych, wyszydzali naboestwa, demolowali chrzecijaskie
cmentarze. Mieszkacy syryjskiej Emesy zostali przez cesarza pochwaleni za to, e spalili miejsce pochwku Galilejczykw; z Bostry, e urzdnicy szykanuj duchownych. Julian w pimie do mieszkacw
tego miasta surowo okreli biskupw jako burzycieli porzdku publicznego i da wypdzenia biskupa
Tytusa. Byy wypadki gwatownej mierci chrzecijan, spowodowanej przez pogan. W Kociele oddawano im cze mczennikw. Kultur ydowsk uznawa Julian za nisz od helleskiej, ale za wysz od
chrzecijaskiej, dlatego popiera ydw, pozwoli im budowa synagogi i zezwoli na odbudow wityni jerozolimskiej, by zada kam proroctwu Chrystusa (k 21, 5).
Wedug wiadomoci niektrych rde, cesarz planowa totaln rozpraw z chrzecijastwem po zakoczeniu wojny z Persj, ktra miaa mu przynie saw, a przyniosa niespodziewany koniec ycia. Podczas odwrotu, gdy doszo do potyczki tylnej stray z Persami, zosta miertelnie ranny i umar 26 czerwca
363 r., pochowany wedug yczenia w Tarsie.
85
W nagej mierci Juliana widzieli chrzecijanie kar Bo. Zrodzia si te podwjna legenda. Wedug
jednej, umierajcy cesarz wypowiedzia skarg do bstwa opiekuczego: Heliosie, ty mnie opucie.
Wedug drugiej, zwrci si do Boga chrzecijan: Galilejczyku, zwyciye. Obie legendy oddaj historyczn rzeczywisto. Julian przegra, bo popeni anachronizm, prbujc restytuowa pogastwo na drodze intelektualnej i strukturalnej odnowy w okresie, w ktrym nie byo ju sprzecznoci midzy elit intelektualn i wiar chrzecijask, a lud nie okazywa wikszego zainteresowania reformami pogaskich
wierze i kultw.
Arianizm Walensa
Naga mier Juliana spowodowaa chwilowy kryzys wadzy pastwowej. Krtkie rzdy cesarza Jowiana
(363-364), przedtem oficera gwardii, przyniosy jednak odwoanie wrogich chrzecijastwu zarzdze.
Przychyln za chrzecijanom polityk rozwin cesarz Walentynian I (364-375) na Zachodzie i jego
brat, wspaugust Walens (364-378) na Wschodzie. Walentynian mniej zajmowa si kwestiami teologicznymi, zajty obron cesarstwa przed barbarzycami.
Walens natomiast da si wcign w kontrowersje teologiczne i stan zdecydowanie po stronie arianizmu. Jego wrogo do Kocioa katolickiego spotgowaa si od 370 r., gdy katolicy w Konstantynopolu
nie chcieli uzna wyznaczonego przez niego biskupa arianina, Demofilosa. Przeladowa ich w stolicy i
poza ni. Przeladowanie wzmogo Si, gdy wielu biskupw nie chciao podpisa ariaskiej formuy wiary. W samym Egipcie uwiziono, nastpnie wygnano 11 biskupw i 126 duchownych. Bardziej jeszcze
sroono si w Syrii. Nieprzestraszony represjami biskup Bazyli z Cezarei Kapadockiej gosi, e obowizek posuszestwa wzgldem wadzy cesarskiej ma granic tam, gdzie przekracza ona swoje uprawnienia
i stawia dania sprzeczne z prawem Boskim. Postpowanie Walensa sprawio, e Bazyli take teoretycznie zaj si zagadnieniem stosunku pastwa do Kocioa. Kolejny bunt Gotw w 378 r. zmusi Walensa do szuk ni pomocy u augusta Gracjana na Zachodzie, przychylnego Kocioowi katolickiemu.
Odwoa wic edykty wygnacze przed wyruszeniem do walki. Zgin (9.08.378 r.) w bitwie pod Adrianopolem.
Katolicyzm Teodozjusza Wielkiego
Po Walentynianie augustem Zachodu zosta jego syn Gracjan (375-383), ktry po mierci Walensa
przyj na wspaugusta Wschodu doskonaego wodza Teodozjusza I (379-395). Obaj wadcy zgodnie
pocierali chrzecijastwo przeciw pogastwu i zajli wrogie stanowisko wobec arianizmu. Gracjan przesta uywa pogaskiego tytuu najwyszy kapan, odmwi pacenia subwencji na kult pogaski, ograniczy immunitety kapanw pogaskich i usun (382) otarz bogini Wiktorii z sali posiedze senatu, chocia o uchylenie decyzji w tej ostatniej sprawie zabiegaa u cesarza w Mediolanie delegacja senatu z
sawnym retorem Symmachem na czele. Teodozjusz wkrtce po objciu wadzy, a jeszcze przed swoim
chrztem ogosi (28.02.380 r.) edykt O wierze katolickiej, w ktrym oznajmi, e jest jego yczeniem, by
wszystkie ludy cesarstwa yy w religii, przekazanej przez Piotra Apostoa Rzymianom, a obecnie wyznawanej przez biskupa rzymskiego Damazego i biskupa aleksandryjskiego Piotra. Byo to opowiedzenie
si za symbolem wiary soboru nicejskiego, ktrym jeszcze raz zaj si sobr w Konstantynopolu (381),
przez niego zwoany.
Historycy uznaj Teodozjusza W. za faktycznego twrc Kocioa pastwowego, rozumiejc przez to
okrelenie publiczne ukazywanie przez Koci i pastwo cisej wsppracy. Nie oznaczao to jednak
aprobaty dla kadego czynu wadcy. Gdy mieszkacy Tessalonik zamordowali nielubianego oficera cesarskiego, a Teodozjusz w gniewie wyda wojsku brutalny rozkaz uderzenia na ludzi zgromadzonych na
stadionie, wskutek czego wielu zgino, biskup mediolaski Ambroy da za to od cesarza publicznej
pokuty i j uzyska (390). Biskup ten,, ani pisarze kocielni w IV wieku, nie zwracali si przeciw wadzy
pastwowej jako takiej, domagali si jedynie stosowania praw Boskich w jej dziaalnoci i protestowali
przeciw wtrcaniu si niejednego wadcy w wewntrzne ycie Kocioa.
Wobec pogastwa powcigliwy pocztkowo Teodozjusz zastosowa od 388 r. surowszy kierunek dziaania. Podjto akcj zamykania wity pogaskich, a gdy napotykano na opr, wzmoone nacisk admini-
86
stracji pastwowej. W Aleksandrii usunito wszelkie miejsca kultu pogaskiego, zburzono te sawny
Serapeion (391). Retor Libaniusz na prno protestowa przeciwko tym poczynaniom w pimie do cesarza Mowa w obronie wity.
Zarzdzenie obu augustw, Teodozjusza na Wschodzie i Walentyniana II na Zachodzie, zakazywao
(391) skadania bstwom ofiar i czci ich posgw oraz uczszczania do pogaskich wity. W kolejnym
edykcie ogoszono skadanie ofiar i uprawianie wyroczni za rwne zdradzie stanu i oboono najsurowszymi karami. Wrd ludnoci pogaskiej na Zachodzie wywoay te poczynania przychylno i poparcie
dla uzurpatora Eugeniusza (392-394), ktrego wynis na cesarski tron zbuntowany genera frankoskiego pochodzenia Arbogast, po zamordowaniu cesarza Walentyniana II. Eugeniusz by chrzecijaninem,
ale szuka poparcia w opozycji pogan, gosi wic haso powrotu do wiary rzymskich bogw i pozwoli na
przywrcenie w Rzymie pogaskiego kultu i posgu Wiktorii w senacie. Zwycistwo Teodozjusza nad
uzurpatorem pooyo ostateczny kres tolerancji wobec pogastwa w cesarstwie.
Triumfalizm Teodozjusza II
Synowie Teodozjusza, Honoriusz august na Zachodzie, Arkadiusz na Wschodzie, prowadzili nadal jego
polityk tpienia pogastwa. Arkadiusz (395-408) odebra pogaskim kapanom reszt praw i subwencji,
poleci niszczy pogaskie witynie take na wsiach. Jego syn i nastpca, cesarz Teodozjusz II (408450), bdc pod wpywami starszej siostry Pulcherii, ktra penia regencj w okresie jego niepenoletnoci, stara si zada pogastwu ostateczny cios, 416 r. wykluczy pogan z penienia pastwowych urzdw, nakaza spali pisma wrogie chrzecijastwu, pobaliwie odnosi si do ekscesw przeciw poganom, podczas ktrych w Aleksandrii zamordowano (415) neoplatosk filozofk Hypati. Cesarzowi
wydawao si, e pogastwo cakowicie znikno, kiedy wic w edykcie z 423 r. wypowiada si jeszcze
raz przeciw niemu, zastrzeg si, e czyni to, chocia sdzi, e nie istniej ju adni poganie. Bezwzgldno cesarza, ujawniona wobec pogastwa, dawaa niejednokrotnie zna o sobie take w jego postpowaniu z Kocioem. Chocia pooy zasugi w zwoaniu soboru efeskiego (431), sta si jednak wspwinnym ekscesw na tzw. zbjeckim synodzie efeskim (449).
Stosowanie prawnych rodkw wobec pogastwa odegrao znaczn rol w jego zanikaniu, ale raczej z
paszczyzny ycia publicznego. Pogastwo na paszczynie codziennego ycia, jego obyczajw i religijnoci, usuwa Koci przez wewntrzn dziaalno misyjn.
Rozdzia 20
LICZNI MISJONARZE
Wolno religijna od 313 r. uatwia Kocioowi spotgowanie misyjnej dziaalnoci wewntrz i na zewntrz cesarstwa rzymskiego. Jej rezultat ocenia si jako znakomity. W poowie V wieku znajdoway si
poza chrzecijastwem tylko nieliczne grupki pogan, zamknite rodowiska ydowskie i cz plemion
germaskich.
Metody i rezultaty
Orodkami misyjnej dziaalnoci s Kocioy lokalne, ktrych biskupi ni kieruj. Gwnie wic od ich
kwalifikacji zaley w tym czasie rozwj misji. Nadal jednak uwaano, e misyjne dziaanie jest obowizkiem duchownych i laikw w rwnym stopniu, jak wiadcz wczesne kazania Jana Chryzostoma i innych. Z tego punktu widzenia wypowiadaj kaznodzieje skargi na ma gorliwo misyjn niektrych
wacicieli ziemskich, chtniej budujcych dla siebie wspaniae anie ni starajcych si o budow kocioa czy troszczcych si o kapanw i nauczycieli do goszenia Ewangelii.
wieccy chrzecijanie w wikszoci rozumieli swj misyjny obowizek i speniali go w miar moliwoci. Gorliwo misyjn wykazuj i znaczne zasugi zdobywaj chrzecijascy anonimowi kupcy, podrni, urzdnicy, onierze i marynarze. Podkrela si wic, e bez ich dziaania nie osignito by tak wielkich rezultatw misji.
87
Biskupi zwalczajc pogastwo na wasnym terytorium, nie stronili od organizowania misji poza swoim
Kocioem lokalnym, jak wiadcz przykady Marcina z Tours i Wiktrycjusza z Rouen, czy Jana Chryzostoma z Konstantynopola, ktry troszczy si o szerzenie Ewangelii w Fenicji i wrd Gotw. Biskup
rzymski Celestyn I wysya (431) do Irlandii dotychczasowego diakona Palladiusza jako biskupa misyjnego. Sprawy misji staway si coraz czciej tematem wsplnych obrad biskupw na synodach.
Mnisi wczali si do dziaalnoci misyjnej, ale indywidualnie i spontanicznie, najczciej w pobliu
swego klasztoru, sporadycznie za stawali si wdrownymi misjonarzami. Pocigali wszake wielu pogan
do chrzecijastwa przykadem swej religijnej gorliwoci, ktr Jan Chryzostom uwaa za szczeglny
rodek nawracania.
Pisma chrzecijaskie miay mniejsze znaczenie misyjne, gdy docieray do niewielu pogan, a bezporednio po edykcie mediolaskim niektre odznaczay si zbyt triumfalnym tonem czy te akcentami
nietolerancji wobec pogan. Misjonarze gosili Ewangeli bd przed ca wiosk, bd w indywidualnych
rozmowach, prowadzili dyskusj z wyksztaconymi poganami, czynili starania o budow kocioa. Niekiedy wystpowali przeciw miejscom pogaskiego kultu, ktre uwaano za siedliska demonw. Wrd
ludnoci wiejskiej chrzecijastwo przyjmowao si atwiej, gdy dziaay dwa dodatkowe czynniki: autorytet i cuda. To pierwsze sprawiao, e misjonarze korzystali czasem z pomocy urzdnikw.
Pastwo w szerokim zakresie pomagao dzieu chrystianizacji swymi zarzdzeniami o usuwaniu kultu i
niszczeniu wity pogaskich, cho z drugiej strony wzmagao wrogo pogan do Kocioa. Wrogo ta
bya te nieraz wywoana tumultami chrzecijan w niektrych prowincjach cesarstwa.
Opr pogan
Wyraa si on przede wszystkim w pismach, w ktrych odrzucali chrzecijastwo jako szkodliw nowo i bronili wasnej, pogaskiej tradycji. Opr ten organizowali intelektualici, ktrych zawodowej i
literackiej dziaalnoci chrzecijascy wadcy na og nie ograniczali prawnie, chyba dlatego e uwaali
j za mniej niebezpieczn ni haruspicja, mogce zaszkodzi wadcy przepowiadaniem jego rychego
upadku.
Retor antiocheski Libanios (314-393) by najwybitniejszym przedstawicielem tego intelektualnego oporu. Pisa skargi na ucisk wielowiekowego dorobku kulturalnego i religijnego. Czci Juliana jako Odnowiciela, ale potrafi take wstawia si u niego za przeladowanymi chrzecijanami. Nieustpliwie zabiega
u cesarza Teodozjusza Wielkiego o zachowanie wity pogaskich. Mniejsze znaczenie mieli inni pogascy pisarze i filozofowie, ktrzy swobodnie nauczali, jak Asklepiodotos i Ammonios w Aleksandrii
czy Proklos w Atenach. Pogascy pisarze i filozofowie w Rzymie czyli dziaalno literack i nauczycielsk z polityczn. W sporze o otarz bogini Wiktorii w senacie wystpili jako aktywna grupa polityczna. Stracili jednak wpywy po zwycistwie Teodozjusza nad uzurpatorem Eugeniuszem (394).
Ludno wiejska w niektrych prowincjach duej opieraa si misji chrzecijaskiej. W Grnym Egipcie,
w czci Syrii i w pnocnej Afryce dochodzio nawet do tumultw przeciwko chrzecijanom. W tych
krajach oprcz przywizania do tradycyjnej religii, powodowaa to polityczna opozycja przeciw rzymskiej wadzy, ktra teraz bya chrzecijaska. Nigdzie jednak nie wystpi zorganizowany opr pogan o
szerszym zasigu.
Rezultat liczbowy misji w cesarstwie by wielki, skoro cesarz Teodozjusz II mg uwaa, e poganie ju
nie istniej. Mniejszy niewtpliwie by rezultat jakociowy, bo duchowni i pisarze nieraz ualali si na
pchrzecijan, czyli tych, ktrzy przyjmowali cnrzesE Be wewntrznego przekonania, ze wzgldu na
nacisk wadzy pastwowej lub karier urzdnicz, pozostajc przy pogaskich obyczajach, a nawet wracajc do pogastwa w bardziej sprzyjajcych warunkach.
Dzieo misyjne w tym okresie nie ma Jednolitego charakteru ani geograficznie, ani etnicznie. Nie dokonao si rwno we wszystkich regionach cesarstwa i nie objo rwno wszystkich grup ludnoci cesarstwa.
Omawianemu okresowi da w. Kugustyn nazw czasy chrzecijaskie (tempora christiana), co naley
rozumie nie tylko jako okres panowania chrzecijaskich cesarzy i zdobycia przez chrzecijan liczbowej
przewagi, ale take jako uchrzecijanienie caej kultury.
88
Chrystianizacja ydw
Nie moe chlubi si ona tak skutecznoci, jak misja wrd pogan. Z mozaizmu byy nawrcenia, ale
pojedyncze. Wprawdzie Ambroy mwi o wielu ochrzczonych ydach, lecz zaznacza, e jest to mao na
ogln ich liczb. Jedn z gwnych przyczyn byo niewtpliwie zamknicie si ydw w izolacji religijnej i kulturalnej, traktowanie odstpcw od mozaizmu jako zdrajcw narodu i bojkotowanie ich we
wszystkich dziedzinach. Konstantyn Wielki ju w 315 r. skierowa do gmin ydowskich zagroenie karami, jeeli bd wrogo odnosi si do swych dawnych wspwyznawcw, nawrconych na chrzecijastwo W okresie uprzywilejowania Kocioa musiay zdarza si pozorne nawrcenia, skoro cesarz Honoriusz w edykcie (416) surowo zabroni ydom wraca z chrzecijastwa do mozaizmu. W prawie pastwowym religia ydowska nie bya zakazana, istniay nawet kary za niszczenie synagog, ale w IV i V
wieku wprowadzono pewne ograniczenia cywilnych uprawnie ydw i swobody w spenianiu kultu,
zakazano te maestw mieszanych i posiadania niewolnikw chrzecijan. czyo si to z do silnym
ruchem prozelityzmu. Walczyli z nim pisarze chrzecijascy w rozprawach polemicznych, mniej natomiast zajmowali si sam misj wrd ydw. Utaro si bowiem na przeomie IV i V wieku przekonanie
wrd chrzecijan, e jest ona daremna, gdy lud ydowski nie odpowiedzia ongi na bezporednie wezwanie Jezusa Chrystusa i ta jego zatwardziao bdzie trwa do koca wiata.
Misje w cesarstwie
Najznakomitsze ich skutki dostrzega si w Egipcie, w czym szczeglne zasugi pooy biskup aleksandryjski Atanazy, stosujcy dwie metody misyjnego dziaania: zakadanie biskupstw w orodkach dotd
mao schrystianizowanych i osobist wizytacj terenw objtych misj. Przykadem rozwoju chrzecijastwa jest egipskie miasto Oxyrhynchos, ktre na pocztku IV wieku miao dwa kocioy, a sto lat pniej
dwanacie. Biskupowi Atanazemu i jego nastpcom pomagali w dziele misyjnym mnisi, ktrzy chtnie
zajmowali si nawracaniem pogaskich kapanw, niestety, przesadzali niekiedy w nadmiarze gorliwoci.
Uczyni tak mnich Szenute, opat Biaego Klasztoru Atripe koo Akhmim w Grnym Egipcie, podburzajc
chrzecijan przeciw do licznym jeszcze poganom i biorc z nimi udzia w zniszczeniu pogaskiej
wityni, a nawet w spldrowaniu wsi. Chrystianizacja wiejskiej ludnoci w Egipcie metodami prawdziwie misyjnymi zakoczya si w poowie V wieku, duej natomiast trwa proces uchrzecijanienia jej
ycia.
Frumentios, pochodzcy z Tyru, zosta okoo 350 r. ustanowiony przez Atanazego z Aleksandrii pierwszym biskupem etiopskim z siedzib w Aksum, stolicy kraju. W tradycji etiopskiej otoczony legend,
mia wedug niej dosta si podczas podry handlowej z bratem Aidesiosem w rce handlarzy niewolnikami u wybrzey Somali. Obaj zostali sprzedani wadcy etiopskiemu w Aksum. Frumentios wychowywa
nastpc tronu Ezana, ktry po objciu wadzy pozwoli wrci im do kraju rodzinnego. W drodze powrotnej odwiedzili Atanazego. Od niego Frumentios przyj sakr z uprawnieniem do misji w Etiopii.
Rozwin tam szerok dziaalno, za ktr od Etiopczykw otrzyma imi Abba Salama, czyli Ojciec
pokoju.
Niewykluczone, e mimo jego dziaalnoci wadcy etiopscy po Ezanie wrcili do pogastwa i dopiero w
V wieku doszo do penej chrystianizacji tego kraju.
W Palestynie otoczy Konstantyn Wielki szczegln czci miejsca wsawione yciem i mierci Pana
Jezusa, budujc w nich kocioy. Jerozolima, z wzrastajc liczb kociow i klasztorw, oratoriw i
hospicjw, ciga licznych pielgrzymw i przyjmuje charakter miasta chrzecijaskiego. Na soborze nicejskim bierze udzia 18 biskupw palestyskich. Powstaj biskupstwa na terytorium dawnego Edomu i
na poudniowym brzegu Morza Martwego. Chrzecijastwo jednak dociera z trudem do ludnoci wiejskiej, bo mozaizm zamkn j na misje chrzecijaskie. W Palestynie wszake powstaj klasztory jako
ywotne orodki kocielnego i religijnego oddziaywania na ludno.
Arabia posiadaa ju w poprzednim okresie rozwinit organizacj kocieln, skoro (246/7) odby si
synod w jej stolicy Bosra, a na sobr nicejski (325) przyby metropolita Nikomados z 5 biskupami. Liczba biskupw wzrasta obecnie do osiemnastu. Jednym z nich jest mnich Mojesz (wity), ktry obj
89
nowe biskupstwo w Pharan na pwyspie synajskim. Biskupstwo w Petra podniesiono (358) do rangi
metropolii. Chrzest przyj Zokomosa, wdz plemienia Saracenw. Mnich Euzebiusz z Jerozolimy nawrci (ok. 420) szejka Aspebeta, ktry z kolei zosta pierwszym biskupem swego szczepu.
Arabia poudniowa staa si schronieniem dla arian, nestorian i monofizytw, gdy arianinowi Teofilowi,
posowi (356) cesarza Konstancjusza, udao si zbudowa koci w Adenie i dwa dalsze kocioy w
kraju Himjarytw (dzisiejszy Jemen).
W Syrii, wedug wiadectwa Jana Chryzostoma, stolica kraju Antiochia bya (ok. 390) chrzecijaska
prawie w zupenoci. Naley przyj, e cay kraj sta si chrzecijaskim w takim samym stopniu, skoro
na pocztku V wieku patriarchat antiocheski liczy okoo 130 biskupstw, a jedno biskupstwo Cyru
obejmowao 800 parafii, wedug listu tamtejszego biskupa Teodoreta do papiea Leona Wielkiego. W
chrystianizacji ludnoci wiejskiej odegrali mnisi syryjscy wielk rol. Misjonarze za z Antiochii dziaali
w IV wieku wrd nomadw nad wschodni granic syryjsk.
Gruzja zawdziczaa pocztki swego chrzecijastwa niewolnicy, pniej nazwanej Nino albo Christiana (Krystyna), czyli po prostu chrzecijanka. Ok. 330 r. nakonia krla Mirian do wyraenia zgody na
przybycie misjonarzy, najprawdopodobniej z Antiochii. Koci gruziski przyczyni si do utworzenia
alfabetu khutsuri i przetumaczenia Biblii i ksig liturgicznych na rodzimy jzyk, co zapocztkowao literatur gruzisk. Za krla Wachtanga I (446-499) uzyska autokefali majc swoim zwierzchnikiem katholikosa, ktry jednak a do VIII w. bdzie przyjmowa wicenia w Antiochii.
Izauria podwoia liczb swoich biskupstw, a stolica metropolii, Seleucja, cigaa licznych pielgrzymw
do sanktuarium w. Tekli. Trudn do nawrcenia bya jedynie ludno grska, co wicej, jej bandyckie
napady na kocioy i klasztory wystpoway jeszcze w V wieku.
Cypr zosta w peni schrystianizowany w IV wieku, a na soborze efeskim uzyska uznanie swej autokefalii, niezalenoci kocielnej od Antiochii.
Azja Mniejsza, po schrystianizowaniu ludnoci helleskiej w miastach, przeywaa szybki rozwj Kocioa wrd ludnoci wiejskiej, czego przykadem jest dziaalno 50 chorepiskopw w metropolii Cezarei za Bazylego Wielkiego. Opr chrystianizacji stawiay jedynie mae grupy etniczne, jak plemi Maguzeczykw, przesiedlone ongi z Babilonu do Kapadocji, oraz ludno w grach Lydii i Frygii.
Kapadocja odgrywaa nadal szczegln rol w chrystianizacji Azji Mniejszej, a Koci lokalny w Cezarei Kapadockiej sta si wzorem organizowania ycia religijnego i kocielnego, z uwzgldnieniem wartoci wieckiego wyksztacenia. Misjonarzami z Kapadocji byli, Wulfila aposto i biskup Gotw, Eutyches
na Krymie i biskup Vetranio w Scytii.
Plemiona gockie nad Dunajem przyjy (341) przychylnie misj Wulfili. Pniej jednak przeladowano
Gotw nawrconych, opucili wic kraj, a cesarz Konstantyn II pozwoli im osiedli si w Myzji. Wdrowne plemiona gockie otrzymay misjonarzy z Konstantynopola, ktrego biskup Jan Chryzostom
szczeglnie interesowa si nawracaniem Gotw i wywici dla nich biskupa Unilasa i jego nastpc.
Macedonia opieraa si jeszcze chrystianizacji tam, gdzie istniay gone pogaskie sanktuaria, Delfy i
Eleusis.
Grecja podobnie stwarzaa trudnoci misjom przez dawny kult bogini Ateny i Dionizosa w swojej stolicy. Miasto Ateny byo w znacznej czci pogaskie, gdy studiowali tam Bazyli Wielki i Grzegorz z Nazjanzu. Pogaska i wroga chrzecijastwu bya ateska Akademia Platoska. Zaamanie kultury pogaskiej nastpio przez najazd Alaryka na Grecj w 395 r. W pierwszej poowie V wieku zamieniono na
Akropolu pogaskie witynie na kocioy chrzecijaskie, a liczba biskupstw w Grecji co najmniej si
potroia.
Na Bakanach bya utrudnieniem dla misji niepewna sytuacja polityczna i spory ariaskie. Ok. 400 r.
dziaa jako misjonarz biskup Nicetas z Remesiana, ktry nawrci jedno z plemion trackich wok Philippopolis. Nicetasa uznaje si take za misjonarza Dacji.
W Dalmacji, jej stolica za cesarzy rzymskich, Salona, staa si orodkiem misji dla caego kraju, a na
pocztku V wieku bya siedzib metropolity i miaa ca dzielnic kocieln z bazylik, baptysteriami i
budynkami mieszkalnymi dla duchownych, jak wiadcz odkrycia archeologiczne.
90
Italia Grna zawdziczaa chrystianizacj Mediolanowi, ktrego Koci osign wielk skuteczno
misyjn dziki dobremu pooeniu. komunikacyjnemu miasta, istnieniu tam rezydencji cesarskiej i dziaalnoci wybitnych biskupw, zwaszcza Ambroego (witego). Niestrudzenie przypomina on chrzecijanom obowizek misyjnego oddziay-,wania na pogan, wywica biskupw dla innych miast i pozostawa z nimi w kontaktach, napisa dla Fritigil, ksinej Markomanw, katechizm wiary chrzecijaskiej w formie listu.
W dolinach alpejskich zaczo si chrzecijastwo dopiero ok. 400 r. W misyjnych warunkach dziaali
biskupi, Zenon w Weronie (362-372), Gaudenty w Brescia (zm. po 406) i Maksym w Turynie (397-415).
rodkowa i poudniowa Italia poddawaa si powoli chrystianizacji z biskupstw Rzymu, Neapolu i Syrakuz.
Rzym dugo utrzymywa pogastwo w swoich wyszych warstwach, ktre wedug wiadectwa (ok. 350)
Ammiana Marcellina odznaczay si umiowaniem tradycji rzymskich i byy mao przychylne chrzecijastwu. Staray si take odnowi kult i witynie pogaskie, lecz nie mogy zahamowa spadku liczby
pogaskich kapanw. Lepsza sytuacja dla chrzecijastwa zaistniaa, gdy krg chrzecijaskich kobiet z
arystokracji (od 380) zacz prowadzi ycie ascetyczne na wzr mniszego i propagowa chrzecijaskie
rozumienie rzymskoci. Niemniej cesarz Honoriusz jeszcze w 409 r. upomnia urzdnikw za popieranie
kultu pogaskiego, a opat Benedykt znalaz w tym okresie na Monte Cassino ludno pogask, uprawiajc kult Apollina i witego gaju.
Afryka przeywaa trudnoci w rozwoju misji z powodu walk midzy katolikami i donatystami. Poganie
utrzymywali si wrd wyszych warstw. Znane jest, e w miecie Timgad (ok. 360) byo jeszcze 470
kapanw pogaskich, a gdy ustawodawstwo cesarskie wprowadzio zamykanie wity i usuwanie posgw bstw, doszo do krwawych star z poganami w niektrych miejscowociach. Misyjn dziaalno
Kocioa afrykaskiego ukazuj nam listy i kazania w. Augustyna. Powiadcza on take (ok. 400), e
istniej w Afryce liczne ludy, ktrym nie goszono jeszcze Ewangelii. Byy to ludy na pograniczu Afryki
rzymskiej. Koci afrykaski mimo swej ywotnoci nie opracowa Biblii i ksig liturgicznych w jzyku
punickim i berberyjskim, co utrudniao misje wrd ludnoci nie znajcej jzyka aciskiego.
Galia osigna w IV wieku taki etap chrystianizacji, e wikszo miast posiadaa Kocioy lokalne. Od
poowy tego stulecia wzrosa liczba biskupstw do ponad stu.
Chrystianizacja ludnoci wiejskiej osigna te w V wieku swj szczytowy punkt, zapocztkowana jednak planowo wczeniej dziki biskupom, jak Marcin z Tours (zm. 397), ktry prowadzi j nie tylko w
swoim okrgu biskupim. Zachcani przez biskupw chrzecijanie waciciele ziemscy, jak Paulin z Noli i
Sulpicjusz Sewer, troszczyli si o nawracanie pogan i budowali kaplice w swych posiadociach. Z takich
fundacji powstay potem parafie.
Pwysep iberyjski mia najbardziej rozwinite Kocioy lokalne w prowincjach Baetica i Tarragonensis, skd szy misje w gb kraju. Wrd Baskw zaczy si one ok. 400 r. Powoli rozwijaa si w Hiszpanii misja ludnoci wiejskiej. Zajmuj si ni biskupi jeszcze w VI wieku.
Brytania rozwija sw kocieln organizacj. Na synodzie w Rimini jest wicej biskupw brytyjskich, ni
p wieku wczeniej w Arles. Koci brytyjski wczy si w dyskusje teologiczne na temat aski i pelagianizmu oraz w dziaalno misyjn w Irlandii i Szkocji przez w. Patryka i w. Niniana. Rozwj tego
Kocioa przerway najazdy plemion anglosaskich z kontynentu w drugiej poowie V wieku.
Misje wrd Germanw
Germanowie w rzymskich prowincjach nadreskich znali chrzecijastwo i mieli kocioy ju w II wieku,
jak zawiadcza (ok. 180) Ireneusz z Lyonu. W obecnym okresie nawraca si coraz wicej Germanw,
bdcych w subie cesarskiej. Niektrzy z nich zdobywaj zasugi w rozszerzaniu chrzecijastwa, jak
Merobandes, fundator klasztoru (ok. 400) w pobliu Troyes, czy Arbagast w Trewirze. Trudniejsze byo
nawracanie wodzw germaskich, sprzymierzonych tylko z cesarstwem, gdy trwali w cisej wizi religijnej z swoim ludem. Jeeli jednak przyjmowali chrzecijastwo, pocigali do niego podlege sobie plemiona.
91
Burgundowie, osiedleni (ok. 407) na lewym brzegu Renu, s pierwszym znanym ludem germaskim,
ktry nawrci si zbiorowo. Przyjli jednak arianizm, prawdopodobnie za porednictwem Wizygotw.
Goci nad dolnym Dunajem i Morzem Czarnym wczeniej od Burgundw zetknli si z chrzecijastwem,
jednake ich nawracanie byo procesem powolnym. Z Ewangeli zapoznali ich najpierw jecy kapadoccy, moe te inni misjonarze, nieznani z imienia. W 325 r. podpisa uchway soboru nicejskiego biskup
Teofil z Gocji, z pewnoci dziaajcy na Krymie.
Wizygoci, zachodni odam Gotw, zajmujcych ziemie dzisiejszej Besarabii, przyjli chrzecijastwo w
ariaskiej formie przez dziaalno biskupa Wulfiy.
Wulfila (Ulfilas), urodzony (ok. 310) z ojca Gota i matki pochodzcej z Kapadoeji, branki Gotw, zosta
w nieznanych okolicznociach chrzecijaninem, potem lektorem, podejmujc si trudnego zadania przekadu Pisma witego na jzyk gocki. Gdy przebywa z poselstwem gockim na dworze cesarskim, przyj
sakr biskupi (341) z rk Euzebiusza z Nikomedii oraz sta si zwolennikiem umiarkowanego arianizmu.
Powrci do ojczyzny, pniej jednak na rozkaz cesarski zosta przesiedlony z innymi Gotami w okolice
Nikopolis (Trnova w Bugarii), zmar za w Konstantynopolu (381).
Wizygoci pod wodz Frithgerna weszli w granice cesarstwa, gdy Hunowie (375) uderzyli na dotychczasowe posiadoci Gotw. Uznani za sprzymierzecw mogli osiedli si w Myzji, a ich wdz pod wpywem cesarza Walensa, gorliwego arianina, przyj wwczas z caym swoim ludem wiar chrzecijask
w formie radykalne ariaskiej. Pniej nieco konflikt Wizygotw z Walensem i mier cesarza w krwawej bitwie pod Adrianopolem (378) spowodoway, e cesarstwo odeszo od arianizmu, lecz oni przy nim
pozostali, zachowujc dugo sw odrbno wyznaniow. Koci gocki posugiwa si wasnym jzykiem w liturgii, co nie byo czym rewolucyjnym, bo Koci na Wschodzie uywa jzyka syryjskiego i
koptyjskiego, oprcz greckiego i aciskiego. Koci gocki przyj te nieco odmienn struktur. Nie
wiza biskupstw z miastami, lecz tworzy je wedug grup plemiennych. Uzna nadto istnienie prywatnych kociow, gdy prawo wasnoci byo u Germanw bardzo silne, natomiast obce mu byo ycie
zakonne. Zniwelowanie rnic i dostosowanie si do Kocioa powszechnego byo powolnym procesem i
czyo si z romanizacj ycia Gotw.
Koci gocki prowadzi wasne misje i dla chrzecijastwa w formie ariaskiej pozyska w pierwszej
poowie V wieku Ostrogotw, Gepidw, Wandalw, Alanw, Rugiw, Herulw, Skirw oraz czciowo
Burgundw i Swebw. Najpniej przyjli chrzecijastwo Longobardowie.
Rozdzia 21
TEOLOGOWIE ZOTEGO WIEKU
Wolno nauczania kocielnego po edykcie mediolaskim, zapotrzebowanie na nie ze wzgldu na masowe nawracanie si pogan z rnych warstw spoecznych i na rnym poziomie intelektualnym, stanowiy
okolicznoci skaniajce Koci do wikszego ni dotd zaangaowania si w teologi. Toczce si od
dawna kontrowersje wok Trzech Osb Boskich oraz polemiki z manichejczykami i donatystami, a potem arianami, pelagianami, nestorianami i monofizytami, wywoay palce zapotrzebowanie na teologi,
obejmujc wszystkie podstawowe zagadnienia chrzecijastwa. Teologowie wystpuj na licznych synodach tego okresu, a zwaszcza na wielkich soborach, broni ich nauki i pogbiaj tre teologicznych
orzecze. Dziaaj w kilku wyrniajcych si rodowiskach nauki chrzecijaskiej, posuguj si zrnicowan metod naukow, pisz swe znakomite dziea, jedni po grecku, drudzy po acinie, inni wyjtkowo
te po syryjsku, ale zajmuj si najczciej tymi samymi, aktualnymi wwczas zagadnieniami.
W omawianym okresie powstaj dziea teologiczne, ktrych dorobkiem naukowym yje Koci przez
wszystkie nastpne stulecia. Usprawiedliwia to nazw: zoty wiek teologii Ojcw Kocioa. Jej rozwj
zaznacza si dwoma punktami szczytowymi. Jeden przypada na pokolenie teologw w czasach soboru
nicejskiego, drugi - przy schyku IV wieku.
Ojcowie i doktorzy Kocioa
92
Teologiczni pisarze tego okresu, odznaczajcy si prawowiern nauk, witoci ycia i uznaniem Kocioa, zostali pniej okreleni jako Ojcowie Kocioa w cisym znaczeniu. Niektrych z nich, szczeglnie zasuonych dla Kocioa wybitn wiedz, co nie musi oznacza oryginalnoci nauki, ogoszono
Doktorami Kocioa.
Znamienne, e na omiu teologw dotd nazwanych Wielkimi Doktorami Kocioa, siedmiu naley do
tego okresu: Atanazy, Bazy li Wielki, Grzegorz z Nazjanzu i Jan Chryzostom z Kocioa na Wschodzie
oraz Ambroy, Augustyn i Leon Wielki z Kocioa na Zachodzie. smym jest pniej yjcy papie
Grzegorz Wielki (590-604).
Ojcw Kocioa nazywa si gwnymi wiadkami Tradycji, ktra razem z Pismem witym stanowi rdo wiary. Ich znaczenie polega na tym, e byli wierni Pismu witemu i Tradycji, ale pogbili znajomo treci Objawienia w sposb nowy i w zakresie bardzo szerokim. Za swego ycia pocignli do
chrzecijastwa warstw ludzi wyksztaconych.
rodowisko teologiczne
Dziaalno teologw zotego okresu mona usystematyzowa wedug szk i zagadnie naukowych.
Szkoy jednak trzeba uwzgldni nie tyle jako instytucje (szkoy katechetyczne), ale raczej jako grupy
uczonych, zwizanych z okrelonym orodkiem teologicznym i stosujcych wypracowane w nim metody
badania naukowego.
W Aleksandrii istniao ywotne i silne rodowisko teologiczne, kontynuujce naukowe tradycje Klemensa i Orygenesa. Rozwijao ono metod alegorycznego badania Pisma witego. Jego najwybitniejszymi
przedstawicielami s: Atanazy Wielki, Euzebiusz z Cezarei, Dydym lepy, Cyryl Aleksandryjski.
Kapadockie rodowisko teologiczne stao si sawne Bazylim Wielkim, Grzegorzem z Nyssy i Grzegorzem z Nazjanzu. Posugiwao si metod alegoryczn, ale nadao alegorii waciwe jej ramy.
Koci kapadocki by w IV wieku wzorem dla zreorganizowanego Kocioa w Armenii, w ktrym zapocztkowa dziaalno teologiczn w jzyku ojczystym mnich i misjonarz Mesrop (wity, zm. 440). W
rodowisku armeskim nie tworzono wiele oryginalnych dzie teologicznych, lecz tumaczono pisma
teologw greckich i syryjskich. Pod wpywem Aleksandrii znajdowali si niektrzy teologowie palestyscy. Hezydiusz z Jerozolimy (zm. po 450) posugiwa si alegoryczn metod na wzr Cyryla Aleksandryjskiego. Natomiast Cyryl Jerozolimski (zm. 387) sta si zwolennikiem antiocheskiej szkoy egzegetycznej i by jednym z jej najwybitniejszych przedstawicieli.
Antiocheska szkoa rozwija w tym okresie badania biblijne, opierajc si na wyrazowym i historycznym sensie Objawienia. Jej gwnymi reprezentantami s: Euzebiusz z Nikomedii, Teognis z Nicei, Euzebiusz z Emesy, Ariusz, Diodor z Tarsu, Teodor z Mopswestii, Marceli z Ancyry, Nestoriusz i Teodoret
z Cyru. Niektrzy nie utrzymali si w granicach ortodoksyjnej nauki i dali pocztek herezjom (Ariusz,
Nestoriusz). Diodor z Tarsu take nie by wolny od bdw, ale przysuy si metodzie teologicznej
przez okrelenie kryteriw, odrniajcych sens alegoryczny od sensu literalnego. Mnich Adrian opracowa pierwsz introdukcj do Pisma witego, dajc jej tytu Isagoge, na wzr Arystotelesa. W swoim
opracowaniu zaznacza samodzielno egzegezy wrd nauk kocielnych.
W Antiochii, stolicy Syrii, pisano po grecku, natomiast Efrem Syryjski, pochodzcy z Nisibis, pisa w
jzyku syryjskim. Po opuszczeniu rodzinnego miasta, w ktrym, by nauczycielem uda si (363) do
Edessy i rozwin tam szko katechetyczn. Jej sawie zaszkodzi nestorianizm, popierany przez biskupa
Ibasa (435-457) doszo wic do zamknicia szkoy w nastpnym okresie.
Najstarszym syryjskim Ojcem Kocioa, dziaajcym w pastwie perskim, jest Afraat (Afrahat, zm. po
345), u ktrego nie zna jeszcze wpyww teologii greckiej.
Konstantynopol nie wyda wybitniejszych teologw, cho dziaali w nim, lecz pochodzcy skdind,
Grzegorz z Nazjanzu i Jan Chryzostom.
Na Zachodzie wyrniay si trzy rodowiska teologiczne, afrykaskie, rzymskie i galijskie. Teologowie
zachodni korzystali z dorobku pisarzy greckich, co uatwiy osobiste spotkania, gdy niektrzy z Zachodu,
jak Hilary z Poitiers, byli wygnani przez cesarzy na Wschd albo odwrotnie, jak Atanazy z Aleksandrii.
Na Zachodzie korzystano z obu metod, aleksandryjskiej i antiocheskiej, posugujc si nimi w sposb
93
umiarkowany. Specyfik teologii zachodniej stay si rozprawy z dziedziny antropologii i soteriologii

oraz rozpatrywanie zagadnie teologicznych w aspekcie psychologiczno-etycznym. W Augustynie z
Hippony osigna teologia tego okresu szczytowy punkt swego rozwoju.
Dyscypliny teologiczne
Dyskusje i spory trynitarne, chrystologiczne i antropologiczne sprawiy, e Ojcowie Kocioa zajmowali
si gwnie tymi dziedzinami teologii, ale uprawiali j w zakresie znacznie szerszym, a przede wszystkim
opierali na fundamencie biblistyki. Biblia pozostaa dla wszystkich teologw punktem wyjcia ich twrczoci pisarskiej, bya arsenaem cytatw i argumentw w dyskusjach teologicznych, stanowia przedmiot
licznych komentarzy, ksztatowaa myli i styl, jako jeden z zasadniczych wzorcw literackich, nie przestajc by rdem indywidualnej i zbiorowej pobonoci oraz przedmiotem rozmyla.
Hieronim (345-429), potomek chrzecijaskiej rodziny z Dalmacji, wyksztacony solidnie w Rzymie,
uda si na Wschd w celu poznania orodkw ycia monastycznego, przyj wicenia kapaskie w
Antiochii, a gdy powrci do Rzymu i zosta sekretarzem papiea Damazego, otrzyma od niego polecenie rewizji aciskiego tekstu Pisma witego. Po mierci papiea osiad w Palestynie i pracowa przez
trzydzieci lat nad tumaczeniem Biblii, dajc aciski tekst, zwany pniej Wulgat i uznany za urzdowy tekst Kocioa. W egzegezie stosowa metod gramatyczno-historyczn. Cenne s jego komentarze do
wielu ksig Starego i Nowego Testamentu. Nieobce mu byy zagadnienia teologiczne, a z jego pism dogmatyczno-polemicznych uznaje si Dialogi przeciw pelagianom za szczeglnie wartociowe. W sprawie
pelagianizmu zajmowa stanowisko podobne do Augustyna, z ktrym prowadzi oywion i interesujc
wymian listw.
Traktatami trynitarnymi wsawili si, Atanazy, Ambroy, Augustyn, Bazyli Wielki, Cyryl Aleksandryjski, Grzegorz z Nyssy, ale nauk o Trjcy witej zajmowali si take inni teologowie, jak papie Damazy I, Dydym zwany lepym, Efrem Syryjski, Hieronim i Hilary z Poitiers. Dydym (313-398), mimo
utraty wzroku w 4 roku ycia, zdoby gruntowne wyksztacenie i przez p wieku kierowa aleksandryjsk szko katechetyczn. Oprcz wielu komentarzy egzegetycznych napisa O Trjcy witej, poprawnie
wykadajc nauk trynitarn, i O Duchu witym, traktat dla swej wartoci przetumaczony przez Hieronima na acin.
Efrem Syryjski (306-373), mnich i diakon, teolog i poeta, przedstawi nauk trynitarn w Hymnie o Trjcy witej.
Hilary (-367), biskup w Poitiers, gdy wygnany przez Konstancjusza przebywa w Azji Mniejszej, zapozna si z zagadnieniami trynitarnymi i przekaza Zachodowi dorobek teologw wschodnich w dziele O
Trjcy witej.
Traktaty chrystologiczne opublikowa niejeden z wymienionych teologw, bo chrystologi czono z
nauk o Trjcy witej podobnie jak z nauk o odkupieniu, soteriologi. Wszystkie waniejsze wypowiedzi chrystologiczne pisarzy tego okresu zebrano pniej, na przeomie VII/VIII w. w Nauce Ojcw o
Wcieleniu Sowa.
Antropologia teologiczna chlubi si Augustynem, ale take Grzegorzem z Nyssy, obdarzonym przydomkiem filozofa i mistrza, ktry opracowa pierwszy zarys antropologii teocentrycznej. Wedug niej, natura
ludzka, pojta jako cao, zostaa stworzona na obraz i podobiestwo Boe, doskonao wic czowieka
urzeczywistnia si przez jego upodobnienie do Stwrcy.
Mariologia, nieodczna od zagadnie chrystologicznych, ma swych wybitniejszych teologw w dwch
Ojcach kapadockich: Grzegorzu z Nazjanzu i Grzegorzu z Nyssy oraz w Cyrylu Aleksandryjskim i Hieronimie. Mniej znany teolog, Proklos, biskup Konstantynopola po Nestoriuszu, wyoy nauk mariologiczn w kazaniu Pochway N. M. Panny (429). Biskup Epifaniusz wiadczy o wiecznym dziewictwie N.
M. Panny, Ambroy stawia Maryj za wzr dziewictwa i czystoci, a Efrem, wedug niektrych uczonych, jest wiadkiem wiary w Niepokalane Poczcie Najwitszej Maryi Panny.
Sakramentologia nie zostaa ujta w jakie traktaty specjalne, ale refleksje teologiczne nad ni, a
zwaszcza nad chrztem, Eucharysti i kapastwem uprawia wielu Ojcw Kocioa w komentarzach i
homiliach, w hymnach i mowach.
94
Cyryl Jerozolimski (373-387), mnich, a potem biskup Jerozolimy, w ktrej si urodzi, sw nauk o sakramentach, przede wszystkim chrzcie, bierzmowaniu i eucharystii, gosi w katechezach, wrd ktrych
szczegln warto maj katechezy mistagogiczne. Jest on, jak Grzegorz z Nazjanzu, Grzegorz z Nyssy i
Jan Chryzostom, gwnym wiadkiem wiary Kocioa w realn obecno Chrystusa w Eucharystii. Wedug niego, po wezwaniu Trjcy witej chleb przemienia si w Ciao Chrystusa, wino za w Jego Krew,
czyli dokonuje si przeistoczenie, a kto przyjmuje Ciao i Krew Pask staje si nosicielem Chrystusa i
uczestnikiem natury Boej. Jan Chryzostom zwany Doktorem Eucharystii, wielokrotnie poucza, e Chrystus obecny przez przeistoczenie, sam je sprawia jako waciwy Ofiarnik, lecz zarazem i Ofiara, ktra w
Eucharystii jest identyczn z Ofiar Krzyow. Efrem Syryjski pisze nie tylko o realnej obecnoci Chrystusa, ale take o duchowych skutkach Komunii witej i wartoci Mszy witej za zmarych.
O kapastwie, wyranie jako o sakramencie, pierwszy mwi Grzegorz z Nyssy, natomiast Jan Chryzostom ukazuje w dzieku O Kapastwie wysoki idea kapana, czym tumaczy swoje ociganie si z
przyjciem sakry biskupiej.
Eklezjologia, w rnych swoich aspektach, zajmowaa Grzegorza z Nazjanzu, Hieronima, Jana Chryzostoma, najbardziej jednak Ambroego, Augustyna i Leona Wielkiego, ktrzy w oparciu o biblijn ide
Ludu Boego uznawali Koci za Lud Chrystusa, odkupiony Jego Krwi, obdarzony Objawieniem i darami Ducha witego. Gosili oni, e Koci realizujc zbawienie wieczne, jest ludem ludw, gboko
zakorzeniony w doczesn histori ludzkoci.
Kocioem zajmowano si nie tylko w eklezjologicznym aspekcie, ale rwnie w historycznym. Augustyn wykorzysta swoje wyjtkowe uzdolnienia filozoficzne i da historiozoficzny obraz Kocioa.
Dzieje Kocioa, augustianizm i Pastwo Boe
Dziejami Kocioa zaj si Euzebiusz (263-339) biskup w Cezarei od 311 r., autor wielu pism apologetycznych, biblijnych i dogmatycznych oraz homilii, mw i listw. Najbardziej jednak jest znany z dzie
historycznych, za ktre otrzyma tytu ojca historii Kocioa. W dziele, skrtowo zwanym Kronik, podaje dzieje Chaldejczykw, Asyryjczykw, Hebrajczykw, Egipcjan, Grekw i Rzymian, a w tabelach
chronologicznych zestawia najwaniejsze wydarzenia biblijne i wieckie od Abrahama (206/215 przed
Chr.) do 303 roku po Chr. Dzieo Historia Kocioa w 10 ksigach jest pierwszym opracowaniem dziejw Kocioa od jego zaoenia do 324 r. Mimo opisowego przedstawienia wydarze ma ono wielk
warto dziki licznym wypisom dokumentw i zaginionych pniej dzie. Jako naoczny wiadek przeladowania chrzecijan w Palestynie (303-311) przedstawi je w dziele O mczennikach palestyskich,
ukazujc w porzdku chronologicznym mczestwo 83 chrzecijan, obiektywnie piszc te o odstpcach.
Trzecie jego dzieo, znane pod aciskim tytuem ycie Konstantyna, jest panegirykiem na cze cesarza,
a nie biografi, ma jednak warto historyczn, zwaszcza e uwielbianie wadcy pyno z szczerych
przekona autora, a nie z sualczoci.
Hieronim przeoy na jzyk aciski Euzebiuszowe zestawienie wydarze biblijnych i wieckich, Rufin
za przetumaczy Histori Kocioa. Hieronim sporzdzi nadto katalog pisarzy kocielnych O mach
sawnych. Warto rda historycznego ma poetycka autobiografia Grzegorza z Nazjanzu O swoim yciu, podobnie jak znana ju biografia Antoniego Pustelnika i Pawa z Teb oraz Historia Lauzyjska i Historia mnichw Egiptu. Epifaniusza Apteczka przeciw herezjom przedstawia genez i rozwj 80 bdnych
nauk. Niektrzy Ojcowie Kocioa pisali setki listw. Z korespondencji Bazylego Wielkiego zachowao
si 365 listw, Augustyna 269, Chryzostoma 236. Wiele z nich ma warto rozpraw teologicznych.
Wszystkie za s nieocenionymi rdami historycznymi.
Augustyn (354-430), syn poganina, obywatela rzymskiego w Tagocie (Numidia, dzi Algieria), Patriciusa, i chrzecijanki Moniki (witej), nawrcony z manieheizmu (387) podj ycie mnisze, lecz zosta
biskupem w Hippo Regius (od 396) i sta si jednym z najbardziej oryginalnych i twrczych pisarzy kocielnych. Interesoway go wszystkie dziedziny nauki Kocioa. Jego pisma dzieli si na filozoficzne,
egzegetyczne, teologiczno-dogmatyczne i moralno-ascetyczne. Przez to, e Augustyn by twrc syntezy,
metody i jzyka teologicznego, stanowi wkad w teologi omawianego okresu, ale te rdo kierunku
umysowego w Kociele, zwanego augustianizmem. W systematyzacji tego ruchu przyjto podzia na
95
augustianizm filozoficzny, teologiczny i polityczny. By on jednym z istotnych elementw, ksztatujcych

mentalno ludzi redniowiecza.
Inni Ojcowie Kocioa, jak Grzegorz, z Nyssy. take uwaali, e teologia jest filozoficznym rozumieniem
wiary. Augustyn jednak sta si twrc chrzecijaskiej filozofii, wypracowanej z prawd objawionych,
ujtych w terminy filozofii greckiej, zwaszcza neoplatonizmu. Wiedz filozoficzn wykorzysta te do
opracowania historiozofii Kocioa albo systemu teologii historii, jak twierdz dzi niektrzy uczeni.
Pastwo Boe Augustyna, pisane w latach 413-426, jest bezspornie dzieem historiozoficznym, cho w
swoim zaoeniu miao by odpowiedzi na zarzuty pogan, ktrzy przeraeni kataklizmami, zwaszcza
ograbieniem Rzymu przez Alaryka w 410 r., oskarali chrzecijastwo o cignicie gniewu bogw na
cesarstwo rzymskie. Augustyn rozwin w nim filozoficzno-teologiczn koncepcj dziejw wiata i ludzkoci, ukazujce chrzecijastwo i cesarstwo rzymskie jako dwie wielkie spoecznoci. Bo i ziemsk.
Wedug niego, chrzecijastwo obejmujce Bo moc wszystkie epoki, stanowi gwny czynnik historiotwrczy, daje duchow szczliwo na ziemi i zapewnia szczliwo wieczn, ktra zawiera najwyszy sens historii, Bg za przygotowuje ludzi do niej przez duchow walk o dobro, przez cierpienia i
dowiadczenia.
Swoisty charakter prac historycznych maj Augustynowe Wyznania (397-398), jedno z najbardziej poczytnych dzie chrzecijaskich, bdce jego autobiografi, Odwoanie (426-427) omawiajce jego wasn twrczo pisarsk oraz Do Quodvultdeusa o herezjach, ktre zawiera rys dziejw 88 bdnych nauk
od Szymona Maga do Pelagiusza.
Rozdzia 22
TEOLOGOWIE O SYNU BOYM (LOGOSIE)
Jezus Chrystus, utosamiony w Ewangelii w. Jana z Logosem (Sowem), jest w Biblii nieraz nazwany
Synem Boym. W dociekaniach teologicznych przekonano si, e termin Syn Boy moe by rnie wyjaniany, zwaszcza gdy w obronie chrzecijaskiego monoteizmu rygorystycznie podkrelano jedno
Boga. Ariusz stara si da najprostsze wyjanienie, lecz doprowadzi do herezji, ktra dugo zajmowaa
teologw i spowodowa wewntrzne rozbicie Kocioa. Wielkim osigniciem teologicznym by sobr
nicejski (325), nie zdoa jednak od razu przywrci jednoci. Arianizm, wspierany przez niektrych cesarzy, rozpad si na kilka kierunkw teologicznych, a zaama si dopiero po soborze w Konstantynopolu
(381).
Ariusz - dyskusje aleksandryjskie
Ariusz, pochodzcy z Libii, kapan w Aleksandrii, uznawa i gosi, ze Bg sam w sobie jest jedyny, nie
stworzony i nie zrodzony. W odniesieniu do Boga odrzuca te rozrnianie innych teologw midzy
zrodzeniem a stworzeniem; Posiada ujmujcy sposb postpowania, wysokie wyksztacenie i szczeglne
uzdolnienie do dialektyki, prowadzi nadto surowy tryb ycia ascetycznego i przez to pozyska do chrzecijastwa wielu pogan w Aleksandrii, gdzie przy kociele w dzielnicy Baukalis peni obowizki kapaskie. Jego pogldy wyday si obron chrzecijaskiego monoteizmu, co miao wwczas szczeglne znaczenie Wobec przewagi pogaskiego politeizmu w Aleksandrii.
Problem Chrystusa - Syna Boego by namitnie dyskutowany w Aleksandrii ju przez poprzednie pokolenia chrzecijan, szczeglnie za biskupa Dionizego (260-264). Ariusz kontynuowa wczesny subordynacjonizm, poszerzy go oraz nawietli myl greck (platosk) i biblijn interpretacj, ktr zdoby
w antiocheskiej szkole katechetycznej pod kierunkiem jej zaoyciela, kapana Lucjana. Swoje pogldy
chrystologiczne wypowiada w kazaniach od 318 r. Oprcz zwolennikw znalazy one zdecydowanych
przeciwnikw, z tego powodu aleksandryjski biskup Aleksander stara si wyjani rnice na drodze
teologicznej dyskusji. Po Wysuchaniu zda obu stron, gdy Ariusz twierdzi, e Syn Boy zosta stworzony z nicoci i by czas, kiedy nie istnia biskup opowiedzia si za tym, ze Logos w swej istocie jest
rwny Ojcu i jak On wieczny. Na synodzie aleksandryjskim (320), w ktrym wzio udzia okoo 100
96
biskupw egipskich i libijskich, potpiono nauk Ariusza i wykluczono z jednoci kocielnej jego samego, dwch biskupw, Sekundusa z Ptolemais na Cyrenajce i Teonasa z Marmaryki, picia kapanw i
tylu diakonw z powodu bdw zwalczajcych Chrystusa. Ariusz wszake zyska ju wczeniej poparcie biskupw libijskich, a szczeglnie biskupa Euzebiusza z Nikomedii, syllukanisty; bdcego pod
wpywem tej samej szkoy antiocheskiej. Euzebiusz cieszy si wzgldami cesarza i by uwaany za
czowieka ambitnego. Widziano przerost ambicji, gdy przenis si z biskupstwa w Bejrucie na biskupstwo w Nikomedii, gdzie cesarz mia rezydencj. Pniej przenis si na biskupstwo w Konstantynopolu, nowej stolicy cesarstwa.
Ariusz, ekskomunikowany, opuci Aleksandri i znalaz gocin w Nikomedii, gdzie prawdopodobnie
napisa swe gwne dzieo Uczta.
Jego sprawa nabraa rozgosu, biskup Aleksander wystosowa wic encyklik do wszystkich biskupw
Wschodu i udzieli informacji biskupowi rzymskiemu Sylwestrowi, Nauk Ariusza zwalczali biskupi z
Tripolis, zwaszcza za wybitny biskup antiocheski Eustacjusz i biskup Marceli z Ancyry (Ankara). Pimiennicza polemika obu stron zaognia problem.
Konstantyn pragn jednoci w Kociele, nie wnikajc wic w sedno teologicznego sporu poleci Ariuszowi i biskupowi Aleksandrowi si pojedna. Do Aleksandrii z poleceniem cesarskim uda si biskup
Hozjusz z Kordoby. Z pewnoci radzi on cesarzowi, gdy powrci, zwoa biskupw na powszechny
synod (sobr), zwaszcza e na zaatwienie czekaa druga jeszcze sprawa, czas wicenia Wielkanocy.
Cesarz, ktry ju w 314 r. poleci biskupom odby synod w Arles, teraz te nie uzgadnia z nikim zwoania soboru, lecz sam wystosowa do wszystkich biskupw w cesarstwie zaproszenie na zjazd w Nicei
(Bitynia) w maju 325 r. Podr mogli odby bezpatnie tzw. poczt cesarsk. Zapewniono im nadto gratisowe utrzymanie.
Sobr nicejski
Biskupi przybyli z wszystkich prowincji cesarstwa, ale w rnej liczbie, najwicej z Azji Mniejszej.
Uczestnikw ustalaj jedni historycy na 318, inni tylko na 220, biskup Atanazy, sam uczestnik, podaje, e
byo 300. Z zachodniej czci cesarstwa przybyo tylko siedmiu uczestnikw, niewtpliwie z powodu
dalekiej drogi i mniejszego rozpowszechnienia si sporu ariaskiego. Na ich czele sta biskup Hozjusz z
Kordoby, zaufany doradca cesarski, obdarzony na soborze pierwszym miejscem, moe z racji reprezentowania biskupa rzymskiego Sylwestra, ktry przysa nadto dwch kapanw, Wita i Wincentego, zasiadajcych obok Hozjusza. Z pozostaych czterech biskupw zachodnich imiennie znany jest tylko biskup
kartagiski Cecylian.
Pierwszy raz w dziejach Kocioa odbyo si takie zgromadzenie biskupw, znakomite nie tylko liczb,
lecz rwnie dostojestwem tych, ktrzy cierpieli przeladowania za Dioklecjana i Galeriusza.
W dyskusji chrystologicznej wyrnili si biskupi, Aleksander, Eustacjusz i Marceli. Gos zabierali te
inni duchowni, ale jako doradcy teologiczni, z ktrych najczynniejszym by Atanazy, wtedy diakon, pniej biskup Aleksandrii. Spraw Ariusza popiera biskup Euzebiusz z Nikomedii, natomiast biskup Euzebiusz z Cezarei, ktry pozyska w Nicei szczegln yczliwo cesarza i sta si nastpnie jego biografem, stara si odegra rol porednika. Ze wzgldu na wyrany podzia uczestnikw soboru na dwie grupy, zwolennikw i przeciwnikw Ariusza, nie obeszo si bez intryg i anonimowych oskare przed cesarzem.
Obrady soborowe w paacu cesarskim uroczycie otwarto 25 maja 325 r. Konstantyn w purpurze cesarskiej, powitany przez jednego z biskupw, krtko przemwi, zachcajc do pokoju i jednoci, obradom
za przewodniczy biskup, nieznany z imienia, bo akta soboru si nie zachoway. Uzasadnione jest przypuszczenie, e zwolennicy Ariusza, pierwsi przedoyli formu wiary, ktr inni gwatownie zwalczali.
Wwczas biskup Euzebiusz z Cezarei wystpi z propozycj przyjcia wyznania wiary, ktrego uywa
jako symbolu chrzcielnego w swoim Kociele lokalnym
Nicejskie wyznanie wiary sformuowano na soborze wedug tego symbolu, ale po dugich dyskusjach,
dodajc do niego ucilenia i uzupenienia. Dyskusje prowadzono przede wszystkim co do okrelenia, e
Syn Boy jest wspistotny Ojcu. Termin wspistotny (po grec. homo-usios) nie wystpuje w Biblii, co
97
budzio zastrzeenia. Wydawa si nadto sprzyja sabelianizmowi, dlatego zwalczali go nawet przeciwnicy nauki Ariusza, a biskup Euzebiusz z Cezarei oskary pniej sobr, e przez ten termin sfaszowa
symbol wiary, jego Kocioa lokalnego. Wszake ten termin i dalsze okrelenia: zrodzony z Ojca, to znaczy z substancji Ojca, Bg z Boga, wiato ze wiatoci. Bg prawdziwy z Boga prawdziwego, zrodzony, nie stworzony, najlepiej podaway prawd wiary, e Chrystus jest zrodzonym, czyli naturalnym Synem Boym, a nie adoptowanym, jak wynikao z nauki Ariusza. W celu jednak wykluczenia wszelkich
wtpliwoci zakoczono nicejskie wyznanie wiary tzw. anatematyzmami, czyli owiadczeniem wykluczenia z jednoci kocielnej: Ci, ktrzy mwi: by czas, w ktrym Go (Syna Boego} nie byo, i zanim si urodzi nie byo go, i zosta stworzony z nicoci, albo ci, ktrzy uwaaj, e Syn Boy jest z
innej substancji lub z innej istoty, lub e zosta utworzony, lub e zosta poddany zamianie czy odmianie,
ci wszyscy zostaj ogoszeni za wykluczonych z katolickiego i apostolskiego Kocioa.
Przyjcie soborowego symbolu wiary wywoao wyrany sprzeciw kilkunastu biskupw, lecz ulegli oni z wyjtkiem dwch - zachtom cesarza do jednoci i zoyli swe podpisy. Ze wzgldu na uporczywe odrzucanie symbolu zostali wyczeni z jednoci kocielnej, Ariusz i obaj jego przyjaciele, biskupi Sekundus i Teonas. Inni zwolennicy Ariusza podporzdkowali si soborowi tylko zewntrznie, trwali za wewntrznie przy swoich pogldach i szybko podjli, zwaszcza Euzebiusz z Nikomedii i Teognis z Nicei,
ostrone dziaanie w obronie twrcy arianizmu.
Termin wicenia Wielkanocy jako dnia zmartwychwstania Chrystusa ustali sobr, wedug praktyki
wikszoci Kociow lokalnych, na niedziel po 14 Nizan, co odpowiadao pierwszej niedzieli po wiosennej peni ksiyca. Okreleniem dokadnej daty tej niedzieli na kady rok mia odtd zajmowa si
Koci aleksandryjski i podawa go do wiadomoci innym Kocioom lokalnym.
Dwadziecia kanonw, przepisw kocielnego prawa powszechnego, uchwalono na ostatnich posiedzeniach soborowych. Objy one uprawnienia jurysdykcyjne biskupw Rzymu, Aleksandrii i Antiochii nad
metropolitami, co usankcjonowao prawnie powstanie trzech patriarchatw. Okrelay sposb wyboru
biskupw i wyjaniay spraw zawierania maestw przez duchownych. Zakazyway przechodzenia biskupw i kapanw z jednego Kocioa lokalnego do drugiego, domagay si duszego odstpu czasu od
przyjcia chrztu do przyjcia wice, by wykluczy pochopne wstpowanie do stanu duchownego z
oportunizmu. day zgody biskupw caej prowincji na nowego biskupa i domagay si zatwierdzenia
przez metropolit jego wyboru. Dopuszczay wyjtkowo obecno tylko trzech biskupw przy nakadaniu
rk na biskupa nowo wywicanego. Ustalay zasady odbywania pokuty i przyjmowania paulicjan do
jednoci kocielnej, zakazyway duchownym pobierania procentw od poyczek.
Zakoczenie soboru, po miesicu obrad, odbyo si uroczycie w cznoci z obchodami 20-lecia rzdw
Konstantyna. Sobr wysa osobne pismo do wikszych Kociow lokalnych o swoich decyzjach, cesarz
za obszern relacj do Kociow (chyba tych, ktrych biskupi nie byli obecni) o przebiegu soboru, sobie przypisujc inicjatyw jego zwoania. W specjalnym pimie do Kocioa aleksandryjskiego donosi o
potpieniu nauki Ariusza i przywrceniu jednoci wiary, umieszczajc tam wymowne stwierdzenie: To,
co zadecydowao 300 biskupw, jest niczym innym jak wyrokiem Boga, bo obecny w tych ludziach Duch
wity widoczn uczyni, wol Bo.
Teologiczne i historyczne znaczenie soboru nicejskiego jest bezsporne. Jego symbol dawa cise okrelenie Bstwa Jezusa Chrystusa, czego nie przekrelia pniejsza walka o termin wspistotny. Zjazd
nicejski zapocztkowa praktyk odbywania powszechnych w zakresie geograficznym i tematycznym
soborw, co do ktrych posiadano pewno wiary, e dziaaj ze szczegln asystencj Ducha witego.
Wanoci soboru nicejskiego nie podwaa to, e jego inicjatywa wysza od cesarza. Biskup rzymski
przyj zaproszenie, wysa swoich przedstawicieli i uzna uchway soborowe.
Symbol nicejski sta si na zawsze fundamentem wiary kadego chrzecijanina, wszed z czasem do liturgii Mszy witej i prywatnej modlitwy wiernych. Nie by jednak ucilony we wszystkich swoich terminach teologicznych, wywoa wic kolejne spory w okresie, kiedy zwracano uwag na subtelne rozrnienia, a zagadnieniami teologicznymi interesowa si og ludzi. Sarkastycznie, ale trafnie uj to zjawisko Grzegorz z Nyssy, gdy pisa: wchodzisz do piekarza i prosisz o chleb, a on ci mwi, e Ojciec jest
wikszy od Syna. Spory teologiczne potgoway si przez osobiste rywalizacje ludzi i stolic biskupich,
98
przez regionalne sprzecznoci kocielne i polityczne, przez zmian stanowiska cesarzy w sprawach religijnych.
Los Ariusza zosta zadecydowany przez cesarza, po wyczeniu go na soborze nicejskim z jednoci kocielnej. Musia on uda si do Ilirii na wygnanie, podobnie jak Sekundus i Teonas. Jesieni 325 r. poszli
te na wygnanie Euzebiusz z Nikomedii i Teognis z Nicei, gdy powiadomili cesarza o wycofaniu swej
aprobaty dla symbolu soborowego. Niespodziewanie jednak, dla nieznanych nam przyczyn, pozwoli
Konstantyn w 328 r. powrci Euzebiuszowi i Teognisowi. Objli oni dawne stolice biskupie, a Euzebiusz sta si doradc cesarskim w sprawach kocielnych, do czego niewtpliwie przyczynia si przychylna mu Konstancja, przyrodnia siostra cesarza, mieszkajca w Nikomedii.
Dziaalno Euzebiusza z Nikomedii, wsparta przez Euzebiusza z Cezarei, zmierzaa do rehabilitacji
Ariusza i usunicia przywdcw obozu soborowego, a nie wystpowaa na razie przeciw uchwaom soboru. Doprowadzia wic na synodzie antiocheskim w 331 r. do depozycji i wygnania biskupa Eustacjusza
i omiu innych biskupw. Wzmocniony tym obz ariaski podj walk o usunicie biskupa Atanazego,
gwnego teologa symbolu nicejskiego. Atanazy, biskup aleksandryjski (od 8.06.328) zosta przez arian
oskarony o okruciestwo wzgldem melecjan. Na polecenie cesarza, oskarenie mia zbada synod w
Tyrze (335), na ktry przyby tez Atanazy, ale opuci go spiesznie w tajemnicy z powodu wrogoci, zagraajcej jego yciu i uda si do Konstantynopola, by osobicie wykaza cesarzowi bezpodstawno
zarzutw. Nie pomogo mu to, gdy reprezentanci synodu, wezwani w jego sprawie na dwr cesarski,
oskaryli go dodatkowo o wstrzymywanie dostaw zboa z Egiptu dla stolicy, zosta wic wysany do
Trewiru na wygnanie.
Ariusz natomiast, odwoany z wygnania ju w 328 r., uzyska od tego samego synodu w Tyrze pen rehabilitacj. Na yczenie cesarza mia by uroczycie przyjty w Konstantynopolu, lecz zmar w przeddzie wjazdu do stolicy (335).
Euzebianie
Po mierci Ariusza nadal istniaa jego bdna nauka. Przez obsadzenie biskupstw jej zwolennikami powsta Koci ariaski, do ktrego cesarze rnie si ustosunkowali. Czasem ten sam cesarz wystpowa
przeciw niemu, potem go popiera, stosujc raz represje wobec arian, kiedy indziej wobec niceaczykw.
Szli wic na wygnanie biskupi ariascy, czciej jednak biskupi katoliccy. Z wielu synodw, zwoanych
najczciej na polecenie cesarzy, jedne opowiaday si za symbolem nicejskim, inne opracoway nowe
formuy wiary, mniej lub wicej odbiegajce od niego, czasem wprost mu przeciwne. Z tych formu najwaniejsze byy trzy, wedug ktrych mona podzieli arian na trzy odamy.
Najbardziej skrajny odam arianizmu gosi, e Syn Boy jest cakowicie rny (po grec. anomoios) od
Ojca, zwano wic tych radykalnych arian anomejczykami. Druga grupa przyjmowaa, e Syn Boy jest
podobny (po grec. homoios) do Ojca. Byli to homejczycy. Trzeci kierunek stara si by blisko soboru
nicejskiego, uznawa wic, e Syn Boy jest podobnej natury (homoiusios), co Ojciec. Homojuzjanie
czyli si niekiedy z niceaczykami w zwalczaniu pogldw skrajnego arianizmu.
W pocztkowym okresie arianizmu (335-356) by ten rozam na trzy kierunki jeszcze nie dostrzegalny.
Ruch ariaski skoncentrowa si wwczas na opozycji wobec uchwa soboru nicejskiego i na walce z
jego teologami. Antyniceaczykw, dziaajcych w latach 335-341, pod przewodnictwem biskupa Euzebiusza z Nikomedii, nazywa si euzebianami.
Wobec cesarza Konstansa wyrzekali si euzebianie niektrych tez Ariusza, nie wymieniajc wszake
jego imienia, lecz odrzucali take nicejskie homousios. Swoje wysiki kierowali na pozbawienie zwolennikw symbolu nicejskiego stolic biskupich, a dopiero pniej niektrzy z nich opowiedzieli si za formu homojuzjask. W wyniku ich dziaalnoci Ata-nazy znalaz si powtrnie na wygnaniu, tym razem
w Rzymie (16.04.339 21.10.346), gdzie uzyska poparcie papiea Juliusza i synodu rzymskiego (341),
ktry orzek e jest on prawowitym biskupem aleksandryjskim. Juliusz powiadomi o tym biskupw na
Wschodzie, zaznaczajc przy okazji, e do uprawnie biskupa rzymskiego nale take sprawy wschodnich stolic biskupich.
99
Synod w Sardyce (342) na Bakanach (dzisiaj: Sofia) z inicjatywy Juliusza, za zgod Konstansa, zgromadzi okoo 90 biskupw z Zachodu i okoo 80 biskupw ze Wschodu. Przywdcami euzebian byli na
nim biskupi, Stefan z Antiochii i Akacjusz z Cezarei Palestyskiej, gdy w 341 r. zmar Euzebiusz z Nikomedii. Euzebianie, biskupi wschodni, -nie godzili si na powrt Atanazego do Aleksandrii, odbyli wic
wasne posiedzenie, uchwalili list oklny i opucili Sardyk. W swoim licie ponowili oskarenia przeciw
Atanazemu i Marcelemu z Ancyry, surowo osdzili te przywdcw biskupw zachodnich, Juliusza, Hozjusza z Kordoby i Maksymina z Trewiru, gdy na nowo przyjli do kocielnej wsplnoty Marcelego,
Atanazego i innych przestpcw. Biskupi zachodni kontynuujc obrady, uznali za bezpodstawne oskarenia przeciw Atanazemu, a na jego wniosek opowiedzieli si za symbolem nicejskim, uchwalili nadto 20
kanonw, w ktrych przyjli midzy innymi, e biskup, deponowany z urzdu orzeczeniem synodu swej
prowincji kocielnej, ma prawo odwoa si do biskupa Rzymu. Biskupw wschodnich, wydawcw listu
oklnego, wykluczono z jednoci kocielnej. Cesarz Konstancjusz wystpi surowo przeciw biskupom
zachodnim za podjte uchway, pniej jednak, w 345 r. na interwencj cesarza Konstansa pozwoli Atanazemu na powrt do Aleksandrii. Oskarenie Atanazego (355) o zwizek z uzurpatorem Magnencjuszem, zmienio nastawienie Konstancjusza, ktry wyda dekret potpiajcy biskupa aleksandryjskiego i
da od biskupw zachodnich jego podpisania, ale wskutek stara papiea Liberiusza powierzy spraw
nowemu synodowi w Mediolanie.
Synod mediolaski (355) odby si pod cakowit presj cesarza, ktry w celu kontrolowania obrad
przenis je z katedry do swego paacu i wymg potpienie Atanazego. Kto z biskupw nie podpisa wyroku, szed na wygnanie, a biskupstwo w Mediolanie, po wygnanym Dionizym powierzy Konstancjusz
ariaskiemu biskupowi Auksencjuszowi.
Na wygnanie poszed te papie Liberiusz, a stolic biskupi rzymsk przekazano diakonowi Feliksowi.
Atanazy znalaz si na trzecim z kolei wygnaniu, na pustyni egipskiej (9.02.356 21.02.356), gdzie napisa dla cesarza i caego Kocioa swoj obron oraz opracowa Apologetyk przeciw arianom i Histori
arian.
Arianie
Cesarz i arianie posugiwali si w walce argumentem pokoju i jednoci w Kociele, na dalszy plan odsuwajc zagadnienia teologiczne. Sytuacja zmienia si, gdy diakon Aetios zacz (ok. 356) dziaa w Antiochii. Cakowicie rny Syn od Ojca, w niczym do niego niepodobny (anomoios), stao si gwnym
twierdzeniem Aetiosa i jego zwolennikw, skrajnych arian, zwanych anomejczykami. Formu wiary z
tym terminem propagowali, Eunomios, biskup z Kyzikos i Germanios, biskup z Sirmium. Wywoaa ona
namitne dyskusje, przyjmowali j skrajni arianie, odrzucali umiarkowani, na ktrych czele stan teologicznie wyksztacony Basileios, biskup z Ancyry. Podobnej natury (homoiusios) co Ojciec by Syn Boy,
wedug Basileiosa, ktry z kilku innymi biskupami ogosi t formu w 358 r., a od cesarza uzyska wygnanie biskupw anomejczykw i zgod na kolejny sobr powszechny. Pod wpywem innych doradcw
Konstancjusz zmieni decyzj i zwoa biskupw ze Wschodu na synod w Seleucji (Azja Mniejsza), biskupw za zachodnich na synod w Rimini nad Adriatykiem.
Synod w Seleucji i Rimini (359) otrzyma wczeniej przygotowan jedn formu wiary z terminem homoios. Nie przewidziano zrnicowania w samym ruchu ariaskim.
W Seleucji ok. 150 biskupw dzielio si na najsilniejsz grup homojuzjan, na do siln grup homejczykw z Akakiosem, biskupem Cezarei Palestyskiej na czele i sab grup radykalnych anomejczykw.
Wobec rozbicia, odnieli si do cesarza osobno homejczycy, osobno homojuzjanie. Konstancjusz opowiedzia si za homejczykami i ogosi, e ustalono pokj religijny w cesarstwie, wczeniej bowiem sterroryzowa uczestnikw synodu na Zachodzie.
W Rimini na blisko 400 biskupw obecnych tylko 1/5 stanowili arianie, wrd ktrych najaktywniejszymi byli biskupi z Panonii, Walens i Ursacjusz, biskup z Mediolanu Auksencjusz i z Arles Satumin. Nie
przyby biskup Rzymu, gdy go nie zaproszono. Wbrew staraniom arian, wikszo opowiedziaa si za
symbolem nicejskim i wyczya przywdcw grupy ariaskiej z jednoci kocielnej, o czym powiadomiono cesarza przez delegacj, lecz dugo nie zostaa przyjta. Arianie take wysali delegacj, przyjt
100
natychmiast, ktra przygotowaa formu wiary, przedstawion pierwszej delegacji do podpisania. Cesarz
wymusza podpisy pod ni rwnie od biskupw, pozostaych w Sirmium. Kto z biskupw odmawia,
traci urzd. Arianom powierzono najwaniejsze biskupstwa w cesarstwie: Aleksandri, Antiochi, Konstantynopol, Cezare Palestysk, Sirmium i Mediolan. wczesn sytuacj Kocioa okreli w. Hieronim: zadraa ziemia i si zdziwia, e staa si ariansk.
Triumf arianizmu by pozorny. Biskupi galijscy ju w 360 r. na synodzie w Paryu ponowili uznanie
symbolu nicejskiego. W Aleksandrii, po mierci cesarza Konstancjusza, obj stolic biskupi Atanazy i
na synodzie biskupw egipskich (362) radzi nad usuniciem arianizmu i przywrceniem jednoci wiary
w oparciu o sobr nicejski. Najtrudniejsza bya sytuacja w Antiochii, w ktrej po zesaniu biskupa Eustacjusza na wygnanie w 330 r. jedni wybrali jego nastpc, inni uznali narzuconego ariaskiego biskupa.
Rozam si spotgowa w 362 r., tak e istniao tam pi ugrupowa chrzecijan. Koci antiocheski
katolicki take przeywa rozbicie przez schizm melecjask. Cesarz Julian popiera w walce z chrzecijastwem jego wewntrzne rozbicie, a biskupa Atanazego z Aleksandrii zesa na kolejne wygnanie
(24.10.362 5.11.363).
Homejczycy zyskali protektora w cesarzu Walensie, ktry ostro wystpi przeciw niceaczykom. Atanazy
niedugo utrzyma si w Aleksandrii, do ktrej wrci po mierci Juliana. Po raz ostatni w swym yciu
poszed na wygnanie (5.10.365 31.01.366), ale Walens musia mu pozwoli na powrt, gdy w Aleksandrii doszo do gwatownych rozruchw. Atanazy pozosta tam biskupem do swej mierci (2.05.373).
Walens osabi dziaalno proariask w latach 365-369, kiedy musia walczy z uzurpatorem Prokopiuszem i Gotami. Wrci jednak po zwycistwie nad Gotami do narzucania formuy homojaskiej przez
urzdnikw i wojsko, stosowa kary wygnania lub robt w kamienioomach. Szczeglnie surowo postpowa w Egipcie po mierci Atanazego.
Rozdzia 23
TEOLOGOWIE O DUCHU WITYM
Symbol nicejski skoncentrowa si na osobie Syna Boego, a mao uwzgldnia nauk o Duchu witym.
W Egipcie za (ok. 360) dyskusje teologiczne o Logosie objy take zagadnienie Trzeciej Osoby Boskiej. W nawizaniu do nich Atanazy odrzuca w Licie do biskupa Serapiona bdny pogld, e Duch
wity jest stworzeniem i rni si od aniow jedynie wikszym stopniem doskonaoci. Zagadnieniem
zaj si synod aleksandryjski (362) i opowiedzia si za nauk o bstwie Ducha witego, lecz kilku
biskupw homojuzjan j odrzucao. Po wystpieniu tych przeciwnikw (duchoburcw), zwaszcza Macedoniusza, doszo do zwoania biskupw Wschodu na zgromadzenie w Konstantynopolu, ktre pniej
uznano za drugi z kolei sobr powszechny (381). Orzeczenie o bstwie Ducha witego byo uatwione
dziki rozwinitej teologii tzw. neoniceaczykw.
Dnchoburstwo
Wrd oponentw przeciw nauce synodu aleksandryjskiego z 362 roku znajdowa si ruchliwy biskup
Eustacjusz z Sebaste (ok. 300-377), ktry cieszy si duym uznaniem za surowy ascetyzm i dziaalno
charytatywn, cho zosta na krtko wyczony z jednoci kocielnej za enkratyzm przez Euzebiusza z
Nikomedii. Duchoburstwo znalazo wszake gwnego propagatora w osobie Macedoniusza, biskupa
Konstantynopola (343-360), znanego jako przeladowca niceaczykw i nowacjan, i za to pozbawionego
stolicy biskupiej ju w 360 roku. Macedoniusz przebywa jednak w pobliu stolicy i zmar tam w 364
roku. Jego pisma nie s znane, wiadomo natomiast, e przyjmowa Ducha witego za stworzenie, pochodzce od Syna Boego. Zwolennikw tej nauki zaczto dopiero okoo 400 roku zwa macedonianami,
wczeniej za na soborze konstantynopolitaskim uwaano ich za umiarkowanych arian. Po mierci Macedoniusza na czele macedonian stan biskup Eleusios z Kyzikos i broni ich nauki na soborze.
101
Teologia neoniceaczykw
Drugie pokolenie teologw po soborze nicejskim (Niceanum I), zwane z tej racji modoniceanczykami,
zdoao pogbi i ucili pojcia dyskutowane, co pozwolio na peniejsze zrozumienie symbolu nicejskiego i teologiczne uzasadnienie boskoci i osobowoci Ducha witego. W tym pokoleniu wyrniali
si trzej Kapadocjanie, Bazyli Wielki, jego brat Grzegorz z Nyssy i ich przyjaciel, Grzegorz z Nazjanzu. Posiadali oni, szczeglnie Bazyli (od 370 r. metropolita w Cezarei Kapadockiej), wysoki autorytet
moralny i gruntown wiedz. Przez ucilenie w greckiej terminologii poj ousia (substancja), hypostasis (posta) i prosopon (osoba) umoliwili przyjcie formuy o jednoci i troistoci Boga: mia (jedna)
ousia, treis (trzy) hypostaseis, orzekajc przy tym, e mona posuy si prosopon zamiast hypostasis.
W ten sposb obalili uprzedzenia teologiczne, istniejce dotd midzy Wschodem i Zachodem.
Na Wschodzie bowiem zachodnia formua una substantia, tres personae wydawaa si sabelianizmem, a
na Zachodzie wschodnia formua mice ousia, treis hypostaseis - arianizmem. Kapadocjanie opracowali
take terminologi i nauk dotyczc pochodzenia trzech osb Boskich. O Duchu witym nauczali, e
pochodzi od Ojca przez Syna.
Wielk zasug teologw neonicejskieh jest doktrynalne przygotowanie soboru konstantynopolitaskiego,
sprecyzowanie nauki o Trjcy witej i doprowadzenie przez to do ostatecznego przyjcia w Kociele
teologii nicejskiej. Bazyli Wielki nie doczeka si soborowego uznania tej nauki, bo zmar 1.01.379 w
Cezarei.
Sobr w Konstantynopolu (381)
Zwoanie soboru i zwycistwo teologii nicejskiej zostao uatwione wydarzeniami politycznymi sprzed
trzech lat. mier poplecznika arianizmu, cesarza Walensa, i powoanie Teodozjusza na wschodniego
augusta przez Gracjana, ktry pozosta przy zachodniej czci cesarstwa, doprowadziy do opowiedzenia
si obu cesarzy za nicejskim wyznaniem wiary, co ogoszono w znanym edykcie Teodozjusza Cunctos
populos (28.02.380). Przywdca neoniceaczykw po mierci Bazylego, biskup antiocheski Melecjusz
odby w tym samym roku z 153 biskupami synod, na ktrym uznano jedno swej wiary z Kocioem
rzymskim, Teodozjusz za nakoni ariaskiego biskupa konstantynopolitaskiego, Demofilosa, do uznania symbolu nicejskiego i przekazania stolicy biskupiej Grzegorzowi z Nazjanzu, z ktrym przystpi do
zwoania soboru, by rozwiza dwa palce problemy: duchoburstwa i schizmy antiocheskiej.
Obrady soborowe rozpoczto w maju 381 r. w obecnoci 150 biskupw, pod przewodnictwem biskupa
Melecjusza z Antiochii. Cesarz, poza uroczystoci otwarcia, nie bra w nich udziau, ani osobicie, ani
przez swoich urzdnikw, by zostawi swobod dyskusji.
Dokonano najpierw uznania Grzegorza z Nazjanzu za prawowitego biskupa Konstantynopola. Odrzucono
jako bezpodstawny zarzut, e przyj stolic konstantynopolitask wbrew 15 kanonowi soboru nicejskiego, zakazujcemu przechodzenia z jednego biskupstwa na drugie. Grzegorz bowiem nie obj biskupstwa w Sasima, na ktre zosta wyznaczony wbrew swej chci. Uznany biskupem konstantynopolitaskim, mg przej przewodnictwo na soborze, gdy nagle zmar biskup Melecjusz.
W ustaleniu nauki o Duchu witym napotkano pocztkowo na opr pneumatomachw, skupionych
wok Eleusiosa z Kyzikos. Wkrtce opucili oni sobr, ale ostrzegli innych zwolennikw duchoburstwa
pismem oglnym przed uznaniem symbolu nicejskiego. Sobr za przyj ten symbol i do jego artykuu:
Wierzymy w Ducha witego, doda Pana i Oywiciela, ktry od Ojca pochodzi, ktry z Ojcem i Synem
wsplnie odbiera chwal i uwielbienie, ktry mwi przez prorokw. Okrelenie Pan, zawierao stwierdzenie bstwa Ducha witego, bo tak rozumiano ten termin w odniesieniu do Ojca i Syna. Wzmocniono
to stwierdzenie drugim terminem Oywiciel, ktre wedug teologii neonicejskiej odnosio si do Boga.
Formua od Ojca pochodzi przeciwstawiaa si twierdzeniu macedonian, e Duch wity zosta stworzony przez Syna, i podkrelaa Jego bstwo. Bd macedonian uczuli teologw wschodnich na twierdzenie
o pochodzeniu Ducha witego od Syna. Koci wic na wschodzie protestowa przeciw pniejszemu
dodatkowi na Zachodzie i od Syna (pochodzi od Ojca i Syna, gony termin Filioque). Zastanawia, e
sobr nie posuy si terminem wspistotny (homousios), ale atwo zrozumie, e wobec zarzutu arian
co do jego braku w Biblii, posuono si teraz tylko biblijnymi okreleniami. Na soborze ogoszono Sym-
102
bol 150 Ojcw z Konstantynopola, ktry pniej otrzyma nazw nicejsko-konstantynopolitaskiego i

wszed od koca VI wieku do liturgii mszy witej. Ogoszono take cztery kanony, a dopiero pniejsza tradycja grecka mwi o siedmiu. W pierwszym podano anatemy na herezje i heretykw. W drugim
ucilono postanowienia nicejskie co do prawnej struktury Kocioa: sprawy kadej prowincji kocielnej
maj by zaatwione na jej synodzie prowincjonalnym, biskup aleksandryjski ma wadz ograniczon do
Egiptu i zobowizany jest dziaa zgodnie z kanonami. Ustalono nadto i wymieniono Kocioy lokalne,
ktre maj zosta centrami misji i wysya misjonarzy. Postanowienie o biskupie aleksandryjskim pozbawiao go zwierzchnictwa nad Konstantynopolem, ktry zyska rang rwn Rzymowi przez trzeci
kanon: Biskup Konstantynopola ma posiada prymat honorowy po biskupie Rzymu, gdy to miasto jest
Nowym Rzymem. Nietrudno dostrzec, e to postanowienie oparto na przesance politycznej. Jest ona przeciwiestwem dotychczasowej argumentacji w Kociele, e znaczenie Rzymu, Aleksandrii i Antiochii
wypywa z ich apostolskiego pochodzenia. Nowa ranga Konstantynopola nie bya skierowana przeciw
Rzymowi, lecz przeciw Aleksandrii, a w pewnym stopniu i Antiochii, dopiero w pniejszych wiekach
uczyniono kanon 3 rdem roszcze jurysdykcyjnych, ograniczajcych prymat biskupa rzymskiego.
Powszechno soboru konstantynopolitaskiego nie bya od pocztku zaznaczona, co wicej, cesarz nie
powiadomi Kocioa na Zachodzie o jego zwoaniu, ani nie zaprosi biskupw zachodnich do udziau.
Uchway soborowe ogoszono tylko na Wschodzie, nie posyajc ich do biskupa rzymskiego, czy innych
biskupw zachodnich. Na Zachodzie za uznano nastpny sobr efeski z 431 r. za drugi powszechny, ale
bez zgaszania zastrzee co do soboru konstantynopolitaskiego. Kiedy wic na soborze chalcedoskim
w 351 r. uznano symbol i kanony soboru konstantynopolitaskiego z wyran wzmiank, e uwaa go si
za drugi sobr powszechny, stao si to oglnym przekonaniem. Podziela je na Zachodzie papie Grzegorz Wielki, gdy mwi o czterech soborach (325, 381, 431, 451), ktre maj by w Kociele tak czczone, jak cztery ksigi witej Ewangelii.
Rozdzia 24
MNISI W KOCIELE MONASTYCYZM WSCHODNI
wieccy ludzie w Kociele na Wschodzie przeywali dyskutowane zagadnienia religijne w tym okresie z
pewnoci powszechniej i intensyniej, ni kiedykolwiek pniej, byli po prostu wcignici w nie na co
dzie. Z tego laikatu wytworzya si osobna grupa mnichw, z ktrych wielu gwatownie wczyo si w
spory chrystologiczne na soborach w Efezie (431) i Chalcedonie (451). Monachizm uwaa si obok teologii za szczeglny wyraz ywotnoci Kocioa. W omawianym okresie mnisi nale do laikatu, lecz s
jego specyficzn grup, zacznie si wic przy kocu IV wieku odrnia: wieckich (laikw, najliczniejsz grup), mnichw i duchownych, a dopiero od XVI wieku mnisi tworz w wikszoci zakony kleryckie, obejmujce duchownych z kapaskimi wiceniami.
Pocztki ycia mniszego
Monachizm odznacza si opart na radach ewangelicznych ascez, a pocztkowo take samotnoci. Z
tego wzgldu chciano jego wzory widzie w przedchrzecijaskich formach ycia samotnego i ascetycznego, jak u sug egipskiego boga Serapisa, zwanych katachoi, czy eseczykw z Qumran.
Motywem wyboru ycia mniszego byo naladowanie Chrystusa, znane od pocztku Kocioa u chrzecijaskich ascetw, cho yli w swoich rodowiskach.
Asceci s wic prototypem mnichw, ktrzy posunli si dalej od nich w naladowaniu Chrystusa, odrywali si od swego rodowiska, wybierali samotno lub nowe wsplnoty ycia. Po ustaniu przeladowa
zapa do mczeskiej mierci przeksztaci si u wielu ascetw w zapa do biaego mczestwa, jak zwano nieraz ycie pustelnicze. Odejcie do miejsc samotnych, najczciej na pustyni, sprawio, e dawano
im nazw greck anachoreci (anachoretai, ci ktrzy si oddalili). Wczeniej nazywano tak chopw,
uciekajcych czasem a na pustyni, przed nadmiernie cikimi wiadczeniami publicznymi, dlatego wydawao si niejednemu historykowi, e gwnym motywem wyboru anachoretyzmu bya ucieczka przed
103
przeladowaniami bd nawet ucieczka od wiata. Przecz temu fakty z ycia pierwszych znanych anachoretw, o ktrych wiadomo, e nie byli zmuszeni do ukrywania si przed przeladowaniami, a na pustyni szli z wiadomoci wyboru wikszych ciarw ni dwigali w dotychczasowym yciu. Lepsz
wic nazw dla nich jest monachoi, czyli samotnicy. Wystpuje ona rwnolegle z nazw anachoreci.
Samotnicy yli w eremach (pustelniach), std trzecia ich nazwa: eremici (pustelnicy).
Egipt jest krajem, w ktrym najpierw spotyka si eremitw. Wybierali oni samotnie niedaleko od rodzinnej miejscowoci, szybko jednak wielu z nich podjo si surowszego trybu ycia z dala od udzi, na pustyni egipskiej.
Anachoretyzm Antoniego i Pawa
Antoni, zwany Wielkim lub Pustelnikiem (ok. 251-356) sta si najbardziej znanym eremit. Uczniw
mia ju za ycia, a pniej zyska niezliczonych naladowcw, gwnie dziki ywotowi, napisanemu
ok. 360 r. przez Atanazego, znajcego go osobicie. Urodzony w Keman koo Herakleopolis w rodkowym Egipcie, pochodzi z chrzecijaskiej rodziny chopw koptyjskich i nie mia wikszego wyksztacenia. ycie pustelnicze zacz w 18/20 roku ycia po wysuchaniu w kociele sw Chrystusa: Jeli
chcesz by doskonay... (Mt 19, 21)
Osiad wtedy w opuszczonym grobowcu na cmentarzu, niedaleko od rodzinnej wioski i oddawa si pracy
rcznej, modlitwie i czytaniu Pisma witego. Korzysta te z rad dowiadczonego pustelnika. Po 15 latach, w pragnieniu wikszej samotnoci przenis si na drug stron Nilu, do opuszczonej warowni, skd
jednak uda si dwukrotnie do Aleksandrii, kierowany dobrem Kocioa: raz, by umocni w odwadze
chrzecijan uwizionych podczas przeladowania Dioklecjana, drugi raz, by wesprze prawowiernych
biskupw w sporach ariaskich. Stao si to dla mnichw przykadem wspierania profetyzmem urzdowego nauczania w Kociele. Antoni ma w tym okresie wielu uczniw, ktrzy yjc niedaleko w swoich
eremach, obrali go przewodnikiem w yciu pustelniczym. Ok. 313 r. uda si w gb pustyni, w kierunku
zachodniego brzegu Morza Czerwonego, ale i tam duchowni i wieccy szukali jego kierownictwa. W
swoich naukach, wedug relacji Atanazego, podkrela konieczno poznania siebie, opanowanie wasnych skonnoci i bronienie si przed demonami, aby napeni si Bogiem.
Pawe z Teb (zm. 347) sta si drugim najbardziej znanym pustelnikiem i wzorem do naladowania, do
czego przyczynia si po jego mierci napisana w 376 r. przez w. Hieronima barwna i pena legend biografia. On take jak Antoni mia uczniw, ktrzy korzystali z jego kierownictwa w yciu pustelniczym.
Uczniowie Antoniego i Pawa przebywali w samotnych eremach, nie tworzcych jeszcze osiedli pustelniczych.
Anachoretyzm, najstarsza wsplnotowa forma ycia mniszego polegaa na budowaniu pustelni blisko
swego mistrza i gromadzeniu si codziennie na wspln modlitw, a raz w tygodniu na uroczyst liturgi,
w samotnoci za kady y, pracowa i oddawa si medytacji.
Pustynie egipskie, nitryjska i scytyjska, stay si yzn gleb ycia monastycznego. Na pustyni nitryjskiej
do koca IV wieku yo w trzech orodkach anachoreckich okoo 600 mnichw, a okoo 200 prowadzio
ycie w samotnych eremach. Liturgi dla nich sprawowao 8 kapanw. Dla goci istniao hospicjum
Osiedla te cieszyy si rozgosem, bo z ich mnichw brano biskupw na stolice w Egipcie, a diakon Timoteos z Jerozolimy opisa je ok. 395 w rozpowszechnionej Historii Mnichw, po swej podry od Tebaidy do Diolkos nad Morzem rdziemnym.
Pustynia scytyjska (Sketis) przez swoj dziko wymagaa od mnichw wielkiej siy duchowej i fizycznej, a jednak szybko wzrastaa tam ich liczba, poczynajc od Makariosa, uwaanego za Ojca duchowego
scytyskich eremitw. Przy kocu IV wieku istniay cztery orodki wsplnot anachoreckich, z ktrych
kada miaa starszego na czele i kapana, czuwajcego nad jej yciem religijnym.
Kozkwit ycia monastycznego - jego zoty okres - na obu pustyniach przypada na ostatnie dwudziestolecie IV wieku.
104
Cenebityzm Pachomiusza
Cenobityzm jako nowa forma ycia monastycznego rozwija si rwnolegle do poprzednich. Jego twrc
by Pachomiusz, (albo Pakhome, ok. 287-346) pochodzcy z Grnej Tebaidy w Egipcie, najpierw anachoreta, ktry szybko uwiadomi sobie, e surowa forma pustelnictwa jest dla niejednego mnicha zagroeniem, zwaszcza gdy wielu eremitw przebywa w pobliu Siebie bez adnej wizi organizacyjnej. W
stworzeniu tej wizi wsplnotowej pomogo mu yciowe dowiadczenie. Pod wodz Maksymina Daji
peni sub wojskow, a gdy j skoczy, przyj chrzest i odda si yciu pustelniczemu pod kierownictwem eremity Palamona. Wzrost liczby pustelnikw, ktrzy z kolei pragnli podda si jego kierownictwu, skoni go w 323 r. do zorganizowania wsplnego ycia (po grec. koinos bios = cenobityzm) w
grnoegipskim opuszczonym osiedlu Tabennisi. Dla wsplnoty uoy zasady ycia, regu, ujt w 194
artykuy. Kierownictwo sprawowa wybrany ojciec (abbas, opat). Mnisi mieszkali w osobnych domkach,
zajmujc je wedug zawodw: ogrodnicy, piekarze, pasterze, rybacy, tkacze. Poszczeglne grupy miay
przeoonego domowego. Wsplna bya kaplica do suby Boej i refektarz na posiki. Teren domkw
otoczono murem, co oznaczao odsunicie si od wiata (po ac. claustrum = klasztor) i suyo obronie
przed dzikimi zwierztami.
Ideaem ycia klasztornego byo stworzy wiata wsplnot (po grec. koinomia), wzorowan na pierwszej
wsplnocie chrzecijan w Kociele jerozolimskim. Poza liturgi oddawano si czytaniu Pisma witego.
Regua nakazywaa nawet znajomo jego czci na pami. Kto nie umia czyta, musia si tego uczy.
Wsplna praca, jak uprawa ziemi, ogrodnictwo, rzemioso, stanowia nie tylko zdobycie wyywienia, ale
bya uznana za sub Bo, w czym tkwio rdo doskonalenia samej pracy i jej narzdzi. Ubstwo
przyj Pachomiusz w zagodzonej formie: mnich nie mia prywatnej wasnoci, ale klasztor mg posiada jako wasno Chrystusa to, co byo konieczne do ycia. Posuszestwa wymagano jako rodka,
przez ktry mnich mia si uwici, a ycie wsplne rozwija. Silnie podkrelano rwno mnichw w
penieniu obowizkw, przeoeni take byli poddani regule. Ze wzgldu na zachowanie rwnoci Pachomiusz sam nie przyj kapastwa i dopuszcza mnichw do niego tylko o tyle, o ile kapana potrzebowa klasztor. Celem samym dla siebie nie byo oderwanie si od wiata i wyrzeczenie wasnoci (to
stanowio rodek do celu), ale uwicenie si we wsplnocie, wedug wypowiedzi Pachomiusza: wszyscy
powinni suy ci pomoc, ty powiniene wszystkim by uyteczny.
Pachomiaska regua jest bardzo praktyczna, nie zawiera teologicznych sformuowa o yciu zakonnym,
ale wykazuje znakomit znajomo psychiki czowieka. Wywara wpyw na ksztat regu w nastpnych
czasach.
Rozwj klasztorw by widoczny za ycia Pachomiusza. Drugi zaoony przez niego koo wsi Phbow
(Pabau), przycign samoistne dotychczas wsplnoty mnisze z Scheneset i Tmuschons, a gdy Pachomiusz w nim zamieszka (ok. 337) sta si macierz i wzorem wszystkich pachomiaskich klasztorw.
Zwoywano tam zewszd dwa razy w roku mnichw (generalna kapitua), raz na Wielkanoc, by wspornic
przey tajemnic paschaln i religijn odnow, drugi raz latem, by radzi nad sprawami klasztorw.
Opat z Phbow, uznawany za generalnego opata, czsto wizytowa poszczeglne klasztory. W roku mierci Pachomiusza (346) istniao 9 klasztorw mskich i dwa eskie, oparte na jego regule. Pierwszy eski
klasztor zaoony przez Pachomiusza w Tabennisi mia za przeoon jego siostr, Mari. Dawny ruch
chrzecijaskich dziewic (virgines) znalaz teraz zorganizowan form ycia wsplnego.
Przy kocu IV wieku powsta pachomiaski klasztor w Kanope, u bram Aleksandrii, na miejscu zniszczonej wityni boka Serapisa, i sta si sawny jako klasztor pokuty, Metanoia. Przybywali do niego
mnisi z Zachodu.
awry i klasztory palestyskie
Palestyna posiadaa znaczn liczb anachoretw na Synaju, ale najgoniejszym stao si ich osiedle,
zwane po grecku laura (awra) w Pharan, na pnoc od Jerozolimy. Zaoy j ok. 330 r. przybyy z Maej
Azji pielgrzym Chariton (awra w. Charitona), ktra daa pocztek innym awrom palestyskim. Wielki wpyw w Palestynie na rozwj cenobityzma mia Eutymios z swoim przyjacielem Teoktistosem. Przyby on z Maej Armenii w 405 r., jaki czas y w awrze w. Charitona, potem zaoy klasztor, ktrego
105
by duchowym doradc z pobliskiej pustelni, a Teoktistos zosta opatem. Pniej zorganizowa Now
awr, niedaleko od poprzedniej. Po jego mierci (473) staa si ona Wielkim Klasztorem Eutymiosa i
orodkiem palestyskiego cenobityzmu.
Zachd pozna ycie monastyczne najpierw z informacji Atanazego i Hieronima. Chrzecijanie, pocignici ideaami tego ycia, udawali si do Egiptu i Palestyny, zakadajc w tym drugim kraju wasne
klasztory o specyfice zachodniej.
Pierwszy klasztor na Grze Oliwnej powsta z fundacji matrony rzymskiej Melanii, zwanej Starsz, ktra
po mierci ma, prefekta Rzymu, zwiedzia osiedla anachoreckie w Egipcie, przybya do Palestyny i
zoya (ok. 380) klasztor eski przy pomocy w. Rufina z Akwilei, zaoyciela mskiego klasztoru
obok. W tych klasztorach czono ycie ascetyczne z uprawianiem nauki teologicznej. Melania odwiedzia na Zachodzie swego krewnego biskupa Paulina z Noli i biskupa Augustyna w Hipponie, obu bdcych propagatorami ycia monastycznego.
Drugi klasztor dla ludzi z Zachodu zaoy w Palestynie w. Hieronim z fundacji innej rzymianki, Pauli
Starszej. Hieronim, ktry pocztkowo przebywa jako eremita na pustyni Chalkis w Syrii, wrci do
Rzymu, zabra ze sob mnichw i przyby (386) do Palestyny. Wybra Betlejem na klasztor mski i eski, gdzie zbudowa te hospicjum dla pielgrzymw przy finansowej pomocy Pauli i jej crki Eustachium. W klasztorze mskim by przeoonym i uczyni z niego orodek duszpasterski z odprawianiem
liturgii po acinie.
Trzeci klasztor aciski w Palestynie by dzieem rzymskiej pary maeskiej, Piniana i Melani Modszej (wnuczki Melanii Starszej). Klasztor powsta (432) w Jezorolimie i sta si orodkiem dyskusji teologicznych oraz dziaalnoci charytatywnej.
Mnisi syryjscy - stylici
Syria ze swoj pustyni Chalkis i grskimi pustkowiami, nawet w okolicy Antiochii, staa si krajem
podnym w pustelnie i klasztory. Moe przyczyniy si do tego wpywy monastycyzmu egipskiego, raczej
jednak by to wynik silnego autochtonicznego ruchu ascetycznego. Wedug Historii mnichw istniay
tysice klasztorw i pustelnikw w grotach, lochach i jaskiniach. Niektrzy kazali si zamurowa lub
przyku acuchem do ciany, by nigdy nie wrci do wiata.
Stylityzm sta si najbardziej specyficzn form syryjskiego pustelnictwa, ktrego czczonym przedstawicielem jest w. Szymon Supnik (Starszy, ok. 390-459). Prowadzi on najpierw ycie eremity, ale odwiedzany zbyt czsto przez uczniw i pielgrzymw dla wielkiej dobroci i yczliwoci wzgldem ludzi, zamieszka w szaasie na supie i z niego naucza. Wok tego supa powsta po jego mierci cay kompleks
klasztorny, najwikszy w Syrii.
Syryjski monastycyzm w V wieku charakteryzuje si dwoma kierunkami dziaalnoci: spoecznocharytatywnym i misjonarskim. Zakadano hospicja i domy dla chorych, brano w obron ludzi uciskanych przez monych i poborcw podatkowych. Mnisi syryjscy bd samodzielnie, bd pod kierownictwem biskupw prowadzili misje, m. in. w Armenii i Etiopii.
Z mnichw syryjskich wybierano biskupw, cho oni nie dyli nawet do kapastwa. Jan Chryzostom
wysoko ocenia na ich podstawie sam monastycyzm jako znak dla chrzecijastwa, wiadczcy o moliwoci urzeczywistnienia ideau doskonaoci wedug Ewangelii.
Azja Mniejsza zawdziczaa rozwj monastycyzmu biskupowi Eustacjuszowi z Sebaste. Jego uczniowie,
zwani eustacjanami, oddawali si surowemu yciu ascetycznemu. Uprawiali skrajne ubstwo, wyraane
w biednym stroju i zaniedbanym wygldzie, nie troszczc si nawet o podstawow higien ciaa. Wrogo
odnosili si do maestwa, nie chcc uczestniczy w Eucharystii, sprawowanej przez onatych kapanw, na sub Bo gromadzili si prywatnie. Grozio to zerwaniem z Kocioem.
Asketikon Bazylego Wielkiego
Bazyli docenia u Eustacjusza przykad ycia ascetyczno-mniszego, ale potrafi przezwyciy skrajne,
pogldy eustacjan, goszc, e ideay dziewictwa i ubstwa nie s obowizkiem dla wszystkich chrzecijan. Mia sam dowiadczenie w yciu ascetycznym, skupiajc po chrzcie (ok. 357) ascetw wok siebie,
106
nawet gdy zosta biskupem Cezarei Kapadockiej. Przez podre do orodkw monastycznych w Egipcie,
Syrii, Palestynie i Mezopotamii, pozna jeszcze lepiej tajniki ycia mniszego. Z tych dowiadcze i gbokiej wiedzy teologicznej powsta jego Asketikon, wprawdzie napisany dla klasztorw w jego rodzinnej
posiadoci Annisi i biskupim miecie Cezarei, ale stanowicy w przyszoci podstaw, cho nie formaln
regu ycia zakonnego w Kociele Wschodnim.
Asketikon zawiera nauk o wartoci ycia zakonnego, ktra opiera si na Ewangelii, a uwzgldniajc
prawo mioci, realizuje je w yciu wsplnotowym. Wyrzeczenie si wiata nie jest pogard dla wartoci
materialnych, jak u manichejczykw, a praca fizyczna mnichw nabywa dodatkowej rangi przez to, e
umoliwia klasztorowi dziaalno charytatywn wobec potrzebujcych.
Zbir przepisw ycia klasztornego - 55 regu i 313 szczegowych pyta z odpowiedziami - ujty w
dwch kolejnych redakcjach (tzw. regua w. Bazylego) wykazuje, podobnie jak Asketikon, dojrzao
spojrzenia na monastycyzm. Bezkompromisowo zostay podane tylko najwaniejsze zasady, w innych
dziedzinach zachowa Bazyli moliwo osobnych rozwiza przez przeoonego lub samych mnichw.
Z jego wskaza korzystano na Wschodzie, ale take na Zachodzie, od Rufina i Kasjana, przez Benedykta
z Nursji, do Benedykta z Aniane w IX wieku.
Kanony i nieudany mistycyzm
Konstantynopol otrzyma pierwszy klasztor ok. 382 r. i szybko szereg nastpnych. Mnisi nowej stolicy
cesarstwa odegrali znaczn rol w wszystkich sporach teologicznych, poczynajc od macedonianizmu.
Wczali si do nich niekiedy w sposb tumultyczny i stanli w opozycji nawet do biskupa Jana Chryzostoma, gdy chcia zwikszy ich karno i rozcign kontrol nad klasztorami.
Kanony o yciu mniszym i klasztorach opracowa sobr chalcedoski w 451 r. W kanonie czwartym,
uznawanym za najwaniejszy, postanowiono, e kady klasztor podlega nadzorowi biskupa miejscowego.
Zarzdzono take, by kady mnich pozostawa do koca swego ycia w klasztorze, do ktrego wstpi,
chyba e zaistnieje konieczno wyjcia z niego, uznana przez biskupa.
Messalianie, nazwani tak przez Efrema Syryjczyka jako mnisi intensywnie si modlcy, wystpuj w
poowie IV wieku w Syrii i Azji Mniejszej. Niewtpliwie naley doceni ich dno do zjednoczenia z
Bogiem w sposb mistyczny, ale przeakcentowali znaczenie modlitwy. Mistykiem by chyba niejeden
mnich, lecz nie posiadamy relacji o ich mistycznych dowiadczeniach. Bdy messalian zostay ujawnione na synodzie w Side (ok. 390). Obejmoway one twierdzenie, e chrzest nie niszczy w czowieku korzenia grzechw, ale czyni to wytrwaa modlitwa. Przez ni jedynie mona wypdzi demona z duszy
czowieka i sta si pneumatykiem, ktry dla modlitwy wstrzymujc si od pracy, oglda oczami duszy
Trjc wit i moe przepowiada przyszo. Bdami messalian zaj si sobr efeski w 431 r. i potpi je wraz z innymi faszywymi twierdzeniami o yciu ascetyczno-monastycznym.
Rozdzia 25
MNISI W KOCIELE - MONASTYCYZM ZACHODNI
W Kociele na Zachodzie, ycie pustelnicze i klasztorne nie wybucho z tak intensywnoci, jak miao
w Egipcie, Syrii i Palestynie, cho nurt ascetyzmu by tutaj dawny i silny. Klasztory jednak powstaj w
mniejszej liczbie ni na Wschodzie, s bardziej zrnicowane w swoim obliczu i posiadaj bardziej
praktyczny kierunek dziaania, moe dlatego e istniej klasztory z mnichami, ktrzy s duchownymi,
obok klasztorw skupiajcych mnichw laikw. Na. rozwj zachodniego monastycyzmu wywar w. Augustyn duy wpyw. wity Marcin z Tours sta si szczeglnym propagatorem monastycyzmu w Galii.
Euzebiusz z Vercelli przysuy si rozwojowi ycia mniszego tumaczeniem ywota witego Antoniego
na jzyk aciski. Jan Kasjan da pocztki zachodniej teologii monastycyzmu. Nie obeszo si na Zachodzie bez wypaczenia w pryscylianimie silnego nurtu ascetyzmu hiszpaskiego.
107
Afrykaskie klasztory - regua Augustyna

Rozwj i wysok rang zdoby ascetyzm w Afryce pnocnej ju w III wieku. Biskup kartagiski Cyprian
opiekowa si nim w szczeglniejszy sposb. Ok. 400 r. istniao kilka klasztorw w samej Kartaginie,
lecz odbiegay one od koncepcji ycia mniszego u witego Augustyna, biskupa pobliskiej Hippony, ktry wycisn w tym czasie swoje znami na monastycyzmie afrykaskim.
Augustyn posiada dowiadczenie w yciu monastycznym, bo kierowa dwoma klasztorami, ktre zaoy w Hipponie. Na pimie da im ok. 400 r. wskazania, zwane po acinie Praeceptum, co do porzdku
ycia klasztornego. Swoje pogldy na ycie monastyczne wyoy take w Listach do mniszek w Hippo
Regius.
Regua augustiaska wnosia do monastycyzmu nowe elementy: 1. ycie wsplne, t najwiksz moliwo realizowania mioci Boga i bliniego opieraa na fundamencie chrzecijaskiej przyjani, 2. zalecaa prowadzenie ycia wsplnego w atmosferze szerokiego zaufania wzajemnego do siebie i przeoonego, 3. lekturze, a w szerszym znaczeniu studium duchowemu, wyznaczaa wysok pozycj, dziki ktrej augustiaskie klasztory byy otwarte na wszystkie religijne pytania i teologiczne zagadnienia, 4.
klasztorom, w ktrych przebywali duchowni, daa orientacj duszpastersk, przez co augustiaski monastycyzm sta si wyranie apostolski i zwizany z Kocioem.
Stosowano t regu w klasztorach afrykaskich, ktre zakadali przyjaciele i uczniowie Augustyna. Wedug jego biografa, Possidiusza, dziesiciu ludzi znanych mu osobicie wyszo z hipposkiego klasztoru
dla duchownych, powoanych na biskupstwa, w ktrych zaoyli klasztory. Do mierci Augustyna w 431
r. powstao okoo 30 takich klasztorw. Regua augustiaska wywieraa wpyw na organizacj klasztorw
poza Afryk, a w pniejszych wiekach na nowo powstajce reguy.
Euzebiusz z Vercelli - Marcin z Tours
Ascetyzm rzymski i italski by nie mniej silny ni afrykaski. Monastycyzm w Rzymie propagowa
wity Hieronim podczas pobytu w tym miecie (381-384) i przez korespondencj z Palestyny. Niektre
osoby uwaay, e zrealizowanie ideaw monastycznego ycia jest moliwe tylko na Wschodzie i tam
si udaway. Wiadomo jednak z relacji Augustyna o istnieniu klasztoru w Rzymie ok. 387 r. Papiee,
Damazy (366-384) i Syrycjusz (384-399), propagowali ascetyzm kobiet. Mczyni na Zachodzie odczuwali mniejszy pocig do ycia monastycznego, lecz nie brakowao eremitw na wybrzeu i wyspach
Morza Tyrreskiego.
Euzebiusz biskup w Vercelli od 345 r., tumacz ywota witego Antoniego na jzyk aciski, pierwszy
zaoy klasztor dla duchownych, co nie miao dotd wzoru ani na Zachodzie, ani na Wschodzie. W tej
wsplnocie odprawiano razem mody, studiowano Pismo wite, uprawiano posty i wykonywano prace
rczne.
Klasztory powstay w Mediolanie pod opiek witego Ambroego, w Bolonii i Weronie dziki tamtejszym biskupom, a take w Akwilei, gdzie Rufin by mnichem ju ok. 370 r. Pniej przetumaczy on
Asketikon Bazylego dla klasztoru swego rodzinnego miasta i zachca inne klasztory na Zachodzie do
dokonania odpisu tego dziea.
Marcin z Tours przyczyni si najwicej do propagowania i zorganizowania monastycyzmu w Galii.
Dowiadczy sam ycia ascetycznego, gdy po opuszczeniu wojska kolejno odda si pod kierownictwo
Hilarego z Poitiers, odby podr na Bakany jako wdrujcy asceta, przebywa u bram Mediolanu, y
jako pustelnik na wyspie Gallinara. Powtrnie osiad w pustelni koo Poitiers po powrocie Hilarego z
wygnania (360) i da pocztek klasztorowi w Ligug. Powoany na biskupa w Tours (371), udawa si co
jaki czas do utworzonej w pobliu pustelni, wok ktrej powstay eremy jego uczniw, zachowujcych
pewne formy ycia wsplnotowego: wsplne posiki i modlitwy. Byy to pocztki klasztoru Marmoutier,
w ktrym mnisi nie zajmowali si zawodow prac rczn, by usun niebezpieczestwo poszukiwania
zyskw. Przepisywali jedynie ksigi do czytania i modlitw. Utrzymanie zapewniay im posiadoci mnichw, pochodzcych z zamonych rodzin, oraz wsparcie Kocioa lokalnego z Tours.
Marciskie klasztory byy pod wpywami monastycyzmu egipskiego i jego ideaw: naladowa Chrystusa, wzorowa si na yciu pierwszej wsplnoty chrzecijan w Jerozolimie, zachowa apostolskie ub-
108
stwo, toczy walk z demonami. Za najskuteczniejszy sposb w walce z demonami uznawano niszczenie
miejsc pogaskiego kultu, wznoszenie kaplic, zakadanie nowych osiedli monastycznych i nauczanie ludzi przez katechez. Specyfik wic marciskiego monastycyzmu stao si ukierunkowanie na dziaalno pastoralno-misyjn.
Uczniowie Marcina z Tours, z ktrych niejeden zosta biskupem i zakada klasztory, propagowali jego
kult i ycie monastyczne. Sulpicjusz Sewer czyni to na pimie i przez dziaalno, zakadajc klasztor w
rodzinnej posiadoci Primuliacum, gdzie sawnym sta si grb witego Clarusa, ucznia Marcina z Tours.
Wyspa Lrins i Marsylia
Honorat, z zamonej rodziny prowansalskiej, razem z przyjacielem Caprasiusem osiad na wyspie Lerins
jako eremita. W cigu 20 lat pozyska wielu uczniw i ustali dla nich swoist regu, opart na wzorach
egipskich. Z klasztoru leriskiego wyszo w V wieku wielu biskupw, a Honorat zosta w 428 r. biskupem w Arles. Jego kuzyn i ucze, mnich Hilary, obj po nim biskupstwo i zaoy klasztor w Arles,
ksztatujc przez kolejne 20 lat dzieje Kocioa i monastycyzm w poudniowej Galii.
Jan Kasjan wywar osobliwy wpyw na rozwj monastycyzmu galijskiego. Osobliwe i bogate w dowiadczenia mia te koleje ycia. Pochodzi ze zromanizowanej Dobrudy, przebywa kolejno w klasztorze betlejemskim, wrd anachoretw na pustyni scytyjskiej, w Konstantynopolu jako diakon, w Antiochii jako kapan, dwukrotnie w Rzymie jako-wysannik swego biskupa, a ok. 416 r. przyby do Marsylii
z niewyjanionych przyczyn.
W Marsylii otrzyma od biskupa Prokulusa duszpasterstwo przy kociele w. Wiktora na przedmieciu.
Zaoy tam klasztor mski pod wezwaniem witego Wiktora i klasztor eski. Dla swoich mnichw
napisa dwa dziea o wschodnim monastycyzmie: Urzdzenia klasztorne i Rozmowy Ojcw (426/428).
Przez nie zapozna Zachd z duchowoci wschodniego anachoretyzmu i cenobityzmu, stawiajc pierwszy wyej od drugiego, bo wymaga wikszego wyrobienia ascetycznego. Da przez te dziea pocztek
zachodniej teologii monastycyzmu. On sam i jego mnisi brali udzia w teologicznych dyskusjach
wschodnich o nestorianimie i zachodnich o asce (w. Augustyn). Z mnichami w Marsylii mia kontakty
Hieronim, udzielajc im z klasztoru betlejemskiego biecych informacji o yciu monastycznym na
Wschodzie.
Hiszpania - pryscylianizm
Monastycyzm w Hiszpanii posiada nika informacje w rdach historycznych o swoich pocztkach.
Mona jednak wnioskowa z listu papiea Syrycjusza do biskupa Himeriusa z Tarragony przy kocu IV
wieku, e mskie i eskie klasztory przynajmniej w prowincji Tarragona byy ju wwczas normalnym
zjawiskiem. Reakcja Kocioa na pryscylianizm, nadto najazdy Sweww i Wandalw zahamoway rozwj hiszpaskiego monastycyzmu, ktrego odnowienie dokona si na pocztku VI wieku.
Pryscylianizm jako bdny kierunek w Kociele mia dwa oblicza: teologiczne, goszc faszyw nauk o
dualizmie, i pastoralne, rozwijajc kracowo radykaln praktyk ascetyzmu.
Pryscylian (zm. 385), z rodu hiszpaskich nobilw, posiada znaczne wyksztacenie i znajomo wiedzy
magicznej oraz gnostycko-manichejskiej, przeniesionej ze Wschodu do Hiszpanii przez Marka z Memfisu. Prowadzc ycie ascetyczne, pozyska wielu zwolennikw, zwaszcza gdy zosta biskupem w Awila.
Jego pogldy propagowali take dwaj biskupi, Instancjusz i Salwian, obaj z nie znanych nam stolic biskupich. Wywoay one opozycj innych biskupw, zwaszcza Idacjusza z Merida i Itacjusza z Ossanowa.
Na synodzie w Saragossie (380) oskarono pryscylian o urzdzanie osobnych zgromadze, a odsuwanie
si od naboestw kocielnych o surowe praktyki pokutne, lecz zaniedbywanie ustalonych postw; o
bdn nauk w duchu gnostyckim i manichejskim. Nie wszyscy uczestnicy synodu przyczyli si do
wyroku ekskomuniki, a pryscylianie odwoali si do papiea Damazego I i biskupa Ambroego w Mediolanie. Tego drugiego prosili o interwencj u cesarza Gracjana, rezydujcego w Mediolanie. Gdy wadz w Hiszpanii i Galii zagarn uzurpator Maksym, po potpieniu Pryscyliana i jego zwolennikw na
synodzie w Bordeaux (385), kaza go ci (386) za uprawianie magii i ze obyczaje, a innych wysa na
109
wygnanie. Wyrok mierci potpili: Marcin z Tours, papie Syrycjusz i Ambroy z Mediolanu. Pryscylianizm nie usta, propagujc kult swego zaoyciela jako mczennika. Mnichw przyciga swoim radykalnym ascetyzmem, co budzio niech biskupw do samego monastycyzmu. Cz pryscylian pozyska
synod w Toledo (400).
Rozdzia 26
MNISI I SOBORY CHRYSTOLOGICZNE
Bujny rozkwit ycia monastycznego nis z sob pewne niebezpieczestwa, zwaszcza na Wschodzie.
Mnisi, najczciej zapoznani z teologi tak jak og laikw, angaowali si w zawie spory teologiczne,
mniej dla racji naukowych, wicej ze wzgldw ascetycznych. Kolejne dyskusje teologiczne na pocztku
V wieku obejmoway fundamentalne zagadnienia wiary chrzecijaskiej: bstwo i czowieczestwo
Chrystusa we wzajemnej relacji do siebie. Mnichem by Eutyches, twrca bdnej nauki monofizytyzmu,
mnisi stali si znacznym czynnikiem w dziejach soboru efeskiego i chalcedoskiego oraz synodw tego
okresu. Sobr chalcedoski podj postanowienia, przez ktre wczy mnichw jako osobny stan w
struktur organizacyjn Kocioa i nada zasady prawne ich yciu i dziaaniu. Wczeniej ju odzyway si
gosy krytyki ycia monastycznego, a nawet pisma wrogie jego ideaom.
Antymonastyczne prdy
Rozwj monastycyzmu interesowa pogan, ktrzy jednak oceniali go wedug zewntrznych pozorw.
Pogaski historyk Zozimos posuy si zarzutem, czsto powtarzanym pniej, e mnisi przez wyrzeczenie si maestwa s bezuyteczni dla ludzkoci. Chrzecijascy cesarze obawiali si nieraz wpywu
mnichw na ludno, stosowali wic w rnych przypadkach surowe represje. Cesarz Walens powoa do
wojska mnichw z pustyni nitryjskiej za udzia w buncie Aleksandry jeykw przeciw narzuconemu biskupowi arianinowi Lukiosowi. Cesarz Teodozjusz Wielki, po udziale mnichw w powstaniu Antiocheczykw, zabroni (390) zakadania klasztorw w miastach.
Biskupi odnosili si niekiedy krytycznie do mnichw, bo niejednego niepokoiy: monastycyzm poza
kontrol wadzy kocielnej, istnienie klasztorw bez zapewnionej egzystencji, przyjmowanie kandydatw
bez uprzedniej prby. Obustronn niech potgowali ci mnisi, ktrzy uwaali swj stan za wyszy w
doskonaoci od biskupiego.
wieccy chrzecijanie zgaszali zastrzeenia, bo niejednych razi nadmierny entuzjazm do ycia monastycznego, a dla innych byo ono potpieniem ich poziomu ycia religijnego i moralnego, u niektrych
za rodzicw powsta bunt, gdy dziecko bez ich woli opuszczao dom i pogrzebao si w klasztorze.
Dyskusje wywoa idea monastycznego ycia w dziewictwie, bo wydawa si by zagroeniem dla maestwa i pomniejszeniem jego wartoci.
wiecki czowiek, Helwidiusz opublikowa (ok. 382) w Rzymie pismo nawet przeciw dziewictwu Maryi,
by pozbawi mnichw i mniszki wzoru do naladowania.
Inny laik, Jowinian, potpiony na synodzie rzymskim (ok. 390), nie tylko stara si wykaza rwn warto stanu dziewiczego, maeskiego i wdowiego, ale zaatakowa zbyt wielkie, wedug niego, przypisywanie znaczenia postom w yciu ascetycznym.
Wigilancjusz, kapan galijski, przeraony, e wszyscy duchowni pjd do klasztorw, a kto bdzie zajmowa si normalnym duszpasterstwem, uzna odejcie do pustelni lub klasztoru za dezercj, a nie za
walk ze zem. Hieronim zwalcza bdne pogldy tych trzech autorw, dziki czemu powsta jego traktat przeciw Helwidiuszowi o trwaej wartoci mariologicznej, a pisma przeciw Jowinianowi i Wigiliancjuszowi stay si cennymi traktatami ascetycznymi.
Krytyka, konflikty i dyskusje nie stanowiy wikszego niebezpieczestwa dla monastycyzmu, a pomagay
mu uchroni si przed dalszymi bdami.
110
Orygenesowskie spory
Orygenes, jeden z najwikszych uczonych w Kociele, wywoywa ju za ycia entuzjastyczne uznanie
dla swej nauki i gwatowne wobec niej sprzeciwy. W IV wieku aleksandryjska szkoa uwaaa jego nauk
za swe duchowe dziedzictwo, z ktrego korzystali te najznakomitsi teologowie tego wieku, jak Atanazy,
Bazyli Wielki, Grzegorz z Nazjanzu i Grzegorz z Nyssy. Natomiast biskup Eustacjusz z Antiochii potpia jego sposb stosowania metody alegorycznej. Przy kocu IV wieku wybuch gwatowny spr o Orygenesa, ktry zapocztkowa (394) biskup Epifaniusz z Salamis przez umieszczenie jego imienia w katalogu heretykw i zwalczanie jego pism. Przyczyn byo czytanie tych pism przez mnichw jerozolimskich i rozszerzanie ich nauki na Zachodzie przez palestyskie klasztory aciskie, w ktrych Hieronim z
swym przyjacielem Rufinem dokona tumaczenia orygenesowskich homilii na jzyk aciski. Klasztory
jerozolimskie odwiedza w 399 r. jaki Atarbius, jak przypuszczano wysannik Epifaniusza, i nakania
mnichw do porzucenia i potpienia pism Orygenesa. Wkrtce to samo czyni w kazaniach przybyy do
Jerozolimy Epifaniusz, zaklinajc miejscowego biskupa Jana, jak sdzi, zwolennika orygenizmu, by porzuci Orygenesa, ojca Ariusza, korze wszelkich innych herezji. Doszo do rozamu midzy obu biskupami, a Hieronim, dotychczasowy wielbiciel Orygenesa, sta si niespodziewanie wrogiem jego nauki,
by najprawdopodobniej nie wzbudzi podejrze co do wasnej ortodoksyjnoci. Przeciw Hieronimowi
wystpi Rufin, ktry przetumaczy na jzyk aciski Apologi Orygenesa, napisan ongi przez Pamfilosa i Euzebiusza z Cezarei, i doczy do niej swoj rozpraw O faszowaniu pism Orygenesa. Wedug
przyjtego zaoenia, e przeciwnicy tego autora sfaszowali jego pisma, dokona nastpnie tumaczenia
dziea O zasadach, oczyszczajc miejsca, ktre uzna za sfaszowane. Hieronim z kolei przygotowa dosowne tumaczenie tego samego dziea. Oprcz publikacji tumacze obaj dawniejsi przyjaciele prowadzili ostr, a do inwektyw, polemik w korespondencji ze sob i innymi osobami oraz w specjalnych
pismach.
Biskup aleksandryjski Teofil dokona zmiany swego stanowiska, podobnie jak Hieronim, i sta si przeciwnikiem Orygenesa. Uczyni to prawdopodobnie ze wzgldu na mnichw z pustyni nitryjskiej, ktrzy
byli zdecydowanymi antyorygenistami. Na synodzie (400) potpi orygenizm i podj na wielk skal
propagand przeciw niemu, zwrci si take do papiea Anastazego z prob o potpienie, o co zabiegali
w Rzymie zwolennicy Hieronima. Anastazy, nie wchodzc w tre zarzutw, oglnie potpi przedoon
mu nauk Orygenesa. Kontrowersje zakoczyy si zwycistwem antyorygenistw, cesarz ze swej strony
zakaza czytania pism Orygenesa, ktre zaczto niszczy. Po 150 latach spr oyje i spowoduje potpienie nie tylko nauki wielkiego Aleksandry jeyka, ale take formalne uznanie go za heretyka.
Chrystologia i nestoriamzm
Zagadnienie Trjcy witej byo w IV wieku tak dyskutowane, e zajmujc si bstwem Logosa, Jezusa
Chrystusa, na dalszy plan odsuwao relacje midzy Jego bstwem a czowieczestwem. Arianie wyjaniali jedynie, e Logos przyj we Wcieleniu tylko ciao, a nie dusz, gdy peni jej funkcj. Wedug
nich, czno Logosa z ciaem bya tak cisa, jak v. innych ludzi midzy dusz i ciaem, Chrystus posiada wic jedn natur (po gr. fisis). Sobr nicejski nie dostrzega w tym bdnym wniosku chrystologicznym zalka monofizytyzmu, bo nim si nie zaj, sdzc, e przyjcie wiary w prawdziwe bstwo Chrystusa, w niczym nie umniejsza Jego czowieczestwa, a obala wszystkie twierdzenia arianizmu.
Apolinary, zwany Modszym, by wnikliwym mylicielem z dobrym wyksztaceniem filozoficznym,
studia odby w Antiochii i zasuy si obron kultury chrzecijaskie przed Julianem Apostat, zosta tez
(ok. 360) biskupem rodzinnego miasta Laodycei, jednake w chrystologii uleg niewiadomie ariaskim
pogldom z niewielk modyfikacj. Wedug sposobu wyraania si witego Pawa i wczesnej filozofii
rozrnia w czowieku trzy elementy: ciao, dusz i ducha, gosi te, e Logos w czowieku Jezusie zaj
miejsce ducha, przez co bstwo zmieszao si z czowieczestwem i razem tworz jedn natur Boga,
Logosa Wcielonego.
U podstaw jego bdnej formuy lea brak ucilenia treci dwch terminw: natura (fisis) i osoba (po
gr. prosopon). Jego cise czenie bstwa z czowieczestwem w Jezusie Chrystusie odpowiadao pobonoci nicejskiej, a wydawao si, e odpowiada i teologii nicejskiej. Apolinary mia wielu uczniw i
111
zwolennikw swej chrystologii, rwnie wrd biskupw,. z ktrych szczeglnie aktywnym sta si biskup Witalis.
Dyskusja nad tez Apolinarego na synodzie aleksandryjskim w 362 r. przyniosa chwilowe uspokojenie.
Spr wybuch gwatownie, gdy Epifaniusz z Salamis w 374 r. wskaza na bd apolinaryzmu, a do dyskusji wczyli si take Grzegorz z Nazjanzu i Grzegorz z Nyssy, dowodzc istnienia duszy ludzkiej w
Chrystusie. Witalis jeszcze jako kapan przedstawi (375) spr papieowi Damazemu, ale rezultat by
inny ni pragn. Papie, po zbadaniu nauki apolinaryzmu, odrzuci j na synodzie rzymskim (377). Rok
pniej to samo uczyni synod aleksandryjski, a w 379 roku synod antiocheski. Sobr konstantynopolitaski pierwszy zaliczy apolinaryzm do herezji. Apolinary pozosta jednak biskupem w Laodycei do
mierci (385).
Apolinaryzm potpiony stanowi przestrog, czego nie naley przyjmowa w Chrystusie. Nie rozwizywao to jednak problemu, dlatego ujawniay si rne ujcia co do poczenia bstwa i czowieczestwa
w Chrystusie. Pogldy chrystologiczne byy rne nawet w tym samym rodowisku teologicznym w Antiochii.
Teologowie z Antiochii, Diodor z Tarsu i jego ucze Teodor z Mopswestii (zm. 428), ktrego pogldy
chrystologiczne utosamia si pochopnie z chrystologi antiochesk, prbowali cakowicie wyeliminowa bd apolinaryzmu. Teodor podkrela wic, e w Chrystusie s dwie pene natury, boska przyjmujca i ludzka przyjta. Posuy si nawet okreleniem, e Logos zamieszka w czowieku, cho zaznaczy:
ale nie istniej dwaj Synowie. Wewntrzn spjni Chrystusowego bstwa i czowieczestwa oddawa
wprawdzie za pomoc terminu prosopon, a nie hipostasis, ale nie mia adnych trudnoci, by na podstawie tej spjni uznawa Maryj za Bo Rodzicielk. Za swego ycia nie zosta potpiony, pniej uznano
go, niesusznie, za ojca nestorianizmu.
Nestoriusz by wprawdzie uczniem Teodora, ale w chrystologii poszed wasn drog. Bdc mnichem w
klasztorze pod Antiochi, potem kapanem i kaznodziej w tym miecie, otrzyma od Teodozjusza II stolic biskupi w Konstantynopolu, intronizowany w 428 roku. Nieustpliwo i brak umiaru le ukierunkoway jego mnisz gorliwo. W stolicy wystpi przeciw heretykom, stosujc represje i starajc si o
sankcje cesarskie, natomiast popar kapana Jzefa, ktry zwalcza dyskutowany ywo w Konstantynopolu tytu Maryi Boa Rodzicielka. W kazaniach sam posugiwa si okreleniem Rodzicielka Chrystusa,
co miao zapewni - jak sdzi - jedno w Kociele konstantynopolitaskim. Napotka na gwatowny
sprzeciw, zwaszcza ze strony mnichw i wieckich chrzecijan, przywizanych do okazywania Maryi
czci jako Boej Rodzicielce. Na drzwiach biskupiego kocioa w stolicy przybito pismo z wyranym
stwierdzeniem, e Nestoriusz jest heretykiem. On natomiast zarzuci biskupowi Proklosowi z Kyzikos,
bronicemu w jego obecnoci tytuu witej Boej Rodzicielki, e uleg bdom ariaskim.
Aleksandria wczya si szybko w spr, gdy ju przy kocu 428 r. biskup Cyryl w listach do innych
biskupw i mnichw broni tytuu Boej Rodzicielki, a w licie do Nestoriusza domaga si wyjanienia
jego nauki. Aleksandryjska chrystologia uznawaa pene czowieczestwo Chrystusa, ale bardziej podkrelaa Jego bstwo, co dostrzega si ju w wypowiedzi Atanazego: To nie czowiek sta si Bogiem, ale
Bg sta si czowiekiem, aby nas przebstwi. Przekonanie o przebstwieniu chrzecijanina przez Wcielenie Chrystusa stao si dodatkow si przycigajc, zwaszcza mnichw, do tej chrystologii.
Cyryl, zw. Aleksandryjskim (375-444), bratanek biskupa Teofila i jego nastpca od 412 r., zosta duchowo uformowany przez ascez monastyczn podczas pobytu u mnichw na pustyni, przej ich gorliwo
jak Nestoriusz, tote jako biskup doprowadzi do wypdzenia z Aleksandrii nowacjan i ydw. W sprawie Nestoriusza rozwin korespondencj z papieem Celestynem I, ale te z cesarzem Teodozjuszem II,
jego starsz siostr Pulcheri i on Eudoksj, starajc si nadto rodkami dyplomatycznymi pozyska
dwr cesarski do wystpienia przeciw nauce nestoriaskiej.
Celestyn zyska pierwsze informacje o sporze od samego Nestoriusza, korespondencja za Cyryla pozwolia mu spojrze na problem z drugiej strony. Odprawiony przez niego synod rzymski (430) potpi
sumarycznie nauk nestoriask za dopatrywanie si w Chrystusie przede wszystkim czowieka. Temu
orzeczeniu zabrako teologicznego pogbienia, zwaszcza e nie wykorzystano, bo chyba nie znano, nieco wczeniejszych wyjanie Augustyna z Hippony dla galijskiego mnicha Leporiusa o wzajemnej wy-
112
mianie waciwoci boskich i ludzkich, w Chrystusie (po ac. communicatio idiomatum), co najlepiej uzasadnia tytu Maryi Boa Rodzicielka.
Papie powiadomi Nestoriusza i Cyryla o orzeczeniu synodu rzymskiego, od pierwszego dajc odwoania bdnej nauki w 10 dniach, drugiego za upowaniajc do czuwania nad wykonaniem tego postanowienia. W Rzymie postpiono wedug tradycyjnego pogldu, e biskup Konstantynopola podlega patriarsze aleksandryjskiemu. W praktyce kocielnej czu si Konstantynopol nie tylko rwny Aleksandrii,
ale wyszy od niej. Rywalizacja jurysdykcyjna obu stolic miaa znaczny wpyw na przebieg obecnego
sporu nestoriaskiego i nastpnego, monofizyckiego.
Cyryl, niezalenie od Rzymu, potpi Nestoriusza na synodzie aleksandryjskim w listopadzie 430 r., a
zasyajc mu powiadomienie o tym, podkreli stwierdzenie prawdziwoci chrystologii aleksandryjskiej
przez papiesk wypowied, e w skierowanym do Ciebie licie od Kocioa aleksandryjskiego nienagannie znajduje si prawdziwa wiara. Posa te Nesto-riuszowi wyznanie wiary swego Kocioa lokalnego i
12 zda (zwanych w historii anatematyzmami) w ktrych poda, czego biskup konstantynopolitaski ma
si wyrzec i co potpi. Zanim pisma Cyryla przybyy do stolicy, cesarz powiadomi go o zaproszeniu
wszystkich metropolitw Wschodu z niektrymi biskupami ich prowincji kocielnych do Efezu na
wsplny sobr, wyznaczajc jego termin na Zielone witki nastpnego roku.
Sobr efeski
Cesarz wysa zaproszenie na sobr take do Rzymu i Kartaginy. Papie przyj je, cho w odpowiedzi
zaznaczy, e synod rzymski da ju orzeczenie. Cyrylowi powierzy reprezentowanie na soborze wsplnej nauki o Chrystusie, a swoim legatom poleci cile z nim wspdziaa.
Sobr otwarto (22.06.431), nie czekajc na przybycie legatw papieskich i patriarchy antiocheskiego z
biskupami syryjskimi. Cyryl, mimo protestu 68 biskupw, czu si upowaniony do rozpoczcia obrad ze
wzgldu na rang swojej stolicy. Obrady w biskupim kociele efeskim podjo 150 biskupw, bez udziau
Nestoriusza i kilku biskupw, ktrzy orzekli, e czekaj na przybycie wszystkich.
Na pierwszym posiedzeniu odczytano nicejskie wyznanie wiary oraz listy Cyryla i Celestyna do Nestoriusza wraz z jego odpowiedzi. Na tej podstawie orzeczono, e przyznawanie Maryi tytuu Boej Rodzicielki odpowiada nicejskiemu wyznaniu wiary, Nestoriusz za zostaje wykluczony z godnoci biskupiej i z
kadej kapaskiej wsplnoty, o czym powiadomiono go w licie od soboru. Wydanie tego soborowego
orzeczenia uczczono w Efezie manifestacj kleru i wiernych, a Cyryl triumfalnie pisa do Kocioa aleksandryjskiego, e upad nieprzyjaciel wiary.
Jan antiocheski i biskupi syryjscy przybyli cztery dni po soborowym orzeczeniu, legaci papiescy dotarli do Efezu dopiero 11 lipca. Nestoriusz i jego zwolennicy ostro protestowali przeciw potpieniu soborowemu, obciali za t decyzj Cyryla i Memnona, biskupa efeskiego. Grupa syryjska obradujc osobno,
nie uznaa potpienia Nestoriusza, a deponowaa Cyryla i Memnona, za co sobr z kolei ich ekskomunikowa. Gdy przybyli legaci papiescy, sobr obradowa dalej, doczyli si wic do niego i uznali dotychczasowe orzeczenia. Sobr opracowa kilka kanonw, w szstym potpiajc zwolennikw Nestoriusza, w
sidmym zakazujc tworzenie innych formu wiary poza symbolem nicejskim.
Cesarz przysa dekret deponujcy Nestoriusza, Cyryla i Memnona oraz polecenie powrotu innych biskupw do domu. Nie doprowadzio do pojednania przybycie delegacji obu obozw do cesarza w Chalcedonie, ktry ogosi we wrzeniu sobr za zakoczony. Cyrylowi udao si potajemnie opuci Efez i podj
z dworem cesarskim pertraktacje, poparte podarkami, co Nestoriusz rozgosi pniej jako przekupstwo.
Nestoriusz, na polecenie cesarza, powrci do swego klasztoru pod Antiochi, lecz po 4 latach zosta wygnany do Petra w Idumei, a jeszcze pniej na pustyni libijsk, gdzie zmar ok. 450 r. Napisa swoj
obron, znan w przepracowanej Ksidze Heraklidesa, w ktrej podaje tezy w agodniejszym sformuowaniu ni potpi je sobr. Niektrzy historycy uznaj wic, e sta on bliej ortodoksyjnoci, anieli dostrzegano w Efezie.
113
Pojednanie z Antiochi
Oboplna ekskomunika wprowadzia schizm biskupa antiocheskiego Jana i okoo 50 biskupw syryjskich. Chcc uzasadni wobec cesarza swoje stanowisko, podkrelali, e uznaj jednego Chrystusa, jednego Syna, jednego Pana i obie natury, zjednoczone w nim bez zmieszania, oraz wyznaj, e na podstawie tego zjednoczenia Najwitsza Dziewica jest Bo Rodzicielk. Gdy po dwch latach od soboru uspokoiy si nastroje i podjto rokowania midzy Antiochi i Aleksandri, te tezy stay si podstaw pojednania, nad ktrym pracowali take mnisi z Szymonem Stylit. Sformuowania teologiczne o jednej osobie
w Chrystusie, uznane przez obie strony w unii z 433 r. niektrzy przesadnie nazywaj efeskim wyznaniem
wiary.
Cesarz w celu umocnienia unii skaza oporne jednostki na wygnanie, usuwajc teraz Nestoriusza z
klasztoru pod Antiochi i niszczc jego pisma. Nestorianie posugiwali si wic pismami Teodora z
Mopswestii i Diodora z Tarsu, interpretujc ich wypowiedzi jako swoj nauk. W nastpnym stuleciu
stanie si to powodem potpienia owych pism przez Koci. Nestorianizm za, od poowy V wieku propagowany przez Bar Saum, zorganizuje si w samoistny Koci.
Jedno Chrystusa i monofizytyzm
Nowe pokolenie ludzi wznowio w 446 r. dyskusje chrystologiczne: Domnos biskup antiocheski od 442
roku, Dioskoros biskup aleksandryjski od 444 roku i Flawian biskup konstantynopolitaski od 446 roku.
Eutyches, opat klasztoru z ponad 300 mnichami, by w Konstantynopolu gwnym rzecznikiem partii
antynestoriaskiej i zwolennikiem skrajnej chrystologii aleksandryjskiej, bez starania si o jej teologiczne
uzasadnienie. Mia kontakty z wielu osobistociami na Wschodzie i cieszy si duym wpywem na dworze cesarskim. Nie pochwala unii kocielnej Antiochii z Aleksandri, bo wedug niego wykraczaa poza
symbol nicejski i orzeczenia soboru efeskiego. Swoj chrystologiczn tez wypowiada w zdaniu: Uznaj,
e nasz Pan przed zczeniem posiada dwie natury, ale po zjednoczeniu uznaj tylko jedn natur (po gr.
mia fisis, monofizytyzm).
Teodoret z Cyru, cho wiadomy poparcia, jakie mia Eutyches wrd mnichw i u swego chrzeniaka,
ministra cesarskiego Chryzafiosa, opublikowa (447) w rozprawie ebrak krytyk jego pogldw.
Dioskoros uzna z kolei pogldy Teodoreta za atak na aleksandryjsk chrystologi i da od Domnosa
zoenia go z urzdu.
Flawian, chocia o pokojowym usposobieniu, nie mg pozosta na uboczu i w listopadzie 448 r. zaj
si na synodzie nauk Eutychesa, oskaranego gwatownie przez biskupa Euzebiusza z Doryleum. Eutyches, dopiero na nalegania synodu, zjawi si na nim z orszakiem mnichw i urzdnikw, a gdy na wyrane pytanie, czy uznaje w Chrystusie dwie natury, da odmown odpowied, zosta (22.11.448) ekskomunikowany, pozbawiony urzdu opata i godnoci kapaskiej.
Protestujce listy sa Eutyches do papiea Leona Wielkiego i wielu biskupw, a przez Chryzafiosa podsun cesarzowi Teodozjuszowi myl zwoania soboru.
List dogmatyczny i synod zbjecki
Cesarz wyznaczy sobr ponownie w Efezie na l sierpnia 449 roku i zaprosi imiennie wielu biskupw,
ale take wsawionego walk z nestorianizmem archimandryt syryjskiego Barsumasa, ktremu wbrew
zwyczajowi przyznano prawo do udziau i gosu na soborze.
Papie Leon Wielki zosta take zaproszony, wyznaczy wic legatw: biskupa Juliusza z Puteoli, kapana Renatusa i diakona Hilarego, zaopatrujc ich w listy do rnych osobistoci w stolicy cesarskiej, midzy innymi do Flawiana.
List do Flawiana, zwany wwczas Tomus Leonis, a w historii - Listem dogmatycznym do Flawiana przedstawia chrystologi w ujciu rzymskim.
Obradom, nowego soboru, rozpocztym 8 sierpnia, przewodniczy Dioskoros na polecenie cesarza. Licznie przybyli mnisi, sprowadzeni przez Eutychesa z Konstantynopola, przez Barsumasa z Syrii i przez
Dioskorosa z Egiptu. Przewodniczcy nie pozwoli legatom rzymskim na odczytanie Listu dogmatycznego, ani nie dopuci biskupa Euzebiusza z Doryleum do gosu. Obrady rozpoczto od wystpienia Euty-
114
chesa, po czym przystpiono do gosowania nad jego ortodoksyjnoci: 113 na 140 uczestnikw soboru
wypowiedziao si za jego rehabilitacj. Przypomniano te sidmy kanon soboru efeskiego o niedodawaniu niczego do symbolu nicejskiego i orzeczono depozycj dokonan przez Flawiana i Euzebiusza za rzekome wykroczenia przeciw temu kanonowi. Gdy Flawian i legaci papiescy protestowali, na sal obrad
wtargnli cesarscy onierze, mnisi i tum ludzi. Barsumas osobicie znieway Flawiana, ktry zmar w
drodze, wysany przez cesarza na wygnanie.
W dalszych posiedzeniach legaci papiescy nie brali udziau. Opozycja przeciw Eutychesowi zostaa
wczeniejszymi zajciami sparaliowana, udao si wic Dioskorosowi przeprowadzi potpienie biskupw, Ibasa, Teodoreta i Domnosa za nestorianizm i zapewni monofizytyzmowi triumf. Na wiadomo o
wydarzeniach w Efezie, Leon Wielki powiedzia, e to nie by sobr, ale rozbj (latrocinium).
Okrelenie synod zbjecki przeszo do historii.
Chalcedon - sobr i rozam
Na protesty Leona Wielkiego i domaganie si prawdziwego soboru odpowiedzia cesarz, e patriarcha
zachodni nie ma miesza si do spraw Kocioa na Wschodzie. Sytuacja zmienia si cakowicie, gdy
Teodozjusz II niespodziewanie zmar (28.06.450), Chryzafios zosta stracony, a Pulcheria i jej m Marcjan objli wadz cesarsk. Wygnani biskupi powrcili do swoich Kociow lokalnych, a Eutychesa
zamknito w klasztorze pod Konstantynopolem.
Sobr zwoano do Nicei. Leon Wielki wyznaczy legatw, domagajc si dla nich przewodniczenia obradom. Biskupi licznie przybyli na oznaczony dzie, 1 wrzenia 451 roku. Marcjan uzna jednak za konieczne nie oddala si zbytnio od stolicy, prosi wic biskupw o przeniesienie obrad do Chalcedonu.
Sobr chalcedoski otwarto oficjalnie 8 padziernika w kociele witej Eufemii i obradowano do l listopada. Uczestniczyo w nim okoo 530 biskupw, jak nigdy dotd, lecz z zachodniej czci cesarstwa byo
tylko szeciu, niemniej od pocztku uznano go za sobr powszechny.
Postanowienia soborowe, podjte po dyskusjach, dotyczyy najpierw spraw personalnych: wykluczono z
soboru i deponowano Dioskorosa, ktry osobicie si broni, lecz nie potrafi odeprze zarzutw, rehabilitowano nie yjcego ju Flawiana, domagano si od Eutychesa uznania orzecze obecnego soboru. Gdy
odmwi, zosta potpiony, a przez cesarza skazany na wygnanie.
Doktrynalne orzeczenia oparto na Licie dogmatycznym Leona Wielkiego i listach Cyryla Aleksandryjskiego do Nestoriusza. Cesarz domaga si opracowania nowego symbolu wiary, biskupi w znacznej liczbie opierali si temu, uwaajc e prawdziw wiar wanie okrelono w symbolu nicejskim i wyznaniu
150 Ojcw soboru konstantynopolitaskiego. Ostatecznie powoano 23 biskupw, ktrzy przygotowali
nowy symbol wczajc do niego tre Listu dogmatycznego. Gdy List odczytano, udzielono mu poparcia
aklamacj: Piotr przemwi przez Leona.
Symbol chalcedoski, przyjty na uroczystym posiedzeniu 25 padziernika w obecnoci, pary cesarskiej,
podawa nauk poprzednich soborw w nowym, zwizym ujciu. Podkreli przede wszystkim wiar w
tosamo zrodzonego z Ojca przedwiecznie Syna Boego i czowieka Chrystusa^ narodzonego z Dziewicy, wobec czego Chrystus jest Synem Boga i synem Maryi, ktrej przysuguje tytu Boej Rodzicielki,
Chrystus jest wsp-istotny Ojcu w bstwie, a ludziom w czowieczestwie i w tej jednej osobie Logosa
s zjednoczone dwie odrbne natury, boska i ludzka, rne we waciwociach i dziaaniach.
Kanony w liczbie 28 uchwalono na ostatnich posiedzeniach soborowych. Dotyczyy one gwnie kleru i
mnichw, m. in. zabraniay duchownym przyjmowania wice bez pozwolenia swego biskupa (kan. 6) i
piastowania urzdw wieckich nawet na dworze cesarskim (kan. 7), mnichw poddaway jurysdykcji
miejscowego biskupa (kan. 8) i groziy ekskomunik za samowolne odejcie z klasztoru do ycia wieckiego (kan. 16). Protest legatw papieskich wywoa uchwalony pod ich nieobecno kanon 28, ktry
uznawa pierwszestwo biskupa Konstantynopola przed patriarchami Aleksandrii, Antiochii i Jerozolimy,
a do tego prymatu honorowego, przyjtego ju na soborze w 381 roku, dodano uprawnienia jurysdykcyjne nad metropolitami Pontu, Azji Mniejszej i Tracji.
Leon Wielki otrzyma list od biskupw z soboru, ale napisany po jego zamkniciu. Byo w nim zapewnienie o czci, proba o uznanie uchwa soborowych i wspomnienie o przywilejach dla Konstantynopola,
115
Nowego Rzymu, podyktowanych sytuacj polityczn. Papie odrzuci kanon 28, utrzymujc na podstawie
tradycji i soboru nicejskiego kocielne pierwszestwo Aleksandrii i Antiochii przed Konstantynopolem.
Dogmatyczne orzeczenie zatwierdzi dopiero w 453 roku, w licie do cesarza Marcjana. Nie zakoczyo
to sprawy monofizytyzmu.
Skrajni monofizyci, a wrd nich mnisi, sewerianie i aftartodokeci, nie uznali soboru chalcedoskiego. W
nastpnym okresie, pod przewodnictwem mnicha Jakuba Baradai, utworzyli w Syrii Koci monofizycki.
Rozam z powodu soboru chalcedoskiego wywoa spr historykw i teologw o jego rol i znaczenie,
trwajcy do dzisiaj, bo niektrzy widz. w jego symbolu wiary przeszkod do ekumenicznego porozumienia i jednoci Kocioa Katolickiego z tak zwanymi Kocioami przedchalcedoskimi. Oywio to
badania historyczne nad dziejami i treci tego soboru.
Rozdzia 27
CZOWIEK I ASKA BOA
Koci z zachodniej czci cesarstwa uczestniczy ma liczb swoich biskupw w soborze efeskim i
chalcedoskim, na co wpyno nie tylko mniejsze nasilenie w nim nestorianizmu i monofizytyzmu oraz
wielka odlego geograficzna, ale rwnie wasne problemy kocielne i teologiczne Zachodu.
Donatyzm w Kociele afrykaskim na pocztku V wieku zosta teologicznie przezwyciony dziki Augustynowi, biskupowi Hippony i Aureliuszowi biskupowi Kartaginy, lecz pozosta problemem spoecznym i politycznym. Teologia katolicka zyskaa teraz jasne okrelenie stosunku midzy sakramentem a
szafarzem oraz pogbione zrozumienie istoty Kocioa i jego posannictwa. Zrodziy si wszake nowe
problemy teologiczne z zakresu antropologii, przez nauk Pelagiusza i Celestiusza.
Pelagianizm
Pelagiusz, mnich z Brytanii, ktry prowadzi przykadne ycie, propagowa ideay ascetyczne i uprawia
umiejtnie kierownictwo duchowe, opuci z nie znanych nam przyczyn ojczyzn i przyby do Rzymu
(ok. 390). Do grona ludzi, ktrzy tam poddali si jego duchowemu kierownictwu, przyczy si Celestiusz, pochodzcy z rzymskiej rodziny arystokratycznej, wyksztacony w retoryce i dialektyce. W okresie znacznej liczby przecitnych chrzecijan, czy nawet pchrzecijan, nauka Pelagiusza o koniecznoci i
sposobie zdobycia peni chrzecijastwa miaa moc przycigajc ludzi religijnie gorliwych. Mniemaniu
pierwszych, e sam chrzest daje gwarancj zbawienia, e nie mona unikn grzechw w codziennym
yciu i e wymaganie bezgrzesznego ycia chrzecijaskiego dotyczy duchownych, mnichw i ascetw,
przeciwstawi Pelagiusz swj. pogld, e kady czowiek ma by doskonaym chrzecijaninem, bo natura
ludzka sama z siebie jest zdolna do spenienia Boych przykaza i osignicia doskonaoci. Chocia
pelagianizm mia charakter ruchu religijnego, nie mg unikn ustosunkowania si do tez teologicznych.
Cztery z nich najwyraniej miay charakter nowej nauki: 1. grzech Adama by jego osobistym grzechem,
nie sta si grzechem pierworodnym wszystkich ludzi, lecz wywar na nich wpyw przez zy przykad
nieposuszestwa wobec Boego przykazania, 2. po upadku Adama pozostaa nienaruszon wolna wola
czowieka, kady wic moe unikn grzechu, gdy ma zdolno-odrnienia za od dobra, 3. ask Bo,
dan nam przez Chrystusa, jest kady pozytywny przykad chrzecijaskiego ycia, 4. chrzest gadzi osobiste grzechy, ktrych nie maj dzieci, dlatego nie jest konieczny do ich zbawienia.
Ruch pelagiaski zyska due grupy zwolennikw na Zachodzie, w Rzymie, na Sycylii, w Afryce pnocnej, Hiszpanii, Galii i Irlandii oraz na Wschodzie, w Palestynie, Efezie i Konstantynopolu. Swj rozwj zawdzicza optymistycznej tezie o naturze ludzkiej i autentycznemu ascetyzmowi, a take ruchliwej
dziaalnoci i pismom Pelagiusza i Celestiusza. Do naszych czasw zachoway si tylko fragmenty tych
pism, najczciej w dzieach polemicznych ich przeciwnikw.
Przeciwnikami pelagianizmu byli najpierw laicy, gwnie z powodu jego nauki o chrzcie dzieci. Diakon
Paulin z Med.io.lanu wystpi w imieniu Kocioa przeciw Celestiuszowi w Kartaginie, co spowodowao
116
potpienie jego bdnej nauki na synodzie w 411 r. i wyjazd do Efezu, gdzie przyj wicenia kapaskie. Augustyn napisa na prob swego wieckiego przyjaciela Marcellinusa rozpraw o chrzcie dzieci,
ale zwrci uwag, e pelagianizm zagraa te chrzecijaskiej nauce o asce Chrystusa. W kolejnych
pismach wyjani wic nauk Kocioa o skaeniu natury ludzkiej przez grzech pierworodny oraz o koniecznoci aski Chrystusowej.
W Palestynie, dokd przyby Pelagiusz w 412 roku, po indywidualnych dyskusjach teologw zaj si
nim i nauk Celestiusza synod w Diospolis 415) pod przewodnictwem metropolity Eulogiosa z Cezarei.
Pelagiusz da osobicie wyjanienia i odci si od twierdze Celestiusza, zosta wic oczyszczony z zarzutw. Wykorzysta to jako uznanie dla swoich pogldw, o czym pisa w korespondencji z Zachodem,
wywoujc tam zaniepokojenie.
Augustyn i dwa synody Kocioa afrykaskiego w 416 r. ponownie zajy si pelagianizmem, powtrzyy
potpienie jego tez teologicznych i powiadomiy o wszystkim papiea Innocentego I. Odpowied z Rzymu, w ktrej zostaa uznana nauka synodu kartagiskiego o asce, przedstawi Augustyn w kazaniu
(23.09.417) z uwag: sprawa zakoczona (po ac. causa finita), oby wreszcie usta bd!, co pniej ujto
w znany aforyzm: Rzym wypowiedzia si, sprawa zakoczona (Roma locuta, causa finita). Sprawa pelagianizmu jednak nie zostaa jeszcze skoczona.
Papie Zozym i Julian z Eklanum
Papie Zozym, nastpca Innocentego, uleg listowym wyjanieniom Pelagiusza z doczonym wyznaniem
wiary i probie Celestiusza, osobicie przedstawionej, ogosi wic rehabilitacj obydwch, jeeli w cigu
dwch miesicy ich przeciwnicy nie dostarcz uzasadnionych oskare. Kiedy wszake synod kartagiski
ponowi potpienie, uzna jego orzeczenie i powiadomi o nim patriarchw wschodnich. Cesarz Honoriusz ze swej strony skaza Celestiusza i Pelagiusza na wygnanie (418) i zabroni rozpowszechniania nauki pelagiaskiej. Koniec dziaalnoci i data mierci obydwch nie s dokadnie znane. Celestiusz zmar
prawdopodobnie okoo 431 roku. Ich bdn nauk potpi jeszcze raz sobr efeski (431) ale powstay
nowe problemy, wywoane dziaaniem zwolennikw pelagianizmu.
Julian, zwolennik idei pelagiaskich od dawna, cho agodniej traktowa ascetyczne wymagania ni Pelagiusz, sta si przywdc pelagian, gdy w 418 roku jako biskup Eklanum w Apulii nie podpisa z 18 innymi biskupami italskimi dekretu papiea Zozyma przeciw pelagianizmowi. W polemice z przeciwnikami, piszc wiele przeciw Augustynowi, uj pelagianizm w system. Zwalcza nauk o grzechu pierworodnym, bo widzia w nim atak na maestwo. Sugestywnie gosi pi pochwa: stworzenia, maestwa,
prawa, wolnej woli i witoci. Objty edyktem cesarskim przeciwko pelagianom, znalaz si na wygnaniu u Teodora z Mopswestii, lecz kontynuowa pimienn polemik z Augustynem na temat grzechu
pierworodnego i cile z tym zwizanego zagadnienia podliwoci.
Nie zdoa uwolni si od kary wygnania i powrci do Eklanum, zmar na Sycylii po 450 roku.
Augustyn i semipelagianie
Biskup z Hippony, obdarzony przez potomnych tytuem doktora aski, dugo zajmowa si jej zagadnieniami i dopiero przy kocu ycia da ostateczne sformuowania, w ktrych znalazy si wypowiedzi o
predestynacji czowieka i zbawczej woli Boga. Obu tym problemom powici w szczeglniejszy sposb
swe rozprawy Przeznaczenie witych i Dar wytrwania, napisane przeciw tak zwanym semipelagianom.
Wok nauki Augustyna o asce powstay dyskusje teologiczne.
Mnisi z klasztoru w Hadrumentum, czytajc list Augustyna do rzymskiego diakona Sykstusa (pniej
papiea), mieli obawy, e jego nauka o niezasuonej asce znosi woln wol i podwaa wiar Kocioa
co do otrzymania przez czowieka nagrody w dniu ostatecznym za dobre uczynki. Augustyn w traktacie
aska a wolna wola wyjani im, e wola ludzka pozostaje wolna pod dziaaniem aski Boej, ktra jest
konieczna do zbawienia. W kolejnej rozprawie Nagana i aska okreli stopie odpowiedzialnoci czowieka za grzech i podj istotne w temacie o asce zagadnienie wytrwaoci.
Mnisi z Marsylii i pobliskiego Lrins dopatrywali si w nauce Augustyna niebezpiecznego podziau
ludzi na wybranych i odrzuconych przez Boga ju w akcie stworzenia, bo przez to odbiera ona sens oso-
117
bistemu wysikowi czowieka, wkadanemu w zdobycie cnoty. Augustyn odpowiedzia na trudnoci marsylian dwoma traktatami: Przeznaczenie witych i Dar wytrwania, w pierwszym zajmujc si gwnie
pocztkiem wiary u czowieka, w drugim za - przeznaczeniem. Wedug niego, aska jest konieczna, by
mg zaistnie pocztek wiary. Jan Kasjan i Wincenty z Lrins, dwaj gwni rzecznicy Opinii mnichw
galijskich opowiedzieli si za woln wol czowieka take co do pocztku wiary.
Te pogldy marsylian czy galijczykw, jak. wwczas mwiono, nieszczliwie nazwano w XVI wieku
semipelagianizmem, gdy toczono dalsze spory o ask. Semipelagianizm, majcy rzecznikw take w
Amobiuszu Modszym, rzymskim mnichu z Afryki, i w biskupie Faustusie z Riez, wywoa na terenie
Galii obron nauki Augustyna o asce.
Prosper z Akwitanii i jego przyjaciel Hilary, obaj laicy, nie tylko bronili augustiaskiej nauki, ale pogbili zagadnienie przeznaczenia. Prosper wyjaniajc je w swoich kilku rozprawach cytatami z pism
Augustyna, wykazywa saboci dowodzenia semipelagian, szczeglnie w dziele - jemu na og przypisywanemu - Powoanie wszystkich ludzi (ok. 450).
Prosper zabiega w Rzymie o potpienie przeciwnikw nauki augustiaskiej, lecz papie Celestyn oglnie
pochwali nie yjcego ju Augustyna, nie wypowiedzia si jednak decydujco w sprawach dyskutowanych. Semipelagianizmem zajmowali si teologowie i synody Kocioa na Zachodzie jeszcze w nastpnym okresie.
Rozdzia 28
DUCHOWNI I HIERARCHICZNE STRUKTURY
Termin duchowny ma swe etymologiczne rdo w nauce Nowego Testamentu o czowieku, posiadajcym Ducha Chrystusa i bdcym na subie dziaajcego w Kociele Ducha witego. Odnosi si go do
speniajcych publicznie funkcje sakralne osb, ktre Orygenes, a po nim Hieronim nazwa klerem, od
greckiego sowa kleros, oznaczajcego los, cz wybran, dziedzictwo, gdy uwaano je za szczegln
wasno Boga. Przez t nazw podkrelano pene odrnienie duchownych od osb wieckich i mnichw.
Przywileje i wymagania
Kler zyska od cesarzy uprzywilejowanie swego stanowiska nie tylko wewntrz Kocioa, ale take w
porwnaniu z innymi obywatelami, ze wzgldu na uznanie jego dziaalnoci za spoecznie wan. Konstantyn uwolni kler od okrelonych prawem wiadcze (munera) wobec pastwa, aby mg bez trudnoci
spenia swe kocielne obowizki. Konstancjusz (346) da mu zwolnienie od podatku gruntowego, ale
Walentynian III (441) uchyli cay przywilej wolnoci od pacenia podatkw ze wzgldu na krytyczn
sytuacj finansow cesarstwa. Koci by za ograniczeniem wolnoci kleru od wiadcze, ktre speniali
kupcy co 5 lat wobec pastwa, gdy stwierdzono niedocignicia u duchownych, nadmiernie zajmujcych si handlem. Obdarowanie biskupw funkcj sdziowsk, take w sprawach cywilnych chrzecijan,
zrwnao ich z wysz warstw urzdnicz. Augustyn jednak zauway, e sdziowskie zajcia odryway
biskupw od innych obowizkw, wolaby wic mianowa sdziami wieckich chrzecijan. Konstantyn
da biskupom rzymskim tytu gloriosissimi (najsawetniejsi) na wzr dostojnikw pastwowych, rozcignito go pniej na wszystkich biskupw. Wobec kapanw i diakonw posugiwano si tytuem illustres (wietni).
Duchowiestwo rnio si nie tylko od wieckich chrzecijan, ale midzy sob, tworzc rne stopnie
wice, oglnie za dzielone wedug wykazu papiea Innocentego I na wysze: biskupi, kapani i diakoni, oraz nisze: subdiakoni, akolici, egzorcyci, ostiariusze i lektorzy. Za stopie wejciowy do stanu duchownego uznawano lektorat, dopiero przy kocu V wieku tonsur. Wobec dawniejszego mieszania nazw
episkopoi (biskupi) i presbiteroi (kapani) wprowadzono teraz wyrane ich stosowanie oddzielnie dla
kadej z tych grup, a Epifaniusz z Salamis podaje, e tylko biskupi mog udziela wice, papie Gelazy
za naoy kary na kapanw, ktrzy wiciliby oleje i wywicali subdiakonw i akolitw, poza wyjt-
118
kow koniecznoci. Papiee Syrycjusz i Zozym, ucilajc wczeniejsz praktyk, dokadnie okrelili
czas pozostawania duchownego na poszczeglnych stopniach wice (tzw. interstitia).
Do stanu duchownego dopuszczano tylko mczyzn, nie zaliczano wic do niego diakonisek, inaczej ni
to byo u montanistw i pryscylian. W dopuszczaniu do wice oglnie dano dojrzaoci, potrzebnej
do penienia funkcji na poszczeglnym stopniu. Wedug dekretu Zozyma przyjmuje si, e od akolity i
subdiakona wymagano 21 lat, od diakona 25, od kapana - 30, od biskupa 45-50, co nie stanowio bezwzgldnego przepisu. Ambroy zosta biskupem, majc 24 lata i smego dnia po chrzcie. W przyjciu do
stanu duchownego przeszkod stanowiy fizyczne i zdrowotne braki: okaleczenie siebie, deformacja ciaa, kalectwo fizyczne, epilepsja i choroba umysowa.
Z przymiotw moralnych dano przede wszystkim wytrwaoci w wierze. Nie pozwalano zosta duchownym nowoochrzczonemu, bo nie mia okazji przej prby wiary. Dotyczyo to take odstpcw,
cho odbyli pokut, i w ogle wszystkich, ktrzy publicznie pokutowali za cikie wykroczenia. Nie dopuszczano do wice lichwiarzy, mcicieli spokoju wrd ludzi ani tych, ktrzy sami wymierzali sobie
sprawiedliwo.
Wiedz teologiczno-pastoraln u duchownych postulowao wielu pisarzy, papiey i biskupw w IV i V
wieku. Mao jednak wiadomo, jak j zdobywano. Istniao zaledwie kilka szk teologicznych. Nauk pobierano najczciej u miejscowego kleru, co byo uatwione tam, gdzie duchowni prowadzili wsplne
ycie przy kociele biskupim. Na Zachodzie klasztor w Lrins ksztaci mnichw, z ktrych niejeden zosta biskupem.
Spoeczne warunki, istnienie niewolnikw i wyzwolecw, spowodoway, e Koci uwaajc ich za
penoprawnych swoich czonkw, odmawia im przyjcia do stanu duchownego, gdy nie tylko pierwsi,
ale i drudzy mieli zobowizania wzgldem swoich patronw. Synod w Toledo (400) uzaleni od zgody
patrona dopuszczenie wyzwoleca do wice.
Prawa cesarskie nie pozwalay niektrym grupom urzdnikw, jak czonkom rad miejskich (dekurionom), na wybr stanu duchownego lub mniszego. W 361 roku zakazano tego urzdnikom finansowym ze
wzgldu na brak fachowcw, pniej nawet rzenikom, piekarzom i sukiennikom produkujcym purpur.
Koci za nie dopuszcza do wice urzdnikw, ktrzy po przyjciu chrztu penili jeszcze sub wojskow lub funkcj sdziego.
Celibat (bezestwo kleru) nie sta si jeszcze nakazem, ale byli coraz bardziej polecany, w Kociele
wic znajdowali si duchowni wszystkich stopni, ktrzy yli w maestwie, zawartym przed wiceniami, oraz. tacy, ktrzy z wasnej woli wstrzymywali si od poycia maeskiego. lub w ogle nie zawierali maestwa. Koci broni si przed ekstremami w tej dziedzinie, zakazyway wic Apostolskie Kanony biskupom, kapanom i diakonom opuszcza ony pod pozorem pobonoci, a synod w Gangra (340)
potpi surowy kierunek ascezy, wedug ktrego nie wolno dopuszcza onatych kapanw do sprawowania Eucharystii. Na Zachodzie wprowadzono powoli praktyk, nakazan ju w 306 r. na synodzie w
Elwirze, e duchowni onaci mieli po wiceniach obowizek zachowania cakowitej wstrzemiliwoci
od poycia maeskiego. Papiee od Damazego I (366-384) do Leona W. (440-461) poparli t praktyk
dekretami ktre rozpowszechniy j na Kocioy lokalne w Italii, Galii, Hiszpanii i Afryce. Synody tych
Kociow domagay si od kandydatw do wice zobowizania pod przysig do cakowitej wstrzemiliwoci w dziedzinie seksualnej oraz podaway szczegowe przepisy o zamieszkiwaniu kobiet w
domu duchownego.
Motywacj tych postanowie by zasadniczo wzgld na sprawowanie funkcji sakralnych w cakowitej
czystoci. Nie pomijano jednak argumentw o potrzebie atwego dysponowania duchownymi w subie
Boej, o koniecznoci dawania przykadu, gdy si gosi pochway dziewictwa i wstrzemiliwoci, o penieniu ojcostwa duchowego, zamiast fizycznego. Dno. do upowszechniania celibatu sprawia, e biskupi chtnie udzielali wice mnichom, liczc na przyjcie ich przykadu bezestwa przez kandydatw do stanu duchownego.
119
Wybr i wicenia
Do stanu duchownego powoywano przez wybr caego Kocioa lokalnego, lecz udzia w nim wieckich chrzecijan mia rne formy. Ze wzgldu na du liczb wiernych, czsto mniejszy ich krg, wybitniejsi chrzecijanie, razem z klerem uzgadniali kandydata, zwaszcza na biskupa, a og ludzi wyraa
sw zgod przez aklamacj. Chciano przez to unikn rozdwojonego wyboru. W tym te celu sobr nicejski da udzielania wice biskupich co najmniej przez trzech biskupw z danej prowincji kocielnej, co musiaa poprzedza ich aprobata dla wyboru. W przypadkach braku zgody na kandydata, decyzja
naleaa do metropolity. Wadza cesarska staraa si mie wpyw na wybr biskupa, ze wzgldu na jego
wzrastajce stale znaczenie spoeczne, a nawet polityczne, jak w Egipcie i Konstantynopolu, lecz nie istniay w tym wzgldzie adne podstawy prawne.
Wybrany na duchownego, zwaszcza na biskupa, musia wyrazi zgod. Nie zawsze czyni to od razu,
odmawiajc czy to z wewntrznego przekonania, czy dla zewntrznych racji, e uchodzio si opiera.
Stosowano wic namowy, czasem podstp, by uzyska zgod, i nie widziano w tym nacisku, ani jakiego
przymusu, ktry by podwaa wano wice.
Udzielanie wice biskupich w niedziel byo ju ustalonym zwyczajem, jak to potwierdza Leon Wielki. Kapanw i diakonw wicono w soboty suchodniowe lub w sobot przed niedziel Mki Paskiej.
wicenia czono ze sprawowaniem Eucharystii.
W granicach swego Kocioa lokalnego jedynie biskupi mogli udziela wice. Duchowni przyjmowali
je zasadniczo take na sub swego Kocioa lokalnego. Dla innych Kociow wicono wyjtkowo.
Kocioy lokalne i biskupi
Wedug naszego sposobu okrelania struktury kocielnej, mona powiedzie, e Kocioy lokalne w tym
okresie przeksztacaj si z personalnych w terytorialne. Do okrelenia terytorium biskupstwa starano si
wykorzysta istniejcy podzia administracyjny cesarstwa, a czciowo take jego nazwy. Pastwo rzymskie, od Dioklecjana, dzielio si na podstawowe jednostki administracyjne z orodkiem w miecie (po
ac. municipium) zorganizowane w prowincje (po gr. eparchia), ktrych za Konstantyna byo ponad 100.
Kilka prowincji stanowio z kolei wysz jednostk administracyjn, zwan z greckiego diecezj. W IV
wieku byo ich 6 na Wschodzie i 8 na Zachodzie. Koci lokalny, ktrego siedzib byo miasto, obejmowa na og terytorium podstawowej jednostki administracyjnej. Na Wschodzie w jzyku kocielnym
greckim zwano je parafi (paroikia), cho odpowiadao to biskupstwu wedug pniejszej terminologii.
Na Zachodzie nazwa nie bya ustabilizowana. Koci lokalny z obszarem jego dziaania zwano wic
take diecezj, ale uywano niekiedy aciskiego okrelenia paroecia, ktre jeszcze w redniowieczu
spotyka si w rdach historycznych na oznaczenie diecezji. Niejasno terminologii utrudnia uchwycenie rnic w rozwoju terytorialnej struktury Kocioa na Wschodzie i Zachodzie.
Kocioy lokalne, biskupstwa, byy liczne na Wschodzie, a take w Afryce pnocnej, w poudniowej i
rodkowej Italii, bo istniao tam wiele miast. W pnocnej Italii, Galii i Hiszpanii, w prowincjach naddunajskich i bakaskich wystpoway rzadziej i miay rozleglejsze terytorium. Decyzja o potrzebie zorganizowania nowego Kocioa lokalnego naleaa do biskupw kocielnej prowincji i podejmowano j na
synodzie.
Ludno wiejska, naleca do Kocioa lokalnego, wymagajca nieraz misyjnego jeszcze dziaania, bya
na Wschodzie oddawana pod opiek duszpastersk duchownemu, ktrego zaczto nazywa biskupem
wiejskim (po gr. chorepiscopos, chora = wie). Pozostawali oni w zalenoci od biskupa miasta. Synod
antiocheski (341) powtrzy wczeniejszy zakaz udzielania przez nich wice prezbiteratu i diakonatu,
bez pozwolenia biskupa miejskiego. Na Zachodzie, od V wieku wystpuj chorepiskopi sporadycznie, o
czym wiadczy synod w Riez (439). Wpyw na to miao nieustpliwe postanowienie synodu w Sardyce,
zakazujce tworzenia nowych biskupstw w maych miasteczkach czy wsiach, by godno biskupa nie
poniosa szkody. W nastpnym okresie wiejskie okrgi duszpasterskie, obsugiwane przez kapanw,
otrzymaj uprawnienia, przez ktre dadz pocztek parafiom w dzisiejszym znaczeniu.
Biskup peni posug w granicach swego Kocioa lokalnego. Synody czsto przypominay, by tego pilnowa. Zobowizyway go take do staego przebywania przy swoim Kociele. Od. obowizku rezydencji
120
mg biskup uczyni wyjtek, ale nie duej ni na trzy tygodnie. Dusze i dalsze podre, nawet na
dwr cesarski, wymagay pisemnego pozwolenia metropolity.
Przenoszenie si biskupa do innego Kocioa lokalnego byo synodalnie zabronione. Oprcz motywacji
prawnej, wskazywali teologowie na gbsz racj i mistyczne zalubmy biskupa z Kocioem lokalnym,
ktre rozwizuje jedynie mier. Praktyki translokacji nie zdoano wszake usun.
Metropolie i patriarchaty
Prowincje byy w strukturze Kocioa jednostk wysz od biskupstw. Na Zachodzie przyja si dla
nich nazwa metropolie, ktr w administracji pastwowej okrelano miasto, bdce stolic prowincji.
Metropolit nazywano biskupa Kocioa lokalnego w stolicy prowincji. Sobr nicejski i synody IV i V
wieku day mu uprawnienia nad biskupami caej prowincji: zatwierdza wybr biskupw, przewodniczy
synodom swej metropolii, udziela biskupom pisemnego pozwolenia na dusz nieobecno. Synody
podkrelay jednake niezaleno kadego biskupa, co wskazuje, jak trudno byo pogodzi dawn autonomi Kociow lokalnych z zapocztkowan centralizacj.
Zwizki metropolitalne nie przyjy si na razie w Egipcie, Libii i Pentapolis, bo biskupi podlegali bezporednio biskupowi Aleksandrii, ktremu przyznano wysz rang patriarchy.
W Afryce pnocnej istniaa funkcja metropolity, ktr peni kolejno najstarszy sakr biskup w prowincji. Dlatego stosowano wobec niego nazw prymas (po ac. primus, primas), czyli pierwszy w starszestwie. Wysz rang od prymasw przyznawano biskupowi Kartaginy, ktrego zwano prymasem caej
Afryki. Do jego uprawnie naleao zwoywanie i przewodniczenie synodom plenarnym dla tego kraju.
W Italii rodkowej i poudniowej, ktra w administracji pastwowej tworzya diecezj z 10 prowincjami i
wyspami, Sycyli i Korsyk, nie powstay kocielne zwizki metropolitalne, ale wszystkie liczne Kocioy lokalne podlegay biskupowi Rzymu. Mediolan, rezydencja cesarska, sta si metropoli dla Kociow lokalnych w kilku pastwowych prowincjach, co odbiegao od wschodniego wzoru, chyba dlatego e byo tu mniej miast i Kociow lokalnych. Podobna przyczyna sprawia, e istnia jeden metropolita w Akwilei, od pocztku V wieku dla Kociow lokalnych w pastwowych prowincjach Wenecji,
Istrii, Recji i Norikum.
W Galii wystpio normalne zjawisko, metropolitami zostali biskupi stolic pastwowych prowincji. Gdy
siedzib galijskiej prefektury zostao Arles, tamtejszy biskup roci sobie pretensje do godnoci metropolity, ktr mia biskup w Narbonne.
W Hiszpanii zwizki metropolitarne wystpuj najwczeniej w poowie V wieku.
Papie Innocenty I w 415 r. orzek, e zmiany w organizacji pastwowej nie wyznaczaj koniecznoci
zmian w kocielnej strukturze metropolitalnej, natomiast sobr chalcedoski poleci stosowa si do cywilnego podziau administracyjnego, a biskupom zakaza ubiega si u wadz pastwowych o zmiany ich
przynalenoci .metropolitarnej.
Egzarchaty kocielne, jako odpowiednik pastwowej diecezji, wystpuj tylko na Wschodzie do VI wieku, kiedy to za cesarza Justyniana I podporzdkowano je cakowicie patriarsze w Konstantynopolu. Egzarchat Efezu obejmowa metropolie Azji Mniejszej, egzarchat Cezarei Kapadockiej metropolie Kapadocji i Pontu, egzarchat Heraklei - metropolie Tracji. Od Justyniana I egzarchowie stali si metropolitami. Tytu egzarchw w IV i V wieku dawano te biskupom Aleksandrii, Antiochii i Jerozolimy, zanim
nie przyja si nazwa patriarchatw.
Patriarchaty otrzymay sw pierwsz podstaw prawn w szstym kanonie soboru nicejskiego: biskup
Aleksandrii posiada, dawne przywileje w stosunku do Kocioa caego Egiptu, Libii i Pentapolis, podobnie jak biskup Rzymu na Zachodzie. Podobne przywileje powinien mie biskup Antiochii w stosunku do
innych metropolii. wczesne tendencje do upodobnienia kocielnej organizacji terytorialnej do pastwowej sprawiy, e biskupowi nowej stolicy cesarstwa, Konstantynopola, przyznano na soborze w 381 roku t sam rang kocieln, jak mia biskup Rzymu, dawnej stolicy pastwa, W argumentacji powoano
si wycznie na polityczne znaczenie Konstantynopola, a nie na apostolskie pochodzenie stolic patriarszych, na ktre papiee ju w IV wieku zwracaj uwag. Sobr pokry milczeniem to pochodzenie, gdy w
sidmym kanonie przyzna Jerozolimie, zwanej wwczas Aelia Capitolina, take honorowe pierwsze-
121
stwo z zastrzeeniem, e zachowuje si prawa dotychczasowego metropolity w Cezarei Palestyskiej.

Konstantynopol otrzyma jurysdykcj patriarsz na soborze chalcedoskim w 451 roku, gdy podporzdkowano mu metropolie Pontu, Azji Mniejszej i Tracji. Jerozolima uzyskaa j take od tego soboru nad
Kocioami lokalnymi w trzech pastwowych prowincjach, Judei, Samarii i Galilei. Sobr nie powoywa
si na bezporednio apostolskie pochodzenie stolicy jerozolimskiej, ale tylko oglnikowo na dawny zwyczaj uhonorowania jej biskupa. Kad stolic biskupi uwaa si za apostolsk (sedes apostolica), nie z
racji jej bezporedniego zaoenia przez Apostoa, ale ze wzgldu na rozwinit wiadomo apostolskiej
sukcesji biskupw. Nazw apostolicus nieraz stosowano do poszczeglnego biskupa. Istniao te poczucie kolegialnoci biskupw, wyraajce si w ich obecnoci na wyborze i sakrze nowego biskupa z metropolii. Obecnoci co najmniej trzech wymaga sobr nicejski, a wedug praktyki Kocioa afrykaskiego
miao by dwunastu. Najwyszym wyrazem kolegialnoci stay si sobory, a najczstszym - synody. Kolegialno biskupw podkrelali papiee Celestyn I, Sykstus III i Leon Wielki. Na Wschodzie od V wieku
widziano swoist form kolegialnoci w tzw. Pentarchii, czyli wspdziaaniu piciu patriarchatw,
ustanowionych przez Ducha witego do przewodzenia Kocioowi w rwnym stopniu. W celu uzasadnienia miejsca biskupa konstantynopolitaskiego w Pentarchii mwiono, e Konstantynopol jest spadkobierc tradycji Efezu, skd Jan Aposto wysa swego ucznia Stachysa z misj schrystianizowania Bizancjum, relikwie za Jana czczono od IV wieku w konstantynopolitaskim kociele Apostow.
Prymat i papiee
Biskupi rzymscy najwyraniej i najczciej posugiwali si zasad bezporednio apostolskiego zaoenia
gwnych stolic biskupich w Kociele, aleksandryjskiej, antiocheskiej i rzymskiej. W odwoaniu si do
tej zasady zoy Leon Wielki protest przeciw przyznaniu Konstantynopolowi na soborze chalcedoskim
uprawnie patriarszych.
Wschd widzia w biskupie rzymskim patriarch Zachodu. Nie kwestionowa jednak jego pierwszestwa
(prymatu) honorowego, co wicej podkrela go na soborze konstantynopolitaskim i chalcedoskim.
Uznawano te powszechnie rzymski prymat w zakresie wiary. Od biskupw rzymskich oczekiwano na
pierwszym miejscu podpisania formu wiary, a cesarze nieraz wprost si tego domagali. Sobr chalcedoski entuzjastycznie przyj nauk Leona Wielkiego.
Prymat w zakresie wadzy (jurysdykcyjny) najtrudniej przenika do wiadomoci biskupw, a jednak ju
zwolennicy i przeciwnicy Atanazego na Wschodzie i Zachodzie apeluj do Rzymu. W zwizku z t spraw, papie Juliusz I w licie do biskupw wschodnich owiadczy, (341) e wedug dawnego zwyczaju
naley do biskupa rzymskiego decyzja o tym, co suszne w przypadku sporu. Na synodzie za w Sardyce
(343), zwoanym z jego inicjatywy, podjto postanowienia dotyczce Kocioa take na Wschodzie i
uchwalono kanon o apelacji biskupw do papiea, ktrego wyroki maj moc ostateczn. Wysoki autorytet papieski, wypracowany przez Juliusza I, osabi Liberiusz.
Papie Liberiusz (352-366) zajmowa stolic biskupi rzymsk w okresie najwikszego nasilenia si
arianizmu. Przez pierwsze lata pontyfikatu zdecydowanie broni nicejskiego wyznania wiary i biskupa
Atanazego. Gdy cesarz Konstancjusz wymg potpienie Atanazego na synodzie w Arles (353) i Mediolanie (355), nie przyczy si do tego i pozosta przy swoim zdaniu, nawet gdy cignito go do Mediolanu przed cesarza. Skazany na wygnanie w Tracji, po dwch latach poszed na pewne ustpstwa, by
wrci do Rzymu i zlikwidowa schizm, gdy na danie cesarza wybrano tam antypapiea Feliksa II
(355-365). W licie do Konstancjusza przyczy si do orzecze przeciwnych Atanazemu i przyj proariask formu pierwsz, nastpnie trzeci, lecz wyjania je poprawnie co do bstwa Chrystusa. Nie
popad wic w herezj, jak zarzuca mu Hieronim kilka lat pniej. Atanazy, ktry mia prawo ywi urazy do papiea, wyranie stwierdza, e nie dopuci si on adnej herezji, a jego ustpstwo wobec da
cesarza wyjania stosowanymi podczas wygnania grobami mierci.
Liberiusza wracajcego (358) z wygnania przyjto w Rzymie z radoci, usunito za antypapiea. Gdy
umar, papie Damazy I umieci na grobie napis sawicy jego dobro i wite nauczanie apostolskie.
Liberiusz zdecydowanie te odrzuci formu wyznania wiary w Rimini - Nike, co byo jego rehabilitacj
za poprzedni ulego.
122
Damazy I (366-384) rozpocz pontyfikat wrd krwawych zamieszek w Rzymie. Mniejszo wybraa
bowiem antypapiea Ursyna, doszo do star midzy obu grupami i zgino ponad 100 osb. Papie,
wsparty przez cesarza, zaj si uporzdkowaniem nie tylko spraw w Rzymie, gdzie zasyn trosk o
groby mczennikw i wyznawcw oraz umieszczaniem na nich niezmiernie dla historii cennych napisw,
ale take sprawami Kocioa powszechnego. Na synodzie rzymskim wyda orzeczenie, uznane przez cesarza Gracjana w 373 roku, e biskup Rzymu ma bezporedni wadz nad wszystkimi metropolitami
Zachodu. W pimie do biskupw illiryjskich zaznaczy, e uchway proariaskiego synodu w Rimini z
359 roku nie miay i nie mog mie znaczenia, gdy nigdy nie zgodzi si na nie biskup rzymski, ktrego
osd musi si przed wszystkimi innymi uzyska. Stanowisko papiea znalazo odbicie w znanym prawie
cesarza Teodozjusza I (380), w ktrym powiedziano, e religi uznan jest ta, ktr Piotr z Aleksandrii.
Koci na Wschodzie zwraca si do Damazego ze sprawami apelacyjnymi. Tak uczynili, Paulin z Antiochii, Epifaniusz z Salamis i chrzecijanie z Berytos. Papie przyjmujc ich sprawy, widzia w tym znak
czci dla Stolicy Apostolskiej. Przej on bowiem po Liberiuszu utosamianie stolicy biskupiej rzymskiej z
Stolic Apostolsk i wysuwa jej rang nie na podstawie politycznego znaczenia Rzymu, ale w odwoaniu
si do tradycji Piotra jako zaoyciela tej stolicy biskupiej. W tak zwanym Dekrecie Gelazego mieci si
tekst, przyjty najpewniej na synodzie rzymskim za Damazego (382), e trzy stolice, rzymska, aleksandryjska, i antiocheska s Piotrowego pochodzenia, lecz tylko Rzym uzyska prymat, nadany Piotrowi
przez Chrystusa (Mt 16, 18). Wedug tego tekstu, ranga Rzymu zostaa wzmocniona podwjnym mczestwem Apostow, Piotra i Pawa.
Syrycjusz (384-399), przed wyborem na papiea diakon kocioa Rzymskiego, od swego poprzednika
przej i rozwin koncepcj prymatu. W licie do biskupa Himeriusa w Tarragonie udzieli odpowiedzi
na pytania o powtrny chrzest arian, o pokut oraz sprawy mnichw i kleru. Odpowiedziom nada moc
obowizujcych przepisw prawnych, oboonych sankcjami, i wyjani, e ten kto nie trzyma si porzdku, ustalonego przez papiea, odcza si od bezpiecznej Opoki, na jakiej Chrystus zbudowa Koci. Swoj peni wadzy uzasadnia Syrycjusz tym, e urzd otrzymany od Piotra nakazuje mu trosk o
wszystkie Kocioy lokalne. Zobowiza te adresata, by ustanowienia Stolicy Apostolskiej przekaza
wszystkim biskupom prowincji kocielnych w Hiszpanii. Pismo Syrycjusza uwaa si w historii za formalny pocztek dekretw papieskich, rozporzdze z nakazami i zakazami, obowizujcymi w Kociele.
Papie dawa wyjanienia i wskazania w listach do biskupw Afryki pnocnej i do biskupa Anyzjusza w
Tessalonikach. Temu ostatniemu powierzy czuwanie nad wiceniem biskupw w Illiricum. Nadane
uprawnienia stanowi pocztek wikariatu apostolskiego w Tessalonikach, formalnie nieco pniej utworzonego.
Innocenty I i Leon Wielki
Jako drugi nastpca Syrycjusza, bezporedni za po Anastazym I, Innocenty (399-402), posiada rozwinit wiadomo prymatu rzymskiego, okrela j siebie jako gow i wierzchoek (caput et apicem) episkopatu w caym Kociele. Podkrela, e biskup rzymski jest najwysz instancj apelacyjn, i domaga
si przedkadania Stolicy Apostolskiej wszystkich waniejszych spraw (causae maiores). Stara si umocni bezporednie zwierzchnictwo nad Illiricum, zatwierdzi wic nadane przez poprzednich papiey
uprawnienia biskupa Anyzjusza Tessalonik, a jego nastpcy, Rufosowi powierzy (415) w swoim zastpstwie trosk o wszystkie biskupstwa w prefekturze illyryjskiej, tworzc w ten sposb formalny wikariat w Tessalonikach, ktry mia przed Konstantynopolem zabezpiecza zwierzchnie prawa Stolicy Apostolskiej w tej czci cesarstwa.
Zabezpieczenie to wydawao si konieczne ze wzgldu na postaw cesarza i patriarchw wschodnich,
ujawnion w konflikcie Jana Chryzostoma, biskupa konstantynopolitaskiego od 398 r. Chryzostom narazi si dworowi swoimi odwanymi kazaniami, a czci kleru - rygorystycznym ascetyzmem. Przy
wspdziaaniu biskupa aleksandryjskiego Teofila, cesarz pozbawi go urzdu w 404 roku i skaza na wygnanie w Armenii. Gdy Chryzostom zwrci si o pomoc do Rzymu, jak rwnie do biskupw Mediolanu
i Akwilei, Innocenty I -wysa delegacj do cesarza i domaga si rozpatrzenia sprawy na synodzie. Teodozjusz II uwaajc, e ostateczna decyzja do niego naley, nie pozwoli papieowi na wczenie si w
123
sprawy Kocioa na Wschodzie, w czym znalaz poparcie biskupw aleksandryjskiego i antiocheskiego.

Innocenty I uznawa jednak Jana Chryzostoma za prawowitego biskupa konstantynopolitaskiego i trwa
w cznoci z nim, a po jego mierci w 407 roku da od biskupw wschodnich, by jego imi umieszczono w dyptykach i wspominano podczas Eucharystii w modlitwach za zmarych. Prowadzc korespondencj Aleksandri i Antiochi w tej sprawie, wskazywa na to, e ich wadza patriarsza opiera si nie
na cesarskim uznaniu, ale na postanowieniach soboru nicejskiego.
Prymat nauczycielski Stolicy Apostolskiej wyranie uznawali biskupi afrykascy, a papie wyeksponowa go w sporze pelagiaskim. Gdy pisa do nich w 417 roku, wyjani, e w spornych sprawach wiary
musz wszyscy biskupi zwrci si do Piotra, to znaczy do biskupa rzymskiego, by otrzyma wyjanienie
wtpliwoci.
Biskupi afrykascy z mniejszym zrozumieniem przyjmowali jurysdykcyjne decyzje nastpnego papiea
Zozyma (417-418), ktry uzna usprawiedliwienie si Pelagiusza i Celestiusza. Papie musia pod ich
wpywem zrewidowa swoje orzeczenie i ogosi anatem na pelagian. Gdy kapan Apiariusz od decyzji
swego biskupa w Sicca apelowa jeden raz do Zozyma, a drugi raz do papiea Celestyna I, z pominiciem
apelacji do synodu krajowego, biskupi afrykascy stanowczo domagali si uszanowania ich praw i nie
przyjmowania apelacji, ktre podlegaj rozpatrzeniu na wasnym synodzie.
Zozym spotka si w wykonywaniu prymatu jurysdykcyjnego ze sprzeciwem biskupw galijskich. Dla
zasug prawdopodobnie osobistych obdarzy Patroclusa, biskupa z Arles, przywilejami: 1. bez jego polecenia nie moe aden duchowny z Galii zwrci si do Rzymu, 2. wszystkie sprawy sporne z Galii powinny by przedstawione biskupowi w Arles, 3. on te posiada zwierzchnictwo nad trzema prowincjami:
Vienne, Narbonne I i Narbonne II, oraz prawo udzielania w nich wice biskupich. Biskupi tych prowincji na prno protestowali w Rzymie, ferment wszake nie usta i nastpny papie musia przywrci
dawny ustrj metropolitalny.
W Rzymie wywoaa dziaalno Zozyma rozam wrd kleru, co spowodowao rozdwojony wybr po
jego mierci. Protegowany przez Zozyma diakon Eulalius otrzyma mniej gosw ni kapan Bonifacy,
ale popar go cesarski prefekt miasta. Cesarz jednak poleci wypowiedzie si synodowi i wedug jego
orzeczenia uzna Bonifacego, a na przyszo postanowi, e wyboru biskupa rzymskiego ma dokonywa
cay tamtejszy Koci lokalny. Reskrypt cesarski by pierwszym pastwowym zarzdzeniem co do wyboru papiea, nie mia w przyszoci zastosowania, lecz zaszkodzi autorytetowi i niezalenoci Stolicy
Apostolskiej.
Bonifacy I (418-422), gdy zarzdzi po swojemu obsadzenie biskupstwa w Koryncie, spotka si z oporem biskupw regionu Tessali, ktrzy uzyskali od cesarza Teodozjusza II edykt, e Konstantynopol, posiadajcy - jak zaznaczono - wszystkie uprawnienia starego Rzymu, bdzie rozpatrywa spory kocielne
w Illiricum. W odpowiedzi na to potwierdzi Bonifacy uprawnienia wikariatu apostolskiego stolicy biskupiej w Tessalonikach i ponowi wywody Innocentego I, e jedynie Rzym jest .gow wszystkich Kociow, przy zachowaniu rangi kocielnej Aleksandrii i Antiochii.
Celestyn I (422-432) korzysta z prymatu jurysdykcyjnego w podejmowaniu decyzji podczas sporu nestoriaskiego. Gdy legaci papiescy na soborze efeskim przedstawili wczeniejsze orzeczenie synodu
rzymskiego i spotkali si z aklamacj Ojcw soborowych, wypowiedzieli owiadczenie o prymacie biskupa rzymskiego: Piotr gowa Apostow, sup wiary i opoka Kocioa, yje i sdzi nadal w swoich nastpcach, a do dzisiejszego dnia i na zawsze, Celestyn za jest nastpc i zastpc Piotra. Na soborze
przyjto to owiadczenie bez sprzeciwu.
Sykstus III (432-440), pozostajc w dobrych stosunkach z Aleksandri i Antiochi napotka na usiowania biskupa konstantynopolitaskiego Proklosa co do wprowadzenia wycznie swego zwierzchnictwa
nad biskupami w Illiricum. Wtedy przypomnia prawa Stolicy Apostolskiej i biskupa w Tessalonikach
jako wikariusza apostolskiego.
Leon Wielki (440-461) posiada wiadomo prymatu w stopniu dotd najwyszym. Jego fundament
widzia w tym, e biskup rzymski jest dziedzicem Pitrowej spucizny, co nakada na niego podwjny
obowizek: czuwanie w caym Kociele nad czystoci wiary i ustalanie w nim takiej dyscypliny ycia,
by odpowiadaa Ewangelii i tradycji Ojcw. Ucilajc pogld na kolegialno biskupw, zaznacza, e s
124
sobie rwni w godnoci, ale nie rang urzdu, gdy w kolegium apostolskim dano jednemu. Piotrowi,
pierwszestwo.
Swoje uprawnienia prymacjalne wykonywa Leon Wielki realistycznie i dyplomatycznie zarwno w Italii, jak i w Galii, Hiszpanii i Afryce pnocnej. Gdy biskup Hilary z Arles w obronie swych decyzji, od
ktrych zoyli odwoanie biskupi galijscy, powoywa si na przywileje swej stolicy, papie uniewani
te decyzje, Hilarego wprawdzie pozostawi w urzdzie, ale jego dotychczasowe uprawnienia metropolitalne przenis na najstarszego biskupa prowincji. Przy okazji spowodowa owiadczenie cesarza Walentyniana III, e prymacjalne prawa biskupa rzymskiego istniej niezalenie od zgody Wadzy cesarskie j.
Biskupowi w Tessalonikach nagani przekroczenie uprawnie wobec metropolitw, podkrelajc e przez
funkcj wikariusza apostolskiego sta si pomocnikiem! papiea, a nie zdoby peni Wadzy.
Leon Wielki nie cofa si. przed podkreleniem swego prymacjalego stanowiska wobec biskupw we
wschodnim Kociele. Gdy skada gratulacje Dioskurosowi w Aleksandrii z okazji objcia stolicy biskupiej, dyplomatycznie wspomina, e midzy Rzymem i Aleksandri musi panowa jedno, gdy Koci
rzymski zachowuje tradycj Piotra, ktremu Pan da -prymat, a Koci aleksandryjski tradycj Marka;
Pitrowego ucznia, nie moe za by sprzecznoci midzy nauczycielem a uczniem. Nie wiadomo, co
Dioskoros na to odpowiedzia, ale jego zachowanie si wobec papieskich legatw na synodzie w 449 roku wskazuje, e w decyzjach papieskich nie uznawa prymacjalnych uprawnie. Negatywnie do prymatu
rzymskiego ustosunkowa si take cesarz Teodozjusz II, cho papie czsto wypowiada si w pochwalnych sowach o znaczeniu cesarstwa dla zachowania czystoci wiary. Na soborze chalcedoskim ukazali
legaci najwyszy autorytet nauczycielski biskupa rzymskiego; Aklamacj Ojcw soborowych Piotr
przemwi przez Leona uznano na Zachodzie za przyjcie prymacjalnego stanowiska Rzymu w nauczaniu. Ojcowie soborowi najpierw jednak rozpatrywali nauk Listu dogmatycznego do Flawiana, wypowiadali si krytycznie o niektrych sformuowaniach, potem dokonali aklamacji. Sobr chalcedoski da
wyraz uznaniu prymatu papieskiego w zakresie nauczania, cho w wszym znaczeniu ni to rozumia
Leon Wielki, natomiast prymat w zakresie jurysdykcyjnym nie spotka si z powszechnym przyjciem,
jedynie niektrzy biskupi ze Wschodu zwracali si do papiea o decyzje. Na Zachodzie osobowo Leona
Wielkiego i jego odwane wystpienie wobec Attyli (452) i Genzeryka (455) w obronie Rzymu, uatwiy
przyjcie autorytetu papieskiego w jego rozumieniu. Pogldy za papiea sprawiy, e w aciskim tumaczeniu postanowie soboru nicejskiego dano kanonowi szstemu tytu O prymacie Kocioa rzymskiego i umieszczono na pocztku zdanie: Koci rzymski zawsze posiada prymat.
125
Rozdzia 29
LAICY I YCIE CHRZECIJASKIE
wieccy chrzecijanie w Antiochii powiedzieli Janowi Chryzostomowi nie jestemy mnichami, gdy gosi
im obowizek ycia wedug Ewangelii. Usyszeli na to odpowied, e idea doskonaoci istnieje jeden
dla wszystkich ludzi w Kociele. Gorliwi biskupi ubolewali, e pobono ulega spyceniu przez wejcie
do Kocioa po edykcie mediolaskim wielkiej liczby ludzi, niekiedy ulegajcych wyrachowaniu politycznemu, spoecznemu lub materialnemu. Oglnie jednak zauwaa si trosk kleru o metodyczne przepowiadanie Sowa Boego oraz rozwj form pobonoci u chrzecijan. Liturgia wzbogacia si o nowe
teksty, wytworzono dwa cykle roku liturgicznego. Chrzecijaskimi zasadami i normami objto ycie w
maestwie i rodzinie. Kontynuowano dziaalno spoeczn i charytatywn. Rozwijano kultur i tworzono sztuk sakraln.
Przepowiadanie Sowa
O yciu wedug Ewangelii naucza kler powszechnie, ale nie znamy penej treci katechezy, cho zachowao si z tego okresu blisko trzy tysice kaza. Zachowane teksty pochodz bowiem zaledwie od okoo
30 autorw, a poow tych kaza napisali Jan Chryzostom i Augustyn.
Katechezy i kazania gosili zasadniczo duchowni, wyjtkowo zajmowali si tym wieccy. Jednym z
ostatnich kaznodziejw laikw by arianin Astorios Sofista (zm. po 341, autor 31 homilii). Katechezy
byy skierowane wycznie do dorosych, cho chrzest dzieci staje si powszechn praktyk.
Augustyn w rozprawie O katechizacji prostaczkw poda metodyczne wskazania co do nauczania prawd
wiary. Wywar ni wpyw na ksztatowanie si przez nastpne wieki metod chrzecijaskiego nauczania.
Za istot katechezy uwaa histori zbawienia, ukazywan w oparciu o Stary i Nowy Testament oraz
uwzgldniajc wszelkie wydarzenia historyczne. Pewne wskazania metodyczne na Wschodzie poda
Grzegorz z Nyssy w Mowie katechetycznej. Modelem katechez stay si katechezy chrzcielne, zwane
mistagogicznymi, autorstwa Cyryla Jerozolimskiego. Uwzgldniono w nich histori zbawienia, podobnie jak to czyni Augustyn. Po skrceniu katechumenatu do okresu Wielkiego Postu, goszono poza nim
kazania w celu zwalczania u nawrconych zwyczajw pogaskich i zabobonw. Spory trynitarne i chrystologiczne ukierunkoway kazania na tre dogmatyczn. Rozwj czci mczennikw i witych wzbogaci je treci pochwaln o nich. Najczciej stosowan form s nadal homilie, objaniajce teksty Pisma
witego. Szczytowym osigniciem pimiennictwa kaznodziejskiego w jzyku greckim s znakomite
dziea Jana Chryzostoma. Zachowao si ponad 700 homilii, ktre wygosi jako kapan antiocheski.
Swe umiejtnoci retoryczne wykorzysta do przedstawienia gbokiej treci religijnej, w ktrej uwzgldnia problemy swoich suchaczy, nie schlebiajc im, lecz bezkompromisowo goszc wymagania Ewangelii. Augustyn zajmuje w krgu jzyka aciskiego takie miejsce, jakie Chryzostom posiada na Wschodzie. Najczciej stosuje form dialogu, rozmowy biskupa z wsplnot kocieln. Wedug niego, goosownym kaznodziej jest ten, kto nie potrafi w swoim wntrzu wsuchiwa si w Sowo Boe.
Nowe formy pobonoci
Pobono Mki Paskiej jest goszona coraz czciej, cho pobono chrystocentryczna i eucharystyczna stanowi nadal cel przepowiadania Sowa Boego. Liczne Mowy o mce Paskiej rozwijaj tak
bujn potem w redniowieczu predylekcj do rozwaa o mce Pana Jezusa. Bezporednim skutkiem jest
wzrost czci Krzya witego, widocznej w czynieniu znaku krzya w liturgicznej i prywatnej modlitwie,
w wielkopitkowej adoracji Krzya, w umieszczaniu krzya - znaku zwycistwa - w apsydach bazylik, w
celach klasztornych, na cianach prywatnych mieszka i na sarkofagach. Zainteresowano si losami
Krzya Chrystusowego, z czego zrodziy si pielgrzymki do Jerozolimy. Uroczyste uczczenie tam ladw
mki Pana Jezusa podczas Wielkiego Tygodnia stao si pniej zalkiem Drogi Krzyowej.
Cze mczennikw i witych uwzgldnia nie tylko ich doskonae naladownictwo Chrystusa, a do
przelewu krwi u mczennikw, ale take ordownictwo za wiernych na ziemi i opiek nad poszczeglnymi chrzecijanami i caym Kocioem lokalnym. Interesowano si wic ich grobami i szcztkami do-
126
czesnymi, ktrych posiadanie dawao gwarancj wstawiennictwa i opieki. Nad grobami wznoszono budowle, zwane martyrion albo memoria, czasem bazyliki, w ktrych sprawowano liturgi. Szukano zapomnianych grobw, a gdy je odnaleziono, np. w 415 roku grb witego Szczepana w Kafargamala koo
Jerozolimy, wzmaga si kult witego, podobnie jak wwczas, gdy przeniesiono relikwie (translatio) do
kocioa w miecie. Przenoszenie szcztkw doczesnych napotykao na trudnoci prawne, gdy dawne
przepisy, wzmocnione przez chrzecijaskich cesarzy, nie pozwalay chowa zmarych wewntrz miast
ani otwiera grobw.
Znane jest jako pierwsze przeniesienie w 354 roku relikwii witego Baby asa w Antiochii, na co cesarz
Gallus wyrazi zgod, by umieszczono je na przedmieciu Dafne, skd wypary pogaski kult Apolla. W
kocioach skadano relikwie w pobliu otarza, bo chciano realnie zczy mczennika, naladowc
Chrystusa w mce, z miejscem sprawowania Ofiary Chrystusa.
Kocioy, wczajc imiona mczennikw do swego kalendarza i modlitw liturgicznych, pragny posiada cho cz ich relikwii, dzielono je wic, mimo e byy trudnoci prawne i teologiczne, zwaszcza
wzgld na oczekiwanie zmartwychwstania cia. Gdy nie mona byo dosta nawet czstki relikwii, starano si o przedmioty, ktre naleay do mczennika lub dotykay jego grobu. Zbierano je take do prywatnego posiadania, co pniej doprowadzi do handlu relikwiami.
Z wiary we wstawiennictwo mczennikw i witych rodzia si ch spoczynku po mierci obok ich
grobu. Koci obj to normami prawnymi, pozwalajc tylko biskupom, kapanom i nielicznym wieckim na taki pochwek.
Cze witych, ktrzy nie byli mczennikami, jawi si przy kocu IV wieku. Uwaano, e niektrzy
chrzecijanie swoim yciem i czynami prawie dorwnywali mczennikom. Doczono wic teraz do wyznawcw z okresu przeladowa wybitnych oscetw i mnichw, uznajc ich ycie za bezkrwawe martyrium. Powszechnie czczonymi stali si eremici Antoni i Hilarion, ale take biskupi, bojownicy o prawowit wiar wedug symbolu nicejskiego, jak Atanazy z Aleksandrii, Dionizy z Mediolanu, Paulin z Trewiru, Bazyli z Cezarei oraz misjonarze ludu, jak Marcin z Tours, i szereg innych. Z ich ycia powtarzano
opowieci, zwaszcza o zdziaanych cudach. Spisywano to, co naleao spamita i czyta (po ac. legenda).
Cze Maryi rozwina si u chrzecijan, zanim teologowie postawili pytanie o jej wito i dziewictwo,
a ju na pocztku IV wieku, jak wiadczy zachowany tekst na papirusie, modlono si o obron Boej Rodzicielki. Biskup Sewerian z Gabola gosi, e Maryja powinna by wzywana w modlitwach przed Apostoami i Mczennikami. Teologiczne uzasadnienie jej czci najszerzej przedstawili na Zachodzie Ambroy i Augustyn. W Konstantynopolu obchodzono 26 grudnia najstarsze wito Matki Boej na wzr dnia
narodzin do nieba (dies natalis) mczennikw. Sobr efeski w 431 roku da najsilniejszy teologiczny
fundament Jej czci.
Pielgrzymki kieroway si do miejsc w Palestynie uwiconych yciem Jezusa i Maryi. Pielgrzym z Bordeaux w 333 roku opisuje cay ceremonia przyjmowania pielgrzymw w Jerozolimie. Opiek nad miejscami witymi w Palestynie roztoczy cesarz Konstantyn i jego matka wita Helena. Nowym typem s
pielgrzymki do grobw lub wity z relikwiami witych. Podejmuje si je ze wzgldu na zainteresowania biblijno-teologiczne i historyczne oraz dla modlitwy w tych miejscach. Poza Ziemi wit najbardziej znanymi orodkami pielgrzymkowymi na Wschodzie stay si Antiochia z kultem witego Babylasa i Siedmiu Braci Machabejskich, Efez z grobem witego Jana Apostoa i Siedmiu Braci picych,
Edessa z grobem witego Tomasza Apostoa, Seleucja z legendarnym grobem witej Tekli, Konstantynopol z relikwiami dwch lekarzy, Komy i Damiana, na Zachodzie za - Rzym z grobami Piotra i Pawa,
Hipolita i Wawrzyca, Nola z relikwiami witego Feliksa, Kartagina z kultem witego Cypriana, Tours
z grobem witego Marcina, Merida w Hiszpanii z grobem witej Eulalii.
W kazaniach wskazywano na dwa zasadnicze cele pielgrzymek: czerpanie wzoru z witych i modlitw
przez ich wstawiennictwo. Cho pielgrzymki byy bardzo uciliwe, motyw pokuty w ich odbywaniu
wystpi pniej. Krytyka dotyczya nie samego zjawiska pielgrzymek, lecz ich faszywej motywacji i
naduy w sposobie pielgrzymowania.
127
Udzia w liturgii
Wolno kultu i wzrastajca liczba chrzecijan sprawiy, e liturgiczne zgromadzenia nabray okazaoci,
a sama liturgia wzbogacia si o nowe elementy. Z drugiej strony starano si mody liturgiczne uj w
ustalone teksty, by nie ulegy heretyckim znieksztaceniom. Powstay wszake rnice spowodowane
odmiennoci jzykow i kulturow.
Aktywno liturgiczn rozwiny szczeglnie Antiochia, Aleksandria i Konstantynopol. Antiochia staa
si ojczyzn liturgii tak zwanej klementyskiej i syryjskiej anafory (modlitwy eucharystycznej od dzikczynienia do Ojcze Nasz), ktra z kolei jest rdzeniem liturgii Chryzostoma.
Formularz liturgii bizantyjskiej, zwanej dopiero od X wieku liturgi Chryzostoma, korzysta z anafory
wprowadzonej przez tego biskupa w Konstantynopolu na pocztku V wieku. Konstantynopol jednak zna
wczeniej i stosowa ryt liturgiczny, opracowany przez Bazylego w Cezarei. Bizantyjska liturgia, cile
zwizana z greck form kulturow, rozpowszechnia si pniej wrd ludw sowiaskich.
Aleksandria utworzya najstarszy formularz liturgiczny w tak zwanej liturgii witego Marka. Wiadomo, e jej Eucnologion, podstawowa ksiga z modlitwami, pochodzi od biskupa Serapiona z Thmusis
(zm. po 362). Nadanie liturgii na Wschodzie form dramaturgicznych miao uwiadomi chrzecijanom,
e udzia w niej jest odbiciem niebieskiej suby aniow wobec Boga.
Zachodnie liturgie ksztatoway si wolniej, ni wschodnie. Mona w nich wyrni dwa typy: galijski i
rzymski. Pierwszy obejmuje liturgi starogalijsk, starohiszpask, celtyck i ambrozjask. Odznacza
si on do jednolitym sposobem odprawiania Mszy witej i wasnymi formularzami modlitewnymi na
kad niedziel i wito. Przybra okazae formy pod wpywem liturgii wschodnich. Ambrozjaski ryt
by najbardziej pod wpywem liturgii rzymskiej.
W Rzymie (ok. 370) posugiwano si aciskim kanonem i szybko odstpiono od jzyka greckiego; Najbardziej znamienne dla rzymskiej liturgii byo i pozostao podkrelenie porednictwa Jezusa Chrystusa.
Wprowadzenie elementw poetyckich, hymnw, oywiao uczestnictwo ludu.
Udzia w liturgii eucharystycznej uwaano za znak jednoci z Kocioem. Modlono si w niej za powszechny i lokalny Koci, wymieniano w modlitwach potrzeby wiernych. W kadej mszy witej
praktykowano, modlitw nad ludem po wezwaniu diakona: pochylcie gowy wasze przed Bogiem. Komuni wit przyjmowali wszyscy pod obu postaciami, kielich podawa diakon. W Eucharystii przeywano
ponawian ofiar Chrystusa, wszake na Wschodzie spory trynitarne i chrystologiczne wysuny zmartwychwstanie Pana Jezusa na naczelne miejsce take w liturgii, Na Zachodzie zachowano dawne idee,
akcentujc rwno misterium mierci i zmartwychwstania w obchodzonym przed Wielkanoc triduum
sacrum.
Uksztatowany w IV wieku okres wielkanocny by poprzedzony przygotowaniem czterdziestodniowym
(Quadragesima). Wymienia je ju sobr nicejski. Tre przygotowania stanowiy, wedug Euzebiusza z
Cezarei, wiczenia ascetyczne, a wedug Cyryla Jerozolimskiego, pokuta (metanoia). W Rzymie za by
to czterdziestodniowy post z naboestwami stacyjnymi, na ktre gromadzono si kadego dnia w innym
kociele. Post polega na ograniczeniu si w posikach. Spoywano zasadniczo jeden, z ktrego wykluczano wino i miso. Nacisk kadziono na wyrobienie wewntrznej dyscypliny przez praktyk mioci
bliniego, gotowo do wyrzecze, jamun i wzajemne pojednanie.
Wielkanocny okres pidziesiciodniowy (Pidziesitnica) koczy si wspomnieniem Wniebowstpienia i Zesania Ducha witego. Zaczto jednak ju w IV wieku wycza Wniebowstpienie i obchodzi
w czterdziestym dniu po Wielkanocy.
Po przyjciu powszechnie wita ukazania si Pana wiata, Objawienia si Boga ludzkoci (Epifania),
wytworzy si drugi cykl w roku liturgicznym, z nowym witem Boego Narodzenia. Powiadcza to
wito tak zwana Chronografia z 354 roku. Data 25 grudnia nie miaa uzasadnienia w tradycji, przyjto j
na podstawie oblicze, a prawdopodobnie i dlatego, eby usun pogaskie wito narodzin boga niezwycionego soca, wprowadzone w Rzymie po 274 roku przez cesarza Aureliana. Dla chrzecijan wiatem, Socem sprawiedliwoci, by Jezus Chrystus.
Na Zachodzie przyjmujc Epifani, obchodzono czsto wsplnie trzy wspomnienia: chrztu Jezusa w Jordanie, pokonu magw i cudu w Kanie.
128
Adwent jako przygotowanie do Epifanii, czy Boego Narodzenia, zaczto obchodzi najpierw w Hiszpanii i Galii. Synod w Saragossie (880) wyznaczy na obchodzenie adwentu czas od 17 grudnia do 6 stycznia. Jego treci byy wsplne modlitwy i post. Liturgi adwentow w Rzymie obchodzono przez pi
niedziel, dopiero papie Grzegorz Wielki ograniczy j do czterech niedziel. W ten sposb zosta zamknity drugi cykl roku liturgicznego.
Katechumenat, trwajcy dawniej trzy lata zredukowano do okresu Wielkiego Postu. Wielu ludzi, nie
tylko cesarze, ale wybitne osobistoci kocielne, jak Bazyli Wielki, Grzegorz z Nazjanzu. Jan Chryzostom, Ambroy odkadao chrzest na dugi czas, nieraz do koca ycia-Zgoszeni do katechumenatu byli
powszechnie uznawani za chrzecijan. Wrd motyww odwlekania chrztu wystpuje wiadomo braku
osobistej dojrzaoci duchowej do tego aktu, ale te obawa przed powikaniami yciowymi. Niejeden
ochrzczony musia zmienia zawd. Po chrzcie, nie wszyscy zdobywali si na wyrzeczenia w dziedzinie
obyczajowej, z czym Koci musia walczy w celu zachowania wysokiego poziomu moralnego swych
wyznawcw.
Chrzest dzieci, bardzo ju rozpowszechniony, wywoa dyskusj donatystw i pelagian oraz obron i
teologiczne uzasadnienie ze strony witego Augustyna. Nie wytworzono jednak jakiego osobnego rytu
ich chrztu, jedynie rodzice chrzestni lub rodzice dziecka czynili za nie wyznanie wiary i udzielali odpowiedzi na pytania szafarza sakramentu.
Obowizek tajemnicy co do witych tekstw i obrzdw (disciplina arcani) zosta wzmoony, ale akcent w nim pooono nie tyle na tajemnic samych tekstw, ile na unikanie rozmw z niepowoanymi o
chrzecijaskich misteriach i na niedopuszczaniu ich do udziau, gdy byy speniane.
Surow praktyk pokutn zachowywano nadal. Niewtpliwie z uwagi na wzrastajc liczb przecitnych chrzecijan obowizywaa zasada, e nie powtarza si publicznej pokuty, ktr obejmowano winnych grzechw bawochwalstwa (apostazji) herezji, schizmy, zabjstwa, spdzania podu, wielkiej kradziey, nieprzejednanej nienawici, oszczerstw, pijastwa, uczszczania na niemoralne widowiska pogaskie.
Zaliczenie przez biskupa na naboestwie do grupy pokutnikw publicznych powodowao, ograniczenie
w prawach chrzecijanina. Pokutnik mg jedynie, jak katechumeni, uczestniczy w liturgii Sowa, zobowizany by do surowych postw, nie mia prawa zawarcia maestwa przez czas trwania pokuty, powinien by wstrzyma si od ycia maeskiego, musia odmawia przyjcia urzdw publicznych. Czas
pokuty trwa od 5 do 20 lat, a w surowym Kociele hiszpaskim - do koca ycia. Rygoryzm pyn z
oglnego pogldu, e Koci jest w cisym znaczeniu wsplnot witych, jedynie Augustyn w walce z
purytanizmem donatystw mia na uwadze pszenic i kkol w Kociele. Skutkiem rygoryzmu byo odkadanie chrztu, eby nie by pniej zobowizanym do pokuty, gdyby popenio si ktry z grzechw ni
objtych. Wobec takiego nastawienia do pokuty publicznej uwaano za bardziej korzystne odprawianie
pokuty prywatnej.
ycie w maestwie i rodzinie
Rodzin nazwa Jan Chryzostom Kocioem w miniaturze. Przykadano rzeczywicie wielk wag do
maestwa i rodziny. Wbrew prawu pastwowemu, ktre dopuszczao rozwizanie maestwa. Koci
uwaa je nie za umow midzy maonkami rozwizaln z rnych przyczyn,. ale za oparte na Boskim
ustanowieniu zobowizania, posiadajce sw nie-rozwizalno z racji sakramentalnej jednoci na wzr
jednoci Chrystusa i Kocioa. Teologowie, jak Augustyn i Jan Chryzostom, pogbiajc nauk o maestwie, bronili je przed tymi, ktrzy wpatrzeni w idea dziewictwa obniali jego warto. W nauce za o
maestwie wskazywali na konieczno ksztatowania wzajemnego odnoszenia si maonkw do siebie
na wzr zwizku Chrystusa z Kocioem. Fundamentem wic musi by mio maeska, ktra znosi
prawn nierwno ma i ony oraz zobowizuje ich do rwnej wiernoci sobie nawzajem. Koci pilnowa autorytetu ojca wobec dzieci, ale osabi jego absolutny charakter uznaniem ich prawa do dobrowolnej decyzji w sprawach istotnych, jak przyjcie wiary chrzecijaskiej lub wstpienie do klasztoru.
wieckie prawo maeskie i rodzinne byo uznawane przez Koci w tym, co odpowiadao jego nauce,
a wic wano prawna tylko jednego maestwa, bliskie pokrewiestwo jako przeszkoda do mae-
129
stwa, zasady dziedziczenia. Z obrzdw lubnych dotd istniejcych odrzucono jedynie to, co czyo si
z pogaskimi praktykami religijnymi.
Wasne prawo Kocioa zakazywao maestwa midzy stron chrzecijask a pogask lub ydowsk,
lecz takie maestwa, gdy zostay zawarte, uznawano za wane, nakadajc za nie jedynie pokut.Koci uwaa za wane maestwa midzy niewolnikami, w przypadku za, maestwa midzy osob
woln i niewoln domaga si wyzwolenia niewolnika przed zawarciem maestwa.
Rozwody, uznawane przez prawo rzymskie, cho ograniczone dekretem Konstantyna z 331 roku, nie
znalazy aprobaty Kocioa, zarwno w przypadku rozwizywania maestwa przez obopln zgod
(divorcium), jak i przez wiaroomstwo jednej strony (repudium). Koci te nie dopuszcza do powtrnego maestwa osoby rozwiedzionej.
Dobro dziecka uznawa Koci za nadrzdn warto w rodzinie, Surowo wystpi przeciw porzucaniu
dzieci, opiekowa si nimi i tworzy kocielne domy dla sierot (orfanotrofem). Pod jego wpywem przyznali cesarze kobietom prawo dokonywania adopcji. Jak bardzo potrzebna bya troska Kocioa o dzieci,
wskazuje kanon synodu w Elwirze, w ktrym trzeba byo zagrozi matkom i krewnym ekskomunik na
cae ycie za oddawanie dzieci z chci zysku na prostytucj.
Spdzanie podu, rozpowszechnione w cesarstwie, zwalcza Koci pouczeniami, zakazami i surowymi
karami. Widziano w tym podwjne zabjstwo: nie urodzonego dziecka i kobiety usuwajcej ci, gdy
czsto gina przy tym zabiegu. Augustyn, jak wczeniej Tertulian, dopuszcza przerwanie ciy przez
lekarza, by ratowa ycie matki.
Codzienne ycie chrzecijaskiego maestwa i rodziny w tym okresie nie zostao opisane w rdach
historycznych. Ideaem wszake byo, by religijno rodzicw, dzieci i suby czya ich w poddan
dziaania Ducha witego wsplnot, ktra odznacza si bdzie zgod i pokojem.
ycie w spoeczestwie
Koci nadal nie kwestionowa ustroju politycznego cesarstwa ani ukadu gospodarczego, ani struktury
spoecznej. Dostrzega natomiast w nich braki i niesprawiedliwoci, lecz nie rozwaa moliwoci zmian
na drodze przewrotu.
Niewolnictwo uwaa Augustyn za przeciwne woli Boga, ktry stworzy czowieka wolnym, grzechy
wszake czyni go niewolnikiem namitnoci, a przez bezprawie i przemoc wprowadzaj nierwno
midzy ludmi. Wedug niego to podwjne niewolnictwo ustanie wtedy, gdy zniknie zo, zakoczy si
panowanie i wadza czowieka Bg za bdzie wszystkim we wszystkim. Niewolnictwo wic uznawano za
konieczny element wczesnego porzdku gospodarczego i spoecznego. Koci respektowa prawa pastwowe o niewolnictwie, sam przyjmowa niewolnikw na sub czy nawet na wasno, wiele jednak
uczyni dla. ulenia ich doli w caym cesarstwie.
Midzy wolnymi i niewolnikami nie czyni Koci rnicy w swoich wymaganiach religijnych i na naboestwach. Dopuszcza niewolnikw do urzdw kocielnych, jeeli ich panowie wyrazili zgod lub
dali im wolno. Nalega zawsze na wyzwalanie niewolnikw, wykupywa ich z wasnych funduszw,
propagowa uczenie ich rzemiosa czy jakiego innego zawodu, zanim zostan wyzwoleni, by nie pozostali be rda utrzymania. Od cesarza Konstantyna Wielkiego uzyska w 331 roku prawo wyzwalania
niewolnikw podczas naboestw, co pniej przejo prawodawstwo Burgundw i Wizygotw. Dekret
cesarski z 398 roku uzna, e niewolnicy mog odda si pod opiek Kocioa, ktry rozcign na nich
prawo azylu, gdy szukali schronienia w chrzecijaskich wityniach. Wedug Hieronima i Cyryla Jerozolimskiego, naleao panom przypomina, e posuszestwo niewolnika wobec nich ma swoje granice.
Koci broni te niewolnikw chronicych si w klasztorach przed niesprawiedliwymi panami, co wywoao dugotrway spr z wadz pastwow. Porozumienie nastpio dopiero na soborze chalcedoskim, gdy postanowiono, e niewolnik moe zosta mnichem za wyran zgod swego pana. Zgod trzeba byo przedstawi na pimie.
Naduywanie wadzy przez monych - wyszych urzdnikw i wacicieli ziemskich - byo kolejnym
ujemnym zjawiskiem spoecznym, z ktrym walczy Koci. Wedug Augustyna, wielu z nich w Afryce
doszo do bogactw przez oszustwo i rabunek. Wprawdzie Salwian zarzuca biskupom, e nie zawsze po-
130
trafi wytyka monym ich ze czyny, przez co biedni, wdowy i sieroty cierpi ucisk, lecz na synodach
nie pomijano tych spraw. W Toledo (400) postanowi synod, e pocignie si przed sd go bogatego, ktry uciska biednych, a gdyby nie stawi si, zostanie wykluczony z jednoci kocielnej. W statutach dawnego Kocioa (Statuta ecclesiae antiquae) umieszczono postanowienia o nieprzyjmowaniu przez Koci
darowizn od tych, ktrzy gnbili biednych.
Moni nie chcieli bardzo czsto uzna adnych zobowiza wobec biedakw, natomiast prowadzili zbytkowny sposb ycia, pastwo za nie podejmowao prawnych decyzji, by poprawi spoeczn sytuacj
potrzebujcych pomocy.
Koci uznawa wasno prywatn, nie pitnowa samego bogactwa jako za, ale wystpowa przeciw
jego naduywaniu. Wyranie te mwi, co jest nowoci, o spoecznych, zobowizaniach wacicieli.
Wedug Bazylego i Hieronima, zamoni chrzecijanie powinni przeznaczy dla biednych wszystko, co im
zbywa. Inni okrelali, e poow dochodw, jeszcze inni, e jedn trzeci. Wszyscy za zgodnie twierdzili, e nie idzie o jamun, ale o obowizek spoeczny.
Pobieranie procentw uznaway synody za lichw, zakazyway tego duchownym i wieckim. Synod
kartagiski (401) zwrci si nadto do cesarza, by ustanowi obrocw, ochraniajcych biednych przed
wyzyskiem bogatych.
Pomoc Kocioa dla biednych wyrniaa si nie tylko w budzeniu sumie bogaczy i ustalaniu zasad
prawnych, lecz rwnie w konkretnym dziaaniu. Tworzy wic hospicja dla podrujcych i pielgrzymw wedug dawnej zasady, e gocinno naley do obowizkw biskupa, budowa dla chorych i trdowatych ksenodochia, z ktrych pierwszy znany istnia od 356 roku w Sebaste. Ksenodochia istniay
nieomal we wszystkich klasztorach, w ktrych przykadano te wag do gocinnoci i prowadzono hospicja.
Bazyli Wielki w 372 roku ufundowa na skraju Cezarei Kapadockiej klasztor z hospicjum i ksenodochionem oraz z opiek lekarsk. Zachd szed za wschodnimi wzorami i tworzy takie same instytucje od
koca IV wieku. W Rzymie powsta dom dla chorych (nosocomium) z fundacji zamonej chrzecijanki
Fabioli.
Pomoc winiom wczy Koci do swej dziaalnoci spoecznej. Wedug dawnego zwyczaju czuli si
biskupi zobowizani do odwiedzania winiw. Uzyskali te od cesarza Honoriusza (409) prawo kontroli
zakadw karnych, zwaszcza co do postpowania z winiami. Wywierali nadto wpyw na nowe cesarskie zarzdzenia penitencjarne, m.in. na zastosowanie wobec dozorcw sankcji za doprowadzenie winiw do mierci z godu. Koci pomaga w wykupywaniu jecw, ktrzy dostali si do niewoli barbarzycw.
Dziaalno spoeczna Kocioa nie sprostaa wszystkim potrzebom, ani nie przyczynia si do zmiany
struktur spoecznych, wszake nie dorwnaa jej dziaalno innych grup ludzi czy instytucji w cesarstwie.
ycie kulturalne
Surowe stanowisko Didaskaliw z III wieku, e nie naley czyta ksig pogaskich jako obcych chrzecijaninowi i diabelskich, a ograniczy si do lektury Biblii, nie utrzymao si w Kociele ju wwczas, a
tym mniej w obecnym okresie. Bazyli Wielki radzi korzysta w ksztaceniu modziey z greckiej literatury po dokonaniu wyboru, Hieronim za, cho wypowiada si negatywnie, w praktyce nie stroni od
czytania z modzie pogaskich poetw. Augustyn nie odrzuca wieckiej literatury, by jednak wobec
niej bardzo krytyczny. Nie pomylano wszake o tworzeniu chrzecijaskich szk z wasnym programem nauczania. Dzieci uczszczay do istniejcych od dawna szk, w ktrych dugo jeszcze uczyli na
og pogascy nauczyciele. Pogaskie wpywy starano si niwelowa chrzecijaskim wychowaniem w
rodzinie, o. co nalegali szczeglnie Bazyli Wielki i Jan Chryzostom. Ten drugi Ojciec Kocioa zrezygnowa ze swego pocztkowego planu, by rodzice oddawali do pobliskiego klasztoru swoje dzieci od 10
do 20 roku ycia, ktre po otrzymaniu solidnego wychowania mogyby wrci do wiata i podj nauk
w zakadach publicznych. Okazao si to niemoliwe do zrealizowania, a jedn z przyczyn bya niech
131
klasztorw do przyjmowania modziey, ktra nie pragna w nich pozosta. Sobr chalcedoski wyda
nawet surowy zakaz przyjmowania do klasztoru tych, ktrzy nie pragnli zosta mnichem na stae.
Udzia chrzecijan w widowiskach teatralnych i cyrkowych, w walkach gladiatorw i wycigach rydwanw, ktre cigay tumy ludzi w liczne wita, zwalcza Koci z ca surowoci, majc na wzgldzie
czsto niemoralny ich charakter i trwonienie pienidzy na ich organizowanie. Od Konstantyna Wielkiego
uzyska w 325 roku zakaz na Wschodzie walk gladiatorskich, ktre na Zachodzie odbyway si a do
ostatecznego zakazu cesarza Honoriusza. Koci potpiajc widowiska, wystpowa te przeciw zawodom, z nimi zwizanym. Katechumeni musieli si ich wyrzeka, gdy chcieli przyj chrzest. Chrzecijanin wracajcy do takiego zawodu, by wyczany z jednoci kocielnej.
Kalendarz chrzecijaski wypar powoli wita pogaskie ku czci bstw, byo jednak trudniej zlikwidowa widowiska i imprezy, zwizane z tymi witami, podobnie jak udzia chrzecijan w uroczystociach nowego roku cywilnego, obchodzonych w wityniach pogaskich. Pozostawiono te widowiska,
urzdzane podczas obchodw rocznicy objcia wadzy przez cesarza.
Pocztkiem chrzecijaskiego kalendarza stao si uznanie przez Konstantyna Wielkiego niedzieli za
dzie wolny od pracy. Teodozjusz I zakoczy pierwszy etap jego formacji, gdy w 389 roku wyda dekret
o witach, do ktrych zaliczy wszystkie niedziele, tydzie przed i po-Wielkanocy, Epifanii i Boym
Narodzeniu, oprcz wit niereligijnych, jak urodziny cesarza, wito niw. W niedziel zakaza te
urzdzania igrzysk cyrkowych z jednym wyjtkiem, jeeli przypadaa w niedziel cesarska rocznica.
Obyczaje chrzecijaskie ksztatoway niewtpliwie ycie caego spoeczestwa, szczeglnie gdy chrzecijanie osignli w nim liczebn przewag. Z drugiej strony wystpuj nadal u niektrych chrzecijan
dawne nawyki pogaskie: praktyka magii, odwiedzanie astrologw, wrbitw i uzdrowicieli. Augustyn i
Jan Chryzostom wspominaj o chrzecijanach, ktrzy posugiwali si znakiem krzya w uprawianiu zakl magicznych. Koci z tym walczy. Synod w Laodycei zarzdzi, e utrac swj urzd ci duchowni,
ktrzy bd zajmowali si magi, wrbiarstwem, zaklciami i wyrabianiem amuletw.
Uczty urzdzane przez pogan ku czci zmarych zachowali chrzecijanie w znacznym stopniu, starajc si
nada im wasn tre, np. zapraszajc na nie biednych albo urzdzajc je w dniach pamici mczennikw
w kocioach. Z czasem zaniechano tego ostatniego, wprowadzajc na ich miejsce w Italii i Afryce festyny ze piewami i tacami. W Afryce zakaza wszake synod z Hippony (393) takich zwyczajw, a Augustyn pilnujc zakazu, poleca odda dla ubogich rodki przeznaczone na uczczenie zmarych. Jan Chryzostom gani nie tylko pogaskie zwyczaje przy grobach, ale rwnie zawodzenie podczas pogrzebu i najmowanie paczek, bo sprzeciwiao si to chrzecijaskiej wierze w zmartwychwstanie.
Sztuka sakralna
Sztuka suy nadal propagowaniu idei zbawienia, ale wystpuj w niej teraz nowe wtki: doktrynalny i
narracyjny. Prawdy wiary i histori biblijn ujmuje si w obrazy. To drugie zjawisko musiao by czste, skoro biskup Asteriusz z Amazji karci bogatych chrzecijan za ozdabianie stroju motywami z scen
ewangelicznych.
Tematem sztuki figuralnej oprcz Chrystusa jest Piotr Aposto, pniej take Pawe. Mno si tematy
wzite ze Starego Testamentu. Wida w nich starania o ukazanie zwizku midzy scenami Starego i Nowego Testamentu. Sztuka przyjmuje bowiem cel dydaktyczny. Najwyraniej wida to na sarkofagu, pochodzcym z bazyliki witego Pawa, a nazwanym (przez De Rossi) sarkofagiem teologicznym, gdy
ukazuje zestawienie zasadniczych prawd wiary: stworzenie wiata i grzech pierwszych rodzicw, powszechno zbawienia (hod Trzech Krli), bosk moc Chrystusa czynicego cuda i pocztkowe dzieje
Kocioa w trzech scenach z Piotrem. Oprcz scen z ewangelicznymi cudami jako wiadectwem boskiej
mocy Chrystusa, zaczto przedstawia triumfaln scen Chrystusa w majestacie. Umieszczano j na tak
zwanych sarkofagach kolumienkowych, ktre pojawiy si okoo poowy IV wieku jako nowy etap rozwoju rzeby chrzecijaskiej.
W budownictwie kociow zastosowano pocztkowo znane ju zasady architektoniczne. Po edykcie mediolaskim rozwija si jednak typ oryginalnej budowli, chrzecijaskiej bazyliki. Wznoszono j na planie
prostokta, podzielon w swej dugoci rzdami rwnolegych kolumn na naw gwn i dwie lub cztery
132
boczne. Bazylika zaczynaa si od zachodniej strony czworobocznym dziedzicem (atrium), ktrego

kruganek dotykajcy nawy by miejscem dla katechumenw lub pokutnikw. Od strony wschodniej
koczya si pkolistym zabudowaniem (apsyd), w ktrym byo miejsce dla kleru, sta tron biskupi i
otarz. Punkt centralny stanowi otarz, nad ktrym znajdowa si czsto daszek (ciborium), wsparty na
czterech kolumnach.
Ze wzgldu na tendencj do umieszczania relikwii mczennikw pod otarzem, tak aby wierni mogli oddawa im cze, zaczto oddziela takie kocioy (martyria) od bazylik. Martyria budowano zwykle na
planie centralnym, na wzr rotundy Grobu Chrystusa. Od bazyliki oddzielano niekiedy baptysterium,
budowane take na planie centralnym.
Kocioy s w tym okresie bogato zdobione wewntrz, skromne za na zewntrz. Rzeby wystpuj prawie wycznie na kapitelach kolumn. Zajmujce wiele miejsca malarstwo ustpuje jednak mozaice, ktra
zdobi nie tylko ciany naw i apsydy, ale pokrywa take posadzki. Malowane i mozaikowe obrazy
umieszcza si najczciej w apsydzie i na uku triumfalnym, znajdujcym si midzy naw i prezbiterium.
Ich tematyka jest ta sama co w malarstwie katakumbowym i rzebach sarkofagowych. Silnie jednak akcentuje si majestat Chrystusa (maiestas Domini), ukazywany w stylu wizerunkw wadcy i stosownie do
okresu chrzecijaskiego wadania.
133
Pity okres
1850 - 1914
Umocnienie prymacjaliie
Zaamanie si ruchw wolnociowych podczas Wiosny Ludw nie oznaczao koca liberalizmu politycznego. We Woszech czy si on z ruchem zjednoczenia kraju w jedno pastwo, co doprowadzio do
upadku Pastwa Kocielnego w jego dawnej formie. Tracc wadz wieck, Pius IX nie utraci moralnego autorytetu papiestwa, a nawet wzmocni go tak bardzo, jak aden z jego poprzednikw. Temu umocnieniu prymatu jurysdykcyjnego i doktrynalnego suy jego dugi pontyfikat, jak i do dugie pontyfikaty jego nastpcw, Leona XIII i Piusa X. Suy nadto ultramontanizm, a przede wszystkim Sobr
Watykaski I, na ktrym sformuowano dogmat o nieomylnoci papiea w sprawach wiary i moralnoci.
Przed bdami swoich czasw papiee bronili Kocioa w licznych enuncjacjach i zarzdzeniach. Pius IX
i Pius X ujli najgroniejsze z nich w swoich Syllabusach.
W cznoci ze Stolic Apostolsk dokona si rozwj Kocioa na caym wiecie. Leon XIII i Pius X
starali si dla tego rozwoju uksztatowa jak najlepsze warunki zewntrzne, lecz obaj na odmiennych
paszczyznach utrzymywali kontakty z europejskimi pastwami. Pierwszy syn z umiejtnoci dyplomatycznych, drugi widzia te relacje w wietle wewntrznych potrzeb Kocioa.
Wrd liberalnych Anglosasw w Europie i Ameryce Koci rozwin swe struktury i uksztatowa
swoisty typ dynamicznego katolicyzmu.
Wrd zrewolucjonizowanych Latynoamerykanw Koci podj dzieo swej odnowy, cho nadal istniay usiowania liberalnych rzdw republikaskich, by ogranicza jego prawa.
W wiecie sowiaskim i prawosawnym zachodziy daleko idce zmiany polityczne, Kocioy prawosawne broniy przed katolicyzmem swego stanu posiadania. Unici prbowali zachowa wasn tosamo i nie ulec latynizacji.
Za Leona XIII katolicyzm sta si bardziej intelektualny, za Piusa X bardziej integrystyczny. Rozwin si
katolicyzm spoeczny i powstaa katolicka nauka spoeczna.
Katolicyzm ukaza take nowe oblicze duchowe, po odnowieniu formacji seminaryjnej oraz odnowie
ycia kapaskiego i zakonnego.
Rozdzia 30
SACERDOTIUM I IMPERIUM
W Bizancjum identyfikowano Koci z pastwem, a stolic biskupi w Konstantynopolu, uznan przez
sobr chalcedoski drugim patriarchatem po Rzymie, uczyniono najsilniejsz podpor cesarstwa. Znalazo to wyraz w koronacji (457) cesarza Leona I, dokonanej przez patriarch Anatola.
O symbiozie Kocioa i pastwa mwi w tym okresie przede wszystkim cesarz Justynian I, ktry chtnie
uywa okrelenia sacerdotium na oznaczenie wadzy kocielnej i imperium dla wadzy cesarskiej. Wiele
uczyni on dla Kocioa, jednake ulega zudzeniom swoich poprzednikw na tronie, e jedno religijn
mona narzuci edyktami.
Henotikon i schizma akacjaska
Surowy nakaz cesarza Marcjona, by wszyscy chrzecijanie przyjli uchway soboru chalcedoskiego i
zaprzestali religijnych dyskusji, nie przynis spodziewanego rezultatu. Papie Leon Wielki, ze wzgldu
na odrzucenie dwudziestego smego kanonu, uzna dopiero po dwch latach (21.03.453) dogmatyczne
orzeczenia Chalcedonu. Najsilniejsza opozycja przeciw soborowi bya w Egipcie.
134
Obsadzenie stolicy aleksandryjskiej przez cesarza, po wygnaniu patriarchy Dioskorosa, wywoao rewolt
ludnoci koptyjskiej, a w 457 roku zamordowanie nowego patriarchy, Proteriosa. Zmiana na cesarskim
tronie w tym samym roku i brak zainteresowania teologicznymi zagadnieniami u nowego cesarza Leona I
(457-474) sprawiy, e w Aleksandrii utrzyma si przez dwadziecia lat patriarcha Timoteos, ktry odrzuca nauk Eutychesa, ale take uchway chalcedoskie. Na synodzie egipskich biskupw ogosi kltw na papiea i patriarchw, antiocheskiego i konstantynopolitaskiego. Wprawdzie musia dwukrotnie
i na wygnanie, ale udao mu si utrzyma w Aleksandrii, dziki uzurpatorowi Basiliskosowi, powoanemu w 475 roku na tron po usuniciu cesarza Zenona. Basiliskos opowiedzia si bez wahania za monofizytyzmem. W dokumencie Encyklikon potpi postanowienia soboru chalcedoskiego oraz List dogmatyczny Leona Wielkiego. Odwoa te z wygnania Timoteosa, po ktrego rychej mierci wybrano w
Aleksandrii patriarch jego przyjaciela, Piotra Mongosa. Cesarz jednak narzuci swego kandydata, Timoteosa Selofakiolosa. Przed swoj mierci w 482 roku, zaproponowa cesarzowi Zenonowi (476-491)
mnicha Jana Talai jako sukcesora. Propozycja nie zostaa przyjta, co wicej, cesarz nakoni Talai do
przysigi, e nie przyjmie godnoci patriarszej. Wybrany wszake w Aleksandrii przez zwolennikw
Chalcedonu, zabiega o uznanie przez pozostaych patriarchw i papiea. Zenon nie pozwoli mu obj
stolicy aleksandryjskiej, ktr nada Piotrowi Mongosowi, posiadajcemu poparcie mnichw egipskich,
przebywajcych w Konstantynopolu. Mongos, dla pozyskania sobie chalcedoczykw, uzna Dokument
zjednoczenia (Henotikon), opracowany przez konstantynopolitaskiego patriarch, Aka-cjusza, a ogoszony w 482 roku jako dekret cesarski. Zosta dziki temu przyjty przez Akacjusza do wsplnoty Kocioa.
Henotikon nie by jednak dokumentem chalcedoczykw. Podkrela jedynie niepodwaalno dogmatycznych orzecze soborw z Nicei, Konstantynopola i Efezu, natomiast nie mwi nic o soborze chalcedoskim. Sw teologiczn tre opar na pojednawczej formule wiary z 433 roku. Z tej racji nie podano
Rzymowi do wiadomoci cesarskiego dekretu, bo nie uznawano go w Bizancjum za now formu wiary,
lecz zwyke wyjanienie w kwestiach wiary.
Schizma akacjaska powstaa nie z powodu Henotikonu, ale ze wzgldu na rnice midzy Bizancjum i
Rzymem co do praw Jana Talaii. Papie Feliks II (483-492), nie polemizujc z Dokumentem zjednoczenia, uzna Piotra Mongosa za monofizyt, a Jana Talai za prawowitego patriarch. Talaia bowiem osobicie przedstawi w Rzymie swoj spraw. Na decyzj papiesk mia niewtpliwy wpyw list uznawanych
za gorliwych obrocw Chalcedonu mnichw konstantynopolitaskich z klasztoru Akoimetw, ktrzy
zarzucali Feliksowi opieszao w zabezpieczeniu prawdziwej wiary. Papie wezwa wic patriarch
Akacjusza przed swj sd. Byo to zupen nowoci, bo wedug dotychczasowej praktyki patriarcha odpowiada na synodzie krajowym. Wysani do Bizancjum papiescy legaci mieli zdoby od Akoimetw
szczegowe informacje, dali si jednak pozyska przez Akacjusza i zwolennikw Piotra Mongosa. Po
powrocie do Rzymu ukara ich papie na synodzie, ktry podtrzyma wczeniejsze orzeczenie, e Piotr
Mongos jest monofizyt, a patriarcha konstantynopolitaski zasuguje na surowe sankcje. Feliks III ogosi wic ekskomunik na Akacjusza, podajc jako przyczyn naduycie przez niego uprawnie, gdy ingerowa w spraw patriarchatu aleksandryjskiego, a przede wszystkim utrzymywanie jednoci z monofizyt Piotrem Mongosem i nie stawienie si na sd papieski.
Ekskomunika zostaa zlekcewaona w Konstantynopolu. Trwaa wic schizma, ktra bya pierwsz w
dziejach midzy obu stolicami biskupimi. Wyrosa z konfliktu jurysdykcyjnego, nastawia wszake Zachd wrogo do Henotikonu, ktry by pocztkowo uznawany przez wikszo biskupw w cesarstwie.
Stopniowo zaczli odrzuca go teologowie jako dokument sprzyjajcy monofizytyzmowi. Nie pomogo
obstawanie antiocheskiego patriarchy Flawiana przy jego ortodoksyjnoci, jak i kolejnych patriarchw
konstantynopolitaskich, ktrzy nie chcieli potpia swego poprzednika. Schizmy nie zakoczya mier
jej sprawcw. Dopiero w 519 roku, aa cesarza Justyna, ktry odszed od polityki poprzednika, patriarcha
konstantynopolitaski Jan, nakoniony demonstracyjnie przez Akoimetw do uznania Chalcedonu, przyj formu wiary papiea Hormizdasa i usun z dyptykw imi Akacjusza i cesarza Zenona. Znakiem
przywrconej jednoci kocielnej sta si pobyt papiea Jana I w Bizancjum (525-526), cho mia on
konkretny cel polityczny: pojednanie cesarza z ostrogockim krlem Teodorykiem w Italii.
135
Kocielna dziaalno Justyniana

Cesarz Justyn przysposobi swego siostrzeca, Justyniana I (527-565) do penienia wadzy. Gdy ten j
przej, od razu realizowa nadrzdn ide przywrcenia cesarstwu politycznej jednoci w uprzednich
granicach i w dawnej wietnoci, z jedn prawowit wiar chrzecijask. Chwiejno jego usposobienia
i wielkie trudnoci zewntrzne sprawiy, e ta polityka zawioda, a jej skutki okazay si fatalne na przyszo.
Odbiciem zamierze Justyniana I jest przede wszystkim kodeks praw, ogoszony w 529 roku (Codex Justinianus). Przepisy w dziedzinie kocielnej staray si wprowadzi w ycie to, co cesarz uj pniej, we
wstpie do Sexta Novella (535), w znanym powszechnie sformuowaniu: Dwa s naczelne dary, jakie
Bg raczy zesa ludziom. S to: kapastwo i. cesarstwo [sacerdotium et imperium]. Z tych darw
pierwszy odnosi si do spraw Boskich, drugi za do ludzkich. Oba wypywaj z tego samego rda, oba
s ozdob ludzkiego ywota. Nie masz nic waniejszego dla cesarzy ni dba o dostojno kapastwa, tak
by nawzajem kapani mogli si modli do Boga za cesarza. Dlatego te nasz wielk trosk jest wspieranie prawdziwej nauki wypywajcej z Boskiego natchnienia oraz otaczanie czci kapanw. Pastwu zapewni si pomylno, jeeli wite kanony, ustanowione przez Apostow, a przechowane i objanione
przez witych Ojcw, osign powszechny posuch.
W dziaalnoci Justyniana sacerdotium byo tylko teoretycznie darem Boym, obok imperium. Cesarz
podporzdkowa je sobie i to nie tylko w zakresie wykonywania kocielnej wadzy (jurysdykcji), ale take kocielnego nauczania. Najwyraniejszym tego dowodem sta si przymus stosowany w sporze orygenesowskim i w konflikcie z powodu tak zwanych Trzech rozdziaw (tria capita). Justynian, wszechstronnie wyksztacony nawet w teologii, uwaany za jednego z czoowych teologw swoich czasw, bra bezporedni udzia w ustalaniu formu doktrynalnych oraz narzuca je w Kociele biskupom i laikom w imi
jednoci wiary.
Zasada jednoci wiary skonia go do surowych wystpie przeciw poganom, heretykom i ydom. Kady poganin musia podda si katechizacji i przyj chrzest, inaczej podlega karze konfiskaty majtku.
Powrt chrzecijanina do pogastwa karano mierci. W Atenach zamknito (528) Akademi Platosk,
w Konstantynopolu za nawracano si. pogaskich gramatykw, sofistw i lekarzy, a jeeli obstawali
przy swoich przekonaniach religijnych karano ich chost, w kilku przypadkach nawet mierci. W stosunku do ydw nie cofnito starorzymskiej zasady, e ich religia jest dozwolona, ale te nie szczdzono
im szykan. Jedn z nich byo odebranie zeznaniom ydw przed sdem prawnego znaczenia w sporach z
chrzecijanami. Samarytan traktowano jak pogan. Zamknito im synagogi, wywoujc dwukrotnie ich
powstanie (529, 555). Nie pomoga interwencja biskupa z Cezarei, ktry stan w ich obronie. Heretykom
zamknito dostp do wszelkich urzdw i godnoci pastwowych. Nie pozwolono im na dziaalno nauczycielsk i adwokack, odebrano kocioy. Starano si pozyska jedynie monofizytw.
Troska Justyniana o jeden Koci wyraaa si w obfitoci kocielnych przepisw prawnych. Wiele z
nich wzito z soborowych kanonw. wykorzystano niewtpliwie zbir prawa kocielnego, sporzdzony
okoo 510 roku przez Dionizego Maego (Exiguus). Dodano wszake szereg nowych, czsto drobiazgowych przepisw. Uznaway one podzia Kocioa na pi patriarchatw wedug kolejnoci: Rzym, Konstantynopol, Aleksandria, Antiochia i Jerozolima, ktra od 541 roku otrzymaa patriarsz jurysdykcj nad
Kocioami w Palestynie. Papieowi przyznawa Justynian prymat nie tylko honorowy, ale take w nauczaniu (prymat wiary), nie cofa si jednak przed narzucaniem mu swoich orzecze doktrynalnych.
Zwoywanie soborw zaliczono do praw cesarza, wedug dawnej praktyki. Nakazano systematyczne odbywanie synodw lokalnych i prowincjonalnych, cile okrelajc ich struktur i procedur.
Przepisy Justyniana uznaway prawo Kociow lokalnych do administrowania swym majtkiem, lecz
szczegowymi wskazaniami ograniczay swobodne nimi zarzdzanie. Pozwolono natomiast na nieograniczone przyjmowanie legatw na cele kocielno-charytatywne. Darowizny dla Kocioa zwolniono z
podatkw.
Biskupi uzyskali nowe przywileje, ktre zapewniay ich urzdowi wysok rang spoeczn. Cesarz powierzy im take pewne funkcje pastwowe, jak udzia w sdownictwie, kontrol wizie, wydawanie
opinii o urzdnikach na prowincji. Byoby jednak przesad twierdzenie, e Justynian uczyni biskupw
136
swymi urzdnikami. Obostrzy nawet obowizek ich rezydencji i ukrci czste przybywanie na dwr
cesarski.
W trosce o wysoki poziom duchowiestwa okreli drobiazgowo przyjmowanie kandydatw do tego stanu oraz wyksztacenie i tryb ycia duchownych. Nie obeszo si bez dokadnego ustalenia wysokoci
opat za przyjte wicenia. Patriarcha by zobowizany do zapacenia niebagatelnej sumy 20 funtw
zota.
Najwicej przepisw dotyczyo mnichw i ycia klasztornego, ktre ujto w cise formy organizacyjne.
Jeeli nawet pozwolono istnie anachoretom i hezychastom, to jedynie w granicach klasztoru, podporzdkowanych wadzy opata. Spoeczno klasztorna miaa prawo wyboru opata, lecz musia uzyska od
biskupa zatwierdzenie. Opat podlega kontroli biskupa, gdy przyznano mu wedug kanonw soboru
chalcedoskiego najwysz jurysdykcj nad klasztorami. Egzempcja nie bya wwczas znana.
Zewntrznym wyrazem bizantyjskiej wietnoci Kocioa pod rzdami Justyniana miaa by w Konstantynopolu witynia Boej Mdroci (Hagia Sophia). Pojmowano j jako syntez Krlestwa Boego, Kocioa i Cesarstwa. Zbudowana (537) na rzucie rwnoramiennego krzya greckiego, uwieczona kopu,
sprawiaa od zewntrz wraenie budowli niskiej i cikiej, zadziwiaa jednak wewntrz lekkoci i miaoci konstrukcji oraz obfitoci dekoracji. Obficie te zastosowano mozaik, a ze wzgldu na sabe
owietlenie wntrza dano w niej jednolite zote to, na ktrym umieszczono kontrastowo zarysowane postacie o nienaturalnej sztywnoci i widocznym schematyzmie w przedstawianiu ich cech zewntrznych.
Bizantyjski styl kocioa Boej Mdroci naladowano wkrtce przy budowie wity San Vitale (547) i
San Apollinare (549) w Rawennie, gdzie bya rezydencja cesarskiego namiestnika dla zachodnich prowincji.
Spory teologiczne
Pierwszy spr teologiczny tego okresu dotyczy teopaschityzmu. Do uywanego w bizantyjskiej liturgii
piewanego wezwania trzykro witego Boga (Trishagion) doda monofizycki patriarcha Piotr Fullo z
Antiochii sowa ktry za nas ukrzyowany zosta. Cesarz Anastazy I (491-518) poleci dodatek wprowadzi do liturgii w Konstantynopolu. Mnisi scytyjscy w stolicy posugiwali si nieco zmienionym zdaniem: jedna osoba z witej Trjcy cierpiaa w ciele. Zwolennikw tej formuy nazwano teopaschitami,
ktrzy chcieli w ten sposb przeciwstawi si nauce nestoriaskiej. Inni wszake dopatrywali si w formule teopaschickiej ukrytego monofizytyzmu. Faktycznie opowiedzieli si za ni przede wszystkim monofizyci. Wbrew zastrzeeniom papieskich legatw w Konstantynopolu popar j cesarz Justynian, bo
spodziewa si, e uatwi mu pozyskanie monofizytw. Wedug nauki o zczeniu waciwoci boskich i
ludzkich we Wcielonym Sowie (communicatio idiomatum) nie bya ona bdna, lecz monofizyci interpretowali j jako dowd na suszno swoich pogldw.
Pozyskanie monofizytw miao dla Justyniana znaczenie nie tylko kocielne: zapewnienie jednoci wiary,
ale take polityczne: likwidacja wzrastajcego na religijnym tle separatyzmu ludnoci we wschodnich
prowincjach cesarstwa. W staraniach o to miaa swj udzia cesarzowa .Teodora, pochodzca z gminu,
ale wyksztacona i inteligentna, czca roztropno z niezachwian stanowczoci, a w sprawach religijnych - zdecydowana, cho ukryta monofizytka.
Cesarz po objciu tronu pozwoli monofizyckim biskupom i mnichom powrci z wygnania, a w 531
roku zaprosi szeciu z nich na teologiczn dyskusj w Konstantynopolu, nazwan Rozmow z Sewerianami, ktra nie przyniosa podanego rezultatu, podobnie jak nastpna dyskusja w 533 roku.
Sewer, patriarcha antiocheski od 512 roku (zm. 8.02.538 w Egipcie), uzna Henotikon, ale tumaczy go
przeciw orzeczeniom soboru chalcedoskiego. Pozbawiony godnoci za cesarza Justyna, przebywa w
Egipcie, gdzie pozyska wielu zwolennikw monofizytyzmu (sewerianie). Bra udzia w sporze, czy ciao
Chrystusa podlegao cierpieniom, a e dawa na to pytanie pozytywn odpowied przeciw skrajnym monofizytom, wydawaa si ona porednim uznaniem osobnej ludzkiej natury w Chrystusie. Zaproszony
przez Justyniana do stolicy, przebywa (535/536) na jego dworze i zosta przyjty do kocielnej jednoci
przez konstantynopolitaskiego patriarch Antymosa, ktrego protegowaa cesarzowa Teodora.
137
W tym czasie zjawi si w Konstantynopolu papie Agapit z misj polityczn od krla ostrogockiego
Teodata w Italii, by doprowadzi do pokoju z cesarzem. Papie zaj si take sprawami kocielnymi.
Wypowiedzia si przede wszystkim przeciw wanoci penienia urzdu patriarchy Antymosa, ktrego
te oskara o sprzyjanie monofizytyzmowi. Swoje stanowisko uzasadnia tym, e Antymos przyj stolic konstantynopolitask wbrew kanonom, opuszczajc stolic biskupi w Trapezuncie. Cesarz zawiesi
patriarch w urzdowaniu. Ostateczne orzeczenie pozostawi synodowi, ktry otwarto 2 maja 536 roku.
Papie nie wzi w nim udziau, bo dziesi dni wczeniej zmar nagle. Uczestnikami synodu byli jednak
duchowni z papieskiego orszaku, wrd ktrych wyrnia si diakon Pelagiusz, pniejszy papie. Potpiono Antymosa, a take Sewera i jego zwolennikw. Cesarz, na podstawie tego synodalnego orzeczenia,
wypdzi potpionych z stolicy.
Niepowodzenie z sewerianami skonio Justyniana do prby pozyskania monofizytw na drodze wystpienia przeciw nauce trzech teologw z okresu soboru efeskiego: Teodora z Mopswestii (ok. 350-428),
Teodoreta z Cyru (ok. 393-458) i Ibasa z Edessy (zm. 457). Ich niektre pogldy, ujte w tak zwane
Trzy rozdziay (tria capita), potpiono ju wczeniej jako rzekomy fundament nestorianizmu, w rzeczywistoci za dlatego, e posugiwano si pismami tych uczonych przeciw monofizytyzmowi. Dwaj z nich,
Teodoret i Ibas, byli zoem z urzdu ju przez monofizycki synod efeski w 449 roku. Rehabilitowa ich
wszake sobr chalcedoski. Ponowne potpienie byoby wic zakwestionowaniem autorytetu Chalcedonu, ale stanowioby rodek pozyskania monofizyckiej Aleksandrii, ktra szczeglnie wrogo odnosia si
do tych teologw za zwalczanie ongi jej patriarchy Cyryla.
O potpienie Trzech rozdziaw zabiega u cesarza biskup Teodor Askidas z Cezarei. Chcia przez to odwrci uwag od gwatownych wwczas sporw w Palestynie wok osoby i pism Orygenesa. Trzema
rozdziaami objto teraz: 1. osob i pisma Teodora jako nauczyciela Nestoriusza, 2. pisma Teodoreta, w
ktrych wystpowa przeciw Cyrylowi Aleksandryjskiemu i odrzuca communicatio idiomatum, co w
konsekwencji prowadzio do zaprzeczenia u Maryi tytuu Boej Rodzicielki, 3. list Ibasa, wwczas kapana, skierowany (423) do perskiego biskupa Marysa. List by prawowierny w treci, lecz zwalcza
gwatownie Cyryla pod zarzutem apolinaryzmu.
Teologowie z cesarskiego dworu opowiedzieli si za potpieniem Trzech rozdziaw. Justynian wic
ogosi je edyktem w 544 roku, ale uczyni zastrzeenie, e nie naley na tej podstawie wypowiada si
przeciw soborowi chalcedoskiemu. Od biskupw domaga si podpisania owiadczenia o przyjciu
edyktu. Patriarcha bizantyjski Mennas zoy podpis po wahaniu i z wyranym zastrzeeniem, e wano swojej deklaracji uzalenia od papieskiego stanowiska wobec edyktu. Mniej wahania okazali patriarchowie z Aleksandrii i Antiochii. Patriarcha jerozolimski opiera si przez pewien czas ze wzgldu na
prochalcedoskie nastawienie mnichw palestyskich. Opr natomiast stawiali biskupi Zachodu, zwaszcza afrykaski episkopat. Cesarzowi zaleao wic tym bardziej na pozyskaniu papiea Wigiliusza. Wydawao si, e nie bdzie to trudne ze wzgldu na dawne zwizki tego papiea z dworem cesarskim.
Trzy rozdziay i papie
Wigiliusz, ongi apokryzariusz w Konstantynopolu, zosta wyznaczony przez dwr cesarski na papiea
ju po. mierci Agapita, ale w Rzymie wybrano Sylweriusza (536-537). Kiedy, jednak Justynian nie uzna
tego papiea i wysa na wygnanie, on za dla pokoju w Kociele zrzek si godnoci, Wigiliusz obj
wwczas biskupi stolic rzymsk, a po rychej mierci Sylweriusza zyska w Rzymie powszechne uznanie jako papie (537-555).
Cesarz Justynian, chcc zdoby papiesk aprobat dla edyktu w sprawie Trzech rozdziaw, wezwa Wigiliusza do Konstantynopola. Papie przez rok pobytu w stolicy nad Bosforem pojedna si z patriarch
Mennasem i ogosi (11.04.548) tak zwane Iudicatum, w ktrym wypowiedzia si przeciw Trzem rozdziaom, cho z pewnymi zastrzeeniami. Wywoao to gwatown krytyk na Zachodzie, a nawet opozycj wrd rzymskich duchownych z papieskiego otoczenia w Konstantynopolu. Wigiliusz ekskomunikowa ich, ale sam zosta wyczony z jednoci kocielnej przez biskupw afrykaskich. Cesarz wyrazi
zgod w tej skomplikowanej sytuacji, e spraw Trzech rozdziaw rozpatrzy na nowo synod w Konstantynopolu. Biskupi wszake nie okazali ochoty do udziau w nim, ponowi wic uroczyste potpienie
138
w edykcie z 551 roku, dodajc 13 anatematyzmw. Papie odmwi przyjcia nowego edyktu i zagrozi
cesarskim doradcom w tej sprawie, Askidasowi i Mennasowi. Obawiajc si za o wasne bezpieczestwo, szuka azylu w kociele witego Piotra. Ogosi w nim ekskomunik na Askidasa. Gdy cesarz da
mu gwarancj osobistego bezpieczestwa, opuci azyl, jednake z powodu doznawanych szykan uszed
po kryjomu z Konstantynopola i szuka ponownego azylu w kociele witej Eufemii w Chalcedonie.
Stamtd ogosi encyklik, wyjaniajc jego postpowanie i informujc o winie Askidasa i Mennasa.
Cesarz nie pragn wwczas ostatecznego zerwania, nakoni wic obu winnych do usprawiedliwienia si
przed papieem, ktry zgodzi si na powrt do stolicy. Podj w niej rozmowy na temat zwoania synodu. Nowy patriarcha bizantyjski, Eutychios, po mierci Mennasa (552), ogosi sw lojalno wzgldem
papiea, ktry zacz wtpi w sens synodu z udziaem wycznie biskupw ze Wschodu. Gdy go zwoano, odmwi w nim udziau, cho zapowiadano, e obrady dotycz nie tylko Trzech rozdziaw, lecz
rwnie innych spraw kocielnych, jak nauka Orygenesa.
Orygenesowskie spory
Nauka wielkiego Aleksandry jeyka wywoaa wczeniej spory ni Trzy rozdziay. Nabray one w czasach Justyniana szczeglnej gwatownoci. Toczyli je teraz przede wszystkim mnisi palestyscy. Klasztor
Laura z opatem Sabasem (zm. 532) sta si orodkiem wielkiej wrogoci wobec mnichw, ktrzy studiowali dziea Orygensa. Tych orygenistw zwalczali uczniowie opata Sabasa (sabaici), ktrych liczba
stale wzrastaa. Wrd sabaitw wyrniali si dwaj mnisi, Dometianos i Teodor Askidas, powoani przez
cesarza na metropolitw, pierwszy w Ancyrze, drugi w Cezarei Kapadockiej.
Przedmiotem sporu bya ortodoksyjno samego Orygenesa oraz jego nauka o stosunku Syna do Boga
Ojca, preegzystencji dusz i zmartwychwstaniu cia. Pod wpywem sabaitw patriarcha Efrem z Antiochii
potpi nauk Orygenesa, a nastpnie uczyni to cesarz w surowym edykcie (542). Dekret cesarski by nie
tylko zarzdzeniem, ale take teologicznym traktatem, w ktrym cytowano obszernie z dzie Orygenesa
obciajce go zdania, na kocu za umieszczono 10 anatematyzmw. Podpisa ten edykt bizantyjski
patriarcha Mennas i jego kler, cz biskupw na Wschodzie i papie Wigiliusz. Potpienie ponowiono w
uroczystej formie na soborze w 553 roku.
Pity sobr
Od dawna zapowiadany zjazd biskupw ze Wschodu odby si w Konstantynopolu, od 5 maja do 2
czerwca 553 roku. Brao w nim udzia 166 biskupw, w tym tylko 12 z zachodniej czci cesarstwa.
Przewodniczy obradom miejscowy patriarcha, Eutychios. Papie Wigiliusz przebywa w Konstantynopolu, ale nie przyby na sobr z powodu nie zaproszenia proporcjonalnie rwnej liczby biskupw zachodnich, w wikszoci zdecydowanych przeciwnikw potpienia Trzech rozdziaw. Osobna delegacja
soborowa staraa si nakoni go do udziau w obradach, on jednak samodzielnie ogosi 14 maja tak
zwane Constitutum, podpisane razem z nim przez 16 biskupw. W tym dokumencie, na mocy apostolskiego autorytetu potpiono 60 twierdze, wyjtych z pism Teodora z Mopswestii, ale nie wystpiono
przeciw jego osobie ani przeciw Teodoretowi z Cyru, czy Ibasowi z Edessy. Zabroniono natomiast dalszych dyskusji nad Trzema rozdziaami, wykraczajcych poza ramy Constitutum. Cesarz. Justynian, take
nieobecny na obradach soborowych, nie przyj papieskiego dekretu. Udostpni za uczestnikom soboru
swoj korespondencj z papieem, skierowan przeciw Iudicatum, poleci nadto usun imi Wigiliusza z
dyptykw. Sobr uzna z kolei papiea za deponowanego z urzdu, zaznaczajc, e nie oznacza to zerwania jednoci ze Stolic Apostolsk. W celu uzasadnienia takiej decyzji posuono si rozrnieniem midzy stolic i zasiadajcym na niej (inter sedem et sedentem).
Sobr ustali, e kocielne prawo i praktyka pozwalaj ekskomunikowa ludzi, zmarych w jednoci z
Kocioem. Potpiono wic Trzy rozdziay wedug uprzednich orzecze cesarza i ogoszono ekskomunik
na nieyjcego Teodora z Mopswestii. Przyjto rwnie cesarski dekret w sprawie Orygenesa, ale w odniesieniu do potpienia palestyskich orygenistw i Ewagriusza z Pontu, a nie samego Orygenesa. Justynian da podpisania soborowych uchwa przez wszystkich biskupw, zwaszcza nieobecnych na soborze.
139
Papie wzbrania si przez duszy czas ulec woli cesarskiej. Gdy biskupi na Wschodzie w wikszoci
zoyli podpisy, wystosowa list do patriarchy Eutychiosa (8.12.553), potpiajc Trzy rozdziay. Potpienie ponowi w kolejnym Constitutum (23.03.553), lecz ani sowem nie nawiza w nim do odbytego soboru. Odczytano wszake ten dokument jako papieskie uznanie wanoci obrad soborowych i zjazdowi
biskupw z 553 roku przyznano charakter prawdziwego soboru.
Na Zachodzie trwa dugo opr przeciw papieskiemu postpowaniu i soborowi. Po mierci Wigiliusza
(555) w drodze z Konstantynopola do Rzymu, wybrano papieem diakona Pelagiusza (556-561), ongi
apokryzjusza na dworze cesarskim. Nowy papie musia najpierw broni siebie, bo niektrzy oskarali go
o podburzanie cesarza przeciw Wigiliuszowi, nastpnie broni samego Wigiliusza i pitego soboru powszechnego. Jego wytrwaa dziaalno zjednaa biskupw Afryki i Illirii. Bezowocna bya na razie prba
pozyskania biskupw pnocno-italskich. Metropolici mediolaski Witalis i akwilejski Paulin potpili
uchway soborowe i zerwali jedno z papieem.
Schizma mediolaska zostaa wczeniej zakoczona (571), ni akwilejska. Powodem dugiego trwania
tej drugiej byy nie tyle rnice doktrynalne, ile sytuacja polityczna metropolii akwilejskiej, ktrej cz
znalaza si pod panowaniem Longobardw. Kiedy wic patriarcha Kandydian ogosi (607) zakoczenie
schizmy, niektrzy biskupi przy niej pozostali. Tytu patriarchy przyj ju Paulin, Kandydian za uchodzc przed Longobardami, przenis rezydencj na wysp Grado. Rozam w samej metropolii (607) spowodowa istnienie dwch patriarchatw akwilejskich, jednego w Grado z tytuem akwilejskiego, ktry
przez Kandydiana poczy si z Rzymem, i drugiego, nadal schizmatyckiego w Akwilei a do koca VII
wieku.
W sporze o Trzy rozdziay i uznanie soboru mniej chodzio o tre teologiczn, wicej o autorytet soboru
chalcedoskiego i autorytety poszczeglnych ludzi. Tre teologiczna nie zostaa pogbiona uchwaami
soboru powszechnego pitego, odcito si jedynie od nestorianizmu w sposb ostateczny. Nie rozwizano
natomiast problemu monofizytyzmu, ktry stanowi silny nurt jeszcze w VII wieku. Nie przywrcono te
oczekiwanej jednoci we wierze. Co wicej, umocniono rozam chrzecijastwa na kocioy narodowe,
zwaszcza nestoriaski i monofizycki, a na Zachodzie spowodowano przez schizm akwilejsk pierwszy
dugotrway rozam z Rzymem.
Rozdzia 31
KOCIOY NARODOWE
Spory religijne dokonyway si w cesarstwie rzymskim wrd napi politycznych i spoecznych. Tendencje odrodkowe prowincji Egiptu i Syrii uatwiy powstanie kociow narodowych, gdy ludno
miejscowa od dawna staa w opozycji do cesarskich urzdnikw, przysyanych na wysze stanowiska
najczciej z innych prowincji. Narzekano te powszechnie na ucisk fiskalny, stosowany przez tych
urzdnikw. W opozycji do wadzy bizantyjskiej, greckiej, jak wwczas najczciej to okrelano, dojrzaa
wiadomo odrbnoci u ludnoci koptyjskiej i syryjskiej, podobnie u ludnoci armeskiej. W Persji
dosza do gosu dawna wrogo do cesarstwa rzymskiego. Kocieln przyczyn powstania Kociow
narodowych bya opozycja wobec soboru efeskiego i soboru chalcedoskiego. Nestorianie nie uznali
uchwa pierwszego z nich, monofizyci drugiego. Czsto mwi si o tych Kocioach jako Kocioach
przedchalcedoskich. O nestorianach trzeba by powiedzie, e s wsplnot chrzecijask przedefesk.
Koci koptyjski
Monofizycki Koci, zwany koptyjskim, zorganizowa si najwczeniej i najsilniej w Egipcie. Naleca
do niego w wikszoci autochtoniczna ludno koptyjska nazywaa swych przeciwnikw melkitami czyli
cesarskimi chrzecijanami.
Za pocztkow dat Kocioa koptyjskiego mona przyj 536 rok, gdy cesarz Justynian I potpi na synodzie sewerian i wezwa do Konstantynopola patriarch aleksandryjskiego Teodosiosa, by uzna
uchway synodalne. Patriarcha odmwi i za to zosta zoony z urzdu, mia te i na wygnanie, lecz
140
znalaz schronienie w paacu cesarzowej Teodory. Sa std do Egiptu pisma, podtrzymujce monofizytw w wiadomoci Kocioa niezalenego. Po jego mierci (566) zaj si egipskimi monofizytami Jakub Baradai powszechny metropolita syryjskich monofizytw. Jego dziaalno doprowadzia wszake
do rozamu midzy monofizyckim Kocioem koptyjskim i monofizyckim Kocioem jakobickim. Nowy
koptyjski patriarcha Petros, sam wywicony (575) potajemnie na biskupa przez przeciwnikw Chalcedonu, wywici w krtkim czasie 70 biskupw dla lokalnych Kociow monofizyckich. Odtd rozwijaa
si hierarchia Kocioa koptyjskiego i trwaa seria wasnych patriarchw, dziaajcych w ukryciu, jeeli
nie zdobyli uznania wadzy cesarskiej. Gdy w Aleksandrii dziaa prawowity patriarcha, koptyjski rezydowa w pobliskim klasztorze Enaton.
Rozwojowi samodzielnego Kocioa koptyjskiego sprzyjay gwnie dwa czynniki: nieodpowiedni najczciej na swj urzd patriarchowie, wyznaczani przez cesarzy, oraz chwiejna polityka religijna samych
cesarzy.
Justynian I uzna przy kocu panowania nauk radykalnych monofizytw (aftartodoketyzm), ktra gosia nieskazitelno Ciaa Chrystusa, w oparciu o istnienie w Nim jednej, boskiej natury. Nastpni cesarze, Justyn II (565-578) i Tyberiusz (578-582) postpowali chwiejnie, midzy tolerowaniem i przeladowaniem monofizytw. Cesarz Maurycy (592-602) by zmuszony opowiedzie si otwarcie za ich tolerowaniem, ze wzgldu na wojny cesarstwa z wrogami zewntrznymi.
Koci jakobicki
Zosta on zorganizowany i wzi sw nazw od Jakuba Baradai, ktry do wczenie by znany z monofizyckich pogldw, a jednak otrzyma w 542 roku biskupstwo w Edessie na polecenie cesarzowej Teodory. Wydawao si, e bdzie gorliwie prowadzi misyjn dziaalno na wschodnich kresach cesarstwa,
gdy okazywa do tego zapa i umiejtnoci. Sta si rzeczywicie misjonarzem, ale na korzy monofizytyzmu. Niestrudzenie wdrowa po rnych prowincjach, a do mierci w 578 roku, wywicajc monofizyckich biskupw, kapanw i diakonw. Niejednokrotnie cigany przez cesarskich urzdnikw, potrafi ukrywa si w przebraniu ebraka, z czego wzi si jego przydomek Baradai, okryty achmanami.
Ustanowi okoo 30 biskupw w Syrii i przylegych krajach, stawiajc na ich czele w 557 roku patriarch
Sergiosa z Tella z rezydencj w Antiochii jako prawowitego, wedug niego, nastpc Sewera. Jeeli jakobicka hierarchia nie bya tolerowana i musiaa dziaa w ukryciu, znajdowaa schronienie we wrogich
cesarstwu klasztorach syryjskich. Po zdobyciu przez perskiego krla, Chosroesa II, znacznych terenw
cesarstwa, jakobici potrafili zorganizowa swj Koci w Persji, a nawet obj jedn wityni w siedzibie nestorianizmu, Seleucji-Ktesifon.
Koci jakobicki nie rni si przez dugi czas od katolickiego ani obrzdami, ani kanonami, lecz jedynie chrystologi oraz posugiwaniem si w dzieach teologicznych jzykiem syryjskim, zamiast greckiego. Rozwj jakobickiej teologii sta si jednoczenie zotym okresem jzyka syryjskiego. W tym jzyku
napisa Jan z Edessy (zm. okoo 586) Histori Kocioa i Dzieje wschodnich witych.
W Kociele jakobickim mnisi odgrywali szczegln rol. Wprawdzie ich klasztory podlegay biskupom,
jak w Kociele katolickim, ale mnisi zachowali decydujcy wpyw na rozwj ycia kocielnego. Oni
przyczynili si take do jego rozpowszechnienia nie tylko wrd Syryjczykw, ale i wrd Arabw.
Monofizyckie chrzecijastwo dotaro do pnocnej i rodkowej Arabii. Jego orodkiem w tym kraju
stao si miasto Bosra oraz Rusafa, stolica Ghassanidw i rezydencja biskupia, a zarazem miejsce pielgrzymkowe. Wadca Ghassanidw, al-Harith II wystara si w 563 roku, podczas Swego pobytu w stolicy
cesarstwa, o zamianowanie Jakuba Baradai kocielnym zwierzchnikiem wszystkich Arabw.
Pocztki chrzecijastwa w poudniowej Arabii nie zostay wyczerpujco ustalone. Przyjmuje si, e
dziaali tam take jakobici, lecz ju w drugiej poowie IV wieku istnia koci w Adenie, a dwa kocioy
w kraju Himjarytw (dzi: Jemen). W V wieku Nadran sta si biskupstwem. Podczas przeladowania
chrzecijan za ostatniego wadcy himjaryckiego, ktry by wyznawc mozaizmu, zgin z kilku innymi
chrzecijanami mczennik Aretas, czczony przez syryjskich jakobitw jako ich wity. Na pomoc przeladowanym chrzecijanom przyby abisyski krl Nagasi i podbi kraj Himjarytw. W latach 525-575
rzdzili nim etiopscy namiestnicy, ktrzy popierali chrzecijastwo i si tpili pogastwo. Powstay
141
wwczas biskupstwa w Sanie i Marib. Podbj tego kraju przez Persw w 575 roku zahamowa dalszy
rozwj chrzecijastwa, nastpnie, ju w 628 roku, uatwi jego islamizacj.
Koci armeski
Granica cesarstwa rzymskiego przebiegaa przez kraj Ormian, obejmujc tylko jego pit cz, zwan
Armeni Mniejsz. Dopiero dugotrwae walki z Persami przyniosy w VI wieku znaczne powikszenie
cesarskiego terytorium w Armenii. Jej mieszkacy, ktrzy od biskupa Mesropa posiadali rozwinit literatur w ojczystym jzyku, dyli do politycznej i kocielnej samodzielnoci, nie chcc podlega egzarsze w Cezarei Kapadockiej, do ktrego uprawnie naleao mianowanie metropolity armeskiego, zwanego katholikos. Koci armeski nie wystpi przeciw soborowi chalcedoskiemu, jednake opowiedzia si za Henotikonem, ze wzgldu na przenikanie nestorianizmu z perskiej czci Armenii. Oficjalnie
przyjto ten edykt cesarski na synodzie w Dwin (506), odprawionym pod przewodnictwem katholikosa
Babgena. Nastpny synod w Dwin (552 lub 553) dokona jednak ostatecznego rozamu doktrynalnego,
gdy wczesny katholikos Nerses II ogosi twierdzenie, e sobr chalcedoski opowiedzia si za nestorianizmem. Stan te po stronie syryjskich monofizytw. Gdy katholikos Moses II odmwi przybycia
do Konstantynopola na synod, cesarz Maurycy ustanowi (590) osobnego katholikosa dla Ormian pod
bizantyjskim panowaniem. Przypiecztowao to istnienie autokefalicznego. Kocioa monofizyckiego w
Armenii.
Koci perski
Pod panowaniem perskim rozwin si Koci nestoriaski. Zrodzi si on w cesarstwie bizantyjskim, z
opozycji szkoy w Edessie do uchwa soboru efeskiego oraz na skutek odrzucenia unii z 433 roku przez
cz biskupw patriarchatu antiocheskiego, ktrzy uszli do Persji przed represjami cesarskimi. Potpiony za nestorianizm Bar Sauma (zm. 496) zosta biskupem w Nisibis, w ktrym to miecie inny zwolennik nestorianizmu, Narses, zmuszony do porzucenia szkoy w Edessie, zaoy Szko persk, nowe
ognisko bdnej nauki chrystologicznej. Bar Sauma sta si organizatorem Kocioa krajowego. Uatwiy
mu to przyjazne stosunki z perskimi wadcami oraz oywione od 424 roku tendencje Kocioa w Persji do
uniezalenienia si od patriarchatu antiocheskiego. Na czele Kocioa perskiego sta wielki metropolita,
zwany te katholikosem, z siedzib w podwjnym miecie nad Tygrysem, Seleucia-Ktesifon. Mia on
prawo zwoywa synody i przyzywa do siebie biskupw z Persji w celu skadania sprawozda co dwa
lata. Na synodzie w 424 roku nazwano go nasz Piotr. Stopniowo rozwin on swoje uprawnienia na wzr
patriarchw w cesarstwie rzymskim. Katholikos Babai I (zm. 502) zasyn organizowaniem misji w Persji. Kolejny katholikos Aba Mar I (zm. 552), ktry by konwertyt z mazdaizmu, odby podr do Bizancjum w celu poznania nowych praw kocielnych. Wiele z nich przej do zbioru kanonw Kocioa perskiego. Utworzy szereg biskupstw i rozwin szkol w Seleucji, ktra obok szkoy w Nisibis staa si
najznakomitsz w tym kraju. Aba Mar I zgin podczas przeladowania chrzecijan przez szacha perskiego Chosreosa I.
Rozwj teologu w obu orodkach poszed w kierunku nestorianizmu. Najwikszy wpyw na to mia generalny opat klasztorw pnocno-perskich Babai Wielki. Jego nestoriask formu wiary przyjto za
obowizujc na synodzie w 512 roku. Mnisi Kocioa perskiego objli misyjn dziaalnoci Malabar i
Tybet, czciowo take Chiny.
142
Rozdzia 32
MISJE - NAWRACANIE CELTW I GERMANW
Misje prowadzi Koci w rnym stopniu, mniej intensywnie na Wschodzie, zwaszcza w porwnaniu z
monofizytami i nestorianami, wicej na Zachodzie. Obj nimi w mniejszym stopniu ludy poza granicami
cesarstwa rzymskiego, w wikszym za plemiona pogaskie, ktre w okresie wdrwek ludw wtargny
w granice cesarstwa. Na Zachodzie zaj si nawracaniem ludw celtyckich i germaskich, z ktrych
chrzest Frankw nabra najwikszego znaczenia dla dalszych dziejw Kocioa zachodniego. Doprowadzi take do katolizacji ariaskich ludw germaskich, zwaszcza w Hiszpanii. Jego dziaanie misyjne
miao tutaj charakter wewntrzno-kocielny, bez dyrektyw cesarskich. Coraz wyraniej zaznaczaa si
inicjatywa misyjna papiey.
Misje Kocioa wschodniego
Z Bizancjum podjto misje poza granicami cesarstwa wrd Beduinw na pograniczu Syrii i Palestyny.
Nie miay one powodzenia, gdy silniejsze byy tam wpywy monofizyckie.
Wiksze rezultaty przyniosa misja wrd Herulanw, ktrzy mieli w tym czasie siedziby na poudnie od
Dunaju. Cesarz Justynian I popar j, widzc w chrystianizacji rodek zwizania tego ludu z cesarstwem.
Gdy misjonarze nawrcili herulaskiego wadc, zosta jego ojcem chrzestnym.
Wrd ludw kaukazkich nie tylko kontynuowano chrystianizacj cesarskiej Lazyki (Kolchida), ale wysano z niej misjonarzy do Abasgw i ssiednich krajw. Abasgw starano si skolonizowa i odci od
wpyww perskich.
Po powtrnym opanowaniu Afryki pnocnej przez cesarza Justyniana podjto misje wrd koczowniczych plemion Berberw i nubijskich Blemmw. Stao si to niewtpliwie w pierwszej poowie VI wieku, cho wiadomo na pewno, e dopiero za cesarza Justyna II zwrci si jeden z wodzw berberskich z
prob do Bizancjum o przysanie misjonarzy. Inwazja islamu zniszczya te pierwociny chrzecijastwa
w Afryce pozarzymskiej.
Nawrcenie Irlandii i Szkocji
Kraj ten, zwany wwczas Scotia maior, w odrnieniu od Szkocji (Scotia minor), sta si terenem systematycznej misji w pierwszej poowie V wieku.
Kronikarz akwitaski Prosper zanotowa pod 431 rokiem, e do wierzcych w Chrystusa Szkotw wysya
si Palladiusza, ustanowionego ich pierwszym biskupem przez papiea Celestyna. Nie ma wiarogodnych
relacji o misyjnej dziaalnoci Palladiusza, najczciej wic utosamia si go z historyczn postaci Apostoa Irlandii, Patryka (ok. 390 - ok. 460, wity).
Patryk pochodzi z Brytw. Jego ojciec, Calpornius, by w Brytanii rzymskim urzdnikiem, ale te i diakonem, dziadek za Potitus kapanem, wyrs wic w religii chrzecijaskiej, lecz nie to zadecydowao o
podjciu misyjnej dziaalnoci w Irlandii. Gdy mia 16 lat, zosta do niej uprowadzony jako niewolnik
podczas rabunkowej wyprawy Iroszkotw. Udao mu si zbiec z niewoli po 6 latach i wrci do rodzicw. Przey wszake jak wizj, ktra skonia go do przygotowania si na misjonarza Irlandii.
Nie wyjaniono w peni przebiegu jego ycia w okresie midzy ucieczk z Irlandii i powrotem do niej w
432 roku. Najprawdopodobniej odby przygotowanie w Brytanii, a nie w Galii, jak podawano w jego
pniejszych ywotach. Uda si jednak w podr do Italii i Galii, gdzie zapozna si z yciem mnichw
w prowansalskich klasztorach. wicenia biskupie przyj w nie znanych nam okolicznociach, wrci do
Irlandii i rozpocz jej chrystianizacj.
Wedug tradycji, biskup Palladiusz dziaa w poudniowej Irlandii, w rejonie Wicklow i Leinster. Patryk
za rozwin misj w pnocnej czci kraju i wybra Armagh za orodek swej dziaalnoci. W Armagh
te zostaa pniej zorganizowana pierwsza metropolia dla Irlandii i ustanowiona stolica prymasa. Patryk
zaoy kilka klasztorw i wywici biskupw, z ktrych zasyn gorliwoci misyjn Benen z Armagh,
a take Kieran z Clonmacnois.
143
W nawizaniu do organizacji Celtw w Irlandii, ktrzy nie tworzyli wwczas jednego organizmu pastwowego i poza federacj piciu plemion w Tara dzielili si na wiele patriarchalnych klanw, Patryk nie
wprowadzi tradycyjnej organizacji kocielnej, nie tworzy terytorialnie okrelonych biskupstw, lecz powierza opatowi kadego klasztoru jurysdykcj nad najbliszym regionem. W klasztorach byli wszake
biskupi do speniania sakralnych funkcji. W Armagh, ju od biskupa Cormaca (zm. 497), czono urzd
opata z godnoci biskupi.
Klasztory iroszkockie stay si od VI wieku orodkami nie tylko chrystianizacji kraju, ale take misji poza jego granicami. Sawne byo to pielgrzymowanie (peregrinatio) mnichw iroszkockich dla Chrystusa w
celu goszenia Ewangelii. W klasztorach uprawiano intensywnie nauk i ycie religijne. Zaczto wic
do wczenie nazywa Irlandi wysp witych i wysp uczonych.
Brygida (ok. 452-524, wita) zaoya w Kildare pierwszy klasztor eski. Po mierci szybko doznaa
kultu, ktry rozwin si w Irlandii i Szkocji, nastpnie w Kociele powszechnym. Zostaa te, obok
witego Patryka, patronk swego kraju.
Piktowie, zwani rwnie Szkotami, yjcy na pnoc od Wau Hadriana, byli wrogo nastawieni do
rzymskiej prowincji Brytanii, w ktrej chrzecijastwo zaczo istnie ju w III wieku. Niechtnie wic
przyjli misj brytyjskiego biskupa Niniana (ok. 400). Nawrceni za zostali przez mnichw z Irlandii.
Jeden z nich, opat Kolumban, zwany Starszym (521-597, wity), pochodzcy z krlewskiego rodu
ONeill z Connacht, sta si Apostoem Szkocji, gdy przyby tam z dwunastu mnichami, wedug iroszkockiego zwyczaju. Na terytorium ksistwa Dalriada w Kaledonii otrzyma od wadcy Conda wysp Iona
(Hy), na ktrej zaoy klasztor, orodek misji kaledoskiej, a nastpnie centrum kocielnego ycia w
Szkocji.
Koci szkocki przyj monastyczn struktur na wzr Irlandii. Opat z Iona peni wadz metropolitaln
nad nim, cho nie zawsze mia biskupie wicenia. Mnisi szkoccy, w lad za irlandzkimi, podjli w nastpnym okresie peregrynacj na kontynent europejski.
Brytania, dawna rzymska prowincja, z rozwinitym chrzecijastwem i kilku biskupstwami (Londyn,
York i in.), wracaa od 457 roku do pogastwa wskutek najazdw Anglw, Jutw i Sasw. Uciekajcy
przed najedcami chrzecijascy Brytowie schronili si w grzystej Walii i Kornwalii. Odcici tam od
Kocioa powszechnego ulegli nadmiernemu partykularyzmowi. Nawrcenie Anglosasw, zwane najczciej nawrceniem Anglii, byo dzieem papiea Grzegorza Wielkiego w nastpnym okresie.
Chrzest Frankw
Na kontynencie Europy zachodniej znalazy si w granicach rzymskiego cesarstwa liczne plemiona germaskie. Niektre przyjy chrzecijastwo ariaskie. Poganami pozostali do dugo Frankowie, dzielcy si na salijskich i rypuaryjskich.
Frankowie salijscy, po osiedleniu si midzy Somm i Sekwan, podjli ekspansj na poudniow Gali.
Pod wodz Chlodwiga w 486 roku umocnili swe panowanie midzy Loar i Rodanem. Galijscy biskupi, z
ktrych najwybitniejszymi byli, Marcin z Tours, German z Auxerre i Lupus z Troyes, ju wczeniej oddawali si misyjnej dziaalnoci, obejmujc ni take nowych wadcw kraju. Szczeglny wpyw na
Chlodwiga zdoby biskup Remigiusz z Reims. Miao to ogromne znaczenie dla Kocioa katolickiego,
gdy dwie siostry frankoskiego wadcy stay si ariankami przez maestwo z krlami gockimi. Od
sojuszu z ariaskimi Gotami odcigny Chlodwiga nie tylko wzgldy polityczne, walka z Alarykiem
krlem Wizygotw, ale take dziaanie jego ony Klotyldy z katolickiego domu krlewskiego Burgundw oraz starania biskupa Remigiusza. Dziki Klotyldzie zgodzi si wadca Frankw na chrzest swoich
synw, Ingomera i Chlodomera. Jego osobiste nawrcenie czyo si z wojn w 497 roku przeciw Alemanom. Podczas bitwy, gdy sytuacja staa si niekorzystna dla Frankw, Chlodwig wezwa pomocy
Chrystusa, jak informuje Grzegorz z Tours, zwycistwo za uzna za znak Boy dla siebie. Zoy wic
wkrtce obietnic przyjcia chrztu, a w 498 roku rzeczywicie go przyj w Reims z rk biskupa Remigiusza.
Chrzest Chlodwiga sta si nie tylko przyczyn nawrcenia Frankw, ale take daleko idcych skutkw
historycznych. Jednym z najwaniejszych byo zapocztkowanie nowego ksztatu kultury europejskiej,
144
zwanej redniowieczn kultur. Powstaa ona ze zczenia trzech faktorw: zachowanych w Kociele
elementw kultury antycznego Rzymu, chrzecijaskiej kultury Kocioa galijskiego i wasnej kultury
plemion frankoskich. Wprawdzie t ostatni zwie si barbarzysk, lecz nie bya pozbawiona pozytywnych elementw. Gdy metropolita Avitus z Vienne pisa do Chlodwiga po chrzcie: Wasza wiara jest naszym zwycistwem, myla niewtpliwie o bezporednich skutkach chrystianizacji Frankw: usunicie
niebezpieczestwa, jakim byo dla Kocioa ich pogastwo, oraz wpyw Chlodwiga na katolizacj ssiednich ariaskich ludw germaskich.
Burgundowie porzucili arianizm za krla Zygmunta z Genewy, gdy po mierci ojca obj w 515 roku
wadz nad caym pastwem. Starali si o to katoliccy biskupi tego kraju, zwaszcza Avitus z Vienne
(494-518). Zygmunt zbudowa w Genewie koci katedralny pod wezwaniem witego Piotra Apostoa i
odby pielgrzymk do Rzymu jako pierwszy germaski krl,. Zgin w 523 roku z rk swoich frankoskich przeciwnikw (czczony w Kociele powszechnym jako wity i mczennik). Katolicyzm w Burgundii utwierdzili synowie Chlodwiga, gdy zdobyli j w 534 roku i podzielili midzy siebie.
Chlodwig wystpi ju w 507 roku przeciw ariaskiemu krlestwu Wizygotw ze stolic w Tuluzie.
Wprawdzie umocni je i poszerzy krl Eurich (466-484), lecz nie zdoa obroni si przed Frankami,
ktrzy zdobyli Akwitani ze stolic. Goci utrzymali si jedynie w Septymanii (okrg Narbonne). Opanowanie Akwitanii miao wielkie znaczenie dla dziejw Kocioa na Zachodzie. W VI wieku odbywano
std liczne pielgrzymki do Rzymu i rozwinito ywe kontakty frankoskich krlw i galijskich biskupw
z papieami. Apostolski wikariat biskupa z Arles istnia nadal, po, przyczeniu Prowansji do Frankonii.
Uatwio to prowadzenie misji wewntrz Frankonii i na jej granicach.
Koci Wizygotw
Wandalowie, Alanowie i Swebowie, po przeamaniu rzymskiej granicy na Renie w 406 roku, zalali poudniowo-zachodnie poacie cesarstwa, szybko od 409 roku przedzierajc si na Pwysep Pirenejski.
Wandalowie pozostajc do koca arianami, przeprawili si (429) przez Cienin Gibraltarsk i podbili
Afryk. Przeladowali w nie] Koci katolicki, a do wznowienia bizantyjskiego panowania za Justyniana I (548).
Wizygoci i Swebowie pozostali w Hiszpanii. Wada nimi z Tuluzy krl Eurich (466-484), ktry potrafi
narzuci sw hegemoni nawet Teodorykowi, cesarskiemu patrycjuszowi i krlowi Ostrogotw w Italii.
Eurich nie pozwoli Kocioowi swojego kraju utrzymywa cznoci z Rzymem. Inne stanowisko zaj
jego syn i nastpca, Alaryk II, nastawiony na polityk integracji. Opublikowa w 506 roku Rzymskie
Prawo Wizygotw (Lex Romana Visigotorum). Zbir ten, zwany take Breviarium Alaricianum, regulowa sprawy Kocioa wedug cesarskiego modelu, dajc pocztek hiszpaskiemu Kocioowi krajowemu.
Poczynania Euricha rozbia inwazja Frankw i wojna w latach 507-511. Zapocztkowao to z kolei wewntrzne walki o wadz, a do krla Atanagilda (551-567) z Toledo.
Toledaskie krlestwo Wizygotw utwierdzi nastpny wadca,. Leowigild (568-586). W swoim programie rzdw wysun na czoo spraw jednoci wiary i prawa w pastwie, ale zamierza j osign na
fundamencie wiary Gotw, czyli arianizmu. Przeciwnym temu zamierzeniu by jego syn, Hermenegild,
ktremu powierzy wadz w Betyce z stolic w Sewilli. Mody wadca znajdowa si pod religijnym
wpywem swej ony, frankoskiej ksiniczki Ingundy, przyj wic jej wyznanie, katolicyzm. Niezadowolony ojciec wystpi przeciw synowi, podj zbrojn wypraw i zdoby Sewill (584). Hermenegild,
nieustpliwy w religijnych przekonaniach, zosta zamordowany w wizieniu w Tarragonie (586, wity,
mczennik).
Ariaska reakcja Leowigilda nie pomina zdobytego przez niego (585) krlestwa Swebw. Zahamowao
to katolizacj Wizygotw tylko na pewien czas.
Rekkared (586-601), syn Leowigilda, opowiedzia si za katolicyzmem ju w 587 roku. Na synodzie
toledaskim trzecim (589) witowano uroczycie pojednanie si Wizygotw z wyznaniem wiary soborw, nicejskiego i chalcedoskiego. Rekoncyliacj uatwia decyzja synodalna, e ariascy kapani, a nawet ariascy biskupi bd przyjci do Kocioa katolickiego. Omiu ariaskich biskupw podpisao te
akta synodu, lecz nie brakowao arian stojcych w opozycji do kocielnej polityki Rekkareda, ktry jed-
145
nak nie odszed od niej. Na nawrcenie i dziaalno krla miaa wpyw niewtpliwie tragiczna mier
jego brata, Hermenegilda i bezskuteczna prba poredniczenia midzy nim i ojcem. Naley te przyj
wpyw katolickich biskupw z wybitnym Leanderem z Sewilli na czele.
Poparcie Rekkareda przyczynio si do wzrostu rangi biskupstwa w Toledo. Wyzwolio si ono z zalenoci od metropolii w Kartagenie, odkd to miasto dostao si we wadanie Bizancjum. Biskup z Toledo
nie tylko zosta metropolit, ale rozcign swe wpywy na inne metropolie hiszpaskie i przyj tytu
prymasa.
Drugie hiszpaskie krlestwo Swebw obejmowao sabo zromanizowan Galicj (Braga) i cz pnocnej luizytami. Swebowie byli arianami, unikali wszake przeladowania chrzecijan wyznania, nicejskiego. Ich krl Chararich przyj (556) katolicyzm pod wpywem cudw przy grobie witego Marcina
w Tours i dziaalnoci orodka misyjnego w Dumio koo Bragi. Twrca tego orodka, uznawany za Apostoa Swebw, mnich Martinus zosta metropolit Bragi (561-580) i kontynuowa usuwanie pryscylinizmu oraz resztek pogastwa. Da take prawne podstawy Kocioowi w Galicji i Luzytanii.
Uznanie katolicyzmu przez ludy ariaskie i pogaskie w Zachodniej Europie uatwio ich romanizacj,
widoczn w przyjciu aciskiego jzyka. Wcigno je nadto w proces tworzenia redniowiecznej kultury.
Koci w krlestwie Ostrogotw
Ostrogoci, tworzc do 488 roku wasne krlestwo w Italii, ulegli romanizacji jeszcze jako arianie,
zwaszcza za panowania Teodoryka Wielkiego (489-526), ktry przebywa jaki czas na dworze bizantyjskim i uznawa oficjalne zwierzchnictwo cesarza nad swoim pastwem. Krl wznosi budowle w stylu
bizantyjskim, szczeglnie w swej stolicy Rawenaie, a pod wpywem najbliszych wsppracownikw,
Rzymian, filozofa Boecjusza i senatora Kasjodora, popiera rzymsk kultur. Polityczne wzgldy sprawiy jednak, e kaza pniej straci Boecjusza pod zarzutem spisku przeciw niemu i dziaania na rzecz
Bizancjum, podobnie jak senatora Symmachusa. Wystpi rwnie przeciw papieowi Janowi I, ktry
zmar (526) w wizieniu, zamknity za niepowodzenie powierzonej mu akcji dyplomatycznej w Konstantynopolu.
Wzgldem katolikw i ydw gosi Teodoryk tolerancj, uznajc zasad, jak twierdzi Kasjan, e nie
mona nikomu narzuca religii, bo jest nie do pomylenia, by kto wierzy przymuszony. Nastpcom
Teodoryka Wielkiego nie udao si zachowa siy jego pastwa, ani wewntrznej w nim rwnowagi.
Walki o tron spowodoway interwencj cesarza Justyniana I w 536 roku i wznowienie bezporedniej zalenoci tej czci Italii od Bizancjum, pod rzdami cesarskiego namiestnika (egzarchy) w Rawennie.
Spowodowao to zanik arianizmu u Ostrogotw we wschodniej i rodkowej Italii.
Katolicyzm Longobardw
Walki Bizancjum z Ostrogotami uatwiy ariaskim Longobardom opanowanie pnocnej Italii, po
opuszczeniu (568) ich siedzib w Panonii. Jeeli nie zajli wwczas caej Italii, to dlatego e ich pastwo z
stolica w Pawii rozpado si ju w 574 roku na trzydzieci grup plemiennych.
Na zdobytych terytoriach traktowali Longobardowie ludno rzymsk jako podbit, ale nie narzucali jej
arianizmu si. Dwa czynniki uatwiy wkrtce osabienie arianizmu u nich. Pierwszym bya niech katolickich biskupw z pnocnej Italii do Bizancjum z powodu Trzech rozdziaw, przez co wydawali si
by sojusznikami Longobardw. Drugim czynnikiem staa si dziaalno Teodolindy, ony krla longobardzkiego Autarisa, ktremu udao si (584) wznowi jedno pastwa. Teodolinda, crka bawarskiego
ksicia, bya wychowana w wyznaniu nicejsko-konstantynopolitaskim i umiaa pozyska do niego wielu
zwolennikw, Skonio to krla do wydania (590) nakazu Longobardom, by nie chrzcili dzieci po katolicku. Dziaalno Teodolindy, po mierci tego wadcy, znalaza poparcie jej drugiego ma, krla Agilufa,
ktry wbrew wspomnianemu zarzdzeniu kaza ochrzci syna po katolicku, a cho sam pozosta arianinem, powierzy (612) koci witego Piotra w Bobbio opatowi Kolumbanowi, ktry utworzy tam
klasztorny orodek misji wrd Longobardw.
146
Rozdzia 33
KLASZTORY I ZAKON BENEDYKTA
Na Wschodzie nie usta rozwj ycia zakonnego, ktrego kolebk by nadal Egipt. Mnisi wszake wczyli si w spory teologiczne i ulegali nieraz ujemnym wpywom z zewntrz. Starano si wic uj ycie
klasztorne w normy prawne, lecz w maym stopniu zdoano je zinstytucjonalizowa. Na Zachodzie natomiast powstaje cile zorganizowany zakon benedyktyski. Nurt benedyktyski nie osabi powstawania i
rozwoju innych klasztorw w Italii, Galii i Hiszpanii. Nie brakowao te propagatorw ycia mniszego w
pastwie Merowingw.
Klasztory na Wschodzie
Klasztory egipskie, najstarsze orodki ycia mniszego, przycigay pielgrzymki ludzi, ktrzy pragnli
pozna je u samych rde. W innych krajach zakadano klasztory czsto na wzr egipskich. W Palestynie oywio si ycie zakonne w V wieku. Jej klasztory miay kontakty z caym chrzecijastwem przez
przybywajcych do Ziemi witej pielgrzymw. Za najwybitniejszych mnichw wschodnich uwaa si
Eutymiosa Wielkiego, Teodozego Koinobiarch i opata Sab.
Eutymios (zm. 473) pochodzi z Melitene nad Eufratem, lecz w Palestynie zaoy awr, ktra zgromadzia mnichw z rnych stron cesarstwa. Jego klasztor szybko wczy si w sprawy Kocioa powszechnego, szczeglnie w obron soboru chalcedoskiego. Teodozy (zm. 529) wprowadzi wbrew
oglnej tendencji surowy kierunek ycia w swoim klasztorze niedaleko Betlejemu. Klasztor ten sta si
wzorcowym, a patriarcha jerozolimski mianowa Teodozego archimandryt wszystkich orodkw mniszych w Palestynie. Saba (zm. 532), syn oficera legionw z Kapadocji, po pobycie w rnych klasztorach
osiad w pustelni nad Morzem Martwym i zaoy tam awr, w ktrej yo 150 mnichw. awr nazywano czsto miasteczkiem na pustyni. Ze wzgldu na rnice co do formuowania duchowoci mniszej, a
przede wszystkim z powodu obrony Orygenesa, .cz mnichw zostawia to osiedle i zaoya (508)
Now awr, w ktrej nadal zajmowano si nauk Orygenesa.
Mnisi palestyscy mieli wpyw na rozwj literatury chrzecijaskiej. O ile duchowo mnichw egipskich wyraaa si w Apoftegmatach Ojcw, zbiorach wypowiedzi i czynw gonych ascetw z IV i V
wieku, o tyle mnisi palestyscy wydali Kyrillosa z Skythopolis, znakomitego biografa, ktry opisa ycie
oraz dziaalno Eutymiosa i Saby.
Mnichw wschodnich nie ominy podziay wyznaniowe pochalcedoskie. W Syrii osiedle pustelnicze
Telnein, przycigajce pielgrzymw supem, na ktrym wity Szymon Stylita (zm. 459) spdzi ycie,
stao si orodkiem monofizyckim, wobec czego chrzecijanie wyznawcy symbolu chalcedoskiego oddawali cze modszemu Szymonowi Supnikowi (zm. 596) na Cudownej Grze koo Antiochii.
W Konstantynopolu rozkwito ycie mnisze w VI wieku. Powstay te wwczas klasztory narodowociowe, dla Egipcjan, Syryjczykw i Sycylijczykw.
Rozkwit monastycyzmu nis pewne niebezpieczestwa. Starano si usun je kanonami soboru chalcedoskiego i prawami Justyniana I.
Wedug trzeciego i czwartego kanonu soborowego nie wolno byo mnichom angaowa si w konflikty
kocielne i spoeczne, ani wdrowa z miejsca na miejsce czy zakada klasztory, gdzie si spodobao. Na
zaoenie nowego klasztoru potrzebne byo pozwolenie miejscowego biskupa. Jego zwierzchnictwu podporzdkowano take istniejce klasztory. Zakasano przyjmowa do klasztoru niewolnikw bez zgody ich
panw. Po raz pierwszy zabroniono prawem kocielnym zawierania maestw przez mnichw. Prby
Chalcedonu, a potem Justyniana I, by zinstytucjonalizowa ycie mnisze, powiody si tylko w czci.
Zachowao ono bowiem charakter ruchu, nie udao si wic ani Pachomiuszowi, ani Bazylemu Wielkiemu - zreszt nie mieli takiego zamiaru - uj monastycyzm w cile zorganizowany zakon. Na Zachodzie
dokona tego dziea Benedykt z Nursji na pocztku VI stulecia.
147
Benedykt z Nursji
Biskupi zachodni, bardziej ni wschodni, wykonywali jurysdykcj nad klasztorami. Widzieli oni chtnie
spisane reguy, wedug ktrych mogli ocenia ycie klasztorne. Przepisywano wic i przerabiano Regu
Pachomiusza. W Lrins uoono w V wieku Regu czterech Ojcw i Regu Makarego. Pierwsza z nich
powstaa jako wynik obrad kilku opatw poudniowogalijskich, ktrzy pragnli udoskonali struktur
ycia klasztornego. Kilka regu powstao w VI wieku. Z nich dwie stay si szczeglnie gone: anonimowa Regua Mistrza i Regua witego Benedykta. Mimo dociekliwych bada historycznych w ostatnich czasach nie udao si okreli, kim by w Mistrz ani jaki istnieje stosunek zalenoci Benedykta od
niego w ukadaniu wasnej reguy.
ycie i dziaalno Benedykta s znane dziki drugiej ksidze Dialogw papiea Grzegorza Wielkiego
(zm. 604). Papie nie zamierza pisa biografii, dlatego napotyka si na trudno w ustaleniu chronologii
wydarze.
Benedykt, urodzony okoo 480 roku, pochodzi z prowincji Nursja. Jako modzieniec podj nauk w
Rzymie, ale zniechci si szybko do ycia miejskiego i osiad jako pustelnik w grocie koo Subiaco, korzystajc z rad i wskazwek mnicha Romana. Wkrtce jednak zaczli zgasza si do niego uczniowie, a
mnisi z pobliskiego klasztoru w Vicovaro skonili go do objcia u nich funkcji opata. Peni j niedugo,
zraony do uchybie w przestrzeganiu zasad ycia klasztornego. Powrci wic do pustelni, dokd napywao coraz wicej uczniw. Dla nich zorganizowa dwanacie maych osiedli mniszych obok swej
pustelni. Kade miao wasnego przeoonego. Jednym osiedlem, przeznaczonym dla pocztkujcych w
yciu mniszym, on sam kierowa. Wskutek konfliktu z miejscowym kapanem, Benedykt opuci Subiaco
i przenis si z wielu uczniami na Monte Cassino okoo 529 roku. Na tej grze zbudowa koci i
klasztor, a wykorzystujc swoje dotychczasowe dowiadczenia i wskazania innych, uoy wasn regu,
ktrej nada okoo 540 roku ostateczn redakcj. Nazwana od jego imienia regu benedyktysk, podaje
we wstpie, e nawizuje do Reguy Mistrza.
Benedykt nada swej regule charakter chrystocentryczny. Podkreli wic, e wola naladowania Chrystusa musi by decydujcym motywem wstpienia do klasztoru. ycie zakonne staje si wtedy sub w
szeregach Chrystusa Krla (militia Christi Regis), do czego jednak konieczne jest wewntrzne nawrcenie (conversatio morun). Mnich poddaje si dobrowolnie posuszestwu wobec opata, ktrego nazwa
ojciec (abbas) ma by nie tylko tytuem, ale przede wszystkim funkcj, wtedy ycie klasztorne staje si
yciem rodziny. Nie wyklucza to kontroli mnichw przez opata, wybieranego doywotnio. Kontrola naley take do dziekanw, ktrych mianuje opat. Wszyscy wszake s zobowizani do wypeniania obowizkw z mioci ku Bogu i ku braciom. Regua rozdziela obowizki harmonijnie na modlitw, prac i
odpoczynek.
Modlitwa wsplnoty klasztornej, wedug Benedykta, jest przede wszystkim sub Bo (opus Dei, officium dwinum), musi wic by ujta w dokadne normy. Zajcia pozamodlitewne, to najpierw praca fizyczna dla dobra wsplnoty, dla jej utrzymania, ale te dla wasnego dobra duchowego. Do pracy zalicza
on zajcia umysowe, czytanie indywidualne lub zbiorowe (lectio divina). Harmonia midzy modlitw i
prac zostaa pniej ujta w lapidarne haso benedyktyskie mdl si i pracuj (ora et labora). Benedykt
nie zapomnia o wypoczynku mnichw, by mogli tym ochotniej potem modli si i pracowa. W ogle
stosuje on umiarkowanie i roztropno w nakadaniu obowizkw, wszake oprcz trzech lubw zakonnych da stanowczo zachowania tak zwanej staoci miejsca (stabilitas loci), czyli pobytu do mierci w
klasztorze, ktry si wybrao, chyba e na polecenie opata trzeba byo pj gdzie indziej zakada nowy
klasztor.
Za ycia Benedykta (zm. 547) regua nie bya znana w szerszych krgach kocielnych, ale pisma i dziaalno papiea Grzegorza I na przeomie VI i VII wieku przyczyniy si w szczeglniejszy sposb do jej
powszechnej znajomoci w Kociele i przyjcia w klasztorach ju istniejcych, zwaszcza za w nowo
zakadanych.
Scholastyka (ok. 480 - ok. 542), siostra Benedykta, naladowaa tryb ycia brata. Tradycja przypisuje jej
zaoenie klasztoru eskiego, najpierw w Subiaco, w pobliu groty Benedykta, potem na Monte Cassino.
Budzi to wtpliwoci, podobnie jak przypisywanie jej zaoenia klasztoru benedyktynek w Plumbariola
148
(Piumarola), uwaanego za najstarszy. Przyjmuje si natomiast, e Scholastyka naladujc brata, dawaa

przykad ycia ascetycznego, regu za benedyktysk zaczy stosowa istniejce ju klasztory eskie.
W Frankonii wzorem dla benedyktynek sta si zaoony w 625 roku klasztor w Faremoutiers, w ktrym
poczono regu Kolumbana z regu Benedykta.
Klasztory w Italii, Galii i Hiszpanii
Poza nurtem benedyktyskim w VI wieku rozwijay si liczne klasztory w Europie zachodniej.
W Italii propagatorem i organizatorem ycia klasztornego sta si Kasjodor (ok. 485-580), wspomniany
ju minister Teodoryka Wielkiego. Z zaoonych przez niego klasztorw wybitnym okaza si klasztor w
Vivarium, ktry zajmowa si intensywn prac umysow. Kasjodor ustali w swoim dziele Institutiones
divinarum et saecularium litterarum konkretny program studium dla mnichw oraz wytyczne dla klasztornej biblioteki. Ksigi powinny by dostarczane z wasnego skryptorium, ktre nie moe wzbrania si
przed przepisywaniem ksig o tematyce wieckiej.
W pastwie Merowingw najznaczniejszym propagatorem ycia klasztornego by Cezary (470-542,
wity), najpierw mnich w Lrins, potem biskup w Arles. Jako biskup napisa regu dla zakadanych
przez siebie klasztorw: eskiego, witego Jana, z swoj siostr Cezari jako ksieni, oraz mskiego na
przedmieciu Arles. Fundatorami klasztorw zostawali merowiscy wadcy i ich ony, krl Chlotar I i
krlowa Radegunda, krlowa Brunhilda, krl Childebert. Dla swych fundacji przyjli regu witego
Cezarego. Byy wszake w Galii klasztory, ktre naladoway wzr ycia zakonnego, ustalony przez
witego Marcina z Tours. Rniy si one od cezariaskich sabsz organizacj i niekiedy nadmiernym
indywidualizmem.
W Hiszpanii, mimo walk Wandalw, Swebw i Wizygotw, powstaway klasztory, ale nie byy liczne. Z
nich zdoby najwikszy wpyw klasztor Servitanum, zaoony przed 570 rokiem w krlestwie wizygockim przez opata Donata, ktry z 70 mnichami i pokan bibliotek przyby z pnocnej Afryki. Rozwj
ycia zakonnego w Hiszpanii dokona si w nastpnym okresie.
Monastycyzm zachodni rni si od wschodniego: dokadniejsz realizacj wskaza soboru chalcedoskiego co do jurysdykcji biskupw nad klasztorami, podjciem misyjnej dziaalnoci na szerok skal, w
ktrej wykorzystano iroszkocki ascetyczny idea pielgrzymowania dla Chrystusa, zapocztkowaniem
systematycznego ksztacenia mnichw, co dao podstawy do tworzenia szk klasztornych.
Rozdzia 34
PISMA I UCZENI - SYNOD W ORANGE
Gwatowne spory wok soboru chalcedoskiego wcale nie oznaczay rozwoju nowego pimiennictwa
teologicznego. Chalcedoczycy nie potrafili wyda spord siebie teologa na miar monofizyckiego pisarza Sewera. Walka o subtelne rozrnienia pojciowe nie uatwiaa syntetycznych opracowa, przyniosa
jednak lepsze zrozumienie communicatio idiomatum. Niektre dziea nabray znaczenia jako rda do
poznania dziejw kocielnych tego okresu. Oprcz pism polemicznych posugiwano si dysputami teologicznymi. Na Zachodzie dziaaj i pisz dwaj uczeni, ktrych uznano za filary redniowiecznej wiedzy.
Cezary z Arles i synod w Orange rozprawili si ostatecznie z semipelagianizmem.
Uczeni i dysputy
Do wybitniejszych teologw naley zaliczy Pseudo-Dionizego Areopagit, ktrego pisma cytuje si po
raz pierwszy w 531 roku. Wyrs on ponad wczesn dogmatyk i polemiki. Stworzy obraz kosmosu z
okreleniem ziemskiej i niebieskiej hierarchii, przez co wywar wpyw na teologi liturgii i bizantyjsk
sztuk liturgiczn. Jego pisma nabray ponadczasowego znaczenia.
W dyskusjach teologicznych posugiwano si zbiorami zda i opinii Ojcw Kocioa na wybrane tematy.
Zwano je katenami, ktre ceniono i wykorzystywano take w nastpnych stuleciach. Rozgosu nada im
Prokop z Gazy (zm. ok. 528), sam sawny jako kierownik chrzecijaskiej szkoy sofistycznej w tym
149
miecie. Jego Katena do Omioksigu staa si wzorcem dla innych autorw. W ten sam sposb zebra
komentarze do innych ksig Starego Testamentu.
Dzieje przeladowania Kocioa w Afryce opisa (488/489) biskup Wiktor z Vita, lecz swoje dzieo
traktowa rwnie jako pomoc w dyskusjach z arianami. Znamienne, e identyfikuje on katolikw z
Rzymianami. W jednym rozdziale swego dziea o przeladowaniu wyoy prawdy wiary katolickiej z
uwzgldnieniem chalcedoskiej chrystologii. Jego argumenty rozwin biskup Fulgencjusz z Ruspe
(468-532). Przeciw Wandalom, ktrzy siebie nazywali katolikami, a katolikw i donatystw - homouzjanami, wykaza, e termin katolicki ma takie samo biblijne znaczenie, jak homousios.
Przeciw arianizmowi w poudniowej Galii pisa Cezary z Arles. Nie mniej wane od jego dziea o tajemnicy Trjcy witej i od jego Breviarium przeciwko heretykom byo to, e na. synodzie w Vaison (529)
wprowadzi do mszy witej piew potrjnego Sanctus, co uwiadamiao wiernym, e Trzy Osoby Boskie, bdce rwne w witoci, s rwne w swej istocie.
W zwalczaniu arianizmu posugiwano si pismami polemicznymi i dysputami teologicznymi. W Kartaginie prowadzi je biskup Fulgencjusz z wandalskim krlem Trasamundem (ok. 515), a nieco wczeniej w
poudniowej Galii biskup Avitus z ariaskim krlem burgundzkim Gundobadem (zm. 516). W Mrida
toczyli publiczn dyskusj wobec krla Leowigilda dwaj biskupi, katolicki Masona i ariaski Sunna. Nie
bya ona jedyna w Hiszpanii za krla Leowigilda. Sposb prowadzenia takich dyskusji mona pozna z
Historii Frankw, spisanej przez Grzegorza z Tours, ktry sam bra udzia w dwch z nich.
Filary redniowiecza
Chrzecijastwo na Zachodzie, w okresie tworzenia fundamentw redniowiecznej kultury, wydao czterech uczonych, ktrych uwaa si za filary kocielnego redniowiecza. Dwaj z nich, Boecjusz i Kasjodor,
nale do omawianego okresu, dwaj dalsi, Grzegorz Wielki i Izydor z Sewilii, do nastpnego.
Boecjusz (480-524) pochodzi z staroytnego rodu rzymskiego Anicjuszw, posiada gbokie wyksztacenie i szerokie zainteresowania. Najwikszy rozgos zdobyo mu dzieo Pociecha filozofii (De consolatione philosophiae), zarwno sw treci, jak i okolicznociami, w ktrych je napisa. Powstao bowiem
w wizieniu, do ktrego dosta si oskarony przez ostrogockiego krla Teodoryka Wielkiego o udzia w
spisku, nastpnie stracony. Boecjusz ma zasugi dla nauki przez wszystkie swoje dziea, najpierw filozoficzne. Obejmuj one tumaczenie pism Arystotelesa z zakresu logiki i komentarze do nich, ktre przejo
redniowiecze. W dzieach teologicznych zastosowa szeroko dowodzenie, oparte na argumentach z rozumu. Ta ratio theologica staa si ulubion form dowodzenia w redniowieczu. Boecjusz wskaza take, jak mona czy wiar z rozumem.
W jego traktatach O jednoci Trjcy witej, O Trzech Boskich Osobach i O jednej Osobie i dwch naturach przeciwko Nestoriuszowi i Eutychesowi, cenna jest nie tylko tre teologiczna, ale i definicja osoby i
natury.
Dla uczonych redniowiecznych sta si Boecjusz mistrzem definicji, logiki i precyzyjnych poj. Do
rozwoju redniowiecznego systemu nauki, tak zwanych siedmiu sztuk wyzwolonych, przyczyni si opracowaniem podrcznikw do nich, zwaszcza do logiki, arytmetyki, geometrii i muzyki. Pociecha filozofii
zaja si udzieleniem rozumowej odpowiedzi na pytanie o sens ludzkiej egzystencji, rozpatrywane na
przykadzie jego wasnego ycia. Posuy si wycznie filozoficzn refleksj, co spowodowao, e od
XVIII wieku niektrzy uczeni, odmawiali temu dzieu charakteru chrzecijaskiego, a nawet nie zaliczali
autora, do chrzecijan. Dzieo Boecjusza, przepisywane w redniowieczu wielokrotnie, a take wydawane
stale a do naszych czasw, wywaro ogromny wpyw na ksztatowanie si .myli europejskiej.
Kasjodor, nieco modszy od Boecjusza, by jak on zaangaowany w polityczn wspprac z Teodorykiem Wielkim i nastpnymi wadcami Ostrogotw, lecz w 535 roku wycofa si z ycia dworskiego. Porozumia si wwczas z papieem Agapitem, pragnc stworzy w Rzymie wysz .szko teologiczn z
zawodowymi nauczycielami, opacan czciowo przez niego, czciowo przez Koci rzymski. Wybuch, wojny uniemoliwi mu realizacj planu, wtedy zorganizowa orodek nauki w klasztorze Vivarium, ktry zaoy w swych posiadociach na poudniu Italii. Jako wprowadzenie do studiw napisa
dwa dziea, Institutiones i Historia tripartita. W pierwszym zawar wskazania o metodzie studiowania
150
teologii i siedmiu sztuk wyzwolonych. W drugim przedstawi zarys dziejw Kocioa. W bibliotece
klasztornej zgromadzi dziea Ojcw Kocioa. Ze wzgldu na nieznajomo u mnichw jzyka greckiego
poleci szereg pism greckich przetumaczy na jzyk aciski, a sam pisa do nich komentarze. W ten sposb powstay kodeksy Kasjodora obejmujce znakomite dziea egzegetyczne, objaniajce wikszo
ksig Starego i Nowego Testamentu. Wedug niego, do zrozumienia Pisma witego su take nauki
wieckie. Gromadzi wic w bibliotece klasztornej dziea z tych nauk. Mnichw za poleci uczy tak
zwanych siedmiu sztuk wyzwolonych (artes liberales): gramatyki, retoryki, dialektyki, arytmetyki, geometrii, muzyki i astronomii. redniowiecze przejo jego podzia tych nauk na trivium i quadrivium: Posugiwao si take jego dzieami jako. podrcznikami.
Rozprawa z semipelagianizmem
Na Zachodzie miaa teologia nastawienie antyariaskie. Najlepiej poznaje si j z dzie biskupa Fulgencjusza z Ruspe. Wygnany z swojej afrykaskiej stolicy biskupiej, przebywa na Sardynii, gdzie napisa O
Trjcy witej i O Wcieleniu. Przez, te dziea sta si najwybitniejszym zachodnim teologiem w dziedzinie chrystologii.
Fulgencjusz zajmowa si nie tylko polemik z arianami, ale take dopracowaniem do koca nauki witego Augustyna o asce przeciw tak zwanym semipelagianom, szczeglnie przeciw mnichowi Janowi
Kasjanowi i biskupowi Faustusowi z Riez. Wedug niego, aska Boa jest czowiekowi absolutnie konieczna, aby jakikolwiek czyn zasugujcy na zbawienie rozpocz, spenia i doprowadzi do dobrego
zakoczenia. Swoj nauk o asce i grzesznym czowieku przedstawi bardzo logicznie. Rni si tym od
Augustyna, ktry w polemice z pelagianami uzupenia i zmienia nieraz swe wypowiedzi.
Cezary z Arles, prawie wspczesny Fulgencjuszowi, zasuy si wprowadzeniem nauki augustiaskiej
do kocielnego nauczania i odciciem jej definitywnie od semipelagianizmu. Gdy zosta na synodzie w
Valence (528) zaatakowany przez niektrych biskupw za opowiedzenie si po stronie Augustyna, napisa w tej sprawie do Rzymu, a odpowied przedstawi na synodzie w Orange (529). Ustalone wwczas
orzeczenia teologiczne ujto w form kanonw, ktre jednak nie kocz si anatematyzmami. Pierwsze
osiem kanonw dotycz grzechu pierworodnego (1-2) i aski (3-8). Orzeczono przeciw Pelagiuszowi, e
grzech pierworodny zaszkodzi nie tylko Adamowi, ale i jego potomkom, szkod za ponioso nie tylko
ciao, ale i dusza czowieka. aska jest potrzebna ju do zapocztkowania wiary i dopenienia kadego
dobrego uczynku. W kanonach dalszych (9-25) podano wypowiedzi Augustyna wedug zestawienia, dokonanego przez Prospera z Akwitanii. Orzeczenia synodalne przedstawi Cezary papieowi Bonifacemu
II do zatwierdzenia. Stay si one nauk Kocioa powszechnego. Do problemu wolnej woli czowieka i
aski Boej powrcono dopiero na soborze trydenckim w XVI wieku.
Rozdzia 35
PAPIEE I WIKARIATY APOSTOLSKIE
Sobr chalcedoski w kanonie dwudziestym smym stawia Konstantynopol na rwni z Rzymem. Warunki polityczne, spory teologiczne, a zwaszcza kocielna polityka Justyniana I nie uatwiay biskupom
stolicy nad Bosforem rozwoju ich uprawnie jurysdykcyjnych. Dokonaj tego dopiero w okresie nastpnym. Na Zachodzie za warunki sprzyjay papiestwu do wypeniania nie tylko prymatu wiary, ale take
prymatu jurysdykcyjnego oraz do zwikszenia wpyww politycznych. Chcc utrwali swoje jurysdykcyjne prawa w odlegych metropoliach, papiee wprowadzaj do struktury Kocioa nowo, jak byy
apostolskie wikariaty.
Od Leona I do Pelagiusza II
Po 21-letnim pontyfikacie Leona Wielkiego w trudnym okresie soboru chalcedoskiego, Rzym ma 18
papiey i 2 antypapiey, Wawrzyca (498-505) i Dioskura (530). Dziesiciu z tych papiey doznaje w
Kociele czci witych. Chronologicznie ostatni z nich, Sylweriusz (536-537), czczony jest jako wity
151
mczennik, cho zmar mierci naturaln. Najduej, osiemnacie lat, zasiada na Stolicy Pitrowej papie Wigiliusz, lecz osiem. lat spdzi w Konstantynopolu. Jedenacie pontyfikatw trwao od 2 do 7 lat,
siedem od 9 do 18 lat. Dziewiciu papiey byo rodowitymi rzymianami, jeden (Bonifacy II) rzymianinem z przodkami gockiego pochodzenia,. siedmiu Italczykami, jeden (Gelazy I) Afrykaczykiem urodzonym w Rzymie.
Do najtrudniejszych problemw w dziaalnoci papieskiej naleao: ustosunkowanie si do Wschodu w
sprawach religijnych, szczeglnie do czsto popieranego w Bizancjum monofizytyzmu, oraz obrona autorytetu Chalcedonu; ustosunkowanie si do arianizmu na Zachodzie, a nawet w samym Rzymie, gdzie
powstaa osobna gmina ariaska za papiea Hilarego I (461-468), przy poparciu germaskiego wodza
Rikimera; ustosunkowanie si do ludw i pastw germaskich, wymagajcych dziaania misyjnego,
obrona i rozwj prymacjalnych uprawnie Rzymu oraz ukonstytuowanie apostolskich wikariatw.
Papie Feliks II (483-492) zaj wobec kocielnej polityki Bizancjum zdecydowane stanowisko. Zbada
na synodzie rzymskim (484) brak ortodoksyjnoci monofizyckiego patriarchy Akacjusza i zerwa z nim
jedno kocieln. Do cesarza Zenona, narzucajcego promonofizycki Henotikon napisa: cesarz jest synem Kocioa, nie za biskupem w Kociele, w sprawach wiary musi si uczy, a nie naucza [...] Z woli
Boej naley kierowanie Kocioem do biskupw, a nie do wadzy wieckiej. Skoro jest ona chrzecijaska, Bg chce, eby podporzdkowaa si Kocioowi.
Stanowisko to podtrzymywa papie Gelazy I (492-496). W swoich kontaktach z cesarzem Anastazym I
stara si w umiarkowany sposb przedstawi stosunek wzajemny obu wadz, duchownej i wieckiej.
Podkrela, e obie, auctoritas sacrata pontificum i regalis potestas, kieruj wiatem. Do zada uwiconej powagi papiey naley dbao o czysto wiary, nie mona wic trwa w jednoci z patriarch konstantynopolitaskim, gdy on czy si z ludmi, odrzucajcymi chalcedoskie wyznanie wiary.
Gelazy stara si teologicznie wzmocni autorytet soboru chalcedoskigo. Napisa te przeciw monofizytom O dwch naturach w Chrystusie.
Opozycji papiea wobec Konstantynopola nie mona wyjania chci pozyskania sobie przychylnoci
ostrogockiego krla Teodoryka, niechtnie widzianego na dworze bizantyjskim. Gelazy bowiem stara si
o to pniej, gdy ju jasno okreli swj stosunek do spraw kocielnych na Wschodzie. Przychylno
krla Ostrogotw stara si pozyska za porednictwem matki Teodoryka, Ereleuwy, ktra trzymaa si
wyznania nicejsko-konstantynopolitaskiego. Chodzio za o dobro ludnoci rzymskiej, uciskanej przez
Ostrogotw.
W trosce o zuboa ludno Rzymu rozwin papie w miecie i okolicy dziaalno duszpastersk i charytatywn. Przeznaczy jedn czwart dochodw Kocioa na biednych. Biskupom poleci, eby z wasnych dochodw wspierali uwizionych i przybyszw. W tych niespokojnych czasach broni prawa azylu
w odniesieniu do kociow. W celu podtrzymania ludzi na duchu rozpowszechni zredagowan na nowo
przez siebie starorzymsk litani Kyrie-eleison, nazwan Baganiem Gelazego. Wprowadzi te Kyrieeleison do liturgii mszalnej.
Po krtkim pontyfikacie Anastazego II (496-498), ktry podj pojednawcze rozmowy z Konstantynopolem, niestety, przerwane jego mierci, doszo w Rzymie do schizmy laurencjaskiej z powodu polaryzacji wpyww bizantyjskich i autonomicznych rzymskich. Partia bizantyjska wybraa papieem dotychczasowego kapana rzymskiego Wawrzyca (po ac. Laurentius), przychylnie nastawionego wobec
Konstantynopola. Wikszo jednak wybraa papieem Symmacha (498-514). Obie strony zwrciy si
do Teodoryka Wielkiego w Rawennie, wwczas namiestnika cesarskiego w Italii. Krl gocki opowiedzia
si za Symmachem, Wawrzyniec wic obj biskupstwo w Nocera, lecz grupa probizantyjskich senatorw
nadal zwalczaa nowego papiea przy pomocy oskare o naduywanie wadzy. Dugo trwajcego konfliktu nie zdoa rozwiza synod rzymski (502), zwoany specjalnie do tego zadania. Co wicej, pogbi
rozdwojenie, gdy opozycja uatwia Wawrzycowi przybycie do Rzymu i zajcie bazyliki witego Jana
na Lateranie oraz kilku innych kociow. Symmach pozosta przy bazylice witego Piotra. Jego zwolennicy mniej silni od przeciwnikw, bronili papiea pismami, wskazujc na dawn wedug nich zasad,
e nikt nie ma prawa sdzi najwyszego biskupa w Kociele (prima sedes a nemine iudicatur). Chcc
dostarczy podstaw prawnych tej zasady, ujmowano w form dokumentw ustne przekazy. Z prawnego
152
punktu widzenia byy to falsyfikaty, nazwano je wic w nauce falsyfikatami symmachiaskimi. Rozdwojenie zakoczy Teodoryk Wielki swoj ingerencj. Odda on Symmachowi wszystkie kocioy rzymskie,
co uatwia mier Wawrzyca w 505 roku.
Schizma laurencjaska napia jeszcze bardziej stosunki kocielne i polityczne midzy papieem i cesarzem. Na Zachodzie jednak nie przeszkodzia Symmachowi w rozszerzeniu jurysdykcji na biskupw galijskich i hiszpaskich przez apostolski wikariat w Arles. Tamtejszy biskup Cezary zosta obdarzony
przez papiea nie praktykowanym dotychczas symbolem wadzy, paliuszem. O wzrastajcym autorytecie
Stolicy Apostolskiej wiadczya pielgrzymka do Rzymu pierwszego wadcy germaskiego, krla Zygmunta z Genewy.
Do pojednania ze Wschodem zmierza papie Hormizdas (514-523), ukadajc pojednawcz formu
wiary (tzw. Formula Hormisdae). Papie stara si bezstronnie rozpatrywa sprawy deponowanych lub
wygnanych biskupw wschodnich, wysa te legatw na synod w Heraklei (515). Cesarz Anastazy, po
umocnieniu si na tronie, nie okazywa chci do pojednania i przekaza (517) papieowi wiadomo, e
uwaa dalsze pertraktacje za bezcelowe, bo nie moe przyjmowa adnych rozkazw z Rzymu.
Skuteczniejsze byo dziaanie papiea na Zachodzie. Prowadzi korespondencj z biskupami galijskimi i
hiszpaskimi, informujc ich o sytuacji kocielnej na Wschodzie, nalegajc na odprawianie synodw co
roku i okrelajc zakres uprawnie apostolskiego wikariatu w Sewilli.
Krtkie pontyfikaty od Jana I (523-526) byy wypenione politycznymi, a nastpnie zbrojnymi konfliktami midzy cesarzem bizantyjskim a Ostrogotami w Italii. Wczeni w nie papiee nie zawsze dorastali
duchowo i moralnie do wysokoci zada. Jan I zgodzi si na danie ostro-gockiego krla Teodoryka i
odby w jego interesie poselstwo do Konstantynopola, by nakoni cesarza Justyna do odwoania edyktu
przeciw arianom na Wschodzie. Papie stara si wykorzysta t podr dla celw kocielnych, ale po
powrocie zosta wtrcony do wizienia przez krla za dokonanie koronacji cesarza podczas wielkanocnych uroczystoci (526) i za fiasko w sprawie arian. Papie zmar w wizieniu po krtkim czasie, co dao
mu miano mczennika, pniej za stao si rdem legendy o okrutnym przeladowaniu katolikw
przez ariaskiego Teodoryka.
cieranie si wpyww bizantyjskich i gockich przy wyborze na Stolic Apostolsk skonio papiea Feliksa III (526-530) do wyznaczenia swego nastpcy w osobie archidiakona Bonifacego. Senat za wyda
dekret, zakazujcy agitacji wyborczej za ycia papiea.
Bonifacy, uwaany za stronnika Gotw, jak Feliks. III, nie znalaz uznania partii probizantyjskiej, ktra
wybraa na papiea Dioskorosa, diakona aleksandryjskiego przybyego do Rzymu w blasku zasug za
zakoczenie schizmy akacjaskiej. Jego mier po kilku tygodniach sprawia, e rozam szybko usta i
Bonifacy II (530-532) peni wadz papiesk, bronic uprawnie Rzymu przeciw wzrastajcym roszczeniom patriarchatu konstantynopolitaskiego. Jedn ze spraw konfliktowych staa si depozycja metropolity z Larissa Stefana przez patriarch, chocia nalea do apostolskiego wikariatu w Tessalonikach, podlegajcych Rzymowi.
Bonifacy II stara si, jak Feliks III, desygnowa swego nastpc w osobie diakona Wigiliusza, lecz musia odwoa to pod naciskiem kleru i senatu rzymskiego. Wybr nastpnego papiea nie by atwy, wakans trwa trzy miesice, w kocu dokonano elekcji prezbitera Merkuriusza, popieranego przez krla
gockiego Atalaryka. Merkuriusz jako papie przyj imi Jana II (533-535), co byo precedensem, ale
zostao powszechnie zastosowane od koca X wieku.
Za Jana II i jego nastpcy Agapita (535-536) nalega cesarz Justynian na uni z monofizytami. Wbrew
temu naciskowi udao si Agapitowi doprowadzi do usunicia monofizyckiego patriarchy Antymosa w
Konstantynopolu. Osobicie wywici na jego miejsce patriarch Menasa. Papie przebywa wwczas w
Konstantynopolu z dyplomatyczn misj od krla ostrogockiego Teodahada, by wstrzyma bizantysk
interwencj w Italii przeciw jego panowaniu. mier papiea w stolicy nad Bosforem rozpocza kryzys
papiestwa. Bezporednim powodem byy walki polityczne o panowanie Bizancjum w Italii. Cesarz chcia
osadzi na Stolicy Pitrowej .diakona Wigiliusza, znanego mu dobrze, gdy peni na jego dworze funkcj apokryzariusza. Kler i lud rzymski wybrali kandydata wysunitego przez krla gockiego, subdiakona
Sylweriusza (536-537).
153
Papie pragn oszczdzi Rzym, nakoni wic senat do oddania go bez walki przewaajcej sile wojsk
bizantyjskich. Nie uchronio to Sylweriusza przed przemoc wodza Belizariusza, ktry oskary go o spisek przeciw cesarskiemu panowaniu, zoy si z urzdu i zesa na wygnanie. Bizantyjski wdz wymg
na Rzymianach wybr Wigiliusza (537-555), ktry nie mia u nich dobrej opinii z powodu poprzednich
intryg w staraniach o papiesk godno i nadmiernej ulegoci wobec Belizariusza. Ten przenis Sylweriusza na nowe miejsce wygnania, na wyspie Ponza, cho cesarz zgodzi si, by wrci do Rzymu, gdzie
poleci przeprowadzi ponowne ledztwo w sprawie rzekomego udziau papiea w spisku. Sylweriusz
umar na wyspie, prawdopodobnie krtko przed mierci rezygnujc z papieskiej godnoci.
Wigiliusz obciy swj pontyfikat dodatkowo nieumiejtnoci zajcia zdecydowanego stanowiska wobec cesarza w sporach monofizyckich. Szczytowym momentem osabienia autorytetu papiea bya ekskomunika, rzucona na niego przez episkopat afrykaski.
Bdy w postpowaniu poprzednika musia dugo naprawia nastpny papie Pelagiusz I (556-561). Stale
podkrela on wierno dla soboru chalcedoskiego. W Rzymie za podwyszy autorytet papieski rozwinit opiek nad biednymi, staraniami o powoania kapaskie, odnawianiem kociow zniszczonych
przez wojn i reorganizacj administracji w Patrimonium.
Janowi III (561-574) udao si zakoczy (572) schizm mediolask. Benedykt I (575-579) i Pelagiusz II (579-590) zacienili wizy z Frankoni i znaleli w niej oparcie, gdy nie mogli liczy dla Rzymu
na opiek cesarza. Ich kocieln wi z Konstantynopolem osabio przyjcie przez jego biskupa tytuu
patriarchy powszechnego.
Apostolski wikariat w Tessalonikach
Ustanowienie przez papiey wikariatw apostolskich suyo umocnieniu wiary katolickiej w krajach, w
ktrych odchodzono powoli od arianizmu i starano si przezwyciy polityczne i kocielne skutki najazdw barbarzycw. Porednio umacniay one papieskie zwierzchnictwo nad tymi krajami.
Tessaloniki otrzymay apostolski wikariat ju na pocztku V wieku ze wzgldu na wczenie Illirii do
wschodniej czci cesarstwa. Na przeomie V i VI wieku poszy w zapomnienie te uprawnienia metropolity z Tessalonik. Nie pamitano o nich nawet w Rzymie. Dopiero na rzymskim synodzie w 531 roku
przypomnieli je wysacy metropolity z Larissa, ktry przekaza 27 dokumentw na dowd uprawnie
Tessalonik jako wikariatu apostolskiego. Warunki polityczne nie pozwoliy na ich wykonywanie, gdy
cesarz Justynian I podnis swoje rodzinne miasto Skopie, nazwane teraz Justiniana Prima, do rangi
nadmetropolii i podporzdkowa jej prowincje, podlegajce dotychczas wikariatowi apostolskiemu w
Tessalonikach. Nie uczyniono tego w porozumieniu z papieem, ale te nie orzeczono utraty uprawnie
Tessalonik. Dopiero papie Grzegorz Wielki w nastpnym okresie uzna metropolit z Justiniana Prima
za wikariusza apostolskiego.
Arles i Sewilla
Arles posiada jako wikariat apostolski bardziej udokumentowan dziaalno, ni Tessaloniki. Podniesione do tej rangi ju przez papiea Zozyma na pocztku V wieku, potwierdzonej przez Leona Wielkiego,
zwoywao synody biskupw Galii, udzielao papieowi informacji o najwaniejszych wydarzeniach Kocioa w tym kraju, wystawiao listy polecajce duchownym galijskim, udajcym si w podr. Papie
Symmach ponownie potwierdzi uprawnienia wikariusza apostolskiego z Arles. Z tej okazji zaznaczy, e
jego poprzednik, Anastazy, rozszerzajc zakres wadzy biskupa z Vienne, uczyni to wbrew tradycji, ktra przemawia na korzy Arles. Symmach nada te Cezaremu z Arles paliusz, po raz pierwszy zastosowany na Zachodzie, oraz okreli jego uprawnienia jako wikariusza apostolskiego w prowincjach galijskich i hiszpaskich. cisa wsppraca Arles z Rzymem wystpia w sporach semipelagiaskich. Koczce te spory uchway synodu w Orange potwierdzili, Feliks IV i Bonifacy II. Papie Wigiliusz zatwierdzi (545) na prob Aureliana z Arles jego uprawnienia do prowadzenia spraw sdowych na synodach, z
wyjtkiem tak zwanych spraw wyszych (causae maiores).
Sewilla uzyskaa uprawnienia wikariatu apostolskiego po raz pierwszy od papiea Symplicjusza (468483), na prob swego biskupa Zenona. Uzna je papie Feliks II, ktry prowadzi oywion korespon-
154
dencj z Zenonem. Sytuacja zmienia si za papiea Hormizdasa, gdy osobicie przebywajcy w Rzymie
biskup Jan z Elche z metropolii Cartagena uzyska (517) specjalne uprawnienia dla siebie. Okrelono
wwczas, e wikariat apostolski z Sewilli obejmuje tylko prowincje Betyki i Luzytanii. Przejcie krla
Rekkareda na katolicyzm zacienio bezporednie kontakty Kocioa hiszpaskiego z papiestwem.
Uprawnienia wikariatu apostolskiego w Sewilli okazay si zbdne, stopniowo te zaniky. Grzegorz
Wielki przy kocu VI wieku nada paliusz swemu przyjacielowi, arcybiskupowi Leandrowi z Sewilli, ale
nie czono tego z uprawnieniami wikariusza apostolskiego.
Rozdzia 36
DUCHOWIESTWO I PARAFIE
Koci rozwin swoj struktur przede wszystkim na Zachodzie. Chrystianizacja rozlegych terenw,
znacznie oddalonych od siedziby biskupa, wymagaa tworzenia parafii. W cznoci z tym procesem powstaje nowa grupa duchownych, archiprezbiterzy. Zachowanie wysokiego poziomu ycia duchownych
wrd ludw barbarzyskich, stopniowo cywilizowanych, nie byo atwe, wiele synodw zajmuje si
kwalifikacjami kleru.
Archiprezbiterzy
Ich istnienie potwierdzone jest w rdach przede wszystkim dla Kocioa w Galii. Gdy zwikszya si
tam liczba parafii, jeden duchowny, nazwany wyranie przez synod w Tours (567) archiprezbiterem
wiejskim, by odpowiedzialny nie tylko za duszpasterstwo, ale i sposb ycia innych duchownych,
zwaszcza przy jego kociele, przy ktrym mia co najmniej diakona, subdiakona, lektorw i kantorw.
By on take przedstawicielem swego duchowiestwa wobec wadzy wieckiej. Synod diecezjalny w Auxerre (ok. 561) postanowi, e sdzia nie moe pozwa duchownego bez zgody archiprezbitera, gdyby nie
mg o ni zwrci si do biskupa lub archidiakona.
Archiprezbiter wystpuje take w Hiszpanii, lecz jedynie przy kociele biskupim. Wedug postanowie
synodu w Bracara (563), do jego uprawnie naleao zarzdzanie jedn trzeci kocielnych dochodw,
przeznaczonych na cele kultu. Mia on tam wiksze znaczenie ni archidiakon.
W Galii byo odwrotnie. Archidiakon zastpowa biskupa w penieniu jurysdykcji nad duchowiestwem,
jemu podlegali archiprezbiterzy wiejscy, do niego nalea zarzd majtku biskupiego podczas wakansu.
Synody o duchowiestwie
Wyksztacenie kleru nie byo jeszcze czstym tematem synodw Kocioa w Galii. Ich ustawy zajmoway si przede wszystkim yciem kleru, jego prawami i zarzdem majtku kocielnego. Cezary z Arles
przeprowadzi jednak w 524 roku synodalne zarzdzenie, by wiecki kandydat na duchownego ksztaci
si w kocielnych naukach co najmniej jeden rok. Wzrastajca liczba kociow i palce zapotrzebowanie
na duchownych spowodowao sab skuteczno nawet tego wymagania. Synody w Orleanie (533) i Narbonne (589) zadowoliy si daniem od kandydatw na duchownych tylko umiejtnoci czytania i pisania. Wiedz i umiejtnoci duszpasterskie zdobywali bezporednio od duchownych, z ktrymi prowadzili
wsplne ycie, W Hiszpanii natomiast poleci synod z Toledo (527), eby lektorw uczy i wychowywa
w domu biskupa pod. specjalnym kierownictwem.
Na pocztku VII wieku otrzymywali duchowni od biskupa sakramentarz z tekstami liturgicznymi i pouczeniem o sprawowaniu sakramentw. W Galii wyksztacony biskup Apolinary Sidonius z Clermont
uoy przy kocu V wieku taki sakramentarz na wasny uytek. Od kleru dano stale jeszcze pamiciowej znajomoci hymnw i kantykw oraz modlitw i rytu sprawowania chrztu witego.
Moralno duchowiestwa stanowia wielk trosk synodw, ktre w osobnych przepisach staray si
usun braki i niedomagania. Diakonom i kapanom zakazano prowadzi interesy handlowe. dano, by
duchowni nie nosili szat purpurowych i w ogle wyszukanego stroju osb wieckich, lecz wczesne
przepisy nie okrelaj, jaki powinien by strj duchowny. Nie pozwalano na noszenie broni, na posiada-
155
nie psw i ptakw do polowania, pniej nawet na samo polowanie. Diakonom i kapanom nie byo wolno podejmowa podry bez pozwolenia biskupa. Musieli je mie take na uczestniczenie w sakramentalnej wsplnocie na obcym terenie.
Celibat duchowiestwa zajmuje duo miejsca w prawodawstwie synodalnym. Po raz pierwszy zalecony
ju przez synod w Elwirze (306) wymagany przez papiea Damazego i Syrycjusza, zosta teraz rozcignity na subdiakonw. Dopuszczano wszake do wywicenia ludzi onatych, o ile zoyli przyrzeczenie zaprzestania ycia maeskiego z on. Niechtnie na og powierzano im urzdy kocielne ze
wzgldu na posiadan rodzin. Jeeli wyraano zgod, musieli dokadnie okreli stan swego prywatnego
majtku, do ktrego miay prawo dzieci, by ni& rociy pretensji do dziedziczenia majtku kocielnego,
zarzdzanego przez ojca.
Papieskie wymagania celibatu podjy synody galijskie. W Orange (441) postanowiono, e onaci diakoni bd wiceni tylko wwczas, gdy zo, oni sami i ich ony, przyrzeczenie maeskiej wstrzemiliwoci. Dao to w Galii pocztek skadania lubu celibatu i zupenej czystoci przed wyszymi wiceniami. W Hiszpanii dano go w VII wieku. Jako teologiczn podstaw przyjto Pawowe zalecenie do
Koryntian (I Kor 7, 5). Skoro Pawe zaleca wstrzemiliwo wieckim chrzecijanom, tym bardziej jest
konieczna duchownym.
W Hiszpanii stali si problemem ariascy duchowni po przyjciu przez. Wizygotw katolicyzmu. Duchowni ci byli onaci. Synod w Toledo (589) postanowi, e mog oni peni funkcje tylko lektorw, jeeli pragn pozosta w maestwie. Na tym synodzie wystpiono te surowo przeciw konkubinatowi
kleru. Nakazano degradowa i osadza w klasztorach tych duchownych, ktrzy yj w niedozwolonych
zwizkach, kobiety za sprzeda jako niewolnice, a uzyskane pienidze rozda ubogim. W VII wieku
dano skadania lubu czystoci przed wiceniami subdiakonatu. Dzieciom z niedozwolonego duchownemu zwizku odebrano prawo dziedziczenia i uznano je za ludzi niewolnych w subie Kocioa.
Wbrew tym surowym zarzdzeniom stan hiszpaskiego kleru nie by wysoki. Biskupi otrzymali funkcje
pastwowe, naleeli do rady krlewskiej, krl za obsadza biskupstwa. W Galii wadca stosowa podobn praktyk, dlatego zdarzao si stosowanie symonii Nie. byo to jednak powszechnym zjawiskiem, skoro w poudniowej Galii, na 148 biskupw w VI wieku 34 doznaje kultu witych. W nastpnym okresie
bdzie stara si papie Grzegorz Wielki przez powoywanie mnichw na biskupw podnie oglny poziom duchowiestwa.
Organizacja parafii
Tworzenie kilku orodkw ycia kocielnego w wielkich miastach, jak Rzym, Aleksandria i Kartagina,
spotyka si ju w IV wieku. O parafiach wszake w znaczeniu obecnym, jako samodzielnych jednostkach administracyjno-duszpasterskich Kocioa, mona mwi dopiero w VI wieku.
Odprawianie naboestw w kocioach poza miastem biskupim zawiadcza synod toledaski (398), ktry
poleci, by kapan przybywa codziennie do takiego kocioa w celu skadania Ofiary. Wedug synodu z
Tarraco (516) byo powszechnym zjawiskiem odprawianie regularnych naboestw w orodkach poza
stolic biskupi. Okoo dwadziecia parafii miao biskupstwo w Auxerre na pocztku VI wieku, wkrtce
ich liczba wzrosa do trzydziestu siedmiu. Kocioy parafialne zyskay prawo do samodzielnego zarzdzania swym majtkiem. Kapanom przy nich Cezary z Arles, na synodzie w Vaison (529) nie tylko
przyzna prawo do religijnego nauczania, ale naoy to jako obowizek. Jeeli kapan miejscowy by
nieobecny, powinien diakon odczyta homili ktrego z Ojcw Kocioa. Kapan mia obowizek przygotowa lektorw przy swoim kociele. Widzi si w tym pocztek szk parafialnych, czy nawet pocztek systematycznego przygotowywania kandydatw do stanu duchownego.
Budowane na wsiach kocioy miay charakter kociow prywatnych, pozostajcych nadal w posiadaniu
fundatora, wedug germaskiego prawa zwyczajowego. Wydaje si, e biskupi dali im pocztek. Budowali bowiem koci w swoich posiadociach poza biskupi stolic i ustanawiali przy nim duchownego.
Naladowali t praktyk wieccy waciciele wsi. Synod w Orange (441) postanawia, e powicenie
takiego kocioa i nadzr nad nim naley do miejscowego biskupa, a nie moe by dokonane przez jakiegokolwiek zaproszonego biskupa.
156
Rozwj sieci parafialnej dokonywa si powoli od poudnia Europy w VI wieku ku jej pnocnym krajom
(Anglia) w VIII wieku.
Rozwojowi ulega sama nazwa parafia (ac. parrochia). Pierwotnie oznaczaa ona chrzecijask wsplnot miejsk z biskupem na czele. Na oznaczenie wsplnoty na wsiach uy tej nazwy papie Zozym w
417 roku, pozostawiajc nazw diecezja (ac. dioecesis) dla wsplnoty miejskiej. Przy kocu V wieku, a
potem jeszcze w poowie redniowiecza uywano tych nazw zamiennie.
Do wczenie wprowadzono rozrnienie midzy kocioami parafialnymi, a kaplicami domowymi.
Synod w Adge (506) uzna za suszne istnienie takich kaplic i odprawianie naboestw na wsiach, by
unikn zmczenia ludzi drog do kocioa (propter fatigationem familiae), lecz zastrzeg si, e tylko w
kocioach katedralnych i parafialnych mona odprawia Msze wite w Wielkanoc, Boe Narodzenie,
Epifani, Wniebowstpienie, Pidziesitnic i uroczysto witego Jana Chrzciciela. Synod w Orleanie
(511) ograniczy to zastrzeenie do trzech gwnych wit, Wielkanocy, Boego Narodzenia i Zesania
Ducha witego.
Wi parafii z biskupem utrzymywano nie tylko przez zastrzeenie pewnych praw dla jego kocioa, ale
take przez biskupie podre wizytacyjne. Synod w Tarraco (516) mwi o nich jako o dawnym zwyczaju,
a synod w Braga (572) podaje szczegowy program takiej wizytacji. W nastpnym okresie synod w Toledo (633) nakae odbywa j co roku, gdyby za biskup nie mg z powodu choroby, mia wyznaczy do
niej kapana.
Biskup zbiera kler swego miasta i wsi na synodzie diecezjalnym. Najstarsze zachowane akta takiego
synodu pochodz z Auxerre, gdzie biskupi do systematycznie zbierali kler w latach 561-605. Na synodach diecezjalnych hiszpaskich udzielano informacji o uchwaach synodw prowincjonalnych. Wiadomo rwnie, i kady kapan by zobowizany podczas synodu odprawi spowied.
Powolnemu rozwojowi w VI i VII wieku ulegao na Zachodzie ycie religijne i moralne wiernych, ich
udzia w sakramentach i naboestwach, jak rwnie same obrzdy i ycie liturgiczne. Dzieje tego rozwoju nale do nastpnego okresu.
157
Szsty okres
590 - 692
REDNIOWIECZNY PRZEOM
Pontyfikat wybitnego papiea Grzegorza Wielkiego dawa pociech znkanemu barbarzyskimi najazdami Zachodowi, kad podwaliny pod redniowieczn kultur i opromieni si nawrceniem Anglosasw. Koci pozyska ariaskich Longobardw, pogaskich Alemanw i Bawarw. Na Wschodzie jednak przey inwazj islamu i utrat kilku prowincji cesarstwa bizantyjskiego z ludnoci chrzecijask.
Nie mg za upora si z dawnym problemem monofizytyzmu, ujawniajcym si teraz w monoteletymie. Pogbiy si konflikty cesarzy bizantyjskich z papieami. Wsplnie wprawdzie odprawiono szsty
sobr powszechny, ale da on tylko doktrynalne rozwizania, a nie usun wzrastajcych rnic kulturowych, obyczajowych i obrzdowych. Rnice te utwierdzi synod trullaski drugi. Koci na Wschodzie,
umniejszony liczebnie wraz z cesarstwem po utracie znacznych terytoriw na rzecz islamu, sta si hieratyczny i stabilny w swojej strukturze i kulturze. Koci na Zachodzie, zdobywajc stale nowe ludy,
wychowuje je w chrzecijaskiej kulturze. Odbudowana po najazdach barbarzyskich ludw, kultura ta
przybiera nowy ksztat i formuje ju teraz ludzi o mentalnoci redniowiecza.
Rozdzia 37
ZDOBYCZE I STRATY
Anglosasi, gdy si nawrc, szybko wznios liczne klasztory. W nastpnym okresie wyjd z nich niestrudzeni misjonarze, dziaajcy na kontynencie Europy zachodniej. Zanim to si stanie, mnisi iroszkoccy w
swojej peregrynacji dla Chrystusa docieraj do Longobardw, Alemanw i Bawarw, zdobywajc ich.
dla Kocioa. Wczeniejsze porzucenie arianizmu przez ludy germaskie w poudniowej Frankonii i
Hiszpanii umoliwio rozwj wewntrznych misji w tych krajach. Na Wschodzie Koci zajty nadal
monofizytyzmem, mg mniej powici si prowadzeniu misji zewntrznych, ktre w poowie VII wieku stay si w przewaajcej czci niemoliwe z powodu inwazji mahometaskich Arabw.
Anglosasi nawrceni
Anglia dzieli si w tym czasie na osiem wikszych ksistw, utworzonych przez najedcw, Anglw,
Jutw i Sasw. Ich wrogo do Celtw sprawiaa, e odnosili si take wrogo do chrzecijastwa, goszonego przez misjonarzy iroszkockich. Przychylniej przyjli przybyych z Rzymu misjonarzy, ktrzy swoj
dziaalnoci objli najpierw Kent, krlestwo Jutw, posiadajce od 593 roku dominacj w tak zwanej
Heptarchii, zwizku anglosaskich pastewek.
Sprzyjajce misji warunki stworzyo zawarte ok. 589 roku maestwo krla Etelberta z merowisk
ksiniczk Bert. Bya ona katoliczk i przywioda w swoim orszaku do stolicy Canterbury frankoskiego biskupa Liutharda, ale jako kapelana. Koci frankoski nie mia na razie moliwoci podjcia
misji w Anglii. Uczyni to papie Grzegorz Wielki z wasnej inicjatywy.
Przedsiwzicie papiea ujto pniej w legend, wedug ktrej spotka na forum rzymskim sprzedawanych jasnowosych, modych niewolnikw, zapyta ich, kim s, a gdy usysza odpowied, e to Anglowie, odrzek, oby stali si anioami. Bya w tym zdaniu gra aciskich sw: Angli (Anglowie) sunt, Angeli (anioowie) fiant. Historycy cz inicjatyw Grzegorza z istniejc od Leona Wielkiego tradycj
Stolicy Apostolskiej, ktra uwaaa prowadzenie misji wrd ludw pogaskich za swoje istotne zadanie.
Misjonarzy znalaz Grzegorz Wielki w zaoonym przez siebie benedyktyskim klasztorze na Monte Celio w Rzymie. Opat Augustyn z 39 zakonnikami wyldowa wiosn 597 roku na wybrzeu krlestwa
Kentu. Pocztkowo nie przyjto ich yczliwie, do czego mogli si przyczyni frankoscy duchowni, pra-
158
gncy pozostawienia Anglii dla misji swego Kocioa. Trudnoci byy chwilowe, opatowi Augustynowi
udao si je pokona, przyj nawet we Frankonii wicenia biskupie, nastpnie doprowadzi (597) do
chrztu krla Etelberta, zbudowa przy jego pomocy koci biskupi w Canterbury i zaoy klasztor pod
wezwaniem witego Piotra i Pawa, pniej nazwany klasztorem witego Augustyna. Przy klasztorze
wzniesiono osobny koci, ktrego podziemia stay si miejscem pochwku angielskich krlw i miejscowych arcybiskupw.
Augustyn uzyska (601) paliusz od papiea, ktry postanowi utworzy dwie metropolie dla Anglii z
dwunastu biskupstwami. Jedna miaa posiada stolic w Yorku, druga w Londynie, na terytorium krlestwa Essexu, opanowanego przez pogaskich Sasw. W Essexie sprawowa wadz zi Etelberta. Przyj on chrzecijastwo, lecz w Londynie zorganizowano tylko biskupstwo.
Augustyn (zm. 601 lub 602) nie zdoa za swego ycia zrealizowa papieskich planw organizacji Kocioa w Anglii. Utworzy jedynie biskupstwo w Rochester, oprcz londyskiego. Nie zdoa take doprowadzi do porozumienia z celtyckim Kocioem Brytw w Walii i Kornwalii, gdzie istniay odrbnoci obrzdowe i organizacyjne. adnego skutku nie przynioso jego spotkanie w Aust z przedstawicielami
tego Kocioa,. ktrzy widzieli w nim biskupa znienawidzonych Anglosasw.
Po mierci krla Etelberta (616) doszo do reakcji pogaskiej w Kencie i Essexie. Gdy j pokonano,
papie Bonifacy V zatwierdzi (624) metropoli w Canterbury. Druga metropolia w Yorku powstaa w
634 roku, gdy uczniowie witego Augustyna opata schrystianizowali Northumbri. Jej krl Edwin (589632), oeniony z chrzecijank, crk Etelberta, przyj chrzest w 627 roku. Pierwszym metropolit Yorku zosta misjonarz Paulin, ktry przyby z krlewn Kentu na dwr Edwina. Rozwojem Kocioa zaj
si krl Oswald (635-642), sprowadzajc mnichw z iroszkockiego klasztoru Iona. Na ich czele sta
Aidan (zm. 651, wity), zaoyciel klasztoru w Lindisfarne i biskup opat. Wzrosy wwczas wpywy
dawnego celtyckiego Kocioa w Anglii, co doprowadzio do konfliktw z Kocioem anglosaskim,
wszake synod unifikacyjny w Withby (663) przyczyni si do jednoci i romanizacji Kocioa celtyckiego. Zasugi w tym dziele mia arcybiskup Teodor z Canterbury (669-690), ktry kontynuowa romanizacj i zapocztkowa okres wielkiej wietnoci Kocioa angielskiego, zorganizowanego wkrtce w
pitnacie diecezji, poddanych prymasowskiej wadzy arcybiskupw z Canterbury.
Arcybiskup Teodor, uczony Grek rodem z Tarsu, i sprowadzony przez niego opat Adrian (zm. 709,
wity) zwikszyli liczb klasztorw, czynic je wraz z szko katedraln w Canterbury orodkami nauki
i kultury anglosaskiej. Przywiezione i sprowadzone przez obydwch ksigi greckie i aciskie stay si
jednym z rde rozkwitu w Anglii nauk biblijnych i teologicznych, literatury i muzyki oraz studium jzykw klasycznych hebrajskiego, greckiego i aciskiego. Owocowao to w nastpnym okresie dziaalnoci uczonych anglosaskich tej miary, co Alkuin i Beda Venerabilis. Nie brakowao jednak i w czasach
arcybiskupa Teodora wybitnych mnichw, jak Cuthbert z Lindisfarne, Wilfrid z Yorku, Benedykt Biscop
i Aldhelm z Malmesbury. Gdy chrystianizacja Anglii dobiega koca po nawrceniu krlestwa Sussex
(680-685) i wyspy Wight, gorliwi mnisi podejmowali misje na kontynencie.
Longobardowie katoliccy
Nawrcenie Longobardw w pnocnej Italii z arianizmu na katolicyzm byo dzieem iroszkockiego
opata Kolumbana Modszego (ok. 530-615) i zaoonego przez niego klasztoru w Bobbio, ktry sta si
gwnym orodkiem misji. Longobardowie byli wwczas jednym z najmniej cywilizowanych ludw
germaskich. W poprzednim okresie (568) zjawili si nad rzek Pad i opanowali znaczn cz Italii,
tworzc na pnocy krlestwo z stolic w Pawii, w rodkowej Italii ksistwo Spoleto, a na poudniu ksistwo Benewent. Stanowili odtd stae zagroenie dla terytorium, pozostajcego jeszcze pod panowaniem
cesarzy bizantyjskich (Genua, Rawenna, Apulia, Kalabria, Neapol), i dla papieskiego Rzymu. Szczeglnie okrutni byli Longobardowie w Benewencie, tam te dozna Koci najwikszego ucisku.
W pnocnym krlestwie Longobardw, wadca Autaris wyda wprawdzie zakaz chrztu dzieci po katolicku, ale byo to podyktowane jego deniem do zahamowania procesu romanizacji. Oglnie jednak mia
Koci katolicki znaczn swobod dziaania, szczeglnie za krla Agilufa. Pozosta on arianinem, lecz
swej onie, katoliczce Teodolindzie, pozwoli ochrzci po katolicku ich syna Adalwalda, ktrego ojcem
159
chrzestnym by opat Secundus z Nano, penicy od dawna funkcj doradcy krlowej i obowizki historiografa dworskiego. Naley z pewnoci przypisa jego wpywowi, e krl i krlowa udzielili schronienia opatowi Kolumbanowi i przekazali mu w Bobbio koci witego Piotra.
Papie Grzegorz Wielki stara si wpyn na katolizacj Longobardw, lecz dziaanie utrudniaa mu
schizma akwilejska. Wprawdzie patriarcha Kandydian z Grado, lecego poza krlestwem Longobardw,
powrci (607) do jednoci z Rzymem, lecz biskupi pod panowaniem longobardzkim pozostali w opozycji i nie uznali unii a do koca VII wieku. Doszo nawet do tego, e katolicki krl Adalwald zosta strcony z tronu przez arian. Nie usta jednak w katolickiej misji klasztor z Bobbio, obdarzony papieskimi
przywilejami, m.in. egzempcj (628, 643) spod wadzy biskupa w Tortona. Owocem tej misji byo przyjcie katolicyzmu (653) przez krla Ariberta I, za ktrego panowania nastpi te szybki proces romanizacji Longobardw. Katolicyzacji i romanizacji nie zahamowao zajcie na krtko Pawii przez arianina
Grimoalda z Benewentu, popartego przez arian w Lombardii. Za prawowitych nastpcw Ariberta doszo
do przyjcia wyznania katolickiego przez ariaskiego biskupa Anastazego w Pawii oraz do ustanowienia
biskupa z Mediolanu Mansuetusa (672-681) metropolit Ligurii. Wspdziaanie Mansuetusa z papieem
i krlem pozwolio dokona reorganizacji Kocioa w krlestwie Longobardw i umoliwio odprawienie
(679) synodu prowincjonalnego w Mediolanie, ktry opowiedzia si po stronie papiea w sporze o monoteletyzm.
Przyjcie katolicyzmu przez Longobardw w Benewencie i Spoleto dokonao si za panowania ksicia
Romualda I (622-687). Byo ono dzieem biskupa Barbatusa (zm. 682, wity, patron Benewentu).
Alemanowie i Bawarowie chrzecijascy
Pogaski lud germaski Alemanw, zwanych te Alamanami, osiad nad rzek Menem ju w III wieku.
Opanowa on w V wieku terytorium dzisiejszej rodkowej Szwajcarii, lecz zosta pobity przez Frankw
(496). W niektrych orodkach, jak Zurych i Bregenz, Alemanowie zniszczyli nieomal cakowicie chrzecijastwo, w innych zachoway si kocioy, a nawet utrzymao si biskupstwo w Konstancji.
Misj wrd Alemanw stara si rozwin opat Kolumban Modszy, przy pomocy austrazyjskiego krla
Teudeberta II, lecz po jego mierci zosta wypdzony (612) i uda si do Longobardw. Trwalsza bya
misja jego ucznia, Gallusa (zm. po 641 lub 645, wity), ktry orodkiem dziaalnoci uczyni zaoony
przez siebie klasztor, nazwany od jego imienia Saint-Gall. Dopomg krlowi Dagobertowi I (629-638)
odnowi biskupstwo w Konstancji, przez co mylnie uznano go za zaoyciela tej stolicy biskupiej. Odnowiono take w Bazylei dawne biskupstwo z Augusta Rauricorum. W 615 roku Ragnachariusz tytuowa
si biskupem Augusty i Bazylei. Biskupstwo to nie utrzymao si dugo, zostao bowiem wcielone do
biskupstwa w Strasburgu, po opanowaniu tych ziem przez ksit alzackich.
Bawarowie, lud germaski, zajli w V wieku dawne rzymskie terytorium, odtd nazywane Bawari. Istniao tam chrzecijastwo ju od III wieku, ale znaczna cz chrzecijaskiej ludnoci usza przed najedcami do Italii. Bawarowie, podporzdkowani krlom frankoskim, zachowali wasne ksistwo, ktrego twrc by Theudebert I (533-548). Misj wrd nich zaj si klasztor w Luxeuil, z ktrego przybyli
dwaj bracia misjonarze, Eustazy (610-629) i Agilus (zm. 650), uczniowie witego Kolumbana. W swej
dziaalnoci znaleli oparcie w ksitach bawarskich, najprawdopodobniej burgundzkiego pochodzenia.
Niezalenie od uczniw Kolumbana zaj si misj bawarsk Emmeran (Haimhram, zm. 652, wity)
biskup z Akwitanii. W podry misyjnej do Sowian zatrzyma si u ksicia Teodona w Regensburgu,
dziaa w Bawarii i zgin w niewyjanionych okolicznociach. Trzecim misjonarzem Bawarw sta si
biskup z Worms Rupert (zm. 718, wity), ktry opuci swoj pierwsz stolic biskupi z przyczyn politycznych. W porozumieniu z ksiciem Teodonem dziaa w Salzburgu i okolicy, zaoy tam biskupstwo, zbudowa klasztor i koci witego Piotra jako orodek misyjny, da pocztek klasztorowi eskiemu pod przeoestwem swej siostrzenicy Erentrudy. Jako Aposto Bawarii jest czczony take wity
Korbinian (zm. 725), ktry przyby z Frankonii do Freisingen i zosta biskupem. W tym czasie ksi
Teodon podj starania w Rzymie o metropoli dla Bawarii, ale nie zdy zrealizowa planu. Filarami
Kocioa bawarskiego pozostay klasztory i biskupstwa w Regensburgu, Salzburgu i Freisingen, do ktrych nieco pniej (737) dojdzie biskupstwo w Passau.
160
Nawrceni Longobardowie i Bawarowie weszli w nastpnym okresie bezporednio w skad monarchii

frankoskiej. Za Karola Wielkiego odegrali znaczn rol w rozwoju Kocioa na Zachodzie.
Sowianie pogascy
W VI wieku wzrasta ekspansja Sowian, ktrzy docieraj na zachodzie do aby i Soawy, a nad dolnym
Dunajem szturmuj granice cesarstwa bizantyjskiego. W opanowanej przez nich Mezji tworz Bugarzy
w VII wieku turecko-sowiask organizacj pastwow.
Bugarzy, zanim przybyli na Pwysep Bakaski, stanowili na pnoc od Morza Czarnego i Kaspijskiego zwizek plemion, ktrego przywdca Orchan wyama si spod zwierzchnoci Awarw i szuka oparcia w Bizancjum. Gdy przebywa tam w 619 roku, przyj chrzest, podobnie jak pniej jego bratanek,
Kuwrat, ktry zawar sojusz z cesarzem Herakliuszem. Chrzest obu wadcw bugarskich nie przynis
chrystianizacji ich ludu.
Cesarz Herakliusz by zainteresowany chrystianizacj Chorwatw i Serbw, ktrym pozwoli osi (ok.
626) na Bakanach, by bronili cesarstwa przed Awarami. Styczno tych Sowian z miejscow ludno
chrzecijask, ktra podlegaa kocielnej wadzy Rzymu, skonia papiea Jana IV (640-642) do podjcia misji w Chorwacji. Mimo wielu nastpnych misji ludno sowiaska w wikszoci trwaa w pogastwie do IX wieku.
Arabowie mahometascy
W Arabii uksztatowa Mahomet now religi wiatow, ktra staa si szybko fundamentem arabskiego
imperium. Nie tylko zahamowao ono misje Kocioa poza granicami bizantyjskiego cesarstwa, ale oderwao od niego szereg prowincji, w ktrych chrzecijastwo byo w rozkwicie. Co wicej, islam przez
haso witej wojny z giaurami (niewiernymi) sta si nieprzejednanym wrogiem chrzecijastwa przez
wiele stuleci.
Mahomet, twrca islamu, urodzi si w Arabii wtedy, kiedy wzmg si handel jej szlakami od Damaszku do Mekki (pachnidowy szlak) ze wzgldu na zablokowanie innych drg wschodnich podczas wojny
Bizancjum z Persj. Dao to rozkwit miast w poudniowej Arabii. Niektre plemiona koczownicze przeniosy si bliej tych miast i podjy osiady tryb ycia. Na szlaku handlowym nie powstay jednak pastwa, lecz niezalene miasta, z ktrych Jatrib (Medyna) i Mekka nabray szczeglnego znaczenia.
W Mekce sprawowao wadz plemi Kurajszytw, tworzc tam orodek kulturalno-religijny z wityni
Kaaba, w ktrej Czarny Kamie czczony przez Arabw ciga pielgrzymki. Wedug arabskiej legendy,
kamie ten lea u wrt raju i Adam go zabra. Inna legenda gosia, e Archanio Gabriel darowa go
Abrahamowi. W Kaabie gromadzono take posgi bstw poszczeglnych plemion arabskich. Pod wpywem judaizmu i chrystianizmu zaczli politeici arabscy wyrnia swoje najwysze bstwo ponadplemienne, Allaha.
Muhammad, najczciej zwany Mahometem, urodzi si okoo 570 roku w Mekce. Zetkn si tam z
chrystianizmem, judaizmem i wiar w Allaha. Znajomo tych religii pogbi podczas handlowych wdrwek, ktre podj jako chopak, osierocony i biedny. Gdy polubi bogat wdow Chadid, odda si
medytacjom i sprawom religijnym. czy w sobie yw inteligencj i zmys praktyczny, ale te skonno do kontemplacji. Przekonany o swoich wizjach, przypisywa je Archanioowi Gabrielowi. Gosi, e
od niego otrzyma powoanie na proroka jedynego Boga, Allaha, oraz wezwanie do naprawy obyczajw.
W Mekce pozyska tylko znikom liczb zwolennikw, wrd ktrych znalaza si jego ona, crka Fatima, zi Ali, stryj Abu-Bekr i bogaty kupiec Omar.
Oprcz wiary w Allaha, Mahomet gosi nauk o przeznaczeniu (kismet) i cakowitym poddaniu si woli
Allaha (islam). Swoich zwolennikw nazywa muslimin (ulegymi Allahowi), z czego powstaa nazwa
muzumanie. Niezadowoleni Kurajszytowie przygotowali zamach na jego ycie, zbieg wwczas do Jatribu. Data tej ucieczki z Mekki do Medyny (hidra, 15.07.622) staa si pocztkiem ery mahometaskiej i
wprowadzonego pniej wasnego kalendarza, w ktrym zachowano rok ksiycowy, krtszy o okoo 11
dni od sonecznego.
161
W Jatribie znalaz Mahomet wielu zwolennikw. Oni nazwali to miasto pniej Medyn - Miastem Proroka. Wykazujc wielki talent polityczno-organizacyjny, Mahomet wystpowa nie tylko jako prorok i
nauczyciel, ale te jako przywdca, ktrego zadaniem byo zjednoczy Arabw, potomkw Abrahama,
budowniczego Kaaby. atwo pozyska wojownicze plemiona Beduinw, przy ich pomocy zdoby Mekk
w 630 roku i uczyni j religijn stolic islamu. Zachowa w niej Kaab, a pielgrzymk do Mekki uczyni
obowizkiem kadego muzumanina. Przepisane, piciokrotne modlitwy kadego dnia miay by odmawiane z twarz zwrcon ku Mekce.
Od swoich wyznawcw da Mahomet, by uznawali Allaha za jedynego Boga, a jego za najwyszego
proroka. W nauce przyjmowa prorokw z Starego Testamentu, Abrahama i Mojesza, oraz Chrystusa,
take proroka, ale mniejszego od siebie i jedynie czowieka, bez bstwa. Wida w tym wpywy nestorianizmu, uwaa si wic, e zna chrzecijastwo w formie nestoriaskiej. Odrzuca Mahomet kult witych, a nawet jakiekolwiek wyobraanie ludzi w meczetach. Gosi sd ostateczny i raj jako nagrod dla
wyznawcw Allaha. Raj opisywa na sposb wschodni, obrazowy, pocigajcy swymi rozkoszami i piknymi kobietami, hurysami. Do zasadniczych obowizkw religijnych zaliczy codzienn modlitw, pielgrzymk do Mekki, post przez cay miesic Radaman, w skrcie zwany te Radamanem, a obowizujcy
od wschodu do zachodu soca, praktyk czstych obmywa na wzr judaizmu oraz dobrowoln jamun na rzecz ubogich, do ktrej doliczono pniej wiadczenia dla pastwa. Po pierwszych sukcesach wojennych doda Mahomet obowizek prowadzenia witej wojny z niewiernymi (giaurami, dosownie:
psami). Zamiast szabatu czy niedzieli, przyj pitek za dzie wity. Nie ustanowi osobnego stanu kapaskiego, bo nie przyjmowa ofiary i odkupienia. Obowizek wyjaniania Koranu i udzielania napomnie nalea do kalifa i szeikw. Koran czytali katybowie, modlitwom przewodzili imani, na modlitw
zwoywali muzeini z minaretw, meczetw strzegli kaimowie, prawo Koranu wyjaniali ulemowie, rodzaj
mnichw muzumaskich stanowili derwisze.
Mahomet nie zostawi adnych pism. Jego nauk, ktr okrela jako ostatnie i najwiksze Boe objawienie, spisywali suchacze. Oficjaln wersj nauki, ujtej w poetyck form, zredagowano w 653 roku na
polecenie kalifa Osmana. Umieszczono w niej take opowieci o yciu Proroka. Ksig nazwano Koranem (z arab. kuran, czytanie) i podzielono na 114 rozdziaw (sury). Koran sta si wzorem dla pniejszej literatury muzumaskiej pod wzgldem treci i formy. Zawiera przepisy kultowe, moralne i prawne.
Jest wic kodeksem prawa, zarwno cywilnego jak i karnego. Zawarta w nim nauka, uznana za wasne
sowa Proroka, nie moe by w niczym zmieniona, dlatego nie pozwalano tumaczy go na inne jzyki.
Przez to jzyk arabski, jako jzyk Koranu, sta si obowizujcym w caym wiecie islamu.
Prawo zawarte w Koranie nie wystarczao do okrelenia kadego postpowania. Starano si rozwizywa
wtpliwoci przez odwoywanie si do. dziaalnoci i postpowania Mahometa, o ktrym przechowywano wiadomoci w tradycji islamskiej. T tradycj spisywano, a w IX wieku nadano jej ostateczn redakcj w dziele, nazwanym Sunna (po arabsku, droga postpowania). Nie wszystkie jednak grupy islamskie
przyjy Sunn jako autorytatywne wyjanienia Koranu.
Obie ksigi daj w caoci system przepisw prawnych i obyczajowych, m.in. zakaz spoywania misa z
zwierzt uznawanych za nieczyste, jak winie, zwierzta drapiene, zakaz picia wina, pozwolenie na
wieloestwo. Silnie ograniczono prawa kobiet, przez co utrzymano ich nisk pozycj spoeczn.
Mahomet zmar 7 (lub 8) czerwca 632 roku, nie doczekawszy si zjednoczenia Arabii. To dzieo kontynuowa jego nastpca, Abu-Bakr (632-634), ktry posugiwa si tytuem kalifa (zastpca Proroka). Pokona on reszt opozycji i skonsolidowa Arabw w jeden organizm pastwowy. Z kolei jego nastpca,
Omar (634-644) znakomity polityk i organizator, podj ekspansj na Syri bizantyjsk. Jego wyprawa w
635 roku doprowadzia do opanowania Damaszku, ktry zdoa odebra cesarz Herakliusz, ale decydujca bitwa (20.08.636) nad rzek Jarmuk przyniosa cakowit klsk wojsk bizantyjskich, do czego przyczynili si Ghassanidzi, przechodzc na stron Arabw. Syria dostaa si caa w rce mahometan. W 638
roku upada Antiochia i Jerozolima, w 640 roku Cezarea, ktra bya centrum administracji bizantyjskiej.
Rok wczeniej Omar zaatakowa Egipt, gdzie zyska poparcie monofizytw. Bitwa pod Heliopolis (640)
zadecydowaa, e cay Egipt dosta si w rce Omara. Aleksandria pada w 642 roku, poddana Arabom
przez patriarch Kyrosa, ktry mia dotd wspudzia w bizantyjskiej administracji kraju.
162
Podobne zwycistwa odnosili Arabowie nad Persami. Rozbili armi persk pod Kadesij (637), zdobyli
Ktesifon i ca Mezopotami nastpnie Armeni, skd czynili wypady do Kapadocji.
Przez dziesi lat panowania Omara powstao potne imperium islamskie od Sahary po pustynie Azji
rodkowej i od Trypolisu do Indii. Wobec podbitej ludnoci mahometanie stosowali wzgldn tolerancj
religijn i zachowali do koca VII wieku dotychczasowy aparat administracyjny, bdcy w rkach chrzecijan, obarczajc go obowizkiem cigania od ludnoci niemahometaskiej podatku (charad), ktry
by czsto niszy od dotychczasowego podatku dla cesarstwa. Zyskao to przychylno dla Arabw w
prowincjach, ktre ju wczeniej dyy do zrzucenia jarzma bizantyjskiego. Chrzecijanie przedchalcedoscy uwaali islam za jeden z odamw chrzecijastwa.
Potga pastwa arabskiego nie uchronia go od wewntrznych konfliktw. Po zamordowaniu Omara
(644) zosta kalifem Osman z rodu Omajjadw, faworyzujcy jego czonkw, z ktrych Moawija zosta
namiestnikiem Syrii i da pocztek wspaniaemu dworowi w Damaszku. Opozycja wewntrzna przeciw
Osmanowi skupia si wok Aliego, ma Fatimy, jedynej crki Proroka. Osmana zamordowano w 656
roku. Zwolennicy Aliego rekrutowali si gwnie z szyitw, ktrzy obstawali przy czystym Koranie, bez
uznawania Sunny. Zwyciyli wszake przeciwnicy Aliego, ktrego usunito morderstwem (661). Moawija ogosi si rok wczeniej w Jerozolimie kalifem i utwierdzi wadz dynastii Omajjadw. Damaszek sta si centrum polityczno-religijnym wiata arabskiego. Swe znaczenie stracia Arabia, jedynie
Mekka przycigaa nadal pielgrzymki.
Umocnione imperium Omajjadw kontynuowao inwazj na posiadoci bizantyjskie. Cypr, zdobyty w
649 roku, uczyniono baz floty arabskiej. Staraa si ona zdoby Bizancjum, dwukrotnie podejmujc jego
blokad (673-677, 717-718). Bizancjum si obronio i wielu historykw uwaa to za bardziej decydujce
dla losw chrzecijaskiej Europy ni zwycistwo Karola Martela pod Poitiers (732).
Arabowie, atakujc Bizancjum, nie zaniechali podbojw w Afryce. Po opanowaniu bizantyjskiej Trypolitanii wtargnli do Afryki zachodniej, zdobyli j i nazwali Maghrebem. W Kairuan utrzymywali (od 670)
potny obz wojskowy, nie mogli jednak od razu pokona wojsk bizantyjskich, ktre znalazy sojusznikw w wojowniczych plemionach Berberw, zwanych w staroytnoci Maurami. Arabowie ponieli nawet klsk (683), ale podjli wkrtce dalsz inwazj, zwaszcza e Berberowie, pozyskani w tym czasie
dla islamu, stali si ich sprzymierzecami. W 692 roku pada Kartagina, gwny punkt oporu wojsk bizantyjskich.
W nastpnym okresie skierowali Arabowie inwazj z Afryki na Hiszpani i zachodni Europ.
Rozdzia 38
MONOTELECI
O nestorianach i monofizytach mwi si, e przyjmowali Arabw z radoci jako wyzwolenie spod bizantyjskiego panowania. W rzeczywistoci cesarze nie byli wrogami monofizytw, niektrzy wyranie
im sprzyjali, jak Justyn II, inni starali si ich pozyska ustpstwami doktrynalnymi. Temu celowi mia
suy monoteletyzm, sformuowany przez patriarch Sergiusza, a poparty przez cesarza Herakliusza. Nie
brakowao teologw, ktrzy dostrzegli doktrynalne niebezpieczestwo monoteletyzmu. Nie rozezna go
papie Honoriusz, cierpia za opozycj papie Marcin I. Na soborze w Konstantynopolu odrzucono bd
monoteletyzmu i zdefiniowano nauk o dwch dziaaniach i dwch wolach w Chrystusie.
Sergiusz - Sofroniusz
Cesarz Herakliusz, uznawany za znakomitego wodza i mdrego ma stanu, wsawiony odzyskaniem
relikwii Krzya witego z Ktesifonu i zoeniem ich w Jerozolimie, pragn pojednania z monofizytami
dla powodw religijnych i politycznych. Ten drugi wzgld by niewtpliwie waniejszy dla cesarza, ktry
widzia, jak monofizyci podczas wojny z Persami masowo przechodzili na stron wroga.
W staraniach o uni z monofizytami sprzymierzecem cesarza sta si lojalny i szlachetny patriarcha bizantyjski Sergiusz (610-638). Wykorzysta on luk, ktra znajdowaa si w chalcedoskiej nauce o Chry-
163
stusie co do okrelenia jednoci dziaania i woli. Niektrzy teologowie neochalcedoscy przyjmowali

formu, podkrelajc jedno dziaania Chrystusa (po gr. mia energeia, monergetyzm), ktrej jedynym
rdem jest Jego Bstwo. Sergiuszowi odpowiadaa ta formua, zwaszcza e polega na zdaniu biskupa
Teodora z Faran, w ktrego wierno wzgldem Chalcedonu nikt nie wtpi. Opar si take na zdaniu
Kyrosa z Fazis, nowego patriarchy aleksandryjskiego (od 631). W Aleksandrii ogoszono wanie (633)
uni z monofizytami na podstawie dziewiciu tez o Chrystusie, dziaajcym w sposb Boski i ludzki
przez jedn bosko-ludzk energi. Za tym okreleniem sta niepodejrzany wwczas autorytet Dionizego
Pseudo-Areopagity. Monofizytom odpowiadaa ta formua, szybko jednak zrodzia si przeciw niej opozycja wrd chalcedoczykw.
Wrd oponentw teologw wyrnia si mnich Sofroniusz, ktrego autorytet wzrs, gdy zosta patriarch jerozolimskim (634-638). Jaki czas przebywa on w Aleksandrii i prosi Kyrosa, by nie ogasza
formuy z 633 roku. W jej zwalczaniu opar si na arystotelesowskiej tezie, e dziaanie wypywa z natury, naley wic mwi o dwch dziaaniach, skoro w Chrystusie s dwie natury.
Dyskusje Sofroniusza z Sergiuszem w Konstantynopolu sprawiy, e postanowiono nie mwi o jednym
dziaaniu, lecz o jednym dziaajcym Chrystusie. Sergiusz ogosi wwczas ludicatum z formu o jednym dziaajcym Chrystusie. Swoje stanowisko wyoy nadto w licie do papiea Honoriusza I (625638). Pochwali si pozyskaniem wielu monofizytw dziki takiemu nauczaniu.
Honoriusz I - Herakliusz
Papie w odpowiedzi dla Sergiusza zgodzi si, e naley mwi o jednym dziaajcym Chrystusie i e ta
jedno zakada jedn wol jako rdo dziaania. Swj pogld podtrzyma, gdy do Rzymu przyby biskup Stefan z Dory, wysannik patriarchy Sofroniusza. Papie otrzyma od niego encyklik patriarchy,
oznajmiajc o objciu stolicy jerozolimskiej, ale te wykazujc bd monergetyzmu. Stanowisko Honoriusza I opierao si na opinii Sergiusza, e nauczanie o dwch wolach w Chrystusie oznacza moliwo
sprzecznoci. Koniecznie wic trzeba podkrela jedn wol (mia theleia, monoteletyzm).
Sofroniusz, przeciwny temu pogldowi, nie akcentowa moralnej jednoci dziaania, ale wol jako wadz, rdo dziaania, rozumowa wic poprawnie, e musz w Chrystusie by dwie wole, kada bowiem
natura musi mie wol jako wadz dziaania. Papie natomiast przyjmowa wywody Sergiusza w znaczeniu woli ju jako chcenia, ktre w Chrystusie nie byo rozdwojone, lecz odznaczao si moraln jednoci.
Sergiusz, umocniony stanowiskiem papiea, wyjedna u cesarza wydanie opracowanego przez siebie
Wyjanienia wiary (Ekthesis) w formie dekretu, ktry zakazywa rozprawiania o jednej lub dwch energiach w Chrystusie. Ogoszone (638) Ekthesis nie zawierao wyranego bdu teologicznego, ale posugiwao si terminologi, ktra po analizie filozoficznej prowadzia do bdnych wnioskw. Uwag na to
zwrci mnich Maksym, nazywany Wyznawc (580-662).
Maksym by ongi na subie cesarza Herakliusza. Przed najazdem perskim uciek do Afryki, skd wczy si (ok. 640) do sporu monoteletyckiego. Obdarzony umysem wnikliwym, ucili terminologi i
dokadniej okreli stosunek woli do natury. Podkreli, e wola jest zwizana z natur, a nie z osob. Odrzuci wic Ekthesis, w sformuowaniach za nieyjcego ju papiea nie dopatrzy si bdu, lecz niecisoci wyrae. Wok Maksyma powstao w Afryce centrum opozycji przeciw kocielnej polityce cesarza.
Maksym Wyznawca - Marcin I
Opozycj w Afryce stara si zama nowy cesarz Konstans II (641-668) edyktem Typos, ktry znosi
moc obowizujc Ekthesis, ale zakazywa pod surowymi sankcjami dyskusji o jednej lub dwch wolach
w Chrystusie. Niewtpliwie zaleao cesarzowi na wewntrznym uspokojeniu w Kociele i pastwie,
edykt wszake odczytano jako zrwnanie prawdy z bdem. Maksym Wyznawca owiadczy wwczas, e
milczenie o prawdziwej nauce jest jej zaprzeczeniem. Zwrci si te w tej sprawie do papiea Marcina I
(649-655).
164
Papie odby synod lateraneski (649) z udziaem 105 biskupw z Italii, Sycylii, Sardynii i Afryki. W
oparciu o wywody Maksyma ustalono wyznanie wiary, w ktrym umieszczono orzeczenie o dwch wolach i dwch dziaaniach w Chrystusie. Odrzucono oba cesarskie edykty, uznano za heretykw patriarch
Sergiusza, ju nieyjcego, i jego nastpc Pyrrosa oraz monofizyckiego patriarch aleksandryjskiego,
Kyrosa z Fazis.
Konstans II zareagowa gwatownie na uchway synodu lateraneskiego. Papiea uwiziono i sprowadzono (653) do Konstantynopola. Polecenie uwizienia wydano bezporednio po synodzie, lecz egzarcha z
Rawenny nie wykona go, bo obwoa si w Italii cesarzem i wszed w porozumienie z papieem. Dostarczyo to Konstansowi II dodatkowego argumentu przeciw Marcinowi I: dopuszczenie si zdrady wobec
prawowitego cesarza. W Bizancjum uznano papiea winnym i skazano na mier. Kar zamieniono na
wygnanie. Wywieziony na Krym, Marcin I wkrtce zmar (655). W Kociele doznawa czci jako wity i
mczennik.
Maksyma Wyznawc take uwiziono. Stawiano mu ten sam zarzut zdrady, gdy w Kartaginie przyjani
si z bizantyjskim egzarcha Afryki, Grzegorzem, ktry wymwi cesarzowi posuszestwo i sta si uzurpatorem. Maksyma ukarano obciciem jzyka i rki oraz wygnaniem, na ktrym umar (662).
Sobr w Konstantynopolu
Cesarz Konstantyn IV (668-685), nastpca zamordowanego na Sycylii Konstansa II, dostrzega bezsens
represji, stosowanych wobec przeciwnikw monoteletyzmu. Nie byo te adnych owocw z przychylnoci wobec monofizytw, ktrych wikszo znalaza si poza granicami cesarstwa. Cesarz postanowi
wic odda soborowi do rozpatrzenia cay problem monofizytyzmu, liczc na uratowanie tym gestem
bizantyjskiego panowania w Italii.
Przed soborem papie Agaton (678-681, wity) odby synod lateraneski z udziaem 125 biskupw,
ktrzy przyjli zasadnicze tezy synodu z 649 roku, potpiajce monoteletyzm. Na synodzie wybrano legatw do udziau w soborze.
Szsty sobr powszechny obradowa w Konstantynopolu od 7 listopada 680 roku do 16 lutego 681 roku.
Brao w nim udzia 174 biskupw. Obradowano w kaplicy cesarskiego paacu, zwanej od swej architektury trullos, std czsto nazwa sobr trullaski I. W pierwszej czci obrad uczestniczy cesarz. Odczytano
pismo papieskie, w ktrym Agaton zaznaczy wyranie, e Koci rzymski nigdy nie zszed z drogi
prawdy i nie skania si nawet do czstkowego bdu. Obecni biskupi, z wyjtkiem szeciu i patriarchy
antiocheskiego Makariosa, przyjli rzymski dokument o dwch wolach i dwch dziaaniach, zczonych
z dwoma naturami w Chrystusie. Makarios stara si uzasadni bosko-ludzkie dziaanie Chrystusa wypowiedziami Ojcw Kocioa, ale wykazano mu uchybienie w sporzdzeniu zestawu cytatw. Po orzeczeniu soborowym pozosta on nadal nieprzejednany. Patriarcha bizantyjski Georgios zmieni swe poprzednie stanowisko i uzna uchway soborowe.
Twrcw i zwolennikw monoteletyzmu sobr oboy kltw. Z nich wymieniono imiennie Sergiusza z
Konstantynopola i jego trzech nastpcw na stolicy patriarszej, Teodora z Faran i Kyrosa z Fazis, a take
papiea Honoriusza I jako poplecznika bdu, gdy znaleziono w jego listach do Sergiusza dowd na to,
e we wszystkim uleg jego nauce i j potwierdzi.
Przyjte wyznanie wiary odczytano uroczycie na ostatnim, osiemnastym posiedzeniu, w obecnoci cesarza. Sobr mu podzikowa prawdziwie bizantyjsk aklamacj, m.in. woajc: Boe zachowaj nam tego,
ktry jest wiatem dnia! Cze nowemu Konstantynowi, nowemu Marcjonowi, nowemu Justynianowi,
wieczysta cze! Cesarz podpisa uchway soborowe, nadajc im przez to znaczenie prawa pastwowego.
Uczestnicy soboru wysali list z podzikowaniem do papiea Agatona, stwierdzajc e to Piotr przemwi
przez Agatona.
W Rzymie potwierdzi oficjalnie uchway soborowe papie Leon II (682-683), dajc do nich wyjanienie
w sprawie Honoriusza I. Wedug tego wyjanienia, Honoriusz nie uwietni Stolicy Apostolskiej tradycyjn nauk apostolsk, ale przez gnune niedbalstwo zezwoli na skaenie niesplamionej wiary. Do tej
sprawy nie wracano wicej, dopiero w XIX wieku odya przed soborem watykaskim pierwszym, gdy
przygotowywano si do ogoszenia dogmatu o nieomylnoci papiea.
165
Uchway soborowe nie wywoay wikszych konfliktw w cesarstwie bizantyjskim. Monofizyci byli poza
jego granicami, oderwani od wsplnoty politycznej i kocielnej. Epizodem jedynie stao si wystpienie
cesarza Filipikosa-Bardanesa (711-713), Armeczyka z pochodzenia, czym naley tumaczy jego sympatie do monofizytyzmu. W osobnym dekrecie odrzuci on sobr i ogosi monoteletyzm za obowizujc
nauk Kocioa. W Rzymie wywoao to gwatown opozycj. Gdy obejmujc tron (drog zamachu),
przysa papieowi zawiadomienie i wyznanie wiary w duchu monoteletyckim oraz swj portret, papie
Konstantyn I odmwi ich przyjcia, zakaza umieszcza cesarskie imi na monetach i wymienia je w
modach. Na wiadomo za o usuniciu z cesarskiego paacu obrazw, przedstawiajcych ostatni sobr,
papie kaza bazylik witego Piotra przyozdobi w obrazy z dziejami szeciu soborw.
Rozdzia 39
PAPIEE SYNOD TEULLASKI II
Szereg 21 papiey w latach 590-692 otwiera znakomity pontyfikat Grzegorza Wielkiego, ktry nie zasklepi si w trudnych problemach Rzymu i Italii, ale okaza staranie o Koci powszechny. W dziaalnoci papieskiej zajmuj jednak najwicej miejsca sprawy Bizancjum, zarwno kocielne, jak polityczne.
Ingerencje cesarskie osabiay autorytet papiey, wypracowany przez Grzegorza Wielkiego. O jego odnowienie stara si ostatni z papiey tego okresu, Sergiusz. Nie zdoa jednak przeszkodzi uchwaom synodu trullaskiego drugiego, ktry sta si znakiem rozejcia drg Kocioa wschodniego i zachodniego,
cho nie doszo jeszcze do ostatecznej schizmy.
Grzegorz Wielki
Wybrany jednogonie papieem przez kler, senat i lud rzymski, dobrze by przygotowany, duchowo,
intelektualnie i yciowym dowiadczeniem do penienia urzdu papieskiego (590-604). Wrd swoich
przodkw mia nie tylko senatorw rzymskich, ale i papiea Feliksa III oraz krewne, wit Farsyli i
wit Emilian. Zaangaowany w dziaalno administracyjn pastwow, peni (571-575) urzd prefekta Rzymu. Po mierci ojca, w domu na Monte Celio zaoy klasztor benedyktyski witego Andrzeja, a w swoich posiadociach sycylijskich dalsze klasztory. Zrezygnowa nastpnie z piastowanego urzdu i razem z benedyktynami oddawa si praktykom pobonym i czytaniu ksig. Krtko zaywa spokoju
ycia klasztornego, papie Benedykt I wywici go na diakona, a Pelagiusz II wysa do Bizancjum jako
swego apokryzariusza (579-585). W tym okresie dobrze pozna problemy wzajemnych stosunkw Kocioa i pastwa, cesarstwa i papiestwa. Utrwali si w przekonaniu, e cesarz jest powoany przez Boga
do penienia najwyszej wadzy w chrzecijaskim imperium. Nie zmieni go nawet wwczas, gdy cesarz
Fokas (601-610) okaza si czowiekiem o maowartociowym charakterze. W sprawie Longobardw
zaj odmienne stanowisko ni cesarz Maurycy (582-602), ale nie uwaa tego za zmian swego pogldu
na wadz cesarsk, taka bya konieczno, wypywajca z konkretnej sytuacji Italii. Wedug niego, trzeba byo zawrze pokj z Longobardami i podj u nich misje, skoro cesarski egzarcha z Rawenny nie
potrafi przed nimi obroni kraju.
Podobne wzgldy duszpasterskie skoniy go do korespondencji z frankoskimi wadcami. Bez ich zgody
nie mona byo dokona reformy ycia kocielnego w Frankonii. Jego starania o wieczysty pokj midzy
Bizancjum i Frankoni pyny ze zrozumienia, e jest to konieczne do odnowienia Kocioa w Europie.
Wiele uczyni dla obrony papieskiego prymatu i dla pogbienia jego teologicznych podstaw. Jak poprzedni papiee protestowa przeciw tytuowi patriarcha powszechny, uywanemu przez biskupa Konstantynopola, bo godzio to w rang Kocioa rzymskiego. Kierowa si jednak dobrem Kocioa, dlatego
nie zerwa z Konstantynopolem 2 tego powodu, zacz jedynie posugiwa si w swych listach okreleniem suga sug Boych, co kancelaria papieska przyja po nim na stae.
Wrd papiey sta si jednym z najwybitniejszych duszpasterzy. Rozwin w Italii pomoc dla ludnoci
zuboaej wskutek najazdw. Znaczne posiadoci Kocioa rzymskiego w Italii, na Sycylii, w Dalmacji i
166
Prowansji uznawa za wasno ubogich. Zorganizowa staranne zarzdzanie tymi majtkami, by mie
wicej do rozdzielania potrzebujcym.
W trosce o podniesienie poziomu ycia i dziaalnoci kleru napisa sawn Regule pastoraln, ktrej
motto stanowi stale aktualna zasada: duszpasterstwo jest w yciu Kocioa sztuk nad sztukami. Akcentowa konieczno codziennego rachunku sumienia w osobistym yciu kapanw, w duszpasterstwie za
naleytego przepowiadania Ewangelii. Wskaza na obowizek homilii podczas kadego naboestwa
eucharystycznego, zwaszcza domaga si wyjaniania odczytanej ewangelii. Sam gosi homilie, z ktrych zachowao si czterdzieci, dajc obraz jego przepowiadania Sowa Boego. Stara si w nich, bez
retorycznej osony trafi do serca suchaczy i utrwali w ich pamici zasady i przykady ycia chrzecijaskiego.
ycie zakonne zna wedug reguy benedyktyskiej, docenia jego znaczenie w Kociele i powici mu
wiele miejsca w swoim dziaaniu i pismach. Do mnichw zwrci si w dziele Moralia. Po wygoszeniu
opracowa je pisemnie. W nim i w dwudziestu dwch Homiliach do Ezechiela wyoy nauk o chrzecijaskiej etyce, pobonoci i doskonaoci. Stosowana szeroko alegoria uczynia te dziea obrazowymi i
bardzo poczytnymi w redniowieczu. Wywary te duy wpyw na pniejsz teologi moraln. Dostrzega si w nich eschatologiczne oczekiwania papiea, ale nie przeszkadzay mu one w szerokim i rzetelnym
dziaaniu.
Dla lektury w klasztorach opracowa Dialogi o yciu ojcw italskich w czterech ksigach, z ktrych druga
w caoci jest powicona yciu i dziaalnoci witego Benedykta z Nursji. W pozostaych ksigach
przedstawia cuda i nadzwyczajne wydarzenia w yciu witych osb, ktre yy w Italii. Nie s to biografie, ale niosce pociech dowody z ycia tych ludzi na dziaanie Boej Opatrznoci. W okresie najazdw i
kataklizmw budzi Grzegorz tym dzieem nadziej i optymizm. Okres ten mona dobrze pozna z bogatego zbioru jego listw. Za swoje pisma i nauczanie otrzyma tytu Wielkiego Doktora Kocioa. Czytano
je w redniowieczu i na ich podstawie ksztatowano pobono i duchowo przez kilka wiekw.
Papiee i cesarze
Nastpcy Grzegorza Wielkiego, poza sprawami lokalnymi Kocioa rzymskiego, zajmowali si najwicej
rozwizywaniem konfliktw z Bizancjum. Szczytowe napicie wystpio za cesarza Konstansa II, ktry
nie tylko uwizi, osdzi i skaza na wygnanie papiea Marcina I, ale wymg na klerze rzymskim ju w
654 roku wybr jego nastpcy Eugeniusza I. Papie Marcin nie protestowa przeciw temu dla dobra Kocioa. Konstans II, despotyczny, samowolnie nada Rawennie kocieln niezaleno od Rzymu (autokefalie). Jego syn, Konstantyn IV musia zmieni postpowanie wobec papiey, ze wzgldu na trudn
sytuacj polityczn na Wschodzie. Nie tylko wycofa si z popierania monoteletyzmu i przyczyni si do
odbycia soboru, ale odwoa dekret ojca, ktry przyznawa Rawennie autokefalie.
Napicie powrcio za cesarza Justyniana II, ktry obj tron w siedemnastym roku ycia i przez cae
panowanie odznacza si wybuja ambicj, przesadnym pragnieniem sawy i despotyzmem, cho stara
si by gboko religijnym. Jako pierwszy cesarz bizantyjski umieci na monetach wizerunek Chrystusa,
a obok swego imienia na nich sowa suga Chrystusa. Nie przeszkadzao mu to odebra cesarskiemu egzarsze z Rawenny prawa zatwierdzania wyboru papiea, a zastrzec je wycznie sobie, przez co spowodowa, e papie Benedykt II (684-685) czeka rok na uznanie swego wyboru i nie mg przyj wice.
Po mierci jego nastpcy, papiea Jana V (685-686) cesarz upiera si przy swoim kandydacie i z trudem
zgodzi si na kompromisowy wybr sdziwego kapana Konona (686-687). Rozdwojenie nastpio po
jego pontyfikacie. Stronnictwo rzymskie ponowio wybr swojego kandydata przed Kononem, kapana
Teodora, stronnictwo cesarskie narzucao archiprezbitera Paschalisa. Wobec niemoliwoci kompromisowego zaatwienia sprawy odrzucono ich obu i wybrano Sergiusza (687-701), ktremu oni si podporzdkowali. Duszy pontyfikat tego papiea umoliwi uporzdkowanie stosunkw z Bizancjum.
Sergiusz otrzyma od cesarza Justyniana II zapewnienie, e uznaje uchway soboru szstego powszechnego. Otrzyma take ulgi podatkowe dla posiadoci Kocioa rzymskiego. Po kilku latach powrci jednak konflikt, gdy cesarz postanowi nowym soborem uzupeni uchway dwch poprzednich w dziedzinie
167
przepisw prawnych i zwoa biskupw do Konstantynopola na zjazd, ktry Koci katolicki nazywa
synodem, a nie soborem.
Synod trullaski II
Biskupi zebrani w Konstantynopolu (692) odbywali obrady w tej samej kaplicy cesarskiego paacu, co
sobr powszechny szsty. Dlatego stosuje si nazw synod trullaski. Gwnym jego celem byo ustalenie zasad prawnych i ujednolicenie praktyk ycia kocielnego, bo tym nie zajy si oba poprzednie sobory. Koci wschodni uznaje go za sobr, uzupeniajcy V i VI sobr powszechny, std okrela go si
nieraz po acinie Concilium Quinisextum, a po grecku Synodos Penthekte.
W synodzie uczestniczyo okoo 215 biskupw, przybyych tylko ze Wschodu. W 102 kanony synodalne
ujto najwaniejsze dziedziny ycia kocielnego. Byo to potrzebne, bo w okresie sporw teologicznych i
wewntrznych niepokojw cesarstwa naroso wiele spraw kocielnych, ktre wymagay uporzdkowania.
Natomiast podwaao jedno kocieln Wschodu i Zachodu, e ujto w kanony tylko praktyki wschodnie, odrzucajc zachodnie i je potpiajc. Dodatkowo byo saboci tych kanonw, e ograniczay si do
negatywnych zjawisk w yciu Kocioa i podkrelay bardzo silnie kocieln rwno Konstantynopola z
Rzymem.
W kanonie 36 odwoano si do uchwa soborowych z 381 i 451 roku o uprzywilejowanym stanowisku
Nowego Rzymu. Dodano jednak wyranie, e chodzi nie tylko o drugie miejsce wrd patriarchw, ale
rwnie o wadz rwn tej, ktr posiada biskup Starego Rzymu. Wobec faktu, e cesarstwo cienio si
prawie wycznie do patriarchatu konstantynopolitaskiego, miao polityczne uzasadnienie, by Kocioowi bizantyjskiemu zapewni autonomi, skoro by cile zwizany z cesarstwem. Pod wzgldem kocielnym stao si to now przyczyn konfliktw i napi midzy Bizancjum i Rzymem.
Na synodzie poddano krytyce praktyki Kocioa zachodniego co do ycia biskupw, kapanw i diakonw. W kanonie 13 zaznaczono, e ma obowizywa wschodnia praktyka, gdy ona jedynie odpowiada
dawnej karnoci kocielnej i ustalonemu przez Apostow porzdkowi. Co wicej, W kanonie 5 ustalono
kary za stosowanie praktyk zachodnich. A chocia powoywano si na wierne przestrzeganie kanonw
apostolskich, odstpiono od nich wyranie w kanonie 12, w ktrym stosujc si do praw Justyniana I,
zakazano biskupom ycia maeskiego i polecono ich ony umieszcza w klasztorach, z dala od biskupiej rezydencji. onatymi mogli by kapani, diakoni i subdiakoni, ktrym dozwolono poycia maeskiego, z wyjtkiem dni penienia funkcji przy sprawowaniu Eucharystii. Ten wyjtek sankcjonowa
praktyk sprawowania Eucharystii nie codziennie, co wicej, przyczyni si do zmniejszenia liczby dni, w
ktrych j odprawiano.
Odrzucajc w kanonie 55 rzymsk praktyk postu w soboty Wielkiego Postu, powoano si na apostolskie zalecenie. Z tej racji uczyniono uwag, e Koci na caym wiecie ma obowizek dostosowa si
do ustale obecnego synodu w sprawie postu. Byo to narzucanie wszystkim praktyki Kocioa wschodniego.
Cesarz dy do tego, by papie podpisa podjte uchway. Chocia papieem by Sergiusz, pochodzcy z
Syrii, a wic znajcy i chyba darzcy sympati wschodnie obyczaje, odmwi podpisu pod aktami synodu. Posowie cesarscy starali si skoni go grobami, a nawet uwizieniem, lecz stra rzymska opowiedziaa si po stronie papiea i uniemoliwia wywiezienie go do Konstantynopola. Justynian II sam musia wkrtce pj na wygnanie, a gdy powrci na tron (705), ponowi prb skonienia papiea do podpisania uchwa synodalnych. Wprawdzie papie Konstantyn (708-715) uda si do Bizancjum, lecz nie
zoy podpisu. Rzekomo mia jednak ustnie wyrazi zgod. Uchway trullaskie przyj dopiero papie
Jan VIII (872-882), lecz z wyran klauzul, e zgadza si tylko na te kanony, ktre nie sprzeciwiaj si
nie tylko prawdziwej wierze, ale i dekretom Stolicy Apostolskiej.
Wielu historykw widzi w synodzie trullaskim drugim dowd na to, e drogi Kocioa na Wschodzie i
Kocioa na Zachodzie ju si rozeszy. Przyjmuj wic jego dat jako definitywny koniec chrzecijaskiej staroytnoci, ktrej istotnym znamieniem bya jedno Kocioa w cesarstwie rzymskim.
168
Rozdzia 40
TEOLOGOWIE I PISARZE
redniowieczny przeom, widoczny w dziejach Kocioa na Zachodzie, i trudne warunki polityczne cesarstwa bizantyjskiego nie sprzyjay rozwojowi teologii i pimiennictwa kocielnego. Na Wschodzie wyrniaj si jedynie teologowie, piszcy przeciw monoteletyzmowi. Na Zachodzie, poza Grzegorzem
Wielkim, znaczcym pisarzem sta si Izydor z Sewilli w Hiszpanii. W Anglii istnia rozwijajcy si
orodek nauki i pimiennictwa dziki klasztorom benedyktyskim.
Teologowie wschodni
Z teologw wschodnich najgoniejszym sta si Maksym Wyznawca. Oprcz pism polemicznych przeciw monoteletyzmowi zostawi dziea egzegetyczne i ascetyczno-mistyczne. Na rozwj duchowoci i
mistyki wpyn swoimi komentarzami do dzie Dionizego Pseudo-Areopagity i Ksig ascetyczn, w
ktrej przedstawi nauk o yciu wewntrznym, ujt w form dialogu midzy opatem i modym mnichem. By teologiem i mistykiem, ktry da bizantyjskiej mistyce dogmatyczne podstawy. Wpyw wywiera nie tylko na teologi wschodni, ale i zachodni, gdy jego dziea tumaczono na jzyk aciski.
Anastazy Sinaita (zm. po 700), opat w klasztorze na grze Synaj zwalcza pirem rne grupy monofizytw. Przypisuje mu si znane florilegium Nauka Ojcw o Wcieleniu Sowa.
Jan Klimak, z przydomkiem Scholastyk, by wczeniej od Anastazego opatem na grze Synaj (zm. okoo
649) i zajmowa si teologi ycia wewntrznego. Na rozwj mistyki wpyn tumaczonym na wiele
jzykw dzieem Drabina (Klimaks), w ktrym ukaza 30 stopni, prowadzcych do penej doskonaoci.
Sofroniusz z Damaszku, patriarcha jerozolimski, znany przeciwnik monoteletyzmu, by homilet, hagiografem i poet. Spod jego pira wyszy hymny na wita kocielne. W redniowieczu przypisywano mu
popularn wwczas k duchow, bdc zbiorem opowiada o sawnych mnichach i ascetach. Napisa
j wszake jego przyjaciel i uczestnik wsplnych podry, mnich Jan Moschus (zm. 619 w Rzymie) z
dedykacj dla Sofroniusza, ktry to dzieko rozpowszechni.
Leontios z Neapolis, biskup cypryjski (590-668) przewysza Sofroniusza jako pisarz biograficzny. Bdc
przyjacielem aleksandryjskiego patriarchy Jana Jamunika, opisa jego ycie i da bogaty obraz dziejw
Kocioa w Egipcie.
Izydor z Sewilli
W Hiszpanii dwaj bracia, Leander i Izydor, kolejni arcybiskupi Sewilli, zasynli swoimi pismami.
Leander (ok. 549-601), zaprzyjaniony z Grzegorzem Wielkim i zasuony w rozwoju katolicyzmu
wrd Wizygotw, pisa rozprawy przeciw arianom i opracowa regu klasztorn, przedstawion w formie listu do mniszki Florentyny.
Izydor (560-636), uznany za ostatniego z zachodnich Ojcw Kocioa, nie by w zupenoci oryginalny w
swoich dociekaniach teologicznych, zasuy si jednak zebraniem i systematycznym opracowaniem wczesnej wiedzy. Przekaza j nastpnym pokoleniom, przez co zyska tytu wielkiego nauczyciela redniowiecza.
Gwnym dzieem Izydora s Etymologie, zwane take Orygenes. W dwudziestu ksigach ujmuj ca
tematyk wiedzy swoich czasw, od Gramatyki (ksiga I), powiconej wprowadzeniu w umiejtno
wyraania swych myli w sowach i pimie, a do Gospodarstwa domowego i Czynienia zapasw ywnociowych (ksiga XX). S te ksigi powicone wiedzy o Bogu i anioach, o wierzcych i Kociele.
Omwione zostay uchway teologiczne pierwszych czterech soborw, pity nie jest wymieniony, widocznie nie cieszy si jeszcze na Zachodzie charakterem soboru powszechnego. Nazw patriarcha obj
Izydor tych, ktrzy zajmuj stolice apostolskie, Rzym, Antiochi i Aleksandri. Nie uzna Konstantynopola za stolic patriarsz, bo nie ma apostolskiego pocztku.
169
Osobno wyda Trzy ksigi sentencji, w ktrych wyoy dogmatyczna i moraln nauk Kocioa na fundamencie wypowiedzi Ojcw Kocioa. Znane jest tylko jedno jego dzieo apologetyezne O wierze katolickiej przeciw ydom. Mona z tego wnioskowa, e ydzi byli wwczas w Hiszpanii jedynymi przeciwnikami teologicznymi katolikw W trosce o podniesienie poziomu ycia kleru napisa rozpraw O
kocielnych, obowizkach, w ktrej przedstawia wymagania Kocioa co do postpowania jego sug i
penienia funkcji liturgicznych. Zainteresowany przeszoci Kocioa opracowa dzieo O sawnych mach, jako kontynuacj Hieronima i Gennadiusza, oraz Kronik Wizygotw, Wandalw i Sweww, bdc
kompilacj, ale te wyrazem troski Izydora o jedno kulturow Rzymian i ludw germaskich.
Pisarze anglosascy
Szkole katedralnej w Canterbury, rozwinitej przez arcybiskupa Teodora i opata Adriana, przypisuje si
powstanie swoistego renesansu angielskiego, ktrego najwybitniejszymi pisarzami z przeomu VII i VIII
wieku stali si, Beda Czcigodny i Alkuin. Chronologicznie wyprzedza ich, lecz ustpuje im w twrczoci
mnich benedyktyski Aldhelm (640-709, wity), biskup z Sherborne. Napisa czytane take w pniejszych czasach rozprawy O dziewicach, O omiu gwnych wadach oraz wiele listw, ktre stanowi rdo do poznania angielskiej kultury tego okresu. By take autorem pieni w jzyku narodowym, niezachowanych do naszych czasw.
Rozdzia 41
LITURGIA I DUSZPASTERSTWO
Rozwj liturgii jest intensywniejszy ni pimiennictwa teologicznego Zauwaa si go nie tylko w Kociele wschodnim, ale take zachodnim Rozbudowana liturgia rzymska staje si wzorem dla Kocioa w
Frankonii i Hiszpanii. Na Wschodzie okres walk teologicznych pcha ludzi do liturgii. Do jej penego
uksztatowania wedug zasad witego Jana Chryzostoma i Bazylego Wielkiego przyczyni si teologowie z nastpnego okresu, Andrzej z Krety, Jan Damasceski i Kosmas Piewca. Liturgia, cze obrazw i
ywoty witych ksztatuj pobono chrzecijan. Na Zachodzie wykazuje si wielk trosk o nauczanie
prawd wiary i sprawowanie sakramentw wrd ludw wieo nawrconych. Pod wpywem mnichw
iroszkockich rozpowszechnia si spowied indywidualna. Cze witych wzrasta i powoduje powstanie
dni witecznych, im powiconych.
Liturgia rzymska
Rozwj liturgii Kocioa rzymskiego dokona si intensywnie od Leona Wielkiego do Grzegorza Wielkiego. Zachowane trzy znaczniejsze zbiory .modlitw cz si z imionami tych dwch papiey i papiea
Gelazego (492-496). O bogactwie treci Sakramentarza Leoskiego wiadczy choby to, e zawiera na
Boe Narodzenie dziewi formularzy mszy witej, z ktrych kada posiada wasn prefacj. Sakramentarz Gelazego stanowi wprawdzie lokalny zbir rzymski, by jednak znany w Frankonii w VII wieku. Najtrwalsz form nada liturgii Sakrameratarz Grzegorza Wielkiego. Sporzdzono go do odprawiania liturgii przez papiea, lecz wiele jego elementw przyjo si w Kociele powszechnym i pozostao do
reformy Soboru Watykaskiego II. Grzegorz dba o przyjcie liturgii rzymskiej przez inne kraje. Bonifacy rozpowszechni j w Bawarii. Wczeniej, opat anglosaski Benedykt Biscop (zm. 689) podczas kilku
pobytw w Rzymie, nabywa ksigi liturgiczne i zawozi do Anglii. Podobnie czyni Jan, opat rzymskiego klasztoru witego Marcina i archikantor bazyliki witego Piotra, gdy w latach osiemdziesitych VII
wieku uda si do Anglii ksztaci duchownych w liturgii oraz pisa ksigi z piewem kocielnym.
Sakramentarze zawieraj formuy Mszy witej, a nie posiadaj poucze liturgicznych. T luk uzupeniaj: Ordines Romani, ktre uczyy, jak odprawia Msz wit papiesk, jak przygotowa do chrztu,
udziela wice od akolitatu do biskupstwa i obchodzi Wielki Tydzie.
Osobnymi szatami do Mszy witej posugiwali si duchowni powszechnie ju w VII wieku. Wyranie
zawiadcza to Ordo Romanus Primus. Diakon uywa dalmatyki, natomiast inni duchowni, od akolity do
170
biskupa nosili planet, ktra nie ma odpowiednika w mszalnych szatach naszych czasw. Planeta bya
szat dug i bardzo szerok, z cienkiego materiau, ktry umoliwia akolitom ujmowanie przez ni rkami naczy liturgicznych i Ewangeliarza.
Liturgia galikaska oraz hiszpaska, zwana pniej mozarabsk, rniy si od rzymskiej rozbudowan
form bogosawiestw, wypowiadanych przed komuni wit. Zachoway si a 2093 formuy tych
bogosawiestw. W obu liturgiach pielgnowano trzy czytania podczas Mszy witej i na og jedno
byo zawsze z Starego Testamentu, drugie z Listw Apostolskich, trzecie z Ewangelii. W uroczystoci
witych stosowano zamian pierwszego czytania na fragment, zaczerpnity z Pasji lub ywotu witego patrona dnia, bo nie wprowadzono ich jeszcze do czyta rannego officium brewiarzowego. Synod w
Braga (561) postanowi, e Msza wita ma by odprawiana wedug wzoru, jaki otrzyma z Rzymu biskup Profuturus i e naley udziela chrztu take wedug rzymskiego sposobu. Ryt chrzcielny otrzyma
biskup z Braga ju od papiea Wigiliusza (538). Przepis synodalny dotyczy jednej czci Hiszpanii, rozpowszechni si jednak w VII wieku w caym kraju.
Mwienie o liturgii galikaskiej w tym okresie jest pewnym uproszczeniem, gdy nie bya jeszcze jednolita dla caego Kocioa frankoskiego. Natomiast stwierdza si, e wszystkie zachowane sakramentarze
galijskie wskazuj na romanizacj tej liturgii, ktra w swej pierwotnej formie czerpaa wzory ze Wschodu, a nie z Rzymu. Jej podobiestwo do liturgii rzymskiej wystpowao ju wczeniej w kanonie, amaniu
chleba i odmawianiu Ojcze nasz. Rzymska liturgia niedzielna i witeczna nie znaa wspomnienia, zmarych, ktre wystpuje w liturgii galikaskiej i hiszpaskiej.
Wprowadzenie w VII wieku pieww w papieskim rycie Mszy na wzr bizantyjski sprawio, e wierni
stali si suchaczami i widzami.
Do ycia liturgicznego naleay codzienne godziny modlitw. Wspomina je Tertulian. Ich odmawianie byo
zadaniem przede wszystkim mnichw, ale praktykowane take w kocioach biskupich jako officium
divinum. W Arles arcybiskup Cezary odmawia z klerem, przy udziale wiernych, cae officium w wigilie
wielkich wit. Uwaa to za czynno duszpastersko wan, gosi wic nieraz rano i wieczorem nauki
po zakoczeniu modlitw. Udzia wiernych w officium uznano za obowizkowy w okresie Wielkiego Postu. Cezary zaleci, eby odprawiano je take w innych kocioach, przynajmniej rano i wieczorem. O
obowizku odmawiania maych godzin przez kler diecezjalny w Hiszpanii informuje dopiero Izydor z
Sewilli. Wymienia on take komplet jako osobn modlitw po nieszporach. Zalecenia i taka praktyka
wystpuj u Izydora i Cezarego niewtpliwie. i dlatego, e obaj byli pod wpywem ideaw ycia monastycznego.
O ile dostrzega si rnice midzy liturgi mnichw i kleru diecezjalnego, to nie wystpuj one w Rzymie, gdy tam klasztory istniay przy bazylikach. Przyjmuje si nawet, e przebywajcy przy kocioach
rzymskich mnisi, ju przed witym Benedyktem przeksztacili dawne mody na sposb monastyczny.
Przed wielkimi witami odprawiano podwjne mody wigilijne: pod wieczr mwi je kler bez udziau
wiernych, a o pnocy z udziaem ludu pene mody wigilijne, czc Matutinum z Laudesami.
Cykl czyta rozpoczyna si w Rzymie na wiosn od ksigi Genesis. W Frankonii liczono rok kocielny
od Adwentu, kiedy wic przejto rzymski porzdek czyta przypaday wwczas teksty z proroka Izajasza. Sakramentarze Gelazego i Grzegorza dozwalay zaczyna roczny cykl od Boego Narodzenia.
Bez hymnw trudno wyobrazi sobie godziny modlitw, a jednak synod w Braga (563) kaza usun
wszystkie niebiblijne hymny, z troski e mog nie by prawowierne. Przepisu tego nie realizowano, a
synod toledaski czwarty wzi w obron nowe hymny i liturgia hiszpaska w VII wieku znaa ich okoo
pidziesit.
Duszpasterskie nauczanie
Nauczanie stale jeszcze uwaa si za najistotniejszy rodek ksztatowania ycia religijnego, cho dozwala
si opuszczanie kaza, by obwieci uchway synodalne czy przeczyta relacje o cierpieniach mczennikw. Nauczanie wszake obejmuje dorosych, nic nie sycha o katechezie dzieci. Odbywa si ono w
kocioach, nie idzie si z nim do pogan, liczc chyba na to, e przyjd na naboestwo, wysuchaj ka-
171
zania i si nawrc. W Hiszpanii zwalczano nawracanie naciskiem. Synod toledaski czwarty (633) zabrania stosowania nacisku, podkrelajc wolno wyzna.
Nauczanie ceniono szczeglnie w Galii. Kto wychodzi z naboestwa przed kazaniem, mg by ukarany ekskomunik. Arcybiskup Cezary wymaga od siebie i innych biskupw nauczania we wszystkie niedziele i wita, a praktykowa je czsto codziennie, rano podczas Laudesw i wieczorem na Nieszporach.
Byo przyjte, e ludno reagowaa bezporednio, aplauzem lub szemraniem.
Jako cel kaznodziejstwa przyjmowano za Grzegorzem Wielkim kierowanie myli wiernych ku yciu
wiecznemu, pocieszanie ich w doczesnych utrapieniach oraz zwalczanie guse i zabobonw. Od wiernych
wymagano pamiciowej znajomoci Ojcze nasz i Wyznania wiary. witowanie niedzieli byo czstym
tematem kocielnego nauczania. Wypoczynku niedzielnego domagay si uchway synodalne. Widziano
w jego stosowaniu przyznawanie si do chrzecijastwa, zwaszcza tam, gdzie poganie witowali
czwartek jako dzie Jowisza. W niedzielnym wypoczynku byo dozwolone spenianie dobrych uczynkw,
nawet podejmowanie dalekiej drogi w celu odwiedzenia przyjaci. Na synodach wystpowano przeciw
ydowskiemu zakazowi odbywania jakiejkolwiek podry czy przygotowywania potraw. Naleao natomiast wstrzyma si od prac polowych.
W nauczaniu Koci frankoski czsto pitnuje dwa wykroczenia przeciw moralnoci chrzecijaskiej.
Jednym byo ycie modych mczyzn najpierw w konkubinacie, zanim zawarli prawowite maestwo.
Praktyka ta bya rozpowszechniona do tego stopnia, e wedug Cezarego z Arles nie sposb wszystkich
za to ekskomunikowa. Drugie wykroczenie dotyczyo unikania rodzenia dzieci przez kobiety z wyszych warstw spoecznych. Piy one specjalne rodki, by unikn ciy, lecz chtnie widziay rodzenie
wielu dzieci przez swoje suce, bo zwikszao to liczb suby domowej.
Sprawowanie sakramentw
Chrzest dzieci w Frankonii i Hiszpanii jest ju rozpowszechniony. Chrzci si niemowlta, ale take roczne lub dwuletnie dzieci. Najczciej udziela si im sakramentu w Boe Narodzenie i uroczysto witego Jana Chrzciciela. Zanika dawny katechumenat, niegdy intensywnie prowadzony w Wielkim Pocie.
Istnieje wszake dusze przygotowanie do chrztu z pouczaniem, zwaszcza rodzicw chrzestnych, by
wedug przyjtego zobowizania umieli dziecko nauczy prawd wiary. Jeeli chrzest by poza Wielkanoc, arcybiskup Cezary da tygodniowego przygotowania. Po chrzcie otrzymyway dzieci naoenie rk i
namaszczenie olejem witym na czole. W Galii nie jest znane namaszczenie bezporednio przed polaniem wod.
Udzielanie chrztu, zwaszcza w Rzymie, naleao do kapanw. Nakadanie pokuty i rekoncyliacja po jej
ukoczeniu take wchodziy w zakres ich kompetencji, cho na Zachodzie biskupi jeszcze nieraz j sprawuj. Sakramentarz Gelazego okrela ryt i mody nad pokutnikami w rod Popielcow i w dniu ich pojednania, w Wielki Czwartek. By to zwyczaj rzymski. W Galii wystpuje dno do skrcenia czasu
pokuty, zachowuje si jednak dawne formy. Pokutnicy nie mogli bra udziau w ucztach dla goci, natomiast powinni wicej od innych modli si i poci oraz spenia uczynki miosierne. Nie byo im wolno
prowadzi handlu. Mieli cakowicie wstrzyma si od poycia maeskiego. Pokutnik, cho rekoncyliowany, nie by zdolny do stanu duchownego.
Pokut prywatn wprowadza si w VII wieku na miejsce pokuty publicznej. Praktyka ta wystpuje w
Hiszpanii, gdzie zadecydowao chyba to, co zauwaa si w Galii, e niektrzy chrzecijanie odkadali
pokut publiczn do koca ycia. Pokuty duchownych pierwotnie nie znano, po prostu degradowano ich i
mogli jako laicy przystpowa do komunii. Pni} pozwala im si na pokut przez oznaczony czas, najczciej w klasztorze, po czym mogli wrci do penienia urzdu. Grzegorz Wielki nakada pokut take
na biskupw. Hiszpaskim biskupom wyznaczy 60 dni pokuty w klasztorze, biskupowi Janowi z Justiniana Prima 30 dni niesprawowania i nieprzyjmowania Eucharystii.
W 570 roku biskup Filip z Vienne ustanowi kapana Teudariusa penitencjarzem w swojej diecezji.
Przychodzio do niego wielu ludzi, wyznawao swoje tajemne grzechy i odchodzio uleczonych i zdrowych, podniesionych na duchu i radosnych. Opis tego wydarzenia wskazuje, e mamy do czynienia z
rozpowszechnion spowiedzi w naszym dzisiejszym ujciu. Grzegorz Wielki zaleca kapanom, by
172
udzielali wiernym poucze o grzechach, a przez to nakonili ich do wyznawania win. Powiadcza on, o
czym mwi ju Leon Wielki, e kapani stosowali w odpuszczaniu grzechw formu deprekatywn (sacerdotalis supplicatio). W poowie VII wieku pokuta nie czy si ju z stanem pokutnikw. Wedug synodu w Chalon (okoo 650), pokuta jest rodkiem gadzenia grzechw i przynosi korzy kademu czowiekowi.
Namaszczenia, czasem nawet podwjnego, udzielano nowo ochrzczonym w Rzymie, Galii i Hiszpanii.
Nie oznaczao to jednak bierzmowania, lecz wskazywao symbolicznie na upodobnienie si do Chrystusa. Pniej dopiero przez naoenie rk biskupa przyzywano Ducha witego na ochrzczonego i pomazanego chryzm. Namaszczenia podczas chrztu dokonywali nieraz diakoni. Namaszczenie po chrzcie byo
inne od namaszczenia chorych, o ktrym zawiadczaj rda historyczne z VI wieku. Olej do tego namaszczenia wicono w Hiszpanii w uroczysto witych lekarzy, Komy i Damiana, stosujc modlitw,
w ktrej proszono Boga o zdrowie ciaa i duszy, ze wzgldu na zbawcze cierpienia Chrystusa. Dla Galii
istnieje wiele wiadectw, e tego oleju uywali wieccy take w celu niesienia pomocy chorym lub odpdzenia demonw. Wedug Cezarego z Arles, chorzy maj przyby do kocioa, przyj komuni wit i
namaszczenie, wtedy wypenia si wskazanie z Listu witego Jakuba Apostoa.
Rozwj czci witych
Pobono chrzecijaska tego okresu doznaje zahamowa, ale te przybiera nowe ksztaty. Na pocztku
VI wieku zauwaa si zahamowanie w przyjmowaniu Eucharystii, ju synod w Adge (506) musia orzec,
e me uwaa si za chrzecijanina tego, kto nie przyjmuje Eucharystii co najmniej w Boe Narodzenie,
Wielkanoc i Zielone witki. da wszake ten sam synod surowego przygotowania si do komunii
witej, co byo z kolei czynnikiem hamujcym. Cezary z Arles domaga si komunii witej w uroczysto witego Jana Chrzciciela i innych mczennikw, ale waha si da jej co niedziel. Przyczyn
byy surowe wymagania, do ktrych zaliczano kilkudniow wstrzemiliwo maesk przed komuni.
Nupturientom za nakazywano pozosta przez miesic z dala od kocioa. Praktyka bya wic taka, e
codzienne nawet uczestnictwo we Mszy witej nie oznaczao czstego przystpowania do komunii.
Nowe formy przybiera pobono, ksztatowana przez cze Matki Boej i witych.
Imi Maryi wprowadzono do kanonu Mszy witej w VI wieku, ale Jej wita zaczto obchodzi w Rzymie dopiero w VII wieku, za papiea Teodora (642-649) wito Oczyszczenia (2 lutego), krtko potem
Zwiastowanie (25 marca), Wniebowzicie (15 sierpnia) i Narodzenie (8 wrzenia). Papie Sergiusz (687701) pragn nada tym uroczystociom charakter jak najbardziej witeczny, wprowadzi wic proces
Kocioy pod wezwaniem Najwitszej Maryi Panny byy znane ju wczeniej, nie tylko bazylika Matki
Boskiej Wikszej w Rzymie, ale take w innych miastach Italii oraz jeden w Galii, w Autun. W VII wieku
powstaj w Galii klasztory eskie, ktrych kocioy powica si Maryi. W VI wieku przyja si praktyka budowania kociow biskupich w trzech czciach: jedna, zwana kocioem duchowiestwa, bya
pod wezwaniem witych Apostow Piotra i Pawa, druga cz, koci katechumenw, pod wezwaniem Najwitszej Maryi Panny, a trzecia cz, baptisterium, pod wezwaniem witego Jana Chrzciciela. W Hiszpanii wiele kociow w VI i VII wieku nosio wezwanie Maryi. Jej cze szerzy Ildefons z
Toledo w traktacie o nienaruszonym dziewictwie Maryi.
W Frankonii Merowingw, oprcz patronw lokalnych i krajowych, doznaje czci wity Piotr. W VII
wieku istnieje co najmniej 78 klasztorw pod jego patronatem. Episkopat galijski pochodzenia rzymskiego propagowa cze obu Apostow, Piotra i Pawa, przekaza j take nowo nawrconym ludom, Burgundom, Wizygotom i Frankom. Zastpowano nieraz pniej wezwanie Apostow imionami witych,
ktrych relikwie umieszczono w danym kociele.
Mode ludy schrystianizowane przyjy obok czci Piotra, take zwyczaj pielgrzymek. Do Rzymu udawano si po relikwie witych. Uczyni to krl burgundzki Zygmunt i diakon biskupa Grzegorza z Tours.
Diakon przywiz (590) relikwie i informacje, jak w Rzymie oddaje si cze witemu Piotrowi.
Cze witego Piotra i pielgrzymki do Rzymu przyjy si w Anglii z interesujc odmian, e kto nie
mg pielgrzymowa do stolicy Piotrowej, budowa koci u siebie pod wezwaniem witego Piotra.
173
Przez przybywajce pielgrzymki, Rzym pozbawiony politycznego znaczenia nabra charakteru miasta
witego.
Pod wpywem ascetyzmu mnichw iroszkockich zaczto odbywa pielgrzymki pokutne. One take
przyczyniy si do rozwoju czci witych i ich relikwii. Swoisty charakter miay pielgrzymki do sanktuarium witego Michaa Archanioa na Monte Gargano w poudniowej Italii. Wykraczay one poza model
pielgrzymek, odprawianych do miejsc biblijnych lub wsawionych relikwiami. Na Monte Gargano udawano si, bo istniaa legenda o ukazaniu si tam witego Michaa Archanioa.
Pielgrzymki do witego Jakuba w Compostella i witego Marcina w Tours byy w podobnej cenie, jak
do witego Piotra w Rzymie.
Relikwie, obrazy, ywoty
witym oddawano cze nie tylko w kocioach, w ktrych znajdoway si ich groby. Starano si zdoby
relikwie dla innych kociow. Uznawano je za przedmiot czci, ale i pomoc w chorobach. Duchowiestwo propagowao kult witych i relikwii, by ludno odcign od pogaskich zabobonw. Jeeli znano
dokadn dat mierci mczennika, urzdzano wigilie przez ca poprzedzajc noc lub gromadzono si
na modlitwie i czuwaniu od wczesnego ranka. Msz odprawiano przed poudniem, czytajc podczas niej
opis mczestwa lub ywot witego. W tym dniu kler podejmowa lud winem. Ludzie pragnli zachowa
na stae czno z grobem witego, zabierali wic olej z poncych lamp, aby uywa go w czasie chorb.
Biskupi widzieli w czci witych rodek duszpasterskiego dziaania. Obraz witego uzupenia jak gdyby
sowa biskupa z kazania. Znany jest tylko jeden wypadek, e biskup Serenus z Marsylii, przy kocu VI
wieku, wystpi przeciw czci witych, polecajc zniszczy ich obrazy. Uwaa bowiem, e ludzie modlc si do tych obrazw, zapominaj o modlitwie skierowanej wprost do Boga. Grzegorz Wielki pochwali go za przypominanie zasady o modlitwie wprost do Boga, ale zgani za niszczenie obrazw.
Na Wschodzie, lud i duchowiestwo nie zaangaowane bezporednio w spory teologiczne, ale zniechcone czst walk o sowa, szukao tym bardziej znakw wiary, jakimi byy obrazy religijne. W obrazach
Chrystusa usiuje si ukaza Jego bstwo, dlatego nadaje im si form bardzo hieratyczn. W VI wieku
zanika dawna niech do czci obrazw, co wicej, rozpowszechnia si ich kult, lecz lud nie traktuje religijnych wizerunkw jedynie jako Biblii ubogich, ale jako rda Boych ask i bogosawiestw.
Teologia czci obrazw jeszcze si nie uksztatowaa, teologowie natomiast zajmuj si czci relikwii.
Podkrelaj, e wielkim skarbem jest nawet najmniejsza czstka relikwii, ktrej posiadanie jedna porednictwo witego u Boga. Kada czstka ma sw warto, gdy moc i askawo witego jest rwno w
niej, jak i w caym ciele. Ten pogld wytworzy zwyczaj noszenia czstek relikwii w amuletach.
ywoty witych powstaj nie tylko jako wyraz rozwoju ich czci. Maj one na celu ksztatowanie chrzecijaskiej pobonoci. Wpywa to, zwaszcza na Wschodzie, na powstanie nowej formy ich pisania. ywoty staj si pewnego rodzaju powieciami hagiograficznymi.
Najgoniejsze byy Martyrium i Miracula witego Konona, mczennika z okresu przeladowania Dioklecjana, oraz Przewodnik pielgrzymkowy do miejsca kultu tego witego. Powstay take opisy cudw
witych lekarzy, Komy i Damiana, ktrych czczono szczeglnie w Konstantynopolu. Barwne byy
opowiadania o cudownych zmaganiach si witego Jerzego z smokiem, wzorowane na pogaskich mitach. Chtnie czytano i suchano o nadzwyczajnych czynach witego Mikoaja z Myra.
W form literack ujmowano aktualne wydarzenia kocielne, jak wprowadzenie wita Wniebowzicia
Najwitszej Maryi Panny. Opisano je w historii penej niezwykych szczegw. Spisanymi cudami starano si nieraz podbudowa autorytet kocielny niektrych stolic biskupich. Tessaloniki zadbay o zbir
cudw swego patrona, witego Demetriosa, Konstantynopol postara si o legend o witym Andrzeju
Apostole, swoim patronie, by uzasadni apostolskie pochodzenie swej stolicy biskupiej.
Pomoc prawa
Moralno chrzecijask ksztatowano wiar i pobonoci, ale nie pominito teraz pomocy prawa. Byo
to prawo kocielne, ustanawiane na synodach, i prawo pastwowe, ktre ulego schrystianizowaniu. W
174
latach 585-638 zaciera si na Zachodzie granica midzy kocielnymi zjazdami synodalnymi a pastwowymi zjazdami monych z udziaem biskupw. Prawo pastwowe pod wpywem Kocioa zakazao czci
bokw i ofiar pogaskich, ustalao kary za amanie postw, nie pozwalao na maestwo midzy krewnymi, karao za maestwo zakonnic, sankcjonowao prawo azylu kocielnego.
Zbir prawa frankoskiego z pierwszej poowy VII wieku, zwany Lex Ribuaria, stawia po raz pierwszy
zasad: Ecciesia vivit lege Romana, co oznaczao uznanie odrbnoci praw Kocioa. Wpyw Kocioa
zaznaczy si najsilniej w Lex Alamanorum i Lex Baiuvariorum, w zbiorach prawa Alamanw i Bawarw.
Chrzecijascy krlowie frankoscy z dynastii Merowingw zachowali dawne zwyczaje germaskie przy
obejmowaniu wadzy, ale Koci okreli zadania krlewskiego urzdu wedug zasad chrzecijaskiej
moralnoci. Biskup Remigiusz z Reims wskaza ju Chlodwigowi, e naley do jego obowizkw opieka
nad bezbronnymi i ucinionymi, nad wdowami i sierotami. Ze swej strony wprowadza Koci w VII
wieku imi krla frankoskiego do modlitw liturgicznych, na miejsce imienia cesarza. Uznawano bowiem krla za zastpc Boga w rzdzeniu wiatem. Swoich krlw porwnywano z krlami Starego Testamentu, wybranymi przez Boga. Po raz pierwszy objto tym porwnaniem Chlotara II jako Dawida, a
na pocztku VIII wieku Dagoberta jako Salomona, czynicego pokj.
175
EPOKA REDNIOWIECZA 692 - 1517

Koci na Zachodzie osta si w okresie wdrwki ludw, mimo rozbicia struktur politycznych, spoecznych i gospodarczych. Nie mg Jednak sam nie ulec przemianom w swoje j, strukturze zewntrznej, czego najwyraniejszym znakiem jest powstanie Pastwa Kocielnego i upolitycznienie papiestwa. Zachowujc z epoki staroytnoci dziedzictwo swojej kultury, silnie zwizanej z antyczn kultur Grekw i
Rzymian, uwzgldni wartoci kulturowe nowych narodw germaskich, a potem sowiaskich. Wprawdzie nie zdoa we wszystkim wyeliminowa ich barbarzyskich obyczajw, lecz da nowy ksztat kulturze, zwanej redniowieczn. Waciwie sta si jej twrc i uczyni j kocieln.
Koci na Wschodzie nie i przey takich gwatownych, zmian, jak na Zachodzie, jego zewntrzne dzieje
byy bardziej, stabilne, podobnie jak od Herakliusza I dzieje cesarstwa bizantyjskiego, z ktrym zwiza
si, jeszcze silniej ni w epoce chrzecijaskiej staroytnoci. Cesarstwo, zacienione do terenw zamieszkaych przez ludno greck, nabrao charakteru jeszcze bardziej greckiego, cho wpywy orientalne s w nim widoczne. Cesarz, po przyjciu (629) tytuu basileus namaszczany i koronowany przez patriarch konstantynopolitaskiego, otacza si ceremoniaem wschodnim, ktremu ulega te liturgia bizantyjska. W politycznych wydarzeniach tego cesarstwa uczestniczy Zachd w mniejszym lub wikszym
stopniu do 800 roku, zanim powstao zachodnie cesarstwo Karola Wielkiego, w kocielnych za wydarzeniach do 1054 roku, kiedy dokona si rozam midzy papiestwem i patriarchatami wschodnimi.
Wczeniej ju wystpiy due rnice w kulturze i praktykach ycia kocielnego. Gdy Koci na Wschodzie przeywa walk o cze obrazw, Koci na Zachodzie rozwija kultur i ycie religijne w ramach
karoliskiego renesansu. Kiedy za Zachd by wstrzsany najazdami Normanw, Saracenw i Wgrw, a papiestwo przeywao w X wieku tragiczny kryzys, przezwyciony dopiero w pierwszej poowie XI wieku, Bizancjum osigno politycznie i kocielnie jeden ze szczytw swego rozwoju pod rzdami dynastii macedoskiej (867-1056).
Po rozamie w 1054 roku Koci Katolicki ma z Kocioem Prawosawnym tylko sporadycznie przyjazne kontakty bezporednie, gwnie z przyczyn politycznych, dlatego unie z 1274 i 1439 roku okazay si
efemerycznymi zjawiskami. Koci Katolicki, skoncentrowany na swych problemach, przezwyciy
kryzys X wieku i wzmocni si wewntrznie przez reform gregoriask, dokona nawrce pozostaych
ludw germaskich, obj chrystianizacj Batw i Sowian z grupy jzykowej zachodniej i czciowo
poudniowej, gdy inne grupy Sowian przyjy chrzecijastwo z Bizancjum.
Przez papiestwo i episkopaty krajowe, silnie zwizane w swej dziaalnoci z wadz pastwow, nabra
Koci Katolicki szczeglnego znaczenia politycznego w XII i XIII wieku, ktrego zewntrznym wyrazem stay si krucjaty i dominujca rola papiey wzgldem cesarzy. Kolejny rozkwit kultury w XII wieku
zosta rycho osabiony wewntrznymi trudnociami kocielno-spoecznymi, zwaszcza tak zwanymi
wielkimi herezjami ludowymi, do ktrych zwalczania powstaa inkwizycja. W XIV wieku osabieniu ulego szczeglnie papiestwo, co uwidocznio si najwyraniej w tak zwanej niewoli awinioskiej papiey i
koncyliaryzmie. Kryzys papiestwa, oprcz innych przyczyn, spowodowa osabienie caego Kocioa Katolickiego w XV wieku. Odrodzenie, opromienione w Rzymie mecenatem papiey doby renesansu, przynioso w swoim nurcie spoganiaym osabienie ycia religijnego i znieksztacenie jego form. Reforma, o
ktrej mwiono na soborze lateraskim pitym, lecz nie zrealizowano w stopniu wystarczajcym, przyja niespodziewanie kierunek antypapieski. W swoim najszerszym nurcie, od wystpienia Lutra w 1517
roku, przeksztacia si w reformacj, koczc redniowieczn jedno chrzecijastwa na Zachodzie.
Epoka redniowiecza 692 - 1517
I OKRES 692 772

PATRIMONIUM PIOTROWE
1. Zdobycze islamu, misje Kocioa
Utrata Afryki i Hiszpanii. Misja we Fryzji. Bonifacy, Aposto Niemiec.
2. Papiee i Bizancjum
Grecy w Rzymie. Lojalno wobec cesarzy. Koci na Wschodzie. Przyczyny ikonoklazmu. Zarzdzenia cesarskie. Pierwsza faza walki. Synod w Hiereia. Opr mnichw.
3. Papiee i Frankonia
Zagroenie longobardzkie. Karol Martel i Pepin. Korona Pepina I (20). Pepin - Stefan III. Woskie
wyprawy Pepina. Pastwo Kocielne. Synod lateraski 769. Darowizna Konstantyna Wielkiego.
Urzdy papieskie. Koci frankoski.
II OKRES 722 885

KAROLISKA ODNOWA
4. Karol Wielki, Hadrian I, Leon III
I wyprawa wioska. II i III wyprawa woska. Wybr Leona III. Wznowienie cesarstwa zachodniego.
5. Ikouoklazm w Kociele Wschodnim
Cesarzowa Irena. Sobr nicejski. Ksigi karoliskie. Mnisi i bigamia cesarza. Wznowienie ikonoklazmu. wito ortodoksji. Teologowie.
6. Nawrcenia i zniszczenia
Nawracanie Sasw. Awarowie i Maurowie. Pocztki rekonkwisty hiszpaskiej. Zniszczenia normandzkie i saraceskie. Chrystianizacja Bugarw. Morawy - Cyryl i Metody. Chrzest Wilan.
7. Reformy i renesans karoliski
Kapitularze Karola. Renesans karoliski. Uczeni. Orodki i szkoy. Spory teologiczne. Jan Szkot z
Eriugena. Reformator Benedykt z Aniane. Reformy Ludwika Pobonego. Konstytucja rzymska.
Opozycja Wali.
8. Papiee i metropolici
Ukad w Verdun. Sprawy rzymskie. Dekrety pseudoizydoriaskie. Metropolita Hinkmar. Mikoaj
I.
9. Papiee, Ignacy i Focjusz
Patriarcha i studyci. Patriarcha Focjusz. Sprawa Focjusza w Rzymie. Sobr smy powszechny.
Powrt Focjusza. Jan VIII. Marinus i Hadrian III.
III OKRES 886 1054

PRZEZWYCIONY KRYZYS
10. Koci wrd najedcw
Na Sycylii i w Italii. Na Pwyspie Iberyjskim. W Irlandii. W Anglii. W Normandii.
11. Chrystianizacja ludw pnocnych
Dania. Norwegia. Islandia. Szwecja.
12. Chrystianizacja Sowian i Wgrw
Chorwaci. Czesi. wity Wojciech. Wieleci. Metropolia magdeburska. Rusini. Wgrzy.
13. Chrystianizacja Polski
Pogastwo Polan. Misjonarze. Dbrwka. Chrzest Mieszka I. Pierwszy biskup. Wi z Rzymem.
Synod gnienieski. Mnisi w Polsce. Reakcja pogaska.
14. Kryzys papiestwa
Sprawa Formozusa. Pod rzdami rodu Teofilakta. Odnowienie cesarstwa (95). Przywilej ottoski
(96). Nawrt niepokojw w Rzymie (97).
15. Uniwersalizm i reforma
Otton III i Sylwester II. Odnowienie nauki i sztuki. Chiny. Kongregacja kluniacka. Kameduli. Papiee tuskulascy. Papiee niemieccy.
16. Leon IX - Cerulariusz
Reformy Leona IX. Synody reformatorskie. Bdy Berengariusza. Zagroenie normandzkie. Wielka schizma. Athos i mnisi.
IV OKRES 1084 1140

SKUTECZNA REFORMA
17. Papiee reformatorzy
Wybr papiea. Sojusz z Normanami. Aleksander II i pataria. Grzegorz VII.
18. Dziaalno Grzegorza VII
W cesarstwie. Kanossa. Antypapie. W Italii. We Francji i Hiszpanii. Na Pnocy i w Anglii. W
Czechach, na Wgrzech i w Chorwacji. W Polsce i na Rusi. mier biskupa Stanisawa.
19. Bizancjum - pierwsza krucjata
Przyczyny krucjaty. Urban II. Synod w Clermont. Wyprawa Piotra dAmiens. Pierwsza krucjata.
Joannici, templariusze, krzyacy.
20. Zakony reformatorskie
Kongregacja w Hirsau. Cystersi. Bernard z Clairvaux. Eremici - kartuzi. Kanonicy regularni. Premonstratensi.
21. Reforma i dwa sobory
We Francji i Anglii. W cesarstwie. Ukad wormacki. Sobr lateraski pierwszy. Reformy i misje
w Polsce. Magdeburg i Gniezno. Schizma i sobr.
22. Teologia, prawo, nowe struktury
Pocztki scholastyki. Szkoy - pierwsze uniwersytety. Abelard. Zbiory prawa. Nowe struktury.
V OKRES 1140 1294

PODWJNY MIECZ WADZY
23. Szczyt ruchu krzyowego
Republika Rzymska. Druga krucjata. Krucjaty w Europie. Polscy krzyowcy i misjonarze. Utrata
Jerozolimy. Trzecia krucjata.
24. Koci i wadcy
Papiee i Fryderyk I. Aleksander III. Henryk II i Tomasz Becket. Sobr lateraski trzeci. Wolnoci Kocioa polskiego.
25. Herezje i inkwizycja
Geneza herezji ludowych. Katarzy (165). WaMensi. Inkwizycja biskupia. Krucjata przeciw albigensom. Pomoc wieckiego ramienia. Inkwizycja papieska. ydzi i trdowaci.
26. Koci za Innocentego III

Poprzednicy i Sycylia. Innocenty III. Krucjaty cesarstwo aciskie. Reformy - sobr. Reformy w
Polsce. Misja pruska. Pastwo Kocielne i lenna. Krlowie i cesarz.
27. Zakony ebracze
Franciszek z Asyu. Franciszkani. Dominik i jego zakon. Karmelici i inni. Rola zakonw ebraczych.
28. Dziedzictwo Innocentego III
Krucjata i Sycylia. Grzegorz IX. Innocenty IV. Sobr lyoski pierwszy. Spotgowana walka. Szsta krucjata. Misje wschodnie i pnocne. W Inflantach. wici w Polsce.
29. Pod wpywem Andegawenw
Nadanie Sycylii. Ostatnia krucjata. Znaczenie krucjat. Sobr lyoski drugi. Unia lyoska. Ulego papiey. Narodowe problemy Kocioa polskiego.
30. Prawo i duszpasterstwo
Prawodawstwo. Formy strukturalne. Bractwa - cechy. Szpitale. Duszpasterstwo miejskie. Praktyki
religijne.
31. Rozkwit scholastyki
Rozwj uniwersytetw. Doktryna Arystotelesa. Szkoy teologiczne. Szkoa franciszkaska. Szkoa
dominikaska. Znaczenie Tomasza z Akwinu. Awerroizm i Roger Bacon. Nauka o sakramentach.
32. Kultura i sztuka gotyku
Poematy religijne i rycerskie. Historie i legendy. Kultura materialna. Gotyckie katedry. Rzeby i
witrae.
VI OKRES 1294 1431

OSABIONE PAPIESTWO
33. Papiee i Filip IV
Bonifacy VIII. Spr o wiadczenia dla krla. Sprawa Colonnw. Wielki jubileusz. Bulla Unam
sanctam. Zamach w Anagni. Pocztek papiey awinioskich. Proces Bonifacego i templariuszy.
Sobr w Vienne. Rzym i cesarz.
34. Papiee awinioscy
Jan XXII. Spirytuaowie. Legici - Marsyliusz. Klemens VI. Rzym - Cola di Rienzi. Czarna
mier - biczownicy. Kapitulacja wyborcza - Innocenty VI. Powrt do Rzymu.
35. Koci w monarchii ostatnich Piastw

Koronacje krlewskie. Spory z Krzyakami. Kolektorzy i posowie. Herezje i inkwizycja. Druga
metropolia. Wasne problemy.
36. Nauka i nowa pobono
Nowe uniwersytety. Nominalizm. Nauka Wiklefa. Beginki i begardzi. Devotio moderna. Bracia i
Siostry wsplnego ycia. Mistycy.
37. Wielka schizma i husytyzm
Krlowa Jadwiga - nawrcenie Litwy. Misje poza Europ. Pocztki schizmy. Rzym i Awinion.
Koncyliaryzm. Synod w Pizie. Jan Hus.
38. Wielki sobr w Konstancji
Przywrcenie jednoci. Sprawy wiary - Jan Hus. Delegacja polska. Spr polsko-krzyacki. Prymasostwo Mikoaja Trby. Unijna misja Grzegorza Camblaka. Marcin V i konkordaty.
VII OKRES 1431 1517

OSABIONY KOCI
39. Rozdwojony sobr bazylejski
Kapitulacja wyborcza i Eugeniusz IV. Sobr bez papieskiej aprobaty. Ukady z husytami. Dekrety
o reformie . Wadcy i sankcja pragmatyczna. Schizma bazylejska. Polska i sobr.
40. Nike wiata unii
Bizantyjskie polemiki unijne. Sobr unijny. Unie - sobr w Rzymie. Utrata Konstantynopola zmierzch unii.
41. Renesansowe papiestwo
Humanizm i chrzecijastwo. Papie mecenas - Mikoaj V. Papie krzyowiec - Kalikst III. Papie humanista - Pius II. Papie monarcha - Pawe II. Kazimierz Jagielloczyk i Koci.
42. Koci bez reformy
Sykstus IV - woskie intrygi i wojny. Koniec rekonkwisty - hiszpaska inkwizycja. Innocenty VIII
- ksi Dem i czary. Aleksander VI - polityka i tiara. Savonarola - teokracja we Florencji. Juliusz II - wdz Italii. Leon X - nieskuteczny sobr. Koci w Polsce na drodze reformy. Koci
Powszechny przed reformacj.
Pierwszy okres
692 772
PATRIMONIUM PIOTROWE
Na przeomie VII i VIII wieku zgromadziy si cikie chmury nad chrzecijastwem, ktre traci na rzecz
islamu Afryk pnocn i Hiszpani, dwa kraje o rozwinitej kulturze i kocielnej tradycji. Konstantynopol, zagroony bezporednio przez mahometan, rozlunia z koniecznoci wi polityczn z Zachodem.
Papiee za umacniaj sw funkcj obrocw Italii, a gdy sami nie mog podoa temu zadaniu i widz
zagroenie przez Longobardw, odwracaj si od Bizancjum i przyzywaj na pomoc Frankw. Dziki
nim istniejce ju od czasw Grzegorza Wielkiego Patrimonium Piotrowe poszerza swj zasig terytorialny i staje si Pastwem Kocielnym.
Rozdzia 1
ZDOBYCZE ISLAMU, MISJE KOCIOA
Dynastia Omajadw (od 660) tworzc z teokratycznego pastwa Mahometa monarchi arabsk, wzmoga
wit wojn i skierowaa jej ostrze przeciw cesarstwu, ktre w latach 695-717 przeywa rewolucje paacowe i znajduje si w stanie politycznej anarchii.
Utrata Afryki i Hiszpanii
W Afryce wznowili Arabowie ekspansj w 660 roku i zdobyli prowincj Byzacene, w ktrej zaoyli
miasto Kairuan, stolic swego panowania w tym kraju. Kartagina pada w 698 roku, a cho chrzecijascy Berberowie rozpaczliwie si bronili, ostatnie twierdze cesarskie dostay si w rce mahometan na
pocztku VIII wieku.
Hiszpaskie krlestwo Wizygotw, odgrywajce w VII wieku przodujc rol w kulturze zachodniej,
uatwio Arabom podbj przez wewntrzne wanie. Ostatni wizygocki krl, Roderyk, straci ycie w bitwie (19.07.711). Arabowie ustanowili Kordob sw stolic, zdobyli nastpnie Septymani, galijsk prowincj dawnego krlestwa wizygockiego. Chrzecijanie, ograniczeni w prawach politycznych i religijnych, starali si trwa w swej wierze, ale stracili czno z Kocioem powszechnym. Nadziej dla nich
bya maa enklawa wolnego kraju chrzecijaskiego, grzysta cz Asturii. Jej rzdca, Pelagiusz, ongi miecznik Roderyka, odnis w 722 roku zwycistwo nad mahometanami pod Covadonga oraz umocni polityczn i religijn niezaleno tego kraju, z ktrego wyjdzie pniej rekonkwista.
Akwitania staa si celem inwazji Arabw po opanowaniu Septymanii. Wezwany na pomoc frankoski
majordom Karol Martel przyj bitw pod Poitiers w 732 roku, zada atakujcemu przeciwnikowi wielkie straty i zmusi go do ucieczki z placu boju pod oson nocy. Zwycistwo Karola Martela uwaa si za
punkt zwrotny w ekspansji arabskiej na Zachodzie i za uratowanie europejskiego chrzecijastwa, cho
jeszcze w nastpnych latach jazda arabska zapuszczaa zagony w granice Frankonii i docieraa a do doliny Rodanu.
Konstantynopol, atakowany przez Arabw od strony morza (673-677) a uratowany wwczas dziki zastosowaniu przeciw ich okrtom wieo wynalezionego ognia greckiego, zosta ponownie zagroony, gdy
cesarstwo bizantyjskie lekkomylnie zerwao pokj w 692 roku. Arabowie pustoszyli prowincje cesarstwa, a 15 sierpnia 717 roku przystpili do oblenia stolicy od morza i ldu. Na czele obrony stan nowy cesarz, Leon III Izauryjczyk, i zmusi wroga do odstpienia od miasta, dokadnie po roku oblenia.
Cesarz, uznany za obroc chrzecijastwa, rozpta jednak po kilkunastu latach walk o kult obrazw, w
ramach swoich reform politycznych i kocielnych.
Misja we Fryzji
Dla Kocioa na Zachodzie utrata chrzecijaskiej Hiszpanii zostaa w pewien sposb zrekompensowana
nawrceniem Fryzji, Turyngii i Hesji oraz rozpowszechnieniem i umocnieniem chrzecijastwa w Bawarii. Przyczynili si do tego mnisi z klasztorw anglosaskich, ktrzy na wzr mnichw iroszkockich z poprzedniego okresu wyruszyli na kontynent jako misjonarze. Ich liczba bya wielka, podobnie jak materialna i modlitewna pomoc klasztorw angielskich dla misji.
We Fryzji okazaa si epizodem misyjna dziaalno mnicha Wilfrieda z Yorku, ktry wyldowa u ujcia
Renu i spdzi zim (678/679) na dworze wadcy Aidglisa, goszc jemu i poddanym Ewangelie. Pniej
uda si tam i dziaa dwa lata mnich Wiktbert, lecz nowy wadca Fryzji, Radbod, ustosunkowa si wrogo
do chrzecijastwa. Skuteczniejsz bya misja dwunastu mnichw, na czele ktrych sta Willibrord.
Mnich Willibrord, wychowany w Ripen, w klasztorze Wilirieda, a potem przebywajc u boku gorliwego
misjonarza Egberta, podj z jego inicjatywy misj we Fryzji w sposb zorganizowany. Przy pomocy
majordoma frankoskiego, Pepina redniego, stara si skutecznie o utworzenie bazy dziaania w Antwerpii, skd uda si (692) do Rzymu po papieskie pozwolenie na prowadzenie misji. Po trzech latach
dziaalnoci we Fryzji wybra si (695) powtrnie do Rzymu, przybra tam imi Klemensa i otrzyma od
papiea Sergiusza sakr i tytu arcybiskupa misyjnego. Jego rezydencj sta si teraz Utrecht, skd kierowa misj do koca swego ycia (7.11.739). Dziaalno misyjna wrd Fryzw doznaa pewnego zahamowania po mierci Pepina redniego, wskutek wrogoci Radboda. Gdy jednak zmar ten pogaski ksi (719), nastpio oywienie misji, do czego przyczynio si poparcie Karola Martela, a potem dziaalno Winfrida, najwybitniejszego z misjonarzy tego okresu.
Bonifacy, Aposto Niemiec
Winfrid, nazwany w Rzymie Bonifacym, by mnichem anglosaskim, urodzonym (ok. 675) w Crediton
(Northumbria) i oddanym do klasztoru w pitym roku ycia na wychowanie. Zdecydowa si zosta zakonnikiem, a gdy przyj wicenia kapaskie, peni obowizki nauczyciela i rektora szkoy w opactwie
Nursling koo Winchester. W czterdziestym roku ycia porzuci prac dydaktyczno-naukow i podj
peregrynacj dla Chrystusa. W 716 roku przyby do Dorestadt koo Utrechtu, lecz napotka w misyjnej
dziaalnoci na due utrudnienia ze strony Radboda i wkrtce wrci do Anglii.
Powtrnie i na zawsze opuci Angli w 718 roku. Od Karola Martela otrzyma zapewnienie pomocy dla
misji, nastpnie pojecha do Rzymu, gdzie Grzegorz II udzieli mu pozwolenia na misje, zmieniajc jego
imi na Bonifacius (czynicy dobrze).
Przez Bawari, w ktrej pozyska wybitnego ucznia Sturmi, dotar do Turyngii, lecz nie znalaz zrozumienia u dziaajcych tam duchownych, podj wic dalsz podr na dwr majordoma frankoskiego. W
podry dowiedzia si o mierci Radboda, pojecha do Fryzji i pracowa u boku Willibrorda przez dwa
lata.
Hesja staa si krajem jego samodzielnej misji. Majc zapewnion opiek frankoskiego dowdcy z Kassel, nawraca pogaskich Hesw wok tego zamku oraz zaoy w jego pobliu pierwszy klasztor. Pomylne wyniki misji skoniy go do kolejnej podry do Rzymu, gdzie otrzyma (30.11.722) sakr biskupi od Grzegorza II, ktremu zoy przysig posuszestwa, jak to czynili biskupi wobec swego metropolity. Na polecenie papiea uzyska od Karola Martela list ochronny (glejt bezpieczestwa), lecz dalsz
misj w Hesji prowadzi bez stosowania nacisku. Poganom pozwala przedstawia ich wierzenia, potem
wskazywa na sprzecznoci w nich, lecz nie wyolbrzymia bdw, i na tym tle gosi prawdy
chrzecijaskie. Znakiem przezwycienia pogastwa byo cicie koo Geismaru witego dbu, ku czci
boga Dona (723). Drzewo zostao uyte do budowy kocioa w Fritzlar, gdzie Bonifacy zaoy wkrtce
klasztor.
Turyngia bya nastpnym etapem misji Bonifacego. Chrzest rodziny ksicej uatwi ewangelizacj
kraju. Po 10 latach dziaalnoci uwaa Bonifacy misj w Hesji i Turyngii za zakoczon, naleao wic
wprowadzi sta organizacj kocieln. Paliusz i godno arcybiskupa, uzyskane w 732 roku od Grzegorza III, pozwoliy Bonifacemu na ustanowienie biskupstw i wywicenie biskupw. Sam uywa na
wzr angielski tytuu arcybiskupa, ktry stopniowo wypar z uycia tytu metropolity.
Podczas trzeciego pobytu w Rzymie (737-738) otrzyma Bonifacy dalsze uprawnienia wraz z funkcj
legata papieskiego. Jego dziaalno sza teraz w dwch kierunkach: tworzenia organizacji kocielnej w
krajach wieo schrystianizowanych i reformy Kocioa we Frankonii. Powstay wic biskupstwa bawarskie w Passawie, Ratyzbonie, Freisingu, Salzburgu i Eichsttt, heskie w Buraburgu i turyskie w Erfurcie
i Wurzburgu. Dla ziem wschodniej Frankonii zamierza utworzy metropoli w Kolonii, spotka si
wszake z oporem biskupw, dlatego obra Moguncj na swoj arcybiskupi rezydencj. Pniej ustanowi swym nastpc w Moguncji mnicha Lula, ktry by biskupem od 752 roku, a paliusz i tytu arcybiskupi otrzyma dopiero w 782 roku.
Reform Kocioa realizowa Bonifacy gwnie na trzech synodach frankoskich (743, 744). Wznowiono
na nich dziaalno metropolii w Reims, Rouen i Sens, wydano przepisy o majtku kocielnym oraz yciu
kleru i wieckich chrzecijan. Ucilono kocielne prawo maeskie i prawo celibatu, zakazano uywania broni w niektrych okolicznociach, wystpiono przeciw zachowywaniu pogaskich zwyczajw.
Klasztory, zakadane przez Bonifacego na terenach schrystianizowanych, suyy utwierdzeniu chrzecijastwa i ksztatowaniu duchowiestwa. Najgoniejszym stao si opactwo w Fuldzie, ktre powstao w
744 roku i zostao obdarzone kilka lat pniej (751) egzempcj papiesk. Sturmi by pierwszym opatem i
zapocztkowa znakomit tradycj tego klasztoru jako orodka kultury w Niemczech. Bonifacy zakada
take eskie klasztory. Do pierwszych sprowadzi mniszki angielskie, ustanowi Liob (wita) ksieni
w Bischofsheimie i pod jej duchowe kierownictwo podda inne klasztory, starajc si w misyjnej dziaalnoci korzysta z pomocy zakonnic.
Fryzja nie przestaa by przedmiotem zainteresowa Bonifacego. Umacniajc jej organizacj kocieln,
ustanowi po Willibrordzie biskupa w Utrechcie, a w 753 roku mimo podeszego wieku obj kierownictwo misji wrd nie nawrconych jeszcze Fryzw. Napadnity przez pogan pod Dokkum, zgin
(5.06.754) mierci mczesk. Jego ciao odzyskaa frankoska ekspedycja. Zoono je w Fuldzie, gdzie
przechowuje si take ewangeliarz, ktry czyta w momencie napaci. Zasoni si nim przed ciosami
mieczy, tak e pozostay do dzisiaj lady uderze. Kult witego Bonifacego mia okresy rozwoju i zastoju. Gdy w XVII wieku dozna oywienia, zaczto zwa go Apostoem Niemiec.
Rozdzia 2
PAPIEE I BIZANCJUM
Rozluniajca si wi polityczna Rzymu z Konstantynopolem nie oznaczaa jeszcze jego chci zerwania
jednoci z cesarstwem, ani pomniejszenia kultury bizantyjskiej. W Rzymie istniay nadal wpywy greckie,
papiee okazywali lojalno a do czasu walki o cze obrazw, kiedy nie mogli przyj uchwa synodu
w Hiereia. Uznanie czci obrazw za bawochwalstwo, czemu sprzeciwiali si mnisi, byo bowiem
sprzeczne z tradycj kocieln, jak wykaza Jan Damasceski.
Grecy w Rzymie
Na jedenastu papiey tego okresu byo tylko trzech Rzymian z pochodzenia, czterech za Syryjczykw,
trzech Grekw i jeden Sycylijczyk. Wskazuje to na cakowit przewag papiey z krgu kultury bizantyjskiej, ktrej wpyw wzrs w Rzymie po soborze z 680-681 roku.
Orodkami greckiego obrzdku w miecie papieskim byy klasztory greckie, zwane po acinie monasteria
diaconiae. Pierwszy z nich powsta za papiea Benedykta II (684-685), a klasztor S. Maria in Cosmedin
lea w centrum rzymskiej kolonii Grekw. Przedstawiciele tych klasztorw odgrywali du rol w papieskiej radzie, cho formalnie nie zaliczali si do grupy diakonw.
Lojalno wobec cesarzy
Papiee, zarwno grecko-wschodniego, jak i rzymskiego pochodzenia, starali si o lojalno wobec cesarzy, lecz jedni i drudzy wysuwali w zagadnieniach kocielnych rzymski punkt widzenia. Nie kto inny,
tylko Syryjczyk, papie Sergiusz, wystpi przeciw synodowi trullaskiemu II (692), ktry wprowadza
praktyki kocielne grecko-wschodnie jako powszechne. Papie nie cofn si w protecie, nawet gdy cesarz nakaza jego uwizienie w Rzymie. Do uwizienia nie doszo, bo wojsko cesarskie w Italii stano po
stronie papiea i po raz pierwszy w dziejach nie wykonano w Rzymie cesarskiego nakazu w tej sprawie.
Papie Konstantyn I uda si (710) do Konstantynopola, a bya to a do naszych czasw ostatnia podr
papiea do stolicy cesarstwa nad Bosforem, w celu doprowadzenia do ugody z cesarzem Justynianem II.
W stolicy przyjto go z honorami, rozmowy z cesarzem w Nikomedii doprowadziy te do nieznanego
nam co do treci porozumienia w sprawie synodu trullaskiego II. Zaledwie jednak papie powrci do
Rzymu, nadesza wie o zamordowaniu cesarza. Uzurpator Filipikos Bardanes (711-713), wznawiajc
monoteletyzm, doprowadzi Rzym do kocielnej opozycji. Z motyww za politycznych powsta bunt w
cesarskiej czci Italii. Uatwio to papieowi zerwanie z dotychczasowym zwyczajem ustawiania podobizn cesarza w kocioach, bicia monet z jego wizerunkiem i datowania dokumentw papieskich wedug
lat cesarskiego panowania.
Polityka religijna cesarza Leona III (717-741) i jego syna, Konstantyna V (741-775), uwidoczniona wyranie w walce z czci obrazw, a nie do przyjcia przez papiey, staa si, obok ucisku finansowego i
saboci wadzy cesarskiej w Italii, gwnym czynnikiem podjcia przez papiestwo wasnego programu
dziaania nie tylko w kocielnych, ale i politycznych sprawach.
Papie Grzegorz II (715-731), rodowity Rzymianin, lepiej od poprzednikw rozumia trudn sytuacj
Italii, czyni wic starania o zabezpieczenie Rzymu przed Longobardami, lecz nie szuka jeszcze sprzymierzecw poza cesarzem. Nawiza natomiast przez wspprac z Bonifacym cilejsze kontakty z Kocioem w Frankonii. Za nastpnych papiey pjd za tym cise kontakty z wadcami Frankonii, Karolem
Martelem i Pepinem Maym.
Koci na Wschodzie
yciu religijnemu w cesarstwie nie sprzyjaa atmosfera politycznego podniecenia i niepewnoci. Dopiero
ustabilizowanie sytuacji pastwowej za cesarza Leona III sprawio, e jego zbir praw (Ekloge) uj
szczegowo obyczajowo ludnoci w chrzecijaskie normy prawne. W konsekwencji wszake spotgowa formalizm religijny, ktry dugimi modlitwami i przyklkaniem atwo zastpowa czysto intencji
i prawo postpowania. Niemniej nastpi w tym czasie dalszy rozkwit w trzech dziedzinach: kultu
maryjnego, wspaniaoci liturgii i ycia zakonnego.
Cze Maryi wzbogacia si witem Niepokalanego Poczcia i nowymi hymnami akatystycznymi, ktre
piewano stojc i rozwaajc w nich wszystkie tajemnice ycia Maryi, jak pniej w racu. Rozpowszechniane wrd ludu pieni Andrzeja z Krety (ok. 660-740, wity) uczyy podstawowych sformuowa teologii maryjnej.
Liturgia Jana Chryzostoma wprowadzia dugie mody i piewy podczas mszy witej, ktra trwaa ponad dwie godziny. Ludziom wszake, przyzwyczajonym do etykiety dworskiej, odpowiadaa na og powaga naboestw, ich drobiazgowy rytualizm, bogate szaty liturgiczne (wkrtce przyjte w caym Kociele) i dostojna muzyka organowa.
Klasztory powstay licznie na przedmieciach Bizancjum, w pobliu Chalcedonu i na wybrzeu azjatyckim. W grach zorganizoway si wielkie wsplnoty, nieomal republiki mnichw, prowadzcych intensywne ycie religijne. Nie brakowao wszake w rozwoju monastycyzmu niebezpieczestw i ujemnych
objaww. Klasztory, zwolnione od podatkw, bogaciy si nieraz nadmiernie, a opiekujc si biedot,
wywieray wielki wpyw na lud. Niektre grupy mnichw zamieniay si w demagogicznych agitatorw,
wywoujc obawy nie tylko wadzy cesarskiej, ale i kocielnej. Przecenianie ycia zakonnego, cho take
i inne wzgldy, sprawiay oddawanie do klasztorw na mnichw nawet 6-letnich dzieci. Pustelnicy za o
dugich wosach przybywali niekiedy do miast, udawali prorokw i razili swymi dziwactwami. Chwytano
wic ich, strzyono i zamykano w klasztorach.
Bizantyjskie chrzecijastwo tego okresu, wspaniae pod wieloma wzgldami, nie uchronio si od przesady. Dostrzega si j rwnie w teologii, w ktrej nawet najmniejsza rnica pogldw wydawaa si
herezj. Przesada wystpuje w niesychanym bogactwie kociow, w okazywanych kocielnym dostojnikom oznakach czci, a przede wszystkim w kulcie obrazw.
10
Przyczyny ikonoklazmu
Przesada w czci obrazw doprowadzia do powstania legend o cudownych obrazach Chrystusa, namalowanych nie ludzk rk, o wizerunkach Matki Boej pdzla witego ukasza Ewangelisty, o ikonach,
ktre spady z nieba, krwawiy, leczyy chorych, wracay umarym ycie. Walka z przesad doprowadzia
do drugiej kracowoci, do niszczenia obrazw (obrazoburstwo, ikonoklazm). W Armenii wystpia
szczeglna wrogo wobec czci obrazw pod wpywem licznej tam sekty Paulicjanw, ktrzy podjli
walk w imi czystoci chrzecijaskiej nauki. W Azji Mniejszej podobne stanowisko zaja znaczna
liczba biskupw, niewtpliwie take w trosce o czysto nauki i kultu religijnego, powoujca si na brak
obrazw w staroytnoci chrzecijaskiej. Jednego z tych biskupw, Konstantyna z Nakoleia, uwaa si
za faktycznego inicjatora obrazoburstwa.
Leon III, zanim zosta cesarzem, by strategosem Anatolikonu, zna wic i podziela pogldy ikonoklastw. Mia on bliskie kontakty rwnie z wyznawcami islamu i judaizmu, obu zdecydowanymi wrogami
kultu obrazw. Znane jest, e kalif Jazid II nakaza (721) zniszczy wszystkie obrazy v/ miejscach publicznych i domach prywatnych. Cesarz znalaz przykad postpowania take u swego poprzednika, Filipikosa Bardanesa, ktry osobnym edyktem uzna monoteletyzm za jedynie dozwolone wyznanie i poleci
wwczas usun z paacu cesarskiego obrazy, przedstawiajce szsty sobr powszechny, oraz zerwa
inskrypcje z paacowej bramy, upamitniajce ten sobr. Na ich miejsce zawieszono portrety cesarza i
patriarchy Sergiusza. Podobnie postpuj teraz cesarze ikonoklaci, umieszczaj portrety ludzi w miejsce
zniszczonych obrazw religijnych.
Zarzdzenia cesarskie
Cesarz Leon III, wadca silnej rki, utalentowany wdz i dyplomata, podj wewntrzn reform pastwa,
ktrej utrwaleniu suy nowy kodeks prawa z 740 roku. W reformie nie pominito ycia kocielnego.
Cesarz wezwa ludno ju w 726 roku do zaniechania czci obrazw, prawdopodobnie na propozycj
przebywajcych w stolicy biskupw mao-azjatyckich, a moe wskutek trzsienia ziemi, co wielu ludzi
uznawao za znak Boego gniewu z powodu bawochwalstwo obrazw. Usunito wwczas synny wizerunek Chrystusa z bramy paacowej, czym wywoano szczeglne wzburzenie ludu. W zamieszkach ponioso mier kilku onierzy, ukarano wic sprawcw tumultu chost, wygnaniem, lub karami pieninymi. Patriarcha Germanos protestowa u cesarza, wywoujc jego niezadowolenie, lecz na razie pozostawiono go na urzdzie. W Grecji doszo do powstania przeciw wadzy cesarskiej. Niektrzy historycy
cz ten bunt z reakcj ludnoci na wystpienie Leona III przeciw obrazom, zdaje si jednak, e nie byo
zwizku przyczynowego midzy obu wydarzeniami, natomiast powstanie w Grecji mogo odwlec na jaki
czas zaostrzenie ikonoklazmu. Cesarz nie zaprzesta stara o pozyskanie dla niego patriarchy Germanosa
i papiea Grzegorza II. Negatywny wynik tych usiowa nie powstrzyma go od wydania edyktu
(17.01.730), ktrym rozpocz formaln walk z czci obrazw. Teologiczne uzasadnienie edyktu ograniczao si do stwierdzenia, e kult obrazw jest bawochwalstwem.
Pierwsza faza walki
Cesarz da od dygnitarzy duchownych i wieckich, by powiadczyli wyranie przyjcie jego edyktu.
Patriarcha Germanos odmwi, zosta wic zmuszony do abdykacji, a jego urzd obj dotychczasowy
synkellos, Anastazy, przychylny kocielnej polityce wadcy. Papie Grzegorz III odrzuci edykt na synodzie rzymskim (731) i potpi obrazoburstwo. Wysani do Konstantynopola legaci papiescy zostali
uwizieni, a posiadoci Stolicy Apostolskiej w poudniowej Italii i na Sycylii ulegy konfiskacie. Pierwszym widocznym skutkiem ikonoklazmu byo pogbienie wrogoci midzy Bizancjum i Rzymem oraz
osabienie pozycji cesarza w Italii. Opr mnichw i ludu na Wschodzie wobec usuwania i niszczenia obrazw spowodowa represje. Nie byy one jeszcze tak okrutne, jak w drugiej fazie walki, ale znane s
przykady kilku mczestw wrd mnichw i laikw.
11
Teologowie podjli obron czci obrazw i dali fundament nauki ikonozoficznej. Pierwsze dziea Jana
Damasceskiego, mowy upominajce Georgiosa z Cypru i pisma polemiczne patriarchy Germanosa pozbawiay ikonoklastw atutu, e cze obrazw jest bawochwalstwem.
Jan Damasceski (675-749, wity, doktor Kocioa) jest najwybitniejszym nie tylko z wymienionych,
ale wszystkich teologw tego okresu. Gdy zacz si ikonoklazm, by ju mnichem w jerozolimskim
klasztorze witego Saby, po porzuceniu wysokiego stanowiska na dworze kalifa w Damaszku. W trzech
Mowach o obronie czci obrazw rozwin ich teologi. Podkreli, e cze obrazw jest rozumna i dopuszczalna, gdy odnosi si wprost do przedstawionych na nich osb. W tym punkcie nawiza do idei
neoplatoskich. Wyjani nadto, e Bg moe uczyni niektre obrazy szczeglnym rdem swoich ask,
przez co staj si porednikami midzy Nim a czowiekiem. Odtwarzanie postaci Chrystusa na obrazach
uzasadnia prawd o ludzkiej i boskiej naturze Zbawiciela. Dla poparcia swych teologicznych wywodw
powoywa si na tradycj, o ktrej wyranie mwi, e jest obok Pisma witego rdem wiary. Poznaniu tradycji suyo najznakomitsze z szeregu jego dzie teologicznych, rdo poznania, w ktrego trzeciej czci O wierze ortodoksyjnej da syntez dogmatycznej nauki Ojcw greckich. Do teologii Jana
Damasceskiego odwoywali si nastpnie wszyscy obrocy czci obrazw.
Synod w Hiereia
Nastpny cesarz, Konstantyn V (740-775), ktremu lud nada przydomek Kopronim (ten, ktry skala
swe imi), przyj postulat Germanosa, by zaj si spraw czci obrazw na soborze. Cesarz sam posiada
wysokie wyksztacenie teologiczne, nie obawia si wic konfrontacji pogldw. Sobr by mu potrzebny
rwnie do ostatecznej rozprawy z opozycj. gdy trudem stumi bunt swego szwagra, Artabasdesa, ktry ogosi si gorcym zwolennikiem czci obrazw, cho walk podj dla celw czysto politycznych.
Zjazd biskupw, rozpoczty 10 lutego 754 roku, odby si w paacu cesarskim w Hiereia, na wybrzeu
azjatyckim koo Konstantynopola. Brao w nim udzia 338 biskupw. Obradom przewodniczy metropolita Teodor z Efezu, jeden z gwnych ikonoklastw. Nie byo patriarchy konstantynopolitaskiego, gdy
Anastazy zmar przy kocu 753 roku i stolica patriarsza nie zostaa jeszcze obsadzona. Dopiero podczas
synodu ogosi cesarz nowego patriarch, Konstantyna, dotychczasowego biskupa z Syleon, a t samowoln nominacj przyjto przez aklamacj. Nie wiadomo, czy na zjazd zaproszono innych patriarchw i
papiea, Stefana III. Ich nieobecno stanowia gwny argument przeciw ekumenicznemu charakterowi
synodu w Hiereia.
Na synodzie odczytano teologiczne pisma cesarza i zebrane wypowiedzi Ojcw Kocioa przeciw czci
obrazw. Cesarz opiera si w argumentacji na wschodnich pogldach, e wizerunek i jego, prototyp s
identyczne. Wyciga z tego wniosek, e nie mona przedstawia Chrystusa na obrazach, gdy wizerunek
nie odda Jego bstwa. Jedynym godnym wyobraeniem Chrystusa jest Eucharystia. Uchway synodu,
ogoszone 29 sierpnia, stwierdzay, e Chrystus jest niewyobraalny, kady za Jego wizerunek suy
albo monofizyckiej, albo nestoriaskiej chrystologii. Przyjto, e Eucharystia jest jedynym waciwym
wizerunkiem Chrystusa. Zakazano tworzenia religijnych obrazw i oddawania im czci, przestrzegano
wszake przed bezmylnym niszczeniem dzie sztuki. Ogoszono anatemy na Germanosa, Jana Damasceskiego i innych obrocw czci obrazw. Podzikowano czoobitnie cesarzowi za trosk o czysto
kultu chrzecijaskiego i nazwano go Trzynastym Apostoem. Przeciw tym uchwaom nie wystpia adna
grupa biskupw na synodzie, ani adna nie przesza do opozycji po nim. Ikonoklazm, dotychczas oparty
na zarzdzeniach cesarskich, sta si nauk teologiczn Kocioa na Wschodzie. Usuwane ikony zastpiono obrazami, gloryfikujcymi cesarza i pastwo.
Opr mnichw
Na tle biskupw, opowiadajcych si za uchwaami synodu, nabiera tym jaskrawszych barw opr mnichw i czci laikatu. W urzdowej propagandzie przedstawiano ich jako buntownikw, ktrzy broni
nie czci obrazw, lecz wasnych interesw, gdy mnichom przypisywano wielkie korzyci z malowania
ikon i propagowania ich cudownoci. Mnisi wszake stali bliej ludu i dostrzegali wyranie zwizek czci
obrazw z jego pobonoci. Cesarz nie od razu wystpi przeciw czcicielom obrazw. Przeladowanie
12
rozpoczo si kilka lat po synodzie. Przywdc opozycji by opat Stefan Modszy z Gry witego Auksencjusza w Bitynii. Dugo prowadzono przeciw niemu proces, lecz zgin bez wyroku, rozszarpany na
ulicy przez podburzone posplstwo. Po rozpoczciu przeladowania nie cofano si przed wydawaniem
wyrokw mierci. Wymierzono j nawet 19 wysokim oficerom i urzdnikom. Zginli wwczas protostrator z Konstantynopola i dwaj strategosi z Tracji i Sycylii. Mnichw chostano, wiziono, wysyano na
wygnanie, lub wcielano do wojska. Urzdnicy potgowali nieraz okruciestwo represji. Nowy strategos w
Tracji stawia mnichom do wyboru: porzuci habit i si oeni, albo zosta olepionym i pj na wygnanie. Cesarz oburzony oporem, poszed dalej ni synod z Hiereia: zakaza czci relikwii, odmwi Najwitszej Maryi Pannie tytuu Boej Rodzicielki (theotokos), a mczennikom tytuu witych.
Represje ustay po mierci Konstantyna (775), lecz trway problemy ikonoklazmu: odrzucenie nauki synodu z Hiereia i przeamanie uprzedze do czci obrazw, jakie uksztatowano u wielu ludzi przez propagand obrazoburstwa. Gdy po mierci cesarza spady na pastwo nieszczcia, wielu wychwalao energiczne rzdy Konstantyna V i jego udan obron cesarstwa przed mahometanami i barbarzycami, dopatrujc si w tym Boego bogosawiestwa za usunicie bawochwalczej czci obrazw.
Nowy cesarz, Leon IV (775-780) nie cofn zarzdze ojca, ale te nie kontynuowa jego przeladowania. Zmiany wprowadzia dopiero cesarzowa Irena po 780 roku.
Rozdzia 3
PAPIEE I FRANKONIA
Ikonoklazm, zawieszony, lecz nie zakoczony, pogbi przepa midzy Kocioem na Wschodzie i na
Zachodzie, ju w pierwszym swoim okresie. Przyczyni si take do tego, e Rzym zosta usunity z
greckiego Wschodu, a Bizancjum - z aciskiego Zachodu. rda zmian byy jednak liczniejsze i bardziej zoone. Od 751 roku papiestwo przeywao szczeglne zagroenie przez Longobardw, a realn
pomoc moga suy jedynie Frankonia, ktra od kilkudziesiciu lat nabraa duego znaczenia politycznego i kocielnego.
Zagroenie longobardzkie
Longobardowie ze Spoleto i Benewentu okazali pomoc Grzegorzowi II, gdy na polecenie cesarza Leona
III egzarcha z Rawenny chcia przeprowadzi jego depozycj w Rzymie. Krl longobardzki z pnocnej
Italii, Liutprand, ktry dy do podboju Spoleto i Benewentu stara si take wykorzysta bunty w Italii
cesarskiej przeciw Leonowi III, opanowa w 732 roku Rawenn na pewien czas, a w 739 roku oblega
Rzym. Papieowi udao si rokowaniami uzyska zawieszenie broni i odzyska wany zamek Sutri. Byo
jednak widoczne, e Longobardowie stanowi zagroenie nie tylko dla Rawenny, ale dla samego Rzymu,
chocia Grzegorz III kaza umocni mury miasta. Papie zacz szuka sprzymierzecw poza Itali i
wysa poselstwo do Karola Martela w Frankonii. Brak pomocy skoni papiea Zachariasza (741-752)
do bezporednich pertraktacji z Liutprandem w imieniu ksistwa rzymskiego. Uzyska zawieszenie broni
na 12 lat, a od nastpnego krla longobardzkiego Ratchisa przeduenie pokoju na dalsze dwadziecia lat.
Ukadu nie dotrzyma kolejny krl, Aistulf, ktry w 751 roku zdoby Rawenn i inne posiadoci cesarskie w rodkowej Italii, zagrozi te bezporednio Rzymowi. Niebezpieczestwo wydao si tym groniejsze, e zmar dowiadczony papie Zachariasz. Wybrany papieem Stefan, prezbiter Kocioa rzymskiego, zmar po trzech dniach. (Z tej racji w niektrych wykazach papiey opuszcza si imi Stefana II).
Nowym papieem zosta diakon, Stefan III, ktry nie zdoa ani ukadami, ani bogatymi podarkami nakoni Aistulfa do odstpienia od Rzymu. W miecie urzdzano bagalne mody i procesje o odwrcenie
nieszczcia, noszc po ulicach cudowny wizerunek Chrystusa z Lateranu, (co ma swoist wymow w
okresie ikonoklazmu na Wschodzie). Papie podj decyzj wezwania na pomoc Frankw.
13
Karol Martel i Pepin

Pepin, zwany rednim (zm. 714), po zczeniu w swych rkach urzdu majordoma obu krlestw frankoskich, Austrazji i Neustrii, rozpocz dwiga pastwo z upadku, w jakim znalazo si po mierci dobrego
krla, Dagoberta, ostatniego samodzielnego monarchy z dynastii Merowingw. Kontynuowa to dzieo
jego naturalny syn, majordom Karol Martel (715-741), oficjalnie sprawujcy wadz w imieniu kolejno
powoywanych na tron Merowingw. Przez zwycistwa nad wrogami da podstawy terytorialne Frankonii
Karolingw, jedynie Akwitania zachowaa polityczn samodzielno. W okresie walk nie mg pj za
wezwaniem Grzegorza III i pomc Rzymowi w odpieraniu longobardzkiego zagroenia, ale popar misj
Bonifacego w Hesji i Turyngii. Po pokonaniu wrogw rozwin dzieo wewntrznego wzmocnienia pastwa. Wadz sw opar na ludziach, ktrym nadawa dobra, lecz zobowiza ich przysig do wiernoci
sobie oraz do penienia suby wojennej z wasnym ekwipunkiem, tworzc przez to zacztki systemu lennego. Nie starczyo mu dbr krlewskich, sign wic po kocielne. Dysponowanie majtkami kocielnymi polegao na przejciu niektrych wprost pod sw wadz (sekularyzacja), lub na obsadzeniu biskupstw i opactw zaufanymi ludmi, ktrzy w zamian wystawiali Karolowi oddziay rycerzy. Korzystna
dla pastwa akcja majordoma, osobicie pobonego i zatroskanego o sprawy kocielne, przyniosa jednak
ujemne skutki Kocioowi, bo osabia jego struktur, zwaszcza organizacj metropolitaln, co z kolei
spowodowao zanik synodw.
Po mierci Karola Martela (22.10.741), pochowanego w krypcie krlewskiej opactwa Saint-Denis pod
Paryem, wadz majordoma podzielili si wedug jego woli synowie, Karloman i Pepin, zwany Maym.
Na tron krlewski, oprniony od 737 roku, powoali z Merowingw Childeryka III (743-751), ale rzdzili samodzielnie. Karloman cile wsppracowa z Bonifacym w reformie Kocioa frankoskiego,
doprowadzajc do wzmocnienia metropolii i odbywania synodw, jednake w 747 roku zrezygnowa z
wadzy i wstpi do klasztoru. Pepin May zosta jedynym majordomem, a gdy po wyprawach przeciw
Sasom i Bawarom umocni pastwo, sign po koron krlewsk.
Korona Pepina I
Posowie majordoma, opat Fulrad i biskup Burkhard, postawili papieowi Zachariaszowi pytanie, kto
powinien nosi tytu krlewski, czy marionetkowy wadca na tronie, czy faktycznie penicy wadz majordom. Odpowied wypada na korzy Pepina, trudniej byo mu jednak uzyska aprobat zjazdu rycerstwa. Dopiero na drugim z kolei zosta obwoany krlem, odesano wic Childeryka III do klasztoru decyzj synodu w Soissons i urzdzono koronacj Pepina.
Koronacji, wedug pniejszych rocznikw, dokona Bonifacy w 751 roku. Zastosowano namaszczenie
witymi olejami, jak u krla Saula w Starym Testamencie. Kocielne namaszczenie krlw byo praktykowane nieco wczeniej przez Wizygotw w Hiszpanii, lecz w Frankonii nadano mu znaczenie sakramentalne.
Sakra krlewska Pepina miaa decydujcy wpyw na rozwj redniowiecznych pogldw na wadz krlewsk. Namaszczenie umacniao przekonanie, e ta wadza pochodzi od Boga, pojawi si wic za Karola
Wielkiego tytu: krl z Boej aski (Dei gratia rex). Gdy wadca w koronie na gowie uczestniczy w naboestwach, piewano w Laudesach tak zwane aklamacje, podobnie jak na cze Chrystusa, aniow i
witych. Targnicie si na ycie krla uznano nie tylko za zbrodni, ale i za witokradztwo. Monarcha
ma take wasn kaplic, a jego kapelani zajmuj si oprcz naboestw rwnie kancelari krlewsk,
przez co zdobywaj wpyw na sprawy pastwowe.
Pepin Stefan III
Koronacj Pepina wspar swym autorytetem Zachariasz, liczy wic Stefan III na wdziczno nowego
krla frankoskiego wzgldem papiestwa. Gdy Aistulf postawi papieowi w padzierniku 752 roku ultimatum: uzna jego zwierzchnictwo nad Rzymem i zapaci do Pawii wysoki trybut, Stefan III przesa
Pepinowi przez pielgrzyma relacj o tragicznym pooeniu i spowodowa przybycie posw krlewskich
z oficjalnym zaproszeniem do Frankoni. W ich towarzystwie wyjecha (14.10.753) z Rzymu i uda si do
14
Pawii. Rokowania w stolicy longobardzkiej rozbiy si o nieustpliwo Aistulfa, ktry wszake liczc si
z Pepinem, nie wzbroni papieowi podry do Frankonii.
Spotkanie Stefana III z Pepinem nastpio (6.01.754) w zamku Ponthion. Krl wyjecha mu naprzeciw i
powita go unienie, nastpnie prowadzi do paacu, trzymajc wdzido papieskiego konia. Weszo to na
stae do redniowiecznego ceremoniau spotka papiey z monarchami, nawet z cesarzami.
Podczas rozmw zobowiza si Pepin pod przysig do obrony papiea. Silna opozycja wrd monych,
niechtnych zbrojnej interwencji, skonia krla do wysania w celu rokowa trzech kolejnych poselstw
do Pawii. Papie czeka na ich wyniki w opactwie St-Denis. yczliwo Pepina do siebie zwikszy poparciem jego stara o odsunicie bratankw (synw Karlomana) od wadzy, ktrych odesano do klasztoru.
Zgodnie z tradycj frankosk podj Pepin na zjedzie rycerstwa w Quierzy po Wielkanocy 754 roku,
decyzj o wyprawie do Italii. Na pimie da papieowi zobowizanie co do obszarw Rzymu, Rawenny,
Wenecji i Istrii, ktre mia mu przekaza po pokonaniu Longobardw, gwarantowa take autonomi
ksistw Spoleto i Benewentu (promssio Cari-saca), Stefan III w katedrze St-Denis, dokona ponownego
namaszczenia Pepina oraz dwch jego synw, Karola i Karlomana na krlw, co ostatecznie wykluczao
boczn lini Karolingw od praw do tronu. Papie przyzna namaszczonym krlom tytu patrycjuszy
Rzymu, czym zobowiza ich do opieki nad tym miastem. Tytu patrycjusza nosi dotychczas namiestnik
(egzarcha) cesarski w Rawennie.
Woskie wyprawy Pepina
W sierpniu wkroczyli Frankowie do Italii i przystpili do oblenia Pawii. Aistulf podj rokowania,
uzna zwierzchnictwo Pepina, zobowiza si odda Rawenn z innymi miastami. Pokj zosta zawarty
midzy Rzymianami, Frankami i Longobardami, jak to okrelono, chocia w Pawii nie byo ani papiea,
ani przedstawiciela cesarza. Wojsko frankoskie opucio Itali.
Aistulf speni czciowo warunki pokoju, wycofa swe wojska z Wenecji i Istrii, zwrci Rawenn, ale
zatrzyma cz egzarchatu, a w grudniu 755 roku wyruszy na Rzym i przystpi do jego oblenia.
Przedstawiciel (missus) Pepina rezydujcy w Rzymie i trzej posowie papiescy zdoali drog morsk
przedosta si do Frankonii i wezwa pomocy. Frankowie zjawili si powtrnie pod Pawi, tam nastpio
spotkanie Pepina z posem bizantyjskim, ktry wypowiedzia yczenie oswobodzenia Rawenny i egzarchatu dla cesarza. Na to odpowiedzia krl frankoski, e podj wypraw z mioci do w. Piotra, i dla
uzyskania od Boga przebaczenia grzechw, wyrazi jednak ch sojuszu z Bizancjum. Aistulf skapitulowa w czerwcu 756 roku, przyjmujc trudniejsze ni poprzednio warunki pokoju: wydanie 1/3 skarbca
krlewskiego, stae pacenie trybutu, jak w czasach merowiskich, oraz oddanie wyznaczonego terytorium, ktre Pepin przekaza papieowi.
Pastwo Kocielne
W 756 roku stao si ono rzeczywistoci, obejmujc ksistwo rzymskie, egzarchat rawenneski i Pentapolis. Ksita z Spoleto i Benewentu oddali si papieowi w opiek. Urzdnicy zoyli mu przysig
wiernoci, cho nie oznaczao to zerwania prawnej przynalenoci do cesarstwa. Stefan III i jego nastpcy uznawali cesarskie zwierzchnictwo, bijc monety z wizerunkiem cesarza i podajc w dokumentach
lata jego panowania. Pepin nie posugiwa si tytuem patrycjusza, by unikn konfliktu z Bizancjum,
stara si jednak umocni swe wpywy w Rzymie.
Wasne pastwo nie rozwizao wszystkich problemw polityczno-kocielnych papiestwa, a przysporzyo
nowych. Problemem byo pozyskanie ziem, ktrych jeszcze nie oddali Longobardowie. Nowy krl longobardzki Dezyderiusz (757-774) obieca zwrot Bolonii, Ferrary, Imoli, Faenzy, Ankony, Numany i Osimo lecz wola wej w porozumienie z Bizancjum ni speni obietnice a nawet w 758 roku podporzdkowa sobie Spoleto i Benewent. Frankowie nie zamierzali podejmowa nowej wyprawy, wobec tego
papie Pawe I (757-767), brat poprzedniego papiea, zrezygnowa z terytorialnych roszcze, a nawet
zgodzi si, by biskup Rawenny wrci do praw metropolity.
15
Wpywy bizantyjskie, frankoskie i longobardzkie, a take monych rzymskich, cierajce si w Pastwie

Kocielnym, wywoyway odtd raz po raz kryzys podczas wyboru jego wadcy, papiea. Polityczne rachuby bray gr nad kocielnymi potrzebami. Ujawnio si to po mierci Pawa I (28.06.767). Rzymska
szlachta, skupiajca si wok ksicia Teodora (Toto) z Nepi, dya do wyboru papiea, ktry by dopuci j do udziau w wadzy pastwowej, a nie opiera si na duchownych, jak Pawe I. Liczc na poparcie
Frankw Teodor narzuci wybr na papiea swego brata Konstantyna, wieckiego czowieka, ktry przyj od razu wszystkie wicenia i obj biskupstwo rzymskie (5.07.767). Chocia nie uzyska poparcia
krla frankoskiego, opanowa Rzym wbrew opozycji wielu duchownych, ktrym przewodzi primicerius
Krzysztof. Opozycja udaa si do Dezyderiusza o pomoc i przy jego poparciu dokonaa zamachu. Ksi
Teodor zosta zabity, a Konstantyn uwiziony. Prowadzono go w kajdanach ulicami na pomiewisko, a
synod na Lateranie (6.07.768) uzna jego wicenia za niewane i odby sd nad nim. Olepionego Konstantyna zamknito w klasztorze. Longobardowie starali si narzuci na papiea mnicha Filipa, ale
Krzysztof skoni go do powrotu do klasztoru i doprowadzi do wyboru Stefana, kapana z kocioa w.
Cecylii.
Synod lateraski (769)
Stefan IV (768-772), Sycylijczyk z pochodzenia, wola poparcie Frankw ni Longobardw, prosi wic
Pepina po swoim wyborze o przysanie biskupw frankoskich na synod w Rzymie, na ktrym chciano
zapewni pokj w Pastwie Kocielnym. Prob spenili Karloman i Karol, synowie Pepina (zmarego
24.09.768), synod wic odby si (12.04.769) na Lateranie z udziaem 13 biskupw frankoskich, 7 biskupw longobardzkich, 11 z egzarchatu Rawenny i 21 z ksistwa rzymskiego. Ponowiono na nim osdzenie i potpienie Konstantyna, odrzucono uchway obrazoburczego synodu z Hiereia i podjto postanowienia co do wyboru papiea. Odtd obowizyway nastpujce zasady: nie wolno wybiera czowieka
wieckiego, obieralnymi s tylko kardynaowie, kapani i diakoni, wyboru dokonuj duchowni, wieccy
za mog doczy si do niego przez aklamacj i podpisanie dokumentu wyborczego.
Wpyw na pastwow dziaalno papiea wywiera primicerius Krzysztof, ktrego zi zosta ksiciem
rzymskim. Wywoao to opozycj partii longobardzkiej w Rzymie, z szambelanem papieskim Pawem
Afiatr na czele. Gdy Dezyderiusz zjawi si (771) z wojskiem pod miastem, Stefan IV pozwoli uwizi
Krzysztofa, ktry poturbowany zmar po 3 dniach. Dezyderiusz ogosi si protektorem Rzymu i prbowa podporzdkowa sobie Pastwo Kocielne. Jego usiowania udaremni Karol Wielki, cho wczeniej
czy ich sojusz, powodujcy niezadowolenie i obawy Stefana IV.
Sojusz frankosko-longobardzki, umocniony maestwem Karola z Dezyderat, crk Dezyderiusza, by
dzieem frankoskiej krlowej - matki, Bertrady, ktra widziaa korzyci polityczne, bez przewidywania
zmian w stosunkach Frankonii z Rzymem. Sojusz uatwi ekspansj Dezyderiusza w Italii i stanowi zagroenie dla Pastwa Kocielnego. Karol jednak, zraony poparciem Dezyderiusza dla wdowy i synw
po zmarym w grudniu 771 roku Karlomanie, zerwa sojusz i odesa on do Pawii. Nowy ukad si politycznych w Europie zachodniej wykorzysta papie Hadrian I po mierci Stefana IV (3.02.772).
Darowizna Konstantyna Wielkiego
Prawny tytu papiey do posiadania wieckiej wadzy na terytorium dawnego cesarstwa rzymskiego starano si uzasadni w sfaszowanym dokumencie, zwanym Donacj Konstantyna, Darowizn Konstantyna lub Constitutum Constantini. Data powstania falsyfikatu nie jest znana, ustala si j na okres 750850, cho nawizuje do legendy witego Sylwestra z okoo 500 roku. Uwaano go do XV wieku za autentyczny dokument, cho wtpliwoci zgaszali Arnold z Brescia (12 w.), W. Ockham (14 w.), Marsyliusz z Padwy (14 w.). Wedug jego treci, Konstantyn Wielki, wdziczny papieowi Sylwestrowi I (314375) za uzdrowienie z trdu, przekaza Piotrowi Apostoowi, czyli jemu, i kademu kolejnemu papieowi,
swj paac lateraski w Rzymie i insygnia cesarskie, oznaki wadzy wieckiej w Rzymie i zachodnich
prowincjach cesarstwa, potwierdzi te prymat papieski w caym Kociele, cznie z patriarchatami aleksandryjskim, antiocheskim, konstantynopolitaskim i jerozolimskim, duchowiestwu za rzymskiemu
da godnoci i uprawnienia senatorskie. W zwizku z czym cesarz opuci Rzym i uczyni Bizancjum
16
swoj stolic, gdy tam, gdzie prymat kapaski i przez niebieskiego wadc ustanowiona (stolica) gowy
religii chrzecijaskiej, nie godzi si, by wadca wiecki sprawowa panowanie. Wykazanie nieautentycznoci dokumentu w XV wieku przez Mikoaja z Kuzy i Lorenzo Valla nie przecio dyskusji co do jego
treci, dopiero w XIX wieku uznano i j za sfaszowan. Jest wszake pewne, e dokument ten nie mia
wpywu na powstanie Pastwa Kocielnego, ktre wyroso z sytuacji politycznej i darowizny Pepina,
potwierdzonej przez Karola Wielkiego. Wedug wczesnego prawa zwyczajowego, zwyciski zdobywca
dysponowa terytorium, zabranym wrogowi.
Urzdy papieskie
Wzrost kocielnego i politycznego znaczenia papiey w VIII wieku, a zwaszcza powstanie Pastwa Kocielnego, doprowadzio do rozwoju urzdw papieskich. Dawne kolegium siedmiu diakonw, ktrzy do
Grzegorza Wielkiego tworzyli jedyn rad papiea, zeszo na dalszy plan i stracio wpywy (685-731 aden diakon nie zosta papieem). Znaczenia nabrao kolegium siedmiu biskupw podmiejskich (pniej
kardynaw - biskupw), ktre w rdach jest powiadczone w 732 roku, otrzymao za; od papiea Stefana IV szczegowe okrelenie swych funkcji. Do 28 wzrosa liczba kapanw przy kocioach tytularnych. Z biskupami i diakonami upowanieni do wyboru papiea, daj fundament do uksztatowania
pniejszego kolegium kardynalskiego.
wieccy, zwani iudices, penili sze urzdw gwnych w administracji i sdownictwie rzymskim. Wybierano ich z rzymskiej szlachty, cho wyjtki czyniono dla cesarskiej szlachty urzdniczej nierzymskiego pochodzenia. Najdawniejsze byy urzdy: kierownika kancelarii papieskiej (primicerius notariorum) i
jego zastpcy (secundicerius) oraz kierownika kocielnego syndykatu do rozpatrywania spraw spornych
(primus defensorum). Doszy nowe urzdy: zarzdcy dochodw (arcanus), zarzdcy wydatkw (sacellarius) i kierownika opieki nad biednymi i pielgrzymami (nomenculator). W IX wieku dojdzie sidmy
urzd: przeoonego miejskich notariuszy (protoscrinarius).
Oprcz urzdw powstay osobne funkcje: zarzdcy domu papieskiego (vicedominus), zarzdcy skarbca i
szat papieskich (vestararius), bibliotekarza do opieki nad archiwum i bibliotek (bibliothecarius).
Koci frankoski
Kocielna i polityczna wi papiestwa z Frankonia przez witego Bonifacego i Pepina przyniosa Kocioowi frankoskiemu romanizacj liturgii galikaskiej wraz ze piewem. Byo to zasug Chrodeganga,
biskupa Metzu (742-766), legata papieskiego w Frankonii po Bonifacym.
Podjta przez Chrodeganga reforma obyczajw duchowiestwa dowala wsplnot ycia kleru przy katedrze w Metzu. Biskup opracowa Regulam canonicorum (754), w ktrej zastosowa wzr rzymski, ale
wikszo przepisw przej z reguy benedyktyskiej i ustaw synodalnych frankoskich. Kler katedralny, zwany nieraz od tej reguy kanonikami mia wsplnot ycia, mieszkania i modlitwy, a rni si od
mnichw uytkowaniem swej prywatnej wasnoci. Prawdopodobnie pod wpywem takiego zorganizowania kleru diecezjalnego zaczto na synodzie w Verneuille (755) posugiwa si dla niego okreleniem
stan (ordo) duchowny, oparty na kanonach jako odrnienie od stanu (ordo) zakonnego, opartego na regule zakonnej.
Reform kocieln przeprowadzono na synodach, z ktrych dwa krajowe, w Verneuille i Compiegne
(755, 757) miay szczeglne znaczenie, wzmacniajc metropolitaln organizacj Kocioa i wadz biskupi w diecezjach oraz ucilajc prawo maeskie.
Pepin w celu zapewnienia Kocioowi podstaw materialnych, zgodzi si (765) na wprowadzenie obowizkowej dziesiciny, ktrej jedna cz bya przeznaczona dla biskupa, a dwie czci dla kleru parafialnego. Do cigania dziesiciny wyznaczono okrgi, co przyspieszyo powstanie parafii o cile okrelonym terytorium.
17
Drugi okres
772 - 885
KAROLISKA ODNOWA
Historyczna, ale i bardzo legendarna, posta Karola Wielkiego (768-814) zawaya na dziejach Europy i
Kocioa w redniowieczu, jak nikt inny z wadcw. Drog podbojw i chrystianizacji dy on do scalenia Europy zachodniej i wznowi w niej cesarstwo. Chrystianizacj obj Sasw, od ktrych wysza pniej misja wrd Duczykw. Trwalszy by wszake jego wkad w redniowieczn kultur europejsk.
Renesans karoliski oznacza jej rozkwit jeszcze za Ludwika Pobonego i umocnienie fundamentw kultury caego redniowiecza. Naukowe i kulturalne kontakty utrzymywa Karol Wielki z krajami, ktre politycznie byy od niego uzalenione.
Dzieje frankoskiego pastwa i Kocioa Powszechnego na Zachodzie, wzmocnionych reform Karola
Wielkiego, odmiennie ksztatoway si za jego nastpcw. Cesarstwo zachodnie wczeniej ulego kryzysowi. Papiestwo za osigno za Mikoaja I (858-867) swj pierwszy szczyt kocielnego i politycznego
znaczenia. Odmiennie te ksztatoway si dzieje Kocioa na Wschodzie. Uwietnia je misja Cyryla i
Metodego wrd Sowian, chrzest Wilan oraz nawrcenie Bugarw. Schizma Focjusza zapowiada Jednak moliwo cakowitego rozamu z Kocioem na Zachodzie, bardziej ni wczeniejsze rnice co do
czci obrazw i utworzenie cesarstwa karoliskiego. W Hiszpanii prowadzona rekonkwista oznacza
wzrost chrzecijastwa. Na wyspach brytyjskich rozwj Kocioa, ktry bardzo przysuy si renesansowi karoliskiemu, ulega zahamowaniu przez najazdy Normanw. Italia z kolei, przy kocu tego okresu,
przeywa najazdy Saracenw. Ich ataki z wielkim trudem odpiera Pastwo Kocielne, gdy jest osabione
walkami monych rodw. Jednemu i drugiemu zadaniu nie podoaj papiee po Mikoaju I, sami wcignici w brutalne rozgrywki polityczne w Rzymie. Hadrian III (884-885), ktry koczy wietny na pocztku okres karoliskiej odnowy, jest do 1049 roku ostatnim papieem uznanym przez Koci za witego.
Rozdzia 4
KAROL WIELKI, HADRIAN I, LEON III
Starszy syn Pepina, urodzony w 742 roku przed zawarciem maestwa z jego matk, Bertrad, mia niech do modszego brata, Karlomana, urodzonego po lubie rodzicw, zwaszcza e ojciec dokona midzy nich podziau pastwa. Problem rozwizaa nieoczekiwana mier Karlomana (771). Karol bez skrupuw odsun jego synw od tronu. W dziaaniu przewidujcy, przezorny i realnie oceniajcy moliwoci, zarazem jednak energiczny i szybki, peen temperamentu, uwaa za jedno sprawy religijne i pastwowe, cho papiea uznawa za ostateczne rdo nauki i nauczania kocielnego.
I wyprawa woska
Na prob Stefana IV wczy si Karol Wielki w sprawy Pastwa Kocielnego, a jego nastpcy, Hadrianowi I (772-795) pospieszy z pomoc przeciw Longobardom. Dezyderiusz da od nowego papiea
przymierza ze sob i zerwania z Karolem Wielkim, a ukoronowania synw Karlomana. Gdy papie,
Rzymianin, o ktrym mwiono, e ma serce z diamentu, odrzuci te dania, Longobardowie zajli Pentapolis, wkroczyli do ksistwa rzymskiego i rozpoczli oblenie Rzymu.
Karol wezwany na pomoc przez posw papieskich, podj rokowania z Dezyderiuszem, przygotowujc
jednoczenie wypraw wosk. Gdy na ni wyruszy, manewrem niespodziewanym wprowadzi oczekujce go przy przeczy alpejskiej wojska longobardzkie w panik i spowodowa ich ucieczk do Pawii,
ktrej oblenie rozpocz we wrzeniu 773 roku. Przeduajce si oblenie skonio go do odprawienia
pielgrzymki do Rzymu na Wielkanoc 774 roku.
18
Uroczycie przyjty przez papiea w bazylice witego Piotra, po zoeniu sobie wzajemnej przysigi
wiernoci, wjecha Karol Wielki do miasta i podj rozmowy polityczne. Papie w otoczeniu duchownych
i wieckich dostojnikw prosi o wypenienie obietnicy z Quierzy. Karol z atwierdzi darowizn ojca,
wyranie dodajc, e obejmuje ni cae ksistwo Rzymu z wysp Korsyk, egzarchat Rawenny, prowincje Wenecji i Istrii oraz ksistwa Spoleto i Benewent. Krlewskie zatwierdzenie spisano w trzech egzemplarzach. Dwa zoy Karol Wielki na tumbie witego Piotra w bazylice watykaskiej, jeden zabra ze
sob. Przyj te tytu patrycjusza Rzymu, a gdy 5 czerwca podda mu si Dezyderiusz, odesa go z rodzin do klasztoru, sam ogaszajc si krlem Longobardw.
II i III wyprawa woska
Hadrian I, umocniony we wadaniu Pastwa Kocielnego, przesta uywa w dokumentach imienia cesarza i liczenia lat wedug jego panowania, usun wizerunek cesarski z monet, a wprowadzi swj wasny,
podobnie Jak swe imi i lata pontyfikatu w dokumentach. By to znak, e uwaa si za suwerennego
wadc, ale nie mg wasnymi siami pokona trudnoci politycznych. Opozycja longobardzka, wspierana przez Bizancjum, doprowadzia do buntu w Spoleto, Chiusi i Friaul. Karol Wielki odby wic drug
wypraw wosk (775/6), stumi bunty, dokona przemiany struktury pastwowej Lombardii na wzr
frankoski, lecz nie rozwiza politycznego wspzawodnictwa Rawenny. Arcybiskup Leon nie wpuci
papieskich urzdnikw na terytorium egzarchatu i czyni starania by samemu spenia tam wieck wadz.
Papie w deniu do penej realizacji postanowie z 774 roku przyzywa Karola do Rzymu (777). Gdy
Karol zwleka z powodu wyprawy hiszpaskiej, a potem buntu Sasw, le do niego pisma, w ktrych powouje si na Darowizn Konstantyna Wielkiego i wymienia ziemie, oczekujce na wczenie do Pastwa
Kocielnego.
Trzecia wyprawa Karola Wielkiego (780/81) tylko czciowo spenia oczekiwania papiea, niemniej
nadaa Pastwu Kocielnemu ostateczny ksztat terytorialny i umocnia jego istnienie, dziki porozumieniu z cesarzow Iren w Konstantynopolu. Hadrian I udzieli chrztu Pepinowi, synowi Karola Wielkiego i
namaci go na krla Italii, a jego modszego syna, Ludwika, na krla Akwitanii. Wsplnie te z Karolem
Wielkim wysa poselstwo do bawarskiego ksicia Tassilo z upomnieniem do wiernoci wobec krla
frankoskiego.
Karol Wielki jako patrycjusz Rzymu wcza si w sprawy polityczne Pastwa Kocielnego i zaatwia je
z punktu widzenia caej swojej polityki woskiej. Nie zawsze odpowiadao to Hadrianowi I, dcemu do
powikszenia Patrimonium Piotrowego, ale nie zauwaa si konfliktu midzy nimi. Gdy Karol (786/787)
przebywa w poudniowej Italii, podporzdkowujc sobie Benewent, witowa Wielkanoc z Hadrianem
I.
Na paszczynie kocielnej trzyma si Karol Wielki zasady wypowiedzianej w Ksigach, karoliskich,
e Koci w jego pastwie nigdy nie odszed od witej i czcigodnej wsplnoty z Rzymem. W stosunku
do soboru nicejskiego II zaj wraz z swoimi teologami stanowisko wprawdzie inne rdz papie, ale nie
narzuca go si.
Wybr Leona III
Hadrian I umar 26 grudnia 795 roku, a nazajutrz wybrano papieem Rzymianina, Leona III (795-816),
chocia istniaa przeciw niemu opozycja, do ktrej naleaa rodzina zmarego papiea. wiadom swej
trudnej sytuacji, Leon III posa Karolowi Wielkiemu protok wyboru oraz symboliczne dary: klucze od
Konfesji witego Piotra i chorgiew Rzymu. Wyranie uznawa przez to patrycjuszowskie uprawnienia
frankoskiego monarchy wzgldem Rzymu, prosi go take, by przez swego penomocnika przyj od
Rzymian przysig wiernoci. Gdy na to wezwanie przyby wysannik (missus) Karola, Angilbert, przywiz pismo krlewskie, rozwijajce temat o zadaniach i stosunku obu wadz, krlewskiej i papieskiej.
Swoje zadania w Kociele okreli Karol jako bronienie go na zewntrz przeciw poganom i niewiernym,
wzmacnianie za wewntrz jego wiary. Nie odbiegao to od wczesnych wyobrae, ktre podziela papie, jak wiadczy mozaikowy obraz, umieszczony na jego polecenie w gwnej sali obrad paacu late-
19
raskiego. Na obrazie wida Piotra, ktry wrcza praw rk paliusz Leonowi III, a lew - chorgiew
Karolowi. Paliusz i chorgiew s symbolami rnych zada papiea i krla, ale wsplnie otrzymanych i
penionych dla dobra Kocioa.
Bieg wydarze zmusi Leona III do korzystania z pomocy Karola w swojej osobistej sprawie. Opozycja
przeciw niemu nie ustaa po wyborze, ale wzrosa i wywoaa (25.04.799) otwarty bunt. Podczas procesji w dniu witego Marka zosta papie napadnity i ujty. Oskarono go o wiaroomstwo i krzywoprzysistwo, zapowiedziano olepienie i wydarcie jzyka, co stanowio kar przewidzian za takie przestpstwa. Papieowi udao si uj z klasztoru i schroni w Bazylice witego Piotra, dokd przybyli missi
frankoscy z Spoleto, a gdy nie pomoga ich interwencja u buntownikw, zabrali Leona III ze sob. Powiadomiony o zajciu Karol zaprosi papiea do Paderbornu. Po przybyciu przedstawicieli opozycji i zapoznaniu si z relacjami obu stron, Karol zadecydowa o powrocie papiea do Rzymu pod oson swoich
wysannikw i przeprowadzeniu dochodzenia na miejscu. Wysacy, arcykapelan Hildebald z Kolonii i
Arno z Salzburga, przesuchali przywdcw opozycji, ktrzy nie potrafili dostarczy dowodw winy papiea, zostali wic sami oskareni o napad i zamanie pokoju w miecie. Nie wydano wszake ostatecznego werdyktu, czekajc na przybycie krla do Rzymu.
Karol zosta powitany przez papiea kilka mil od miasta, potem uroczycie wprowadzony do Rzymu. Na
wzr frankoski odprawiono synod z udziaem duchowiestwa, dostojnikw frankoskich i senatu rzymskiego. Nie byo zgodnoci, czy naley odby sd na Leonem III, w kocu zwyciy pogld Alkuina i
przekonanie, wypowiedziane ju w VI wieku, e pierwsza stolica nie jest przez nikogo sdzona. Postanowiono wic, e papie zoy przysig oczyszczajc, co te uczyni na drugim posiedzeniu synodalnym (23.12.800).
Wznowienie cesarstwa zachodniego
Na tym samym posiedzeniu synodalnym, wedug Rocznikw z Lorsch, zapado postanowienie, e Karol
przyjmie tytu cesarski, bo w jego wadaniu znajduj si wszystkie dawne stolice i rezydencje cesarza na
Zachodzie, Rzym, Rawenna, Mediolan, Trewir, Arles, Moguncja. Od kilku lat przygotowywano si do
tego wydarzenia, nazywajc Karola ojcem Europy i wadc wszystkich chrzecijan, a Frankoni krlestwem Europy, lub nawet imperium chrzecijaskim (Alkuin). Na synodzie rzymskim (23.12.800) przyjto wracajcego z Jerozolimy posa frankoskiego, Zachariasza i dwch mnichw z Gry Oliwnej, ktrzy w imieniu patriarchy wrczyli Karolowi klucze od Bazyliki Grobu Paskiego i od miasta Dawidowego oraz sztandar Jerozolimy, co oznaczao uznanie go za obroc chrzecijastwa. Nie mona wykluczy, e nadanie Karolowi tytuu cesarskiego usprawiedliwiano prawnie pogldem o oprnieniu tronu
cesarskiego w Konstantynopolu, gdy cesarzow Iren uwaano na Zachodzie za regentk.
Ogoszenie tytuu i koronacja Karola odbyy si w Boe Narodzenie 800 roku, gdy przyby do Bazyliki
witego Piotra na Msz wit. Po oracji mszalnej, zaintonowano Laudes, a papie woy z krtkim
bogosawiestwem koron cesarsk na gow Karola i uczci go przyklkniciem wedug dawnego ceremoniau cesarskiego, wszyscy za zapiewali now aklamacj laudesow: Carolo Augusto a Deo coronato, magno et pacifico imperatori Romanorum vita et victoria.
W biografii Karola Wielkiego, poda Einhard, e koronacj przygotowa papie bez wiedzy monarchy.
Nie mona jednak przyj, by da si on zaskoczy, natomiast prawdopodobne jest szerzenie tego pogldu przez wzgld na Bizancjum.
Karol czyni starania w Bizancjum o uznanie swego tytuu cesarskiego, ale napotka na zdecydowane
przekonanie, e dopuci si uzurpacji. Dopiero po zajciu bizantyjskich posiadoci nad Adriatykiem,
uzyska za ich zwrot uznanie tytuu cesarskiego w ukadzie z cesarzem wschodnim Michaem (813). Grecy jednak podkrelali, e prawdziwe cesarstwo rzymskie jest u nich w Bizancjum, cho Karol ma tytu
cesarza.
Jako cesarz wzmocni Karol swe zwierzchnictwo nad Rzymem, w ktrym zaraz po koronacji odprawi
sdy nad buntownikami - oskarycielami Leona III. Dokonanie koronacji przez papiea dao obozowi
kocielnemu pniej, w okresie konfliktw midzy papiestwem i cesarstwem, argument na twierdzenie o
wyszoci wadzy papieskiej nad cesarsk, skoro papie nada koron Karolowi i nadaje jego nastpcom.
20
Rozdzia 5
IKONOKLAZM W KOCIELE WSCHODNIM
Rnice midzy chrzecijaskim Wschodem i Zachodem co do pogldw na cze obrazw i dokonan
koronacj cesarsk Karola pogbiay rozam, cho wsplnym dzieem by sobr nicejski drugi. W Kociele Wschodnim, dopiero po dugich walkach ikonoklastycznych, znalazy waciwe miejsce dla siebie
wszystkie trzy wiodce siy: wadza cesarska, wadza kocielna i mnisi. Dzieem mnichw stay si misje, rozwinite w drugiej poowie omawianego okresu.
Cesarzowa Irena
Atenka z pochodzenia, ywia dla obrazw religijnych wielk cze, jak wszyscy mieszkacy jej rodzinnego miasta. Polubiona przez Leona IV dla urody i niezwykej osobowoci, obja po jego mierci (780)
wadz cesarsk w imieniu maoletniego syna Konstantyna VI. Ambitna, przebiega, czynia wszystko, by
utrzyma si jak najduej przy wadzy, nawet z krzywd swego syna.
Dziaalno polityczn rozpocza od pozyskania sobie mnichw, ktrym zwrcia dawne klasztory i
wznosia nowe. Chcc prawnie przywrci kult obrazw, potrzebowaa pomocy patriarchy. Pawe, dotychczasowy patriarcha, cho nie by ikonoklast z przekonania, przyj uchway synodu w Hiereia. Skorzystaa wic z jego rezygnacji (784) uzasadnionej chorob i polecia na nastpc swego protosekretarza
Tarazjosa, cho by czowiekiem wieckim. Nowy patriarcha przyj w krtkim czasie wszystkie wicenia i wysa pismo intronizacyjne (Synodika) do innych patriarchw i do papiea, podajc swoje wyznanie wiary, w ktrym zawar nauk Kocioa o czci obrazw. Zawiadomi te papiea Hadriana I o
zamiarze zwoania soboru i prosi o przysanie przedstawicieli. Cesarzowa pisaa do Rzymu w tej samej
sprawie i od siebie prosia o yczliwe uznanie nowego patriarchy.
Odpowied papiea, obszerna, powitaa z radoci inicjatyw zwoania soboru i ze wzgldu na to zawieraa uznanie Tarazjosa, cho Hadrian I by zdania, e wyniesienie laika do godnoci patriarchy sprzeciwiao si kanonom i wymagao dyspensy. Nie pominito w pimie sprawy zwrotu Illirii i naprawy innych
krzywd wyrzdzonych Stolicy Apostolskiej. Po wyoeniu nauki o czci obrazw powiadomiono, e papieskimi legatami na sobr bd: opat Piotr z klasztoru witej Saby i archiprezbiter Piotr. Papie nie
omieszka przypomnie swego prawa do zatwierdzenia uchwa soborowych.
Sobr nicejski (787)
Zapowiedziany sobr zmobilizowa ikonoklastw. Ich biskupi odbywali narady, wytworzya si atmosfera napicia. Uczestnicy soboru zebrali si ju w sierpniu 786 roku w Konstantynopolu, w kociele witych Apostow. Rozpdzia ich gwardia cesarska, mimo obecnoci cesarzowej i jej syna na posiedzeniu
inauguracyjnym. Opozycja miaa charakter przede wszystkim polityczny. Cesarzowa wyprawia wic
gwardi z Konstantynopola pod pretekstem walki z Arabami, sprowadzia do stolicy wojsko z Tracji, a
obrady soboru przeniosa do bityjskiego miasta Nicei, moe liczc na silne tam orodki monastyczne, lub
pragnc nawiza do tradycji pierwszego soboru nicejskiego.
W Nicei podjto obrady 28 wrzenia 787 roku pod nominalnym przewodnictwem legatw papieskich, a
faktycznie patriarchy Tarazjosa na prob biskupw sycylijskich. Cesarzow Iren i jej syna reprezentowali urzdnicy. Liczba biskupw wzrosa od 258 na pocztku do 335 na zakoczenie. Byli te opaci,
uprawnieni do zabierania gosu publicznie ze wzgldu na zasugi w walce o cze obrazw. Wrd biskupw znajdowao si z Zachodu omiu sycylijskich i szeciu kalabryjskich. Zaproszeni patriarchowie
Aleksandrii i Antiochii nie mogli przyby, bo podlegali islamskiemu panowaniu, przysali wic swych
delegatw. Patriarcha jerozolimski nie mg nawet tego uczyni. Wrd uczestnikw soboru nie wybija
si aden teolog, nie skorzystano te z znakomitego pisma teologicznego Jana Damasceskiego Pierwsza
mowa o czci obrazw. Na pocztku obrad odczytano list Hadriana I, opuszczono jednak w greckim tumaczeniu danie zwrotu Illirii oraz protest przeciw uywaniu w Konstantynopolu tytuu patriarcha po-
21
wszechny i przypomnienie prawa papiea do zatwierdzania uchwa soborowych, jak rwnie wszystkie
wypowiedzi o prymacie rzymskim.
Problemem formalnym byo dopuszczenie biskupw ikonoklastw do udziau w obradach. Mnisi sprzeciwiali si udziaowi tych, ktrzy czekali do otwarcia soboru z odwoaniem swej zgody na uchway synodu w Hiereia. Zwyciyo zdanie patriarchy, by uczestniczyli wszyscy, ktrych zmiana nastawienia do
ikonoklazmu jest znana. Postanowiono jedynie zoy z urzdu biskupw ikonoklastw, ktrzy brali
udzia w przeladowaniach zwolennikw czci obrazw.
Ikonoklazm potpiono jako herezj. Nakazano niszczenie pism, przeciwnych czci obrazw. Uznano
cze obrazw za prawowiern nauk Kocioa i podano definicj tej czci, ktra pozwalaa na palenie
wiec i kadzida przed obrazami. Odrniono cze obrazw od kultu boskiego, podkrelajc nadto, e
odnosi si ona do osoby przedstawionej na obrazie.
Sobr zakoczono 23 padziernika 787 roku posiedzeniem w paacu cesarskim w Konstantynopolu, na
zaproszenie cesarzowej i z jej udziaem. Prawdopodobnie dopiero na tym posiedzeniu uchwalono 22 kanony dyscyplinarne, doczone do uchwa soborowych. Dotyczyy one gwnie sytuacji wywoanych
ikonoklazmem, na przykad nakazujc powicanie kociow tylko z relikwiami, a zakazujc przechowywania pism heretyckich i przeznaczenia klasztorw na cele wieckie.
Ksigi karoliskie
Tarazjos przesa Hadrianowi I krtki list o soborze. Akta soborowe przywieli legaci do Rzymu, gdzie
dokonano ich tumaczenia z jzyka greckiego, ale niedokadnie, jak dzisiaj wiemy. W tym tumaczeniu
dostay si na dwr Karola Wielkiego, ktry w 790 roku poleci Teodulfowi uczyni o nich uwagi do
dyskusji w szkole paacowej. Po dyskusji, w ktrej poddano sobr krytyce, zebrano opinie teologw frankoskich w Kapitularz o obrazach i przekazano papieowi. Gdy on z kolei nadesa obron soboru, czytano j na dworze i ponownie dyskutowano, zastrzeenia jednak podtrzymano. Ostateczn redakcj nada
im w 791 roku Teodulf w Ksigach karoliskich. Zawieraj one rozrnienie midzy adoracj Boga i
czci witych, ale od tej czci wykluczyy obrazy witych, nie uwzgldniajc tego, e w obrazie czci si
osob, ktra na nim jest przedstawiona, Ich tre wysza znacznie poza temat czci obrazw, obejmujc te
krytyk kultu cesarza na Wschodzie, zwaszcza jego przydomkw boski, rwny apostoom. Polemizujc z
uchwaami soboru, Ksigi kwestionuj jego powszechno, gdy nie zatroszczono si o ni co do reprezentacji wszystkich Kociow lokalnych, ani co do zgodnoci z tradycj, ktr najlepiej reprezentuje
Koci rzymski. Podkrelono w nich, e Koci frankoski nigdy nie odszed od tradycji Kocioa
rzymskiego. Chocia silnie akcentoway prymat papieski, Hadrian I nie uzna ich pogldw na sobr i
cze obrazw.
Mnisi i bigamia cesarza
agodne potraktowanie przez sobr biskupw ikonoklastw wywoao sprzeciw nieprzejednanych zelotw wrd mnichw. Wznowienie czci obrazw nie usuno wic caego napicia, na dodatek cesarzowa
Irena musiaa prowadzi walk z polityczn opozycj w armii i na dworze. Opozycja skonia Konstantyna VI do objcia wadzy, a gdy nie speni oczekiwa armii, starano si przekaza tron jego stryjowi.
Irena stumia zamach i pragna wzmocni sw wadz. Wykorzystaa do tego spraw maestwa syna,
ktra miaa te pozyska zelotw w Kociele.
Konstantyn VI, zamierzajcy najpierw polubi Rotad, crk Karola Wielkiego, na nalegania matki zawar maestwo z Mari z Paflagonii (788). Moliwe, e moda cesarzowa intrygowaa przeciw Irenie,
zostaa wszake oskarona o prb jej otrucia, cesarz wic zamkn j w klasztorze, gdzie zoya profesj zakonn, a polubi Teodot, dam dworu swej matki. Maestwo to wywoao namitne dyskusje,
czy byy wystarczajce przyczyny rozwodu i czy cesarz mia prawo do powtrnego maestwa. Zeloci
powoywali si na to, e Koci nie tylko nie uznaje bigamii rwnoczesnej, ale rwnie sukcesywnej.
Tarazjos odmwi cesarzowi prawa do powtrnego maestwa (bigamii sukcesywnej), bogosawi je
jednak kapan Jzef, bez adnych konsekwencji ze strony patriarchy. Mnisi wystpili przeciw cesarzowi
i Jzefowi, uwiziono wic ich przywdcw, opata Platona i Teodora Studyt. Irena wykorzystaa ko-
22
cieln opozycj wzgldem syna, od suna go cakowicie od wadzy i kazaa olepi, skonia te patriarch do ogoszenia kltwy na Jzefa. Cesarzowa zostaa jednowadczyni, lecz nie panowaa ju dugo,
zmara w 802 roku.
Nowy cesarz Nikefor I (802-811) rozumny i energiczny wadca, wierny nauce Kocioa i uznajcy cze
obrazw, ale postpujcy samodzielnie w sprawach kocielnych, nakoni patriarch Nicefora do synodu,
na ktrym uznano wano drugiego maestwa Konstantyna VI i przyjto kapana Jzefa do jednoci
kocielnej. Spowodowao to schizm czci mnichw, zwanych studytami od swego przywdcy opata
Teodora Studyty.
Patriarcha Nicefor, wysoce wyksztacony, biegy w teologii, synny pracami historycznymi, mia trudnoci z pokonaniem oporu mnichw, ktrzy nie mogli mu darowa tego, e przyj godno patriarsz,
bdc czowiekiem wieckim. Opr usta i spr o bigami Konstantyna VI zakoczy si, gdy patriarcha
przy pomocy nowego cesarza Michaa I, zwizanego z mnichami studytami, odprawi synod w 812 roku i
ponowi kar na kapana Jzefa.
Spr ten, zwany te mechiaskim, doprowadzi do ucilenia prawa kocielnego o maestwie. Mnisi
wszake w jego ramach walczyli o odnowienie episkopatu. Nie tylko chcieli usun z Kocioa biskupw
ikonoklastw, lecz tych, ktrzy skadajc opaty zwizane z nominacj, wedug nich dopuszczali si
symonii. Zapewniwszy sobie poparcie papiea, Hadriana I, skonili patriarch do orzeczenia, e biskupi
za symoni bd pozbawieni urzdu. Sojusz mnichw z hierarchi nastpi, gdy wznowiono walk z czci
obrazw.
Wznowienie ikonoklazmu
Rzdy Ireny, a po rewolcie, cesarza Nicefora (803-811), nie byy pomylne dla pastwa, na dodatek w
811 roku Bugarzy zadali cik klsk wojskom bizantyjskim i sam cesarz straci ycie. Nie lepiej wiodo si za cesarza Michaa I (811-813), uwaano wic tragiczn sytuacj cesarstwa za gniew Boy z powodu bawochwalstwa obrazw i szukano wadcy na wzr dynastii syryjskiej, zwaszcza idealizowanego
Konstantyna V. Ikonoklaci poparli wybranego przez zbuntowane wojsko cesarza Leona V (813-820),
ktry przyj za swoich doradcw w sprawach kocielnych zdecydowanych ich przywdcw, uczonego
Jana Gramatikosa i biskupa Antoniego z Syleon. Jan otrzyma polecenie od cesarza przygotowania
teologicznych materiaw na synod w sprawie czci obrazw. Przyj za punkt wyjcia zasad, e cze ta
moe by dozwolona, o ile jest nakazana przez Bibli. Bez trudu wykaza, e Pismo wite jej nie nakazuje, nie moe wic by dopuszczona. W propagandzie wznowionego ikonoklazmu posugiwano si argumentem, e Bg bardziej bogosawi cesarzom, ktrzy zwalczali kult obrazw.
Leon V, po zawarciu pokoju z Bugarami w 814 roku da od patriarchy Nicefora, by zaniechano czci
obrazw, ale bez ich niszczenia. Odpowied odmowna spowodowaa jego deportacj do Azji Mniejszej.
Nowy patriarcha Teodot (815-820) zgodzi si rozpatrze spraw na synodzie, ktry te odby si w kociele Boej Mdroci (Hagia Sofia) w 815 roku. Wznowiono na nim wano uchwa synodu w Hiereia
(754), potpiono sobr nicejski drugi, zakazano Chrystusa i witych przedstawia i czci na obrazach.
Nie posuono si jednak okreleniem, e cze obrazw jest bawochwalstwem i nie dano przysigi na
zachowanie uchwa obecnego synodu. Jego agodniejsza forma i tre spowodoway, e mniejsza bya
teraz opozycja, a jeeli istniaa, to bardziej wrd biskupw ni opatw. Opozycjonistw karano chost
lub wygnaniem.
Cesarz Micha II (820-821), sprawca spisku, ktry pozbawi Leona V tronu i ycia, zaj neutralne stanowisko w sprawie ikonoklazmu, ale zakaza dyskusji na temat czci obrazw. Wrogo natomiast by ustosunkowany do kontaktw ikonofilw z papieem, gdy wic Sycylijczyk, Metody dostarczy mu od papiea list z daniem przywrcenia czci obrazo w, zosta zmaltretowany i wtrcony do wizienia. Przychylny ikonoklazmowi by jego syn i nastpca Teofil (829-842), wychowany przez Jana Gramatikosa, ktrego
te jako cesarz wprowadzi na stolic patriarsz (837-843). Przeladowanie czcicieli obrazw byo inspirowane gwnie przez patriarch.
23
wito ortodoksji
W okresie wzmoonej walki z obrazami nie zaniechaa ich czci cesarzowa Teodora, ona Teofila. Gdy
obja regencj w 842 roku za maoletniego syna, Michaa III (842-867), podja zmiany, ale bez obciania pamici ma. Patriarch Jana Gramatikosa skonia do abdykacji, na jego miejsce wprowadzia
Sycylijczyka, Metodego (843-867) i wsplnie na synodzie konstantynopolitaskim w 843 roku przywrcono oficjalnie cze obrazw. Na pamitk za tego wydarzenia ustanowiono wito ortodoksji, obchodzone w Kociele Wschodnim w pierwsz niedziel Wielkiego Postu.
Zwycistwo ortodoksji byo zwycistwem pobonoci mnichw. Utrwalia si funkcja ikony w Kociele
bizantyjskim, zupenie inna od funkcji obrazw religijnych w Kociele Zachodnim. W sztuce za nastpia stagnacja. Postaciom w ikonach zostawiono ich hieratyzm, bo byy tak wite, e nie omielono si
malowa inaczej ni w przeszoci. Mnisi, wsawieni mczennikami i wyznawcami z powodu przeladowania przez ikonoklastw, stali si przywdcami religijnymi ludu. Wysokie wymagania, jakie stawiali
episkopatowi, rozwiny praktyk powoywania biskupw z ich szeregw.
Teologowie
Obrazoburstwo rozwino si, bo cze obrazw, a nawet cze witych nie opieraa si pocztkowo na
solidnych przesankach teologicznych. Prowadzono jednak walk dla innych motyww ni teologiczne, i
to niewtpliwie sprawio, e w drugiej fazie ikonoklazmu nie ma na Wschodzie wybitnych teologw.
Teodor Studyta (759-826), bardziej polemista ni teolog, czerpa z myli naukowej Jana Damasceskiego. Zasugi natomiast pooy jako opat przez zorganizowanie w klasztorze Studios, z ponad 1000 mnichw, orodka nauki i sztuki. Wielu mnichw wykonywao prac kopistw, lub zajmowao si malarstwem, majc due osignicia jako miniaturzyci. Teodor, w walce o cze obrazw, pisa wiele, midzy
innymi .listy .do papiea, w ktrych przedstawi cao wczesnych argumentw na prymat papieski.
Nicefor, patriarcha konstantynopolitaski (zm. 828 na wygnaniu) by wybitniejszym teologiem od Teodora, ale w swojej argumentacji przeciw ikonoklastom siga gwnie do tekstw Ojcw Kocioa, lecz
nawet nie zawsze szczliwie je dobiera. Wystarczao mu to, co podawaa tradycja:, nie uprawia wic
spekulacji teologicznej na wiksz skal. Ikonoklastom zarzuca, e stworzyli teologi polityczn, bo dozwalali bi na monetach wizerunki cesarza jako wszechwadnego (pankratos), a odmawiaj wizerunkw
Chrystusowi, ktry jest rzeczywicie Pankratos.
Na Zachodzie zaj si Teodulf teologi kultu obrazw, ale marginesowo. Zachodnich teologw bardziej
zajmoway spory o adopcjanizm i pochodzenie Ducha witego.
Zagadnienia teologiczne, zarwno na Wschodzie, jak i na Zachodzie, ustpoway miejsca praktycznym
problemom ycia Kocioa, wrd ktrych stale aktualna bya chrystianizacja pogaskich ludw.
Rozdzia 6
NAWRCENIA I ZNISZCZENIA
Misje Kocioa, bardziej teraz popierane przez wadcw ni w poprzednich okresach, nabray te wikszego znaczenia politycznego. Metody nawracania pogan budz niekiedy zastrzeenia. W misjach frankoskich nie unika si siy, obok perswazji.
Nawracanie Sasw
W celu zahamowania ekspansji Sasw, frankoscy monarchowie budowali na pograniczu zamki, w ktrych znajdoway si kocioy. Z .nich starali si prowadzi misj wrd Sasw: Willibrord, Swidbert i
Bonifacy.
Karol Wielki docenia znaczenie przygranicznych klasztorw i nada im przywileje (Lorsch, Fulda, Hersfeld i Fritzlar). Misje nie mogy jednak przenikn do Sasw, z wyjtkiem pogranicza fryzyjsko-saskiego,
gdy obawiali si oni penetracji frankoskiej. Karol stara si rzeczywicie narzuci im zaleno od siebie. Po walkach, cz Sasw uznaa j w 776 roku na zjedzie w Paderborn. Frankowie zorganizowali
24
marchie w poudniowej Westfalii, z orodkami w Dortmund i Paderborn. Uatwio to chrystianizacj,

ktr prowadzili misjonarze pod kierunkiem opata Sturmi z Fuldy.
W gbi Saksonii bya silna opozycja przeciw infiltracji frankoskiej. Zdecydowany wrg Frankw, Widukind, z obszaru midzy Munster i Osnabruck, nie zjawi si na zjedzie w Paderborn, uciek na pnoc
i powrci w 778 roku, wywoujc powstanie. Dao to Karolowi okazj do systematycznego podboju Saksonii (779-782).
Zdoby jej ziemie a do Elby, utworzy okrgi misyjne i popiera dziaalno misjonarzy, ktrzy masowo
chrzcili Sasw. W Kapitularzu z 782 roku dokona administracyjnego podziau kraju wedug frankoskiego wzoru i wprowadzi organizacj kocieln. Umieci take w nim szereg sankcji, z kar mierci
wcznie, jeeli kto nie przyjmie chrzecijastwa lub naruszy prawa Kocioa. Uczeni, Alkuin i Paulin z
Akwilei, cho byli przyjacimi Karola, krytykowali Kapitularz i narzucanie wiary si.
Sasi pod wodz Widukinda podjli na nowo walk. Gdy Karol powrci do Frankonii, zniszczyli jego
wojsko, ale nie potrafili kontynuowa walki. Po powtrnym przybyciu Karola, Widukind uciek na pnoc, rebeliantw za chwytali Frankowie i sdzili wedug Kapitularza. Masowe stracenie urzdzono w
Verdun w 787 roku, wedug rocznikw krajowych zgino wwczas 4500 Sasw. Skutek by odwrotny,
zamiast pacyfikacji rozptaa si najbardziej zacita wojna w latach 783-785. Sukcesy frankoskie zmusiy Widukinda do pertraktacji, przyj te chrzest i peni urzd grafa, do mierci w nieznanym nam roku.
Karol nakaza mody dzikczynne w caym krlestwie, nie by jednak pewny Sasw, przesiedla wic
wiele rodzin do Frankonii, a ich ziemi przekazywa swoim rycerzom. Pokj trwa tylko siedem lat.
Trzeci okres walk saskich, przy wspdziaaniu Duczykw po stronie Sasw i Obodrzycw po stronie
Karola, doprowadzi do zniszczenia kraju, co jednak uatwio osadzenie w nim rodzin frankoskich. Pokj nasta po 804 roku, umoliwiajc zaoenie biskupstw w Munster, Osnabruck, Bremen, Paderborn i
Minden. Z klasztorw ufundowanych przez Karola i jego monych, szczeglnego znaczenia nabraa Nowa Korbeia, ktra staa si dla Saksonii orodkiem kultury.
Awarowie i Maurowie
Lud turecki, spokrewniony z Hunami i Bugarami, Awarowie mieli swoje pastwo na Nizinie Wgierskiej, urzdzajc std w 788 roku napady na Bawari i Friaul. Karol wyruszy (791) na wypraw przeciw
nim, lecz kryzys wewntrzny w Frankonii sprawi, e dopiero w 796 roku rozgromi ich potg, a cho
utarczki trway jeszcze kilka lat, nakoni awarskiego ksicia Tuduna do przyjcia chrztu w Aachen.
Chrystianizacj Awarw i Sowian, wrd ktrych ci pierwsi wkrtce si rozpynli, prowadzili misjonarze z Akwilei, stosujc zasad dobrowolnego nawracania si, a nie przymusu, jak w Saksonii.
Arabowie z Hiszpanii urzdzali wyprawy do Akwitanii i niszczyli ten chrzecijaski kraj. Karol wykorzysta wewntrzne niesnaski Arabw z powodu utworzenia niezalenego od Bagdadu emiratu w Kordobie i urzdzi wypraw w 778 roku pod hasem walki z wrogami chrzecijastwa i wyzwolenia chrzecijan. Spotkao go niepowodzenie, a gdy odbywa odwrt, znaczna cz jego wojska jako tylna stra zostaa wycita w wwozie Roncevaux przez chrzecijaskich Baskw, bronicych si przed narzuceniem
im frankoskiego zwierzchnictwa. mier jednego z dowdcw, margrabiego bretoskiego Rolanda, staa
si tematem eposu rycerskiego, Pie o Rotundzie, idealizujc go jako bohatera chrzecijaskiego.
Koci frankoski by zainteresowany losem hiszpaskich chrzecijan pod panowaniem arabskim. Arcybiskup Wilchar z Sens wywici Egila na biskupa, ktrego zadaniem miaa by dziaalno w Kociele
hiszpaskim w celu zreformowania jego obrzdw i obyczajw na wzr frankoski. Karol Wielki zoy
papieowi obietnic, e w odpowiednim czasie dokona oswobodzenia chrzecijan hiszpaskich.
Ich sytuacja niepokoia papiey, szczeglnie po Karolu Wielkim, ktry nie speni obietnicy. Doszo bowiem w pierwszej poowie IX wieku do rozkwitu politycznego i kulturalnego emiratu w Kordobie. Kultura arabska pocigaa wic wielu chrzecijan, ktrzy z ni przyjmowali islam. Prawnie przyznawano
chrzecijanom w emiracie wolno religijn, lecz w rzeczywistoci byli spoecznoci tylko tolerowan.
Pod kar mierci nie wolno byo przyjmowa chrzecijastwa, naciskano na asymilacj chrzecijan. Bohaterem integralnych chrzecijan sta si biskup Eulogius, ktry jako kapan ukrywa konwertyt z isla-
25
mu, za co ukarano go wizieniem, a gdy Toledaczycy wybrali go demonstracyjnie swoim metropolit,

zosta w 859 roku stracony.
Na wie o przeladowaniach w emiracie arcybiskup z Sens wezwa krla francuskiego, Karola ysego,
do interwencji i do oswobodzenia chrzecijan hiszpaskich. Racje polityczne nie pozwoliy krlowi na to
przedsiwzicie, lecz mae chrzecijaskie krlestwo Asturii podjo walk (rekonkwista) o odzyskanie
ziemi hiszpaskiej, rzdzonej przez Maurw.
Pocztki rekonkwisty hiszpaskiej
Baskowie, nie chccy zwierzchnictwa frankoskiego i walczcy o swoj wolno z hiszpaskimi Maurami, zdoali w 824 roku utworzy samodzielne krlestwo Nawarry pod berem Inigo II z domu asturyjskiego. Obok Asturii, byo to w Hiszpanii drugie wolne, cho malekie, krlestwo chrzecijaskie.
Pocztek rekonkwicie daa Asturia, po okresie krwawego odpierania ofensywy emiratu, za Alfonsa II
(791-842), ktry odmwi Arabom pacenia trybutu i kaza si namaci na krla. Asturia wzmocnia si
wtedy wewntrznie, a jednym z czynnikw tego wzmocnienia by rozwijajcy si kult witego Jakuba w
Compostelli, gdzie krl zbudowa koci pod jego wezwaniem dla relikwii, przeniesionych ju w 712
roku z Merida. wity Jakub sta si patronem wojsk chrzecijaskich, walczcych z mahometaskimi
Maurami.
Terytorialne zdobycze na Maurach wywalczy krl Alfons III (866-910). Zorganizowano wic nowe
chrzecijaskie marchie, Leon i Kastyli, ktre z czasem jako samodzielne pastwa przejy rekonkwisty.
Alfons III uczyni sw stolic w Oviedo orodkiem chrzecijaskiej kultury, nawizujcej do tradycji
wizy gocko-hiszpaskie j.
Zniszczenia normandzkie i saraceskie
Germanowie pnocni nazwani przez wczesnych kronikarzy Normanami, zajmowali w VIII wieku
Skandynawi oraz Pwysep Jutlandzki i byli jeszcze poganami. Ich najazdy z wybrzey Norwegii ogarny najpierw Szkocj i Irlandi. W 793 roku spldrowali Lindisfarne, a w 794 - Jarrow. Na pocztku IX
wieku utworzyli wasne pastwo w Irlandii (Dublin), skd urzdzali napady na zachodnie wybrzea Anglii i Szkocji.
Wczeniej zorganizowali swoje pastewka w Danii. Krl Gtrik walczy z Frankami i wzbrania dostpu
misjonarzom do swego kraju. Nastpni wadcy, Harik i Harald Klak, byli bardziej przychylni i przyjli
misj legata papieskiego dla krajw pnocnych, arcybiskupa Ebona z Reims, podjt w 823 roku na polecenie papiea Paschalisa I i cesarza Ludwika Pobonego. Gdy Harald w 826 roku musia uchodzi
przed opozycj, przyj z rodzin chrzest na dworze cesarskim, po powrocie za na tron przyj misj
Ansgara, dziki ktrej chrystianizacja obja rejon Hedeby i Birka. Dla misji skandynawskiej utworzono
arcybiskupstwo w Hamburgu, ufundowane przez Ludwika Pobonego i zatwierdzone przez Grzegorza
IV w 834 roku. Najazd Normanw zniszczy Hamburg w 845 roku, wwczas Ansgar przenis sw stolic do Bremy.
Dania przeywaa walki wewntrzne i reakcj pogask w 854 roku, co nie sprzyjao rozwojowi chrzecijastwa, pierwsze biskupstwa powstay dopiero w nastpnym stuleciu.
Anglia staa si od 834 roku celem najazdw normandzkich z Danii. Najgroniejsze byy zniszczenia i
podbicie w 865 roku Northumbrii, Mercji i wschodniej Anglii. Zadao ono cios rozwojowi Kocioa, widocznemu od panowania krla Offy (757-796) w Mercji, a spotgowanemu przez dziaalno arcybiskupa
Wulfreda z Canterbury (805-832). Przed Duczykami obronio si krlestwo Wessex. Jego wadca Alfred Wielki w 879 roku odnis pod Edington decydujce zwycistwo nad duskim krlem Guttormem,
ktry nieco pniej przyj chrzest. Alfred Wielki podj odnow ycia pastwowego i kocielnego, rozbitego przez najazdy. Sta si organizatorem pastwa i Kocioa, budowniczym ycia kulturalnego. Na
swj dwr powoa wybitnych ludzi, z ktrych As-ser sta si jego biografem. Poleci im przetumaczy
na jzyk anglosaski podstawowe dziea chrzecijaskie: Regu pastersk i Dialogi Grzegorza Wielkiego,
O pociesze filozofii Boecjusza, Soliloquia Augustyna oraz historyczne pisma Orozjusza i Bedy.
26
Frankonia nie bya wolna od zniszcze, ktre niosy najazdy normandzkie. Docieray one od ujcia Sekwany i Loary w gb kraju, a do Nantes i Bordeaux. Gdy w 885 roku Normanowie skierowali si na
Pary, krl Karol III okupi ich odwrt od miasta, ale musia im pozwoli na przezimowanie w Burgundii,
co spowodowao szczeglne zniszczenia w tym kraju. W nastpnym okresie zatrzymaj si na stae w tej
czci Francji, ktra od ich imienia otrzymaa nazw Normandia.
Najazdy normandzkie niszczyy ycie pastwowe i kocielne w zachodniej Europie. Poudniowa znalaza
si w ogniu najazdw Saracenw. Od 827 roku rozpoczli podbj Sycylii, ktry trwa prawie stulecie.
Rwnoczenie podbijali poudniowe Wochy, zdobyli Bari i Tarent, w 846 i 849 roku atakowali Rzym,
w 882 roku zniszczyli opactwo na Monte Cassino. W nastpnym okresie wojska bizantyjskie pod wodz
Nicefora Fokasa odzyskay Kalabri i cz Apulii. Koci na ziemiach opanowanych przez Saracenw
czyni starania, eby doprowadzi ich do religijnej i kulturalnej asymilacji, oni jednak trwali w przedziale,
a pniej zostali pokonani przez Normanw. Asymilacja Normanw w zachodniej Europie bya atwiejsza, cho powolna. Chrystianizacja Skandynawii dokonaa si w XI wieku.
Chrystianizacja Bugarw
Koci na Wschodzie, leczcy rany po walce o cze obrazw, zaj si misjami, lecz mniej z wasnej
inicjatywy, a bardziej z racji zewntrznych.
Do chrystianizacji Bugarii przyczyniy si polityczne niepowodzenia (865-866) chana Borysa (852-889)
w walce z Bizancjum. Prowadzc ukady pokojowe z cesarzem Michaem III (842-867), zobowiza si
do chrztu i chrystianizacji kraju. Misjonarzy przysa patriarcha Focjusz, chan przyj chrzest i imi Micha 25 maja 864 roku. Opozycja monych sprzeciwiaa si chrystianizacji i slawizacji kraju oraz nadmiernemu wzrostowi wpyww bizantyjskich. Borys wprawdzie krwawo z ni si rozprawi, tracc 52
bojarw, ale zmieni polityk. Zwrci si wwczas do cesarza zachodniego, Ludwika Niemieckiego i
papiea Mikoaja I, proszc o misjonarzy z Zachodu i wyjanienie problemw ycia religijnego i moralnego oraz organizacji kocielnej. Mikoaj I wysa misjonarzy, biskupa Formozusa z Porto i biskupa
Pawa z Populonii i udzieli odpowiedni na zapytania (Responsa ad consulta Bulgarorum), ktre stay si
wytycznymi nie tylko dla Bugarii, ale take i innych chrystianizowanych krajw. Rzym jednak ociga
si z utworzeniem osobnej metropolii bugarskiej i nie aprobowa krlewskich kandydatw na ni. Bugarzy wic powtrnie zwrcili si -do Bizancjum i na soborze konstantynopolitaskim czwartym (869-870)
uzyskali, wbrew protestowi legatw papieskich, wczenie swego kocioa do patriarchatu konstantynopolitaskiego. Patriarcha Ignacy udzieli sakry kilku biskupom bugarskim i arcybiskupowi, ktremu
przyznano wysok rang w hierarchii bizantyjskiej, co dao pocztek samodzielnoci (autokefalii) Kocioa bugarskiego. Religijnie i kulturalnie by on zwizany ze wschodnim chrzecijastwem. Liczb
misjonarzy bizantyjskich w Bugarii powikszyli po 885 roku uczniowie Metodego, wypdzeni z Moraw. Jeden z nich, Konstantyn, biskup Presawia, wraz z Janem Egzarch; sta si pierwszym bugarskim
pisarzem kocielnym.
Morawy Cyryl i Metody
W 860 roku zjawili si po raz pierwszy pod murami Bizancjum Rusini, otoczyli miasto i spldrowali stolic. Ocalenie przypisywano cudownej pomocy Najwitszej Marii Panny. Po tym wydarzeniu, cesarstwo
i Koci bizantyjski zwrcili uwag na ludy nad Morzem Czarnym. Do jednego z nich, Chazarw,
wysano poselstwo, ktre miao charakter misji chrzecijaskiej. Na jej czele stali Cyryl i Metody, noszcy chrzestne imiona, Konstantyn i Micha.
Obaj bracia, pochodzcy z Salonik, zwani te souskimi brami, mieli dowiadczenie dyplomatyczne,
wczeniej bowiem (851) penili poselstwo na dworze kalifa w Bagdadzie, stali si jednak przede wszystkim misjonarzami. Wyksztaceni w Salonikach, gdzie poznali jzyk sowiaski, i w Konstantynopolu pod
kierunkiem Focjusza, pocztkowo szli odrbnymi drogami yciowymi. Cyryl przyj wicenia kapaskie ju w 847 roku, uczy filozofii w akademii cesarskiej i by doradc patriarchy Ignacego. Metody, po
studiach prawniczych, pracowa jako archont w administracji pastwowej, majc wwczas czste kon-
27
takty z ludnoci sowiask. Okoo 840 roku wybra jednak ycie zakonne i wstpi do klasztoru w Bitynii.
Wrd Chazarw, ktrzy ulegli judaizmowi, nie dziaali zbyt dugo. Wracajc do Bizancjum, zabrali relikwie papiea Klemensa Rzymskiego, odnalezione w Chersonezie. Metody zosta wybrany igumenem
klasztoru na Olimpie. Stamtd powoano go z Cyrylem do misji na Morawach wrd Sowian.
Misje wrd Sowian Moraw, Czech i Kroacji byy prowadzone z Ratyzbony, Passawy, Salzburga i
Akwilei, ju od trzydziestych lat IX wieku.
Morawski ksi Prybina przyj chrzest w 835 roku i ufundowa koci w Nitrze, musia jednak szuka schronienia u Frankw, gdy Mojmir zjednoczy plemiona morawskie. Za rzdw Mojmira, a po jego
straceniu, na pocztku panowania Rocisawa (846-870) wzmogy si wpywy frankoskie i dziaalno
misjonarzy bawarskich. Rocisaw chcia jednak wyswobodzi si z zalenoci od Ludwika Niemieckiego, lecz wpad w jego rce, zosta olepiony i zamknity w klasztorze. Wprowadzony na jego miejsce
Switopek (870-894) zdoa wkrtce odrzuci frankosk zaleno, opanowa Czechy i utworzy pastwo wielkomorawskie. Rocisaw, szukajc sojusznika, zwrci si do Bizancjum i tam te prosi (862)
o misjonarzy.
Cyryl i Metody stanli na czele misjonarzy przysanych (863) na Morawy. Od pocztku przyjli zasad
przemawiania i odprawiania liturgii w jzyku sowiaskim. Potrzebowali ksig liturgicznych w tym jzyku. Cyryl ustali wic alfabet sowiaski (gagolica), wzity z greckiej minuskuy i pomnoy o znaki
waciwe dla sowiaskiej wymowy, nastpnie obaj przetumaczyli najwaniejsze ksigi Biblii i teksty
liturgiczne, zachowujc istniejcy obrzdek. Dlatego mwi si w historii o nowym, sowiaskim jzyku
liturgicznym, a nie o nowym obrzdku.
Pomylny rozwj misji na Morawach przez trzy lata skoni obu braci do podry do Konstantynopola, by
sprowadzi nowych misjonarzy. Po drodze odwiedzili yczliwego im sowiaskiego ksicia Kocela w
Panonii, a gdy przybyli do Wenecji, gdzie bronili swoich metod misyjnych podczas synodu, skorzystali z
zaproszenia Mikoaja I i zamiast do Bizancjum udali si do Rzymu (867). Nieli z sob relikwie witego
Klemensa Rzymskiego, przyjto ich wic triumfalnie, cho nie y ju Mikoaj I. Musieli jednak tumaczy si z jzyka sowiaskiego w liturgii, ktry dla Zachodu, uznajcego tylko trzy jzyki - hebrajski,
grecki i aciski, wydawa si nowoci nie do przyjcia. Niektrzy w Rzymie odnosili si do obu braci z
nieufnoci, bo uwaano ich za przyjaci Focjusza, trwajcego w schizmie.
Papie Hadrian II, wolny od uprzedze, zaleci odprawienie liturgii w jzyku sowiaskim w czterech
bazylikach Rzymu i nakaza przechowywanie ksig sowiaskich w bazylice Matki Boskiej Wikszej.
Udzieli te wice kapaskich Metodemu, podczas gdy Cyryl wstpi do klasztoru w Rzymie (zm.
14.02.869).
Z papiesk aprobat na wywicenie swoich uczniw na kapanw powrci Metody na Morawy, stosujc
liturgi w jzyku sowiaskim, w ktrej jednak wedug zalecenia Hadriana II czytano podczas Mszy w.
Lekcj i Ewangeli najpierw po acinie, potem po sowiasku. Gdy Rocisaw w walce z Ludwikiem
Niemieckim dosta si do niewoli i zosta olepiony, Metody uda si do Panonii na zaproszenie Kocela i
polecenie papiea, od ktrego podczas drugiego, pobytu w Rzymie, otrzyma (869) sakr biskupi, paliusz i godno arcybiskupi. Jego metropoli stao si Sirmium, do ktrego przydzielono Panoni, dotd
podporzdkowan biskupstwom, w Passawie i Salzburgu. Wywoao, to, wraz z jzykiem sowiaskim,
konflikt Metodego z biskupami bawarskimi. Uwiziono go (870) i postawiono przed sdem synodu
bawarskiego, ktremu arcybiskup z Salzburga przedstawi obszerne sprawozdanie o podstawach prawnych misyjnej dziaalnoci swego Kocioa. Nie pomg protest Hadriana II, dopiero papie Jan VIII
wymg zwolnienie Metodego (878) i jego powrt na misj, pod warunkiem nie uywania jzyka sowiaskiego w liturgii. Zakaz ten zosta cofnity w bulli Industriae tuae dla Switopeka (880), wydanej
podczas kolejnego pobytu Metodego w Rzymie. Potwierdzono w niej jego prawa metropolitalne i nadano
mu funkcj legata apostolskiego dla ewangelizacji Sowian, pozwolono te na liturgi w jzyku sowiaskim, z jednym ograniczeniem: dla ksicia i jego dworu miaa by sprawowana liturgia po acinie.
Wszake biskupstwo w Nitrze, jako sufragani metropolii Metodego, powierzy papie Wichingowi,
przywdcy misjonarzy bawarskich.
28
Metody dziaa take poza swoj metropoli. Okoo 880 roku ochrzci czeskiego ksicia Borzywoja i
jego on Ludmi, doprowadzi do chrztu ksicia Wilan, odby podr do Sowian bakaskich i odwiedzi Konstantynopol w 882 roku, przyjty serdecznie przez cesarza i patriarch. Powrciwszy na Morawy, przygotowa ucznia Gorazda, Morawianina, na swego nastpc. Zmar (6.04.885) w Welehradzie,
lub Mikulcicach.
mier Metodego wywoaa kryzys dziea przez niego prowadzonego. Pogbi go wkrtce polityczny
kryzys pastwa wielkomorawskiego. Gorazd nie zosta dopuszczony do urzdu metropolity. Administratorem metropolii panoskiej uczyniono Wichinga. Papie Stefan IV zakaza liturgii w jzyku sowiaskim, opucili wic Morawy najblisi uczniowie Metodego i przenieli si do Bugarii, w ktrej odprawiali liturgi w jzyku sowiaskim, ale ju wedug obrzdku greckiego. Udoskonalajc ten jzyk, wprowadzili pewne zmiany do gagolicy, przez co powsta alfabet zwany cyrylic. Jzyk sowiaski, uywany
przez Bugarw, Rusinw i Serbw, sta si obok greki i aciny trzecim jzykiem midzynarodowym.
Chrzest Wilan
Z misyjn dziaalnoci Metodego czy si bardzo zoona sprawa chrystianizacji Wilan. Jedyna rdowa wiadomo o ich istnieniu i chrzcie znajduje si w ywocie Konstantyna: pogaski ksi bardzo
potny siedzc na Wilicy, urga chrzecijastwu i krzywd mu robi; posawszy ku niemu Metody
rzek: Dobrze by byo, synu, aby si da dobrowolnie ochrzci na swojej ziemi, bo inaczej bdziesz wzity
w niewol i zmuszony przyj chrzest na cudzej ziemi. I tak si stao.
Informacja ta budzi dyskusje co do istnienia pastwa Wilan, jego zasigu terytorialnego i stolicy. Przyjmuje si, e Switopek w swojej ekspansji politycznej sign na pnoc od Karpat i podbi pastwo
Wilan. Nie ulega wtpliwoci, e ksi Wilan przyj chrzest, ale czy dobrowolnie, czy pod przymusem, nie wiadomo, jak nie zdoano ustali stopnia i trwaoci chrystianizacji Wilan, ani istnienia organizacji kocielnej. Wykopaliska archeologiczne, szczeglnie w Wilicy, potwierdzaj jednak istnienie tam
w IX wieku chrzecijastwa na poudniowych ziemiach Polski, ktre miay przez duszy czas cisy
zwizek z Czechami, nawet po upadku pastwa wielkomorawskiego. Wielu historykw zajo si hipotetycznym istnieniem w Polsce liturgii w jzyku sowiaskim jeszcze w XI wieku.
Rozdzia 7
REFORMY I RENESANS KAROLISKI
Karol Wielki uczyni Frankoni silnym pastwem przez podbj ssiednich krajw i przez reform jej
struktury. Na rwnej paszczynie stawia reform administracji pastwa i organizacji kocielnej. Wyrazem tego byo posugiwanie si w dziele reformy i dziaalnoci wewntrzpastwowej monarszymi wysannikami (missi), z ktrych najczciej jeden by wieckim, drugi duchownym, oraz rozpatrywanie
spraw pastwowych i kocielnych na wsplnych zjazdach - synodach. Najznakomitszym owocem reformatorskiej dziaalnoci Karola, uczonych na jego dworze i Kocioa, by rozwj nauki i kultury, nazwany
renesansem karoliskim. Trwa on jeszcze za Ludwika Pobonego (814-840), cho zacz si ju wwczas polityczny kryzys cesarstwa, ktry pogbi si po roku 843.
Kapitularze Karola
Dziaalno prawodawcz swego ojca podj Karol w drugim dziesicioleciu rzdw, po uporzdkowaniu
najwaniejszych spraw politycznych, w tym take spraw Pastwa Kocielnego. Nowe prawa ogasza w
zarzdzeniach, ktre dzielono na capita, z czego wzia si aciska nazwa zbioru zarzdze, Capitulare.
Zarzdzenia przygotowywaa komisja, potem przedkadano je na zjedzie, a ogasza monarcha ustnie.
Jeeli czyni to w sposb uroczysty, nazywano proklamacj zarzdze po acinie admonitio. Spisywano je
rzadko w formie urzdowego tekstu przez kancelari, raczej okazyjnie dla praktycznych potrzeb urzdnikw. Jedynie zarzdzenia dotyczce Kocioa miay moc uchwa synodu, odbywanego przez kler w ramach oglnego zjazdu, i byy od razu spisywane.
29
Pierwszy znany Kapitularz z Herstalu (779) mia suy utrwaleniu pokoju w pastwie, nakada wic
surowe kary za bandytyzm i rozbj, zakazywa tworzenia zaprzysionych zwizkw, prywatnych zrzesze, nakazywa agodzenie sporw przez pojednanie, ale ustala take pacenie dziesicin kocielnych.
Reformie Kocioa suyo przede wszystkim Upomnienie powszechne (Admonitio generalis), zredagowane przez Alkuina. Jest to jeden z trzech Kapitularzy opublikowanych w 789 roku. Wykorzysta on
Zbir dionizyjsko-hadrianowski prawa kocielnego, sporzdzony w VI wieku przez Dionizego Maego
(Dionysius Exiguus), a wrczony Karolowi w 774 roku przez papiea Hadriana. Zarzdzono w nim cise
podporzdkowanie biskupw metropolicie i zwizano z urzdem metropolity tytu arcybiskupa, bdcy
dotychczas najczciej osobist godnoci. Metropolicie nakazano stara si w Rzymie w cigu trzech
miesicy o paliusz, ktry z szarfy noszonej ongi przez urzdnikw cesarskich sta si teraz oznak wadzy metropolitalnej. Bez paliusza nie mg metropolita udziela sakry biskupom swojej prowincji i
wprowadza ich w urzd. Inne uprawnienia metropolity, jak przyjmowanie apelacji od wyroku biskupw,
byy mniej uwzgldnione.
Upomnienie wskazywao na rol 10 przykaza Boych jako fundamentu publicznego pokoju. Osobnym
za zarzdzeniem zobowizano duchownych do goszenia kaza o nich, podobnie jak o prawdach wiary.
W liturgii zalecano stosowa piew rzymski, powoujc si na dawne wskazania Pepina. Ksigi liturgiczne opracowali na nowo teologowie z dworu Karola, stosujc rzymskie zasady. Na prob krla, papie
Hadrian I darowa Sakramentarz Gregoriaski (785), ktry przepracowa Alkuin (Sakramentarz Hadrianski). Podane w nim zasady liturgiczne zostay nastpnie przyjte w caym Kociele Zachodnim.
W Upomnieniu ujawnia si szczeglna troska monarchy o szkoy. By to pocztek rozkwitu nauczania i
nauki.
Renesans karoliski
W organizowaniu szk ujawnia si wyranie zasada Karola, by tworzy nowe, z wykorzystaniem
wszystkiego, co w przeszoci byo dobre. W dziedzinie nauki i kultury sigano a do antyku rzymskiego
i greckiego, oczywicie na miar swych moliwoci i potrzeb. Jest to wic niewtpliwy renesans, ale o
wiele skromniejszy ni sawne Odrodzenie XV wieku.
Szkoa paacowa, wyrosa ju wczeniej z grupy paziw, ksztaconych na dworze w rycerskim rzemiole, nabraa za Karola Wielkiego charakteru szkoy o cile okrelonym programie nauczania.
W szkole paacowej obowizyway nauki wyzwolone (7 artes liberales), znane w systemie nauczania
pnego antyku. Nacisk kadziono na trzy przedmioty I stopnia nauczania (trivium): gramatyk, retoryk i dialektyk, lecz nie zaniedbywano przedmiotw II stopnia (quadrivium): arytmetyki, geometrii,
astronomii i muzyki. Odnowienie tych nauk miao suy gwnemu celowi: lepszemu zrozumieniu i
wyjanianiu Pisma witego. Cz uczniw przygotowywaa si do stanu duchownego, cz do penienia funkcji wieckich. Nauczyciele i uczniowie prowadzili ycie wsplne, dlatego nie istniay ustalone
godziny nauki.
Rodzaj akademii pod przewodnictwem monarchy tworzyli nauczyciele i wyrniajcy si uczniowie,
omawiajc na spotkaniach problemy naukowe i opracowujc poetyckie listy. W posiedzeniach naukowych bray udzia kobiety, siostra krla i jego crki. Posugiwano si pseudonimami, ktre uwzgldniay
godno osb. Karol Wielki wystpowa wic jako krl Dawid, a najznakomitszy duchowny frankoski,
arcybiskup Kolonii i arcykapelan krlewski, Hildebald - jako Aaron. Inni nosili imiona osb biblijnych,
patriarchw ycia zakonnego, bd poetw i pisarzy antyku - Homera, Flaccusa, Naso.
Trzeci grup ludzi wyksztaconych stanowili duchowni penicy funkcje kapelanw i sekretarzy krlewskich (capella). Przyjmowano do niej ludzi po ukoczeniu nauki.
Uczeni
Zasug Karola byo sprowadzenie na dwr uczonych z wszystkich stron krlestwa, a nawet spoza jego
granic. Alkuin, najwybitniejszy uczony tego okresu przyby z Anglii, gdzie przez wiele lat by kierownikiem szkoy katedralnej w Yorku. W latach 782-796 peni obowizki kierownika szkoy paacowej Karola Wielkiego, a potem zosta opatem w Tours, gdzie doprowadzi do rozkwitu szko klasztorn i zor-
30
ganizowa wzorcowe skryptorium. W twrczoci pisarskiej najczciej posugiwa si form dialogw.

Pisa podrczniki do siedmiu sztuk wyzwolonych, komentarze biblijne, rozprawy teologiczne i dziea liturgiczne, ywoty witych i utwory poetyckie. Zaj si krytycznym opracowaniem tekstu Pisma witego. Pod jego wpywem przyj Karol Wielki teokratyczn interpretacj wadzy krlewskiej i pogld, e
z woli Boskiej jest przywdc ludw chrzecijaskich.
Uczniowie Alkuina, sprowadzeni z Anglii lub wyksztaceni w Frankonii, byli nauczycielami w szkole
paacowej lub penili wane funkcje w pastwie i Kociele. Do najwybitniejszych naley Arno, arcybiskup z Salzburga, Adalhard opat z Korbei, krewny i zaufany doradca Karola, Amalar arcybiskup z Trewiru, Dungal, Iryjczyk z pochodzenia, mnich w opactwie Saint-Denis, synny z wiedzy astronomicznej,
Einhard sekretarz i biograf Karola, Raban Maur autor Martyrologium, do ktrego wpisa Alkuina jako
witego, oraz Teodulf, z pochodzenia Got, biskup w Orleanie, najwaniejsza osobisto obok Alkuina w
krgu uczonych i dostojnikw Karola Wielkiego.
Uczonymi z Italii byli Fardulf Lombardczyk, gramatycy Paulin i Piotr z Pizy oraz historyk Pawe Diakon.
Dzieem tych uczonych byo odnowienie aciny we Frankonii, ktra uprawiana w angielskich klasztorach
wzorowaa si na Biblii i Ojcach Kocioa. Spowodowao to ryche zamknicie aciny w krgu Kocioa,
szk i ludzi wyksztaconych, a oddzielenie jej od codziennego jzyka romaskiego.
Reform objto take ortografi i pismo, ktre znane do dzisiaj jako minuskua karoliska, byo bardziej
czytelne ni kursywa, rzymska, czy pisma szczepowe. W trosce o czysto mowy usuwano z niej wszelkie
wulgaryzmy.
Skryptoria paacowe, katedralne i klasztorne, przepisyway wiele dzie autorw klasycznych. Korzystali z
nich karoliscy uczeni, ale panowaa zasada, e antyczne pisma wieckie musz by podporzdkowane
mdroci Boej.
Orodki i szkoy
Najwybitniejszym orodkiem renesansu by dwr Karola Wielkiego. Jego ojciec upodoba sobie na rezydencj Akwizgran (Aachen) i uczyni z niego centrum ycia intelektualnego i religijnego. Z dworu
cesarskiego rozchodzili si uczeni po caym pastwie. Rozkwit nauki i kultury obj wic szerokie krgi,
zwaszcza za Ludwika Pobonego i jego synw, ktrzy uczynili ich orodkami take swoje dwory w Pawii (Lombardia) i Poitiers (Akwitania).
Nauk uprawiano w szkoach katedralnych i klasztornych, a nawet w parafialnych, ktre znane ju w
VI wieku, staj si teraz coraz czstsze.
Jedna z najbardziej rozwinitych szk katedralnych znajdowaa si w Lyonie. Wyszli z niej uczeni Agobard i Florus, ktrzy walczyli o wolno wyboru, biskupw i czysto liturgii, dopuszczajc w niej tylko
biblijne teksty modlitw.
Szkoa katedralna w Metzu przez dziaalno biskupa Amalarego umocnia sw pozycj najznakomitszego orodka liturgicznego w Frakonii, posiadan od czasw Chrodeganga. Amalary zastosowa w wyjanianiu liturgii metod alegorii. Stara si wic uj Msz wit w udramatyzowan akcj. Swoimi dzieami, zwaszcza O obowizkach kocielnych, wywar duy wpyw na rozwj liturgicznej symboliki redniowiecznej.
Wrd szk klasztornych wyrniay si szkoy w Tours, Saint-Denis pod Paryem, Fuldzie i Korbei. W
Tours zasuy si co do jej rozwoju Alkuin, gdy zosta tam opatem, w Saint-Denis arcykapelan krlewski Hilduin, zajmujcy si osobicie studium jzyka greckiego i przekadem pism Dionizego Areopagity.
Do rozkwitu szkoy w Fuldzie, zajmujcej za Ludwika Pobonego pierwsze miejsce, przyczynili si dwaj
opaci, Eigil (818-822) i Raban Maur (822-842). W Korbei dziaa Paschazjusz Radbert, ktry traktatem
O Ciele i Krwi Chrystusa rozpocz spr o Eucharysti.
Raban Maur, z pochodzenia Frank urodzony w Moguncji, troszczy si nie tylko o szko klasztorn, ale
jako znakomity znawca starochrzecijaskiej literatury zasyn pismami z dziedziny nauk wyzwolonych
i teologii, zapocztkowa te w Niemczech rozkwit pimiennictwa, dziki czemu uzyska przydomek Nauczyciela Niemiec (Praeceptor Germaniae).
31
W szkoach parafialnych uczono czytania, pisania i rachowania oraz udzielano wiadomoci katechetycznych. Upomnienie powszechne z 789 roku nakazywao duchownym uczy wiernych i wyjania im
Ojcze nasz i Wierz w Boga.
Spory teologiczne
W czasach Karola Wielkiego spory nie byy wynikiem rozwoju nauk teologicznych we Frankonii, ale
miay swe rdo w wydarzeniach poza jej granicami.
Znany ju specyficzny pogld teologw frankoskich na cze obrazw, ujawniony w Ksigach karoliskich, zosta wywoany niedokadnym zrozumieniem uchwa soboru nicejskiego drugiego.
Za Ludwika Pobonego wczyli si oni w drug faz ikonoklazmu na Wschodzie. Synod paryski (825)
odczyta akta soboru nicejskiego, korespondencj papiea Hadriana I oraz Ksigi karoliskie i pozosta
przy pogldzie z czasw Karola Wielkiego. Swoje stanowisko okreli w pimie do Bizancjum, lecz nie
wysa go dla nieznanych nam przyczyn.
Teologowie frankoscy nastpnej generacji zajli si zbijaniem zarzutw Kocioa na Wschodzie przeciw acinnikom po synodzie konstantynopolitaskim w 867 roku, gdy potpiono i ekskomunikowano
papiea Mikoaja I. Oprcz synodu w Worms (868), uczynili to dwaj uczeni w gonych wwczas dzieach: Ratram z Korbei w traktacie Przeciw zarzutom Grekw i Eneasz z Parya w rozprawie Przeciw
Grekom. Zajli si w nich gwnie teologicznym zagadnieniem Filioque oraz obron prymatu papieskiego.
Spr o adopcjanizm zosta wywoany formu, ktr posuy si synod hiszpaski w Sewilli (785) pod
przewodnictwem arcybiskupa Elipanda z Toledo. Wedug niej, Chrystus jako czowiek jest adoptowanym
synem Boym, cho z racji bstwa zosta zrodzonym przez Boga Ojca. Moliwe, e Elipand i biskup Feliks z Urgel propagowali t formu ze wzgldu na przebywanie wrd mahometan, dla ktrych okrelenie Chrystusa jako Boga-Czowieka byo kamieniem obrazy. Przeciw niej wystpili niektrzy teologowie
z Asturii i wcignli do dyskusji najwybitniejszych teologw frankoskich, jak Alkuin, Paulin z Akwilei,
Benedykt z Aniane i Agobard z Lyonu. Ich wywody doprowadziy do potpienia adopcjanizmu przez
papiea Hadriana i synod w Frankfurcie (794). Potpienie ponowi papie Leon III i synod rzymski (798).
Najtrudniej byo przekona biskupa Feliksa z Urgel, ktrego te Karol Wielki osadzi na wygnaniu w
Lyonie.
Pochodzenie Ducha witego od Ojca byo stwierdzone w nicejsko-konstantynopolskim wyznaniu wiary. Synod hiszpaski w Toledo ju w 589 roku doda, e Duch wity pochodzi i od Syna (Filioque), by
odci si wwczas od arianizmu. We Frankonii posuono si t formu i od Syna w dyskusji z Elipandem. Biskup Teodulf da jej teologiczne wyjanienie, ktre nie zadowolio papiea Hadriana I. Mimo tego
przyj Filioque synod w Cividale (796) pod przewodnictwem Paulina z Akwilei i formua ta stopniowo
staa si powszechna na Zachodzie. Pniej odgrywaa wielk rol w sporach teologicznych miedzy Kocioem wschodnim i zachodnim.
Eucharystia i predestynacja stanowiy zagadnienia najbardziej dyskusyjne w szczytowym etapie rozwoju
teologii okresu karoliskiego.
Bodcem do prowadzenia w maym krgu teologw dyskusji o Eucharystii stao si wystpienie biskupa
Amalarego z Metzu, ktry w 821 roku da objanienia Mszy witej i podkreli obecno w Eucharystii
Ciaa Pana Jezusa, rozumianego potrjnie, jako Ciao narodzone z Maryi, dao uwielbione przez zmartwychwstanie i Ciao mistyczne (Koci - wsplnota ywych i umarych). T konkretyzacj tajemnicy
eucharystycznej zwalcza Florus i potpi synod w Quierzy (838). Zagadnienie stara si wyjani take
Paschazjusz Radbert w rozprawie O Ciele i Krwi Pana. Korzystajc z teologii augustiaskiej utosamia
Eucharysti z Ciaem Chrystusa zrodzonym z Maryi, a ofiar mszy w. przyjmowa jako rzeczywiste powtrzenie Ofiary krzyowej. Sprzeciw Rbana Maura popar mnich Gottszalk, ktry w Eucharystii widzia jako rzeczywisto si Bo, a zaprzecza realnemu powtarzaniu we mszy witej Ofiary krzyowej. Z pogldami Gottschalka solidaryzowa si Ratramn, wedug ktrego Eucharystia jest znakiem mocy
Chrystusa, podobnie jak w wodzie chrztu jest rzeczywista sia Ducha witego. Kontrowersje te odyy
w XI wieku.
32
Predestynacj uczyni zagadnieniem spornym mnich Gottszalk, ktry zainteresowa si ni chyba czciowo z racji swego bujnego ycia, gwnie jednak przez interpretacj nauki witego Augustyna. Syn
grafa saskiego, oddany do klasztoru jako dziecko (oblat), niezadowolony z ycia mniszego, zwolniony
pniej z lubw oblacji i wywicony na kapana w 834 roku w klasztorze w Orbais (diecezja Soissons),
musia broni swej nauki na synodzie mogunckim (848), na ktrym uznano go za heretyka z powodu nauczania o ograniczonym zbawieniu wybranych i przeznaczeniu Boym innych ludzi na potpienie. Uznany za mnicha wczg, zosta wychostany i odesany do Orbais. Kiedy na synodzie w Quierzy, rok pniej, odmwi ponownie odwoania bdw, jeszcze raz ukarano go chost, naoono mu obowizek
wiecznego milczenia i zamknito w klasztorze Hautvillers (diecezja Reims). Arcybiskup Hinkmar z Reims wystpi w niewielkiej rozprawie przeciw twierdzeniom Gottschalka, co rozpowszechnio dyskusj i
przyczynio si do powstania kilku traktatw o predestynacji. Porednictwo papiea Mikoaja I nie zakoczyo dyskusji, owocem ktrej byo uwzgldnienie oprcz augustiaskiej nauki take pogldw greckich Ojcw Kocioa. mier papiea i Gottszalka (867, 870) osabio zainteresowanie zagadnieniem predestynacji, a do jego zaniku w polemikach.
Jan Szkot z Eriugena
Teolog ten bra udzia w dyskusjach o predestynacji, ale jego wpyw na rozwj nauki teologicznej zaznacza si w kilku dziedzinach. Pochodzi z Irlandii (ur. 810), kierowa (od 840) szko paacow na dworze
Karola ysego, a na polecenie Hinkmara z Reims zaj si zagadnieniem predestynacji. Uwzgldni w tej
kwestii nauk greckich Ojcw Kocioa, dajc przekady ich dzie i komentarze do nich. W swoim gwnym dziele O naturze poda caoksztat nauki chrzecijaskiej, opracowanej w oparciu o filozofi neoplatosk. Z tumacze najwaniejsze dotyczyy dzie Pseudo-Dionizego Areopagity i Maksyma Wyznawcy. Udostpnienie ich dorobku i myli uczonym redniowiecza stanowi o wielkim znaczeniu Eriugeny w dziejach nauki. By jednak potpiony na synodach, w Walencji (855) i Langres (859), za odrzucenie predestynacji, a w XIII wieku za rzekomy panteizm w swoim gwnym dziele. Nieznajomo patrystyki greckiej na Zachodzie sprawia, e le rozumiano jego system, w ktrym przedstawi stworzenie
wiata przez Boga za pomoc Idei i ich powrt do Boga za porednictwem Chrystusa. Dopatrywano si
wic w tym panteizmu i racjonalizmu.
Reformator Benedykt z Aniane (750-821)
Dziaalno tego reformatora ycia zakonnego i kocielnego przypada na czasy Karola Wielkiego i Ludwika Pobonego. Gdy Ludwik zosta krlem Akwitanii, sta si jego doradc i wywiera decydujcy
wpyw na sprawy kocielne, a nawet pastwowe.
Syn komesa z Maguelone w pnocnej Francji, ktry by Gotem z pochodzenia, ale na subie frankoskiej, nosi gockie imi Witiza, zamienione na Benedykt dopiero w klasztorze. Do suby pastwowej
przygotowa si na dworze Pepina, bra udzia w wyprawach woskich Karola Wielkiego, ale niespodziewana mier brata skonia go do obrania ycia mniszego. W 780 roku wstpi do klasztoru Saint-Seine
koo Dijon i zajmowa si tam studiowaniem regu zakonnych, wschodnich, greckich i aciskich. Wybrany opatem nie zdoa wcieli w ycie swego zamierzenia, by wrci do penej reguy benedyktyskiej,
przenis si wic do posiadoci ojcowskiej w Aniane i zaoy nowy klasztor w 785 roku, najpierw wedug reguy Pachomiusza i Bazylego, a gdy to odstraszao nowicjuszy, wedug reguy benedyktyskiej.
Szybko wwczas wzrastaa liczba uczniw, zyska take rozgos i poparcie u ludzi wpywowych, ktrzy
na wzr Aniane zakadali nowe klasztory lub reformowali dawne. Pomoc byy Jego dziea, zbir regu
(Kodeks regu) i komentarz do reguy benedyktyskiej (Konkordancja regu). Pod ich wpywem przywracano pierwotn regu benedyktysk w coraz wikszej liczbie klasztorw. Zaj si tym rwnie wielki
synod reformistyczny w Aachen (816).
Synod nakaza mnichom we wszystkich klasztorach jedno reguy i zachowanie reguy benedyktyskiej.
Jego uchway, ujte w Kapitularz mniszy, zredagowany przez Benedykta z Aniane i uzupeniony nowymi
przepisami, daway pierwszestwo subie Boej przed prac rczn, dokadnie okrelay wsplne modlitwy, wprowadzay surowsze posty i obostrzyy wymagania ascetyczne, day zastosowania cisej
33
klauzury, wzmogy wewntrzn i zewntrzn kontrol ycia w klasztorach. Kontrol z zewntrz powierzono inspektorom generalnym. Benedykt z Aniane ju od dawna posiada od Ludwika Pobonego
uprawnienia generalnego przeoonego wszystkich klasztorw, najpierw w Akwitanii, potem w caym
cesarstwie.
Wzorem mia by klasztor w Kornelimunster ufundowany przez cesarza w 815 roku.
Reforma zakonnego ycia tylko w niektrych dziedzinach ostaa si po mierci jej inspiratora, Benedykta
z Aniane. Wielu uwaao, e odesza za bardzo od pierwotnej reguy benedyktyskiej.
Synod w 816 roku w Aachen ustali nowe zasady ycia kleru, zwaszcza co do prowadzenia ycia wsplnego przy kocioach biskupich. W ten sposb utrwali i rozpowszechni instytucj kanonikw, ktrych
obowizywao wsplne mieszkanie i posiki, mogli za posiada prywatn wasno. Nakazano im stosowanie liturgii rzymskiej.
Reformy Ludwika Pobonego
Na wzr Karola Wielkiego prowadzi Ludwik Pobony reform pastwa i Kocioa. W pierwszym zakresie dziaania by mniej szczliwy od ojca, zwaszcza gdy dopuci synw w 817 roku do wsprzdzenia.
Najstarszy
Lotar zosta z woli Boej wybrany i koronowany na wspcesarza, Pepin otrzyma godno krla Akwitanii, Ludwik II - krla Bawarii, co stao si rdem konfliktw midzy nimi a ojcem, cho podkrelano
jako nakaz Boy jedno cesarstwa i starano si w nastpnych latach wyeksponowa godno cesarsk.
Gdy czyniono to w 818 roku na zjedzie w Aachen, uznano cesarza za Boego pomocnika (adiutor Dei),
do ktrego obowizkw nale sprawy kocielne i pastwowe, speniane wzgldem ludu chrzecijaskiego, skadajcego si z trzech stanw, duchownego, mniszego i wieckiego.
Dokonujc reformy kocielnej pozostawiono biskupstwom i opactwom z krlewskiej fundacji prawo wyboru, a cesarzowi prawo konsensu, z czym czyo si badanie wanoci elekcji. Okrelono wiadczenia
biskupw i opatw wzgldem pastwa. Biskupi byli zobowizani do udziau w zjazdach, penienia funkcji cesarskich wysacw (missi), przyjmowania cesarza i jego wysacw w podry po kraju. Opactwa
podzielono na trzy grupy co do wiadcze. Pierwsz obowizywa udzia w wyprawach wojennych, roczne dary i modlitwy o pomylno cesarza, drug - dary i modlitwy, trzeci - tylko modlitwy. Udzia w
wyprawach i przyjmowanie cesarza z orszakiem, nieraz bardzo licznym, stanowiy cikie wiadczenia.
Chcc unikn strat dla klasztorw, wprowadzono podzia fundacji opactwa, podobnie jak biskupstwa, na
majtek opata i opactwa, biskupa i biskupstwa. wiadczenia zczono z majtkiem opata i biskupa. Podzia utrzyma si na cae stulecia. Majtki opactwa i biskupstwa suyy wewntrznym potrzebom Kocioa, ale uatwiy te wznoszenie monumentalnych dzie architektonicznych - katedr i klasztorw.
Niszy kler mia take zapewnione odpowiednie warunki spoeczne i ekonomiczne, na podstawie Kapitularza z 818 roku. Wprowadzono trzy zasadnicze reguy: przy kadym kociele musi by co najmniej
jeden duchowny, zakazuje si udziela wice niewolnemu, wymaga si minimum materialnych rodkw do ycia, zwolnionych od wiadcze. W zamian za to duchowny by zobowizany do oddania si
cakowicie penieniu religijnej posugi. Pocztkowo objto tymi reguami kocioy prywatne, szybko jednak rozcignito je na wszystkie kocioy parafialne.
Prawodawcza dziaalno Ludwika Pobonego ustaa zasadniczo w 821 roku. Kiedy opublikowa w 825
roku Upomnienie do wszystkich stanw krlestwa, rozwin dawniejsze zaoenia. Nowoci byo przeprowadzenie analogii midzy wadz cesarsk, nazwan ministerium, a urzdem biskupim, oraz podkrelenie, e wszyscy dygnitarze maj udzia w cesarskim ministerium i s zobowizani do wzajemnego sobie pomagania.
Konstytucja rzymska
Po wznowieniu cesarstwa, pierwszy wybr papiea odby si, gdy zmar Leon III (12.06.816). Wybrano
wwczas Stefana V (816-817), ktry ograniczy si do zwykego zawiadomienia Ludwika Pobonego o
objciu Stolicy Apostolskiej. Cesarz nie wczajc si zbytnio w sprawy Pastwa Kocielnego ju za Leona III, nie zgasza teraz swego prawa do zatwierdzenia wyboru papiea, przyj natomiast propozycj
34
osobistego spotkania dla umocnienia, pokoju i jednoci Kocioa. Odbyo si w Reims, gdzie papie podczas naboestwa w katedrze jeszcze raz namaci i koronowa Ludwika oraz jego drug on Irmingerd. Cesarz widzia w ponowionej koronacji rodek do umocnienia swej godnoci. Podczas wsplnych
obrad odnowiono pakt przyjani i uzgodniono powrt do Italii przeciwnikw Leona III z wygnania we
Frankonii.
Dalszym rezultatem tych obrad byy niewtpliwie przywileje, nadane (24.01.817) Kocioowi rzymskiemu: wolno wyboru papiea i samodzielno Pastwa Kocielnego w administracji i sdownictwie. Cesarz yczy sobie jedynie zawiadomienia o wyborze, po przyjciu sakry przez papiea. Gdy w dniu wydania przywileju zmar Stefan V, jego nastpc Paschalisa I (817-824) wybrano wedug nowej ordynacji.
Prawo cesarskie w Rzymie zacz ponownie egzekwowa Lotar, syn Ludwika Pobonego, powoany na
wspregenta cesarstwa w 817 roku. Wysany do Italii w 822 roku, majcy za doradc opata Wal, dobrze
znajcego stosunki w tym kraju, stara si doprowadzi do ujednolicenia praw Lombardii z karoliskimi i
wczenia jej w system szkolny cesarstwa. Zaproszony przez papiea Paschalisa I, przyby do Rzymu na
Wielkanoc 823 roku, przyj namaszczenie i koronacj na wspcesarza, podj te starania o uporzdkowanie spraw Pastwa Kocielnego ku niezadowoleniu papiea. Gdy opuci miasto, zamordowano dwch
papieskich urzdnikw rzekomo za to, e byli ulegli we wszystkim i zbyt wierni Lotarowi. Ludwik wyznaczy komisj do zbadania sprawy, papie jednak uprzedzi dziaalno komisji zoeniem przysigi
oczyszczajcej i powoa si na to, e zabici byli skazani za zdrad.
Rzym nie by spokojny. Na pogrzebie Paschalisa I doszo ju do rozruchw, a wybr upyn pod znakiem walk stronnictw. Partia szlachecka profrankoska przeprowadzia ostatecznie wybr swego kandydata Eugeniusza II (824-827). Cesarz postanowi jednak na przyszo zabezpieczy swe wpywy, prawdopodobnie z namowy Lotara, ktry te 11 listopada 824 roku wyda Konstytucje rzymsk. Zezwolono w
niej na powrt do Rzymu i restytucj dla wszystkich poprzednio przeladowanych z racji politycznych.
Dokadnie ustalono liczb i nazwy wszystkich urzdw i sdziw. Poddano ich kontroli dwch wysacw (missi), Jednego wyznaczonego przez papiea i drugiego przez cesarza, obu zobowizanych do
przedkadania co roku cesarzowi sprawozdania. Zaznaczono, e zachowuje si zwyczaj kanoniczny co do
wyboru papiea. Elekt wszake przed przyjciem wice zobowizany jest zoy przysig, jak to
uczyni Eugeniusz II, e zachowa Konstytucj.
Lotar uzupeni ostatnie artykuy w 844 roku postanowieniem, e do wyboru papiea mona przystpi po
uzyskaniu na jego rozpoczcie zgody cesarskiej (iussio) i sam wybr musi by przeprowadzony wobec
wysannikw cesarza.
Konstytucj zastosowano w 827 roku przy wyborze Walentyna, ktry zmar po kilku tygodniach oraz
przy wyborze Grzegorza IV (827-844). Spory Ludwika z synami o podzia wadzy w cesarstwie osabiy
jej autorytet w Rzymie.
Opozycja Wali
Opat z Korbei, krewny cesarza, sta si przywdc opozycji z powodw politycznych. Publicznie w 828
roku na zjedzie w Aachen wypowiedziaa ona swe skargi na sposb rzdzenia krajem. Wala krytykowa
nie tylko dwr monarszy, ale i kler za brak karnoci i duszpastersk bierno. Wystpowa przeciw niedozwolonemu, wedug niego, zmieszaniu si dziedzin, religijnej i wieckiej. Widzia w Kociele drug
rzeczpospolit (altera res publica), obok pastwa, opierajc si na sakramentach i kierowan przez biskupw. Majtki kocielne uwaa za oddane przez Boga klerowi lenna, do ktrych jedynie Chrystus ma
prawo. Postulowa, by Koci prowadzi wasne ycie w ramach prawa kanonicznego i skada z niego
sprawozdanie co roku na synodach prowincjonalnych.
Pogldy na sprawy kocielne i pastwowe, wyraone w pimie Wali Prooemium (818) i Admonitio (825)
zaatakowali prawie wszyscy, ale sprawiy due wraenie. Ludwik zarzdzi odbywanie sdw co tydzie
i ogosi zwoanie czterech synodw, w Paryu, Lyonie, Tuluzie i Moguncji, w celu okrelenia stanu pastwa i Kocioa. Wedug zachowanych akt synodu paryskiego, cesarzowi przyznano prawo do ustanawiania biskupw i opatw, ale wezwano go do starannego dobierania kandydatw na urzdy biskupie, podobnie jak na urzdy wieckie.
35
Sprawy rodzinne cesarza, faworyzowanie drugiej ony Judyty i jej braci, potem Karola, syna z tego maestwa, wywoay bunt starszych synw, Lotara, Pepina i Ludwika. Wpywowy arcybiskup Agobard z
Lyonu napisa manifest w ich interesie. Lotar szuka poparcia Grzegorza IV, ktry w 833 roku podj si
osobistej interwencji dla pokoju i zgody. Wywoao to sprzeciw biskupw z otoczenia cesarza, ktrzy
uznajc papiea za stronnika synw cesarskich, przypomnieli mu przysig wiernoci wzgldem Ludwika. Wala wszake zwrci uwag, e papie jest sdzi i nie moe by sdzony. Grzegorz IV owiadczy,
e przybywa nie jako czyj stronnik, ale jako porednik pokoju, a przysiga wiernoci z tym nie koliduje,
co wicej zobowizuje do oponowania cesarzowi, jeeli narusza jedno Kocioa i pastwa. Przez zdrad
czci swego wojska, gdy obie strony stay pod Colmar gotowe do walki, Ludwik zosta zmuszony do
przyjcia woli synw, ktrzy midzy siebie podzielili cesarstwo, wykluczajc od wadzy Karola. Zamknito go jako mnicha w klasztorze w Prum.
Ludwik uzna swe bdy i podda si pokucie. Zdoa jednak po roku powrci do wadzy, opozycja jednak trwaa, nawet po mierci Wali w 836 roku. Cesarz zmar 20 czerwca 840 roku na wyspie na Renie
koo Ingelheim.
Rozdzia 8
PAPIEE I METROPOLICI
Po mierci Ludwika Pobonego, Koci na Zachodzie, a zwaszcza papiestwo znalazo si w nowej,
trudniejszej sytuacji ni dotychczas. Zabrako bowiem jednoci i siy cesarstwu, do ktrego nalea obowizek opieki nad Kocioem i nad Pastwem Kocielnym. Papiestwo wszake zwyciyo te trudnoci,
doszo nawet do szczeglnego znaczenia politycznego za Mikoaja I, najwybitniejszego papiea we
wczesnym redniowieczu. Doznao natomiast niepowodzenia w Kociele na Wschodzie, w ktrym zasuony dla wewntrznych spraw kocielnych patriarcha Focjusz wyzwoli wrogo do Zachodu, nie cofajc
si przed doprowadzeniem do rozamu.
Ukad w Verdun
Po konfliktach wywoanych mierci Ludwika Pobonego i walkach o wadz, bracia, Lotar, Ludwik i
Karol, zawarli w 843 roku ukad pokojowy w Verdun dokonujc zasadniczego podziau cesarstwa. Za
podstaw przyjto istnienie trzech krlestw, Italii, Bawarii i Akwitanii. Pierwsze wzi cesarz Lotar,
drugie - Ludwik, zwany Niemieckim, trzecie - Karol. Pozostae czci cesarstwa dzielono rwno, po
przyjciu zasady, e Lotarowi jako cesarzowi i seniorowi rodu naley si stolica w Aachen, dlatego przydzielono mu pas ziemi od Morza Pnocnego do rdziemnego. Obejmowa on oprcz Italii, cz Niderlandw, ziemie nad dolnym i rodkowym Renem, Burgundi i Prowansj.
Podzia w Verdun zaway na dalszych politycznych losach Europy Zachodniej. Krlestwo Lotara, bez
jednolitoci etnicznej i geograficznej, nie utrwalio si jako jedno pastwo. Wiksza jedno etniczna i
zwarto terytorialna krlestw, Ludwika i Karola, zapocztkowaa proces tworzenia si pastw narodowych, Niemiec i Francji, o odrbnych jzykach, co znalazo wyraz w tak zwanej przysidze strasburskiej
obu tych wadcw (842). Karol skada publicznie w jzyku niemieckim przysig wiernoci Ludwikowi i
jego germaskim wojskom, Ludwik za - Karolowi i jego frankoskim wojskom w jzyku romaskim
(francuskim).
Ukad w Verdun mia nie tylko polityczne, ale i kocielne znaczenie dla przyszych dziejw Europy.
Sprawy rzymskie
Po Grzegorzu IV wybrano papieem Sergiusza II (844-847), dalszego krewnego Stefana V. Mia on
kontrkandydata, dlatego szybko przyj sakr, nie zwaajc na postanowienie Konstytucji rzymskiej. Cesarz Lotar I wysa wic do Rzymu syna, Ludwika II, i arcykapelana Drago z Metzu, by dopilnowali praw
cesarskich. Na burzliwym synodzie rzymskim przypomniano przepisy o wyborze i zarzdzono wpisywanie zgody cesarskiej do Liber pontificalis. Papie koronowa Ludwika na krla Longobardw, lecz od-
36
mwi mu przysigi wiernoci, gdy nie sta si patrycjuszem Rzymu. Ponowi natomiast wraz z Rzymianami przysig wiernoci dla cesarza. Wedug yczenia Lotara I zamianowa take biskupa Drago z Metzu wikariuszem apostolskim dla Frankonii, odmwi za przywrcenia na stolic w Reims arcybiskupa
Ebona, zdeponowanego ongi za zmuszanie Ludwika Pobonego do pokuty kocielnej.
Pastwo Kocielne za Sergiusza II doznao najazdu Saracenw w 846 roku. Pync w gr Tybru, dotarli do Rzymu i spldrowali przedmiecia oraz ograbili bazyliki stojce przed murami miejskimi. Lotar I
wyprawi wojsko do obrony, nastpnie zebra fundusze na odnowienie bazyliki witego Piotra i zbudowanie wok niej silnych murw. Prace wykonano staraniem nastpnego papiea, Leona IV, w latach
848-855. Obwarowane murami Zatybrze wok bazyliki witego Piotra, dzisiejszy Watykan, nazwano
miastem Leona (Civitas Leonina).
Zagroenie saraceskie sprawio, e Leona IV wybrano bez ogldania si na prawa cesarskie. Wsplnym
za wysikiem cesarza i papiea zadano klsk Saracenom w bitwie morskiej pod Osti (849), a na yczenie Lotara I, w wito Wielkanocy 850 roku, Leon IV namaci i ukoronowa jego syna, Ludwika II na
cesarza. Ludwik II od 840 roku zarzdza Itali i zatrzyma j z tytuem cesarskim, gdy ojciec w 855 roku
podzieli swe pastwo midzy trzech synw. Drugi z nich, Lotar II otrzyma Aachen, Fryzj i Burgundi
Grn (Francia media), a trzeci syn, Karol, Burgundi Poudniow i Prowansj.
Ludwik II, bardziej ni ojciec, pilnowa praw cesarskich w Pastwie Kocielnym i zarzdze o wyborze
papiea. Leon IV zmar 17 czerwca 855 roku. Jego nastpc wybrano ju we wrzeniu 855 roku Benedykta III. W pniejszych czasach powstaa legenda, podana po raz pierwszy w kronice dominikanina
Jana de Mailly okoo 1250 roku, e nastpc Leona IV zosta niejaki papie Jan, sprawujcy pontyfikat
przez dwa i p roku, a jedynie przypadkowo po tym okresie poznano, e to bya przebrana kobieta. rda legendy o papieycy Joannie nie udao si w nauce ustali.
Wybr Benedykta III (855-858) nie by spokojny. Wysannicy (missi) cesarza popierali kandydatur kardynaa prezbitera, Anastazego Bibliotekarza, bardzo wyksztaconego, ale deponowanego przez poprzedniego papiea. Benedykt zosta nawet uprowadzony i uwiziony. Popar go wszake kler i lud, utrzyma
si wic na Stolicy Apostolskiej do swojej mierci. Cesarz, na nastpny wybr papiea przyby osobicie
do Rzymu. wybrano wwczas Mikoaja I.
Na paszczynie obrony przed Saracenami spotykali si papiee i Ludwik II we wsppracy. Cesarzowi
udao si w 847 roku wypdzi ich z Benewentu, a gdy nie mg pogodzi longobardzkich pretendentw
do wadzy, utworzono dwa ksistwa: Benewent i Spoleto. Ksita Dolnej Italii nie aprobowali ingerencji
cesarskich i doprowadzili w sojuszu z Bizancjum do zaamania si potgi Ludwika II.
Dekrety pseudoizydoriaskie
Najpniej przed 865 rokiem, raczej jednak w latach 847-852, powsta zbir o takiej nazwie w nauce,
podajcy si za dzieo uczonego Izydora z Sewilli (636). Nie Hiszpani, ani Rzym, lecz Frankoni, a
dokadniej metropoli Reims, uwaa si za kraj powstania tego zbioru, ktry obejmuje nieautentyczne
dekretalia najdawniejszych papiey do Milicjadesa (311-314) i tak zwane Kanony apostolskie. Obejmuje
te autentyczne na og uchway synodalne od soboru nicejskiego (325) do synodu w Toledo (683) i dekrety papiey od Sylwestra (314-335) do Grzegorza II (715-731). Nie tylko w pierwszej czci umieszczono falsyfikaty, pewna ich ilo jest take w dalszych czciach zbioru, razem z gon Darowizn
Konstantyna Wielkiego. Celem zbioru miao by ujednolicenie przepisw prawnych. Nie ulega wszake
wtpliwoci, e autorem kierowa jeszcze inny cel w doborze kanonw i tworzeniu falsyfikatw, mianowicie, obrona biskupw przed supremacj wadzy wieckiej i metropolitw czy nawet synodw prowincjonalnych. Zbir dobiera takie normy prawne, ktre eksponuj prymat rzymski w zakresie jurysdykcyjnym, np. prawo papiey do wycznego zwoywania i zatwierdzania synodw prowincjonalnych oraz
zaatwiania wszystkich waniejszych spraw kocielnych (causae maiores). Autor zbioru widzia w papieu obroc biskupw i wolnoci Kocioa. Do Rzymu dotar ten zbir prawdopodobnie w cznoci z
apelacj biskupa Rothada z metropolii w Reims. Sprawa apelacji przebiegaa bowiem w Rzymie wedug
zasad Dekretw pseudoizdoriaskich.
37
Metropolita Hinkmar
Biskup Rothad z Soissons wszed w konflikt z swoim metropolit w Reims w 861 roku, gdy ten nie uzna
jego wyroku depozycji pewnego kapana, a ograniczy si tylko do naoenia mu pokuty. Hinkmar z
Reims, najwybitniejszy z hierarchw tego okresu, walczy przez cae ycie o prawa metropolitw. By
metropolit w Reims, zaznaczy si jako znakomity pisarz i umiejtny dyplomata w latach 845-888, cieszy si zaufaniem Karola ysego jako doradca, ale mia konflikty z Lotarem I, z papieami, biskupami i
teologami. Konflikty zaczy si od jego wyboru na arcybiskupa w Reims, w miejsce metropolity Ebona,
deponowanego dekretem krlewskim i papieskim. Hinkmar ogosi z kolei za niewane wicenia duchownych, ktrzy otrzymali je od Ebona. Lotar I tymczasem przychyli si znw na stron deponowanego arcybiskupa i uzyska od Sergiusza II zwoanie (846) do Trewiru generalnego synodu w celu wyjanienia sprawy arcybiskupa z Reims. Hinkmar utrzyma si na swojej stolicy, ale mia dugo trudnoci z
powodu kleru Ebona. Doszo do tego, e papie Mikoaj I postawi (866) przed nimi alternatyw: albo
uaskawi tych duchownych, albo przedoy spraw nowemu synodowi. Odprawiony w Soissons synod
odrzuci ponowne badanie sprawy, papie wic nakaza przywrcenie urzdw duchownym Ebona. W
dwch memoriaach wykaza Hinkmar zgodno z prawem swego wyboru na metropolit i swojej dziaalnoci. Na podstawie jego drugiego memoriau, synod w Troyes (867) wystosowa do Mikoaja I petycj o nowe stwierdzenie praw i obowizkw metropolitw, jak rwnie biskupw w ich prowincjach.
Domagano si zarazem okrelenia prawnych podstaw odbywania w Rzymie sdw apelacyjnych nad biskupami. Postanowienia synodu dotary do Rzymu po mierci Mikoaja I, ktry zdoa jednak wczeniej
owiadczy, e wyjanienia Hinkmara w memoriaach uznaje za uzasadnione.
Hinkmar mia jeszcze trzeci spraw konfliktow w Rzymie, ale za Hadriana II. Dotyczya ona jego siostrzeca, Hinkmara (to samo imi) biskupa z Laon, ktry wezwany przed sd krlewski apelowa do
papiea. Metropolita z Reims wykazywa swe uprawnienia w sprawie siostrzeca, nawet na jego osobist
szkod i bez ogldania si na apelacj posan do Rzymu. Po dugich pertraktacjach, Hadrian II wyrazi
zgod, by nawet w Rzymie rozpatrywa spraw Hinkmara z Laon wedug dawnego prawa.
Wanie cieranie si starego i nowego prawa, autonomii metropolitw i synodw prowincjonalnych z
kocieln centralizacj rzymsk byo rdem konfliktw arcybiskupa Hinkmara z papieami, podobnie
jak i spi midzy metropolitami z Kolonii i Trewiru a Rzymem.
Mikoaj I
Przez ludzi sobie wspczesnych uznawany za drugiego Eliasza by indywidualnoci nieprzecitn, natur wadcz, czowiekiem bezkompromisowym. Wybrany papieem w 858 roku na yczenie cesarza
Ludwika H, osobicie wwczas obecnego w Rzymie, nie zamierza pniej narzuca papieskiego
zwierzchni; twa monarchom, jak niektrzy przypuszczali, ale wymaga uznawania Boych i kocielnych
praw take przez nich. Ujawnio si to w sporze o maestwo Lotara II, wadcy Grnej Burgundii i
Fryzji.
Lotar II polubi ze wzgldw politycznych Teutberg, siostr Huk-berta, potnego ksicia Genewy i
Lozanny, nie mia jednak z ni dzieci. Mia natomiast z konkubin Wadrad syna Hugona, lecz wedug
zreformowanego prawa kocielnego mogy dziedziczy jedynie dzieci z prawowitego maestwa. Pragn wic legitymowa syna przez maestwo z jego matk. Pod zarzutem cudzostwa oddali Teutberg i wnis jej spraw pod sd biskupw lotaryskich, ktry uzna j winn i skaza na publiczn pokut.
Krlowa przesaa apelacj do papiea i ucieka (860) do krla Francji, Karola ysego. Sprawa maestwa nabraa charakteru politycznego. Lotar II wywiadczy przysug obu stryjom, Karolowi ysemu i
Ludwikowi Niemieckiemu, gdy poredniczy w ich konflikcie i doprowadzi do zgody. Liczy na ich
poparcie, podobnie jak swoich braci, ktrym uczyni terytorialne cesje. Do papiea za wysa poselstwo z
wyjanieniami, nie czeka jednak na wynik apelacji, lecz w 862 roku zawar maestwo z Waldrad.
Mikoaj I wezwa wic biskupw do osdzenia Lotara II na pokut i wysa legatw na oglnofrankoski
synod w Metzu, ktry ju wczeniej mia zaj si spraw maestwa. Synod po zwoce doszed do
skutku w czerwcu 863 roku. Legaci papiescy, moe przekupieni albo zastraszeni, ujawnili tylko cz
instrukcji Mikoaja I i zgodzili si na synodalne orzeczenie niewanoci maestwa z Teutberg i pra-
38
womocnoci zwizku z Waldrad. Orzeczenie synodu zawieli do Rzymu arcybiskupi, Guntar z Kolonii i
Teutgaud z Trewiru.
Mikoaj I przyj arcybiskupw na synodzie rzymskim, na ktrym zniesiono wyrok synodu w Metzu.
Legaci zostali ukarani, podobnie jak obaj arcybiskupi, ktrych zoono z urzdu, a papie owiadczy, e
stolice w Kolonii i Trewirze nie mog by obsadzone bez jego zgody.
Arcybiskupi apelowali do cesarza Ludwika II, ktry proszony take przez Lotara II o interwencj, zjawi
si z wojskiem pod Rzymem. Po rozmowach cesarz wstrzyma si od represji, ale nakoni papiea do
przyjcia w Rzymie na stae wysannika (posa) cesarskiego. Karol ysy i Ludwik Niemiecki wsplnie
wezwali Lotara II do pojednania si z Kocioem, cho nie przyjli wezwania papiea do udziau w synodzie rzymskim. Lotar II podporzdkowa si papieskiemu orzeczeniu, oddali Waldrad i przyj Teutberg. Po dwch latach znw powrci do poprzedniej sytuacji, a zagroony politycznie przez obu stryjw,
uda si do Rzymu osobicie prowadzi rozmowy z papieem. Mikoaj I niczego nie cofn, da uznania
maestwa z Teutberg za wane, oddalenia Waldrady oraz kanonicznego wyboru arcybiskupw dla
Kolonii i Trewiru. Dalszy bieg wypadkw przerwaa mier Mikoaja I (13.11.867). Lotar II, wsparty
porednictwem cesarza spotka si na Monte Cassino z nastpnym papieem, Hadrianem II, ktry dopuci go do komunii witej, uznanej za sd Boy. Niezalenie od tego, spraw mia jeszcze raz rozpatrywa wielkopostny synod rzymski w 870 roku, lecz wczeniej zmar Lotar II.
W sporze o maestwo Lotara II, dwoma istotnymi elementami - poza prawnym aspektem samego maestwa - byo przyjcie przez Mikoaja I apelacji od wyroku synodu krajowego i zoenie z urzdu
dwch metropolitw. Papie nie tylko wypowiada si o posiadanym prymacie jurysdykcyjnym, ale wykonywa go w konkretnych sytuacjach.
Konflikty z metropolit Hinkmarem z Reims zaczy si od skierowania apelacji do papiea, ktry j
przyj, bo nie mia wtpliwoci, e rozpatrywanie spraw apelacyjnych mieci si w jego prymacie. Wydawa te wyroki moc swej najwyszej wadzy jurysdykcyjnej. Gdy ekskomunikowany przez Hinkmara
biskup Rothad z Soissons apelowa do papiea, to cho sd synodalny biskupw krajowych zoy go z
urzdu i skaza na pobyt w klasztorze, Mikoaj I znis jego depozycj na synodzie rzymskim w 865 roku.
W sprawie duchownych, wywiconych przez arcybiskupa Ebona, a deponowanych przez Hinkmara,
papie uwaa si za kompetentnego do rozpatrywania spraw w trybie apelacyjnym, wbrew zastrzeeniom synodu w Troyes (867), lecz uzna wyjanienia metropolity z Reims. Podobnie kompetentnym czu
si papie Hadrian II, gdy apelowa do niego biskup Hinkmar z Laon, sdzony przez krla i synod prowincjonalny. Krl uzna prawo papiea i zgodzi si odesa Hinkmara z Laonu do Rzymu, wbrew stanowisku metropolity Hinkmara z Reims. Hadrian II wyrazi zgod jedynie na prowadzenie sprawy wedug
dawnego prawa.
Mikoaj I w sporze z metropolit Rawenny opar si nie tylko na swoim prymacie papieskim, ale take na
dawnej, cisej wizi tego miasta z Rzymem. Od pocztku naleaa Rawenna do kocielnej prowincji
rzymskiej, dopiero podczas sporu monoteletyckiego w 666 roku nada jej cesarz Konstans II przywilej
samodzielnoci jurysdykcyjnej (autokefalia), zachowany zaledwie przez kilka lat. Metropolici Rawenny
nadal przyjmowali sakr biskupi w Rzymie i skadali przysig wiernoci, dyli jednak do utworzenia z
Romanii i Pentapolis wasnego pastwa w okresie, w ktrym powstao Pastwo Kocielne papiey. Konflikt z tego powodu wybuch w 853 roku za Leona IV, kiedy to ksi Jerzy, brat metropolity Jana, wraz z
egzarch cesarskim prowadzili niezalen polityk, a metropolita owadn wszystkimi dobrami kocielnymi, nie wyczajc nalecych do Stolicy Apostolskiej. Cho spraw zaatwiono ugodowo w obecnoci
cesarza na synodzie w Rawennie, spr wybuch na nowo w 861 roku za Mikoaja I. Metropolita Jan zosta
wezwany do Rzymu, a gdy nie przyby, papie ogosi ekskomunik na niego i sam zjawi si w Rawennie. Ostatecznie rozwizano spr na kolejnym synodzie rzymskim, gdy Jan zobowiza si co dwa lata
przybywa do Rzymu, wici biskupw swej metropolii tylko za zgod papiea i nie przeszkadza im w
podrach do Rzymu.
Mikoaj I wypenia swe prymacjalne uprawnienia nie tylko wzgldem metropolitw na Zachodzie, ale
posugiwa si nimi w odniesieniu do Kocioa na Wschodzie.
39
Rozdzia 9
PAPIEE, IGNACY I FOCJUSZ
Po zakoczeniu ikonoklazmu, cho nie ustay jeszcze wszystkie problemy, Bizancjum weszo w okres
rozkwitu ycia kulturalnego i potgi politycznej. Wpyw na to miay trzy najwybitniejsze osobistoci
tego okresu, brat cesarzowej Teodory, Bardas, patriarcha Focjusz i cesarz Konstantyn VI. Koci
Wschodni natomiast duej przeywa wewntrzne osabienie, szukajc wzmocnienia w Rzymie. Okazao
si jednak, e w okresie odrzucenia przez Zachd supremacji bizantyjskiej cesarskiej zwyciy w Bizancjum kierunek dziaania, zdajcy do zrzucenia przez Koci na Wschodzie supremacji rzymskiej papieskiej.
Patriarcha i studyci
Pod koniec ikonoklazmu symbolami przeciwstawnych de w Kociele bizantyjskim byli, opat Teodor
Studyta, przedstawiciel i przywdca bezkompromisowych mnichw zelantw i patriarcha Nicefor,
uprawiajcy oficjaln polityk kocieln w cznoci z dworem cesarskim i wyszym klerem. Mnisi uwaali si za instancj kontrolujc kler i za strw prawa kocielnego, byli nadal zdecydowanymi przeciwnikami pojednania z ikonoklastami. Nie mg znale z nimi wsplnego jzyka nowy patriarcha, Metody (zm. 847), ktry godzi si na surowszy kierunek postpowania, skadanie z urzdu biskupw i duchownych, ktrzy zwalczali Kult obrazw. Brakowao jednak odpowiednich kandydatw na oprnione
stanowiska, czyni wic wyjtki (epikia), zwaszcza od zasady, by pozbawi urzdu tego duchownego,
ktry od biskupa ikonoklasty przyj wicenia. Mnichw studytw zwalczajcych jego dziaalno i
podburzajcych przeciw niej stara si skoni do uznania epikii przez potpienie wszystkich pism, w ktrych zwalczano j za patriarchw, Tarazjosa i Nicefora. Mnisi z kolei widzieli w tym potpienie opata
Teodora, bo on take zwalcza w pismach tak praktyk. Spr przerwaa mier Metodego w 847 roku.
Nastpnym patriarch zosta wybrany lgncy, mnich, syn nieyjcego cesarza Michaa I. Cesarzowa
Teodora polecia wybra go pod wpywem studytw, narazia si natomiast na sprzeciw zwolennikw
zmarego patriarchy. Przywdc opozycji by Grzegorz Asbestas, arcybiskup z Syrakuz, ktry uszed
przed Saracenami i w Bizancjum sta si jednym z najbliszych wsppracownikw Metodego. Na dodatek Ignacy szorstko potraktowa Grzegorza ju podczas swej intronizacji, potem zoy go z urzdu, a
cesarzowa zesaa na wygnanie. Powodem do depozycji bya najprawdopodobniej zlekcewaona przeszkoda (irregularitas) do wice.
Grzegorz Asbestas odwoa si do Rzymu, gdzie przyjto spraw, w samym Bizancjum sytuacja zmienia
si na niekorzy Ignacego. Sprawc zmiany by Bardas, brat cesarzowej.
Z racji politycznych doprowadzi Bardas do obwoania cesarzem (856) Michaa III, odsuwanego od wadzy przez matk, Teodor, ktrej polityk popiera Ignacy. Cesarz, przezwany Opilc, nie by pozbawiony uzdolnie, lecz nie mia silnej woli i wasnego zdania, Bardas wic wywiera wpyw na rzdy. Opozycja rozsiewaa plotki, e wpywowy wuj cesarza utrzymuje kazirodcze stosunki ze swoj owdowia synow i na tej podstawie patriarcha Ignacy odmwi mu publicznie komunii witej w uroczysto Epifanii.
Bardas wzi odwet na Ignacym. Pod zarzutem, e wspdziaa w spisku Teodory, dcej do powtrnego objcia wadzy, patriarcha zosta (858) deportowany na wysp Terebinthos. Prawdopodobnie wyrazi
na wygnaniu gotowo rezygnacji pod pewnymi warunkami, dotyczcymi take osoby nastpcy. Kompromisowo uzgodniono kandydatur Focjusza.
Patriarcha Focjusz
Uznawany przez nastpne pokolenia za najwybitniejsz indywidualno, najzdolniejszego polityka i najzrczniejszego dyplomat wrd wszystkich patriarchw konstantynopolitaskich, wydawa si ju wwczas by najodpowiedniejszym nastpc Ignacego. Studytom musiao odpowiada to, e wujem Focjusza
by patriarcha Tarazjos, a jego rodzice doznawali czci jako wyznawcy z okresu ikonoklazmu i e on sam
otrzyma od Teodory, a nie od Bardasa, wysokie stanowisko kierownika kancelarii cesarskiej. Focjusz
40
mia take koligacje z domem cesarskim i uchodzi za wybitnego uczonego swoich czasw. Decydujce
czynniki nie widziay przeszkody w tym, e by czowiekiem wieckim. wiceni? przyj, jedno po drugim, przed Boym Narodzeniem 858 roku. Nie bez znaczenia okazao si to, e wice udzieli mu arcybiskup Grzegorz Asbestas, ktrego sprawa bya stale jeszcze rozpatrywana w Rzymie.
Focjusz zrazi sobie zwolennikw Ignacego samodzielnoci kocielnego dziaania, bez liczenia si z
studytami. Ignacjanie, powoujc si na nieprawidowo w usuniciu ich patriarchy i uznajc go nadal za
jedynie prawowitego, odbyli synod w lutym 859 roku i zoyli Focjusza z urzdu. Odpowiedzia on na to
swoim synodem, z udziaem najmniej 170 biskupw, na ktrym stwierdzono, e Ignacy nie by prawowitym patriarcha, gdy otrzyma nominacj bez formalnego wyboru przez synod. Postanowienie Focjan
wspar Bardas ramieniem wieckim, lecz rozam si utrzyma.
Sprawa Focjusza w Rzymie
Focjusz dopiero po swoim synodzie posa Intronistika do patriarchw i papiea. Mikoajowi I zawiozo
j osobne poselstwo, ktre przekazao rwnie list od cesarza Michaa III o zaplanowanym synodzie w
celu pokonania resztek ikonoklazmu. Papie, nie kwestionujc na razie wanoci wyboru Focjusza, dostrzeg niejasnoci co do Ignacego i jego zwolennikw, wysa wic do Bizancjum legatw Radoalda z
Porto i Zachariasza z Anagni, ktrym poleci zbada spraw Ignacego, ale sobie zastrzeg ostateczn decyzj.
Planowany synod odby si w 861 roku w obecnoci legatw papieskich. Jego akta zaginy, historykom
wic znany jest w zachowanym aciskim streszczeniu. Wiadomo jednak, e synod orzek objcie przez
Ignacego stolicy patriarszej wbrew prawu kocielnemu i go deponowa, na co legaci papiescy wyrazili
zgod, przekraczajc otrzymane od Mikoaja I uprawnienia. Legaci nie spenili take polecenia papiea,
by uznano w Bizancjum bezporedni jurysdykcj Rzymu nad Illiri. Pretensje o niepowodzenie w tej
sprawie, podobnie jak zwizanie Kocioa bugarskiego z Konstantynopolem, wzmogy nieufno i niezadowolenie.
Focjusz stara si na razie odsun win od siebie. W licie do Mikoaja I poda, e nie on, ale cesarz odmownie zaatwi spraw Illirii. Prosi nadto, by w Rzymie nie przyjmowano i nie wysuchano nikogo ze
Wschodu bez listu jego biskupa. Otrzyma odpowied, by dostarczy nowych dowodw winy Ignacego,
lecz zby j milczeniem.
Mikoaj I, bez nowych akt, w oparciu o relacje wysannikw Ignacjan, wyda (863) na synodzie lateraskim orzeczenie: depozycja Ignacego bya niewana, jest wic nadal prawowitym patriarch, Focjusz za
i Grzegorz Asbestas nieprawnie posiadaj urzdy, ogasza si ich za deponowanych. Papie ogosi te
kary na swoich legatw z 861 roku.
Po ostrej wymianie korespondencji cesarza z papieem urway si pertraktacje. Sytuacja pogorszya si
przez zwrot bugarskiego ksicia Borysa ku Rzymowi. Focjusz zaatakowa Koci na Zachodzie z powodu wprowadzenia w Bugarii obrzdku aciskiego. Nowoci byo to, e z obrzdku uczyni spraw
wiary i ortodoksji. Nie tylko gani dodatek Filioque do symbolu wiary, ale tre teologiczn tego okrelenia. Swoje zarzuty opublikowa w encyklice w 867 roku, ktr posa patriarchom na Wschodzie. W tym
samym roku odby te synod. Chocia zachoway si o nim niedokadne i tendencyjne informacje, wiadomo jednak, e ekskomunikowano i deponowano Mikoaja I.
Schizma Focjusza nie nabraa wikszego znaczenia praktycznego, gdy niezalenie od niego i papiea
nastpia w Bizancjum gwatowna zmiana sytuacji.
Sobr smy powszechny
Mikoaj I zmar 13 listopada 867 roku, nieco wczeniej zgin cesarz Micha III, a tron w Bizancjum obj
awanturniczy Bazyli Macedoczyk. Pragnc pozyska zwolennikw, opar si na dotychczasowej opozycji, przywrci wic Ignacego na stolic patriarsz, wysta za Focjusza na wygnanie.
W Rzymie wybrano papieem Hadriana II (867-872), czowieka podeszego wiekiem, onatego przed
wstpieniem do stanu duchownego, znanego z dobroczynnoci i kompromisowego zaatwiania spraw. Na
propozycj cesarza Bazylego I, by odby synod w sprawie Ignacego i Focjusza, owiadczy jednak, e
41
podtrzymuje stanowisko swego poprzednika i rozpatrzy spraw w Rzymie. Na polecenie cesarza udali si
tam przedstawiciele obu stron, lecz gwny pose Focjusza uton w czasie podry morskiej.
Na synodzie rzymskim w 869 roku radzono nad uzyskaniem zadouczynienia za uchway synodalne
podjte w Konstantynopolu (867), w ktrych potpiono Mikoaja I. Sprawa wydawaa si prosta, nie
przesuchiwano wic obu stron, lecz potpiono i deponowano Focjusza, natomiast nie oboono go ekskomunik pod warunkiem, e okae skruch i wtedy bdzie mg przyjmowa komuni wit, jak
wieccy. Zoono z urzdw wszystkich, ktrzy przyjli wicenia od Focjusza. Od innych duchownych,
ktrzy przeszli na jego stron, dano owiadczenia na pimie. Ustalono, e jedynie papie moe uwolni
od sankcji tych, ktrzy podpisali akta synodu z 867 roku. Akta te uroczycie spalono. Za cudowne uznano, e si spaliy, cho pada ulewny deszcz.
Hadrian II wysa do Bizancjum z uchwaami swojego synodu trzech legatw, ktrzy mieli przewodniczy zapowiedzianemu soborowi i spowodowa przyjcie ogoszonego wyroku, bez dalszego rozpatrywania sprawy.
Sobr rozpocz si 5 padziernika 869 roku z udziaem zaledwie dwunastu biskupw. Liczba uczestnikw wzrastaa powoli, widocznie biskupom, ktrzy podpisali depozycj Mikoajowi I nie byo atwo zoy wymagane owiadczenie. Legaci niewtpliwie go dali. Na IX posiedzeniu byo 66, a na ostatnim
103 biskupw. Soborowi nie przewodniczyli legaci papiescy, ale cesarski komisarz Patrikios Baanes. W
imieniu cesarza owiadczy, e uchway nie zostan uznane, jeeli Focjusz nie bdzie wysuchany. On
jednak zamkn si w pogardliwym milczeniu, a gdy usiowa przemwi w jego imieniu jeden z biskupw, legaci spowodowali odebranie mu gosu.
Sobr przyj potpienie Focjusza wedug rzymskiego orzeczenia, ale w kanonie 21 wznowi zasad, e
Konstantynopol ma drugie miejsce po Rzymie, wszystkim za patriarchom przysuguje pena wadza w
ich patriarchatach. Byo to umocnienie zasady Pentarchii przeciw prymatowi rzymskiemu. Szczeglnej
poraki dozna Rzym w sprawie Kocioa bugarskiego. Rozpatrywano j po oficjalnym zamkniciu obrad soboru 28 lutego 870 roku.
Delegacja bugarska przybya z opnieniem, ale zdoano zatrzyma uczestnikw soboru. Przedstawiony
problem, do ktrego patriarchatu, rzymskiego czy konstantynopolitaskiego, ma nalee Koci bugarski, oddano pod sd pozostaych trzech patriarchw. Ich orzeczenie wypado na korzy Bizancjum. Legaci papiescy na prno protestowali, nie pomogo te przedstawienie Ignacemu listu papieskiego, ktry
zabrania mu mieszania si do spraw Bugarii.
Hadrian II osobno protestowa u Ignacego i cesarza przeciw decyzji co do przynalenoci Kocioa bugarskiego, lecz niczego nie zyska. W Bizancjum wzrastaa kocielna opozycja nie tylko przeciw Rzymowi, ale te przeciw Ignacemu i cesarzowi. Dua cz duchowiestwa nie uznaa soboru za powszechny, widzc w nim ponienie swego Kocioa.
Powrt Focjusza
Bazyli I, po stwierdzeniu, e sobr nie usun walki midzy Ignacjanami i Focjanami, lecz j wzmg,
odwoa Focjusza z wygnania i uczyni wychowawc syna. Zdaje si, e nastpio te pojednanie z Ignacym, po ktrego mierci (23.11.874) powtrnie obj stolic patriarsz. Cesarz ju wczeniej podj w
Rzymie starania o rewizj procesu Focjusza.
Nowy papie, Jan VIII (872-882), walczcy z zagroeniem saraceskim, pragn pokoju z Bizancjum.
Wysa wic legatw z listem do cesarza i mandatem zaprowadzenia spokoju w Kociele bizantyjskim.
Legaci przybyli, gdy patriarch zosta powtrnie Focjusz, czego nie przewidywaa ich instrukcja. Czekali
wic na nowe wskazania papiea, ktry zadecydowa, e uzna Focjusza i uwolni go od winy moc najwyszej wadzy apostolskiej, jeeli patriarcha usprawiedliwi si przed synodem ze swego dotychczasowego postpowania i wstrzyma si od wykonywania jurysdykcji w Bugarii.
Wymagany synod doszed do skutku w Konstantynopolu (879) z udziaem 383 biskupw. Focjusz nie
usprawiedliwia si, lecz odpowiedzialno zrzuci na polityk cesarsk.
Pisma papieskie podano w parafrazie, sprawa Bugarii wysza wic jako proba i zalecenie, a nie danie
Rzymu. Focjusz jednak owiadczy, e nie bdzie podejmowa adnego urzdowego dziaania wobec
42
Kocioa bugarskiego. Legaci za zaznaczyli, e papie przywraca Focjusza na stolic patriarsz moc
swego najwyszego autorytetu. Nadal jest kontrowersyjne, czy przyczyli si oni do uznania za niewane
uchwa smego soboru przeciw Focjuszowi.
Na synodzie wydano szereg kanonw. Zakazano wyboru laikw na biskupw, uznano sobr sidmy
(787) za powszechny. Uchway podpisano 26 stycznia 880 roku, ale odbywano jeszcze dalsze posiedzenia
i dopiero w poowie marca uroczycie dokonano zamknicia synodu.
Jan VIII
Papie zatwierdzi synodalne postanowienie, lecz z klauzul, e odrzuca si wszystko, co legaci uczyniliby przeciw otrzymanym wskazaniom. Na stanowisko Jana VIII, ktry nie mg by w peni zadowolony z
synodu, wpyn niewtpliwie fakt pomocy floty bizantyjskiej w uwolnieniu Pastwa Kocielnego od
zagroenia saraceskiego. Papiea usatysfakcjonowao w czci to, e Focjusz uzna autorytet Stolicy
Apostolskiej kilkakrotnie podczas synodu.
Swj autorytet wykorzystywa Jan VIII, by na Zachodzie organizowa lig przeciw Saracenom i
wzmocni Pastwo Kocielne. Tym celom podporzdkowa swj stosunek do Kocioa na Wschodzie i
do misji Metodego w Wielkim Ksistwie Morawskim. Polityka w Pastwie Kocielnym i wobec cesarstwa wywoaa wszake opozycj w samym Rzymie.
mier cesarza Ludwika II (875) spotgowaa konflikty. Cesarz, nie zostawi syna, obieca wic nastpstwo na tronie Karlomanowi bawarskiemu, synowi Ludwika Niemieckiego. O koron cesarsk zabiega
krl francuski, Karol ysy, ktremu pomoc obieca Hadrian II. Jan VIII, na zgromadzeniu kleru i senatu
rzymskiego (875) obwoa Karola cesarzem i ukoronowa go w Rzymie. Nowy cesarz uzna papiesk nominacj dla arcybiskupa Ansegisa z Sens na wikariusza apostolskiego Galii i Germanii, znis nadto
przepis o wyborze papiea w obecnoci wysacw (missi) cesarskich i poszerzy posiadoci Pastwa
Kocielnego o siedem miast spoletaskich i bizantyjsk Gaet oraz uzna zwierzchnictwo papiea nad
ksistwami; Spoleto, Benewent Neapol i Kalabria, Dwa ostatnie naleay dotd do cesarstwa bizantyjskiego pocignicie wic Karola. ysego nastawio Bizancjum jeszcze bardziej wrogo, do papiey.
Nowy ukad polityczny w poudniowej Italii wywoa napicia w samym Rzymie. Wzrosa opozycja
szlachty rzymskiej i czci kleru, z biskupem Formozusem z Porto na czele, podsycana przez Bizantyjczykw i Neapolitaczykw.
Papie pocign do odpowiedzialnoci (876) przywdcw opozycji, ogosi na nich zaocznie kary, Formozus musia i na wygnanie. Uspokojenia nie przynis wielki synod w Rawennie z udziaem cesarza i
150 biskupw (877), po ktrym wkrtce umar Karol ysy. Jan VIII gotw by uzna cesarzem Karlomana bawarskiego, ale ten popad w chorob i do mierci w 880 roku nie podj wyprawy w Italii. Papie
przechyli si na stron krla szwabskiego, Karola III, najmodszego syna Ludwika Niemieckiego. Ich
spotkanie odbyo si w Rawennie (880), lecz dopiero podczas drugiej wyprawy do Italii dotar Karol do
Rzymu i koronowa si na cesarza (21.02.881). Zajty swoimi sprawami, cesarz nie dostarczy papieowi
nawet podczas trzeciej wyprawy do Italii (882) potrzebnej pomocy przeciw Saracenom, ktrzy usadowili
si przy ujciu rzeki Garigliano i stale zagraali Rzymowi. Opozycja w nim doprowadzia do zamordowania papiea (16.12.882). Z tym wydarzeniem zacz si tragiczny wiek kryzysu papiestwa, jeszcze na
chwil tylko wstrzymany krtkim pontyfikatem witego Hadriana III.
Marinus i FIadrian III
Bezporednim nastpc Jana VIII zosta Marinus I (882-884). Jako diakon bra udzia w legacji do Bizancjum na sobr powszechny, zawsze ywi niech do Focjusza i by przeciwny (877) uznaniu go za
prawowitego patriarch. Po powrocie z soboru otrzyma biskupstwo w Cer. skd przenis si na stolic
rzymsk. Wybr biskupa z Cer na biskupa Rzymu by nowoci, uwaan wwczas za sprzeczn z kanonami, ktre wzbraniay przechodzi z jednego biskupstwa na drugie. Nowo ta bya znakiem rozkadu
dawnego porzdku. Marinus rozpocz pontyfikat od odwoania wszystkich budzcych opozycj zarzdze swego poprzednika, udzieli amnestii skazanym, z wygnania powrci biskup Formozus. Cho niechtnie nastawiony do Focjusza, papie nie zerwa z nim jednoci, nie mona wic mwi o drugiej
43
schizmie focjaskiej. Upadek patriarchy nastpi dopiero w 886 roku z przyczyn politycznych w Konstantynopolu, gdy nowy cesarz Leon VI ustanowi patriarch swego brata Stefana (886-893) a Focjusza
zesa do klasztoru w Armenii (zm. 6.02.893). Marinus zmar 15 maja 884 roku w Rzymie.
Krtki by pontyfikat jego nastpcy, Hadriana III (884-885) i nie znana jest bliej jego dziaalno. Pniejsze kroniki podaj, e mia ogosi dekret, znoszcy wpyw cesarza na wybr papiea, ale relacja ta
nie wydaje si by wiarygodn. W Kociele czczony jest jako wity, jego kult zatwierdzi papie Leon
XIII w XIX wieku.
Dwa lata po Hadrianie III zmar cesarz Karol III. Jego abdykacj i mier uwaa si za koniec epoki Karolingw. Walki o koron cesarsk stay si jedn z istotnych przyczyn kryzysu papiestwa.
44
Trzeci okres
886 - 1054
PRZEZWYCIONY KRYZYS
cisa wi Kocioa i cesarstwa karoliskiego w minionym okresie daa w rezultacie pocztek zachodniemu uniwersalizmowi, ktry po pierwszym stuleciu swego istnienia dozna kryzysu, wywoanego
upadkiem wadzy cesarskiej i krlewskiej, zniszczeniami Saracenw i Normanw, a w pierwszej poowie
X wieku take Wgrw. Gr wziy siy partykularne nie tylko w polityce, ale i w dziedzinie poj
prawnych i w yciu Kocioa. Zmuszony dostosowa si do regionalnych form dziaania, Koci wiele
straci przez upadek autorytetu wadzy papieskiej i regres studiw teologicznych, ktre wymagaj wsppracy ponadregionalnej.
Kryzys X wieku, zwanego czsto mrocznym wiekiem (saeculum obscurum) lub elaznym wiekiem (saeculum ferreum), ma jednak znamiona kryzysu wzrostu. Wida ten wzrost w misjach wrd Sowian i ludw pnocnych, w chrystianizacji Czech, Polski, Wgier i Rusi, w nawrceniu Norwegii, w odnowieniu
cesarstwa i w kluniackim ruchu reformy.
Rozdzia 10
KOCI WRD NAJEDCW
Saraceni, jedni ze sprawcw kryzysu Europy Poudniowej i Zachodniej w X wieku, atakowali Sycyli i
poudniow Itali z Afryki i Hiszpanii.
Wgrzy od 899 roku napadali Itali od pnocnego wschodu i docierali na poudnie. Saraceni nie poddali
si chrystianizacji, Wgrzy ulegli jej przy kocu X wieku.
Na Sycylii i w Italii
Pnocnoafrykaska dynastia Anglilabidw zakoczya (902) podbj Sycylii. Inne grupy Saracenw
opanoway ujcie Garigliano, niedaleko Gaety, zaoyy warowni na Monte Argento i urzdzay z niej
wyprawy w gb kraju. Saraceni zachowywali religi mahometask i wasn kultur, nie ulegali asymilacji. Koci nie mia moliwoci ich nawracania i musia broni chrzecijan przed przyjmowaniem islamu. Moliwo chrystianizacji wystpia dopiero w nastpnym okresie wzgldem Normanw, ktrzy
podbijajc (od 1060) Sycyli, zniszczyli panowanie arabskie.
Walki z Arabami zmobilizoway Bizancjum do umocnienia swego panowania w Kalabrii i podporzdkowania sobie Neapolu i Amalfi. Obok nich istniay ksistwa Spoleto, Benewent, Salerno i Kapua. Koci mia rne warunki ycia i dziaania w politycznie zrnicowanej Italii poudniowej. W Kalabrii
posugiwa si greckim obrzdkiem i podlega jurysdykcji patriarchy z Konstantynopola. W pozostaych
ksistwach by to Koci aciski, ale wszdzie istniaa dua zaleno biskupw od wadcw. Inn sytuacj mia w pnocnej Italii. Wewntrzne walki, a zwaszcza najazdy Wgrw zmuszay miasta do
obrony w wasnym zakresie. Stao si to jednym z najwaniejszych zada biskupw pnocno-italskich,
ktrym ju w 876 roku przyzna Karol ysy sta funkcj cesarskich wysacw (missi). Z tego rozwiny
si ich prawa hrabiw nad miastem i najbliszym okrgiem wiejskim, zmuszali wic rycerzy do ulegoci
lennej wobec siebie. W ten sposb nabrali biskupi na pnocy wikszego znaczenia politycznego ni na
poudniu i w rodku Italii.
Na Pwyspie Iberyjskim
Koci hiszpaski, w okresie zachodnio-europejskiego kryzysu, by zdany wycznie na wasne siy.
Popiera ide rekonkwisty, ktrej sprzyjao osabienie polityczne emiratu z Kordoby. Hiszpanie, ktrzy
przyjli islam (mullavadas), utworzyli wasne ksistwo pod wodz Oma-ibn-Hafsun. Toledaczykom,
45
zwaszcza gdy ibn-Hafsun przyj (899) chrzecijastwo, religi swych przodkw, pomogo krlestwo
Asturii. Po niedugim wzmocnieniu si emiratu nastpuje w X wieku dalsze jego rozdrobnienie na ksistwa. Nie uatwio to chrzecijanom rekonkwisty, gdy prowadzili walk ze sob, zwaszcza krlestwo
Nawarry z krlestwem Lenu. Hrabia Kastylii, Fernandez Gonzales, odczy si od Lenu i uzyska autonomi. W nastpnym etapie wadca Kastylii, Ferdynand I (1035-1065) zdobywa tron Lenu i tworzy
jedno pastwo. Od 1054 roku podj on na nowo rekonkwist.
Koci rozwija si wszdzie, gdzie istniaa i zostaa zaprowadzona wadza chrzecijaska. Wznawiano
tam biskupstwa i tworzono klasztory. Dziao si to w izolacji od Kocioa Powszechnego, gdy Koci
hiszpaski posiada wasn liturgi (mozarabsk), stosowa si do zbioru praw synodalnych z czasw
wizygockich, uprawia kultur, ktra bya pod wpywem kultury mauryjskiej, co szczeglnie zaznaczyo
si w ubogacaniu nauki kocielnej w zakresie kwadriwium. Poczucie kocielnej odrbnoci sprawio, e
biskupi Katalonii na synodzie w Compostella (959) oderwali si od metropolii w Narbonne i dyli do
wznowienia dawnej prowincji kocielnej w Tarragonie. Compostella, sawna kultem witego Jakuba
Apostoa naleaa do diecezji Iria, ktrej biskup przyj tytu: biskup Stolicy Apostolskiej, mniej jednak
zaleao mu na jakiej konkurencji z Stolic Apostolsk w Rzymie, wicej na podkreleniu swego pierwszestwa wrd biskupw hiszpaskich.
Izolacj Kocioa hiszpaskiego zaczy rozrywa napywy pielgrzymw do Compostelli z Francji, Italii,
Niemiec i Anglii, a w XI wieku take mnichw kluniackich, ktrzy cieszyli si wpywami na chrzecijan
hiszpaskich i wspomogli dzieo reformy Kocioa na Pwyspie Iberyjskim.
W Irlandii
Po utworzeniu maego pastwa wikingw wok Dublina zwikszyo si z ich strony zagroenie dla Irlandii. Sto lat (914-1014) trway walki, a moc najedcw zamali, na pnocy Mael Seachtainn, krl z
Meath, na poudniu legendarny bohater narodowy, Brian Boron, krl z Cashel. Brian obj (1002) wadz krlewsk nad ca Irlandi, a w bitwie pod Clontarf w 1014 roku pooy kres ekspansji Duczykw,
cho sam zgin w walce. Pozostajcy w Irlandii Normanowie wczyli si w iryjsk spoeczno i zostali
chrzecijanami, ale po dugiej dziaalnoci misjonarzy, przybywajcych najczciej z Anglii. Gdy krl
Dublina i Cumberlandu, Olaf Cuarau, przyj chrzest (943) na dworze angielskiego krla Edmunda, zacieni si kontakt z Kocioem angielskim. Duncan, biskup z Dublina, otrzyma sakr od arcybiskupa z
Canterbury w 1028 roku i zoy mu przysig posuszestwa. Odtd Koci dubliski nalea do metropolii kantuareskiej i przyj struktur Kocioa angielskiego. Struktura ta z podziaem na diecezje i metropolie, oparta na zasadach rzymskiego prawa kocielnego, odbiegaa od celtyjsko-monastycznego systemu Kocioa iryjskiego.
W Irlandii dostrzegano potrzeb reformy kocielnej. Bogate ongi opactwa bd legy w gruzach z powodu walk, bd dostay si w rce monych rodw przez wieckich opatw, ktrzy wedug dawnego systemu trzymali w swych rkach wadz jurysdykcyjn kocieln. Potrzebna reforma zostaa podjta w nastpnym okresie i obja take Koci w Szkocji, ktry mia takie same problemy strukturalne.
W Anglii
Normanowie w 851 roku pierwszy raz pozostali w Anglii przez zim i odtd zaczli osiedla si na wyspie. Podbj i osadnictwo duskie objo Northumbri, cz Mercji i cz krlestwa Wessexu, pniej
zwan Danelag. Krl Wessexu, Alfred Wielki (871-899) uratowa przed najedcami poudniow Angli, zespoli j wewntrznie przez pobudzenie ducha kocielnego i narodowego. Za jego syna Edwarda
Starego (925-939) zaczo si odzyskiwanie ziem, zabranych przez Duczykw, oraz nawracanie w X
wieku pogaskich wikingw. Krlowie anglosascy, chtnie przyjmujcy dumny tytu cesarza caej Brytanii (imperator totius Britaniae) cile wsppracowali z Kocioem, ktry wznawia upade diecezje i
rozwin dziaalno prawodawcz. Wadcy i moni czynili mu nadania. Odnowione zostay klasztory i
ycie zakonne. Polityczna wi Anglii z Francj uatwia inspiracj odnowy z klasztorw Francji i Lotaryngii.
46
Gorliwym w reformie sta si krl Edgar (959-975), ktry powoa trzech wybitnych zakonnikw na
najwaniejsze stanowiska kocielne. Jeden z nich, Dunstan (909-988, wity) zosta biskupem w Worcester, potem w Londynie, a od 960 roku arcybiskupem w Canterbury, zakada klasztory i najbardziej
przyczyni si do reformy monastycyzmu benedyktyskiego i Kocioa. Mnich Oswald otrzyma biskupstwo w Worcester po Dunstanie, a nastpnie zosta powoany na arcybiskupa w Yorku (971-992). Aethelwold obj stolic biskupi w Winchester (963-984), gdzie odby synod reformistyczny, ktry ogosi
szereg przepisw o yciu zakonnym. Dunstan opracowa dla Edgara koronacyjny obrzdek (ordo), stale
potem uywany w Anglii. W bogatej symbolice ukazana zostaa godno krlewska, dana od Boga.
Wzmocniony reform Koci anglosaski mg sprosta nowym zadaniom po opanowaniu Anglii (10131016) przez duskiego krla Swena Widobrodego i jego syna Kanuta Wielkiego. Obaj wadcy byli
chrzecijanami. Kanut stara si rzdzi Angli wedug jej wasnych praw, Koci wic nie mg si na
niego uala. Mniej mdrze postpowa pobony, ale mao energiczny krl Edward Wyznawca (10421066), ktry stanowiska pastwowe i kocielne najchtniej obsadza Normanami i Francuzami. Wywoao
to nacjonalny opr ludnoci anglosaskiej, szczeglnie przeciw obcemu im Robertowi z Canterbury. Arcybiskupa zmuszono do opuszczenia Anglii, apelowa wic do papiea Leona IX i spowodowa przybycie
legatw papieskich, ale nie zosta restytuowany. Stolica Apostolska popara Wilhelma z Normandii w
walce o tron angielski, co uatwio w nastpnym okresie reform Kocioa w Anglii na wzr kontynentalny.
W Normandii
Dokonujcy od dawna najazdw na Francj Normanowie osiedli w 896 roku u ujcia Sekwany pod wodz Rollona i stopniowo opanowali cz kraju wok Rouen. Krl Karol II Prosty nie widzia innej
moliwoci, jak uzna Rollona lennym wadc. W 911 roku po przyjciu chrztu obj on w lenno kilka
hrabstw, nazwanych pniej Normandi. Wadcy Normandii najczciej nie respektowali zalenoci lennej, zdobyli wielkie znaczenie, dysponowali potg wojskow dziki napywowi wikingw ze Skandynawii. Przewaga mczyzn spowodowaa maestwa z autochtonkami, a to z kolei szybk i cakowit
asymilacj, kulturaln, jzykow i religijn. Koci nie musia organizowa specjalnej misji w tym kraju.
Wysiku wszake wymagao od niego uchrzecijanienie obyczajw rycerzy normandzkich.
Rozdzia 11
CHRYSTIANIZACJA LUDW PNOCNYCH
Plemiona germaskie w Skandynawii przeszy dugi proces tworzenia pastw, duskiego, norweskiego i
szwedzkiego. Jego tre, osnuta wok1 wadcw, powoujcych si na swe pochodzenie od boga Odyna,
stanowi temat skandynawskich opowiada (sag), spisanych w XII i XIII wieku. Nie zachoway si natomiast rda historyczne dla pocztkowych dziejw tych plemion.
Dania
Duskie plemiona, osiade w Jutlandii, zjednoczyy si w pastwo okoo 900 roku pod berem Gorma
Starego z rodu Sklojdungw. Dawna misja, z czasw Haralda Klaka, ktry przyj chrzest w 826 roku,
ani dziaalno witego Ansgara nie zostawiy trwalszego ladu. Na pocztku X wieku podjli misj
wrd Duczykw duchowni niemieccy i anglosascy. Drog niemieckim misjonarzom otworzya zwyciska wyprawa Henryka I w 934 roku do poudniowej Jutlandii, ktrej wadca Gunpa zosta nakoniony do
chrztu. Misyjn dziaalno podj arcybiskup Unni z Hamburga-Bremy i przez kraj Duczykw dotar
ladem Ansgara do szwedzkiego miasta Birka, gdzie zmar w 936 roku. Dziaalno t prowadzi dalej
jego nastpca, arcybiskup Adelgang (937-988), ktry za zgod papiea Agapita II utworzy (948) trzy
biskupstwa, Szlezwik, Ribe i Aarhus, zalene od metropolii w Hamburgu-Bremie.
Koci duski cieszy si opiek i poparciem Niemcw, szczeglnie cesarza Ottona I, raczej jednak ze
wzgldw politycznych. Pod jego wpywem przyj chrzest w 965 roku Harald Sinozby i stworzy do-
47
godne warunki do dziaalnoci kocielnej. Na pamitk swego chrztu postawi kamie z odpowiednim
napisem i wyobraeniem Chrystusa (kamie z Jelling). Zaoy take biskupstwo w Odense (965) na wyspie Fionia. Zosta jednak pokonany w 986 roku przez wasnego syna, Swena Widobrodego, za ktrego
panowania wzia gr reakcja pogaska.
Swen, wypdzony przez Eryka szwedzkiego, zdoa powrci na tron duski i wtedy sta si przychylny
chrzecijastwu, majc za on polsk ksiniczk witosaw. Gdy ich syn, Kanut Wielki, podbi Angli (1014-1016), tamtejszy Koci pospieszy z pomoc Kocioowi duskiemu, dostarczajc duchownych i ksig liturgicznych. Nowe biskupstwo powstao w Roskilde (1022), bez podporzdkowania si
zwierzchnoci metropolity hambursko-bremeskiego. Kanut wyda w 1032 roku prawa kocielne, dziki
ktrym Koci duski si umocni, a chrzecijaskie obyczaje objy og ludnoci. W konflikcie Danii z
cesarstwem poredniczy arcybiskup Unwan z Bremy. Dopomg do zawarcia pokoju, ale te wznowi
zaleno Kocioa duskiego od swej metropolii. Za krla Swena II (1047-1074), z nowej dynastii Estridw, ktry przeksztaci Dani w monarchi dziedziczn przy pomocy Kocioa, powstay nowe biskupstwa, w 1048 roku Lund i Dalby, w 1065 roku Viborg i Vendsyssel, znacznie take wzrosa liczba
kociow.
Norwegia
Po zjednoczeniu tamtejszych plemion przez Haralda Piknowosego w drugiej poowie IX wieku, Norwegia w X wieku staa si terenem walk c wadz i przeywaa wewntrzne rozbicie, przez co wadcy
czsto uchodzili za granic. Hakon Dobry zosta wychowany i ochrzczony na dworze krla angielskiego,
a gdy w 933 roku powrci do Norwegii, przywiz misjonarzy anglosaskich. Walka o tron z przyrodnim
bratem nie sprzyjaa misji. Bez wikszych rezultatw pozostaa ona za rzdw jego bratanka, Haralda II
Graafalla (960-970), cho by on take ochrzczony w Anglii.
Dopiero kolejny wadca norweski, Olaf Trygrason (995-1000) systematycznie wprowadza chrzecijastwo, ale stosowa przymus, gdy wic zgin w bitwie morskiej pod Svolder, w kraju, za Eryka Jarla zapanowaa reakcja pogaska. Pena chrystianizacja Norwegii bya dzieem krla Olafa II Haraidsona
(1016-1030) i jego syna, Magnusa I Dobrego (1035-1047), mimo wojen z Duczykami. Olaf II, uznany
za witego, sta si patronem Norwegii, a jego kult czynnikiem integrujcym nard. Pogbieniu chrzecijastwa w Norwegii suya dziaalno duchownych angielskich, ktrzy napynli szczeglnie licznie
w drugiej poowie XI wieku, uchodzc z swego kraju przed Wilhelmem Zdobywc. Powstay te wwczas pierwsze biskupstwa norweskie, w Bergen, Oslo i Trondheim.
Islandia
Odkryta przez Norwegw okoo 867 roku; zasiedlona przez nich i przybyszw z Irlandii i Szkocji, nie
tworzya jednolitej struktury pastwowej. Starszyzna rodowa na wiecu centralnym (Althing) okoo 1000
roku postanowia przyj chrzecijastwo, ktre przenikao z Norwegii. Pierwsze biskupstwo utworzono
w Skalhot, w 1056 roku. Zasugi w rozwoju organizacji kocielnej pooyli duchowni angielscy, podobnie jak w Norwegii.
Szwecja
Nad jeziorem Melar, w orodku kultu pogaskiego, Uppsali, rd Ynglingw da podstawy pastwowoci
szwedzkiej. Wadcy Uppsali w IX-X wieku usiowali narzuci swoj hegemoni innym pastewkom. W
tym czasie Birka staa si wanym orodkiem handlowym. Do tego-miasta dotar biskup Ansgar, ale jego
misja nie przyniosa trwaych rezultatw, podobnie jak misyjna wyprawa arcybiskupa Unni w 936 roku.
Dzieo zjednoczenia pastwa umocni Eryk VIII Zwyciski (ok. 950-995) z dynastii Skjoldungw, oeniony z polsk ksiniczk Switosaw, jednake dopiero ich syn, Olaf III Sktkonnung (995-1020) po
chrzcie w 1008 roku podj systematyczn chrystianizacj Szwecji. Now religi atwiej przyjmowano w
Gotlandii, gdzie powstao okoo 1014 roku pierwsze biskupstwo szwedzkie w Skara. Silne przywizanie
do pogastwa w Upplandzie nie tylko utrudniao chrystianizacj w tej czci kraju, ale byo przyczyn
buntw pogan. Po mierci krla Edmunda Slemme (ok. 1060) walki o tron pogorszyy sytuacj Kocioa.
48
Najsilniejsza reakcja pogaska wystpia w 1066 roku. Uspokojenie polityczne i umocnienie chrzecijastwa dokonao si przy kocu XI wieku.
Rozdzia 12
CHRYSTIANIZACJA SOWIAN I WGRW
Sowianie w IX i X wieku zajmowali ogromne obszary Europy, od Dniepru do aby i Soawy, z znaczn
czci doliny Dunaju i Pwyspu Bakaskiego. W tym czasie utworzyli pastwa Chorwaci, Czesi, Rusini i Polanie. Powsta te Zwizek Wielecki. Chrystianizacja Sowian w pastwie wielkomorskim i ksistwie bugarskim dokonaa si w poprzednim okresie.
Chorwaci
Plemiona chorwackie w walce z Awarami stworzyy w VII i VIII wieku niezalene zwizki plemienne z
orodkami w Dalmacji i Panonii Posawskiej (Sawonia). Mimo wielu misji z Bizancjum i Rzymu, ich
ewangelizacja do IX wieku czynia sabe postpy. Ostateczna chrystianizacja plemion chorwackich pod
rzdami ksit, zalenych od Frankw, dokonaa si przy kocu IX wieku. Wrd Chorwatw dziaali
uczniowie Cyryla i Metodego, przyczyniajc si do rozwoju jzyka i kultury chorwackiej. Za patriarchy
Focjusza poddano kocielnemu zwierzchnictwu Konstantynopola Chorwacj Dalmatysk. Chorwacja
Posawska, zalena od Rzymu, otrzymaa biskupstwo w Nin (Nona, 879).
Pierwszy krl Chorwacji, Tomisaw (910-930), zjednoczy wszystkie ziemie chorwackie. Koronowa si
za zgod papiea w 925 roku i utrzymywa cise stosunki z Stolic Apostolsk, wczajc swj kraj w
krg kultury zachodniej. W X wieku utworzono 10 biskupstw i metropoli w Splicie (925). Arcybiskup z
Splitu ju w 927 roku uzyska tytu prymasa Dalmacji i Chorwacji. Synod w Splicie (1055) wypowiedzia si przeciw sprawowaniu liturgii w jzyku sowiaskim, co wywoao dugie spory w Kociele
chorwackim. Benedyktyni sprowadzeni do Rinic w poowie IX wieku, dali pocztek yciu zakonnemu w
Chorwacji. Jego gwnym orodkiem stao si opactwo w Zadarze, dokd przybyli w 986 roku mnisi z
Monte Cassino. Klasztory przyczyniy si w najwikszym stopniu do rozwoju chorwackiej kultury, pimiennictwa i sztuki sakralnej.
Czesi
Po upadku pastwa wielkomorawskiego, w Czechach wytworzy si orodek politycznego dziaania za
dynastii Przemylidw, ktrzy narzucili swe zwierzchnictwo innym plemionom czeskim. Zliczanie jedynie bronili si przez duszy czas od uzalenienia, tworzc ksistwo libickie pod wadaniem rodu Sawnikowicw.
Chrzecijastwo w Czechach byo znane przez misyjn i polityczn dziaalno Bawarw. W Ratyzbone,
w 845 roku, udzielono chrztu 14 czeskim ksitom i wielmoom, a synod moguncki (852) radzi nad
rozwojem misji wrd ich plemion, jednak nie przyniosa ona wikszych rezultatw. Polityczne wpywy
pastwa morawskiego uatwiy misj Metodego, ktry w 884 lub 885 roku prawdopodobnie osobicie
udzieli chrztu Borzywojowi (zm. okoo 891), pierwszemu historycznie znanemu wadcy z dynastii
Przemylidw. Wzrost wpyww niemieckich za ksicia Wacawa (924-929, wity) wywoa polityczn
opozycj, wspart przez reakcj pogask, wskutek czego ju po mierci Wratysawa w 921 roku doszo
do zamordowania jego matki, Ludmiy, ony Borzywoja (wita). Opozycja cieszya si poparciem
modszego ksicia, Bolesawa I Srogiego i ksinej matki, Drahomiry ze Stodor. W 929 roku zgin ksi Wacaw, wkrtce czczony jako mczennik i ogoszony patronem Czech. Bolesaw I (929-972) uzna
jednak zwierzchnictwo cesarskie i pozosta przy chrzecijastwie. Jego jedna crka, Dbrwka, wysza
za Mieszka I i odegraa wielk rol w chrystianizacji Polski, druga za, Maria-Mlada, ksieni klasztoru
benedyktynek w Brzewnowie pod Prag, odbya (965-967) podr do Rzymu, jak si przypuszcza, w celu
uzyskania biskupstwa dla Czech, dotd podlegajcych biskupowi w Ratyzbonie. Dopiero jednak starania
Bolesawa II doprowadziy do utworzenia w 973 roku biskupstwa praskiego, ktre powierzono saskiemu duchownemu, Ditmarowi. Nie udao si utrzyma zalenoci tego biskupstwa wprost od Stolicy
49
Apostolskiej. W 976 roku poddano je metropolii mogunckiej, podobnie jak biskupstwo w Oomucu,
istniejce dla Moraw.
wity Wojciech
Biskupem praskim po Ditmarze zosta w 982 roku Wojciech z rodu Sawnikowicw. Obok znakomitego
pochodzenia odznacza si wyksztaceniem, zdobytym w katedralnej szkole magdeburskiej od wybitnego
nauczyciela, Otryka. Bierzmowany w Magdeburgu przez arcybiskupa Adalberta, nosi te jego imi, pod
ktrym znany jest w wiecie. Jako biskup praski wszed w konflikt z monymi, a nawet z duchownymi,
przez swoje bezkompromisowe wymagania etyczne, a take z powodu istniejcej opozycji do cesarza i
antagonizmu midzy Sawnikowicami, a Przemylidami. Opuci wic Prag w 988 roku i uda si do
Rzymu. Na naleganie poselstwa czeskiego w Rzymie, wspartego pismem Willigisa, metropolity mogunckiego, papie Jan XV na synodzie rzymskim poleci mu (992) powrci na prask stolic biskupi.
Porozumienie z ksiciem Bolesawem II uatwio Wojciechowi rozbudow organizacji kocielnej w Czechach, dokadniejsze okrelenie granic biskupstwa, sprowadzenie z Awentynu w Rzymie benedyktynw
do Brzewnowa pod Prag, a prawdopodobnie wysanie te misjonarzy na Wgry. Nie unikn Wojciech
nowych konfliktw, zamanie za prawa azylu kocioa witego Jerzego, w ktrym schronia si wiaroomna ona jednego z monych Wrszowcw, zmusio go do rzucenia kltwy l powtrnego opuszczenia
Pragi. Na pocztku 995 roku przyby na Awentyn i zosta w tamtejszym klasztorze, lecz na synodzie
rzymskim w 996 roku za papiea Grzegorza V, z udziaem cesarza Ottona III i arcybiskupa Willigisa,
przypomniano wymagania prawa kocielnego, by biskup nie opuszcza swej stolicy pod kar kltwy.
Ustalono wszake, i Wojciech moe zamieni powrt do Pragi na podjcie pracy misyjnej wrd pogan,
jeeli Czesi nie bd chcieli go przyj. Czesi zwlekali z odpowiedzi, Wojciech wic uda si z Rzymu
do Moguncji, gdzie przebywa cesarz przez duszy czas. Mia tam sposobno do rozmw i nawizania
przyjani. Nastpnie odby pielgrzymk do synnych sanktuariw w Francji, witego Marcina w Tours,
witego Benedykta w Fleury i witego Dionizego w Saint-Denis pod Paryem. Na wie o wymordowaniu w Libicach (995) czterech braci, Wojciech uda si do Polski, gdzie u Bolesawa Chrobrego znalaz schronienie jego pity brat, Sobiebor. Wysacy Chrobrego przynieli z Pragi wiadomo, e nie chc
tam powrotu swego biskupa. Wojciechowi zostao wic pjcie na misje, jak pragn i jak ustalono w
Rzymie. Zdaje si, e pocztkowo myla o nawracaniu poabskich Lucicw, ktrych jzyk zna, wyruszy jednak na yczenie polskiego ksicia do Prusw, w towarzystwie brata Radzima-Gaudentego i kapana Benedykta-Boguszy, ktry prawdopodobnie zna jzyk pruski. Przyjty wrogo przez Prusw, po
tygodniu zapdzony na brzeg morski, postanowi uda si w innym kierunku, w gb ldu, lecz dopadnity na polanie przez napastnikw, wrd ktrych by te kapan pogaski, zgin od wczni 23 kwietnia 997 roku. Bolesaw Chrobry, powiadomiony przez zwolnionych Gaudentego i Benedykta, wykupi
ciao Wojciecha, ktre zoono w Gnienie. Przy jego grobie powstaa pierwsza metropolia polska.
Czesi, prawdopodobnie liczc na wiksz skuteczno swych stara o metropoli w Pradze, gdy bd
mieli relikwie witego Wojciecha, urzdzili (1038/39) najazd na Polsk, dotarli do Gniezna i zabrali
cz relikwii. Krl Wratysaw II restytuowa w 1063 roku biskupstwo w Oomucu, lecz Czechy nie
doczekay si metropolii a do XV wieku. Kult witego Wojciecha w tym kraju propagowali w szczeglniejszy sposb benedyktyni. Okoo 1030 roku powsta nowy ich klasztor w Szavie, z pierwszym
opatem Prokopem (witym). Do koca XI wieku odprawiano w tym klasztorze liturgi w jzyku cerkiewnosowiaskim.
Wieleci
Wyprawa Karola Wielkiego w 789 roku na Wieletw, zwanych pniej Lucicami, narzucia im
zwierzchnictwo frankoskie. Karol jednak nie narzuca chrzecijastwa ani im, ani sprzymierzonym z
nim Obodrzycom. Inaczej uczyni Henryk I, ktry skierowa ekspansj na Sowiaszczyzn Zachodni,
wykorzystujc brak w niej zwartego organizmu pastwowego. W 928 roku uderzy na Brenn (pniejszy
Brandenburg), gwny grd wielookich Stodoran, zmusi j do kapitulacji, nastpnie narzuci trybut kilku
innym plemionom wieleckim. Po wybuchu buntu ama terrorem ich opr, co uniemoliwio prowadzenie
50
misji. Otton I szed dalej, starajc si politycznie i kocielnie podporzdkowa cesarstwu Wieletw midzy ab, Soaw i Odr. Budowa na ich terytorium zamki, zorganizowa marchi i zakada biskupstwa,
w 948 roku w Brennie (Brandenburg), Hobolinie (Havelberg) i Stargardzie Wagryjskim (Oldenburg).
Metropolia magdeburska
Klasztor witego Maurycego w Magdeburgu, ufundowany w 937 roku dla misji wrd Sowian, stara
si Otton I uczyni metropoli, na co zyska zgod papiea Agapita II w 955 roku, gdy zniszczy siy
opornych Obodrzycw i Wieletw. Napotka jednak na sprzeciw swego syna, arcybiskupa mogunckiego
Wilhelma, oraz biskupa halberstadzkiego Bernarda, z racji posiadanej przez nich jurysdykcji kocielnej
na tym terytorium. Po mierci obu oponentw ustalono na synodzie w Rawennie (967) utworzenie metropolii magdeburskiej. Jan XIII wyda w 968 roku bull erekcyjn i umieci w niej szereg przywilejw
dla metropolity magdeburskiego, ktry zosta prymasem caego Kocioa w Niemczech po prawej stronie
Renu do Odry. Bulla Jana XIII z 968 roku, ani bulle pniejsze nie wyliczay biskupw polskich, Jordana i Ungera, wrd biskupw, podlegych metropolii magdeburskiej. Podporzdkowano za jej bezporednio dawne biskupstwa, w Brennie i Hobolinie oraz nowo utworzone w 968 roku biskupstwa, w Mini,
Merseburgu i ytycach, a od 1030 roku take biskupstwo w Naumburgu. Poddano natomiast metropolii
hambursko-bremeskiej biskupstwo w Stargardzie Wagryjskim (Oldenburg).
Wizanie misji z celami politycznymi sprawio, e najwiksze powstanie wieleckie w 983 roku zniszczyo nie tylko zaleno od cesarstwa, ale take biskupstwa w Hobolinie, Brennie i Stargardzie Wagryjskim. Organizacja kocielna zachowaa si tylko na obszarze Mini i uyc. Nieprzejednanymi przeciwnikami chrzecijastwa pozostali Wieleci (Lucice), cho wspomagali Henryka II w wojnie z Bolesawem
Chrobrym. Ich kraj zamkn si dla misji chrzecijaskiej a do XII wieku.
Rusini
Pastwo Sowian wschodnich, Ru (po grecku: Rhosia) powstao po opanowaniu Kijowa w 882 roku i
poczeniu z Nowogrodem Wielkim przez Olega z rodu Rurykowiczw, normandzkiego pochodzenia.
Rusini i ich wadcy byli poganami. Pierwsze lady chrzecijastwa znajduj si w wiadomoci, e w 944
roku istnia w Kijowie koci chrzecijaski. Rok pniej, po mierci ksicia Igora, obja wadz Olga
w imieniu maoletniego syna witosawa i przyja chrzest, bd w Konstantynopolu w 957 roku, bd
wczeniej w Kijowie. Po powrocie z Konstantynopola zwrcia si do cesarza Ottona I o misjonarzy, kierowana najprawdopodobniej racjami politycznymi. Misja biskupa Adalberta, mnicha z klasztoru witego
Maksymina w Trewirze (pniej arcybiskupa magdeburskiego), trwaa krtko (961-962), cho stosunki
polityczne z Zachodem podejmowali take nastpni ksita. Jaropek sa posw do Ottona I w 973 roku
i przyjmowa posw papiea Benedykta VII w 977 roku, ale pozosta poganinem. Decydujcy krok
uczyni dopiero ksi Wodzimierz Wielki (978-1015). Potrzebujc pomocy militarnej, zwrci si do
Bizancjum, zawar maestwo z Ann, siostr cesarza, i przyj chrzest w 988 roku. Chrystianizacj
jego poddanych zajmowali si zarwno misjonarze wschodni, jak i zachodni, wystpuj bowiem w
strukturze Kocioa na Rusi pewne elementy rzymskie, obok przewaajcych bizantyjskich. Rusini nie
znali jzyka greckiego, wprowadzono wic liturgi w jzyku sowiaskim i dokonano tumacze greckich
ksig, stosujc cyrylic, przyniesion z Bugarii. Pomnikiem narodowej literatury sta si Latopis Nestora. Szybko rozwin si na Rusi monastycyzm bizantyjski. Jarosaw Mdry, ksi nowogrodzki, usun z
Kijowa wiatopeka, syna Wodzimierza Wielkiego, a cho pomoc Chrobrego przywrcia mu tron, ponownie go wypdzi i zjednoczy Ru w 1036 roku, rozcigajc na cae pastwo prawo zwyczajowe, ktre
skodyfikowa w Nowogrodzie (1016). Koci ruski otrzyma silne podstawy organizacyjne. Metropolita
kijowski, Grek, Theopempt, bra (1040) udzia w synodzie konstantynopolitaskim, utrwaliy si wpywy
kocielne i kulturalne Bizancjum. Na Rusi powstay wspaniae dziea architektury kocielnej, roczniki i
utwory religijne.
51
Wgrzy
Z swoich siedzib midzy Bohem, Prutem i Seretem wyparci w IX w. przez Pieczyngw, przybyli okoo
896 roku na rwnin naddunajsk, podejmujc jednak przez p wieku niszczycielskie wyprawy na Zachd, do Niemiec, Italii i nawet do Francji. Gdy zdobyli Panoni, uczynili j od 906 roku sta swoj siedzib i stopniowo dokonali asymilacji z miejscow ludnoci sowiask, lecz narzucili jej swj jzyk. Po
klsce w 955 roku, zadanej im przez Ottona I nad rzek Lechem, zorganizowali w Panonii jedno pastwo
pod wadz dynastii (Arpadw), wywodzcej si od wodza Arpada, (zm. 907), ktry w dawniejszych ich
siedzibach nad Prutem sta na czele zwizku siedmiu plemion i przywid ich do Panonii.
Ksi Gejza (972-997) narzuci wszystkim lokalnym wodzom swoj zwierzchno, przyj chrzest w
974 roku i popiera dziaalno misjonarzy niemieckich. Maestwo z bawarsk ksiniczk Gizel jego
syna Watka, ochrzczonego w 997 roku jako Stefan, uatwio chrystianizacj Wgier. Na czele misji sta
biskup Pilgrim z Passawy (zm. 991). Uwaa si on za spadkobierc rzymskiego biskupstwa w Lorch nad
Ennem, ktre wedug niego byo arcybiskupstwem, dlatego czyni starania, by uznano go za metropolit
Kocioa wgierskiego. Jego plan zrealizowa Stefan w 1001 roku, uzyskujc od papiea Sylwestra II
utworzenie metropolii w Ostrzyhomiu (Esztergom) z omiu biskupstwami. Powstao wwczas biskupstwo w Kalocsy, podniesione w 1006 roku do rangi drugiej metropolii dla wschodniej czci Wgier.
Stefan wraz z uznaniem metropolii, zyska od papiea i cesarza zgod na koronacj. Opat benedyktyskiego klasztoru z Pecsvrd, Astryk-Anastazy, ucze witego Wojciecha, przywiz mu (1001) koron
z Rzymu, sam za zosta wkrtce arcybiskupem ostrzyhomskim i bra udzia w synodzie frankfurckim
(1007). Krl wyda specjalne prawa dla Kocioa, ktre nakazyway budow kociow parafialnych,
reguloway sdownictwo kocielne, zobowizyway do wicenia niedzieli i zachowywania postw.
Wymagania prawne kocielne, nowa forma rzdw pastwowych i wpywy cudzoziemcw spotgoway
opozycj, ktra podniosa bunt (reakcja pogaska) po mierci Stefana (1038). Krl nie zostawi nastpcy
tronu, bo ju w 1031 roku zmar jego jedyny syn Emmerich, czczony w Kociele wraz z ojcem jako
wity. Krl jednak przewidzia Piotra Orseolo, syna wypdzonego doy weneckiego, na swego nastpc.
Wanie przeciw niemu powsta zbrojny bunt i wtedy Koci dozna wielkich strat. Wrd ofiar reakcji
pogaskiej by wybitny mnich benedyktyski, Gerard (zm. 24.09.1046), ktry najpierw zajmowa si
wychowaniem Emmericha, potem zosta pierwszym biskupem w Csand. Zgin (1046) take Piotr Orseolo, lecz potomek z bocznej linii Arpadw, Andrzej I zdoa obj tron (1046-1061) i opanowa sytuacj.
Podj on odnowienie Kocioa i zakaza pod kar mierci wyznawa religi pogask.
Rozdzia 13
CHRYSTIANIZACJA POLSKI
Piastowie rzdzcy plemionami Polan (na terenie dzisiejszej Wielkopolski), podporzdkowali sobie ssiednie plemiona w pierwszej poowie X wieku i utworzyli pastwo w centrum wczesnej Sowiaszczyzny. Od poowy X wieku wada nim syn Siemiomysa, ksi Mieszko, ktry zerwa z pogastwem
swoich przodkw i przyj chrzest w 966 roku.
Pogastwo Polan
Religia pierwotna plemion w pastwie Mieszka I nie posiada dokumentacji rdowej i jest znana fragmentarycznie z analogii, wzitej z pogaskich wierze Sowian na Pomorzu i Rusi, lub z wykopalisk
archeologicznych. Polanie oddawali cze bstwom, personifikujcym tajemnicze siy przyrody. Z nich
naczelne miejsce przyznawali niewtpliwie Swaroycowi, bstwu soca, rdu ycia i dawcy dobra. By
on bstwem oglnosowiaskim, czczony przez Lucicw, szczeglnie w Radogoszczy i znany Polanom,
jak wnioskuje si z nazw topograficznych (Swarzdz pod Poznaniem). Polanie czcili te prawdopodobnie
drugie bstwo, powszechnie znane Sowianom, boga wojny i urodzaju, ktry jednak mia rne nazwy,
na Rugii - wiatowida, w Szczecinie - Trzygawa. Oddawano rwnie cze bstwom lenym, rzecznym,
rolnym i trzodnym.
52
U Polan nie istnia osobny stan kapanw pogaskich ani witynie, jak u Sowian pnocno-zachodnich,
znano natomiast posgi kultowe. Ofiary w imieniu ludu skadali ercy, ktrymi byli najczciej przywdcy rodu lub najstarsi wiekiem. Wiar w ycie pozagrobowe wyraano take w formie darw, skadanych
na grobach (dziady). Naley przyj, e w wierzeniach i praktykach obrzdowych nie byo zbyt wielkich
rnic midzy poszczeglnymi plemionami, wchodzcymi w skad pastwa Mieszka I.
Misjonarze
Pierwsi misjonarze nie s znani z imienia, ani nie wiadomo, skd przybyli. Nie utrzymaa si hipoteza, e
do Polan dotarli ju mnisi iroszkoccy, synni z dziaalnoci misyjnej w Europie, ale we wczeniejszym
okresie. Byo natomiast regu, e chrzecijastwo przenikao w gb krajw pogaskich szlakami handlowymi. Przez pastwo Mieszka I wid staroytny szlak bursztynowy od Dunaju ku wybrzeom Batyku, na ktrym znajdowa si Kalisz ju od kilku stuleci. W jakim stopniu przenikao tdy chrzecijastwo,
nie mona okreli nawet hipotetycznie. Problematyczne jest take przenikanie chrzecijastwa do pastwa Polan z dawnego ksistwa Wilan. Mogo to by silniejsze w poowie X wieku, gdy w Maopolsce
istniao pastwo krakowskie, wchodzce w skad systemu pastwowego Przemylidw. czyo by si to
ze zblieniem Mieszka I do Bolesawa Srogiego, ktrego chcia odcign od niebezpiecznego dla Polski
sojuszu z Lucicami. Rokowania zakoczyy si politycznym sukcesem Mieszka I i jego maestwem w
965 roku z Dbrwk, crk ksicia czeskiego. Wedug kronikarza Galia Anonima, Dbrwka przybya
do Polski z wielk wit duchownych i wieckich. Naley wic przypuszcza, e ci duchowni wczyli si
do pracy misyjnej. Pniejsza tradycja podawaa, e wrd nich by czeski kapan Bohowit, ktry udzieli
chrztu wadcy Polski. Chrzest Mieszka w 966 roku uwaa si nie za pocztek chrystianizacji Polski, ale
za wynik jej pierwszego etapu.
Dbrwka
Nazwana w rdach polskich i czeskich bd Dbrwk, bd Dubrawk, jedynie w kronice niemieckiej
(Thietmara) ma imi Dobrawa jako potwierdzenie tego, e bya dobra. Wedug legendarnego podania,
zawara maestwo z Mieszkiem, gdy porzuci siedem pogaskich on. Kronikarze, Gali i Thietmar,
przyznaj jej jako ksinej polskiej (965-977), wielk zasug w nieatwym nawrceniu ma, ktry przez
rok po lubie by jeszcze poganinem. Mao korzystnie ocenia j czeski kronikarz (Kosmas), ale rozumie
si to jako wyraz jego niechci do Mieszka I. Niewtpliw jej zasug byo wprowadzenie do Polski duchownych z wyposaeniem liturgicznym. Tradycja przypisuje jej zaoenie kociow, Najwitszej Maryi Panny na Ostrowie Tumskim w Poznaniu oraz witego Jerzego i witego Wita w Gnienie.
Chrzest Mieszka I
Ksi przyj ze swoj druyn chrzest w 966 roku. Jeeli zachowano liturgiczn tradycj Kocioa,
byo to w Wielk Sobot, 14 kwietnia, w jego wczesnym stoecznym grodzie, Poznaniu, cho niektrzy
historycy opowiadaj si za Gnieznem, bd Ostrowiem Lednickim. Przyjcie chrztu miao znaczenie
przeomowe w dziejach Polski, szuka si wic jego przyczyn nie tylko w osobistym przekonaniu ksicia,
ale i w jego polityce. Ze wzgldu na dwie klski Mieszka w bitwach z Wieletami zwraca si uwag na
zagroenie dla Polski ze strony Zwizku Wieleckiego i szukanie przez Mieszka poparcia chrzecijaskich
wadcw, do czego koniecznym byo przyjcie chrztu. Inni historycy, biorc pod uwag akcje wojenne
niemieckiego margrabiego Gerona, ktry podbi uyce i dotar do rodkowej Odry, uwaaj, e Mieszko
chcia si zabezpieczy przed nawracaniem swego kraju si przez cesarstwo. Niewtpliwie widzia ksi polski korzyci, jakie da mu chrystianizacja kraju, a wrd nich moe i t, e jedna wiara uatwi integracj plemion w jego pastwie.
Przyjcie chrztu miao konsekwencje nie tylko religijne, ale te polityczne, spoeczne i kulturalne. Nastpia zmiana wiary wadcy i jego poddanych. Ksi zyskiwa nadprzyrodzone uzasadnienie swej wadzy,
pomoc Kocioa w organizacji pastwa, oparcie w chrzecijaskim systemie norm prawa midzynarodowego i moliwo opieki ze strony Stolicy Apostolskiej. Chrzecijastwo pomagao w lepszym uoeniu
stosunkw rodzinnych, likwidowao wieloestwo, zabraniao zabijania on podczas pogrzebu ma, w
53
Dekalogu dawao nowe normy wspycia spoecznego. Polska wesza w krg kultury zachodnioeuropejskiej, wprawdzie z ni przyja acin jako jzyk liturgii i nauczania, ale take jako jzyk midzynarodowych kontaktw i atwego korzystania z dorobku kulturalnego innych krajw.
Mieszko I mia z Dbrwk syna, Bolesawa Chrobrego, i dwie crki, ktre odegray niema rol w
chrystianizacji innych krajw. Adelajda (Bela Knehini) wysza za wgierskiego ksicia Gejz i wychowaa syna, witego Stefana, krla i Apostoa Wgrw. witosawa - Sygryda zostaa on najpierw
krla szwedzkiego, Eryka Zwyciskiego, a po owdowieniu - krla duskiego, Swena Widobrodego i
wychowaa syna, Kanuta Wielkiego, krla Danii, Anglii i Norwegii, zasuonego dla Kocioa w tych
krajach.
Pierwszy biskup
Jordan, ustanowiony biskupem w 968 roku, moe dziaa w Polsce ju wczeniej i udzieli chrztu Mieszkowi I jako gwny kapelan Dbrwki. Nieznany jest kraj jego pochodzenia i klasztor, z ktrego przyby.
Wskazuje si na Ratyzbon (Regensburg) w poudniowych Niemczech, bo Dbrwka miaa kontakty z
tym rodowiskiem kocielnym, ale te na Liege w Belgii, skd pniej przybywali duchowni do Polski.
Najprawdopodobniej pochodzi z sowiaskiej Dalmacji, co dawao mu znajomo jzyka sowiaskiego,
i wyszed z benedyktyskiego klasztoru w Zadar, lub dotar do Polski przez rzymski klasztor witego
Aleksego na Awentynie. W Rzymie przebywaa (965-967) Maria-Mlada, siostra Dbrwki, i jej misj u
Stolicy Apostolskiej w sprawach Kocioa czeskiego czy si z staraniami Mieszka I o biskupa dla Polski. Wedug wytycznych Mikoaja I, pierwszy biskup dla kraju chrystianizowanego powinien przyj
sakr w Rzymie. Pytanie o klasztor, z ktrego przyby Jordan, jest zarazem pytaniem o orodek misyjny
dla Polski, ktry wspiera biskupa, dostarcza dalszych duchownych i wyposaenia liturgicznego dla kociow.
O dziaalnoci biskupa Jordana zachowaa si tylko jedna relacja rdowa. Thietmar pisze, e cik
mia prac, zanim niezmordowany (...) w wysikach nakoni ich sowem i czynem do uprawiania winnicy
Paskiej (IV, 56).
Najtrudniejszy problem badawczy stanowi charakter prawny Jordana i jego nastpcy Ungera. Thietmar,
prawdopodobnie w oparciu o projekt bulli dla Magdeburga z 1004 roku, zaliczy go jako biskupa poznaskiego do biskupw podlegych metropolii magdeburskiej, zaoonej take w 968 roku. Badania W.
Abrahama i P. Kehra w 1920 roku wykazay, e takiej zalenoci nie byo, uznano wic Jordana i Ungera
za biskupw misyjnych, ktrych orodkiem dziaalnoci by Pozna, gdzie Mieszko I wznis koci
biskupi, katedr, oprcz istniejcego kocika zamkowego Najwitszej Panny. Wymowa rde, ktre
mwi o ustanowieniu biskupa Jordana, czego nie odniesiono by do biskupa misyjnego, praktyka Kocioa od Mikoaja I, zalecajca tworzenie biskupstw po chrzcie wadcy kraju, oraz odkrycia archeologiczne w katedrze poznaskiej przemawiaj za tym, e w Polsce ju w 968 roku powstao biskupstwo,
skoro za nie byo jeszcze metropolii, podlegao bezporednio Stolicy Apostolskiej. Biskup Jordan zmar
w 984 roku. Prawdopodobnie po nim przewodniczy Kocioowi w Polsce biskup nieznany z imienia,
jego za nastpc by od 992 roku Unger, przedtem opat w Memleben.
Wi z Rzymem
Na prowadzenie oficjalnej misji w kraju pogaskim byo potrzebne pozwolenie Stolicy Apostolskiej. Dla
Polski uzyskaa je z pewnoci Maria-Mlada u papiea Jana XIII (965-972), podobnie jak ustanowienie
biskupa Jordana. Pierwsza katedra polska zostaa wzniesiona w Poznaniu pod wezwaniem witego Piotra Apostoa, jak bazylika papieska w Rzymie. Wedug bardzo pnej tradycji historycznej, Mieszko I
odda papieowi Benedyktowi VI swego syna Bolesawa Chrobrego w opiek, gdy w 973 roku musia
posa go jako zakadnika na dwr cesarski.
Wie z Rzymem zostaa wzmocniona przez oddanie caego pastwa pod opiek Stolicy Apostolskiej.
Mieszko I uczyni to okoo 990 roku dokumentem, znanym tylko z regestu o tajemniczym pocztku
Dagome iudex. Nie atwo dociec motyww ksicia, dla ktrych to uczyni. Moe wypyway z potrzeb
politycznych, najbardziej jednak prawdopodobny jest pogld, e pragn za t cen uzyska metropoli.
54
Wasna metropolia dawaa pen samodzielno Kocioowi w kraju, ale bya te potrzebna do stara o
koron krlewsk. Mieszko I nie doczeka si realizacji tych planw, zmar w 992 roku.
Synod gnienieski
Mieszkowe starania o metropoli w Polsce zostay zrealizowane przez Bolesawa Chrobrego w 1000
roku. Przyczyni si do tego wity Wojciech, mniej przez sw dziaalno w Polsce, bo bya krtka, od
koca 596 roku do kwietnia 997 roku, cho wiele polskich miejscowoci powouje si na tradycj Wojciechow. Biskup misjonarz wicej przyczyni si do powstania metropolii swoj mierci mczesk
wrd Prusw. Ksi wykupi jego ciao i zoy jako wite relikwie w Gnienie. Przyrodni brat Wojciecha i towarzysz wyprawy pruskiej, Gaudenty-Radzim, uda si do Rzymu, by uzyska u papiea
Grzegorza V (996-999) uznanie kultu mczennika, ktry pniej odegra wielk rol w pobonoci Polakw i w ich integracji narodowej. Poparcia udzieli zaprzyjaniony z Wojciechem cesarz Otton III, ktry
cile wsppracowa z Grzegorzem V i jego nastpc, Sylwestrem II (999-1003). W Rzymie uznano
Wojciecha za mczennika (kanonizacja) i aprobowano polskie starania o metropoli przy jego grobie.
Stao si to najpniej przy kocu 999 roku, bo na dokumencie dla klasztoru w Farfie (2 XII) wystpuje
Gaudenty-Radzim jako arcybiskup witego Wojciecha mczennika.
Ogoszenia metropolii dokonano na synodzie gnienieskim w 1000 roku. Przyby wwczas cesarz Otton III do grobu witowojciechowego w celu modlitwy, szed wic z Poznania do Gniezna jako pielgrzym, ale po naboestwach ptniczych zajmowano si sprawami kocielnymi i pastwowymi. Z cesarzem przybyli kardynaowie legaci papiescy z imiennie znanym Robertem, oblatariuszem Stolicy Apostolskiej. Na synodalnym posiedzeniu ogoszono pierwsz w Polsce metropoli gnieniesk z arcybiskupem Gaudentym-Radzimem oraz trzy nowe biskupstwa do niej nalece, w Koobrzegu z biskupem
Reinbernem, w Krakowie z Popponem, w Wrocawiu z Janem.
Poza zwizkiem metropolitalnym pozostawiono biskupa Ungera, ktry wyrazi protest przeciw uszczupleniu jego praw. Unger, najpniej od 992 roku biskup poznaski, ktrego jurysdykcji podlegaa wwczas caa Polska, nie miaby podstawy prawnej do protestu, gdyby by biskupem misyjnym. Nie mona
jednak ustali, czy protestowa przeciw temu, e sam jako najstarszy biskup nie zosta metropolit, czy ze
wzgldu na pominicie jego stolicy biskupiej. Biskupstwo poznaskie weszo w skad metropolii gnienieskiej dopiero za Bolesawa miaego. Jego niezaleno od Gniezna uatwia Magdeburgowi usiowanie, by Ungera podporzdkowa swojej zwierzchnoci metropolitalnej. Ujto go w 1004 roku, podczas
podry do Rzymu, i zmuszono do zoenia arcybiskupowi magdeburskiemu przysigi posuszestwa.
Nie miao to jednak znaczenia dla Kocioa w Polsce.
Podajc ogoszenie nowych biskupw w 1000 roku, rda historyczne nie okrelaj ich granic, wydaje
si wic, e organizacj kocieln nie objto wszystkich ziem monarchii piastowskiej. Skoro za w Katalogu biskupw krakowskich wystpuj przed Popponem imiona Prohora i Prokulfa, powstaa hipoteza
o biskupach w Maopolsce dla tak zwanego obrzdku sowiaskiego. Na podstawie za relacji Galia Anonima, e w tym czasie Polska miaa dwch metropolitw z ich sufraganami, utworzono hipotez o drugiej
(sowiaskiej) metropolii w czycy lub Sandomierzu.
Ustanowienie metropolii gnienieskiej nie byo jedynym sukcesem Bolesawa Chrobrego. Podczas narad
z cesarzem zyska dla siebie nazw brata i wsppracownika cesarstwa oraz przyjaciela i sprzymierzeca
narodu rzymskiego, a take uznanie za godnego korony krlewskiej, co zawiadczy Otton III woeniem
na jego gow swego diademu cesarskiego. Spotkanie zakoczono obustronnymi darami: cesarz darowa
relikwie: gwd z krzya Chrystusa i wczni witego Maurycego, Bolesaw rami witego Wojciecha.
Mnisi w Polsce
Benedyktynami byli pierwsi misjonarze w Polsce i niewtpliwie sam biskup Jordan. Niektrzy z nich
prowadzili ycie wsplne przy katedrze poznaskiej, dajc pocztek pniejszej kapitule katedralnej. Biskup Unger nazwany jest pasterzem poznaskiego coenobium. Klasztory benedyktyskie powstay na
przeomie X i XI wieku w Trzemesznie, w Tumie pod czyc i w Wilicy. Zaoenie dwch pierwszych
przypisuje si witemu Wojciechowi. Na pierwsz poow XI wieku ustala si powstanie klasztoru
55
witego Marcina we Wrocawiu i witego Benedykta w Legnicy. Do ycia zakonnego przeznaczy Bolesaw Chrobry dwoje swoich dzieci. Jego najstarszy syn Bezprym przebywa w 1002 roku w eremie kameduw woskich Pons Petri koo Rawenny, ale wrci do Polski i prowadzi walk o wadz (1031-32).
Crka Chrobrego (imi nieznane) bya ksieni w nieznanym nam z nazwy klasztorze. Bolesaw Chrobry
sprowadzi do Polski z Italii uczniw witego Romualda i osadzi ich koo Midzyrzecza nad Wart (niektrzy opowiadaj si od razu za Kazimierzem Biskupim). Przybyli wwczas, Benedykt i Jan, pniej
mia doczy do nich Brunon z Kwerfurtu. W eremie rycho znaleli si mnisi Polacy, Izaak i Mateusz,
ktrych siostry take prowadziy ycie zakonne w pobliskim klasztorze. Na erem dokonali napadu poganie i zadali mier czterem zakonnikom oraz posugujcemu im chopcu, Krystynowi. Napastnikw ukara ksi. Uroczysty pogrzeb zamordowanych odprawi miejscowy biskup Unger, a ich mczestwo
opisa Brunon, gdy przyby do Polski, dajc pocztek kultowi Piciu witych Braci Mczennikw Polski.
Pierwsi mnisi w Polsce oddawali si dziaalnoci misyjnej wewntrz kraju, bd podejmowali misje u
ssiednich ludw, z inspiracji i przy pomocy polskiego ksicia. Wojciech poszed do Prusw, eremici
midzyrzeczcy mieli zaj si misj wrd Lucicw, Brunon z Kwerfurtu zosta misjonarzem mczennikiem wrd Jawigw.
Brunon (Bonifacy), z monego rodu saskiego, spokrewniony z cesarzem, mia dowiadczenie w dziaalnoci misyjnej, ktr prowadzi na Wgrzech i Rusi. Do Polski przyby w 1005 roku ju jako arcybiskup
misyjny. Std wysa misjonarzy do Szwecji, z biskupem przez siebie wywiconym. Napisa list do cesarza Henryka II, upominajc go, by nie prowadzi wojny z Bolesawem Chrobrym przy pomocy pogaskich Lucicw. Zostawi take opis mczestwa witego Wojciecha. Jego trzy dziea stanowi najstarsze pomniki polskiego pimiennictwa historycznego. Zgin (1009) podczas drugiej wyprawy misyjnej do
batyjskich Jawigw (Suwalszczyzna). W nastpnym okresie kontynuowano tradycj misyjnej dziaalnoci, prowadzonej z Polski wrd ssiednich ludw.
Erem koo Midzyrzecza uleg zniszczeniu podczas wojny niemiecko-polskiej. Jego tradycje i relikwie
Mczennikw przej klasztor kameduw w Kazimierzu Biskupim. O yciu zakonnym w Maopolsce
mao wiadomo. Stamtd, z rodziny wieniaczej pochodzi Andrzej wierad, ktry obra ycie pustelnicze i ostatnie lata spdzi w pustelni blisko klasztoru witego Hipolita na grze Zobor koo Nitry w dzisiejszej Sowacji (zm. okoo 1034, wity).
Reakcja pogaska
Mode pastwa chrzecijaskie, po krtszym lub duszym okresie, przeyway z reguy kryzys polityczny, pogbiony udziaem w nim pogan, wrogich chrzecijastwu. Nie omin on Polski za Mieszka II
(1025-1034), cho Bolesaw Chrobry przez swoj koronacj krlewsk w 1025 roku i koronacj syna
stara si umocni wadz pastwow.
Mieszko II, nie mniej od ojca zabiega o rozwj Kocioa w Polsce. Matylda, ksina szwabska, sawi go
za krzewienie chrzecijastwa, budowanie i uposaanie kociow oraz oddawanie czci Bogu w rodzimym jzyku, po acinie i po grecku, z czego niektrzy historycy wycigaj wniosek, e jeszcze za jego
panowania rozwijaa si liturgia w jzyku sowiaskim. Z fundacji Mieszka II powstao rzekomo biskupstwo w Kruszwicy okoo 1027 roku dla Kujaw i Pomorza Gdaskiego, pniej przeniesione lub poczone z biskupstwem w Wocawku. Koronacja krlewska tego wadcy ju w pierwszym roku panowania,
1025, nie uchronia pastwa od walk o wadz, prowadzonych przez krlewskich braci, krewnych, monych. Krl opanowa sytuacj w 1031 roku. Bunt wybuch ponownie po jego mierci (1034). ona Rycheza z synem Kazimierzem zostaa wypdzona. Mazowsze usamodzielnio si pod wadz krlewskiego
czenika Masawa i chyba przez to unikno zniszcze, ktrych doznaa szczeglnie Wielkopolska. Osabienie centralnej wadzy pastwowej wykorzystali niewolnicy i wyzwolecy, wedug okrelenia Galia
Anonima, by niszczy panw i zdoby nad nimi wadz. Bunt podnieli take ludzie, ktrzy porzucili
chrzecijastwo i wystpili przeciw biskupom i kapanom. Poganie skorzystali niewtpliwie z poparcia i
pomocy Lucicw. Nie wiadomo, ktre przyczyny w pierwszym rzdzie determinoway kryzys pastwa i
Kocioa w tych latach. Niewtpliwie byy to przyczyny polityczne, spoeczne i religijne.
56
Osabienie pastwa uatwio Czechom najazd na Polsk w 1038 roku. Pod wodz ksicia Brzetysawa, z
udziaem biskupa praskiego Sewera, pod hasem odebrania relikwi witego Wojciecha, dotarli do Gniezna, zabrali cz relikwi tego witego oraz Gaudentego i Piciu Braci Mczennikw, wywieli bogate
upy i wielu jecw, w tym wszystkich mieszkacw ksicego grodu Giecza, przyczyniajc si do najwikszego zniszczenia Wielkopolski. Napisa wic Gali Anonim, e po ich najedzie w kocioach witego Wojciecha (Gniezno) i witego Piotra Apostoa. (Pozna) dziki zwierz umieci swe legowisko (I,
19). Dugo trwa proces przed Stolic Apostolsk o bezprawnie zabrane relikwie z Gniezna.
Kazimierz (1038-1058), syn Mieszka II, powrci do Polski, wsparty pomoc cesarsk. Wychowany w
klasztorze, niesusznie uznawany za Mnicha, podj si odnowy pastwa i Kocioa, za co otrzyma w
historii przydomek Odnowiciela. Dziki yczliwoci brata swej matki, arcybiskupa koloskiego Hermana, otrzyma z Niemiec duchownych, sprzt liturgiczny i ksigi. Z Kolonii przyby biskup Aron (Aaron),
ktry obj nie-zniszczone biskupstwo krakowskie, utosamiany najczciej z pierwszym opatem klasztoru benedyktyskiego w Tycu. Nie jest wykluczone, e nadawany mu tytu arcybiskupa czy si z uzyskaniem od papiea paliusza, by mg wywica biskupw dla Polski. Aron (zm. 1059) by nie tylko
pomocny Kazimierzowi w odbudowaniu Kocioa, ale prowadzi te dziaalno reformatorsk wedug
lotarysko-niemieckiego wzoru reformy. Dziki niemu rozwin si w Krakowie orodek ycia kulturalno-umysowego, zasobn staa si biblioteka kapituy krakowskiej, zredagowany zosta pierwszy
rocznik polski.
Rozdzia 14
KRYZYS PAPIESTWA
W okresie chrystianizacji Polski, papiestwo wychodzio ju z gbokiego kryzysu, ktry je dotkn w
ostatnich latach IX wieku i pierwszej poowie X wieku. rdami kryzysu bya nie tylko oglna sytuacja
Europy zachodniej, niszczonej najazdami Normanw, Saracenw i Wgrw, ale take upadek wadzy
cesarskiej, a przede wszystkim walka rodw rzymskich o wadz w Pastwie Kocielnym. Czsto wic w
odniesieniu do tego okresu mwi si o papiestwie w rkach szlachty rzymskiej.
Sprawa Formozusa
Krtkie pontyfikaty Marinusa (882-884) i Hadriana III (884-885) nie sprzyjay wzmocnieniu papiestwa.
Ich nastpca, Stefan VI (885-891), wybrany wbrew woli cesarza Karola III, nie popar go w sprawie zapewnienia wnukowi tronu, przez co przyczyni si do rozptania walk o wadz cesarsk. W ich wyniku
koron cesarsk zagarn Gwidon z Spoleto i papie namaci go na cesarza (891). W tym samym roku
wstpi na Stolic Apostolsk znany ju biskup z Porto, Formozus (891-896). By to czowiek surowych
obyczajw, ale zarzucano mu pych, a przede wszystkim zamanie prawa kocielnego, gdy wbrew niemu przeszed z biskupstwa w Porto na biskupstwo rzymskie. Niezadowolony z cesarskiej wadzy Spoletaczykw, cho w 892 roku koronowa na wspcesarza Lamberta, syna Gwidona, opowiedzia si po
stronie przybyego z wojskiem do Rzymu krla niemieckiego, Arnulfa z Karyntii (887-899), i koronowa
go na cesarza (896). Nowy cesarz nie zdoa si rozprawi z Spoletaczykami, a nawet z powodu choroby
wycofa si za Alpy. Papie zmar po jego odejciu z Rzymu. Zemsta wrogw dosiga Formozusa w
grobie.
Nowy papie Bonifacy VI (896) zmar po dwch tygodniach pontyfikatu, jego nastpc zosta biskup z
Anagni, Stefan VII (896-897), ktry dosta si pod wpyw cesarza Lamberta. Na synodzie w styczniu
897 roku (tak zwany trupi synod) sdzono pomiertnie. Formozusa, by ukara go potpieniem pamici.
Uznano za niewane jego wyniesienie na Stolic Apostolsk i wszystkie czynnoci, ktre speni urzdowo jako papie, oraz obciono win za niedochowanie wiernoci cesarzowi Lambertowi. Ciao Formozusa wydobyte z grobu, ustawiono w sali posiedze, nastpnie odarto z szat i wrzucono do Tybru. Profa-
57
nacja zmarego, a jeszcze bardziej odbieranie urzdw zwolennikom Formozusa i sabo Spoletaczykw wywoay bunt przeciw Stefanowi VII, ktrego zoono z urzdu i uduszono w wizieniu.
Stronnictwo Formozjan doprowadzio do wyboru Romana, brata papiea Marinusa, ale zmar wkrtce,
podobnie jak papie Teodor II (897), Rzymianin. Wtedy do gosu dosza chwilowo opozycja i narzucia
Sergiusza, biskupa z Caere. Formozjanie zbrojn rk wyrzucili Sergiusza z Rzymu i spowodowali wybr Jana IX (898-900), ktry pozyska sobie cesarza Lamberta i przy jego pomocy stara si zaprowadzi
ad w Rzymie. Uniewaniono wyrok synodalny na Formozusa, ogoszono kary na tych, ktrzy sprofanowali jego ciao, wyczono z jednoci kocielnej Sergiusza i jego zwolennikw, ponowiono te na synodzie konstytucj rzymsk Lotara I co do obowizku wybierania papiea w obecnoci cesarskiego wysannika i przekazywania spraw spornych Rzymian sdowi cesarza na drodze apelacji.
mier Lamberta i wkrtce potem Arnulfa z Karyntii znw wywoay walk o koron cesarsk. Papie
Benedykt IV koronowa (901) Ludwika z Prowansji na cesarza, ktry wszake ujty w bitwie przez Berengara z Friaul i olepiony, wrci do Prowansji.
W Rzymie, pozbawionym pomocy cesarza, opozycja strcia z urzdu prawnie wybranego papiea Leona
V (903), ktrego uduszono w wizieniu, wadz za powierzya Krzysztofowi (antypapie), lecz i jego
spotka ten sam los, po kilku tygodniach zosta uduszony w wizieniu. Godno papiesk przyj Sergiusz III (904-911) przy pomocy ksicia Alberyka ze Spoleto i rzymskiego stronnictwa Teofilakta.
Wznowiono spraw Formozusa jako pretekst do rozprawienia si z przeciwnikami przy pomocy synodu
rzymskiego. Ogoszono za niewane wszystkie wicenia, udzielone przez Formozusa w Rzymie i poza
nim. Sergiusz III, obawiajc si niezadowolonych z takiego orzeczenia, tym bardziej szuka poparcia u
Teofilakta i umacnia jego polityczn pozycj przez uznanie tytuw: skarbnik Kocioa rzymskiego,
ksi (dux), senator Rzymian i konsul. Teofilakt za utwierdzi swe wpywy przez maestwo crki
Marozji z Alberykiem z Spoleto.
Pod rzdami rodu Teofilakta
Rzym zyska polityczne uspokojenie, ale nie by wolny od intryg w rodzinie Teofilakta i w obsadzaniu
Stolicy Apostolskiej. rdem intryg bya niewtpliwie ona Teofilakta, Teodora, i ich dwie crki, Marozja i Teodora Modsza, przedstawione w najczarniejszych kolorach przez wczesnego kronikarza,
Liutpranda z Cremony, lubujcego si w skandalach.
Po papieach, Anastazym III (911-913) i Lando (913-914) o ktrych dziaalnoci mao wiadomo, obj
Stolic Apostolsk dotychczasowy arcybiskup w Rawennie, Jan X (914-928), rzekomo za cen niedozwolonego zwizku z Teodora. Papie zorganizowa z Teofilaktem i Alberykiem z Spoleto lig antysaracesk i wzi osobicie udzia w zwyciskiej bitwie nad Garigliano (915). Po mierci obu monych obieca koron cesarsk krlowi Italii, Hugonowi, ale spotka si z opozycj Marozji, wwczas ony hrabiego
Gwidona z Tuskulum. Zbuntowana przez ni szlachta rzymska uwizia papiea w 928 roku i spowodowaa jego mier, chyba przez uduszenie. Marozja, posugujca si tytuami: patrycjuszka (patricia) i
ksina (senatrix), narzucia wybr nastpnych papiey, Leona VI (928-929) i Stefana VIII (929-931), na
koniec za doprowadzia do wyboru swego syna, Jana XI (931-936). Utracia jednak wpywy przez bunt
innego swego syna, Alberyka, z maestwa z Alberykiem z Spoleto. Alberyk zbuntowa si, gdy jako
wdowa wychodzia za m za krla Hugona. Zmusi Hugona do ucieczki z Rzymu, matk osadzi w wizieniu, bratu przyrodniemu, papieowi, zostawi dziaalno wycznie kocieln.
Alberyk, ksi i senator wszystkich Rzymian rzdzi przez dugie lata (932-954). Osobicie pobony,
skonny do reformy zakonnej, zapocztkowanej w Cluny, fundator klasztoru Najwitszej Maryi Panny
na Awentynie, trzyma w zalenoci od siebie kolejnych papiey, Leona VII, Stefana IX, Marinusa II i
Agapita II. Pod koniec swego ycia zobowiza Rzymian pod przysig, e po Agapicie II wybior papieem jego syna Oktawiana. Gdy to si stao, Oktawian przyj imi Jan XII (955-963). Zmiana imienia
wystpia po raz pierwszy ju w VI wieku (za Jana II 533-535), ale teraz wzorowana na Janie XII, staa
si regu.
58
Jan XII sprawowa w Rzymie samodzielnie wadz papiesk i wieck. Obejmujc jednak Stolic Apostolsk ju w 17 roku ycia, nie ogranicza si adnymi normami, prowadzi si niemoralnie, oddany
przede wszystkim polityce, ktrej zadaniom take nie zdoa sprosta.
Odnowienie cesarstwa
Jan XII, zajty politycznymi sprawami pastwa kocielnego, czu si zagroony przez Berengara II, margrabiego Iwrei, ktry zagarn (959) ksistwo Spoleto, wysa wic posw w 960 roku do krla niemieckiego Ottona I (936-972). W Niemczech, po kryzysie wadzy krlewskiej na pocztku X wieku, odyy
karoliskie tradycje rzdw scentralizowanych. Otton I w walkach z ksitami i szlacht skupi wadz
w swych rkach, a w wyprawie przeciw Berengarowi II wkroczy do Lombardii, polubi krlow Adelajd, wdow po Lotarze z Prowansji i ogosi si w Pawii krlem Longobardw (951). W swoim krlestwie opar si na Kociele i posugujc si nim do wykonywania i umocnienia scentralizowanej wadzy
monarszej, rozbudowa go jako centraln instytucj pastwow. Biskupom i opatom nie szczdzi darowizn i przywilejw z immunitetami, obdarza ich nawet caymi hrabstwami z wszelkimi uprawnieniami
wieckimi, jak przywileje celne, targowe i drogowe. Da wic pocztek terytorialnej wadzy biskupw
i opatw, ale uzaleni ich bardziej ni ktokolwiek przedtem, od wadzy monarszej. W tym czasie jednak,
kiedy Koci i pastwo s jak najcilej ze sob zwizane, byo korzystniej dla biskupw i opatw pozostawa w zalenoci od krla ni od lokalnych ksit i margrabiw.
Gdy papie Jan XII wzywa Ottona I na pomoc, otaczaa go sawa wybawiciela Europy i Kocioa po
zwyciskiej bitwie z Wgrami w 955 roku. Rzekomo wwczas upojone zwycistwem wojsko niemieckie
obwoao go cesarzem, co odpowiadao jego pragnieniom, bo ju wczeniej, po koronacji na krla Longobardw, wysa posw do papiea Agapita II w sprawie korony cesarskiej, lecz przeszkodzi w pertraktacjach wadajcy wwczas Rzymem Alberyk. Posowie Jana XII nie wystpili wic z jak now
propozycj. Zostali yczliwie przyjci, Otton I zgodzi si w zaprzysionym ukadzie, wedug formuy
Karola III z 881 roku, e bdzie broni papiea i Patrimonium Piotrowego, ktrego terytorium w niczym
nie uszczupli, nie bdzie te odbywa w Rzymie sdw, ani wydawa zarzdze bez wiedzy papiea.
Przed wyruszeniem wyprawy do Italii, dokona koronacji swego 6-letniego syna, Ottona II, na krla niemieckiego, by zapewni mu sukcesj po sobie. Do Rzymu przyby przez Lombardi, w ktrej rozprawi
si atwo z opozycj i przyj (2.02.962) wraz z on koron cesarsk z rk Jana XII.
Przywilej ottoski
Koronacja cesarska umocnia zwierzchni wadz Ottona I nad ksitami ssiednich pastw, ktrych ju
wczeniej sobie podporzdkowa, przede wszystkim jednak wizaa go z Rzymem. Cesarz, wkrtce po
koronacji, wyda przywilej dla Kocioa rzymskiego, ktremu przyznawa bardzo rozlege terytorium,
dwie trzecie Italii, zapewnia wolny wybr papiea, lecz z obowizkiem zoenia cesarzowi przysigi
wiernoci przed przyjciem sakry, zastrzeg sobie i nastpnym cesarzom jako najwyszej instancji prawo
przyjmowania skarg na urzdnikw Pastwa Kocielnego.
Jan XII uzna za naruszenie swoich praw, gdy cesarz walczc z Berengarem II podporzdkowa sobie
terytorium Rawenny, podj wic kontakty z cesarskimi wrogami. Otton uzna to za zamanie przysigi
wiernoci, przyby powtrnie (963) do Rzymu i wymg od Rzymian przysig, e nie przystpi do
elekcji papiea bez jego zgody i bd czeka na zatwierdzenie wyboru. Jana XII wezwa na synod, a gdy
nie przyby, urzdzi sd zaocznie, doprowadzi do ogoszenia jego depozycji i wyboru nowego papiea,
Leona VIII (963-965). Rzymianie uznali to za pogwacenie zasady, e papie nie jest przez nikogo sdzony, gdy wic Otton I opuci miasto, przywrcili rzdy Jana XII, ktry jednak zmar po kilku miesicach.
Nawrt niepokojw w Rzymie
Niech do przybyszw zza Alp i walki stronnictw w Rzymie zaznaczyy si w losach kolejnych papiey.
Gdy umar Jan XII, Rzymianie wybrali Benedykta V (964-966), lecz Otton I w kolejnej wyprawie do
Italii narzuci Leona VIII, a Benedykta V wysa do Hamburga na wygnanie.
59
Po mierci Leona VIII, zastosowano si do zarzdzenia cesarskiego i w porozumieniu z Ottonem wybrano papieem biskupa z Narni, Jana XIII (965-972). Cz szlachty rzymskiej pragnc samodzielnoci
politycznej, zbuntowaa si pod wodz Krescencjusza, potomka Teodory Modszej, przeciw papieowi i
cesarskiej zwierzchnoci. Trzecia z kolei wyprawa Ottona I do Italii (966) uspokoia Rzym. Cesarz podporzdkowa sobie Kapu i Benewent, przekaza Pastwu Kocielnemu ziemie egzarchatu Rawenny, a
Jan XIII ukoronowa (967) na cesarza jego syna, Ottona II, ktrego maestwo z ksiniczk bizantysk Teofanu i jej koronacja na cesarzow (972) oznaczao pogodzenie si Konstantynopola z utrat swych
posiadoci w Italii.
Krescencjusze zagarnli wadz w Rzymie po mierci Ottona I (7.05.973). Usunli Benedykta VI (972974), ktry zgin uduszony w wizieniu, a narzucili jako papiea biorcego udzia w spisku diakona
Francone, Bonifacego VII. Stronnictwo cesarskie opanowao sytuacj, antypapie uciek do Konstantynopola z zagarnitym skarbem Pastwa Kocielnego, papieem wybrano Benedykta VII (974-983). Nowy
papie zdoa zachowa spokj w Rzymie i podj reform ycia zakonnego przy wspudziale opata
Majola z Cluny. mier papiea i cesarza Ottona II w tym samym roku 983 wyzwolia niepokoje w Rzymie. Dobrze zapowiada si pontyfikat Jana XIV (983-984), ktry przed wyborem by cesarskim kanclerzem i biskupem Pawii, ale opozycja przywoaa antypapiea Bonifacego VII, on za wtrci papiea do
wizienia i pozby si go przez zagodzenie. Sam utrzyma si przy wadzy do mierci (985).
Regencja cesarzowej matki, Teofanu, a od 991 roku babki, Adelajdy, w imieniu maoletniego Ottona III
sprzyjaa opanowaniu wadzy w Rzymie przez synw Krescencjusza I, Jana i Krescencjusza II. Pierwszy z nich zagarn tytu patrycjusza, drugi bez adnego oficjalnego tytuu kocielnego rzdzi miastem za
papiea Jana XV (985-996). Nie obeszo si bez konfliktw midzy nimi, papie wic wezwa do Rzymu
na koronacj Ottona III, ogoszonego w 994 roku penoletnim, zmar jednak przed jego przybyciem.
Rzymianie, stosujc si do dawnych zarzdze cesarskich, zwrcili si do Ottona III przed wyborem nowego papiea, a on poleci im swego krewnego Niemca, Brunona, ktry jako papie przyj imi Grzegorza V (996-9&9). Po koronacji cesarskiej (21.05.996), Otton III odprawi sdy nad Krescencjuszem II i
jego stronnikami, orzek kar wygnania, lecz papie uzyska dla nich uaskawienie. agodno nie wysza
papieowi na korzy. Krescencjusz II, przy pomocy bizantyjskiej, ponownie dorwa si do wadzy, wypdzi Grzegorza V i przeprowadzi wybr Greka z pochodzenia, biskupa z Piacenzy, Jana Filagatosa.
Antypapie Jan XVI (996-997) ponis kar, gdy Otton III powtrnie przyby do Rzymu. Buntownikw
surowo ukarano, Krescencjusz zosta city, Jan XVI okaleczony i zamknity w klasztorze do koca ycia. Powrci do wadzy papie Grzegorz V, ale tylko na kilka miesicy, wkrtce zmar (18.02.999).
Rozdzia 15
UNIWERSALIZM I REFORMA
Trwae niepokoje w Rzymie i kryzys papiestwa nie mog zasania nowych wartoci, ktre ujawniaj si
w yciu Kocioa omawianego okresu. Obj on nowe ludy i prowadzi misje w wschodniej i poudniowej
Europie, doprowadzi w pierwszej poowie XI wieku do reformy papiestwa i zapocztkowa reform ycia zakonnego przez opactwo w Cluny. Nie zaniedba odnowienia i rozwoju kultury po najazdach i zniszczeniach normandzkich, saraceskich i wgierskich.
Otton III i Sylwester II
Koncepcja jednoci wszystkich ludw chrzecijaskich w jednym Kociele, pod zwierzchni wadz cesarza, wystpuje ju w czasach Ottona I, ale rozwijajc si, za Ottona II nawie do wietnoci staroytnego Rzymu, a za Ottona III nie cofnie si przed planem zjednoczenia obu cesarstw, wschodniego i zachodniego. Ottona III ksztatowaa na wzr bizantyjski cesarzowa Teofanu, obdarzona wiedz i zdolnociami politycznymi, uczyli za i wychowywali, Grek, Jan Filagatos, i Sas, pniejszy biskup, Bernward.
Cesarz uwielbia wic rzymsk staroytno, swobodnie wada acin i grek, zadziwia otoczenie sw
wiedz, ale oddawa si niemniej chtnie praktykom religijnym, nawet ascetycznym, szuka przyjani z
60
uczonymi i ascetami - Wojciechem, opatem Nilem, twrc kameduw Romualdem, i mnichem Gerbertem, ktry zosta papieem Sylwestrem II.
Gerbert by jednym z najbardziej wyksztaconych ludzi swego czasu. Jako mnich zosta wysany z
klasztoru Saint-Graud w Aurillac do Vich w Katalonii (967-970), gdzie pozna nauki cise, matematyk, astronomi i nauki przyrodnicze. Pniej studiowa w Rzymie, gdzie pozna kultur antyczn. Po powrocie do ojczystej Francji zosta scholastykiem w Reims (972), nastpnie opatem sawnego klasztoru w
Bobbio (983), arcybiskupem w Reims, lecz nie utrzyma si na tym stanowisku ze wzgldu na bezprawn
ingerencj krla, uzyska natomiast godno arcybiskupa Rawenny i zosta w kocu wybrany papieem.
Sylwester II wywar najgbszy wpyw na uksztatowanie si idei uniwersalizmu Ottona III. Wedug
niej, cesarz mia by zwierzchnikiem uniwersalnego pastwa chrzecijaskiego, ktre obejmie rne ludy
na rwnych prawach. Symbolicznie wyraono to w miniaturze, przedstawiajcej cesarza w majestacie i
zbliajce si do niego z hodem cztery postacie - symbole, Romy (Italii), Galii, Germanii i Sclavinii
(Sowiaszczyzny).
Otto III odnawiajc cesarstwo rzymskie, zapoyczy z Bizancjum ceremonia dworski, obra Rzym za
rezydencj, ustanowi nowe urzdy na wzr antyczny, rozwin kancelari wedug stylu bizantyjskiego.
Miao to z kolei wpyw na Stolic Apostolsk.
Odnowienie nauki i sztuki
Rozkwit kulturalny tego okresu, zwany przesadnie renesansem ottoskim, wypywa z sigania do tradycji karoliskiej. Szczegln saw zdobya szkoa katedralna w Magdeburgu pod kierownictwem jednego
z najwikszych wwczas erudytw, Otryka, z ktrym prowadzi dyskusj Gerbert w Rawennie przed
Ottonem III. Jako orodki nauki i kultury rozwiny si niektre klasztory, inspiratorami i mecenasami
byli opaci i biskupi. Biskup Bernard z Hildesheim ufundowa opactwo benedyktyskie i wznis koci
witego Michaa, ktry sta si wzorem dla romaskiej architektury w Europie rodkowej, prawdopodobnie take dla najstarszych budowli na Wawelu w Krakowie. Kronikarz burgundzki, Raoul Glaber
zanotowa: Kiedy zblia si rok trzeci po roku tysicznym, ujrzano, jak na caej ziemi bez maa, osobliwie
za w Italii i Galii, odbudowuje si gmachy kociow. Cho wikszo z nich zbudowana cakiem dobrze,
zgoa tego nie potrzebowaa, istne wspzawodnictwo pchao kad gmin chrzecijask, by mie koci wspanialszy ni u ssiadw. Rzekby kto, e sama ziemia otrzsna si, by zrzuci z siebie, szarzyzn, i przywdziaa wszdzie biay paszcz kociow. Wtedy to wszystkie bez mata kocioy w siedzibach
biskupich, kocioy klasztorne, powicone witym wszelkiego rodzaju, a nawet kapliczki wiejskie zostay
przez wiernych odbudowane jeszcze pikniejsze. W upikszaniu kociow freskami naladowano malarstwo miniaturowe, ktre kwito w Kolonii, Moguncji, Reichenau i Trewirze.
Sztuka romaska, nazwana tak, bo narodzia si. w krajach jzykw romaskich, nabraa rozmachu w
XI wieku i rozwijaa si do XIII wieku. Jej cechami charakterystycznymi s powaga i wytworno form,
cho wznoszono budowle masywne, o grubych murach, przy zastosowaniu kamienia jako podstawowego
materiau. Rzeba romaska wystpuje najczciej w formie paskorzeb, stanowicych dekoracj portali
w katedrach i kocioach. Stosowano tematyk religijn, najczciej nieba i Sdu Ostatecznego, ale nie
brakowao motyww z wiata zwierzcego i rolinnego. Umiejtnoci artystw romaskich wyraay si
nie tylko w kamiennej dekoracji wity. Ze zota i srebra wykonywano relikwiarze, nastawy otarzowe,
naczynia i sprzty liturgiczne. Zotnictwo rozkwita w XII i XIII wieku. Wysoki poziom osigno ono,
jak i emalierstwo, we Francji, w Limoges.
Nie istnia jednolity kierunek sztuki romaskiej, byy rne szkoy architektoniczne i szkoy miniatorskie.
W Polsce, w ktrej istniao skromne budownictwo przedromaskie, styl romaski pozostawi wicej zabytkw, do zrnicowanych, bo przenoszono go z rnych rodowisk zachodnich. Najbardziej znane,
niektre tylko z odkry archeologicznych, to romaskie katedry w Poznaniu, Gnienie, Krakowie i Pocku, kocioy w Strzelnic ze synnymi kolumnami, w Czerwisku i Tumie pod czyc z malowidami
ciennymi.
Cluny
61
mier Ottona III w 1002 roku i Sylwestra III w 1003 roku osabiy ide uniwersalizmu, ale nie zahamoway rozwoju nauki i sztuki oraz wczeniejszego ju nurtu reformy.
Reformatorska dziaalno miaa dwa rda, wewntrznokocielny w klasztorze w Cluny i klasztorach
lotaryskich oraz w czynnikach oficjalnych, cesarskich i papieskich. Drugie rdo wytrysno z planw
wzmocnienia wadzy cesarskiej przez wzmocnienie Kocioa za pomoc reformy jego struktur i ycia.
W nawizaniu do postulatw synodu w Trosy (909) i karoliskiej reformy Benedykta z Aniane powsta
(910) klasztor w Cluny, fundacji akwitaskiego ksicia Wilhelma Pobonego. Nadano mu wezwanie
Apostow Piotra i Pawa, on za zyska od papiea Jana XI nie tylko zatwierdzenie fundacji, ale take
uwolnienie od patronatu wieckiego i zwierzchniej wadzy biskupa, poddanie za bezporedniej jurysdykcji Stolicy Apostolskiej (egzempcja). W yciu zakonnym dano pierwszestwo modlitwie i kontemplacji, co miao uatwi stae nieomal milczenie. Zrezygnowano z pracy fizycznej mnichw, wypeniajc
czas sub Bo, w ktrej zwrcono szczegln uwag na poprawno i pikno liturgii. Podstaw utrzymania byy dobra ziemskie, pomnaane przez kolejnych ofiarodawcw, gdy Cluny stao si sawnym
klasztorem. Trzy gwne czynniki przyczyniy si do jego rozkwitu: wierno regule, egzempcja i witobliwi dugo rzdzcy opaci, Bernon (910-927), Odon (927-942), Aymard (942-965), Majol (od 954 koadiutor, 965-994), Odilon (994-1049) i Hugon (1049-1109).
Opactwo w Cluny jako zesp architektoniczny wywaro wpyw na ksztatowanie si romaskiej sztuki.
Pierwszy koci okaza si za szczupy, wzniesiono wic za opata Majola wikszy, by w nastpnym
okresie zastpi go monumentaln bazylik z 5 nawami podunymi i dwoma poprzecznymi.
Kongregacja kluniacka
Wpyw przede wszystkim na ycie Kocioa wywaro Cluny jako kongregacja zakonna. Jej pocztek da
przywilej Jana XI z 931 roku, na podstawie ktrego opat z Cluny posiada zwierzchni wadz nad
klasztorami reformowanymi na wzr tego opactwa i korzystajcymi z jego przywilejw oraz nad klasztorami, ktre w przyszoci przycz si do reformy. Do kongregacji wczono nowe klasztory, zakadane
przez mnichw z Cluny. W ten sposb powstao pewne scentralizowanie klasztorw, nieznane dotd w
zakonie benedyktyskim. Wyrazem tego scentralizowania byy nie tylko zwyczaje, przejte i zachowane
wedug wzoru Cluny, ale take najwysza wadza opata i przeora generalnego z tego klasztoru. Przeor
generalny zastpowa opata, gdy ten przebywa poza Cluny. Centralizacja zachowaa struktur feudaln
tego okresu, std okrela si j jako werdykaln. Niektre opactwa zaleay wprost od opata w Cluny, od
nich za dalsze, a do najniszego szczebla. Powstanie kapituy generalnej dokonao si dopiero w XII
wieku.
Kongregacja rozwijaa si szybko i za opata Hugona Wielkiego obejmowaa okoo 1450 klasztorw, chocia miaa przeciwnikw wrd biskupw, niechtnych przyznanej jej klasztorom egzempcji. Nie obeszo
si bez pism polemicznych i satyrycznych. Jedno z nich, Poemat dla krla Roberta, bdce satyr na
zwyczaje kluniackie, wyszo spod pira biskupa Adalberona z Laon (977-1030), gdy przebywa na dworze krla francuskiego, Roberta Pobonego. Kongregacja zasuya si w drugiej poowie XII wieku
szczeglnie w oglnokocielnej reformie gregoriaskiej.
Cluny byo najwaniejszym, ale nie jedynym ogniskiem reformy zakonnej. Kilka klasztorw w Lotaryngii i na terenie dzisiejszej Belgii samodzielnie podjo reform ycia zakonnego. Reformatorami stali si
Gerard z Brogue i Jan z Gorze. Klasztor w Gorze cieszy si protekcj Ottona I i Ottona II. Jego reforma obja okoo 150 klasztorw w Niemczech i Lotaryngii. Nie przyjy one egzempcji, byy zwizane z
biskupami i miay tym wikszy wpyw na duchowiestwo diecezjalne. Niejeden mnich zosta biskupem.
Z tego krgu wyszli tak wybitni ludzie, jak Brunon z To ul (papie Leon IX) i kard. Humbert z Moyenmoutier.
Kameduli
W Italii, na pocztku X wieku nie brakowao klasztorw ywotnych, dokonujcych reformy swego wewntrznego ycia, jak Monte Cassino, Subiaco, Farfa, Cava, czy rzymski klasztor na Awentynie i klasztory w Kalabrii pod wpywem witego Nila. Ich cech znamienn byo to, e zachoway tradycyjny model
ycia zakonnego. Znaleli si wszake mnisi, ktrym ten model nie wystarcza, szukali sposobu ycia
62
surowego, sigali wic do przykadu pustelnikw albo do dosownego zachowywania reguy witego
Benedykta. Propagatorem tego surowego kierunku ycia zakonnego by wspomniany opat Nil z Kalabrii.
Gwnymi wszake odnowicielami eremityzmu stali si wity Romuald (950-1027), wity Jan Gwalbert (990-1073) i wity Piotr Damiani (1007-1072). Romuald pochodzi z zamonej rodziny w Rawennie, ale zosta mnichem w klasztorze Sant-Apollinare w Classe koo rodzinnego miasta. Pniej oddali
si na pustkowie, a wybra pustelni w Camaldoli, dokd wkrtce przybyli uczniowie (kameduli). Zamieszkiwali oni pustelnie, a schodzili si tylko na okrelone modlitwy w kociele.
Jan Gwalbert z Florencji by mnichem kluniackim z San Miniato, doczy si do pustelnikw w Camaldoli, a nastpnie utworzy osiedle pustelnicze w Vallombrosa o szczeglnej surowoci ycia: cakowite
zamknicie w pustelni i stae milczenie. Sprawami administracyjnymi zajmowali si bracia konwersi,
ktrzy te prowadzili hospicjum dla podrnych i goci.
Piotr Damiani z Rawenny obra ycie pustelnicze, by mnichem i przeorem w Fonte Avellana, mia jednak szczeglny wpyw na rozwj ycia zakonnego przez swoje pisma.
Papiee tuskulascy
Do dziaalnoci reformatorskiej w X wieku wczyy si synody we Francji, Niemczech i Italii. Byy to
jednak zjawiska sporadyczne i nie wystarczajce. Wiksz aktywno miay one w Niemczech za Henryka II (1002-1024), monarchy pobonego, ale zapatrzonego w redniowieczny idea teokratycznej wadzy krlewskiej. W swoim kraju traktowa Koci jako integraln cz pastwa (koci pastwowy),
obsadza stanowiska biskupw i opatw wedug swej woli, bra od klasztorw wiadczenia (servitium
regale), mia jednak kontakty z wielkimi postaciami wiata zakonnego i na synodach domaga si reformatorskich dziaa. Odnowi biskupstwo w Merseburgu i zaoy nowe w Bambergu (1007).
Wyprawi si do Italii, koronowa si w Pawii, ale zajty walkami wewntrznymi w Niemczech, przez
duszy czas wstrzymywa si od wyprawy do Rzymu i koronacji cesarskiej. Wadz wic w Rzymie zagarn Jan Krescencjusz jako patrycjusz. Od 1012 roku hrabiowie z Tuskulum podporzdkowali sobie
kolejnych papiey, Jana XVII (1003), Jana XVIII (1003-1009) i Sergiusza IV (1009-1012), a po tym
ostatnim wprowadzili na Stolic Apostolsk czonka swego rodu, Teofilakta jako Benedykta VIII (10121024). Partia opozycyjna wybraa antypapiea Grzegorza VI (1012), ktry nie mg utrzyma si w Rzymie, pospieszy wic do Henryka II o pomoc. Krl niemiecki uzna wszake wybr Benedykta i przyby
do Rzymu z on Kunegund na koronacj cesarska (14.02.1014). W celu umocnienia swego panowania
w pnocnej Italii, cesarz obsadza Niemcami stolice biskupie, zaczynajc od metropolitalnych w Akwilei
i Rawennie. Papie, nie mogc liczy na pomoc cesarsk, zorganizowa Pizaczykw i Genueczykw do
walki z hiszpaskimi Maurami, doprowadzi do zwycistwa na morzu i uwolnienia Sardynii. Mniej
szczliwie wspiera w poudniowej Italii powstacw przeciw bizantyjskiemu panowaniu. Zagroony w
Rzymie przez zwycistwo Bizantyjczykw musia prosi cesarza o pomoc, uda si wic osobicie (1018)
do Niemiec, dokona (1020) w Bambergu powicenia katedry i uzyska od Henryka II potwierdzenie
przywileju ottoskiego oraz nowe darowizny. Wyprawa cesarska do Italii nie przyniosa sukcesw, poza
zamaniem ofensywy bizantyjskiej. Waniejszy by synod w Pawii (1022), przed wypraw na poudnie
Italii. Na naleganie obecnego na nim papiea podjto na nowo spraw zabezpieczenia majtkw kocielnych, aby za nie przechodziy drog dziedziczenia na dzieci duchownych, zaostrzono wymagania co do
celibatu, obowizujcego od subdiakonatu, i ustanowiono kary za jego niezachowanie.
Papie i cesarz zmarli w tym samym, 1024 roku. Henryk II pochowany w Bambergu, doznawa czci za
osobist pobono, cho w walce z Polsk sprzymierzy si z pogaskimi Lucicami. Papie Eugeniusz
III ogosi go witym w 1146 roku.
Jan XIX (1024-1034), brat zmarego papiea, wyniesiony na Stolic Apostolsk z stanu wieckiego,
przyj wszystkie wicenia w jednym dniu i mniej by zatroskany o wewntrzne sprawy Kocioa. Z nowym krlem niemieckim z dynastii salijskiej, Konradem II (1024-1039) podj wspdziaanie, koronowa go (1027) na cesarza, ale nie mia wikszego wpywu na sprawy Kocioa w Niemczech i Lombardii.
Konrad pracowa za nad umocnieniem Kocioa pastwowego, od biskupw ciga wiadczenia ju
63
przy obsadzaniu stolic, w czym widziano symoni. Popiera wszake lotaryski ruch odnowy ycia monastycznego. W Rzymie wspar papiea Benedykta IX (1033-1048) przeciw zbuntowanemu miastu.
Benedykt IX (Teofilakt) by siostrzecem poprzedniego papiea i okaza si jednym z najmniej godnych
ludzi na Stolicy Apostolskiej, jeeli nawet uznaje si niektre informacje o jego yciu za przesadzone, jak
t, e wybrano go nieprawnie jako 12-letniego chopca. Po pierwszym buncie Rzymian powrci do wadzy, wsparty przez cesarza. Po drugim opuci miasto, w ktrym wybrano (1045) papieem Sylwestra III,
dotychczas Jana biskupa z Sabiny. Wkrtce jednak odzyska Rzym, lecz by gotowy abdykowa, o ile
uzyskaby rekompensat za straty materialne. Gdy speniono ten warunek i Benedykt abdykowa, wybrano Grzegorza VI (1045-1046), archiprezbitera Jana Gracjana, ojca chrzestnego Benedykta. Zyska on
uznanie nawet w koach reformatorskich, m. in. Piotra Damiani, pki nie rozesza si wie o rzekomej
symonii. Krl niemiecki, Henryk III, uzna take nowego papiea, pniej jednak, podczas wyprawy do
Italii, powierzy spraw synodowi w Sutri (1046), ktry orzek depozycj Sylwestra III i Grzegorza VI, a
synod rzymski, trzy dni pniej, depozycj Benedykta IX. Dyskusje trwaj do dzisiaj, czy Grzegorz VI
dopuci si symonii i czy w Sutri dokonano jego depozycji, a moe tylko przyjto abdykacj. Na polecenie krla niemieckiego wybrano nowym papieem biskupa Sultgera z Bambergu, Klemensa II (10461047).
Papiee niemieccy
Henryk III, krl niemiecki (1039-1056), by niewtpliwie najbardziej religijnym monarch tego okresu,
ale te najbardziej przejty ide wadcy - pomazaca Boego, odpowiedzialnego za cesarstwo i Koci.
Jego przekonanie o susznoci tej idei umacniaa sabo papiestwa. Henryk dokonywa desygnacji biskupw i nadawa im urzd biskupi (inwestytura) nie tylko przez wrczenie pastorau, ale i piercienia, cho
by on symbolem zalubin biskupa z jego Kocioem lokalnym. Decydowa o sprawach klasztorw, szereg z nich wyjmujc spod wadzy biskupw oraz wieckich panw, a poddajc je pod swoj bezporedni
opiek. Uwaa to za korzystne dla nich, bo wcza je w nurt reformy, o ktr zabiega, majc bliskie
kontakty z przywdcami zakonnej odnowy. Opata Hugona z Cluny wybra na ojca chrzestnego swego
syna, Henryka IV. Zdecydowanie odrzuca dary i wiadczenia z okazji inwestytury biskupw i opatw,
uznajc je za symoni.
Na synodzie w Pawii (1046) przeprowadzi wydanie powszechnego zakazu symonii, niewtpliwie w
nawizaniu do gonej wwczas sprawy symonii Grzegorza VI. Biorc te pod uwag skandaliczn spraw trzech papiey, wznowi dawne prawo Ottona I o udziale cesarza w wyborze papiea i doprowadzi do
wyboru na Stolic Apostolsk swoich kandydatw, biskupw niemieckich. cilej wiza przez to papiestwo z cesarstwem, ale te lepiej zabezpiecza reform. Papieom nie wtrca si w penienie ich urzdu
kocielnego.
Od pierwszego papiea Niemca, Klemensa II, przyj koron cesarsk na Boe Narodzenie 1046 roku i
tytu patrycjusza Rzymu. Wsplnie odbyli synod rzymski (5.01.1047), na ktrym obostrzono kary za
symoni, wsplnie te wyprawili si do poudniowej Italii, by doprowadzi ksit normandzkich do ulegoci. Papie zmar po powrocie do Rzymu.
Cesarzowi doradzano uznanie Grzegorza VI, ale poleci wybra biskupa Poppona z Brixen, Damazego II
(1047-1048), wszake jego pontyfikat trwa zaledwie kilka miesicy. Z Rzymu wysano poselstwo do
Henryka III, by wyrazi zgod na wybr arcybiskupa Halinarda z Lyonu. Kandydat odmwi, uzgodniono
wic na sejmie w Wormacji (1048), e cesarskim kandydatem bdzie biskup Brunon z Toul. Brunon, syn
alzackiego hrabiego, spokrewniony z cesarzem, otrzyma biskupstwo (1026) w modym wieku. Okaza
si wybitnym biskupem, oddanym reformie Kocioa i pastwa. Wybrany papieem wedug woli Henryka III, przyj imi Leona IX (1049-1054). Jego pontyfikat oznacza przezwycienie w peni tragicznego
kryzysu papiestwa, jest pocztkiem systematycznej reformy Kocioa na Zachodzie, prowadzonej przez
papiey.
Rozdzia 16
64
LEON IX CERULARIUSZ
Przeomowy dla tego okresu pontyfikat Leona IX przynis niespodziewanie rozam midzy Kocioem
na Wschodzie i Zachodzie. Najmniej byo w tym bezporedniej winy papiea. Za sprawcw rozamu
naley uwaa patriarch konstantynopolitaskiego, Cerulariusza, i kardynaa legata, Humberta z Silva
Candida. W pewnym stopniu do utrwalenia si przedziau midzy obu Kocioami przyczyniy si zapocztkowane na Zachodzie, bez wspdziaania ze Wschodem, reformy kocielne, dajce Kocioowi Zachodniemu wasne normy prawne i ksztat ycia.
Reformy Leona IX
Papie okaza ducha reformy ju od momentu desygnacji przez cesarza na Stolic Apostolsk. Oznajmi
wwczas, e przyjmie papiesk godno, jeeli Rzymianie jednomylnie go wybior. Nowoci byo to,
e podkreli wobec Henryka III niewystarczalno desygnacji i konieczno wyboru. Do Rzymu przyby
(12.02.1049) w stroju pielgrzyma i odbywa jako papie czste podre apostolskie. Od 1050 roku udawa si corocznie do poudniowej Italii, odby trzy podre za Alpy, dotar w 1052 roku do wojennego
obozu cesarskiego pod Pressburgiem, by poredniczy w zawarciu pokoju. Jego podre stay si egzemplifikacj zasady, e papie jest gow wszystkich Kociow. Na synodzie w Reims (1049) zastrzeono
mu tytu: unversalis ecclesiae primas apostolicus.
Z wyszym klerem rzymskim omawia i zaatwia sprawy Kocioa Powszechnego, przez co przyczyni
si do rozwoju kolegium kardynalskiego. Do Rzymu, zdemoralizowanego walkami o wadz, od czego
nie by wolny miejscowy kler, sprowadza ludzi wybitnych, przywdcw reformy i powierza im najwaniejsze funkcje. Fryderyk z ksit lotaryskich, archidiakon z Lttich, zosta kardynaem kanclerzem
Kocioa rzymskiego. Humbert, mnich z klasztoru w Moyenmoutier (diecezja lyoska). sta si kardynaem z Silva Candida i doradc papieskim. Hildebrand, mnich z Cluny, otrzyma wicenia subdiakonatu i
przej zarzd majtku opactwa w. Pawa za murami w Rzymie. Papie zachowa dawne kontakty z wybitnymi reformatorami, Halinarem arcybiskupem Lyonu, Hugonem Wielkim opatem z Cluny, Piotrem
Damiani przeorem z Fonte Avellana.
Synody reformatorskie
Zwoywa je Leon IX corocznie w Rzymie jako kontynuacj rzymskich synodw wielkopostnych, ale
bra rwnie udzia w synodach poza sw stolic papiesk, w 1049 roku - w Pawii, Reims i Moguncji, w
1050 roku - w Siponto, Salerno i Vercelli, w 1053 roku - w Mantui i Bari.
Na synodach zajmowano si przede wszystkim usuniciem z Kocioa symonii i konkubinatu (nikolaityzmu) duchowiestwa. W Rzymie zaostrzy papie kary na kapanw nie zachowujcych celibatu, a wiernym zabroni korzystania z ich posug kapaskich.
W walce z symoni, oprcz sankcji, posugiwa si argumentami teologicznymi, ktre wypracowali dwaj
teologowie, Humbert z Silva Candida i Piotr Damiani. Dyskusyjny pozosta natomiast problem, czy wicenia udzielone przez biskupw symonistw s wane. Piotr Damiani opowiedzia si za wanoci,
Humbert przeciw niej.
Bdy Berengariusza
Leon IX zajmowa si na kilku synodach bdn nauk Berengariusza (ok. 1000-1088), nauczyciela i
rektora szkoy witego Marcina w Tours, archidiakona w Angers. Teolog ten, ktrego nauka znana jest z
zachowanych 23 listw i traktatu De sacra coena, powoywa si na witego Augustyna w uzasadnianiu
swego pogldu, e sakrament jako znak wity jest widzialn form niewidzialnej aski Boej (Boskiej
Tajemnicy). W oparciu za o tezy Eriugeny i Ratramna z Korbei zaprzecza, e w Eucharystii dokonuje
si przemiana chleba i wina w Ciao i Krew Chrystusa. Wedug niego, takie przemienienie jest niemoliwe, bo Chrystus ju istnieje i nie moe przyjmowa nowej materii. Uwielbione Ciao Chrystusa znajduje
si w niebie, nie moe wic przebywa na ziemi, zwaszcza w wielu miejscach, a nadto, przypadoci
chleba i wina nie dadz si oddzieli ud ich substancji. Berengariusz gosi wic, e Eucharystia nie za-
65
wiera Ciaa i Krwi Chrystusa w sposb realny, ale jest tylko symbolem i rkojmi duchowego zjednoczenia wierzcych ludzi z Chrystusem uwielbionym w niebie.
Przeciw nauce Berengariusza wystpili inni teologowie, zwaszcza Lanfrank z Pawii i Piotr Damiani.
Potpiono j na synodach, w Rzymie i Vercelli (1050), w Paryu (1051). Spr toczy si jednak nadal,
jeszcze po pontyfikacie Leona IX, cho Berengariusz na synodzie w Tours (1054) odwoywa swe bdy i
zoy wyznanie wiary. Czyni to jeszcze kilka razy, ale zdaje si, e do koca ycia nie zmieni przekona.
Zagroenie normandzkie
Leon IX dy do umocnienia Pastwa Kocielnego i rozszerzenia go na poudniow Itali, napotka jednak w Normanach na przeszkod. Od 1026 roku Normanowie z Normandii najmowali si na sub ksit Neapolu, Benewentu i Kapui, ale dyli do przejcia wadzy, tworzenia wasnych hrabstw i ksistw,
poczynajc od Aversa. Wybitny wdz normandzki, Robert Gwiskard, podj (1042) podbj Apulii i
Kalabrii, wypierajc stamtd wojska bizantyjskie. Komes Apulii, Wilhelm elazny, formalnie uzna si
lennikiem longobardzkiego ksicia w Spoleto, a od cesarza Henryka III zyska zatwierdzenie posiadoci i
ksistwo Benewent. Leon IX nie by pocztkowo wrogo nastawiony do tych zmian, ale ucisk ludnoci
pod panowaniem Normanw i woanie Benewentczykw o pomoc skoniy go do zorganizowania przeciw nim wyprawy. Cesarz zgodzi si na dostarczenie wojsk i odstpi papieowi swe prawa do Benewentu. Ze wzgldu na sprzeciw monych, pomoc zbrojna cesarza ograniczya si do niewielkiego oddziau. Papie jednak wszed w porozumienie z Bizancjum, ktrego wojska w Italii miay wczy si do
wsplnej walki. Zanim doszo do poczenia wojsk, papie biorcy osobisty udzia w wyprawie przeciw
Normanom musia podj bitw pod Civitate (18.06.1053), ktr przegra i dosta si do niewoli. Po kilku
miesicach, gdy uzna lennem Normanw ziemie przez nich zdobyte, powrci z niewoli, ale nie zrezygnowa z obrony przed ich zagroeniem. W tym celu dy do przymierza z Bizancjum. Historycy
wschodni (Nicolas Zernov) uwaaj, e sprawa Normanw odegraa decydujc rol w powstaniu schizmy midzy Konstantynopolem i Rzymem.
Koci Wschodni i Cerulariusz
W Kociele Wschodnim autorytet i wadza patriarchy stale wzrastaa, co wydaje si absurdalne w okresie, w ktrym rozwin si absolutyzm cesarza bizantyjskiego. A jednak tak byo, bo cesarz jako laik
mg by jedynie opiekunem Kocioa, a nie jego gow, cho decydowa o osobie patriarchy. Cesarz
mg zmienia postanowienia swoich poprzednikw na tronie, ale nie mia prawa zmieniania lub uniewaniania uchwa synodw, ktrym przewodniczy patriarcha.
Ujawnio si to w sprawie czwartego maestwa cesarza Leona VI, ktry po mierci trzeciej ony, nie
majc syna, zwiza si z Zoe Karbosin. Gdy urodzia mu syna, postanowi wbrew wczesnym kanonom
i praktyce Kocioa Wschodniego, zawrze z ni maestwo w celu legalizacji pochodzenia dziecka.
Patriarcha Mikoaj Mystikos ochrzci nastpc tronu, ale pod warunkiem, e cesarz zerwie zwizek z Zoe.
On jednak polubi j, za co patriarcha nie dopuci go do udziau w naboestwie Boego Narodzenia i
Epifanii. Cesarz odwoa si do pozostaych patriarchw, w tym do papiea Sergiusza III, ktry nie widzia przeszkody do zawarcia czwartego maestwa, bo tego nie zakazywao prawo i praktyka Kocioa
Zachodniego. Rozbieno stanowisk papiea i patriarchy spowodoway chwilow schizm midzy
Rzymem i Konstantynopolem, cesarz za zmusi Mikoaja Mystikosa do abdykacji, ale nie zdoa zmieni
kanonw Kocioa wschodniego. Po mierci Leona VI patriarcha Mikoaj powrci do wadzy.
Silna pozycja patriarchy nie moga jednak zahamowa w Kociele Wschodnim rozwoju sekty bogomiw, ktra powstaa w Bugarii i pojawia si w Bizancjum, pniej za wywara na Zachodzie wpyw na
powstanie herezji albigensw.
W Bugarii, wyczerpanej wojnami i wewntrznymi konfliktami, rozwina si manichejsko-paulicjanska
nauka o dwch pierwiastkach, dobrym i zym, sprawujcych wadz nad wiatem. Wedug tej nauki, bardzo antropomorficznie pojmujcej Boga, dwoma Boymi synami s Satanael, zbuntowany przeciw Ojcu
stwrca wiata i ciaa, oraz Logos, posany przez Ojca, by pouczy ludzi, jak zwalcza Satanaela. Propa-
66
gatorami tej nauki byli popi, Jeremiasz, zwany Bogumilem, i Jan Czurila (Tzourillas). Ich ideaem by
ascetyzm i spirytualizm, dlatego odrzucali obrzdy i materialne formy kultu. Sprawowanie wadzy uznawali za sub Satanaelowi, wrogo wic byli nastawieni do hierarchii kocielnej.
Autorytet Kocioa Wschodniego i samego patriarchy umocni si pozyskaniem Rusi do chrzecijastwa.
Wpyw na ksztatowanie si stosunkw midzy cesarstwem a Kocioem w Bizancjum wywara sprawa
Jana Tzimiskesa (969-976). Przygotowa on spisek przeciw cesarzowi Nikeforowi Fokasowi w porozumieniu z jego on, Teofano. Gdy Nikefor zosta zamordowany, patriarcha Polyeuktos zada od Tzimiskesa odprawienia pokuty, wypdzenia Teofano i ukarania wsplnikw. Po odbyciu pokuty (bizantyjska
Kanossa) dokona dopiero koronacji. Nowy cesarz dowiadczywszy autorytetu patriarchy, wypowiedzia
w Epanagodze: Znam dwie potgi w wiecie: wadze duchown i wadz cesarsk. Pierwszej z nich
Stwrca powierzy rzd dusz, drugiej nakaza trosk o sprawy doczesne. Jedynie harmonijna wsppraca
obu tych potg moe zapewni ludziom pokj i dobrobyt.
W okresie apogeum bizantyjskiej potgi, cesarzowi Bazylemu II (976-1025) nie udao si ograniczy
wielkich wpyww patriarchy, ktre wzrosy w nastpnych latach, gdy za nieudolnych wadcw sprawowaa rzdy stoeczna arystokracja urzdnicza (1025-1081).
Micha Cerulariusz mia szczegln wiadomo wadzy patriarchy. Uznany za najbardziej ambitnego z
ksit Kocioa w dziejach Bizancjum (G. Ostrogorski), zaangaowa si w polityczn dziaalno, zanim
zosta patriarch. Jako wiecki urzdnik bra udzia w spisku arystokracji bizantyjskiej przeciw cesarzowi
Michaowi IV (1034-1041), lecz po jego stumieniu musia i na wygnanie i wwczas przywdzia habit
zakonny. Gdy wrci do Konstantynopola za cesarza Konstantyna IX Monomachosa (1042-1055), rozpocz szybk karier duchown i ju w 1043 roku zosta patriarch. U ludu cieszy si popularnoci za
opozycj przeciw Michaowi IV, mia duy wpyw na sabego i chwiejnego cesarza Konstantyna IX, nie
cofa si przed niczym w penieniu swej wadzy.
Wielka schizma
Wstpem do niej bya sprawa Ormian, gdy Armenia popada w zaleno polityczn od Bizancjum.
Patriarcha chcia im narzuci jednolity obrzdek i bizantyjskie zwyczaje kocielne. Zakaza uywania do
Mszy witej przanego chleba, uznajc go za heretyck nowo. Ormianie powoywali si na dawno
swej praktyki i na stosowanie jej w Kociele Zachodnim. Patriarcha zakaza wic duchownym aciskim
w Konstantynopolu uywania chleba przanego, a gdy nie posuchali, zamkn ich kocioy. Do konfliktu
wczy si Leon, arcybiskup z Ochrydy przez swj list do Jana, biskupa greckiego Trani (Apulia), z poleceniem przekazania go papieowi i frankoskiemu duchowiestwu. W licie potpi uywanie przanego chleba i posty w soboty Wielkiego Postu, gani sposb piewania Alleluja w liturgii i inne praktyki
obrzdowe Kocioa Zachodniego.
Kardyna Humbert z Silva Candida przygotowa odpowied na list Leona. Mniej dba o zbijanie zarzutw, wicej zaj si przedstawieniem uprawnie Stolicy Apostolskiej, podajc jako dowody dekrety
pseudoizydoriaskie uwaane wwczas na Zachodzie za autentyczne, nieznane za w Bizancjum, gdzie
odczytano sposb argumentowania Humberta za nieznajomo tradycji apostolskiej. Nastpio wic zderzenie si dwch mentalnoci i dwch kultur, z ktrych kada bya przekonana o wyszoci swej tradycji.
Cerulariusz wysuwa na pierwszy plan rnice liturgiczne, w rzeczywistoci chodzio o dwa waniejsze
dla obu stron zagadnienia: dogmatyczne - pochodzenie Ducha witego (Filioque) i dyscyplinarne celibat duchowiestwa.
W takiej sytuacji przybyli do Konstantynopola legaci papiescy, by radzi z cesarzem Konstantynem IX o
usuniciu zagroenia normandzkiego w poudniowej Italii. Legatami byli, Humbert z Silva Candida, Fryredyk Lotaryski, Piotr, biskup z Amalfi, miasta nalecego do dominacji bizantyjskiej. Cesarz przyj
ich przychylnie, gotowy do zawarcia politycznego przymierza, legaci jednak domagali si najpierw uznania przez Cerulariusza stanowiska Zachodu w sprawach spornych. Patriarcha nie liczy si z naleganiami
cesarza ani nie zgodzi si na rozmowy z legatami. Humbert rozpowszechnia wic przetumaczone na
jzyk grecki swoje pismo Przeciw Grekom i wda si w polemiki. Doszo do dysputy publicznej
(24.06.1054) z opatem Nicetasem w jego klasztorze. Oficjalnie przyznano racj Humbertowi, cesarz zo-
67
y opata z urzdu i poleci spali jego pisma, opublikowane przeciw azymitom uywajcym w Eucharystii chleba przanego. Lud i mnisi opowiedzieli si jednak po stronie opata, a przeciw acinnikom. Wobec
niemoliwoci rozmw z patriarch, ktry na wie o mierci papiea (o ile ju dosza do Bizancjum)
mg powoywa si na wyganicie penomocnictw legatw, Humbert (16.07.1054), podczas naboestwa w kociele Boej Mdroci, zoy na otarzu bull z ekskomunik, symbolicznie strzsn py z
obuwia, wychodzc z wityni, po czym legaci spiesznie opucili stolic cesarsk.
Przekazan sobie bull poleci Cerulariusz przetumaczy na jzyk grecki i posuy si ni w dalszej
walce z acinnikami. W bulli ogoszono ekskomunik imiennie na patriarch i jego kanclerza, Michaa
Konstantyna, oraz arcybiskupa Leona z Ochrydy, oglnie za na tych, ktrzy poszli za ich przewodnictwem. Nazwano ich symonistami, nikolaitami, arianami, sewerianami, pneumatomachami, uywajc te
nazw innych heretykw z ubiegych stuleci. W bulli podano jako najgorsz przewin ekskomunikowanych, e samowolnie znieksztacili symbol nicejski, usuwajc z niego Filioque. Cerulariuszowi nie trudno
byo omieszy Humberta, e nie zna tradycji kocielnej, bo Filioque nie znajdowao si w symbolu nicejskim, a celibat duchownych nie opiera si na tradycji apostolskiej.
Cesarz nie chcia miesza si w gorszcy spr, ale nie przeciwdziaa synodowi, na ktrym Cerulariusz
napitnowa legatw jako oszustw i ogosi na nich ekskomunik.
Niezalenie od tego, czy uzna si ekskomunik na Cerulariusza za prawnie wan, bo Stolica Apostolska
wwczas wakowaa, nastpny za papie jej nie zatwierdzi, pozosta fakt rozamu midzy obu Kocioami. Wprawdzie z pocztku mao uwiadamiano sobie jego tragiczne skutki, ale one byy, przede wszystkim potgoway si odtd rnice w pogldach na jedno Kocioa i na jego struktur. W poczuciu
krzywdy kadej ze stron wyolbrzymiano rnice w obyczajach i obrzdach, podcigajc je do rzdu herezji. Dopiero Pawe VI doprowadzi (1964) do oboplnego zdjcia ekskomunik.
Bezporednio po schizmie wzrosa wadza i wpywy Cerulariusza. Po mierci Konstantyna IX stan na
czele opozycji, zmusi do abdykacji nastpnego cesarza, Michaa VI, a koron cesarsk przekaza Izaakowi Komnesowi, od ktrego otrzyma nowe przywileje. Niepowcigliwy w swoich daniach, opierajc si na zachodnim falsyfikacie Darowizna Konstantyna, doprowadzi do walki z cesarzem, zakoczonej upadkiem obu przeciwnikw. Cerulariusz poszed (1058) na wygnanie i umar, zanim zakoczy si
synod, na ktrym go sdzono i mia by deponowany. Cesarz, przygnbiony chorob zrzek si wadzy i
wstpi do klasztoru.
Athos i mnisi
Cesarz Konstantym IX ogosi (1045) Athos gr wit, na ktrej nie byo wolno przebywa kobietom.
Usankcjonowa w ten sposb ponad stuletni tradycj tego najwikszego i najwybitniejszego orodka
ycia monastycznego w Kociele Wschodnim. Jego zakonna historia zaczyna si w poowie IX wieku,
gdy osiedlili si tam eremici, ktrych przy kocu tego stulecia ujto w pierwsz form organizacyjn,
ustanawiajc rad, zoon z najstarszych eremitw pod przewodnictwem tak zwanego protosa. Atanazy
Atonita (okoo 925-1002), mnich z Bitynii, ktry przyby na Athos, by unikn godnoci igumena, zapocztkowa na nim. ycie wsplne, budujc Wielk awr z kocioem ku czci Matki Boej. Stopniowo
wczy wszystkich eremitw w ycie wsplnotowe i zosta opatem 58 klasztorw. Rozkwit monastycyzmu na Athos przypada na XI wiek, dziki poparciu cesarzy i monych. Przybywali tam take Gruzini,
Rusini i Grecy z Italii, tworzc swoje klasztory. Oprcz pogbionego ycia monastycznego, na Athos
uprawiano nauk i sztuk. Synne stay si iluminowane rkopisy, jak Kodeks Ewangelii z okoo 950 roku
lub Tetraevangelion Philotheu z tego samego wieku.
ycie monastyczne rozwijao si rwnie poza Athos, cho nie obeszo si bez zjawisk negatywnych. Do
nich zaliczano system powierzania (charistikarion) klasztorw i ich majtkw opiece osb wieckich.
Najznakomitszym reprezentantem mistycznego nurtu w yciu monastycyzmu sta si Symeon Nowy
Teolog (zm. 1033).
68
Czwarty okres
1054 - 1140
SKUTECZNA REFORMA
Od reformy klasztorw przeszed Koci do reformy papiestwa i caego swego ycia (reforma gregoriaska). Kieruj ni papiee, ktrych wadza ulega szybkiemu wzrostowi centralizacji. Zachd po wielkiej schizmie wschodniej tworzy zwart jedno kocieln i pogbia sw jedno kulturaln. Pragnie
wszake jednoci z Ziemi wit i cesarstwem bizantyjskim, zrywa si wic do pierwszej krucjaty. Na
dalszy plan odsuwa si dziaalno misyjna wrd pogaskich ludw w basenie Morza Batyckiego, jedynie z orodka misyjnego w Hamburgu - Bremie stara si j kontynuowa arcybiskup Adalbert, a Polska
doprowadza do chrystianizacji Pomorza Zachodniego.
Adalbert, arcybiskup hambursko-bremeski (1043-1072), zasuony jako misjonarz w Danii, Szwecji,
Norwegii i na pobliskich wyspach, zosta mianowany przez Leona IX wikariuszem apostolskim dla ludw
Pnocy, usiowa nadto utworzy patriarchat Pnocy, ale sprzeciwiao si to wzrastajcej centralizacji
papiestwa, nie znalaz wic zrozumienia w Rzymie. Od 1060 roku zajmowa si misjami wrd Obodrzycw, korzystajc ze rodkw pastwowych jako regent za maoletniego cesarza Henryka IV. Jego
dziaalnoci sprzyja ksi Gotszalk (1043-1066), ktry umocni si na tronie Obodrzycw dziki pomocy ksit saskich. Adalbert utworzy z fundacji ksicia dwa biskupstwa (Ratzeburg i Meklemburg), Koci wszake wrd Obodrzycw dozna ciosu, gdy moni strcili Gotszalka i pod wpywem silnego
orodka pogaskiego w Radogoszczy narzucali powrt do dawnych wierze. Niewiele zmieniy rzdy
chrzecijaskiego ksicia, duskiego Kanuta Lawarda, ktry otrzyma koron obodrzyck od cesarza Lotara, ale ju w 1131 roku zosta zamordowany, panowanie za objli wadcy pogascy. W nastpnym
okresie Sasi podjli krucjat przeciw pogaskim Sowianom.
Rozdzia 17
PAPIEE REFORMATORZY
Reforma Kocioa w XI wieku osigna swj szczytowy punkt za Grzegorza VII (1073-1085), std jej
nazwa. Zrodzona z potrzeb Kocioa i z ducha kongregacji kluniackiej ma wyranie dwa etapy swego
rozwoju: pierwszy, od 1046 roku do 1087 roku, i drugi, od 1087 roku do 1124 roku. W pierwszym etapie
mona wyrni kolejne fazy: pocztek reformy od Klemensa II do Leona IX, reform wyboru papiea za
Mikoaja II (1059-1061) i wczenie sprawy inwestytury do programu reformy, rozcignicie jej na szereg krajw za Aleksandra II (1061-1073), walk o ni z obozem cesarskim za Grzegorza VII i osobist
klsk papiea, lecz zwycistwo idei gregoriaskich.
Wybr papiea
Po mierci Leona IX (19.04.1054) prowadzono z Rzymu dugie pertraktacje o wybr jego nastpcy z cesarzem Henrykiem III, ktry po roku przeprowadzi uznanie swego kandydata, cesarskiego kanclerza
Gebharda z Eichstttu. Obj on Stolic Apostolsk (13.04.055) jako Wiktor II i przez dwa lata pontyfikatu kontynuowa program reformy na synodach, we Florencji (1055) pod swoim osobistym przewodnictwem, w Tuluzie pod przewodnictwem arcybiskupw z Arles i Aix jako legatw papieskich, w Chalons-sur-Sane pod kierownictwem posanego z Rzymu legata, Hildebranda. Papie korzysta szczeglnie
z wsppracy Hildebranda i kardynaa Humberta z Silva Candida. Od cesarza Henryka III uzyska uznanie ksistwa Spoleto i hrabstwa Fermo za cz Pastwa Kocielnego. Umierajcy cesarz odda mu maoletniego syna, Henryka IV, w szczegln opiek, ale papie zmar wkrtce po nim. Cesarstwo za regencji Agnieszki z Poitou (1056-1062) miao do problemw wewntrznopastwowych, reformatorzy w
69
Rzymie szukali wic oparcia w Godfrydzie Lotaryskim, ksiciu Tuskulum i doprowadzili, bez pytania
dworu cesarskiego o zgod, do wyboru na papiea jego brata, znanego ju Fryderyka Lotaryskiego.
Stefan X (IX 1057-1058), przebywajc na Monte Cassino w ostatnich latach przed wyborem na papiea,
korzysta nadal z pomocy benedyktynw w dziele reformy Kocioa, przej do niej elementy reformy
kluniackiej, a na swego doradc i kardynaa biskupa Ostii powoa Piotra Damiani, przeora z Fonte Avellana. W swoim krtkim pontyfikacie (zm. 28.03.1058) zdoa odby jeden synod reformistyczny w Rzymie (1057), wydajc kanony o celibacie duchowiestwa.
Stronnictwo rzymsko-tuskulaskie popiesznie ogosio nowym papieem biskupa Jana z Yelletr, ktry
przyj imi Benedykta X. Niewano jego wyboru wykazali Piotr Damiani i Hildebrand, a gdy to uznaa
cz stronnikw antypapiea i uzyskano poparcie dworu cesarskiego, przystpiono w Sienie do nowego
wyboru. Papieem zosta biskup Gerard z Florencji, Mikoaj II (1058-1061), ktry pod oson wojsk
Godfryda Lotaryskiego wjecha do Rzymu i na najbliszym synodzie wielkopostnym (1059) zaj si
ustaleniem dokadnych przepisw o obsadzeniu Stolicy Apostolskiej.
Wybr papiea, wedug kanonw tego synodu, nalea do kolegium kardynalskiego. Kandydatw ustalali kardynaowie biskupi, wyboru dokonywali wysi duchowni rzymscy (kardynaowie), a reszcie duchowiestwa i ludowi obwieszczano wyniki wyboru, zostawiajc im tylko prawo aklamacji. Przewidziano, e wybr bdzie wany poza Rzymem, gdyby w nim kardynaowie nie mieli wolnoci dziaania.
Ustalono, e papie, wybrany wedug podanych norm, nabywa od razu pen wadz, niezalenie od
wjazdu do Rzymu i uroczystej intronizacji. Dodano, e podczas wakansu przechodzi wadza w Kociele
rzymskim na kardynaw biskupw. Nie kwestionowano prawa cesarza do zatwierdzania wyboru, ale
papie przyznawa je Henrykowi IV jako osobisty przywilej.
Przy nastpnych wyborach nie zawsze trzymano si podanych zasad, nabray jednak trwaoci w XII wieku, nigdy te odtd nie kwestionowano przepisu, e wybr papiea naley do kolegium kardynalskiego.
W reformie gregoriaskiej wywalczono na wzr tej zasady prawo wyboru biskupw i opatw przez odpowiednie kolegia duchownych (kapituy). Zanim to si stao, trzeba byo obali zgubn praktyk inwestytury wyszych duchownych przez monarchw. Na inwestytur jako rdo symonii i konkubinatu
kleru wskaza Humbert z Silva Candida w swych dzieach. Walk z inwestytur podj jednak dopiero
Grzegorz VII.
Sojusz z Normanami
Mikoaj II, nie czujc si pewnym w Rzymie z powodu przebywajcego w pobliu antypapiea Benedykta X, ktrego popiera margrabia z Galeria, szuka pomocy u Godfryda Lotaryskiego, a gdy jej nie
uzyska, zwrci si do ksit normandzkich w poudniowej Italii.
Na spotkaniu (1059) z Ryszardom z Aversa, ksiciem Kapui, i Robertem Gwiskardem, ksiciem Apulii i Kalabrii, uzgodniono zoenie przez nich przysigi wiernoci papieowi, uznanie wymienionych
ksistw za lenno Stolicy Apostolskiej, pacenie czynszu lennego z ziem, ktre wchodziy w skad Pastwa
Kocielnego. Ksita zobowizali si nadto, w przypadku rozdwojonego wyboru, opowiedzie si za
kandydatem lepszych kardynaw. Po spotkaniu, Ryszard uwizi antypapiea i przekaza do Rzymu,
gdzie doszo do jego pojednania z Mikoajem II. Zaj take zamki szlachty, nalecej do opozycji antypapieskiej i przekaza je Pastwu Kocielnemu.
W Niemczech uznano sojusz z Normanami za naruszenie suwerennych praw cesarskich, gdy ich ziemie
wczeniej byy lennem cesarza. Stao si to jednak dopiero w 1061 roku pod wpywem regenta cesarstwa,
arcybiskupa Anno z Kolonii, i jak si przypuszcza, z jego osobistych motyww. Potpiono wwczas nie
tylko sojusz, ale i uchway synodu z 1059 roku o wyborze papiea, a po mierci Mikoaja II (20.07.1061)
starano si narzuci swego kandydata. Cesarzowi pomoga opozycja rzymska, ktra ogosia go patrycjuszem Rzymu, prosia o wyznaczenie kandydata na papiea i przeprowadzia jego wybr na dworze cesarskim przez swoje poselstwo, biskupw lombardzkich i niemieckich. Kandydat cesarski, antypapie Honoriusz II, (biskup Cadalus z Parmy) zosta ogoszony, cho w Rzymie wybrano ju wczeniej biskupa
Anzelma z Lukki, Aleksandra II (1061-1073).
70
Aleksander II i pataria
Pocztki pontyfikatu powici papie na uzyskanie uznania w Niemczech i usunicie antypapiea z
Rzymu. Zmiana polityki na dworze cesarskim spowodowaa wyznaczenie na sejmie augsburskim (1062)
komisji wysanej do Italii w celu zbadania na miejscu sprawy dwch papiey. Aleksander II wrci ju do
Rzymu pod oson wojsk Godfryda Lotaryskiego, synod jednak z udziaem komisji cesarskiej odby si
w Mantui (1064). Uznano wano wyboru Aleksandra II, a cho Honoriusz II do koca ycia (1072)
zachowa tytu i pretensje do urzdu papieskiego, nie zachwiao to pozycji papiea i nie miao hamujcego wpywu na rozwj reformy.
Zwikszy si obecnie geograficzny zasig reformy. Rozwijaa si nadal we Francji, dokd Aleksander
II wysya swoich legatw, podobnie jak do innych krajw. Najtrudniej byo w Niemczech, bo legaci napotykali na opr dygnitarzy cesarskich, w tym rwnie biskupw. Ich niech wzmoga si, gdy papie
zaj inne stanowisko ni cesarz, w sprawie obsadzenia mediolaskiej stolicy arcybiskupiej. Opozycja w
Niemczech przeciw reformie wykazaa dobitnie, e nie usunie si symonii i nikolaityzmu bez zniesienia
inwestytury.
W Hiszpanii, legat papieski kardyna Hugo na synodach w latach 1065-1067 rozwin ruch reformy,
wczeniej zapocztkowany z orodkw monastycznych w Cluny i Marsylii. Krl aragoski Sancho odda
swj kraj pod opiek Stolicy Apostolskiej (1068), a synody aragoskie wkrtce wprowadziy liturgi
rzymsk. Papie ze swej strony popar rekonkwist. Gdy rycerstwo francuskie zorganizowao (1072) wypraw z pomoc dla wojsk chrzecijaskich w Hiszpanii, uzyskao od Aleksandra II odpusty za udzia w
walkach z Maurami, byo jednak zobowizane zdobyte ziemie uwaa za lenno Stolicy Apostolskiej.
W Anglii napotkaa reforma na przeszkody w walkach najedcw. Aleksander II popar ksicia Normandii, Wilhelma Zdobywc, ktry w Normandii wspdziaa z ruchem reformy kocielnej. Pod otrzymanym od papiea sztandarem Piotrowym walczy Wilhelm zwycisko pod Hastings (1066), a jako
wadca Anglii wznowi pacenie witopietrza i wspdziaa z legatami papieskimi na synodach. Obsadzajc biskupstwa duchownymi normandzkimi, powoa na arcybiskupa w Canterbury swojego przyjaciela Lanfranka z Bec (1070-1089), Lombardczyka z pochodzenia, ktry syn z uczonoci, a w dziele
reformy cile wspdziaa z Aleksandrem II i Grzegorzem VII, po odbyciu podry do Rzymu.
W Lombardii przybra ruch reformy charakter rewolucyjny. W miastach stale si bogaccych wystpiy
due rnice spoeczne, duchowni take wzbogaceni i czsto onaci wywoywali ostr krytyk ze strony
ludzi, dcych do reformy Kocioa, ktrych ideaem sta si powrt duchowiestwa do czasw apostolskich z ubstwem, yciem wsplnotowym i systematycznym nauczaniem. Ruch ten nazywano patari,
moe od sowa patta (achman).
W Mediolanie, ju w 1057 roku, pataria pod przewodnictwem kapana Arialda z Varese i mediolaskiego szlachcica Landulfa Cotta, przystpia do usuwania duchownych onatych. Obaj przywdcy zostali
potpieni przez synod w Fontaneto, ale pataria nadal gosia nieuznawanie duchownych symonistw i
nikolaitw. Mikoaj II wysa (1059) Piotra Damiani i Anzelma z Lukki, ktrzy zdoali skoni duchownych do porzucenia praktyk symoniackich i nikolaistycznych, nakadajc na winnych agodne kary. Obaj
legaci zyskali nadto od Mediolanu uznanie prymacjalnego stanowiska papiea i liturgii rzymskiej, obok
ambrozjaskiej.
Synod rzymski (1060) zatwierdzi porozumienie z Mediolanem i udzieli poparcia arcybiskupowi mediolaskiemu Widonowi, ktry jednak nie zadowoli patarii, zbyt wolno dokonujc reform. W 1066 roku
doszo do rozruchw w miecie. Zgin Ariald, uznany przez patari za mczennika. W innych miastach
take nastpia radykalizacja ruchu, w Cremonie wypdzono duchownych onatych, w Piacenzy - samego
biskupa. Legaci papiescy wprowadzili z trudem uspokojenie. Arcybiskup Widon postanowi zrezygnowa
z urzdu (1071), odsyajc pastora i piercie cesarzowi Henrykowi IV. Na dworze cesarskim nie ogldano si na prawo Mediolaczykw do wyboru biskupa i udzielono inwestytury Gottfriedowi. Nie uznaa
go patria, a po mierci Widona (1072) doprowadzia pod przewodnictwem legatw papieskich do wyboru
arcybiskupa Atto. Nieustpliwo Gottfrieda i doradcw cesarskich spowodowaa schizm w Mediolanie, oboono wic ich kltw na synodzie rzymskim (1073), po ktrym wkrtce zmar Aleksander II.
71
Grzegorz VII
Wsppracownik kilku papiey, Hildebrand, zosta obwoany papieem przez kler i lud w bazylice lateraskiej podczas pogrzebu Aleksandra II. Wybrany nastpnie przez kolegium kardynalskie, zgosi swj
wybr cesarzowi Henrykowi IV i nie przyj sakry, zanim nie upewni si o braku sprzeciwu.
Dowiadczenie mia bogate, wychowany i wyksztacony w klasztorze Najwitszej Maryi Panny na
Awentynie w Rzymie. wicenia nisze otrzyma od Grzegorza VI, ktremu towarzyszy do Niemiec na
wygnanie, a po jego mierci wstpi (1047) do klasztoru w Cluny, skd powrci do Rzymu, przywoany
przez Leona IX. Legacje do Francji i Niemiec uczyniy go jeszcze bardziej znaczcym i znanym. Uchodzi za gwnego doradc Mikoaja II i za najbardziej znaczcego duchownego w Rzymie za Aleksandra
II.
Dla dziaalnoci Grzegorza VII bardziej decydujc ni dowiadczenie, okazaa si jego mentalno i
wiadomo celu, do ktrego dy. Istotne byo nie to, e chtnie nosi nadal strj mniszy, ale e myla
jako duchowy syn witego Benedykta o swoim wybraniu przez Boga i odpowiedzialnoci za Krlestwo
Boe, ktrym jest Koci Powszechny, w nieustannie toczcej si walce z krlestwem szatana. Wedug
niego, dziaalno kapaska (sacerdotium) odnosi si wprost do Boga, jest wic wysza rang od dziaalnoci monarszej (imperium). Wypowiada si jednak publicznie, e wadza papieska i wadza cesarska
s jako dwojga oczu, kierujcych czowiekiem, musz wic wspdziaa w jednoci i zgodzie.
Swoje idee reformy realizowa na rzymskich synodach wielkopostnych. Program dziaania lapidarnie
uj w tak zwanym Dictatus papae.
Hipotezami wyjania si okolicznoci i cel zredagowania Dictatus papae. Prawdopodobnie by on programem obrad synodu rzymskiego w 1075 r. Jego tre stanowi 27 punktw. Odnosz si one przede
wszystkim do okrelenia stosunku wadzy biskupiej i krlewskiej do papieskiej. Sformuowane s lakonicznie, czasem bez wykoczenia myli. Zaczynaj si od stwierdzenia, e Koci rzymski zosta zaoony przez samego Boga (punkt 1) i e jedynie biskup rzymski moe by nazwany biskupem powszechnym (p. 2). Mwi o wadzy legatw papieskich w odniesieniu do synodw i biskupw, o prawie papiea
do dysponowania biskupami, ustanawiania i dzielenia biskupstw, wydawania nowych praw dla caego
Kocioa. Zastrzegaj papieowi wyczne prawo wrd duchownych do noszenia insygniw monarszych, do odbierania ucaowania stp przez ksita i posugiwanie si tytuem papa (papie). Okrelaj
w stosunku do cesarzy prawo papiea do deponowania ich (p. 12) i zwalniania poddanych od przysigi
wiernoci wzgldem nich, jeeli postpuj niegodziwie (p. 27).
Dictatus papae, zrozumiay w wczesnych warunkach Kocioa i cesarstwa, stanowi program dziaania
Grzegorza VII.
Rozdzia 18
DZIAALNO GRZEGORZA VII
Znana powszechnie walka papiea z Henrykiem IV zasania niekiedy inne, wane dziedziny dziaalnoci
Grzegorza VII. Obejmowa ni, jak aden z poprzednikw, Koci we wszystkich pastwach, nie wyczajc cesarstwa wschodniego. Czyni to przez legatw, bd przez korespondencj. Uwzgldnia przede
wszystkim sprawy reformy kocielnej, ale nie pomija spraw politycznych.
W cesarstwie
Krlem Niemiec i Lombardii, niekoronowanym jeszcze na cesarza, by Henryk IV. Uzyska tron, gdy
mia 3 lata, uznany za penoletniego (1065), gdy mia 15 lat, chcia rzdzi wedug systemu ojca, Henryka
III, ktrego straci w 6 roku ycia. Chocia by bardzo uzdolniony i wyksztacony, nie posiada jednak ani
rozwagi, ani pobonoci ojca. Otoczy si nadto zymi doradcami. Urzdy kocielne obsadza wedug
swego uznania i bra z tej okazji wiadczenia, ktre w krgach reformatorskich uwaano za symoni.
Musiao doj do konfliktu, bo Grzegorz VII na synodach rzymskich (1074, 1075) ponowi dekrety poprzednich papiey przeciw symonii i konkubinatowi kleru. Duchownym, winnym tych wykrocze,
72
zakazano penienia funkcji (suspensa), ludowi za polecono odsun si od nich. W Niemczech i we

Francji wzroso niezadowolenie ju po uchwaach synodalnych z 1074 roku. Opozycja okrelaa celibat
duchownych jako obowizek niezrozumiay i nie do zniesienia. Papie, na kolejnym synodzie, zagrozi
biskupom zawieszeniem w urzdzie, jeeli by tolerowali maestwo ksiy, zwaszcza przyjmujc opaty
z tej okazji.
Do Niemiec wysa Grzegorz VII swoich legatw ju w 1074 roku, ktrzy zwolnili cesarza z ekskomuniki, jak zacign przez utrzymywanie kontaktw z doradcami, oboonymi kltw jeszcze przez Aleksandra II. Legaci odbyli synod, starajc si przeprowadzi ustalone ju w Rzymie na synodzie wielkopostnym uchway przeciw symonii i nikolaityzmowi. Napotkali na opr wielu duchownych. Na czele
opozycji sta wpywowy na dworze cesarskim arcybiskup Liemar z Bremy.
Uwaa si, e nie doszo by do konfliktu, gdyby arcybiskup mia odwag uda si do Rzymu, lecz zupenie nie wchodzio to w rachub, bo biskupi niemieccy trzymali si dawnego zwyczaju zaatwiania spraw
na swoich synodach i bya obca ich mentalnoci wzrastajca centralizacja rzymska.
Papie po dwuletnich dowiadczeniach upewni si, e rdem za w Kociele jest inwestytura, przez
ktr niegodni ludzie dostaj si na urzdy biskupie i opackie. Na synodzie rzymskim (1075), do zarzdze przeciw symonii i nikolaizmowi doda dekret przeciw inwestyturze. Bezporedni przyczyn byo
z pewnoci to, e pozwani przez legatw do Rzymu biskupi niemieccy nie przybyli do papiea. Zarzdzenia przeciw inwestyturze zlekceway przede wszystkim Henryk IV. Gdy umierzy bunt Sasw
(1075), wysa do Lombardii hrabiego Eberharda, jednego z swoich ekskomunikowanych doradcw, ktry w imieniu krlewskim dokona inwestytury biskupw w Mediolanie, Fermo i Spoleto. Papie, w odrcznym pimie do krla, uzna obsadzenie biskupstw za niekanoniczne, zagrozi te ekskomunik biskupom, ktrzy przyjli inwestytur, bo weszli w kontakt z ekskomunikowanym doradc krlewskim. Henryk IV przystpi do przeciwdziaania, niewtpliwie w obronie dawnych uprawnie cesarskich, zwaszcza
inwestytury, ale w sposb bezwzgldny atakujc osob papiea.
Synod w Wormacji (24.01.1076), stawiajc zarzuty co do nieformalnego wyboru Grzegorza VII, ogosi
jego depozycj. To samo uczyni synod biskupw lombardzkich w Piacenzy.
W pimie synodu wormackiego do papiea oznajmiono o wyroku, motywujc go zniszczeniem przez
Grzegorza VII pokoju w Kociele, przywaszczeniem nienalenego mu zakresu wadzy i przyjcia godnoci papieskiej wbrew dekretowi Mikoaja II. Pismo krla do Grzegorza VII, wymowne w swoim tytule
Do Hildebranda ju nie papiea, ale faszywego mnicha, podawao jako przestpstwa papiea: wrogo
do krla, denie do pozbawienia go wadzy krlewskiej i do zagarnicia cesarskich posiadoci w Italii.
W osobnym licie zwrci si Henryk IV do Rzymian, by zmusili Hildebranda do abdykacji i wybrali jak
najszybciej nowego papiea.
Kanossa
Poselstwo krlewskie z listami przybyo do Rzymu na synod wielkopostny w 1076 roku, na ktrym papie ogosi ekskomunik na Henryka IV i przywdcw biskupiej opozycji oraz zwolnienie poddanych od
przysigi wiernoci wobec krla. Byo to konsekwencj poczyna synodu wormackiego i programu, zawartego w Dictatus papae, stanowio jednak przeom w dotychczasowych pojciach politycznych i zrazio niejednego ze zwolennikw reformy gregoriaskiej. Ksita niemieccy, cho wielu z nich byo ju
wczeniej w opozycji do krla, dopiero w padzierniku 1076 roku na zjedzie w Tribur postanowili, e
nie bd uznawa Henryka IV krlem, jeeli w cigu roku od daty ogoszenia kltwy nie uzyska z niej
zwolnienia. Zaprosili te papiea na nastpny zjazd w lutym 1077 roku.
Ekskomunik nie oznaczaa zoenia krla z tronu, lecz jedynie jego niezdolno prawn do penienia
urzdu publicznego, jak przewidyway kanony w odniesieniu do kadego ekskomunikowanego i to na
czas trwania kltwy. Zagroony przez ksit i uwiadomiony z Rzymu, e papie wyruszy ju w podr
do Niemiec, krl pody mu naprzeciw, by uzyska zwolnienie z ekskomuniki (absolucj) przed zapowiedzianym zjazdem.
Spotkanie nastpio pod Kanoss, zamkiem margrabiny Matyldy, w ktrym papie spdzi wita Boego
Narodzenia. Przed krlem przybyli tam jego posowie, opat Hugon Wielki, ksina Adelajda z Turynu,
73
teciowa cesarza, margrabia Azzo, i pertraktowali z Grzegorzem VII o absolucj. Otrzymali odmown
odpowied, bo papie chcia rozsdzi spraw na zjedzie ksit, do czego z kolei nie chcia dopuci
Henryk IV. Osobicie wic przyby i przed bram zamkow (25-28.01.1077) sta jako pokutnik, proszc o
zwolnienie z ekskomuniki. Papie uleg poczuciu pasterskiego obowizku i naleganiu otoczenia, cho
mia wiadomo, e na absolucji zyskuje tylko krl.
Konossa staa si symbolem upokorzenia krla przed papieem, wadzy pastwowej przed kocieln, politycznie jednak bya wygran Henryka IV, a klsk Grzegorza VII. Papie nie mia ju po co jecha do
Niemiec, wrci wic do Rzymu, zachowujc kilka lat neutralno wobec dalszych wydarze politycznych. Henryk IV wrci do Niemiec i podj rozpraw z opozycj. Ksita na zjedzie w Forchheim
(marzec 1077) ogosili zoenie go z tronu i wybrali krlem Rudolfa, ksicia szwabskiego.
Antypapie
Papie gotw by wczy si jako rozjemca w walk o koron niemieck, lecz Henryk IV da jednoznacznego opowiedzenia si po jego stronie. Grzegorz VII zdecydowa si stan ostatecznie po stronie
Rudolfa, bo zapewnia o poszanowaniu praw Kocioa. Uczyni to w 1080 roku, ponawiajc ekskomunik na Henryka IV. Jej skutek by mniejszy ni przed czterema laty. Henryk, pewny poparcia wielu biskupw niemieckich i lombardzkich, zwoa synod w Brixen (czerwiec 1080) i doprowadzi na nim do
depozycji Grzegorza VII i wyboru antypapiea, Wiberta, arcybiskupa z Rawenny, jako Klemensa III
(1080-1100), ktry znalaz z czasem uznanie u czci biskupw take w Anglii, na Wgrzech i w Serbii.
Henryk ponis klsk w bitwie z Rudolfem, lecz jego przeciwnik zmar wskutek odniesionej rany. Szybko wic rozprawi si z opozycj w Niemczech i urzdzi wypraw do Italii. Antypapiea wprowadzi do
Rzymu i z jego rk przyj koron cesarsk (31.03.1084). Grzegorz VII broni si w zamku witego
Anioa, gdzie doczeka si odsieczy ksicia normandzkiego, Roberta Gwiskarda. Normanowie wszake
zupili zdobyty Rzym i zwikszyli wrogo ludu do papiea. Gdy wic opuszczali miasto, Grzegorz VII
uda si pod ich opiek do Salerno, gdzie wkrtce zmar (25.05.1085). Przypisuje mu si jako ostatnie
sowa: Miowaem sprawiedliwo i nienawidziem nieprawoci, dlatego umieram na wygnaniu. Trzeba
byo jeszcze wielu lat, by reforma gregoriaska zwyciya w Niemczech.
W walce papiestwa z cesarstwem stosowano take now bro - pamflety, oprcz pism polemicznych.
Utrudniaj one obiektywn ocen obu stron, zwaszcza e sposoby dziaania zwolennikw cesarza czy
papiea kadziono na ich karb. Grzegorza VII obciono odpowiedzialnoci za postpowanie jego legata, Hugona de Die, od 1082 roku arcybiskupa Lyonu, cho papie w listach do niego zaleca tolerancj i
takt wobec przeciwnikw reformy. Grzegorza VII wpisano w XVI wieku do rzymskiego martyrologium,
a papie Pawe V ogosi go witym w 1606 roku.
W Italii
W poudniowej Italii, Grzegorz VII osobicie obj (1073) Benewent we wadanie, odnowi lenno ksicia
Ryszarda w Kapui, nie zdoa jednak przez duszy czas doj do porozumienia z ksiciem Robertem
Gwiskardem, ktry kolejno zagarn Amalfi i Salerno, a nawet oblega Benewent (1077). Nie pomogo
zagroenie kltw, dopiero ukad w Ceprano (1080) zapewni nietykalno terytorium Pastwa Kocielnego i pacenie czynszu wedug dawniejszych ustale.
W pnocnej Italii znalaz papie poparcie margrabiego tuskulaskiego, Godfryda Lotaryskiego, a potem wdowy po nim, Matyldy Toskaskiej, ktra oddaa nawet swe posiadoci Kocioowi rzymskiemu,
zachowujc jedynie do koca ycia ich uywanie. Pataria w Lombardii, jako sojusznik papiey w reformie, stracia na znaczeniu po mierci w walce jej przywdcy Erlembalda (1075) i zanika po wyprawie
Henryka IV (1081).
Sycylia i Sardynia, uznawane za wasno Piotrowego Patrimonium na podstawie przywileju Ludwika
Pobonego, przyjmoway bez oporu legatw papieskich. Grzegorz VII zaznacza take w licznych pismach swoje zwierzchnictwo nad tymi wyspami.
74
We Francji i Hiszpanii
Reforma rozwijaa si we Francji bardziej ni w innych krajach, wskutek dziaania staych legatw papieskich i miejscowych reformatorw. W poudniowej Francji zdarzao si, e ksita i hrabiowie, jak
Bertrand z Prowansji (1081) i Piotr z Melguei (1085) uznawali si lennikami Stolicy Apostolskiej, a inni
feudaowie zrzekli si praw wasnociowych wzgldem kociow. Bez wikszych konfliktw przyjto
zakaz inwestytury, napicie wprowadzi jedynie krl Filip I (1060-1108), gdy upi kupcw i pielgrzymw zdajcych do Rzymu, za co Grzegorz VII grozi mu kltw. Krl zosta ekskomunikowany pniej, za Urbana II, z powodu konkubinatu. Reforma gregoriaska daa podstawy do znakomitego rozwoju
Kocioa francuskiego na przeomie XI i XII wieku, kiedy to odegra przodujc rol w zachodnim
chrzecijastwie.
Z Francji nadal napywaa pomoc rycerzy do walki z Maurami w Hiszpanii, co popiera Grzegorz VII,
podobnie jak jego poprzednik. Papie pamita i nieraz przypomina, e Hiszpania od najdawniejszych
czasw bya oddana Kocioowi Rzymskiemu na wasno. Rycerze francuscy, jak Ebolus hrabia z Roncy, uznawali zdobyte na Maurach terytoria za wasno Stolicy Apostolskiej. Mniej chtnie godzili si na
to feudaowie hiszpascy. Dziki pomocy burgundzkiej i akwitaskiej, Alfons VI aragoski zdoby Toledo (1085) i przenis do niego stolic swego krlestwa.
W Hiszpanii, legaci papiescy odprawili synody reformistyczne w Garona (1078) i Burgos (1080).
Przedmiotem obrad byy sprawy symonii i nikolaityzmu oraz zastpienie liturgii mozarabskiej rzymsk.
Nie pomogy opory czci zakonnikw, ktrym przewodzi opat Robert z Sahagun. Popiera ich krl Alfons VI, lecz papie zagrozi mu za to ekskomunik, a opat zosta pozbawiony urzdu. Na synodzie w
Burgos nie byo ju oporu przeciw wprowadzeniu jednolitej liturgii.
Na Pnocy i w Anglii
W krajach skandynawskich istnia problem umocnienia chrystianizacji. Grzegorz VII wysa listy do
krla norweskiego Olafa III i kolejnych krlw szwedzkich, Inge i Alsten, dajc w nich pouczenia o
Kociele i godnoci krlewskiej oraz zachcajc do przysania na nauk w Rzymie kandydatw na duchownych.
Krl duski Swen II (1047-1074) czyni starania w Rzymie o metropoli dla 9 biskupstw w swym kraju.
Paci papieowi witopietrze. Grzegorz VII na prno usiowa pozyska Dani do obozu antycesarskiego. Po ustaniu walk o tron, za Kanuta IV (1080-1086) Koci rozwija si wedug wskaza reformy
gregoriaskiej. Biskupom przyzna krl pierwsze miejsce po ksitach oraz wprowadzi dziesicin kocieln i opaty za posugi duchowne.
Stosunek Grzegorza VII do Anglii i jej wadcy by najbardziej swoisty. Wilhelm Zdobywca paci witopietrze, wspdziaa w reformie z legatami papieskimi i arcybiskupem Lanfrankiem, ale nie przyznawa si do powinnoci lenniczych, nie da si wcign do polityki antycesarskiej, ani nie zgadza si na
podr biskupw do Rzymu bez swej wyranej zgody. Na licznych synodach starano si zachowa roztropno w reformach. Gdy na synodzie w Winchester (1076) zakazano na przyszo zawierania maestw przez ksiy, pozostawiono onatych ju duchownych na ich stanowiskach. Najwikszym osigniciem reformy w Anglii by rozdzia sdw duchownych i wieckich. Dotd biskup i szeryf danego
hrabstwa rozpatrywali wsplnie wszystkie sprawy. Wedug nowych zarzdze, biskup sprawowa wasne
sdy w okrelonych sprawach: przestpstwa osb duchownych, sporne sprawy maestw, testamenty,
skargi o potwarz i herezje. Liczne klasztory w Anglii
przyjy reform pod wpywem opactw z Cluny i Fleury, stay si wic na nowo gwnymi orodkami
nauki i wychowania, odegray te wielka rol w yciu gospodarczym i spoecznym kraju.
W Czechach, na Wgrzech i w Chorwacji
Czesi uznawali bez przerwy od 950 roku zwierzchnictwo cesarskie, zepsuy si wic dobre stosunki ksicia Wratysawa z papiestwem, gdy doszo do otwartego konfliktu Grzegorza VII z Henrykiem IV. Wczeniej jednak wznowi Wratysaw pacenie czynszu Stolicy Apostolskiej, ustanowionego ju za papiea
75
Mikoaja II. Oywion korespondencj prowadzi Grzegorz VII z Czechami z powodu zatargu midzy
biskupem praskim i biskupem oomunieckim o rozgraniczenie ich diecezji.
Wgry przeyway od 1060 roku walki o tron krlewski. Henryk IV popar oenionego z jego siostr
Salomona, ktry uzna si cesarskim lennikiem. Grzegorz VII protestowa przeciw temu, bo Wgry byy
od krla Stefana oddane Stolicy Apostolskiej. Popierajc Gejz przeciw Salomonowi, papie pisa: krlestwo wgierskie tak, jak inne przezacne krlestwa, powinno istnie w stanie wolnoci wasnej i nie podlega wcale krlowi innego krlestwa, ale witej Matce wszystkich, Kocioowi rzymskiemu, ktry poddanych swych traktuje nie jako sugi, ale jako synw.
Koci wgierski nie mia jednak moliwoci, a do ukoczenia walk wewntrznych, wczy si w reform gregoriask.
Chorwacja dalmatyska uczynia to szybciej, za panowania Zwonimira (1075-1089). Koronowany przez
legatw Grzegorza VII, odda swe krlestwo w lenno Stolicy Apostolskiej i popar synod reformistyczny
(1076).
W Polsce i na Rusi
Wzowym problemem polityki Bolesawa miaego (1058-1079) by stosunek do cesarstwa. Ksi
polski uznawa oficjalnie jego zwierzchnictwo, ale popiera obz antycesarski, a na Wgrzech pomaga
Gejzie i jego bratu Wadysawowi, ktrego w 1077 roku wprowadzi na tron. Na paszczynie tej polityki
zacienio si wspdziaanie Polski z Grzegorzem VII. W 1075 roku przybyli legaci papiescy, prawdopodobnie po wczeniejszym pobycie w Rzymie posw ksicia, ktry zabiega o koron krlewsk i
chcia uregulowa w kraju sprawy Kocioa. Papie zapowiedzia legatw w pimie (25.04.1075), z ktrego wynika, e dobrze zna kocieln sytuacj Polski, a przede wszystkim brak metropolity i ma liczb
biskupstw. Papie przypomnia te ksiciu jego obowizki wobec poddanych, zachcajc go do penienia
wadzy ze szczegln trosk i zgodnie z Boym upodobaniem. Na kocu listu prosi o naprawienie
krzywdy, wyrzdzonej ksiciu kijowskiemu Izasawowi.
Po przybyciu legatw wznowiono metropoli gnieniesk i ustanowiono arcybiskupem Bogumia (utosamianego przez wielu historykw z bogosawionym Bogumiem, ktry wedug innych historykw by
arcybiskupem gnienieskim dopiero w latach 1187-1199). Utworzono take biskupstwo w Pocku dla
czci Mazowsza, ktrego druga cz pozostaa przy biskupstwie poznaskim, zwana pniej archidiakonatem czersko-warszawskim. Nie wykluczone, e ustalono utworzenie innych jeszcze biskupstw, moe
w Czersku, Kaliszu i Belgradzie, jak podaje jedna z hipotez, ale tego zarzdzenia nie wykonano z powodu tragicznego zakoczenia panowania Bolesawa miaego. Ksi uzyska od Grzegorza VII zgod
na koron krlewsk. Koronacja odbya si na Boe Narodzenie w 1076 roku, prawdopodobnie w
Gnienie, przy udziale wikszej liczby biskupw i chyba take legatw papieskich.
Sprawa ksicia kijowskiego szczeglnie leaa na sercu Grzegorza VII, bo na Rusi cieray si wpywy
bizantyjskie i rzymskie, z przewag pierwszych. Izasaw, ktry dwukrotnie musia uchodzi z Kijowa,
schroni si w 1074 roku w Polsce, lecz tu zabrano mu wywiezione skarby, a nie udzielono pomocy. Wysa wwczas swego syna, Jaropeka do Grzegorza VII, uzna prymat papieski nad Kocioem ruskim i
ogosi Ru lennem Stolicy Apostolskiej za cen przyznanej mu korony. Papie domaga si od Bolesawa
miaego zwrotu skarbw Izasawa. Przy pomocy legatw papieskich doszo do porozumienia midzy
obu wadcami, a historycznym ladem ich ukadu w 1076 roku sta si paliusz dla arcybiskupw gnienieskich, darowany przez Izasawa, z wyszytym jego imieniem. Wpywy rzymskie na Rusi istniay jeszcze jaki czas po mierci Izasawa, lecz wkrtce wypary je zdecydowanie wpywy bizantyjskie.
mier biskupa Stanisawa
Reforma gregoriaska w Polsce zostaa gwatownie przerwana konfliktem biskupa krakowskiego Stanisawa i Bolesawa miaego, wskutek ktrego biskup zgin zamordowany w 1079 roku, a krl straci
tron i musia i na wygnanie. Najwczeniejsze rdo do tego konfliktu, Kronika Galla, napisana po
przeszo trzydziestu latach od wydarze, przez duchownego obcego pochodzenia, ale w Polsce, nie podaje jego przyczyn, swoj za lakonicznoci i niedomwieniami powoduje wiele hipotez sprzecznych ze
76
sob. Biorc pod uwag motywy kocielne, wskazuje si na rzucenie przez biskupa kltwy na krla z
powodu niemoralnego prowadzenia si albo okruciestwa w zemcie na rycerzach, ktrzy opucili samowolnie wypraw kijowsk. Biorc pod uwag przyczyny polityczne, czy si Stanisawa z opozycj
monych, wzros po koronacji krla, widzi .si w nim nawet przywdc tej opozycji, natomiast odrzucono ju zdecydowanie hipotez o zdradliwym zwizku biskupa z Czechami. Gallowe okrelenie biskupa
traditor, ktre posiada w jzyku aciskim wiele znacze, najlepiej odpowiada polskim okreleniom
buntownik lub opozycjonista, a nie zdrajca, ale nie wyjania przyczyny buntu czy opozycji biskupa, ani
powodu zemsty krla. Biskup zosta zabity niespodziewanie w kociele na Skace w Krakowie, bez
uprzedniego sdu (bo mg by sdzony tylko na synodzie, o ktrym nic nie wiadomo). Jeeli po ciosie
mieczem w gow, ktry spowodowa mier, dokonano obcicia czonkw, nie jest to dowodem na odprawienie sdu i orzeczenie kary, bo zemsta krlewska moga bez sdu sign po rodzaj mierci, uwaany za habicy. Niektrzy historycy przypuszczaj nawet, e krl w ostatnich latach panowania by
wprost niepoczytalny. Pniejszego pochodzenia jest legenda o pilnowaniu przez ory powiartowanego
ciaa biskupa i jego cudownym zroniciu si, w czym widziano w okresie rozbicia dzielnicowego zapowied zjednoczenia Polski. Kanonizacja Stanisawa jako mczennika odbya si dopiero w 1253 roku,
ale jego kult w Krakowie dostrzega si ju w przeniesieniu ciaa ze Skaki na Wawel w 1088 roku.
Po zabjstwie Stanisawa spotkaa Polsk kara interdyktu, jak twierdz pniejsze rda, a Bolesaw
miay y i zmar jako pokutnik w Osjaku (Karyntia). Jeeli tak byo, to naoy j Grzegorz VII, lecz
Polska wkrtce usuna si z krgu reformy gregoriaskiej. Tron ksicy obj brat wygnanego krla,
Wadysaw Herman (1079-1102) i z koniecznoci przeszed do obozu cesarskiego. Nie oznaczao to
opowiedzenia si od razu po stronie antypapiea Klemensa III, skoro jeszcze w 1083 roku biskup krakowski Lambert odby poselstwo do Grzegorza VII w Rzymie. Moe takie opowiedzenie si nastpio
pniej, gdy Wadysaw Herman zwiza si silniej z Henrykiem IV przez maestwo z jego siostr Judyt (1089). Nie jest znana orientacja kocielna nowego metropolity gnienieskiego po 1080 roku, Henryka z Weltenburga, bardzo czynnego w pertraktacjach o maestwo Wadysawa Hermana z Judyt
niemieck. Mona jednak przypuci, e bya anty gregoriaska. Reforma gregoriaska w Polsce doczekaa si realizacji dopiero za Bolesawa Krzywoustego (1102-1138), kilkanacie lat po mierci Grzegorza VII, ktry, jak aden papie przed nim, obj sw bezporedni dziaalnoci wszystkie kraje europejskie, a nawet Bizancjum.
Rozdzia 19
BIZANCJUM - PIERWSZA KRUCJATA
Grzegorz VII bezporednio po swoim wyborze przyj bizantyjskie poselstwo i przygotowywa plan wysania zachodnich rycerzy na Wschd, by broni chrzecijan przed Turkami Seldukami. Polityczne
zwizki z Bizancjum zostay zerwane, gdy papie uzna lennem Normanw dawne posiadoci bizantyjskie w poudniowej Italii, a ksi Robert Gwiskard wyprawi si na Pwysep Bakaski, by broni wygnanego cesarza, Michaa VIII, przed nowym cesarzem, Nikeforem III. Niepomylny wynik tej wyprawy
omieli antypapiea Klemensa III do nawizania stosunkw z Bizancjum. Aleksy I (1081-1118) zwrci
si jednak do papiea Urbana II o pomoc. Bezporedni przyczyn byo zagroenie Bizancjum przez Turkw.
Przyczyny krucjaty
Wnuk Selduka, Togrub-bek, wdz koczowniczych ongi ludw tureckich, wyruszy z ich siedzib w
okolicach Merwu i zdoby Bagdad (1055). Kalifowi abbasydzkiemu pozostawi religijne zwierzchnictwo
nad wyznawcami islamu, sam przyj tytu sutana i opanowa emiraty na pograniczu arabskobizantyjskim. Jego nastpca, sutan Alp Arsian (1063-1072), zdoby Palestyn i Jerozolim w walce z
Fatymidami oraz zaatakowa cesarstwo bizantyjskie. Turcy zajli Nice, opanowali wybrzee Morza
77
Marmara i zagrozili Konstantynopolowi, ktry wzywa pomocy Zachodu i znalaz odzew u papiea
Urbana II.
Woanie Bizancjum o pomoc rozlegao si w tym samym czasie, w ktrym Europa zachodnia poznaa
ju trudne pooenie chrzecijan w Ziemi witej, a zwaszcza niebezpieczestwa ze strony Turkw Seldukw dla pielgrzymw, licznie wwczas udajcych si do miejsc witych w Palestynie. Jako przykad
wielkiego ruchu ptniczego podaje si pielgrzymk arcybiskupa Siegfrieda z Moguncji, ktry uda si do
Jerozolimy z siedmioma tysicami ptnikw. W pielgrzymkach brali udzia biskupi angielscy, francuscy,
woscy, hrabiowie i ksita, nawet krl Norwegii. Wrogo Turkw Seldukw wzgldem chrzecijan,
ich napady na pielgrzymw, powodoway woanie w Europie zachodniej o wyzwolenie Ziemi witej.
Woanie ujmowano w haso oswobodzenia Grobu Chrystusa.
Woaniu sprzyjaa ywa w pierwszej poowie XI wieku idea witej wojny, pojmowanej najpierw jako
obrona pokoju Boego, wprowadzanego przez reformatorw kluniackich, nastpnie jako walka z wrogami
chrzecijastwa. Grzegorz VII pragn widzie wszystkich chrzecijaskich rycerzy jako rycerstwo witego Piotra, ktre nastpcy Piotra, papieowi, pomogoby w przeprowadzeniu reformy i szerzeniu Krlestwa Boego.
Krucjacie, zorganizowanej przez Urbana II, sprzyjay dwa czynniki zewntrzne. Jednym bya sytuacja
rycerstwa w zachodniej Europie, szukajcego zdobyczy, nowych lenn dla swoich licznych synw, a czsto te przygd. Drugim - dowiadczenia chrzecijaskich rycerzy hiszpaskich w walce z Maurami i
rycerzy normandzkich na wybrzeach Azji Mniejszej oraz kupieckich miast woskich (Amalfi, Genua,
Piza i Wenecja). Potrafili oni przeciwstawi si muzumanom i odnosi zwycistwa, tworzy w ich posiadociach faktorie kupieckie, broni je, a na morzu zwalcza okrty przeciwnika.
Urban II
Kryzys papiestwa po mierci Grzegorza VII (1085) trwa pewien czas. W Rzymie zdoano po roku przystpi do wyboru papiea, gdy antypapie opuci miasto. Wybrano opata Dezyderiusza z Monte Cassino,
Wiktora III (1086-1087), ktry jednak zwleka z przyjciem sakry i niedugo utrzyma si w Rzymie pod
oson Normanw. Odby wic synod w Benewencie, na ktrym wyda kolejne dekrety przeciw symonii i
inwestyturze, ogosi ekskomunik na antypapiea, ale take na opozycjonistw w obozie gregoriaskim,
Hugona z Lyonu i Ryszarda od w. Wiktora z Marsylii.
Po mierci Wiktora III (16.09.1087) trwa proczny wakans, zanim wybrano (12.03.1088) kardynaa
biskupa Odona z Ostii, Urbana II. By on Francuzem z pochodzenia, mnichem i przeorem w Cluny, skd
Grzegorz VII cign go do Rzymu, obdarzy godnociami i wysa do Niemiec (1084) jako swego legata.
Urban II (1088-1099) dy do zniesienia schizmy Klemensa III i zakoczenia sporu o inwestytur w
Niemczech. Podczas dwuletniej podry przez Turcj i Lombardi do Francji odnis sukcesy, zwaszcza
na synodzie w Clermont.
Synod w Clermont
Na wczeniejszym synodzie w Piacenza omwiono spraw reformy i inwestytury oraz wysuchano posw bizantyjskich, ktrzy w imieniu Aleksego I obiecali uni kocieln i wzywali pomocy przeciw Turkom. Urban II ju wtedy da jej obietnic, ale ostatecznie zaj si krucjat we Francji. Odby rozmowy z
biskupem Adhemarem z Puy, uchodzcym za znawc problemw wschodnich, bo powrci co dopiero z
pielgrzymki do Jerozolimy. Spotka si take z hrabi Tuluzy, Rajmundem de Saint-Gilles, bo przez niego chcia pozyska rycerstwo poudniowej Francji.
Na synodzie w Clermont (27.11.1095), po ogoszeniu ekskomuniki na krla francuskiego Filipa I za oddalenie ony i nielegalny zwizek maeski, papie proklamowa pokj Boy w caym Kociele, a nastpnie przemwi w sprawie Ziemi witej do licznie zebranych duchownych i rycerzy. Ukaza konieczno oswobodzenia Grobu Chrystusa z rk Turkw, habicych miejsce wite, utrudniajcych pielgrzymki do Jerozolimy i zagraajcych Konstantynopolowi. Rycerstwu francuskiemu przypomnia
chlubne zwycistwa Karola Martela i Karola Wielkiego nad muzumanami. Okazao ono ogromny zapa,
78
z okrzykami Bg tak chce! przypinano sobie krzye (krzyowcy, krucjata od ac. crux, krzy) jako znak
zobowizania do udziau w wyprawie.
Papie ogosi odpusty dla krzyowcw, przez co chcia krucjacie nada charakter pielgrzymki do Ziemi
witej, ale z broni w rku. Ogosi take opiek Stolicy Apostolskiej nad ich rodzinami. Biskupom i
duchownym poleci gosi krucjat we wszystkich krajach (wdrowni kaznodzieje). Na czele wyprawy,
ktr wyznaczono na 15 sierpnia 1096 roku, postawi biskupa Adhemara jako swego przedstawiciela,
Rajmunda de Saint-Gilles jako wodza. Krzyowcy wszake podyli w kilku grupach pod wodz swoich
ksit.
Wyprawa Piotra dAmiens
Pustelnik Piotr (ok. 1050-1115), posiadajc praktyk wdrownego kaznodziei pokutnego, wczy si do
goszenia krucjaty. Otaczaa go legenda, e jako mnich-pielgrzym w Jerozolimie mia widzenie Chrystusa
w bazylice Grobu Paskiego i od Niego otrzyma list z nieba, wzywajcy chrzecijan do wyzwolenia
witego Miasta, uda si wic do papiea, ktry na tej podstawie ogosi w Clermont krucjat. Piotr nigdy nie by w Jerozolimie przed pierwsz krucjat, ale pobudzi wyobrani niektrych rycerzy, a przede
wszystkim chopw, ktrzy uciskani w swoich krajach i zagroeni we Francji panujcym godem, tym
atwiej ulegali eschatologicznym nastrojom i oglnemu zapaowi religijnemu do oswobodzenia Grobu
Chrystusa. Z Francji i Lotaryngii, z Nadrenii i innych krajw niemieckich zebrao si ponad 50 tysicy
rycerzy i chopw, w tym take kobiety. Wyruszono w szeciu grupach ju zim 1095/96, bez zgody papiea i przywdcw krucjaty. Entuzjazm religijny, napotykajc w drodze na trudnoci i przeszkody, jak
brak wystarczajcej aprowizacji, przeradza si w fanatyzm walki z wrogami Chrystusa, do ktrych zaliczono ydw, przeladowano wic ich, a w Pradze dokonano pogromu. Wgrzy bronili takim krzyowcom przejcia przez kraj i zniszczyli dwie grupy. W innych krajach rozbito nastpne grupy. Do Konstantynopola dotarli tylko uczestnicy dwch pierwszych grup, lepiej zorganizowanych i yczliwiej przyjmowanych po drodze ni pozostae.
W Konstantynopolu rozczarowano si do takiej pomocy, radzono im czeka na nadejcie krucjaty, a Piotr
dAmiens podziela to zdanie, lecz zapalecy przedostali si na drugie wybrzee Bosforu, uderzyli na
Turkw pod Nice i w wikszoci wyginli lub dostali si do niewoli.
Pierwsza krucjata
Krzyowcy wyruszyli w oznaczonym czasie rnymi grupami, obliczani na ponad 300 tysicy. Najliczniejsi byli rycerze z poudniowej Francji pod wodz Rajmunda de Saint-Gilles i z Dolnej Lotaryngii
pod dowdztwem swych ksit, braci Godfryda i Baldwina de Bouillon. Do Konstantynopola podyli
drog ldow wzdu Dunaju, przez Wgry. Inne grupy z Hugonem de Vermandois, bratem krla francuskiego oraz ksitami Normandii i Flandrii, zczyy si z italskimi Normanami pod wodz Bohemuda, syna Roberta Gwiskarda, i drog morsk z woskich portw uday si do Konstantynopola.
W stolicy nad Bosforem przyjto ich z mniejszym entuzjazmem, ni oczekiwali. Sytuacja cesarstwa nieco
si ju poprawia, a obawiano si tak wielkiej liczby acinnikw, ktrzy na dodatek nie chcieli podda si
bizantyjskiemu dowdztwu, skonni jedynie sucha swoich krajowych wodzw. Po pertraktacjach uzyska Aleksy I hod lenny dla siebie od wszystkich wodzw i przyrzeczenie zwrcenia jemu wszystkich
ziem odebranych Turkom.
Krzyowcy, wsplnie z wojskiem bizantyjskim, przeprawili si w maju 1097 roku do Azji Mniejszej,
niespodziewanie uderzyli na Nice, ktrej zaoga obawiajc si Frankw, (jak Turcy nazywali krzyowcw), oddaa zamek i miasto dowdcy bizantyjskiemu. Spowodowao to midzy obu armiami nowe niesnaski, zwikszone oskareniami Bizancjum, e krzyowcy upi jego ludno, wyzwolon spod tureckiego panowania.
Wyprawa sza dalej w kierunku paskowyu anatolijskiego. Pierwsz wielk bitw stoczono l lipca 1097
roku pod Doryleum. Klsk sutana Kilid-Arslana okupiono ogromnymi stratami. Cz krzyowcw,
pod wodz Baldwina, skierowaa si do Cylicji, a stamtd nad Eufrat z pomoc armeskiemu wadcy
79
Edessy. Gdy on umar (1098), Baldwin obj rzdy Edessy i utworzy w niej pierwsze pastwo krzyowcw (Hrabstwo Edessy), ktre zabezpieczao ich pniejsze pasiadoci w Syrii.
Gwna armia krzyowcw, nkana przez wroga, unikajcego bitew, i przez choroby, dotara pod Antiochi w dolinie rzeki Orontes i po dugim obleniu zdobya miasto, lecz trzeba byo je z kolei broni bohatersko, przed atakujcymi Turkami. Oba wydarzenia stay si tematem wielu pieni krzyowcw i
wielu legend na Zachodzie. W zdobytej Antiochii pozosta Bohemud, wbrew woli innych wodzw, i zorganizowa drugie pastwo krzyowcw.
Jerozolim zdobyli krzyowcy 15 lipca 1099 roku, dokonujc masakry muzumanw. Utworzono w niej
trzecie z kolei pastwo krzyowcw, ogaszajc krlem Rajmunda de Gilles, a gdy odmwi, Godfryda
de Bouillon, ktry nie przyj krlewskiego tytuu, lecz nazwa si Obroc Grobu Chrystusa. Jego rycha mier spowodowaa, e tron jerozolimski przej Baldwin i koronowa si na krla (1100-1118).
Zdoby on nadbrzene miasta, a gdy utworzono czwarte pastwo krzyowcw w Trypolis, postanowiono, e krl jerozolimski bdzie suwerenem dla pozostaych trzech. Utrzymanie tych pastw wiele kosztowao Zachd. Stale byli potrzebni nowi krzyowcy, a nie wszyscy docierali do Ziemi witej. Gdy w
1101 roku podyy trzy nowe grupy z Lombardii, Niemiec i Francji, Turcy zniszczyli je podczas przemarszu przez Anatoli. Ruch krucjat trwa blisko 200 lat. Wyrnia si w nim siedem wielkich wypraw
krzyowych, liczc w tym i pierwsz krucjat. Waln pomoc w utrzymaniu zdobyczy krzyowcw stay
si zakony rycerskie.
Joannici, templariusze, krzyacy
Pocztki zakonw rycerskich cz si ze sprawowaniem opieki nad chorymi pielgrzymami, a potem
take krzyowcami. Z tego wzgldu uwaa si za pierwszy, zakon joannitw, cho pniej od Templariuszy otrzymali zatwierdzenie reguy jako zakon rycerski.
Kolebk joannitw by szpital witego Jana Jamunika aleksandryjskiego, (pniej zmieniono wezwanie na w. Jana Chrzciciela), ufundowany okoo 1050 roku przez woskich kupcw z Amalfi dla pielgnowania chorych pielgrzymw. Szpital nabra szczeglnego znaczenia podczas pierwszej krucjaty za
mistrzw Gerarda (zm. 1120) i Rajmunda de Puy (1120-1160). Regu zatwierdzi papie Innocenty II w
1130 roku. Suba rycerska, pocztkowo jako opieka nad pielgrzymami, potem jako obrona miejsc
witych przed mahometanami, wysuna si na pierwsze miejsce przed pielgnowanie chorych i spowodowaa podzia zakonnikw na rycerzy i braci. Zachowano wszake nazw Bracia Szpitalni bd Szpitalnicy. Pniej dochodziy nowe nazwy, a do bardzo rozpowszechnionej, Rycerze Maltascy lub Kawalerzy Maltascy. Nosili oni czarne paszcze z biaym krzyem, do boju zakadali czerwon zbroj z biaym
krzyem o swoistym ksztacie (krzy maltaski). W yciu zakonnym wzorowali si, od nowych statutw
(1155), na regule augustiaskiej. Joannici zachowali charakter narodowociowy, woski, ale posiadali
klasztory i szpitale w wielu krajach, dziki nadaniom papiey, monarchw i monych. Do Polski sprowadzi ich ksi sandomierski Henryk i osadzi w Zagociu (1155/6).
Templariusze zaczli istnie w 1119 roku, gdy krzyowiec Hugo de Payens z Szampanii (zm. 1136) z
omiu rycerzami francuskimi zaoy wsplnot religijn, zobowizan do ubstwa, bezestwa i posuszestwa oraz do opieki nad pielgrzymami na niebezpiecznym szlaku ptniczym od portu w Jaffie do
Jerozolimy. Krl Baldwin II jerozolimski uyczy im pomieszczenia w swoim paacu, zwanym paacem
przy wityni Salomona (ad templum Salomonis), co rozpowszechnio ich nazw Templariusze. Rozwj
po skromnych pocztkach zacz si, gdy Bernard z Clairvaux na prob Hugona, odwiedzajcego Europ, napisa Pochwa nowego rycerstwa - Templariuszy i uoy regu, opart na augustiaskiej, a zatwierdzon przez synod w Troyes (1128). Od papiea Innocentego II uzyskali egzempcje i inne przywileje, od monarchw szereg nada, zwaszcza gdy trzeba byo broni pastw krzyowcw przed ofensyw
Turkw. Templariusze nosili biae paszcze z czerwonym krzyem. Po zakoczeniu krucjat, ich siedzib
sta si Pary i byli we Francji najbogatszym zakonem. Do Polski przybyli w XIII wieku, cho Dugosz
przypisuje ksiciu Henrykowi sandomierskiemu fundacj ich klasztoru w Opatowie.
Zakony rycerskie tworzono take w innych krajach, w Hiszpanii do walki z Maurami, gdzie indziej do
opieki nad misjami wrd pogan.
80
Trzecim wielkim zakonem rycerskim, powstaym w nastpnym okresie, stali si Rycerze Niemieccy Najwitszej Maryi (po niem. Marianer, Kreuzherren, Deutschherren), znani w Polsce jako krzyacy. Powsta ten zakon w 1189 roku, gdy kupcy niemieccy z Bremy i Lubeki, przy poparciu ksicia Fryderyka V
Szwabskiego, utworzyli w obozie pod Akkon wsplnot braci do pielgnowania chorych krzyowcw i
pielgrzymw narodowoci niemieckiej. Ofensywa Turkw na pastwa krzyowcw sprawia, e wczyli
si do walki zbrojnej na wzr joannitw i templariuszy. Od papiea Klemensa III (1187-1191) uzyskali
uznanie, a Innocenty III w 1119 roku ostatecznie zatwierdzi ich regu. Nosili biay paszcz z czarnym
krzyem. Do Polski sprowadzeni w 1226 roku przez ksicia Konrada mazowieckiego, le zapisali si w
jej dziejach.
Wszystkie zakony rycerskie pooyy due zasugi dla utrzymania Ziemi witej w okresie krucjat. Przyczyniy si take do rozwoju pojcia rycerza chrzecijaskiego, sucego Kocioowi i blinim.
Odznaczay si one nie tylko nowym celem, sub rycersk, ale take scentralizowan organizacj. Na
czele sta wielki mistrz, ograniczony we wadzy jedynie statutami kapitu generalnych. Zakon dzieli si
na prowincje i poszczeglne przeoraty, zwane u joannitw komandoriami, a u krzyakw komturatami.
Rozdzia 20
ZAKONY REFORMATORSKIE
W XI wieku wystpuje znaczne zrnicowanie ycia zakonnego. Jest to wynik oglnego ruchu reformy
gregoriaskiej, ale take wewntrznych tendencji wrd mnichw i duchownych, by zahamowa proces
bogacenia si klasztorw i zerwa z zalenoci feudaln. W klasztorze bowiem istniaa suba, ludno
robocza, chopi paccy czynsze i wasale. Hasem zmiany by nawrt do ycia Kocioa z czasw apostolskich, opartego na Ewangelii (Ecciesia apostolica et evangelica). Chcc to realizowa, jedni udawali si
do eremw, inni tworzyli nowe wsplnoty, a jeszcze inni, na wzr Chrystusa i Apostow, wdrowali z
miejsca na miejsce, by gosi Krlestwo Boe. Wdrowni kaznodzieje zdobywaj wielkie wpywy na ludzi, jak wiadczy dziaalno Piotra dAmiens w goszeniu krucjaty, ale jest to kaznodziejstwo nieuporzdkowane, uciliwe dla Kocioa, czasem niebezpieczne. Premonstratensi uczyni programowe kaznodziejstwo swoim zadaniem. Napyw do klasztorw by wielki wskutek oglnego oywienia ducha
religijnego, ale rwnie ze wzgldu na wzrost liczby ludnoci.
Kongregacja w Hirsau
Reforma obja take istniejce klasztory benedyktyskie, ktre za przykadem Cluny tworz kongregacje. Jedn z najwybitniejszych staa si Kongregacja w Hirsau, ktra powstaa w tym klasztorze zreformowanym (1069) przez wybitnego opata Wilhelma (zm. 1091, wity). Opat uzyska od Grzegorza VII
bull protekcyjn, wprowadzi kluniackie zwyczaje, rozwin instytucj braci konwersw do wykonywania prac fizycznych, a nawet utworzy grupy mczyzn i kobiet, pozostajcych w swoich rodzinach i rodowiskach, ale uprawiajcych ascez i odbywajcych praktyki religijne pod kierownictwem mnichw.
Z klasztoru w Hirsau wziy pocztek 22 fundacje zakonne, na jego za wzr przeprowadzio reform 68
dawniejszych klasztorw.
Kongregacja rozpowszechnia si w Niemczech, gdzie staa si jednym z filarw reformy gregoriaskiej i
w nauczaniu zwalczaa antypapiea Klemensa III.
Cystersi
Opat Robert z Molesme (zm. 1108), benedyktyn, nie tylko by niezadowolony z poziomu ycia w zamonych klasztorach, przez ktre przeszed, ale pragn zastosowa w peni regu benedyktysk w surowych warunkach ycia eremickiego. Poszed wic w 1098 roku z 20 podobnie mylcymi zakonnikami
na pustkowie Citeaux (Cistercium) koo Dijon, lecz po roku musia wrci do klasztoru w Molesme na
naleganie legata papieskiego, pozostali natomiast jego uczniowie. Ich opat Alberyk (1099-1109), w deniu do surowego przestrzegania reguy, wprowadzi zmiany w dotychczasowym sposobie ycia. Jesz-
81
cze wicej zmian dokona kolejny opat, Stefan Harding (1109-1130), Anglik z pochodzenia, w statutach
Charta caritatis (1118) zatwierdzonych w nastpnym roku przez papiea Kaliksta II. W ten sposb cystersi stali si nowym zakonem. Od benedyktynw rnili si taszym strojem z nie-farbowanej weny,
szarym, pniej biaym, zachowujc tylko czarny szkaplerz na habicie. Ich ideaem byo ubstwo, posunite do najdalszych granic. Zrezygnowano wic z wielkich wasnoci ziemskich z poddanymi, z czynszw i wiadcze. Przyjto za podstaw utrzymania mnichw ich prac na roli, ktr wykonujc jako
sub Bo, udoskonalali, przez co wnieli znaczny wkad w kultur agrarn Europy. W yciu klasztornym powrcono do prostej liturgii i wznoszono ubogie kocioy, bez wie, kosztownych sprztw i
ozdb.
Surowo ycia wstrzymaa pocztkowo napyw kandydatw. Wkrtce jednak zacz si rozwj cystersw, o ktrym zadecydoway trzy czynniki: pooenie klasztoru w Burgundii, w ktrej istniaa silna opozycja wobec bogatego Cluny i jego Kongregacji, wstpienie do cystersw (1113) jednego z najwybitniejszych ludzi tej epoki Bernarda z Clairvaux oraz umiarkowany centralizm ustrojowy nowego zakonu. W
latach 1113-1115 powstay cztery dalsze klasztory, uznane potem za protoopactwa, w La Fert, Pontigny, Clairvaux i Morimond. Najwysz wadz ustawodawcz i sdownicz bya kapitua generalna, odprawiana co roku w Citeaux. Wizytacj przeprowadzali opaci piciu najstarszych klasztorw. Wizytowali
oni klasztory swojej filiacji, czyli te, ktre wziy pocztek z ich opactwa.
Klasztory cysterskie pojawiy si szybko w Italii (1120), Niemczech (1123), Anglii (1128) i Hiszpanii
(1132). W roku mierci Bernarda z Clairvaux (1153) istniao 350 opactw, z ktrych on sam zaoy 66.
Do Polski przybyli cystersi w 1140 roku z opactwa Morimond i osiedli najpierw w Brzenicy (Jdrzejw) z fundacji biskupa wrocawskiego Jana Gryfity, nastpnie w eknie (1143) z fundacji Zbiluta z rodu
Paukw. W Polsce powstao do koca XII wieku dziewi klasztorw cysterskich.
Bernard z Clairvaux
Zakon cysterski wyda w XII i XIII wieku wielu witych, ale aden nie przewyszy Bernarda (10901153) reformatora, gosiciela drugiej krucjaty, pisarza filozoficznego i teologicznego, mistyka, Ojca i
Doktora Kocioa.
Wyksztacony w szkole kanonikw regularnych w Chtillon-sur-Seine, wstpi do cystersw w Citeaux
wraz z 4 brami i 25 krewnymi i przyjacimi. Zaoy (1115) klasztor w Clairvaux i by jego opatem do
koca ycia, wywierajc wpyw na pogbienie ycia zakonnego, zwaszcza na uprawianie kontemplacji,
nie tylko u cystersw, ale i benedyktynw. Sam by mistykiem i da mistyce teologiczne podstawy, prowadzi niemniej ycie bardzo czynne, wczajc si we wszystkie waniejsze sprawy kocielne i polityczne Europy jako doradca papiey, krlw i ksit, nazwany niekoronowanym wadc Europy. Prowadzi obfit korespondencj, jego zachowanych 495 listw stanowi cenne rdo do poznania dziejw Europy w latach 1120-1153. Oprcz listw pisa traktaty ascetyczno-mistyczne, dogmatyczno-polemiczne,
liturgiczne i mowy. Szczegowo wyoy zagadnienie pokory w yciu chrzecijaskim i omwi motywy
mioci do Boga. miao pisa o obowizkach biskupw w traktacie, dedykowanym arcybiskupowi z
Sens. Swemu uczniowi, papieowi Eugeniuszowi III wyoy w traktacie De consideratione sposoby
osignicia przez papiea ycia doskonaego i witoci. Bra udzia w sporach teologicznych na synodach i w pismach polemicznych, szczeglnie przeciwstawiajc si doktrynie Abelarda o wierze i Trjcy
witej. We wspomnianym ju pimie pochwalnym o templariuszach wyoy ide witej wojny chrzecijan z niewiernymi. Z jego 317 mw dotyczy czci Najwitszej Maryi Panny jedenacie, uwaanych za
znaczcy wkad do mariologii, zwaszcza co do nauki o porednictwie Maryi. Bernard wywar rwnie
silny wpyw na rozwj pobonoci maryjnej. W pismach ascetycznych da wyraz swoim wewntrznym
dowiadczeniom religijnym, tworzc nowy typ duchowoci, cysterskiej, opartej na mioci, stanowicej
istot ycia chrzecijaskiego. W rozwoju mioci wyrni cztery etapy, od naturalnej zdolnoci miowania do mistycznego zjednoczenia z Bogiem-Mioci. Polemizujc z innymi, sam pobudza do polemik, zwaszcza e surowo pitnowa wszystko, co w jego mniemaniu pochodzio z ludzkiej pychy. Obwiniano go o niepowodzenie drugiej krucjaty, ktrej by gosicielem. Kult Bernarda rozwija si od jego
mierci, witym ogosi go papie Aleksander III w 1174 roku.
82
Eremici kartuzi
Eremici - uczniowie witego Romualda kontynuuj rozwj tego rodzaju ycia mniszego, ktry uwaa za
idea take Robert z Molesme, udajc si na pustkowie w Citeaux. Kameduli, pod wpywem Piotra Damiana, utworzyli Kongregacj. Eremicki sposb ycia w poczeniu z cenobityzmem przyj Jan Gwalbert (wity) dla utworzonej przez siebie Kongregacji z Vallombrosa, w ktrej ustawy stay si wzorem
dla cysterskiej Charta caritatis. Wedug wzoru eremitw powsta we Francji take zakon z Grammont,
zaoony (1076) przez Stefana z Tigernum, oraz zakon z Fontevraud (Pauperes Christi, Biedacy Chrystusowi), zapocztkowany (1100) przez gonego wdrownego kaznodziej francuskiego Roberta z Arbrissel (zm. 1117).
Trwalszym od nich sta si zakon kartuzw. Pocztek da mu kapan z Kolonii, Brunon (okoo 10301101), ktry bdc scholastykiem szkoy katedralnej w Reims, porzuci nauczanie, krtko przebywa w
Molesme u opata Roberta, nastpnie uda si na pustkowie Leche - Fontaine, ostatecznie osiad (1084) w
pustelni Chartreuse, bez zamiaru tworzenia zakonu. Znalaz jednak uczniw, ktrych zczy w eremick wsplnot. Mieszkali w osobnych domkach, ale w obrbie jednego zagrodzenia. Rozwj kartuzw by
powolny ze wzgldu na surowo ycia, nigdy jednak nie potrzebowali reformy. Brunon wezwany do
Rzymu przez papiea Urbana II, ongi swego ucznia, zaoy drugi erem w La Torre. Na rozwj zakonu
decydujcy wpyw wywar pity z kolei opat, Guigo de Chastel (zm. 1137), obdarzony natur kontemplacyjn. ale i zmysem praktycznym. Opracowa on dokadnie regu wedug zasad Brunona, dzielc
czas na prac, jak uprawa ogrodu, pisanie ksig, oraz na modlitw, nakazujc cakowite wstrzymanie si
od misa i zachowanie surowego milczenia. Kartuzi przywdziali proste habity z nie-farbowanej weny
(biae) i yli w zupenym ubstwie. Kocioowi dawali swoj modlitw wzr ycia kontemplacyjnego i
ubstwa oraz przepisywane, a czsto i opracowane ksigi ascetyczno-teologiczne. Brunon pozostawi
Wykad Psalmw i Wykad Listw witego Pawa.
W Polsce powsta bardzo pno pierwszy klasztor kartuzw pod Gdaskiem, zwany Rajem Maryi (1381).
Kanonicy regularni
Ruch reformy gregoriaskiej obj take duchownych przy katedrach. Starano si odnowi ich ycie
wsplnotowe (vita canonica). Synody rzymskie, za Mikoaja II (1059) i Aleksandra II (1063), nalegay,
by kapani, diakoni i subdiakoni prowadzili ycie na wzr apostolskiego: wsplne dochody, mieszkanie i
st. Gdzie to przyjto, powstaway wsplnoty kanonikw regularnych, w odrnieniu od dawniejszych
wsplnot z czasw karoliskich, ktre zadowalay si wsplnym mieszkaniem i stoem (canonici saeculares). Kanonicy regularni starali si oprze swe wsplnoty na regule. Tych, ktrzy przyjmowali regu
witego Augustyna, nazywano augustianami. Pocztkowo poszczeglne wsplnoty nie miay wizi z
innymi, pniej czyy si w kongregacje augustiaskie, przyjmujc nazwy od wsplnoty inicjujcej
poczenie. Najbardziej znanymi stay si: Kongregacja kanonikw regularnych lateraskich (Rzym),
Kongregacja kanonikw regularnych Grobu Paskiego (boogrobcy, Jerozolima 1114), Kongregacja kanonikw regularnych z klasztoru witego Wiktora pod Paryem.
Wsplnoty kanonickie miay pierwotnie sub liturgiczn jako swj gwny cel. Kanonicy regularni zaczli zajmowa si take duszpasterstwem, co wywoywao niekiedy spory z klerem parafialnym. Duszpasterstwem bardziej interesoway si wsplnoty w Niemczech, sub liturgiczn i kontemplacj - we
Francji i Italii. Rnice wystpoway te w nazwach przeoonego klasztoru, w Niemczech - prepozyt
(proboszcz), we Francji - opat, w Italii - przeor.
Pocztki kanonikw regularnych w Polsce s trudne do ustalenia, bo stale dyskutuje si, ktre ich klasztory powstay wedug karoliskiego (akwizgraskiego) modelu ycia kanonicznego, a ktre w zalenoci
od kongregacji kanonikw regularnych lateraskich, czy kongregacji z flandryjskiego klasztoru w Arrouaise (arrowezyjskiej). Jako najstarsze w Polsce wymienia si klasztory kanonikw regularnych w
Trzemesznie, Czerwisku i Wrocawiu (Najwitszej Maryi Panny na Piasku). Boogrobcw sprowadzi
z Jerozolimy do Miechowa (miechowici) rycerz Jaksa okoo 1163 roku, gdy bra udzia w krucjacie.
83
Premonstratensi (norbertanie)
Nowy ten zakon, w oparciu o regu augustiask, ale te i zasady cysterskie oraz zwyczaje z Cluny i
Hirsau, zaoy Norbert z Gennep (1082-1134, wity), najbardziej wpywowy duchowny tego okresu,
obok Bernarda z Clairvaux. Jako duchowny by najpierw kanonikiem w Xan-ten, potem kapelanem cesarza Henryka V. Przey wewntrzne nawrcenie i sta si wdrownym kaznodziej (1118) w Niemczech i
Italii, uzyskujc na to pozwolenie od papiea Gelazego II. Gdy przyby do Francji, zreformowa klasztor
witego Marcina w Laon na yczenie miejscowego biskupa, nastpnie na pobliskim pustkowiu, Prmontr, zaoy (1120) wasn wsplnot zakonn (premonstratensi). Jako cel wyznaczy zakonnikom kaznodziejstwo i duszpasterstwo, co byo nowoci w porwnaniu z dawnymi zakonami. Najwysz wadz
powierzy kapitule generalnej, ktra zoona z prepozytw poszczeglnych klasztorw miaa zbiera si
co roku w Prmontr. Mnisi przywdziali biae habity. Nowe klasztory powstay na wschodnich ziemiach
cesarstwa, wczajc si w misyjn dziaalno Kocioa.
Do rozwoju zakonu przyczyni si autorytet Norberta, ktry po zorganizowaniu klasztoru w Prmontr
nadal zajmowa si wdrownym kaznodziejstwem, a zosta (1126) arcybiskupem w Magdeburgu i odda
przysug papieowi Innocentemu II, odcigajc cesarza od antypapiea Anakleta II. Zakon, zatwierdzony (1126) przez papiea Honoriusza II, rozwija si szczeglnie pod kierownictwem opata z Prmontr,
Hugona (1129-1161).
Norbert zaoy te klasztor eski premonstratensek (norbertanek), ktrym wyznaczy ycie ascetycznokontemplacyjne. Przez pewien czas praktykowano zakadanie podwjnych klasztorw, mskiego i eskiego. Do Polski sprowadzono norbertanw i norbertanki w nastpnym okresie, po 1160 roku, najpierw
do Brzeska (Hebdowa) i na Zwierzyniec pod Krakowem.
Rozdzia 21
REFORMA I DWA SOBORY
W rozwoju reformy gregoriaskiej przeszkod i rdem konfliktw Kocioa z wadzami bya inwestytura, najduej w cesarstwie. Szybciej doszo do porozumienia we Francji i Anglii. Problem od strony teologicznej i prawnej rozpatrywali wybitni uczeni, Bonizo z Sutri, Deusdedit, Brunon z Segni, a przede
wszystkim Iwon z Chartres (zm. 1116), ktry dokona rozrnienia midzy inwestytur kocieln:
wprowadzeniem w urzd biskupi lub opacki przez wrczenie piercienia i pastorau oraz powierzeniem
rezydencji, a inwestytur wieck: wprowadzeniem przez wrczenie bera w posiadanie wieckich lennych posiadoci biskupstwa lub opactwa.
We Francji i Anglii
Krl francuski Filip I (1075-1108) okrelany jako gnuny, rozpustny i tpy, trzykrotnie zacign ekskomunik. Gdy zosta zwolniony z trzeciej po uporzdkowaniu sprawy swego maestwa, zrezygnowa
(1104) w pertraktacjach z papieem Paschalisem II (1099-1118) z uprawiania inwestytury kocielnej za
pomoc piercienia i pastorau. Jego syn i nastpca, Ludwik VI Gruby (1108-1137) dopeni dziea reformy, czc si sojuszem z Kocioem, ktry by mu potrzebny do umocnienia autorytetu krlewskiego.
W poselstwach do papiea posugiwa si swoim przyjacielem i doradc, opatem Suger (1081-1151) z
Saint-Denis, ktry wywar wpyw take na rozwj nauki i sztuki we Francji, piszc traktaty teologiczne i
biografi Ludwika VI oraz przebudowujc koci Saint-Denis w stylu romaskim.
Krl angielski, Wilhelm Zdobywca, utrzymywa sojusz z Kocioem, bo uwaa to za fundament swej
wadzy. Obsadzajc stanowiska kocielne duchownymi, sprowadzonymi z Normandii, a nawet z Italii,
zapewni Kocioowi angielskiemu przywdcw o wysokim poziomie moralnym i kulturalnym, ktrzy
dziaali w duchu reformy gregoriaskiej. Arcybiskup Lanfrank z Canterbury, pochodzcy z Pawii w
Lombardii, by najbliszym wsppracownikiem krla w sprawach kocielnych i pastwowych, cho to-
84
czyli ze sob okolicznociowe spory, ale nie dotyczyy one inwestytury. Inaczej postpowa jego syn i
nastpca, Wilhelm II Rudy (1087-1100), wadca bardzo brutalny, ktry sta si pobonym, gdy choroba
powalia go na oe. Zagarnia dochody kocielne, dlatego po mierci Lanfranka nie dopuszcza do obsadzenia arcybiskupstwa i korzysta z jego dochodw przez pi lat. Dopiero w cikiej chorobie zgodzi
si na Anzelma, ktry niechtnie przyj godno arcybiskupa Canterbury (1093-1109), ale potem sta si
nieustpliwym reformatorem Kocioa w duchu gregoriaskim. Krla, niezdecydowanego po czyjej stronie stan w schizmie antypapiea Klemensa III, postawi arcybiskup przed faktem dokonanym, gdy
zwrci si do papiea Urbana II o paliusz. Wilhelm II przyj wic legata papieskiego, kardynaa Waltera
z Albano, lecz za uznanie Urbana II wymg prawo dla siebie, e tylko na jego yczenie bd przybywa
papiescy legaci do Anglii. Od arcybiskupa Anzelma da krl, w czasie konfliktu z nim o pobieranie
dochodw kocielnych, by pod przysig zobowiza si nie apelowa do papiea. Gdy arcybiskup odmwi, musia pj na wygnanie (1098). Uda si wwczas do Lyonu, potem do Rzymu, gdzie przebywa jeszcze za nastpnego papiea Paschalisa II. Do Anglii powrci za nowego krla, Henryka I (11001137), ktremu jednak nie chcia zoy przysigi wiernoci, powoujc si na uchwa synodu rzymskiego z 1099 roku. W porozumieniu z krlem uda si do papiea, by zyska dyspens od zakazu inwestytury, lecz spotka si z odmow, gdy w 1102 roku ponowiono ten zakaz na kolejnym synodzie rzymskim.
Krl z kolei nie pozwoli Anzelmowi powrci do kraju, jednake ogoszenie przez papiea ekskomuniki
na doradcw krlewskich i na duchownych, ktrzy przyjli inwestytur zmusio go do porozumienia.
Anzelm powrci i na synodzie w Londynie (1107) uzgodniono, e krl zrzeka si inwestytury przez
wrczenie piercienia i pastorau, zachowuje za prawo obecnoci na wyborze biskupa i przyjcia od niego przysigi wiernoci przed konsekracj.
W cesarstwie
Przykad Francji i Anglii podziaa na cesarstwo, ale po duszym i dramatycznym sporze. Urban II ponowi na synodzie w Melfi (1089) zakaz symonii, nikolaityzmu i inwestytury, ale wysa legata Gebharda
z Konstancji do Niemiec z wadz dyspensowania od kanonw, jeeli tylko bdzie to moliwe. Cesarz
Henryk IV nie zadowoli si tym, a podejmujc wypraw wosk (1090-1092) ze wzgldu na polityczn
opozycj Matyldy Toskaskiej, wprowadzi do Rzymu ponownie antypapiea Klemensa III. Wrogoci nie
usuna mier Urbana II (1099) i anty-papiea (1100), cho nowy papie Paschalis II (1099-1118) pragn zakoczy dugotrwa walk o inwestytur. Udao mu si spowodowa, e kolejni dwaj antypapiee, Teodoryk (1100), biskup z S. Rufina, oraz Albert (1102), biskup z Sabina, zostali zamknici w klasztorach poudniowowoskich. Nie zdoa jednak nakoni cesarza Henryka IV do porozumienia. Na synodzie
rzymskim (1102) ponowi zakaz inwestytury i ogosi ekskomunik na cesarza, ktry zmar w niej w
1106 roku, zmuszony rok wczeniej do abdykacji przez syna Henryka V.
Nowy cesarz (1106-1125) zbliy si do papiea, potrzebowa bowiem poparcia Kocioa w walce z
kontrkandydatem do tronu, Lotarem z Supplinburga, i do umocnienia si we wadzy, rycho wszake powrci do polityki kocielnej ojca. W pertraktacjach z Paschalisem II podczas wyprawy do Rzymu na
koronacj cesarsk zgodzi si w tajnym ukadzie z Sutri (1111) na wolny wybr biskupw i rezygnacj
z inwestytury, lecz papie musia przyrzec wydanie biskupom i opatom niemieckim nakazu zwrcenia
wszelkich dbr i suwerennych praw (regalia), posiadanych z nada monarszych. Po ogoszeniu treci
ukadu na pocztku uroczystoci koronacyjnej zaprotestowali gwatownie niemieccy moni, duchowni i
wieccy, koronacja nie dosza do skutku, Henryk V uwizi papiea i 13 kardynaw. Wymg wwczas
ukad, wedug ktrego cesarz mia prawo dokona przez piercie i pastora inwestytury kandydata, obranego za jego zgod w wolnej elekcji. Uwolniony papie dokona koronacji cesarskiej i zobowiza si nie
rzuci na Henryka V kltwy z adnego powodu. Uczyni to jednak arcybiskup Gwidon na synodzie w
Vienne (1112), na ktrym ogoszono take inwestytur za herezj, natomiast Paschalis II na synodzie
rzymskim, w tym samym roku, obwieci swj ukad z cesarzem za niewany, gdy wywoa on wrzenie
wrd zwolennikw reformy gregoriaskiej, zwaszcza we Francji. Henryk V podj wypraw do Italii
(1116), papie opuci Rzym i umar po ptora roku.
85
Nowy papie (kardyna Jan z Gaety) Gelazy II (1118-1119) odrzuci cesarsk propozycj uznania ukadu, zawartego z Paschalisem II. Do Rzymu wic wprowadzono kolejnego antypapiea, arcybiskupa Maurycego Burdinusa jako Grzegorza VIII (1118-1121), a Gelazy ogosi kltw na cesarza i antypapiea,
uszed do Francji i umar w Cluny.
Ukad wormacki
Wspomniany arcybiskup Gwidon zosta wybrany papieem Kalikstem II (1119-1124). Wybrano go w
Cluny, gdzie umar jego poprzednik. Przed podr do Rzymu wysa on do cesarza propozycj rozmw,
cho kilka lat wczeniej na synodzie w Vienne by nieprzejednany. Pod naciskiem niektrych monych,
Henryk V podj pertraktacje z legatami papieskimi, nastpnie spotka si w Mouzon z papieem, ktry
bra udzia w synodzie w Reims. Spotkanie nie przynioso rezultatu, Kalikst II uda si do Rzymu, zmusi
antypapiea do zamknicia si w klasztorze i ponowi pertraktacje z cesarzem przez legata kardynaa
Lamberta z Ostii. W ich wyniku przygotowano porozumienie (konkordat), podpisane (23.09.1122) w
Wormacji. Cesarz zosta zwolniony z ekskomuniki, naoonej przez Gelazego II, ze swej strony zapewni
kanoniczny, wolny wybr biskupw i opatw, papie za wyrazi zgod, by bra w nim udzia osobicie
lub przez zastpc, lecz z wykluczeniem symonii, a w razie rozdwojonego wyboru opowiedzia si po
znaczniejszej stronie (pars sanior). Cesarz zrezygnowa z inwestytury przez nadawanie piercienia i pastorau, czyni to metropolita, ktry wybranemu biskupowi udziela sakry i wprowadza go w urzd kocielny. Cesarzowi przyznano prawo do przekazania wieckiego lenna za pomoc bera i przyjcia przysigi wiernoci, od biskupw w Niemczech przed sakr, od biskupw w innych krajach cesarstwa - w
cigu 6 miesicy po sakrze. Obie strony zatwierdziy i ogosiy ukad wedug wasnych praktyk, cesarz na
zjedzie ksit w Bambergu (1122), papie na soborze.
Sobr lateraski pierwszy
Od poprzedniego soboru powszechnego (smego) miny 253 lata. Sobr lateraski jest pierwszym na
Zachodzie, zwoanym z inicjatywy papiea i wycznie moc jego wadzy. Kalikstowi II zaleao na nim,
bo ukad wormacki nie zosta przychylnie przyjty przez radykalnych zwolennikw reformy (gregorian). Nie zachoway si akta tego soboru. Wedug relacji opata Suger z Saint-Denis, uczestniczyo w nim
okoo 300 biskupw z rnych krajw. Obrady rozpoczto 18 marca 1123 roku i zakoczono najprawdopodobniej 6 kwietnia. W uchwaach zebrano i ujednolicono wszystko, co ju wczeniej zarzdzono w
sprawie symonii, inwestytury, celibatu, pokoju Boego, praw i obowizkw krzyowcw. Z innych dziedzin ustalono, e archidiakon lub archiprezbiter nie maj prawa powierza komu duszpasterskich stanowisk czy prebend, bo naley to do biskupa. Zakazano mianowa archiprezbiterem duchownego, ktry nie
ma wice kapaskich, a archidiakonem tego, kto nie ma diakonatu. Nakadajc kary kocielne na faszerzy monet, okrelono ich jako ciemizcw ludzi biednych i burzycieli spokoju w pastwie.
Po soborze wysa papie legatw do rnych krajw w celu dopenienia reformy wedug ustalonych kanonw.
Reformy i misje w Polsce
Bolesaw Krzywousty (1102-1138), prowadzi walk z swoim starszym, przyrodnim bratem, Zbigniewom, popieranym przez cesarzy, Henryka IV i Henryka V. Skonio go to do szukania poparcia w obozie
papieskim. Do Paschalisa II wysa poselstwo po dyspens do maestwa z swoj krewn Zbysaw,
ksiniczk kijowsk. Legat papieski, biskup Gwalon z Beauvais przywiz (1103) ksiciu dyspens i
odby synod reformistyczny, ktrego uchway nie s znane.
Misje na Pomorzu Zachodnim wzmogy kontakty Polski z Stolic Apostolsk. Prb chrystianizacji
tego kraju podj ju Koci polski za Wadysawa Hermana, bo wtedy wystpuje w rdach Franko
biskup biaogardzki (Belegradensis). W Biaogardzie nad Parst mia wic powsta orodek misyjnej
dziaalnoci, lecz przeszkodzia temu wrogo Pomorzan do Polski. Dopiero uzalenienie Pomorza od
Bolesawa Krzywoustego (1121-1122) umoliwio podjcie misji przez hiszpaskiego biskupa Bernarda, ktry w Rzymie otrzyma sakr i pozwolenie na chrystianizacj Pomorzan. Ksi polski da mu
86
przewodnikw i tumaczy, wyprawa misyjna udaa si do Wolina, lecz biskup wystpujcy ubogo, bez
orszaku, nie zaimponowa mieszkacom tego bogatego miasta, zosta na dce wypdzony w morze. Po
krtkim pobycie na dworze Bolesawa uda si do Bambergu, gdzie zebranym biskupom niemieckim
przedstawi przebieg misji.
Na Pomorzu cieray si wpywy niemieckie, polskie i duskie. Problem misji pomorskiej omawia Bolesaw i arcybiskup gnienieski Marcin, moe na synodzie, z legatem papieskim, kardynaem Idzim z
Tuskulum, ktry przebywa w Polsce (1123-1124) wanie w sprawie tej misji oraz realizacji uchwa
soboru lateraskiego pierwszego i uzupenienia organizacji kocielnej. Na misjonarza Pomorza wybrano
biskupa bamberskiego Ottona (wity), ktry po uzyskaniu pozwolenia Stolicy Apostolskiej przyby do
Polski w 1124 roku, otrzyma od ksicia pomoc materialn i liczny orszak ludzi. Wrd 20 kapanw byo
trzech polskich, z kapelanem ksicym, Wojciechem. Z Gniezna udali si misjonarze przez Ujcie i
Santok do Stargardu i Pyrzyc. Przez osiem miesicy dokonano chrztu ksicia Warcisawa, jego rodziny i
ponad 22 tysicy Pomorzan. Kocioy powstay w Wolinie, Szczecinie, Pyrzycach, Koobrzegu i innych
miejscowociach.
Zmienione warunki polityczne, odwrcenie si Warcisawa od Polski sprzyjao odrodzeniu si pogastwa, biskup Otton podj wic w 1128 roku (od kwietnia do grudnia) drug wypraw misyjn, zakadajc kocioy i ustanawiajc przy nich duchownych. Do swojej mierci (30.06.1139) zachowa te jurysdykcj biskupi nad schrystianizowanym Pomorzem. Osobne biskupstwo, postanowione ju w 1124 roku,
zostao erygowano w 1140 roku w Wolinie, a biskupem mianowano kapana Wojciecha, dowiadczonego
misjonarza.
Utworzenie biskupstwa woliskiego ustalono podczas pobytu legata Idziego w Polsce (1124). Dokonano
wwczas take cisego okrelenia granic dawnych i nowych biskupstw. Utworzono nowe biskupstwo
lubuskie, aby umocni chrzecijastwo wrd Lubuszan i Szprewian, na lewym brzegu Odry, i stworzy
baz misyjn dla Lucicw. Rzekomo ksi uczyni te fundacj biskupstw, szczeciskiego i woliskiego, lecz zmienione warunki w 1140 roku sprawiy, e erygowano dla obu terytoriw tylko jedno biskupstwo w Wolinie.
Magdeburg Gniezno
Druga misyjna wyprawa Ottona na Pomorze sza przez Magdeburg, ktry za arcybiskupa Norberta oywi
si jako orodek misyjny. Chcc podkreli swoje prawa zwierzchnie do schrystianizowanego Pomorza,
Norbert wykorzysta falsyfikat bulli z 1004 roku, ktra poddawaa metropolii magdeburskiej take ziemie
na wschd od Odry. Nie udao si stwierdzi, czy arcybiskup wiedzia, e jest to falsyfikat, ale niewtpliwie na jego podstawie zabiega w Rzymie o uznanie swej jurysdykcji metropolitalnej nad Kocioem
polskim. Gdy biskupi polscy, wezwani do Rzymu w celu zoenia wyjanie, nie udali si tam, prawdopodobnie z powodu popierania przez Polsk schizmy antypapiea Analekta II, papie Innocenty II w bulli
Sacrosancta Ecclesia Romana (4.06.1133) podporzdkowa Magdeburgowi wszystkie biskupstwa polskie, cznie z Gnieznem. Bulli jednak nie zdoano wykona, wkrtce bowiem zmar Norbert, doszo do
porozumienia Bolesawa Krzywoustego z cesarzem na zjedzie w Merseburgu, a arcybiskup gnienieski
Jakub ze nina (1124-1148) uzyska dla swej stolicy metropolitalnej bull Ex commisso nobis a Deo
(7.07.1136), w ktrej ten sam papie Innocenty II uznajc prawa metropolitalne Gniezna, wzi arcybiskupstwo w opiek (protekcj) i porczy jego stan posiadania. Na wzr Gniezna o bulle protekcyjne
postaray si w nastpnych latach wszystkie biskupstwa polskie, poczynajc od woliskiego w 1140 roku,
a take szereg klasztorw w Polsce.
Schizma i sobr
Papie Innocenty II obj Stolic Apostolsk po Honoriuszu II (1124-1130), ktrego wybr (21.12.1124)
odby si ju wrd przeciwiestw stronnictw w Rzymie i w samym kolegium kardynalskim. Pogbienie
przeciwiestw spotgowao si przez dziaalno Honoriusza II, ktry kontynuowa lini postpowania
Kaliksta II odwrotu, od mnichw do episkopatu. Cel by jasny, pozyska jak najwicej biskupw do
wsppracy w dziele reformy. Wytworzyy si wszake przeciwiestwa midzy star i now generacj
87
reformatorw. W Rzymie na czele nowego ruchu reformy sta kanclerz Kocioa Rzymskiego (od 1123
roku) kardyna Haimerich, pochodzcy z Burgunda kanonik regularny, przyjaciel w. Bernarda z Clairvaux i opata kartuzw Guigo. Mia on poparcie rzymskiego stronnictwa Frangipanich, ktremu przeciwstawiali si wpywowi bankierzy Pierleoni.
Kolegium kardynalskie, ktre przez reform gregoriask zostao dopuszczone do wspodpowiedzialnoci za Koci Powszechny, zdobyo wiadomo swego znaczenia, po raz pierwszy wic przygotowao
si do wyboru papiea ju podczas choroby Honoriusza II, wyznaczajc omiu kardynaw jako komisj
wyborcz. Ustalia ona, e miejscem wyboru bdzie koci w. Andrzeja, a opiek nad nim powierzono
Frangipanim. Po mierci Honoriusza II (13.02.1130) spiesznie przystpiono do wyboru, nie ogldajc si
na ustalenia komisji, ani na nieobecno dwch kardynaw, Piotra Pierleoni i Jonatasa, a take wbrew
protestowi jednego z obecnych kardynaw.
Wybrano kandydata Haimmericha, kardynaa diakona Grzegorza, Innocentego II (1130-1143). Piotr
Pierleoni zwoa jeszcze w tym samym dniu kardynaw swojej orientacji i zachci ich do osobnego wyboru, z ktrego wyszed on sam jako antypapie Anaklet II (1130-1138), ktremu udao si opanowa
Lateran oraz przyj w tamtejszej bazylice sakr i dokona intronizacji. Jedno i drugie uczyni w tym
samym dniu, w ktrym Innocenty II by wywicony i intronizowany w kociele S. Maria Nuova.
W obu wyborach wystpiy nieformalnoci, bo nie uwzgldniono ju dekretu z 1059 roku, a nie istniay
nowe szczegowe przepisy. Za Innocentym II przemawia nieco wczeniejszy wybr i znaczniejsi kardynaowie wyborcy (pars sanior), za Anakletem II dwch wyborcw wicej a przede wszystkim jego
wybitniejsza osobowo ni u papiea. Nie byo instancji nadrzdnej, do ktrej mona by apelowa, starali si wic obaj wybrani uzyska uznanie w poszczeglnych krajach. Innocenty II musia opuci Rzym,
bo stronnictwo Frangipanich poparo antypapiea. Anaklet II, dawny mnich kluniacki, zawid si na
Cluny, bo opowiedziao si za papieem, mia poparcie jedynie Szkocji i poudniowej Italii. Starania Bernarda z Clairvaux i Norberta z Magdeburga sprawiy, e Francja, Niemcy i Anglia, a take Hiszpania i
Portugalia, opowiedziay si za Innocentym II. Sojusz z Normanami sycylijskimi, ktrych wadcy, Rogerowi II, przyzna tytu krlewski, pozwoli Anakletowi utrzyma si w Rzymie a do mierci (1138), chocia krl niemiecki Lotar III podczas swej pierwszej wyprawy woskiej wprowadzi na krtko Innocentego II do bazyliki na Lateranie i przyj od niego koron cesarsk (4.06.1133).
Wybrany po mierci Anakleta II jego nastpca, antypapie Wiktor IV (Grzegorz Conti), zrezygnowa z
pontyfikatu (29.05.1138) i schizma ustaa, ale trway jej skutki.
Do usunicia skutkw schizmy zwoa papie sobr powszechny lateraski drugi (kwiecie 1139), w
ktrym wzio udzia ponad 100 biskupw i niewtpliwie znaczniejsza jeszcze liczba opatw. Uznano za
niewane i wprost nie istniejce synody Anakleta II, jego akty prawne i zarzdzenia, nominacje, ordynacje i konsekracje jego zwolennikw. W 30 kanonach wydano jeszcze raz zarzdzenia przeciw inwestyturze i symonii, zaostrzono dyscyplin kocieln i zakonn, uchwalono rodki zabezpieczajce przed schizma i herezj, oraz rodki umacniajce pokj Boy, i zwalczajce krwawe turnieje: ciko rannemu nie
naleao odmwi spowiedzi, lecz zakazano po mierci urzdzi mu pogrzeb kocielny. Innocenty II kanonizowa podczas soboru witego Sturmi, ongi (VIII w.) opata w Fuldzie. Potpiono za bdy Piotra
de Bruys i dziaalno Arnolda z Brescia.
Sobr lateraski drugi nazywa si epilogiem okresu gregoriaskiego, bo w kanonach zajmowano si jeszcze zagadnieniami, ktre stanowiy istotn tre reformy gregoriaskiej.
Rozdzia 22
TEOLOGIA, PRAWO, NOWE STRUKTURY
Oba sobory lateraskie tylko w maym stopniu zajy si zagadnieniami teologicznymi. Nie tkwiy bowiem w nurcie reformy gregoriaskiej, poza problemem, czy symonici jako heretycy mog wanie
udziela wice. To zagadnienie opracowa spekulatywnie Anzelm z Canterbury i zakoczy dugie dyskusje, wprowadzajc rozrnienie midzy wadz wice, a urzdem poczonym z jurysdykcj. Refor-
88
ma gregoriaska sprzyjaa wszake rozwojowi teologii i daa pocztek scholastyce. Bardziej jednak pogbia zainteresowanie prawem i przyczynia si do rozwoju struktur kocielnych.
Pocztki scholastyki
Rozwj nauki wymaga nowego ujcia zagadnie metodologicznych. Do teologii wprowadzono metod
dialektyki, stosujc dysputy oraz rozwaanie kadego problemu od strony tak i nie (sic et non). Dowartociowano w ten sposb udzia rozumu w interpretacji prawd wiary. Powstay wszake rnice wrd teologw co do stosowania dialektyki w ujmowaniu tajemnic Boych. Antydialektycy, jak Piotr Damiani,
odrzucali poddawanie ich metodzie dialektyki, natomiast Berengar z Tours rozciga rozumowe mylenie
wedug regu dialektycznych na wszystkie prawdy wiary. Spr przyczyni si do wyranego rozrnienia
midzy filozofi i teologi.
Pod wpywem dialektykw wznowiono dyskusje z IX wieku o Eucharystii. Berengar, scholastyk w Tours, archidiakon w Angers (fl088) odrzuca zbyt realistyczne (metabolistyczne) ujmowanie przemiany
chleba i wina w Ciao i Krew Pana Jezusa, a opowiada si, z powoaniem na nauk Augustyna, za dynamiczno-symbolicznym znaczeniem Eucharystii. Problemem zajmoway si synody i teologowie, a owocem dyskusji byo ucilenie i gbsze wyjanienie przeistoczenia (transubstancjacji), do czego przyczynili si w szczeglniejszy sposb Lanfrank (zm. 1189) i jego ucze Guitmund, biskup z Aversa (zm.
okoo 1095), zasuony dzieem De corporis et sanguinis Christi veritate.
Najistotniejszymi zagadnieniami filozofii i teologii chrzecijaskiej: definicj prawdy, istnieniem i natur
Boga, niemiertelnoci duszy ludzkiej, grzechem pierworodnym i odkupieniem, zaj si Anzelm, Italczyk z pochodzenia, opat w Bec (Normandia), arcybiskup w Canterbury (1093-1109). Kierowa si zasad, e wiara wprost domaga si intelektualnego pogbienia (fides quaerens intellectum), filozofi wic
oddawa na usugi teologii, wyznajc prymat wiary nad rozumem. Sprzeciwia si bowiem skrajnym
zwolennikom dialektyki i jej przeciwnikom, ujmujc swoje stanowisko w sentencj, wypowiedzian w
probie do Boga o zrozumienie Jego prawdy: wierz, aby rozumie (credo, ut intelligam). Byo to zmodyfikowanie augustiaskiego ujcia, bo Anzelm chcia podkreli, e wiara nie jest uwarunkowana uprzednim zrozumieniem jej prawd, natomiast stanowi konieczny punkt wyjcia do rozumowego wniknicia w
tajemnice Boe. Ukaza on, jak mona posuy si dialektyk i spekulecj, bez popadnicia w skrajny
racjonalizm. Znalaz uczniw i naladowcw, jego myli rozwinli teologowie nastpnego okresu, korzysta z nich Tomasz z Akwinu, czsto wic nazywa si Anzelma ojcem scholastyki a nauk jego i uczniw
- wczesn scholastyk.
Szkoy pierwsze uniwersytety
Lanfrank i Anzelm, zanim zostali arcybiskupami w Canterbury, kierowali szko klasztorn w Bec (Normandia), przynoszc jej saw i cigajc do niej wielu uczniw. Obok niej, sawne przez swoich nauczycieli stay si szkoy, w Laon (Anzelm z Laon, 1050-1117, i jego brat Radulf), w Chartres (biskup Iwo,
zm. 1116, Bernard, zm. 1124, Gilbert de la Porre, zm. 1154), w Lige (Alger, zm. 1131), w Paryu szkoa katedralna i klasztorna w. Wiktora (Abelard, zm. 1142; Wilhelm z Champeaux, zm. 1122; Hugo
od w. Wiktora, zm. 1142) i w Bolonii (Inerius, zm. 1138). Nauczyciele przynosz nie tylko saw szkole,
w ktrej ucz, ale przycigaj uczniw tym, e sami tworz szkol swoj metod nauczania, mona wic
mwi o szkole Anzelma z Laon, szkole Abelarda, szkole Gilberta de la Porre.
Rozwj miast zapewni dobre warunki szkoom oraz zwikszy liczb uczniw i nauczycieli. W dwch
miastach, Paryu i Bolonii, jedni i drudzy najwczeniej cz si w korporacje (bractwa) - uniwersitates
magistrorum et scolarium - w celu zapewnienia sobie praw i ich obrony. Z niektrych dawnych szk
katedralnych powstaj orodki szkolne, zrnicowane co do struktury, cho szybko przyjmuje si dla nich
jedna nazwa, uniwersytet. Zrnicowanie wida take w kierunkach nauczania: uniwersytet paryski pozostaje przy filozofii i teologii, boloski zajmuje si prawem rzymskim i kocielnym. W Montpellier
89
(Francja) od okoo 1100 roku zaczyna si nauka medycyny, szybko te stanie si sawnym wydzia medyczny tamtejszego uniwersytetu.
W orodkach nauki i poza nimi powstaj nie tylko rozprawy teologiczne i filozoficzne, ale te rozwijaj
si inne kierunki dziaalnoci pimienniczej.
Historiografia zyskuje z waniejszych dzie: histori arcybiskupstwa magdeburskiego Adama z Bremy
(1072); Roczniki opactwa w Hersfeid (1077); histori pierwszej krucjaty w Gesta Dei per Francos (po
1104) autorstwa mnicha pikardyjskiego Gwiberta z Nogent, ktry napisa take autobiografi (De vita
sua) oraz krytyk faszywych relikwii (Pignora sanctorum): Kronik Galia Anonima w Polsce (przed
1118); Kronik Czesk Kosmasa; histori krzyowcw i osadnikw chrzecijaskich w Ziemi witej,
Gesta Francorum (ok. 1127), najlepsze rdo do dziejw krucjat (1095-1127), sporzdzone na podstawie
autopsji przez duchownego Fulko z Chartres; narodowe dzieje Anglii w Historia regum Britaniae (1135)
biskupa Geoffreya z Monmouth oraz anonimowy Przewodnik pielgrzyma do Compostelli (ok. 1139).
Literatura pikna chlubi si pierwszym traktatem o kompozycji literackiej, Liber dictaminum kardynaa
Alberyka z Monte Cassino (zm. ok. 1105); francuskim poematem w jzyku ludowym Pie o Rolandzie
(koniec XI wieku), pieniami w langue doc ksicia Akwitanii, Wilhelma z Poitiers (ok. 1120), poezj
acisk (po 1100) Hildeberta, nauczyciela szkoy katedralnej w Le Mans.
Abelard
Piotr Abelard (1079-1142), francuski filozof i teolog, wywar wikszy wpyw na rozwj nauki kocielnej
ni ktokolwiek inny z jemu wspczesnych, dugo jednak biografowie bardziej zajmowali si jego romansem z Heloiz, anieli dziaalnoci naukow. Po studiach w Loches i Paryu prowadzi wasn szko w
Melun, nastpnie w Corbeil pod Paryem i w samym Paryu (do 1113). Okaleczony na polecenie stryja
Heloizy, za mio do niej, zamkn si na jaki czas w klasztorze, potem znw naucza. Sta si obok
Anzelma z Canterbury twrc teologii scholastycznej, gwnie w zakresie jej metody, ktr wyoy w
traktacie Sic et Non. Jako pierwszy posuy si nazw teologia w kilku tytuach swoich dzie (np. Theologia christiana 1123) i w ich treci, zamiast dotychczasowego okrelenia nauka wita (doctrina sacra). Da teologii spekulatywne usystematyzowanie i wprowadzi do niej argumenty rozumowe (ratio)
na wiodce miejsce, obok argumentw z powagi Ojcw Kocioa (auctoritas patrum). Za swoj rozpraw teologiczn O jednoci i troistoci Boskiej (De unitate et trinitate divina) zosta potpiony na synodzie
w Soissons (1121), a nastpnie jeszcze raz na synodzie w Sens (1140) oskarony o herezj przez Bernarda z Clairvaux, cho midzy nimi nie byo wrogoci oraz przez Wilhelma z Saint - Thierry. Faktycznie
nie ustrzeg si niejasnoci w swoich tezach, co spowodowao zarzuty o modalizm, sabelianizm, adopcjanizm i pelagianizm. Niejasnoci te wywouj zdziwienie, bo by znakomitym logikiem, ktry przekaza
terminologi logiczn nastpnym pokoleniom uczonych, a przez interpretacj konkretw i uniwersaliw
da podstaw do rozwoju logiki w XIII wieku.
Zbiory prawa
W reformie gregoriaskiej walczono o wolno Kocioa od wieckiego prawa zwyczajowego, sprzecznego z jego istot, oraz o nawrt do dawnego czystego Kocioa, rzdzcego si wasnymi prawami. Reformatorom wic nie wystarczay dawne zbiory prawa kocielnego, jak Decretum (1012) Burcharda z
Wormacji, ale signli po papieskie regesty, po akta synodw i soborw, po pisma Ojcw Kocioa i
stworzyli nowe zbiory, by byy prawn podstaw dziaalnoci reformatorskiej. Najbardziej znane w XI
wieku stay si, Collectio canonum Anzelma z Lukki (zm. 1086) i Collectio trium partium Iwona z Chartres (zm. 1117), ale miay one charakter prywatnych zbiorw. Wyoniy si problemy, jak oddzieli dekrety prawdziwe od faszywych, ktre z prawdziwych miay znaczenie prawne w caym Kociele, a ktre
stanowiy prawo partykularne. Radykalni dekretalici uwaali, e walor prawa powszechnego maj jedynie dekrety papieskie, inne za tylko wwczas, gdy zostay przez nich potwierdzone. Inni dekretalici
opowiadali si za przyjciem wszystkich przepisw, o ile nie sprzeciwiay si prawom Kocioa rzymskiego. Powszechne wszake byo przekonanie, e w papiestwie znajduje si norma prawa oglnego.
Dokonujcy zbiorw prawa w XI wieku napotykali na dodatkow trudno, jak pogodzi sprzecznoci
90
zachodzce midzy poszczeglnymi przepisami, starali si wic (Iwo z Chartres) wypracowa metod
uzgadniania sprzecznych przepisw.
Udoskonali j i wykorzysta mnich kamedulski Gracjan, zwany ojcem nauki prawa kocielnego, gdy
dokona (ok. 1140) zbioru prawa Concordia discordantium canonum. O jego yciu prawie nic nie wiadomo. jedynie to, e by nauczycielem w klasztornej szkole witych Feliksa i Nabora w Bolonii. Natomiast opracowany zbir - niezalenie od tego, czy w caoci przez niego, nad czym dyskutuje si do dzisiaj - wystpujcy pod nazw Decretum Gratiani, wywar ogromny wpyw na rozwj prawa kocielnego i
na ycie Kocioa, mimo dostrzegalnych brakw. Ujednolicenie prawa dao podstawy do rozpowszechnienia i ujednolicenia struktur w Kociele, przysuyo si wzrostowi autorytetu papiestwa jako najwyszej normie prawa kocielnego, miao wszake i ujemny skutek, pogbiajc przedzia midzy duchownymi i wieckimi w Kociele. Wprawdzie okrelao, jakie sakramenty mog spenia laicy, zostawiao im
udzia w zarzdzie majtkiem parafialnym, powoywao do wydawania podczas wizytacji wiadectwa o
yciu kleru parafialnego, ale uczynio z duchownych stan zamknity i jedynie reprezentujcy Koci.
Nowe struktury
Przewodnictwo papiey w reformie gregoriaskiej rozszerzyo zakres ich dziaania, co z kolei spowodowao rozwj kurii rzymskiej. Poza dworem papieskim, na ktrym tworzy si - wedug wzoru dworw
krlewskich - takie funkcje, jak stolnika, czenika, marszaka dworu, istnieje ju uksztatowane kolegium
kardynalskie, zoone z 7 biskupw podrzymskich, 28 kapanw przy tytularnych kocioach rzymskich
i 18 diakonw. Subdiakoni tworz capella, do ktrej obowizkw oprcz suby Boej naley penienie
poselstw. Subdiakonw zaliczano do kardynaw, a do czasw Honoriusza II (zm. 1130).
Kolegium kardynalskie i capella stanowiy kuri rzymsk, ktra w okresie reformy nabraa czciowo
charakteru midzynarodowego. gdy papiee powoywali duchownych z rnych krajw i nadawali im
kocioy tytularne, albo wczali jako subdiakonw do capella.
Obok kancelarii papieskiej, z kanclerzem na czele, prowadzcej nie tylko sprawy kocielne, ale take
sprawy Pastwa Kocielnego i polityczne, drugim urzdem wanym i wpywowym staje si Kamera
apostolska, ktr zorganizowa Urban II na wzr Climy do zarzdzania majtkiem i dochodami papieskimi. Okoo 1140 roku oddano jej w opiek skarbiec i archiwum, pniej take nadzr nad posiadociami papieskimi w Pastwie Kocielnym.
W okresie reformy rozbudowano praktyk wysyania legatw papieskich. Powierzano im konkretn
misj i uprawnienia w jej zakresie, czasem jedynie udziela papie kardynaom legatom szerokich penomocnictw do zaatwienia spraw, ktre wypyny w czasie legacji, nie czu si jednak zwizany wydanymi przez nich decyzjami.
Papiestwo byo zwizane z Kocioami lokalnymi przez dziaalno legatw i niekiedy przez bezporednie odnoszenie si biskupw do Rzymu, najbardziej jednak przez metropolitw, ktrzy od Paschalisa II
powszechnie skadaj przysig wiernoci papieowi przy odbiorze paliusza. W jej formule byo zobowizanie do urzdowego odwiedzania okresowo Rzymu (visitatio liminum Apostolorum). Niektrzy
dekretalici propagowali pogld, e od posiadania paliusza zaley wano sakry biskupiej, udzielonej
przez metropolit. Przyjmowano take zasad, e metropolici uczestnicz w powszechnej wadzy papiea.
Metropolici nie byli chtni odnoszeniu si biskupw do Rzymu, widzc w tym ograniczenie swoich
uprawnie. Niektrzy z metropolitw, zajmujcy pierwsz stolic arcybiskupi danego kraju, zabiegali o
uznanie swej godnoci prymasowskiej, ktra dawaa im pierwszestwo honorowe i prawo przyjmowania
apelacji. Uznanie przez papiea praw prymasowskich uzyskay stolice metropolitalne, w Lyonie (1079),
Toledo (1088), Narbonne (1097), Salerno (1098), Bourges (1112), Vienne (1119), i w Pizie (1138).
Dno metropolitw, by nie zosta w peni poddanym wadzy prymasw, podobnie jak biskupw w
stosunku do metropolitw, sprzyjaa centralizacji papieskiej, nie mniej i ona wywoywaa sprzeciwy, jednake bez naruszania zasady prymatu. Jedynie tak zwany Normandzki Anonim. prawdopodobnie napisany
w angielskiej metropolii Yorku, gosi ustanowienie prymatu Rzymu przez ludzi, a za matk wszystkich
Kociow lokalnych przyjmowa Jerozolim.
91
Pity okres
1140 - 1294
PODWJNY MIECZ WADZY
Chrzecijaski Zachd w XII i XIII wieku nie zrezygnowa z uniwersalizmu, lecz wbrew pragnieniom
swoich duchowych przywdcw rozwija si coraz bardziej w kierunku partykularyzmu. Krucjaty trway
dwa stulecia, nie przyniosy jednak politycznej ani kocielnej jednoci Wschodu i Zachodu, co gorsze,
pogbiy rozam, mimo cesarstwa aciskiego w Bizancjum i unii lyoskiej. Wadza cesarska, rdo i
znak uniwersalizmu redniowiecznego, ulega wczeniej osabieniu ni wadza papieska, wsprdo i
wspznak tego samego uniwersalizmu. Fryderyk II podj po raz ostatni realizacj idei cesarstwa powszechnego przez swoje prawne roszczenia do wadzy nie tylko nad Zachodem, ale i nad Wschodem.
Przyczyny osabienia cesarstwa byy wielorakie. Do najwaniejszych zalicza si: dugie interregna i walki
o tron w Niemczech, opr bogatych miast przeciw podporzdkowaniu si cesarskiej woli, partykularyzm
krlw i ksit innych krajw, zwaszcza Francji i Anglii. Walka papiestwa z cesarstwem nie bya wic
jedyn przyczyn.
Papiestwo miao konflikty nie tylko z cesarzami, ale rwnie z innymi wadcami. Gdy wic uywa si
czstego okrelenia, e zewntrzne dzieje Kocioa w wieku XII i XIII, to przede wszystkim problem
wzajemnego ustosunkowania si Sacerdotium i Imperium, nie naley Imperium tumaczy dosownie jako
cesarstwo, jest to bowiem problem stosunku wadzy kocielnej (sacerdotium) do kadej wadzy monarszej.
Teoretycznie wydawao si proste, e do zachowania jednoci zachodniego chrzecijastwa musi jedna
wadza by wysz, a moe ni by tylko kocielna, skoro kada wadza pochodzi od Boga. Praktycznie
wydawao si to take bardziej poyteczne, bo wadza wiecka bya w tym okresie czciej w konfliktach
wewntrznych (walki o tron, opozycje feudaw przeciw monarchom), anieli wadza kocielna. redniowieczu, posugujcemu si chtnie symbolami, przedstawiono ten pogld w obrazach dwch mieczy i
dwch wiate.
Bernard z Clairvaux rozbudowa teori o dwch mieczach, ktrymi posuy si Piotr do obrony Chrystusa. Wedug niego, papie, nastpca Piotra, take dysponuje obu mieczami, jeden (miecz wadzy duchownej) zachowuje dla Kocioa, drugi (miecz wadzy wieckiej) przekazuje cesarzom i krlom, ktrzy
bdc na szczycie drabin feudalnych, maj posugiwa si nim przede wszystkim do obrony sprawiedliwoci, adu spoecznego i pokoju w pastwie.
Obraz dwch wiate, soca i ksiyca, stworzonych przez Boga (Rozdz. 1, 14-18), silnie dziaa na
wyobrani ludzi redniowiecza. Socem jest papie, wadza kocielna, ksiycem - cesarz lub krl
(wadza wiecka). Ksiyc nie ma wiata wasnego, wieci tylko blaskiem, ktrego uycza mu soce, i
wieci tylko w nocy. Cesarz lub krlowie, jak to nisze wiato, rzdz mrocznymi dziedzinami spraw
materialnych i doczesnych.
Oba obrazy wskazyway na podporzdkowanie wadzy wieckiej, ale nie dopuszczay przeciwiestw. W
dziaaniu jednak nie udao si unikn konfliktw, cho wicej byo wsppracy. Oba miecze skieroway
si za pomoc inkwizycji przeciw tym, ktrzy wedug rozumienia wadzy zakcali porzdek i pokj
spoeczny. Nazywano ich heretykami, ale uwaano za buntownikw przeciw ustalonemu adowi spoecznemu. Mieczem wadzy wieckiej posugiwano si nie tylko w krucjatach przeciw mahometanom, ale te
w misjach wrd pogan. Dziaanie obu mieczy nie moe wszake zasania rozwoju religijnoci, nauki i
kultury. W tym okresie kultura Europy zachodniej, ksztatowana przez Koci, osigna taki poziom, e
moga wkrtce zdystansowa wysze dotychczas kultury, bizantyjska i arabsk, zapewniajc sobie nad
nimi dugotrwa przewag.
92
Rozdzia 23
SZCZYT RUCHU KRZYOWEGO
Oswobodzony, ale stale zagroony przez mahometan Grb Chrystusa i utworzone podczas pierwszej krucjaty pastwa krzyowcw przycigay rycerzy z Zachodu. Liczebnie osign ruch krzyowy swj
szczytowy punkt w krucjacie drugiej (1147-1149) i trzeciej (1189-1192), ktrym starano si podporzdkowa inne, konfliktowe sprawy kocielne i polityczne. Papiestwu jednak nieatwo byo rozwiza konflikt, ktry trwa w samym Rzymie o republikaski charakter miasta.
Republika Rzymska
Ruch krzyowy przyczyni si do rozwoju handlu, co z kolei przynioso od XI wieku szybki rozwj miast
jako orodkw kupieckich i rzemielniczych. Szybko te bogacili si kupcy, powoli za rzemielnicy,
zwaszcza pochodzcy z napywowej ludnoci wiejskiej, powstay wic wewntrzne konflikty. Bogate
mieszczastwo, wiadome swego znaczenia, walczyo o wolno miast od panw feudalnych i prawo do
samorzdu.
W Rzymie, dawne dnoci szlachty do opanowania urzdw i politycznej samodzielnoci, oyy teraz
przy wspudziale mieszczan, w nawizaniu do historycznych tradycji republikaskich i w oparciu o ruch
ewangeliczny, domagajcy si Kocioa ubogiego. Rzymianie, wzorujc si bezporednio na rozkwitajcych miastach lombardzkich, wypowiedzieli posuszestwo urzdnikom papieskim (1143), wybrali senat
i patrycjusza jako swoj najwysz wadz. Sytuacja bya dla nich korzystna, bo po mierci Innocentego
II trway krtko dwa pontyfikaty, Celestyna II (1143-1144) i Lucjusza II (1144-1145). Przez p roku
sprawowania rzdw nie zdoa Celestyn II podj adnej akcji przeciw republikanom, a Lucjusz II na
prno zabiegajc o pomoc krla niemieckiego, Konrada III, zmar na skutek uderzenia kamieniem podczas zamieszek w miecie.
Arnold z Brescia (okoo 1100-1155) by ideologiem, a przez pewien okres przywdc Republiki Rzymskiej. Ucze Abelarda, przeor klasztoru kanonikw regularnych w Brescia, jako reformator wystpowa w
kazaniach przeciw wieckiej wadzy kleru, goszc dobrowolne ubstwo duchowiestwa i powrt Kocioa do ycia z czasw apostolskich. Na soborze lateraskim pierwszym otrzyma zakaz goszenia kaza, a potpiony z Abelardem na synodzie w Sens (1140) za herezj i wypdzony z Francji, znalaz
schronienie w Szwajcarii. Pojedna si z nowym papieem, Eugeniuszem III (1145-1153) i dziaa w
Rzymie, ale na rzecz Republiki, organizujc w niej wadz na wzr staroytnego republikaskiego Rzymu
i pierwszych wsplnot chrzecijaskich z czasw apostolskich. Papie musia opuci Rzym (1146), Arnold za mimo ekskomuniki dziaa, a do rzucenia interdyktu (1154) na miasto przez nastpnego papiea, Hadriana IV. Porniony z senatem opuci Rzym, zosta jednak ujty przez cesarza Fryderyka I i
wedug umowy z Konstancji wydany papieowi, osdzony w Rzymie i powieszony. Jego ciao spalono, a
popioy wrzucono do Tybru. Powrt Hadriana IV i koronacja cesarska Fryderyka I oznaczay przywrcenie dawnej formy rzdw w Rzymie. Pozostali wszake w Italii i Francji uczniowie Arnolda (arnoldyci), ktrzy propagowali jego nauk o Kociele ubogim i odrzucali sprawowanie sakramentw, przyczyniajc si do rozwoju waldensw i albigensw.
Druga krucjata
Eugeniusz III zmuszony (1146) do opuszczenia Rzymu, odby podr do Francji i zaj si przy pomocy
Bernarda z Clairvaux zorganizowaniem nowej krucjaty.
Bezporedni przyczyn byo zajcie Edessy (1144) przez Imada ed-Din Zengi, emira Mossulu. Krlowa
jerozolimska, Melisenda wysaa do papiea wezwanie o pomoc. Eugeniusz III wyda (1.12.1145) bull w
sprawie krucjaty, a Bernard z Clairvaux rozpocz na zjedzie w Vezeley (31.03.1146) propagand wyprawy, obejmujc ni Francj i Niemcy. Papie, po przybyciu do Francji, przeprowadzi dwukrotnie rozmow z krlem Ludwikiem VII (1137-1180), ktry wyruszy z on Eleonor, dziedziczk Akwitanii, i z
licznym rycerstwem francuskim i akwitaskim na Wschd w czerwcu 1147 roku. Miesic wczeniej
uczyni to krl niemiecki Konrad III (1138-1152) z licznymi ksitami i rycerzami. Obie grupy przy-
93
byy do Bizancjum, gdzie ujawniy si antagonizmy midzy obu monarchami zachodnimi oraz midzy
nimi i cesarzem bizantyjskim, Manuelem I Komnenosem (1143-1180). Konrad wyruszy osobno przeciw
Turkom i straci prawie ca armi w przegranej bitwie pod Doryleum (25.10.1147). Dopiero wtedy
przyczy si do Francuzw, ale zachorowa i powrci do Bizancjum, skd po wyzdrowieniu uda si
drog morsk do Akkon. Rycerstwo francuskie, po ogromnych stratach, dotaro do Antiochii, ale Eleonora przez romans z ksiciem antiocheskim Rajmundem wywoaa konflikt z tamtejszymi Frankami,
wskutek ktrego Ludwik VII uda si drog morsk do Jerozolimy. Narada z Konradem III w Akkon doprowadzia do decyzji oblenia Damaszku, ktrego zdobycie odcioby mahometan egipskich od syryjskowschodnich. By to bd, bo twierdza okazaa si nie do zdobycia, a wadca Damaszku, dotd szukajcy sojuszu z Frankami przeciw wsplnemu wrogowi, kalifowi, przeszed do jego obozu. Odstpienie
krzyowcw od Damaszku obalio legend o niezwycionych rycerzach z Zachodu. Konrad opuci te
Akkon, w drodze powrotnej do Niemiec zawar sojusz z cesarzem bizantyjskim przeciwko Rogerowi II
sycylijskiemu. Na wie o tym krl francuski, po opuszczeniu Jerozolimy (1149) spotka si z wadc
Sycylii. Wsplnie zaplanowano zorganizowanie nowej krucjaty, ktra miaa uda si na Wschd, ale po
drodze zaj Bizancjum we wadanie krzyowcw.
Niepowodzenie drugiej krucjaty wywoao oburzenie na Zachodzie, skierowane take przeciw Bernardowi z Clairvaux. Nie od razu jednak dostrzeono, e poza utrat tysicy rycerzy, pozostawieniem Edessy
w rkach wroga i pornieniem si obu wadcw zachodnich, przyniosa ta krucjata pogbienie wrogoci
midzy Bizancjum i Zachodem oraz stworzya przepa midzy Frankami na Wschodzie (pullonami),
osiadymi po pierwszej krucjacie, a krzyowcami z drugiej wyprawy, mahometan za zjednoczya do
ofensywnej walki z chrzecijanami.
Krucjaty w Europie
Zapa rycerzy francuskich i niemieckich do wyprawy krzyowej starano si wykorzysta do walki z muzumanami w Hiszpanii i do nawracania orem pogaskich Sowian.
Cz rycerzy angielskich, flamandzkich, fryzyjskich, pync okrtami na drug krucjat, zatrzymaa si
w portugalskim porcie Tejo i zostaa nakoniona do udziau w zdobywaniu Lizbony przez krla Alfonsa
I (1114-1185). Wielomiesiczne oblenie zakoczyo si powodzeniem krzyowcw (1147), Lizbona
zostaa stolic krlestwa portugalskiego. Kastylijczycy, przy pomocy krzyowcw z Francji, zdobyli w
tym samym roku Almeri, a Aragoczycy rok pniej Tortoz. Wkrtce jednak osab dopyw krzyowcw do Hiszpanii, nike te rezultaty dao powoanie wasnych zakonw rycerskich do walki z Maurami:
zakonu z Alcantara (1156) i Colatrova (1158) oraz kilku innych, opartych na konstytucjach zakonu cysterskiego i poddanych wadzy nadrzdnej kapituy generalnej cysterskiej.
Na sejmie niemieckim w Frankfurcie (1147), gdy Bernard z Clairvaux zachca do udziau w drugiej krucjacie, uzgodniono, e cz krzyowcw wemie udzia w wyprawie przeciw pogaskim Sowianom
pnocno-zachodnim. Na jej czele stanli: ksi saski Henryk Lew, margrabia Albrecht Niedwied z
Marchii Pnocnej i margrabia Konrad Wettin z Mini. Papieskim legatem by biskup Anzelm z Hawelbergu. Udzia w niej wzili rycerze niemieccy, rycerze morawscy z biskupem Henrykiem Zdzikiem i rycerze polscy pod wodz Mieszka Starego.
Krucjata nie przyniosa rezultatw, bo zostaa wykorzystana do celw politycznych, wrd ktrych byo
zdobycie chrzecijaskiego Szczecina. Widok krzyy na murach miasta i pertraktacje biskupa woliskiego, Wojciecha, przyniosy kompromitacj krucjaty. Nie ustay wszake podboje Sowian. Henryk Lew
opanowa ziemie Obodrzycw, a Albrecht Niedwied zdoby Brenn (1157), nada jej nazw Brandenburg i przyj tytu margrabiego Brandenburgii. Na wyspie Rugii zniszczy pogastwo (po 1168) duski
krl Waldemar I i podporzdkowa wysp arcybiskupstwu w Lund.
Polscy krzyowcy i misjonarze
Ksita polscy, Mieszko Stary i Bolesaw Kdzierzawy, wysali (1147) poselstwo do papiea Eugeniusza III, ktry z pewnoci nakoni ich do udziau w krucjacie przeciw poganom na Pnocy. Uczynili to
dla celw politycznych. Mieszko doczy si do wyprawy krzyowej na Szczecin, by odnowi zwierzch-
94
nictwo polskie nad Pomorzem Zachodnim. Bolesaw Kdzierzawy, przy pomocy ksit ruskich, uderzy
na pogaskich Prusw. Wzgldy polityczne kieroway take ksiciem Wadysawem II, gdy bra udzia z
Konradem III w drugiej krucjacie. Wygnany z kraju przez modszych braci, chcia pozyska poparcie
krla niemieckiego i papiea. Eugeniusz III wysa do Polski (1148) legata kardynaa Gwidona w celu
polubownego zaatwienia sporu midzy ksitami, moe te omwienia udziau polskiego rycerstwa w
krucjacie. Chocia legat opowiedzia si przeciw modszym ksitom, a nawet naoy na nich ekskomunik, ksi sandomierski Henryk uda si kilka lat pniej (1154) na wypraw krzyow do Ziemi
witej. Miao to raczej symboliczne znaczenie. Przyczynio si jedynie do sprowadzenia zakonw joannitw i boogrobcw.
Charakter krucjat starano si nada polskim wyprawom przeciw Prusom i Jawigom w latach 1147,
1166-1167 i 1192. czyy jednak spraw chrystianizacji z podbojem, a skuteczne okazay si dopiero w
XIII wieku. Orodkiem kocielnej misji wrd Prusw byo benedyktyskie opactwo witego Wojciecha
w Pocku, zaoone (1138-1148) z fundacji biskupa pockiego Aleksandra. Wspdziaao w dziele misji z
biskupem pockim Wernerem, ktry w sporze o wie biskupi Karsko zosta zamordowany (1170) przez
Bieniarza, brata kasztelana wizneskiego Bolest, przy pomocy Prusw. mier biskupa Wernera przerwaa na duszy czas misyjne dziaanie wrd Prusw.
Utrata Jerozolimy
Niepowodzenie drugiej krucjaty pogorszyo sytuacj Krlestwa Jerozolimskiego, coraz bardziej zagroonego przez mahometan i wewntrznie skconego. Nie mogo liczy na pomoc Bizancjum, bo w nim toczyy si od 1180 roku walki o tron cesarski, a panowanie Izaaka II Angelosa (1185-1195) zakoczyo si
spiskiem i utrat tronu. Staego wzmacniania natomiast doznawa kalifat, zwaszcza od objcia (1171)
tronu sutaskiego przez utalentowanego wadc i wodza Salah-ed-Din (Saladyn). Gdy opanowa (1183)
Damaszek i Mossul, otoczy Krlestwo Jerozolimskie ze wszystkich stron, a w 1187 roku przystpi do
jego zdobycia. Jako pretekstu do wojny wykorzysta napad krzyowca Rainolda de Chatiiion na karawan
swej siostry i z potn armi ruszy na Jerozolim. Krlowi jerozolimskiemu udao si take zgromadzi
bardzo siln armi, okoo 300 tysicy rycerzy, joannitw i templariuszy, jednake bitwa pod Hattin
(5.07.1187) staa si jej druzgoczc klsk. Zwyciya taktyka Saladyna, ktry zmusi wojsko chrzecijaskie do ustawienia si w upalny dzie pod wiatr, pdzcy na nie pomienie zapalonych krzeww i
traw, a gdy byli fizycznie osabieni, uderzy ca swoj si. Wikszo rycerzy chrzecijaskich, wygina, krl jerozolimski Gwidon de Lusignan i wielu innych dostali si do niewoli, w ktrej stracono
wszystkich pojmanych joannitw i templariuszy. Po klsce, wrg zagarn zamki, ktrych nie mia kto
broni, z wyjtkiem Tyru, i przystpi do oblenia Jerozolimy. Zdobyto j 2 padziernika 1187 roku. W
rku chrzecijan pozostay pastwa Antiochii i Trypolis oraz dwa wane zamki obronne, Tyr i Akkon.
Trzecia krucjata
Wie o utracie Jerozolimy wstrzsna Europ, ktra miaa powody, by poczuwa si do winy. Wczeniejsze, od kilku lat, woanie z Jerozolimy o pomoc pozostawao bez skutku, nawet na soborze lateraskim trzecim (1179) zajmowano si spraw marginesowo. Papie Aleksander III wyda wprawdzie wezwanie do caego chrzecijastwa o pomoc dla Ziemi witej, ale uczyni to krtko przed mierci (1181).
Gdy nadesza wie o utracie Jerozolimy, zmar papie Urban III (1185-1187). Jego nastpca, Grzegorz
VIII, ktrego pontyfikat trwa niecae dwa miesice, ogosi krucjat i wysa legatw do wszystkich
krajw. Jej zorganizowaniem zaj si Klemens III (1187-1191) przy pomocy gorliwego legata, kardynaa Henryka z Albano, ktry poredniczy w zawarciu pokoju midzy krlami, angielskim i francuskim,
oraz nakoni obu do przyjcia znaku krzyowca. W Niemczech pozyska Henryk do wyprawy cesarza
Fryderyka l i licznych ksit. Termin krucjaty ustalono na wiosn 1189 roku.
Po raz pierwszy wprowadzono we Francji i Anglii na cele krucjaty dziesicin, nazwan dziesicin Saladyna, a wypraw propagowali nie tylko wdrowni kaznodzieje, ale take duchowiestwo parafialne,
urzdzajc widowiska i wystawiajc sztuki ludowe. Rozpowszechniano te pisma i pieni dworskie o
walkach z Saracenami.
95
W krucjacie wzili osobisty udzia, cesarz Fryderyk I, krl angielski Ryszard Lwie Serce i krl francuski Filip August, wraz z rycerstwem ich pastw, ale take krzyowcy z Sycylii i innych krajw. Cesarz
uda si tradycyjnym szlakiem ldowym do Bizancjum, gdzie spdzi zim (1189/1190), po ostrym konflikcie z tamtejszym wadc, Izaakiem. Po wkroczeniu do Azji Mniejszej posuwa si wrd walk naprzd z wielkim trudem, zdoby Ikonium i znalaz si w Cylicji, w ktrej poparcia udzielia mu ludno
armeska, lecz niespodziewanie zgin podczas kpieli w rzece Salef (10.06.1190). Dowdztwo przej
jego syn, Fryderyk Szwabski, ktry dotar z czci rycerstwa do Antiochii, gdzie zmar. Wikszo rycerzy ju z Cylicji wrcia do kraju. Nieliczni z Antiochii przedostali si do Akkon, dokd te przybyli
krzyowcy francuscy pod wodz Filipa Augusta i krzyowcy angielscy z Ryszardom Lwie Serce. Obaj
krlowie odbywali drog czciowo wsplnie. W Neapolu i na Sycylii walczyli w obronie krlowej
wdowy. Ryszard zdobywa wwczas przydomek Lwie Serce, ale wpada w ktni z Francuzami o upy,
zrywa zarczyny z Alicj, siostr Filipa Augusta, i podejmuje dalsz podr osobno. Burza zapdzia jego
okrty na Cypr. Podj tam walk z Grekami, zdoby wysp i odda j krlowi jerozolimskiemu Gwidonowi.
Z Cypru uda si Ryszard pod Akkon, oblony przez krzyowcw francuskich. Walki toczono tam rwnie z armi Saladyna, ktra od strony ldu chciaa przyj twierdzy z pomoc. Dugie walki i choroby
osabiy obie strony. Krzyowcy z Lubeki i Bremy zorganizowali wasny szpital i bractwo do pielgnowania rannych i chorych, co dao pocztek Krzyakom, zatwierdzonym jako zakon w 1198 roku. Pertraktacje z zaog twierdzy doprowadziy do jej poddania, wtedy Filip August przynaglony wewntrznymi
problemami Francji powrci do kraju, Ryszard za dalej toczy walki, lecz nie zdoa wyda Saladynowi
decydujcej bitwy i wszed w konflikty z innymi przywdcami krzyowcw. Saladyn zdoby Jaff, wane
dla chrzecijan miasto portowe. Ryszard j odzyska, ale z kolei oblony tam przez Saladyna, podj
pertraktacje. Ukad pokojowy (1.09.1192) postanawia: pozostawienie Jerozolimy we wadaniu Saladyna
i wolny dla chrzecijan dostp do niej i innych miejsc witych w Palestynie. Krlestwo Jerozolimskie
zatrzymao Jaff, Tyr i posiadoci w Syrii.
Krl angielski wracajc z krucjaty, zosta uwiziony przez obraonego ongi austriackiego ksicia Leopolda, a w Anglii doszo do buntu jego brata, Jana. Arcybiskup Hubert Walter z Canterbury jako regent
stumi rokosz i wykupi Ryszarda, ktry jednak pozosta w angielskich posiadociach we Francji i zmar
(1199) wskutek rany odniesionej w walce z wasalem.
Rozdzia 24
KOCI I WADCY
Wspdziaanie wadcw z papiestwem w wyprawach krzyowych nie oznacza braku konfliktw kocielno-politycznych w niektrych krajach. Szczeglnie silnie wystpiy te konflikty w cesarstwie i Anglii.
Papiee i Fryderyk I
Eugeniusz III, krtko przed swoj mierci, zawar ukad w Konstancji (23.03.1153) z nowym krlem
niemieckim Fryderykiem I (1152-1190). Obie strony zobowizay si do wsppracy i pomocy politycznej, szczeglnie przeciw Normanom z Neapolu i Sycylii. Krtki pontyfikat Anastazego IV (1153-1154)
nic nie zmieni w tym ukadzie, ktry odnowi kolejny papie Hadrian IV (1155-1159) podczas spotkania
z Fryderykiem I w Sutri (8.06.1155). Nie obeszo si jednak bez zgrzytu, bo krl niemiecki uchybi ceremoniaowi: odmwi spenienia obowizku trzymania wdzide i strzemienia konia papieskiego. Koronacja cesarska odbya si w Rzymie (18.06.1155), wkrtce po tym spotkaniu.
Wyrany konflikt rozpocz si dwa lata pniej. Papie bowiem zmieni polityk wobec Normanw
sycylijskich, zawierajc z nimi pokj w Benewencie i uznajc Wilhelma I krlem Sycylii i poudniowej
Italii z obowizkiem pacenia Stolicy Apostolskiej rocznego czynszu. Cesarz za uwizi arcybiskupa
Eskila z Lundu, gdy wraca z Rzymu. Widzia w nim wroga cesarstwa, bo rzekomo narusza uprawnienia
arcybiskupa z Hamburga - Bremy, przyjmujc od papiea tytu legata dla krajw pnocnych i prymasa
96
Szwecji. Chcia nadto wymc na nim poparcie dla swego kandydata na tron duski. Konfliktowe sprawy
mieli zaatwi legaci papiescy. Jednym z nich by kardyna kanclerz, Roland Bandinelli, pniejszy papie Aleksander III. Na sejmie Rzeszy w Besangon (1157) oskarono papiea, e w pimie do cesarza
potraktowa go jako swego lennika, bo dokonanie koronacji cesarskiej nazwa beneficium, a tak okrelano
nadanie lenna. Nie pomogo wyjanienie legatw, e papie w tym okreleniu przypomnia tylko wywiadczone cesarzowi dobro i wyrazi gotowo do dalszego wiadczenia dobra, jeeli zostanie zwolniony arcybiskup z Lundu. Legatw odesano do Rzymu, a kancelaria cesarska opublikowaa manifest, e
cesarz zawdzicza koron jedynie asce Boej i wolnemu wyborowi ksit. Byo to nowe spojrzenie na
rdo godnoci cesarskiej, a zarazem wykluczenie jakiejkolwiek zalenoci cesarza od papiea. W nastpstwie tego, teoretyczne podstawy pogldu o wadzy cesarskiej suwerennej i absolutnej wypracowali
prawnicy z uniwersytetu boloskiego, ktremu cesarz nada znaczne przywileje (1154). Przedstawiony
konflikt pozornie usta, gdy papie zoy dodatkowe wyjanienia co do beneficium, cesarz za uwolni
Eskila.
Polityka woska Fryderyka I rycho przyczynia si do wznowienia konfliktu. Na sejmie w Roncaglia
koo Piacenza (1158) ogosi on, e w pnocnej Italii nie ulegy przedawnieniu dawne prawa krlw i
cesarzy (regalia). Chodzio mu gwnie o ciganie wiadcze i wpyw wadzy cesarskiej na wybr wadz
miejskich. Gdy napotka na opr miast, ktre widziay w tym utrat swej wolnoci i samorzdu, zmusi
Mediolan si do podporzdkowania si, a zbuntowan Crem zburzy (1160). Zmobilizowao to miasta
pnocnowoskie do sojuszu przeciw cesarzowi, do ktrego starali si pozyska Hadriana IV. Papie wysa do cesarza legatw z wyjanieniem, e regalia nie mog dotyczy biskupw w cesarskiej czci Italii,
zada nastpnie odwoania praw ronkalskich w cigu 40 dni pod grob ekskomuniki. Zanim ten termin
upyn, Hadrian IV umar (1.09.1159), w kolegium za kardynalskim nie byo jednomylnoci co do postpowania z cesarzem.
Aleksander III
Pose cesarski Otto von Wittelsbach przebywa w Rzymie podczas wyboru papiea i pozyska wielu
zwolennikw dla procesarskiego kandydata, kardynaa Oktawiana. Kardynaowie wszake w wikszoci
wybrali (7 IX) Rolanda Bandinelli, Aleksandra III (1159-1181). Oktawian, cho wybrany przez mniejszo, mia w Rzymie poparcie tak zwanych k starorzymskich, koronowa si wic na antypapiea jako
Wiktor IV (1159-1164). Powstaa schizma, papie i antypapie rzucili na siebie wzajemnie ekskomuniki,
kraje si podzieliy co do obediencji. Za Aleksandrem III opowiedziaa si Anglia, Francja, Hiszpania,
Sycylia, za Wiktorem IV cesarstwo, cho nie wszyscy biskupi w Niemczech uwzgldnili wol Fryderyka
I. Metropolita Eberhard z Salzburga uzna papiea, starajc si poredniczy midzy nim a cesarzem.
Aleksander III rezydowa w Italii poza Rzymem, a potem przez duszy czas przebywa we Francji, gdzie
na synodzie w Tours (1163) udzielono mu penego poparcia i ponowiono ekskomunik na Wiktora IV i
cesarskich doradcw, midzy innymi na arcybiskupa koloskiego, Rainalda z Dassel, ale nie na samego
cesarza. Aleksander III prbowa pojednania z nim, lecz Fryderyk I obstawa przy swojej decyzji, e obaj
papiee maj podda si pod jego sd. mier Wiktora IV (20 IV 1164) niczego nie rozwizaa, arcybiskup Rainald doprowadzi do wyboru jego nastpcy, kardynaa Gwidona z Cremy, Paschalisa III (11641168), lecz nie znalaz on w cesarstwie uznania u wszystkich biskupw. Cesarz zada wic na sejmie w
Wrzburgu (1165) przysigi od biskupw, e nie uznaj Aleksandra III.
W tej sytuacji papie wszed w porozumienie z krlem sycylijskim i Zwizkiem miast lombardzkich, powrci do Italii i szuka poparcia Bizancjum. Wyprawa woska Fryderyka I (1167) doprowadzia do zajcia Rzymu, wprowadzenia tam Paschalisa III i koronacji ony cesarza, Beatrix. Malaria w obozie cesarskim spowodowaa mier arcybiskupa Rainalda, gwnego doradcy cesarskiego i zdecydowanego przeciwnika papiea, oraz mier ponad 2 tysicy onierzy. Fryderyk I musia wrci do Niemiec. Zwizek
miast lombardzkich wykorzysta sytuacj i zbudowa (1168) twierdz Alessandria, nazwan tak na cze
papiea. Cesarz szuka zblienia z Angli i Francj, a nawet z Bizancjum i podj (1174) kolejn, pit
wypraw do Italii. Dwuletnie walki przerwa na krtko rozejm w Montebello, a zakoczya klska wojsk
cesarskich pod Legnano (29.05.1176), po ktrej Fryderyk I ju w ukadach wstpnych uzna papiea i
97
jego prawa, a w pokoju weneckim (1 VIII) je potwierdzi. Cesarz zrezygnowa z regaliw w Patrimonium Piotrowym i zwrci zabrane posiadoci papieskie, papie za zdj wszystkie ekskomuniki i uzna
jego syna Henryka VI krlem rzymskim, co byo wstpnym etapem do godnoci cesarskiej. W pertraktacjach pokojowych uzgodniono take zwoanie soboru powszechnego, czemu sprzyjaa korzystna sytuacja
w innych krajach. Anglia i Francja zawary pokj, krl angielski Henryk II, po konflikcie o sdy nad duchownymi i zabjstwie Tomasza Becketa, wspdziaa z legatami papieskimi.
Henryk II i Tomasz Becket
Konflikt kocielny w Anglii rozwin si w latach 1162-1170. Wczeniej, gdy trway walki o tron angielski po Henryku I, Stolica Apostolska zapewnia sobie wpyw na sprawy kocielne przez nadanie arcybiskupom z Canterbury uprawnie legackich i usunicie zakazu apelacji do Rzymu. Nowy krl, Henryk
II (1154-1189) dc do umocnienia i rozszerzenia wadzy krlewskiej, usiowa ograniczy autonomi
sdownictwa kocielnego. Liczy na poparcie Tomasza Becketa, swojego kanclerza i archidiakona w
Canterbury, ktrego wprowadzi (1162) na stolic arcybiskupi i prymasowsk w Canterbury. Arcybiskup, wyksztacony w teologii i prawie, znany jako mdry dyplomata i administrator, po objciu najwyszej godnoci kocielnej w Anglii zmieni swj styl ycia, zrezygnowa z kanclerstwa, uprawia surow
ascez (wosienica, biczowanie) i otacza si klerem, dcym do reformy. Przeciwnika mia w arcybiskupie z Yorku, ktry walczy o prawa prymacjalne dla swej stolicy i szuka poparcia u krla. Biskupi
angielscy nie tworzyli wic jednoci, gdy rozpocz si konflikt o sdownictwo kocielne. Henryk II ju
na sejmie w Westminster (1163) uala si na wzrost wykrocze kleru i stronniczo sdw duchownych.
Na sejmie w Clarendon (1164) podjto uchwa w 16 artykuach, ktre odnawiay prawa zwyczajowe z
czasw Henryka I, podkrelay lenn zaleno biskupw od monarchy i narzuciy sdom duchownym
procedur sdw krlewskich, odbierajc im sprawy kleru, uznane za cywilne, jak spory o prebendy, dugi, patronat, krzywoprzysistwo. Zarzdzono nadto, e kada apelacja do Rzymu wymaga zbadania przez
krla i jego zgody. Przepisy uchway, wzite pojedynczo nie byy nowe, arcybiskup Tomasz i biskupi, po
dugich pertraktacjach, wyrazili ustnie aprobat. Gdy krl da podpisania, arcybiskup odmwi, bo dostrzeg w artykuach klarendoskich niezgodno z zasadami prawnymi zbioru Gracjana. Sdzony
przez krla w Northampton, nie uzna wyroku, zoy odwoanie do papiea i opuci zamek bez przeszkody, bo krl liczy si z nastrojami ludu, opowiadajcego si za arcybiskupem z wdzicznoci za jego
dziaalno spoeczn. W nocy umoliwiono mu ucieczk do Francji, w ktrej pozosta przez 6 lat. Henryk II oboy sekwestrem majtki arcybiskupie i skaza na wygnanie duchownych popierajcych arcybiskupa. Papie Aleksander III osobicie powiadomiony przez Tomasza o konflikcie, uzna z kardynaami
wikszo artykuw klarendoskich za nie do przyjcia, stara si jednak poredniczy w sporze, podobnie jak krl francuski. Henryk II da depozycji Tomasza i domaga si uprawnie legata dla arcybiskupa z Yorku. Aleksander III mianowa go tylko legatem dla Szkocji, a Tomasza - dla Anglii. Dopiero w
1169 roku krl wyrazi ch porozumienia, jego dwa osobiste spotkania z Tomaszem byy bez rezultatu,
jednake w trzecim zgodzi si zapewni arcybiskupowi bezpieczestwo i pokj, uzna jego prawa prymacjalne, dokona zwrotu zabranych posiadoci. Tomasz wrci do Canterbury (1170) i surowo postpowa z biskupami i duchownymi, ktrzy podczas sporu nie przestrzegali jego zarzdze. Gdy oni osobicie relacjonowali sprawy Henrykowi II, przebywajcemu w posiadociach angielskich na kontynencie,
mia powiedzie: czy nikt nie uwolni go od tego przekltego klerka z gminu? Czterech rycerzy przeprawio si przez kana La Manche, odbyo z arcybiskupem dyskusj, przerwan pjciem do katedry na
naboestwo. W katedrze dali od niego jeszcze raz odwoania kar na biskupw i innych duchownych, a
gdy odmwi, zabili go u stopni otarza (29.12.1170).
Wie o zabjstwie szybko dotara do krla i rozesza si w innych krajach. Win obciono Henryka II,
cho zapewnia, e nie wyda polecenia. Wspwinnymi uznano arcybiskupa z Yorku i biskupa z Londynu. Na posiadoci angielskie we Francji, w ktrych przebywa krl, rzuci interdykt arcybiskup z Sens
jako legat papieski. Henryk II, z obawy przed tragicznymi dla siebie nastpstwami kar kocielnych, wysa spiesznie poselstwo do Aleksandra III, by nie dopuci do interdyktu na Angli, lecz papie ogosi
na niego interdykt osobisty. Po wyprawie na Irlandi, ktr rozgasza jako krucjat w celu podporzd-
98
kowania tego kraju Stolicy Apostolskiej, krl podj rozmowy z legatami papieskimi. W ich wyniku zoy z obwinionymi biskupami przysig oczyszczajc, e nie mieli moralnego udziau w zabjstwie
arcybiskupa, oraz zobowiza si: dostarczy 200 rycerzy do obrony Stolicy Apostolskiej, wzi przez 3
lata udzia w krucjacie, a gdyby byo niemoliwe uda si do Ziemi witej, wzi udzia w walce z Maurami w Hiszpanii, nie utrudnia apelacji do Rzymu, odwoa prawa wrogie Kocioowi i zwrci majtki
arcybiskupstwa w Canterbury. Aleksander III potwierdzi ukad bull (2.09.1172), a rok pniej kanonizowa Tomasza, krl za odby pielgrzymk do jego grobu i czyni powtrnie pokut.
Sobr lateraski trzeci
Porozumienie papiea z krlami, angielskim i francuskim, z cesarzem i Rzymianami, uatwio zwoanie
soboru, ktrego najwaniejszym zadaniem byo usun skutki schizmy antypapieskiej. Rzymianom ju
w ukadach po pokoju weneckim przyzna papie autonomi, a senat zobowiza si do skadania mu
przysigi wiernoci, zwrotu regaliw i zapewnienia w miecie bezpieczestwa pielgrzymom i wszystkim
przybywajcym do Stolicy Apostolskiej. Schizma formalnie zakoczya si w 1178 roku, gdy antypapie
Kalikst III (od 1168) publicznie w Tuskulum podda si wadzy Aleksandra III.
Sobr (5-19.03.1179) zgromadzi z niemal wszystkich krajw europejskich i pastw krzyowcw na
Wschodzie okoo 300 biskupw, oprcz opatw i teologw. Najwaniejsze postanowienia ujto w 27
kanonw, z ktrych pierwszy ustala wybr papiea. Znany jako konstytucja Licet de vitanda, zarzdza,
e do wanoci wyboru papiea potrzebne s dwie trzecie (kwalifikowana wikszo) gosw kardynaw,
ktrym jedynie przysuguje prawo wyboru. Milczeniem pominito dawn rnic w uprawnieniach wyborczych midzy kardynaami biskupami i nie biskupami. Tak samo milczeniem pominito dawne
uprawnienia cesarza. Kwalifikowana wikszo gosw pozostaa do dzisiaj gwn norm wanoci wyboru papiea.
W innych postanowieniach soborowych okrelono zasady przyjcia do jednoci kocielnej biskupw i
innych zwolennikw antypapiea. Przypomniano przepisy przeciw symonii i amaniu celibatu; postawiono zasad, e kady duchowny musi posiada okrelone funkcje i utrzymanie, razem tworzce jego beneficjum; ustalono prawo dewolucji: jeeli patron nie obsadzi beneficjum w cigu 6 miesicy, uczyni to
wysza instancja kocielna. Od biskupw domagano si, by istniaa szkoa przy kadej katedrze. Ze
wzgldu na niebezpieczestwo herezji postanowiono (kanon 27), e za udzia w zwalczaniu heretykw
zyskuje si te same przywileje i odpusty, co za udzia w krucjacie do Ziemi witej. Zakazano te uprawiania handlu i lichwy z niewiernymi, a nawet towarzyskich stosunkw z mahometanami i ydami.
Przedstawicielom biednych z Lyonu, obecnym na soborze z samym Piotrem Waldo, nie udzielono oglnego pozwolenia na goszenie kaza, lecz odesano ich po takie pozwolenie do miejscowych biskupw.
Wolnoci Kocioa polskiego
Udzia polskiej delegacji w soborze opiera si tylko na przypuszczeniu, bez bliszego okrelenia uczestnikw. Polska miaa jednak ju od duszego czasu do czste kontakty z Stolic Apostolsk. Papie
Eugeniusz III interweniowa w sporach midzy ksiciem Wadysawem II, a jego modszymi brami, wystawia bulle protekcyjne dla biskupstw i opactw, wysa do Polski legatw, kardynaa Humbalda (1146) i
kardynaa Gwidona (1149). Hadrian IV i Aleksander III, mimo walki z cesarzem i przebywania poza
Rzymem, a nawet poza Itali, zajmowali si sprawami Kocioa w Polsce. Aleksander III w bulli dla arcybiskupa gnienieskiego Janika (1149-1167) poleci udzieli upomnienia ksitom, kujawskiemu,
kaliskiemu i mazowieckiemu, za naruszanie praw i przywilejw duchowiestwa. Walki ksit dzielnicowych o wadz i ziemie daway do tego okazj. Mieszko III Stary sprzymierzony z cesarzem Fryderykiem I i chyba wpatrzony w jego system sprawowania wadzy, przez autokratyczne rzdy i wysokie wymagania fiskalne doprowadzi w Krakowie do buntu panw (1177), w tym take biskupa krakowskiego
Gedki (1166-1186), ktry wsplnie z innymi biskupami popar ksicia Kazimierza Sprawiedliwego, powoanego na tron krakowski.
Ksita polscy rezygnowali ju wczeniej z swoich praw na rzecz niektrych klasztorw. Kazimierz
Sprawiedliwy obdarzy cay Koci przywilejami na synodzie w czycy (1180), w ktrym brali udzia
99
ksita Leszek i Odon oraz wszyscy biskupi (take lubuski i kamieski) metropolii gnienieskiej, pod
przewodnictwem arcybiskupa Zdzisawa (1170-1180). Pod kar kltwy zostao zakazane dotychczasowe
uprawnienie urzdnikw ksicych do pobierania w majtkach kocielnych od chopw wyywienia dla
wojska i podwd. Ksita zrezygnowali nadto z prawa zwyczajowego do zabierania ruchomego majtku
(ius spolii) po zmarym biskupie. Mieszko Stary, Bolesaw Wysoki i Mieszko Pltonogi, nie uznali tych
postanowie synodalnych, lecz na prob Kazimierza papie zatwierdzi je (28.03.1181) i nabray mocy
prawa kocielnego, obowizujcego w caej Polsce pod kar ekskomuniki.
Synod czycki dziaa niewtpliwie pod wpywem soboru lateraskiego trzeciego, cho nie znane s jego
postanowienia, ktre nawizywayby do kanonw soborowych. O realizacj jednych i drugich zabiegali z
pewnoci kolejni legaci papiescy w Polsce, Idzi z Modeny (1184), Reginald, ktry odprawi synod w
Jeowie (1185), kardyna Jan Malabranca (1189) i kardyna Piotr z Kapui. Ich dziaalno zmierzaa
przede wszystkim do wprowadzenia w ycie kanonicznych przepisw o maestwie i celibacie.
Rozdzia 25
HEREZJE I INKWIZYCJA
Nierozdzielno ycia redniowiecznego, w ktrym cile zespalay si sprawy religijne, spoeczne i polityczne, uniemoliwia usystematyzowanie wszystkich przyczyn, ktre wywoay herezje katarw i
wa1densw, zwane ludowymi. To samo spowodowao, e inkwizycja, zorganizowana przez Koci, cieszya si wielkim poparciem wadzy pastwowej, a heretyk by take uwaany za buntownika przeciw
ustalonemu porzdkowi spoecznemu i politycznemu.
Geneza herezji ludowych
Herezje rozwiny si w okresie ruchu krzyowego, kiedy oywia si wymiana idei midzy Wschodem i
Zachodem. Najsilniejsze orodki miay one w krajach kulturalnie i gospodarczo najbardziej rozwinitych,
w hrabstwie Tuluzy, Burgundii, nad Renem, w Flandrii i Lombardii.
Religijne i filozoficzne pogldy katarw, zwanych te albigensami (od ich orodka, miasta Albi w poudniowej Francji), zostay zaczerpnite, porednio przez bogomilw na Bakanach lub wprost w krajach
wschodnich, z dawnej herezji manichejczykw (katarw), a take z demagogicznych nauk niektrych
wdrownych kaznodziejw, jak Henryk z Lausanne, ktry goszc nawrt Kocioa do ubstwa apostolskiego, poleca niszczy kocioy i otarze, pali krzye i chosta duchownych. Ludno wzbogaconych
miast, dzielc si na bardzo bogatych i biednych, a szczeglnie ludno wsi, odczuwaa nierwno spoeczn, a jeszcze bardziej odczuwaa wasny niedostatek, niekiedy wprost gd, zjawisko w XII wieku
wcale nierzadkie. W Europie Zachodniej wielki gd panowa w latach 1144-1146, 1151, 1162. Rodzi si
bunt spoeczny przeciw bogatym, take przeciw duchownym, lepiej sytuowanym ni biedota miejska i
chop na wsi. Bardziej jednak odczuwano wasn bezsilno i konieczno Boego zmiowania. U albigensw spotkania i mody zaczynaj si od wezwania oszczd nas Panie (parce nobis Domino!), i powszechnie stosuje si egzorcyzmy. Usilnie dy si do zniszczenia zalenoci od materii, uznawanej za
z. Bogatych nienawidzi si moe dlatego, e maj wicej, ale na pewno dlatego, e s niewolnikami zej
materii.
Herezja albigensw wyrosa bardziej z problemw egzystencjalnych ni spoeczno-kocielnych. Wdrowny kaznodzieja, Eon dEtoile atwo zorganizowa (ok. 1145) w Bretanii prosty lud w grupy pokutnikw, ktrzy mniej dbali o jego fantastyczn nauk, uznawan przez teologw za wytwr chorej gowy, a
po prostu chcieli pokutowa, wystpowali za przeciw kocioom i klasztorom, bo w wietnoci ich naboestw i ycia nie byo pokuty.
Katarzy (albigensi)
Bdc w swoich pocztkach ruchem, nie maj zaoyciela, ani daty powstania. Znani s od 1140 roku,
nazywani patareni, albo katarami od 1163 roku. Sami okrelali siebie jako dobrych chrzecijan, dobrych
100
ludzi. Pewn struktur organizacyjn otrzymali od bugarskiego biskupa bogomilcw, Niketasa, i jego
woskiego ucznia Marka, ktrzy dziaali w poudniowej Francji, odbywajc heretycki synod (1167) koo
Saint-Felix de Caraman. Mwi si u katarw o biskupie, starszym synu, modszym synu i diakonie, ktrzy
tworzyli ich swoist hierarchi, ale waciwy by tylko wewntrzny podzia na doskonaych i wierzcych
oraz zewntrzny rozdzia midzy Kocioem Chrystusowym (katarzy) i Kocioem rzymskim (katolicy).
W ich nauce byo istotne przyjmowanie dwch pierwiastkw, dobrego (duchowego) i zego (materialnego), lecz jedni kracowo uznawali istnienie dobrego Boga jako stwrc duchw i zego boga, stwrc
widzialnego, materialnego wiata, oraz dziaanie szatana, przez ktrego te dwa porzdki si zmieszay,
potrzebne wic byo z kolei dziaanie Michaa Archanioa i Chrystusa, eby wprowadzi ustalony od pocztku ad dwch krgw istot. Inni katarzy, umiarkowani, znali tylko jednego Boga stwrc, ktrego
porzdek zniszczy szatan przez swj bunt, a naprawi Chrystus anio, nie Syn Boga, ktry y, cierpia i
umar w pozornym ciele. Duch wity zamieszka w Chrystusie i udziela si katarom przez chrzest, ktry
u nich by egzorcyzmem przez dotknicie ksig Ewangelii i naoenie rk.
Do katarw wstpowao si przez dziaanie Ducha witego, ktry dawa popraw (melioramentum), a
znakiem przyjcia byo uzyskanie bogosawiestwa i pocaunku pokoju od katarw. Naleao si wwczas do grupy wierzcych (credentes). Prawdziwym chrztem Ducha witego byo dopiero consolamentum, udzielane po akcie pokuty i poszczeniu, przez naoenie ksigi Pisma witego na gow, naoenie
rk katarw i specjaln formu modlitewn, zakoczon kilkakrotnym odmwieniem Ojcze nasz. Przez
consolamentum stawa si wierzcy prawdziwym czonkiem Kocioa katarw, doskonaym, umoliwia
swej duszy powrt do Boga w niebieskiej ojczynie, otrzymywa pewno zbawienia. Mg on przekazywa Ducha witego innym w melioramentum i consolamentum, mia obowizek prowadzi ycie katara: wypeni kady dzie modlitw (15 razy lub wicej), czyni pokut, nie jedzc misa, sera ani jajek,
najwyej ryby, olej i chleb, nie zawiera maestwa lub odej od swojej rodziny, gdy ju j posiada,
zachowa pen wstrzemiliwo pciow, bo jest ona dzieem szatana, ktry z Ew zrodzi Kaina i
przela podliwo na Adama. Ideaem byo prowadzenie tak pokutnego ycia, e nie przyjmowano adnego pokarmu, tylko pito zimn wod (endura). Kto umar w endurze, by boym mczennikiem, witym, a jego dusza sza po mierci wprost do krlestwa Boego. Wierzcy nie musieli stosowa si do tych
wymaga, ale powinni dy do przyjcia consolamentum. Zalecano im pokut przez ograniczenie si do
jednego posiku dziennie, wyznawanie swej grzesznoci, ale bez spowiedzi (perdonum, apparellamentum), czste modlitwy w domu.
Katarzy nie uznawali katolickich sakramentw i naboestw. Gdy gromadzili si na melioramentum, apparellamentum lub consolamentum, odmawiali Ojcze nasz, udzielali sobie pocaunku pokoju, bogosawili chleb i go spoywali. Posikom w domu take nadawali charakter religijny, oczyszczajc pokarmy
przez modlitw. Pozdrawiali si formuami religijnymi, jak Panie, niech Bg was wspomaga, na co odpowiadano Panie, niech Bg was bogosawi. Odrzucajc sakramenty i kult katolicki, nie uznawali kapastwa, a tym samym wadzy kocielnej. Nie wytworzyli sobie wasnego obrazu zorganizowanego
spoeczestwa, a e doskonali nie mogli zajmowa si prac, ocenia si ich ruch jako nihilistyczny anarchizm (J. Le Goff).
W hrabstwie Tuluzy katarzy cieszyli si pocztkowo poparciem monych i mieli zwolennikw wrd
wyksztaconych mieszczan, kiedy jednak Koci wystpi przeciw nim i dokadniej poznano zasady doskonaych, pozostali im jedynie ludzie proci.
Waldensi
W poudniowej Francji, niezalenie od katarw, rozwin si ruch ludzi wieckich jako wsplnoty biednych i potrzebujcych. Zapocztkowa go w 1173 roku kupiec lyoski, Piotr Waldo oczytany w Pimie
witym, ktrego ksigi Nowego Testamentu i kilka Starego Testamentu kaza sobie przetumaczy na
jzyk prowansalski. Podczas godu w okolicy Lyonu, pod wpywem Biblii i rzekomo Legendy o witym
101
Aleksym, rozda swoj cz majtku biednym, zostawiajc cz onie i crkom, a nastpnie podj
dziaalno wdrownego kaznodziei. Gosi ubstwo i pokut, zyskujc zwolennikw, ktrzy pragnli go
naladowa. Jak Chrystus swoich uczniw, wysya ich po dwch, a oni gosili kazania na placach i w
domach. Arcybiskup Lyonu mia zastrzeenia, e czyni to bez przygotowania i aprobaty kocielnej. Piotr
Waldo uda si na sobr lateraski trzeci, na ktrym Aleksander III pochwali go za domaganie si ubstwa, zabroni wszake goszenia kaza o wierze (teologicznych), a na kazania obyczajowe poleci uzyska pozwolenie miejscowych wadz kocielnych, ktre mogy zbada kwalifikacje na kaznodziejw pokutnych. W Lyonie odmwiono im takiego pozwolenia, nauczali wic bez niego, wystpujc odtd take
przeciw grzechom kleru. Potpieni i ekskomunikowani na synodzie w Weronie (1184), znaleli si pod
wpywem nauki katarw. Odrzucili nauczycielski urzd Kocioa, zwalczali hierarchi, wystpili przeciw
czci relikwii, witych i obrazw, przeciw odpustom i dziesicinom, przeciw penieniu rzemiosa rycerskiego i karze mierci.
Waldensi zorganizowali si lepiej ni katarzy. Piotr wywici wasn moc biskupw, kapanw i diakonw, stworzy nowy Koci. Surowe ycie moralne waldensw, ksztatowane wedug Ewangelii, lecz
we wasnej interpretacji, zyskao im wielu zwolennikw. Rozpowszechnili si w Lombardii, gdzie nawizali do dawnego ruchu ubogich (patarii), byli le tam, bardziej ni we Francji, radykalni w antykocielnym nastawieniu. Ich aktywno maleje w XIII wieku, lecz jako Koci przetrwali do naszych czasw.
Inkwizycja biskupia
Od pocztku istnienia Koci czuwa nad czystoci wiary, przestrzega przed bdami, upartych heretykw wyklucza z jednoci. Naleao to do podstawowych obowizkw biskupa, lecz on zajmowa si
heretykami, gdzie zostali mu wskazani lub stali si znani, nie poczuwa si do obowizku ich wyszukiwania. Inne wskazania podawa papie Aleksander III w swojej korespondencji z arcybiskupem Henrykiem
z Reims i krlem francuskim Ludwikiem VII oraz na synodzie w Tours (1163). Biskupi i kapani mieli
sami zwraca uwag na goszone pogldy, informowa si o yciu i postpowaniu podejrzanych o bdy,
w potrzebie stosowa kary kocielne. Dao to pocztek wyszukiwaniu heretykw i prowadzeniu procesu
dochodzeniowego. W poudniowej Francji, znanej ju z dziaalnoci katarw, papie powierzy to zadanie
legatowi, kardynaowi Piotrowi od w. Chryzogona, ktry zorganizowa w hrabstwie Tuluzy dziaajcy
przez trzy miesice trybuna dochodzeniowy (inkwizycyjny, od ac. inquisitio = poszukiwanie). Wzgldem
winnych herezji stosowano kary, przewidziane przez synod w Tours: ekskomunik, uwizienie, konfiskat majtku, a do zniszczenia zamku, jeeli by to ktry z panw. Wykonanie kar powierzono hrabiemu Rajmundowi V z Tuluzy.
Dowiadczenia legata Piotra wpyny na ogoszenie dwudziestego sidmego kanonu soboru lateraskiego (1179) z wezwaniem do ornej walki (krucjaty) z heretykami w Gaskonii i Langwedocji. Dla Aleksandra III, dawnego profesora prawa, norm byy zasady Dekretu Gracjana, w ktrym okrelano herezj
jako ciki atak na dogmatyczn i spoeczn struktur Kocioa oraz uznawano j za niszczenie dobra
publicznego (pastwa). Wedug Gracjana, wadza kocielna i wiecka powinny prowadzi wspln obron przeciw herezji, a do witej wojny (krucjaty) z heretykami, ktrzy s rwni niewiernym. Pniej, za
Innocentego III (1198-1216) rozpowszechni si pogld, e herezja jest tak samo cikim przestpstwem,
jak obraza majestatu, naley te herezj jako faszowanie prawdy kara tak surowo, jak faszowanie monet, a za jedno i drugie karano mierci. Zawsze jednak zaznaczano, e wystpowanie przeciw heretykom
ma by dyktowane nie pragnieniem zemsty, lecz zamiowaniem do poprawiania czowieka.
Szczegowe przepisy prawne dla biskupw w prowadzeniu inkwizycji wyda papie Lucjusz III dekretem Ad abolendam haeresim (4.11.1184) na synodzie w Weronie, w ktrym bra osobisty udzia cesarz
Fryderyk I. Wsplnie radzono nad rozpowszechniajcymi si w Lombardii herezjami. Papie wymieni je
w dekrecie: katarzy, pataria, humiliaci, biedni z Lyonu, arnoldyci i inni, a nastpnie naoy na kadego
biskupa obowizek cigania heretykw i poda sposoby dziaania. Ustalenie norm prawnych w Weronie
uwaa si za pocztek inkwizycji redniowiecznej jako instytucji kocielnej, w pierwszym etapie swego
istnienia (do 1232) powierzonej bezporednio biskupom.
102
Inkwizycja biskupia otrzymaa za Innocentego III dalsze uzasadnienie prawne i normy postpowania w
dekrecie Vergentis in senium, wydanym dla miasta Viterbo (22.03.1199).
Krucjata przeciw albigensom
Biskupia inkwizycja okazaa si niewystarczajc w poudniowej Francji przeciw katarom, do ktrych
hrabia Tuluzy, Rajmund VI, nie nalea, ale ich tolerowa. Innocenty III na prno nakania go do tpienia heretykw. Niewiele te zyska, stosujc administracyjne rodki przeciw opieszaym biskupom z Narbonne, Carcassonne i Beziers, ani nawet z misji cystersw w orodkach heretyckich. Ekskomunikowa
hrabiego (1207), a gdy katarzy zamordowali papieskiego legata Piotra z Castelnau (1208) ogosi krucjat, z ktr zwiza wszystkie odpusty i aski Kocioa, jakie nadawano krucjatom do Ziemi witej. Rajmund VI pojedna si z Kocioem i zgosi na wodza krucjaty, gdy odmwi tego krl francuski Filip
August, zajty wojn z Angli. Hrabiemu Tuluzy chodzio o podporzdkowanie sobie zbuntowanego wasala, Rogera z Beziers. Skierowa wic krucjat przeciw niemu, nadajc jej od pocztku charakter polityczny. Zdoby Beziers (1209), wymordowa ludno miasta, nie oszczdzajc kobiet i dzieci oraz starcw
w katedrze. Rajmund VI zosta oboony ekskomunik, a wodzem krucjaty ustanowiono hrabiego Simona de Montfort-lAumaury z Ile-de-France. Rajmundowi VI, gdy chcia si pojedna z Kocioem, postawiono warunki: zwolni wszystkich onierzy, wypdzi heretykw, zburzy twierdze, da krzyowcom swobodny pobyt w hrabstwie Tuluzy, a samemu uda si jako krzyowiec do Ziemi witej. Odrzuci te warunki, wtedy krzyowcy Montforta zdobyli Tuluz i cay kraj. Legaci papiescy wspdziaali z
wodzem krucjaty i uzyskali od niego w statucie z Pamiers (1212) zapewnienie Kocioowi wolnoci i
ustanowienie nowego adu w kraju, co oznaczao likwidacj herezji si. Papie potpi ekscesy krzyowcw, dostrzegajc w ich walkach rozgrywki polityczne midzy rycerstwem pnocnej Francji, a rycerstwem poudniowej Francji, lecz na soborze lateraskim czwartym (1215) uznano hrabstwo Tuluzy za
lenno Montforta, rok pniej przyj te krl francuski Filip August hod lenny od niego. Nie zakoczyo
to walk, ktre prowadzono do pokoju paryskiego (1219) dla celw politycznych krla Ludwika VIII, stale
jednak pod hasem tpienia katarw. Ich herezja trwaa mimo wprowadzenia przez Montforta palenia
heretykw na stosie i rozwinitej dziaalnoci inkwizytorw, a zanika dopiero w pocztkach XIV wieku.
Pomoc wieckiego ramienia
Koci wzywa wieckich nie tylko do udziau w krucjacie przeciw heretykom, ale domaga si od monarchw wspdziaania z inkwizycj i wykonywania jej wyrokw. Okrelano to jako pomoc ramienia
wieckiego (po ac. brachium saeculare), ktr ju w minionych wiekach ustawy pastwowe gwarantoway Kocioowi.
Sobr lateraski czwarty (1215), po wysuchaniu relacji biskupa Theodisiusa z Adge o niebezpieczestwie albigensw, okrelajc inkwizycj biskupi jako obowizkow w kadej diecezji, zaleci cis
wspprac wieckich z duchownymi w tpieniu herezji. Przykad pomocy ramienia wieckiego da ju
wczeniej papie Innocenty III, gdy nakaza urzdnikom w Pastwie Kocielnym kara heretykw wygnaniem i konfiskat majtku.
Krl aragoski, Piotr II, ogosi (1198) nakaz opuszczenia pastwa przez heretykw w oznaczonym
terminie, po ktrym pozostali mieli by karani mierci przez spalenie i konfiskat majtku.
Cesarz Fryderyk II z okazji koronacji (1120) wyda szczegowe prawa przeciw heretykom: czowiek,
uznany heretykiem przez Koci, szed na wygnanie i traci cay majtek, podejrzany o herezj ciga na
siebie infami, a gdy nie oczyci si z podejrze, podlega karom, jak uparty heretyk. Cesarz zobowiza
miasta pod przysig do wypeniania edyktu, ktry posa te do Bolonii, by wcignito go do regestw
uniwersyteckich i uwzgldniono w nauczaniu prawa. Kar mierci przez spalenie wprowadzi cesarz w
1124 roku, a w pimie do arcybiskupa Alberta z Magdeburga postanowi, e heretykowi, ktremu sd
biskupi darowa ycie, naley wyrwa jzyk, bo obraa nim Boga. Stosowanej w Hiszpanii od 1197 roku kary ognia, nie wprowadzi do swego prawodawstwa (1126) krl Jakub I, ale praktyka pozostaa. Krl
francuski Ludwik VIII, usankcjonowa wprowadzon przez Montforta praktyk palenia heretykw.
103
Inkwizycja papieska
Stosowane rodki prawne, a nawet urzdzane za Innocentego III dyskusje z heretykami, tylko cz pojednay z Kocioem, nie zahamoway za rozwoju samych herezji w rnych krajach. Waldensi, podzieleni na biednych z Lombardii i biednych z Lyonu dotarli do Niemiec, Czech, Wgier i Polski. Rozpowszechniy si ruchy spiritualistyczne, od ktrych nie byy wolne niektre wsplnoty beginek i begardw,
a zwaszcza joachimici i amairycjanie.
Joachim z Fiore (okoo 1135-1202), cysters, zaoyciel eremu San Giovanni n Fiore, gosi podzia
dziejw ludzkoci na trzy epoki: Boga Ojca (Stary Testament), Syna Boego (Nowy Testament) i Ducha
witego. Ta ostatnia epoka miaa dopiero nadej, wtedy zniknie obecny Koci i zepsute spoeczestwo, a zapanuje Koci duchowy, zoony ze witych, yjcych w odrodzonych klasztorach. W nauce o
Duchu witym gosi bdy teologiczne, za ktre zosta potpiony na soborze lateraskim czwartym.
Jego nauka, rewolucyjna na owe czasy, zyskaa wielu zwolennikw (joachimici), ktrymi zaja si inkwizycja, cho sam Joachim z Fiore, przesuchiwany przez komisj kardynaw za Aleksandra III, nie
zosta uznany heretykiem.
Amalryk z Bene (okoo 1150-1206), teolog uczcy na uniwersytecie paryskim, uleg panteizmowi i gosi wcielenie wszystkich wiernych w Chrystusa na sposb materialny, co na kadego nakadao obowizek objawiania ludziom Boga, jak to czyni Chrystus. Jego bdy potpi synod paryski (1210), a potpienie ponowi sobr lateraski czwarty, miay bowiem wielu zwolennikw (amalrycjanie) nawet po mierci
Amalryka.
Papie Grzegorz IX (1227-1241), energiczniej ni poprzednicy i bez miosierdzia Innocentego III, cho
by jego krewnym, przystpi do tpienia herezji. W 1231 roku wpisa do papieskich regestw konstytucj
cesarsk z 1224 roku o karaniu heretykw mierci przez spalenie, a jej zasady wczy do swojej konstytucji o herezjach Excommunicamus, ucilajc, e przepis prawa kocielnego o nalenej karze za herezj
trzeba rozumie jako kar mierci na stosie. Konstytucja papieska, do dawnych kanonw soboru lateraskiego czwartego i uchwa synodw w Narbonne i Tuluzie, dodaa: zakaz publicznych i prywatnych dyskusji ludzi wieckich o wierze, zakaz pogrzebu kocielnego dla straconych heretykw, kar doywotniego wizienia dla aujcych heretykw, zakaz odwoywania si do wyszej instancji, odmwienie potomkom heretyka, a do drugiej generacji, zdolnoci do penienia urzdw kocielnych. Do papieskich regestw wpisano take zarzdzenie senatu rzymskiego, wedug ktrego wyznaczono wadzy wieckiej
okres omiu dni do wykonania nalenej kary, polecono przekaza denuncjatorom trzeci cz skonfiskowanego majtku heretyka i wypdzi z miasta zwolennikw osdzonego heretyka. Zaczto te zwolnionych z wizienia heretykw po odwoaniu bdw oznacza krzyem na stroju. Jeeli za przekonano
si po czyjej mierci, e by heretykiem, wydobywano ciao z grobu i palono.
Grzegorz IX, wiadomy zaniedba niektrych biskupw w penieniu inkwizycji, ustanowi urzd inkwizytorw papieskich dla poszczeglnych krajw czy nawet diecezji. Oficjalnie okrelano ich jako przez
Koci ustanowionych, a poddano kontroli papieskich legatw. Papie zleca ten urzd (od 1232) mnichom zakonw ebraczych, szczeglnie dominikanom, o czym zadecydoway dwa wzgldy: dominikanie
byli najlepiej wyksztaceni w teologii, co dawao moraln pewno dokadnego odrnienia prawdy od
bdu, a jako zakon ebraczy nie byli zainteresowani materialnymi korzyciami z konfiskaty majtku heretykw.
Prawodawstwo inkwizycyjne uzupeni papie Innocenty IV (1243-1254), a sposb prowadzenia procesu
dokadniej okreliy synody w Narbonne (1243) i Beziers (1246). Wszystkie przepisy zebra papie i
ujednolici w bulli Ad exstirpanda (1252), agodzc wiele zbyt surowych, ale te dajc - co byo nowoci w procedurze inkwizytorskiej - pozwolenie na stosowanie tortur podczas przesucha oraz pozostawiajc tajemnic procesu i nieujawnianie oskaronemu imion oskarycieli i wiadkw.
Wszystkie zasady prawne, nie wyczajc kary mierci przez spalenie, wzito do inkwizycji z obowizujcego wwczas prawodawstwa wieckiego. Surowo praktyki sdzenia i karania przez inkwizycj odpowiadaa surowoci epoki, w ktrej sdownictwo miejskie u schyku XIII wieku byo rwnie okrutne, jak
prawo feudalne (Le Goff s. 359). Inaczej ni dzisiaj, nie ukrywano wwczas w miastach i wsiach rodkw i narzdzi represji, ale wystawiano je na widok publiczny: szubienic przy bramie miejskiej lub pod
104
zamkiem, prgierz na rynku, budynek wizienia w miejscu eksponowanym, gdy jego posiadanie byo
oznak najwyszej wadzy sdowej, ktra nie kademu miastu przysugiwaa.
W praktyce sdowej wieckiej i kocielnej kierowano si wwczas nadrzdn zasad, wzit z prawa
rzymskiego: co dotyczy wszystkich, powinno by aprobowane przez wszystkich. Uwaano wic za konieczne surowe tpienie herezji, ktre powszechnie oceniano jako najgroniejsze rozrywanie tej usankcjonowanej prawem jednomylnoci.
Wskazania (podrczniki), ukadane dla inkwizytorw, podaj ich wizerunek taki, jaki chcia mie Koci: gorliwi okoo spraw wiary i zbawienia dusz oraz wykorzenienia herezji, nieustraszeni w penieniu
urzdu, a do pogardzania mierci, uwani jednak w prowadzeniu procesw, roztropni, umiejcy wysucha oskaronego i usiujcy go przekona pouczeniem, poboni i rozmiowani w sprawiedliwoci, eby
ich decyzje nigdy nie byy splamione podliwoci i okruciestwem. W dziaaniu wszake nie zawsze
trzymano si tego ideau. Inkwizytor Konrad z Marburga, spowiednik w. Elbiety turyskiej, znany
by z tego, e wzywa oskaronych do natychmiastowych odpowiedzi; jeeli przyznawali si do winy,
kara ich wizieniem, jeeli zaprzeczali, skazywa na spalenie. Koci natomiast zaleca stosowa kary
wedug wielkoci winy, od rodkw pokutnych, jak odmawianie modlitw, posty, pielgrzymki, biczowanie
publiczne, do infamii, pozbawienia praw kocielnych i wieckich, konfiskaty majtku, banicji, niszczenia
domw heretyckich, by w miejscu skaonym herezj nie zosta aden lad, a w ostatecznoci do kary
mierci. W tej epoce czsto stosowano kar mierci i wzajemnie si zabijano, nawet na turniejach dla
rozrywki. Penienie urzdu inkwizytora czyo si z niebezpieczestwem utraty ycia. Konrad z Marburga zgin w 1233 roku, a w 1242 roku zamordowano dominikanina Amaulda i franciszkanina Stefana z
Saint-Thierry wraz z towarzyszcymi im zakonnikami i kapanami.
Liczby ofiar inkwizycji, spalonych na stosie, nie zdoali historycy okreli nawet w prawdopodobnym
przyblieniu, gwnie dla dwch przyczyn: wicej rdowych wiadomoci posiadamy do dziejw inkwizycji hiszpaskiej z przeomu XV i XVI wieku, lecz nie mona z niej wnioskowa o inkwizycji papieskiej
XIII wieku, bo miay odrbny charakter; jeeli za w rdach wystpuj liczby skazanych przez inkwizycj papiesk, to najczciej obejmuj one wszystkich, od tych, ktrym naoono pokut, a do ukaranych mierci, nie mona wic ustali, ilu ponioso mier na stosie. Niezalenie od iloci wyrokw
mierci i celw, dla ktrych powoano inkwizycj redniowieczn, uwaa si, e metody jej dziaania, a
nawet ona sama w swej wczesnej strukturze, nie odpowiaday nauce Chrystusowej.
ydzi i trdowaci
Inkwizycja biskupia i papieska nie zajmowaa si bezporednio ydami. Uwaano ich za przydatnych,
poyczano od nich pienidze, nawet na lichw, czsto jednak nienawidzono jako lichwiarzy i raz po raz
tpiono pogromami. Wiadomoci o pierwszych pogromach pochodz z pocztkw XI wieku. Czstsze
byy w okresie wypraw krzyowych, wtedy take (1146) wystpuj pierwsze oskarenia o mord rytualny i profanacj Hostii Najwitszej. Wedug tych oskare, ydzi mordowali chrzecijaskie niewinne
dzieci, by ich krew domiesza do macy. Hostie za konsekrowane kradli, by je nakuwa noami na dowd, e nie ma tam krwi Chrystusa. Sobr lateraski czwarty nakaza ydom nosi znak kka, by chrzecijanie atwo mogli ich rozpozna. Spoecznie izolowao to ydw od chrzecijan, ale nie tworzono
jeszcze getta. Duchowni i rabini urzdzali nawet publiczne i prywatne dyskusje na tematy biblijne, nie
chwalono jednak udziau w nich wieckich chrzecijan.
Izolacja trdowatych od spoecznoci ludzi zdrowych miaa inne przyczyny i skutki ni izolacja ydw
i heretykw. W okresie nasilenia tej choroby na Zachodzie (XII i XIII wiek), Koci tworzy leprozoria
dla trdowatych. Jest ich bardzo wiele, jak mona wnioskowa z uczynionego przez Ludwika VIII w testamencie (1227) zapisu dla dwch tysicy leprozoriw w krlestwie francuskim. Sobr lateraski trzeci
(1179) zezwoli na zakadanie przy nich kaplic i osobnych cmentarzy. Byo to konieczne ze wzgldw
duszpasterskich i zdrowotnych, ale pogbiao izolacj trdowatych.
105
Rozdzia 26
KOCI ZA INNOCENTEGO III
Papieowi Innocentemu III (1198-1216) nie udaa si krucjata przeciw albigensom, gani si jego zaliczenie herezji do przestpstw obrazy majestatu, niemniej uwaa si go za najwybitniejszego papiea redniowiecza, ktry uczyni papiestwo najwiksz potg polityczn wczesnej Europy, sigajc po dysponowanie koronami i tronami.
Poprzednicy i Sycylia
Polityka woska cesarza Fryderyka I, ktra bya jednym z gwnych rde konfliktw z papieem Aleksandrem III, zmierzaa nie tylko do umocnienia wadzy cesarskiej w pnocnej Italii, ale take do podporzdkowania jej poudniowej Italii i Sycylii. Nastpny papie Lucjusz III (1181-1185, przedtem kardyna
biskup Ostii, Ubald), potrzebowa pomocy cesarza do umocnienia si w Rzymie, do krucjaty, o ktr prosio poselstwo krla jerozolimskiego, oraz do tpienia herezji, podj wic na zjedzie w Weronie pertraktacje z Fryderykiem I, ktry wysun wwczas spraw Sycylii. Wilhelm II sycylijski mia tylko nastpczyni tronu, crk Konstancj. Cesarz zawar ukad z Normanami sycylijskimi i zarczy z ni syna,
Henryka VI, ktrego chcia jeszcze za swego ycia koronowa na cesarza, na co papie nie wyrazi zgody. Sprawa Sycylii staa si przyczyn ostrego konfliktu cesarza z papieem Urbanem III (1185-1187).
Henryk VI wzi z Konstancj lub w Mediolanie (1186) i zosta ukoronowany na krla Lombardii przez
patriarch akwilejskiego, z pominiciem arcybiskupa mediolaskiego. Papie, niezadowolony z perspektywy poczenia Sycylii z cesarstwem, bo dotd wadcy sycylijscy byli pomoc w walce przeciw cesarzom, zawiesi patriarch w czynnociach, nie chcia te uzna kandydata cesarskiego na biskupstwo w
Trewirze, wskutek czego wojska cesarskie zajy Pastwo Kocielne. Przychylny cesarzowi papie Grzegorz VIII (1187, przedtem kardyna kanclerz, Albert z Morra) przez dwa miesice swego pontyfikatu, dla
dobra krucjaty, ktr zacz organizowa, odwoa zastrzeenia i decyzje poprzednika i uzna Henryka VI
obranym krlem rzymskim, ktry to tytu dawa prawo do godnoci cesarskiej po mierci Fryderyka I.
Papie Klemens III (1188-1191, Rzymianin, kardyna biskup, Pawe Scolari) stara si o dobre stosunki z
cesarzem, by mc umocni si w Rzymie. Po dugich pertraktacjach z senatem rzymskim i cesarzem zapewni sobie spokj w miecie i Pastwie Kocielnym. Odnowi si wszake konflikt z cesarzem, gdy
zmar Wilhelm II (1189), a moni Apulii opowiedzieli si za Konstancj i Henrykiem, moni za Sycylii
za Tankredem z Lecce, przyrodnim bratem zmarego krla. Papie jako suweren Sycylii niepewny, czy
Henryk VI zoyby mu hod lenny, opowiedzia si za Tankredem. mier ojca (1190) sprawia, e Henryk VI opni wypraw do Italii. Papieem zosta wwczas 85-letni kardyna Hyacenty, Celestyn III
(1191-1198), ktry koronowa w Rzymie Henryka VI na cesarza (14.04.1191), ale Sycyli jako lenno
nada Tankredowi, zawierajc z nim korzystny ukad. Opozycja w Niemczech, ktrej jedn z gwnych
przyczyn bya sprawa odrzucenia przez cesarza wybranego biskupa Alberta w Luttich i jego zamordowanie przez ministeriaw, nie pozwolia Henrykowi VI prowadzi walki o Sycyli. Kolejn wypraw podj w 1194 roku, a sukces uatwia mu mier Tankreda, koronowa si wic na krla sycylijskiego w Palermo i pozyska sobie papiea przez wczenie si w krucjat. Zanim wyruszy na ni po straszliwym
stumieniu buntu na Sycylii, sporzdzi testament, w ktrym uzna Sycyli za lenno Stolicy Apostolskiej i
poleci Konstancji oraz ich synowi, Fryderykowi II, zoy hod lenny. Wskutek choroby zmar (1197)
krtko przed mierci Celestyna III, ktry ze wzgldu na wiek chcia wczeniej zrezygnowa z urzdu
papieskiego, ale kardynaowie nie zgodzili si na jego warunek, by mg desygnowa nastpc w osobie
kardynaa Jana od w. Pawa. Po mierci Celestyna III (8.01.1198) kolegium kardynalskie, w tym samym
dniu, wybrao papieem kardynaa diakona, Lotariusza z Segni.
Innocenty III (1198-1216)
Nowy papie, 37-letni, budzcy podziw wczesnego wiata (stupor mundi, lux mundi, jak go nazywano),
posiada gbokie wyksztacenie teologiczne i prawnicze, zdobyte w Paryu i Bolonii. Z perspektywy
106
historycznej oceniany jako wadca z urodzenia, o bogatych uzdolnieniach intelektualnych, umiejtnoci

postpowania z ludmi, harmonijnym czeniu silnej woli z agodnoci w przeprowadzaniu zamierze,
umiejtnoci chodnego wytyczania kierunkw dziaania i obliczania rodkw do wykonania, talencie
obejmowania caoci i niezmordowanej cierpliwoci w szczegach (wedug Hallera), by nadto ascet i
posiada gbok wiar, w wietle ktrej uznawa swoj godno papiesk za specjalne powoanie Boe.
Jako kardyna pisa rozprawy teologiczno-ascetyczne. Jedna z nich De miseria humanae conditionis,
czytana jeszcze w XVI wieku, ukazywaa ze znawstwem stan wczesnego spoeczestwa oraz wizerunek
czowieka w grzechu i wizerunek czowieka w asce Boej. Do swojej dziaalnoci umia dobiera odpowiednich wsppracownikw i wykorzysta kryzysowe sytuacje monarchw, a zwaszcza korzystn sytuacj Pastwa Kocielnego i papiestwa, jak uksztatowa Celestyn III. Na pocztku pontyfikatu nie opublikowa programu dziaalnoci, ale wyranie mona w niej wyrni: oywienie krucjat, reform Kocioa, rozwj zakonw, obron przed herezjami, zaprowadzenie adu w Pastwie Kocielnym, osanianie
go przed ekspansj z pnocy i poudnia, tworzenie nowych lenn Stolicy Apostolskiej, penienie arbitrau
w sprawach politycznych i rozwj kontaktw z Kocioami lokalnymi.
Krucjaty cesarstwo aciskie
W Rzymie szukay pomocy dla Ziemi witej poselstwa od krla i patriarchy jerozolimskiego. Na Zachodzie zabiega o interwencj Aleksy IV, syn cesarza bizantyjskiego Izaaka II, strconego z tronu i olepionego przez swego brata Aleksego III.
Innocenty III rozpocz pontyfikat od wezwania do krucjaty, skierowanego do wszystkich krajw. Najliczniej zgosili si rycerze z Francji pod wodz hrabiego Thiebaud z Szampanii i hrabiego Baldwina z
Flandrii. Pertraktacje krzyowcw z do weneckim Donaldo (1201) zapewniy za wysok zapat
okrty na przepraw do Egiptu. Gdy miejsce zmarego Thiebaud, zaj Bonifacy, hrabia Montferratu,
uzgodniono pomoc krzyowcw dla Wenecji w zdobyciu dalmatyskiego Zadaru, w zamian za koszta
przewozu. Pomoc doprowadzia do zajcia Triestu i zdobycia Zadaru (1202). Papie uzna to za sprzeczne z krucjat, rzuci kltw na do i interdykt na Wenecj, wkrtce jednak jego legaci zgodzili si speni prob Izaaka II i Aleksego o pomoc krzyowcw w odzyskaniu tronu bizantyjskiego, bo porednio miao to suy sprawie krucjaty. Czterdziestotysiczna armia krzyowcw popyna do Konstantynopola, wspara bunt przeciw Aleksemu III i odzyskaa tron dla Izaaka II i Aleksego IV. Restytuowany
cesarz nie mg zapaci ustalonej sumy, zwlekano z zapowiedzian uni kocieln, bo sprzeciwiaa si
jej ludno i kler grecki, doszo do nowej rewolucji przeciw prozachodniemu wadcy, zamordowano
Aleksego IV, ktry rzdzi po mierci ojca. Wtedy krzyowcy zdobyli (12.04.1204) paac cesarski, opanowali i spldrowali miasto, wybrali cesarzem Baldwina, hrabiego flandryjskiego, a Wenecjanie obsadzili wedug umowy stolic patriarsz swoim rodakiem, Tomaszem Morosini. W Bizancjum rozpoczy
si rzdy acinnikw (cesarstwo aciskie do 1261), usprawiedliwiane potrzeb silnej bazy do walki z
Turkami. Faktycznie nastpio rozbicie i osabienie cesarstwa bizantyjskiego przez utworzenie krlestwa
Tessalonik, ksistwa Aten i Achai, despotatu Epiru, cesarstwa Trebizondy (Trapezuntu) i cesarstwa bizantyjskiego w Azji Mniejszej z stolic w Nicei pod panowaniem Teodora Laskarisa, u ktrego znalaz
schronienie wygnany patriarcha prawosawny z Konstantynopola. Cesarstwo aciskie wywoao narodow i kocieln wrogo Grekw do Zachodu i unii, opierao si na sile zbrojnej i nie wryo dugiego
istnienia, wytworzyo jedynie swoisty typ kultury grecko-aciskiej.
Niepowodzenie czwartej krucjaty, zagroenie islamskie dla reszty posiadoci krzyowcw na Wschodzie, trudne walki z albigensami, pesymizm i naiwny nurt w redniowiecznym mistycyzmie, zrodziy
fantastyczn ide, e niepowodzenia maj rdo w grzechach ludzi dorosych, mog wic Grb Chrystusa, wyzwoli jedynie niewinne dzieci. Nisze warstwy spoeczne szemrzc przeciw monym, e zapomnieli o Ziemi witej, przyjy t ide i j zrealizoway w sposb fanatyczny.
Krucjata dzieci (1212) miaa swoich gosicieli i przywdcw, we Francji Stefana z Cloeys, w Niemczech
Mikoaja z Kolonii, chopcw powoujcych si na swoje wizje. Otoczeni opiek dorosych o naiwnej
wierze i ogromnym nieuctwie, znaleli posuch w obu krajach i wyruszyli na wypraw bez broni i pienidzy, bez bogosawiestwa Kocioa, a nawet wbrew sprzeciwowi wielu duchownych, powtarzajc jedno:
107
chc i przez morze do Jezusa. Oblicza si, e razem z mnichami wagabundami, wczgami i chopami
wyruszyo z Francji okoo 30 tysicy dzieci od lat 10 do 18, z Niemiec - okoo 20 tysicy. Pierwsza grupa
dotara do Marsylii i nie wiedzc o tym, dostaa si w rce handlarzy niewolnikw, chtnie ofiarujcych
przewiezienie dzieci do Egiptu. Dwa okrty zatony w pobliu Sardynii, pi dotaro do Egiptu, lecz
dzieci zostay sprzedane muzumanom w niewol. Druga grupa sza przez Alpy, gdzie wielu wygino,
reszta dotara do Brindisi, by wsi na okrty, lecz tamtejszy biskup im nie pozwoli. Papie Innocenty
III, gdy Mikoaj z Kolonii uda si z nimi do Rzymu, odesa ich do domu, lecz posuy si przykadem
tego dziecicego entuzjazmu, by zawstydzi starszych, ogaszajc pit krucjat na soborze lateraskim
(1215).
Pita krucjata, wyznaczona na 1217 rok i poprzedzona danin kocieln w wysokoci 1/20 dochodw
duchowiestwa i 1/10 dochodw papiea i kardynaw, zgromadzia rycerzy z wielu krajw, ale bya
jeszcze mniej jednolitym przedsiwziciem ni poprzednie. Najwczeniej (1217), ale ju za pontyfikatu
Honoriusza III, wyruszyli do Syrii krzyowcy pod wodz krla wgierskiego Andrzeja i ksicia austriackiego Leopolda, krl jednak zraony niepowodzeniem powrci do kraju. Zostajcy na Wschodzie
rycerze i nowo przybyli z Nadrenii i Fryzji wsparli wojska krla jerozolimskiego, Jana z Brienne, i zdobyli kluczow dla Egiptu twierdz Damiett (1219). Nie przyjli wwczas pokojowych propozycji sutana
al-Kamila, a na naleganie hiszpaskiego kardynaa legata, Pelagiusza, uderzyli bez powodzenia na Kair, a
nastpnie zostali otoczeni przez wojska egipskie pod Mansurah (1221). Za zwrot Damietty zyskali uwolnienie, wielu powrcio do Europy.
Win za niepowodzenie zrzucano na cesarza Fryderyka II, ktry przyj znak krzyowca ju w 1215
roku, potem wielokrotnie wyznacza termin swojej wyprawy. Faktycznie odby j dopiero w latach 12281229. Zaliczona do pitej krucjaty, stanowi jednak odrbn wypraw, a jej dzieje a do wyruszenia cesarza na Wschd wi si cile z jego wosk polityk i walk z papiestwem.
Reformy sobr
Reforma Kocioa bya najczstszym tematem pism Innocentego III do biskupw i opatw, do monarchw i wadz miejskich. Papie wiedzia, e wyprawy krzyowe na Wschd przyniosy Zachodowi zamiowanie do luksusu bizantyjsko-orientalnego, ktre objo kler i wieckich, a nawet cz klasztorw.
Reform rozpocz od kurii rzymskiej, ktra wskutek wzrostu centralizacji i zwikszonych dochodw
za Celestyna III rozwijaa si nie zawsze w dobrym kierunku. Dbajc o rwnowag midzy wadz papiea i biskupw, ograniczy apelacje do Rzymu i zastrzeg sobie najwaniejsze sprawy (causae maiores):
okrelanie i zmienianie granic biskupstw, zatwierdzanie wyboru biskupw, przenoszenie ich na inne stolice, pozbawianie urzdu. Kurii rzymskiej okreli nie tylko zakres dziaania, ale dba o godne postpowanie i odpowiednie utrzymanie jej pracownikw. Nie dopuszcza do samowolnego przyjmowania opat i
prezentw, ustali taksy. Szanujc uprawnienia biskupw i metropolitw, wysya legatw jedynie na
krtki czas w okrelonych sprawach. Metropolitom przypomina obowizek wizytacji, odprawiania synodw prowincjonalnych i diecezjalnych, od biskupw wymaga, by co cztery lata przybywali do Rzymu
(ad limina) i przedstawiali stan swoich diecezji.
Szczegowy program reformy klasztorw przyjto na synodzie paryskim (1212) pod przewodnictwem
kardynaa legata Roberta z Courson. Wobec wieckich najsilniej akcentowa wielko maestwa. Przypomina zasad, e konsens wyraony wobec Kocioa wie maestwo na zawsze. Zachowania tej zasady wymaga od ludzi prostych i od wadcw Aragonii, Czech, Francji i Kastylii. Sprawie reformy suy sobr, zwoany w 1215 roku.
Sobr lateraski czwarty by przewidziany ju na pocztku pontyfikatu, w zwizku z staraniem o uni z
Bizancjum. Papie ogosi go w 1213 roku bull Vineam Domini Sabaoth, podajc oglnie tematy obrad:
dobro caego chrzecijastwa, rozwj cnt, odnowienie obyczajw, wytpienie za, wzmocnienie wiary,
usunicie herezji, zakoczenie wojen i wprowadzenie pokoju midzy wadcami i narodami chrzecijaskimi, aby mogli popieszy z pomoc Ziemi witej. Biskupi mieli zebra u siebie wszystkie informacje
o tym, co wymaga reformy.
108
Na sobr zostali zaproszeni biskupi, zaznaczono, e z maym orszakiem, delegaci kapitu katedralnych i
kolegiackich, bo o nich bdzie mowa, opaci, generalni przeoeni zakonw mniszych i wielcy mistrzowie
zakonw rycerskich. Zaproszono take wadcw chrzecijaskich.
W oznaczonym czasie przybyo ponad 400 biskupw z wszystkich krajw, w tym piciu z Polski, oraz
ponad 800 opatw i przeoonych zakonnych, jak rwnie wielka liczba delegatw nieobecnych biskupw i kapitu. Wadcy przysali swoich posw, zainteresowani przede wszystkim sporem o tron cesarski
midzy Ottonem IV i Fryderykiem II.
Obrady toczyy si przez miesic, trzy uroczyste posiedzenia odprawiano 11, 20 i 30 listopada, wydano
70 kanonw. Krucjacie powicono konstytucj Ad liberandam, w ktrej ustalono danin przez 3 lata,
obowizek biskupw goszenia krucjaty przez kaznodziejw w diecezjach, zakaz handlu przez 4 lata z
pastwami islamskimi. Ze wzgldu na bdy heretyckie przyjto wyznanie wiary, prawie identyczne z
tym, ktre zoyli (1210) nawrceni waldensi. Potpiono imiennie herezje i bdne nauki, ucilono przepisy o inkwizycji biskupiej. Wyoono nauk o Eucharystii i kapastwie, o chrzcie, pokucie i maestwie. Obostrzono wymagania tajemnicy spowiedzi, przypomniano obowizek odprawiania jej co najmniej raz w roku oraz przyjcie komunii witej w okresie wielkanocnym. W przepisach o maestwie
obostrzono przeszkody z tytuu pokrewiestwa i powinowactwa, zakazano tajnych maestw, domagano
si zapowiedzi. Napitnowano naduycia w kulcie relikwii, postanowiono dopuci nowe do czci publicznej wycznie za zgod Stolicy Apostolskiej. Wydano szereg przepisw o obowizkach biskupw,
funkcjonowaniu kapitu i yciu duchowiestwa, ponawiajc zakaz symonii i handlu uprawianego przez
duchownych. W cznoci z zakazem pobierania lichwy wydano przepisy o ydach. Wypowiedziano si
przeciw tworzeniu nowych regu zakonnych i nowych zakonw, lecz nie by to zakaz absolutny. O wadze
wydanych kanonw wiadczy to, e 59 z nich weszo do zbioru prawa Grzegorza IX (1234) i ksztatowao przez wieki struktur i ycie Kocioa.
Burzliwe obrady prowadzono na drugim publicznym posiedzeniu soborowym (20 XI), gdy wniesiona
zostaa sprawa sporu o tron cesarski. Wikszo opowiedziaa si za Fryderykiem II, a papie na ostatnim posiedzeniu ogosi, e Koci uznaje go cesarzem.
Reformy w Polsce
W soborze wzi udzia arcybiskup gnienieski, Henryk Kietlicz, biskup krakowski Wincenty Kadubek,
wrocawski Wawrzyniec, wocawski Barta, lubuski Wawrzyniec. Wedug zalecenia bulli, zwoujcej
sobr, pozostali w kraju dwaj biskupi z metropolii, pocki Dedko i poznaski Pawe. Nie znany jest wkad
polskich biskupw w prace soboru, ale ich dzieem bya reforma Kocioa w Polsce.
W pierwszej poowie XIII wieku wyrniali si biskupi krakowscy, Wincenty Kadubek (1207-1218),
synny wysok formacj kulturaln, witobliwoci ycia i swoj znakomit Kronik, Iwo Odrow
(1218-1229), odznaczajcy si wielk wiedz, oraz biskupi wrocawscy, oprcz Wawrzyca, take Tomasz I (1232-1268), rozbudowujcy sie parafialn w swojej diecezji, biskup wocawski Micha (12221252), ktry odby dwa synody diecezjalne.
Reform rozpoczto ju przed soborem pod przewodnictwem arcybiskupa Henryka Kietlicza (11991219). Jej program obejmowa wprowadzenie wolnego wyboru biskupw przez kapituy, walk z maestwami duchownych (klerogamia), uoenie stosunkw midzy Kocioem i ksitami na nowych
zasadach, zniesienie prywatnych praw wobec Kocioa (ius spolii), podniesienie stanu obyczajw, zawieranie maestw wedug przepisw kocielnych, rozwj nauki, prowadzenie misji wrd Prusw i Jawigw. W opozycji do reformy, bronic dawnych praw ksicych, stan przede wszystkim ksi
wielkopolski Wadysaw Laskonogi. Gdy jednak ciga bezprawnie daniny z dbr kocielnych i wypdzi zakonnikw z Mogilna, arcybiskup ogosi na niego ekskomunik (1206) i uszed przed zemst na
lsk, skd uda si do Rzymu. Spr z ksiciem mia kilka faz, byy pojednania i wznowienie walki. Arcybiskup zyska poparcie innych ksit, szczeglnie na zjazdach-synodach, w Borzykowie (1210) i
Wolborzu (1215). Ksita, popierajcy reform, zyskiwali od Stolicy Apostolskiej bulle protekcyjne.
Pierwsz woln elekcj biskupa przeprowadzono we Wrocawiu (1201), drug w Krakowie (1207), lecz
bya rozdwojona. Mniejszo w kapitule opowiedziaa si za Wincentym Kadubkiem, ktrego uzna ar-
109
cybiskup i ksi krakowski Leszek Biay. Wikszo kapituy postulowaa przejcie biskupa Gedki z
Pocka do Krakowa, lecz Innocenty III nie da na to zgody, przewaajc szal na korzy Kadubka.
Pierwszy przywilej sdowy uzyska Koci na synodzie-zjedzie w Wolborzu. Ksita wyrazili zgod,
by do niego wycznie naleao sdownictwo nad ludnoci w dobrach kocielnych.
Po soborze lateraskim czwartym obradowano nad realizacj jego uchwa na synodach prowincjonalnych
(1216, 1217). W sumie odbyo si a 14 synodw prowincjonalnych za arcybiskupa Kietlicza.
Osobiste pobyty arcybiskupa i biskupw w Rzymie, take poza soborem, zacieniy wi Polski z Stolic
Apostolsk. Innocenty III wyda ponad 70 bulli dla Polski, a jeszcze wicej jego nastpca, Honoriusz III
(1216-1227). Jedn ze spraw najczciej w nich wystpujcych bya misja pruska.
Misja pruska
Chrystianizacja Prus, oywiona na pocztku XIII wieku, bya prowadzona systematycznie przez cystersw z wielkopolskiego klasztoru w eknie. Opat Gotfryd Boguchwa zyska (1206) od Innocentego III
uprawnienia do niej. Na czele misji po nim stanli mnisi cysterscy, Filip z rodu Paukw i Chrystian,
prawdopodobnie Niemiec z pochodzenia. Arcybiskup Kietlicz otrzyma (1210) od Innocentego III
uprawnienia legata papieskiego na cae Prusy. Po nawrceniu znacznej liczby Prusw z dwoma wielmoami, Surwabun i Warbod, papie mianowa Chrystiana (1216) biskupem, a ksita i biskupi polscy
uczynili liczne nadania dla biskupstwa pruskiego. Gwatowna reakcja pogaskich Prusw, ktrzy tpili
neofitw i misjonarzy, napadali take na ziemie polskie, spowodowaa ogoszenie krucjaty przez Honoriusza III. Udzia w niej (1222) wzio rycerstwo polskie i z ssiednich krajw, pod wodz ksit, Leszka Biaego, Konrada Mazowieckiego i Henryka Brodatego oraz arcybiskupa gnienieskiego Wincentego
z Czarnkowa i biskupw. Wypraw powtrzono (1223), przez co umocniono panowanie Polski w Ziemi
Chemiskiej, bdcej gwnym oparciem dla biskupa pruskiego i jego misji. Nie udao si rozwin szerzej dziaalnoci joannitw, cho przybyli na Pomorze, powoano wic (1228) wasny zakon Rycerzy
Chrystusowych z siedzib w Dobrzyniu nad Wis, zwanych te Brami Dobrzyskimi. Na Pomorzu Zachodnim, w Tymawie, osadzi (1228-1230) ksi Switopek hiszpaski zakon rycerski kalatrawensw,
lecz dopiero Krzyacy wczyli si od 1230 roku w misj prusk na wiksz skal. Sprowadzeni (1226)
przez ksicia mazowieckiego Konrada do obrony ziem polskich przed napadami Prusw, osiedli w Ziemi
Chemiskiej i rozpoczli podbj Prus. Od cesarza Fryderyka II uzyskali (1226) przywilej (Zota bulla),
moc ktrego Prusy po podboju staway si ich wasnoci. Ksi Konrad i biskup Chrystian w osobnych ukadach wyrazili zgod na objcie przez nich czci zdobytych ziem pruskich. Dao to razem podstaw do utworzenia pastwa krzyackiego, pniej bardzo uciliwego dla Polski.
Epizodem w misji wrd Jawigw byo (1237) osadzenie kilku Braci Dobrzyskich, w Drohiczynie
nad Bugiem, by bronili Mazowsza przed napadami pogan. W roku nastpnym zdoby Drohiczyn ksi
halicki Daniel i uprowadzi Braci z ich mistrzem Brunonem do niewoli.
Pastwo Kocielne i lenna
Innocenty III, obejmujcy swoj dziaalnoci wszystkie kraje katolickie, stara si o pokj i ad prawny
w Pastwie Kocielnym, w ktrym widzia fundament swej niezalenoci. Rzymowi zostawi du autonomi, odbierajc przysig wiernoci od senatora, stojcego na czele wadz miejskich. W Pastwie
Kocielnym wymaga uiszczania wiadcze wedug wykazu (Liber censuum), sporzdzonego za Celestyna III. Pokona opory przeciw uznawaniu suwerennej wadzy papiea w niektrych czciach Pastwa
Kocielnego, umacniajc jego zasig od Morza Adriatyskiego do Morza Tyrreskiego. W ten sposb oddzielao ono posiadoci cesarskie w pnocnej Italii od Krlestwa Neapolu i Sycylii.
Krlestwem Neapolu i Sycylii wadaa Konstancja, po mierci cesarza Henryka VI, w imieniu syna,
Fryderyka II. Zoya papieowi hod lenny, a w testamencie zlecia mu regencj i opiek nad maoletnim, lecz ukoronowanym (1198) Fryderykiem II. Papie wyranie postawi zasad, e nie moe by unii
personalnej midzy cesarstwem i Sycyli. Potwierdzi to pod przysig Fryderyk II, gdy zosta wybrany
na cesarza.
110
Hiszpania bya uznawana przez papiea we wszystkich jej czciach za lenno Stolicy Apostolskiej. Popiera tym bardziej rekonkwist i ogosi krucjat przeciw Maurom, dziki ktrej odniesiono (1212) decydujce zwycistwo pod Las Navas de Tolosa. Szybki upadek emiratu Grenady zmusi jego wadc do
uznania si (1238) wasalem Krlestwa Kastylii. Konflikt midzy papieem, a krlem Piotrem aragoskim
powsta z powodu oddalenia ony Marii z Montpellier.
Bugaria nawizaa stosunki z Innocentym III z racji politycznych. Jej wadca, Jan Asen I (zwany Kolojanem) uzyska pomoc od papiea i zgod na krlewsk koronacj (1204). W bulli posuono si formu
ustanawiamy Ci krlem, co mogo da podstawy do uznania Bugarii za lenno Stolicy Apostolskiej, lecz
Bugarzy szybko odwrcili si od Zachodu.
Anglia staa si lennem papieskim z dobrowolnej decyzji mao poczytalnego krla Jana bez Ziemi
(1199-1216), ktry najpierw wszcz spr o obsadzenie arcybiskupstwa w Canterbury (1205). Kapitua
wybraa jednego kandydata, krl chcia narzuci drugiego, wtedy papie nie uzna ich, lecz poleci kapitule w ponownym wyborze przyj kandydatur kurialnego kardynaa Stefana Langtona, ktremu
udzieli sakry (1207) i nada paliusz. Gdy krl nie pozwoli na wjazd arcybiskupa do Anglii, papie rzuci
na ni interdykt. Pertraktacje nie pomogy, papie wic ogosi ekskomunik na krla (1209). Dalszy opr
spowodowa, e podjta przez Francj wojna z Angli zostaa uznana za rwn krucjacie. Niepowodzenia
skoniy wreszcie Jana do ugody, uznania Stefana Langtona i naprawienia krzywd (1213). Po zawarciu
ugody, krl z wasnej woli ogosi swe pastwo lennem papiea i zobowiza si paci, niezalenie od
witopietrza, roczny czynsz z Anglii i Irlandii. Wysani legaci papiescy uporzdkowali tamtejsze sprawy
kocielne.
Papie stan po stronie krla w konflikcie z baronami, a wymuszone przez nich przywileje (Magna
Charta, 1215) ogosi za niewane, suspendowa nawet Langtona za ich podpisanie. Potpi wypraw do
Anglii, wezwanego przez opozycj, francuskiego nastpcy tronu, Ludwika, ktrego legat papieski ekskomunikowa. Po mierci Jana bez Ziemi (1216) poredniczy w zawarciu pokoju Francji z Angli i
uznaniu Henryka III, syna Jana, za krla angielskiego. Dug i wytrwa dziaalno Innocentego III w
sprawie Anglii przyjmuje si jako dowd jego umiejtnoci dyplomatycznych, ale take uwzgldniania w
dyplomacji wartoci nadrzdnych, moralnych.
Krlowie i cesarze
Innocenty III nie jeden raz poredniczy w politycznych i zbrojnych konfliktach Francji i Anglii. Z krlem francuskim, inteligentnym, zrcznym, cho nie pozbawionym cynizmu Filipem II Augustem (11801223) stara si wsppracowa w zwalczaniu albigensw i waldensw, natomiast w dugotrway konflikt
zosta wcignity przez jego nielegalny zwizek z Agnieszk z Meranu, po odsuniciu ony, Ingeburgi,
pod pretekstem zbyt bliskiego pokrewiestwa. Legaci papiescy i kilka synodw rozpatrywao spraw,
doszo do ogoszenia interdyktu (1200), a na synodzie w Soissons (1201) z udziaem Duczykw, gdy
Ingeburga bya siostr ich krla Kanuta VI, debatowano 14 dni. Zanim jednak ogoszono wyrok, Filip II
owiadczy przyjcie ony i oddalenie Agnieszki. Papie pilnujcy w tym konflikcie kocielnych przepisw o maestwie, yczliwie dokona po mierci Agnieszki (zm. 1201) legitymacji jej dzieci, ktre miaa
z Filipem II, i uzna ich prawa do dziedziczenia po krlu.
Dania, w tym czasie bardzo silne pastwo pod rzdami Kanuta VI (1182-1202) i jego brata Waldemara II
(1202-1241), wesza w cise zwizki z papiestwem dziki dziaalnoci wybitnego arcybiskupa z Lundu,
Absalona, oraz kanclerza krlewskiego, a od 1201 roku arcybiskupa, Andersa Sunesena. Innocenty III
zachca Kanuta VI, by otacza Koci opiek, zapewni wolno klerowi, wspiera ubogich i zwalcza
bdy.
Norwegia i Szwecja przeyway okres walk o wadz krlewsk. Innocenty III nie tylko wystpowa w
obronie prawowitego wadcy, ale te zakazywa biskupom czenia si z uzurpatorem.
Cesarstwo stanowio dla papiea najtrudniejszy problem polityczno-kocielny. Henryk VI zdoa za swego ycia przeprowadzi elekcj trzyletniego syna, Fryderyka II, ale po jego mierci stronnicy Hohenstaufw opowiedzieli si za bratem zmarego cesarza, ksiciem Filipem szwabskim, opozycja za wybraa
na cesarza ksicia Ottona brunszwickiego (1198). Papie, wobec rozdwojonego wyboru, zachowa si
111
neutralnie a do 1201 roku, kiedy zdecydowa si przyzna Ottonowi tytu cesarski. Walka midzy obu
kandydatami toczya si dalej, bo Filip znalaz poparcie Francji, Otton - Anglii. Zamordowanie Filipa
(1208) spowodowao w Niemczech powszechne uznanie Ottona, ktrego papie ukoronowa (4.10.1209)
na cesarza, a on zobowiza si zwrci mu w Italii wszystkie dawne posiadoci Pastwa Kocielnego,
wstrzyma si w Niemczech od wpywu na obsadzanie stanowisk kocielnych i nie dysponowa majtkami kocielnymi.
Cesarz Otton IV, po umocnieniu si na tronie, wyruszy na opanowanie Krlestwa Neapolu i Sycylii. Innocenty III, opiekun krla sycylijskiego, ogosi (1210) kltw na cesarza, a gdy ksita go zdetronizowali, doprowadzi do wyboru (1211) Fryderyka II sycylijskiego. Nowy cesarz wyda (1213) dla Kocioa przywilej zwany Zot Bull, w ktrej zobowiza si zachowa Pastwo Kocielne w nalenych
mu granicach, zrzec si regaliw, zapewni wolny wybr biskupw i opatw, nie przeszkadza w apelacjach do Rzymu, pomaga w walce z herezjami, nie czy Sycylii z cesarstwem. Przed mierci papiea
przyrzek odda wadz na Sycylii synowi, Henrykowi VII, koronowanemu ju na jej krla. Problem sycylijski i obietnica wyprawy krzyowej stay si gwnym rdem walki Fryderyka II z nastpnymi papieami. Swoj koronacj cesarsk odby on nie w Rzymie, lecz w Aachen (19.05.1215), zobowizujc
si wwczas do udziau w krucjacie.
Rozdzia 27
ZAKONY EBRACZE
Ubstwo inspirowao w znacznym zakresie cay ruch reformy w XI wieku, domagajcej si powrotu Kocioa do ducha i struktur czasw apostolskich. Ubstwo w ujciu waldensw, a czciowo katarw w
XII wieku stao si jedn z istotnych przyczyn ich buntu przeciw Kocioowi. Ubstwo w ujciu Ewangelii stao si ideaem witego Franciszka z Asyu w XIII wieku, a przez niego franciszkanw i innych
zakonw, nazwanych ebraczymi.
Koci za Innocentego III wyrazi na soborze lateraskim czwartym yczenie, by nie powstaway nowe
zakony, ale nie przesta docenia ycia zakonnego, a papie zatwierdza i popiera nowe zakony, ktre
powstay przed soborem: Braci szpitalnych, zaoonych przed 1198 rokiem przez Gwidona z Montpellier i Trynitarzy, powoanych przez Jana z Maty i Feliksa z Valois do wykupu chrzecijaskich jecw i
niewolnikw z rk mahometan. Innocenty III stara si dokona reformy dawnych zakonw przez papieskie wezwanie do nich, przez dziaalno swoich legatw i przez naoenie na biskupw obowizku wizytacji klasztorw. Widzia bowiem w zakonach podpor w reformie caego Kocioa. U niego znalaz
Franciszek z Asyu zrozumienie dla swej niezwykej idei realizowania z uczniami totalnego ubstwa.
Franciszek z Asyu
Syn woskiego kupca Piotra Bernardone z Asyu i Joanny Pica, Francuzki z pochodzenia, urodzony w
1181 roku (lub 1182), otrzyma na chrzcie imi Jan, lecz rodzice nazywali go Franciszkiem (po wosku
Francesco, dosownie: Francuzik). Nauk pobiera w miejskiej szkole, podczas wojny Asyu z Perugi
przey wizienie i chorob (1202), co wzmogo jego religijno. Pod wpywem wewntrznych przey
zrezygnowa z udziau w nowej wyprawie wojennej, podj ycie pokutne i naprawia koci witego
Damiana w Asyu. Wydziedziczony przez ojca (1206) w obecnoci biskupa, znalaz w nim opiekuna.
Chodzc po okolicy, naprawia zniszczone kocioy, opiekowa si chorymi i biednymi. Moe by ju
wwczas jako pielgrzym po raz pierwszy w Rzymie. Powrciwszy do Asyu, osiad niedaleko od miasta,
przy zrujnowanym kociku Matki Boskiej Anielskiej (Porcjunkula) i wystpi z nauczaniem o pokucie.
Znalaz naladowcw, pierwszych uczniw, ktrym nakazywa, by wedug Ewangelii stali si mniejszymi
(po ac. minores), jeeli chc by wikszymi w Krlestwie Niebieskim. Dao im to nazw Bracia Mniejsi
(Fratres minores), ale na pocztku zwano ich najczciej pokutnikami z Asyu. Jak Chrystus rozesa
swoich uczniw na nauczanie, przykazujc by nic nie zabierali ze sob na drog, Franciszek wysa swo-
112
ich uczniw do ssiednich miast i wsi, by gosili wezwanie do pokuty. Odziani byli jak biedacy, w jedn
szat z kapuz. Przepasani sznurkiem, szli boso, ywili si tym, co otrzymali jako jamun, nie przyjmowali niczego poza ywnoci, i tylko tyle, ile potrzebowali do zaspokojenia godu.
Franciszkanie
Franciszek i jego uczniowie, goszcy kazania o pokucie i propagujcy swoim przykadem cakowite
ubstwo, wyzwolili silny ruch charyzmatyczny w Kociele, ale na pocztku budzili podejrzenia u kleru, ze
wzgldu na rozpowszechniajce si bdy waldensw i albigensw. Franciszek uda si wic do Rzymu
po pozwolenie papieskie. Od Innocentego III uzyska (1210) ustne zatwierdzenie pierwszej reguy, niezachowanej, prawdopodobnie zoonej z krtkich zda Pisma witego. Papie wzi go i uczniw w
opiek Kocioa przez udzielenie tonsury, a Franciszkowi diakonatu. Odtd liczba braci jeszcze bardziej
wzrastaa.
Klara i jej siostra Agnieszka, z zamonej rodziny mieszczaskiej w Asyu, poszy za przykadem Franciszka. W 1212 roku podjy ycie pokutne, w cakowitym ubstwie, przy kociele witego Damiana i
wsplnie z Franciszkiem day pocztek franciszkankom (klaryskom), zwanym drugim zakonem witego Franciszka.
W gorliwoci apostolskiej Franciszek pragn gosi Ewangeli muzumanom i nawrci ich bez krucjaty.
Wybra si (1212) do Afryki przez Hiszpani, lecz zachorowa i powrci do Italii. Podczas pitej krucjaty uda si do Egiptu (1219), dotar do sutana al-Kamila, nie nawrci go, jak pragn, ale mg swobodnie pielgrzymowa do Palestyny.
Po powrocie do Italii stwierdzi Franciszek potrzeb ujcia ruchu franciszkaskiego w formy organizacyjne. Na zgromadzeniu okoo 3 tysicy franciszkanw (kapitua - matka, 1221) przyjto regu (II),
uoon w 24 rozdziay, z zda Pisma witego. Przy wsppracy kardynaa Hugolina z Ostii, dokonujc
pewnych zmian, ujto t regu w formuy prawne. Zatwierdzi j papie Honoriusz III (29.11.1223). Jako
gwny cel zakonu podawaa prowadzenie misji wewntrznych i zewntrznych oraz praktykowanie cisego ubstwa przez kadego zakonnika i cay zakon. Protektorem zakonu, uznanym przez papiea, zosta
kardyna Hugolin. Na czele zakonu postawiono pniej przeoonego generalnego (minister generalis,
genera), utworzono prowincje (minister provincialis, prowincja).
Ruch franciszkaski obj ludzi wieckich, ktrzy nie mogli, lub nie chcieli opuci rodziny. Franciszek
utworzy z nich (1221) trzeci zakon, tercjarzy, aby mogli realizowa ideay franciszkaskie na miar
swych moliwoci w wiecie.
Obowizki swego zastpcy (pniej zwanego wikariuszem generalnym) powierzy Franciszek jednemu z
pierwszych wspbraci, Piotrowi Catani, lecz zmar on ju w 1221 roku. Jego miejsce zaj Eliasz z
Cortony (1221-1227), wybrany potem (1232) na przeoonego generalnego. Franciszek wyrazi zgod na
utworzenie w Padwie domu studiw teologicznych pod kierownictwem Antoniego z Padwy, cho pocztkowo obstawa przy zachowaniu laickiego charakteru zakonu. Oddajc si pokucie i kontemplacji na
grze Alwernii, otrzyma stygmaty (1224). Przed mierci przebywa w Asyu i napisa testament, w ktrym zaleci braciom surowe ubstwo i posuszestwo Stolicy Apostolskiej. Zmar 3 padziernika 1226
roku, kanonizowany dwa lata pniej (29 VII) przez Grzegorza IX (Hugolina z Ostii).
Utrwalenie si ruchu franciszkaskiego w strukturze zakonnej, powstawanie klasztorw o duej liczbie
zakonnikw, zaostrzyo problem ubstwa. Radykalni franciszkanie (spirytualni) wymagali zachowania
totalnego ubstwa w ujciu witego Franciszka. Umiarkowani, do ktrych nalea Antoni z Padwy
(wity) i Bonawentura (wity), starali si zachowa ideay Zaoyciela, ale te uwzgldni nowe okolicznoci ycia. Konflikty na tle ubstwa narosy w drugiej poowie XIII wieku, a na pocztku nastpnego
stulecia wywoay powany kryzys w zakonie.
Na ziemiach polskich powstay pierwsze mskie klasztory franciszkaskie, we Wrocawiu (1239),
Chemie, Inowrocawiu, Toruniu i Krakowie (1240), nalece do prowincji polsko-czeskiej. Klaryski
przybyy w 1253 roku do Wrocawia, potem do Zawichocia (1255) i Starego Scza (1280).
113
Dominik i jego zakon

Obdarzony szczeglnym duchem apostolskim i teologicznie dobrze wyksztacony, Dominik Guzman,
Hiszpan, urodzony (okoo 1170) w Calernega, nalea jako duchowny do kapituy kanonikw regularnych
przy katedrze w sma. Z tamtejszym biskupem Diego uda si do Rzymu (1206), a papie skierowa ich
obu do nawracania albigensw we Francji. W Prouille zaoyli (1207) dom dla kobiet, nawrconych z
herezji. Diego powrci do Hiszpanii, a Dominik nie tylko rozwin dom w Prouille, w ktrym prowadzono ycie wsplnotowe, praktykowano ubstwo i zajmowano si wychowaniem dziewczt, ale znalaz
grono kapanw do nawracania katarw. Utworzyli (1215) wsplnot w Prouille, szybko jednak przenieli si do Tuluzy, dziki poparciu biskupa Fulco. Gdy czynili starania w Rzymie o zatwierdzenie, Innocenty III poleci im przyj regu augustiask, ze wzgldu na zakaz tworzenia nowych regu, wydany
przez sobr (1215). Zatwierdzenia udzieli im (22.12.1216) papie Honoriusz III, uznajc Zakon Braci
Kaznodziejw, jak brzmiaa oficjalna nazwa, za zakon ebraczy. Ubstwo byo u nich rodkiem do celu,
aby mogli skutecznie nawraca albigensw, nie stanowio wic nigdy takiego problemu, jak u franciszkanw.
Za cel swego dziaania przyjli dominikanie nauczanie (sancta praedicatio) prawd wiary, otworzyli wic
w kadej prowincji studium generalne, szybko te zyskali saw uczonego zakonu i zajli wiele katedr na
uniwersytetach. Studia dominikaskie zorganizowa pierwszy po Dominiku genera Jordan z Saksonii
(1222-1237).
Szczegow organizacj zakonu ustalia pierwsza kapitua generalna w Bolonii (1220). Przyjto, e
kapitua generalna bdzie odbywa si co roku, a do jej uprawnie naley wybr generalnego przeoonego zakonu i wydawanie ustaw zakonnych. Podobnie kapituy prowincjonalne otrzymay uprawnienia
wyboru prowincjaw, zatwierdzony cli przez generaa, oraz prawo ich kontroli.
Surowo ycia i nauka zyskiway dominikanom licznych kandydatw. Dominik za swego ycia (zm.
6.08.1221) wysa braci do Madrytu, Rzymu, Bolonii i Parya, szybko te rozpowszechnili si w innych
krajach. Do Polski przybyli z inicjatywy biskupa krakowskiego, Iwona Odrowa, ju w 1222 roku, zakadajc klasztor w Krakowie, nastpnie w Pocku (1225), Sandomierzu (1226), Gdasku (1227) i innych
miastach.
Pocztkowo zajmowali si nauczaniem i duszpasterstwem w cznoci z biskupem i duchowiestwem
parafialnym. Od 1240 roku prowadzili samodzielne duszpasterstwo w swoich kocioach klasztornych,
zakadajc bractwa i propagujc tercjarstwo dominikaskie. wieccy gromadzili si ju wok Dominika,
tworzc militia Christi. Z nich powsta trzeci zakon, zwany Brami i Siostrami od pokuty witego Dominika.
Drugi, eski zakon witego Dominika, rozwin si ze wsplnoty w Prouille (1207), otrzymujc struktur zakonn, gdy Dominik na polecenie Honoriusza III zorganizowa (1221) zakonnice w Rzymie przy
kociele S. Sisto Vecchio. Surowo ycia kontemplacyjnego, cakowita wstrzemiliwo od pokarmw
misnych, dugotrwae posty i inne praktyki pokutne nie zahamoway rozwoju dominikanek w wielu
krajach. W Polsce utworzyy pierwszy klasztor w Poznaniu (1282) z fundacji Mikoaja i Mirosawa
Przedpekowicw, nastpne we Wrocawiu (okoo 1290) i Raciborzu (1299).
Dominikanie uzyskali liczne przywileje papieskie, poczynajc od Grzegorza IX, ktry kanonizowa
Dominika (1234), a trzeciego generaa zakonu, Rajmunda z Peafort, uczyni swoim szczeglnym doradc. Papiee powoywali dominikanw na urzd inkwizytorw generalnych, lecz suba w inkwizycji nie
wykluczaa ich szerokiej dziaalnoci w nawracaniu za pomoc nauczania oraz dyskusji teologicznych. W
XIII wieku zasynli wybitnymi uczonymi (Tomasz z Akwinu) i wkadem w rozwj scholastyki. Misyjn
dziaalnoci objli Prusy, Ru, Maurw w Hiszpanii, Palestyn i pnocn Afryk.
114
Karmelici i inni
Dwa pierwsze zakony ebracze suyy za wzr dla innych w ustosunkowaniu si do ubstwa zakonnego.
Niektre znacznie pniej od swego powstania przyjy charakter zakonu ebraczego, rniy si za celem swojej dziaalnoci.
Karmelici, nawizujc do tradycji o yciu pustelniczym proroka Eliasza i jego uczniw na grze Karmel, tam wzili pocztek od pustelnikw, ktrych zorganizowa (1185) Bertold z Kalabrii, po porzuceniu zaj krzyowca. Regu nada im jerozolimski patriarcha Albert (1207/9), a jej potwierdzenie otrzymali od papiea Honoriusza III (1226). Po upadku krucjat przenieli si na Cypr, nastpnie zakadali
klasztory na Sycylii, w Hiszpanii, Anglii i Francji, wtedy te przyjli charakter zakonu ebraczego. Na
pierwszej kapitule generalnej (1240) wybrali Alano Brettone swoim generaem, a jego nastpc w 1245
roku zosta Szymon Stock (wity, okoo 1175-1265). Zachowujc kontemplacj jako gwny cel zakonu, tworzy on klasztory na przedmieciach, przez co wzrastao religijne oddziaywanie karmelitw. Szerzyli oni kult maryjny i rozpowszechnili wrd wieckich noszenie szkaplerza Matki Boskiej z gry Karmel.
Augustianie - Eremici powstali ze zczenia kilku kongregacji pustelnikw, yjcych wedug reguy
witego Augustyna. Pierwsze poczenie przeprowadzi (1243) papie Innocenty IV w Toskanii, rozszerzy je (1256) Aleksander IV na wszystkie grupy pustelnikw. Do zakonw ebraczych zaliczono ich w
1303 roku. W Polsce zaoyli do koca XIII wieku sze klasztorw, pierwszy w Szczecinie (1250).
Mercedyci, oficjalnie zwani Brami zakonu Najwitszej Maryi de Mercede od wykupu jecw, zawdziczaj swj pocztek (1222) stowarzyszeniu wieckich w Barcelonie, ktrzy zorganizowani przez
Piotra z Nolasco (wity, 1189-1256) opiekowali si jecami i ich wykupywali. Pniej, jako zakon, na
podstawie czwartego lubu byli gotowi odda si za nich w niewol, gdyby grozia im utrata wiary. Pod
wpywem aragoskiego krla Jakuba I i Rajmunda z Peafort stali si zakonem rycerskim, zatwierdzeni
(1235) przez Grzegorza IX. Dopiero na pocztku XIV wieku przeksztacili si w zakon klerycki i zostali
zaliczeni do zakonw ebraczych.
Serwici (Sudzy Najwitszej Maryi Panny) byli na pocztku ludmi wieckimi we Florencji, ktrzy zorganizowali si (1233) z inicjatywy siedmiu mieszczan dla pogbienia i propagowania kultu Matki Boej,
a w penieniu dobrych uczynkw zajmowali si opiek nad chorymi. Gdy przyjli (1240) regu witego
Augustyna stali si zakonem, zatwierdzonym przez Aleksandra IV. Oprcz Siedmiu Zaoycieli, witym
zosta ich pity genera, Filip Benizi (zm. 1285), ktry zaoy te eski zakon Serwitek. Oba zakony
zostay zaliczone do ebraczych dopiero na pocztku XV wieku.
Rola zakonw ebraczych
Franciszek i Dominik dali Kocioowi dwie wielkie rodziny zakonne i zapocztkowali odrbne typy duchowoci chrzecijaskiej. Franciszek, Biedaczyna z Asyu, fascynowa wszystkie pokolenia ludzi, jego
ycie stao si tematem najznakomitszych dzie literackich. Franciszkanie i dominikanie wywarli w XIII
wieku wikszy wpyw na ycie religijne i kocielne ni reformatorskie zakony z XII wieku. Przez umiarkowany centralizm oywili midzynarodowe kontakty swoich klasztorw. Dla papiey byli pomoc w
zaatwianiu spraw oglnokocielnych. Wydali wielu biskupw i kardynaw, nawet papiey. Zapocztkowali misje chrzecijaskie wrd ludw, nie nalecych do krgu kultury europejskiej. Stali si istotnym czynnikiem w rozwoju duszpasterstwa miejskiego, tworzc klasztory na biednych przedmieciach.
Nie obeszo si jednak bez konfliktw z klerem parafialnym. Niech budzili rwnie wrd niektrych
k uniwersyteckich. Gon staa si polemika z nimi (1254) profesora paryskiego Wilhelma de SaintAmour, atakujcego ich te za utrzymywanie si z demoralizujcej, jak twierdzi, jamuny. Ruch spirytuaw w nastpnym stuleciu wywoa niech nawet papiey, ale by marginesowy w porwnaniu z
wielkimi dzieami zakonu.
115
Rozdzia 28
DZIEDZICTWO INNOCENTEGO III
Nastpni papiee po Innocentym III byli jak on wiadomi znaczenia papiestwa, dostrzegali naczelne problemy Kocioa, zwaszcza konieczno kontynuacji reformy, walki z herezjami i krucjat, ale stosowali
rodki bardziej prawnicze i polityczne ni ich poprzednik. Znaleli si te w nowej sytuacji kocielnopolitycznej, jak wytworzy cesarz Fryderyk II, ongi podopieczny Innocentego III. Polityka cesarska
zaciya na losach pitej krucjaty, wywoaa ostr walk z papiestwem, zbrojn i pimiennicz, w ktrej
Grzegorz IX atakujc osob cesarza i jego dziaanie, nie kwestionowa zasady, e cesarstwo jest obroc i
protektorem Kocioa.
Krucjata i Sycylia
Cesarz Fryderyk II (1215-1250), wychowany w sycylijskim rodowisku, w ktrym stykay si kulturalne
wpywy normaskie, arabskie, bizantyjskie i woskie, by wadc dotd niespotykanym. Religijny, a wydawao si, e indyferentny, nieustpliwy, a sdzono, e tolerancyjny, wszystko podporzdkowa swojej
polityce, ktra dawaa prym sprawom woskim przed niemieckimi. Chcc zachowa pokj wewntrzny i
stumi opozycj w pastwie niemieckim, czyni ustpstwa na rzecz monych, w tym i biskupw, ktrzy
swoje lenne posiadoci uczynili teraz silnymi ksistwami. Przebudowa natomiast Krlestwo Sycylijskie
w scentralizowane pastwo urzdnicze, w ktrym chcia zupenie podporzdkowa sobie Koci.
Po Innocentym III zosta papieem zasuony, lecz posunity w latach, schorowany kardyna Cencio
Savelli, Honoriusz III (1216-1227). Koronowa (1220) Fryderyka II na cesarza w bazylice witego
Piotra, uzyska ponowne przyrzeczenie udziau w odbywajcej si krucjacie, lecz nie doczeka si jego
spenienia mimo kolejnych ukadw, zwaszcza w San Germano (1225). W tym ukadzie cesarz wyznaczy swoj wypraw na lato 1227 roku, przyjmujc zagroenie ekskomunik, gdyby znowu zawid. Zanim upyn oznaczony termin, zmar papie (18.03.1227), zasuony porednictwami pokojowymi midzy Francj i Angli oraz midzy cesarzem a nowym Zwizkiem miast lombardzkich, dla Kocioa za
zatwierdzeniem nowych zakonw, staraniami o krucjat, licznymi kontaktami z poszczeglnymi krajami
(dla Polski wyda ponad 100 bulli).
Grzegorz IX
Nowy papie (1227-1241), silna osobowo, umys prawniczy, by przeciwiestwem agodnego poprzednika. Nie przyj tumaczenia si cesarza chorob, lecz ogosi ekskomunik wedug ukadu z San Germano, gdy min termin wyruszenia na krucjat. Wyprawa dosza do skutku dopiero w 1228 roku. Przez
Cypr, gdzie odnowi prawa lenne, nalene cesarzowi, uda si Fryderyk II pod Akkon, doprowadzi
(1229) do rozejmu z sutanem el-Kamilem na 10 lat, uzyskujc zwrot Jerozolimy, Betlejem i Nazaretu
oraz wybrzea od Akkon do Jaffy. W Jerozolimie koronowa si na krla, jako m dziedziczki tej korony, Izabeli de Brienne, chocia by w ekskomunice i patriarcha nie wzi udziau w uroczystoci, a nawet
ogosi za to interdykt na miasto.
Grzegorz IX, po ogoszeniu ekskomuniki w 1227 roku, popar opozycj antycesarsk w Niemczech, a na
Sycylii zwolni poddanych od przysigi wiernoci wzgldem Fryderyka II. Czu si suwerenem Krlestwa Sycylijskiego, ktre byo lennem Stolicy Apostolskiej, i nie tylko odpar atak namiestnikw krlewskich na Pastwo Kocielne, ale zaj cz ziem Fryderyka II. Po powrocie z krucjaty, cesarz odzyska te
posiadoci i zawar ukad z papieem w San Germano (1230). Pomogo mu to w ogoszeniu praw dla
Sycylii, ktre przeksztacay j w pastwo urzdnicze (1231), cakowicie zalene od woli wadcy, cho
cesarz zobowiza si w ukadzie z San Germano do zachowania sdowniczego i gospodarczego immunitetu Kocioa. Papie dugo zachowa si lojalnie, cho na Sycylii dochodzio do konfliktw Kocioa z
Fryderykiem II. Oboy nawet kltw zbuntowanego syna cesarskiego, Henryka, ktry zwiza si przeciw ojcu z miastami lombardzkimi. Zmieni swe stanowisko, gdy Fryderyk II, prowadzc walk z tymi
116
miastami, naruszy prawa Kocioa oraz oeni syna Enzio z dziedziczk Sardynii bez porozumienia z
papieem, cho ten kraj by lennem Stolicy Apostolskiej. Grzegorz IX zbliy si do miast lombardzkich,
a na manifest cesarza o walce z rebeliantami cesarstwa ogosi (1239) ekskomunik. Jako powd poda
zamanie ukadu z 1230 roku i zagroenie dla Rzymu. W tej fazie walki, obie strony posugiway si manifestami, w ktrych przedstawiano papiea jako burzyciela pokoju, faryzeusza, nawet antychrysta, bo
wiza si z lombardzkimi heretykami, cesarza za - jako apokaliptyczn besti i niedowiarka, ktry mia
powiedzie o Mojeszu, Chrystusie i Mahomecie, e s trzema oszustami wiata. Nie troszczono si o
prawdziwo przesanek do takich wzajemnych oskare.
Fryderyk II zaj Pastwo Kocielne i blokowa Rzym, gdy zmar Grzegorz IX (22 VIII 1241). Wybrany
wkrtce kardyna Ganfrid Castiglione, Celestyn IV (1241), rzdzi tylko 17 dni i nastpi dugi, ptoraroczny wakans, a kilku kardynaw znalazo si w cesarskim wizieniu.
Innocenty IV
Zwolnienie kardynaw z wizienia umoliwio wybr genueskiego kardynaa Sinibalda Fiescho, Innocentego IV (1243-1254). Znakomity jurysta, dyplomata, dalekowzroczny i nieustpliwy w dziaaniu, zawid cesarza, ktry uwaa go za czowieka ugodowego. Na pocztku jednak doszo do porozumienia
(1244): cesarz zgodzi si wycofa wojsko z Pastwa Kocielnego, zwolni z wizienia wszystkich duchownych i restytuowa ich na urzdy, papie za przyrzek zdj z niego ekskomunik. Do omwienia
zostaa sprawa lombardzka, lecz nie doszo do osobistego spotkania, a porozumienie nie doczekao si
realizacji. Papie obawia si o swoje bezpieczestwo w Rzymie, a nawet w Italiii, uda si wic przez
Genu do Francji. Rezydowa przewanie w Lyonie, a do mierci cesarza (1250). Zajmowa si tam
sprawami caego Kocioa i postanowi zaatwi je na soborze powszechnym.
Sobr lyoski I
Zaproszenie na sobr wysa papie w grudniu 1244 roku do biskupw, kapitu, opatw i generalnych
przeoonych zakonnych oraz do monarchw i miast, cesarza za wezwa do stawienia si jako oskaronego. Wiadomo o klsce wojsk chrzecijaskich pod Gaz i zdobycie Jerozolimy przez muzumaskich
Chorazmieszw skoniy, zwaszcza krla francuskiego, Ludwika IX, do prby pojednania papiea z cesarzem w interesie krucjaty, bez rezultatu. Skargi arcybiskupw z Moguncji i Kolonii sprowokoway Innocentego IV do owiadczenia w Wielki Czwartek 1245 roku, e Fryderyk II trwa w ekskomunice.
Sobr odby si w zapowiedzianym terminie (26.06. 17.07.1245) z udziaem okoo 150 biskupw oraz
wielu opatw, generalnych przeoonych zakonnych, przedstawicieli kapitu, miast i monarchw. Mao
przybyo biskupw z cesarstwa. Z wadcw uczestniczyli osobicie, cesarz aciski z Bizancjum, Baldwin
II, hrabia Rajmund VII z Tuluzy i Rajmund Berengar z Prowansji. Cesarza reprezentowa, jako pose i
obroca, Tadeusz z Suessa, najwyszy sdzia dworski.
Papie w inauguracyjnym przemwieniu przedstawi podany ju w zaproszeniu na sobr program obrad, przyrwnujc do piciu ran Chrystusa gwne problemy Kocioa: upadek Jerozolimy, zagroenie
cesarstwa aciskiego, niebezpieczestwo ze strony Mongow, wrogo cesarza wzgldem Kocioa,
niedomagania w wewntrznym yciu Kocioa.
Radzono nad krucjat oraz pomoc dla Bizancjum i uchwalono now danin kocieln na oba cele, ponowiono w sprawie krucjaty wskazania soboru lateraskiego czwartego, ale nie opracowano adnego
konkretnego planu dziaania.
Niebezpieczestwo mongolskie, przeraajce Zachd od klski wojsk chrzecijaskich i mierci Henryka Pobonego na polu walki pod Legnic (1241), starano si oddali wysaniem misji do stolicy chana,
zabiegami o uni z ksitami ruskimi i przygotowaniem drg i mostw w Europie rodkowej, by rycerstwo chrzecijaskie mogo szybko przesun si ku wschodowi, w przypadku nowego najazdu mongolskiego.
Dla dobra reformy Kocioa opracowano szczegowe przepisy prawne, dotyczce prowadzenia procesw, zarzdzania i wizytacji majtkw kocielnych. Dokadnie okrelono uprawnienia legatw papieskich.
117
Sprawa cesarza zaja soborowi najwicej czasu. W jego obronie wystpowa, oprcz Tadeusza z Suessy, patriarcha akwilejski i poselstwo angielskie. Zgodzono si na przesunicie ostatniego publicznego
posiedzenia, bo cesarz zapowiedzia swoje przybycie. Gdy si nie zjawi, ogoszono pozbawienie go godnoci cesarskiej, zwolnienie poddanych z przysigi wiernoci i wezwanie do ksit elektorw, by wybrali nowego cesarza. Jako powd podano: zamanie pokoju, popenienie krzywoprzysistwa, y/spieranie
herezji i dopuszczenie si witokradztwa, gdy uwizi biskupw. Zanim odczytano tekst bulli depozycyjnej, Tadeusz z Suessy zoy apelacj od tego wyroku do przyszego papiea i prawdziwego soboru.
Spotgowana walka
Sobr orzek, e o Sycylii, lennie Stolicy Apostolskiej, zadecyduje papie po wysuchaniu opinii kardynaw. Innocenty IV ogosi w Krlestwie Sycylijskim krucjat przeciw panowaniu Fryderyka, lecz walka
nie osigna rozstrzygnicia przed mierci cesarza (13.12.1250). Nie udao si papieowi wcign do
walki Anglii, Francji i Kastylii, ktrych wadcy ogosili neutralno. Cesarz take szuka sojusznikw,
prowadzi oywion dziaalno dyplomatyczn, wzmg polemik pimiennicz, w ktrej odrzucano
prawo papiea do skadania cesarza z tronu i przedstawiano konieczno powrotu do Kocioa z czasw
apostolskich. Antyklerykalizm, owoc publicystyki, zaznaczy si nawet we Francji, gdzie wieccy moni
utworzyli (1246) zwizek przeciw klerowi i opublikowali wrogi mu manifest.
mier Fryderyka II daa pocztek wielkiemu bezkrlewiu w cesarstwie (1250-1273), w czasie ktrego
walka nie ustaa, przybraa jedynie inny charakter. Innocenty IV powrci do Rzymu i podj w Krlestwie Sycylijskim walk z Konradem IV. Trwaa ona po mierci obu antagonistw (1254), gdy tron sycylijski zagarn Manfred (1254-1266), ktry nie uzyska uznania nastpnych papiey.
Szsta krucjata
Na wezwanie soboru lyoskiego do krucjaty odpowiedzia jedynie krl francuski, Ludwik IX (12261270, wity). Z swoim rycerstwem, tylko w niewielkiej liczbie z innych krajw, wyruszy (1248) do
Egiptu, zdoby Twierdz Damiett, ale podczas marszu na Kair zdziesitkowaa wojsko epidemia, bitwa
za pod Mansurah zakoczya si klsk i niewol krla. Uwolniony za ogromny okup i zwrot Damietty
uda si do krzyowcw w Syrii i pozosta tam do 1254 roku, lecz bez wikszego rezultatu stara si zjednoczy siy chrzecijaskie do walki z islamem, podobnie jak bez najmniejszego wyniku byy jego rokowania z chanem mongolskim, by pozyska go do chrzecijastwa i wsplnej walki z Turkami. Po powrocie do Francji, Ludwik IX nie zrezygnowa z walki o Grb Chrystusa. Przygotowywa nastpn, ostatni
krucjat.
Misje wschodnie i pnocne
Sobr lyoski I postanowi wysa misj-poselstwo do wielkiego chana Mongow. Nie posiadano dobrego rozeznania w sytuacji. Wgierscy dominikanie wyprawili si wprawdzie ju za Grzegorza IX nad
Wog, ale powrcili bez rezultatu i z skpymi wiadomociami o Mongoach. Wiedziano jedynie, e
wrd nich yj i wyznaj sw wiar chrzecijascy nestorianie.
Na czele pierwszej misji (1245-1247) stan woski franciszkanin Jan z Pian del Carpine, a jej tumaczem by polski franciszkanin Benedykt z Wrocawia. Drug (1253-1255) prowadzi flandryjski iranciszkanin Wilhelm z Rubruck, uczestnik krucjaty Ludwika IX i przez niego wyprawiony do Mongow.
Obie dotary do stolicy chanw, Karakorum, lecz ich jedynym rezultatem byy dokadne informacje o
Mongoach, ktre obaliy na Zachodzie mit o niezwycionych, apokaliptycznych jedcach z krzywymi
szablami, na niewielkich koniach. Jan napisa Histori Mongow, przedstawiajc krtko dzieje ich pastwa, pooenie geograficzne, obyczaje i wierzenia.
Misj w cisym znaczeniu bya dopiero dziaalno franciszkanw w Pekinie (1294-1328) pod kierownictwem Jana z Montecorvino, od 1307 roku arcybiskupa.
Dominikanie, szczeglnie za generaa Humberta z Romans (1254-1263), podjli wyprawy misyjne w
Europie, a potem nad Morzem Czarnym i w Azji Mniejszej. Przy kocu XIII wieku utworzyli dla celw
misyjnych Societas fratrum peregrinantium propter Christum.
118
Sprawa Mongow wywoaa na Zachodzie wiksze zainteresowanie Rusi, ktrej ksita zostali zhodowani przez chana. Polscy dominikanie z witym Jackiem prowadzili tam misje ju od 1222 roku.
Zabiegali o nie arcybiskup gnienieski Peka i biskup krakowski Mateusz.
W wyniku stara mianowa Grzegorz IX (okoo 1233) cystersa Gerarda biskupem dla Rusi. Dominikanie brali udzia w rokowaniach ksicia halickiego Daniela o uni z Rzymem.
Na soborze lyoskim zjawi si arcybiskup ruski Piotr, prawdopodobnie metropolita kijowski, ktry
uszed z Rusi przed Mongoami. Niewtpliwie pod jego wpywem podjto rokowania z ksiciem Danielem i przyjto jego ziemie w opiek Stolicy Apostolskiej (1247). Innocenty IV mianowa arcybiskupa
Prus, Alberta, legatem apostolskim na Rusi. Przy jego pomocy i legata papieskiego w Polsce, Opizona,
doszo (1253) do unii i koronacji Daniela w Drohiczynie nad Bugiem. Nie uzyskawszy pomocy przeciw
Tatarom, z lku przed nimi, Daniel zerwa czno ze Stolic Apostolsk.
Misje wrd ludw pnocno-wschodniej Europy oywiy si w drugiej poowie XIII wieku, cho niekorzystne byo upolitycznienie przez Krzyakw dziaalnoci chrystianizacyjnej wrd Jawigw i Prusw.
Nawracanie Jawigw w ziemi zwanej Polexia (Polesie) popierali ksita polscy, Kazimierz Kujawski
i Bolesaw Wstydliwy, uzyskujc (1253) od Innocentego IV prawo do organizowania tam Kocioa. Legat
papieski, Opizon, w porozumieniu z arcybiskupem gnienieskim Pek, zamierza nawet erygowa biskupstwo w ukowie, na ktre nominaem by franciszkanin Bartomiej z Pragi. Gosi on krucjat na
Jawie, urzdzon (1255-1256) z udziaem Bolesawa Wstydliwego i Daniela halickiego. Nie przyniosa
penego nawrcenia, podobnie jak wyprawy (1265, 1282) Bolesawa Wstydliwego i Leszka Czarnego. Od
roku 1277 podbj Jawiey prowadzili Krzyacy, cz ludnoci wygina, cz przesiedlono do Sambii,
gdzie ulega chrystianizacji, ale te germanizacji.
W Prusach dokonywali Krzyacy podboju i nawracania si, cho Honoriusz III zapewni Prusom (1225)
wolno ich ziem po przyjciu chrztu. Gdy biskup Chrystian dosta si do niewoli pruskiej (1233), Krzyacy postarali si u Grzegorza IX o przywilej, e Prusy jako wasno witego Piotra zostaj im nadane
przez Stolic Apostolsk. Wkrtce wchonli Braci Dobrzyskich i przejli Ziemi Dobrzysk na swoj
wasno. Biskup Chrystian wnis (1243) skarg na Krzyakw przed papieski sd o zagarnicie jego
posiadoci i utrudnianie chrystianizacji Prusw. Grzegorz IX ogosi wtedy Prusy lennem papieskim, a
Innocenty IV przez legata Wilhelma z Modeny erygowa (1253) cztery biskupstwa, w Fromborku,
Krlewcu, Kwidzyniu i Chemy (chemiskie) powierzajc to ostatnie Chrystianowi. Bunty Prusw
(1264-1270) przeciw krzyackiemu podbojowi i terrorowi wykorzystali Krzyacy, by usprawiedliwi
przed Europ swoje metody eksterminacji ludnoci pogaskiej, kolonizacji i germanizacji ziem pruskich.
Na Litw chrzecijastwo przenikao najpierw z Rusi, za ksit Ryngolda i Mendoga. Wrogo Rusi
skaniaa Mendoga do sojuszu z Krzyakami, przyjcia chrztu z rk krzyackiego kapana Chrystiana i
oddania si w opiek Stolicy Apostolskiej. Wedug upowanienia Innocentego IV, otrzyma on w Nowogrdku koron krlewsk z rk biskupa chemiskiego, Henryka, Stworzyo to dogodne warunki dla misji, w ktrej bra udzia polski dominikanin Wit. Arcybiskup gnienieski konsekrowa go (1253) na
biskupa litewskiego, ktrego jednak ksi Mendog pod wpywem Krzyakw nie dopuci do dalszej
dziaalnoci, a zgodzi si na Chrystiana jako biskupa dla Litwy. Misja Chrystiana nie przyniosa rezultatw, bo ludno litewska bya wrogo nastawiona do Krzyakw, ktrych od najazdw i podbojw
nie wstrzymaa nawet kltwa, rzucona przez legata papieskiego Opizona i potwierdzona (1257) przez
Aleksandra IV. Papie wezwa wwczas polskie duchowiestwo do misji na Litwie i opieki nad nawrconymi Litwinami. Biskup Chrystian zniechcony brakiem rezultatw opuci Litw. Mendog odwrciwszy si od Krzyakw, zosta zamordowany (1263), wpywy zdobyli poganie, misja litewska ulega zahamowaniu.
W Inflantach
Handlowe kontakty Bremy z Inflantami uatwiy (od 1180 roku) misj, podjt przez kanonika regularnego Meinharda z Segebergu. Zosta on biskupem inflanckim z rezydencj w Uxkll. Jego nastpc (od
1196 roku) by biskup Bertold z Lokkum. Opr pogan zahamowa chwilowo dalszy rozwj misji, a do
119
zorganizowania krucjaty przez Alberta z Buxhrden, konsekrowanego (1199) na biskupa inflanckiego.

Zaoy on Ryg (1201) i obra j na siedzib biskupstwa. Chrystianizacj kraju prowadzi przy pomocy
cystersw z klasztoru w Dnamnde, utworzy nadto Zakon Kawalerw Mieczowych (1202), ktrym nada trzeci cz ziem otewskich. Uniemoliwiajc im potem zorganizowanie wasnego pastwa, postara
si u krla niemieckiego, Filipa szwabskiego, o tytu ksicia lennego w Inflantach, zatwierdzony przez
cesarza Fryderyka II (1224). Uniezaleni si od metropolii w Bremie, podda si bezporednio Stolicy
Apostolskiej, ale dopiero Aleksander IV utworzy (1255) metropoli w Rydze, mianujc jej arcybiskupem Alberta Suerbeera, ktry najpierw by arcybiskupem w Armagh, potem (od 1246 roku) arcybiskupem Prus, Inflant i Estonii. Ogaszajc Inflanty wasnoci Matki Boej, pragn Albert umocni ich charakter kocielnego pastwa.
Opanowanie Estonii przez duskie i niemieckie rycerstwo (1228) pozwolio dopeni dziea chrystianizacji, rozpocztego w 1170 roku. Przewaga Duczykw spowodowaa, e pierwsze biskupstwo w Rewalu,
obsadzone francuskim mnichem Fulco, podlegao metropolii w Lun-dzie. nastpne wszake biskupstwa,
w Dorpacie i Ozylii, podporzdkowano Rydze.
W Finlandii nie przyniosy rezultatw duskie misje z Lundu w XI wieku. Dopiero po szwedzkich wyprawach w XII i XIII wieku, uwaanych za krucjaty, dokonaa si chrystianizacja kraju. Z szwedzkim
krlem Brykiem IX wyprawi si do Finlandii biskup Henryk z Uppsali, lecz zosta zamordowany w
1160 roku (wity, patron Finlandii). Pierwsze biskupstwo fiskie powstao w Abo (1276) jako sufragania Uppsali. Misjonarzami byli przede wszystkim dominikanie, dugo wic Koci fiski stosowa ich
liturgi.
wici w Polsce
Koci polski w drugiej poowie XIII wieku rozwin swoj struktur, zwikszya si liczba archidiakonatw okrgowych, szczeglnie wzrosa ilo parafii do okoo 3000 przy kocu stulecia, wprowadzono
praktyk synodw diecezjalnych. Na jego ywotno wskazuje znaczna liczba witych i bogosawionych polskich z XIII wieku oraz rozwj kultu patronw Polski, witego Wojciecha i witego Stanisawa
biskupa, kanonizowanego w 1253 roku. Nowi wici, jeeli nawet koczyli ycie w klasztorze, yli w
wiecie, wrd ludzi, dajc przykad chrzecijaskiego postpowania. Kaznodziejami i misjonarzami byli
dominikanie, wity Jacek (okoo 1200-1257), bogosawiony Czesaw (1175-1242) i franciszkanin,
witobliwy Jan z obdowa (zmar w 1264 roku). Biskupi urzd penili, bogosawiony Wincenty Kadubek (1150-1223) i bogosawiony Jan Prandota (okoo 1200-1266), zasuony te staraniami o kanonizacj witego Stanisawa. Na zanikach ksicych oddaway si pobonoci i czynnej mioci bliniego, wita Jadwiga (okoo 1178-1243) ksina lska i cysterka w Trzebnicy, bogosawiona Salomea
(okoo 1211-1268) ksiniczka krakowska, krlowa wgierska i klaryska w Skale pod Krakowem, bogosawiona Kinga (1234-1292) ksina krakowska i klaryska w Nowym Sczu, bogosawiona Jolanta
(okoo 1244-1298) ksina kaliska i wielkopolska, klaryska w Gnienie. Mao wiadomo o dziaalnoci
norbertanki, bogosawionej Bronisawy (okoo 1200-1259), i pustelnicy pod Chem, bogosawionej
Juty (okoo 1220-1260).
Spisane ywoty kilku witych propagoway surow ascez, gorliw modlitw i czynn mio bliniego.
W zwizku z przygotowaniem kanonizacji Stanisawa biskupa powstay dwa ywoty witego Stanisawa, wikszy i mniejszy, napisane przez dominikanina Wincentego z Kielc (z Kielczy?).
Bezporednie starania o kanonizacj Stanisawa biskupa podj biskup krakowski Iwo Odrow, a kontynuowa jego drugi nastpca, Jan Prandota. Papie Innocenty IV wyznaczy komisj z polskich duchownych i swego delegata, franciszkanina Jakuba z Velletri. Zebrane dokumenty o kulcie krytycznie
zbada kardyna Jan Gaetani. Kanonizacji dokona Innocenty IV w Asyu (17.09.1253), W Polsce urzdzono wielkie uroczystoci 8 maja 1254 roku. W Krakowie zgromadzili si biskupi i ksita. Widziano
w tym jedno Polski, ktrej patronem zosta biskup mczennik. Rozpowszechnia si legenda o cudownym zroniciu si jego ciaa, co uwaano za symbol zjednoczenia Polski, rozbitej na dzielnice. Kult
witego Stanisawa, obok czci witego Wojciecha, peni funkcj czynnika integrujcego nard. Hymn
Gaude mater Polonia z jego officjum sta si pieni narodow.
120
Rozdzia 29
POD WPYWEM ANDEGAWENW
Francja, rzdzona przez dynasti Kapetyngw, bya silnym oparciem dla papiestwa ju w XI i XII wieku.
Za panowania Ludwika IX (1226-1270), ktry w koncepcji wadzy krlewskiej wysuwa na czoo swoich obowizkw tpienie za moralnego i prowadzenie poddanych do Krlestwa Niebieskiego, posiadaa
Francja midzynarodowe znaczenie i przodowaa w nauce i kulturze. Krl pogbi tradycyjny sojusz
Kapetyngw z papiestwem, ale prowadzi samodzieln polityk, zwaszcza w konflikcie z cesarstwem. Po
wahaniach zgodzi si, by jego brat, Karol Andegaweski (dAnjou) obj Krlestwo Sycylijskie. Obaj
bracia rnili si w pojmowaniu swej opieki nad Kocioem, ktrej pragnli papiee take dla siebie.
Nadanie Sycylii
Innocenty IV, po mierci Fryderyka II, ofiarowa tron sycylijski bratu krla angielskiego, Ryszardowi
hrabiemu Kornwalii, potem synowi krla, Edmundowi, rokowania jednak byy trudne. Po mierci Fryderykowego syna, Konrada IV (1254), papie zamierza bezporednio zczy Sycyli z Pastwem Kocielnym, ale wyprawa jego wojsk zakoczya si klsk, zadan przez Manfreda, ktry zagarn wadz.
Aleksander IV (1254-1261), mimo przymierza z cesarzem bizantyjskim Teodorem II Laskarysem, mimo
rzuconej na Manfreda ekskomuniki i nadania lenna sycylijskiego Edmundowi, nie zdoa przeszkodzi
koronacji Manfreda w Palermo (1258), a nawet zajciu przez niego czci Pastwa Kocielnego.
Urban IV (1261-1264), wybrany papieem po trzymiesicznym konklawe, Francuz z pochodzenia,
zwrci si do Ludwika IX, by ktrego z synw wyznaczy na krla sycylijskiego. Krl odmwi, ale nie
sprzeciwi si, gdy papie podj rokowania z jego bratem, Karolem. Zawarty ukad (1263) postanawia:
poczenie Sycylii i Neapolu w jedno krlestwo, ktre obejmuje Karol jako lenno Stolicy Apostolskiej,
uiszczanie, oprcz jednorazowej opaty, rocznego czynszu dla papiey, zabezpieczenie wolnoci Kocioa
sycylijskiego, militarn opiek Karola nad papiestwem. Nowy krl zobowiza si nigdy nie przyj propozycji korony cesarskiej dla siebie, ani nawet zarzdu cesarskimi prowincjami w Italii Papie chcia
zniweczy moliwo otoczenia Pastwa Kocielnego z poudnia i pnocy cesarskimi posiadociami.
Manfred odpowiedzia na ten ukad wypraw na Rzym, wwczas Rzymianie wybrali Karola swoim senatorem, przez co uzyska wpywy w Pastwie Kocielnym. W kolegium kardynalskim wzrosy take
wpywy Francuzw, gdy Urban IV mianowa francuskich duchownych kardynaami.
Klemens IV (1265-1268), Francuz, wspar walk Karola z Manfredem i Konradynem, Manfred poleg w
bitwie pod Benewentem (1266), Konradyn, ksi szwabski, wnuk Fryderyka II, uzyska od sejmu w
Augsburgu zatwierdzenie wyprawy na Sycyli. Papie ogosi kltw na niego i krucjat przeciw niemu,
pomg te Karolowi w otrzymaniu pomocy od miast woskich. Wojska Konradyna zdoay jednak zaj
Rzym i dopiero pod Togliacozzo (1268) poniosy klsk, a on ujty podczas ucieczki, by sdzony i city
w Neapolu. mier 15-letniego Hohenstaufa oznaczaa tragiczny koniec tej dynastii. Niepodzielnym
wadc Sycylii i Neapolu zosta Andegawen, ktry czu si dziedzicem Hohenstaufw i pragn zagarn
ca Itali, a nawet pozyska dla siebie bizantyjski tron cesarzy aciskich i Krlestwo Jerozolimskie.
Papiee widzieli w Karolu pomoc i obron, a on sta si panem Italii i Rzymu, w ktrym kaza si wybra
doywotnim senatorem.
Ostatnia krucjata
Karol pragn zrealizowa swj cel, pozyskanie dla siebie tronu jerozolimskiego. Oswobodzenie Jerozolimy wydawao si atwe, bo po . wymarciu dynastii Saladyna, nowy sutan Aibek mia wroga w wadcy
Tunisu, ktry obieca Karolowi swoje poparcie.
Pod wodz Ludwika IX i Karola wyruszya (1270) krucjata do Tunisu, lecz nie znalaza obiecanego
poparcia, zreszt wkrtce po wyldowaniu wybucha w obozie krzyowcw zaraza i zabraa krla francuskiego (25 VIII). Karol zawar z emirem Tunisu korzystny dla Sycylii pokj i krzyowcy powrcili do
121
Europy. By to koniec zorganizowanych krucjat, natomiast dugo nie zaniechano ich idei i woania z Palestyny o pomoc dla Ziemi witej.
Karol przyj w 1277 roku tytu krla jerozolimskiego i zyska uznanie w Akkonie, ktry by zastpcz
stolic krlestwa, ale nie zorganizowa wyprawy w celu oswobodzenia swej waciwej stolicy, Jerozolimy. Turcy za odbierali stopniowo krzyowcom reszt ich posiadoci w Syrii. Trypolis zdobyli w 1289
roku, a Akkon, ostatni twierdz krlestwa jerozolimskiego, w 1291 roku. Krzyowcy wycofali si na
Cypr, ktrego wadcy przyjli tytu krlw jerozolimskich i nie przestali woa w XIV wieku o pomoc
przeciw Turkom.
Znaczenie krucjat
Ruch krzyowy w kierunku Ziemi witej trwa dwa stulecia (1095-1291) i obj setki tysicy ludzi. Nie
mia jednolitego charakteru poza hasem oswobodzenia i zachowania Grobu Chrystusa. Zrnicowane
byy motywy wczania si wadcw i rycerzy do niego, od religijnych do najbardziej egoistycznych.
Kocioowi katolickiemu nie przynis oczekiwanego rezultatu, oswobodzenia Ziemi witej, a spowodowa rozwj herezji katarw, rozbi cesarstwo bizantyjskie i spotgowa rozam z Kocioem Prawosawnym. Wyrs z entuzjazmu religijnego, lecz nieraz przeksztaca si w fanatyzm, w przeladowanie
ydw i heretykw. Umacnia ideologi i praktyk zwalczania niewiernych, mieczem, na dugo usprawiedliwiajc sumienia wyrwan z kontekstu wypowiedzi Chrystusa zmuszajcie, aby weszli (k 14, 23).
Mia jednak decydujcy wpyw na wytworzenie ideau chrzecijaskiego rycerza, przygotowujcego si
w Kociele przez pasowanie do penienia wojennego rzemiosa w subie blinich, zwaszcza ucinionych
i biednych. Szczeglny wpyw wywar na rozwj gospodarczy i kulturalny Europy zachodniej. Wzbogaciy si i rozwiny miasta, poznano i przyjto ze Wschodu nowe sposoby produkcji rkodzielniczej i
rolnej, hojnymi fundacjami umoliwiono rozkwit architektury i sztuki gotyckiej. Kontakty z bizantyjsk i
arabsk kultur na Wschodzie, a take w Hiszpanii, poudniowej Italii i na Sycylii wytworzyy nowy typ
kultury dworskiej, zamiowanie do zbytkw i rozrywek, wiksz ogad towarzysk. Nowo poznane i
wypracowane wartoci przyczyniy si z kolei do niespotykanego przedtem rozwoju nauki redniowiecznej.
Sobr lyoski II
Spotgowanego rozamu z Kocioem prawosawnym nie moga usun unia, zawarta (1274) z politycznych racji na soborze lyonskim drugim, zwoanym przez Grzegorza X.
Trzy lata bez maa trwa wakans na Stolicy Apostolskiej, zanim wybrano papieem archidiakona Tebaldo
Viscontiego, Grzegorza X (1271-1276). Gwna przyczyna tkwia w nieporozumieniach kolegium kardynalskiego, ale te w dziaalnoci Karola Andegaweskiego, ktremu dugi wakans uatwia umocnienie
swej wadzy w Italii.
Nowy papie zosta wybrany, gdy przebywa w Ziemi witej, zna wic problemy wschodnie, zwaszcza
konieczno pomocy dla Krlestwa Jerozolimskiego i dla cesarstwa greckiego w Bizancjum. Nie udzi
si, by mona byo wznowi tam cesarstwo aciskie, pragn jedynie ofiarowanej przez Bizancjum unii.
Cesarz bizantyjski Micha VIII Paleolog (1259-1282) nie myla o unii jako rodku pojednania Kociow dla dobra religii czy rodku wsplnego dziaania dla dobra Ziemi witej. Jemu zaleao na ubezpieczeniu si przed prbami Zachodu przywrcenia cesarstwa aciskiego w Bizancjum, ktremu kres pooy przy pomocy Genui, gdy jako cesarz nicejski opanowa (1261) stolic nad Bosforem. Nie mia wszake si do cakowitego wyrzucenia acinnikw z swego cesarstwa, ani do podporzdkowania sobie despotw Epiru i Tessalii, a zagroony najazdem Karola Andegaweskiego potrzebowa unii z Zachodem.
Papie podporzdkowa sprawie unii i soboru swoj dziaalno wobec Karola Andegaweskiego i cesarstwa. Uzna wic Karolow godno senatora Rzymu i namiestnika Toskanii, nie popar jednak jego polityki wschodniej. Przyj te yczliwie poselstwo od nowo wybranego (1.10.1273), lecz nie jednomylnie, cesarza Rudolfa I Habsburga. Chocia ujty jego obietnic udziau w krucjacie, jednak zapowiedzia ogoszenie swej decyzji na soborze, ze wzgldu na roszczenia Alfonsa IX kastylijskiego do tronu
cesarskiego. Na obrady soborowe wyznaczy papie Lyon, by unikn niepodanych wpyww Karola
122
Andegaweskiego. Ich przedmiotem miaa by take reforma Kocioa, oprcz pomocy dla Ziemi
witej i unii z Grekami. Wedug swego polecenia otrzyma papie z rnych krajw relacje o stanie
Kocioa. Biskup Brunon z Oomuca pisa, e gwnym celem reformy ma by wzmocnienie wadzy
biskupw przeciw zakonom, obdarowanym nadmiernymi przywilejami papieskimi. Dominikaski genera Humbert de Romans postulowa reform przede wszystkim Kurii rzymskiej. Reforma jednak, cho
najlepiej przygotowana przed soborem, zaja w jego obradach dalsze miejsce, za waniejsz uznano
uni.
Sobr (7.05. - 17.07.1274) zgromadzi okoo 300 biskupw, 60 opatw i generalnych przeoonych zakonnych. Nie brakowao wybitnych teologw, z wyjtkiem znakomitego Tomasza z Akwinu, bo zmar w
drodze. Wyrniali si za, franciszkanin kardyna Bonawentura i dominikanin kardyna Piotr z Tarantasia, obaj bdcy najbliszymi wsppracownikami papiea.
Poselstwo greckie przybyo z miesicznym opnieniem. W pocztkowych obradach dominowaa sprawa
przepisw o konklawe i pertraktacje z posami Rudolfa I i Alfonsa IX. Pose Rudolfa zoy publicznie
przyrzeczenie, e cesarz zachowa przywileje nadane Kocioowi przez Ottona IV i Fryderyka II oraz wyrzeknie si korony sycylijskiej. Jego zatwierdzenie nastpio jednak po soborze (26 IX), bo czekano na
zrzeczenie si roszcze Alfonsa IX.
Wrd dekretw o reformie, powtarzajcych nieraz przepisy soborw poprzednich (1215, 1245), nowoci bya konstytucja Ubi periculum o wyborze papiea. Postanowiono, e bdzie on przeprowadzony w
miejscu mierci poprzedniego papiea, kardynaowie wyborcy zostan odizolowani od wiata (konklawe)
i bd otrzymywa zmniejszajce si racje ywnociowe, jeeli nie dokonaj wyboru w oznaczonym czasie. Zasady te wywoyway sprzeciw ju po ogoszeniu. Nastpni papiee uchylili ich stosowanie, stay
si jednak norm prawn Kocioa, gdy papie Bonifacy VIII umieci t konstytucj w zbiorze prawa
(Liber Sextus).
Z innych dekretw waniejsze dotyczyy ograniczenia w czeniu beneficjw kocielnych, ustalenia czasu trwania wakansu na beneficjach parafialnych i kwalifikacji kandydatw na nie. Ponowiono take z
1215 roku zakaz tworzenia nowych zakonw, a papieowi pozostawiono uregulowanie zakresu duszpasterskiej dziaalnoci zakonnikw i ich zalenoci od biskupw w tej dziedzinie.
Unia lyoska
Akt unii podpisano na soborze 6 lipca, po miesicznych pertraktacjach. W imieniu cesarza bizantyjskiego
zaprzysig j wielki logoteta Georgios Akropolites, a podpisy zoyli, byy patriarcha Germanos i metropolita Teofanes z Nicei. Koci Bizantyjski uzna oglnie prymat papieski, godzc si na apelacje do
Rzymu, przyj take zachodni formu o pochodzeniu Ducha witego od Ojca i Syna (Filioque),
otrzyma natomiast zgod Kocioa Katolickiego na zachowanie swojego obrzdku i dotychczasowego
symbolu wiary. Cesarz Micha VIII zgodzi si nadto, podobnie jak posowie zachodnich wadcw, na
udzia w krucjacie, ktr postanowiono przygotowa przez zbieranie dziesicin w cigu 6 lat z dochodw
kocielnych, ale nie ustalono terminu zgromadzenia si krzyowcw.
Krucjata nigdy nie zostaa zorganizowana, unia za miaa w Bizancjum dramatyczne losy. Politycznie
zyska cesarz na niej, bo Karol Andegaweski musia zrezygnowa z inwazji, a Bizancjum przeszo
wszdzie do ofensywy. O unii za nie chcieli sysze mnisi, wikszo kleru i lud. Niech do niej zostaa
pogbiona przez konflikt, ktry mia cesarz z usunitym patriarch Arseniosem. Stronnictwo tak zwanych arsenitw zwalczao uni, cesarza i nowego patriarch Jzefa, cho ten nie opowiedzia si za ni.
W tym czasie Micha VIII jeszcze czyni starania o zrealizowanie unii, deponowa wic Jzefa i kolejnym
patriarch ustanowi chartofilaksa Jana Bekkosa, czowieka uzdolnionego, ktry od opozycji przeszed do
zwolennikw unii. Opozycj antyunijn starano si zama represjami, co wywoao polityczne powikania w cesarstwie bizantyjskim i zmusio Michaa VIII do ostroniejszego dziaania.
Na Zachodzie narastao przekonanie, podsycane niechci z powodu ekspansji terytorialnej Bizancjum i
umiejtn propagand Karola, e Micha VIII ponosi win za nierealizowanie unii. Ulegy wpywom Karola papie Marcin IV ogosi cesarza winnym popierania herezji i schizmy, ekskomunikowa go i popar
sojusz Sycylii, Wenecji i aciskiego cesarza bizantyjskiego, Filipa, zawarty (1281) dla obalenia uzurpa-
123
cji Paleologa i odbudowy rzymskiego imperium. Plan si nie uda, bo powstanie na Sycylii, podsycane i
wspierane znad Bosforu, pozbawio Karola tronu (1282). W Bizancjum za, po zmarym w tym samym
roku Michale VIII obj tron jego syn, Andronik II, ktry wyrzek si unii i zoy z urzdu patriarszego
jej zwolennika Bekkosa.
Ulego papiey
Po Grzegorzu X, twrcy unii i ostatnim z wybitnych papiey tego okresu, nastpiy trzy bardzo krtkie
pontyfikaty, Innocentego V (1276), Hadriana V (1276) i Jana XXI (1276-1277). Mieli oni zasugi dla
Kocioa jako kardynaowie, odznaczali si uczonoci, ale nie zdoali jako papiee niczego waniejszego
dokona. Wybrany po ostatnim z nich, kardyna Jan Gaetani, Mikoaj III (1277-1280) podj Grzegorzowy program dziaalnoci, zwaszcza wobec Karola Andegaweskiego, ktremu wygas (1282) urzd
senatora Rzymu. Papie ogosi wic konstytucj dla Rzymu, wedug ktrej urzd senatora mogli odtd
peni jedynie obywatele rzymscy, a nie cesarze, krlowie lub ksita. Korzystajc z poparcia cesarza
Rudolfa I, ustali i umocni granice Pastwa Kocielnego, ktre trway bez wikszych zmian do 1860 roku. W dziaalnoci politycznej posugiwa si krewnymi z rodu Orsinich, czynic dla nich hojne nadania
(nepotyzm). Pracowa nad zblieniem Rudolfa do Karola, by zapewni w Italii rwnowag si politycznych.
Po nagej mierci Mikoaja III (22.08.1280) wakans trwa p roku ze wzgldu na nacisk Karola Andegaweskiego, by nie wybrano kandydata przeciwnego jego polityce. Papieem zosta (22.02.1281) Francuz,
kardyna Szymon de Brie, ktry na podstawie bdnego wpisania do katalogu papiey, Marinusa I i Marinusa II jako Marcina II i Marcina III, przyj imi Marcina IV (1281-1285). Znany z wczeniejszego
popierania Karolowej polityki, sta si jako papie jej wykonawc. Karola uzna senatorem Rzymu, powierzy mu opiek nad Pastwem Kocielnym, popar jego ekspansj na Wschodzie. Po powstaniu Sycylijczykw przeciw Karolowi (tzw. nieszpory sycylijskie, 1282), rzuci kltw na buntownikw i nie tylko
nie przyzna tronu sycylijskiego ich kandydatowi, Piotrowi III krlowi aragoskiemu, ale jego take ekskomunikowa i deponowa z tronu Aragonii, ktry zaproponowa krlewiczom francuskim. Po mierci
Karola, bdcego od 1282 roku krlem tylko Neapolu, udzieli poparcia jego synowi, Karolowi II (12851309), lecz wkrtce zmar.
Papie Honoriusz IV (1285-1287), Rzymianin (kardyna Jakub Savelli), by ostroniejszy w popieraniu
Andegawenw, sam przyj urzd senatora Rzymu, wszake w sprawie Sycylii nie zmieni stanowiska,
popar te krucjat z Francji przeciw Piotrowi III aragoskiemu. Gdy za Piotr zmar i podzielono midzy
synw trony, sycylijski obj Jakub, aragoski - Alfons, papie ogosi ekskomunik na pierwszego z
nich, koronowanego w Palermo (1286) i nie uzna, jako suweren Sycylii, warunkw ugody, na podstawie
ktrej Karol II zosta po kilku latach zwolniony z niewoli sycylijskiej.
Mikoaj IV (1288-1292), pierwszy franciszkanin na Stolicy Apostolskiej, wybrany po duszym wakansie, koronowa Karola II (1289) na krla Sycylii, lecz nie zdoano odebra jej Aragoczykom. W Rzymie
papie nie potrafi uj wadzy siln rk, spotgowaa si rywalizacja o ni dwch rzymskich rodw,
Orsinich i Colonnw, co miao wpyw na sytuacj papiestwa w nastpnych latach, a ujemnie zaznaczyo
si podczas najbliszego wakansu.
Po mierci Mikoaja IV (zm. 4 IV 1292) wakans trwa ponad dwa lata, bo kady z obu rodw chcia narzuci swego kandydata. Wybrano wreszcie (5.07.1294) papiea spoza kolegium kardynalskiego, witobliwego starca, benedyktyna Piotra z Morrone.
Celestyn V (1294), prowadzi wczeniej jako benedyktyn ycie pustelnicze i zaoy kongregacj Celestynw, ktrej ustawy czerpay wzorce z struktury franciszkaskiej, cysterskiej i kamedulskiej. Jako papie nie przyby do niespokojnego Rzymu, lecz rezydowa w Neapolu, uzaleniony od Karola II. Ujawnio si to w liczbie 7 Francuzw na 12 kreowanych kardynaw, w zatwierdzeniu ukadu Karola z Aragoczy karni, nadaniu -mu kocielnych wiadcze z kilku krajw i wyborze na senatora Rzymu.
^Niezadowolenie kardynaw spowodowao rezygnacj Celestyna V (13.12.1294), zarzdzi jednak przed
tym, e maj obowizywa przepisy o konklawe, wydane w 1274 roku.
124
Politycznej saboci papiey po Grzegorzu X nie zdoa usun nastpca Celestyna, Bonifacy VIII. Jego
pontyfikat (1294-1303) rozpoczyna okres osabionego papiestwa, wkrtce nie tylko w politycznym, ale i
w kocielnym wymiarze.
Narodowe problemy Kocioa polskiego
Trwajce rozbicie dzielnicowe byo jedn z przyczyn, dla ktrych biskupi polscy nie wzili udziau w
soborze lyoskim pierwszym, a na sobr lyoski drugi wysali tylko biskupa wrocawskiego, Tomasza
Zaremb. Maopolska i lsk doznay zniszczenia wskutek najazdu tatarskiego w 1241 roku, Maopolska nadto w 1259 i 1287 roku. Podczas drugiego najazdu, mczesk mierci zgino w Sandomierzu 48
zamordowanych przez Tatarw dominikanw z przeorem Sadokiem (bogosawieni). Metropolia gnienieska doznaa skutkw rozbicia i walk dzielnicowych, przede wszystkim przez oderwanie si od niej
biskupstwa kamieskiego, ktrego bezporedni podlego Stolicy Apostolskiej zatwierdzi (1236) Grzegorz IX, Gniezno nie zdoao przeszkodzi wczeniu diecezji pruskich do metropolii ryskiej (1255), cho
biskupi chemiscy w 1248 i 1267 roku bior udzia w jego synodach prowincjonalnych, a arcybiskup
Jakub winka podj (1298) proces w Rzymie o rewindykacj tych diecezji dla swej metropolii. Sabo
Gniezna ujawnia si take w tym, e jego stolica metropolitalna wakowaa przez wiele lat (1271-1282).
Koci w Wielkopolsce cierpia nie tylko przez rozbicie dzielnicowe, ale rwnie przez rozdwojone
elekcje arcybiskupw gnienieskich i biskupw poznaskich. Na sze elekcji w Poznaniu (1211-1279)
pi byo rozdwojonych, a jeden raz (1267) papie Klemens IV obsadzi biskupstwo poznaskie poza
elekcj kapituy, moc apostolskiej prowizji.
Kult witych patronw kraju, Wojciecha i Stanisawa, z lokalnego w Gnienie (Wielkopolsce) i Krakowie (Maopolsce) stawa si oglnopolskim nie tylko w liturgii, ale i w wiadomoci ludu. lsk propaguje kult witej Jadwigi, kanonizowanej w 1267 roku.
Koci przez stae kazania, obowizkowe w kocioach parafialnych od poowy XIII wieku, oraz przez
szkoy, coraz liczniejsze w miastach, ksztatuje religijn i narodow wiadomo ludu. Rozeznaje te i
stara si usun niebezpieczestwa, jakie niesie napyw osadnikw z Zachodu. Jest to zagroenie w systemie wiadcze ludnoci na rzecz Kocioa, ale przede wszystkim zagroenie dla jzyka polskiego.
Szczeglnie silne s wpywy kultury i jzyka niemieckiego na lsku. Koci dostrzega to w klasztorach
franciszkaskich, do ktrych przybywaj mnisi z Niemiec.
W obronie polskoci wystpi arcybiskup Jakub winka (1283-1314). Na czyckim synodzie prowincjonalnym w 1285 roku przeprowadzi zarzdzenia dotyczce klasztorw franciszkaskich na lsku i zakazu zakadania nowych klasztorw bez zgody biskupa, naoenia kar na klasztory lskie, ktre oderway
si od prowincji franciszkaskiej polskiej, a przyczyy do saskiej, uchylenia praktyki zniemczonych
klasztorw nie przyjmowania Polakw na mnichw.
Na tym samym synodzie i na nastpnym w 1287 roku nakazano, by dla zachowania i obrony jzyka polskiego mianowa rektorami szk jedynie tych, ktrzy dobrze znaj jzyk polski i potrafi w nim objania autorw aciskich. Zobowizano te biskupw, by nadawali beneficja kocielne duchownym urodzonym w Polsce i dobrze wadajcym jzykiem polskim. Duchownym i mnichom lskim przypomniano obowizek odprawiania w oznaczonych dniach liturgii o witym Wojciechu.
Arcybiskup Jakub winka, zasuony w dziele reformy Kocioa polskiego, zwaszcza przez odprawione
synody prowincjonalne, odegra pierwszorzdn rol w zjednoczeniu pastwa polskiego. Na pocztku
nastpnego okresu uzyska w Rzymie zgod papiea Bonifacego VIII na koronacj krlewsk Przemyla
II i dokona jej w Gnienie (26.04.1295).
125
Rozdzia 30
PRAWO I DUSZPASTERSTWO
Dziaalno Kocioa we wszystkich dziedzinach ycia spoeczestw, dokonywana w nim samym reforma, zwalczanie herezji, rozwj duszpasterstwa i nauki kocielnej, wymagay nowych norm prawnych i
nowych form strukturalnych.
Prawodawstwo
Dla caego Kocioa prawa ustalay sobory, jak dawniej, ale te papiee. Pierwsze nazywano konstytucjami, drugie - dekretami, ktrych liczba wzrastaa od Aleksandra III. Stosownie do wskaza soborowych
i papieskich oywia si dziaalno synodw prowincjonalnych. Sobr lateraski czwarty nakazywa
odbywanie co roku synodw diecezjalnych, na ktrych naleao odczytywa i realizowa uchway prowincjonalne.
Dyspensowanie od prawa powszechnego i partykularnego oraz udzielanie przywilejw naleao do
uprawnie papieskich. Wyjanianiem prawa zajmowali si dekretyci, a od wydania Dekretaw Grzegorza IX - dekretalici, ktrych dziaalno polegaa na wykadaniu prawa, prowadzeniu dysput i pisaniu
komentarzy, o wielorakich nazwach, jak summa, flores, repertoria.
Nauk prawa zajmoway si szczeglniej, poza najsawniejszym w tej dziedzinie uniwersytetem w Bolonii, take uniwersytety w Paryu, Oksfordzie, Montpellier i Salamance. Klasycznym okresem jej rozwoju
s czasy od Innocentego III do Bonifacego VIII. Nie stworzono jednak teorii prawa kocielnego, zajmujc si komentowaniem i dyskutowaniem poszczeglnych zagadnie.
Zbioru praw dokonywano prywatnie. Nauka zna ponad 80 takich zbiorw z omawianego okresu. Niektre
otrzymay urzdow aprobat, od Innocentego III - Compilatio tertia (1209), od Honoriusza III - Compilatio quinta (1220). Grzegorz IX poleci Rajmundowi z Peafort zebra papieskie dekrety od poowy XII
wieku, nie umieszczone w Dekrecie Gracjana, i opublikowa je (1234) jako Liber Extra w 5 ksigach
wedug schematu: sdzia, sd, kler, maestwo, przestpstwo. Papie zakaza wtedy redagowania nowych zbiorw prawa bez upowanienia Stolicy Apostolskiej. Pniejsze wic zbiory (Novellae) powstay
za zgod i aprobat Innocentego IV, Grzegorza X i Mikoaja III.
Formy strukturalne
Wadza papieska poszerzajc zakres swego dziaania kocielnego i politycznego, potrzebowaa wikszej
ni dotychczas pomocy kolegium kardynalskiego i rozbudowanej kurii rzymskiej.
Ilociowo zmniejszyo si kolegium do 20, czasem nawet 10 kardynaw, wzroso natomiast ich znaczenie. Papiee powierzali im w zarzd prowincje (legacje) Pastwa Kocielnego. Jako legaci otrzymywali
cz uprawnie papieskich, a take upodobnienie do papiea w stroju. Innocenty IV przyzna (1245)
wszystkim kardynaom prawo noszenia czerwonego kapelusza. Mikoaj IV zgodzi si (1289) na pobieranie przez nich poowy dochodw Stolicy Apostolskiej. Na wsplnych posiedzeniach (konsystorzach) z
papieem mieli udzia w jego sdowniczej i administracyjnej wadzy, ale nie kierowali jeszcze urzdami
kurialnymi poza Penitencjari.
W kurii papieskiej wydzielono urzd do spraw sdowych, nazwany w XIV wieku Rot (Sacra Rota Romana), obok istniejcej ju Penitencjarii i Kamery Apostolskiej. Rozbudowie ulega kancelaria do prowadzenia wzrastajcej korespondencji z wiatem chrzecijaskim. Osobna nazwa (Cancellaria) wystpuje
od 1182 roku z urzdem kanclerza, lecz nie jest on kardynaem do koca XIII wieku. W kancelarii zatrudniano szereg osb, udoskonalano te przygotowanie i opracowanie dokumentw.
Kamera, prowadzc zarzd majtkiem Stolicy Apostolskiej, pobieraa witopietrze z rnych krajw,
opaty (servitia communia) za zatwierdzanie biskupw i opatw w wysokoci jednej trzeciej rocznego
dochodu. z ich beneficjw. Od poowy XIII wieku zwikszono je do wysokoci rocznego dochodu i
przyja si nazwa annaty (od ac. annus, rok).
126
Nastpcami Apostow nazywa kardynaw cesarz Fryderyk II, gdy chcia pozyska ich do zwoania
soboru przeciw papieowi. Sukcesj apostolsk przyznawa Koci tylko biskupom (successores Apostolorum). Ich kontakty z papieem wzrosy, odkd zmniejszya si zaleno od monarchw po usuniciu wieckiej inwestytury. Przez posiadanie okrelonej stolicy biskupiej stawa si biskup jako nastpca
Apostow dla ludu chrzecijaskiego w diecezji najwyszym kapanem, sdzi i administratorem. Prawo
podkrelao, e jego wadza nie jest delegowana, ale zwyczajna (potestas ordinaria, std nazwa biskupa
ordinarius loci, miejscowy ordynariusz). Podkrelano to, gdy biskup zacz delegowa cz swej wadzy
archidiakonom i oficjaom. Wskutek podziau diecezji na archidiakonaty wzrosy uprawnienia archidiakonw, w XIII wieku zdobyli najwiksze, a ich wadza staa si zwyczajna (potestas ordinaria) i obejmowaa w niektrych krajach (Francja, Nadrenia): obsadzanie parafii i urzdw dziekaskich, egzaminowanie kandydatw do stanu duchownego, instalowanie na beneficja, odbywanie synodw archidiakonalnych i sprawowanie sdw kocielnych. Dekanaty wchodziy w skad archidiakonatu, lub podlegay
wprost biskupowi, na ich czele stali dziekani (archiprezbiterzy).
W miastach, ze wzgldu na ich liczbowy wzrost, zaczto dzieli jedn parafi na kilka. Pleban (proboszcz), jako zwyczajny przeoony swego kocioa, posiada z prawa okrelon wadz, a do jego obowizkw naleao: sprawowanie sakramentw, nauczanie, opieka nad chorymi i odprawianie pogrzebu.
W tym okresie jasno wystpuje stopniowanie (hierarchia) wadzy kocielnej: proboszcz, biskup, metropolita, papie. Kolegium kardynalskie i kapituy katedralne posiaday kanonami przyznane uprawnienia,
ale nie wcza si ich do tego stopniowania wadzy zwyczajnej, podobnie jak archidiakonw i dziekanw.
Kapituy katedralne, majce ju do dug histori, w tym okresie uksztatoway swoj struktur prawn. Po wprowadzeniu zasad prawa rzymskiego do prawodawstwa kocielnego otrzymay kapituy osobowo prawn, mogy jako korporacje posiada wasny majtek, zawiera umowy, wystpowa w sdach.
Na czele kapituy sta prepozyt (w jzyku polskim dawniej zwany proboszczem,) lub dziekan. Obowizki
kapituy dotyczyy suby Boej w katedrze i wspudziau w zarzdzaniu biskupstwem. Od Aleksandra
III biskup musia uzyska jej zgod na alienacj lub zamian majtkw biskupich. Prawo wyboru biskupa
nadao kapitule szczeglnego znaczenia. Bogate uposaenie kanonikw wzmogo ich rang spoeczn.
Laicy, najliczniejsza grupa ludzi w Kociele, zdaje si, e mao miejsca zajmuj w prawodawstwie kocielnym tego okresu, o ile nie uwzgldni si, e s przedmiotem przepisw o sakramentach i duszpasterstwie. Prawu maeskiemu powicona zostaa jedna z piciu ksig Dekretaw Grzegorza IX. wieccy
byli szafarzami chrztu i maestwa. W porwnaniu z klerem, mniej otrzymali przywilejw, ale nie mona pomin przysugujcego im prawa patronatu, udziau w zarzdzie majtkiem kocielnym i licznych
przywilejw, przyznanych bractwom. Przez herezje waldensw i albigensw zaostrzy Koci wymagania co do nauczania przez wieckich i uprawiania kaznodziejstwa wdrownego. Pozwoli na nie franciszkanom, cho w pocztkach zakonu nie mieli teologicznego wyksztacenia i wice kapaskich. wieccy
mogli by w szkoach magistrami nauk wyzwolonych, prawa i medycyny.
Bractwa cechy
Bractwa (konfraternie), znane w Kociele od IV wieku, rozwiny si w tym okresie wskutek dogodnych
procesw spoecznych i gospodarczych, a take teologicznej tendencji do manifestowania prawd wiary.
Skupiay ludzi, ktrzy chcieli si zbawi przez wsplne praktyki religijne, szczegln cze Boskich tajemnic, Matki Boej, witych, lub dziaalno charytatywn i spoeczn. Chocia synody francuskie w
XIII wieku ograniczay ich erekcj, przeyway swj zoty okres. W wielu parafiach obejmoway wikszo wiernych. Szeroki zakres ich spoeczno-gospodarczej dziaalnoci wymienia trzydziesty kanon synodu w Bordeaux (1255): troska o koci i jego uposaenie, budynki i wiato kocielne, ksigi i szaty
liturgiczne, pogrzeby, modlitwy za zmarych i odprawianie wigilii, posugiwanie chorym rodzicom, zbieranie jamuny, wspieranie zbonych dzie i biednych, strzeenie klasztorw, naprawy mostw i drg
publicznych, zapobieganie powodziom i wylewom rzek, pilnowanie trzd byda od nieprzyjaci, odpdzanie wilkw, usuwanie niebezpieczestw grocych spoeczestwu. Powstay bractwa pracujce dla
Boga, ktre budoway katedry i miay za cel uwicenie swoich czonkw. Przykadem bractw dewocyjnych jest bractwo Boego Ciaa, ktre rozwino si po ustanowieniu wita Boego Ciaa (1264), a za
127
cel przyjto rozwj czci Najwitszego Sakramentu, towarzyszenie z wiecami procesjom teoforycznym i
procesji z wiatykiem do umierajcego.
Za pocztek bractw w Polsce przyjmuje si konfraternie klasztorne, do ktrych zapisywano dobroczycw duchownych i wieckich, dopuszczonych do ask duchowych i modlitw za nich w zakonie. Okoo
1170 roku zaczto w opactwie lubiskim prowadzi ksig takiej konfraternii. W 1226 roku wzmiankowane jest bractwo Najwitszej Maryi Panny przy kociele w. Marka w Krakowie. W poowie XIII wieku istniej bractwa szpitalne na lsku i Pomorzu Zachodnim.
Stowarzyszenia (cechy) rzemielnikw w miastach miay doskonali ich w zawodzie, chroni przed
konkurencj, broni praw i zyskiwa przywileje. Czonkowie byli take zobowizani do przestrzegania
zasad moralnych i udziau w naboestwach cechowych. Kady cech mia swojego witego patrona,
kaplic lub otarz w kociele. Dzie patrona uroczycie obchodzono udziaem we Mszy witej, nieszporach i procesji. Rola bractw i cechw w rozwoju religijnoci nie budzi wtpliwoci, ale krytykuje si je za
nadmierny partykularyzm, tworzenie zamknitych wsplnot religijnych w parafii.
Szpitale
Szpital redniowieczny (hospitale) rozwin si z potrzeb spoecznych, pod wpywem nakazw Kocioa
co do otaczania opiek potrzebujcych. By domem tej opieki dla biednych i chorych, pielgrzymw i podrujcych, z reguy majcym osobne izby dla mczyzn i kobiet oraz dla chorych. Koci tworzy
szpitale przy kocioach katedralnych i klasztornych, przede wszystkim w miastach i przy szlakach ptniczych. W poowie XIII wieku fundacje szpitalne osigny szczytowy punkt. Do kierowania nimi powstaway bractwa szpitalne, niekiedy przeksztacajce si w zakony. Oprcz zakonw rycerskich, rozpowszechniy si Zakon witego Ducha (1198) i Zakon witego Antoniego (1247) z poudniowej Francji. Wielu kocioom przy szpitalach dawano potem wezwanie witego Ducha, cho nie miay cznoci
z tym zakonem. W miastach powstaway niekiedy szpitale pod wieckim zarzdem, ale zawsze w cznoci z Kocioem, bo w redniowieczu nie wyobraano ich sobie bez praktyk religijnych, do ktrych zobowizyway statuty. Duchowny, penicy funkcje duszpasterskie w szpitalu, by prepozytem (proboszczem) kaplicy lub kocioa szpitalnego i posiada wasne uposaenie (beneficjum). W Polsce najstarsze
szpitale istniay przy katedrach, przy opactwach benedyktyskich i cysterskich. Najwicej szpitali prowadzili boogrobcy: joannici, a na lsku krzyacy z czerwon gwiazd, ktrzy powstali z bractwa przy
franciszkaskim szpitalu w Pradze, ale przyjli regu witego Augustyna. W Polsce dziaa te zakon
szpitalny witego Ducha, sprowadzony z Zachodu. Do koca XIII wieku mia on szpitale w Prdniku
pod Krakowem (1220), w Kaliszu (okoo 1280), Sandomierzu (1292) i Sawkowie (1298).
Duszpasterstwo miejskie
Wskazania Kocioa dotyczyy caego duszpasterstwa, na wsi i w miecie. Problemw dostarczao wicej
duszpasterstwo w miastach, ktre bogaciy si i wzrastay, cigajc na przedmiecia, poza obronnymi
murami, ludno rzemielnicz, biedniejsz ni kupcy. Koci farny, w rodku miasta, przy rynku, nie
zawsze obejmowa duszpastersko ludno przedmiecia w sposb wystarczajcy. Przydatne wic byy
kocioy zakonne, wzniesione na przedmieciach przy klasztorach franciszkaskich i dominikaskich.
Uzupeniay duszpasterstwo kleru parafialnego, lecz nieraz staway si dla niego konkurencj. Okrelony
na soborze lateraskim czwartym tak zwany przymus parafialny, zobowizywa wiernych do uczszczania na naboestwa do wasnego kocioa parafialnego i do przyjmowania sakramentw witych z rk
swojego proboszcza. Kocioy zakonne przyczyniay si do nieprzestrzegania tej zasady, std rodzia si
do nich niech proboszczw. W Polsce wprowadzono przymus parafialny dopiero na synodzie w 1279
roku, chocia ujawnio si na nim, e nie wszyscy proboszczowie zachowywali obowizek przebywania
(rezydencji) przy swoim kociele. Oprcz proboszczw zajmowali si duszpasterstwem wikariusze,
ktrzy im pomagali lub ich zastpowali w wypadku nierezydowania. Altarzyci natomiast ograniczali si
do odprawiania naboestw przy otarzu (ac. altare), przy ktrym byli ustanowieni i mieli uposaenie
(altaria). Przy kocu XIII wieku allarie s bardzo czstymi fundacjami w kocioach miejskich. Czyniy
je osoby prywatne, by zapewni odprawianie Mszy witej, najczciej 2-3 razy w tygodniu, za siebie po
128
mierci i za zmarych ze swojej rodziny. Altarie fundoway take bractwa i cechy, dla odprawiania swoich naboestw i mszy witych za zmarych czonkw. Rozwj altarii tumaczy wielk ilo otarzy w
redniowiecznych kocioach, cho przy jednym otarzu mogo by kilka fundacji altaryjnych.
Sobr lateraski czwarty przyczyni si do utrwalenia praktyki, ze niedzielna msza wita oraz co najmniej roczna spowied i komunia jest centrum duszpasterstwa. W niedziel wyjaniano wiernym prawdy wiary wedug Ojcze nasz i Wierze w Boga. Obowizek goszenia kaza mieli take magistrzy i doktorzy uniwersyteccy. Kazania opieray si cile na Pimie witym, wykorzystywanym najczciej z czyta
mszalnych, jak wiadcz zachowane w Polsce teksty kaznodziejskie dominikanina Peregryna z Opola.
Wedug wskaza legata papieskiego Filipa na synodzie w 1279 roku naleao naucza o Trjcy witej,
wcieleniu, mce i zmartwychwstaniu Pana Jezusa, zesaniu Ducha witego, o sakramentach i liturgii. Za
rodek nauczania ludzi prostych uznawano rwnie obrazy i malowida w kocioach. Biblia ubogich
(Biblia pauperum), zawierajca usystematyzowane przedstawienie pewnych scen z ycia Chrystusa i Starego Testamentu, pojawia si w poowie XIII wieku. Zachowane egzemplarze s w znacznej czci ilustrowane, ale istniej te bezobrazkowe, nie mona wic uwaa ich wycznie za rodek nauczania biednych, nie umiejcych czyta. Suyy raczej jako skrt penego tekstu Biblii do przedstawienia historii
zbawienia, czc wydarzenia z ycia i dziaalnoci Chrystusa z dobranymi wydarzeniami typologicznymi
Starego Testamentu.
W miastach rozpowszechniy si przedstawienia (misteria) w kocioach, uwaane za skadow cz
liturgii (dramat liturgiczny). Ich zadaniem byo wyjanianie symbolicznych wydarze, umieszczanych w
tekstach liturgicznych. Najwczeniejsze misteria (IX wiek) dotyczyy narodzenia i zmartwychwstania
Chrystusa. W okresie najwikszego ich rozkwitu (XII-XIII wiek), tre stanowiy rne epizody ze Starego i Nowego Testamentu oraz z ycia witych. Wprowadzenie (okoo 1223) bka do liturgii Boego
Narodzenia przez witego Franciszka z Asyu stanowio wzbogacenie formy misteriw.
W spowiedzi stosowano rwnie pouczenie, ale za najwaniejsze, oprcz wyznania grzechw, uznawano
naoenie pokuty. Z tego wzgldu w do licznych podrcznikach dla spowiednikw (summy) wymieniano kazuistycznie rodzaj i wielko pokuty za okrelony grzech. Rozrniano trzy kategorie grzechw: powszednie, cikie i zbrodnicze (crimina), zaliczajc do ostatnich zabjstwo, witokradztwo,
podpalenie. Zbrodnicze grzechy i niektre cikie mogy by odpuszczone tylko przez biskupa lub nawet
papiea (tak zwane rezerwaty), ewentualnie kapana, przez nich specjalnie do tego upowanionego. W
Polsce obowizywaa przy kocu XIII wieku liczba 18 rezerwatw biskupich, ogoszonych (1279) na
synodzie w Budzie.
Praktyki religijne
Poza udziaem w liturgii i przyjmowaniem sakramentw rozkwitaj w tym okresie cztery rodzaje praktyk
religijnych: 1. ustalone w statutach bractw rnorodne praktyki, zwizane z celem kadego z nich, 2. naboestwa do witych, ktrych liczba wzrosa, cho kanonizacje s zastrzeone wycznie papieom, 3.
posty, 4. pielgrzymki.
W XIII wieku skraca si czas Wielkiego Postu od rody Popielcowej do Wielkanocy, zamiast dziewiciu
tygodni wczeniej praktykowanych, ale post obowizuje w Adwencie i przed wielkimi witami (wigilie),
ktrych liczba wzrasta.
Pielgrzymki masowe odbywa si nadal do najsynniejszych trzech sanktuariw: Jerozolima, Rzym i
Compostella. Dochodzi do nich grb witego Tomasza Becketa w Canterbury, cigajcy ptnikw z
caego zachodniego chrzecijastwa i grb witej Marii Magdaleny, jak wwczas uznawano, w Vezelay.
Swoiste typy pobonoci i duchowoci uksztatoway oba zakony ebracze, franciszkanie i dominikanie.
Franciszkanie, wzorem Zaoyciela, zalecali umiar w umartwieniach, pogod i rado w penieniu praktyk
religijnych i uczynkw mioci bliniego. Rozwj duchowoci chrzecijaskiej budowali na dziaaniu
woli. Dominikanie propagowali apostoowanie sowem.
129
Rozdzia 31
ROZKWIT SCHOLASTYKI
Na znakomity rozkwit scholastyki, filozoficznej i teologicznej nauki Kocioa w XIII wieku, wpyny
gwnie trzy czynniki: rozwj uniwersytetw, wczenie si do nauczania w szkoach, dominikanw i
franciszkanw, ktrych najwybitniejsze jednostki cakowicie odday si nauce, oraz znajomo caego
bogactwa mylowego Arystotelesa.
Rozwj uniwersytetw
Ze szk gonych w XII wieku: Chartres, Pary, Reims, Laon, Bolonia, Salerno, Toledo, niektre w XIII
wieku straciy na znaczeniu. Inne stay si uniwersytetami, na ktrych wzr zakadano nowe studia generalne. Ich fundatorami byli papiee lub wadcy. Fryderyk II zaoy (1224) uniwersytet w Neapolu, z
fundacji krla Alfonsa IX powsta hiszpaski uniwersytet w Salamance (1243).
redniowieczne struktury uniwersyteckie uksztatoway si najpeniej w szkoach Parya, Bolonii i Oksfordu. Prawa i przywileje zdobyway niekiedy w ostrych konfliktach z wadzami miasta, zyskujc statuty,
aprobowane przez papiey i monarchw. Struktura uniwersytetu boloskiego rnia si od form organizacyjnych uniwersytetu paryskiego. W Bolonii tylko studenci tworzyli korporacj (universitas), dzielc
si na woskich i obcych. Wybierali sobie rektora, ktremu skadali przysig posuszestwa przy immatrykulacji. Stolica Apostolska, zatwierdzajc statuty, podporzdkowaa wszystkich, studentw i profesorw, duchownych i wieckich, jurysdykcji miejscowego biskupa. W Paryu korporacj tworzyli nauczyciele i studenci, pod pocztkowym nadzorem kanclerza kapituy katedralnej. Od krla Filipa II uzyskali
(1200) wasne sdownictwo, a pniej (1212, 1222) uwolnienie od jurysdykcji biskupa i kapituy. Kardyna legat Robert Curson (1215) nada uniwersytetowi paryskiemu statut, zastrzegajc Stolicy Apostolskiej
prawo nadzoru. Studenci zorganizowali si w cztery korporacje (nacje): Francuzw, Pikardw, Normanw i Anglikw. Ostry konflikt z kanclerzem uniwersytetu Filipem i biskupem paryskim Wilhelmem z
Auvergne, doprowadzi do rozproszenia si profesorw i studentw, dopiero Grzegorz IX przyczyni si
(1231) do porozumienia, odnowi uniwersytet i da mu przywileje. Ustalono, e na wydziale teologicznym trzy katedry bdzie obsadza kapitua paryska, trzy mog obj mnisi, a sze katedr kler diecezjalny. Uzyskanie (1245) od Innocentego IV przywileju posiadania wasnej pieczci oznaczao pen autonomi prawn uniwersytetu paryskiego.
Oksford, od ktrego oddzielia si cz profesorw i studentw w Cambridge (1209), zyska poparcie
kardynaa legata Mikoaja z Tuskulum w sporze z wadzami miejskimi i otrzyma papieskie uznanie statutw (1214). Jego kanclerzem zosta biskup z Lincoln. Biskup i kanclerz Robert Grosseteste nada mu
nowe statuty (1252) z szeregiem przywilejw, uznanych przez Innocentego IV.
Z czterech wydziaw uniwersyteckich: nauk wyzwolonych, teologii, prawa i medycyny, pierwszy suy
pozostaym, zwaszcza teologii, gdy rozpoczynano jej studium po ukoczeniu nauk wyzwolonych. Z tej
racji przeksztaci si on w wydzia filozoficzny.
Nauk pobierali bezpatnie studenci nauk wyzwolonych i teologii, przyjto wszake pniej praktyk
opacania taks za egzaminy. Nauczycielami byli duchowni, z wyjtkiem niektrych w Bolonii, posiadali
wic beneficja kocielne jako rdo utrzymania. Wielka liczba studentw z obcych stron, czsto biednych, wymagaa mieszka, powstaway wic bursy (kolegia) dla nich. Jedn z nich ufundowa (1257) w
Paryu Robert de Sorbon. Nazwa fundatora staa si gona i przylgna nie tylko do kolegium, Sorbon
zaczto nazywa uniwersytet.
Doktryna Arystotelesa
Uniwersytety utrzymyway czno naukow z wszystkimi orodkami ycia intelektualnego. W Toledo i
Neapolu istniay orodki tumacze dzie uczonych arabskich i ydowskich, ktrym bliska bya nauka
Arystotelesa. Jej znajomo czerpa te Zachd z kontaktu z Grekami. Przed 1158 rokiem powstao aci-
130
skie tumaczenie Logiki Arystotelesa, nazwanej Now w odrnieniu od Starej Logiki, znanej niegdy w
przekazie Boecjusza.
Arystotelewsk nauk swobodnie przyjmowano na uniwersytecie oksfordzkim, na paryskim za byy zakazane (1219) przez synod prowincjonalny pisma Arystotelesa z zakresu filozofii, przyrody i komentarze
do nich, potem (1215) objto zakazem jego Metafizyka. Przyczyn byo ukazywanie si arystotelesowskich pism z komentarzami Awerroesa oraz potpiona w 1210 roku interpretacja ich doktryny filozoficzno-przyrodniczej w ujciu Dawida z Dinant. Zakaz ponawiano, ale z czasem przestano zwraca na niego
uwag. Doktryn Arystotelesa zajli si znakomici scholastycy, Albert Wielki i Tomasz z Akwinu, ktrzy opierajc si na dobrym tumaczeniu jego dzie (Corpus aristotelicum) Wilhelma z Moerbeke, stworzyli tak zwany ortodoksalny arystotelizm, w odrnieniu od heterodoksalnego arystotelizmu w ujciu
Awerroesa (aweroizm).
Szkoy teologiczne
Na pocztku XIII wieku wyrnia si w teologii kierunek tradycyjny, uprawiany przez uczniw Piotra
Lombarda, oraz kierunek postpowy, zapocztkowany przez biskupa z Poitiers, Gilberta de la Porre. Obfita twrczo naukowa obu kierunkw, do dzi w peni niezbadana, zostaa ujta w systematyczne komentarze, ksigi sentencji i summy teologiczne, wrd ktrych wyrniay si Summa universae theologiae Aleksandra z Hales oraz Summy teologiczne Bonawentury i Tomasza z Akwinu. wiadcz one o
wypracowaniu niespotykanego przedtem systemu teologicznego, ktry bardzo rni si od nauki teologicznej dawnych szk katedralnych i klasztornych, ale by szukaniem tego samego: poznania Boga przez
wiar przy pomocy rozumu, tylko e w doskonalszej formie, systematycznie, w sposb pogbiony wnika rozumem w prawdy wiary.
Zakony ebracze wczyy si w uniwersyteckie nauczanie scholastyki. W Paryu zajmowali si dominikanie nauczaniem w swoim studium generalnym przy ulicy Saint-Jacques, od ktrej powstaa nazwa
acy na okrelenie studentw, oraz od 1229 roku na katedrach uniwersyteckich. Franciszkanie objli katedry mniej wicej w tym samym czasie.
Odrbne zaoenia duchowoci zakonnej franciszkanw i dominikanw sprawiy, e w uprawianej przez
nich teologii take wyrnia si szko franciszkask i szkol, dominikask.
Szkoa franciszkaska
W rozwoju teologicznej szkoy franciszkaskiej dostrzega si trzy fazy, wyznaczone trzema nazwiskami:
Aleksandra z Hales (ok. 1180-1245), wsptwrcy metody scholastycznej, ktry da jej pocztek, Bonawentury (Jana Fidanza, 1221-1274, witego), ktry j rozwin, bdc w filozofii pod wpywem Arystotelesa, a w mistyce pod wpywem ruchu mistycznego z poprzedniego stulecia, oraz Dunsa Szkota (ok.
1270-1308), ktry wnis nowe elementy do scholastyki, przede wszystkim bardzo wyrane oddzielenie
filozofii od teologii. Jego pogldy teologiczne rniy si od pogldw Tomasza z Akwinu i spowodoway podzia scholastykw na skotystw i tomistw, zwalczajcych si w nastpnym okresie.
Szkoa dominikaska
Wzia ona swj pocztek od pierwszego dominikaskiego profesora teologii w Paryu, Rolanda z Cremony (zm. 1276) i dominikanina kardynaa Hugona z Saint-Cher (zm. 1264), gonego jako twrca
pierwszej biblijnej konkordancji. Arystotelesowsk orientacj nada szkole Albert Wielki (zm. 11931280), wyksztacony wszechstronnie profesor paryski, zwany doktorem powszechnym (doctor universalis), organizator dominikaskiego studium generalnego w Kolonii. Najwiksz saw przynis jej Tomasz z Akwinu (1225-1274), ucze Alberta, nauczajcy w Paryu, w Rzymie, powtrnie w Paryu i na
kocu ycia w Neapolu.
Szkoa dominikaska rnia si od franciszkaskiej udzielaniem rozumowi prymatu nad wol. Rnice
wystpiy najsilniej w pogldach Tomasza i Dunsa Szkota. W nauce o Bogu, Tomasz podkrela przede
wszystkim Jego Istnienie (Byt), Szkot za nieograniczon Wol Bo. Tomasz, przyjmujc pierwszestwo Boej mdroci przed Bo wol, mwi, e Bg chce tego, co dobre, Szkot za, e to jest dobre,
131
czego Bg chce. Rnice dotyczyy take nauki o wartoci Chrystusowego dziea odkupienia, o wolnoci
Maryi od grzechu pierworodnego i o zakresie wolnoci ludzkiej woli.
Znaczenie Tomasza z Akwinu
Scholastyk doprowadzi on do szczytowego punktu rozwoju, tworzc harmonijny system wiedzy teologicznej, w ktrym doskonale rozwiza problem zwizku midzy rozumem i Objawieniem. Nadzwyczaj uzdolniony i pracowity, napisa wiele dzie o rozlegej tematyce. Obejmuj one filozoficzne komentarze do najwaniejszych pism Arystotelesa, egzegetyczne komentarze do wielu ksig Starego i Nowego
Testamentu oraz zbir patrystycznych tekstw do czterech ewangelii (Catena Aurea), teologiczne komentarze do traktatw Boecjusza, Pseudo-Dionizego i Piotra Lombarda, najznakomitsze dziea syntezy
teologicznej: Summa contra gentiles i niedokoczona Summa theologica, pisma powstae z dysput akademickich (Questiones disputatae), oraz szereg drobniejszych pism o rnorodnej treci, midzy innymi
o bdach teologicznych Grekw, o modlitwie Zdrowa Maryja.
Tomaszowa nauka wywoaa polemik. Gdy biskup paryski Stefan Tempier potpi (1277) heterodoksyjny arystotelizm, kwestionowa te ortodoksyjno 21 zda z dzie Tomasza. Angielski franciszkanin, nauczajcy w Paryu, Wilhelm de la Mare, napisa (po 1277) Correctorium fratris Thomae, w ktrym krytycznie omwi 117 tez z dzie Tomasza. Pismo to stanowi zarazem pewnego rodzaju manifest nowoaugustiaskiej szkoy teologicznej franciszkaskiej. Wadze zakonu dominikaskiego zobowizay z kolei
(1286) swoich teologw do trzymania si nauki Tomasza pod kar ekskomuniki. Utrwalio to podzia
wrd scholastykw na tomistw i skotystw. Kanonizacja Tomasza (1323) usuna wszelkie wtpliwoci
co do ortodoksyjnoci jego pogldw.
Nauka Tomasza doznaa renesansu w XIX wieku (neotomizm), gdy zaleci j papie Leon XIII w nauczaniu filozofii chrzecijaskiej. Pod wpywem tego zalecenia Koci mia w XX wieku szereg wybitnych neotomistw.
Awerroizm i Roger Bacon
Na wydziale nauk wyzwolonych uniwersytetu paryskiego podjto pierwsz prb syntetycznego ujcia
filozofii okresu scholastycznego. W oparciu o arystotelizm, przedstawiony przez arabskiego filozofa
Awerroesa (1126-1198), uznawano w niej rozum ludzki za ostateczne kryterium prawdy. Kierunek ten,
nazwany przez Tomasza z Akwinu awerroizmem, przez niego te zwalczany, wzi pocztek od przekadu dzie Awerroesa przez Michaa Szkota (1230). Upowszechni go Siger z Brabantu (1235 - ok. 1284),
mistrz nauk wyzwolonych uniwersytetu paryskiego. Trzy tezy awerroizmu szczeglnie byy nie do
przyjcia przez Koci: teza o wiecznoci wiata, bo przeczya stworzeniu go przez Boga, teza o jednoci
rozumu ludzkiego, wsplnego caemu rodzajowi ludzkiemu, bo odrzucaa istnienie jednostkowej, stworzonej duszy czowieka, oraz teza o podwjnej prawdzie, bo dopuszczaa niezgodno rozumu i wiary. Na
synodzie w Paryu (1270) potpiono 13 twierdze awerroizmu, a gwnych jego propagatorw Sigera,
Boecjusza z Dacji i Berniera de Nivelles, wysano na wygnanie.
Roger Bacon (1210-1294), angielski franciszkanin, wykadowca w Oksfordzie i Paryu, przyjmowa
take niektre pogldy filozoficzne awerroizmu, lecz jego zainteresowania dotyczyy nauki o przyrodzie i
matematyki. Za swoim mistrzem, Robertem Grosseteste, uwaa, e wszelka nauka wymaga matematyki.
W swoim podstawowym dziele Opus maius zaj si przyczyn ludzkiej niewiedzy, uytecznoci gramatyki i matematyki, naukami eksperymentalnymi, ktre tak po raz pierwszy nazwa, i filozofi moraln.
Papie Klemens IV powierzy mu opracowanie planu reformy studiw kocielnych, ale potpiony (1277)
za swoje koncepcje astrologiczne, zosta uwiziony na 14 lat po opublikowaniu Speculum astronomiae.
Nieatwo oceni jego nauk, bo nowatorskie pogldy czy z trakcyjnymi.
Nauka o sakramentach
Wrd szczegowych zagadnie teologicznych scholastyki, nauka o sakramentach wywara najwikszy
wpyw na pniejsze definicje dogmatyczne Kocioa, a take na praktyki ycia chrzecijaskiego. Piotr
Lombard uszeregowa sakramenty w kolejnoci: chrzest, bierzmowanie, eucharystia, pokuta, ostatnie
132
namaszczenie, kapastwo i maestwo, co utrwalio pogld o liczbie siedmiu sakramentw. Scholastycy dopracowali nauk o obiektywnej wanoci sakramentw, ktre dziaaj z siebie samych (ex opere
operato), a nie w zalenoci od subiektywnej wartoci szafarza, o ile przyjmujcy sakrament jest bez
grzechu cikiego. Szafarz nawet nie godny, wanie go sprawuje, gdy ma tak intencj. Tomasz z Akwinu dokona wyranego rozrnienia w sakramencie midzy materi (tym, co w nim widzialne) i form
(sowami formuy sprawowania). Nauka o przeistoczeniu w Eucharystii, ogoszona jako dogmat na soborze lateraskim czwartym, spowodowaa praktyk ukazywania (podniesienia) Hostii witej po sowach konsekracji (od 1217 roku). Konieczno podkrelenia czci Najwitszego Sakramentu doprowadzia do wstrzymywania dzieci od komunii witej, za czym wypowiaday si synody od 1196 roku.
W sakramencie pokuty opowiedzieli si scholastycy za formu: Ja ci rozgrzeszam. Jako istotne elementy (materi) tego sakramentu wymieniali teologowie, od Hildeberta z Tours i Piotra Lombarda:
wzbudzenie w sercu alu, wyznanie grzechw ustami i zadouczynienie czynami. Konieczno wyznania grzechw przed kapanem czono z obowizkiem zachowania przez niego tajemnicy spowiedzi.
Rozdzia 32
KULTURA I SZTUKA GOTYKU
Scholastyka wypeniaa ycie intelektualne, ale w kulturze duchowej byy inne jeszcze nurty, w ktrych
wieccy mieli wikszy udzia, ni duchowni, W literaturze piknej rozwijaj si, poza wtkami ascetycznymi i hagiograficznymi, take rycerskie. W poudniowej Francji ustaje jednak poezja akwitaskich i
prowansalskich poetw z przeomu XI i XII wieku (trubadurw), bo Koci ich zwalcza za tworzenie
pieni politycznych dla albigensw. Pozosta wszake ich wpyw w poezji na udzielanie prymatu estetyce
przed etyk.
Poematy religijne i rycerskie
Poeci niemieccy (Minnesangerzy), jak Wolfram z Eschenbach (ok. 11701220) i Walter z Vogelweide (ok. 1170-1230) opiewali ideay rycerskoci i mioci dwornej, na wzr francuskich trubadurw, ale
rozwijali take twrczo religijnych i ludowych pieni oraz poematw o wyprawach krzyowych.
Gwnym poematem Wolframa jest Parceval, opowie o krlu Arturze z VI wieku i rycerzach Okrgego Stou, pilnujcych kielicha (witego Graala), w ktry zebrano krew ukrzyowanego Chrystusa. Temat ten wczeniej, w drugiej poowie XII wieku, uj w cykl opowiada pisarz z Szampanii, Chrtien z
Troyes, ktrego powieci byy tak sawne, e tumaczono je lub przerabiano na jzyk niemiecki, angielski
i walijski. W przygodach rycerzy Okrgego Stou alegorycznie przedstawiono dno do ycia nadprzyrodzonego, ukazano cze dla Najwitszego Sakramentu i duchowe wartoci rycerzy.
Pie o Nibelungach, epicki poemat niemiecki z pocztkw XIII wieku o przemocy i zemcie, ktre zostay ostatecznie ukarane, ma przewag watka wieckiego nad religijnym. Mio dwojga ludzi w aspekcie czysto doczesnym ukazywano od koca XII wieku w historii Tristana i Izoldy, legendarnych postaci
celtyckich. Legend uj (okoo 1210) w doskonay utwr Tristan i Izolda Godfryd ze Strasburga. Tematyka wojenna i polityczna wystpuje w zbiorze Sirventes Bertrama z Born (zm. ok. 1215), rycerza,
uczestnika walk Ryczarda Lwie Serce, na koniec cystersa.
W poezji tego okresu nie brakuje satyrycznych wypowiedzi o ujemnych objawach ycia religijnego i
spoecznego. Przykadem s wierszowane bajki komiczne (fabliaux), ukadane zwaszcza w Pikardii na
przeomie XII i XIII wieku. W formie kpiny krytykuje si obyczaje panw i duchowiestwa. W innych
dzieach, jak Livre des manieres (ok. 1175), napisanej wierszem przez Etienne z Fougeres, ukazuje si
obowizki krlw, arcybiskupw, biskupw i ksiy oraz mieszczan, wieniakw, dam i panien. Zo moralne tumaczy si dziaaniem szatana, a kademu stanowi przypisuje si jak charakterystyczn wad.
Rkopis florencki z XIII wieku podaje na okadce: Diabe ma dziewi crek, ktre powydawa za m:
symoni za ksiy wieckich, obud - za mnichw, grabie - za rycerzy, witokradztwo - za chopw,
133
symulacj - za pachokw, oszustwo - za kupcw, lichw - za mieszczan, pych wiatow - za matrony, i

lubieno, ktrej nie chcia za m wyda, ale j podsuwa wszystkim, jako wspln kochank.
Historie i legendy
Tematyka historyczna nie przestaje w dobie scholastyki zajmowa wczesnych ludzi. Krucjaty poszerzaj
zainteresowania historyczne. Wilhelm z Tyru pisze (po 1170) o pierwszych wyprawach krzyowych,
Villehardouin utrwala (ok. 1219) histori zdobycia Konstantynopola przez krzyowcw, Wilhelm z Tudele opiewa (1213) krucjat przeciw albigensom. Benedyktyn, Mateusz z Parya (ok. 1200-1259), przedstawia w Kronice wikszej histori ludzkoci od czasw najdawniejszych do 1259 roku, widzian oczami
czowieka redniowiecza, ktry nie tai sympatii i antypatii, gdy opisuje czasy sobie wspczesne (12351259).
ywoty witych uprawia si nadal, uwzgldniajc w nich nowe spojrzenie na wito, ktr widzi si
w penieniu miosierdzia i apostolstwa, w umiowaniu ubstwa, obok dawnych wartoci ascetycznych i
cudotwrczych. Bonawentura napisa ywot witego Franciszka, ale poza tym yciorysem istniay
wrd ludu opowieci i legendy, ktre w XIV wieku zebrano jako Kwiatki witego Franciszka (Fioretti).
W sposb kronikarski uj rycerz z Szampanii, Joinville (1224-1317) Histori witego Ludwika, z ktrym by zwizany przyjani i podziwem. Pisa jednak ku zbudowaniu czytelnikw, da wic bardzo ywy i ludzki wizerunek witego krla, godnego naladowania przez nastpcw.
Cuda nie s jedynie tematem ywotw witych, bo ludzi redniowiecza bardzo pociga niezwyko i
nadprzyrodzono. Wierz, e cuda mog si zdarzy w yciu kadego czowieka, jeeli zasuy na Bo
pomoc. Powstaje wic wiele opisw cudw i legend o niezwykych wydarzeniach. Gautier z Coincy pisze
(1220) Cuda Najwitszej Dziewicy, a Jakub z Voragine, dominikanin, arcybiskup z Genui, Zot Legend
(1255), zbir opowieci o witych, zamieszczajc w nim peno cudownych wydarze.
Kultura materialna
Romaskie kocioy murowane i obronne zamki byy wyjtkami wrd budownictwa drewnianego, podatnego na poary, ktrym ulegay nie tylko wsie, ale i miasta, przewanie jeszcze drewniane na pocztku
XIII wieku. Francuskie miasto Rouen spono sze razy w cigu 25 lat (1200-1225). Budowle z kamienia stay si koniecznoci, ale byy te znakiem dostojestwa i bogactwa, podobnie jak wiee, wieczce
nie tylko kocioy, lecz rwnie zamki.
Z rozwojem miast, koci parafialny, bdcy nadal centrum ycia religijnego, przesta by jedynym
miejscem publicznych zgromadze. Miasta budoway sale zebra (hale) dla bogatych kupcw, konkurujce z salami w zamkach, ktre nadal gromadziy rycersk modzie, uczc si wojennego rzemiosa,
oraz poetw i muzykw. Innym miejscem licznych spotka, zwaszcza na wsiach, byy nowo wynalezione myny i coraz liczniejsze karczmy, w ktrych opowiadano nowiny i legendy, a w okresie albigensw i
waldensw take szerzono bdy religijne. Duchowni wystpowali wic przeciw gromadzeniu si ludzi w
tych miejscach, cho karczma, przynoszca znaczne dochody jako sklep z towarami, gospoda i czsto
kasa poyczkowa, szybko staa si czci uposaenia niejednego plebana.
Rozwj tkactwa redniowiecznego dostarczy Kocioowi ozdobnych tkanin na dekoracj cian w wityniach i na bogate szaty liturgiczne.
Rzemielnicy, ktrzy zajmowali si kowalstwem, posiadali nie mniejsz biego ni zotnicy. Dziea
jednych i drugich zdobiy kocioy, domy biskupie i opackie.
Gotyckie katedry
W budownictwie penego redniowiecza nadal jeszcze powstaway kocioy romaskie, ale w poowie
XII wieku wyoni si z sztuki romaskiej nowy styl, nazywany (od XVI wieku) gotykiem. W konstrukcji
budowli., opartej na zwartym i konsekwentnym systemie szkieletowym, zastosowano sklepienie krzyowo-ebrowe, przypory, uki oporowe i uk ostry w konstrukcji i dekoracji. uki oporowe, w poczeniu z
ukiem ostrym, umoliwiay wznoszenie budowli strzelistych, niezmiernie wysokich, o bardzo duych
oknach, trybunach, trytonach i arkadach. wiadczyy one o przezwycieniu bezwadu materii i swobo-
134
dzie myli twrczej czowieka, skierowanego w gr, ku Bogu. Odpowiadao to mentalnoci ludzi redniowiecza, ktrzy w katedrach chcieli widzie urzeczywistnienie si Jeruzalem Niebieskiego.
Za pierwsze wielkie dzieo gotyku uwaa si koci klasztorny opactwa Saint-Denis. Rozpoczto jego
budow w 1141 roku, nie odcinajc si jeszcze cakowicie od sztuki romaskiej. Gotyk z Francji rozpowszechni si w Anglii, Niemczech, Hiszpanii i w Europie rodkowej, najmniej za zakorzeni si w Italii. W tym stylu zbudowano sawne dzi katedry w Paryu (Notre-Dame), Amiens, Reims, Beauvais,
Strasburgu, Fryburgu, Mediolanie, Ratyzbonie i Pradze. Apogeum osign on w katedrze w Chartres.
Na ziemiach polskich rozpoczto budow gotyckiej katedry najpierw we Wrocawiu (1244), nastpnie w
Chemy (1241).
W dnoci do zmniejszenia paszczyzn cian przez okna i rozety powsta gotyk pomienisty, ktrego
pierwsz gon budowl staa si paryska Sainte-Chapelle (1242-1248).
Katedry redniowieczne pozostay jako najznakomitsze zrealizowanie gotyku, ale w tym stylu wznoszono
te kocioy klasztorne, franciszkaskie i dominikaskie, czciowo cysterskie, kocioy parafialne miejskie, szpitale, ratusze i sukiennice, zamki z ich czstymi kaplicami, budynki uniwersyteckie, a nawet mury miejskie z basztami i barbakanami.
Rzeby i witrae
Sztuka poprzedniego okresu, romaska, lubowaa si w tematyce, wzitej z wiata zwierzcego, widzianego czsto w monstrualnej formie (bestiaria). Gotyk zwraca si ku postaciom ludzi i ku kwiatom, a jego
ikonografia spenia rol dzisiejszych przeroczy lekcyjnych. Kaznodzieje do niej nawizuj, by da ilustracje naukom moralnym. Tematw do rzeb w gotyckich katedrach dostarczy dominikanin Wincenty z
Beauvais (okoo 1190-okoo 1264) swoim trzyczciowym dzieem Speculum maius o charakterze encyklopedycznym z zakresu nauki o przyrodzie, nauki scholastycznej o Bogu i czowieku, nauki historycznej
o dziejach ludzkoci od stworzenia wiata do czasw Ludwika IX.
Dekoracje rzebiarskie w XIII wieku skupiaj si jeszcze na zewntrz budowli, w portalach, rzadko
zdobic wewntrz lektorium, zworniki, wsporniki i gowice. Za najwiksze osignicie rzeby gotyckiej,
wykonywanej w kamieniu, bez uprzedniego modelu z gliny lub wosku, uwaa si wprowadzenie naturalnej wielkoci postaci ludzkich, po raz pierwszy od czasw antycznych. Wrd postaci witych wyrniaa si Matka Boa z Dziecitkiem w typie Hodegetrii, jako Krlowa niebios, w koronie na gowie.
Malarstwo gotyckie rozwino si przede wszystkim na witraach i szatach, cienne jest mao rozpowszechnione. Witrae wypeniay wntrze wity barwn dekoracj figuraln, o intensywnych barwach
purpury, fioletu i zieleni. Wywoywao to wraenie, e wiato przenikajce mrok katedry jest niebiaskiego pochodzenia. Miniaturowe malarstwo gotyckie uprawiano w zdobieniu ksig, stosujc trjwymiarowe, przestrzenne ujcie wntrz i krajobrazw.
W rzemiole artystycznym take zastosowano formy gotyckie, szczeglnie w wyrobach zotniczych,
monstrancji, kielichw i relikwiarzy.
Zwizek gotyku z sztuk sakraln mia charakter tak organiczny, jak aden inny kierunek artystyczny.
Styl gotycki trwa wic w niektrych krajach (Anglia, Belgia, Niemcy) do XVIII wieku i wtedy odrodzi
si w neogotyku.
135
Szsty okres
1294 1431
OSABIONE PAPIESTWO
Papie Bonifacy VIII (1294-1303), wpatrzony w swoich wielkich poprzednikw, stosowa ich rodki i
metody w walce kocielno-politycznej z krlem francuskim, Filipem IV Piknym, ale jej nie wygra. Sia
polityczna Francji, mimo wewntrznych napi midzy krlem i jego wasalami, wzrosa ju w drugiej
poowie XIII wieku i bya najwiksza w Europie. W konfrontacji z ni papiestwo osabo, dostao si nawet w zaleno od krlw francuskich podczas tak zwanej niewoli awinioskiej papiestwa (1305-1377).
By to bolesny znak osabienia politycznej siy papiestwa, co przynioso wkrtce jeszcze bardziej tragiczne jego osabienie kocielne, pogbione bdn nauk Wiklefa i Husa, wielk schizm zachodni i ideami koncyliarnymi. Koci natomiast w poszczeglnych kraach by jeszcze wewntrznie silny. Jego ycie doznao pogbienia przez ruch nowej pobonoci (devotio moderna). On sam zyska nowe ludy przez
dziaalno misyjn, szczeglnie przez chrystianizacj Litwy i mudzi. Dba te o nauk i tworzenie nowych uniwersytetw, wrd ktrych jest krakowski. Osabienie papiestwa doprowadzio jednak w dalszym nastpstwie do osabienia caego Kocioa.
Rozdzia 33
PAPIEE I FILIP IV
Krl francuski, Filip IV (1285-1314), niejednoznacznie oceniany jako wadca, utrwali autorytet krlewski i podj walk o wczenie do Korony wielkich lenn, hrabstwa Flandrii i bdcego we wadaniu Anglikw ksistwa Gujenny. We Francji nie mia wikszych konfliktw z Kocioem, cho cz biskupw
staa po stronie opozycji. Unika take konfliktw z papieami, a z Bonifacym VIII, profrancusko nastawionym przed objciem pontyfikatu, kontakty na pocztku ukaday si pomylnie.
Bonifacy VIII
Wybrany (23.12.1294) po abdykacji Celestyna V, kardyna Benedykt Gaetani, Bonifacy VIII, naby znajomoci spraw kocielnych, gdy bra udzia w kilku legacjach, najpierw jako sekretarz papieski, potem
jako kardyna. Powoany do kolegium kardynalskiego przez francuskiego papiea Marcina IV, przebywa
we Francji jako legat i poredniczy w jej pertraktacjach pokojowych z Aragoni oraz zapobieg wojnie z
Angli. Zakonom ebraczym pomg w pozyskaniu praw i przywilejw na uniwersytecie paryskim. Kolegium kardynalskie wybierajc go papieem, liczyo na wyprowadzenie Stolicy Apostolskiej z dugiego
zamieszania, bo odznacza si wnikliwoci umysu, nieugit wol i niespoyt energi w dziaaniu,
cho zraa sobie ludzi gwatownoci reakcji i ostroci wypowiedzi. Zanim wybrano go jednomylnie,
wikszo gosowaa na kardynaa Mateusza Rosso Orsini, lecz on odmwi przyjcia godnoci papieskiej.
Bonifacy VIII wyzwoli si spod wpyww Karola II neapolitaskiego, kuri papiesk przenis z Neapolu do Rzymu, uniewani przywileje nadane przez Celestyna V i uzdrowi finanse Pastwa Kocielnego. Stosujc w nim system twardych rzdw, wywoa opozycj, midzy innymi rodu Colonnw, ktrzy
mieli rwnie zastrzeenia do jego polityki sycylijskiej. Na Sycylii nie uzna koronacji (1296) Fryderyka,
bo sprzeciwiaa si wczeniejszym ukadom. Z krlem aragoskim Jakubem zaplanowa na 1297 rok wypraw przeciw Fryderykowi.
Spr o wiadczenia dla krla
Wojna midzy Francj i Angli, powstrzymywana (1290) mediacj kardynaa Gaetani (Bonifacego VIII),
wybucha cztery lata pniej i przyniosa sukcesy Filipowi IV. W 1296 roku obaj wadcy zgodzili si po-
136
woa papiea na rozjemc, ale nie na sdziego sporu. Chcc prawdopodobnie utrci obu krlom rodki
na prowadzenie wojny i uwzgldniajc skargi kleru francuskiego i angielskiego, Bonifacy VIII w bulli
Clericis laicos (1296) wznowi dekret soboru lateraskiego czwartego o zakazie pacenia bez zgody Stolicy Apostolskiej dziesicin przez duchowiestwo na rzecz pastwa i obostrzy go zagroeniem kar. W
obu krajach naoyli te wiadczenia krlowie podczas wakansu na Stolicy Apostolskiej przed Celestynem
V. Protest kleru niszego by wwczas bezskuteczny, a w 1296 roku krl francuski wznowi nakaz wiadcze. Bull papiesk uzna za za ingerowanie w wewntrzne sprawy pastwa.
Kler angielski powoujc si na papieski zakaz, przesta paci wiadczenia dla krla, ktry musia ustpi
i ponownie zatwierdzi Wielk Kart Wolnoci. Kler francuski najpierw przesta paci, potem na synodzie paryskim uchwali petycj do papiea o zgod na opodatkowanie si dla pastwa, wedug woli krlewskiej. Krl natomiast wyda (1296) zakaz wywoenia z Francji szlachetnych metali (zota i srebra).
Motywowa to sytuacj w kraju z powodu wojny, ale odczytano jego zakaz jako restrykcje wobec papiea, bo blokowa pacenie z Francji wiadcze dla Stolicy Apostolskiej. Bonifacy VIII zoy ostry protest.
Swoje zarzdzenie okreli jako nic nowego, wspomnia swj zawsze yczliwy stosunek do Francji, skary si na ograniczanie przez krla wolnoci Kocioa w jego pastwie, nie wyklucza moliwoci dobrowolnego udzielania mu przez kler pomocy. Pismo zakoczy ostrzeeniem, e gotw jest w potrzebie
zastosowa rodki nadzwyczajne. Byo to taktycznym bdem, bo sytuacja w Rzymie zmusia go do
ustpstw i tumaczenia si, co rozumiano jako sabo jego wadzy.
Sprawa Colonnw
Rd Colonnw, ktry za Bonifacego VIII mia dwch kardynaw, Jakuba i Piotra, sta w opozycji od
pocztku jego pontyfikatu. W konkurencji z nimi papie kupowa zamki dla swego rodu. Stefan Colonna
zrabowa pienidze papieskie, wiezione z Anagni na zakup zamku Ninfa. Bonifacy, stosujc surowe represje zada wydania zamkw Colonnw w Kampanii, jako porki ich lojalnoci na przyszo. Rozprawa z Colonnami bya mu potrzebna, by stumi popieran przez nich opozycj radykalnej grupy franciszkanw (spirytuaw), ktrzy obwinili Bonifacego o nakonienie do abdykacji Celestyna V, ich papiea, jak to okrelali, a potem o przypieszenie jego mierci (19.05.1296) przez narzucony mu pobyt na
zamku Fumone. Wbrew nasilajcej si wrogiej propagandzie przez publikacje i kazania spirytuaw, papie obstawa w pertraktacjach z Colonnami przy swoim daniu, cho dokonali zwrotu zrabowanych
pienidzy. Gdy odmwili, ogosi na Colonnw ekskomunik i depozycj obu kardynaw. Na wie za
o przygotowywanym przeciw niemu sprzysieniu, nie uznajc protestu przez nich zoonego, rozgniewany kwestionowaniem prawowitoci swego wyboru na papiea i zadaniem soboru, ktry by to osdzi, Bonifacy urzdzi krucjat przeciw Colonnom, a gdy zdoby (1298) ich gwny zamek, Palestrina,
zrwna go z ziemi.
Dla oderwania krla francuskiego od sojuszu z Colonnami, uwzgldniajc take polityczne zblienie
Francji do Anglii, papie podj rozmowy z francuskim posem, kanclerzem Piotrem Flotte. W ich wyniku zoy owiadczenie, e bulla Clericis laicos nie obowizuje we Francji, wyrazi te zgod na nowe
przywileje dla krla Filipa IV.
Zewntrznym wyrazem pojednania bya kanonizacja krla Ludwika IX (1297), ktra umocnia presti
dynastii kapetyskiej. Papieowi daa ta ugoda chwilow korzy, umoliwia rozpraw z Colonnami. Nie
zostali jednak rozgromieni i znw sprzymierzyli si z krlem francuskim, gdy doszo do drugiej fazy jego
sporu z Bonifacym.
Wielki jubileusz
W dziaalnoci kocielno-politycznej nie mia Bonifacy VIII wikszych sukcesw. Wbrew znacznemu
poparciu materialnemu i moralnemu (przywileje) dla krla aragoskiego Jakuba w wyprawie przeciw
Fryderykowi, nie zdoa rozwiza problemu Sycylii. Niedoprowadzi mimo usilnych stara do pojednania Wenecji z Genu, ani Anglii ze Szkocj. Nie zdoa take za swego ycia wprowadzi wasnego kandydata, Karola Roberta andegaweskiego, na tron wgierski. Czciowym tylko sukcesem byo porozumienie z nowym cesarzem niemieckim, Albrechtem Habsburgiem, ktrego wybrali (1298) ksita elek-
137
torzy po depozycji Adolfa z Nassau. Papie podkrelajc swoje prawo do zbadania wanoci wyboru i
zatwierdzenia, nie spieszy si, lecz przez pertraktacje stara si zyska ustpstwa cesarza, midzy innymi
odstpienie Toskanii Pastwu Kocielnemu. Osign tyle, e po zatwierdzeniu cesarza (1303), jego posowie zoyli mu owiadczenie ulegoci (obediencja), a Albrecht zobowiza si mianowa swoich namiestnikw w Toskanii i Lombardii za zgod papiea przez pi lat.
Papieskie niepowodzenia w polityce nie przeszkadzay w intensywnoci ycia religijnego Kocioa powszechnego. Znakiem tego sta si wielki jubileusz 1300 roku.
Nadejcie pierwszego roku nowego stulecia przeywano z nadziejami, ale bardziej jeszcze z lkami. Miny wprawdzie wielkie niepokoje i rozruchy w miastach z osiemdziesitych lat mijajcego stulecia, ale
pamitano o nich, podobnie jak o wielkim godzie (1280-1282) na Morawach, w Czechach i Polsce. Dla
pokuty, z chci uzyskania Boego zmiowania, podjo wielu ludzi przy kocu 1299 roku pielgrzymk do
Rzymu. Napyw ptnikw, pragncych otrzyma papieski odpust, skoni Bonifacego do ogoszenia
(22.02.1300) Roku Jubileuszowego, z postanowieniem obchodzenia go odtd co sto lat. Warunkiem zyskania odpustu zupenego byo, po spowiedzi i komunii witej odwiedzenie dla modlitwy bazylik witych Piotra i Pawa. Mieszkacy Rzymu mieli je odwiedzi 30 razy, inni pielgrzymi - 15 razy. Znaczne
ofiary napeniy skarbony bazylik, papie za zyska na znaczeniu.
Bulla Unam sanctam
Wzrost papieskiego prestiu w Roku Jubileuszowym utrudni Bonifacemu. VIII realn ocen swojej politycznej mocy. Nie cofn si przeto przed now konfrontacj si z krlem francuskim Filipem IV. Szo
zreszt nie tyle o konkretne przyczyny: wiadczenie dla pastwa w pierwszym sporze, spraw biskupa z
Pamiers, Bernarda Saisset w obecnym konflikcie, ale o redniowieczn zasad wyszoci wadzy papieskiej nad krlewsk. Konflikt lokalny biskupa z krlem o patronat zosta spotgowany oskareniem i procesem Bernarda Saisset przed sdem rady pastwa o zdrad monarchy, symoni i herezj. Po wyroku
skazujcym da krl od papiea uznania za uzasadnione uwizienie biskupa i ogoszenie jego depozycji. Bez badania akt sprawy, Bonifacy domaga si uwolnienia biskupa, a widzc w jego uwizieniu nowy
dowd na naruszenie wolnoci Kocioa, ogosi w specjalnej bulli cofnicie wszystkich kocielnych
przywilejw, posiadanych przez Filipa IV. Wezwa nadto biskupw francuskich, kapituy i doktorw
Sorbony na synod w Rzymie (1302). Nie pomin zaproszenia krla, wykadajc w pimie do niego Ausculta filii wszystkie jego gravamina, nad ktrymi mia radzi synod.
Krl odpowiedzia ogoszeniem sfaszowanego tekstu pisma i zoliwym pamfletem na nie pod znamiennym tytuem Sciat maxima tua fatuitas (Niech wie twoja najwiksza gupota). Podkrelono, e krl
od papiea nie zaley w sprawach wieckich. Na zwoanym specjalnie zgromadzeniu narodowym
(12.04.1302), po raz pierwszy z udziaem przedstawicieli miast, obok szlachty i kleru, odczytano sfaszowany tekst pisma papieskiego i wystosowano protest do Rzymu. Odpowied stamtd, od kardynaw
do szlachty i miast, od papiea do duchowiestwa, wyjaniaa, e Stolicy Apostolskiej nie chodzi o traktowanie krla jako lennika, ale papie moe pocign go do odpowiedzialnoci za wykroczenia przeciw
chrzecijaskiej moralnoci (ratione peccati). Ponowiono wezwanie biskupw na synod i zagroenie depozycj krla. Na synod przybyo do Rzymu 39 biskupw, co wiadczyo, e krl nie ma penego poparcia swego episkopatu. Synod jednak nie podj konkretnych rezolucji, ograniczajc si prawdopodobnie
do omwienia treci bulli Unam sanctum (ogoszonej 18.11.1302).
Papie zawar w tej bulli nauk o Kociele jedynym, poza ktrym nie ma zbawienia. Wedug niej, Gow
Kocioa jest Chrystus, dziaajcy na ziemi przez swego namiestnika, Piotra, i jego nastpcw, papiey.
Oba miecze, symbolizujce duchow i wieck wadz, nale do Kocioa, ktry zostawi sobie pierwszy
z nich, a drugi powierza monarchom, wedug swego uznania. Wadza duchowna przewysza wieck,
moe j ustanawia i sdzi. Najwysza wadza duchowna moe by sdzona wycznie przez Boga, a
kto wystpuje przeciw niej, wystpuje przeciw Bogu. Wniosek z tych wywodw podano jako orzeczenie
dogmatyczne: podleganie kadego czowieka wadzy biskupa rzymskiego w dziedzinie moralnoci
(ratione peccati) jest konieczne do zbawienia. Teologiczna tre bulli nie bya nowoci. Jej gwna
teza pochodzia od Tomasza z Akwinu, wikszo pogldw opublikowa nieco wczeniej augustianin
138
Idzi Rzymski w rozprawie De ecclesiastica potestate, ale nie on by redaktorem bulli. Opozycja przeciw
bulli powstaa z racji jej programu politycznego, a nie treci teologicznej.
Zamach w Anagni
Wydanie bulli nie przerwao stara o porozumienie papiea z krlem francuskim. Filip IV obieca rozway papieskie propozycje, przedstawione mu przez kardynaa legata, Jana Le Moine. Za ich odrzucenie i
napad na papiea obwinia si nowego kanclerza krlewskiego, Wilhelma Nogareta, ktry mia by nienawidzcym papiestwo potomkiem albigensw i wykorzysta rzucon (1302) na krla ekskomunik oraz
now bull przeciw niemu. Do napadu parli raczej Colonnowie. Jeden z nich, Sciarra Colonna, razem z
Nogaretem i duym oddziaem wojska zaj Anagni, rezydencj Bonifacego VIII i planowa wywiezienie
papiea do Francji, gdzie mia odby si sobr dla jego osdzenia. Ludno miasta uwolnia uwizionego
papiea, ktry umar (12.10.1303) wkrtce po powrocie do Rzymu.
Zamach w Anagni powszechnie krytykowano, krl stara si tym bardziej doprowadzi do uznania Bonifacego VIII winnym konfliktu. Nalega o to na papiea Klemensa V, spraw zajmowa si jeszcze sobr
w Vienne. Nie ustay te pisma polemiczne, wyszydzajce Bonifacego VIII. Polemika z jego dziaalnoci i paszkwile na niego utrudniaj pen ocen tego przeomowego pontyfikatu, ktry rozpoczyna okres
politycznie osabionego papiestwa. Trwa warto miaa wewntrzne-kocielna dziaalno papiea,
zwaszcza publikacja zbioru prawa (Liber sextus), uzupeniajca Dekretay Grzegorza IX, bulla Super
cathedram (1300) o wsppracy kleru zakonnego z diecezjalnym oraz zaoenie w Rzymie uniwersytetu
(Sapienza).
Pocztek papiey awinioskich
Konflikt rodu Bonifacego VIII, Gaetanich z Colonnami nie usta po mierci papiea. Kolegium kardynalskie, bez Colonnw, zdoao szybko wybra dominikanina, kardynaa Mikoaja Boccasini, Benedykta XI
(1303-1304), ale nowy papie nie uspokoi Rzymu. Filipa IV i Colonnw zwolni od ekskomuniki, natomiast ogosi kary kocielne na Wilhelma Nogareta i uczestnikw zamachu w Anagni. Bezradny wobec
opozycji w Rzymie, przenis si do Perugii i tam niespodziewanie szybko zmar (7 VII).
Konklawe odbywajce si w Perugii, trwao 11 miesicy, bo dugo nieustpliwe byy oba stronnictwa
wrd kardynaw, bonifacjaskie i profrancuskie. Bonifacjanie wysunli w kocu kandydatur Francuza, arcybiskupa z Bordeaux, Bertranda de Got, ktrego brat by kardynaem. Wybrany (5 VI) wymagan iloci gosw, Klemens V (1305-1314), okaza si papieem bardzo ulegym Filipowi IV.
Wbrew naleganiu Rzymian i staemu planowaniu podry .do Rzymu nie opuci Francji. Koronowa si
w Lyonie, przebywa w rnych zamkach, od 1309 roku najczciej rezydowa w Awinionie, kupionym
pniej na wasno papiey, ktrych od Klemensa V do Grzegorza XI nazywa si awinioskimi.
Klemens V, dobrotliwy i sabowity, polega na dziaaniu swoich nepotw i innych francuskich duchownych. Jego pierwsza kreacja kardynaw wprowadzia do kolegium tylko 1 Anglika i a 9 Francuzw, z
ktrych czterech byo krewnymi papiea. Nepotyzm i przewaga Francuzw bdzie odtd znamieniem
kolegium kardynalskiego.
Proces Bonifacego i templariuszy
Nacisk na papiea ze strony Filipa IV by skierowany na potpienie Bonifacego VIII i zniesienie templariuszy. Krl nalega na proces zmarego papiea, cho mg si on odby jedynie na soborze. Klemens V zgodzi si na prace komisji do zbadania sprawy, lecz przed soborem ograniczy si do wydania
bulli (1313) z pochwa Filipa IV za jego gorliwo w prowadzeniu pertraktacji z Bonifacym VIII. Zwolni te Nogareta z kar kocielnych.
Bogaty zakon rycerski templariuszy zajmowa uwag krla od upadku ostatniej twierdzy krzyowcw,
Akkon (1291). Pod pretekstem przygotowa do nowej krucjaty planowa Filip IV poczenie wszystkich
zakonw rycerskich pod swoj wadz jako wielkiego mistrza. Gdy plan upad, zmierza do zniesienia
zakonu templariuszy, majc na celu przejcie jego bogactw. Znalaz zwolennikw tego zamiaru, bo wielu
139
razia u templariuszy nadmierna pewno siebie. Przystpiono wic do zbierania i fabrykowania zarzutw.
Pretekstu do oskarenia dostarczyy denuncjacje rycerza Esquin de Floyran, najpierw zoone przed krlem aragoskim, Jakubem II, nastpnie przed Filipem IV, oraz materiay zebrane przez szpiegw Nogareta. Jako najwaniejsze oskarenie podawano: zniewaanie Krzya i blunierstwa, antychrzecijaski
ceremonia przyjmowania do zakonu, kontakty z Saracenami i heretykami, niemoralne ycie. Jeeli jakie
oskarenie mogo by suszne w odniesieniu do ktrego z templariuszy, to jest pewne, e cay zakon
zosta oskarony bezpodstawnie.
Po masowych aresztowaniach w jednym dniu (13.10.1307) rozpoczto przesuchiwania w krlewskich
wizieniach przy zastosowaniu tortur, nastpnie przekazano spraw inkwizycji. W wizieniu przyzna si
do winy wielki mistrz Jakub de Molay, a nawet wystosowa pismo do wszystkich templariuszy, by take
si przyznali.
Papie uleg naciskowi krla i na podstawie dostarczonych materiaw wyrazi zgod na uwizienie templariuszy w innych krajach, ale zastrzeg sobie prawo sdu nad nimi, bo posiadali papiesk egzempcj.
Zawiesi nawet (1308) w ich procesach uprawnienia inkwizytorw i biskupw. Krl podczas osobistych
spotka z Klemensem V i na zgromadzeniu narodowym w Tours wiza spraw templariuszy z herezjami,
ktrych zwalczanie naley do obowizkw papiea. Wymg wic na nim zwoanie soboru we Francji,
uchylenie zakazu zajmowania si spraw templariuszy przez inkwizytorw i biskupw, wszczcie procesu przeciw Bonifacemu VIII. Klemens V utworzy komisje, ktre miay w diecezjach zebra odpowiedzi
templariuszy na 100 pyta, przedyskutowa je na synodach prowicjonalnych i przedoy cay materia
soborowi. Cho stosowano tortury w przesuchaniach, zebrano mao materiaw obciajcych, wszake
przywrcenie uprawnie inkwizytorom i biskupom spowodowao, e przed wyrokiem soboru ginli templariusze na stosach.
W Aragonii krl wykorzysta sytuacj i przystpi do przejcia zamkw templariuszy, oni jednak bronili
si i trzeba byo je zdobywa. W innych krajach tylko sporadycznie wystpiono przeciw templariuszom,
bo zebrane materiay dochodzeniowe dostarczyy dowodw na ich niewinno.
Sobr w Vienne
Ogoszono go wszystkim biskupom i opatom, lecz do udziau zaproszono imiennie wedug listy uzgodnionej z Filipem IV. Przybyo okoo 120 biskupw i przeoonych zakonnych, razem za z przedstawicielami nieobecnych biskupw, kapitu i zakonw byo 300 uczestnikw. Na czoo obrad wysuna si
sprawa templariuszy, ale do programu wczono krucjat i reform Kocioa.
Sobr (16.10.1311 6.05.1312) wybra komisj do zbadania zebranych materiaw przeciw templariuszom, obstawa jednak przy udzieleniu im szansy obrony przed nim. Krl przez posw, potem osobicie
na soborze, wymg na papieu zaniechanie publicznego procesu. Zgodzono si na zniesienie templariuszy papieskim dekretem administracyjnym, ktry uzna te sobr. W sprawie majtkw opowiedziaa
si wikszo uczestnikw soborowych za przekazaniem ich nowym zakonom rycerskim, ktre chciano
powoa w poszczeglnych krajach w zwizku z planowan krucjat. Uznano jednak yczenie papiea i
krla, by przejli je joannici. Praktycznie niewiele oni zyskali, bo przekazywanie zamkw i posiadoci,
bdcych pod nadzorem urzdnikw krlewskich, odbywao si powoli, krl za wiele zagarn wprost
dla siebie jako pokrycie kosztw procesu. Papie za cen zniesienia zakonu zyska zgod krla na poniechanie procesu przeciw Bonifacemu VIII.
Sobr zakoczono po powziciu decyzji w sprawie templariuszy. Dekretw reformatorskich wydano
niewiele. Jeden z nich dotyczy ograniczenia egzempcji papieskich dla zakonw, osobna za konstytucja
wyjaniaa sformuowanie reguy franciszkaskiej o praktykowaniu ubstwa. Orzeczenia dogmatyczne
ogoszono w konstytucji Fidei catholicae fundamento, okrelajc midzy innymi funkcj duszy jako formy ludzkiego ciaa i rwn miar aski uwicajcej, otrzymywanej przez dorosych i dzieci podczas
chrztu witego. czyo si to z rozpowszechniajcymi si bdami franciszkaskiego spirytuaa Piotra
Jana Olivi (zm, 1298).
140
Rzym i cesarz
Pastwem Kocielnym zarzdza Klemens V przez swoich nepotw. Nie byo to atwe, bo Romania i Ankona dyy do samodzielnoci. Nie udao si podporzdkowa Wenecji, ani Ferrary, ktra tylko na krtki czas uznaa polityczne zwierzchnictwo papiea.
Krl niemiecki Albrecht I na wezwanie do krucjaty odpowiedzia daniem koronacji na cesarza, nie
wywoenia z Niemiec dziesicin kocielnych, wykluczenia osb wrogich krlowi od wyboru na biskupw i opatw.
Po zamordowaniu Albrechta (1308), nowy krl Henryk VII Luksemburski, szybko zyska uznanie przez
papiea i obietnic osobistego dokonania koronacji po soborze, ale nie czeka, tylko wyprawi si do
Rzymu i zosta ukoronowany (29.06.1312) przez trzech kardynaw na Lateranie, gdy wojska Roberta
neapolitaskiego zajmoway Watykan. Walka obu wadcw spowodowaa wystpienie papiea przeciw
cesarzowi w obronie swego lennika, Roberta. Obie strony, cesarska i neapolitaska, prowadziy walk
orem i na pira. Dante w swoim dziele Monarchia, opowiadajc si za cesarzem, stara si wykaza
konieczno istnienia cesarza i zaleno jego wadzy wprost od Boga, a nie za porednictwem papiea.
Klemens V w bulli Pastoralis cura (1313), powtrzy teokratyczne idee Bonifacego VIII, ale nie znalazy
posuchu w obozie cesarskim.
mier papiea (20.04.1314) przerwaa polemiki i dziaania. Przysza nagle podczas jego podry do Gaskonii, podobnie niespodziewanie zmarli w tym samym czasie Filip IV i Wilhelm Nogaret. Sprawio to
wielkie wraenie, bo wielki mistrz Jakub Molay, przed spaleniem na stosie w marcu 1314 roku, wezwa
papiea i krla na rychy sd Boy. By widocznie przekonany, e Klemens V ponosi wspwin za jego
mier. W rzeczywistoci wielki mistrz zosta skazany na doywotnie wizienie, kiedy jednak - po dwukrotnym uznaniu susznoci oskare i przyznaniu si dc winy - niespodziewanie odwoa swoje zeznania, nie powiadomiono o tym papiea, lecz spalono go na stosie, jak uporczywie trwajcych w bdach
heretykw.
Rozdzia 34
PAPIEE AWINIOSCY
Spucizna Klemensa V bya dokuczliwa dla Kocioa: papiestwo zalene od Francji, kolegium kardynalskie z przewag Francuzw, kuria papieska opanowana przez nepotw, Rzym opuszczony i zdany na
nieustanne niepokoje wewntrzne. Awinion, po zakupieniu (1348) sta si czci Pastwa Kocielnego,
ale zwikszyy si wydatki na dwie administracje pastwowe. Papiee, cho jest wrd nich bogosawiony Urban V, lubuj si w nepotyzmie i wystawnoci, poszukuj nowych rde dochodw, rozwijaj
wic w caym Kociele uciliwy dla patnikw system fiskalny.
Autorytet papiestwa osabia walka z cesarzem Ludwikiem Bawarskim i idee Marsyliusza z Padwy, wybuch wojny stuletniej midzy Francj i Angli oraz idee Jana Wiklefa. Sytuacj Kocioa pogarsza spr
spirytuaw o ubstwo, a potem ruch biczownikw po wybuchu wielkiej zarazy w Europie. Powstaj nowe uniwersytety, ale nauczanie uniwersyteckie gubi si nieco midzy tradycyjnymi i nowymi kierunkami,
wrd ktrych wyrnia si nauka Wilhelma Ockhama. Ruch, zwany now pobonoci (devotio moderna), stara si oywi religijno. W Niemczech i Niderlandach rozkwita mistyka. W Polsce, Koci w
wybitny sposb pomaga do zjednoczenia pastwa, ktre wchodzi w oywione stosunki z papieami awinioskimi, potrzebujc ich pomocy w sporze z krzyakami. Misje schodz na dalszy plan, papiestwo im
nie patronuje tak, jak w drugiej poowie XIII wieku, prowadz je na Wschodzie zakony ebracze.
Jan XXII
Nastpca Klemensa V zosta wybrany (7.08.1316) dopiero po dwuletnim wakansie ze wzgldu na dno kardynaw Gastoczykw (11 na 13 kardynaw Francuzw i Wochw), by narzuci swego papiea. Kardyna biskup Ostii, Jakub Duese z Cohors, jako Jan XXII (1316-1334), mimo 72 lat ycia rozpocz do dugi pontyfikat, ktry rozwin i utrwali system awinioski w dziaalnoci papiey. Ukorono-
141
wany w Lyonie, zamieszka w Awinionie i prowadzi dziaalno polityczno-kocieln, mao zainteresowany wewntrznymi sprawami Kocioa.
Na pierwszy plan wysuna si sprawa cesarstwa. Po mierci Henryka VII (1314) dokonano rozdwojonego wyboru, Ludwika IV Bawarskiego i Fryderyka Piknego, Habsburga. Prowadzili oni wojn z sob
nie tylko w Niemczech, ale i w Italii. Papie prbowa pocztkowo poredniczy, bez rezultatu, zaj si
wic wyniszczeniem w Italii tyranw, tak. nazywajc tych, ktrzy w miastach si przejmowali rzdy,
usuwajc od nich oligarchi. Gdy jego nepot, kardyna legat Bertrand z Poujet. nie mg podoa temu
zadaniu, ogosi krucjat przeciw heretykom i rebeliantom w Italii.
Ludwik IV, po wziciu Fryderyka do niewoli (1322), na prno oczekiwa uznania przez papiea,
zwaszcza e wysa pomoc Mediolanowi, oblonemu przez armi kardynaa legata. W Awinionie wytoczono mu proces i zagroono ekskomunik. Jej ogoszenie (1324) uprzedzi Ludwik wydaniem Manifestu
z Norymbergi (1323), ponowionym w Sachsenhausen, stwierdzajc orzeczeniem prawnikw, e kto zosta wybrany wedug obowizujcego prawa, jest cesarzem i nie potrzebuje niczyjego zatwierdzenia: Odpiera w nim zarzut popierania heretykw, da zwoania soboru, zarzuca papieowi herezj z powodu
orzecze w sprawie ubstwa. Ludwik IV wyruszy do Italii, zaj Rzym, w ktrym nie znalaz dostojnikw kocielnych do dokonania koronacji, przyj wic (1327) koron cesarsk z rk Sciarra Colonny w
imieniu ludu rzymskiego, ale w bazylice na Lateranie. Ustanowi te antypapiea, franciszkanina Piotra z
Corbara, Mikoaja V (1328-1330), ktry nie rozwin wikszej dziaalnoci i podda si Janowi XXII.
Cesarz musia uchodzi z Rzymu przed wojskami Roberta Neapolitaskiego, a cho deponowany przez
papiea, umocni sw wadz w Niemczech, pniej za zyska od sejmu w Rhense (1338) deklaracj,
odrzucajc ingerencj papiesk w obsadzanie tronu cesarskiego. Janowi XXII nie udao si oderwa od
cesarstwa Lombardii, ktr chcia najpierw odda we wadanie Jana Luksemburczyka, potem uczyni
lennem Stolicy Apostolskiej. Ludwik IV potrafi w walce z Janem XXII zjednoczy wok siebie ca
opozycj antypapiesk, razem ze spirytuaami.
Spirytuaowie
Radykalny ruch franciszkaski spirytuaw spotgowa si ju przy kocu XIII wieku, gdy generaem
zakonu by Rajmund Godefroy (1289-1295), a papieem zosta Celestyn V, uwaany za ich papiea. Idea
cakowitego ubstwa w ujciu spirytuaw przyj Gerard Segarelli z Parmy (zm. 1300), ktry wbrew
zakazowi Grzegorza X z 1274 roku, by nie tworzy nowych zakonw ebraczych, zorganizowa Braci
apostolskich w celu naladowania Apostow w ubstwie. Potpieni (1286) przez Koci, gosili, e
zdradzi on pierwotne ubstwo i popad w niewol szatana. Nie pomogy sankcje Bonifacego VIII, ani
spalenie Segarelli i niektrych jego uczniw. Doszo do ich buntu w Piemoncie, popartego przez chopw, pod wodz Fra Dolcino. Wprawdzie bunt stumiono, Dolcino zgin (1307) na stosie, ale ruch Braci
apostolskich obciy spirytuaw.
Niechtnie spogldali na nich franciszkanie, bo wedug postulatu Ubertino z Casale w pimie Sanctitas
vestra do Klemensa V (1309) Spirytuaowie dyli do odczenia si od zakonu i tworzenia wasnych
klasztorw. Oskarono ich o przyjmowanie heretyckiej nauki zmarego ju Piotra Jana Olivi.
Napi nie usuna konstytucja Exivi de paradiso soboru w Vienne, bo dawaa tylko praktyczne rozwizanie problemu ubstwa zakonnego, pomijaa za teoretyczny problem i spraw powrotu spirytuaw do
jednoci z zakonem.
Nowe trudnoci wywoaa dno generaa franciszkanw, Michaa z Cesena, by przy pomocy Jana
XXII podporzdkowa swej wadzy licznych spirytuaw z Toskanii i Prowansji. Konstytucja papieska
(1317) daa tego, a gdy napotkano na opr, oddano inkwizycji najbardziej nieprzejednanych, z ktrych
czterech spalono w Marsylii (1318). Papie wczy si take w teoretyczny spr, czy Chrystus i Apostoowie posiadali wasno prywatn, czy tylko wspln. Wielu franciszkanw, nie tylko spirytuaw,
opowiadao si za wycznie wspln wasnoci, z czego wycigano wniosek, e duchowni powinni naladowa Chrystusa, ktry wyrzek si wszelkiego posiadania i wieckiego panowania nad ludmi, a podporzdkowa si wadzy cesarskiej. Spr dotyczy rwnie pytania, czy wasno prywatna jest z Boego
ustanowienia, czy powstaa dopiero na skutek podliwoci po grzechu pierworodnym. W procesie be-
142
gardw inkwizytor, dominikanin Jan z Belna, uzna za heretyckie zdanie: Chrystus niczego nie posiada,
przeciw czemu zaprotestowa franciszkanin Berengar z Perpignan, a Micha z Cesena w pimie do caego
zakonu (1322) wypowiedzia si: zdrowa, katolick i prawowit nauk jest, e Chrystus i Apostoowie
niczego nie posiadali na wasno. Z kolei papie Jan XXII w bulli Cum inter nonnullos (1323) uzna t
wypowied za herezj. Wtedy niektrzy franciszkanie, nie tylko spirytuaowie, zarzucili papieowi goszenie herezji, co znalazo oddwik w cesarskim manifecie z Sachsenhausen. Genera i zakon franciszkaski przyjli jednak orzeczenie papieskie na kapitule generalnej, lecz Jan XXII nie dowierza Michaowi z Cesena, wezwa go i zatrzyma w Avinionie. Gdy genera zbieg z Wilhelmem Ockhamem do Ludwika IV, zosta ekskomunikowany, a generalna kapitua zakonu w Paryu wybraa nowego generaa,
Geralda Odona. Podzia na franciszkanw obserwantw, zwolennikw surowej reguy, i na franciszkanw konwentualnych, korzystajcych z reguy agodniejszej, aprobowa dopiero (1373) Grzegorz XI.
Zanim to nastpio, Micha z Cesena, Bongratia z Bergamo i Wilhelm Ockham rozwinli pimiennicz
dziaalno przeciw Janowi XXII, wsparci przez legistw z obozu cesarskiego.
Legici Marsyliusz
Konfliktom politycznym i kocielnym tego okresu towarzyszya rozwinita polemika. Po stronie papieskiej powstaway rozprawy Idziego Rzymskiego (zm. 1316), Jakuba z Viterbo (zm. 1308) i Augustyna
Triumphusa (zm. 1328). Uzasadnienie dla tradycyjnej nauki o penej wadzy Kocioa i wyszoci wadzy
duchownej nad wieck wzili z scholastycznych zasad: dusza - ciao, wieczne - doczesne, doskonae niedoskonae. Wadz kocieln porwnywali do duszy, wieck do ciaa. Porwnanie nabrao szczeglnej wymowy, gdy sobr w Vienne orzek, e dusza jest jedyn form ciaa. Widziano wic w podporzdkowaniu wieckiej wadzy Kocioowi zasad jednoci spoeczestwa i narodw. Wnioski formuowano
niekiedy radykalnie, bo chciano przeciwstawi si rwnie radykalnym pogldom legistw.
Legici, najpierw we Francji, potem w cesarstwie, wyszli z zasady rzymskiego prawa, e wadza jest jedna, i z teologicznej tezy e wita Matka, Koci, skada si nie tylko z duchowych, ale te ze wieckich.
Jan z Parya (zm. 1306) gosi, e krl powinien mie udzia w wadzy kocielnej, jeeli papie ma mie
udzia w wadzy wieckiej. Wikszo legistw nie zajmowaa si teori wadzy, lecz dawaa konkretne
rozwizania co do wadzy wieckiej, przyznajc jej: suwerenno nad ludmi i dobrami, najwysze sdownictwo, ustawodawcz autonomi, kontrol take nad duchowym yciem poddanych.
Marsyliusz z Padwy (ok. 1280-1343), Woch, doktor Sorbony, zaprzyjaniony z profesorem Janem z
Jandun (zm. 1328), uj nauk legistw w najradykalniejsze twierdzenia i opublikowa (1324) bezimiennie swoje gwne dziea Defensor pacis (Obroca pokoju). Gdy ujawnio si jego autorstwo, zbieg z Janem na dwr cesarski.
Podstawowa teza Marsyliusza ukazywaa pastwo jako zczenie si ludzi, by prowadzi ycie w pokoju.
Spoeczno obywateli lub ich wikszo jest pierwszym i waciwym rdem prawa (prawodawc). W
pastwie musi by jedna wadza, bo wielo rzdzcych jest korzeniem wystpkw. Wadza biskupw i
kardynaw jest tylko udzielona (delegowana) przez ca spoeczno. Swoje wywody na temat Kocioa
i jego wadzy uj Marsyliusz do szeroko, bagatelizujc biblijne i historyczne wydarzenia, ktre sprzeciwiay si jego tezom. Prymat biskupa rzymskiego nie ma, wedug niego, podstaw historycznych, bo nie
da si udowodni pobytu Piotra w Rzymie. Swoj tez o Kociele na usugach pastwa, nie do przyjcia
dla pierwszych trzech wiekw istnienia Kocioa, gdy pastwo byo pogaskie, wyjani stwierdzeniem,
e wtedy wyjtkowo nie podlega on wadzy pastwowej, bo by kierowany przez ludzi obdarzonych charyzmatami.
Jan XXII potpi (1327) pi tez jako heretyckie: 1. Chrystus przez zapacenie pienidza czynszowego
chcia, okaza swoje podporzdkowanie wadzy wieckiej. 2. Piotr nie posiada wikszego autorytetu ni
inni Apostoowie. 3. Cesarz moe papiea osadzi na Stolicy Apostolskiej, z niej usun i ukara. 4.
Wszyscy kapani w swej godnoci s sobie rwni. 5. Kapani posiadaj wadz karania jedynie z upowanienia cesarza, a nie ze swego urzdu.
Potpienie papieskie nie zahamowao rozpowszechniania idei Marsyliusza, cho niektrzy z obozu cesarskiego uznawali je za zbyt radykalne. Mniej radykalnie uj problem obu wadz Wilhelm Ockham w
143
kilku traktatach. Za punkt wyjcia przyj wolno jednostki ludzkiej w Kociele i pastwie oraz wolno
wadzy wieckiej w odniesieniu do papiea. Wedug niego obie wadze si uzupeniaj i s obustronnie
od siebie zalene. Wadza papieska jest z ustanowienia Chrystusa, ale nad papieem stoi Koci powszechny, ktry nie ulega bdom. Jak u Marsyliusza centralizm pastwowy zyska pierwsze teoretyczne
uzasadnienie, tak u Ockhama wystpuje pocztek teorii koncyliaryzmu o wyszoci soboru jako reprezentanta Kocioa powszechnego nad papieem. Wczeniej byy tylko dania soboru dla sdzenia papiea, ale bez podbudowy teoretycznej.
Klemens VI
System awinioski osign niewtpliwie szczyt rozwoju za Klemensa VI, cho poprzedzi go czciowo
reformistyczny pontyfikat Benedykta XII (1334-1342), cystersa, Jakuba Fournier, ktry obieca powrt
do Rzymu, ale zacz budowa papieski paac w Awinionie i przenis tam ca kancelari z archiwum
przewiezionym z Rzymu. Benedykt XII zainteresowa si wszake sprawami Kocioa Powszechnego,
przede wszystkim zakonw, cysterskiego, benedyktyskiego i franciszkaskiego, dokonujc reform w
niektrych dziedzinach ycia kocielnego. Maa skuteczno jego zarzdze wypywaa z autokratycznego systemu rzdzenia i opozycji w wielu krajach z powodu ulegania polityce Francji, szczeglnie w stosunku do cesarza Ludwika IV, ktry prbowa pertraktacji z papieem. Benedykt XII stara si przeciwdziaa wojnie stuletniej (1339-1453), lecz legacja wysana do krla angielskiego bya bezskuteczna.
Klemensa VI (1342-1352) uwaa si za najbardziej francuskiego z papiey awinioskich. By benedyktynem, pochodzcym z Limousin. Solidnie wyksztacony i uzdolniony dyplomatycznie, peni niejedn
misj od krla francuskiego. Jako papie zwalnia go z wiadcze na rzecz Kocioa, wspiera poyczkami i subsydiami od kleru, nawet dziesicinami, naoonymi na cele krucjaty do Ziemi witej, o ktrej
stale mwiono od soboru w Vienne i stale zbierano na ni pienidze. Pomoc dla krla francuskiego podczas wojny stuletniej potgowaa nastroje antypapieskie w Anglii.
W wielu krajach opozycj przeciw papiestwu wywoao zwikszenie opat na rzecz kurii awinioskiej,
zwaszcza e Klemens VI utrzymywa swj dwr na poziomie ksico-luksusowym i hojnie wspiera
krewnych i krajanw. Gorszono si niegodnym yciem dworu papieskiego.
W Niemczech udzieli papie poparcia ksitom, wrogo nastawionym do Ludwika IV, ogosi jego detronizacj i uzna cesarzem wybranego przez cz elektorw modego krla czeskiego, Karola IV, nazwanego krlem klechw, cho potrafi z czasem uniezaleni sw polityk od kurii papieskiej.
Wiele stara woy papie w sprawy Rzymu i Italii. Po walce o Boloni z Janem Visconti, arcybiskupem i wadc Mediolanu, uzna na 12 lat panowanie Viscontich w Bolonii jako lennikw Pastwa Kocielnego. Joannie Neapolitaskiej, od ktrej naby (1348) hrabstwo Awinionu i Venaissin, udzieli
schronienia w Awinionie, gdy Andegaweni wypdzili j z Neapolu, aprobowa te ukad (1350), ktry
zapewnia wgierskiej linii Andegawenw tron neapolitaski po mierci Joanny.
Rzym Cola di Rienzo
Rzym przeywa (1350) jubileuszowy Rok wity, ktry na jego naleganie ogosi Klemens VI, mimo
decyzji Bonifacego VIII e ma by obchodzony co sto lat. Wielka zaraza nie zahamowaa, a moe nawet
spotgowaa w duchu pokuty napyw pielgrzymw. Rzymianie wszake przeywali niech do papiea,
e po kupnie Awinionu zaniecha zamiaru powrotu do swej stolicy. Spotgowaa si wrd nich wrogo
do szkodliwej rywalizacji o wadz midzy rodami rzymskimi. Wbrew wic tendencjom w miastach woskich, by przej od wadzy oligarchii bogatego mieszczastwa do rzdw tyranw (monarchii), w Rzymie wzmg si ruch republikaski. Na jego czele stan Cola di Rienzo (1313-1354), prawnik z wyksztacenia, przyjaciel poety Petrarki, rozmiowany w dziejach staroytnego Rzymu. Bra udzia w poselstwie do Klemensa VI na pocztku pontyfikatu, zosta notariuszem rzymskiej kamery miejskiej, popar
przeciw oligarchii dziaalno wikariusza apostolskiego Rzymu. W 1347 roku obj przez bunt ludnoci
wadz w miecie, ogosi si trybunem ludu, zmusi panw w zamkach podrzymskich do zoenia republice przysigi wiernoci, ogosi haso konfederacji miast woskich pod egid Rzymu. Przeceniajc polityczne znaczenie republiki, chcia by porednikiem midzy Ludwikiem IV i Karolem IV w walce o
144
tron cesarski. Zacz otacza si przepychem i ustanowi nowy podatek, co odwrcio lud od niego i
uatwio namiestnikowi papieskiemu akcj przeciw niemu po ekskomunice, ktr ogosi Klemens VI.
Zbieg wic z Rzymu ju w grudniu 1347 roku, uda si do Karola IV w Pradze, lecz zosta wydany papieowi i uwiziony do koca pontyfikatu.
Nastpny papie, Innocenty VI, stara si skorzysta z jego pomocy do przywrcenia w Rzymie swej penej wadzy wieckiej.
Czarna mier biczownicy
Statki handlowe przywloky zaraz ze Wschodu do Pizy. Nazwana czarn mierci dziesitkowaa (13481350) najpierw ludno Italii potem nieomal caej Europy. Zapanowaa panika, ludzie uciekali i przenosili
zaraz na nowe tereny. Wiele miejscowoci zupenie opustoszao, oblicza si, e z epidemii i godu wygina jedna trzecia ludnoci Europy.
Wobec nieustannego zagroenia mierci oy ruch biczownikw, znany w Polsce i kilku krajach w drugiej poowie XIII wieku. Rozbijajc struktury spoeczne, porzucajc zajcia, jedni pielgrzymowali od
miejscowoci do miejscowoci dwoma szlakami z Italii: przez Francj do Niderlandw i Anglii oraz
przez Austri i Wgry do Niemiec, Czech i Polski, inni biczownicy czyli si w bractwa z wasnymi
statutami, w ktrych starano si oczyci praktyk pokuty przez biczowanie z wypacze religijnych i
spoecznych. Nie zdoano wszake zapobiec przeladowaniom i pogromom ydw, ktrych uwaano za
winnych mierci Chrystusa i plagi czarnej mierci. Do Polski fala biczownikw napyna (1349) z Wgier i obja wszystkie ziemie, ale mina po kilku miesicach.
Wrd biczownikw panoway nastroje faszywego mistycyzmu. Powoywano si na list z nieba, ktry
spad na otarz witego Piotra w Jerozolimie z nakazem pokuty dla ocalenia chrzecijastwa, rozpowszechniano wizje profetyczne, ekscytowano si masochistycznie biczowaniem, dopuszczano si nawet
ekscesw niemoralnych. Klemens VI wyda (20 X 1349) zakaz przynalenoci do biczownikw, lecz
wielu lekcewayo to, goszc e czarna mier jest Bo kar za zo na dworze papieskim. Kocioy lokalne, przy pomocy wadz wieckich, wystpiy przeciw biczownikom, gdy przekonano si o spoecznej i
religijnej szkodliwoci ich ruchu.
Kapitulacja wyborcza Innocenty VI
Przed wyborem Innocentego VI (1352-1362) kardynaowie po raz pierwszy uoyli kapitulacj: swoje
szczegowe dania dla nowego papiea, zobowizujc si pod przysig, e kto zostanie wybrany papieem, bdzie je respektowa. Jej celem byo gwnie zabezpieczenie i powikszenie wpywu kolegium
kardynalskiego, dlatego wrd da domagano si, by liczba kardynaw nie przekraczaa dwudziestu, a
papie przy nowych kreacjach uzyska zgod na kandydatw przynajmniej od dwch trzecich czonkw
kolegium.
Innocenty VI, pochodzcy z Limousin Stefan Aubert, przed wyborem kardyna biskup Ostii i penitencjarz wikszy, ju po p roku ogosi kapitulacj za niewan, bo sprzeciwia si penej wadzy papiea.
Odszed on od linii poprzednika, dokonujc reformy kurii i dworu papieskiego, a take zakonw ebraczych i joannitw, cho nie w stopniu wystarczajcym.
Do Rzymu si nie uda, ale uporzdkowa Pastwo Kocielne. Wysa tam utalentowanego polityka i
wodza, hiszpaskiego kardynaa Egidio Albornoz oraz zwolnionego z wizienia Cola di Rienzo, ktrego
mianowa senatorem Rzymu. Dawny trybun ludowy, entuzjastycznie powitany, straci szybko popularno, gdy naoy podatki, by opaci najemnych onierzy na odzie papieskim. Prbowa uj z miasta,
lecz zgin (8.10.1354) w zamieszkach ulicznych. Albornoz wprowadzi porzdek w Rzymie, odzyska
Boloni, umocni wieck wadz papiea w Romanii i Spoleto. Na zgromadzeniu stanw (1357) ogosi
fundamentalne prawa (Constitutiones Aegidianae) Pastwa Kocielnego. Zainteresowany nauk, ufundowa kolegium hiszpaskie przy uniwersytecie boloskim.
Do Rzymu przyby (1355) na koronacj cesarsk Karol IV, ktremu zaleao na tytule, a nie na odbudowie cesarstwa w Italii. Po powrocie do Niemiec, na sejmie w Norymberdze przygotowa tak zwan Zot
Bali, ktr zatwierdzi (10.01.1356) nowe prawo o wyborze cesarza. Pominito w niej dawne uprawnie-
145
nia papiey, a do wyboru upowaniono kolegium elektorw, ustalajc ich liczb na trzech duchownych
(arcybiskupi Moguncji, Kolonii i Trewiru) i czterech wieckich (krl czeski, palatyn reski, ksi saski i
margrabia brandenburski). Dla Kocioa miao na przyszo znaczenie, e elektorom przyznano w ich
ksistwach prawa suwerenne i dysponowanie regaliami. Znika te dawna, bardziej jednolita struktura
cesarstwa. Odtd legalnie istniao w nim siedem niezalenych ksistw, sabo zwizanych z cesarzem poczuciem jednoci Rzeszy.
Powrt do Rzymu
Dwaj papiee z Limousin wprowadzili swoich nepotw i krajan do kolegium kardynalskiego, przeciw
ktrym powstaa opozycja innych kardynaw, byo wic niemoliwe wybra papieem ktrego z kardynaw. Wybrano te spoza kolegium opata benedyktyskiego klasztoru w. Wiktora w Marsylii, Guillaume Grimoard, Urbana V (1362-1370, bogosawiony).
Nowy papie, dobry kanonista, ongi profesor w Montpellier i Awinionie, posiada zrozumienie dla nauki, zakada kolegia i bursy. Zachowujc styl zakonnego ycia, usun luksus ze swego dworu, wielu
duchownych odesa z kurii papieskiej do ich beneficjw. Pragn powrotu do Rzymu, bo umieci zorganizowanie krucjaty przeciw Turkom i uni z Kocioem na Wschodzie w programie swego dziaania. W
Pastwie Kocielnym istnia problem najemnych onierzy i zbuntowanych Viscontich w Bolonii. Nie
uda si jednak plan wsplnej z cesarzem wyprawy. Urban V sam wyruszy do Rzymu (1365). Cesarz
Karol IV przyby dopiero w 1368 roku i odby tradycyjn koronacj cesarsk. Trudnoci w Italii, niemoliwo utrzymania ligi miast, odcigny papiea od wschodnich zamierze, a nawet zniechciy do pobytu w Rzymie. Postanowi wrci do Awinionu, gdy wic jeszcze w Italii dokona kreacji kardynaw,
byo wrd nich piciu Francuzw, a tylko jeden Woch i jeden Anglik. Nie pomogy nalegania witej
Katarzyny ze Sieny i witej Brygidy Szwedzkiej na pozostanie w Rzymie, powrci do Awinionu, gdzie
po trzech miesicach zmar (19.12.1370).
Kardyna Piotr Roger, krewny Klemensa VI, pochodzcy z Limousin, jest ostatnim z papiey awinioskich. Przyj imi Grzegorza XI (1370-1378), lecz nie dorwna noszcym je poprzednikom z X-III
wieku. Nie atwo zreszt oceni jego osob i dziaalno, bo jedni uwaali go za mao zdecydowanego i
ulegego wpywom otoczenia, inni za energicznego i wytrwaego. Wydawao si, e utrwaii pobyt papiey w. Awinionie, bo na 21 kreowanych przez siebie kardynaw omiu byo z Limousin, omiu z innych
czci Francji, a tylko dwch Wochw, jeden Aragoczyk, jeden Kastylijczyk i jeden Sabaudczyk. Papie jednak, nie mogc z dala rozwiza problemw Pastwa Kocielnego, zwaszcza zagroenia ze strony Mediolanu i Florencji, opuci (13.09.1375) Awinion, cho wczeniej na Konsystorzu ksi dAnjou
w imieniu krla przedstawi dziesi wanych powodw za pozostaniem we Francji. Po uroczystym
wjedzie do Rzymu (17.01.1377) podj pokojowe rokowania z Mediolanem i Florencj, lecz nie zdoa
ich dokoczy, zmar 27 marca.
Sprawy woskie nie zasoniy Grzegorzowi XI innych problemw. Poredniczy w zawarciu pokoju midzy cesarzem Karolem IV i Ludwikiem wgierskim, midzy Bawari i Sabaudi. Mniej natomiast zaznaczy si w dziaalnoci wewntrzno-kocielnej, cho pozostawa w kontaktach z Katarzyn ze Sieny i
Brygid Szwedzk.
Rozdzia 35
KOCI W MONARCHII OSTATNICH PIASTW
Okres papiey awinioskich przynis dalsze oywienie kontaktw Polski z Stolic Apostolsk. Wida je
ju wczeniej w dziaalnoci reformatorskiej Jakuba winki, zwaszcza w jego staraniach u Bonifacego
VIII o zgod na koronacj krlewsk Przemyla II, a potem w szukaniu pomocy w Rzymie przez Wadysawa okietka, w procesach polsko-krzyackich i dziaalnoci kolektorw papieskich.
146
Koronacje krlewskie
Po koronacji Przemysa II i jego tragicznej mierci (1296) arcybiskup gnienieski Jakub winka nie
przesta zabiega o zachowanie wznowionej korony. Gdy nie udao si przekaza jej Piastowi, ksiciu
Henrykowi gogowskiemu, dostojnicy wielkopolscy ofiarowali j Wacawowi II czeskiemu, ktry odebra Wielkopolsk Wadysawowi okietkowi i przyj koron w Gnienie (1300) z rk arcybiskupa. okietek uda si wwczas, w roku jubileuszowym, do Rzymu i szuka pomocy u Bonifacego VIII. Popierany przez papiea, mg wystpi przeciw Wacawowi II. Odebra mu swoj dzielnic sandomiersk, a po
mierci krla (1305) opanowa Krakw, niechtnie przyjty przez patrycjat i biskupa Jana Muskat, lzaka z pochodzenia, ktry, za Wacawa II sprawowa wadz starocisk w Maopolsce. Muskacie dwukrotnie wytoczy arcybiskup proces kanoniczny (1309) o wykroczenia kocielne, okietek go uwizi i
zmusi do podpisania ugody, ale konflikty trway do koca jego ycia. Sprawa Muskay, bronionego
przez legata papieskiego, Gentilisa, zepsua przyjazne z papiestwem stosunki okietka, ktry chtnie
przedtem posugiwa si argumentem, e Polska nie podlega cesarzowi, gdy uznaje zwierzchnictwo papiea. Ksi wszake potrzebowa pomocy Stolicy Apostolskiej przeciw roszczeniom Jana Luksemburskiego do tronu polskiego, speni wic dania Jana XXII w sprawach pacenia witopietrza i zaagodzi
spr z Muskat. Wspierali ksicia kolejni arcybiskupi gnieniescy, Borzysaw (1314-1317) i Janisaw
(1317-1341), ktry po objciu stolicy metropolitalnej przebywa przez rok w Awinio-nie, chyba w sprawie okietka, a potem dokona jego koronacji w Krakowie (20 I 1320).
Koronacja nastpnego wadcy, okietkowego syna, Kazimierza Wielkiego (1333-1370) nie napotkaa na
adne trudnoci ze strony papiea, cho Jan Luksemburski zoy protest. Odbya si w Krakowie (25 IV)
zaraz po objciu tronu, dokonana przez Janisawa w otoczeniu biskupw, krakowskiego, kujawskiego i
lubuskiego.
Spory z Krzyakami
Szukanie przez Wadysawa okietka u Stolicy Apostolskiej poparcia w staraniach o zjednoczenie Polski
i koronacj czyo si z dochodzeniem jego praw do Pomorza Gdaskiego, zagarnitego przez Krzyakw, gdy wezwa ich na pomoc przeciw Brandenburczykom. Ksi skierowa skarg (1314) na Krzyakw do Klemensa V, gdy do Awinionu uda si nowy arcybiskup gnienieski, Borzysaw. mier papiea spowodowaa zwok w rozpatrzeniu sprawy, dopiero Jan XXII ustali (1319) sd w osobach arcybiskupa Janisawa, biskupa poznaskiego Domarada i opata mogileskiego Mikoaja. Ogoszony (1321)
wyrok nakazywa zwrot Pomorza i zagarnitych dochodw. Apelacja Krzyakw spowodowaa wysanie
do Awinionu poselstwa z biskupem wocawskim Gerwardem na czele. Nie zakoczyo to sporu, podobnie jak rozejm okietka z Zakonem (1326), na podstawie ktrego zgodzono si na sd wsplnie obranych
arbitrw. Zamiast sdu toczono walki, ale i one, nawet zwycistwo Polakw pod Powcami (1331), nie
zmieniy sytuacji. Legat papieski, Piotr z Alwernii, pomg do zawarcia rozejmu (1332), wszake spraw
Pomorza znw odoono do rozpatrzenia przez sd arbitrw. mier okietka spowodowaa arbitraowe
rozpatrzenie sporu dopiero na zjedzie wyszehradzkim (1335) przez krlw, czeskiego i wgierskiego.
Orzekli oni, e Zakon zwrci Kazimierzowi Wielkiemu Ziemi Dobrzysk i Kujawy, ale zatrzyma Ziemi Chemisk i Pomorze jako wieczyst jamun krla polskiego. Kazimierz wyjedna w Awinionie,
e Benedykt XII zgani wyrok wyszehradzki i powoa nowy sd. Proces odby si w Warszawie (1339),
wyrok by nie tylko korzystny dla Polski, ale papiescy sdziowie oboyli Zakon kltw za zagarnicie
ziem i gwaty podczas wojny. Apelacja Krzyakw wstrzymaa wykonanie wyroku, a gdy papieem zosta Klemens VI, dawny wychowawca Karola Luksemburskiego, Kazimierz Wielki, obawiajc si jego
stronniczoci, wola podj bezporednie rokowania z Zakonem i zgodzi si w pokoju kaliskim (1343)
na ustalenia wyszehradzkie, zostawiajc Pomorze Krzyakom. Papie jednak nie zatwierdzi pokoju kaliskiego, co dawao Polsce szans wznowienia jej susznych roszcze do Pomorza.
147
Kolektorzy i posowie
Dawniej wysyali papiee do Polski legatw, zwanych legatami a latere, w celu zaatwienia jednej lub
kilku okrelonych spraw. Ostatnim z tej grupy by kardyna Gentilis, mianowany (1307) legatem na Wgry i Polsk. W okresie awinioskim wprowadzono nowy typ papieskich wysannikw, nuncjuszy kolektorw, przebywajcych w kraju przez duszy czas. Ich pierwszorzdnym zadaniem byo zbiera
witopietrze i opaty na rzecz kurii papieskiej, ale zaatwiali take inne sprawy kocielne i polityczne.
Pierwszymi nuncjuszami kolektorami byli, Piotr z Alwernii, kanonik w Noyon, przysany do Polski
przez Jana XXII w 1325 roku i Galhard z Cahors (1335-1343). Zajmowali si witopietrzem, ale te
mediacj w sporach, informowali papiey o problemach Kocioa krajowego, jak konieczno obsadzania
Polakami wyszych godnoci kocielnych w diecezji wrocawskiej i lubuskiej.
Polska miaa swoich reprezentantw w Awinionie. Okresowo przebywali tam dostojnicy kocielni, arcybiskupi i biskupi, najczciej jako posowie. Cho w poselstwach przewaali duchowni, sano te do
papiey wieckich posw. Polska podja praktyk innych krajw i utrzymywaa przy kurii papieskiej
staych penomocnikw (prokuratorw, agentw) do zaatwiania spraw i obrony swoich interesw. Prokuratorem spraw polskich w 1320 roku by kanonik wrocawski Szymon z Marszewia, a w 1321 roku
proboszcz igoomicki Andrzej z Wilicy.
Herezje i inkwizycja
Koci w Polsce dotkny tylko czciowo i z opnieniem ruchy bdnowiercze Zachodu. Oprcz biczownikw problem stanowili waldensi, rozwijajcy dziaalno przede wszystkim na lsku, gdzie
zwalcza ich biskup wrocawski Henryk z Wierzbna (1302-1319). Na polecenie Jana XXII zorganizowa
trybuna inkwizycyjny, ktry wydawa take wyroki spalenia na stosie. W widnicy ukarano mierci
okoo 50 osb, skazanych za herezj. Wrd ukaranych byy rwnie boginki. bo w ich domach, istniejcych na lsku od 1278 roku, pojawiy si tendencje do wypaczonego i teologicznie bdnego mistycyzmu.
Papieskimi inkwizytorami, pierwszymi w Kociele polskim, zostali (1318) z ustanowienia Jana XXII,
dominikanin Peregryn z Opola dla diecezji wrocawskiej i franciszkanin Mikoaj Hospodyniec dla diecezji krakowskiej. Od 1327 roku miay inkwizytorw pozostae diecezje, ale ich dziaalno bya znikoma, dopiero husyci w XV wieku. pobudz aktywno polskiej inkwizycji.
Druga metropolia
Kazimierz Wielki powikszy swoje pastwo opanowaniem (1349) dawnego ksistwa halickowodzimierskiego. Rozejm z Litw (1351) pozostawi Polsce jego cz, Ru Czerwon, stanowic pod
rzdami krla polskiego nadal samodzielne pastwo. Polityka wschodnia Kazimierza wobec Rusi i Litwy
znalaza poparcie Klemensa VI, ktry przyzna mu na ten cel papieskie dziesiciny od duchowiestwa w
Polsce (1344-1345, 1352-1355).
Na Rusi, formalnie nie wczonej do krlestwa polskiego, a wic i do metropolii gnienieskiej, podj
krl starania o zorganizowanie osobnej metropolii dla Kocioa Katolickiego, ktry mia tam mniej wyznawcw ni Koci Prawosawny, ale rozwija si od XIII wieku przez misyjn dziaalno dominikanw i franciszkanw. Oprcz biskupstwa aciskiego w Przemylu, erygowanego ju okoo 1340 roku,
uzyska krl od Innocentego VI ustanowienie (1358) biskupw, we Wodzimierzu Woyskim, Lwowie i
Chemie. Jeden z projektw na dworze krlewskim przewidywa podporzdkowanie tych biskupw metropolii gnienieskiej, lecz od 1366 roku wrcono do wczeniejszego projektu osobnej metropolii. Znalaz on aprobat papiea Urbana V, ktry ustanowi (1367) w Haliczu arcybiskupa Krystyna, lecz pretensje biskupw lubuskich do jurysdykcji na Rusi odwleky erekcj metropolii halickiej do 1375 roku,
przeniesionej nastpnie (1412) do Lwowa.
148
Do metropolii halickiej zaliczono biskupstwa wodzimierskie, przemyskie i chemskie, oraz pniej erygowano biskupstwa, kamienieckie (po 1378), kijowskie (ok. 1405). Biskupstwo sereckie w Modawii,
erygowano okoo 1370 roku, przyczono do metropolii lwowskiej w 1412 roku.
Zczenie Rusi z Polsk wprowadzio do monarchii Kazimierza Wielkiego liczn tam ludno prawosawn. Krl zobowiza si ju w ukadzie wstpnym z bojarami (1341) do poszanowania jej obrzdku i
obyczajw. Zgodzi si take na wznowienie (1370) prawosawnej metropolii halickiej, niegdy ju
istniejcej, i podporzdkowanie jej prawosawnych biskupw w Chemie, Przemylu, Turowie i Wodzimierzu.
We Lwowie i Kamiecu Podolskim istniay due skupiska Ormian, ktrzy tworzyli wasny Koci, powstay w staroytnoci z monofizytyzmu. Kazimierz Wielki przyzna (1356) mieszkacom Lwowa
znaczne swobody, wwczas Ormianie przystpili do budowy wasnej katedry, co wskazuje na posiadanie
przez nich wasnego biskupa.
Istnienie kilku wyzna, prawnie uznanych w monarchii Kazimierza Wielkiego, byo nowym zjawiskiem
w chrzecijastwie zachodnim.
Arcybiskupowi gnienieskiemu nie uda si plan wczenia Kocioa Katolickiego na Rusi i diecezji
chemiskiej na Pomorzu do jego metropolii, ktra nadto utracia diecezj kamiesk. Wbrew memoriaowi (1360) z Polski do Urbana V, nie uznano przynalenoci Kamienia do Gniezna, a dekret Urbana VI
definitywnie (1380) ogosi to biskupstwo za bezporednio podlegajce Stolicy Apostolskiej i zakaza
arcybiskupom gnienieskim na przyszo wnosi roszczenia do niego. Zachowano natomiast metropolitaln zaleno od Gniezna biskupstw, lubuskiego i wrocawskiego, cho oba znalazy si poza politycznymi granicami monarchii okietka i Kazimierza Wielkiego. Nie byo to atwe co do Wrocawia, bo
erygowana w 1344 roku metropolia praska i cesarz Karol IV czynili staranie o oderwanie go od Gniezna.
Kazimierz Wielki uzyska jednak (1360) pisemne zobowizanie cesarza, e nie podejmie stara o uchylenie decyzji Klemensa VI, pozostawiajcej diecezj wrocawsk w metropolii gnienieskiej, cho politycznie naleaa do Czech.
Wasne problemy
Koci polski nie bra udziau w soborze w Vienne, ale mia kontakty z papiestwem i Kocioem Powszechnym. Zanim powsta uniwersytet w Krakowie, znaczna liczba duchownych odbywaa wysze studia za granic. Przywoono stamtd ksigi, rozwijay si skryptoria w Krakowie i Wrocawiu.
W Polsce ksztatowaa si, struktura Kocioa i jego ycie, na wzr Kocioa powszechnego, cho z pewnym opnieniem rozwijay si niektre formy tego ycia.
Opniony by rozwj parafii, ktrych wystarczajca ilo dopiero w tym okresie powstaje, ale jeszcze
nie we wszystkich diecezjach. Wasnym problemem byo tworzenie parafii w rnych warunkach prawnych ze wzgldu na kolonizacj. Wywoao to zatargi o dziesiciny midzy, rycerstwem a duchowiestwem i powstanie nowych norm prawnych, wydanych przez arcybiskupw gnienieskich i krla. Kazimierz Wielki dy do przydzielania nowym kocioom w krlewszczyznach uposaenia z ju istniejcych bogatszych beneficjw kocielnych.
W cznoci z fundowaniem nowych kociow stara si krl me tylko zabezpieczy prawo swojego patronatu wzgldem nich, ale rozcign je na kocioy ufundowane przez poprzednich wadcw, prosi
(1360) papiea Innocentego VI o uznanie tego prawa, ale nie jest wiadoma decyzja papieska.
Kazimierz Wielki oskara w kurii papieskiej biskupa krakowskiego Jana Grota (1326-1347) o wykroczenia przeciw niemu, ale take o lekcewaenie sobie patronatu parafii, samowolne obsadzanie beneficjw i zmienianie uposaenia kociow. W sporze doszo do chwilowego ogoszenia interdyktu w diecezji krakowskiej, w ktrej przebywa krl. Spr z nastpnym biskupem krakowskim, Bodzant (13481366) prowadzi monarcha z powodu cigania zalegych i nowych danin dla skarbu krlewskiego z posiadoci kocielnych Biskup rzuci kltw na urzdnika krlewskiego, cigajcego te daniny i posa do
krla wiadomo o niej przez wikariusza katedralnego Marcina Baryczk, ktrego rozgniewany monarcha kaza utopi. Oboony osobicie kltw i interdyktem, musia Kazimierz Wielki odby pokut, naznaczon przez papiea.
149
Kazimierz Wielki zaznacza prawo swojego patronatu take wobec biskupstw i na tej podstawie przedstawia kapituom swoich kandydatw do wyboru. Na 16 elekcji biskupich, tylko w czterech przypadkach
nie uwzgldniono woli krlewskiej. Papie Urban V odrzuci (1363) prob krla, by nowo wybrani biskupi, po uznaniu wyboru przez metropolit, nie musieli udawa si do Awinionu po konfirmacj z powodu wielkiej odlegoci i niebezpiecznych drg.
Przywrcenie politycznej jednoci monarchii wymagao ujednolicenia praw. Co do praw pastwowych
uczyni to Kazimierz Wielki. Kodyfikacji prawa, kocielnego dokona arcybiskup Jarosaw Bogoria
Skotnicki na synodzie prowincjonalnym w Kaliszu (1357), na ktrym byli wszyscy biskupi polscy, razem i wrocawskim i lubuskim. Ujednolicono wwczas dla caej metropolii procedur kanoniczn i przepisy liturgiczne.
Rozdzia 36
NAUKA I NOWA POBONO
Zaamanie si redniowiecznego uniwersalizmu wystpio najpierw w yciu politycznym zachodniego
chrzecijastwa. Na progu XIV wieku dostrzega si pocztki tego zjawiska take w filozofii i teologii. Po
wielkich syntezach summ teologicznych ustosunkowano si krytycznie do ich tez i podjto badania poszczeglnych zagadnie. Nowym kierunkiem sta si nominalizm, a nauka na uniwersytetach oscylowaa
midzy dawnym i nowym kierunkiem (via antiqua, via moderna). W Anglii powstaa bdna nauka Jana
Wiklefa, do ktrej nawiza pniej Jan Hus w Czechach. Nadal rozwijay si uniwersytety, powstay
nowe, a ich znaczenie podkrelano w stwierdzeniu, e obok papiestwa i cesarstwa stanowiy trzeci potg redniowiecza. Nowe kierunki zapanoway take w yciu religijnym. Do korzystnych nalea ruch
Braci ycia wsplnego i nowa pobono (devotio moderna). W Niemczech yj wybitni mistycy.
Ujemne objawy wykazaa pobono w niektrych dawnych wsplnotach begardw i boginek.
Nowe uniwersytety
Do szeregu sawnych .ju uniwersytetw z XIII wieku doszy nowe, od poowy XIV wieku.
W Pradze zaoy (1348) uniwersytet Karol IV, znany z pobonoci i wyksztacenia teologicznego, z
zamiowania do nauki i pisarstwa (autobiografia, ywoty witych, kazania). Wzr wzi z Sorbony i
stworzy przy pomocy papiea Klemensa VI, swego wychowawcy, centrum nauki i kultury w rodkowej
Europie. Z Polski napywali tam studenci, zwaszcza na wydzia teologiczny, a krlowa. Jadwiga ufundowaa burs dla nich i dla ksztaccych si Litwinw.
W Krakowie powsta (1364) uniwersytet z fundacji Kazimierza Wielkiego, niewtpliwie inspirowanego
istnieniem uczelni praskiej, lecz odczuwajcego przede wszystkim potrzeb wyksztaconych prawnikw.
Starania o wasny uniwersytet podj ju w 1351 roku, wysyajc do Italii kanonika czyckiego Floriana,
pniejszego biskupa krakowskiego, by zapozna si dokadnie z struktur tamtejszych uczelni. Poselstwo
do papiea Urbana V uzyskao zgod i krl wystawi (12.05.1364) dokument erekcyjny, w ktrym wymieniono trzy fakultety: sztuk wyzwolonych, prawa kanonicznego i cywilnego oraz medycyny i fizyki.
Papie nie udzieli na razie pozwolenia na wydzia teologiczny, rzekomo nie chcc stwarza studium paryskiemu konkurencji, raczej jednak dla braku odpowiedniego uposaenia. Gdy krlowa Jadwiga zapewnia takie uposaenie, papie Bonifacy VIII pozwoli (1397) na wydzia teologiczny, na wzr paryskiego.
Uczelnia Kazimierzowa dziaaa przez kilkanacie lat, lecz podupada po mierci zaoyciela. Hojno
Jadwigi i opieka Wadysawa Jagiey doprowadziy do wznowienia uniwersytetu (Jagielloskiego) i
jego szybkiego rozkwitu.
Wkrtce po zaoeniu uniwersytetu krakowskiego powstay dwa inne w krajach Europy rodkowej, w
Wiedniu (1365) i Piciokocioach (Pcs, 1367), pniej za w Heidelbergu (1386), Kolonii (1388) i Erfurcie (1392).
150
Nominalizm
Krytyczne stanowisko; wobec uznanych autorytetw scholastyki, Tomasza z Akwinu i Dunsa Szkota,
zajli ich bracia zakonni: dominikanin, teolog papieski w Awinionie i biskup, Durand z Saint-Pourcain
(zm. 1334), oraz franciszkanin Piotr Aureoli (zm. 1322). obaj wywarli wpyw na Wilhelma Ockhama,
ktry skonkretyzowa pogldy Aureoliego, e istniej tylko przedmioty jednostkowe, a pojcia oglne s
produktem ludzkiego poznania, zdolnego do abstrakcji i uoglnienia. Kierunek opracowany przez
Ockhama nazwano nominalizm, cho nie jest pewne, czy jego samego mona ju nazwa nominalist.
Nominalizm chcia: rozwiza toczcy si od XI wieku spr o uniwersalia.
Wilhelm Ockham (ok. 1285-1349), franciszkanin, uczy w Oksfordzie, lecz zosta oskarony (1323) w
Awinionie o niebezpieczn, jeeli ju nie heretyck nauk. Wezwany przed sd papieski, dugo przesuchiwany z powodu niezgodnoci czonkw komisji w ocenie jego nauki, zbieg z Awinionu w okresie
wrogoci Jana XXII do franciszkaskich spirytuaw. Jego pogldy filozoficzne i teologiczne nigdy nie
zostay potpione. Podkrela w nich wolno i wszechmoc Bo. W nauce o sakramentach, szczeglnie o
Eucharystii, rni si znacznie od tradycyjnego kierunku. Oprcz rozpraw teologicznych zostawi dziea
z zakresu logiki, z bardzo rozpowszechnion Summa logica.
Nauka Ockhama rozpowszechnia si na uniwersytetach, zwaszcza w Paryu, jako nowy kierunek (via
moderna) w odrnieniu od tradycyjnego kierunku (via antiqua). Zwolennikw pierwszego zwano nominalistami, drugiego za - realistami.
Nauka Wiklefa
Angielskiego filozofa, teologa i polityka, Jana Wiklefa (ok. 1330-1384) starano si zaliczy do nominalistw, by jednak realist. Po studiach w Oksfordzie wykada dziaa przez cae ycie na tym uniwersytecie, posiadajc jako uposaenie kilka dochodowych beneficjw. Za obszerne komentarze do Pisma
witego zyska tytu doktora ewangelicznego (doctor evangelicus), wikszy wszake wpyw wywoa
rozprawami o Kociele, o wadzy duchownej i wieckiej, o urzdzie krlewskim. Wiklef uleg wrogoci
Anglikw do papiey awinioskich, bdcych pod wpywami Francji, ktra wypdzaa ich z dawnych
posiadoci na kontynencie. Bardziej jednak pragn radykalnie usun zo, ktre widzia w strukturze
Kocioa w swoim kraju: zaniedbany i niewystarczajcy kler parafialny, ciganie ofiar i pobieranie dziesicin przez liczne klasztory zakonw ebraczych i wysze duchowiestwo, czsto cudzoziemskie i nie
przebywajce w Anglii. Chocia w powstaniu chopskim (1381) nie angaowa si po adnej stronie, po
jego myli szy postulaty chopw, by wiadczenia w naturze zmieni na czynsz pieniny, a Koci pozbawi nadmiaru majtkw ziemskich.
Trafnie dostrzega objawy za w Kociele: sprzedajno urzdw, nadmierne ciganie wiadcze, przesadn cze relikwii i handlowanie nimi, przywizywanie wagi do iloci mszy za zmarych i ofiar pieninych w zyskiwaniu odpustw. Zrazi si jednak do Kocioa, w ktrym to zo si panoszyo. Jako
zwolennik skrajnego augustianizmu pragn Kocioa jako spoecznoci wybranych przez Boga, ktrzy
nie potrzebuj wadzy i posiadoci. Jak wielu reformatorw przeciwstawia Kocioowi swoich czasw
Koci staroytnoci chrzecijaskiej, uwaa, e wadza papiey wywodzi si od rzymskich cesarzy, a
nie od Chrystusa lub w. Piotra. Nie widzia potrzeby porednikw (kapanw) midzy czowiekiem a
Bogiem; bo czowiek zbawia si tylko dziki wasnej zasudze. Porednio byo to odrzuceniem potrzeby
sakramentw. Rozczytany w Biblii, chcia, by ksztatowaa pobono chrzecijan, da jej czytania na
naboestwach, a nawet samego odprawiania naboestw w jzyku angielskim. Wskutek polecenia i pomocy przeoy jego zwolennik i sekretarz Purvey na jzyk angielski po raz pierwszy ca Bibli. Nie
twierdzi jednak, jak pniej protestanci, e jest ona jedynym rdem nauki Kocioa.
Nauka Wiklefa zaniepokoia Koci. W 1377 roku, biskup londyski uzna za niebezpieczne 19 twierdze z dziea De civili dominio. Nie podjto jednak surowego postpowania przeciw niemu, podobnie jak
nie uczyniono tego po bulli Grzegorza XI, te w 1377 roku, ostrzegajcej krla, biskupw i uniwersytet
oksfordzki przed jego nauk. Obawiano si szlachty i ludu londyskiego, udzielajcego mu poparcia.
151
Wiklef nie tylko sam gosi swoj nauk, ale niektrzy studenci z Oksfordu, wdrujc po dwch wedug
wskazania Ewangelii i na wzr wdrownych kaznodziejw, roznieli j po caym kraju. Zwano ich lollardami.
Idee Wiklefa nabray aktualnego znaczenia, gdy wybucha wielka schizma zachodnia i papiestwo stao si
przyczyn rozamu w Kociele Katolickim. Miary dopenio zamordowanie arcybiskupa Sudbury podczas
powstania chopskiego, do ktrego mieli si te przyczyni lollardowie. Nowy arcybiskup, Courtenay,
podj dochodzenie przeciw Wiklefowi, ktry w tym czasie wystpi z bdn nauk o transsubstancjacji.
Na synodzie londyskim (1382) potpiono 24 twierdzenia z jego nauki, a przy pomocy wadzy krlewskiej zmuszono zwolennikw w Oksfordzie do milczenia lub ich wypdzono. Trudniej byo poskromi
lollardw, ktrzy wrd ludu gosili nadal bdne pogldy spoeczno-kocielne. Wiklef, zmuszony do
opuszczenia uniwersytetu, osiad przy swoim beneficjum w Lutterworth, przy ktrym pozosta do mierci
(1384), nie oboony ekskomunik za ycia.
Dziaalno lollardw, a pniej wystpienie Husa, sprawiy, e Koci zajmowa si nim i jego nauk
dugo po 1384 roku. Na synodzie prowincjonalnym (1397) potpiono 18 zda z jego dziea Trialogus.
Niemiecki teolog, Jan Hbner, doda 21 bdnych tez Wiklefa do 24 potpionych w 1382 roku. Arcybiskup z Canterbury, podczas wizytacji uniwersytetu oksfordzkiego sporzdzi (1411) list 267 jego bdnych zda i posa do Rzymu. Antypapie Jan XXIII ogosi (1413) bull, w ktrej potpiono pisma Wiklefa, Dialogus i Trialogus, dodajc ostrzeenie, e kto bdzie gosi jego bdn nauk, musi stan
przed trybunaem rzymskim w cigu 9 miesicy. Wiklefizmem, razem z nauk Husa, zajmowa si sobr
w Konstancji. Krl angielski, Henryk IV, wprowadziwszy statut o paleniu heretykw, nakaza wydoby
szcztki Wiklefa z grobu i je spali razem z jego dzieami. Pogldy jednak trway w husytyzmie.
Beginki i begardzi
Ruch w miastach wrd kobiet pragncych pogbienia ycia religijnego, bez skadania wieczystych lubw zakonnych, da ju przy kocu XII wieku pocztek beginkom, tak nazwanym w jzyku francuskim
prawdopodobnie od szarego koloru (bege) sukien z surowego ptna. Wiele z nich czyo si w wsplnoty, liczce w Niderlandach niekiedy okoo 1000 kobiet w jednym osiedlu. Po nowicjacie (1-2 lat) skaday przed spowiednikiem prywatne luby czystoci, ubstwa i posuszestwa statutom oraz przeoonej
(mistrzyni), ale zachowujc prawo wystpienia ze wsplnoty w kadym czasie. Zobowizane byy nadto
do udziau w codziennej Mszy witej, wsplnej modlitwie (brewiarzowej), w praktykach wsplnej pokuty, oraz do odprawiania spowiedzi co dwa tygodnie i przyjmowania komunii witej w wiksze uroczystoci kocielne. Po rozpowszechnieniu si zakonw ebraczych dostay si pod ich opiek. Wiele
konwentw przyjmowao franciszkaskie lub dominikaskie tercjarstwo. W Polsce miay domy ju w
drugiej poowie XIII wieku.
Begardzi byli miejskimi wsplnotami religijnymi mczyzn, zajmujcych si nadal rzemiosem, najczciej tkactwem. Powstali w drugiej poowie XIII wieku. Nie posiadali jednolitych statutw, dlatego
praktykowali ubstwo w rny sposb, od zrzeszania si cakowicie prywatnej wasnoci do jej zachowania. Praktyki religijne mieli podobne do beginek, jednak zamiast modlitwy brewiarzowej odmawiali okrelon liczb Ojcze nasz i Zdrowa Maryjo. Oddawali si dziaalnoci charytatywnej i pokucie. Byli zobowizani do zachowania tajemnicy o sposobie ycia w konwentach.
Wsplnoty beginek i begardw, nie posiadajc teologicznego przygotowania, byy podatne na wpywy
herezji ludowych i ewangeliczny radykalizm. W obawie o propagowanie bdw objto begardw postanowieniem synodu w Trewirze (1277), e nie wolno ludziom niewyksztaconym oddawa si goszeniu
kaza.
W 1290 roku doszo do uwizienia begardw i beginek w Bazylei i Kolonii. Arcybiskup koloski Henryk
potpi ich nadto (1306) za goszenie bdw, e Bg umniejszy si przez Chrystusowe przyjcie ciaa
(Wcielenie), e maestwo jest grzechem, a czowiek pozostaje w cakowitej niezalenoci od jakichkolwiek praw. Papie Klemens V nakaza rozwiza wszystkie wsplnoty beginek i begardw, broniono
wszake prawowiernoci wielu z nich, wobec tego Jan XXII (1318) wzi ich w opiek, potpiajc jedynie beginki, ktre prowadziy ycie wdrowne. Papie Urban V wyda z kolei (1365) bull przeciw be-
152
gardom we Francji, nastpnie w Niemczech. Dopiero w poowie XV wieku przestali by problemem dla
Kocioa.
Devotio moderna
Jako uzupenienie pobonoci dominikaskiej, opartej przede wszystkim na rozumie, i franciszkaskiej
na woli, pojawi si przy kocu XIV wieku ruch pobonociowy, ktry stara si zaktywizowa uczucia
czowieka. Odchodzi on od spekulacji teologicznej i od mistyki w wydaniu mistrza Eckharta, goszc na
przykad, e lepiej umie wzbudzi al za grzechy, ni zna jego definicj. Pobono ksztatowano przez
przeycia i dowiadczenia. Odczucia Boga szukano na drodze intensywnej mioci i pokuty. Poddano si
samokontroli.
Dwaj przedstawiciele tego kierunku, Tomasz Kempis i Jan Busch, dali mu nazw devotio moderna, co
miao oznacza now, bardziej do potrzeb czowieka dostosowan pobono. Za jej inicjatora uwaa si
Gerarda Groote (1340-1384), niderlandzkiego duchownego, ktry pragn, by kady czowiek sta si
pobony przez wypenianie codziennych obowizkw, osobist modlitw i naladowanie Chrystusa w
jego postpowaniu, gdy y na ziemi. Zaleca umiar we wszystkich praktykach pobonych i ascetycznych.
Devotio moderna nie wydaa wielkich teologw, ale bardzo poczytnych pisarzy ascetycznych i pedagogicznych (Gerard Zerbolt, zm. 1398, Gerlach Peters zm. 1411). Pisali oni w spoecznoci Braci wsplnego ycia, czsto nie podajc swego autorstwa, bo dzieo uwaano za wsplne.
Znana przez wszystkie nastpne stulecia, prawie tak jak Biblia, ksieczka O naladowaniu Chrystusa
powstawaa (ok. 1427) anonimowo. Uwaany za autora Tomasz Kempis umieci swj autograf na
rkopisie z 1441 roku, ale jako skryba. Nie wyklucza to, e ksieczka powstaa w krgu i przy wsppracy G. Groote, on za j przepracowa i przepisa. O naladowaniu Chrystusa nie jest systematyczn nauk pobonoci, lecz zbiorem maksym (rapiarium) o yciu duchowym. Propaguje si w niej ucieczk od
wiata, bez podania, jak pocign wiat do Chrystusa.
Kierunek devotio moderna przyczyni si do powstania Braci i Sistr wsplnego ycia oraz Kongregacji
z Windesheim. Cho rozwin si w Niderlandach i Niemczech, inne kraje ulegy jego wpywom 7 pewnymi odmianami. W Polsce propagowa go Mateusz z Krakowa, a sw pobono na wzr devotio moderna ksztatowao w XV wieku krakowskie rodowisko uniwersyteckie.
Bracia i Siostry wsplnego ycia
Ich zaoyciel, Gerard Groote, pochodzi z Dewenter, studiowa w Paryu, podrowa w misjach dyplomatycznych do Pragi, Kolonii, Awinionu i Aachen, gdzie uzyska (1362) beneficjum kanonickie. Pod
wpywem wewntrznego nawrcenia wstpi do klasztoru kartuzw, lecz nie zoy lubw. Gdy powrci do Deventer, mia pene przekonanie, e wasne uwicenie cile czy si z praktykowaniem mioci
bliniego. Swj dom odda (1374) pobonym kobietom, ktre tworzyy wsplnot na wzr zakonny, ale
bez lubw, utrzymujc si z pracy rk wasnych. Dla nich opracowa (1379) regulamin (regu), by
ochroni je od szkodliwych wpyww Braci wolnego ducha.
By to pocztek Sistr wsplnego ycia, ktrych duchowo miaa ksztatowa si wedug zasad nowej
pobonoci. cilejsz organizacj ich wsplnotom nada Jan Brinckernick (1359-1419) najbardziej zaufany wsppracownik Grootego. Zaoona przez niego (1400) wsplnota Sistr z Diepenveen koo
Deventer staa si wzorem dla innych.
Wok G. Grootego, ktry przyj wicenia diakonatu i wystpowa jako kaznodzieja, skupili si mczyni z Deventer, Kampen i Zwolle. Jednemu z nich, poznanemu w Pradze podczas studiw, Florensowi Radewijns (1350-1400) pozwoli przyj wicenia kapaskie. Na wikariacie Radewijnsa w Deventer zorganizowano pierwsz grup Brocz wsplnego ycia (1381). O sobie mwili, e nie s zakonnikami,
lecz na sposb zakonny staraj si i chc y w wiecie. Nie przyjli wic adnej z regu zakonnych, widzieli swj idea w pierwszych wsplnotach chrzecijaskich z czasw apostolskich, wstrzymywali si od
zbierania jamuny, a zajmowali prac rczn, ktr traktowali jako rodek utrzymania si i rodek wyrabiania cnt. Postanowili y w rodku miast, jak yli pierwsi mnisi na pustyni. Dzie wypeniali prac,
modlitw, rozmylaniem i czytaniem ksig pobonych. Zajmowali si przepisywaniem i opraw ksig,
153
mieli wic atwo poznawania nowych dzie. Sami nie tworzyli ksig naukowych, ale zajli si modzie pobierajc nauk, nie prowadzili szk, dopiero w drugiej poowie XV wieku objli kierownictwo
niektrych, natomiast dbali o religijne wychowanie modziey poza nauk i stworzyli nowy kierunek wychowania w oparciu o Pismo wite i Ojcw Kocioa. Uczniw objawiajcych ch do kapastwa lub
zakonu, przyjmowali do swoich domw, innym starali si zapewni mieszkanie u mieszczan. Pierwszy
konwikt dla uczniw urzdzili (1391) w Deventer.
Devotio moderna obja take klasztory. Niektrzy czonkowie zgromadzenia Braci wsplnego ycia pragnli prowadzi ycie cile zakonne. Dla nich utworzono (1382) klasztor w Windesheim koo Zwolle,
w oparciu o regu augustiask.
Klasztor augustiaski w Windesheim i nowe, utworzone na jego wzr, zorganizoway si w Kongregacj
(1392). Przy kocu XV wieku liczya ona 87 klasztorw, ktre zakadano poza miastami, nie chcc angaowa si w duszpasterstwo. Oddawano si w nich pracy i kontemplacji. O znaczeniu tej Kongregacji
wiadczy powierzenie jej (1435) reformy wszystkich klasztorw augustiaskich.
Rozkwit Kongregacji z Windesheim, podobnie jak Braci i Sistr wsplnego ycia nie dokona si bez
trudnoci. Mia je ju G. Groote, ktremu odebrano przy kocu ycia misj kocieln do goszenia kaza.
Nie zawieray one bdw, ale byy bardzo rygorystyczne, pitnujce pozory pobonoci, symoni i konkubinat kleru oraz wykroczenia zakonnikw przeciw lubowi ubstwa. Zanim nadesza odpowied na
odwoanie, ktre posa Groote do papiea Urbana VI, umar podczas zarazy.
Odebranie misji rzucio na cay ruch podejrzenie o herezj. Zwikszyo si ono przez czst niech
zakonw ebraczych i kleru parafialnego, a nawet rzemielnikw, ktrzy w pracy Braci wsplnego ycia
widzieli dla siebie konkurencj, zarwno ilociow, jak i jakociow. Wadza kocielna obawiaa si heretyckiej interpretacji Pisma witego, czytanego w domach Braci i Sistr w tumaczeniu na jzyki narodowe. Najwczeniej wystpi przeciw nim dominikanin, inkwizytor, Mateusz Grabow. Gdy Bracia
wnieli skarg z kolei przeciw niemu, a biskup z Utrechtu go potpi, odwoa si do soboru w Konstancji, ktry nie uzna zarzutw inkwizytora i skaza na spalenie jego pisma przeciw Braciom i Siostrom
wsplnego ycia. Grabw znalaz si na kilka lat w wizieniu zamku witego Anioa w Rzymie.
W Polsce rozwinli Bracia wsplnego ycia sw dziaalno dopiero w nastpnym okresie. W 1472 roku
przybyli z Zwolle do Chema i zajli si prowadzeniem szkoy i drukarni.
Mistycy
Mistyka znalaza ju w drugiej poowie XIII wieku pisarzy w mskich i eskich klasztorach dominikaskich i franciszkaskich. W XIV wieku powstaj dalsze znakomite dziea mistyczne, cho wystpuj te
bdne ujcia zagadnie ycia kontemplacyjnego.
Mistrz Eckhart (1260-1328), dominikanin, profesor teologii w zakonnym studium generalnym, sta si
twrc nadreskiej szkoy ycia wewntrznego. Zasady tego ycia przedstawi w szeregu rozpraw, jak
Traktat o Modlitwie Paskiej i Opus tripartitum, oraz w goszonych kazaniach i suchanych spowiedziach. Jako kaznodzieja i kierownik duchowy posugiwa si jzykiem niemieckim, dajc w nim pierwsze pozaaciskie terminy z dziedziny mistyki. Korzysta z doktryny wielu teologw, a nawet Majmonidesa, Awicenny i Awerrosa. Posugiwa si obrazowym jzykiem z Pieni nad pieniami, by okreli stan
duszy, zalubionej Bogu. Nie uchroni si przed sformuowaniami, ktre mona byo uzna za bdne, jak
okrelenie Osb Boskich jako emanacji bstwa. Z tego powodu arcybiskup koloski; Henryk z Virneburga, powoa dwch inkwizytorw do zbadania jego nauki. Ze wzgldu na egzempcj swego zakonu Eckhart odwoa si do Jana XXII, ktry uzna wszake (1329) jego 17 twierdze za bdne, a jedenacie za
podejrzane. Eckhart zmar przed ogoszeniem bulli.
Najznakomitszymi uczniami mistrza Eckharta byli: Jan Tauler (ok. 1300-1361) i Henryk Suese (12951366). Obaj starali si usun niejasnoci sformuowa swego Mistrza i rozwin jego nauk. Pierwszy
uznawa, e ycie czynne jest nie tylko wstpem do kontemplacji, ale z kolei jej owocem. Drugi rozwin
nauk o mistycznych przeyciach, doznawanych gdy naladuje si cierpicego Chrystusa i Jego Matk
pod Krzyem.
154
Mistyk zajmowali si nie tylko teologowie dominikascy, miaa ona swoich pisarzy wrd kleru i
wieckich, jak Henryk z Nrdlingen (zm. po 1379) i Herman z Fritzlar. Medytacje o yciu Chrystusa,
Ludolfa von Sachsen (zm. 1378) stanowiy sum medytacji i duchowych przey na tle Chrystusowego
ycia, owietlonego nauk Ojcw Kocioa.
Jan Ruysbroeck (1293-1381), jako niderlandzki kapan, potem kanonik regularny, pragn ukaza woln
od bdw drog do zjednoczenia z Bogiem, by suya pobonym ludziom, jak begardzi i boginki. Bracia i Siostry wsplnego ycia. Wrd jego pism wyrnia si Zwierciado wiecznej szczliwoci, ktre
stanowi obszerne wprowadzenie do ycia duchowego. Mistyczne przeycia czy z wgbieniem si w
ycie Trjcy witej.
Z dorobku mistykw XIV wieku korzystali pisarze ycia wewntrznego w nastpnym stuleciu. W celu
uchronienia tego ycia od bdnych drg, a ukierunkowania go na praktyczn pobono napisa wybitny
teolog paryski Jan Gerson (1363-1429) gwne swe dzieo Teologia mistyczna.
Rozdzia 37
WIELKA SCHIZMA I HUSYTYZM
Rado z powrotu (1377) do Rzymu papiea Grzegorza XI nie trwaa dugo. Przyczyn bya nie tylko
jego rycha mier, ale o wiele wicej opozycja przeciw nowemu papieowi, Urbanowi VI (1378-1389) i
wybuch w Kociele rozamu, ktry nazwano wielk schizm zachodnia (1378-1417). Wrd walk dwch
obozw (obediencji), rzymskiego i awinioskiego, z pewnoci na Zachodzie nie doceniano od razu najwikszego w tym okresie osignicia Kocioa, jakim bya chrystianizacja Litwy i mudzi, bez krucjat
krzyackich. Dziaalno misyjna, prowadzona na Wschodzie przez zakony ebracze, dawaa nike rezultaty w porwnaniu z tym dzieem, dokonanym przez Koci w Polsce, przez krlow Jadwig i Wadysawa Jagie. Polska bya te godnie reprezentowana na soborze w Konstancji, ktry zakoczy schizm, ale nie dokona potrzebnej reformy.
Krlowa Jadwiga nawrcenie Litwy
Wyganicie (1370) dynastii piastowskiej, bardzo zasuonej dla Kocioa, wywoao wewntrzne napicie w pastwie, a do powoania na tron Jadwigi (1384), po jej ojcu, Ludwiku Wgierskim (1370-1382).
Napicia nie ominy Kocioa w Polsce, ale unikn on powaniejszych strat. Zyska natomiast zatwierdzenie (1375) metropolii halickiej bull Grzegorza XI, a namiestnik krakowski Wadysaw Opolczyk,
sprowadzi paulinw z Wgier do Polski i ufundowa (1382) im klasztor przy kociele w Starej Czstochowie, dajc pocztek kultowi Matki Boskiej z Jasnej Gry o olbrzymim znaczeniu dla dziejw pobonoci i wiadomoci narodowej Polakw. Koci w Polsce podczas wielkiej schizmy zachodniej trwa w
obediencji rzymskiej, uznajc Urbana VI i jego nastpcw, a do synodu w Pizie (1409).
Jadwiga obja tron polski w 10 roku ycia, zarczona z nieco starszym Wilhelmem Habsburgiem, na
podstawie ukadu zapewniajcego ich maestwo po dojciu do prawnej penoletnoci (12 i 14 rok ycia). Wydawaa si starsz nad swj wiek, miaa ju znakomite wyksztacenie, wykwintne uoenie, zadziwiajc inteligencj i urod oraz gboko wpojon religijno. Na naleganie panw polskich zrezygnowaa z maestwa potwierdzonego umow (1384), a zgodzia si polubi znacznie starszego od siebie wielkiego ksicia litewskiego, Wadysawa Jagie. Uczynia to dla religijnego dobra ludw Litwy,
bo wielki ksi przyrzek dokona cakowitej chrystianizacji swego pastwa. Znana z dziaalnoci politycznej, gdy agodzia konflikty z ociennymi pastwami i wczya na trwae Ru do Polski, wsawiona
jednak nade wszystko swoim oddaniem si dzieu chrystianizacji Litwy, wznowieniu Uniwersytetu Krakowskiego, fundacjom kocielnym i osobistym czynom mioci bliniego, niespodziewanie zmara (1399)
w 25 roku ycia. Otoczona po mierci niejedn legend, doznawaa nieprzerwanego kultu, na podstawie
ktrego Jan Pawe II zaliczy j (1979) do bogosawionych.
Po poczeniu Polski z Litw na podstawie ukadu w Krewie (1385), po chrzcie Jagiey, na ktrym
otrzyma imi Wadysaw, i lubie z Jadwig (18.02.1386), rozpoczo si z osobistym udziaem krla
155
systematyczne nawracanie pogan na Litwie. Ksistwo Jagiey obejmowao nie tylko ziemie litewskie, ale
i ruskie. Rusini za, kulturalnie wyej stojcy od Litwinw, byli ju chrzecijanami w wikszoci. Wrd
Litwinw take znajdowali si chrzecijanie w niemaej liczbie, cho krzyackie narzucanie chrzecijastwa przez wyprawy zbrojne i podbj hamowao rozwj misji, zapocztkowanej w XIII wieku. Znajomo chrzecijastwa w wikszych grodach i miastach uatwia akcj chrystianizacyjn, autorytet krla
take dopomg do masowego przyjmowania chrztu. Nie zanotowano przypadkw wikszego oporu ze
strony pogan.
Krl wyruszy z misj chrzecijask do Wilna jesieni 1386 roku, zabrawszy z sob polskich misjonarzy. Do ich uytku sam dokona przekadu na litewski Ojcze nasz i Wierz w Boga. Pomaga w usuwaniu
pogaskich urzdze kultowych. Uposay biskupstwa wileskie i u papiea Urbana VI wyjedna jego
erekcj (17.02.1387), a potem wczenie do metropolii gnienieskiej. Pierwszym biskupem wileskim
zosta Polak, Andrzej Jastrzbiec. Dla ksztacenia ksiy Litwinw ufundowaa Jadwiga burs przy uniwersytecie praskim. Pozyskaniu bojarw dla katolicyzmu miay suy przywileje nadane przez krla tym
z nich, ktrzy przyjli chrzest.
Dzieu chrystianizacji, a jeszcze bardziej unii polsko-litewskiej, zagrozi bunt stryjecznego brata krla,
Witolda, jego sojusz z Krzyakami i zdrada Wadysawa Opolczyka, cho ten ostatni by ojcem chrzestnym Jagiey.
Krzyacy, ju w tym czasie szerzyli propagand, e Wadysaw Jagieo pozornie tylko przyj chrzest.
Wbrew temu papie Bonifacy IX zakaza im prowadzi wojn z nowo nawrconym krajem, bo godzia
ona w rozwijajcy si Koci na Litwie. Propaganda krzyacka zyskaa wszake to, e rycerstwo z Zachodu przybyo licznie wspomaga ich w wojnie z Polsk, ktr wada poganin Jagieo. Zwycistwo
pod Grunwaldem (1410) nie zniweczyo krzyackiej akcji propagandowej, ktra nasilia si w czasie soboru w Konstancji. Umoliwio natomiast podjcie chrystianizacji mudzi, przyznanej w traktacie toruskim (1411) Jagie i Witoldowi na czas ich ycia. Obaj wadcy udali si (1413) do tego kraju osobicie, by zaj si chrztem jego ludnoci. Pniej stan na czele misji mudzkiej arcybiskup lwowski, Jan
Rzeszowski. Doszo wtedy (1417) do utworzenia biskupstwa w Miednikach, ktre powierzono prepozytowi wileskiemu, Maciejowi.
Chrzest Litwy i mudzi uksztatowa now, zrnicowan sytuacj wyznaniow w monarchii Jagielloskiej. Oprcz Kocioa Katolickiego istnia w niej liczny Koci Prawosawny, religia mojeszowa ydw i mahometaska Tatarw. Na Litwie jzyk biaoruski by jzykiem urzdowym przez dugi czas,
dominacj jednak zdoby Koci Katolicki.
Misje poza Europ
Zakony ebracze, dominikanie i franciszkanie kontynuuj w tym okresie misyjn dziaalno z XIII wieku na Bakanach, w Boni i Hercegowinie, w basenie Morza Czarnego, gwnie jednak w Azji i Afryce.
Papie Jan XXII dokona (1318) reorganizacji misji w Azji, tworzc w Sul-taniach metropoli z 6 biskupstwami, drug obok pekiskiej z 1307 roku. Arcybiskup Pekinu (wwczas Chanbayku), franciszkanin Jan z Montecorvino przeoy Pismo wite i ksigi liturgiczne na jzyk mongolski. Osabieniu
wszake ulega misja franciszkaska z powodu braku rodzimego kleru, a gdy rzdy obja (1368) wroga
chrzecijastwu dynastia Ming, Koci Katolicki uleg zniszczeniu.
W Afryce prowadzili misyjn dziaalno franciszkanie, ktrzy przy kocu XIII wieku utworzyli w Maroku osobny wikariat. Na pocztku XIV wieku, nawracania muzumanw w Afryce podj si take portugalski zakon rycerski Militiae Jesu Christi oraz mercenariusze i trynitarze, ale z nikymi rezultatami.
Ich dziaalno dotyczya gwnie wykupu jecw i opieki religijnej nad kupcami europejskimi. Papiestwo nie byo w tym okresie inicjatorem misji, wydawao jedynie dekrety na prob misjonarzy. Papie
Mikoaj V przyzna (1455) Portugalii prawo patronatu nad orodkami misyjnymi na opanowanych przez
ni wybrzeach afrykaskich. Wielka schizma zachodnia nie sprzyjaa zainteresowaniu misjami.
156
Pocztki schizmy
Krtki pobyt w Rzymie ostatniego z papiey awinioskich, Grzegorza XI, oywi pragnienie Rzymian, by
jego nastpca nie powrci do Awinionu. Podczas konklawe domagali si wyboru Rzymianina. W konklawe brao udzia 16 kardynaw, wrd ktrych byo 11 Francuzw, a tylko 4 Wochw. Poza Rzymem
znajdowao si jeszcze 13 innych kardynaw.
Liczc si z nastrojami ludnoci rzymskiej i trudn sytuacj Pastwa Kocielnego, kardynaowie na konklawe zgodzili si na kandydata kompromisowego, nie bdcego kardynaem, arcybiskupa Bartomieja
Prignano, kierujcego dotd kancelari papiesk w Rzymie. Francuzom odpowiada, bo pochodzi z
Krlestwa Neapolu rzdzonego przez Andegawenw. Gdy w drugim dniu konklawe (8.04.1378) uzyska
wymagan ilo gosw, posano po niego, by wyrazi zgod, lecz tum wtargn wczeniej do pomieszcze konklawe. Nie wiedzc, jak Rzymianie zareaguj na wybr Neapolitaczyka, kardynaowie uspokoili tum zapewnieniem, e papieem zosta Rzymianin, kardyna Tebaldeschi. Wbrew jego protestom lud
wymg intronizacj przed otarzem w kaplicy, gdy kardynaowie zbiegli z miejsca konklawe. Nazajutrz
swobodnie zebrao si 12 kardynaw i dokoczyo wyboru. Wszyscy kardynaowie przebywajcy w
Rzymie uznali B. Prignano, Urbana VI (1378-1389), wzili udzia w jego koronacji i zabiegali u niego o
przywileje. Pniej mwiono, e niektrzy mieli od pocztku wtpliwo co do formalnej wanoci jego
wyboru. Zadecydowao jednak to, e papie by czowiekiem gwatownym, sposobem bycia obraa kardynaw i posw monarszych, ale nade wszystko zabra si do reformy kurii papieskiej, pitnujc luksusowy tryb ycia kardynaw. W opozycji do niego stan bardzo bogaty i ambitny kardyna Jan de la
Grange, cieszcy si zaufaniem krla francuskiego, Karola V. Wykorzysta niezadowolenie z papiea, do
czego przyczyniy si take nieprzemylane decyzje polityczne wobec krlowej neapolitaskiej, Joanny, i
krla niemieckiego, Wacawa, odbywa wic narady, najpierw w swoim rzymskim paacu, a potem w
Anagni, dokd udali si kardynaowie na czas kanikuy. Brano pod uwag nowy wybr, sobr albo narzucenie papieowi swej kurateli. Zdecydowano si na pierwsze i ogoszono (2.08.1378) manifest o niewanoci wyboru Urbana VI. Chcc przeciwdziaa opozycji, papie zamianowa 29 nowych kardynaw, wrd nich 20 Wochw.
Dwa dni pniej (20 IX) opozycyjni kardynaowie wybrali papieem kardynaa Roberta z Genewy, Klemensa VII (1378-1394), czowieka o ujmujcym sposobie bycia, skoligaconego z krlem francuskim i
wielu ksitami. Karol V, po zasigniciu opinii kilku teologw, opowiedzia si po jego stronie i wezwa w manifecie cae chrzecijastwo do uznania Klemensa VII. Za wezwaniem poszed uniwersytet
paryski i kraje sprzymierzone z Francj: Portugalia, Aragonia, Nawarra, Sabaudia, Szkocja, a nieco pniej Kastylia. Urbana VI nadal uznaway: cesarstwo i wikszo ksit niemieckich, Anglia, Wgry i
Polska. Koci Katolicki podzieli si na dwa obozy (obediencje), a przyczyna tkwia nie tylko w racjach
politycznych. Sprawa wanoci wyboru Urbana VI bya tak zaciemniona przez sprzeczne relacje o wydarzeniach na konklawe i przez pniejsz propagand obozu francuskiego, e nawet ludzie wiatli i mnisi
w jednym zakonie dzielili si na dwie obediencje. Wymownym przykadem jest Katarzyna ze Sieny po
stronie Urbana VI i wity Wincenty Ferreri po stronie antypapiea.
Klemens VII, przy pomocy najemnych wojsk bretoskich i gaskoskich, stara si opanowa Rzym, lecz
dozna klski pod Marino (1379). Przez Neapol uda si okrtem do Marsylii, osiad w Awinionie i tak
dalece uleg krlowi francuskiemu, e go upowani do staego opodatkowania Kocioa we Francji, a
Ludwikowi Andegaweskiemu stara si utworzy krlestwo w pnocno-wschodniej Italii ze stolic w
Adria.
Obaj papiee rozwinli szerok korespondencj z wadcami, uniwersytetami i biskupami, wysyali legatw, mianowali wasnych kardynaw. Wadcy zmieniali niekiedy obediencje (portugalski krl cztery
razy), czasem ogaszali neutralno, lecz nie z wtpliwoci, kto jest prawdziwym papieem, tylko z wyrachowania, bo wwczas zatrzymywali dla siebie wiadczenia kocielne na rzecz kurii papieskiej.
Rozpoczta w 1378 roku schizma trwaa prawie 40 lat. wiadczya o saboci papiestwa, lecz jej skutkiem byo osabienie caego Kocioa. Jego autorytet niweczyy ekskomuniki, ktre rzucili obaj papiee,
157
jeden na drugiego i na swoich przeciwnikw. Lekcewaono je, bo kady czowiek podlega jakiej ekskomunice. Zdewaluowao si okrelenie heretyk, bo tak nazywali jedni drugich. Goszono, e biskup
rzymski popad w herezj, zastanawiano si wic, czy papiestwo jest potrzebne Kocioowi. Wrogo do
papiestwa spotgowaa si przez zwikszone wymagania fiskalne na rzecz kurii, zarwno rzymskiej, jak i
awinioskiej. Wadcy, za cen owiadczenia swojej obediencji, zyskiwali od papiea lub antypapiea
nowe przywileje i umacniali swj wpyw na sprawy Kocioa w pastwie.
Rzym i Awinion
Urban VI traci w Rzymie wasnych zwolennikw, doszo nawet (1383) do spisku na jego ycie z udziaem siedmiu kardynaw, ktrzy chcieli odda papiea pod kuratel. Okrutne stumienie spisku, ukaranie
mierci piciu kardynaw, ucieczka dwch do Awinionu, spotgoway napicie. Papie opuci Rzym i
powrci do niego krtko przed mierci (15.10.1389).
W Rzymie odprawiono konklawe, nie okazujc wtpliwoci, czy trzeba wybra papiea, skoro w Awinionie jest Klemens VII. Nowym papieem zosta kardyna z Neapolu, Pietro Tomacelli, Bonifacy IX
(1389-1404). W rodzinnym Neapolu uzna krlem Wadysawa Andegaweczyka przeciw Ludwikowi II
z tak zwanej modszej linii andegaweskiej, popieranej przez Francj i Klemensa VII. Przy pomocy Wadysawa umocni si w Italii i w samym Rzymie, w ktrym urzdzi wielki jubileusz Roku witego
(1400).
Nie wystarczyy mu fundusze, wzmocnione ofiarami jubileuszowymi, ogosi wic opaty (annay bonifacjaskie) od kadego beneficjum, nadawanego przez papiea, i zwikszy ilo tych papieskich nadawa
(rezerwaty i prowizje). Zajty sprawami politycznymi, nie uczyni niczego do usunicia schizmy.
W Awinionie, Klemens VII zarzdzi odprawianie w kocioach swojej obediencji Mszy witej o zniesienie schizmy (missa de schismate tollendo) oraz urzdzenie procesji bagalnych o usunicie za z Kocioa. Zajmowa si wszake polityk i ciganiem wiadcze kocielnych, nic wicej nie czynic dla
usunicia schizmy. Uniwersytet paryski przedstawi (1394) krlowi Karolowi VI memoria o sytuacji
Kocioa, w ktrym oskarano Klemensa VII i domagano si usunicia schizmy przez jednoczesne ustpienie (via cessionis) obu papiey. Krl nie podj adnych rodkw przeciw Klemensowi VII, ktry
wkrtce zmar nagle (16.09.1394j, natomiast stara si powstrzyma kardynaw awinioskich od wyboru
jego nastpcy. Dokonano go jednak po dwch tygodniach wakansu, zobowizujc si jedynie na pocztku
konklawe, e kto z kardynaw zostanie wybrany, dooy wszelkich stara do usunicia schizmy, choby
za cen ustpienia.
Wybrany hiszpaski kardyna, Pedro de Luna, Benedykt XIII (1394-1423), czowiek bardzo uzdolniony i
wyksztacony w teologii i prawie, okaza si nieustpliwy w realizacji wasnych planw. Liczc na swoj
przewag intelektualn, opowiada si za usuniciem schizmy jedynie przez osobiste rozmowy (via compromissi) z Bonifacym IX.
Dwa synody paryskie w 1395 roku nalegay na abdykacj obu papiey, a Karol VI podj starania o pozyskanie do tego planu innych wadcw. Wysano wic poselstwa do Rzymu i Awinionu od krla francuskiego, aragoskiego i angielskiego, ale bez adnych rezultatw. Kolejny synod paryski (1398) opowiedzia si za odwoaniem obediencji (via subtractionis), liczc na abdykacj Benedykta XIII, gdy straci
dochody z Francji. Krl ogosi odwoanie obediencji, a 18 kardynaw, ktrzy opucili Benedykta XIII,
opowiedzieli si za zoeniem go z urzdu. Nie pomogo oblenie antypapiea w awinioskim paacu, w
1393 roku zawarto rozejm. Podj on wtedy rokowania z kardynaami i krlem francuskim, a gdy udao
mu si opuci Awinion i dosta pod opiek ksicia Orleanu w Prowansji, uzyska (1403) ich powrt do
swej obediencji.
Benedykt XIII, zmuszony swoj stale niepewn sytuacj, wysa poselstwo do Rzymu. Zaproponowa
Bonifacemu IX osobiste spotkanie na pograniczu obediencji w Italii, bd w okolicach Genewy, ewentualnie pertraktacje przez penomocnikw. Doda take moliwo ustpienia ich obu. Bonifacy IX zmar
(1.10.1404) podczas pobytu poselstwa awinioskiego w Rzymie.
Kardynaowie rzymscy odprawili konklawe, ograniczajc si jedynie do zobowizania, e kto zostanie z
nich papieem, uczyni wszystko do zakoczenia schizmy, nie wyczajc abdykacji. Wybrano kardynaa
158
Cosimo dei Migliorati, Innocentego VII (1404-1406), ktry odrzuci propozycj osobistego spotkania z
Benedyktem XIII. Nie doprowadzi te do odprawienia soboru w Rzymie, cho ogosi go (1405) na naleganie cesarza Ruprechta w sprawie zakoczenia schizmy. Twarde rzdy jego nepota wywoay rewolt w
miecie, papie ratowa si ucieczk do Viterbo. Na krtko przed mierci udao mu si powrci do
Rzymu.
Kardynaowie rzymscy przystpili do konklawe i wybrali prawie osiemdziesicioletniego kardynaa z
Wenecji, Angolo Correr, Grzegorza XII (1406-1415), zobowizujc go do abdykacji, gdy Benedykt XIII
umrze lub zrzeknie si godnoci papieskiej. Nowy papie w pismach do wadcw wypowiada gotowo
abdykacji, mianowa te nowych kardynaw, by bya rwna ich liczba po obu stronach. Po wstpnych
ukadach w Marsylii uzgodniono, e Benedykt i Grzegorz spotkaj si w Sawonie, miecie portowym
koo Genui. W oznaczonym czasie obaj przybyli w poblie Sawony, a cho byli od siebie zaledwie kilka
mil, Grzegorz pertraktowa przez posw z Benedyktem o nowe miejsce i czas spotkania, pod pretekstem
e Sawona naley do obediencji awinioskiej. Do kolejnego spotkania nie doszo. Cz kardynaw
rzymskich i awinioskich opucia swoich papiey, Francja ogosia neutralno, postanowiono wwczas
zwoa sobr do Pizy w celu zakoczenia schizmy. Na manifest kardynaw o soborze odpowiedzia
Grzegorz XII zwoaniem swojego soboru do Udine, a Benedykt XIII do Perpignan, gdzie si schroni po
mierci dotychczasowego swego protektora ksicia orleaskiego.
Koncyliaryzm
Ogoszenie soboru w Pizie byo obraniem trzeciej drogi (via concilii), wskazywanej jako rodek zakoczenia schizmy, po niepowodzeniu na dwch innych, pertraktacji lub rezygnacji obu papiey. Wskazywano na ni ju od pocztku schizmy, szczeglnie czynili to dwaj autorzy (1379-1381) w swoich traktatach, profesor paryski Henryk z Langenstein i prepozyt kapituy w Worms, Konrad z Geinhausen.
Biorc pod uwag sobr bez papiea jako rodek usunicia schizmy, zastanawiano si nad jego prawomocnoci, wysunito wic pogld, ze papie w normalnych warunkach kieruje Kocioem Powszechnym, ale nie jest jego absolutnym wadc. Koci Powszechny (nie tylko biskupi) posiada wikszy autorytet ni jeden czowiek w nim, choby to by papie. Jedynie te Koci Powszechny jest nieomylny.
Reprezentacj za Kocioa Powszechnego stanowi sobr, ale wedug praktyki wprowadzonej przez Innocentego III, czyli z udziaem biskupw, opatw, przedstawicieli kapitu i wieckich wadcw. W tej
teorii koncyliaryzmu nie wtpiono ju wczeniej, e sobr (concilium) jest wyszy od papiea, cho
proklamowano j jako nauk Kocioa Powszechnego dopiero na soborze w Konstancji (1414). Dla jej
uzasadnienia wprowadzono prawne rozrnienie, e prawowity papie ma w Kociele aktualn wadz
najwysz (potestas actualis), Koci Powszechny za sta zdolno prawn do penienia najwyszej
wadzy (potestas habitualis), ktra aktualizuje si przez sobr. Problemem praktycznym pozostao, kto ma
zwoa sobr, skoro papie - jak twierdzono - popad w schizm lub herezj. Jedni przyznawali to prawo
kolegium kardynalskiemu, inni patriarchom lub wieckim wadcom, jak to byo w staroytnoci chrzecijaskiej.
We Francji wycignito z idei koncyliarnych swoiste wnioski. Na synodzie krajowym (1406-1407) uznano, e Koci we Francji kieruje si swoimi prawami. Ogoszenie takich praw w ustawach synodu
(18.02.1407) przeciw daniom fiskalnym papiestwa i jego rezerwacjom beneficjw, uznaj niektrzy
historycy za akt oficjalnych narodzin galikanizmu.
Synod w Pizie
Sobr do Pizy zwoao siedmiu kardynaw obediencji rzymskiej i szeciu obediencji awinioskiej. Rozpocz si 25 marca 1409 roku. Nazajutrz przerwano trwajce od listopada 1408 roku obrady soboru Benedykta XIII w Perpignan i wysano poselstwo do Pizy.
Obrady w Perpignan prowadzia do znaczna liczba biskupw i opatw, przedstawicieli kapitu i uniwersytetw z Hiszpanii i poudniowej Francji. Nalegano na rezygnacj Benedykta XIII, a gdy si wzbrania, zdecydowano si na poselstwo do Pizy. Obrady podjto w 1416 roku, gdy sobr w Konstancji orzek
depozycj Benedykta.
159
Sobr Grzegorza XII w Udine nie doszed do skutku. Pniej dopiero (6.06.1409) zgromadzi papie znikom liczb biskupw w Cividale dcl Friuli, by ogosi ekskomunik na Benedykta XIII, na uczestnikw
soboru w Pizie i wybranego antypapiea Aleksandra V.
Przewodnictwo soboru w Pizie objo kolegium obecnych tam 24 kardynaw, w ktrych imieniu wystpowa najstarszy wiekiem kardyna biskup Malesec. Za cel soboru uznano prowadzenie procesu przeciw
obu wystpujcym jako papiee, powoano wic urzdnikw sdowych, ktrym przewodniczy i za stron
proceduraln soboru odpowiada adwokat konsystorialny Szymon z Perugii.
Kazanie inauguracyjne wygosi kardyna z Mediolanu Piotr Philargi, wybrany potem papieem. Przedstawi 16 tez o prawie kardynaw do zwoania soboru. Uczestnicy soboru bardzo liczni - prawie 90 patriarchw, arcybiskupw i biskupw, tyle samo opatw i generaw zakonnych, ponad 300 penomocnych przedstawicieli nieobecnych biskupw i. opatw, oraz wielu posw kapitu, uniwersytetw i wadcw - odbywali robocze posiedzenia w grupach (nacjach) nazywanych: niemieck (do ktrej zaliczono
delegacj polsk, wgiersk i krajw skandynawskich), francusk, prowansalsk, angielsk i wiosk.
Na soborze wysuchano poselstwa od cesarza Ruprechta, ktre ustnie i na pimie zoyo protest przeciw
obradom i sdzeniu papiea, po czym opucio Piz. Przyjto i wysuchano posw od krla aragoskiego
Marcina i antypapiea Benedykta XIII. Nie miao to wpywu na wszczte postpowanie sdowe przeciw
obu papieom, ktrych wedug procedury wezwano do osobistego stawienia si w oznaczonym terminie.
Na smym posiedzeniu plenarnym (1 V) oficjalnie uznano si soborem powszechnym w oparciu o teori
koncyliaryzmu. Po przesuchaniu ponad 70 wiadkw i zebraniu wielu dokumentw ogoszono (5 VI)
depozycj Benedykta XIII i Grzegorza XII oraz oboono ich ekskomunik. Wyrok motywowano ich
trwaniem w schizmie, heretyckimi pogldami na jedno Kocioa i zamaniem przysigi. Dodano jeszcze
inne zarzuty, np. przeciw Grzegorzowi, e danie ustpienia papiea (via cessionis) nazwa pogldem
diabelskim i potpionym (heretyckim) i e chcia w Lukce uwizi kardynaw, ale przeszkodziy mu
wadze miejskie.
Z depozycj obu papiey ogoszono wakans na Stolicy Apostolskiej i przystpiono do konklawe (15-26
VI), zakoczonego wyborem kardynaa Piotra Philargi, Aleksandra V (1409-1410). Sobr podj przed
konklawe uchwa o zobowizaniu nowego papiea do reformy Kocioa. Po wyborze spieszono si z
zakoczeniem obrad, bo obawiano si wyprawy krla neapolitaskiego Wadysawa, obrocy Grzegorza
XII. Postanowiono jedynie odby nastpny sobr w 1412 roku i nakazano urzdzi synody prowincjonalne i diecezjalne dla przygotowania reform.
Uroczycie zamknito sobr (7 VIII) w przekonaniu, e by on powszechny i e przywrci jedno Kocioa. Faktycznie dokonano dalszego rozamu. Do obediencji rzymskiej i awinioskiej dosza trzecia,
obediencja pizaska.
Zjazdu w Pizie nigdy nie uznali prawowici papiee, do ktrych zalicza si Grzegorza XII, tam deponowanego. Mwi si wic o synodzie pizaskim, a nie o soborze, cho on ogosi si powszechnym i brali w
nim udzia biskupi z caego Kocioa w zakresie geograficznym.
Aleksander V, wybrany w Pizie, niewiele mg uczyni dla sprawy Jednoci, cho by czowiekiem zasuonym dla Kocioa w swoim poprzednim dziaaniu. Podeszy wiek sprawi, e wkrtce (3.05.1410)
zmar w Bolonii.
Jego nastpc, papieem pizaskim, zosta kardyna Baltazar Cossa, Jan XXIII (1410-1415), wybrany w
Bolonii, ktr zarzdza jako kardyna legat. Biegy w sprawach politycznych, mao dba o wewntrzne
dobro Kocioa, ale nakoniony przez innych ogosi sobr w Rzymie i rozpocz go w 1412 roku wedug
postanowienia z Pizy. Gdy zagroony przez krla neapolitaskiego musia opuci Rzym, zapowiedzia
sobr w Konstancji.
Polska wzia udzia w synodzie pizaskim, cho uznawaa dotychczas obediencj rzymsk. Na czele
do licznej delegacji sta biskup krakowski Piotr Wysz, odznaczajcy si wiedz i zaletami charakteru.
Moe by te Eliasz z Wwolnicy jako przedstawiciel uniwersytetu krakowskiego, bo wiadomo, e za
jego rektoratu podj senat uniwersytecki uchwa o poparciu dla idei zwoania soboru w celu zakoczenia schizmy. Nic nie wiadomo o soborowej dziaalnoci Polakw w Pizie, ani o zoeniu obediencji Aleksandrowi V. Obecno biskupa poznaskiego Wojciecha Jastrzbca na soborze Grzegorza XII w Civi-
160
dale zdaje si wskazywa, e Polska pragna zdoby rozeznanie w sytuacji. Decyzj co do obediencji
podjto prawdopodobnie na synodzie prowincjonalnym czyckim (22 X 1409), ktrego uchway si nie
zachoway, krl za przyj po nim w Niepoomicach kardynaa legata Mikoaja, wysanego przez Aleksandra V i uzna obediencj pizaska.
Jan Hus
Podzia na trzy obediencje osabia Koci wewntrznie, jak nigdy dotd. Nauka Husa miaa rozjani jak on sdzi - a zaciemnia obraz Kocioa. Przej go od Wiklefa, lecz widzia w wietle narodowej i
kocielnej sytuacji Czech.
Profesor oraz dwukrotnie rektor uniwersytetu praskiego, pochodzi Jan (ur. ok. 1370) z biednej mieszczaskiej rodziny w Husicu (std zwany Husem). Jako kapan peni obowizki rektora kocioa i kaznodziei, ustanowionego dla kaza w jzyku czeskim. Jego dziaalno przed wystpieniem z bdn nauk
nie jest dobrze znana, bo w narodowej historiografii czeskiej zosta wyidealizowany. Niewtpliwie cieszy si ju wwczas popularnoci z racji nienagannego ycia, uzdolnie kaznodziejskich i obrony ludnoci czeskiej przed zalewem cudzoziemszczyzny, zwaszcza niemczyzny.
Czechy, zwizane cile z cesarstwem, odkd krl czeski sta si jednym z siedmiu elektorw, a od Karola IV czy swj tron z cesarskim, doznay duego napywu Niemcw, ktrzy zdominowali warstw
monych, wysze duchowiestwo, patrycjat miejski i profesorw uniwersytetu praskiego. Niezadowolony z tego by czeski plebs miejski, ktry wskutek rozwoju miast wzrs do 40% ich mieszkacw oraz
zuboaa szlachta, obciona wiadczeniami na rzecz Kocioa. Niezadowolenie wywoao papiestwo,
tkwice w schizmie, a cigajce annaty i inne opaty, zwikszaa te dziaalno waldensw, domagajcych si Kocioa ubogiego, zwaszcza za idee Wiklefa, z ktrymi atwo zapoznano si w Czechach, bo
maestwo czeskiej krlewny Anny z Ryszardem II krlem angielskim oywio kontakty obu krajw.
Hus zapozna si z dzieami Wiklefa, przywiezionymi z Oksfordu przez swego przyjaciela, Hieronima z
Pragi. Przetumaczy na jzyk czeski jego cztery filozoficzne traktaty oraz Dialogus i propagowa nauk
o Kociele, natomiast wikszo niemieckich profesorw przyczya si (1403) do potpienia tez Wiklefa, dokonanego na synodzie londyskim. Hus protestowa przeciw temu, majc jeszcze nadal poparcie
krla Wacawa IV i yczliwo arcybiskupa praskiego Zbinka z Hasenburga, ktry ustanowi go kaznodziej synodalnym (1403-1407). Na uniwersytecie wybuch spr midzy czeskimi i niemieckimi profesorami o nominalizm i realizm, krl i arcybiskup pornili si o obediencj dla Grzegorza XII. Krl wyda
te (1409) dekret, e nacja czeska ma mie na uniwersytecie trzy gosy, a obca nacja (Bawarowie, Sasi,
Polacy) jeden gos. Niemieccy profesorowie i studenci opucili Prag po bezskutecznym protecie i przenieli si do Lipska, dajc pocztek tamtejszemu uniwersytetowi. Hus zosta wwczas powtrnie wybrany rektorem w Pradze. Ataki na niego si wzmogy, gdy take duchowiestwo nie byo zadowolone, e
w kazaniach napitnowa jego wykroczenia i struktury kocielne.
Husa oskarono przed pizaskim papieem Aleksandrem V o szerzenie wiklefizmu. Nadeszo (1410) polecenie zniszczenia pism Wiklefa i danie odwoania przez Husa goszonych bdw oraz ograniczenia
si w goszeniu kaza. Gdy on zoy apelacj do Jana XXIII w imieniu uniwersytetu, szlachty i ludu,
arcybiskup praski naoy na niego ekskomunik. Hus nie zaprzesta goszenia kaza, wymijajco napisa
do papiea pizaskiego i mimo wezwania nie stawi si przed jego legatem.
Jan XXIII ogosi wtedy (1411) ekskomunik na niego, on za zacz publicznie wystpowa przeciw
papiestwu. W Pradze doszo do rozruchw, zgino trzech zwolennikw Husa, ktrych lud zacz czci
jako mczennikw. Nowy arcybiskup Albik ogosi na Husa (1412) tzw. wielk ekskomunik i interdykt
na kade miejsce jego pobytu. On odwoa si od sdw kocielnych do samego Chrystusa i schroni si
w zamku Kozi Hradek, pniej nazwany przez husytw Taborem. Nadal gosi kazania i opracowa
(1413) traktat O Kociele, w ktrym powtrzy gwne tezy Wiklefa. Dzieo spotgowao wpywy Husa i
wiklefizmu w Czechach i ssiednich krajach. Zaniepokojony tym krl wgierski i niemiecki Zygmunt
Luksemburski, ktry liczy na tron czeski po starszym bracie, zaprosi Husa na sobr w Konstancji, by
przedstawi swoj spraw i nauk. Krlowi niewtpliwie zaleao na usuniciu drugiego, obok schizmy,
rda rozamu w Kociele, cho o mniejszym zasigu geograficznym. Na yczenie Husa, ktry przyj
161
zaproszenie, da mu na drog glejt bezpieczestwa. W dokumencie znajdowa si formularzowy zwrot, e

Hus moe swobodnie uda si do Konstancji i z niej powrci.
Los Husa i ruchu husyckiego bezwiednie zosta uzaleniony od sytuacji, w ktrej znajdowa si sobr,
gdy przyby on do Konstancji.
Rozdzia 38
WIELKI SOBR W KONSTANCJI
Nowy sobr mia odby si ju w 1412 roku, wedug postanowienia z Pizy. Jan XXIII zebra w Rzymie
kilkunastu uczestnikw, ktrzy na jedynym posiedzeniu uroczystym ponowili potpienie nauki Wiklefa, a
nastpnie podjli uchwa o zwoaniu soboru w pniejszym czasie. Nie interesowa si nim papie pizaski ze wzgldu na zagroenie przez krla neapolitaskiego Wadysawa, uleg jednak naciskowi niektrych kardynaw ze swojej obediencji, a zwaszcza presji krla niemieckiego Zygmunta Luksemburskiego. Po osobistym spotkaniu z nim wyda bull, zwoujc sobr w cesarskim miecie Konstancji na 1
listopada 1414 roku. Program soboru obejmowa trzy sprawy: przywrcenie jednoci w Kociele (causa
unionis), usunicie bdw we wierze (causa fidei) i wewntrzna odnow Kocioa przez reform (causa
reformationis).
O pozyskanie wielkiej liczby uczestnikw zabiega Zygmunt, ktremu udao si zawrze porozumienie z
Angli i Francj. Jan XXIII niechtnie uda si do Konstancji, bo zajmowa si odzyskiwaniem terytoriw
Pastwa Kocielnego po mierci Wadysawa Neapolitaskiego. Uroczystego otwarcia soboru dokona 5
listopada, przy niewielkiej liczbie uczestnikw. Wzrosa ona znacznie dopiero na pocztku nastpnego
roku i szybko osigna niespotykan dotd na soborach wysoko: 29 kardynaw, 3 patriarchw, 33
arcybiskupw i ponad 300 biskupw, bardzo wielu opatw i przeoonych zakonnych, setki przedstawicieli uniwersytetw i kapitu, krlw i ksit, pastw i miast. Sobr sta si swoistym kongresem midzynarodowym, na ktrym zajmowano si sprawami kocielnymi i politycznymi, prowadzono dyskusje,
goszono kazania, redagowano ulotne pisemka, uprawiano propagand. Ze wzgldu na wielk liczb
uczestnikw, ktrym chciano umoliwi czynny udzia w obradach, oraz z powodu nierwnej liczby biskupw z poszczeglnych krajw, przyjto uniwersyteck zasad podziau na nacje: wosk, angielsk,
francusk i niemieck, zaliczajc do tej ostatniej polsk delegacj. Od 1416 roku istniaa te nacja hiszpaska. W nacjach dyskutowano nad kadym zagadnieniem i gosowano pojedynczo, a na sesjach uroczystych zbierano tylko gosy nacji. Kolegium kardynalskiemu przyznano osobny gos jak nacji, gdy
przystpiono do wyboru nowego papiea.
Przywrcenie jednoci
Wbrew zaproszeniu nie przyby do Konstancji ani Grzegorz XII, ani Benedykt XIII. Na uznanie przez
sobr liczy wic Jan XXIII, bo on go zwoa i przewodniczy w jego obradach. W publicystyce soborowej odzyway si jednak gosy, e wszyscy trzej papiee powinni ustpi, a przeciw Janowi XXIII wysuwano skargi i rozpowszechniano pamflety. Pizaski papie, niepewny swej sytuacji, uszed potajemnie z
Konstancji (20/21 III 1415) pod oson arcyksicia austriackiego, liczc na rozwizanie si soboru. Pochwycono go wszake i osadzono w wizieniu do dyspozycji soboru, ktrego przewodnictwo obj kardyna Piotr dAilly, biskup z Cambrai, wsparty autorytetem Zygmunta Luksemburskiego i delegacji uniwersytetu paryskiego, z wybitnym jego kanclerzem Janem Gerson na czele.
W krytycznej sytuacji po ucieczce Jana XXIII starano si zabezpieczy prawne podstawy dziaania soboru. Ogoszono wic na uroczystym posiedzeniu (6.04.1415) dekret Sacrosancta synodus. W oparciu o
wczeniejsze idee koncyliarne orzeczono, e sobr, zebrany jako reprezentacja Kocioa Powszechnego,
ma wadz udzielon bezporednio od Chrystusa i stoi wyej od papiea, ktry razem z wszystkimi wiernymi winien przyj jego decyzje w kwestiach wiary, jednoci i reformy Kocioa.
Janowi XXIII wytoczono proces. Oskarenie obejmowao 70 punktw. Przesuchano wielu wiadkw i
wyrokiem sdu soborowego uznano go winnym niegodnego ycia, notorycznej symonii, popierania schi-
162
zmy i licznego za w Kociele. Ogoszono wic (29.05.1415) jego depozycj jako papiea niegodnego,
nie orzekajc, e by nieprawnie papieem. Dla bezpieczestwa Kocioa trzymano go do 1419 roku pod
stra palatyna nadreskiego (zm. 23.12.1419).
Grzegorz XII, wwczas 90-letni starzec, nie przyby do Konstancji, lecz po rozpoczciu procesu przeciw
Janowi XXIII przysa posw. Doprowadzili oni do przyjcia postulatu, e sobr bdzie odtd uwaa si
za zwoany prawowicie przez papiea rzymskiego. Dekret Grzegorza XII, zwoujcy sobr, odczyta
(4.07.1415) kardyna jego obediencji, Giovanni Dominici, a gdy go przyjto, inny pose papieski, Carlo
Malatesta, opublikowa dokument o rezygnacji papiea z urzdu. Do koca ycia (zm. 1417) zachowa
Grzegorz XII godno kardynaa biskupa Porto i funkcj legata w Ankonie.
Benedykt XIII broni zacicie swego rzekomego prawa do urzdu papieskiego, majc przez duszy czas
poparcie Hiszpanii i poudniowej Francji. Nie zdoao nakoni go do rezygnacji soborowe poselstwo pod
przewodnictwem Zygmunta Luksemburskiego, zyskao natomiast w ukadzie z Narbonne (13.12.1415)
przystpienie pastw obediencji awinioskiej do soboru, lecz trwao jeszcze do dugo, zanim ich przedstawiciele przybyli do Konstancji. Benedyktowi wytoczono proces, ktry obejmowa 90 punktw oskarenia. Wiele czasu powicono na zebranie dowodw jego winy, przesuchiwano licznych wiadkw i w
kocu orzeczono (26.07.1417) jego depozycj jako heretyka i schizmatyka. Bez wikszego znaczenia dla
soboru byo nie uznanie wyroku przez Benedykta XIII. On za uwaajc si za jedynie prawowitego papiea, przebywa w zamku Peniscola koo Tortosy w Pirenejach i mianowa kardynaw, ktrzy po jego
mierci (23.05.1423) dokonali wyboru jeszcze dwch antypapiey, Klemensa VIII i Benedykta XIV (do
1430 roku).
Depozycja Benedykta XIII pozwolia soborowi na przeprowadzenie wyboru nowego papiea. Postulowano wprawdzie podj najpierw postanowienia o reformie, sprzeczano si o form wyboru, wreszcie zgodzono si, e dokona go konklawe kardynaw z udziaem przedstawicieli nacji, po szeciu uczestnikw z
kadej. Okrelono, e do wanoci wyboru potrzeba kwalifikowanej wikszoci (2/3) gosw z kolegium
kardynalskiego i kadej reprezentacji nacji.
Po pierwszym gosowaniu ujawnio si rozbicie na stronnikw trzech kandydatw, wrd ktrych by
kardyna Otton Colonna. Drugie gosowanie (11.11.1417) dao mu wikszo gosw, do ktrych dodali
swoje pozostali wyborcy przez tak zwany akces. Mona wic byo poda do wiadomoci, e dokonano
wyboru jednomylnie.
Nowy papie przyj imi patrona dnia, witego Marcina. Jako Marcin V obj nieatwy pontyfikat
(1417-1431). Osobicie odtd przewodniczy soborowi, ktry przywrci formalnie jedno Kocioa i
rozprawi si z Husem. Nadal jednak trway skutki schizmy i husytyzm. Reforma Kocioa take czekaa
na zaatwienie.
Sprawy wiary Jan Hus
Przywrcenie jednoci zajmowao sobr w szczeglniejszy sposb, lecz prowadzono rwnolegle dyskusje
nad zagadnieniami wiary, do ktrych zaliczono cztery zasadnicze sprawy: nauk Wiklefa i Husa, udzielanie
wieckim komunii witej pod postaci wina (kielich dla wieckich), problem zabjstwa tyrana oraz skarg Krzyakw na rzekomo udawany tylko chrzest Wadysawa Jagiey i tolerowanie przez niego pogastwa na Litwie i mudzi (spr polsko-krzyacki).
Hus przyby do Konstancji, oboony wczeniej ekskomunik. Jan XXIII zwolni go z tej kary i pozwoli
na odprawianie mszy witej. On jednak gosi take kazania, a gdy nie posucha zakazu, zosta odosobniony w klasztorze dominikaskim. Kiedy za sobr przeywa kryzys w swoim dziaaniu z powodu
ucieczki Jana XXIII, przeniesiono go do wizienia w zamku Gottlieben.
Nauk Husa zaja si komisja trzech biskupw. Obciajcych materiaw dostarczyli jego zagorzali
przeciwnicy czescy, Stefan Palecz i Micha de Causis. Sprawie nie chciano nadawa rozgosu, lecz na
danie Husa zaj si ni cay sobr. Jego nauk rozpatrywano w cznoci z nauk Wiklefa, z ktrej
potpiono (4.05.1415) czterdzieci pi twierdze oraz uznano orzeczenie uniwersytetu oksfordzkiego o
jej 260 bdnych zdaniach. Miesic po tym potpieniu przesuchiwano Husa publicznie przez trzy dni.
163
Obroni si przed niejednym zarzutem, nie chcia jednak odwoa swoich twierdze, ktre uznano za heretyckie. Przed ogoszeniem ostatecznego wyroku prbowano nakoni go do podpisania agodnej formuy odwoania bdw. Odmwi zdecydowanie, przekonany o susznoci swoich pogldw. Gdy ogaszano wyrok (6.07.1415), przerywa jego czytanie protestami i modlitw. Uznany za wiklefist i heretyka,
pozbawiony godnoci kapaskiej, zosta przekazany wieckiemu ramieniu. Krl Zygmunt wybiera si z
poselstwem do Hiszpanii, natychmiast wic wykonano wyrok. Husa spalono w dniu jego ogoszenia. Taki
sam los spotka przyjaciela i zwolennika Husa, Hieronima z Pragi, profesora tamtejszego uniwersytetu,
ktry pocztkowo odwoa swoje bdne twierdzenia, potem jednak cofn odwoanie i zgin na stosie
(30.05.1416).
W historycznej ocenie soborowego wyroku zwraca si uwag, e Hus nie we wszystkich punktach by
zwolennikiem potpionych twierdze Wiklefa, gosi jednak zbyt kracowo augustiaskie pojmowanie
Kocioa jako wsplnoty etyczno-duchowej, a odrzuca jego prawno-instytucjonalne ujcie, wane szczeglnie dla uczestnikw soboru, ktrzy wszystko czynili, by ratowa widzialn jedno Kocioa. Nie
kwestionuje si jego wewntrznego przekonania, e gosi suszne pogldy i e le rozumiano je na rozprawie. Stwierdza si jednak, e nie zdoa poda na to wystarczajcych dowodw.
W Czechach zawrzao po spaleniu Husa. Jego mier uznano za zemst partii niemieckiej. Obciano
szczeglnie Zygmunta Luksemburskiego, bo pozwoli wykona wyrok wbrew glejtowi bezpieczestwa.
Nie brano pod uwag, e glejt nie zabezpiecza przed sdowym dochodzeniem, jakie podjto w Konstancji, i e krl by przeciwny jego uwizieniu, a potem wymg publiczne przesuchanie i przedstawienie na
rozprawie jego autentycznych pism. Krl nie mg nie uzna wyroku soborowego, orzekajcego o herezji, ani bra heretyka w obron.
W Czechach sta si Hus bohaterem narodowym. Husyci za wystpili wobec krla czeskiego z szeregiem da, domagajc si midzy innymi kielicha dla wieckich, ktrego zakaza sobr. Odmwienie
spenienia da i surowe zarzdzenia Wacawa IV wywoay wojny husyckie.
Sprawa udzielania komunii witej wieckim osobom pod dwoma postaciami, chleba i wina, naleaa do
zagadnie liturgicznych. Nabraa jednak na soborze znaczenia doktrynalnego, bo w Czechach widziano w
praktyce kielicha uznanie rwnych praw duchownych i wieckich w Kociele. czono wic j ze spraw
nauki o Kociele.
Do kwestii kielicha, wysunitej przez praskiego magistra Jakuba z Mini, ustosunkowa si Hus powcigliwie w rozprawie De sanguine Christi sub specie vini a laicis sumendo, napisanej w Konstancji,
lecz wkrtce popar otwarcie postulat Jakuba. Na soborze wydano (15.06.1415) zakaz takiej praktyki. W
Czechach stosowano j po spaleniu Husa, bo widziano w niej znak protestu przeciw doznanej krzywdzie.
Uniwersytet praski orzek nadto, e udzielanie komunii witej take pod postaci wina jest dawn praktyk Kocioa, zaniechan dopiero w XIII wieku. Sobr jednak nie cofn swej decyzji, a papie Marcin
V potwierdzi zakaz dwoma bullami. Spraw podjto na nowo podczas soboru bazylejskiego.
Zabjstwo tyrana byo problemem, ktrym zajmowano si w Konstancji z powodu konkretnej sytuacji
politycznej. W 1407 roku zgin brat krla francuskiego, ksi Ludwik Orleaski, zamordowany z podjudzenia ksicia burgundzkiego Jana. Paryski magister, franciszkanin Jean Petit, stara si w osobnym
traktacie usprawiedliwi to morderstwo jako zabjstwo tyrana. Synod paryski, ale dopiero w 1414 roku
potpi rozpraw. Wwczas ksi burgundzki odwoa si do Jana XXIII, a on przekaza spraw soborowi. Komisja do spraw wiary uoya przyjty przez sobr tekst oglnego potpienia tyranobjstwa.
Zniesiono te pniej wyrok paryskiego synodu przeciw traktatowi Jean Petita, ale i wtedy nie wydano
adnego szczegowego orzeczenia.
Delegacja polska
Oskarenia, wysuwane na soborze przez Krzyakw przeciw Jagie i Polsce, zwrciy szczeglniejsz
uwag wielotysicznego zgromadzenia w Konstancji na polsk delegacj, ktra bya liczna i okazaa.
Przewodniczy jej Mikoaj Trba, arcybiskup gnienieski (1412-1422), dowiadczony dyplomata, gdy
wczeniej by podkanclerzem. Umia on olni uczestnikw soboru okazaoci swoich wystpie, lecz
164
pokrywajc koszt pobytu w Konstancji z wasnych niewystarczajcych dochodw, zacign dugi i da w

zastaw majtki arcybiskupie, co wywoao pniej jego konflikty z gnieniesk kapitu katedraln.
Obok arcybiskupa znajdowali si w delegacji: biskup elekt poznaski Andrzej askarz z Gosawic, wyrniajcy si witobliwoci i wymow oraz biskup pocki Andrzej z Koszkwi Kurdwanowski, wybitny
kanonista. Biskup wocawski Jan Kropido z Ksit Opolskich krtko przebywa na soborze, a biskupi
wrocawski Wacaw Legnicki i lubuski Jan Borschnitz nie czyli si z polsk delegacj, cho naleeli do
metropolii gnienieskiej.
Kapituy katedralne i opactwa miay take swoich reprezentantw, wrd ktrych wyrnia si prepozyt
gnienieski Mirosaw i opat mogileski Jan Stecher, krewny arcybiskupa.
Przedstawicielom Akademii Krakowskiej przewodzi jej rektor, kanonista na miar wiatow, Pawe
Wodkowic, wspomagany w dziaaniu na soborze przez drugiego wybitnego kanonist, Piotra Wolframa
ze Lwowa.
Z do znacznej liczby rycerzy w delegacji czynnym szczeglnie by kasztelan kaliski Janusz z Tuliszkowa, ktry po procznym pobycie w Konstancji przyby do krla z relacjami i wrci na sobr z nowymi instrukcjami oraz z delegacj Zmudzinw. Rycerz bez skazy, Zawisza Czarny przebywa w orszaku
Zygmunta Luksemburskiego i odby z nim w imienin soboru podr do Katalonii, Francji i Anglii.
Delegacja polska wczya si czynnie we wszystkie wane prace soborowe.
Dla usunicia rozamu w Kociele na obediencje popara koncyliaryzm, ktrego szczeglnym zwolennikiem by Andrzej askarz. Bra on udzia w procesie przeciw pizaskiemu papieowi Janowi XXIII i
odczyta publicznie dekret o wyszoci soboru nad papieem. Mikoaj Trba odby z cesarzem podr
do Francji w celu pozyskania jej do wspdziaania z soborem. Prowadzi wwczas pertraktacje z mistrzami i doktorami Sorbony, zdobywajc rozgos hucznym przyjciem dla nich. Jako delegat swojej nacji
uczestniczy w konklawe. Wedug Jana Dugosza, ktry wszake sam jeden czyni tak wzmiank, mia
szans zosta papieem.
W sprawie Husa popierali Polacy stanowisko soborowe, chocia w jego obronie stawa teolog i prawnik,
ukasz z Komina, byy rektor Akademii Krakowskiej, a rycerze Janusz z Tuliszkowa, Zawisza Czarny i
Andrzej, Balicki byli przeciwni jego aresztowaniu i odwiedzili go w wizieniu. Andrzej askarz, czonek
komisji do spraw wiary, uczestniczy w delegacji, ktra nakaniaa Husa do odwoania bdw.
Spr polsko-krzyacki
Zwyciska bitwa pod Grunwaldem (1410) zahamowaa ekspansj Krzyakw, ale nie rozbia ich siy
militarnej. Niekorzystny dla Polski pokj toruski umoliwi Zakonowi dnoci rewindykacyjne, ktre
wywoay now wojn w 1414 roku, tym razem bez sukcesw polskiego ora. Jagieo zgodzi si na
porednictwo legata papieskiego. Doszo do rozejmu i oboplnej zgody na oddanie sporu pod sd papiea
albo krla rzymskiego, bd soboru. Otwarcie soboru w Konstancji sprawio, e on sta si trybunaem
arbitraowym.
Krzyacy od razu przedstawili soborowi memoria ze skarg na Polsk, e zamaa pokj toruski wbrew
wszelkim prawom ludzkim i boskim. Zarzutom krzyackim przeciwstawia si Pawe Wodkowic w dwch
traktatach: O zakonie Krzyakw i wojnie Polakw przeciw wymienionym braciom oraz O wadzy papiea
i cesarza wzgldem pogan. Autor wykorzysta i rozbudowa opracowan wczeniej doktryn Stanisawa
ze Skarbimierza (Skalbmierz), wybitnego kanonisty i pierwszego rektora odnowionego Uniwersytetu
Krakowskiego. Wykaza w niej, e nawracanie pogan mieczem i podbj ich kraju jest wojn niesprawiedliw i naruszeniem naturalnego prawa do wasnego bytu pastwowego.
Pogastwo na mudzi, oddanej Jagie w doywocie pokojem toruskim, stanowio jeden z gwnych
atutw w rkach Krzyakw. W celu wykazania jego bezpodstawnoci i pozyskania aprobaty soborowej
dla polskiej misji w tym kraju i dla utworzenia biskupstwa mudzkiego w zalenoci od metropolii gnienieskiej, a nie ryskiej, jak chcieli Krzyacy, przybya do Konstancji delegacja mudzinw, a Polacy
przedstawili Propozycj mudzinw, ukazujc w tym pimie ich martyrologium pod krzyackim panowaniem i dobrowolne nawracanie si od momentu objcia wadzy przez Jagie i Witolda. Po uroczystym
przyjciu (4.12.1415) mudzkiej delegacji w katedrze i zaprezentowaniu jej w kazaniu przez Andrzeja
165
askarza, sobr zbada spraw i wyznaczy do kierowania chrystianizacj mudzinw swoich legatw w
osobach polskich hierarchw:
arcybiskupa lwowskiego Jana Rzeszowskiego i biskupa wileskiego Piotra Jastrzbca. Sobr wyrazi
take zgod na osobne biskupstwo mudzkie w Miednikach, erygowano przez Marcina V (24.10.1417)
jako zalene wprost od Stolicy Apostolskiej, pniej jednak wczone do metropolii gnienieskiej.
Dominikanin Jan Falkenberg, Niemiec pochodzcy z Pomorza Zachodniego, nie by jedynym publicyst
i rzecznikiem krzyackich oskare na soborze, sta si wszake gonym z powodu paszkwilu Satyra na
herezj i inne nikczemnoci Polakw i ich krla Jagie. Jaki czas przebywa on w krakowskim klasztorze dominikanw, zna wic polityczne i kocielne rodowisko wczesnej stolicy Polski, lecz nie cofn
si przed brutalnymi i zoliwymi insynuacjami, wzywajc wiat chrzecijaski do wytpienia Polakw,
oddajcych cze poganinowi Jagielle. Wzywa te do zabicia tego wadcy, najgorszego ze wszystkich.
Gdy polska delegacja wniosa skarg na Falkenberga z oskareniem o herezj, zosta uwiziony, a spraw
badaa komisja soborowa. Wstrzymano si jednak od wydania orzeczenia, Polacy wic kategorycznie
domagali si go na ostatnim plenarnym posiedzeniu soboru (22.04.1418), a gdy im odmwiono, zapowiedzieli apelacj od papiea do nastpnego soboru. Marcin V widzia w tym uznawanie koncyliaryzmu,
stawiano wic Pawowi Wodkowicowi zarzut popierania heretyckich pogldw. W kocu wszake powierzono spraw komisji kardynaw. Uznaa ona Satyr za bdn i skandaliczn, nakazaa j zniszczy,
a jej autora trzyma w wizieniu, a odwoa swe bdy. Falkenberg uczyni to dopiero w 1424 roku na
konsystorzu publicznym i wtedy uzyska zwolnienie z wizienia. Usta take konflikt Polski z papieem o
apelacj do nastpnego soboru w tej sprawie.
Sporu krzyacko-polskiego nie rozwizano na soborze. W kraju wysuwano o to pretensje do soborowej
delegacji, a zwaszcza do Mikoaja Trby, ktry musia na zjedzie w Jdrnie (1419) przysig odpiera
zarzuty.
Prymasostwo Mikoaja Trby
Powstanie w monarchii polskiej drugiej metropolii aciskiej, umocnionej odsuniciem politycznych
roszcze Wgier do Rusi i przeniesieniem stolicy arcybiskupiej z Halicza do Lwowa w 1412 roku, byo
bezporedni przyczyn przyjcia tytuu prymasa przez arcybiskupw gnienieskich. Tytu ten dawa im
w zakresie kocielnym pierwszestwo honorowe (precedencj) przed metropolitami lwowskimi i prawo
do przewodniczenia na wsplnych synodach biskupw z obu metropolii. Chocia Mikoaj Trba nie uywa jeszcze tego tytuu, odby w 1414 roku taki wsplny synod w Uniejowie i na nim spenia przewodnictwo. W charakterze prymasa wystpi take na soborze w Konstancji, jak wynika z trzech faktw: wyznaczenia mu miejsca prymasowskiego po kardynaach i patriarchach a przed metropolitami, nawet
wczeniej od niego mianowanymi, lecz nie bdcymi prymasami; informacji kronikarza Ulrycha z Richentalu o Mikoaju Trbie, ktremu podlega 11 biskupw, a tylu liczyy obie metropolie w polskiej monarchii; listu generaa cystersw (25.06.1417), w ktrych wymienia Gniezno jako stolic prymacjaln.
Przyjcie tytuu prymasowskiego wymagao zatwierdzenia Stolicy Apostolskiej. Naley wic przyj,
cho dowodw brakuje, e Mikoaj Trba uzyska w Konstancji takie zatwierdzenie ju od Jana XXIII, a
pniej take od Marcina V, bo inaczej - ze wzgldu na cise przestrzeganie podczas soborw zasad precedencji - nie przyznano by mu miejsca wrd prymasw, a tym mniej pozwolono by na to, eby je samowolnie zaj. Depozycja Jana XXIII podawaa w wtpliwo wano jego aktw prawnych, dokonanych w pocztkowym okresie obrad soborowych. Arcybiskup czyni wic z pewnoci starania, by jego
tytu prymasowski zyska uznanie nowo wybranego w listopadzie 1417 roku papiea Marcina V. Tym
mona tumaczy fakt, e polska kancelaria krlewska dopiero w dokumencie z 18 marca 1418 roku posuya si po raz pierwszy wobec Mikoaja Trby tytuem prymasowskim. Nieznane s natomiast powody, dla ktrych on sam wymieni swj tytu prymasowski nie wczeniej ni na dokumencie z 20 maja
1420 roku. Moe miay na to wpyw odparte dopiero na zjedzie w Jedlnie ataki opozycji, e wicej dba
na soborze o wasne dobro anieli o dobro Polski. Kancelaria krlewska wczeniej od niego samego posuya si tytuem prymasowskim chyba ze wzgldu na ch dania mu satysfakcji za to, e w 1417 roku
koronacji trzeciej z kolei ony Jagiey, Elbiety Granowskiej-Pileckiej dokona arcybiskup lwowski Jan
166
Rzeszowski. Prymacjalne stanowisko arcybiskupw gnienieskich, wyraane w tytule Prymas Krlestwa Polskiego, umacniao ich dawne prawo do koronacji krlw i krlowych oraz prawo do zajmowania
pierwszego miejsca w radzie krlewskiej (senacie).
Unijna misja Grzegorza Camblaka
Pod koniec soboru zjawia si w Konstancji delegacja Kocioa Prawosawnego z Polski pod przewodnictwem metropolity kijowskiego Grzegorza Camblaka i czynia starania o uni. Bezporedni przyczyn
stao si rozdwojenie w prawosawnej metropolii ruskiej, ktrej stolic by Kijw. Po mierci metropolity
Cypriana (zm. 1406) zosta jego nastpc Grek z pochodzenia, Focjusz (1408-1431), rezydujcy w Moskwie. Zrazi on do siebie ksicia Witolda i biskupw na Rusi litewskiej, ktrzy czynili u patriarchy w
Konstantynopolu starania o nowego metropolit, a gdy spotkali si z odmow, wybrali na synodzie w
Nowogrdku (1415) wasnego metropolit, Grzegorza Camblaka, krewnego Cypriana. Camblak, ekskomunikowany przez patriarch bizantyjskiego i Focjusza pragn umocni swe stanowisko uni z Kocioem Katolickim, do czego zyska poparcie Wadysawa Jagiey. Na soborze zjawi si z przedstawicielami swego duchowiestwa i zosta uroczycie przyjty (25.02.1418) przez papiea Marcina V. Ze wzgldu
na koczce si obrady w Konstancji metropolita proponowa zawarcie unii na specjalnie zwoanym soborze. Dy do tego Konstantynopol, zagroony przez Turkw. Odoono wic spraw unii do soboru,
ktry planowano najpniej za pi lat. Metropolita Grzegorz wrci do Polski, ale nie rozwin wikszej
dziaalnoci unijnej. Po 1420 roku nie ma o nim adnej wiadomoci, prawdopodobnie zmar w tym czasie. Unia zostaa zawarta dopiero w 1439 roku.
Marcin V i konkordaty
Sobr w Konstancji nie mia wiele czasu na debaty o reformie Kocioa. W padzierniku 1417 roku wydano kilka dekretw w celu uniknicia na przyszo schizmy oraz uregulowania obsady beneficjw i
ograniczenia nadmiernej centralizacji kurii papieskiej. Po wyborze Marcina V opublikowano kolejne dekrety o obsadzaniu stanowisk kocielnych. Za najwaniejszy uznano wszake dekret Frequens
(9.10.1417), ktry nakazywa odprawienie najbliszego soboru za pi lat, nastpnego za siedem lat, a
potem dalszych systematycznie co dziesi lat. Papie chcia zadouczyni temu postanowieniu, cho
nie ywi przekonania o potrzebie nowego soboru. Sprawy kocielne wola zaatwia moc swej wadzy
papieskiej. Dy te do jej wzmocnienia po osabieniu, jakiego doznaa przez koncyliaryzm. Swj papieski autorytet utrwali zawarciem jeszcze w Konstancji konkordatw z poszczeglnymi nacjami na pi
lat, czyli do nastpnego soboru. Pierwszy z nich, konkordat z Francj (15.04.1418), zosta pniej
wznowiony i uzupeniony ukadem z Genezzano (1426).
W konkordatach Marcin V zrezygnowa wedug reformatorskich postanowie soborowych z pewnych
uprawnie papieskich co do obsadzania stanowisk kocielnych, powrci jednak do nich po wyganiciu
terminu wanoci umw. Za najwaniejsz podstaw silnej wadzy papieskiej uwaa on Pastwo Kocielne. Jego odzyskaniu i reorganizacji powici wikszo swych si. Chocia Rzym by zajty przez
wojska neapolitaskie, nie skorzysta z propozycji pozostania w Konstancji, lub obrania rezydencji w
Awinionie czy ktrym z miast cesarskich. Konstancj opuci 16 maja 1418 roku i zda przez Genew
do Rzymu. Ukad z Joann I, ktr uzna krlow Neapolu, uatwi mu wjazd do stolicy w 1420 roku.
Zniszczony Rzym odbudowa, umocni murami obronnymi i upikszy nowymi budynkami. Sw dziaalnoci polityczn i wyprawami wojennymi przeciw buntujcym si miastom utrwali granice Pastwa
Kocielnego i zreorganizowa jego struktur, za co zyska miano Trzeciego Twrcy Pastwa Kocielnego
(po papieu Stefanie III i kardynale Albernoz). W Neapolu, bdcym lennem Stolicy Apostolskiej, doprowadzi do objcia tronu przez Ludwika III Andegaweskiego, mimo e Joanna II wyznaczya nastpc
po sobie krla aragoskiego, Alfonsa V. Marcin V uzyska jednak ju wczeniej od Alfonsa V nieuznawanie antypapiea Benedykta XIII. Nie miao wic adnego znaczenia dla Kocioa Powszechnego, e
garstka zwolennikw schizmy w Perpignan wybieraa kolejnych antypapiey.
Nastpny sobr zwoa Marcin V do Pawii. Rozpoczty wedug postanowienia z Konstancji po piciu
latach (23.04.1423), zgromadzi zaledwie kilku biskupw, zosta wic po dwch miesicach przeniesiony
167
do Sieny. Maa liczba uczestnikw take tam i niepewna sytuacja polityczna w Italii skoniy Marcina V
do zamknicia obrad (7.03.1424) i zapowiedzenia nowego soboru po siedmiu latach. Papie pod naciskiem niektrych kardynaw i monarchw zwoa kolejny sobr do Bazylei na 1431 rok. Zanim doszo
do jego otwarcia, zmar 20 lutego. Losy soboru bazylejskiego zaleay od nastpnego papiea, Eugeniusza IV.
168
Sidmy okres
1431 1517
Osabiony Koci
W Konstancji przywrcono jedno najwyszej wadzy w Kociele Zachodnim, lecz nie zdoano dokona
upragnionej reformy. Dla jej przeprowadzenia zebra si sobr bazylejski, lecz dobrze zapocztkowane
dzieo reformy zniweczy pniej now schizm. Do gosu doszy partykularne interesy monarchw,
szczeglnie krla francuskiego, ktry w sankcji pragmatycznej pooy fundament pod pniejszy galikanizm. Niky blask wydaa unia florencka, ktra nie spenia nadziei Konstantynopola na skuteczn pomoc
przeciw tureckiemu zagroeniu i nie przywrcia wietnoci Kocioowi, osabianemu wewntrznie zym
postpowaniem niektrych renesansowych papiey. Powstanie wspaniaych dzie literackich i rozwj
sztuki nie zahamoway procesu moralnego zepsucia wielu ludzi pod wpywem epikurejskiego nurtu w
Odrodzeniu. Nie wykorzystano jeszcze jednej szansy na odnowienie i wzmocnienie Kocioa, jak by
sobr lateraski pity. Oddolny nurt reformy okaza si za saby, gdy by pozbawiony autorytatywnego
wspdziaania papiestwa i episkopatw w poszczeglnych krajach. Gdy nurt ten nasili si w Niemczech
po wystpieniu (1517) Marcina Lutra przeciw odpustom, rozdwoi si i jedno jego dziaanie uksztatowao reformacje, drugie dopiero - lecz z opnieniem - przynioso reform trydenck, niestety, niespenion, a bardzo potrzebn ju w XV wieku.
Rozdzia 39
ROZDWOJONY SOBR BAZYLEJSKI
Eugeniusz IV nie by zwolennikiem soboru, bo obawia si stale ywych idei koncyliarnych i czu si
zagroony daniami kapitulacji wyborczej, cho sam j podpisa jako kardyna przed wyborem na papiea. Zarzdzi on zamknicie soboru bazylejskiego pod pretekstem, e zgromadzi niewielk liczb
uczestnikw, ale po dugich pertraktacjach wyrazi zgod na kontynuowanie obrad. Nie potrafi dyplomatycznie przeciwdziaa radykalizmowi uczestnikw soboru w Bazylei, przez co sta si wspwinnym
schizmy bazylejskiej. Przeniesieniem soboru do Florencji uatwi wszake zawarcie unii z Kocioem
Wschodnim. Bezradnym natomiast okaza si wobec trudnego problemu pojednania husytw z Kocioem Katolickim. Do koca swego pontyfikatu przeywa rozam w Kociele Zachodnim i istnienie antypapiea Feliksa V. Na osabieniu papiestwa zyskiwali wadcy, zwikszajc swe uprawnienia w Kociele.
Francja swobodnie promulgowaa sankcja pragmatyczn.
Kapitulacja wyborcza i Eugeniusz IV
Kardynaowie uznali rzdy Marcina V za zbyt autorytatywne. Obecni na konklawe, zanim przystpili do
wyboru jego nastpcy, postanowili w kapitulacji wyborczej powikszy i zabezpieczy swoje uprawnienia. Umiecili wic w niej kilka da: respektowania uchwa soborowych z Konstancji co do nominacji
kardynaw, dopuszczenia swego kolegium do wikszego udziau w rzdach Kocioem, przyznania mu
uprawnie w rzdach Pastwa Kocielnego i partycypowania w dochodach wedug dawnych postanowie
Mikoaja IV, nie podejmowania adnych wystpie przeciw ktremukolwiek kardynaowi bez zgody
wikszoci kolegium.
W kapitulacji nie pominito oglnego postulatu, by papie wedug soboru z Konstancji zreformowa Koci in capite et in membris.
Kardynaowie wybrali papieem (3.03.1431) Wenecjanina, Gabriela Condulmer, nalecego do zakonu
augustianw eremitw i znanego z pobonoci i surowych obyczajw oraz odznaczajcego si miosierdziem wobec biednych i powcigliwoci wobec monych. Nowy papie, Eugeniusz IV (1431-1447),
169
cho by od 1408 roku kardynaem z nominacji swego wuja, Grzegorza XII, nie naby dowiadczenia w
dziaalnoci publicznej i politycznej.
Dla dobra Pastwa Kocielnego i umocnienia swej wadzy w Rzymie podj rozpraw z rodem Colonnw, zwaszcza z pochodzcymi z niego nepotami poprzedniego papiea. Rozptao to spory i walki, ktre zmusiy papiea do opuszczenia Rzymu w 1434 roku i szukania schronienia we Florencji i Bolonii.
Powrt sta si moliwy dopiero w 1443 roku. Najmniej przewidujcym okaza si Eugeniusz IV w sprawie soboru, zwoanego przez Marcina V.
Sobr bez papieskiej aprobaty
Eugeniusz IV nie cofn zwoujcej sobr bulli swego poprzednika. Zatwierdzi nawet wyznaczonego
przez Marcina V legata przewodniczcego, wybitnego kardynaa Juliusza Cesarini, a gdy ten nie zdy
powrci z legacji w Niemczech, poleci swoim dwom penomocnikom, teologom Janowi z Ragusa i Janowi z Palomar, otworzy obrady soborowe. Stao si to (23.07.1431) przy bardzo maej liczbie uczestnikw, cho w Kociele powszechnie woano o dokonanie reformy na soborze. Nadesane do Rzymu informacje, e liczba uczestnikw soboru po trzech miesicach od jego otwarcia bya nadal niska, skoniy
papiea do wydania (12.11.1431) bulli rozwizujcej bazylejskie zgromadzenie, mimo e tylko dziesiciu
kardynaw poparo go w tym zamiarze. Nowy sobr zapowiedziano w Bolonii za ptora roku. Opozycja
w kolegium kardynalskim sprawia, e papie opublikowa bull na konsystorzu dopiero 18 grudnia. W
Bazylei odbyo si cztery dni wczeniej pierwsze uroczyste posiedzenie, po ktrym przystpiono do prac
w komisjach. Gdy kardyna legat Juliusz Cesarini, obecny tam od wrzenia, chcia proklamowa
(13.01.1432) bull o zamkniciu soboru, uczestnicy nie dopucili do jej odczytania. Podjli nastpnie
pertraktacje z Eugeniuszem IV o odwoanie bulli i jego osobiste przybycie do Bazylei z wszystkimi kardynaami. Papie opiera si temu, cho na dwudziestu jeden kardynaw tylko szeciu popierao .jego
stanowisko, z pastw za jedynie Wenecja i Florencja opowiedziay si za nim. Cesarstwo, Francja, Anglia, Szkocja, Kastylia, Burgundia i Mediolan domagay si kontynuacji soboru. Krl rzymski Zygmunt
Luksemburski, ze wzgldu na starania o koronacj cesarsk nie chcia zerwania z papieem, agodzi wic
radykalne nastroje w Bazylei. Eugeniusz IV da si w kocu przekona do zmiany stanowiska, ale dopiero po dwch latach podpisa (15.12.1433) bull, uznajc sobr bazylejski. Wpyw na to, oprcz dyplomatycznej dziaalnoci monarchw, miay dwie przyczyny: niepewna sytuacja papiea w Rzymie i Pastwie Kocielnym oraz powodzenie soboru w pertraktacjach z husytami czeskimi.
Ukady z husytami
Pertraktacje w Bazylei byy kontynuacj stara husytw o uznanie przez Koci ich da, ktre wysunli po spaleniu Jana Husa. Ujli je w cztery punkty, zwane artykuami praskimi lub kompaktami praskimi. Przedstawili je nowemu krlowi czeskiemu, Zygmuntowi Luksemburskiemu, ju na sejmie praskim w
1420 roku, domagajc si: 1. goszenia Sowa Boego w Krlestwie Czeskim bez adnych ogranicze ze
strony krla i Kocioa, 2. udzielania kademu chrzecijaninowi komunii witej pod dwiema postaciami,
3. uznania pogldu, e posiadanie majtkw ziemskich przez duchownych jest sprzeczne z nauk Chrystusa, 4. karania przez wadz pastwow wszystkich grzechw cikich, zwaszcza gdy s jawne. Odrzucenie tych artykuw przez Zygmunta wzmogo sown i orn walk husytw, ktrzy od wybuchu
powstania w Pradze (30.07.1419) pod wodz Jana 2elivskiego nie cofali si przed domaganiem si si
spenienia swych da.
Konfliktu nie usuna krucjata antyhusycka, ogoszona (1420) przez Marcina V. Wojsko husyckie rozbio
krzyowcw. Jego wodzem by znakomity Jan yka z Trocnova, ktrego mier (1424) nie zahamowaa
wojennych dziaa husytw, a nawet odwetowych ich wypraw na tereny cesarskie: Morawy, lsk, Saksoni, Bawari i Wgry. Husyci, nie uznajc Zygmunta Luksemburskiego krlem czeskim, ofiarowali
tron Wadysawowi Jagie, lecz ich zabiegi udaremni kanclerz Zbigniew Olenicki, biskup krakowski.
Tron czeski przyj zgodzi si wielki ksi litewski Witold i wysa do Czech Zygmunta Korybutowicza jako swego namiestnika, ktry aprobowa cztery artykuy praskie, a mimo to nie znalaz uznania ze
strony taborytw.
170
Radykalny odam husytw, zwany taborytami od ich gwnej siedziby na zamku Tabor (Kozi Hradek),
nie dopuszcza do adnych pertraktacji z Kocioem, da bowiem zniesienia wszelkich obrzdw religijnych i wprowadzenia wsplnoty dbr. Z tego nurtu wyczyli si husyci mniej radykalni, nazywajcy
siebie sierotkami po mierci przywdcy, Jana yki. Z taborytami, ktrych wodzem sta si nieprzejednany eksmnich, Prokop Starszy (zm. 1434), czyo ich wszake to, e prowadzili zdecydowan walk z
Kocioem Katolickim.
Kalikstyni, zwani te utrakwistami (nazwy od ac. calix = kielich oraz od sub utraque specie = pod obu
postaciami), byli najbardziej umiarkowanym odamem husytw. dali jednak komunii witej dla
wieckich take pod postaci wina, na znak rwnoci duchownych i laikatu. Swe postulaty religijne ograniczali do czterech artykuw praskich i pragnli na ich temat rozmw z Kocioem Katolickim. Do takich rozmw dy rwnie kardyna Juliusz Cesarini, legat papieski do spraw kolejnej krucjaty antyhusyckiej, oraz towarzyszcy mu w legacji wybitny teolog dominikaski, doktor Sorbony Jan z Ragusa,
zwaszcza gdy wojska krzyowcw poniosy klsk pod Taus w sierpniu 1431 roku.
Poselstwo husyckie wjechao do Bazylei wkrtce po rozpoczciu obrad soborowych. Po dugich debatach
ustalono przybycie penej delegacji czeskiej do prowadzenia szczegowych rokowa; Delegacja ta, jako
pastwowe poselstwo z Czech w liczbie okoo 300 osb, zostaa przyjta przez sobr (4.01.1433) i podja dyskusje teologiczne pod przewodnictwem utrakwisty, generalnego wikariusza z Pragi, Jana Rokiczany, i przywdcy sierotek, Prokopa Modszego. W imieniu soboru udzia w rozmowach bra Jan z Ragusa i archidiakon barceloski Jan z Palomar, obaj z krgu najbliszych wsppracownikw kardynaa
Juliusza Cesarini.
Delegacja husycka opucia Bazyle po trzech miesicach z powodu wznowienia wojny taborytw. Ukady przeniesiono do Pragi. Wsplne zwycistwo katolikw i utrakwistw nad taborytami (Lipany
30.05.1434) uatwio ustalenie i przyjcie czterech kompaktw praskich w zagodzonej formie, zwaszcza
co do ograniczenia stanu posiadania Kocioa. Sejm krajowy czeski w obecnoci Zygmunta uzna je
(5.07. 1436) bez adnych zastrzee. Sobr take ratyfikowa ukad (15.01.1437). Narastajcy w tym
czasie nowy konflikt soboru z papieem sprawi, e kompakty praskie nie uzyskay jego aprobaty, a Pius
II w 1462 roku ogosi wprost niewano tych ukadw.
Dekrety o reformie
Marcin V wyznaczy soborowi bazylejskiemu trzy zadania: utrwalenie pokoju w chrzecijastwie, trosk
o nauk chrzecijask i reform Kocioa. Ostatnie zadanie wysuno si na pierwsze miejsce w obradach soborowych. Zajmowano si przede wszystkim reform kurii papieskiej (reforma in capite). Rozpoczto od dekretu o obsadzeniu beneficjw (13.07.1433), znoszc wszelkie rezerwacje papieskie co do
biskupstw i opactw. Obsadzanie tych stanowisk miao nalee do kompetentnych kolegiw wyborczych
(kapitu), a papie mg ingerowa jedynie w przypadkach spornych. Z kolei wydano kilka dekretw o
prowadzeniu kocielnych procesw. Ograniczono w nich apelacje do Rzymu i liczb spraw wikszych
(causae maiores), w ktrych mona byo ni si posuy. W osobnym dekrecie (9.06.1435) zakazano
pobierania i uiszczania wszelkich opat z tytuu obsadzania beneficjw. Majc poparcie kardynaw, stosownie do ich kapitulacji wyborczej, postanowiono ograniczy do 24 liczb kolegium kardynalskiego.
Kandydatw do niego wybierali kardynaowie, a papie dopiero potem mg ich kreowa. Podano kwalifikacje, potrzebne do kardynalatu, a wrd nich posiadanie doktoratu teologii lub prawa. Szczegowo
okrelono system wyboru papiea (konklawe) oraz formu przysigi po wyborze. Formua zawieraa nie
tylko wyznanie wiary w ujciu Bonifacego VIII, ale te zobowizania papiea co do sposobu penienia
wadzy w Kociele Powszechnym i Pastwie Kocielnym.
Sobr nie pomin reformy duchowiestwa. Wydano dekrety o naleytym odprawianiu suby Boej (Officium divinum) i urzdzaniu widowisk ludowych w kocioach. Ograniczono stosowanie interdyktw i
ekskomunik. Ponowiono i wzmocniono sankcje przeciw symonii i konkubinatowi kleru.
171
Wadcy i sankcja pragmatyczna

Wpyw na reformatorsk dziaalno soboru miaa wczesna sytuacja polityczna pastw i pooenie Kocioa w kadym z nich. Gdy dyskutowano spraw opat (annat) na rzecz kurii papieskiej, delegacje niemiecka i francuska byy za ich cakowitym zniesieniem, a woska i hiszpaska nie okazyway wikszego
zainteresowania tym problemem. W cesarstwie i Francji powstay bowiem ju wczeniej najpowaniejsze
rozprawy o reformie Kocioa. Niektre z nich wrczono uczestnikom soboru. Gona wwczas Concordantia catholica niemieckiego teologa i filozofa, Mikoaja z Kuzy (pniejszego kardynaa), opowiadaa
si za koncyliaryzmem. Pojednawczo jednak dziaa krl niemiecki Zygmunt Luksemburski (zm. 1437).
Aragonia miaa w Bazylei pocztkowo tylko obserwatorw. Poselstwo jej krla Alfonsa V przybyo dopiero w 1435 roku, gdy zabiega o poparcie soboru przeciw Eugeniuszowi IV w swoich roszczeniach do
tronu neapolitaskiego. Krl kastylijski Juan II wczeniej od niego wysa na sobr poselstwo, lecz bdc
zalenym od Francji, popiera jej polityk w Bazylei do wybuchu schizmy. Angli reprezentowaa nieliczna delegacja, a gdy w 1434 roku przybyo wiksze poselstwo, miao jeden cel: zdoby poparcie soboru w pokojowych rokowaniach z Francj na kocu wojny stuletniej.
Francja, najliczniej reprezentowana liczb biskupw i opatw oraz krlewskim poselstwem, dostarczya
soborowi take najwybitniejszych uczestnikw. U siebie staraa si dokona reformy kocielnej ju w
1433 roku na synodzie w Bourges, na ktrym wyranie wystpiy partykularno-autonomiczne tendencje
kleru francuskiego. Spotgoway si one po wybuchu schizmy bazylejskiej i znalazy wyraz w wikszym
jeszcze stopniu na kolejnym synodzie krajowym w Bourges. Uwzgldniajc z modyfikacjami bazylejskie
dekrety o reformie i pochway godne zwyczaje Kociow francuskich, przyjto (7.06.1438) dwadziecia
trzy artykuy, w ktrych zawarto: 1. uznanie dekretu z Konstancji o wyszoci soboru nad papieem i
okresowym odbywaniu soborw. 2. ograniczenie Stolicy Apostolskiej w nadawaniu beneficjw i skasowanie papieskich rezerwatw, 3. zachowanie uprawnie krla co do udzielania kocielnych urzdw, 4.
przyznanie kurii papieskiej tylko jednej pitej czci dawnych opat (annat), 5. potpienie i odrzucenie
apelacji do papiea, a dopuszczenie jej od kocielnych sdw w kraju do parlamentu paryskiego.
Artykuy z Bourges, nazwane sankcj pragmatyczn, wcignito do akt parlamentu (13.07.1439), przez
co nabray mocy prawa krajowego. Nie widziano jednak w tym zerwania z papieem i nadal utrzymywano kontakty z Stolic Apostolsk. Krl zabroni natomiast francuskim duchownym udziau w soborze
florenckim.
Schizma bazylejska
Wi soboru z papieem, z trudem zaprowadzona w 1433 roku, doznawaa nieustannego osabienia przez
wzajemne pretensje i oskaranie si obu stron. Papie wyoy swoje zarzuty wzgldem soboru w memoriale do monarchw (1436), zalecajc im odwoanie biskupw i poselstw z Bazylei oraz zapowiadajc
odprawienie nowego soboru, ktrego potrzeb uzasadnia przede wszystkim realn perspektyw unii z
Kocioem Wschodnim. Pertraktacje w sprawie unii prowadzono od 1433 roku z poselstwami bizantyjskimi: jednym dziaajcym w Rzymie i drugim w Bazylei, oraz przez poselstwa w Konstantynopolu,
osobnym od papiea, osobnym od soboru. Grecy byli zgodni z papieem, e zawarcie unii powinno dokona si na soborze w jednym w miast woskich. Uczestnicy soboru bazylejskiego w mniejszoci poparli
ten postulat, lecz w wikszoci opowiedzieli si w specjalnej uchwale (6.12.1436) za zawarciem unii w
Bazylei, ewentualnie w Awinionie lub jednym z miast Sabaudii. Kolejne burzliwe posiedzenie soborowe
(7.05.1437) nie usuno tych rozbienoci, a przynioso wydanie dwch osobnych dekretw soborowych
(mniejszoci i wikszoci). Eugeniusz IV potwierdzi bull dekret mniejszoci i ogosi (18.09.1437)
przeniesienie soboru z Bazylei do Ferrary w celu zawarcia unii z Grekami. Bulli nie uznaa wikszo
uczestnikw soboru bazylejskiego. Postanowiono obradowa nadal i wytoczono papieowi proces. Rozbio to znowu jedno Kocioa, tym razem przez istnienie dwch wrogich sobie soborw.
Schizmatycki sobr bazylejski mia tylko jednego kardynaa, Ludwika dAllemand, arcybiskupa z Arles,
ktry obj teraz przewodnictwo. W Bazylei pozostaa spora liczba biskupw, lecz uczestnikami obrad
172
byli przede wszystkim doktorzy teologii i prawa, przedstawiciele uniwersytetw i kapitu. Zatrzymay si
take prawie wszystkie poselstwa wadcw, ktrzy dopiero pniej opowiedzieli si po stronie papiea,
lub ogosili neutralno.
W celu teologicznego uzasadnienia swej dziaalnoci w Bazylei bez papiea oraz prowadzonego ju przeciw niemu procesu ogoszono (16.05.1439) za prawdy wiary katolickiej: 1. sobr stoi nad papieem, 2.
papieowi nie wolno soboru przenosi, odroczy ani rozwiza, 3. kto tych dwch prawd wiary nie
przyjmuje, jest heretykiem.
Na podstawie tych ustale orzeczono nastpnie, e Eugeniusz IV jest heretykiem i niszczycielem pokoju w
Kociele. Ogoszono wic jego depozycj i zarzdzono konklawe wedug nowych zasad. Kada z czterech nacji wyznaczya omiu elektorw. Kolegium wyborcze skadao si z jednego kardynaa, jedenastu
biskupw, siedmiu opatw, piciu teologw i dziewiciu kanonistw. Swoim papieem (antypapieem)
wybrano (5.11.1439) owdowiaego ksicia sabaudzkiego Amadeusza, ktry kilka lat wczeniej przekaza
synowi wadz i nalea - bez wice kapaskich - do rycerskiego zakonu w. Maurycego. Amadeusz
przyj wybr, imi Feliksa V i wicenia, wspar te sobr swymi zasobnymi funduszami, cho nie starczyy na dugo. Pniej trzeba byo ustanowi podatek od wszystkich beneficjw kocielnych.
Feliks V mianowa kardynaw i wyznaczy legatw do wadcw, nie zdoa jednak pozyska szerszego
poparcia dla siebie i schizmatyckiego soboru. Doszo te do konfliktu midzy nim i uczestnikami soboru.
Opuci wwczas cesarsk Bazyle i osiad w Lozannie. Jego sobr odby (16.05.1443) ostatnie generalne
posiedzenie, ogosi zebranie si nowego soboru za trzy lata w Lyonie, zapewniajc jednak o kontynuacji
swej dziaalnoci a do jego rozpoczcia. Faktycznie nie prowadzono ju adnej dziaalnoci, a gdy papieem w Rzymie po Eugeniuszu IV zosta Mikoaj V (8.03.1447), przystpiono do rokowania z nim za
porednictwem krla francuskiego. Pertraktacje zakoczyy si abdykacj Feliksa V (7.04.1449), ktry
uzyska godno kardynalsk, oraz przeprowadzeniem przez schizmatycki sobr wyboru Mikoaja V take na swojego papiea.
Schizma bazylejska uatwia monarchom zdobycie od Eugeniusza IV nowych przywilejw kocielnych.
Porednio przyczynia si take do nadania kolegium kardynalskiemu charakteru instytucji midzynarodowej. Papie bowiem w celu pozyskania Kociow krajowych mianowa kardynaw z Francji, Hiszpanii, Anglii, Polski, Portugalii, Niemiec i Wgier. Kardynaami zostali dwaj Grecy z racji zawartej unii.
Eugeniusz IV musia przezwyciy szczeglne trudnoci w Niemczach, by zapewni sobie obediencj
cesarza i ksit elektorw. Nastpca Zygmunta Luksemburskiego, krl rzymski Rudolf II (1437-1439)
stosowa neutralno wobec papiea i schizmy bazylejskiej, lecz na sejmie w Moguncji przyjto instrument akceptacyjny (1439) na wzr sankcji pragmatycznej. Uznano w nim niektre dekrety bazylejskie za
obowizujce w cesarstwie, m. in. dekret o systematycznym odbywaniu soborw, ograniczeniu papieskich nominacji i apelacji do Stolicy Apostolskiej. Krl rzymski Fryderyk III Habsburg (1440-1493) take ogosi neutralno, pniej jednak opowiedzia si po stronie Eugeniusza IV. Jego przykadu nie naladowali arcybiskupi elektorzy, z Kolonii Dietrich Mors i z Trewiru Jakub Sirk, oraz niektrzy biskupi,
ktrzy zwizali si z schizmatyckim soborem bazylejskim. Porednictwo cesarskiego poselstwa w Rzymie doprowadzio po dugich rokowaniach do zawarcia ugody (konkordatw) papiea z ksitami (5 i
7.02.1447).
Polska i sobr
Cztery gwne problemy Kocioa Powszechnego w tym czasie: husytyzm, koncyliaryzm, sobr bazylejski i unia, zaznaczyy si take w dzieciach Kocioa w Polsce.
Polityk kocieln i pastwow w imieniu krla Wadysawa Jagiey, a potem Wadysawa Warneczyka, prowadzi Zbigniew Olenicki, biskup krakowski (1423-1455), napotykajc na znaczn opozycj
wrd monowadztwa maopolskiego. Polska udzielaa husyckiemu pastwu czeskiemu poparcia militarnego i politycznego, ale odrniano to od popierania i propagowania nauki Husa. Przeciw tej nauce
wystpoway statuty prowincjonalnego synodu Mikoaja Trby (1420) i edykt krlewski z Wielunia
(1423), Olenickiemu wszake nie udao si utworzy konfederacji, ktra staaby na stray speniania
tego edyktu. Bezsilnie te protestowa, gdy werbowano na lsku oddziay husyckie do walki z Krzya-
173
kami. Prohusycka i antyklerykalna konfederacja Spytka z Melsztyna, rozgromiona pod Grotnikami

(1439), miaa przede wszystkim polityczny charakter. Napad za na Jasn Gr (1430) z udziaem husytw by wypraw rabunkow, jak inne do czste wwczas rozboje awanturniczych rycerzy, ktrzy zacignli si na sub husyck, lub upili majtki kocielne w Maopolsce.
Z husytami w Wielkopolsce rozprawi si biskup poznaski Andrzej z Bnina (Bniski). Zdoby ich gwne siedlisko, Zbszy, a siedmiu duchownych o husyckich pogldach, po orzeczeniu sdowym, e s heretykami, wyda wadzy starociskiej do ukarania mierci. Dziedzic Zbszynia, sdzia poznaski Abraham Zbski wyrzek si bdw i zoy publiczne wyznanie wiary katolickiej w katedrze poznaskiej.
Sprzyjanie duchownych husytyzmowi wyjaniano sobie niedostatkiem teologicznego wyksztacenia u
wielu z nich. W celu zaradzenia temu ujemnemu zjawisku pisano podrczniki duszpasterskie. Najbardziej
znanym sta si Traktat kapaski o sakramentach mistrza krakowskiego Mikoaja z Bonia (zm. 1438),
wybitnego autora take wielu kaza.
Twrczo Mikoaja jest przykadem rozwinitej dziaalnoci pisarskiej profesorw i wychowankw
Uniwersytetu Krakowskiego. Pisali oni komentarze do Pisma witego i rozprawy polemizujce z doktryn husytyzmu i wiklefizmu o Kociele. Doktryn t szerzy niepospolitych zdolnoci mistrz krakowski
Andrzej Gaka z Dobczyna, lecz w 1439 roku zbieg na lsk przed grocym mu sdem inkwizycyjnym.
Koncyliaryzm by w rodowisku krakowskim szczeglnie ywy. Jego szeroki wykad da trzykrotny rektor Akademii, pniejszy biskup krakowski Tomasz Strzempiski (zm. 1460) w Traktacie o wyszoci
soboru nad papieem, zredagowanym dla soboru bazylejskiego na podstawie koncyliarnych dzie profesorw, Jana Elgota, Jakuba z Paradya, Wawrzyca z Raciborza i Benedykta Hessego.
Polska nie spieszya si z wysaniem poselstwa na sobr bazylejski. Nie planowano chyba przedoenia
mu sporu polsko-krzyackiego, ktry prbowano w 1433 roku rozwiza wypraw wojenn, a potem
rozejmem, pertraktacjami i wieczystym pokojem w Brzeciu Kujawskim (1435). Eugeniusz IV wstrzymywa Polsk od udziau w soborze, pki sam si z nim nie pojedna.
Delegacj soborow wybrano dopiero w 1434 roku na zjedzie w Kor-czynie. Mia jej przewodzi Zbigniew Olenicki, ale mier Wadysawa Jagiey zatrzymaa go w kraju. Pojechali wic biskup poznaski
Stanisaw Cioek i prepozyt kapituy krakowskiej Mikoaj Lasocki oraz delegacja Akademii Krakowskiej
z rektorem Mikoajem Kozowskim, ktry zasyn w Bazylei mow na aobnym naboestwie za
zmarego krla. Z opnieniem przyby na sobr Tomasz Strzempiski, moe jako przedstawiciel Olenickiego. Polacy wczyli si w soborowe obrady wanie w tym czasie, w ktrym nastpio pojednanie z
papieem i w Bazylei znalaza si najwiksza liczba uczestnikw.
Po wybuchu schizmy bazylejskiej nie byo w Polsce jednomylnoci co do ustosunkowania si do niej.
Obecny na wgierskiej wyprawie krl Wadysaw III (Warneczyk) znajdowa si pod wpywem kardynaa Juliusza Cesarini, papieskiego legata u swego boku, i pozostawa w obediencji Eugeniusza IV, podobnie jak biskup poznaski Andrzej z Bnina, biskup chemski Jan Biskupiec, wocawski Wadysaw
Oporowski, pocki Piotr Giycki, chocia na synodzie prowincjonalnym czyckim (1440) opowiedziano
si oficjalnie za neutralnoci, ktrej deklaracj ponowi burzliwy synod czycki w nastpnym roku.
Zwolennik koncyliaryzmu Zbigniew Olenicki odmwi wwczas (1439) przyjcia godnoci kardynalskiej z nominacji Eugeniusza IV, lecz pniej (1441) wraz z arcybiskupem gnienieskim Wincentym
Kotem przyj j od antypapiea Feliksa V. Obaj nie nosili jednak insygniw kardynalskich z powodu
krlewskiego zakazu, lecz uywali tytuu kardyna.
Zdecydowanym koncyliaryst by arcybiskup lwowski Jan Odrow. Jako pierwszy z polskich hierarchw opowiedzia si po stronie schizmatyckiego soboru bazylejskiego, zoy (1441) obediencj Feliksowi V i najduej by mu wierny.
Kazimierz Jagielloczyk jako wielki ksi litewski sprzyja koncyliaryzmowi, gdy jednak odby koronacj na krla Polski (1447) opowiedzia si za papieem i zoy obediencj Mikoajowi V. W jego lad
poszli Kot i Olenicki, proszc Mikoaja V o zatwierdzenie ich godnoci kardynalskiej. Prymas nie doczeka si tego, bo wkrtce zmar, a biskup krakowski uzyska kapelusz kardynalski dopiero po wysaniu
do papiea trzeciego poselstwa (1449), ktre odprawi znakomity dziejopisarz Jan Dugosz. Dopiero te
174
w tym czasie, na wiadomo o abdykacji Feliksa V, Uniwersytet Krakowski skierowa swoj delegacj do
Rzymu i zoy Mikoajowi V obediencj.
Kardynalat Olenickiego wywoa konflikt z arcybiskupem gnienieskim o precedencj kocieln i pastwow. Jako kardyna wystpi biskup krakowski na najbliszym walnym zjedzie nie tylko z przepychem, ale zajmujc pierwsze miejsce przy boku krla. Arcybiskup Wadysaw Oporowski, ktry nie by
kardynaem, wystpi w obronie swego pierwszestwa jako prymas i pierwszy senator, a na znak protestu
przeciw roszczeniom Olenickiego opuci sal obrad wraz z popierajcymi go dygnitarzami wielkopolskimi. Spr starano si rozwiza na sejmie piotrkowskim (1451), ktry opowiedzia si za prymatem
arcybiskupa gnienieskiego oraz za jego wycznym prawem do koronowania krla i krlowej. Zakazano za czyni w przyszoci starania o godno kardynalsk bez uprzedniej zgody krla. Ze wzgldu na
kocieln zasad precedencji kardynaa przed prymasem, a zarazem dla uszanowania obydwu uzgodniono, e w obradach rady krlewskiej bd uczestniczy nie razem, ale na zmian, zgodnie z wezwaniem
monarchy. Postanowienie piotrkowskie przyczynio si na dugo do osabienia stara Polski o godnoci
kardynalskie.
Rozdzia 40
NIKE WIATA UNII
Zawarcie unii florenckiej (1439) odbyo si w dramatycznej scenerii walki Eugeniusza IV z koncyliaryzmem bazylejskim i walki cesarstwa bizantyjskiego z przemonymi siami tureckimi. Walki te byy jednoczenie gwn przyczyn doprowadzenia z obu stron do unii za wszelk cen. Nie moga wic mie
trwaoci w swoim penym wymiarze, bo nie bya naleycie przygotowana oddolnie, wrd kleru i ludu
Kocioa Bizantyjskiego. Koci ten w politycznie sabym cesarstwie y jeszcze wspomnieniem dawnej
wietnoci i chlubi si kolejnymi osigniciami w kulturze i sztuce. Dumny by zwaszcza z nieskalanej w jego przekonaniu - wiernoci apostolskiej tradycji. Uni florenck uwaa si oglnie w historii za
czynnik pogbiajcy wrogo Grekw do Kocioa Katolickiego i Zachodu, a szczeglnie wrogo Kocioa Prawosawnego w Wielkim Ksistwie Moskiewskim do niewiernego - jak to okrelano - Konstantynopola i heretyckiego Rzymu. We Florencji wszake zostaa wypracowana formua unijna, ktra moga
na stae pojedna oba Kocioy przy zachowaniu odrbnoci ich obrzdkw, a nawet struktur.
Bizantyjskie polemiki unijne
Po upadku unii lyoskiej z 1274 roku odyway wrd bizantyjskich politykw i teologw raz po raz
dnoci do pojednania obu Kociow i politycznego sojuszu Bizancjum i Zachodu. W teologicznym
pimiennictwie drugiej poowy XIV wieku dominoway jeszcze zagadnienia mistyczne i polemiki wok
coraz bardziej sabncego ruchu mistycznego hezychazmu. Ukazay si wszake w greckim tumaczeniu
Demetriosa Kydonesa z Tesaloniki (zm. 1398) dziea Tomasza z Akwinu: Suma teologiczna, i Suma
przeciw poganom, oraz niektre rozprawy Augustyna z Hippony, ktre wywary wpyw na teologi bizantyjsk i oywiy zainteresowanie Kocioem Zachodnim. Demetrios, m stanu i uczony, przeciwnik
hezychazmu i zwolennik unii, wzywa lud bizantyjski do sojuszu z acinnikami i wsplnej walki przeciw
Turkom. Podobne idee oywiay cesarza Manuela II Paleologa (zm. 1425) autora traktatw teologicznych, przede wszystkim za wadc, ktry podj (1399-1402) dalek podr na Zachd, a do Londynu,
by wszdzie, w Italii, Francji i Anglii, zabiega o pomoc militarn. Jego syn, Jan VIII (wsprzdca od
1421, cesarz 1425-1448) doprowadzi uni do skutku, w czym poparli go gorliwie uczniowie i naladowcy Demetriosa Kydonesa. Nie zbywao jednak wrd uczonych na przeciwnikach unii, jeszcze przed
przystpieniem do pertraktacji o ni. Do nich zalicza si z teologw i pisarzy Jzefa Bryennios (zm.
1431), cho za Mannuela II bra udzia w pertraktacjach o uni. Zna on teologiczne dziea Kocioa Zachodniego i polemizowa z jego nauk, zwaszcza co do Filioque. Za warunek przywrcenia jednoci
kocielnej uwaa przyjcie prawosawnej doktryny, wedug niego jedynie wiernej Pismu witemu i apostolskiej tradycji.
175
Orodkami teologii i polemik byy dwie uczelnie Konstantynopola, uniwersytet i akademia patriarsza,
zreformowane na pocztku XV wieku. ywiej jednak rozwijay si nauki filozoficzne i humanistyczne w
Mistrze, stolicy despotatu Morei, rzdzonego przez braci cesarza. Wybitnym uczonym tego rodowiska
sta si filozof i humanista, Gemistos Plethon (zm. 1452), ktry opracowa w oparciu o nauk Platona
plan reformy cesarstwa, nie cofajc si przed daniem likwidacji klasztorw i rozpdzenia mnichw
jako ludzi bezuytecznych dla pastwa. Przyby on do Florencji podczas soboru unijnego, ale nie by zainteresowany spraw unii. Do jego uczniw naleeli, metropolita nicejski Bessarion, zwolennik i wsppracownik unii, oraz metropolita efeski Marek Eugenikos, nieugity przeciwnik unii.
Sobr unijny
Na zawarcie unii miao decydujcy wpyw tureckie zagroenie. Sutan Murad II (1421-1451) przystpi
do odbudowy osmaskiej potgi i ju w 1422 roku obieg Konstantynopol, spod ktrego musia jednak
wycofa si z powodu modszego brata, Mustafy. Nieudane to oblenie byo zapowiedzi miertelnych
zmaga Turkw z cesarstwem bizantyjskim. Udao im si w nastpnym roku zniszczy despotat Morei i
zmusi Bizantyjczykw do pacenia trybutu. Wprawdzie despotat podwign si ze zniszcze i nawet
rozszerzy swe posiadoci kosztem zachodnich ksistw na Peloponezie, lecz w 1430 roku zdobyli Turcy
Saloniki, odstpione Wenecji przez cesarza bizantyjskiego i uderzyli na Serbi. Inwazja bya teraz bezporednim ju zagroeniem dla Zachodu. Wydawao si wic, e Bizancjum i Rzym s w rwnym stopniu
zainteresowane wspln walk z tureckim niebezpieczestwem.
Jan VIII Paleolog, jeszcze jako nastpca tronu uda si na Zachd po pomoc przeciw Turkom, ale niewiele wwczas zyska. Jako cesarz podj w 1431 roku nowe pertraktacje z Zachodem, tym razem wysuwajc uni na pierwszy plan. Gdy uzgodniono miejsce unijnego soboru, zapowiedzia osobisty w nim
udzia. Na czas nieobecnoci powierzy bratu Konstanty-nowi regencj i podj (24.11.1437) podr na
Zachd.
Obrady soboru w Ferrarze rozpoczto 9 kwietnia 1438 roku. Przybya lam bizantyjska delegacja, w ktrej
oprcz cesarza i jego brata Demetriosa znajdowa si patriarcha konstantynopolski Jzef i dwudziestu
dwch biskupw wschodnich wraz z niszymi duchownymi i sub, razem okoo 700 osb. Patriarchowie Aleksandrii, Antiochii i Jerozolimy przysali przedstawicieli, osobicie zjawi si metropolita kijowski Izydor, Grek z pochodzenia.
Niewielka liczba biskupw Kocioa Zachodniego na pocztku obrad w Ferrarze powoli wzrastaa. Na
prno jednak czekano na przybycie zachodnich wadcw, z wielkim opnieniem przysali swoich posw, andegaweski pretendent do neapolitaskiego i sycylijskiego tronu oraz ksi burgundzki. Z Polski nikt oficjalnie nie znajdowa si na soborze, a Sdziwj z Czecha przebywa w Ferrarze okazyjnie z
racji swych zagranicznych podry.
Teologiczne dyskusje o warunkach unii podjto dopiero w czerwcu. Obrady prowadzono w komisjach,
ktrym eksperci z obu stron przedstawiali swoje projekty.
Sobr przeniesiono (10.01.1439) z Ferrary do Florencji, czciowo z powodu zagroenia zaraz, gwnie
jednak ze wzgldw finansowych, bo koszta pokrywaa dotd kuria papieska. Do Florencji przyby Eugeniusz IV, ktry prowadzi bezporednie rozmowy z cesarzem Janem VIII. Dyskusje uczestnikw soboru
byy dugie i czsto namitne, a do groby odjazdu Grekw.
Przedmiotem dyskusji stay si przede wszystkim cztery zagadnienia: Filioque, materia i forma Eucharystii, ogie czycowy i prymat papieski.
Przedstawiciele Kocioa Wschodniego wystpowali przeciw Filioque, bo nie znajdowali tego terminu w
Pimie witym i uwaali, e na Zachodzie wprowadzono go do Symbolu wiary wbrew zakazowi soboru
efeskiego z 431 roku, by nie czyni w nim adnych dodatkw. Gdy wykazano im, e Filioque wystpuje
u wschodnich i zachodnich Ojcw Kocioa, uznali jego teologiczn poprawno, lecz nie zobowizali si
wprowadzi go u siebie. Sprzeciwiali si take orzeczeniu o karze ognia czycowego, gdy nie mwi o
nim Biblia i Ojcowie Kocioa. Przyjto wic oglnikowe stwierdzenie, e dusze zmarych, obarczonych
winami, musz podda si oczyszczajcej karze czyca, a ywi mog przyj im z pomoc przez msze
176
wite, modlitwy i dobre uczynki. W kwestii Eucharystii nie zdoano uzgodni formuy konsekracji i epiklezy, ale przyjto orzeczenie, e materi Eucharystii moe stanowi chleb kwaszony i niekwaszony.
Najwysz wadz Kocioa widzieli przedstawiciele bizantyjscy w pentarchii, ale godzili si na uznanie
przywilejw biskupa Rzymu w caym Kociele, tak jak posiada je przed wybuchem wielkiej schizmy
wschodniej. Po gwatownych sporach o papieski prymat jurysdykcyjny i zastrzeeniach co do nienaruszania przywilejw i praw wschodnich patriarchw, przyjto oglnie: uznajemy, e papie jest zwierzchnim arcykapanem, namiestnikiem w rzdach i zastpc Chrystusa, pasterzem wszystkich chrzecijan i
rzdc Boych Kociow.
Akt unii, zaczynajcy si od sw Niech ciesz si niebiosa (Laetentur coeli), odczytano w katedrze florenckiej i podpisano 6 lipca 1430 roku.
W imieniu Kocioa Zachodniego podpisao uni 116 uczestnikw soboru. Jako reprezentanci Kocioa
Wschodniego uczynili to, cesarz Jan VIII Paleolog, patriarcha Jzef, przedstawiciele innych patriarchw,
metropolita Bessarion i metropolita Izydor, czterej biskupi i kilkanacie innych osb z bizantyjskiego
poselstwa. Odmwi podpisu na dokumencie pojednania metropolita efeski Marek i kilku jego zwolennikw.
Po zawarciu unii delegacja bizantyjska wyjechaa z Florencji, skcona wewntrznie przez opozycj Marka z Efezu. Sobr za trwa, czciowo dla petraktacji o unie z innymi Kocioami chrzecijaskimi na
Wschodzie, czciowo dla przeciwdziaania schizmatyckiemu soborowi bazylejskiemu.
Unie sobr w Rzymie
We Florencji obradowano a do przeniesienia soboru do Rzymu, na Lateran (22.02.1442). W obu miastach zawarto kolejne unie, ostatni z Kocioem jakobickim w 1445 roku. Wtedy nieomal cakowicie
zaniko w Rzymie zainteresowanie soborem i zaniechano obrad ze wzgldu na brak uczestnikw, lecz
Eugeniusz IV (zm. 1447) nie wyda dekretu o jego rozwizaniu z uwagi na schizm bazylejsk.
Papie ju w 1434 roku zaprosi na sobr przedstawicieli Kocioa ormiaskiego. Poselstwo katolikosa
Konstantyna VI z Sis przybyo do Florencji dopiero w 1439 roku, po zawarciu unii z Grekami. Na jej
fundamencie odnowiono dawn (z 1198 roku) uni Ormian, ktrzy wyranie opowiedzieli si za nauk
soboru chalcedoskiego o dwch naturach w Chrystusie. Tre pojednania ujto w Dekret dla Ormian
(Decretum pro Armenis), a uni ogosi papie (22.11.1439) w osobnej bulli (Exultate Deo).
Unia Ormian nie znalaza powszechnego przyjcia w ich kraju, gdy wystpili przeciw niej tradycjonalici, ktrzy wykorzystali odmienne warunki polityczne i zaoyli wasny katolikat (1441) w Eczmiadzynie
na Kaukazie. Unijny katolikat w Sis utraci szybko kontakty z Rzymem, bo Cylicja znajdowaa si pod
panowaniem Mamelukw, a potem Turkw.
We Florencji znajdowali si podczas soboru przedstawiciele Kocioa maronickiego z Libanu, ktrego
patriarcha rezydowa w Antiochii. Koci ten by wierny unii, zawartej ju przy kocu XII wieku. Obecnie papie nada (1439) patriarsze maronickiemu Janowi Al-Jaji paliusz na znak jednoci. Maronici, zamieszkujcy Cypr, przystpili do unii w 1441 roku.
Delegacja Kocioa koptyjskiego z Egiptu i Etiopii przybya do Florencji na zaproszenie Eugeniusza IV i
po uroczystym przyjciu przez sobr (26.04.1441) rozpoczto pertraktacje o uni. Za podstaw do dyskusji przyjto dekrety unijne dla Grekw i Ormian. Swj akt unii podpisali przedstawiciele koptyjskiego
patriarchy Jana XI i etiopskiego cesarza Jakuba, a papie ogosi j (4.02.1442) bull Wypiewujcie Panu
(Cantate Domino). Trudnoci polityczne w Egipcie (panowanie Mamelukw) i zmiana na stolicy patriarszej koptyjskiej uniemoliwiy wprowadzenie unii w ycie, a do podjcia w Etiopii nowych stara o ni
w pierwszej poowie XVI wieku.
Najpniej, w 1444 roku, przybyli na sobr, obradujcy ju w Rzymie, przedstawiciele Kocioa jakobickiego z Syrii i Mezopotamii oraz Kocioa nestoriaskiego z Cypru. Akt unii podpisali najpierw
(7.08.1445) nestorianie cypryjscy, a potem (30.09.1445) arcybiskup edesski Abdallah w imieniu jakobickiego patriarchy z Antiochii, Ignacego Bakuam Al-Hadali.
adna z tych nowo zawartych unii nie okazaa si trwaa. Najboleniej wszake przeywano szybki upadek unii z Grekami.
177
Utrata Konstantynopola zmierzch unii

Delegacji bizantyjskiej we Florencji nie udao si dokadnie ustali wsplnych dziaa cesarstwa wschodniego i wadcw zachodnich przeciw Turkom. Walk z nimi podjli Wgrzy, bezporednio zagroeni,
gdy sutan Murad II uderzy na Serbi i wypdzi (1439) tamtejszego despot, ich lennika, Jerzego Brankowicza. Wdz wgierski Jan Korwin-Hunyady nie usta w walce, odnis nawet kilka zwycistw, cho
spr Habsburgw i Jagiellonw o wgierski tron uniemoliwia szersz akcj antytureck. Papie wprawdzie ogosi krucjat, ale dopiero w 1443 roku zebrano liczniejsz armi (25 tysicy) i pod dowdztwem
krla polskiego wgierskiego Wadysawa III, faktycznie za dziki Hunyademu, zadano Turkom klsk
pod Niszem, a potem drug klsk w przeczy koo Kunowicy. Omielio to Albaczykw pod wodz
wychowanego w armii tureckiej Jerzego Kastrioty (Skanderbeg) do powstania przeciw Turkom. Niepokoje w azjatyckiej czci pastwa skoniy sutana do pokoju z Wgrami. Wadysaw III zaprzysig go w
Szegedynie, lecz na naleganie papiea i Wenecji, ktra zdecydowaa si na wojn z Turcj, zerwa pokj,
zwolniony z przysigi przez legata Juliusza Cesarini. Pod Warn doszo (10.11.1444) do decydujcej bitwy, w ktrej Wgrzy osabieni brakiem sprzymierzecw ponieli klsk. Krl zgin w walce, lecz dugo nie chciano w to uwierzy. Cztery lata pniej armia Hunyadego doznaa nowej klski na Kosowym
Polu.
Wobec nieusunicia, a nawet zwikszenia tureckiego niebezpieczestwa utraci cesarz Jan VIII gwny
argument przeciw opozycji, e unia jest politycznie korzystna. Opozycja przybieraa wic na sile. Nie
pomogo uwizienie (1440-1442) jej kocielnego przywdcy, Marka Eugenikos na wyspie Lemnos, niszy kler i lud byli zdecydowanie przeciwni unii, goszc e lepiej podlega Turkom ni papieowi, bo oni
nie bd wtrca si do spraw Cerkwi. Uczony historyk bizantyjski Syropulos rozpowszechni swoj
antyunijn publikacj Prawdziwa, historia nieprawdziwej unii. Kolejni patriarchowie Konstantynopola,
Jzef (zm. 1439), Metrofanes (1440-1443) i Grzegorz Melissenos (zm. 1451), byli wierni unii florenckiej,
lecz dopiero w 1452 roku, wobec bezporedniego zagroenia tureckiego dla stolicy cesarstwa i nadziei na
pomoc Zachodu, ogoszono uni oficjalnie w kociele Boej Mdroci, gdy po krtkich rzdach Atanazego (1451) stolica patriarsza nie bya obsadzona.
Zagroonemu Bizancjum przyszy z pomoc niewielkie oddziay wojsk papieskich, genueskich i weneckich. Oblone miasto pado 29 maja 1453 roku. W walkach zgin cesarz Konstantyn XI, ludno przeya trzy dni rzezi i rabunku, zniszczeniu ulegy paace, dziea sztuki, biblioteki i niektre kocioy. Katedr patriarsz Boej Mdroci zamienili Turcy na meczet. Na polecenie sutana, ktry uczyni Konstantynopol (Istambu) swoj rezydencj, wybrano patriarch mnicha Gennadiosa (1453-1456), przeciwnika
unii. Kontakty z Rzymem byy odtd niemoliwe take z racji politycznych.
Z bizantyjskiej delegacji unijnej pozosta na Zachodzie metropolita Bessarion, bo jego stolica arcybiskupia znajdowaa si pod panowaniem tureckim. Mianowany kardynaem, rezydowa w Rzymie, nie zaprzestajc stara o realizacj unii w Kociele Wschodnim. Podejmowa te wysiki w celu pozyskania pomocy Zachodu dla zagroonego Bizancjum. Od Piusa II otrzyma (1463) tytu patriarchy Konstantynopola,
wystosowa wwczas Encyklik do Grekw z wezwaniem do zachowania unii. Nie miaa ona adnego
wpywu na rozpowszechnione w Kociele Wschodnim przekonanie wielu ludzi, e upadek Konstantynopola by Bo kar za zawarcie unii.
Od pocztku unii florenckiej zaj Koci Prawosawny w Wielkim Ksistwie Moskiewskim zdecydowanie wrogie wobec niej stanowisko. Gdy metropolita ruski Izydor przyby do Moskwy (1441), by j
ogosi, ksi Wasyl II poleci go uwizi. Uratowa si ucieczk i przebywa odtd na Rusi w monarchii
Jagiellonw. W 1452 roku uda si do Konstantynopola, a po jego upadku znalaz schronienie w Rzymie
(zm. 1463). Wewntrzne trudnoci w Wielkim Ksistwie Moskiewskim sprawiy, e dopiero w 1448 roku
odprawiono synod w Moskwie, na ktrym oficjalnie odrzucono uni. Izydora ogoszono heretykiem i bez
liczenia si z patriarch konstantynopolitaskim wybrano biskupa Jonasza z Riazania metropolit Kijowa
178
i caej Rusi. Cho nie dano mu jeszcze tytuu patriarchy, zamanifestowano tym aktem niezaleno Kocioa w Wielkim Ksistwie Moskiewskim od papiea w Rzymie i patriarchy w Konstantynopolu. Kolejny synod w Moskwie (1459) uchwali, e metropolita Rusi po wyborze nie potrzebuje zatwierdzenia patriarchy, wystarczy zgoda wielkiego ksicia.
Rozdzia 41
RENESANSOWE PAPIESTWO
Kontakty naukowe i kulturalne Zachodu z bizantyjskim Wschodem poszerzyy si w okresie zawierania
unii florenckiej, a nastpnie po upadku Konstantynopola, gdy niejeden uczony przyby do Italii. Chronic
si przed Turkami, przywoono ocalae rkopisy.
Odrodzenie (Renesans) staroytnej kultury i sztuki greckiej, a potem rzymskiej, widoczne ju w XIII i
XIV wieku w poetyckiej twrczoci Alighieri Dantego (zm. 1321), w rzebach Niccolo i Giovanni Pisano
(zm. 1278, 1314), w malarstwie Giotto di Bondone (zm. 1337) dozna teraz nowych, potnych impulsw. Objo te wszystkie dziedziny ycia i twrczoci czowieka, ktrego postawiono w centrum zainteresowa naukowych i artystycznych (humanizm).
W szerokim i gbokim nurcie Odrodzenia nie atwo oddzieli przyczyny od skutkw. Dotyczy to szczeglnie jego cech, uznawanych za najbardziej charakterystyczne: indywidualizm, wiecko i nacjonalizm.
Papiee, biskupi i inni duchowni zajmowali si renesansem, bd jako mecenasi, bd nawet jako twrcy
jego kultury. Szereg renesansowych papiey rozpoczyna Mikoaj V (1447-1455). W pierwszym etapie s
to papiee humanici i mecenasi, ktrzy zajmuj si nie tylko nauk i sztuk, ale take tureckim zagroeniem i problemami wewntrzno-kocielnymi. W Odrodzeniu jednak pojawi si nurt, odbiegajcy od ideaw chrzecijaskiego ycia. W drugim etapie tego okresu, od Sykstusa IV (1471-1484), pocign on
papiey, ktrych postpowanie wskazywao, jak bardzo Koci potrzebowa reformy.
Humanizm i chrzecijastwo
Umysowy i kulturalny prd Odrodzenia, nazwany humanizmem, ksztatowa nie tylko intelektualne, ale i
moralne postawy czowieka. Susznie podkrela donioso wszelkich spraw ludzkich, zwaszcza poszanowanie wolnoci i godnoci czowieka oraz trosk o jego rozwj umysowy i duchowy. Nie byo to
sprzeczne z ideaami Kocioa, w ktrym ongi wity Franciszek i Joachim da Flor oraz devotio moderna pracowali nad odrodzeniem czowieka, bardziej jednak w sensie mistycznych przey ni rozwoju
kultury codziennego ycia. Jeden z prekursorw humanizmu, poeta i historyk Francesco Petrarca (zm.
1374) czy szerokie zainteresowania kultur antycznego wiata i pragnienie odnowienia wietnoci staroytnego Rzymu z gbokimi przeyciami religijnymi. Dostrzega si u niego dno do poczenia antycznej mdroci z prawdami chrzecijaskimi. W tym kierunku poszli inni humanici, mwi si wic w
historii o chrzecijaskim neoplatonizmie XV wieku, wedug ktrego fundamentalne prawdy religii
Chrystusowej tkwi w duszach mdrych ludzi ze wszystkich narodw, nawet niechrzecijaskich. Humanista niezwykej erudycji, Pico della Mirandolla (zm. 1494), ktry wrd swoich dzie zostawi rozpraw O godnoci czowieka, gosi, e w chrzecijastwie skupiaj si wszystkie dawniejsze owoce ludzkiego mylenia.
Humanizm wyda pozytywne owoce dla ycia religijnego. Wymienia si z nich przede wszystkim: kult
egzegezy biblijnej, optymistyczn koncepcj czowieka, szerok interpretacj dogmatw, przywizywanie
wikszego znaczenia do przey mistycznych ni do teologicznych dysertacji, pragnienie Kocioa ewangelicznego i tolerancyjnego, lecz take wierno wobec Kocioa rzymskiego (P. Pierrard). Koci zawdzicza te wartoci humanistom duchownym i wieckim. Przykadowo mona wymieni kardynaa
Mikoaja z Kuzy (zm. 1464), ktry jak wielu innych wybitnych uczonych wyszed ze szk Braci ycia
wsplnego. Aktywny jako dyplomata i legat papieski, utalentowany kaznodzieja i reformator, czy w
sobie zainteresowania mistyk i humanizmem. Podczas licznych podry zebra wiele rkopisw antycznych autorw, sam pisa dziea o tematyce filozoficznej i teologicznej. Jako jeden z pierwszych odrzuca
179
geocentryzm i opowiada si za naukow, lecz nie dosown interpretacj Biblii, zastosowa humanistyczny krytycyzm do oceny Darowizny Konstanty na Wielkiego.
Humanista Lorenzo Valla (zm. 1457), kapan, sekretarz papieski, a potem profesor retoryki na uniwersytecie rzymskim, prowadzi nienaganne ycie moralne, lecz podda szerokiej krytyce Darowizn Konstantyna, a z ni wieck wadz papiea i tyraskie - jak to okrela - panowanie duchownych. Dostrzega on rnice w yciowych postawach humanistw i przedstawi je w rozprawie O rozkoszy i prawdziwym dobru (1431). Dzieo to uj w form trzech dialogw, ktre prowadz wspczeni mu humanici.
Pierwszy z nich, Leonardo Bruni (zm. 1444), kanclerz republiki florenckiej, nauczyciel filozofii stoickiej,
propaguje te o stycznoci chrzecijaskiej nauki moralnej z pogldami gwnych szkl filozoficznych
greckich, zwaszcza stoickiej. Drugi, Antonio Beccadelli (zm. 1471), zwany Panoramit, bo pochodzi z
Palermo, poeta i dworzanin Viscontich w Mediolanie, zaoyciel Akademii w Neapolu, wystpuje jako
zwolennik epikureizmu i nieograniczonej swobody w yciu erotycznym. Natomiast trzeci, Niccol Niccolini (zm. 1437), wybitny humanista florencki, wedug Valli obroca prawdziwego dobra, uznaje, e
naukowe poszukiwania, sigajce do staroytnoci, musz i w parze z religijnoci chrzecijask.
Wymienionych trzech ludzi mona uwaa za reprezentatywne typy wczesnych humanistw, ktrzy nie
przestajc by chrzecijanami, przyjmuj odmienne dominanty w ksztatowaniu swoich postaw yciowych i pogldw na moralno: filozofi stoick, filozofi epikurejsk i chrzecijask teologi moraln.
W naukowych badaniach nie kwestionuje si, e wszyscy ludzie XV wieku, nie wyczajc wybitnych
humanistw, byli faktycznie chrzecijanami, lecz u jednych byo to gbokie chrzecijastwo, u innych
spycone i zmieszane z pogldami pogaskich filozofw staroytnoci. Wedug podanej rozprawy Valli,
uczestnicy dialogw przyznali zwycistwo pogldom Niccol Niccolini. T postaw uwaano bowiem,
przynajmniej w teorii, za jedynie suszn w yciu humanisty.
O religijnych zainteresowaniach humanistw wiadczy fakt, e na ogln liczb wszystkich wydanych w
latach 1445-1520 drukw szacunkowo 75% stanowi dziea o treci religijnej.
Wybitnymi orodkami renesansu stay si najpierw Florencja i Rzym w Italii, potem Pary z Collge de
France i Montpellier we Francji, Alcala z swoim uniwersytetem w Hiszpanii, Lejda (Leiden) jako centrum artystycznego tkactwa i malarstwa w Niderlandach, Norymberga i Bazylea w cesarstwie niemieckim.
Papie mecenas Mikoaj V
Papie ten i jego nastpcy w rnym stopniu zajmowali si renesansem, obejmujc swoj dziaalnoci
take spraw tureckiego zagroenia, problemy woskiej polityki, a w minimalnym zakresie reform ycia
kocielnego i wewntrzne potrzeby Kocioa Powszechnego.
Mikoaj V (1447-1455) zosta papieem raczej niespodziewanie. Wrd zebranych na konklawe 18 kardynaw byo kilka wybitnych jednostek. On za, Tommaso Parentucelli, Toskaczyk urodzony w Sarzana (1397), zosta kardynaem dopiero przed trzema miesicami. Stolic Apostolsk obj w bardzo trudnej
sytuacji. Nadal istniaa schizma bazylejska i antypapie Feliks V. Krl neapolitaski sta z 4000 onierzy
w Tivoli pod Rzymem, kierujc si na wypraw przeciw Florencji. W Bolonii nie uspokoio si jeszcze
po buncie z 1444 roku. W Rzymie zagroenie stanowi republikanin Stefano Porcaro (zm. 1453), ktry
podczas choroby Eugeniusza IV wystpi z planem wznowienia Republiki Rzymskiej, podejmujc walk z
wieck wadz papiey. Niewtpliwie ta powaga chwili sprawia, e kardynaowie szybko, w trzecim
dniu, dokonali wyboru nowego papiea.
Mikoaj V posiada rozlege i gruntowne wyksztacenie, zdobyte w Bolonii i Florencji z ogromnym wysikiem materialnym, gdy by po prostu biedny. Jako magister teologii zosta przyjty do domu witobliwego biskupa boloskiego, Nicco dAlbergati, i wsppracowa z nim przez 23 lata. Z swoim protektorem, wtedy ju kardynaem bra udziel w soborze florenckim, korzystajc take z zebra humanistw i czsto odwiedzajc tzw. Akademie Ducha witego, znan z dysput filozoficznych i teologicznych.
We Florencji sucha te wykadw Gemistosa Plethona. Rkopisy nabywa za wszystkie posiadane pienidze.
180
Mianowany przez Eugeniusza IV biskupem Bolonii, peni rne poselstwa ku zadowoleniu papiea.
Otrzyma od niego godno kardynalsk. Podre wykorzystywa na poszukiwania rkopisw antycznych
dzie.
Jako papie realizowa Mikoaj V swoje dawne pragnienia, by pienidze przeznacza na ksigi i budowle.
Na swj dwr przyj humanistw, nawet takich, jak Vespasiano da Bistici i Lorenzo Valla, ktrzy wypowiadali sdy niezalene. Zleci im tumaczenie na acin greckich dzie Herodota, Polibiosa, Diodora z
Sycylii i Filona. Dc do nadania Rzymowi rangi najwikszego orodka naukowego, zgromadzi
ogromn ilo rkopisw. Kupowa je lub poleca przepisywa. Zbir ten, udostpniany wszystkim uczonym, sta si podstaw sawnej Biblioteki Watykaskiej.
Zatroskany o miasto bardziej ni poporzednicy, zbudowa nowe akwedukty dla zapewnienia czystej wody, usuwa ruiny i wznosi nowe budowle. Widzc zniszczenie konstantyskiej jeszcze bazyliki witego
Piotra, zleci sawnym architektom, Leonowi Battista Alberti i Bernardowi Rosselino, przygotowanie
projektu nowej wityni. Znajc ju wczeniej wybitnego malarza, Fra Giovanni Angelico da Fiesole,
powierzy mu upikszenie freskami swojej pracowni, ktra pniej zostaa zamieniona na oratorium (Kaplica Sykstyska). Freski historyczne w paacu papieskim poleci wykona innemu znakomitemu malarzowi renesansowemu, Pietro della Francesca. Ocenia si, e Mikoaj uczyni dla renesansowego Rzymu
to, co Cosimo Medici dla Florencji, cho mia mniej czasu, zaledwie osiem lat pontyfikatu.
Mdro Mikoaja V ujawnia si w pokojowym rozwizywaniu konfliktw. Po przyjciu poselstw obediencyjnych na pocztku pontyfikatu, wrd ktrych byo polskie z prepozytem poznaskim Piotrem Wyszem i ksztelanem kaliskim Piotrem z Szamotu na czele, zaagodzi dawny spr papiestwa z Alfonsem V
aragoskim, a z krlem niemieckim Fryderykiem III podj rokowania o nowy konkordat, czynic znaczne ustpstwa dla monarchy. Konkordat ogoszono w 1448 roku we Wiedniu (konkordat wiedeski),
cho tamtejszy uniwersytet by wwczas ywotnym orodkiem koncyliaryzmu i nie chcia uzna go za
papiea. Mikoaj V stopniowo pozyska uniwersytet, a take poszczeglnych ksit w cesarstwie. Wysany przez niego do Niemiec legat Mikoaj z Kuzy prowadzi dziaalno dyplomatyczn i reformatorsk. Na synodach, w Moguncji i Kolonii, wydano przy jego wspdziaaniu dekrety o reformie ycia kleru diecezjalnego i zakonnikw.
Konkordat wiedeski porednio przyczyni si do zakoczenia schizmy bazylejskiej. Bazylea jako cesarskie miasto polecia uczestnikom schizmatyckiego soboru zaprzesta w niej dziaalnoci. Przenieli si
oni do Lozanny i podjli rokowania z Mikoajem V, ktre doprowadziy do uznania rzymskiego papiea i
abdykacji antypapiea Feliksa V (1449).
Mikoaj V wytrwale popiera denia Fryderyka III do koronacji cesarskiej. Naoy mu te osobicie
koron cesarsk w 1452 roku. Bya to ostatnia cesarska koronacja dokonana w Rzymie.
Do Francji wysa papie legata kardynaa dEstouteville, ktry zasuy si reform uniwersytetu paryskiego i nakonieniem trybunau inkwizycyjnego do wszczcia procesu rehabilitacyjnego Joanny dArc,
spalonej na stosie w 1431 roku.
W Pastwie Kocielnym wprowadzi Mikoaj V ad i pokj. Szczeglnie skuteczne byy jego starania o
uspokojenie Bolonii, tego drugiego najwikszego miasta (po Rzymie) pod jego wadz wieck. Legatem
dla Bolonii mianowa kardynaa Bessariona, ktry pozyska ludno bezstronnoci i sprawiedliwymi
sdami. Rzymowi udzieli papie znacznej autonomii, chcc za by z dala od miasta, podj rozbudow
Watykanu jako rezydencji papieskiej. yczliwy dla Stefana Porcaro, mimo jego buntu przy kocu pontyfikatu Eugeniusza IV, odda mu Kampani nadmorsk w zarzd. Porcaro wszake nie przesta dy do
wznowienia w Rzymie republiki i zawiza spisek przeciw wieckiej wadzy papiea. Zamachu chciano
dokona 6 stycznia 1453 roku. Porcaro ujty w drodze, gdy poda w tym celu z Bolonii do Rzymu, zosta osdzony i stracony przez powieszenie.
Realnie oceniajc tureckie zagroenie, Mikoaj V stara si uratowa Cypr. Cesarza bizantyjskiego i
wadcw zachodnich wezwa do udzielenia wyspie skutecznej pomocy. Sam przekaza na umocnienie
fortyfikacji Nikozji poow dochodu z ofiar, zebranych we Francji z okazji odpustu jubileuszowego. Gdy
Bizancjum zostao bezporednio zagroone przez Turkw, popieszy mu z pomoc, cho nie omieszka
przy okazji wypomnie zaniedbania w wykonaniu unii florenckiej. Niestety, dziesi okrtw papieskich
181
i kilka genueskich, neapolitaskich i weneckich, przypyno z pomoc, gdy Konstantynopol ju pad. W

celu obrony Italii przed spodziewan inwazj Turkw doczy si papie wraz z Neapolem do sojuszu,
zawartego w Lodi (1455) przez Florencj, Mediolan i Wenecj.
Uspokojony zakoczeniem schizmy bazylejskiej zorganizowa wietny jubileusz Roku witego (1450).
Do Rzymu przybyli pielgrzymi z wszystkich krajw na jubileuszowe uroczystoci, podczas ktrych kanonizowa gonego wwczas kaznodziej pokutnego Bernardyna ze Sieny (zm. 1444).
W swoim otoczeniu papie pozwala na dyskusje i polemiki, nawet o wieckiej wadzy papiestwa, v/ ktre wczy si bliski mu Jan Kapistran (wity, zm. 1456) rozpraw O wadzy Kocioa. Mniej jednak
dziaa w dziedzinie reformy Kocioa, cho istniay o niej powane rozprawy. Niektre z nich wyszy
spod pira cystersa Jakuba z Paradya (zm. 1464). Wedug tego autora, nie byy potrzebne nowe dekrety
reformistyczne, wystarczyo ju wydane wcieli w ycie.
Papie krzyowiec Kalikst III
Pitnastu zebranych na konklawe kardynaw, oscylujc midzy stronnictwami Orsinich i Colonnw,
wybrao kompromisowego kandydata, blisko osiemdziesicioletniego kardynaa hiszpaskiego Alonso
Borja (po w. Borgia), znanego z inteligencji, prawniczego wyksztacenia, dyplomatycznych umiejtnoci
i energicznego dziaania.
Jako papie, Kalikst III (1455-1458) mia tylko jeden cel, do ktrego spenienia zobowiza si uroczyst
przysig: zatrzyma tureck inwazj i odzyska Konstantynopol, choby za cen wszelkich skarbw
Kocioa i wasnego ycia. Na cel antytureckiej krucjaty sprzedawa faktycznie kosztownoci i zamki, a
budow bazyliki witego Piotra oraz mecenat nauki i sztuki odoy na pniej. Fundusze przeznacza
gwnie na budow silnej floty. Dla swoich planw nie znalaz zrozumienia u zachd nich monarchw.
Na prno sa do nich legatw i kaznodziejw, ktrzy w poszczeglnych krajach gosili krucjat, organizowali modlitwy i procesje przebagalne, zbierali rodki materialne. Szczeglnie wymownym gosicielem
krucjaty, take w Polsce, by Jan Kapistran. Dziaalno ta napotykaa wszake na opr, gwnie z powodu zbierania opat, zwanych dziesicin tureck. W cesarstwie niemieckim uwaano j za sprzeczna z
konkordatem wiedeskim. Uniwersytet paryski zoy z jej powodu apelacj do przyszego soboru. Krl
duski i ksi burgundzki zagarnli zebran dziesicin do swoich skarbcw. Na Zachodzie nie wierzono w tureckie zagroenie. Wenecja za podja na wasn rk rokowania z sutanem, by zabezpieczy
swoje dotychczasowe posiadoci. Krl neapolitaski Alfons V, pod pretekstem doczenia swoich okrtw cign do siebie flot papiesk i wykorzysta jej dziaa do bombardowania Genui. Papie powierzy
wwczas dowdztwo floty kardynaowi Scarampo, ktry zdoby na Turkach kilka wysp. Ldowym wojskom krzyowcw pod dowdztwem Jana Hunyadego, wspieranego przez legatw papieskich, kardynaa
Juan de Carvajal i Jana Kapistrana, uatwio to odniesienie zwycistwa nad Turkami pod Belgradem w
1456 roku. Wycignicie z niego korzyci uniemoliwia wybucha wkrtce zaraza i z jej powodu mier
Hunyadego i Kapistrana. Turcy pozostali we wadaniu Serbii i Boni. Odtd walk z nimi prowadzi jedynie ksi Albanii Jerzy Kastriota (Skanderbeg), znakomity strateg i brawurowy dowdca. Papie, ktry nada mu tytu generalnego kapitana do walki z Turkami, wspiera go wytrwale do koca swego ycia.
Nepotyzm najbardziej zaszkodzi Kalikstowi III w opinii jemu wspczesnych i potomnych. Uprawia go
ze saboci dla rodziny, ale i ze wzgldu na istnienie w Rzymie zwalczajcych si stronnictw. Przeciw
nim pragn mie silne oparcie w krewnych i rodakach z Hiszpanii, zwanych oglnie przez Rzymian kataloczykami. Papie, sam bezinteresowny i agodny wobec ludzi, powoa do kolegium kardynalskiego
dwch przebiegych i przekupnych nepotw, powierzajc im wane urzdy. Rodrigo Borgia (pniej papie Aleksander VI) zosta wicekanclerzem Kocioa Rzymskiego, czyli drug osob po papieu. Kardyna Luys Juan Borgia otrzyma godno legata papieskiego w Bolonii. Trzeci, wiecki nepot Pedro Luys
Borgia uzyska stanowisko kapitana generalnego wojsk papieskich i gubernatora zamku w. Anioa, a
pniej urzd prefekta Rzymu i tytu ksicia Spoleto. Bunt przeciw kataloczykom wybuchn z podjudzenia Orsinich ju podczas choroby papiea. Gdy Kalikst III zmar (6.08.1458), nepoci ratowali si
ucieczk z Rzymu.
182
Papie humanista Pius II

Kardyna Rodrigo Borgia powrci z legacji na konklawe i przez swj akces przeway szal na korzy
kardynaa ze Sieny, Eneasza Silvio Piccolomini, Piusa II (1458-1464).
Piccolomini, znany z uczonoci, w trudnych warunkach materialnych zdobywa wiedz, studiujc prawo,
cho interesowa si przede wszystkim filozofi i literatur klasyczn. Z kardynaem Capranica przyby
do Bazylei na sobr, zosta tam sekretarzem antypapiea Feliksa V, lecz szybko przeszed na sub Fryderyka III jako sekretarz cesarski. Na stan kapaski zdecydowa si pno, wicenia przyj w czterdziestym roku ycia (1445). Zaprzyjaniony od modoci z Mikoajem V otrzyma biskupstwo w Trydencie, a pniej w Sienie. Kalikst III nada mu godno kardynalsk (1456) i popar na biskupstwo warmiskie, na ktre wybraa go tamtejsza kapitua. Piccolomini nie obj tego biskupstwa, gdy krl polski Kazimierz Jagielloczyk postawi sprzeciw.
Jak papie Pius II wypowiedzia do kardynaw zdanie: odrzucie Eneasza, przyjmijcie Piusa. Oznaczao
to zmian w jego pogldach i stylu ycia, ktre prowadzi odtd w wielkiej prostocie. Pozosta jednak
humanist w dziedzinie nauki i sztuki. Nadal gromadzi dziea antycznych pisarzy, zleci humanicie
Flavio Biondono tumaczenie Iliady i Odysei, postanowi odbudowa paac Hadriana w Tivoli. Do swego
znacznego ju dorobku literackiego doda teraz gone Commentaria rerum memorabilium, bdce autobiografi, ale te znakomitym obrazem epoki.
Wedug kapitulacji wyborczej, przyjtej podczas konklawe, by zobowizany przede wszystkim do krucjaty przeciw Turkom i do reformy kocielnej. O koniecznoci krucjaty mwi zaraz po wyborze, wkrtce
potem wyda bull z zapowiedzi kongresu monarchw w jej sprawie i faktycznie zaprosi ich imiennie
do Mantui. Chodzio o zespolenie si wszystkich pastw chrzecijaskich. Do tego potrzebny by pokj w
Europie. Papie zabiega wic o zaprowadzenie pokoju przede wszystkim w Italii. Krlowi neapolitaskiemu Ferrante przyzna prawo do tronu i uwolni go z kocielnych cenzur, gdy ze swej strony potwierdzi, e Neapol jest lennem Stolicy Apostolskiej. W Rzymie papie zwiza si z najsilniejsz parti Colonnw i zamianowa Antonio Colonn prefektem miasta.
Na kongres do Mantui przyby Pius II w oznaczonym czasie, lecz nie zasta tam adnego monarchy, ani
poselstw, poza wysannikami despotesa Morei, Tomasza Paleologa, i krla wgierskiego, Macieja Korwina. Nie-zraony brakiem zaproszonych otworzy kongres l lipca 1459 roku. Gdy wreszcie przybyy
poselstwa i rozpoczto obrady, na pierwszy plan wysuna si sprawa Neapolu, do ktrego pretensje zgaszali Andegaweni, popierani przez krla francuskiego. Papie wymg jednak podjcie decyzji w kwestii
tureckiej, a na zakoczenie kongresu (14.01.1460) ogosi bull z jego postanowieniami: ustalono trzyletni wojn z Turkami, zarzdzono w kad niedziel mody we wszystkich kocioach o pomylno ora
chrzecijaskiego, przyznano odpust zupeny uczestnikom krucjaty i grupom ludzi, ktrzy opac i
utrzymaj jednego onierza przez osiem miesicy. Osobno ogosi papie dekret o zbieraniu dziesiciny
na wypraw, a take dekret Execrabilis (18.01.1460) z zakazem apelacji od decyzji papiea do soboru, by
nie powtrzyo si to, co uczyni uniwersytet paryski za Kaliksta III. Gdy powoywano si na sprzyjanie
koncyliaryzmowi przez Piusa II przed objciem pontyfikatu, wyjani w bulli (In minoribus agentes,
1463) swoje wczeniejsze postpowanie i ponowi prob: odrzucie Eneasza, przyjmijcie Piusa.
Krucjata miaa si zebra w 1464 roku w Ankonie. Papie wykorzysta len okres na opracowanie obszernego traktatu dla sutana Muhameta II. Tre rozprawy nie jest dzi znana, przypuszcza si jednak, e
zawieraa porwnanie chrzecijastwa z islamem w celu nawrcenia sutana.
Krl czeski Jerzy z Podiebradu opracowa (1462-1464) ze swej strony projekt zwizku pastw europejskich do walki z Turkami. Nie doszo wszake na tej paszczynie do wspdziaania z papieem, nars
bowiem powany konflikt midzy nimi. Krl nie dotrzyma obietnicy sprzed koronacji, e nie bdzie stosowa si do kompaktw praskich. Usiowa take przej niektre dobra kocielne, by umocni sw wa-
183
dz krlewsk. Chocia wic czyni w Rzymie starania o uznanie kompaktw praskich, w kurii papieskiej
wytoczono mu proces i wezwano do osobistego przybycia na sd. Krl uwizi legatw papieskich, do
Rzymu nie przyby. Proces trwa zaocznie jeszcze za papiea Pawa II.
Krucjacie nie sprzyja stosunek Francji do papiea. Karol VII (zm. 1461) obstawa przy sankcji pragmatycznej. Wprawdzie Ludwik XI, gdy obj tron, owiadczy odejcie od jej stosowania, za co uzyska godno kardynalsk dla dwch swoich duchownych, lecz odmwienie przez Piusa II uznania praw Ren
Andegawena do korony neapolitaskiej pogorszyo stosunki z Francj i krl w praktyce stosowa nadal
sankcj pragmatyczn.
Trudnoci z krucjat odsuway na dalszy plan wewntrzn reform Kocioa, cho stale znajdowaa si w
programie dziaalnoci Piusa II. Przy wsppracy swoich przyjaci, kardynaa Mikoaja z Kuzy oraz wybitnego uczonego i dyplomaty weneckiego Domenico deDomenichi, sporzdzi projekt bulli Pastor aetsrnus. Planowa w niej reform urzdw rzymskich papieskich i administracji Pastwa Kocielnego. Nieporozumienia z monarchami w kwestii krucjaty i wzrost w Niemczech opozycji antypapieskiej przeszkadzay w realizacji planw reformy.
W cesarstwie na czele opozycji sta jurysta Gregor Heimburg (zm. 1472), doradca ksicia tyrolskiego
Zygmunta. Zaprzyjaniony dawniej z Eneaszem Piccolomini i Mikoajem z Kuzy, nie cofn si w swoim
dziaaniu i pismach przed wystpieniem przeciw krucjacie i papieskiej polityce. Oboony kltw kocieln (1460), odwoa si do soboru, goszc jego wyszo nad papieem. Swoimi radami wspiera
arcybiskupa mogunckiego Diethera von Isenburg, ktry odmwi pacenia annat i urzdzi w Norymberdze zjazd ksit elektorw. Wysunito na nim danie uoenia w dziedzinie kocielnej wasnej sankcji
pragmatycznej, a w dziedzinie pastwowej zniweczenie jarzma wadzy cesarskiej.
Konflikty chrzecijaskich wadcw z papiestwem unicestwiay zapowiedzian i organizowan krucjat,
A bya ona konieczna, bo Turcy opanowali (1460) despotat Morei, zagarnli (1461) ostatnie terytorium
cesarstwa Trebizondy, podbili (1463) cakowicie krlestwo Boni. Tomasz Paleolog schroni si w Rzymie, przywoc relikwie gowy witego Andrzeja Apostoa. Nie mia jednak adnego wpywu na pobudzenie zapau monarchw do krucjaty. Nik nadziej byo jedynie to, e Wenecja porzucia sw neutralno wobec Turkw i przeciw nim sprzymierzya si z Wgrami. Gdy zawid przewidziany na wodza
krucjaty ksi burgundzki i nie przyby do Ankony w kolejno podanym terminie, papie postanowi sam
stan na czele wyprawy. Schorowany przyby do Ankony i wkrtce tam zmar (11.08.1464). Zgromadzeni krzyowcy nie potrafili uzgodni planu wsplnej walki przeciw Turkom. Krl wgierski skorzysta
z pomocy czci krzyowcw, lecz mniej do walki z Turkami, wicej za do realizacji wasnych ambitnych planw, zwaszcza do walki o koron czesk, gdy nastpny papie, Pawe II, rzuci kltw na Jerzego z Podiebradu.
Papie monarcha Pawe II
Podczas konklawe po mierci Piusa II kardynaowie uoyli i zaprzysigli kapitulacj wyborcz. Wprawdzie zobowizywaa ona nowego papiea do prowadzenia walki z Turkami i do zwoania soboru, lecz w
swoich istotnych postanowieniach staraa si ograniczy wadz papiesk na korzy kolegium kardynalskiego. Wedug niej, papie powinien poprzesta na penieniu funkcji przewodniczcego tego kolegium.
Wybrany papieem (30 VIII) kardyna Pietro Barbo, Pawe II (1464-1471), jak gdyby na przekr kapitulacji, rozszerzy i umocni monarchiczn wadz papiesk. Wenecjanin z pochodzenia, siostrzeniec Eugeniusza IV i przez niego mianowany kardynaem (1440) w bardzo modym wieku, bez adnych zasug,
ustpowa swemu poprzednikowi co do wiedzy i inteligencji, natomiast odznacza si si woli i nieustpliwoci w dziaaniu.
Pawe II nie zajmowa si twrczoci literack, ale nie by wrogiem humanistw, jak oskarali go przeciwnicy. Jako kardyna zbudowa Paac Wenecki obok swego tytularnego kocioa w. Marka. Jako papie popiera pierwszych drukarzy przybyych z Niemiec do Italii. Zbiera dziea sztuki, szczeglnie numizmaty. Urzdza widowiska dla ludnoci Rzymu. Dba o miasto, ktrego ludno zostaa zdziesitkowana zaraz, odnowi akwedukty i nakaza wprowadzenie czystoci na ulicach. Wszed jednak w konflikt
z humanistami, znis bowiem korzystne dla nich kolegium siedemdziesiciu abrewiatorw w kancelarii
184
papieskiej. Jeden z nich, Bartolomeo Sacchi, zwany Platina, wystpi z ostrym protestem. Poparcia
udzielili mu humanici z Akademii Rzymskiej, kierowanej przez wybitnego uczonego Giulio Senseverino, nazywanego Pomponius Laetus. Pawe II zarzuca czonkom Akademii nadmierne kultywowanie
pogaskiej staroytnoci i prowadzenie ycia na jej mod, znis wic Akademi i zakaza wszystkim
nauczycielom w Rzymie objania utwory pogaskich poetw (klasykw). Wykryty spisek na ycie papiea (1468) czono z kolegium abrewiatorw i czonkami Akademii. Platina zosta uwiziony i poddany
torturom podczas przesucha. Pomponius Laetus take by uwiziony. Uwolnieni, oskaryli Pawa II o
wrogo do nauki i wiedzy. Platina uczyni to w Ksidze o yciu Chrystusa i papiey, zwanej krtko Histori papiey.
Polityka woska i czeska wypeniaa dziaalno Pawa II w szczeglniejszy sposb. Spr z Jerzym z
Podiebradu o zniesione przez poprzedniego papiea kompakty praskie, pogbiony uwizieniem w Pradze
legatw papieskich, zakoczy si wyrokiem, e krl jest heretykiem, wobec czego traci tron, a poddani
s zwolnieni z przysigi wiernoci. Jerzy z Podiebradu zaapelowa do przyszego soboru, znajdujc poparcie u krla francuskiego Ludwika XI. Wprawdzie Francja, ze wzgldu na konflikty z Burgundi i Angli, zagodzia pniej swoj oficjaln opozycj wobec papiestwa, lecz ywe pozostay nastroje koncyliarne, ktre sprawiy, e parlament paryski, poparty przez profesorw Sorbony, wzbrania si wcign
do swoich akt deklaracj krla (1467) przeciw sankcji pragmatycznej. Pawe II nie zwaajc na opozycj,
wezwa monarchw do krucjaty przeciw czeskim husytom i ich krlowi. Walk podj wgierski Maciej
Korwin, wspierany materialnie przez papiea. Przyj te koron czesk (1469), lecz walka trwaa do
mierci Jerzego z Podiebradu, ktry nie zostawiajc syna, przeprowadzi w Czechach wybr Wadysawa
Jagielloczyka na swego nastpc.
Marciej Korwin mia rodowe koligacje z krlem neapolitaskim i ksiciem Ferrary. Ich poparcie dla niego spowodowao rozam midzy pastwami woskimi, pogbiany stale zmieniajcymi si sojuszami.
Gdy papie dokona aneksji Rimini po mierci sawnego Sigismondo Pandolfo Malatesta, napotka na
zbrojny opr Neapolu, Florencji, Mediolanu i Urbino. Dopiero na wie o postpach inwazji tureckiej i
zajciu nalecej do Wenecji wyspy Negroponte doszo w Rzymie (1470) do ligi pastw woskich. Wczeniejsza pomoc Wenecji dla Albanii umoliwia Skanderbegowi prowadzenie walki z Turkami do swojej
mierci (1468). Od papiea otrzyma Skanderbeg mniej pomocy ni Maciej Korwin.
Idea walki z Turkami nie miaa zrozumienia w cesarstwie niemieckim. Wprawdzie Fryderyk III osobicie
omawia j podczas pobytu w Rzymie (1468), nawet ustalono kongres monarchw w tym celu, kiedy
wszake legaci papiescy, po zawarciu ligi pastw woskich, zabiegali w Niemczech o doprowadzenie do
skutku planowanego kongresu, spotkali si z daniem odprawienia soboru w jego miejsce.
Postulowany przez kapitulacj wyborcz sobr nie wchodzi w rachuby papiea. Reforma Kocioa staa
za na uboczu jego dziaalnoci. Pawe II wystpi jedynie surowo przeciw zwolennikom radykalnego
ubstwa w zakonie franciszkaskim (fraticelli). Za herezj uzna ich nauk, e nastpcy witego Piotra
nie s prawdziwymi namiestnikami Chrystusa, jeeli nie zachowuj Jego cakowitego ubstwa. Wielu
fraticelli z ich protektorem Stefano de Conti, panem miasta Poli, uwiziono w zamku witego Anioa,
lecz nie zdoano unicestwi tego ruchu. Represje ustay po nagej mierci papiea, ktry zmar na apopleksj (26.07.1471). Nastpny papie, Sykstus IV, by franciszkaninem, lecz odszed od idei witego
Franciszka w odwrotnym kierunku, ni fraticelli.
Kazimierz Jagielloczyk i Koci
Krl Kazimierz (1447-1492) zasiad na tronie polskim w tym samym czasie, w ktrym rozpocz si
pontyfikat Mikoaja V, protektora i propagatora humanizmu. Kontakty Polski z humanistami woskimi
rozpoczy si jednak ju wczeniej, podczas soboru w Konstancji. Naby tam erudycji humanistycznej
sekretarz polskiej delegacji soborowej, archidiakon krakowski Piotr Wolfram ze Lwowa (zm. 1428), ktry odbywa te liczne podre zagraniczne. Pierwszym w Polsce mecenasem kultury humanistycznej sta
si dziekan krakowski i kustosz gnienieski Mikoaj Lasocki (zm. 1450), odbywajcy jak Wolfram liczne podre i poselstwa na Zachd. Pniejszy arcybiskup lwowski (od 1451) Grzegorz z Sanoka (zm.
1477) nie tylko zna humanizm, ale jako pierwszy wykada poezje Wergilego na wydziale artium Aka-
185
demii Krakowskiej. Stworzy te na swoim dworze w Dunajewie pierwszy w Polsce orodek humanistyczny. Na Uniwersytecie Krakowskim propagowa humanizm systematycznie Jan z Ludziska (zm. ok.
1460), doktor medycyny, ktry korzysta z dzie woskich humanistw, szczeglnie do opracowania
swoich znakomitych przemwie.
W Krakowie, po zaoeniu (1449) Kolegium Mniejszego, wprowadzono utwory antycznych poetw aciskich do uniwersyteckiego programu nauki. Byo to zasug kilkakrotnego rektora Akademii, kanonika
krakowskiego Jana Dbrwki (zm. 1472), ktry obok traktatw retorycznych Cycerona docenia take
Kronik Mistrza Wincentego (Kadubka) z jej historyczn i etyczn treci. Kanonik krakowski, nominat
arcybiskup lwowski Jan Dugosz (zm. 1480), odbywajc liczne podre dyplomatyczne w subie biskupa krakowskiego Zbigniewa Olenickiego, wicej ni inni styka si z humanistami, zbiera te odpisy
dzie historykw rzymskich. Zyskay na tym jego znakomite prace historyczne, zwaszcza Roczniki czyli
Kroniki sawnego Krlestwa Polskiego.
Dugosz naley do tego pokolenia uczonych, ktrzy wychowani w redniowiecznych tradycjach polskiej
nauki nie zamykali si przed nowymi prdami umysowymi i stworzyli warunki do szybkiego rozwoju
kultury humanistycznej w Polsce w nastpnym etapie.
Krl ustanowi Dugosza wychowawc swoich synw, z ktrych dobrze zapowiadajcy si nastpca tronu, lecz przedwczenie zmary (1484) Kazimierz zosta w Kociele uznany za witego. Wyrs on w
rodowisku krakowskim, odznaczajcym si nie tylko nauk, ale i witobliwoci ycia wielu wybitnych
jednostek. Niektrych wpisano pniej do katalogu, witych, innych zaliczono urzdowo w poczet bogosawionych lub uznano w opinii wspczesnych i potomnych za bogosawionych.
w. Jan Kanty (zm. 1473) by profesorem teologii w Akademii Krakowskiej, podobnie jak b. Izajasz
Boner (zm. 1471). B. Szymon z Lipnicy (zm. 1482) nalea do franciszkanw, najpierw do konwentualnych, potem obserwantw. B. Micha Giedroy (zm. 1485) pochodzi z litewskiego rodu rycerskiego,
lecz y i dziaa w krakowskim klasztorze kanonikw regularnych od pokuty (markw). Uznawani za
bogosawionych, Stanisaw Kazimierczyk (zm. 1489) by kanonikiem lateraskim przy kociele Boego
Ciaa w Krakowie, a witosaw (zm. 1489) rzekomo rzemielnikiem, o ktrym mao zachowao si wiadomoci historycznych, lecz podawano w tradycji, e syn z ascezy i bibliofilstwa.
Z zakonw w Polsce najywotniejszymi byli franciszkanie obserwanci (bernardyni), ktrzy w tym okresie
wydali jeszcze dwch bogosawionych: Jana z Dukli (zm. 1484) i adysawa (Wadysawa) z Gielniowa
(zm. 1505). Wpyw na rozwj franciszkanw obserwantw mia pobyt w Krakowie (1453) bernardyna
Jana Kapistrana (witego), legata papieskiego, synnego kazaniami, ktre gosi na Rynku Mariackim.
Pierwszym legatem papieskim, ktry przyby do krla Kazimierza Jagielloczyka, by biskup Jan z Camerino, przysany w odpowiedzi na poselstwo obediencyjne z Polski do Mikoaja V. Legat przywiz dla
monarchy papieskie wyrnienie: powicony kapelusz i zot r, a zabiega o danin na krucjat przeciw Turkom. W wysanym przez krla poselstwie obediencyjnym brali udzia: prepozyt poznaski Wissota Grka i kasztelan kaliski Piotr z Szamotu. Przedstawili papieowi prob o prawo obsadzania przez
krla wyszych stanowisk kocielnych w Polsce i pozostawienie witopietrza na potrzeby kraju. Uzyskali jednorazow pomoc dziesiciu tysicy dukatw na walk z Tatarami oraz przywilej obsadzania 90
beneficjw w kapituach.
Wobec wzrostu tendencji, by wysze stanowiska kocielne obsadza szlacht, krl przeprowadzi w 1484
roku postanowienie, e tylko szlacheckiego pochodzenia duchowni mog otrzyma kanonikaty katedralne. Odczuwano wszake niedostatek takich duchownych ze stopniami akademickimi, ktrych wymaga
Koci do kanonikatw teologa, jurysty i medyka. Pniej wic (1492) uzna sejm piotrkowski, e pi
kanonikatw w kadej kapitule (dwa dla doktorw teologii, dwa dla doktorw prawa i jeden dla doktora
medycyny) mona nada duchownym plebejskiego pochodzenia.
Krl dy do zapewnienia sobie decydujcego wpywu na obsadzanie biskupstw. Z tego powodu doszo
do konfliktw kocielnych w Polsce i do pogorszenia si jej stosunkw z papiestwem.
Dwukrotny konflikt powsta z powodu krlewskiego kandydata do biskupstw, Jana Gruszczyskiego.
Monarcha wysun go w 1450 roku na biskupstwo wocawskie, a papie nada je Mikoajowi Lasockiemu, groc diecezji wocawskiej interdyktem, jeeli go nie przyjmie. mier papieskiego nominata roz-
186
wizaa konflikt. Gruszczyski wybrany na yczenie krla jednomylnie przez kapitu, obj biskupstwo
wocawskie, lecz w 1460 roku krl chcia go mie biskupem w stolicy pastwa, w Krakowie.
Kapitua krakowska wybraa podkanclerzego Lutka z Brzezia. Krl cho ceni tego elekta, wola Gruszczyskiego. Papie Pius II, wobec istniejcych sprzecznoci udzieli nominacji Jakubowi ze Sienna, bratankowi Zbigniewa Olenickiego. Papieskiego nominata skaza krl na wygnanie, a kapitu stara si
represjami nakoni do ustpstwa. Do ugody doszo dopiero w 1463 roku za porednictwem legata papieskiego Hieronima. Gruszczyski przeszed z Wocawka do Krakowa, Lutek zosta jego nastpc we
Wocawku. Jakub ze Sienna musia czeka do nastpnej rotacji w 1464 roku, kiedy Gruszczyski zosta
prymasem, Lutek biskupem krakowskim, a on wocawskim, pniej jednak (1473) przeniesiony na yczenie krla na arcybiskupstwo gnienieskie.
Konflikt o biskupstwo warmiskie nie zakoczy si pomylnie dla krla. Po mierci Pawa Legendorfa
(1467) postanowi Kazimierz Jagielloczyk powierzy to biskupstwo Wincentemu Kiebasie, co dopiero
mianowanemu biskupem chemiskim. Dla monarchy bya to sprawa wana politycznie, gdy biskup
warmiski przewodniczy pruskiemu sejmowi prowincjonalnemu. Kapitua jednak wybraa na biskupa
swego kanonika, Mikoaja Tugena, ktremu papie Pawe II gotw by udzieli prowizji, bo mia poparcie krla wgierskiego Macieja Korwina i Zakonu Krzyackiego. Krl nie chcia ustpi, zaj majtki
biskupie (wojna popia) i dopiero w 1479 roku ugodzi si z Tugenem, ktry zoy na sejmie piotrkowskim przysig wiernoci i wyrzek si zwizkw z postronnymi pastwami. Krlowi nie udao si po
jego mierci (1489) wprowadzi swego syna Fryderyka na stolic biskupi warmisk. Papie zatwierdzi
na ni ukasza Waczenrode, ktrego ju wczeniej uzna koadiutorem biskupa Tugena z prawem nastpstwa.
Konflikty krla z papiestwem wzmogy si z dwch innych przyczyn: kwestii krzyackiej i sprawy czeskiej.
W Pastwie Krzyackim istniejce trudnoci wewntrzne uatwiy powstanie (1440) Zwizku Pruskiego,
ktrego zgodno dziaania z prawem kocielnym uzasadnili kanonici z Wocawka. Zwizek bowiem
wypowiedzia (1454) posuszestwo wielkiemu mistrzowi i zabiega o poparcie Polski. Biskup Olenicki
by pocztkowo temu przeciwny ze wzgldu na lk przed komplikacjami midzynarodowymi, lecz nie
cofn si przed udzieleniem poparcia politycznego i finansowego, gdy doszo do wojny Zwizku z Krzyakami. Zagniewany Zakon rozwin przeciw Polsce dziaalno propagandow i dyplomatyczn w
Rzymie i w cesarstwie. Papiee Mikoaj V i Kalikst III ogosili kltw kocieln na Zwizek Pruski i jego
poplecznikw. Pius II i Pawe II zaliczyli do tych poplecznikw imiennie krla polskiego. Legat papieski
biskup Hieronim Lando z Krety nakania krla do pokoju z Krzyakami, ale wykaza tak stronniczo
podczas rokowa w Brzeciu, e po nich odmwiono mu w Krakowie przyjcia na dworze krlewskim.
Nastpny legat, biskup Rudolf von Rdesheim pomylnie poredniczy w zawarciu pokoju toruskiego
(1466). Wedug traktatu pokojowego, biskupstwo chemiskie przyczono do metropolii gnienieskiej,
a biskup chemiski, Wincenty Kiebasa, uzyska nastpnie od wielkiego mistrza doywotnio administracj biskupstwa pomezaskiego. Pawe II znis wwczas wszelkie ekskomuniki, rzucone z powodu wojny trzynastoletniej.
Papiestwo zabiegao, by krl polski stan na czele antyhusyckiej koalicji, walczcej z Jerzym z Podiebradu. On jednak wola czyni starania o zyskanie tronu czeskiego dla swego syna Wadysawa. Wywoao to wojn polsko-wgiersk, bo o tron czeski zabiega Maciej Korwin. Legat papieski Baltazar z Piscii
rzuci wwczas (1478) kltw na Kazimierza Ja-gielloczyka i Wadysawa pod pretekstem, e walczc z
Wgrami utrudniaj im obron przed Turkami. Krl polski nie pozwoli ogosi ekskomuniki w kraju i
wnis apelacj do papiea. Poparcia apelacji da od kapituy krakowskiej. Papie Sykstus IV uchyli
decyzj legata, a pokj w Oomucu (1479) zakoczy wojn z Wgrami.
Spraw unijnego metropolity w Kijowie zajmowano si w Polsce bardzo mao. Metropolita kardyna Izydor wyjecha do Konstantynopola (1452), a potem osiad w Rzymie. Wybrany wczeniej w Moskwie Jonasz, metropolita Kijowa i caej Rusi, nastawiony wrogo do unii, otrzyma jednak pozwolenie krla polskiego do penienia jurysdykcji take w jego monarchii. Dopiero gdy Izydor, mianowany w Rzymie patriarch Konstantynopola, bdcego pod tureckim panowaniem, wyznaczy na metropolit kijowskiego
187
Grzegorza, Greka z pochodzenia, krl go uzna i popar jego prawo do penienia jurysdykcji take w pastwie moskiewskim. W odpowiedzi na to, synod moskiewski (1459) ponowi uznanie Jonasza jedynym
metropolit i orzek na przyszo wyczne prawo wielkiego ksicia moskiewskiego do zatwierdzania
metropolity. Koci prawosawny moskiewski podkrela odtd, e po unii florenckiej i upadku Konstantynopola jedynie on jest prawowitym (prawosawnym) Kocioem chrzecijaskim na ziemi, gdy
Koci starego Rzymu popad w herezj, a Koci w Konstantynopolu opanowali Turcy.
Rozdzia 42
KOCI BEZ REFORMY
Radykalne dekrety reformistyczne soboru bazylejskiego, zwaszcza z okresu jego dziaalnoci w schizmie, nie zyskay powszechnego uznania i realizacji. Woanie o nowy sobr bezskutecznie umieszczano
w niektrych kapitulacjach wyborczych. Najczciej wychodzio ono z k opozycji antypapieskiej. Nike
byy oddolne prby reformy w krgach duchowiestwa i laikatu. Papiestwo nie tylko nie podjo stara o
ni, ale za nastpcw Pawa II (zm. 1471), ulegajc epikurejskiemu nurtowi w renesansie, samo znalazo
si w strasznym upadku. Tego upadku nie zasoni wspaniay mecenat papiey i narodowa polityka woska niektrych z nich. Reforma za goszona przez Girolamo Savonarol nie miaa szans powodzenia, bo
nie sprzyjay jej warunki polityczne w Italii, posiadaa te w znacznym stopniu utopijny charakter. Zwoany wreszcie w 1512 roku sobr lateraski pity jako przeciwwaga do koncyliarystycznego soboru krla
francuskiego, trwa dugo, lecz w zaoeniu obu papiey jego kadencji, Juliusza II i Leona X, by rodkiem politycznym, a nie rdem prawdziwej reformy. Zo renesansowego Rzymu papiey miao swoje
odbicie w osabionym yciu religijnym i kocielnym wielu krajw, cho niektre jak Polska podjy reform w wasnym zakresie. Zanim zdoaa ona wyda owoce, uderzya w Koci fala reformacji.
Sykstus IV woskie intrygi i wojny
Po mierci Pawa II, na trzydniowym konklawe wybrano papieem kardynaa Francesco delia Rovere.
Pochodzi on z ubogiej rodziny rybakw, wychowywa si od 9 roku ycia w klasztorze, potem zosta
franciszkaninem i by generaem swego zakonu. Przed pontyfikatem zajmowa si reform zakonu i
obron jego praw, lecz jako papie, Sykstus IV (1471-1484), sta si autokratycznym wadc. W rzdach
posugiwa si niegodziwymi krewnymi, z ktrych kardynaami zostali, bratanek Juliusz della Rovere i
siostrzeniec Pietro Rario, obaj osawieni rozrzutnoci, a drugi z nich take rozwizym yciem. Wnuk
cioteczny, Rafaelo Riario, pniej mianowany kardynaem, nie by od nich lepszy. Najbardziej niekorzystny wpyw na papiea mia brat kardynaa Piotra, Girolamo Riario. Ze sklepikarza w Sawonie zosta
wyniesiony do godnoci hrabiego w Bosco i oeniony z Katarzyn Sforza, naturaln crk ksicia mediolaskiego. Rozrzutno nepotw papieskich wyczerpaa normalne zasoby kasy papieskiej, nie waha
si wic Sykstus IV praktykowa symoni. Sam potrzebowa ogromnych sum na mecenat artystyczny,
przez ktry chcia uwieczni swoje imi, wedug marze niejednego humanisty.
Zgromadzone przez niego bogate zbiory sztuki day pocztek muzeum na Kapitelu. Do ask powrcili
humanici, ktrzy doznali przykroci od Pawa II. Platina obj kierownictwo Biblioteki Watykaskiej i
oddzieli archiwalia od zbiorw bibliotecznych. Wznowiono dziaalno Akademii Rzymskiej, a Pomponius Laetus ponownie przyj pretensjonalny tytu jej najwyszego kapana (pontifex maximus). Otoczony
opiek papiea flamandzki kompozytor Josquin des Prs oywi ycie muzyczne Rzymu.
Najsawniejszym dzieem Sykstusa IV staa si kaplica, noszca odtd Jego imi (Kaplica Sykstyska),
gona w wiecie freskami kilku florenckich mistrzw pdzla, a szczeglnie Michaa Anioa. Rzym zyska od papiea take szereg renesansowych kociow i budynkw.
Na pokrycie mecenatu szy ogromne sumy pienidzy. Liczono na ofiary pielgrzymw z okazji Roku
witego (1475), ktry ogosi papie ju po 25 latach od poprzedniego, zamiast po pidziesiciu. Pocztkowo niewielu pielgrzymw napyno do Rzymu, bo trway wojny nieomal we wszystkich krajach.
188
Gdy pniej zwikszya si ich liczba, wylew Tybru i zaraza utrudniay dostp do miasta. Papie wic
zadecydowa, e mona zyskiwa odpust jeszcze w 1476 roku w Bolonii przez okres wielkanocny.
Zoone ofiary jubileuszowe i regularne wiadczenia na rzecz kurii papieskiej nie wystarczay na opacenie pomnoonej liczby jej urzdnikw, na mecenat naukowy i artystyczny, na kosztowne przedsiwzicia
polityczne i od dla onierzy, na hojne zaopatrzenie rodziny. Sykstus IV pozostawi znaczne dugi.
Jedno z przedsiwzi politycznych doprowadzio do tragicznego spisku przeciw dwom braciom, Giuliano i Lorenzo Medici we Florencji, zwanego spiskiem Pazzich. Przyczyn bya ambicjonalna polityka hrabiego. Girolamo Riario, ktry do posiadoci Forli i Imola pragn doczy Faenz, ca Romani i ksistwo Ferrary. Signior Faenzy zawar sojusz z Medici we Florencji w celu obrony. Oni te i bankierzy florenccy udzielili pomocy zagroonym panom w Romanii. Papie pod wpywem Girolamo odebra braciom
Medici przywilej bankierw kurii papieskiej, a nada go rodzinie Pazzich. Florencja na dodatek odnowia
sojusz z Republik Weneck i Ksistwem Mediolanu, cho wadca tego drugiego by tajnym sprzymierzecem Girolamo Riario. Zamordowanie ksicia mediolaskiego w kociele podczas uroczystej mszy
witej w drugim dniu Boego Narodzenia (1476) wstrzsno Itali, ale zachcio hrabiego Riario i
Francesco Pazzi do usunicia braci Medici w ten sam sposb. Papieowi przedstawiono swj zamiar jako
spisek Florentczykw, starajcych si o usunicie si znienawidzonych tyranw, gorszych od mediolaskiego ksicia Galeazzo Maria Sforza. Wykonanie zabjstwa zlecono kondotierowi Monteseco, ktry
uda si do Florencji w orszaku arcybiskupa pizaskiego Salviati, wrogo nastawionego do rodu Medici,
gdy sprzeciwili si jego nominacji na arcybiskupa Florencji. Jako pretekstu do pobytu w miecie Medicfch wykorzystano przejazd przez nie kardynaa Rafaelo Riario z Pizy do Perugii, gdzie mia obj funkcj legata. Do wykonania morderstwa wybrano katedr, by umkn interwencji tumu. Spiskowcami byli
ludzie Pazzich i arcybiskupa Salviati. Wedug uoonego planu rzucono si na obu Medici, gdy diakon
wypowiedzia sowa koczce msz wit, Ite missa est. Zasztyletowano Giuliano Medici, Lorenzo by
tylko ranny. Przekonany o mierci obu braci, arcybiskup Salviati wtargn ze swoimi ludmi do Signorii,
lecz zosta ujty i powieszony w oknie jej budynku. Nieco pniej powieszono dwch Pazzich. mier
ponioso ponad 70 ludzi z suby gwnych spiskowcw. Lorenzo Medici uchroni kardynaa Riario od
zemsty Florentczykw, ale zatrzyma go w wizieniu. Sykstus IV da uwolnienia swego nepota, a chcc
to wymusi wtrci do wizienia bankierw i kupcw florenckich w Rzymie. Gdy to nie pomogo, ogosi
ekskomunik na Lorenzo Medici i Signori jako kar za zabjstwo arcybiskupa Salviati i inne wykroczenia. Nie pomogo kolejne zagroenie interdyktem, Florencja nie ustpia. Papie w sojuszu z krlem neapolitaskim podj przeciw niej wypraw wojenn. Lorenzo Medici uzyska wsparcie swoich sojusznikw, Wenecji i Mediolanu, a dyplomacja florencka staraa si o pomoc wszystkich wadcw europejskich. Krl francuski Ludwik XI zebra kler na synodzie krajowym w Orleanie, na ktrym w obecnoci
legatw papieskich dano natychmiastowego zwoania soboru i odbywania nastpnych soborw co dziesi lat. Ustalono take nie paci kurii rzymskiej adnych wiadcze, jak dugo papie nie zoy broni,
podniesionej przeciw chrzecijanom. Sykstus IV podj wwczas pertraktacje pokojowe, ale stawia warunki nie do przyjcia. Florencja oddzielnie zawara pokj z Neapolem. Zdobycie przez Turkw wanego
portu Otranto w Italii (1480) i brutalne wymordowanie jego 800 mieszkacw, ktrzy nie chcieli przyj
islamu (kanonizowani przez Klemensa XIV), skoniy pastwa woskie do przerwania walk midzy sob.
Sykstus IV, w celu odwrcenia zagroenia tureckiego nakaza mody caego Kocioa w uroczysto
Wszystkich witych, zgodzi si na dziesiciny od kleru w Krlestwie Neapolitaskim i opodatkowa
mieszkacw Pastwa Kocielnego na wojn z Turkami. Odzyskanie (1481) Otranto przez krla neapolitaskiego i mier sutana Muhameta II odsuny na dalszy plan spraw obrony przed Turkami, cho
starali si zdoby wysp Rodos.
Sykstus IV nie zapomnia krlowi neapolitaskiemu, e zawar separatystycznie pokj z Florencj. Rozpoczta wojna midzy nimi zakoczya si zwycistwem wojsk Pastwa Kocielnego i zawarciem wieczystego pokoju z Neapolem, Florencj i Mediolanem. Wybuch jednak nowy konflikt papieskich nepotw Riario i samego papiea z Wenecj o Ferrar. Papie ekskomunikowa Rad weneck i do, wyda
bull z interdyktem na ca Republik, lecz chory patriarcha wenecki jej nie ogosi. Podjte dziaania
wojenne nie rozwiny si, bo Wenecja unikaa walk, liczc na rych mier schorowanego papiea. Za-
189
nim ona nastpia, Girolamo Riario doprowadzi w Rzymie do stracenia Lorenzo Colonna i zagarnicia
zamkw tego rodu. Z Lorenzo Medici zawar pokj w Bagnolo, lecz papie odmwi podpisania traktatu
pokojowego, nawet w przededniu swojej mierci (zm. 12.08. 1484).
Polityce woskiej podporzdkowa Sykstus IV wszystkie inne sprawy, nie wyczajc tureckiego niebezpieczestwa. Po objciu pontyfikatu wyda jedynie bull o potrzebie krucjaty, wysa legatw do piciu
najznaczniejszych pastw, przystpi do rozbudowy floty Pastwa Kocielnego i popar starania wielkiego ksicia moskiewskiego Iwana III o rk zamieszkujcej w Rzymie ksiniczki bizantyjskiej Zoi z dynastii Paleologw. Papie liczy na sojusz ksicia przeciw Turkom, a take na uni Kociow, zawart
ongi we Florencji przez cesarza Jana VIII Paleologa. W Moskwie jednak przyjto Zoj jako prawosawn, a towarzyszcym jej legatom papieskim pozwolono jedynie na prywatny, tajny wjazd i krtki pobyt w
stolicy.
Polityczne walki, a szczeglnie dziaania wojenne wcigny w swj wir kardynaa Giuliano della Rovere, ktry osobicie bra w nich udzia i czyni to pniej jako papie (Juliusz II). Kolegium kardynalskie
protestowao tylko jeden raz przeciw woskiej polityce papiea, ktra bya faktycznie polityk jego nepotw. Bierno kolegium nie dziwi, gdy Sykstus IV wprowadzi do niego swoich ludzi (34 nominacje
za jego pontyfikatu), najczciej bardzo zewiecczonych.
Opozycja przeciw kocielnej dziaalnoci Sykstusa IV rozwina si poza Itali, dajc zwoania soboru,
szczeglnie w latach 1482-1484. Radykalny kierunek nada tej opozycji dominikanin, tytularny arcybiskup Andreas Zamometi, ktry peni przez pewien czas funkcj cesarskiego posa przy papieu. Uwiziony za krytyk nepotyzmu Sykstusa IV, uda si po zwolnieniu do Niemiec i ogosi w Bazylei kontynuacj nie zakoczonego, wedug niego, dawnego soboru. Papiea wezwa przed sd soborowy. Bazylej
spotka za to interdykt papieski, a cesarz Fryderyk III poleci wtrci Zamometia do wizienia, w ktrym
popeni samobjstwo.
Koniec rekonkwisty hiszpaska inkwizycja
Sykstus IV stara si zyska poparcie monarchw dla swojej dziaalnoci przez obdarzanie ich licznymi
przywilejami kocielnymi. Cesarz Fryderyk III ju w 1473 roku uzyska prawo prezenty na trzysta beneficjw. Wadcy hiszpascy, krl aragoski Ferdynand i jego ona krlowa kastylijska Izabella cieszyli
si szczeglnym poparciem papiea w swej dziaalnoci politycznej i kocielnej.
Ferdynand i Izabella, blisko z sob spokrewnieni, zawarli maestwo (1469) na podstawie sfaszowanego brewe z dyspens od przeszkody. Wysany do Hiszpanii (1472) kardyna Rodrigo Borgia mia oficjalnie omwi ciganie dziesicin na krucjat antytureck, faktycznie za dokona w imieniu Sykstusa IV
sanacji maestwa. Ze swej strony hiszpascy wadcy podjli starania u papiea o odnowienie inkwizycji
w swych pastwach. Szczeglnie zainteresowana tym bya Kastylia, ktra dya do cakowitego zniszczenia emiratu Kordoby i wytpienia islamu. Aragonia, cho zwracaa bardziej uwag na zapewnienie
sobie wpyww w rodkowej i pnocnej Italii, miaa wszake wsplny z Kastyli problem ydw.
Na odzyskanych przez rekonkwist ziemiach hiszpaskich ciki by los ydw i mahometan, o ile nie
przyjli chrztu. Konwertyci natomiast, zarwno ydzi (marrani), jak i Maurowie (moryskowie) robili
czsto w poprzednim okresie byskotliw karier, otoczeni opiek wadcw i Kocioa. Mikoaj V w bulli
Humani generis inimicum da, by dopuszcza neofitw do wszystkich urzdw i godnoci, tak jak
dawnych chrzecijan. Powodowao to z jednej strony traktowanie chrztu jako pocztku kariery, z drugiej
strony pochopne nieraz oskarenie, e nawrcenie byo pozorne.
Ferdynand i Izabella, dumni z uzyskanego od Sykstusa IV tytuu krlw katolickich, chcieli mie pastwo
religijnie jednolite. Podjli wic przy pomocy inkwizycji tpienie wszelkich odchyle od oficjalnego modelu religii chrzecijaskiej. Na papiea nalegali, by udzieli im prawa mianowania inkwizytorw. Zgod
uzyskali bull z l listopada 1478 roku, w okresie walk papiea z Florencj, gdy byo mu potrzebne poparcie monarchw.
Pierwszy trybuna inkwizycyjny powoano w Sewilli (1480), gdy w Andaluzji byo szczeglnie wielu
marranw. Od razu zastosowano najbardziej drastyczne rodki ledztwa i kary: denuncjacje, tortury,
mier przez spalenie. Denuncjacj traktowali niektrzy jako konieczn samoobron, gdy zaniedbujcy
190
j mg by oskarony o sprzyjanie heretykom. Dawaa ona take inne jeszcze korzyci: denuncjator
otrzymywa czwart cz majtku skazanego za herezj. Tak sam cz uzyskiwa sdzia, a poowa
majtku stawaa si wasnoci monarchy. Metody inkwizycji wywoay protesty marranw, a take biskupw i kardynaw. Kierowano je do papiea. Sykstus IV w brewe (29.01.1482) nakaza inkwizytorom
stosowa si do norm prawa kanonicznego i dziaa w porozumieniu z biskupem diecezji, w ktrej istnia
trybuna inkwizycyjny. Mianowa take omiu inkwizytorw dla Kastylii, wrd nich osawionego pniej Tomasza Torquemad. Zastrzeg wyranie prawo osdzonych za herezj do zoenia apelacji w
Rzymie. Izabella potrafia wszake pozyska wzgldy nepotw papiea i jego samego, przyznajc mu
(3.06.1482) prawo do jednej trzeciej zdobyczy na wrogach chrzecijastwa. Skargi biskupw obalaa
oskaraniem ich, e ulegaj pochopnie oszczerstwom, rozpowszechnianym przez marranw. Sykstus IV
zmieni wic po roku swe zarzdzenia co do dziaalnoci inkwizycji w cznoci z biskupami i ustanowi
Torquemad generalnym inkwizytorem dla Kastylii, a wkrtce rozcign jego uprawnienia na Aragoni i
inne kraje Hiszpanii. Uznajc generalnego inkwizytora za swego penomocnika, papie zastrzeg prawo
apelacji do Rzymu i wezwa oglnikowo do stosowania miosierdzia wobec aujcych za winy. Nie czyni jednak zastrzee co do istotnych zaoe inkwizycji hiszpaskiej, w ktrej dokonano zamiany rl w
porwnaniu z inkwizycj kocieln w XIII wieku. Wwczas wadza pastwowa bya ramieniem inkwizycji, teraz, w Hiszpanii, inkwizycja staa si ramieniem monarchy.
Zamordowanie w 1485 roku Pedro Arbues, inkwizytora Aragonii, wzmogo przeladowanie ydw. Gdy
w 1492 roku zlikwidowano cakowicie emirat Kordoby, wypdzono ich z Hiszpanii. Wypdzonym odbierano nieraz dzieci i oddawano katolikom na wychowanie. W tym samym roku zagwarantowano wprawdzie Maurom wolno religii i wasne sdownictwo, lecz wkrtce (1502) spotka ich los ydw: kto nie
przyj chrztu, musia opuci kraj. Przyjmujcy za chrzest byli poddani inwigilacji inkwizytorw.
Krlewska inkwizycja zaciya w Hiszpanii nad yciem spoecznym i religijnym, ale przy kocu XV
wieku pojawi si w Kociele hiszpaskim wyrany nurt reformy.
Innocenty VIII ksi Dem i czary
Po mierci Sykstusa IV doszo w Rzymie do rozruchw przeciw genueczykom, jak oglnie okrelano
nepotw i stronnikw papiea na urzdach. Katarzyna Sforza, ona Girolamo Riario opanowaa zamek
w. Anioa i trzeba byo intensywnych pertraktacji kolegium kardynalskiego, by doj z ni do porozumienia i uspokoi miasto. Na konklawe kardynaowie (25) podzielili si na zwolennikw Rodrigo Borgia,
popieranego przez Orsinich, i zwolennikw Giuliano della Rovere, majcego oparcie w Colonnach. Cho
pierwszy z nich nie aowa darw i pienidzy, obaj nie mieli szansy na uzyskanie wymaganej iloci gosw. Wybrano wic niespodziewanie kompromisowego kandydata, 52-letniego kardynaa Gian Battista
Cibo, biskupa z Molfeta.
Innocenty VIII (1484-1492) nie by odpowiednim kandydatem do godnoci papieskiej. W modoci suc na dworze krla neapolitaskiego, prowadzi ycie zdeprawowanych ludzi epoki Renesansu. Przed
kapastwem mia nielubne dzieci. Dwoje yjcych, Francesco i Teodorin, bogato uposay ju jako
papie, a wnuczce urzdzi weselny bankiet w paacu papieskim. Jego wybr na papiea przy takiej przeszoci i bardzo miernych uzdolnieniach wskazuje, w jakim upadku znalazo si papiestwo razem z kolegium kardynalskim i jak bardzo bya potrzebna reforma. W Rzymie nikt z duchownych i wieckich o ni
si nie stara. Papie wyywa si w nieudanej polityce, nepotyzmie, bankietach i widowiskach. W miecie wznowiy si niepokoje i walki stronnictw, Orsinich i Colonnw. Wrg papiea, Virginio Orsini zyska poparcie krla neapolitaskiego Ferrante. Wsplnie zwalczali kardynaa delia Rovere, ktry mia
najwikszy wpyw na polityk papiea. Innocenty VIII, szukajc sojusznikw, wszed w porozumienie z
Lorenzo Medici. Sojusz przypiecztowano maestwem papieskiego syna Francesco z crk Medici,
Magdalen. Lorenzo uzyska wwczas kapelusz kardynalski dla swego 13-letniego syna, Giovanni (pniejszego papiea Leona X). Wskutek stara kardynaa Borgia doszo do pojednania papiea z krlem
neapolitaskim. Przypiecztowano je z kolei maestwem papieskiej wnuczki z wnukiem krla. Pokj
zosta wszake zerwany po trzech latach i rozptaa si wojna Pastwa Kocielnego z Neapolem, krl
191
Ferrante zosta ekskomunikowany i deponowany. Nie zaprzesta wszake walki, ktr prowadzi do pokoju w 1492 roku, zawartego krtko przed mierci papiea.
Sprawy woskie przysoniy Innocentemu VIII, podobnie jak Sykstusowi IV, wszystkie inne problemy,
nie wyczajc staego aktualnego zagroenia tureckiego. Wprawdzie po zawarciu pierwszego pokoju z
Neapolem, Innocenty VIII przygotowywa plan krucjaty (1487), ale odszed od niej, gdy dosta w swe
rce ksicia Dema, brata sutana tureckiego.
Dem, obawiajc si swego brata, Bajazyta II, zbieg na Rodos pod opiek joannitw. Za kapelusz kardynalski dla wielkiego mistrza i przywileje dla zakonu zosta przekazany papieowi. W Rzymie przyjmowano ksicia uroczycie, papie za ogosi kongres monarchw w sprawie walki z Turkami, ale nie doprowadzi go do skutku. Sutan czyni starania o wykradzenie, a potem otrucie Dema, a gdy to si nie
powiodo, przysa do Rzymu poselstwo, ktre zoyo zobowizania co do nieagresji i ustalio wysoko
opat za trzymanie ksicia tureckiego pod stra (zm. 1495).
Stale potrzebujcy pienidzy, Innocenty VIII bra nie tylko haracz za Dema, ale powikszy liczb kupowanych urzdw w Pastwie Kocielnym. Kupujcy z kolei chcieli szybko odzyska pienidze i si
wzbogaci, sprzedawali wic sfaszowane przywileje i dokumenty papieskie.
Prawdziw wszake jest bulla Summis desiderantes (1484) przeciw czarom i czarownicom, wydana dla
Niemiec, lecz rozpowszechniona w caym Kociele.
Bulla nie poruszaa nowego problemu. Wiara w czary bya dawna, jak dzieje ludzkoci, w redniowieczu
jednak podjto tpienie czarownic, bo scholastyka gosia moliwo nawizania przez ludzi z szatanem
kontaktw osobistych, a nawet cielesnych. Bulla nie podawaa adnego dogmatycznego orzeczenia, ale
opierajc si na chrzecijaskim przekonaniu o istnieniu demonw, i moliwoci ich wpywu na ycie
czowieka, mwia z ubolewaniem o znacznej liczbie mczyzn i kobiet w Niemczech, ktrzy odpadli od
wiary katolickiej, wizali si z szatanem oraz szkodzili ludziom i zwierztom przez czarnoksiskie praktyki, zaklcia i rzucanie urokw. Papie stwierdza dalej niewystarczalno dziaania inkwizytorw, Henryka Institora w pnocnych Niemczech i Jakuba Sprengera w Nadrenii, zachca wic ich do energicznego postpowania, wzywa duchownych i wieckich do suenia im pomoc oraz odwoania si do
ramienia wieckiego w razie potrzeby. Nowoci byo oddanie trybunaom inkwizycyjnym sprawy czarw i czarownic, skutkiem za utrwalenie psychozy lku przed nimi i spotgowanie polowania na czarownice, co osigno swj szczyt w XVI i XVII wieku.
Obaj inkwizytorzy wydali ju po mierci papiea komentarz do bulli, zatytuowany Mot na czarownice,
ktry sta si podrcznikiem postpowania w procesach o czary. Do wszczcia procesu wystarczya denuncjacja, podczas przesuchiwania dozwolone byy tortury, oskarone osoby poddawano nieraz prbie
ognia bd igie, lub wody (sd Boy). Uznanych za winnych palono na stosie.
Innocentemu VIII w opinii ludzi jemu wspczesnych bardziej ni bulla o czarach zaszkodzio potpienie
900 tez humanisty Giovanni Picco dela Mirandola. Giovanni Pico (zm. 1494), brat hrabiego z Concordia, zdoby humanistyczne wyksztacenie w Ferrarze i Bolonii, a po pobycie w Florencji przyby do
Rzymu, by rozpowszechni swoje pogldy o moliwoci pojednania filozofii staroytnych mylicieli z
doktryn chrzecijask i moliwoci pogodzenia nauki Platona z nauk Arystotelesa. Ogoszone tezy
byy raczej propozycjami, ale papieska komisja dopatrzya si w nich bdw i papie w specjalnym brewe (1487) potpi je prawie wszystkie. Giovanni Pico z obawy przed uwizieniem zbieg do Francji, lecz
krl Karol VIII te pozbawi go wolnoci. Dopiero na interwencj Lorenzo Medici u monarchy francuskiego i u papiea zosta zwolniony i mg przyby do Florencji, gdzie dokona ycia w krgu humanistw, bdc w ostatnich latach pod znacznym wpywem florenckiego trybuna ludowego, dominikanina
Girolamo Savonaroli.
Aleksander VI polityka i tiara
Po trzech papieach rednio uzdolnionych, ulegajcych wpywom i dziaajcych pod naciskiem zewntrznych okolicznoci, wybrano siln osobowo, kardynaa Rodrigo Borgia, Aleksandra VI (14921503),
192
ktry swoje wybitne przymioty umysu wykorzystywa nieomal wycznie do uprawiania polityki, dajc
w niej prymat interesom wasnej rodziny.
Rodrigo Borgia, wyniesiony do godnoci kardynalskiej (1456) przez swego wuja, Kaliksta III, prowadzi
ycie wielkiego, wiatowego pana bez zasaniania si hipokryzj. Jako papie czu si przede wszystkim
monarch, lecz wobec poddanych stosowa znaczniejsz tolerancj ni poprzednicy, zreorganizowa finanse Pastwa Kocielnego i mimo dugw Innocentego VIII obniy podatki. Pastwo Kocielne stara
si uczyni najsilniejszym i najwikszym pastwem woskim, Przeciw Aleksandrowi VI wysunito w
historii trzy szczeglnie obciajce oskarenia: usuwanie przeciwnikw za pomoc trucizny, uprawianie
ycia miosnego, publiczne uznanie swych nielubnych dzieci i obdarzenie ich lep mioci.
Mwienie o trucinie, zwaszcza podawanej kardynaom dla zagarnicia ich majtkw, dziaa na wyobrani, lecz nie ma pokrycia w faktach. Kryy na ten temat plotki, jak i o otruciu samego Aleksandra
VI, nie zdoano wszake ustali ani jednego pewnego faktu. Stwierdzono natomiast, e przez jego jedenastoletni pontyfikat zmaro mniej kardynaw ni przez krtszy pontyfikat jego poprzednika.
Rodrigo Borgia, przystojny i wymowny Hiszpan, przeznaczony do suby wojskowej i uprawiajcy j w
modoci, nigdy nie przygotowywany do stanu duchownego, lubi i uprawia miostki. Zbyt pno upomina go Pius II za skandaliczny wieczr, urzdzony w Sienie. Rodrigo by ju ojcem Juana, pierwszego
ksicia Gandii, zanim spotka Vannozz de Cattaneis (ok. 1468), z ktr mia czworo dzieci: Cezara, Juana, Lukrecj i Joffre. Osawieni, Cezar i Lukrecja, zepsuli w szczeglniejszy sposb opini Aleksandra
VI u potomnych. Przez im wspczesnych, w rodowisku humanistw rzymskich, niedozwolone zwizki
miosne i nielubne dzieci nie byy publicznie pitnowane. Wybitni uczeni i artyci, jak Leonardo da Vinci, Niccoll Machiavelli, Antonio da Sangallo, Pitro Bembo, Lodovico Ariosto, podziwiali urod, inteligencj i wysok kultur bycia Cezara i Lukrecji. Wpyw na to mg mie czciowo mecenat papiea,
ktry by hojny dla twrcw sawnych i mao jeszcze znanych, jak Torrigiani, rzebiarz pniej o sawie
midzynarodowej.
Karier swoich dzieci wiza Rodrigo Borgia najpierw z ojczystym krajem. Juan, syn Vannozzy, zosta
drugim ksiciem Gandii w pnocnej Hiszpanii. Cezar, cho nie mia adnych wice, otrzyma arcybiskupstwo Walencji. Borgiowie stali si wasalami krlw hiszpaskich, lecz Aleksander VI zachowa samodzielno wobec ich polityki, zwaszcza co do postpowania z ydami i Maurami. Po krlewskim
edykcie (31.03.1492), wypdzajcym ydw, jeeli nie nawrc si w cigu czterech miesicy, udzieli
schronienia tym, ktrzy przybyli do Pastwa Kocielnego i nigdy nie pozwoli w nim na akty nietolerancji. Gdy krl portugalski Manuel uleg naciskom Hiszpanii i chcia (1497) skoni ydw si do przyjmowania chrztu, by nie zrujnowa pastwa ich wypdzeniem, papie wspar protest biskupa prowincji
Algavre i wymg na monarsze edykt tolerancyjny. Nie jego wina, e Portugalia szybko odesza w praktyce od stosowania tego edyktu. Tolerancj byo nacechowane postpowanie papiea wobec ludnoci
Delfinatu, Sabaudii i Piemontu, oskaranej o sprzyjanie herezji waldensw. Aleksander VI nie chcia odda chrzecijastwa na usugi polityki wadcw.
Krl francuski Karol VIII by przeciwny wyborowi Rodrigo Borgia na papiea. Jego wrogo wzrosa,
gdy Aleksander VI uzna (1494) nowym krlem neapolitaskim Alfonsa II z dynastii aragoskiej. Sojusznikiem Karola VIII sta si dawny antagonista papiea, kardyna Giuliano della Rovere, ktry przebywa we Francji jako legat papieski. Krl francuski podj (1494) wypraw do Italii z siln armi, wyposaon w kilkadziesit nowoczesnych dzia, ktrym przeciwnik nie mia nic do przeciwstawienia.
Zwyciska bitwa pod Rapallo nad wojskami papieskimi, neapolitaskimi i florenckimi otworzya Francuzom drog w gb Italii. Zajli Florencj, w czym Savonarola widzia spenienie swoich przepowiedni,
utworzy wic w niej teokratyczn republik. Karol VIII wkroczy do Rzymu, wyjedna sobie audiencj u
papiea i doprowadzi do pozornego pojednania, ktrego gwarancj byo wydanie mu ksicia Dema i
wczenie si Cezara Borgia do wyprawy francuskiej na Neapol. Dem zmar w drodze, a Cezar uciek
pod oson nocy. Krl niezraony tymi wydarzeniami szed naprzd. Zdoby Neapol i koronowa si na
jego krla, a take na cesarza bizantyjskiego (12.05.1495), gdy ostatni z Paleologw przekaza mu swoje
prawa do tej korony za doywotni pensj.
193
Po atwych sukcesach przyszy niepowodzenia. Wenecja, Florencja i Rzym sprzymierzeni w Lidze weneckiej (od 31.03.1495) wydali Francuzom bitw pod Fornuovo. Karol VIII przebi si przez szeregi nieprzyjaciela i powrci do Francji. Rycha mier (1498) nie pozwolia mu zrealizowa planu ponownej
wyprawy do Italii.
Aleksander VI, czujc si przywdc Italii w walce z obcymi monarchami, umacnia Pastwo Kocielne
wewntrznie przez pognbienie rodu Orsinich i przez nadanie Benewentu swemu synowi Juanowi, ksiciu Gandii. Skrytobjcza mier Juana, o ktr obwiniano Orsinich, a w plotkach take jego brata, Cezara
Borgia, wstrzsna papieem. Swemu blowi da upust na konsystorzu, na ktrym mwi kardynaom
rwnie o koniecznoci reformy Kocioa. W projekcie bulli powoywa si na to, ze do reformy dy ju
jako kardyna za poprzednich czterech papiey, a jako ich nastpca od pocztku swego pontyfikatu. Podkreli, e niezalene od niego okolicznoci zewntrzne nie pozwoliy na wykonanie reformatorskich zamierze, ale teraz pragnie doprowadzi je do skutku, zaczynajc od kurii papieskiej, aby przybywajcy do
Rzymu przedstawiciele wszystkich narodw mieli przykad wszelkich cnt. Celem reformy postanowi
uczyni usunicie luksusu z ycia kardynaw, wytpienie symonii i stosowanie kar za konkubinat kleru.
Edykty Bonifacego VIII stanowiy wzr dla projektowanych zarzdze. Nie wydano ich, bo papie powica nadal wszystkie swe siy politycznym sprawom Italii, a kolegium kardynalskie, zlaicyzowane jak
i papiee tego okresu, nie byo zainteresowane reform, raczej nawet wprost jej przeciwne. Papie wszake w tym czasie agodnie odnosi si do Savonaroli i urzdzi okazay Jubileusz Roku witego (1500),
na ktry przybyo wielu pielgrzymw.
Plany polityczne co do Italii wiza Aleksander VI po mierci Juana z osob Cezara Borgii, ktrego sekularyzowa i zwolni z godnoci kardynalskiej. Mody Borgia (23 lata) zawsze czu si wicej wodzem i
politykiem, do czego mia zdolnoci, anieli duchownym. Zwolniony dyspens papiesk z posiadanych
wice subdiakonatu, oeni si z siostr krla Nawarry, Charlott dAlbert i uzyska od krla francuskiego tytu ksicia Valence. Po pokonaniu krla neapolitaskiego Fryderyka i zdobyciu Kapui zyska dla
siebie ksistwo Andria oraz podporzdkowa sobie kilka lenn w rodkowej i pnocnej Italii. Wosi, pragncy zjednoczenia swego kraju, widzieli w nim i w polityce Aleksandra VI urzeczywistnienie tych pragnie. Da im wyraz humanista i dyplomata Niccol Machiavelli w traktacie Ksi. Gdy Cezar przystpi do podporzdkowania Sieny swej wadzy, Aleksander VI nagle zmar (18 VIII 1503). Przyczyn
mierci niewtpliwie bya czsta w Rzymie sierpniowa febra, wszake choroba papiea i ze samopoczucie Cezara po bankiecie u kardynaa Adriano Corneto day podstaw do plotki o podaniu im obu trucizny.
Francja i Hiszpania zawary rok pniej pokj midzy sob, co utrwalio wadz pierwszego pastwa nad
ksistwem mediolaskim, a panowanie drugiego na poudniu Italii, w Neapolu i na Sycylii. Nastpny
papie, Juliusz II, stara si na prno zmieni ten ukad polityczny w Italii.
Savonarola teokracja w Florencji
Italia dowiadczona wewntrznymi konfliktami i najazdami obcych wojsk bya podatna na dziaalno
kaznodziejw pokutnych. Pod wpywem jednego z nich wstpi do zakonu dominikaskiego Girolamo
Savonarola z Ferrary (ur. 21.09.1452). Po studiach w Bolonii otrzyma od przeoonych urzd kaznodziei w Florencji, gdzie zosta te (1491) przeorem klasztoru witego Marka. Jako kaznodzieja nie mia
pocztkowo powodzenia. Swoj surowoci i brakiem renesansowych manier razi ludzi w miecie, ktre
byo centrum humanizmu. Z czasem jednak aktualna tre kaza zyskaa suchaczy. Pitnujc w nich wystpki wadcw i kleru woskiego, Savonarola do czsto roztacza apokaliptyczn wizj Kocioa, ktry
zostanie przez Boga najpierw ukarany, a potem odnowiony. Podkrela, e stanie si to wkrtce. Bicz Boy widzia w wojsku Karola VIII, przeciw ktremu wadca Florencji, Pitro Medici, zwiza si z Aleksandrem VI i krlem neapolitaskim. Gdy Francuzi skierowali si na Toskani, Medici chcia ratowa
miasto i czyni starania o przejcie na stron Karola VIII. Przeciwnicy Medicich i zwolennicy Savonaroli
(ironicznie zwani beksami od paczu w czasie jego kaza) urzdzili w Florencji rewolt. Wprowadzono
rzdy ludowe, ktre nominalnie sprawowaa Wielka Rada. Faktycznie rzdzi Savonarola, ogaszajc
Chrystusa Krla najwyszym wadc Florencji. Cz nowych zarzdze miaa charakter demokratyczny.
Usunito lichwiarzy z miasta, wprowadzono sprawiedliwe podatki od nieruchomoci, otoczono opiek
194
najbiedniejszych. Nie zbywao jednak na opozycji przeciw nowej formie rzdw. Tworzyli j zwolennicy
Medicich i zwolennicy republiki oligarchicznej. Rozprawiano si z nimi surowo, byy wyroki mierci.
Savonarola wyjedna u Karola VIII opuszczenie Florencji przez wojska francuskie, ale liczy na zapowiedziany przez niego sobr w celu osdzenia papiea i reformy Kocioa. Wzrosa wic jego wrogo do
Aleksandra VI, ktrego od dawna pitnowa w kazaniach za wystpki osobiste i zo moralne w Rzymie.
Papie pocztkowo zbywa milczeniem ataki florenckiego mnicha. Zacz dziaa przeciw niemu, gdy
wzrosy skargi od duchownych florenckich i mnichw innych zakonw, a zwaszcza gdy dostarczono do
Rzymu przechwycony list Savonaroli do Karola VIII. Pisa w nim: Koci jest pogrony cay od gowy
do stp w niegodziwoci i wystpkach... Aleksander nie jest wcale papieem i nie moe uchodzi za takiego... Abstrahujc ju od jego innych wystpkw, ktre zna cay wiat, twierdz, e nie jest on chrzecijaninem i nie wierzy w istnienie Boga.
Papie rzuci ekskomunik na Savonarol, lecz tym nie wstrzyma go od dziaania. Nadal gosi on kazania i peni wadz w Florencji. Aleksander VI da wic od Wielkiej Rady, by mu tego zabronia i wydaa go do Rzymu. danie byo mao realne, gdy Savonarola mia w Florencji stale jeszcze wielu zwolennikw, zwaszcza wrd ludzi modych, ktrych ujmowa nowymi prawami, m. in. prawem, e ju od
25 roku ycia mona zosta wybranym do Wielkiej Rady.
Zmiana w nastrojach ludu przysza do niespodziewanie, gdy w kociele Santa Croce kaznodzieja z zakonu franciszkaskiego domaga si, by Savonarola potwierdzi autentyczno swej doktryny jakim cudownym znakiem z nieba. Zgosi si wwczas do prby ognia dominikanin Fra Domenico da Peseta,
cakowicie ufajcy swemu przeorowi. Savonarola take zapowiedzia w niej swj udzia. Przygotowano
wic wielkie widowisko na gwnym placu miasta, na ktry przybyli w procesji dominikanie i franciszkanie. Ulewny deszcz zgasi wszake zapalone ognie, wrd ktrych mieli przej poddajcy si prbie.
Tum zawiedziony musia rozej si do domw. W Rzymie za zwoa papie delegatw zakonu dominikaskiego do rozpatrzenia sprawy Savonaroli. Na czternastu zebranych tylko jeden nie podziela zdania
pozostaych delegatw, e ekskomunikowany kaznodzieja florencki jest heretykiem i rebeliantem przeciw
Stolicy Apostolskiej. W tej sytuacji Wielka Rada nie moga oprze si daniu papiea i nakazaa Savonaroli opuszczenie Florencji pod pretekstem, e nie by jej obywatelem, bo pochodzi z Ferrary. On za,
zdaje si pragnc mczestwa, pozosta w klasztorze witego Marka i nadal gosi kazania. Tum podburzony przez jego przeciwnikw zaatakowa klasztor w niedziel palmow. Podoono ogie pod bram i
zmuszono Savonarol do oddania si w rce stray miejskiej. Uwiziony z dwoma najwierniejszymi
zwolennikami, Fra Domenico i Fra Silvestro, powinien by przekazany do Rzymu wedug yczenia papiea. Wielka Rada uwaajc to za ujm dla miasta, polecia odby sd we Florencji. Przyjto wszake
dwch komisarzy papieskich do udziau w rozprawie. Podczas trzeciego przesuchania zastosowano tortury, wskutek ktrych Savonarola przyzna si do zarzucanych mu czynw. Potem odwoa te zeznania,
lecz z obu dominikanami zosta skazany na mier jako uparty heretyk, schizmatyk i buntownik przeciw
wadzy kocielnej. Powieszono ich (23.05.1498), nastpnie .ciaa spalono, a prochy wrzucono do rzeki
Arno.
W historii toczono nieraz spr, czy Savonarola by heretykiem, czy mczennikiem szlachetnych idei reformy Kocioa i spoeczestwa. Przewaa opinia, e sta si mczennikiem walki o reform Kocioa, ale
take fantastycznej apokaliptyki i radykalnej dziaalnoci politycznej.
Juliusz II wdz Italii
mier Aleksandra VI bya niespodziewana, choroba bowiem trwaa krtko, zaskoczone wic wydarzeniami kolegium kardynalskie zdoao jedynie nakoni Cezara Borgi do opuszczenia Rzymu, nie uoyo
za nowej kapitulacji wyborczej, lecz powtrzyo dawn, z 1484 roku. Ucilono w niej jeden punkt: najbliszy sobr musi odby si w cigu dwch lat, a nastpne co pi lat dla dokonania reformy Kocioa.
Zaskoczony by take kardyna Giuliano della Rovere, ktry nie zdoa przygotowa sobie gosw, wybrano wic na konklawe (22.09.1503) kompromisowo kardynaa Francesco Todeschini-Piccolomini,
krewnego papiea Piusa II. Przybra on imi Piusa III, wzbudzajc nadziej na zwoanie soboru i reform
Kocioa, lecz jego pontyfikat trwa zaledwie 26 dni.
195
Przez ten czas kardyna della Rovere przygotowa staranniej ni poprzednio swoj kandydatur: obietnicami i pienidzmi (bya to symonia) pozyska na konklawe potrzebne gosy. Wybrano go (31.10.1503) w
pierwszym dniu gosowania. Jako papie nie zmieni swego imienia, ktre przypominao Juliusza Cezara,
a on upodoba sobie jego rol wadcy i wodza.
Juliusz II (1503-1513) mia due dowiadczenie w rzdzeniu. Mianowany kardynaem w 1471 roku
przez Sykstusa IV, za jego nastpcy, Innocentego VIII, peni w Rzymie faktycznie wadz jak papie.
Wrogo odnoszc si do Aleksandra VI opuci Itali i przebywa we Francji, lecz pozosta w wielkiej polityce tego okresu. Jako papie podj zadania swego poprzednika: uczyni Pastwo Kocielne najsilniejszym w Italii, powikszy jego terytorium, zniweczy wadanie obcych w Mediolanie, Neapolu i na Sycylii. Od Aleksandra VI rni si tym, e stawa osobicie na czele wypraw wojennych. Mona wic
powiedzie, e by papieem nie w tiarze, lecz w hemie i zbroi. Do historii swego kraju wszed jako inspirator narodowej wiadomoci Wochw.
Wenecja, stale jeszcze najbogatsza w Italii republika, a w Europie najsilniejsza potga morska, bya dla
Juliusza II najgroniejszym wrogiem, zwaszcza e zagarna Faenz, Rimini i Cesen. Po osobistej wyprawie wojennej do Perugii i Bolonii oraz odebraniu tych miast tyranom Baglioni i Bentivogli, papie
domaga si od Wenecji zwrotu zabranych terytoriw. Gdy nie pomogy pertraktacje, przystpi do ligi w
Cambrai, zawartej (1508) przez Francj, cesarstwo, Angli, Wgry i Neapol jako sojusz antyturecki,
faktycznie jednak skierowanej przeciw Wenecji. Ze swej strony papie rzuci na ni interdykt, ale nie
sprawio to wikszego wraenia na Wenecjanach. Natomiast najczarniejszym dniem w historii Republiki
witego Marka staa si klska pod Agnadello (1509), zadana przez wojska francuskie. Upokorzona Wenecja spenia wwczas dania papiea, ktry zaliczajc j do piciu najwaniejszych pastw w Italii
(cinque principati), nie chcia jej nadmiernego osabienia, zwaszcza e by zaniepokojony wzrostem
wpyww Francji.
Od sojuszu z Francj przerzuci si Juliusz II do wrogiego dziaania przeciw niej. Z Wenecj, Angli i
Hiszpani zawar (4.11.1511) ukad, zwany wit Lig, i wspar wojska sojusznikw doborowymi oddziaami Szwajcarw, lecz bitwa pod Rawenn (1512) bya zwycisk dla Francuzw. Zgin wszake w
niej wybitny wdz francuski Gaston de Foix, udao si wic koalicji stopniowo wyprze wojska Ludwika
XII z Italii. Hasem Wochw w tej wojnie byo zawoanie: barbarzycy, precz z Italii. Juliusz II utrwali
sw saw wybitnego polityka, ale Koci dozna kolejnego ciosu.
Ludwik XII, po rozpadniciu si ligii z Cambrai, wobec wrogoci papiea do Francji, zebra przedstawicieli kleru na zjedzie w Tours (1510) i postawi im pytania: czy papie moe wypowiedzie wojn
chrzecijaskiemu monarsze, bez uprzedzenia go i bez wysuchania jego zdania? czy papiea symonist
mona deponowa z urzdu? Wydane owiadczenie stwierdzao, e krl francuski ma prawo podj wojn z papieem i zwoa sobr. Wznowiono take sankcj pragmatyczn z Bourges.
Krl francuski wykorzysta swj protektorat nad Florencj i nakoni Jej gonfaloniera Soderini do zorganizowania soboru w Pizie. Obrady podjo (1.09.1511) kilku kardynaw, ekskomunikowanych przez
Juliusza II, dwch arcybiskupw i 22 biskupw (w tym 16 francuskich). Wznowiono dekret z Konstancji
o wyszoci soboru nad papieem, liczc na wzrost liczby uczestnikw, bo koncyliaryzm by stale ywy i
wykadany na kilku uniwersytetach. Juliusz II odpowiedzia na pizaskie zgromadzenie zwoaniem soboru na Lateranie (lateraski pity, 1512-1517). Florencj ukara interdyktem i przygotowa wypraw
przeciw niej. Swoim legatem dla tej wyprawy mianowa kardynaa Giovanni Medici, ktry pragn przywrci swojemu rodowi wadz w republice florenckiej. Miasto, przeraone represjami w Prato, otworzyo bramy (1.09.1512) po ucieczce gonfaloniera Soderini. By to ostatni sukces Juliusza II. Gdy zmar
(21.02.1513), zapanowaa rado w wielu miastach, udrczonych wojnami woskimi przez jego cay
pontyfikat.
Woska polityka, cho w rzeczywistoci mao skuteczna, zasaniaa papieowi sprawy Kocioa Powszechnego. Dla niego wyda tylko dwie bulle. Jedna wystpowaa przeciw pojedynkom, druga przeciw
grabiey rozbitych statkw. Niewiele te uczyniono na rozpocztym (3.05.1512) soborze lateraskim
pitym. Odprawiono tylko cztery plenarne posiedzenia, na ktrych zajmowano si gwnie bojkotowaniem schizmatyckiego soboru z Pizy, przeniesionego (7.12.1511) do Mediolanu. Wewntrznych spraw
196
Kocioa dotyczyy jedynie postanowienia, zmierzajce do wyeliminowania symonii przy wyborze nastpnych papiey.
Nauka nie interesowaa Juliusza II w jakim znaczniejszym stopniu. W historii Odrodzenia znalaz jednak
poczesne miejsce przez swj hojny mecenat. Za jego najwybitniejsze osignicia uwaa si: rozpoczcie
budowy bazyliki witego Piotra wedug projektu sawnego architekta Bramante (zm. 1514), wykonanie
przez Michaa Anioa (Michelangelo Buonarroti, zm. 1564) freskw o tematyce biblijnej na sklepieniu
Kaplicy Sykstyskiej oraz Sdu. Ostatecznego na jej cianie otarzowej, ozdobienie freskami przez Rafaelo Santi (zm. 1520) tzw. stancji watykaskich. Na zamwienie papiea wykona Micha Anio posg
Mojesza do nagrobku, ktry przygotowywa sobie w kardynalskim ongi kociele witego Piotra w
Okowach. W posgu tym najtrafniej zostaa ujta osobowo Juliusza II, II Terribile (Gronego), jak go
nazywano.
Leon X nieskuteczny sobr
Kontynuowanie soboru lateraskiego pitego postawiono jako jeden z najwaniejszych postulatw kapitulacji wyborczej podczas konklawe, ktre po tygodniu gosowa wybrao nowego papiea, Leona X
(1513-1521). W wyborze wszake kierowano si bardziej jego kwalifikacjami politycznymi i naukowymi, anieli kocielnymi. W ogle nie brano pod uwag jego zainteresowania soborem, bo go nie mia.
W politycznej i dyplomatycznej dziaalnoci mia Leon X dobre tradycje rodzinne i bogate dowiadczenie
osobiste. By on, Giovanni Medici, synem Lorenzo il Magnifico, oddany od 7 roku ycia do stanu duchownego (tonsura) i zaopatrzony w zasobne beneficja kocielne. Wyksztacenie otrzyma bardzo staranne i wszechstronne w rodowisku wybitnych humanistw florenckich i na studiach prawa w Pizie. Najwikszy wpyw na niego wywar Marsilio Ficino (zm. 1499), jeden z gwnych przedstawicieli Akademii
Florenckiej, uczony o gbokim zrozumieniu ale. wartoci etycznych. Giovanni, obdarzony godnoci
kardynalsk w 13 roku ycia, wszed od 17 roku (jako penoletni) do kolegium kardynalskiego, pouczony
wwczas przez ojca w obszernym licie o sposobie ycia kardynaa i koniecznej u niego czystoci obyczajw. W tej dziedzinie nie mia rzeczywicie uchybie. Jako kardyna odby podr z Rzymu przez
Tyrol i Bawari do Niderlandw oraz powrci przez Francj, nie wolny od przykrych dowiadcze. Dao
mu to poszerzon znajomo ludzi i polityki.
W Rzymie, zwany ksiciem humanistw, gromadzi ich u siebie i suy stale powikszanym zbiorem
cennych rkopisw. Jego kardynalski paac by take miejscem zebra Florentczykw. Po wyprawie Juliusza II z 1512 roku, jako jego legat wznowi rzdy Medicich we Florencji, a nawet jako papie zachowa decydujcy wpyw na jej polityk.
W dziaalnoci politycznej kierowa si zasad zachowania rwnowagi si. Pozosta wic, jak Juliusz II, w
koalicji antyfrancuskiej, by nie dopuci do poczenia Ksistwa Mediolanu z Krlestwem Neapolu. Gdy
francuski krl Ludwik XII dozna niepowodze militarnych w pnocnej Italii, papie podj z nim rokowania i uzyska likwidacj schizmatyckiego soboru w Pizie, a uznanie i obesanie soboru lateraskiego
pitego biskupami francuskimi.
Z nowym krlem, Franciszkiem I, doszo (13-14.09.1515) do dwudniowej krwawej bitwy pod Marignano
i odzyskania przez Francj ksistwa mediolaskiego. Potem jednak krl i papie spotkali si w Bolonii.
Porozumienie w sprawach kocielnych ujto w konkordat (16.08.1516), ktry znosi sankcj pragmatyczn i wszelkie wczeniejsze deklaracje o wyszoci soboru nad papieem. Udzieli wszake krlowi
penych praw do obsadzania biskupstw i opactw, znoszc w praktyce wybr przez kapituy. Gdy biskupstwo lub opactwo zawakowao, krl mia w cigu szeciu miesicy przedstawi papieowi kandydata o
odpowiednich kwalifikacjach. Jeeli kandydat nie uzyska w Rzymie konfirmacji dla susznych przyczyn,
krl powinien prezentowa nowego kandydata w cigu trzech miesicy. Gdyby tego nie uczyni, papie
mg swobodnie obsadzi biskupstwo, czy opactwo.
Parlament paryski czyni zastrzeenia do tego konkordatu z racji potpienia sankcji pragmatycznej i koncyliaryzmu. Kolegium kardynalskie oponowao przez duszy czas z powodu ograniczenia uprawnie
kurii rzymskiej w obsadzaniu beneficjw kocielnych i zwizanych z tym dochodw. Konkordat wszake
trwa do wielkiej rewolucji francuskiej i przyczyni si do zlikwidowania niebezpieczestwa schizmy
197
Kocioa we Francji. Zyskane uprawnienia krlw francuskich take sprawiy, e nie byli oni zainteresowani reformacj, a nawet przeciw niej wystpili, bronic Kocioa Katolickiego i swoich korzyci, czerpanych z obsadzania jego beneficjw.
Pojednanie papiea z Francj i zawarcie konkordatu boloskiego przyspieszyo zakoczenie soboru lateraskiego pitego, ktry trwa dugo od uroczystego otwarcia obrad 3 maja 1512 roku. Obrady jednak
byy powolne i dugie przerwy wystpoway midzy plenarnymi posiedzeniami. W pierwszym posiedzeniu wzio udzia 16 kardynaw, 12 patriarchw, 70 biskupw i 3 generaw zakonnych, przewanie z
Italii. Liczba uczestnikw nieco si zwikszya, gdy cesarstwo, Anglia, Polska i inne kraje stopniowo
przyczyy si do soboru. Za Leona X odbyo si siedem plenarnych posiedze (od szstego do dwunastego). W kwestiach teologicznych wydano orzeczenie o niemiertelnej i indywidualnej duszy kadego
czowieka, odrzucono pogldy o podwjnej prawdzie, potpiono nauk koncyliaryzmu. Wyranie okrelono, e prawo zwoywania, przenoszenia i rozwizywania soborw przysuguje jedynie papieom. Zarzdzenia o reformie ycia kocielnego uj Leon X w bulli, ktr opublikowa (5.05.1514) na dziewitym plenarnym posiedzeniu. Odrzucono w niej wszelkie formy symonii przy obsadzaniu beneficjw,
ustalono taksy i prowizje dla kurii papieskiej, zaprowadzono procesy informacyjne dla kandydatw na
wysze stanowiska kocielne oraz egzaminy dla kandydatw do wice kapaskich. Nie pominito problemw nauczania kocielnego, okrelono tematyk i cykle kaza adwentowych i wielkopostnych. Zakazano goszenia kaza przez tych, ktrych nie uzna si urzdowo za naleycie do nich przygotowanych.
Sobr pilnowa przede wszystkim monarchicznego ustroju Kocioa. Odrzucono wic usiowania niektrych biskupw, by powikszy zakres ich uprawnie. Zadecydowano za na korzy mnichw, e tercjarze i tercjarki, o ile gromadz si na wsplne ycie w klasztorach, s wyjci spod jurysdykcji miejscowego biskupa.
Nieskuteczno kanonw o reformie wypywaa std, e zbyt ogldano si na istniejce trudnoci w ich
realizowaniu. Dodawano wic nieomal do kadego z nich klauzul, e ma obowizywa, o ile (nisz) nie
ma takiej, czy innej przeszkody. To nastawienie do wydanych zarzdze przyczynio si w znacznym
stopniu do nieskutecznoci soboru.
Nieskuteczne take byo wprowadzenie przez Leona X do kolegium kardynalskiego kilku jednostek wybitnych, zarwno pod wzgldem moralnym, jak i intelektualnym. Papie dokona tego podczas kreacji
(31.07.1517) od razu a 31 kardynaw. Nowych kardynaw przyjto nieufnie, bo podejrzewano papiea, i chcia zyska materialne korzyci z tych licznych nominacji. Nieufno zwiksza fakt, e nieco
wczeniej (4 VII) dokonano egzekucji na kardynale Alfonso Petrucci, oskaronym i osdzonym za spisek
na ycie Leona X. Innych kardynaw wczonych w spisek, ukarano - po burzliwych dyskusjach na konsystorzach - pozbawieniem godnoci i beneficjw oraz wysokimi kontrybucjami. Papie rzeczywicie
uywa wielkich sum pienidzy na mecenat i nepotyzm, np. na wykupienie dbr Medicich, utraconych
podczas ich wygnania z Florencji. W obu wszake przypadkach: procesu kilku kardynaw i kreacji wielu
nowych kardynaw, sprawy materialne nie miay decydujcego znaczenia.
Polityka woska i sprawa nastpstwa na tronie cesarskim po Maksymilianie I (zm. 1519), a wedug niektrych historykw take tolerancyjne usposobienie Leona X, spowodoway zbagatelizowanie wystpienia (1517) Marcina Lutra, ktrego postulaty reformy doprowadziy w osabionym wewntrznie Kociele
do reformacji.
Koci w Polsce na drodze reformy
Nastpcy krla Kazimierza Jagielloczyka, Jan Olbracht (zm. 1501) i Aleksander (zm. 1506) kontynuowali lini jego kocielnej polityki. Ich brat Fryderyk, przedstawiony kapitule osobicie przez krla Olbrachta do wyboru, zosta arcybiskupem gnienieskim i prymasem (1493), kumulujc biskupstwo krakowskie za dyspens Aleksandra VI. Czyni on starania o kumulacj take biskupstwa pockiego i wocawskiego, ale daremnie. Uzyska natomiast godno kardynalsk.
W tym czasie sta si powszechnym zwyczaj przechodzenia z mniej uposaonej stolicy biskupiej na bogatsz. Niejeden biskup wocawski przenosi si do Krakowa, a potem do Gniezna. Karier kocieln
zaczynali biskupi najczciej w krlewskiej kancelarii. Krlowie pilnowali praktyki wybierania przez
198
kapituy ich kandydatw na biskupw, niechtnie za przyjmowali papieskie prowizje. Krl Aleksander
ogosi (1505), e podlegaj karze na osobie i majtku ci duchowni, ktrzy uzyskaj od papiea nadanie
beneficjw, podlegajcych patronatowi krlewskiemu lub szlacheckiemu. Konfliktow za Kazimierza
Jagielloczyka spraw nominacji biskupa warmiskiego zaatwiono w ukadzie piotrkowskim (1512),
zatwierdzonym przez Leona X. Wedug tego ukadu, krl wyznacza czterech kandydatw z kanonikw
kapituy katedralnej w Fromborku, a ona wybieraa jednego z nich na biskupa. Co do nadawania kanonikatw w polskich kapituach katedralnych, biskupi zyskali papieskie przywileje, na podstawie ktrych w
oznaczonych miesicach, na zmian, mianowali kanonikw albo oni, albo papie. Kanonicy katedralni na
og znajdowali si na podobnym poziomie materialnym, co zamona szlachta. Chtnie jednak kumulowali beneficja, nieraz niewtpliwe z chci wzbogacenia siebie i swoich rodzin, ale te z racji kosztownych posug, ktre speniali dla Kocioa i pastwa.
Kumulowanie beneficjw parafialnych nie byo w Polsce tak czste, Jak na Zachodzie. W archidiecezji
gnienieskiej obejmowao nieco ponad dziesi procent wszystkich parafii. Korzystano natomiast z kumulowania beneficjw nie zwizanych wprost z duszpasterstwem, jak kanonikaty w kolegiatach czy altarie, istniejce w wielu kocioach, take parafialnych. Kolegiat w caej metropolii gnienieskiej liczono
(1506) czterdzieci jeden, altarie miaa sama diecezja krakowska okoo dwustu pidziesiciu.
Wzrost gospodarczy kraju i rozwj organizacji kocielnej (nowe parafie) sprzyjay powikszeniu sieci
szk parafialnych. Wedug szacunkowych oblicze mona przyj, e w Krlestwie Polskim istniay one
w 80-90% parafii. Synod prowincjonalny z 1510 roku nakaza ustanawia rektorami szk mw uczonych; uzdolnionych i cieszcych si dobrymi obyczajami, ktrzy poddadz si wpierw odpowiedniemu
egzaminowi, i tych, ktrzy skoczyli studia.
Z wielkiej liczby fundacji kocielnych zajmoway szpitale czoowe miejsce. Wzrosy zapisy na nie,
zwaszcza w testamentach duchownych, szlachty i zamoniejszych mieszczan. Przy wzrastajcej liczbie
szpitali dawano niekiedy nowym skromne uposaenie, liczc na hojne jamuny wiernych. Praktyka nie
zawioda tych oczekiwa.
Na rozwj religijnoci wiernych w Polsce na przeomie XV i XVI wieku miay wpyw liczne bractwa,
cechy i tercjarstwo. Oprcz celw religijnych, dewocyjnych i ascetycznych peniy one take zadania
charytatywne, pedagogiczne, owiatowe i gospodarcze. Ich czonkowie zobowizani byli do kilkakrotnego przyjmowania komunii witej w roku, do uprawiania czci Najwitszej Maryi Panny i witych. W
oglnym yciu religijnym nie brakowao jednak cieni i ciemnych plam. Duszpasterstwo w niejednej dziedzinie nie odpowiadao potrzebom czasu, cho wielka bya liczba duchownych. Obliczono, e w archidiecezji gnienieskiej (1512) przypadao 1045 duchownych na 472 parafie.
Wielka liczba duchownych w Polsce nie zawsze oznaczaa jego odpowiedni poziom intelektualny i moralny. Zaradzi temu starano si na synodach diecezjalnych i prowincjonalnych. Nakazywano noszenie
tonsury i stroju duchownego, zachowywanie celibatu. Zabraniano uczszczania do karczm i upijania si,
udziau w tacach i polowaniach, uprawiania lichwy i chciwoci. Od kandydatw do kapastwa dano
nie tylko odpowiedniej wiedzy i znajomoci ceremonii kocielnych, ale take zaprawiania si w pobonoci pod okiem proboszcza lub dziekana.
Synody reformistyczne diecezjalne odprawiali, biskup wocawski Krzesaw z Kurozwk (zm. 1503),
biskup poznaski Jan Lubraski (zm. 1520), sawny take utworzeniem Kolegium Lubraskiego w Poznaniu, biskup pocki Erazm Cioek (zm. 1522), wybitny jako humanista i dyplomata.
Prymas Jan aski, arcybiskup gnienieski (1510-1532), rozwin reform w caej metropolii. Wprawiony do dziaalnoci publicznej jako sekretarz krlewski i kanonik kilku kapitu, potem jako kanclerz
wielki koronny i koadiutor arcybiskupa Andrzeja Boryszewskiego, gdy obj stolic prymasowsk, odby
dwa synody prowincjonalne (1510 i 1511), na ktrych przejto statuty o reformie liturgii, nauczania
szkolnego oraz obyczajw kleru i wiernych.
W soborze lateraskim pitym wzi Jan aski udzia (od 13.06.1513) jako przewodniczcy polskiej delegacji, do ktrej naleeli: kasztelan kaliski Stanisaw Ostrorg, kasztelan sochaczewski Mikoaj Wolski i
prepozyt wileski Wawrzyniec Midzyleski. W imieniu monarchy, pobonego i sprawom religijnym oddanego Zygmunta Starego (zm. 1548) oraz w imieniu Kocioa w Polsce przekazano papieowi i soboro-
199
wi spraw krzyack, potrzeb pomocy na wojn z Tatarami i Turkami, zatwierdzenie ukadu piotrkowskiego o obsadzaniu biskupstwa warmiskiego, uni Kocioa Prawosawnego w Polsce z Kocioem
Katolickim. Uzyskano brewe Leona X, nakazujc wielkiemu mistrzowi krzyackiemu zoenie Polsce
hodu lennego. Otrzymano niewielk pomoc finansow z witopietrza, zbieranego v/ kraju, na odbudow
zamku w Kamiecu Podolskim. Wyjednano zatwierdzenie ukadu piotrkowskiego. Niewiele zdoano
uczyni dla projektowanej krucjaty antymoskiewskiej, moe dlatego e zwycistwo wojsk polskich i litewskich nad Orsz (1514) odsuno zagroenie ze strony Wielkiego Ksistwa Moskiewskiego. W sprawie unii Kociow w Polsce przygotowa aski memoria, ale na soborze go nie odczytano.
Prymas, przed powrotem do kraju, uzyska (25.07.1515) bull przyznajc jemu i jego nastpcom tytu
legata urodzonego Stolicy Apostolskiej w Krlestwie Polskim i Wielkim Ksistwie Litewskim. Tytu ten
wzmacnia i poszerza dawne uprawnienia prymasowskie arcybiskupw gnienieskich. W bulli zaznaczono, e udziela si tych uprawnie na wzr posiadanych przez arcybiskupw z Canterbury, prymasw
Anglii. Brak dokumentw, dotyczcych Canterbury, nie pozwala historykom stwierdzi, jakie byy te
uprawnienia w szczegach. Jan aski jako prymas i legat urodzony kontynuowa dziaalno reformatorsk take po wybuchu reformacji.
Koci Powszechny przed reformacj
Papiestwo okresu renesansowego, pozornie wietne swoj polityczn rol w Italii oraz mecenatem nauki i
sztuki, osabio Koci wewntrznie. Papiee, ktrzy jako kardynaowie czsto nie starali si o przyjcie
wice kapaskich, tolerowali biskupw, administrujcych diecezjami bez posiadania sakry i bez zmiany sposobu ycia. By to owoc nie tylko epikurejskiego nurtu w humanizmie, ale take papieskich przywilejw dla wadcw, ktrzy uzyskawszy prawo nominacji widzieli w biskupach i opatach przez siebie
wyznaczonych przede wszystkim ksit, jak to byo w cesarstwie. Duchowni, nawet ci posiadajcy beneficja parafialne, stronili nieraz od przyjcia wice kapaskich i wysugiwali si sabo opacanymi
wikariuszami. Oglne zuboenie szlachty i jedyna nieomal droga dla synw mieszczaskich i chopskich
do awansu spoecznego przez stan duchowny, zwikszyy liczb kleru, lecz nie poprawiy jego jakoci.
Koci nie ustali wystarczajcych sposobw, by zabezpieczy jego odpowiedni poziom moralny i intelektualny. Gwnym powodem przejcia wielu duchownych i zakonnikw na stron reformacji byo nie
tyle ich ycie w konkubinatach i amanie lubw zakonnych, ile ich ignorancja w sprawach religijnych i
brak formacji duchowej.
Z takich brakw zdaway sobie spraw jednostki, lecz nie og chrzecijan. W Anglii, dziekan londyskiej kapituy katedralnej John Colet (zm. 1519) wskazywa na konieczno powrotu do Biblii w nauczaniu i yciu chrzecijaskim. W Niemczech, humanista Jan Reuchlin (zm. 1522) pragn pogbi u duchownych znajomo Biblii przez studium jzyka greckiego i hebrajskiego. We Francji, biskup Guillaume Briconnet z Meaux (zm. 1534), typ prawdziwego duszpasterza, troszczy si o zreformowanie diecezji, cho pniej uleg czciowo wpywom reformacji. Najwybitniejszy z humanistw, Erazm z Rotterdamu (zm. 1536), rnie oceniany za swj stosunek do Kocioa, gosi przed wybuchem reformacji program chrzecijaskiego humanizmu jako fundamentu duchowej odnowy Europy. W Wenecji, kamedua
Paolo Giustiniani (zm. 1528) zorganizowa wieckich do uprawiania studium Pisma witego i czytania
dzie Ojcw Kocioa.
W kadym nieomal kraju odbywano przy kocu XV wieku synody reformistyczne. We Francji miay taki
charakter, synod w Sens (1485) i zjazd przedstawicieli kleru w Tours (1493), w Anglii synody prowincjonalne z 1487 i 1489 roku, w Niemczech synody prowincjonalne w Salzburgu (1490, 1512), w Moguncji (1499) i Magdeburgu (1505), na Wgrzech synod prowincjonalny z 1493 roku. Mao wszake byo
takich synodw na pocztku XVI wieku. Zreszt, w reformistycznej dziaalnoci synodalnej dominoway
elementy jurydyczne, a one nie wystarczay. Nie czono ich z nurtem odnowy teologicznej, ktra bya
znikoma. Wida to wyranie na przykadzie reformy kocielnej w Hiszpanii. Jej gorliwym propagatorem
by prymas i metropolita z Toledo, kardyna Ximenes de Cisneros (zm. 1517), zasuony niewtpliwie w
zaoeniu uniwersytetu w Alcala i wydaniem Pisma witego w kilku jzykach (Polyglotta Complutensis), ale posugujcy si w reformie kocielnej przede wszystkim osawion inkwizycj hiszpask.
200
Woanie jednostek o reform ycia religijnego i kocielnego, nieskuteczna dziaalno soboru lateraskiego pitego, czy kilku synodw reformistycznych, nie usuny brakw religijnych, spoecznych, politycznych i ekonomicznych, ktre w Niemczech wywoay reformacj.
201
CZASY NOWOYTNE 1517 - 1914

Wielkie odkrycia geograficzne z koca XV wieku przyniosy Kocioowi nowe tereny dziaalnoci misyjnej. Renesans da mu znakomite dziea sztuki sakralnej. Chrzecijanie jednak ulegli wzmoonemu
pesymizmowi, ktry rodzi si z narastajcego za w yciu ludzi tej epoki, z klsk ywioowych i coraz
bardziej dostrzegalnych brakw w strukturze Kocioa.
Nike byy wyniki stara o reform Kocioa, cho sobr lateraski pity zajmowa si ni przez kilka lat
(1512-1517).
Wystpienie Marcina Lutra (31.10.1517) z tezami o odpustach przyjto w wielu rodowiskach kocielnych jako oywienie ruchu reformy. W rzeczywistoci podzielio go na saby nadal ruch reformy i silny
przez dugi czas prd reformacji. Niedostrzegalny od pocztku podzia zachodniego chrzecijastwa sta
si faktem dokonanym. Obok Kocioa katolickiego zaczy istnie Kocioy ewangelickie. Pluralizm
wyznaniowy ma odtd zasadniczy wpyw na nowoytne dzieje Kocioa katolickiego.
Epoka nowoytna zostaa w tym opracowaniu podzielona na pi okresw:
Pierwszy (1517-1564), nazwany okresem Reformy i Reformacji, jest krtki czasowo, ale obfituje w
wane wydarzenia.
W reformacji odegrali zasadnicz rol jej wielcy twrcy: Marcin Luter, Ulrych Zwingli i Jan Kalwin, ale
take wadcy. Henryk VIII doprowadzi Angli do schizmy, za jego za nastpcw ulega ona sprotestantyzowaniu. Reform katolick zajy si nowe i niektre dawne zakony, szczeglnie jednak papiee,
od Pawa III do Piusa IV, oraz sobr trydencki.
Drugi okres (1564-1648): Odnowy Trydenckiej, to nieomal cae stulecie rozkwitu Kocioa katolickiego, pod wpywem uchwa soboru trydenckiego.
Odnowa ta dokonaa si dziki wielkim papieom, wielu znakomitym biskupom, gorliwym kapanom i
wieckim katolikom. Obja swym zasigiem misje, diecezje i zakony. Ujawnia si w duej liczbie kanonizowanych witych. Przyniosa rozwj nauk kocielnych. Jej blask pomniejszyy wojny religijne i
dnoci niektrych wadcw katolickich, by za przykadem ksit protestanckich stosowa w swoich
pastwach reformacyjn zasad: czyja wadza, tego wyznanie (cuius regio, eius religio).
Trzeci okres (1648-1758): Wystawnoci Barokowej, najbardziej widocznej w sztuce sakralnej i formach
pobonoci, wydaje si by kontynuacj Odnowy Trydenckiej.
Wystawno ta nie ukrywa znacznego osabienia wewntrznych si Kocioa, cho nadal rozwijaj si
misje i coraz liczniej dokonuj si konwersje z protestantyzmu na katolicyzm. Dla Kocioa, a szczeglnie dla papiestwa szkodliwy by absolutyzm wadcw, we Francji za take gallikanizm i jansenizm.
Czwarty (XVII) okres (1758-1850): Wstrzsw Rewolucyjnych, obejmuje dzieje Kocioa bronicego
si przed atakami z zewntrz.
miertelnym zagroeniem by racjonalizm Owiecenia i wrogo masonerii do Boego Objawienia. Niebezpiecznymi stay si nowe sytuacje w krajach objtych Wielk Rewolucj Francusk, wojnami napoleoskimi i Wiosn Ludw. Na dziejach papiestwa ciy nadto legitymizm Kongresu Wiedeskiego. W
religijnoci katolikw widoczny by wpyw romantyzmu.
Pity (XVIII) okres (1850-1914): Umocnienia Prymacjalnego, to przede wszystkim dziaalno wybitnych papiey.
Nieomylno papiea w sprawach wiary i moralnoci zdefiniowa sobr watykaski pierwszy. Papiee,
od Leona XIII, wraz z klerem i laikatem zaangaowali si na szerok skal w spoeczne dziaanie Kocioa. Zdoano take przezwyciy trudnoci w naleytym ukadzie stosunkw Kocioa i pastwa, jedynie z rzdem Zjednoczonego Krlestwa Woskiego nie zaatwiono w tym okresie tzw. kwestii rzymskiej i doszo do laicyzacji Francji. Misje natomiast nabray nowego rozmachu, a nauka kocielna znalaza nowe rdo rozwoju w katolickich uniwersytetach, w ktrych wprowadzono neoscholastyk i neotomizm.
Czasy nowoytne 1517 1914
Pierwsza wojna wiatowa (1914-1918) przyniosa zasadnicze zmiany w yciu narodw i pastw, a take
zmiany w warunkach ycia i dziaalnoci Kocioa katolickiego. Zacz si wstpny okres nowej epoki
czasw najnowszych.
Tom 3
I OKRES 1517 1564

REFORMA I REFORMACJA
1. Rozwj misji
Wsplne dzieo. Patronat Portugalii. Franciszek Ksawery i Daleki Wschd. Pod berem hiszpaskim. Obrocy Indian. Patronat Hiszpanii.
2. Wybuch reformacji
Cienie renesansu. Krytycyzm i pesymizm. Optymizm Erazma. Kryzys ekonomiczno-spoeczny.
Sytuacja polityczna cesarstwa. Teologia i papiestwo. Biskupi i duchowiestwo. Klasztory i wieccy.
3. Luter i Zwingli
Marcin Luter. Tezy o odpustach. Dysputy i zwolennicy. Fundamentalne pisma. Zerwanie z Kocioem. Edykt wormacki. Ulrych Zwingli. Reformacja w Zurychu. Dysputy zurychskie. Bazylea i
Berno. Wojna i Bullinger.
4. Radykalizm, walki i ukady
Anabaptyci. Bracia morawscy. Krlestwo Boe w Monasterze. Prorocy - Tomasz Mntzer. Radykalne zmiany - Karlstadt. Rycerstwo i wojna chopska. Ksita i Albrecht Pruski. Reformacja
Hesji i Saksonii. Protestanci w Spirze. Augsburskie wyznanie wiary. Odpowied papieska. Ukady
i wojna szmalkadzka. Interim augsburskie. Pokj augsburski.
5. Kalwin, reformacja i wadcy
Francja przed Kalwinem. Jan Kalwin. Kalwin i Genewa. Nauka Kalwina. Dania, Norwegia, Islandia. Szwecja i Finlandia. Kawalerowie Mieczowi. Krl Henryk VIII. Schizma angielska. Krwawy
bill i anglikanizm. Maria Tudor i Elbieta I. Szkocja i Maria Stuart. Francja i hugenoci. Miasta
woskie i reformacja. Hiszpania i Niderlandy. Czechy i Moraw. Wgry i Siedmiogrd.
6. Polska i reformacja
Humanizm i prymas aski. Zygmunt Stary i synody. Zygmunt August i sejmy. Biskupi i legaci.
Luteranizm i sekularyzacja biskupstw. Reformacja w Gdasku. Rozwj luteranizmu. Kalwinizm.
Antytrynitaryzm (bracia polscy). Jednota bracka (bracia czescy). Unifikacja. Koci narodowy.
Udzia w soborze. Konfederacja warszawska.
7. Reforma i sobr trydencki

Nowe zakony. Ignacy Loyola i jezuici. Hadrian VI i Klemens VII. Cesarz Karol V. Pawe III zwoanie soboru. Obrady soborowe (1545-1548). Juliusz III - kontynuacja soboru. Pawe IV - reformy bez soboru. Pius IV - zakoczenie soboru-. Przyjcie uchwa. Znaczenie soboru.
II OKRES 1564 1648

ODNOWA TRYDENCKA
8. Misyjny patronat i kongregacja
Rozwj terytorialny i organizacyjny. Redukcje paragwajskie. Murzyni - Piotr Klawer. Trudnoci i
przeladowania. Mczennicy japoscy. Problemy misyjne. System akomodacji. Kongregacja Rozkrzewiania Wiary.
9. Konwersje, nowy patriarchat, unie
Piotr Kanizy w Niemczech. Kolokwia i nawrcenia. Irenizm. Stambu i Lepanto. Prawosawni i
protestanci. Iwan Grony i patriarchat moskiewski. Unia brzeska. Rutski i Kuncewicz. Rzecznik
pojednania - Piotr Mohya. Unia ormiaska i uhorodzka. Kocioy unijne na Wschodzie.
10. Papiee i biskupi
wity Pius V. Karol Boromeusz i Szwajcaria. Uczony Grzegorz XIII. Nuncjusze i sekretarz stanu. Sykstus V i konkregacje. Przebudowany Rzym. Klemens VIII - Rok Jubileuszowy. Odnowa
trydencka we Francji. Biskupi i inkwizycja hiszpaska. Biskupi i odnowa w Niemczech. Biskupi i
nuncjusze w Polsce. Pawe V i Wenecja. Urban VIII i Richelieu. Innocenty X i Mazzarini.
11. Wadcy, wojny i przeladowania
Francja - noc w. Bartomieja. Edykt nantejski i Richelieu. Powstanie w Niderlandach. Wyznania
w cesarstwie. Katolicyzm ksit bawarskich. Kontrreformacja Ferdynanda II. Rekatolicyzacja
krajw habsburskich. Nieudana rekatolicyzacja Szwecji. Katolicyzm Zygmunta III. Odnowa trydencka w Polsce. Anglikanie i katolicy. Anglikanie, purytanie i katolicy. Anglia i katolicka Irlandia. Wojna trzydziestoletnia. Pokj westfalski.
12. Duchowiestwo i zakony
Kapani nowej formacji. Bourdoise, oratorianie i sulpicjanie. Wincenty Paulo i Jan Eudes. Woskie zgromadzenia kapaskie. Pijarzy. Jezuici. Kapucyni. Zakony odnowione. Kongregacja maurynw i cystersi. Dawne i nowe zakony eskie.
13. Nauczanie i nauka

Kocielne nauczanie. Biblioteki i drukarnie. Uniwersytety i teologia. Bajanizm. Spr o ask (molinizm). Augustinus i pocztki jansenizmu. Teologia historyczna. Historia Kocioa i hagiografia.
Centurie i Roczniki kocielne. Prawo i problemy wadzy. Idee gallikanizmu. Filozofia przyrody Giordano Bruno. Kopernik i Galileo Galilei. Krytycyzm kartezjaski.
14. Duchowo i ycie
Epoka witych. Mistyka i duchowo. Mistycy: Teresa z Avila, Jan od Krzya. Franciszek Salezy, asceza dla wszystkich. Pierre Berulle, duchowo francuska. ycie sakramentalne. Naboestwa i pobono. Cze witych i bractwa. Pobono polska. Czarownice z Loudun i procesy.
Teatr i muzyka. Manieryzm i pocztek baroku.
III OKRES 1648 1758

WYSTAWNOSC BAROKOWA
15. Papiestwo, absolutyzm i episkopalizm
Konklawe, ekskluzywy, papiee. Kardynaowie, sekretarze stanu, nepoci. Pastwo Kocielne i
Monarchia Siccula. Kocielne dziaanie papiey. Hegemonia Ludwika XIV. Artykuy gallikaskie. Wadcy i Koci. Konkordaty Benedykta XIV. Nuncjusze, ksita elektorzy, episkopalizm.
Schizma utrechcka. Polska i Stolica Apostolska.
16. Koci w krajach misyjnych
Instrukcja Kongregacji. Misjonarze i seminarium w Paryu. Misje w Afryce. Indie i obrzdy malabarskie. Misje w Chinach. Potpienie akomodacji, schizma pekiska. W Syjamie, Kochinchinie i
Japonii. Koci na Filipinach. Regalizm hiszpaski w Ameryce. Misje w Brazylii. Upadek redukcji paragwajskich. Koci w Ameryce aciskiej. Misje w Ameryce Pnocnej.
17. Turcy i chrzecijanie wschodni
Liga i Odsiecz Wiednia. Chrzecijanie w Turcji. Rozamy i unie. Nietrwae unie. Katolicki Koci maronicki. Unici w Siedmiogrodzie i na Wgrzech. Prawosawie i unia w Polsce. Katolicy
obrzdku ormiaskiego i greckiego. Synod zamojski. Chrzecijanie w Rosji. Patriarcha moskiewski Nikon. Cerkiewne reformy Piotra Wielkiego.
18. Ewangelicy i katolicy
Plany unii i konwersje. Leibniz i Bossuet. Konwersje krlw i utrwalenie anglikanizmu. Katolicy
w Wielkiej Brytanii. Nonkonformici anglikascy. Pietyzm w Niemczech. Kalwini i katolicy w
Niderlandach. Hugenoci we Francji. Potop szwedzki - obrona Jasnej Gry. luby lwowskie Jana
Kazimierza. Wypdzenie arian. Wyrok mierci w Toruniu.
19. Owiecenie, nauka i religia
Prekursorzy: Bayle i Collins. Uniwersytety, nauczanie i wychowanie. Akademie i towarzystwa
naukowe. Filozofia i Objawienie. Nauki przyrodnicze, prawo natury. Empiryzm i deizm. Montesquieu i Wolter. Wolnomularstwo (masoneria).
20. Jansenizm i teologia
Jansenici i Prowincjaki. Orzeczenia papiey i ingerencje krla. Quesnel, Fenelon i bulla Unigenitus. Akceptanci i apelacja do soboru. Milczenie i jansenizm polityczny. Biblistyka i teologia.
Kazuistyka i teologia moralna. Mistyka i kwietyzm. Literatura duchowa i ascetyczna. Historia i
mauryni.
21. Diecezje, zakony, ycie religijne
Biskupstwa i biskupi. Kapituy i kapitulacje wyborcze. Seminaria i duchowiestwo. Zakony eskie. Zakony mskie. Atak na jezuitw. Szkoy i nauczyciele. Kazania i misje ludowe. Liturgia i
wita. Kult Serca Jezusowego i Matki Boej. Pobono, bractwa i pielgrzymki. Pobono sarmacka. Wystawno sztuki.
Tom 3*
IV OKRES 1758 1850

WSTRZSY REWOLUCYJNE
22. Papiestwo, wrogie idee i systemy
Konklawe i papiee (do 1799). Walka z jezuitami. Brewe kasacyjne i restytucja. Jansenici i synod utrechcki. Ksita biskupi i febronianizm. Gravamina i punktacja emska. Reformy Marii Teresy. Jzefinizm. Synod w Pistoi. Owiecenie w Polsce. Konfederacja barska i rozbir Polski. Samodzierawie carskie i katolicy.
23. Koci i Wielka Rewolucja Francuska
Francja i Koci. Francuskie duchowiestwo. Duchowni i Zgromadzanie Narodowe. Konstytuanta i kler. Konstytucja cywilna kleru. Schizmatycki Koci konstytucyjny. Pius VI i rewolucja.
Jakobini i terror. Dechrystianizacja i ateizacja. Dyrektoriat i ucisk Kocioa. Rewolucyjne republiki i Koci. W Republikach woskich. Republika Rzymska i papie wizie. Konstytucja Trzeciego Maja. Insurekcja Kociuszkowska.
24. Pius VII i wadztwo Napoleona

Pius VII i Consalvi. Napoleon i konkordat. Artykuy organiczne. Reorganizacja Kocioa. Odnowa ycia kocielnego. Rzym i cesarz Francuzw. Wochy i Hiszpania pod wadz Napoleona. Sekularyzacja w Niemczech. Koci w Ksistwie Warszawskim. Synod paryski i uwiziony papie.
25. Legalizm i Koci
Koci i Kongres Wiedeski. Legalizm i Pius VII. Metropolia warszawska. Bulla De salute animarum. Austria i Galicja. Legalizm Leona XII i Pius VIII. Grzegorz XVI i ultramontanizm. Pastwo Kocielne i Risorgimento. Na Pwyspie Apeniskim. Na Pwyspie Iberyjskim. W monarchii francuskiej. W krajach niemieckich. W kantonach szwajcarskich.
26. Liberalizm i ultramontanizm
Rewolucja Lipcowa we Francji. Liberalizm, Lamennais i LAvenir. Encyklika Mirari vos. Powstanie Listopadowe. Grzegorz XVI i Powstanie. Liberalizm w Belgii. Ultramontanizm francuski
i niemiecki. Konserwatyzm bawarski i austriacka. Ruchy wolnociowe Polakw. Wiosna Ludw.
Liberalizm Piusa IX.
27. Kraje amerykaskie
Misje i Koci w Kanadzie. Misje w Stanach Zjednoczonych. Koci w Stanach Zjednoczonych.
Niepokoje Ameryki Poudniowej. Liberalizm latynoamerykaskich republik. Meksyk i Ameryka
rodkowa. Kolumbia, Wenezuela i Ekwador. Boliwia, Peru i Chile. Argentyna, Paragwaj i Urugwaj. Cesarstwo brazylijskie.
28. Katolicy i innowiercy
Diaspory katolickie. Katolicy w Anglii i Szkocji. Katolicy w Irlandii. Bill emancypacyjny i problem irlandzki. Anglikanie i ruch oksfordzki. Katolicy w krajach skandynawskich. Katolicy w
Holandii. Katolicy i maestwa mieszane w Prusach. Frankici i konwersje ydw. Integracja i
asymilacja ydw. Ewangelicy i odnowa religijna. Anglopruskie biskupstwo w Jerozolimie.
Ewangelicy w Ameryce aciskiej. Ewangelicy w Stanach Zjednoczonych. Teologia ewangelicka. Szkoa tybindzka i Strauss.
29. Prawosawie, unie i misje
Ortodoksi i katolicy w Rosji. Ortodoksi i katolicy w Turcji. Ortodoksi w cesarstwie austriackim.
Unici a Stolica Apostolska. Unici na ziemiach polskich. Gruzini i Ormianie. Jakobici i Chaldejczycy. Maronici i melchici w Libanie. Unici i misje na Bliskim Wschodzie. Upadek i odnowienie
misji. Misje w Afryce. Misje na Dalekim Wschodzie. Korea i Chiny.
30. Rewolucje i ycie kocielne w Europie
Biskupi i duchowiestwo. Zakony i zgromadzenia zakonne. Wolno nauczania. Nauczanie katechetyczne. Prasa i czasopisma katolickie. Uniwersytet w Lowanium i nauki kocielne. Nauki koCzasy nowoytne 1517 1914
cielne we Francji. Hermezjanizm i gntiherianizm. Teologia moralna, racjonalizm, rygoryzm.

Teologia pastoralna i duszpasterstwo. Liturgia i sztuka sakralna. Bractwa i stowarzyszenia. Romantyzm, mesjanizm i religijno. Katolicy i apostolat.
V OKRES 1850 - 1914

UMOCNIENIE PRYMACJALNE
31. Pius IX i liberalizm polityczny
Dugi pontyfikat. Austriacki konkordat i prawa majowe. Koci w Galicji. Utrata Pastwa Kocielnego. Zoona sytuacja na Pwyspie Iberyjskim. Republika, cesarstwa i Komuna Paryska.
Liberalni katolicy Belgii i Holandii. Liberalizm szwajcarski. Liberalizm i konserwatyzm niemiecki. Prusy i katolickie Centrum. Polscy prymasi: Przyuski i Ledchowski.
32. Obrona przed bdami
Ultramontainizm i opozycja. Liberalni katolic. The Rambler, Newman, Acton. Syllabus Piusa IX.
Problemy nauk kocielnych. Teologowie niemieccy. Neoscholastyka. Sobr Watykaski I. Dogmat o nieomylnoci papieskiej. Kulturkampf. Obrona katolikw i Polakw. Starokatolicy.
33. Laicyzujcy si wiat europejski
Papie polityk i spoecznik. Papie reformator i wity. Wrogowie Kocioa. Polityka papiey.
Chrzecijaska demokracja. Reforma kurii i kodyfikacja prawa. Watykan i Kwiryna. Monarchia
austrowgierska. Zakoczenie Kulturkampfu. Trzecia Republika antykocielna. Francja zlaicyzowana. Kraje modej demokracji. Kraje iberyjskie.
34. Koci i liberalni Anglosasi
Hierarchia w Wielkiej Brytanii. Katolicy w Irlandii. Mody Koci australijski. Koci kanadyjski. Koci Stanw Zjednoczonych. Emigranci w Ameryce Pnocnej. Amerykanizm i spoeczne
problemy.
35. Koci i niespokojni Latynoamerykanie
Republiki i Stolica Apostolska. Meksyk. Kuba (Antyle). Ameryka Centralna. Kolumbia i Wenezuela. Ekwador, Peru i Boliwia. Chile i Argentyna. Urugwaj i Paragwaj. Brazylia.
36. Katolicyzm i chrzecijanie wschodni
Kocioy wschodnie unickie. Stolica Apostolska i chrzecijaski Wschd. Leon XIII i jedno Kocioa. Narodowe Kocioy chrzecijaskie. Patriarchaty ortodoksyjne w Turcji. W monarchii austrowgierskiej. Cerkiew rosyjska, Pius IX i konkordat. Rewolucja moralna Polakw. Duchowie-
stwo i Powstanie Styczniowe. Represje i martyrologium unitw. Porozumienie, edykt tolerancyjny

i mariawici.
37. Misje ywotne
Sobr i misje. Stolica Apostolska i dziea misyjne. Misjonarze i kler tubylczy. Rozwj misji. Japonia i Korea. Kraje francuskich wpyww. Kraje brytyjskiego panowania. Filipiny, Indonezja i
Oceania. Misje afrykaskie.
38. Intelektualny i integrystyczny katolicyzm
Kultura i nauka. Uniwersytety katolickie. Szkoy i nauczanie religii. Emancypacja biblistyki. Naukowo historii. Odnowienie filozofii chrzecijaskiej. Woski ruch reformy katolicyzmu. Niemiecki katolicyzm reformistyczny. Angielski katolicyzm postpowy. Francuski katolicyzm modernizujcy. Modernizm i integryzm. Semimodernizm nieokrelony. Orzeczenia Piusa X. Rozwj
nauki katolickiej.
39. Katolicyzm spoeczny
Spoeczny wymiar religii. Warstwy zaniedbane i robotnicy. Spoeczne pogldy katolikw. Manifest i katolicyzm spoeczny. Encyklika Rerum novarum. Katolickie dziaanie i partie. Katolickie
stowarzyszenia i zwizki. Woskie Opera dei Congressi. Francuski modernizm spoeczny. Polscy
kapani spoecznicy.
40. Odrodzenie duchowe
Kler i seminaryjna formacja. Odnowa ycia zakonnego. Nowe zgromadzenia zakonne. Polskie odrodzenie zakonne. Dobrzy katolicy i apostolat. Liturgiczna odnowa. Msza i komunia. Adoracja i
Kongresy Eucharystyczne. Kult Serca Jezusowego i Caritas. Raniec i kongresy maryjne. Pobono i literatura duchowa. Sztuka w subie liturgii.
Pierwszy okres
1517 - 1564
REFORMA I REFORMACJA
W pierwszym wierwieczu XVI stulecia wielu ludzi pragno reformy Kocioa, lecz tylko niektrzy
nad ni pracowali.
Marcin Luter wystpi publicznie z daniem zmian w nauce i strukturze Kocioa. Szybko znalaz
wielu zwolennikw, a rozpoczty przez niego ruch w Niemczech uleg wkrtce radykalizacji. W pewnym okresie sta si nawet rewolucyjnym, cho wic rozwija si pod hasem reformy, nie posiada jej
uznawanego w Kociele charakteru, dlatego w jzyku polskim nazwano go reformacj, a nie reform
Kocioa. Dzisiaj wszake reformacj nazywa si chtnie reform ewangelick, by nie podkrela jej
przeciwiestwa do reformy katolickiej.
W Szwajcarii, na obszarze jzyka niemieckiego (Zurych), podobny ruch reformacyjny zapocztkowa
Ulrych Zwingli, a na obszarze jzyka francuskiego (Genewa) Jan Kalwin.
Niektrzy wadcy popierali nowy ruch, lecz nie odeszli od katolicyzmu, inni wprost opowiedzieli si za
reformacj. Krl angielski Henryk VIII zwalcza nauk Lutra, jednak z osobistych i pastwowych racji
doprowadzi Koci w Anglii do schizmy, przez co uatwiona bya pniej jej protestantyzacja.
W Kociele katolickim, niewiadomym pocztkowo, czym jest ruch reformacyjny, powoli przeprowadzano reform, najpierw w maych krgach duchownych i wieckich. Przeksztacio to niektre z nich w nowe zakony. Gwnego dziea reformy dokonano wszake (1545-1563) na soborze trydenckim, po ktrym
wyranie dostrzega si Odnow Kocioa katolickiego.
Rozam jednego zachodniego chrzecijastwa, na katolickie i ewangelickie, nie zahamowa rozwoju misji
katolickich, zaktywizowanych odkryciami geograficznymi. Pocztkowo wszake borykay si one z brakiem misjonarzy, zym przykadem kolonizatorw i wieloma przeszkodami, ktre w nowym wiecie
tkwiy w jzyku i zrnicowanej kulturze ludnoci tubylczej, w Azji za i Afryce - w zoonej sytuacji
religijnej i politycznej.
Rozdzia 1
ROZWJ MISJI
W poszukiwaniu morskiej drogi do Indii eglarze portugalscy obsadzili najwaniejsze punkty afrykaskiego wybrzea, lecz misje katolickie nie miay tam szans powodzenia. Rozwiny si natomiast pod
patronatem krla portugalskiego w Indiach, Japonii i Brazylii, a pod patronatem krla hiszpaskiego na
Antylach, Kubie, Haiti (zwanej wwczas Hispaniol), w Dominikanie, Gwadelupie, Porto Rico, Meksyku, Salwadorze, Hondurasie, Peru i Chile.
Francja zdobywaa powoli kolonie: Hudson od 1523 roku, Kanad od 1534 roku. Krl Franciszek I zaj
si nawracaniem dzikich mniej z religijnego przekonania, bardziej z politycznego wyrachowania, dlatego
Koci francuski wczy si do pracy misyjnej na szersz skal dopiero w nastpnym okresie.
Na terenach misyjnych w nowym wiecie Koci prowadzi podwjn dziaalno: duszpastersk wrd
kolonizatorw i misyjn wrd tubylcw. Koci katolicki z objtych ruchem reformacyjnym krajw nie
wczy si w t dziaalno. Przyczyna tkwia nie tylko w wybuchu reformacji. Uprawianie misji uznawano za obowizek monarchy i Kocioa w pastwie, zdobywajcym dla siebie kolonie.
Wsplne dzieo
Misje na pocztku czasw nowoytnych stay si wsplnym dzieem Kocioa i pastwa. Wadcy dwch
pierwszych potg kolonialnych, Hiszpanii i Portugalii, kierowali si przekonaniem, e podbite kraje
pogan s cakowit wasnoci monarchy. On za, odpowiedzialny za zbawienie take tych nowych pod-
danych, ma prawo posugiwania si wobec nich kocielnymi przywilejami, jakie posiada dotychczas w
swoim pastwie.
Krl hiszpaski uzyska ju od papiea Juliusza II bull (1508), ktra wprawdzie przypominaa mu
obowizek wysyania misjonarzy i ich utrzymania, jak rwnie fundowania kociow i biskupstw, ale te
obdarzaa go przywilejem erygowania diecezji i wszystkich beneficjw, wraz z prawem ich obsadzania i
mianowania biskupw. Taki patronat nie budzi wwczas zastrzee, bo nie dostrzegano, e misje s
przede wszystkim wewntrzn spraw kocieln. Sobr trydencki nie widzia potrzeby szerszego zajmowania si nimi. W swoich dekretach tylko jeden raz mwi o krajach misyjnych. Papie Pawe III poczuwa si wszake do obowizku wydania (1537) bulli Sublimis Deus o prawach Indian.
Listy misjonarzy, zwaszcza drukowane listy jezuitw, budziy w Europie zapa misyjny. Ideaem nowoczesnego misjonarza sta si Franciszek Ksawery (wity), autor wielu takich listw. Z nich poznawano
liczne problemy pracy misyjnej.
Teologia zajmowaa si nimi minimalnie, cho dokadniejszego okrelenia wymagay takie zagadnienia,
jak obowizek nawracania pogan, zakres fundamentalnej treci wiary, ktrej naleao wymaga od neofitw, ich miejsce w Kociele i nalene im prawa. Nic wic dziwnego, e powszechnie podzielano pogldy, wedug ktrych poganie wtedy staj si prawdziwymi chrzecijanami, gdy zniszczy si ich dotychczasowe zapatrywania, wierzenia, kulty i obyczaje. Ludnoci kolonizowanej proklamowano wic wyranie,
e musi przyj chrzecijastwo wraz z uznaniem zwierzchnictwa nowego monarchy. Dominikanie
wszake, gdy udali si do krajw amerykaskich na misje, rozpoczli (1509) walk o waciwe metody
misyjne i prawa dla tubylcw. Dugo jednak nie udzielano tubylcom wice kapaskich. Nawet zabroniono na pierwszym synodzie meksykaskim (1555) dopuszczania Indian, Metysw i Mulatw do
kapastwa.
Na prac misyjn udawali si gwnie zakonnicy. W Ameryce dziaali najliczniej franciszkanie, ale take
dominikanie, hieronimici, augustianie, mercedariusze i jezuici (od 1572). Wysyay ich zakonne wadze
hiszpaskie lub portugalskie, ale dziaali w cznoci z generaami swoich zakonw w Rzymie.
Patronat Portugalii
Portugalia nie stworzya w Azji i Afryce swoich pastw kolonialnych. Miaa natomiast zorganizowan
koloni, Brazyli, w Ameryce Poudniowej.
Brazylia staa si terenem dziaalnoci franciszkanw, lecz do poowy XVI wieku utworzyli oni tam zaledwie kilka placwek misyjnych. Systematyczn dziaalno chrystianizacyjn stara si zorganizowa
gubernator Brazylii, Tome de Sousa (od 1549) przy pomocy jezuitw. Misjonarze jednak ginli czsto z
rk Indian. Rozwj misji dostrzegalny jest dopiero w nastpnym okresie.
Afryka ju w XV wieku stanowia cel podry misjonarzy, lecz w dziaalnoci ograniczali si oni do
wskiego pasa nadbrzea, na ktrym Europejczycy mieli swoje handlowe faktorie. Przeszkody w chrystianizacji stawiay nie tylko rodzime kulty pogaskie, ale rwnie islam, ktry przenika nawet do tzw.
Czarnej Afryki.
Kongo miao z krajw afrykaskich najwiksze szans na szybk chrystianizacj. Uzalenione od Portugalczykw, byo rzdzone przez chrzecijaskiego wadc, Alfonsa, syna krla Nwemba Nzinga. Dziki
niemu powstao (1534) biskupstwo w Sao Tome. Odkryty w XIX wieku napis na lewym brzegu rzeki
Kongo zawiera wyznanie chrzecijaskiej wiary krla Alfonsa, wiadomo o zbudowaniu przez niego 12
kociow i tysicach jego poddanych, ktrzy potrafili czyta. Zaleno od Portugalii nie sprzyjaa rozwojowi chrzecijastwa. Poselstwu z Konga powiedzia krl portugalski: Chocia nasze starania zmierzaj w pierwszej linii do wikszej czci Boga i pomylnoci krla, musicie jednak wyjani krlowi Konga, co ma uczyni, by nasze okrty napeni niewolnikami, miedzi i koci soniow. Wywz niewolnikw do Ameryki budzi nienawi tubylcw do chrzecijan, nic wic dziwnego, e misje w Kongo upady
po mierci krla Alfonsa.
Angola przyja (1536) pierwszych misjonarzy z Konga, lecz ani oni, ani pniej przybyli jezuici nie
osignli w niej wikszych rezultatw. Dopiero w 1596 roku zdoano zaoy pierwsze biskupstwo w
Santa Cruz do Reino, z siedzib w San Salvador.
10
Mozambik posiada handlow faktori portugalsk, w ktrej od 1498 roku dziaali duchowni chrzecijascy, lecz jako kapelani Portugalczykw i ich ochrzczonych niewolnikw. W portach tego kraju na krtko
zatrzymywali si misjonarze, podajcy na Daleki Wschd, lecz dziaali jedynie wrd zag portugalskich. Pierwszych staych misjonarzy przysali (1559) jezuici z Goa. Chrzest krla z Inhambane (Tonga) i
potnego wadcy, monomotapy nad grn Zambezi okaza si nietrway. Wskutek intryg mahometan
misjonarze zostali oskareni o szpiegostwo. Zginli wic dwaj jezuici, uduszeni, a inni powrcili do Indii.
Wznowienia misji dokonano dopiero w nastpnym okresie.
W Azji chrzecijastwo napotkao na rozwinit kultur tamtejszych ludw i na ich silne systemy religijne. Wszake Portugalia wkadaa wiele wysiku w dziaalno misyjn, zwaszcza gdy jej krl otrzyma
(1500) od Aleksandra VI uprawnienia apostolskiego komisarza dla Indii i Przyldka Dobrej Nadziei.
Indie, za panowania dynastii Lodich w Delhi, byy penetrowane przez europejskich eglarzy i kupcw.
Miay te na zachodnim wybrzeu faktorie portugalskie. Mogo wic z fundacji krla portugalskiego powsta pierwsze biskupstwo w Funchal (stolica Madery). Jego ogromny obszar podzielono, tworzc
(1534) w Funchal metropoli z czterema biskupstwami. Jednym z nich byo biskupstwo w Goi, obejmujce cay obszar od Przyldka Dobrej Nadziei do wysp japoskich.
W Goi pierwszy biskup, franciszkanin Joao dAlbuquerque zaoy (1541) kolegium dla ksztacenia tubylczego kleru. Misja czynia take postpy w poudniowych Indiach, wrd tzw. chrzecijan Tomaszowych, istniejcych tam jako potomkowie nestorian od czasw staroytnoci chrzecijaskiej. Biskup Joao
utworzy dla nich kolegium w Krangauor i czyni starania o ich pojednanie z Kocioem katolickim. Dokonao si ono dopiero na synodzie w Diamper (1599).
Do szybszego rozwoju misji w Indiach przyczynili si jezuici (od 1541). Jeden z nich, Franciszek Ksawery, sta si Apostoem Indii.
Filipiny (szereg wysp w zachodniej czci Oceanu Spokojnego) zalene od malajskiego krlestwa Madjapahit i bdce pod wpywami islamu z Indonezji, nie miay pocztkowo szczcia do spokojnego toku
misji. Rozpoczli je hiszpascy augustianie eremici, zaraz po odkryciu (1521) wysp przez Fernao de Magalhaes (Ferdynand Magellan). Wedug ustalonej w 1529 linii demarkacyjnej miay nalee do Portugalii,
lecz Hiszpanie z nich nie zrezygnowali. Pod pretekstem pomszczenia zamordowanego odkrywcy wypowiedzieli (1564) Filipiczykom wojn i zajli ich posiadoci. Dopiero wwczas przystpili do systematycznej chrystianizacji, ktra staa si wyjtkowo trwaa w porwnaniu z innymi krajami Dalekiego
Wschodu.
Franciszek Ksawery i Daleki Wschd
Japonia, pod panowaniem dynastii szogunw z rodu Ashikaga, pozwolia przybywa Europejczykom,
lecz nie wesza w zaleno od Portugalii. Misje wszake utrudniao to, e mikado by tylko nominalnym
wadc, a kraj liczy okoo 50 autonomicznych i zwalczajcych si ksistewek.
Franciszek Ksawery (zm. 3.12.1552, wity) by hiszpaskim jezuit, ktry na prob krla portugalskiego uda si przez Afryk na Daleki Wschd, posiadajc jako legat papieski szerokie uprawnienia na
terenach misyjnych. Po owocnej dziaalnoci w Goi ruszy przez Cejlon i Malakk do Japonii, gdzie przez
dwa lata (1549-1551) organizowa misje. Przypisuje mu si udzielenie chrztu ponad 30 tysicom pogan.
W listach do Ignacego Loyoli i braci zakonnych zwraca uwag na przystosowanie si misjonarzy do
kultury i potrzeb tubylcw. Opracowa te w jzyku japoskim katechizm, ale nie znajc dobrze treci
tamtejszych poj, umieci w nim okoo 50 terminw, ktre bardziej odpowiaday buddyzmowi ni
chrzecijastwu.
Chiny byy krajem, do ktrego take pody Franciszek Ksawery, lecz niespodziewanie zmar u ich
wrt, na wyspie San-cian blisko Kantonu. Inni misjonarze jezuiccy wykorzystali nawizanie kontaktw
handlowych Portugalczykw z Chinami. Swoim orodkiem misyjnym, a w razie potrzeby miejscem azylu, uczynili zaoone przez nich (1554) miasto Makau, centrum handlu Europejczykw z Wschodem. W
tym miecie powstao wkrtce (1559) biskupstwo, stajc si baz wyjciow misjonarzy, udajcych si do
Chin.
11
Pod berem hiszpaskim

Kolumb, odkrywca Ameryki, da swojemu admiralskiemu okrtowi pobon nazw Santa Maria i chlubi
si, e jego odkrycia doprowadziy pogaskie ludy do prawdziwej wiary. W umowie wszake z krlem
hiszpaskim nie pomin tego, by zapewni sobie znaczny udzia w zyskach z wyprawy i eksploatacji
odkrytych terenw. Zaoga jego trzech okrtw skadaa si z ludzi rnej wartoci, wrd ktrych nie
brakowao przestpcw.
Kolonizatorzy hiszpascy rekrutowali si przez dugi czas z ludzi zdolnych do ryzyka, odwanych, lecz
czsto nie liczcych si z boskimi i ludzkimi prawami. Szukali oni przede wszystkim osobistego zysku,
co doprowadzio do tragicznej eksploatacji ludnoci tubylczej i zniszczenia ich kultury. Wielu byo ju
zdemoralizowanych lub atwo ulegao demoralizacji, ktra obja te tubylcw. Demoralizacj uatwia
brak rodzinnego ycia kolonizatorw, wszak wyjedali do nowego wiata najczciej bez on. Jak obliczono, w latach 1509-1533 tylko 470 Hiszpanek udao si do Ameryki. Hiszpanie za nie zawierali maestw z miejscowymi kobietami. Wikszo z nich ya w nielegalnych zwizkach.
Kodeks z Burgos (1512) ustala pewne prawa dla nowego wiata, ale nie zdoa usun naduy. Rada
Indiaska, zoona z prawnikw i teologw jako organ doradczy i czciowo wykonawczy krla hiszpaskiego, powoli zdobywaa rozeznanie w problemach misyjnych. Stosunek kolonizatorw do Indian okrelay kolejno stosowane systemy: requerimiento (ogaszanie hiszpaskiego prawa i podstawowych prawd
chrzecijaskich, wezwanie ludnoci do ich przyjcia i zagroenie uycia siy, gdyby odmwili), repartimiento (podzia, nadanie Hiszpanom okrelonych obszarw ziemi z ludnoci tubylcz, ktrej mieli przekazywa prawdy wiary chrzecijaskiej i ktr mogli obcia przymusow prac), encomienda (zlecenie, oddanie Indian w opiek Hiszpanw, lecz dopuszczajce przymusow prac).
Obrocy Indian
W obronie Indian wystpili niektrzy misjonarze, szczeglnie dwaj dominikanie.
Antonio de Montesinos, hiszpaski dominikanin z Salamanki, uda si (1510) na Haiti z wybitnym
wspbratem zakonnym Pedro de Cordoba. Po zapoznaniu si z sytuacj Indian, jako pierwsi z misjonarzy nowego wiata publicznie protestowali przeciw niemoralnemu postpowaniu kolonizatorw i systemowi encomiendy, czym wywoali w Hiszpanii wielkie poruszenie. Montesinos przyby do Hiszpanii
(1512), dostarczy krlowi przykadw zego postpowania kolonizatorw i chyba tym przyczyni si do
wydania Kodeksu z Burgos. W 1515 roku powrci na Haiti, zabierajc z sob kapana, Bartolomea de
Las Casas. Obaj odtd wystpowali w obronie Indian. Pierwszy z nich uda si (1528) do Wenezueli z 20
dominikanami, jako protektor Indian. Jego dziaalno wywoaa wszake tak gwatowne sprzeciwy kolonizatorw, e zosta przez nich zamordowany (1545).
Bartolome de Las Casas (1474-1566), hiszpaski kapan diecezjalny, a pniej (1522) dominikanin i
biskup w Chiapa (Meksyk), siedmiokrotnie przybywa do Hiszpanii, by uzyska u krla usunicie naduy w koloniach. Opisywane przez niego w raportach i publikacjach, jak Krtka relacja o wyniszczeniu
Indian i Historia Indian, przykady tych naduy stay si podstaw dla legenda negra, ktra jednostronnie w czarnych barwach przedstawia losy kolonii pod berem hiszpaskim. Naduy wszake byo wiele,
a postulaty tego misjonarza i biskupa co do poprawy losu Indian nie powstay jako wymys niebezpiecznego fanatyka, jak niejedni to okrelali. W Meksyku by naocznym wiadkiem bezwzgldnego dziaania
Corteza, stara si pooy temu tam, nie zdoa jednak ocali kultury Aztekw od zniszczenia. Jako
obroca ludnoci indiaskiej uzna za mniejsze zo sprowadzanie niewolnikw Murzynw do Ameryki,
wedug niego bardziej odpornych na cik prac w kopalniach. Pniej tego aowa, widzc w jakim
ponieniu zostaj ci czarni niewolnicy.
Patronat Hiszpanii
Antyle, szczeglnie wyspy Haiti, Kuba, Jamajka (Santiago) i Puerto Rico, stay si pierwszymi koloniami
hiszpaskimi i pierwszymi terenami misyjnymi w Ameryce rodkowej.
Kolumb podczas drugiej wyprawy zabra dwunastu zakonnikw, ale ich dziaalno misyjna nie przyniosa rezultatw, dopiero nastpna grupa franciszkanw (1500 rok) ochrzcia znaczn liczb ludnoci tubyl-
12
czej i uzyskaa od Juliusza II ustanowienie arcybiskupstwa i dwch biskupstw. Krl hiszpaski uzna to
za nieformalne, bo dokonane bez jego zgody. Zaoy wic (1511) biskupstwa w San Domingo i Conception de la Vega na Haiti, w San Juan na Puerto Rico, w Baracoa na Kubie (1518), przeniesione (1522) do
Santiago de Cuba. Niestety, po dwudziestu latach rzdw kolonialnych milionowa ludno Antyli zmalaa do 14 tysicy, a cigani (od 1501) z Afryki niewolnicy murzyscy stanowili wwczas dwie trzecie
ludnoci.
Meksyk, kraj o wysokiej kulturze Majw, rzdzony przez Aztekw z stolic w Tenochtitlan, zosta podbity (1519-1521) przez hiszpaskiego konkwistadora, Hernana Corteza (Cortes), ktremu uleg ostatni
wadca aztecki, Montezuma II, lecz wkrtce przyczy si do powstania przeciw Hiszpanom i zmar
wskutek odniesionej rany. Cortez wprowadza si nie tylko hiszpaskie panowanie, ale take chrzecijastwo: niszczy boki i stawia krzye. Pod kar mierci zakaza skadania ofiar z ludzi. W swoim wojsku mia znaczn liczb kapelanw, ktrzy zajli si pouczaniem tubylcw.
Systematyczne misje w Meksyku podjli franciszkanie. Dwunastu z nich przybyo (1522) z Niderlandw
i otrzymao - dziki swej pionierskiej dziaalnoci chrystianizacyjnej - nazw Dwunastu Apostatw Meksyku. Genera zakonu nadesa im Instrukcj, ktra staa si Magna Charta misji, a take meksykaskiej
kultury. Przy kocu omawianego okresu franciszkanie posiadali w tym kraju 80 klasztorw, dominikanie
czterdzieci i tyle augustianie.
Z Meksyku wyruszyli misjonarze do Gwatemali (1525), Hondurasu (1527), Yucatanu (1534) i do Nowego Meksyku (1540). Schrystianizowana zostaa wic caa tzw. Nowa Hiszpania. Pierwsze biskupstwo
powstao (1525) w Tlaxcala, nastpne (1530) w miecie Meksyku, ktre ju w 1546 roku zostao metropoli. Dominikanie zaoyli tam uniwersytet w 1553 roku, a od pocztku misji istniaa szkoa, w ktrej
uczono oprcz religii take czytania i pisania. Biskup Juan de Zumarraga ufundowa (1536) kolegium do
ksztacenia modziey, z zamiarem przygotowania z niej kleru tubylczego.
Peru, kraj Inkw o wasnej kulturze i scentralizowanym pastwie ze stolic w Cusco, zosta szybko opanowany przez Hiszpanw pod wodz Francesco Pizarro. Po spotkaniu z nim w Cajamarce (1532) wdz
Atahualpa zgodzi si przyj chrzest, lecz wbrew temu spotkaa go mier. Chrystianizacj kraju zajli
si (1531) dominikanie. W Cusco powstao (1537) pierwsze biskupstwo, a w miecie Lima, zaoonym
przez Pizarro, drugie biskupstwo (1541), podniesione po piciu latach do rangi metropolii.
Z Peru promieniowao chrzecijastwo na ssiednie Chile, gdzie zaoono biskupstwo w Santiago (1561)
i Imperia (1563).
Kolumbia i Wenezuela, jako hiszpaskie kolonie nazwane Now Grenad, zostay objte misjami przez
dominikanw i franciszkanw. Pierwszy z tych krajw od 1536 roku, drugi od 1549 roku, gdy dokonano
ich podboju.
Franciszkanw, bronicych neofitw przed wyzyskiem Europejczykw, kolonizatorzy zwali zoliwie
niszczycielami konkwisty, nie liczc si z tym, e swoim postpowaniem budzili nienawi tubylcw do
biaych, co powodowao mordowanie take misjonarzy.
Pierwsze biskupstwo dla Wenezueli powstao (1562) w zaoonym przez Hiszpanw miecie Santa Fe de
Bogota. Po dwch latach podniesiono je do rzdu metropolii.
Ameryka aciska uzyskaa (do 1564) cztery metropolie (Santo Domingo, Meksyk, Lima i Santa Fe de
Bogota), w ktrych granicach istniao 21 diecezji. Byy one terytorialnie rozlege, lecz nie zawsze liczebnie wielkie. Kolonizatorw przybywao z Europy coraz wicej, lecz ubywao ludnoci tubylczej w stopniu zastraszajcym. Obliczono, e liczba Indian w Meksyku zmalaa z 25 milionw w 1519 roku do 16
milionw w 1523 roku, 6 milionw w 1548 roku i 2,6 miliona w 1568 roku. Przyczynami byy nie tylko
walki z biaymi i wojny midzy plemionami, nie tylko eksploatacja ludnoci indiaskiej przez prac niewolnicz, ale take naruszenie przez styl europejski ich tradycyjnego sposobu ycia i przywiezienie mikrobw, ktre wywoyway straszne epidemie.
13
Rozdzia 2
WYBUCH REFORMACJI
Koci, przez misje rozwijajcy si geograficznie i liczebnie poza Europ, przeywa okres wietnoci w
jeszcze jednej dziedzinie: w sztuce renesansowej. By to jednak blask zewntrzny, pod ktrym ukryway
si cienie samego humanizmu, a przede wszystkim wewntrzna sabo Kocioa, narastajca od dawna
wskutek trzech zasadniczych przyczyn: braku w nim powszechnej reformy, niekorzystnej sytuacji politycznej cesarstwa przy kocu redniowiecza, obolaych stosunkw ekonomicznych i spoecznych rycerstwa, mieszczastwa i chopstwa, zwaszcza w Niemczech, w ktrych te wybucha reformacja i najpierw
dokona si rozam w jednym dotychczas Kociele.
Wymienione przyczyny - poza brakiem reformy Kocioa - miay wszake minimalny wpyw na sam fakt
ogoszenia (1517) przez Marcina Lutra tez o odpustach, co uznaje si za pocztek rozamu.
Reformacyjny program Lutra ksztatowa si przez studium Pisma witego i dzie witego Augustyna
oraz jego osobiste przeycia religijne. Nie zyskaby wszake tylu zwolennikw i swoim wystpieniem
przeciw odpustom nie wyzwoliby tak gwatownego ruchu reformacyjnego, gdyby nie dziaay tamte
przyczyny. Rozam sta si faktem najpierw w jego osobistym yciu, gdy spali (1520) bull papiesk,
dajc odwoania bdnej nauki, i gdy zostaa rzucona (1521) na niego kltwa, nastpnie za w Kociele
niemieckim, gdy ksita - elektor saski i landgraf heski - wasnowolnie dokonali (1524) u siebie reformy
Kocioa wedug nauki Lutra. Obok Kocioa katolickiego zaczy wwczas istnie Kocioy ewangelickie.
Cienie renesansu
W pierwszej poowie XVI wieku dziaali nadal najwybitniejsi twrcy sztuki renesansowej i pisarze humanici. Widocznym staje si te rozwj urzdze technicznych. Wprawdzie umieraj: Leonardo da
Vinci (1519) i Rafael Santi (1520), ale Micha Anio stale jest jeszcze u szczytu swej twrczoci. W
1520 roku rozpoczyna we Florencji nagrobki Giuliana i Lorenza Medici, potem w Rzymie wykonuje Sd
Ostateczny w Kaplicy Sykstyskiej, kontynuuje budow bazyliki w. Piotra i zajmuje si budow kocioa S. Maria degli Angoli.
Z wybitnych dzie, dziki kocielnemu mecenatowi powstaj: Tycjana Wniebowzita dla kocioa Trari
w Wenecji i inne Madonny oraz freski w kociele w. Jana Ewangelisty w Farmie, i Cierniem koronowanie; Albrechta Drera Czterech Apostow, Correggia Madonny, Mistyczne zalubiny w. Katarzyny i
wita noc; Giorgia Vasariego (autora pierwszej historii sztuki) freski o tematyce religijnej: Paola Veronesego Gody w Kanie Galilejskiej; Wita Stwosza, ktry ju w 1489 roku ukoczy otarz mariacki w
Krakowie, poliptyki i otarze dla kociow w Niemczech.
W dziedzinie muzyki kocielnej gon staa si kompozycja Missa de beata Virgine A. Brumela, dykcjonarz muzyczny Jeana Tinctori de Nivelles, a przede wszystkim kompozycje G. P. Palestriny (15251594) znakomite ju w pierwszym okresie jego dziaalnoci, gdy by kapelmistrzem przy bazylice w.
Piotra w Rzymie, a nastpnie przy bazylice w. Jana na Lateranie. Kompozycje Palestriny uznano na soborze trydenckim za obowizujcy styl muzyki kocielnej.
W Polsce jest to okres szczeglnego rozkwitu renesansu, jej prawdziwy zoty wiek w sztuce i literaturze.
Czoowym zabytkiem architektury staa si kaplica Zygmuntowska w katedrze wawelskiej. Oprcz cudzoziemcw dziaali polscy artyci, jak cysters Stanisaw Samostrzelnik z Mogiy (zm. 1541), twrca
duych kompozycji figuralnych. Przybywanie artystw z zagranicy byo moliwe dziki mecenatowi polskich wadcw i monych rodw, a take prymasw i biskupw.
Jan z Lublina da polskiej muzyce organowej dobre podstawy rozwoju. Jego Tabulatura organowa
obejmuje ponad 680 utworw muzycznych. Kapela rorantystw, zaoona (1540) przez krla z duchownych przy kaplicy Zygmuntowskiej, znalaza naladowcw przy innych katedrach i kocioach.
wietno sztuki renesansowej opromienia ludzi Kocioa, ktrzy chtnie uprawiali mecenat, jak papie
Leon X. Cieniem wszake jest uprawianie mecenatu czsto kosztem nie tylko rodkw materialnych, potrzebnych na inne cele kocielne, ale take zaniedbania obowizkw stanu duchownego. Innego rodzaju
14
cieniem, dostrzeganym w sztuce renesansowej, jest pesymizm, ktrego symbolem stay si dziea Tycjana
z kocowego okresu ycia, jak wymienione ju Cierniem koronowanie i autoportrety artysty. Pesymizm
ten by stanem ducha wielu ludzi XVI-wiecznego humanizmu, moe na skutek rozwinitej przez niego
umiejtnoci krytycznego spojrzenia na ycie. W tym krytycyzmie i pesymizmie widzi si czynniki uatwiajce rozwj reformacji.
Krytycyzm i pesymizm
Humanizmowi przypisuje si nauczenie ludzi krytycznego mylenia. W rezultacie rozwijaa si nauka,
obalajca niejeden mit historyczny, jak Darowizna Konstantyna, czy te owocujca krytycznym wydaniem tekstw pisarzy wczesnochrzecijaskich i przekadami Pisma witego z krytycznym komentarzem, jak to wida u Erazma z Rotterdamu. Wykorzystali to propagatorzy reformacji, ktrzy przejli jego
greckie wydanie Nowego Testamentu za oficjalny tekst Kocioa ewangelickiego.
Krytycznie spogldali humanici na niedomagania Kocioa, ktre moe nie byy o wiele wiksze ni
przed okresem Renesansu, lecz teraz gorzej je znoszono. W swoim krytycyzmie czowiek renesansowy
wydaje si by bardziej wraliwy na dostrzeony w Kociele rozam midzy ideaami a rzeczywistoci,
midzy nauk a yciem. Nastawiony wszake krytycznie do dotychczasowych autorytetw, w tym take
do autorytetu wadzy kocielnej, zwaszcza e istniay szkodliwe niejasnoci w rozumieniu Kocioa,
mniej krytycznie lub bezkrytycznie spoglda na wasne postpowanie. Wydawao mu si, e lepiej od
autorytetw rozumie ycie, musia wic papie Hadrian VI powiedzie: wystpek sta si tak bardzo zrozumiay, e ci, ktrzy mu ulegali, nie dostrzegali ju w tym grzechu.
Humanizm zrodzi wiadomo nowych czasw i nowe pojcie reformy Kocioa. W mentalnoci wielu
humanistw dotychczasowy Koci utosamia si z tym, co dawne, chtnie wic przyjmowali oni nowy
model Kocioa w wydaniu reformacji. Ich krytycyzm wobec teologu scholastycznej, wobec kleru i papiestwa wywoywa atmosfer antyscholastyczn, antyklerykaln i antyrzymsk.
Rozbudzona przez humanizm tsknota za wolnoci wydawaa si by speniona w reformacji, ktra tak
silnie akcentowaa wolno jako prawo kadego chrzecijanina. Humanizm obejmowa wszake elitarne
grupy ludzi.
Pesymizm ogu ludzi mniej rodzi si z krytycyzmu, dostrzegajcego niedostatki w Kociele, wicej by
on waciwoci przeomu XV i XVI wieku, kiedy wzmogy si eschatologiczne oczekiwania koca
wiata. W kazaniach, sztukach widowiskowych, piewie kocielnym, obrazach i rycinach przedstawiano
apokaliptyczne nieszczcia, groce czowiekowi. Ich potwierdzenie dostrzegano w kataklizmach, ktre
nawiedzay niejeden kraj. Istniaa wielka miertelno ludzi, szczeglnie niemowlt i dzieci (ok. 50%),
spowodowana najczciej epidemiami, ktre wybuchay na skutek godu po klskach nieurodzaju, albo na
skutek tzw. morowego powietrza. W 1521 roku zaraza odebraa ycie setkom mieszkacw Parya. Codziennie grzebano na jednym tylko cmentarzu Saints Innocents okoo 40 osb.
Luter w oczekiwaniu rychego koca wiata pisa ju w 1520 roku: Ostatni dzie jest na progu. Historycy
podkrelaj, e nie zrozumie si w peni rozwoju reformacji, jeeli nie wemie si pod uwag panujcej
wwczas w Europie, a szczeglnie w Niemczech, atmosfery oczekiwania na koniec wiata.
Optymizm Erazma
Erazm z Rotterdamu (1469-1536), mnich yjcy poza klasztorem, teolog, filolog i literat, zwany ksiciem humanistw, nie ywi yciowego pesymizmu, ani eschatologicznego. Cieszy si swoj saw, kocha wolno osobist i spokj. W yciu religijnym dawa pierwszestwo mioci Boga, a nie lkowi
przed Nim. Krytycznie odnosi si do ujemnych objaww wczesnego ycia kocielnego. Subiektywnie
uznawa ze postpowanie chrzecijan za wiksz herezj, ni goszenie bdw teologicznych. Z ironi
pisa o tradycyjnej pobonoci i wypaczeniach w ceremoniach kocielnych. Pitnowa skostnienie scholastyki i szkoln uczono teologw. Gdy jednak chciano go pozyska do Kocioa ewangelickiego,
owiadczy, e dostrzega braki w Kociele katolickim, ale je toleruje, chce wszake, by ten Koci tolerowa take jego osobiste braki. Spenienie reformy kocielnej widzia przede wszystkim przez wychowanie i podniesienie poziomu intelektualnego chrzecijan. Da temu wyraz w wydanym (1504) i pono-
15
wionym (1518) Enchiridionie, w ktrym przedstawia chrzecijanina wyksztaconego jako idea czowieka. Bdc humanist, docenia znaczenie wolnej woli czowieka, a jako teolog nie widzia bez niej etyki
chrzecijaskiej. Wystpi wic ze swoim traktatem O wolnej woli przeciw rozprawie Lutra O woli niewolnej. Oznaczao to rozejcie si ich drg na terenie nauki. Erazm poniecha wwczas swej rezerwy wobec doktryny Lutra. Gdy z pocztku czyniono mu zarzuty, e pozostaje na uboczu reformacji, bo troszczy
si zbyt o swoj saw i nie chce narazi si wielkim panom, uzasadni swoj postaw wstrtem do opowiadania si po stronie jakiejkolwiek partii. Podkreli zarazem, e nie chce adnej z nich suy, gdy za
bardzo kocha wolno. Wyzna wszake kiedy indziej: od Kocioa katolickiego nie oderwie mnie nawet
mier, chyba ze on sam w sposb wyrany oderwie si od Chrystusa.
Erazm do koca ycia liczy na moliwo pojednania si katolikw z protestantami przez dysputy i wyjanienia sprzecznoci. Bya to take postawa wielu jego uczniw, zwanych erazmianami. Nie tylko ta
postawa i nie tylko pocztkowe milczenie wobec nowej doktryny Lutra, ale take niektre wczeniejsze
pogldy ksicia humanistw sprzyjay powstaniu i rozwojowi reformacji. Gosi bowiem, e dla prawdziwego chrzecijanina sakramenty, stan kapaski i urzdy kocielne nie s nieodzowne. Tak si zoyo,
e umar w Bazylei po zaprowadzeniu tam reformacji, nie zosta wic opatrzony ostatnimi sakramentami.
Nigdy wszake nie zerwa z Kocioem katolickim.
Kryzys ekonomiczno-spoeczny
Oglnie przyjmuje si, e w pierwszej poowie XVI wieku trwa gospodarczy wzrost Europy. Nie brakowao jednak problemw, jak nieustannie wzrastajce ceny, szczeglnie ywnoci (w Hiszpanii a o 50%,
od pocztku do poowy XVI wieku). Wpyw na to miaa zwikszajca si liczba ludzi i przenoszenie si
znacznej czci mieszkacw wsi do miast, przycignitych rozwijajcym si w nich handlem i rzemiosem.
Chopi, nkani wielk miertelnoci swych dzieci i czstym brakiem rk do pracy, bolenie odczuwali
ciar wiadcze na rzecz pana i Kocioa. Waciciele ziemscy dyli za do powikszenia powinnoci
chopskich, co zauwaa si szczeglnie w niektrych ksistwach niemieckich. Jeeli nawet chopi nie
popadali przez to w ndz, to bronili si najpierw prawnie, potem si przed ograniczaniem ich dotychczasowej autonomii i uprawnie do korzystania z wsplnych pastwisk, lasu i wody. Powoywali si na
dawne prawa i dali postpowania z nimi wedug Boej sprawiedliwoci. W Niemczech oczekiwali od
reformacji uzyskania dla siebie penej wolnoci ekonomicznej i spoecznej, cho Luter mwi o niej
przede wszystkim w znaczeniu religijnym i kocielnym. Poparli reformacj, pki nie doznali od niej zawodu podczas wojny chopskiej.
Miasta, bogacce si na handlu i rzemiole, przeyway napicia spoeczne wskutek wzrastajcego zrnicowania stanu mieszczaskiego. Plebs miejski, cho take nalea do bractw kocielnych, odczuwa
nieraz wrogo do bogatego kleru i zasobnych - w jego mniemaniu - klasztorw. Bogaci mieszczanie
byli hojni dla Kocioa, uposaajc altarie i szpitale parafialne, lecz pragnli zmniejszenia przywilejw
kleru, zwaszcza zniesienia jego wolnoci od podatkw i sdownictwa miejskiego, zwikszenia za swoich uprawnie w Kociele. Wiele miast czsto z tych powodw wczao si do ruchu reformacyjnego.
Niejedna rada miejska wprowadzaa zmiany kocielne moc swoich uchwa.
Rycerze byli stanem najbardziej niezadowolonym z istniejcej sytuacji spoeczno-ekonomicznej. W caej
Europie zachodniej przeywali oni kryzys wskutek zmian w technice prowadzenia wojen. Tracili take
swoje znaczenie w cesarstwie na rzecz wzrastajcej siy ksit duchownych i wieckich. Czsto zuboali, niechtnie ponosili ciary wiadcze patronackich na rzecz Kocioa. Reformacja dawaa im szans
na zmniejszenie kocielnych ciarw, a nawet moliwo zajcia majtkw kocielnych.
Sytuacja polityczna cesarstwa
Na wybuch reformacji w Niemczech miay znaczny wpyw czynniki polityczne.
Ksita nie stronili od zajmowania majtkw kocielnych i powikszania swych uprawnie w Kociele,
ale widzieli w reformacji przede wszystkim dodatkow szans rozszerzenia-i umocnienia swej wadzy
terytorialnej, kosztem cesarstwa i Kocioa.
16
Cesarstwo byo osabione wielu przyczynami i na wielu paszczyznach. Maksymilian I (1508-1519) na

prno stara si wzmocni centraln wadz pastwow. Opr ksit sprawi, e zdoa zorganizowa
jedynie najwyszy sd Rzeszy.
Wczeniejsza walka cesarzy z papiestwem o panowanie w Italii rozbia redniowieczny uniwersalizm i
osabia ich wadz cesarsk. Walka Francji z Hiszpani o hegemoni w Europie Zachodniej pogbia
kryzys cesarstwa. Po wybuchu reformacji rywalizujcy z cesarzem ksita bd znajdowa sojusznika w
krlu francuskim. Poczenie tronu cesarskiego z hiszpaskim w osobie Karola V powikszyo jego konflikt z papiestwem, ktre lkao si osaczenia Pastwa Kocielnego przez Habsburgw, rzdzcych take
w Neapolu i na Sycylii. Cesarz, uwikany w wojn Hiszpanii z Francj, zagroony tureck ekspansj na
Bakanach, zmuszony do ustpstw na korzy ksit, nie potrafi we wsppracy z papiestwem rozwiza trudnych problemw kocielnych w Niemczech przed reformacj i po jej wybuchu. Tej wsppracy
nie byo take z winy papiestwa.
Teologia i papiestwo
Reformacja zacza si od kocielnego problemu odpustw i miaa przede wszystkim kocielne przyczyny. Ich wyliczanie mona zacz od zaniedbania przez papiey i biskupw realizacji uchwa dopiero co
ukoczonego soboru lateraskiego pitego, wszake jedn z zasadniczych przyczyn by stan wczesnej
wiedzy teologicznej.
Teologia, uprawiana jednostronnie w formie nominalizmu, cierpiaa na wielk dolegliwo, jak by
brak jasnych poj w nauce o sakramentach, zwaszcza o mszy witej, w nauce o Kociele i wadzy papieskiej. Ludziom o poszerzonych przez wiedz antyczn horyzontach umysowych nie wystarczay
scholastyczne formuy. Od teologii, a zwaszcza od Pisma witego odeszli renesansowi papiee. Gdy
Leon X w uroczystej procesji udawa si na objcie tronu papieskiego, jeden z napisw gosi, e z nim
obejmuje w Rzymie wadanie antyczna bogini Atena, podobnie jak za Aleksandra VI wadaa Wenus, a
za Juliusza II Mars. aden za napis nie mwi, e ma wada Chrystus i Jego Ewangelia. W kazaniach,
zreszt rzadko goszonych przez biskupw i proboszczw, mao byo nawet tej scholastycznej teologu.
Istnia wic wykorzystany przez Lutra gd Sowa Boego, tym bardziej e humanici rozbudzili zainteresowanie Pismem witym, cho u nich ograniczone do krytycznego badania tekstu.
Papiestwo, osabione w ubiegym stuleciu wielk schizm zachodni i koncyliaryzmem, musiao na korzy wadcw czyni w konkordatach ustpstwa ze swoich praw i uprawnie biskupw. Nie rezygnowao natomiast z rozbudowanego w okresie awinioskim systemu fiskalnego, a nawet go rozwijao, potrzebujc rodkw materialnych na renesansowy mecenat i obron wasnych politycznych interesw w
Italii. Od protestu wobec naduy w zbieraniu opat za odpusty na budow bazyliki w. Piotra w Rzymie
rozpocza si reformacja. Lk przed koncyliaryzmem nie pozwala na zwoanie soboru, gdy go dano w
jej pocztkowej fazie. Wczeniejszym papieom, ale rwnie Leonowi X i Klemensowi VII mona zarzuci, e myleli kategoriami Rzymu i Pastwa Kocielnego, a nie Kocioa powszechnego. Nie ulega
wtpliwoci, e Leon X mia szans na powstrzymanie reformacji, gdyby nie zwleka dwa lata z zajciem
stanowiska wobec nauki Lutra.
Reforma kurii rzymskiej bya konieczna, by usun zgubny system fiskalny i bdn praktyk obsadzania
odgrnie stanowisk kocielnych w diecezjach. Przywileje, dane wadcom w konkordatach lub tolerowane
w ich pragmatyce wadzy, nie pozwalay na stosowanie wielkich wymaga od kandydatw na biskupstwa, zwaszcza e czsto nadawano je duchownym w nagrod za sub na dworze papieskim, cesarskim
lub krlewskim, co we Francji i Anglii stao si regu.
Biskupi i duchowiestwo
Biskupi, prawie wycznie (tak byo w Niemczech) pochodzili ze stanu szlacheckiego. Godnoci te
uznawano za dobre zabezpieczenie na przyszo losu swoich modszych synw, dla ktrych nie chciano
rozdrabnia ojcowizny. Liczono take na dodanie rodowi splendoru przez biskupi lub opack infu.
Jeeli nawet byli w tym okresie biskupi zatroskani o reform ycia kocielnego w diecezjach, musieli
pokonywa szczeglne trudnoci z powodu ograniczenia ich wadzy przez wiele egzempcji papieskich,
17
przez patronat parafii i altarii w rkach panw, bractw i klasztorw, przez roszczenia archidiakonw, ktrzy dawniej uzyskali cz wadzy biskupiej.
Duchowiestwo, zarwno wysze jak i nisze, zbyt czsto nie odpowiadao wymaganiom Kocioa, nie
tylko z powodu amania prawa o celibacie, ale take z braku rozumienia potrzeb duszpasterskich. Jak
nigdy przedtem, w okresie przedreformacyjnym powstao wiele beneficjw kocielnych, szczeglnie altarii i prebend, lecz fundatorzy mniej dbali o potrzeby duszpasterskie, wicej natomiast o spenienie dobrego czynu lub zapewnienie beneficjum komu z rodziny.
Wzrost iloci beneficjw powodowa niedostatek kandydatw na nie, trudno wic byo stosowa surowe
wymagania wobec zgaszajcych si do stanu duchownego. Obniao to jego poziom moralny i intelektualny. Wprawdzie na pocztku XVI wieku wielu duchownych (w diecezji Konstancji prawie poowa) studiowao na uniwersytetach, ale z reguy poprzestawano na naukach humanistycznych, rzadko odbywajc
studia teologii. Beneficja nie obsadzone chtnie czono (kumulacja), przez co powstaa niebezpieczna
praktyka takiej kumulacji take dla zdobycia wikszych dochodw. Stosowa j niejeden kardyna, biskup
i proboszcz. Jako wymowny przykad podaje si, e kardyna Aleksander Farnese (m.in. protektor Polski)
posiada jeszcze w 1556 roku dziesi biskupstw, dwadziecia sze klasztorw i sto trzydzieci sze
mniejszych beneficjw. Obowizki zczone z takimi beneficjami przekazywano zastpcom, w parafiach
- wikariuszom. Wedug oblicze, w Niderlandach okoo 50% beneficjw obsugiwali duchowni-zastpcy,
czsto le wynagradzani przez beneficjatw. Istniay wic rnice w sytuacji materialnej kleru, co wywoywao dodatkowe napicia. Wielu duchownych opowiedziao si za reformacj, najczciej szukajc
wasnych korzyci, niejeden wszake widzia w niej, przynajmniej pocztkowo, potrzebn reform swego
stanu.
Klasztory i wieccy
Klasztory znajdoway si w specyficznej sytuacji, rnej dla zakonw mniszych reguy benedyktyskiej i
dla zakonw ebraczych. Opactwa pierwszych zakonw byy do czsto w rkach tzw. opatw komendatoryjnych, biorcych dochody, a nie przebywajcych w klasztorach. Demoralizowao to zakonnikw,
ktrzy z kolei nie dbali o wsplne ycie i modlitwy chrowe, chtnie te zatrzymywali odziedziczon po
rodzicach prywatn wasno. Zakony ebracze, z ktrych kady posiada klasztor w wikszych miastach, wyzwalay krytyk przez stae zbieranie ofiar i uchybienia w zachowaniu klauzury, przez porzucanie ycia zbiorowego i zaniedbywanie nauki, cho miay one swoich profesorw na katedrach uniwersyteckich. Kler diecezjalny ywi do nich pretensje za uprawianie po swojemu duszpasterstwa i ksztatowanie swoistej pobonoci.
wieccy byli najczciej pobonymi i bardzo wierzcymi ludmi. O Bogu prawie wszyscy mwili przy
kadej okazji. Wyksztaceni wymieniali Jego imi w listach, a wadcy w swoich dokumentach. Wiara ta
nie przeszkadzaa niejednemu czowiekowi w wykorzystywaniu religijnej motywacji do usprawiedliwiania czynw nie wypywajcych z religijnoci. U wielu ludzi sabo ksztatowaa ich postaw yciow. Ze
wzgldu bowiem na brak katechezy i odpowiednich kaza praktykowali oni religijno formaln: uczszczali na msze i naboestwa, czynili fundacje i zyskiwali odpusty, bo chcieli zapewni sobie zbawienie i
pj do nieba, czcili relikwie i odbywali pielgrzymki, bo pragnli widzie cuda. Rzadko za przyjmowali
sakramenty i mao rozumieli duchowe wartoci chrzecijastwa. Ulegali przesdom i atwowiernie
przyjmowali za prawdziwe opowiadania o zniewaaniu witej hostii przez ydw i mordach rytualnych.
Podany, bez wchodzenia w szczegy, wykaz wykrocze i brakw w yciu kocielnym i religijnym pozwala zrozumie, e reforma Kocioa bya spraw palc, a cho j podejmowano nieomal w kadej z
wymienionych dziedzin, to jednak nie w stopniu wystarczajcym, co dawao reformacji atwy materia do
oskarania Kocioa katolickiego. Wiele objaww za zna si z pism polemicznych, trudno wic oceni,
ktre byy jej faktycznymi przyczynami. Wiadomo, e Luter nie widzia w papieu antychrysta, gdy znajdowa si w Rzymie (1511), pniej dopiero wyolbrzymia zo w instytucji papiestwa. Ze wzgldu na
nagromadzenie si wielkiej iloci za i sprzyjajcych reformacji okolicznoci politycznych, spoecznych i
ekonomicznych, niektrzy historycy mwi o jej powstaniu jako koniecznoci dziejowej.
18
Rozdzia 3
LUTER I ZWINGLI
Okazj do wystpienia Marcina Lutra i Ulrycha Zwingliego z wasn nauk o Kociele bya sprawa odpustw. U Lutra ta nowa nauka ksztatowaa si ju przed 1517 rokiem przez studium Pisma witego i bieg
jego ycia. Zapocztkowanemu przez obu ruchowi reformacyjnemu sprzyjay okolicznoci zewntrzne w
Niemczech i Szwajcarii, szczeglnie za konflikt papiestwa i cesarstwa za Klemensa VII i Karola V. Luter znalaz poparcie u wielu duchownych, rycerzy, mieszczan i chopw, lecz wbrew jego zamierzeniom
powstay w reformacji radykalne nurty religijne i spoeczne. Aprobowa wic wystpienie ksit przeciw
nim, sam je zwalcza i przyj ksic opiek nad swoim zagroonym dzieem. Przez to reformacja staa
si rwnie dzieem ksit, zwaszcza w uksztatowaniu struktury nowego Kocioa ewangelickiego.
Jego teologiczn tre sformuowano w wyznaniu augsburskim, obok ktrego powstay jeszcze inne
wyznania wiary ewangelickiej. Pewn stabilizacj wyznaniow w Niemczech przynioso interim augsburskie, a jeszcze bardziej pokj augsburski. W Szwajcarii, po rychej mierci Zwingliego nabra ruch
reformacyjny innego ksztatu przez dziaalno Kalwina w Genewie i poczenie zwinglianizmu z kalwinizmem.
Marcin Luter
Rodzina Lutra bya chopskiego pochodzenia, lecz ojciec nie odziedziczy gospodarstwa i pracowa w
kopalni miedzi. Marcin (ur. 10.11.1483 w Eisleben) wyrs w trudnych warunkach materialnych, ksztatujc swj charakter w atmosferze ludowej pobonoci matki i surowych zasad ojca. Surowo ojca i nauczycieli wspomina jeszcze w pniejszym yciu, jak i to, e ukazywano mu Boga wycznie jako surowego i karzcego sdziego: byem od dziecistwa przyzwyczajony, e musiaem zbledn i si przestraszy, gdy tylko usyszaem imi Chrystusa, nie byem bowiem inaczej pouczony, jak tylko w ten sposb, e
miaem Go za surowego i gniewnego sdziego.
Do szk uczszcza Luter w Mansfeld, dokd przeniosa si rodzina, a potem w Magdeburgu i Eisenach,
Ojciec poprawi materialn sytuacj rodziny przez wytrwa prac i wysa go do Erfurtu na studia uniwersyteckie. Normalnym trybem zacz je (1501) na wydziale artium, na ktrym obowizywaa tzw. via
moderna, czyli filozofia nominalistyczna, przesadnie podkrelajca si ludzkiej woli z pomniejszeniem
dziaania Boej laski. Luter zdoby po roku bakalaureat artium, a w 1505 roku magisterium. Wedug woli
ojca rozpocz studia prawa, lecz po miesicu wzi urlop, wyjecha do rodzicw, a gdy wraca, spotkaa
go gwatowna burza z blisko bijcymi piorunami. Opanowany miertelnym lkiem, wezwa pomocy
czczonej przez wczesnych grnikw patronki: Pom mi, wita Anno, chc zosta mnichem!
Po tym wydarzeniu, wbrew radom przyjaci i woli ojca wstpi (17.07.1505) do klasztoru augustianweremitw cisej obserwancji. W Erfurcie byo kilka klasztorw innych zakonw, wybra augustiaski
moe z racji zachowywania w nim obostrzonej reguy, uprawiania ascezy i zajmowania si nauk. Cho
nie odby jeszcze penych studiw teologicznych, wczesnym zwyczajem przyj szybko (13.04.1507)
wicenia kapaskie. Teologi zgbia w studium generalnym swego zakonu, ktre byo zwizane z
erfurckim uniwersytetem. Gdy zosta (1508) lektorem filozofii moralnej na nowym uniwersytecie w Wittenberdze, kontynuowa tam studium teologii, uzyska jej bakalaureat i przyj prowadzenie wykadw z
Pisma witego. Przez to jeszcze bardziej wnika w jego tre, cho zajmowa si take dzieami Piotra
Lombarda i Augustyna z Hippony. Wypracowa sobie ju wwczas pogld (pocztek jego zasady biblijnej), e chccemu mwi o sprawach Boych zostaje tylko Sowo Boe, inaczej chodzi w ciemnoci.
Wgbia si rwnie w zagadnienia, fundamentalne pniej w jego reformacyjnym nauczaniu: grzech
pierworodny, usprawiedliwienie czowieka grzesznego i jego zbawienie przez wiar i mio.
Odwoany do Erfurtu, zosta nastpnie wysany (1511) w sprawach zakonnych do Rzymu jako socjusz
swego nauczyciela, Johanna Nathina. Zachowa si tam jak pobony pielgrzym, odprawi spowied generaln, nie odczuwa niechci do zyskiwania odpustw. Po powrocie otrzyma skierowanie do Wittenbergi, gdzie mia si przygotowa do objcia katedry Pisma witego po swoim prowincjale, Johannie Staupitzu. Promocj na doktora teologii uzyska w 1512 roku i rozpocz zajcia profesorskie, ktre prowadzi
19
do koca ycia. Przyswoi sobie pamiciow znajomo tekstw skrypturystycznych, a przede wszystkim
zwiza si wewntrznie z Bibli.
Przed wystpieniem jako reformator wykada Psalmy, Listy Pawowe do Rzymian i Galatw oraz List do
Hebrajczykw. Nowe zrozumienie Pisma witego naby przez przeycia w pokoju do pracy, ktry mia
w wiey klasztornej, std zwane przeyciami w wiey. Lkajc si o wieczny los swej duszy, naby (1515)
pewnoci zbawienia, gdy wczyta si w Pawowe zdanie z listu do Rzymian (1, 17): sprawiedliwy yje z
wiary. Powstaa wwczas jego nauka o sprawiedliwoci Boej i samej wierze (sola fides). O tym swoim
przeyciu tak pisa pniej: W kocu Bg okaza mi miosierdzie, kiedy tak rozmylaem dniem i noc nad
znaczeniem sw sprawiedliwy z wiary y bdzie. Wtedy poczem rozumie sprawiedliwo Bo w
tym znaczeniu, e sprawiedliwy yje dziki darowi od Boga, to jest z wiary. To sprawio, e natychmiast
uczuem si nowo narodzony, jak gdybym wszed przez otwarte bramy do samego raju. Od tej chwili cae
oblicze Pisma witego ukazao mi si w odmiennym wietle.
Tezy o odpustach
Od tych tez zacz si spr Lutra z Kocioem i ruch reformacyjny. Odpusty wszake byy powszechn
praktyk Kocioa od XI wieku. Brakowao natomiast ucilonej teologiczne] nauki o nich, cho mwiono o skarbcu zasug Chrystusa i witych, ktrym dysponuje Koci w udzielaniu odpustw. Poprawnie
te uznawano, e zyskuje si je per modum sufragii i mona je ofiarowa za zmarych. Natomiast goszcy odpusty kaznodzieje przesadnie zapewniali o zyskiwaniu ich w sposb absolutnie pewny. Niejedni te
akcentowali przesadnie ofiary, skadane z tej okazji. Na Sorbonie ju w 1482 roku kry zoliwy aforyzm, odpowiadajcy znanemu polskiemu porzekadu: gdy pienidz orzeknie w skarbonie, ju dusza siedzi na Abrahama onie.
Zbieranie pienidzy stao si pierwszorzdnym celem goszonych (1517) w Niemczech odpustw. Przeznaczone na budow bazyliki w. Piotra w Rzymie, stanowiy przedmiot handlowej umowy midzy kuri
rzymsk i ksiciem elektorem mogunckim arcybiskupem Albrechtem. Arcybiskup ten uzyska w krtkim
czasie (kumulacja) arcybiskupstwo magdeburskie, administracj biskupstwa halberstadzkiego i arcybiskupstwo mogunckie, za co winien by uici cesarzowi 2 tysice guldenw i Rzymowi 24 tysice jako
opat kurialn. Gdy obdarzono go funkcj papieskiego komisarza do sprawy odpustw w Niemczech,
postanowiono zostawi mu z nich poow dochodw na pokrycie tamtych opat. Arcybiskup by wic
zainteresowany, eby za odpusty zebra co najmniej 52 tysice guldenw. Tak sum poyczy z banku
Fuggerw, by od razu przekaza swoj naleno do Rzymu, bankierom za powierzy zorganizowanie
goszenia odpustw i zbierania za nie opat. Oni z kolei byli zainteresowani, by wpyno wicej pienidzy ni 52 tysice guldenw, gdy nadwyka pozostawaa dla nich.
Arcybiskup jako papieski komisarz wyda Instructio summaria o goszeniu odpustw. Poprawnie przedstawi w niej nauk o odpustach. Nie mwi o darowaniu przez nie grzechw w przyszoci popenionych,
co zarzuca Luter, lecz raco akcentowa zbieranie opat.
Kaznodziej goszcym odpusty w Brandenburgii by dominikanin Johann Tetzel. Mieszkacy Wittenbergi nie mogli ich zyskiwa u siebie, bo ksi elektor saski nie pozwoli kaznodziei wystpowa na
terenie swego ksistwa. Szli wic do Juteborga na terytorium brandenburskim i przynosili zawiadczenie
o uzyskaniu odpustw. Luter spotyka si z takimi zawiadczeniami podczas suchania spowiedzi. Wedug niego byo to kupowanie odpustw i lekcewaenie pokuty jako obowizku chrzecijanina. Ju w
1516 roku, goszc w kaplicy zamkowej kazanie o alu za grzechy, atakowa praktyk odpustw. Po roku
przygotowa tezy o odpustach do teologicznej dyskusji.
Tezy te, w liczbie 95, doczy Luter do pisma, ktre przekaza (31.10.1517) arcybiskupowi magdeburskiemu jako papieskiemu komisarzowi. W pimie wystpowa ze skarg na naduycia goszcych odpusty kaznodziejw, da wycofania Instructio summaria, bo inaczej naley oczekiwa wielkiego zgorszenia i zgubnych skutkw takiego dziaania. Tezy posa take biskupowi brandenburskiemu Hieronimowi
Schultzowi jako miejscowemu ordynariuszowi. Nie ma natomiast w rdach historycznych najmniejszej
wzmianki, by przybi je na drzwiach zamkowego kocioa w Wittenberdze, jak mwio si w historii do
niedawna. Stay si jednak szybko znane i opublikowane drukiem.
20
Pierwsza teza stwierdzaa: Pan nasz Jezus Chrystus przez swoje wezwanie: Czycie pokut (Mt 4, 17)
chcia, by cae ycie chrzecijanina byo pokut. Gdy wemie si pod uwag, e tezy Lutra byy uoone
do dyskusji, dostrzega si w nich krytyk naduy w goszeniu odpustw, a nie odejcie od prawowitej
nauki Kocioa. Ujte wszake w sposb polemiczny i zmierzajce wedug tendencji nominalizmu do
rozdzielania tego, co ludzkie, od tego, co boskie, zdobyy ogromn popularno. Widziano w nich stawiane i wypowiadane ju wczeniej, lecz prywatnie, pytania, skargi i resentymenty wielu ludzi w Niemczech.
Luter, wiadomy naukowego charakteru tez, wyoy je przystpnie ludowi w kazaniu o odpustach i
asce. Osobne wyjanienie tez (Resolutiones) przekaza te papieowi Leonowi X, biskupowi brandenburskiemu i swojemu prowincjaowi. W licie do papiea pisa o niebywaym powodzeniu tez i niemoliwoci ich odwoania.
Dysputy i zwolennicy
Leon X otrzyma tezy od zaniepokojonego arcybiskupa mogunckiego wczeniej, ni pisa do niego Luter.
Wiedzia te o przeciwdziaaniu dominikanina Tetzela. W Rzymie sdzono wic, e jest to teologiczna
kontrowersja i rozgrywka midzy dwoma zakonami: augustiaskim i dominikaskim.
Na kapitule prowincjalnej dominikanw we Frankfurcie n. Odr prowadzono dyskusj nad tezami Lutra
i nad przeciw nim uoonymi 106 tezami rektora tamtejszego uniwersytetu, Konrada Kocha z Wimpen.
Podjto te decyzj o wniesieniu do Rzymu skargi na Lutra.
Przeciwnie uczynia kapitua prowincjalna augustianw w Heidelbergu. Po dyskusji nad dodatkowymi
28 tezami Lutra (Theologia paradoxa), dotyczcymi grzechu pierworodnego, aski Boej, wolnej woli
czowieka i jego niezdolnoci z siebie samego do dobra, demonstracyjnie opowiedziaa si za nim. Zwolennikami Lutra stali si take suchajcy dyskusji modzi teologowie: dominikanin Martin Butzer oraz
Johann Brenz i Erhard Schnepf, pniejsi reformatorzy ksistwa Wirtembergii.
Po powrocie z kapituy do swego miasta, Luter wygosi kazanie na temat Bdziecie wyklci (J 16, 2), w
ktrym znamienna bya jego wypowied, e czowiek, umierajcy w niesprawiedliwie naoonej kltwie,
moe si zbawi, choby nie otrzyma ostatnich sakramentw. W wietle tej wypowiedzi atwiej zrozumie ustosunkowanie si Lutra do ogoszonej na niego ekskomuniki papieskiej. Zanim do niej doszo, w
Rzymie kapitua generalna dominikanw promowaa Tetzela na doktora teologii, co zwolennicy reformacji odczytali jako prowokacj. Dominikanin Silvestro Prierias, na danie Leona X, przygotowa w
ostrym tonie sformuowane uwagi o nauce Lutra. Papie podj decyzj o wezwaniu go do Rzymu na
przesuchanie.
Luter otrzyma wezwanie od papieskiego legata, kardynaa Kajetana (Tommasso de Vio z Gaety OP),
ktry przyby do Niemiec zachca na sejmie stany Rzeszy do wojny z Turkami. Zaniepokojony tym wezwaniem, zwrci si do swego ksicia Fryderyka Mdrego, by przez cesarza uzyska u papiea zaatwienie jego sprawy w kraju, a nie w Rzymie, i szybko przygotowa na pimie swoje wyjanienia (Responsiones), w ktrych jednak wyranie wypowiedzia si, e papie i sobr mog si myli, jedynie Pismo
wite jest nieomylne.
Leon X poleci z kolei swemu legatowi, by wezwa do siebie Lutra jako notorycznego heretyka i go przesucha. Jeeli nie odwoa bdnej nauki, ma by dostarczony do Rzymu jako wizie. Papie domaga si
jednoczenie od elektora saskiego, by dostarczy tego syna za do Kajetana lub do Rzymu. Elektor opowiedzia si za zaatwieniem sprawy w Niemczech i za agodnym traktowaniem Lutra. Papie musia w
tym czasie liczy si z daniami ksicia, bo przy jego pomocy jako ksicia elektora nie chcia dopuci,
by po mierci Maksymiliana I wybrano cesarzem krla hiszpaskiego Karola I.
Wyznaczony na sdziego kardyna Kajetan dokadnie przeczyta pisma Lutra i stara si go pozyska
agodnoci, cho nie mg jako teolog przyj niektrych jego twierdze. Podczas gorcej dysputy z nim
nabra przekonania, e jego nauka oznacza utworzenie nowego Kocioa. Luter owiadczy wwczas, e
prawda jest pani take nad papieem i e on nie oczekuje wicej ludzkiego sdu w tym, co pozna jasno
jako Boy wyrok. Wprawdzie po trzech dniach dyskusji z legatem napisa na naleganie zakonnych przeoonych list do niego z obwinianiem siebie za ostre wystpienia i z obietnic niezajmowania si odpu-
21
stami, lecz take z owiadczeniem nieodwoania niczego ze swej nauki. W drugim licie oznajmi legatowi o wyjedzie z Augsburga i zoeniu apelacji od papiea le poinformowanego i od swoich sdziw
do papiea dobrze poinformowanego. T apelacj wcign te do akt notariusza publicznego i przybi j
na drzwiach augsburskiej katedry. Trwa odtd w nastawieniu, e odwoa swe pogldy, jeeli udowodni
mu si bd na podstawie Pisma witego. Bez znaczenia dla niego bya papieska konstytucja o odpustach, wydana (1518) wedug projektu legata Kajetana.
Luter, na wypadek papieskiej ekskomuniki, zoy w kociele Boego Ciaa w Wittenberdze apelacj do
soboru. Zostaa ona wydrukowana i rozpowszechniona, lecz jak twierdzi, wbrew jego woli. Fryderyk
Mdry owiadczy legatowi, e profesor jego uniwersytetu nie wpad w herezj i jest skonny do dyskusji,
nie moe wic go wyda wadzy kocielnej. Polityczne wzgldy skoniy papiea, by przez rok zaniecha
dalszego postpowania przeciw Lutrowi, lecz nie uspokoio to roznamitnionych umysw. Nauka reformatora z Wittenbergi zdobywaa coraz wicej zwolennikw.
Andrzej Karlstadt (Bodenstein), uniwersytecki kolega Lutra, nalea do nich. Przeciw polemizujcemu
z reformatorem pismu Obelisci profesora ingolstadzkiego Johanna Ecka ogosi 12 tez do dysputy. Za
zgod ksicia Jerzego Saskiego odbya si ona na uniwersytecie lipskim przy udziale Lutra, ktry na tezy
Ecka przygotowa antytezy.
Dysputa lipska (27.06. 16.07.1519) miaa za przedmiot prawo Boe, prymat papieski i autorytet soboru. Gdy Eck wypowiedzia pogld, e nauka Lutra przeciw Boskiemu ustanowieaiu prymatu stawia go na
rwni z Wiklefem i Husem, ktrych potpi sobr w Konstancji, on replikowa tez o omylnoci take
soborw powszechnych, gdy jedynym i nieomylnym rdem wiary jest Pismo wite. Jego zasada sola
Scriptura zostaa teraz definitywnie okrelona. W niej zawar take pogld, e Pismo wite jest jasne
samo w sobie i nie potrzebuje adnego kocielnego autorytetu do wyjaniania jego sensu. Dla Ecka i katolikw stao si zrozumiae, e nauka Lutra nie oznacza reformy Kocioa, ale jest atakiem na jego
struktur i doktryn. Potwierdzeniem tego byy nastpne pisma Lutra.
Fundamentalne pisma
Po dyspucie lipskiej, ktr Luter formalnie przegra, pozyskujc jednak dziki niej modego, utalentowanego i ju znakomitego znawc jzykw staroytnych, Filipa Melanchtona (Schwarzerd) i stajc si
bohaterem narodowym, opublikowa (1520) cztery gone pisma, ktre day teologiczny fundament nowemu Kocioowi ewangelickiemu, cho zawieray krytyk Kocioa papieskiego, jak go Luter nazywa.
Ukazay si one w 1520 roku, po szeregu drobniejszych pism polemicznych i budujcych, w ktrych autor wykaza si umiejtnoci stosowania jzyka czsto dowcipnego i citego, a przede wszystkim zrozumiaego take dla ludu.
O papiestwie w Rzymie przeciw sawnym romanistom w Lipsku ukazao si jako replika na pisma Silvestra Prieriasa i franciszkanina, Augustyna Alveldta, ktre silnie podkrelay prymat i nieomylno papiea.
Luter przedstawi w nim Koci jako zgromadzenie serc ku jednej wierze, ktre nie ma na ziemi adnej
gowy, lecz sam Chrystus w niebie nim kieruje. Papiea naley znosi jako Boy dopust, tak jak gdyby by
Turkiem nad nami. Wymienione naduycia wadzy papieskiej stanowiy trafne odwoanie si do resentymentw w Niemczech wobec kurii rzymskiej.
Do chrzecijaskiej szlachty niemieckiego narodu o poprawie chrzecijastwa zapowiada Luter ju
wczeniej jako pismo ulotne do cesarza Karola V i szlachty przeciw tyranii i podoci kurii rzymskiej.
Pisa wic o schronieniu si romanistw, czyli kurii rzymskiej, za potrjnym murem, by nie dopuci do
reformy Kocioa. Wedug niego potrjny mur stanowiy: 1. wadza duchowna, wywyszajca si nad
wieck, 2. przypisywanie jedynie papieowi prawa do wyjaniania Pisma witego, 3. zastrzeenie mu
prawa do zwoywania prawowitego soboru. Przeciw tym naduyciom podkreli Luter powszechne kapastwo wiernych, brak rnicy midzy wieckimi i duchownymi, prawo wadzy wieckiej do zwoania
soboru, gdy papie i biskupi wzbraniaj si wypeni sw sub, naduycia kurii rzymskiej i wasny program reform, jak zniesienie papieskich rezerwacji, celibatu i wielu wit. Pismo to stao si bardzo poczytnym, przedstawiao bowiem reform Kocioa jako spraw caego narodu.
22
O niewoli babiloskiej Kocioa byo przeznaczone dla teologw, czciowo jako replika na traktat
Alveldta przeciw komunii pod obu postaciami.
Za niewol Kocioa uzna Luter dogmaty o sakramentach i prawo o przeszkodach maeskich. Wedug
niego, z ustanowienia Chrystusa s tylko trzy sakramenty: chrzest, Eucharystia i pokuta. Co do Eucharystii, podkrela silnie obecno w niej Ciaa Chrystusa, lecz otwart pozostawi kwesti, w jaki sposb
ona si dokonuje. Zdecydowanie natomiast odrzuci msz wit jako ponowienie Ofiary Chrystusa. Podobnie odrzuci sakramentalne kapastwo, gdy jedynie potrzebni s sudzy Sowa i znawcy Biblii.
Nauka Lutra o sakramentach obalaa dotychczasowy kult w Kociele, zradykalizowaa wic ruch reformacyjny. Niektrzy przyjaciele reformatora (Staupitz) odsunli si od niego. Uniwersytet paryski opublikowa protest przeciw temu pismu, krl angielski Henryk VIII wystpi z obron siedmiu sakramentw
(Assertio septem sacramentorum). Erazm z Rotterdamu by zdania, e przed wydaniem tej rozprawy Lutra mona byo jeszcze zlikwidowa rozam, po niej stao si to prawie niemoliwe.
O wolnoci chrzecijanina napisa Luter na wie o wydaniu bulli papieskiej z ekskomunik na niego.
Nalega na to zaufany i wpywowy dyplomata ksicia elektora saskiego, Karl Militz, by przez to dzieko
przekona papiea o praworzdnoci i dobrej woli Lutra. Nie byo wic w tym pimie polemiki, lecz
przedstawienie ideau chrzecijaskiego ycia. Zostaa wszake powtrzona nauka o usprawiedliwieniu i
udoskonaleniu chrzecijanina jedynie przez wiar Sowu Boemu, a nie przez penienie dobrych uczynkw.
Zerwanie z Kocioem
Przez swoje fundamentalne pisma Luter faktycznie odszed od dotychczasowego Kocioa. Wkrtce te
dokona formalnego zerwania.
W Rzymie wznowiono dziaanie procesowe przeciw Lutrowi po wyborze Karola V na cesarza, gdy nie
trzeba byo zabiega o wzgldy polityczne ksicia elektora saskiego. Kocowe orzeczenie przygotoway
trzy komisje, wykorzystujc tre potpiajcych Lutra uchwa uniwersytetu koloskiego (30.08.1519) i
lowaskiego (7.11.1519). Po omwieniu na papieskim konsystorzu opublikowano je w bulli Exsurge
Domino (15.06.1520), ktra potpiaa 41 zda Lutra dosownie cytowanych, z okreleniem, e s heretyckie, bdne, zoliwe, obraliwe i sprzeczne z nauk katolick, lecz bez podania teologicznej kwalifikacji kadej z tez. Pominicie szczegowego omwienia nauki Lutra byo szkodliwe, bo bulla a do soboru trydenckiego pozostaa jedyn oficjaln wypowiedzi Kocioa o niej. Od Lutra daa odwoania
bdw w cigu 60 dni.
W Niemczech mieli ogosi bull nuncjusze papiescy, Jan Eck i woski humanista Hieronim Aleander.
Napotykali wszake na opr biskupw i uniwersytetu lipskiego. Studenci w Lipsku urzdzili demonstracj przeciw ogoszeniu bulli. Studenci w Erfurcie zagarnli jej drukowane egzemplarze i wrzucili do rzeki. Uniwersytet wittenberski czeka na decyzj nieobecnego ksicia elektora. Karl Militz stara si zaagodzi spraw, nakoni wic Lutra, by napisa list do papiea z wczeniejsz dat. Powstaa wwczas
broszura O wolnoci chrzecijanina i list peen czci dla Leona X. Luter pisa, e Leon X zasuguje na to,
by by papieem w lepszych czasach. Nie pomin wszake ostrego ataku na kuri rzymsk i otoczenie
papiea, w tym na Jana Ecka. Atak zosta ponowiony w osobnym pimie przeciw Eckowi i w aciskiej
odpowiedzi na sam bull (Przeciw witokradzkiej bulli Antychrysta). Aleander prowadzi rozmowy z
ksiciem elektorem, ktry by zdania, e bulla nie obala nauki Lutra, odmwi te wystpienia przeciw
niemu. Cesarz jednak przygotowywa surowe rozporzdzenie przeciw reformatorowi, a na uniwersytecie
lowaskim spalono (8 X) pisma Lutra.
Elektor saski obstawa przy swoim, co omielio zwolennikw reformacji w Wittenberdze do publicznego
wystpienia, Luter zorganizowa (10.10.1520) spalenie bulli oraz ksigi prawa kocielnego i pism swoich przeciwnikw, Ecka i Emsera. Na oczach tumnie zgromadzonych studentw i innych ludzi rzuci w
ogie bull z patetycznymi sowami: Skoro zniewaya wit prawd Bo, niech Pan zniszczy ci teraz
w tym ogniu. Swj czyn stara si Luter wyjani w broszurce Dlaczego spalono ksiki papiea i jego
poplecznikw. Nie ulega wtpliwoci, e przez to zademonstrowa swoje zerwanie z Kocioem, ktry
pogardliwie nazywa papistycznym.
23
Ekskomunika na Lutra zostaa ogoszona (3.01.1521) w bulli Decet Romanum Pontificem. Jej ogoszenie,
wraz z wczeniejszymi pismami i wystpieniami Lutra, doprowadzio do szczytowego roznamitnienia
umysw w Niemczech i wzrostu wrogoci wobec papiestwa. Wedug Aleandra, hasem bojowym byy
dwa okrzyki: Luter! i mier kurii rzymskiej! Domagano si zwoania soboru.
Edykt wormacki
Ekskomunikowany Luter powinien by ukarany wedug redniowiecznego prawa pastwowego. Karol V
czu si wszake zwizany przysig na kapitulacj wyborcz, ktra zapewniaa, e nikt nie bdzie ukarany bez przesuchania. Poleci wic elektorowi saskiemu, wbrew protestom legatw papieskich, by Luter
przyby do Wormacji na sejm, po uzyskaniu glejtu bezpieczestwa. Wyda jednak zarzdzenie o zniszczeniu wszystkich pism reformatora. Liczy bowiem na to, e on odwoa swoj herezj. Inni ywili przekonanie, e przestraszony grocymi mu nastpstwami prawa pastwowego nie przybdzie do Wormacji.
Luter przyby (16.04.1521), otoczony podczas wjazdu przez szlacht i witany przez tum ludzi na ulicach.
Upewniao go to, e jest na dobrej drodze postpowania. Wczeniej, przed ogoszeniem ekskomuniki,
ucili sw nauk o Kociele i papiestwie, w pimie Odpowiedz na Apologi woskiego dominikanina
Ambroego Catharinusa. Okreli w nim Koci papistyczny jako demoniczn si, opisan w Pimie
witym jako antychryst, ktrego trzeba zwalcza nie si, ale Sowem i Duchem, albowiem prawdziwy
Koci jest zrodzony ze Sowa Boego, przez Nie wycznie podtrzymywany, bez adnej potrzeby wadzy papiea i biskupw.
Sejm nie przesuchiwa Lutra, lecz zadano mu pytania, czy przyznaje si do 20 pism, wydrukowanych
pod jego nazwiskiem, i czy jest gotw odwoa zawarte w nich bdy. Gdy prosi o czas do namysu, zadano mu to pytanie nastpnego dnia. Okreli wtedy swe stanowisko: nie moe niczego odwoa, dopki
nie zostanie przekonany Pismem witym lub oczywistymi argumentami rozumowymi, nie wierzy bowiem ani papieowi, ani soborom, o ktrych wiadomo, e si myliy, on za opiera si na wasnym sumieniu, zniewolonym Sowem Boym.
Cesarz, po posiedzeniu sejmowym, poleci owiadczy Lutrowi, e musi teraz zastosowa przeciw niemu
rygory prawa, lecz on pouczony przez ksicia elektora wyjecha szybko z Wormacji, a przyjaciele upozorowali na drodze jego porwanie i ukryli go pod imieniem rycerza Jorga w zamku Wartburg.
Wedug zapowiedzi, Karol V wyda na sejmie (26.05.1521) zarzdzenie (edykt wormacki): Moc naszej wadzy i autorytetu cesarskiego, za rad i zgod tu zebranych elektorw, ksit i stanw Rzeszy
niemieckiej, postanowilimy na wieczn pamitk w wykonaniu bulli wydanej przez naszego Ojca witego papiea, ktry w tych sprawach jest najwyszym sdzi, e wspomniany kapan Marcin Luter jako odpady od Kocioa Boego winien by uznany przez nas i przez kadego czowieka za zatwardziaego schizmatyka i publicznego heretyka. Wedug dalszego brzmienia edyktu, Luter po upywie 21 dni podlega
banicji, naleao te zniszczy jego pisma i nie byo wolno udzieli mu schronienia.
Wydanie edyktu wormackiego nie zahamowao rozwoju reformacji, a nawet zradykalizowao jej nurt,
czemu sprzyjaa nieobecno Lutra w Wittenberdze. Nurt ten mia kilka rde. Jedno z nich znajdowao
si w szwajcarskim ruchu reformacyjnym.
Ulrych Zwingii
W czci Szwajcarii, posugujcej si jzykiem niemieckim, goszenie odpustw stao si, jak w Niemczech, bezporedni okazj do powstania ruchu reformacyjnego. Podobne te byy jego przyczyny.
Szwajcaria utrwalia swoj polityczn niezaleno, gdy Zwizek Szwajcarski (kantonw) zosta uznany
(1499) przez cesarstwo. Odgrywaa odtd wielk rol polityczn w walkach tego cesarstwa, papiestwa i
krlw francuskich o pnocn Itali. Papiee w celu zyskania pomocy nadali jej szereg przywilejw.
Wadze kantonw zdobyy wic duy wpyw na sprawy kocielne, co uatwio wprowadzenie reformacji.
Zacza si ona w Zurychu na skutek wystpie z reform tamtejszego plebana, Ulrycha Zwingliego.
Jego droga do reformacji bya jednak nieco inna, ni u Lutra: pozbawiona lku o wasne zbawienie.
Zwingli (ur. 1.01.1484), pochodzcy z wielodzietnej chopskiej rodziny wjta w Wildhausen, pobiera
nauki u wuja, plebana w Walensee, nastpnie w szkoach Bazylei i Berna. Studia uniwersyteckie rozpo-
24
cz w Wiedniu, lecz relegowany, kontynuowa je w Bazylei, zainteresowany kwitncym w obu orodkach uniwersyteckich humanizmem. Obdarzony wnikliwym umysem, stara si czy tomistyczn
scholastyk z humanizmem i etyk z racjonalizmem. Po uzyskaniu (1506) magisterium artium wybrany
plebanem w Glarus, przyj wicenia kapaskie, a majc do pomocy duszpasterskiej kilku wikarych,
zajmowa si studium pisarzy starochrzecijaskich, nauk jzyka greckiego i sprawami politycznymi.
Jato kapelan wojsk szwajcarskich bra udzia w wyprawie do pnocnej Italii i walkach z wojskami francuskimi. Od kurii papieskiej uzyska sta pensj. Gdy Glarus dostao si pod wpywy francuskie, przenis si do Einsiedeln, gdzie zajmowa si pielgrzymami i studiowa Nowy Testament w greckim wydaniu Erazma z Rotterdamu. Pod wpywem tego humanisty gosi w kazaniach umiarkowan reform kocieln, krytykowa naduycia, lecz sam nie przejmowa si obowizkiem zachowania celibatu. W 1519
roku postara si o beneficjum plebaskie w Zurychu i od razu wprowadzi tam nowo: w kazaniach
wyjania Ewangeli w. Mateusza po kolei, bez uwzgldniania perykop niedzielnych.
Na polecenie generalnego wikariusza z Konstancji wystpi z ostr krytyk franciszkanina Bernarda
Sansona z Mediolanu, ktry z misji goszenia odpustw uczyni proceder handlowy. To wystpienie
uwaa si za pocztek reformacyjnej dziaalnoci Zwingliego, lecz trzeba doda, e postpowanie Sansona zgani take papie, ktry zakaza mu dalszej dziaalnoci w Szwajcarii.
Reformacja w Zurychu
Miasto to oburzone afer odpustow Sansona chtnie suchao wystpie Zwingliego, ktre dotyczyy
krytyki kultu witych. Jego kazania nie byy wszake skutkiem jakiego religijnego przeomu, w nim
bowiem powoli dokonywaa si (od 1516) ewolucja pogldw. Wpyw na to miay czytane ju w 1519
roku pisma Lutra, cho Zwingli podkrela pniej, e sam doszed do zrozumienia Sowa Boego i nie
jest luteraninem. Ewolucja jego religijnych przekona zakoczya si w 1522 roku, gdy wystpi przeciw
praktyce postw. Rok wczeniej przesta pobiera papiesk pensj i by kanonikiem przy zurychskiej kolegiacie. Dao mu to due wpywy, ale nie uchronio go na razie od dochodzenia rady miejskiej i biskupa
z powodu ostentacyjnego amania postw przez miejscowego drukarza Krzysztofa Froschauera, w czym
widziano skutek jego kaza.
Rada zurychska, po zakoczeniu dochodzenia, oglnikowo zakazaa goszenia kaza na temat postw.
Zwingliego skonio to do opublikowania (16.04.1522) kazania O wyborze i swobodnym spoywaniu pokarmw. W tym pierwszym pimie reformatorskim opowiada si za pen wolnoci chrzecijanina.
Oskarony przez biskupa przed kapitu kolegiack i rad miejsk, wystosowa do niego pismo z daniem swobodnego goszenia kaza i wezwaniem do zniesienia celibatu. List podpisao dziesiciu innych
duchownych, ktrzy prawdopodobnie ju wwczas - co uczyni take Zwingli - zawarli tajemnie maestwa. Swoje maestwo ujawni on dwa lata pniej.
Na skutek tego pisma i podobnego do wadz kantonu, a take ze wzgldu na spory wrd duchownych,
kapitua zurychska opowiedziaa si za zasad goszenia w kazaniach tylko Pisma witego. Zwingli jednak wystpowa nadal przeciw zarzdzeniom i pogldom biskupa. Zwalcza je w pimie Apologeticus
Archeteles, ktrego tre wiadczya o cakowitym zerwaniu z Kocioem. Publicznie te zoy swj
urzd kapaski (10.10.1522), a przyj od rady miejskiej stanowisko kaznodziei (predykanta).
Dysputy zurychskie
Rada miejska, na naleganie Zwingliego, zwoaa dysput w Zurychu (29.01.1523) i do udziau wezwaa
duchownych z caego kantonu. Zaproszono te biskupa i inne kantony, ktre jednak nie przysay swoich
reprezentantw. W imieniu biskupa wystpi wikariusz generalny Jan Faber z trzema delegatami.
Przedmiot dyskusji stanowio 67 tez Zwingliego, w ktrych zawar swj cay program reformacji. Pierwsza teza gosia: Kto nadal uwaa, e Ewangelia jest niczym bez uznania Kocioa, ten si myli i obroa
Boga. W dalszych byo odrzucenie papiestwa, ofiary mszalnej, wstawiennictwa witych, zakonw i celibatu, a take zaznaczenie kocielnej funkcji pastwa z uznaniem uprawnie rady miejskiej w Kociele. W
dyskusji owiadczy Zwingli, e sobr nie jest potrzebny, liczy si tylko Sowo Boe.
25
W dyspucie uznaa rada miejska nauk Zwingliego i zarzdzia zmiany w naboestwach. Wedug jego
ustale wprowadzono nowy porzdek mszy i modlitw, zostawiajc szaty liturgiczne i znaki krzya.
Wkrtce jednak, pod wpywem radykaw (Konrad Grebel), dokonano dalszych zmian, cho oburzao
to wielu ludzi.
Drug dysput urzdzono (26 28.10.1523) w celu usunicia niepokojw, lecz nie ustay one, gdy rada
miejska postanowia pozosta przy aktualnym stanie. Wtedy radykalni zwolennicy reformacji - zwani
anabaptystami - odczyli si od zwingliaskiego ruchu i utworzyli wasn wsplnot. Powcigliwo
rady w dokonywaniu dalszych zmian wypywaa z politycznego wyrachowania, gdy w innych kantonach
organizowa si ruch dla obrony starej wiary. Lucerna tworzya front przeciw Zurychowi, zyskujc poparcie innych kantonw.
Reformacja w Zurychu nie zostaa jednak zahamowana. Zwingli opracowa Komentarz o prawdziwej i
faszywej religii, w ktrym zawar cao swej teologii. Zaj si w nim take msz wit, domagajc si
jej cakowitego usunicia jako bawochwalstwa. Rada miejska nie przyja wszystkich postulatw Zwingliego. Opracowa wic nowy, ale zmodyfikowany ryt mszy, wedug ktrego odprawiono j po raz pierwszy w Wielki Czwartek 1525 roku. Miaa odtd by odprawiana tylko cztery razy w roku (w Wielkanoc,
Pidziesitnic, Powicenie kocioa i Boe Narodzenie). W niedziele goszono jedynie Sowo Boe, bez
zakazanej pod kar muzyki organowej i piewu.
Now agend dla chrztw, lubw i pogrzebw wydaa wasn powag rada miejska, ktra te ustalia
normy zawierania maestwa i zasady dziaania sdu dla spraw maeskich. Jego kompetencj poszerzya w 1529 roku, by mg kontrolowa obyczaje ludnoci. Kadego mieszkaca miasta zobowizano do
udziau w naboestwach ewangelickich, a pod surowymi karami zakazano uczestnictwa w mszach katolickich. W kolegiacie, zamiast modw chrowych, odbywano codziennie wykady Pisma witego, w
ramach nowo wprowadzonego systemu nauki i nauczania. Opracowano na nich Bibli zurychsk, wydan
pi lat wczeniej od Biblii Lutra. Mona przyj, e Koci ewangelicki Zwingliego zosta w tym czasie
(do 1529) cakowicie uformowany.
Bazylea i Berno
Kantony, szczeglnie z pnocnej i wschodniej Szwajcarii, szybko dostay si pod wpywy reformacji z
Zurychu. Szerzyli j miejscowi duchowni i wieccy, z reguy przy poparciu rad miejskich, ktre organizoway niekiedy dysputy religijne, na wzr Zurychu.
Bazylea ulega wszake bardziej wpywom Lutra ni Zwingliego. Drukarze tamtejsi wydawali jego dziea, za nim opowiedzia si teolog Johann Oekolampadius (1482-1531), ktry odrzuci (1525) katolick
msz wit, goszc wasne pogldy na Eucharysti, przez co znalaz si w opozycji do Lutra i Johanna
Brenza. Zwolennicy reformacji w Bazylei domagali si (1528) od rady miejskiej zniesienia podwjnych
kaza i mszy, a gdy ograniczya si do zapowiedzenia dysputy, wtargnli do klasztorw i kociow, dokonujc zniszcze otarzy, krzyy i obrazw, Zmusio j to, przy pomocy Oekolampadiusa do ustalenia i
wprowadzenia (1529) porzdku reformacji.
W cigu dwch lat odprawiono w Bazylei pi synodw na temat nauki i struktury Kocioa ewangelickiego, ktrego nie zdoano jednak uniezaleni od wadzy miejskiej, a podporzdkowa prezbiterium,
zoonemu z duchownych i wieckich, jak tego pragn Oekolampadius.
Berno szo wasn drog do reformacji, podobnie jak Bazylea, lecz pocztkowo mniej zdecydowanie.
Jego rada miejska postanowia (1526) nie dopuci do adnych zmian w wierze bez jej wyranej zgody.
Kiedy za nowe wybory do niej day przewag zwolennikom reformacji, zorganizowaa dysput (5
26.01.1528) z udziaem Zwingliego i 40 predykantw z Zurychu, nastpnie zarzdzia zniesienie mszy i
wprowadzenie naboestw zwingliaskich, zostawiajc sobie kierownictwo Kocioa ewangelickiego.
Wojna i Bullinger
Pomoc Berna wykorzysta Zwingli, dziaajc jako polityk, by szerzy reformacj przy poparciu wadzy
wieckiej. Zurych zwar sojusz z Bernem, Konstancj i innymi miastami dla oddania czci Bogu i szerzenia Jego witego Sowa, a w rzeczywistoci przeciw Austrii i katolickim kantonom.
26
Katolickimi pozostay kantony: Lucerna, Uri, Schwyz, Unterwalden, Zug, Glarus, Freiburg, Solothurn i
Appenzell. Okreliy one swoje stanowisko, gdy przyjy pozytywny dla Kocioa katolickiego wynik
dysputy w Baden (21.05. 8.06.1526), ktrej gwnymi uczestnikami byli Johann Oekolampadius i Johann Eck. Ich wrogo do reformacji wzrosa, gdy ewangelickie kantony zawary sojusz i dokonay si
sekularyzacji opactwa St. Gallen.
W Zurychu ogoszono przeciw nim wojn. Wojska obu stron stany pod Kappel, lecz tym razem udao
si na drodze rokowa zawrze pokj (26.06.1529), wbrew Zwingliemu, ktry wierzy w zwycistwo
ewangelikw. W traktacie pokojowym katolickie kantony zobowizay si odstpi od sojuszu z Ferdynandem Austriackim. Obie strony zgodziy si na goszenie wszdzie Sowa Boego, nie ucilono jednak
innych oboplnych zobowiza, pozostao wic napicie.
Zwingli, uprawiajc nadal polityk anty habsbursk, doprowadzi do nowego sojuszu Zurychu z ksiciem
Filipem Heskim, z Bazyle i Strasburgiem. Chcc zama przewag kantonw katolickich, przystpiono
do blokady piciu z nich, wskutek czego wypowiedziay one Zurychowi wojn.
Bitwa pod Kappel (11.10.1531) zakoczya si klsk Zurychu i mierci Zwingliego na polu walki.
Drugi pokj z Kappel zahamowa rozwj reformacji w Szwajcarii, a do rozpoczcia dziaalnoci Kalwina w Genewie.
Henryk Bullinger (1504-1575), ongi cysters i profesor teologii, by przyjacielem Zwingliego i predykantem zwingliaskim w Bremgarten. Po jego mierci powoany przez rad miejsk do Zurychu, stan
na czele Kocioa zwingliaskiego. Chcc przeama w nim kryzys po mierci twrcy, wprowadzi
struktur synodaln (1532), a w celu zawarcia unii z ewangelikami niemieckimi uoy nowe wyznanie
wiary (Confessio Helvetica). Pniej wszake zczy si z kalwinizmem i wsplnie z nim wystpi surowo przeciw radykalnym grupom anabaptystw, rozpowszechnionym nie tylko w Szwajcarii, lecz take w
Niemczech, gdzie rozwin si silny nurt radykalizmu religijnego i spoecznego.
Rozdzia 4
RADYKALIZM, WALKI I UKADY
Goszenie czystego Sowa Boego i Kocioa duchowego byo nie tylko hasem wywoawczym reformacji w jej pocztkowej fazie, ale te szczerym pragnieniem znacznej liczby chrzecijan. wiadome przezywanie wiary uwaali za swj idea, dlatego wystpili (anabaptyci) przeciw udzielaniu chrztu dzieciom, gdy jedynie dorosy czowiek moe wiedzie, czym on jest. Niektre grupy anabaptystw, jak
bracia morawscy, odznaczay si nie tylko radykalizmem religijnym, ale i spoecznym. U anabaptystw
w Monasterze, ktrzy ogosili w swym miecie panowanie Krlestwa Boego, wpyw na radykalizm
miao oczekiwanie rychego koca wiata. Luter ironicznie nazywa gosicieli takich idei prorokami niebieskimi, szczeglnie za wystpi przeciw Tomaszowi Mntzerowi z Zwickau. Ulegajcy radykalizmowi Andrzej Karlstadt wprowadzi pierwsze gwatowne zmiany w yciu kocielnym Wittenbergi, z
czym Luter musia si pogodzi.
Radykalizm religijny i spoeczny niektrych grup ewangelikw uatwi bunt rycerstwa i wojn chopsk. W tej sytuacji Luter wystpuje przeciw buntujcym si chopom i godzi si na przejcie przez ksit przywdztwa reformacji. Oni dokonuj reformacji i sekularyzacji Prus, reformacji Hesji i Saksonii.
Katolicy niemieccy nie mogli doczeka si zwoania soboru, a gdy na sejmie w Spirze (1529) przeprowadzili uchway bronice ich stanu posiadania, ewangelicy zoyli protest, co dao okazj do nazwania ich
protestantami.
Na sejmie w Augsburgu przedstawili ewangelicy swoje wyznanie wiary (konfesja augsburska), katolicy
za odpowied papiesk, lecz nie osignli porozumienia. Jedni i drudzy tworzyli religijno-polityczne
zwizki, co doprowadzio do wojny szmalkadzkiej. Interim i pokj augsburski nie usuny religijnych i
politycznych napi, ale utrwaliy istnienie Kocioa ewangelicko-augsburskiego, obok Kocioa katolickiego.
27
Anabaptyci
Zwani w jzyku polskim rwnie nowochrzczecami, nie odrzucali, co sugeruj obie niedokadnie sformuowane nazwy, chrztu katolickiego i nie dali jego ponowienia w ich wsplnocie, jako zasady bezwzgldnie obowizujcej. Powtrnie udzielali chrztu tylko tym, ktrzy byli ochrzczeni w okresie niemowlctwa, by mogli jako doroli wiadomie przey swoje sakramentalne zjednoczenie z Chrystusem.
Zurych by ich kolebk, a nie Zwickau z Tomaszem Muntzerem, jak pierwotnie sdzono. Zwingli take
przychyla si do pogldu, e chrzest dzieci nie ma adnej wartoci. Gdy wycofa si z niego wobec
sprzeciwu rady miejskiej, modzi humanici: Konrad Grebel (syn radnego) i Feliks Manz (syn kocielnego beneficjata), ktrzy byli w korespondencji z Tomaszem Muntzerem, oraz kilku duchownych: Jorg
Blaurock. Wilhelm Reublin i Johann Stumpf, odsunli si od Zwingliego pod zarzutem, e uzaleni si
od wadzy wieckiej w sprawach religijnych. Przyjli oni ponownie chrzest (21.01.1525) i w Zoellikon
koo Zurychu zorganizowali swoj pierwsz wsplnot, naraajc si na surowe represje rady kantonu:
mier przez utopienie lub wygnanie. Utopiony F. Manz sta si ich pierwszym mczennikiem. Inni, zmuszeni do rozproszenia si, zamieszkali w rnych kantonach lub przenieli si do cesarstwa, zyskujc
wszdzie znaczn liczb zwolennikw. Na jednym ze swoich tajnych synodw, w Schleitheim (1527),
okrelili gwne zasady anabaptyzmu w tzw. siedmiu artykuach schleitheimskich, ktrych autorem by
ich teolog Michel Sattler, dawny opat benedyktyski. Obejmoway one: chrzest wiary, stosowanie kltwy, wsplnot eucharystyczn, urzd pasterski, odsunicie si od wiata, wstrzymanie si od stosowania
przemocy i odrzucenie przysigi.
Bracia morawscy
Morawy stay si terenom dziaalnoci Baltazara Hubmaiera, dawniejszego plebana z Waldshut i autora
broszury o chrzcie przeciw Zwingliemu. Gdy osiad w Nikolsburgu, opublikowa dalsze pisma o chrzcie i
organizacji Kocioa. Nie odegnywa si cakowicie od stosowania siy, jak inni baptyci, pomaga wic
Morawianom w przygotowywaniu obrony przeciw Turkom. Zosta stracony (1528), gdy cesarz wyda
edykt przeciw anabaptystom jako heretykom.
Bracia morawscy, zwani te hutteranami od Jakuba Huttera (zm. 1536), organizatora anabaptystw,
najpierw w Tyrolu, potem na Morawach, przyjmowali za idea cakowit wsplnot dbr, wedug wzoru
pierwotnej gminy chrzecijaskiej w Jerozolimie, o czym napisa traktat przeoony anabaptystw w Bukovicach, Ulrich Stadler. Kronikarzem i historykiem anabaptystw na Morawach, zaczynajc ich dzieje
od pocztkw w Zurychu, sta si lzak, Kasper Braitmichel (zm. 1573).
Krlestwo Boe w Monasterze
Niemcy zostay objte specyficznym ruchem anabaptystw, gdy przystpi do nich kunierz, wczeniej
zwolennik nauki Lutra, Melchior Hofmann (zm. 1543), przekonany o rychym kocu wiata, ktry kilkakrotnie zapowiada jako ju bliski. Apokaliptyk i monofizyckie ujmowanie tajemnicy Wcielenia gosi
do koca swego ycia. Musia opuci Strasburg, dziaa wic w Niderlandach, a gdy w Amsterdamie
cito dziewiciu anabaptystw, powrci do Strasburga i sam odda si w rce cigajcej anabaptystw
rady miejskiej. Zawierzy bowiem przepowiedni swego wspwyznawcy, e po p roku uwizienia doczeka si powtrnego przyjcia Chrystusa na ziemi i stanie na czele zmierzajcej do Niego wielkiej procesji. Zmar w wizieniu po dziesiciu latach. Pozosta wpyw jego apokaliptyki, ktra doprowadzia do
tragedii anabaptystw w Monasterze.
Miasto to zapoznao si (1529) z nauk ewangelick Lutra i Zwingliego przez Bernarda Rothmanna,
ktry nastpnie (1534) przeszed do anabaptystw Melchiora Hofmanna. Niechtna im bya rada miejska,
tym bardziej e biskup Franciszek Waldeck da od niej zdecydowanego wystpienia przeciw reformacji. Anabaptyci uzyskali jednak wpyw w nowej radzie, w imieniu ktrej anabaptysta Jan Matthijs
sprawowa faktyczn wadz. Gdy wojsko biskupa zbliyo si do murw miasta, ludno przystpia do
obrony. Zniesiono wtedy wasno prywatn, a krawiec Jan Beuckelsz, zastpujc chorego Matthijsa,
zradykalizowa ycie miasta. Jego rad zastpi dwunastu starszymi na wzr ludu wybranego w Starym
Testamencie. Wkrtce ogosi si krlem miasta i caego wiata. Wspiera go nauczaniem i pismami Ber-
28
nard Rothrnann. Wprowadzono pen wsplnot majtku i produkcji, zezwolono na poligami, zobowizano do nowego maestwa ony tych mczyzn, ktrych wypdzono za bezbono.
Krlestwo Boe w Monasterze bronio si przez 16 miesicy. Miasto po zdobyciu znalazo si w wielkiej
ruinie. Przywdcw zamczono torturami podczas 7-miesicznych przesuchiwa.
Wydarzenia te zaszkodziy anabaptystom. Czysto ruchowi starali si przywrci: Menno Simonis i
bracia Obbe i Dirk Philips. Menno (zm. 1559) dziaa w Niemczech (wdrowa od Lubeki do Inflant),
Dirk w Niemczech, Niderlandach i Gdasku. Obaj zostawili pisma, w ktrych wykazywali rnic midzy anabaptystami i prorokami z Monasteru. Z chci odcicia si od tych drugich, czonkowie wsplnot
w Niemczech i Niderlandach zaczli ju w XVI wieku uywa nazwy mennonitw. W XVII wieku objto ni wszystkich anabaptystw, z wyjtkiem hutteran.
Spirytualici lekcewayli to, co widzialne, zewntrzne, w tym take widzialny Koci, sakramenty, liturgi. Wywierali wpyw na wielu anabaptystw i luteran. Ich ideay propagowali dwaj gwni reprezentanci tego radykalnego nurtu reformacji: kapan, potem predykant w Norymberdze i Strasburgu, Sebastian
Franck (zm. 1542) i radca ksicia legnickiego, Kaspar Schwenckfeld (zm. 1561).
Prorocy Tomasz Mntzer
Prorocy, wedug okrelenia Lutra, z jego dodatkiem e s faszywymi, to przede wszystkim Andrzej
Karlstadt i Tomasz Mntzer. Pierwszy z nich, profesor w Wittenberdze, zacz tam wprowadza radykalne zmiany kocielne, zanim Luter si zdecydowa.
Muntzer (ok. 1490-1525), zastpca plebana w Zwickau, by od modoci oczytany w dzieach Ojcw
Kocioa, pismach mistykw i Joachima da Fiore, lecz szczeglnie w Pimie witym. Naby wiadomoci siebie Jako proroka i mistyka krzya i pogbi j pod wpywem spirytualistw z Zwickau, zwaszcza
Mikoaja Storcha.
Wezwany przed sd biskupi w ytycach (Zeitz), uciek do Czech, gdzie gosi kazania i wyda manifest
praski. Umieci w nim postulat nowego apostolskiego Kocioa. Nie znalaz wielu zwolennikw, lecz
przyjmowa niepowodzenia jako dowd Boego wybrania. Dopiero w Allstedt; gdy zosta (1523) plebanem, zyska zaufanie ludnoci rzemielniczej, wprowadzi wic zmienion liturgi w jzyku niemieckim i
wystpi przeciw Lutrowi, e nie chcia tego uczyni w Wittenberdze. Przeciw niemu pisa te o przecenianiu zewntrznego chrztu, za co ogoszono go ojcem anabaptystw, cho nie domaga si tego sakramentu wycznie dla dorosych. Wszed wtedy w pierwszy konflikt z lokaln wadz grafa z Mansfeld,
ale nie na tle pogldw spoecznych, tylko z powodu zakazu odprawiania mszy niemieckiej. By wwczas przekonany, e miecz ksit moe w koniecznoci wesprze realizowanie Krlestwa Boego na
ziemi, jak wiadczy jego kazanie do ksit (1524).
Oskarony przez Lutra jako buntownik, nazwany przez niego szatanem, zosta przesuchany w Weimarze,
po czym zamknito jego drukarni. Gdy nie pomogo odwoanie do elektora saskiego, opuci Allstedt,
wydrukowa w Norymberdze radykalne religijnie, nie spoecznie, pismo o faszywej wierze, a potem pismo polemizujce z Lutrem, Zatrzyma si w Muhlhausen, gdzie reformator Heinrich Pfeiffer gosi radykalne kazania polityczno-spoeczne.
Niespokojne wystpienia mieszczan przeciw radzie sprawiy, e wypdzono ich obu. Muntzer uda si do
poudniowych Niemiec, zczy si z zbuntowanymi chopami, prowadzi korespondencj z Oekolampadiusem i Hubmaierem. Wezwany przez zwolennikw do Muhlhausen, peni urzd kaznodziei, zajmujc
si teraz do czsto tematyk spoeczn w kontekcie nauki o yciu chrzecijaskim wedug Boej sprawiedliwoci. Nowa (wieczna) rada miejska znalaza si pod jego i Pfeiffera wpywem. Dokonano dalszych zmian w yciu kocielnym i spoecznym.
Gdy chopi z Turyngii przystpili do walki zbrojnej, sta si ich kaznodziej. Moe dlatego mwi si, e
by ideologiem wojny chopskiej. Wzity do niewoli w bitwie pod Frankenhausen, zosta stracony (1525)
po cikich torturach. W broszurze, przypisywanej Melanchtonowi, uznano go za inspiratora wojny
chopskiej i okrelano nienawistnie jako zbjeckiego i sdnego krwi proroka. Do dugo trwao, zanim
historia zweryfikowaa ocen jego spoecznej i religijnej dziaalnoci. Na wybuch wojny chopskiej miay
wpyw rne przyczyny, w tym take dziaalno Karlstadta i radykalne zmiany w Wittenberdze.
29
Radykalne zmiany Karlstadt

Dziaalno Lutra, do uprowadzenia na zamek Wartburg, ograniczaa si do goszenia nowych zasad religijnych i kocielnych, bez wycigania z nich wnioskw praktycznych. Pod nieobecno Lutra w Wittenberdze, przy szczeglnym poparciu studentw, uczyni to Karlstadt, kierujc si take wasnymi pogldami.
Andrzej Karlstadt (Bodenstein, 1480-1541), po studiach uniwersyteckich w Erfurcie i Kolonii profesor i
dziekan wydziau teologicznego w Wittenberdze, zna nauk Arystotelesa i Tomasza z Akwinu, a gdy
wgbi si w nauk witego Augustyna, zacz sprzyja pogldom Lutra, lecz nie we wszystkim z nim
si zgadza, zwaszcza co do problemu usprawiedliwienia czowieka przez Boga. Rnice stopniowo narastay. Karlstadt wyjecha (1521) do Danii jako kocielny doradca krla Chrystiana II, musia jednak
opuci to stanowisko u szwagra cesarza, gdy Karol V wystpi przeciw Lutrowi i jego zwolennikom.
Powrci do Wittenbergi pod opiek ksicia elektora saskiego, a gdy Luter znajdowa si w zamku wartburskim, przej przywdztwo radykalnego ruchu.
Dokonujc zmian, Karlstadt nie tylko zwalcza celibat i luby zakonne, ale si oeni. Uroczyste wesele
urzdzi z udziaem profesorw i czonkw rady miejskiej. Odprawi te jako pierwszy zreformowan
(niemieck) msz i udziela komunii pod dwoma postaciami. Jego kazania radykalizoway nastroje. W
Wittenberdze usuwano wic otarze, krzye, obrazy, relikwie. Cz ludnoci stana w ich obronie, doszo do rozruchw. Luter opuci wwczas Wartburg, wystpi przeciw Karlstadtowi, lecz musia aprobowa niektre zmiany.
Karlstadt nie zszed z drogi raz obranego radykalizmu. Przenis si do Orlamuende, gdzie mia beneficjum jako archidiakon. Zmieni tam naboestwa, wprowadzi piew psalmw po niemiecku i codziennie
gosi kazania. Do ycia religijnego i kocielnego wprowadzi take to, co odwoano w Wittenberdze.
Napisa wiele rozpraw, w ktrych nie pomin krytyki nowej uczonoci i jurydycznego nastawienia swoich kolegw wittenberskich, natomiast podkrela u ludzi wieckich obowizek czytania Pisma witego i
prawo do jego wyjaniania. Gdy uniwersytet zada od niego powrotu na katedr i na urzd archidiakona, zoy te funkcje, kupi sobie gospodarstwo w Orlamunde i pracowa na roli. Bezporednia rozmowa z
Lutrem ani zerwanie kontaktw z Tomaszem Muntserem, nie uchroniy go od represji ksicia elektora
saskiego. Zosta z rodzin wygnany z Saksonii. Odtd zmienia czsto miejsce zamieszkania, lecz pisa
wiele, zwaszcza o Eucharystii. Pismami zdoby rozgos, co skonio Lutra do ataku na niego w broszurach: List do chrzecijan w Strasbwgu, przeciw marzycielom i O obrazach i sakramencie przeciw niebieskim prorokom.
W wojnie chopskiej nie wzi bezporedniego udziau, ale obwiniano go za jej wybuch. Broni si w
trzech pismach, pragn bowiem powrotu do Saksonii. Za wstawiennictwem Lutra uzyska zgod elektora, lecz wkrtce znw opuci ksistwo i si tua, a osiad (1534) w Bazylei, gdzie zmar podczas zarazy
w 1541 roku,
Rycerstwo i wojna chopska
Pod przywdztwem Franciszka Sickingena rycerstwo w znacnej czci wczyo si do ruchu reformacyjnego, zanim wybucha wojna, lecz rozumiao go przede wszystkim jako walk o niemieck wolno i
sprawiedliwo. Za to e elektor trewirski, arcybiskup Ryszard Greiffenklau popiera kandydatur krla
francuskiego na tron cesarski, urzdzili wypraw pod pretekstem pomszczenia krzywdy dwch mieszczan
trewirskich, W manifecie wojennym ogosili swoj wypraw jako walk na cze Chrystusa z wrogami i
ciemizcami ewangelicznej Prawdy. Poddanym zapowiadali, e uwolni ich od cikiego, niechrzecijaskiego prawa klechw i przywrc im ewangeliczn wolno. Wyprawa si nie udaa, Sickingen zosta
zmuszony do kapitulacji. Gdy ksita ruszyli nastpnie do walki z rycerstwem szwabskim i frankoskim, zniszczyli 32 zamki w cigu szeciu tygodni. Na og przyjmuje si, e odtd rycerstwo przestao
si liczy jako polityczna sia Niemiec. W ruchu reformacyjnym przejli ksita rol przywdcw,
zwaszcza gdy stumili bunt chopw.
30
Wojna chopska (1523-1524) nie bya pierwszym buntem chopw w Niemczech. Doszo ju w 1514
roku do powstania biednego Konrada w ksistwie wirtemberskim, w reformacji jednak znaleziono dodatkow motywacj i nadziej na zwycistwo. Pod hasem chrzecijaskiej wolnoci, lud wsi i miast walczy jednak o swoje spoeczne i polityczne miejsce w kraju.
Powstanie chopw zaczo si (maj 1524) w poudniowym Schwarzwaldzie pod przywdztwem dawnego landsknechta, Hansa Mllera. Chopw z Stuhling poparli mieszczanie z Waldshut, gdy wadza cesarska daa od nich wydania zwingliaskiego kaznodzieji, Balthasara Hubmaiera. Walka rozszerzya si
na Szwabi, Alzacj, Frankoni, Turyngi, Saksoni, Tyrol i Karynti.
Szczegowym programem walczcego chopstwa stao si dwanacie gwnych artykuw chopstwa ze
Szwabii, zestawionych przez Sebastiana Lotzera. Powoujc si na liczne miejsca Pisma witego, dano: goszenia czystego Sowa Boego, wolnego wyboru plebanw, przeznaczenia tzw. wielkich dziesicin na ich utrzymanie, zupenego zniesienia maych dziesicin oraz przywilejw na polowanie i rybowstwo, a przede wszystkim zniesienia osobistej niewoli chopw.
Od demonstracji przeszli chopi do pldrowania zamkw i klasztorw, niszczc ich ponad tysic. Religijnie nastawieni, liczyli oni na poparcie Lutra. Zawiedli si jednak, zwaszcza gdy wyda Napomnienie do
pokoju z powodu dwunastu artykuw chopstwa szwabskiego, w ktrym zgani naduywanie imienia Boego i przypomnia obowizek chrzecijaskiego znoszenia niesprawiedliwoci, cho zarazem wzywa
ksit, by nie uciskali chopw. Zanim Napomnienie zostao wydrukowane, Luter napisa Przeciw zbjeckim i mordujcym bandom chopw, bo doszy go wieci o bezwzgldnoci w prowadzeniu wojny i
naduywaniu Ewangelii przez Tomasza Muntzera, Wezwa wic ksit do cakowitego wyniszczenia
zbrojnych band chopskich.
Ksita, popierajc si wzajemnie w walce, pokonali najpierw chopw szwabskich, potem wirtemberskich, frankoskich i heskich, W bitwie pod Frankenhausen (15.05.1525), zgino osiem tysicy chopw
Turyngii. Gdy ksita zdobyli miasto Salzburg, wojna si skoczya, lecz spowodowaa ju wczeniej
wiele strat materialnych i pozbawia ycia okoo stu tysicy chopw, zabitych, spalonych lub za kar
olepionych.
Wojna chopska miaa dwa zasadnicze skutki dla reformacji. Pozbawia j charakteru ruchu ludowego,
cho lud miejski nie odstpi od niej w caoci. Lutra za nauczya, e konieczna jest egzekwowana przez
wadz karno kocielna. Uwaa on odtd, e powoani do suby Sowu Boemu pastorzy nie mog i
nie powinni ni si zajmowa, naley wic odda kierownictwo Kocioa ksitom i radom miejskim.
Jedni i drudzy faktycznie wczeniej ju speniali je w niejednym przypadku. Jako pierwsi uczynili to Albrecht Pruski, Filip Heski i Jan Saski.
Ksita i Albrecht Pruski
Pomoc ksit bya Lutrowi potrzebna take dlatego, e cesarz i katolicy starali si wykona edykt wormacki i przeprowadzi reform kocieln. Gdy zwoanie soboru powszechnego napotykao na due trudnoci, opowiedzieli si nawet niektrzy biskupi za synodem narodu niemieckiego. Cesarz musia jednak
zrezygnowa z niego na naleganie kurii rzymskiej, w zamian za to legat papieski Lorenzo Campeggi
pracowa w Niemczech nad odbywaniem synodw prowincjalnych i zjazdw ksit z biskupami.
Na zjedzie w Ratyzbonie (1524) ustalili ksita Austrii i Bawarii wraz z biskupami, e edykt wormacki
ma by wykonany, a reforma kocielna obejmie przede wszystkim usunicie naduy i popraw ycia
duchownych. Na zjedzie w Dessau (1525) pnocnoniemieccy biskupi i ksita zobowizali si nie
tylko wsplnie zwalcza bunty chopskie, ale take wytpi sekt luterask jako ich rdo. Luter zna te
postanowienia, tym bardziej wic potrzebowa wsparcia ksit przychylnych reformacji. Nie wiedzia,
e postanowienia obu zjazdw nie znajd wykonawcw. Natomiast ksita, jego zwolennicy, przystpili
do dziaania bez obaw. Nie musieli lka si represji cesarza, bo zajty by konfliktem politycznym z papieem i potrzebowa pomocy ksit niemieckich do obrony przed zagroeniem tureckim. Mieli za w
Albrechcie Pruskim wzr reformacyjnego ksicia.
Prusy byy pierwszym pastwem, ktre z woli wadcy przyjo reformacj. Albrecht Hohenzollern, syn
margrabiego brandenburskiego Fryderyka i Zofii Jagiellonki, wielki mistrz zakonu krzyackiego (od
31
1511), widzia w niej czynnik reformy pastwa i osignicia swoich celw politycznych. Pozyskany
(1522) w Norymberdze przez eks-augustianina Andreasa Ossiandera, przygotowa sekularyzacj zakonu
pod wpywem pisma Lutra Do panw niemieckiego zakonu i dwu osobistych z nim spotka (1523, 1524).
Luter ju wczeniej udzieli mu rady, by utworzy z Prus dziedziczne pastwo. Okoliczno sprzyjajc
stanowi ukad krakowski z Zygmuntem Starym i hod pruski (1525), gdy zapewnia neutralno Polski wobec poczyna Albrechta w jego ksistwie.
Ksi jeszcze przed ukadem krakowskim cign do Krlewca luteraskich kaznodziejw, Johanna
Briesmanna i Johanna Amandusa, oni za pozyskali do reformacji biskupa sambijskiego Jana Polentza,
ktry wyda (28.01.1524) zarzdzenie reformacyjne. Opr przeciw temu zarzdzeniu biskup tumi si,
obdarzony przez Albrechta wadz wieck. Do reformacji przystpi take biskup pomezaski Erhard
Queis, co dopiero wybrany przez kapitu i nie starajcy si o zatwierdzenie w Rzymie. Polenz zawar
maestwo, lecz pozosta przy wszystkich swoich funkcjach kocielnych w diecezji sambijskiej. Powstanie chopw w Sambii i Natangii stumiono si. Ksi ogosi wwczas (grudzie 1525) na sejmie krajowym now ustaw o ustroju pastwa i Kocioa. Na jej podstawie zarzdzono coroczne wizytacje kociow. Rozpoczte w 1526 roku utrwaliy reformacj Prus.
Reformacja Hesji i Saksonii
Oba te ksistwa byy pierwszymi krajami cesarstwa, w ktrych zorganizowano Koci ewangelicki.
Landgraf Filip Heski, pozyskany dla reformacji (1524) przez Melanchtona, dy przede wszystkim do
umocnienia swej wadzy terytorialnej. Przed cesarzem zabezpieczy si (1525) sojuszem z ksiciem
elektorem saskim, Janem Mocnym, ktry rwnie opowiedzia si po stronie reformacji. Do wspdziaania przeciw wadzy cesarskiej pozyskali miasto Magdeburg oraz ksit i hrabiw z BraunschweigLuneburga, Braunschweig-Grubenhagen, Mecklenburga, Anhaltu, Mansfeldu. Wsplnie przedstawili jej
postulaty reformacyjne, na razie z zachowaniem mszy i siedmiu sakramentw. Wbrew instrukcji nieobecnego w Niemczech cesarza, by nie wprowadza zmian religijnych do czasu przewidywanego najpniej za ptora roku soboru, uzyskali od sejmu w Spirze (1526) dla stanw Rzeszy pozwolenie na takie
postpowanie w sprawach wiary, ktre jest zgodne z sumieniem i pozwoli zda spraw przed Bogiem i
cesarzem. Na tej podstawie ksita mogli swobodnie przej inicjatyw w dokonywaniu zmian kocielnych. Filip Heski uczyni to na tzw. homberskim synodzie (1526), na ktrym najwikszym rzecznikiem
reformacji by pochodzcy z Awinionu eks-franciszkanin Francois Lambert, autor Reformacji Kocioa
w Hesji.
Luter, uznajc konieczno takiego dziaania ksit, dokona modyfikacji swej nauki o Kociele. Wedug
niego zapewnienie porzdku w Kociele widzialnym jest spraw wieckich. Do nich te naley nadzr
nad czci Boga, w czym mieci si zakazywanie faszywej nauki i bezbonego kultu.
W celu usunicia chaosu w praktykach kocielnych Luter wyda liturgiczne przepisy i wezwa (1525)
elektora saskiego do uporzdkowania spraw w parafiach. Opracowa te plan ich wizytacji. Rozpoczli j
dwaj ksicy urzdnicy i dwaj duchowni. Napotkali jednak na trudnoci, wtedy Melanchton przygotowa
nowy plan, opublikowany (1527) w Instrukcji ksicia elektora, ktry jako wadca terytorialny nakaza
wizytacj w caym kraju.
Zmodyfikowany jeszcze w tym samym roku porzdek wizytacji ustala: badanie goszonej w kocioach i
szkoach nauki, sprawdzanie stanu majtku kocielnego i uposaenia plebanw, kontrol obyczajowoci
wszystkich ludzi w parafii.
Instrukcja ksicia wprowadzaa urzd superintendenta, by peni nadzr nad plebanami, a w razie potrzeby zgasza wadcy ich wykroczenia. Wnioski superintendentw rozpatrywa pocztkowo sam Luter
lub komisja wizytacyjna, pniej (1538) powoano do tego konsystorz i zlecono mu nadto sprawy maestw. Funkcj superintendenta mona uzna za urzd kocielny, natomiast konsystorze byy wyranie
instytucj wadzy ksicej.
W cznoci z wizytacjami ustalono program nauczania. Obejmowa trzy stopnie: 1. czytanie i pisanie, 2.
nauk gramatyki, 3. nauk metryki, dialektyki i retoryki. Jeden dzie w tygodniu przeznaczano na nauk
32
religii (chrzecijaskie nauczanie). Luter wyda (1529) may i wielki katechizm, ktre szybko nabray
normatywnego znaczenia. May katechizm zosta ujty w pytania i odpowiedzi.
Wizytacje, prowadzone w imieniu ksicia, rozbudoway i umocniy Koci ewangelicki w Hesji i Saksonii. Sta si on wzorem dla reformacji w innych ksistwach i miastach.
Protestanci w Spirze
Na obrady sejmu w Spirze (Speyer, 1529) wnis Ferdynand danie zakazu zagarniania wadzy i majtkw z powodu wiary, a nadto zakazu zmuszania do innej wiary. Przyjto je, a zniesiono postanowienia
sejmu z 1526 roku, bo daway okazj do naduy. Cesarza zobowizano do wyjednania u papiea - w
cigu roku - soboru w jednym z wskazanych miast niemieckich. Pozostawiono w mocy edykt wormacki
tam, gdzie zosta przyjty. Zgodzono si na tolerowanie nowej nauki, jeeli nie mona byo jej usun bez
buntu. Zakazano wprowadzania dalszych nowoci a do zapowiedzianego soboru. Odmwiono jakichkolwiek praw zwinglianom i anabaptystom.
Ewangeliccy posowie zoyli (19-20 IV) uroczysty protest przeciw tym uchwaom, co dao podstaw do
stosowania wobec nich nazwy protestanci. Czternacie miast doczyo si do niego. W dniu zakoczenia sejmu miasta: Norymberga, Strasburg i Ulm oraz ksi heski i elektor saski zawarli tajny zwizek
obronny. Liczono na poparcie zwinglian, lecz Luter wystpi ostro przeciw nim z powodu nauki Zwingliego o eucharystii.
Dyskusja w Marburgu (30.09.1529), zorganizowana przez Filipa Heskiego, miaa usun rozbienoci
doktrynalne midzy luteranami i zwinglianami. Dyskutowali z sob: Luter i Oekolampadius, Melanchton
i Zwingli. W sprawie Eucharystii zgodzono si po dugich debatach na udzielanie jej pod dwoma postaciami, na odrzucenie ofiarnego charakteru mszy, na uznanie sakramentu otarza za sakrament prawdziwego Ciaa i Krwi Jezusa Chrystusa, lecz nie osignito jednoci pogldw co do rozumienia obecnoci
Chrystusowego Ciaa i Krwi w chlebie i winie. Opracowana wkrtce potem przez Melanchtona Confessio
Augustana nic usuna rnic w tej kwestii.
Augsburskie wyznanie wiary
Rozwj reformacji i powstanie Kocioa ewangelickiego w Hesji i Saksonii nie przeszkadzay cesarzowi
Karolowi V w optymistycznym przekonaniu, pod wpywem erazmian, e dojdzie do pojednania z protestantami na najbliszym sejmie w Augsburgu (1530). Filip Heski odmawia za cesarzowi i sejmowi
prawa zajmowania si sprawami religijnymi, uznajc jedynie sobr za kompetentny, przygotowa wic
rekurs do niego. Zwingli natomiast nadesa cesarzowi przed sejmem wyznanie wiary swego Kocioa
(Fidei ratio). Wasne wyznanie wiary (Confessio Tetrapolitana) przygotoway take cztery miasta: Strasburg, Konstancja, Lindau i Memmingen.
Luter, pozostajc w ekskomunice, nie mg przyby na sejm, Melanchton wic przygotowa wyznanie
wiary. Wykorzysta wczeniejsze opracowania ewangelickie: Lutra O wieczerzy Chrystusa (1528) i jego
zwolennikw z elektoratu saskiego Artykuy szwabskie (1529) i Artykuy z Torgau (1530). Z myl o sejmie starano si ju w Artykuach z Torgau wykaza, e w cesarstwie mniej jest sporw o nauk chrzecijask, a wicej o obrzdy. Odcinano si za zdecydowanie od nauki anabaptystw i zwinglian (sakramentariuszy).
Melanchton, przygotowujc wyznanie wiary, uwzgldni te dwie tendencje, a take opracowane przez
Jana Ecka 404 artykuy na sejm augsburski, bdce wykazem bdw luteran, zwinglian i anabaptystw.
Gdy posa je Lutrowi do zamku w Cotburgu, otrzyma odpowied, e nie trzeba nic dodawa. Wobec
innych wszake Luter wypowiada si z dezaprobat o zatajeniu przez Melanchtona artykuw o czycu,
czci witych, a zwaszcza o papieu jako antychrycie.
Wyznanie wiary, zwane augsburskim (Confessio Augustana) od miasta, w ktrym je przedstawiono cesarzowi na sejmie, obejmuje 28 artykuw, podzielonych na dwie czci: 1-21 o wierze i 22-28 o naduyciach, do ktrych Melanchton zaliczy: komuni pod jedn postaci (art. 22), celibat duchowiestwa (23),
msze prywatne (24), obowizek spowiedzi (25), przepisy postne (26), luby zakonne (27) i wadz biskupw. Omwi je szczegowo, a na kocu wspomnia tylko, take jako naduycia: odpusty, pielgrzymki,
33
ekskomuniki. Uzgodnienie z katolikami pogldw co do pierwszej czci uwaa za atwe, natomiast

wymienione w drugiej czci praktyki mogyby wedug niego by rne, skoro nie nale do przedmiotu
wiary.
Odpowied papieska
W Augsburgu obok obrad sejmowych prowadzono pojednawcze rozmowy i speniano gesty pojednania,
jak udzia ksit protestanckich w mszy na rozpoczcie sejmu, ale i gesty demonstracyjne, jak odrzucenie cesarskiego wezwania do udziau w procesji Boego Ciaa. Protestanci domagali si rozpatrywania
spraw religijnych przed spraw tureckiego zagroenia, lecz katolicy nie chcieli, by sejm sta si soborem
narodowym, wyznaczono wic komisj dwunastu duchownych i wieckich ksit do oceny ewangelickiego wyznania wiary.
Melanchton prowadzi osobne rozmowy i wymian listw z legatem papieskim Campeggim, komisja za
powoli przygotowaa odpowied na jego wyznanie wiary. Gdy bya ona gotowa, jako Odpowied papieska (Responsio Pontificia) cho udzielono jej w imieniu cesarza, zostaa odczytana stanom, lecz nie zadowolia ewangelikw. Cesarz natomiast uzna, e obalia ich wyznanie wiary. Nie mg wszake egzekwowa si jej przyjcia, ze wzgldu na niebezpieczestwo tureckie.
Sobr wydawa si by jedynym rodkiem pojednania. Cesarz zabiega o niego u papiea Klemensa VII,
bez rezultatu. Organizowa wic kolokwia katolikw i ewangelikw, take bezskutecznie. Oyy natomiast polemiki.
Gdy cesarz nie chcia przyj Apologii w opracowaniu Melanchtona, elektor saski i inni ewangelicy wyjechali z Augsburga przed zakoczeniem sejmu. Na nim za podjto postanowienie, e wyznawcom konfesji augsburskiej zostawia si p roku czasu do namysu i e nie wolno w tym okresie wprowadza adnych nowoci religijnych ani wystpowa przeciw wyznawcom dawnej wiary, wsplnie natomiast naley
wystpi przeciw sakramentariuszom i anabaptystom, trzeba te w cigu p roku ogosi sobr i odby
go najpniej po roku od ogoszenia.
Apologia Melanchtona bya replik na Odpowied papiesk. Ostrzej od konfesji augsburskiej ukazywaa
rnice w nauce, miaa szeroko opracowane zagadnienie usprawiedliwienia, staa si wic obok niej fundamentalnym pismem wyznaniowym ewangelikw.
Ukady i wojna szmalkadzka
Po demonstracyjnym opuszczeniu sejmu przed zakoczeniem obrad, elektor saski Jan przystpi do organizowania zwizku protestanckich ksit i miast. W Torgau za odbyway si rozmowy Lutra, teologw i doradcw elektora o prawie do czynnego oporu wzgldem wadzy cesarskiej. Przyjto opini jurystw, e ksita elektorzy nie s poddanymi cesarza, ale rzdz cesarstwem razem z nim.
Elektor Jan zaprosi protestanckie stany do Schmalkaden, by zajy stanowisko wobec odbywajcych si
w cesarskiej izbie sdowej procesw za wprowadzanie reformacji. Do utworzonego wwczas Zwizku
Szmalkadzkiego przystpio (27.02.1531) siedmiu ksit i jedenacie miast. Pniej doczyo si pi
innych miast. Na czele stali elektor saski i landgraf heski, obejmujc dowdztwo kolejno, kady na p
roku. Istnienie Zwizku zmusio cesarza do pertraktacji z ewangelikami.
Przyjty przez Karola V ukad norymberski (1532) zapewnia im zawieszenie pastwowych procesw
w sprawach religijnych a do soboru, a gdyby go nie byo, a do nastpnego sejmu. Uspokojony cesarz
uda si na wypraw przeciw Turkom, kiedy za po militarnych sukcesach nabra przekonania, e
wstrzyma ich inwazj, wyjecha do Hiszpanii, by dopiero po 10 latach przyby powtrnie do cesarstwa.
Ewangelicy wykorzystali dogodn sytuacj i zaprowadzili swoje wyznanie w wielu miastach Rzeszy
(m.in. w Legnicy i Brzegu) i na Pomorzu. Pomogli te wypdzonemu ksiciu wirtemberskiemu Ulrychowi pokona arcyksicia Ferdynanda, ktry musia uzna go swoim lennikiem w Wirtemberdze, w zamian
zyskujc od ksit ewangelickich uznanie siebie krlem rzymskim i pomoc przeciw Turkom. Powrt
Ulrycha do wadzy oznacza cakowit reformacj Wirtembergii.
Ksi wirtemberski utworzy (1537) fundacj w Tybindze dla ksztacenia duchownych i wieckich. Jako
uniwersytet staa si ona orodkiem nauki ewangelickiej pod wpywem profesora Jana Brenza, ktry
34
opracowa te wirtemberskie wyznanie wiary. A e odbiegao od wyznania augsburskiego, prowadzono

rozmowy i ostatecznie przyjto zredagowan przez Melanchtona konkordi wirtembersk.
Wzmocnieni ewangelicy odmwili udziau w ogoszonym przez Pawa III soborze w Mantui, a Luter poda uzasadnienie odmowy w Artykuach chrzecijaskiej nauki (Artykuy szmalkadzkie). Melanchton za
napisa Traktat o wadzy papiea, dodany nieco pniej do Wyznania augsburskiego jako urzdowy dokument Zwizku Szmalkadzkiego.
Ksita katoliccy, pobudzeni wrogoci ewangelikw do papistycznego soboru, zawarli Zwizek Norymberski, do ktrego wszed te ksi saski Jerzy. Zwizek ten nie przedstawia jednak adnej siy
politycznej, nic wic dziwnego, e po mierci (1539) ksicia Jerzego ulega reformacji jego cz Saksonii, a wadza cesarska (za pomoc ewangelikw w walce z Turkami) przyrzeka w ugodzie frankfurckiej
(1539) prolongowa zawieszenie procesw w sprawach religijnych. Elektor brandenburski mia wic
woln rk w zaprowadzeniu reformacji u siebie. Przyj on katechizm Lutra, lecz zachowa dawne obrzdy, bo jak zaznaczy, nie chcia by ani rzymski, ani wittenberski, ale katolicki.
Rozmowy religijne, proponowane przez obie strony, zostay pocztkowo zakazane przez cesarza na naleganie Rzymu, gdzie obawiano si przeksztacenia ich w sobr narodowy. Gdy papie wycofa sprzeciw,
zorganizowano je w Wormacji, nastpnie w Ratyzbonie (z okazji sejmu, 1541) i osignito pewne porozumienie w kwestii usprawiedliwienia. Nie zyskao ono aprobaty rzymskiej. Sejm wic przeduy pokj
religijny na ptora roku, liczono bowiem, e w tym czasie odbdzie si sobr powszechny lub co najmniej narodowy.
Sprawa bigamii landgrafa heskiego Filipa, ktry za tajn aprobat Lutra, Melanchtona i Butzera polubi
mod dam dworu, majc prawowit on, osabia Zwizek Szmalkadzki. Filip bowiem czu si zmuszonym przej do obozu cesarskiego; by uchroni si od kary mierci za bigami, wedug prawa Carolina, ktre sam ogosi niedawno w swoim ksistwie.
Od ostatecznej rozprawy ze Szmalkadczykami wstrzymao Karola V zagroenie tureckie, ale ich osabienie uratowao biskupstwa Monaster, Osnabruck i Paderborn przed reformacj. Nie udao si natomiast
powstrzyma niektrych ksit od zajmowania posiadoci kocielnych. Chcia to uczyni take elektor
koloski, arcybiskup Herman Wied, napotka jednak na zdecydowany opr katolikw, gdy jego przejcie do reformacji zwikszyoby liczb ewangelikw w kolegium elektorw decydujcym o wyborze cesarza. Walk przeciw Wiedowi prowadzi nie tylko cesarz, ale te katolicy elektoratu koloskiego, jednake dopiero w 1547 roku zdoano usun go z Kolonii,
Zapowied soboru trydenckiego przyj Luter napisaniem broszury Przeciw zaoonemu przez szatana
papiestwu w Rzymie. Cesarz natomiast wymg na Pawle III przesunicie daty otwarcia soboru z powodu
wojny ze Zwizkiem Szmalkadzkim i udzielenie na ni pomocy materialnej.
Wojn szmalkadzk (1546-1547) mg cesarz podj dziki pokojowi z Francj i rozejmowi z Turkami.
Jako jej powd poda nie wzgldy religijne, lecz zamanie pokoju krajowego przez elektora saskiego
landgrafa heskiego wobec Braunschweigu. Dziaania wojenne, o zmiennym szczciu dla walczcych;
zakoczyy si zwycisk dla cesarza bitw pod Muhlberg. Wzity do niewoli elektor saski Jan Fryderyk
zosta skazany na mier za zdrad stanu i herezj. Poprzestano jednak na zrzeczeniu si elektoratu, ale
nadal trzymano go w niewoli, gdy odmawia uznania soboru trydenckiego.
Interim augsburskie
Marcin Luter zmar (18.02.1546) przed wybuchem wojny szmalkadzkiej. Nie wiadomo, jak ocenia
swoje dzieo przy kocu ycia. Musia wszake dostrzec, e wywoany przez niego ruch reformacyjny by
wewntrznie zrnicowany, a nawet skcony. Nie mona natomiast mwi u niego o zaamaniu psychicznym, jak to dawniej czyniono. Nag za mier naley uzna za wynik choroby serca, a nie za samobjstwo, co niegdy wpleciono do czarnej legendy o nim.
Na dalsze dzieje reformacji w Niemczech mier Lutra nie miaa wikszego wpywu. Zaleay one od
cesarza, ktry pokonawszy Szmalkadczykw, pragn przywrci dawny porzdek kocielny i to w duchu
redniowiecznego uniwersalizmu. Pierwszym krokiem do tego byo nakanianie ewangelikw do udziau
35
w soborze trydenckim. Plany cesarza niechccy pokrzyowa papie, gdy przenis sobr z Trydentu do
Bolonii.
Sejm wydawa si by w tej sytuacji jedynym rodkiem rozwizania problemu religijnego w Niemczech.
Na sejmie w Augsburgu (1547) spotkay si plany cesarza z siln opozycj stanw, gdy nie chciano
zamierzonej centralizacji jego wadzy. Musia wic w sprawach religijnych zgodzi si na tymczasowe
(interim) rozwizanie.
Po dugich debatach na sejmie ogosi Karol V (15.05.1548) cesarskie owiadczenie, w ktrym poleci
nie dokonywa adnych zmian w sprawach religijnych, a do decyzji najbliszego soboru. Dla katolikw
natomiast wyda formu reformy, ktra nakazywaa biskupom odbywanie synodw diecezjalnych i
prowincjalnych, przeprowadzanie wizytacji parafii, popraw duchowiestwa. Pawe III aprobowa niektre z tych wskaza w osobnej bulli. Interim natomiast wywoao powszechne niezadowolenie, co ujawnio
si w wielkiej liczbie pism polemicznych.
Opozycja przeciw cesarzowi nie ustaa, lecz wzrastaa, cho udao mu si nakoni ewangelickie stany do
wysania poselstwa na sobr trydencki za Juliusza III. Jej ostoj by dziaajcy od 1550 roku zwizek kilku ksit (Zwizek Krlewiecki) do obrony protestantyzmu. Potajemnie przyczy si do niego ksi
saski Maurycy. Zwizek porozumia si z Francj, nastpnie wyruszy do walki. Cesarz musia ucieka z
Innsbrucku, przedstawiciele protestantw opucili sobr trydencki, a legaci papiescy zawiesili jego obrady W pertraktacjach z Karolem V zbuntowani ksita domagali si zniesienia Interim, zwoania soboru
narodowego i trwaego pokoju religijnego.
Pokj augsburski
Karol V, zmuszony niepowodzeniem swej wyprawy przeciw Francji, zwoa sejm, lecz opuci Niemcy
na stae przed jego otwarciem. Wszystkie sprawy religijne i pastwowe do zaatwienia zostawi swemu
bratu, Ferdynandowi.
Sejm augsburski (1555) rozpocz si od odczytania cesarskiego owiadczenia, ktre z gry odrzucao
wszystko, co obrazioby i osabioby prawdziw, dawn, chrzecijask i katolick religi. Stany jednak
pragny pokoju i rozumiay potrzeb kompromisu. Na og bowiem byli to ludzie drugiego pokolenia po
wybuchu reformacji, o mniejszym nastawieniu emocjonalnym do niej. Na sejmie zreszt dziaali juryci,
nie podejmowano wic teologicznych zagadnie. Obie strony przyrzeky nie szkodzi sobie nawzajem,
lecz zachowa obopln zgod
Augsburski pokj religijny (25.09.1555) me obj wszystkich wyzna, lecz tylko katolikw i ewangelikw luteran. Wolny wybr wyznania zapewniono panom terytorialnym, a nie poszczeglnym poddanym,
by zachowa wygodn dla panujcego zasad: gdzie jeden pan, tam niech bdzie jedna religia (inaczej:
cuius regio, eius religio). Kto z poddanych nie chcia zastosowa si do tego ustalenia, mia prawo sprzeda swoj posiado i bez uszczerbku na majtku i czci opuci kraj. Zawieszono wykonywanie katolickiej jurysdykcji duchownej do czasu ostatecznego pojednania religijnego. Mniejszoci katolickiej w
sprotestantyzowanych miastach Rzeszy zapewniono tolerancj. Majtki kocielne pozostawiono w rkach
tych, ktrzy posiadali je do ukadu passawskiego. W izbie sdowej Rzeszy, do ktrej uprawnie naleay
take sprawy religijne, mieli odtd zasiada przedstawiciele obu wyzna.
Ze wzgldu na brak porozumienia si stanw Ferdynand moc cesarskiego upowanienia da orzeczenie
(nazwano to resevatum ecclesiasticum), e arcybiskupi, biskupi, praaci i opaci, po porzuceniu dawnej
wiary, trac urzd, a kapituy maj wybra nastpc. Wymienione osoby, przyjmujc wyznanie ewangelickie, nie mog narzuci go swoim poddanym. Orzeczenie to wpisano do akt sejmu. Ferdynand orzek
nadto, e pokj religijny obejmuje niezalene rycerstwo, jeeli za w miastach cesarskich istniej razem
oba wyznania, jedno i drugie bdzie mogo cieszy si swobod religijn i pokojem w sprawach wiary,
kultu i majtku. Podobnie naley tolerowa ewangelickie miasta i gminy w ksistwach duchownych, o ile
istniej od duszego czasu. Tej deklaracji Ferdynanda (Declaratio Ferdinanda) nie wcignito do akt
sejmu, nie miaa wic mocy prawa w izbie sdowej Rzeszy.
Pokj religijny posiada charakter tymczasowych ustale. Zaznaczono, e jest wany do czasu pojednania
si wyzna na soborze powszechnym, lub soborze narodowym, albo na specjalnym sejmie Faktycznie
36
okaza si trway, na stae usankcjonowa rozam religijny i prawn rwnorzdno obu wyzna. Usankcjonowa te zasad cuius regio, eius religio, w ktrej nie byo miejsca na indywidualn tolerancj i wolno sumienia jednostki ludzkiej. O religii poddanych decydowaa wadza wiecka, majc do dyspozycji
redniowieczne rodki przymusu wobec przeciwnikw pastwowego wyznania (heretykw).
Prawnie ustalony pokj religijny nie oznacza faktycznego pokoju czsto amano jego postanowienia,
zreszt nie zawsze jasno interpretowane W rodkowych i pnocnych Niemczech doszo (po 1555 roku)
do protestantyzacji znacznej liczby biskupstw, w tym Kamienia Pomorskiego i Lubusza.
Kalwini, nie wymienieni w uchwale o pokoju religijnym, faktycznie z niego korzystali, cho byy przeciw temu protesty. Z nimi bowiem liczono si, szczeglnie od przyjcia ich wyznania (1563) przez palatyna Fryderyka III.
Pokj augsburski sta si widomym znakiem odejcia od redniowiecznej koncepcji uniwersalnej wadzy
cesarskiej. Ostatnim jej rzecznikiem by Karol V, ktry po sejmie augsburskim zadecydowa nieodwoalnie o swej abdykacji. Dokona jej 12.09.1556, przekazujc tron cesarski bratu Ferdynandowi, a tron hiszpaski synowi Filipowi II. Sam osiad w klasztorze hieronimitw San Yuste (Hiszpania), prowadzc ycie ascetyczne przez dwa lata, do swojej mierci.
Rozdzia 5
KALWIN, REFORMACJA I WADCY
Francuz Jan Kalwin, dziaajc w Genewie, nada ruchowi reformacyjnemu nowy kierunek i zorganizowa wasny Koci (reformowany), ktry rni si od Kocioa ewangelicko-augsburskiego ujciami
dogmatycznymi i struktur.
W realizacji swego dziea Kalwin korzysta od pocztku z pomocy wadzy wieckiej. Z monarchami i
monymi caej Europy prowadzi rozleg korespondencj, by przy ich pomocy wprowadzi wszdzie
Koci reformowany.
Niektrzy wadcy (skandynawscy) dokonali reformacji w swoich pastwach ju wczeniej, w oparciu o
nauk Lutra. Anglia sza do niej swoist drog, przez schizm Henryka VIII, i nadaa jej wasny ksztat
(anglikanizm). Szkocji na prno bronili przed kalwinizmem krl Jakub V i krlowa Maria Stuart. Kraj
ten, cho zczony z Angli pod jednym berem Jakuba VI, wola kalwinizm ni anglikanizm. Irlandia
krwawo walczya z Angli o swoj polityczn i religijn (katolick) niezaleno. Kraje romaskie,
Francja, Hiszpania i Italia, byy w rnym stopniu zagroone reformacj, lecz pozostay katolickie.
Czechy, Wgry i Siedmiogrd, zostay objte siln fal reformacji. Kierunek jej rozwoju, a potem rekatolicyzacj Wgier, determinowaa swoista sytuacja polityczna tych krajw.
Francja przed Kalwinem
We Francji, ojczystym kraju Kalwina, sytuacja religijno-kocielna bya inna ni w Niemczech i Szwajcarii. Wprawdzie Koci w niej nie odnowi si wewntrznie przez przyjcie dugo obowizujcych, reformistycznych dekretw soboru bazylejskiego (sankcja pragmatyczna, 1438), ani przez konkordat krla
Franciszka I (1516), sucy umocnieniu kocielnych uprawnie monarchy, przeywa jednak w mniejszym napiciu potrzeb reformy. Silnie natomiast dziaay w nim prdy humanizmu, dce do oczyszczenia i uproszczenia chrzecijastwa. Sprzyja temu Franciszek I, a jeszcze bardziej jego siostra, Magorzata z Nawarry, oraz humanici z krgu w Meaux, ktry powsta przy tamtejszym biskupie Guillaume
Briconnet (zm. 1534) i jego wikariuszu generalnym, Jacques Lefevre dEtaples.
Biskup ten, mecenas nauki, dawa przykad reformy kocielnej, dokonujc dwch wizytacji diecezji i
odprawiajc pi synodw diecezjalnych. Lefevre dEtaples wyda w jzyku francuskim czytania mszalne
Lekcji i Ewangelii na niedziele i wita, a take przygotowywa francuski przekad caej Biblii. Jego
ucze, Clichtove, opublikowa pisma z pochwaami ycia zakonnego i wskazaniami dla kapanw, a pniej pisma przeciw Lutrowi i Oekolampadiusowi. Nie wystarczao to do penej reformy Kocioa francuskiego. Chtnie czytano pisma Lutra, Zwingliego i innych reformatorw. Ich wpywom stara si prze-
37
ciwdziaa Franciszek I, gdy po przegranej bitwie pod Pawi (1525) pragn wewntrznie wzmocni
swoje krlestwo na fundamencie jednej religii.
Krl dziaa przy pomocy Sorbony i gorliwych biskupw. Za propagowanie luteranizmu spalono (1523)
augustianina Jean Valliere. Podejrzanymi stali si humanici z krgu w Meaux. Jeden z nich, Wilhelm
Farel, uciek do Szwajcarii i sta si tam dziaaczem reformacji. Lefevre dEtaples znalaz si przez pewien czas w nieasce. Niektrzy uczeni wszake nadal sympatyzowali z nowinkami reformacyjnymi. Do
nich nalea humanista Melchior Volmarz Rottweil, u ktrego Kalwin pobiera nauk jzyka greckiego.
Jan Kalwin
Kalwin (1509-1564) z Noyon w Pikardii, syn ekonoma (prokuratora) tamtejszej kapituy, otrzyma w
modoci prebend kocieln, by mg odby studia. Obdarzony zdolnociami intelektualnymi, odznacza
si take odziedziczonym po ojcu trzewym umysem krytycznym. Od matki, pochodzcej z Flandrii,
przej gbok pobono, rozpowszechnion w tym kraju przez redniowieczn devotio moderna. Studia humanistyczne i prawnicze odbywa w Paryu, Orleanie i Bourges. Teologii nie studiowa na adnej
uczelni, ale samodzielnie zgbia jej zagadnienia i pisma Ojcw Kocioa. Wasnym wysikiem zdoby z
czasem szerok wiedz teologiczn. W Paryu mia kontakty z krgiem humanistw-biblistw, ktremu
przewodzi Lefevre dEtaples. Czyta take pisma Lutra. Swoje wejcie na drog reformacji nazwa nagym nawrceniem. Pniej wspomnia, e dokonao si pod wpywem ruchu luteraskiego i mierci ojca, o ktrym wiadomo, e zosta ekskomunikowany za niedocignicia w administrowaniu majtkiem
kapituy. Nie to jednak zadecydowao. U Kalwina zmiana nastpia ewolucyjnie, a decyzj podj, gdy
uwiadomi sobie powoanie przez Boga do podniesienia upadajcej religii i wewntrzny nakaz przyjcia
czcigodnego urzdu gosiciela i sugi Ewangelii.
Nage nawrcenie (prawdopodobnie 1533) skonio Kalwina do rezygnacji z beneficjum w Noyon, co
przyjmuje si za znak jego zerwania z Kocioem katolickim. W tym czasie Franciszek I surowo wystpi
przeciw zwolennikom reformacji, szczeglnie po aferze plakatowej. Pojawiy si bowiem liczne pisma
obelywe przeciw mszy witej, niektre w formie plakatw, rozwieszanych w Paryu, a nawet w rezydencji krlewskiej Amboise, co najbardziej dotkno krla. Z obawy przed represjami wyjechali z Francji
zwolennicy reformacji.
Kalwin uda si (1534) przez Strasburg do Bazylei, gdzie pozna kilku wybitnych dziaaczy reformacyjnych, jak Henryk Bullinger i Martin Butzer. Opublikowa tam (1536) dugo opracowywan Nauk religii chrzecijaskiej (Institutio religionis christianae), z dedykacj dla Franciszka I, w ktrej broni francuskich zwolennikw reformacji przed oskaraniem o szerzenie wypaczonej nauki chrzecijaskiej. Pismo to stanowio stale poszerzany przez Kalwina zarys nauki o wierze i zaczynao si znamiennym dla
niego mottem z Pisma witego: Nie przyszedem przynie pokoju, ale miecz (Mt 10, 34).
Z Bazylei wyjecha Kalwin do Ferrary, gdzie na prno stara si pozyska dla swej nauki ksin Renat, siostr krla francuskiego. Na krtko powrci stamtd do Francji, a nastpnie uda si do Genewy.
Pocztkowo (1536-1538) prowadzi w niej niepomyln dla siebie dziaalno.
Kalwin i Genewa
Reformacja w Genewie rozwijaa si na silnym podou politycznym. Miasto dyo do uniezalenienia
si od ksit sabaudzkich i od biskupa genewskiego, zwizanego z nimi pochodzeniem lub interesami.
Sojusznika znalazo (1526) w sprotestantyzowanym Bernie, skd przyby (1532) kaznodzieja reformacyjny Wilhelm Farel.
Sprzeciw kapituy zmusi Farela do opuszczenia miasta, lecz wkrtce powrci, gdy wypdzono (1533)
genewskiego biskupa, Pierre de la Baume. Urzdzona przy poparciu Berna dysputa przyniosa zwycistwo zwolennikom reformacji, a rada miejska nakazaa y wedug Ewangelii. Zarzdzenie to natrafio na
opr. Brakowao take szczegowego programu reformacji, zapanowao wic zamieszanie. Farel skorzysta z przybycia Kalwina i przekaza mu inicjatyw dziaania.
Kalwin, pocztkowo jako lektor Pisma witego, potem jako predykant i pastor, zaj si nauczaniem.
Odrzuci jednak wprowadzany ustrj kocielny. Z kolei rada miejska nie zgodzia si na opracowane
38
przez niego, lecz przedstawione, jak oficjalnie podano, przez magistra Wilhelma Farela i innych kaznodziejw Artykuy dotyczce organizacji Kocioa, zwaszcza e po nowych wyborach (1538) weszli do
niej ludzie nieprzychylni Farelowi i Kalwinowi. Wielu przestraszy rygoryzm, widoczny nie tylko w Artykuach, ale take w opracowanym razem z nimi katechizmie i doczonym do niego wyznaniu wiary.
Kalwin bowiem wyranie stwierdza, e kto nie przyjmie tego wyznania wiary, powinien opuci miasto, a kocielni urzdnicy bd czuwa, by kady y wedug zasad katechizmu, rada za ukarze nieposusznych. Nowej radzie nie podoba si nadto projekt kocielnego sdu, niezalenego od niej. Pozostaa
ona nieugicie przy postulacie zalenoci sdu od niej, umacniajc przez to wi Kocioa z wadz
wieck.
Kalwin i Farel zostali wypdzeni decyzj rady miejskiej. Jaki czas Kalwin przebywa w Bazylei, potem
na prob Martina Butzera przenis si do Strasburga i peni funkcj predykanta w gminie francuskich
uchodcw oraz lektora Pisma witego w tamtejszym gimnazjum. Pod wpywem Butzera dopracowa
swoj teologi i wypracowa w szczegach organizacj Kocioa reformowanego. Wyda formularze do
naboestwa Sowa Boego, Eucharystii i Chrztu oraz piewnik w jzyku francuskim, w ktrym umieci
psalmy, ale take 10 przykaza w formie pieni. W Strasburgu zawar maestwo z Idelette de Bure,
wdow po anabaptycie.
Udzia w religijnych dysputach niemieckich da Kalwinowi okazj nie tylko pozna Melanchtona (z Lutrem si nie spotka), ale wej bezporednio w problemy wyznania augsburskiego. Szybko dostrzeg
niejasnoci jego niektrych sformuowa.
Powrt Kalwina do Genewy zosta spowodowany otwartym listem kardynaa Jakuba Sadoleto do rady
miejskiej. W imieniu zebranych na obradach w Lyonie biskupw kardyna nalega na przywrcenie jednoci kocielnej, przedstawia wic nauk katolick o wierze i usprawiedliwieniu, wskazywa na niepokoje, wywoane przez reformatorw. Rada miejska czua si zobowizana udzieli odpowiedzi, lecz nikt
w miecie nie chcia jej przygotowa. Zwrcia si wic do Kalwina w Strasburgu. Jego Odpowied do
Sadolata o usprawiedliwieniu, sakramentach i Kociele spodobaa si w Genewie. Wysano do niego
prob o powrt, on jednak nie spieszy si, a gdy wyjecha ze Strasburga (1541), uwaa to za chwilowe.
W Genewie wystpi Kalwin z daniami. Rada przyja jego Zarzdzenia kocielne (Les ordonnances
ecclesiastiques), opracowane na wzr Strasburga i Zurychu, oraz Porzdek naboestw i Katechizm. Na
ich podstawie wprowadzono cztery urzdy: ministrw (pastorw) do goszenia Sowa Boego i uprawiania duszpasterstwa, nauczycieli (doktorw) do publicznego nauczania, starszych (seniorw) do czuwania
nad obyczajami i diakonw do opieki nad szpitalami i ubogimi. Ministrowie i nauczyciele stanowili czcigodne zgromadzenie (Vnrable Compagnie), ktre sprawowao urzd nauczycielski i wybierao ludzi na
kocielne stanowiska. Starsi natomiast wsplnie z kilku pastorami tworzyli konsystorz, ktry w Genewie
mia pocztkowo mniej charakter urzdu kocielnego, a wicej instytucji publicznej, o kompetencjach
powierzonych przez rad miejsk. Seniorw wybieraa maa rada spord radnych, a zatwierdzaa wielka
rada. Posiedzeniom konsystorza przewodniczy burmistrz.
Wbrew Kalwinowi, rada miejska nie godzia si na odczenie dyscypliny kocielne] od jej wieckiej jurysdykcji. Seniorzy byli zobowizani do odwiedzania domw. le postpujcych kierowano na posiedzenia konsystorza. Stosowano kary: upomnienie, nagan, publiczne przepraszanie, wykluczenie z jednoci
(ekskomunik), lub inne sankcje, naoone przez rad miejsk. Podczas przesuchiwa dozwolone byy
tortury.
Surowo ycia, ktra nie pozwalaa na rozrywki, jak tace, towarzyskie przyjcia, noszenie biuterii,
ogldanie sztuk teatralnych, wywoaa demonstracje i rozruchy. Przywdc opozycji sta si dawny
przyjaciel Kalwina, genewski syndyk Ami Perrin. W 1547 roku tumult ludnoci narazi reformatora na
niebezpieczestwo utraty ycia. W 1555 roku Perrin prbowa, ostatni raz, przej wadz. Zaostrzono
wic kary, skazujc te na wygnanie i mier. W atach 1541-1564 ukarano 78 osb wygnaniem, a 56
pozbawieniem ycia. Przeciwnicy Kalwina nazywali siebie patriotami, jego za przybd z Francji. On
za nada im pogardliw nazw libertynw.
ycie religijne w Genewie polegao na odprawianiu codziennej liturgii Sowa: czytaniu Pisma witego,
modlitwach, piewie psalmw. Kalwin chcia sprawowania raz w miesicu eucharystii i udzielania ko-
39
munii, zadecydowano, e bdzie tylko cztery razy w roku. Otarze i obrazy nie byty dozwolone. W kady
pitek odbywao si osobne zgromadzenie dla wykadu zagadnie religijnych i dyskusji.
Nauka Kalwina
Akademi w Genewie otwarto w 1558 roku, Za pierwszego rektora, Teodora Bezy (1519-1605), zdobya
szybko rozgos, take poza Szwajcari, a jej studenci m.in. F. Marnix z Niderlandw i J. Knox ze Szkocji, stali si apostoami kalwinizmu w swoich krajach. Sam Kalwin szerzy now nauk w caej Europie
przez niestrudzone pisanie, czsto bardzo obszernych listw.
Nauka Kalwina, bardziej systematyczna ni Lutra, opieraa si na Pimie witym, podkrelajc, e jego
prawdziwym interpretatorem jest Duch wity. Kalwin przyjmowa bez wahania bstwo Chrystusa i broni Trjcy witej przeciw herezji hiszpaskiego lekarza (sawnego odkryciem maego krenia krwi)
Michaa Serveta, ktry po ucieczce z wizienia inkwizycji francuskiej w Vienne, schroni si w Genewie,
lecz i tutaj zosta uwiziony, a po dugim procesie spalony (1553) jako heretyk.
Kalwin silnie podkrela dziaanie Boej Opatrznoci i przyjmowa predestynacj. Ujmowa j wszake
mniej spekulatywnie, a wicej egzystencjalnie jako objawiony fakt tajemnicy przeznaczenia, o ktrym nie
mona milcze, cho si jej w peni nie rozumie, bo pomniejszaoby to wielko i cze Boga. Znakiem
wybrania do zbawienia jest przyjcie nauki Chrystusa i trwanie z Nim we wsplnocie.
Nauk Kalwina o predestynacji atakowa Hieronim Bolsec (zim. 1584), dawny karmelita, potem lekarz,
lecz nadal zainteresowany teologia i biorcy udzia w zebraniach pastorw. Zosta uwiziony, gdy w
rozumieniu Kalwina herezja i bawochwalstwo byy obraz majestatu Boego i zasugiway na kar.
Eucharysti zajmowa si Kalwin wielokrotnie. Chcia bowiem usun rozbienoci co do niej midzy
swoj nauk, a nauk Lutra i Zwingliego. Pocztkowo gosi, e przez przyjmowanie Chleba i Wina
otrzymuje si udzia w Ciele i Krwi Chrystusa, co jednak nie oznacza ich umiejscowionej rzeczywistoci.
W porozumieniu ze zwinglianami (1549, Consensus Tigurinus) zgodzi si na kompromisow formu, e
Ciao Chrystusa jest wycznie w niebie, a Chleb i Wino s znakiem wsplnoty czowieka wierzcego z
Chrystusem. Uatwio to poczenie si kalwinizmu i zwinglianizmu, lecz pogbio rozam z luteranami,
cho Kalwin zabiega o jedno z nimi. czyo si to z jego pojmowaniem jednoci Kocioa.
Koci, wedug Kalwina, to znak Boego panowania na ziemi. Jest dany przez Boga, a nie powstaje z
woli wierzcych. Mona go rozpatrywa jako Koci powszechny, ktrego jedno ujawnia si w takiej
samej nauce i sakramentach, lub jako Koci lokalny, istniejcy w konkretnym miejscu. Kocioy lokalne mog si rni midzy sob, gdy zawsze bd wystpowa rnice w opiniach teologw, lecz to nie
rozbija jednoci W swojej eklezjologii zajmowa si Kalwin przede wszystkim zagadnieniami Kocioa
lokalnego. Do jego istotnych zada zalicza szerzenie reformacji.
Dziaalno misyjn uprawia sam Kalwin przez osobiste kontakty i rozleg korespondencj. Od wspwyznawcw da, by religii nie uwaali za ich spraw prywatn. Pomoc wadcw w misji, wykorzystanie siy politycznej, uznawa za nakaz, wypywajcy z samej istoty religii. Jeeli wic wadca sprzeciwia
si prawdziwemu (reformowanemu) Kocioowi, naley go usun, bo przez swoje postpowanie traci
prawo do penienia urzdu, W tak pojtym kalwinizmie tkwia jego sia bojowa, ktra staa si przyczyn
niejednej wojny religijnej w nastpnym okresie.
Dania, Norwegia, Islandia
Wadcy, zwolennicy reformacji, wprowadzali j za pomoc swoich zarzdze, uzasadniajc to istniejc
od najdawniejszych czasw odpowiedzialnoci monarchy w pastwie za Koci i jego reform. Wydawao si to wielu ludziom czym tak naturalnym, e nie budzio zastrzee, zwaszcza w pocztkowym
okresie reformacji, gdy utosamiano j z reform.
Dania, pierwsza z pastw skandynawskich, dostaa si pod wpywy reformacji, co byo uatwione przez
jej ssiedztwo z Holsztynem i Szlezwikiem, gdzie bardzo szybko wprowadzono luteraski porzdek kocielny.
Krl Chrystian II (1513-1523), szukajcy oparcia w mieszczastwie przeciw szlachcie i duchownym,
cign (1521) Karlstadta do Danii, by gosi czyste Sowo Boe, lecz zawid si na jego radykalnych
40
naukach. Niemniej ograniczy prawa biskupw i zabroni odnoszenia si do Rzymu z apelacjami sdowymi.
Fryderyk I (1523-1533), wybrany po depozycji Chrystiana, zobowiza si w kapitulacji wyborczej wystpi przeciw zwolennikom reformacji, lecz postpowa inaczej. Wszed bowiem w konflikt z papieem,
ktry mianowa kurialnego kardynaa Paolo Emilio Cesi arcybiskupem Lundu wbrew kandydatowi krla
i kapituy. Zakaza wic duskim duchownym stara si o papiesk prowizj lub konfirmacj. Swoj crk wyda za Albrechta Pruskiego, a dworskim kapelanem u siebie ustanowi byego joannit, duskiego
Lutra, Hansa Tausena, ktry na studiach w Wittenberdze przej si reformacj. Pozwoli jemu i innym
predykantom przedstawi na sejmie kopenhaskim (1530) reformacyjne wyznanie wiary (Confessio Hafnensis), ktre ju wczeniej przyja wikszo miast. Nie pomoga gorliwa dziaalno karmelity Paula
Helgesena na polu reformy Kocioa katolickiego. Bez skutku pozostaa te odpowied biskupw katolickich na kopenhaskie wyznanie wiary. Krl popiera reformacj do koca swego panowania.
Chrystian III (1534-1558), jego syn, postpowa tak samo. Biskupw uwizi i pozbawi urzdw pod
zarzutem knowa w celu przywrcenia tronu deponowanemu Chrystianowi II. Na ich miejsce ustanowi
(153S) superintendentw. Ustrj Kocioa ewangelickiego w Danii opracowa sprowadzony do Kopenhagi Jan Bugenhagen, ktry te koronowa krla i wywici superintendentw z tytuem biskupw. Sejm
uzna (1539) ten ustrj za obowizujcy. Dopiero w 1638 roku Koci ewangelicki duski przyj augsburskie wyznanie wiary. wczesny krl Chrystian IV (1588-1648), amic resztki oporu katolikw, zabroni kapanom wstpu do Danii pod kar mierci. Zakaza take wieckim przechodzenia na katolicyzm
pod kar wygnania i konfiskaty majtku.
Norwegia, zczona z Dani uni personaln, dzielia jej dzieje kocielne. Wbrew oporowi arcybiskupa z
Trondheim, Olafa Engelbriktssona, wprowadzono reformacj. Zgromadzenie stanw przyjo (1539)
dusk ordynacj kocieln, ale dugo pozostawiono niektre praktyki i zwyczaje katolickie, jak kult
Matki Boej, cze witego Olafa i pielgrzymki. ycie kocielne ujednolicono dopiero w 1607 roku, gdy
wprowadzono now ordynacj wraz z augsburskim wyznaniem wiary. Reformacja nie dbaa o jzyk norweski, ktry pozosta ludowym. Posugiwaa si bowiem Pismem witym i ksigami liturgicznymi w
tumaczeniu duskim.
Islandia, znajdujca si pod panowaniem krla duskiego, staa do narzucanej reformacji w silnej opozycji z motyww religijnych i politycznych. Gdy jednak stracono (1550) biskupa z Holar, Jona Arasona,
ktry przewodzi narodowej walce z Duczykami, zgromadzenie islandzkie przyjo reformacyjn ordynacj kocieln. Pozostaa wszake wrogo ludnoci do narzuconego wyznania. Bibli w jzyku islandzkim wydano dopiero w 1589 roku.
Szwecja i Finlandia
Szwecja, w ocenie historykw kraj, ktry najmniej potrzebowa reformy z wszystkich krajw zachodniego chrzecijastwa, zacza przyjmowa reformacj w okresie ksztatowania swej pastwowoci, niezalenej od Danii. Surowe represje krla duskiego (krwawa ania sztokholmska), za bunt przeciw jego
panowaniu, obciyy w opinii narodowej arcybiskupa z Uppsali, Gustawa Trolle, zwolennika unii z Dani.
Gustaw Erikson Waza (1521-1560), pierwszy krl szwedzki po pokonaniu Duczykw, znalaz si pod
wpywem duchownych ze swego otoczenia, goszcych reformacj: Larsa Anderssona i Olafa Pederssona. Drugi z nich studiowa w Wittenberdze i wyda w Szwecji wiele pism reformacyjnych (take Kronik
szwedzk, pierwsze wielkie dzieo historyczne).
Na sejmie w Vasteras (1527) krl owiadczy, e nie chce nowej religii, ale domaga si goszenia czystego Sowa Boego. Sejm podj wwczas uchwa o zwierzchniej w Kociele wadzy jedynie krla.
Duchowni, przy zachowaniu dotychczasowej hierarchicznej struktury Kocioa, mieli zajmowa si wycznie goszeniem Sowa Boego. Od biskupw, swoich nominatw bez konfirmacji papieskiej, przyj
krl przysig, e zobowizuj si do goszenia Ewangelii i wiernoci wobec niego. Uprawnienia papiea
pominito w niej milczeniem, jednake na synodzie w Orebro (1529) odmwiono mu wadzy nad biskupami, cho obrady ujmoway reform kocieln w duchu katolickim. W Szwecji zachowano nie tylko
41
urzd biskupi i wicenia kapaskie, ale take wita oraz duo obrzdw i zwyczajw katolickich, przez
co wielu ludzi nie dostrzego zerwania z Kocioem katolickim.
Liturgi w jzyku szwedzkim, opart na wskazaniach Lutra, wprowadzi dawny student z Wittenbergi,
brat Olafa, Lars Pedersson, gdy zosta (1531) arcybiskupem w Uppsali, bez papieskiej konfirmacji.
Eryk XIV (1560-1568), syn Gustawa Wazy, dy do wadzy absolutnej i popiera kalwinizm w Szwecji.
Oba te czynniki wywoay bunt duchowiestwa i szlachty, spowodoway te jego mier w wizieniu.
Prba rekatolicyzacji za nowego krla, Jana VIII, nie przyniosa rezultatu.
Finlandia, politycznie uzaleniona od krla szwedzkiego, musiaa przyj kocielne uchway sejmu w
Vasteras i synodu w Orebro, Nauk reformacyjn popiera biskup z Abo, Marten Skytte. Wysany przez
niego na studia w Wittenberdze Mikael Agrikola (zm. 1557) zosta jego nastpc w Abo, umocni Koci ewangelicki, a swoimi pismami przyczyni si do rozwoju jzyka fiskiego i powstania literatury
fiskiej.
Kawalerowie Mieczowi
Estonia, otwa i Kurlandia tworzyy pastwo zakonu Kawalerw Mieczowych. Wadz wieck peni
wielki mistrz, Wolter Plettenberg (1499-1535) wraz z biskupami. Miasta miay du autonomi. Z nich
Ryga, Rewal i Dorpat najwczeniej przyjy reformacj.
W Rydze doszo do konfliktu rady miejskiej z arcybiskupem Janem Blaukenfeldem. Do sporu wczy
si wielki mistrz, uwizi arcybiskupa i pozwoli na goszenie czystego Sowa Boego. Ustpstwo w
sprawie kaza byo politycznym pocigniciem, gdy Plettenberg dba w kraju o religi katolick i
wkrtce pojedna si z arcybiskupem.
Rewal i Dorpat przyjy reformacj pod wpywem Rygi, w ktrej opracowano (1529) ustrj Kocioa
ewangelickiego, now agend i piewnik. Gdy arcybiskupem ryskim zosta Wilhelm, brat Albrechta Pruskiego, wzmoone nacisk, by sekularyzowa pastwo Kawalerw Mieczowych, Uczyniono to za wielkiego mistrza Gottharda Kettlera, ktry nie mg obroni si przed Wielkim Ksistwem Moskiewskim.
Zoy wic Polsce (1558) hod lenny z otwy i mudzi, Dania za zagarna Osel, a Szwecja opanowaa
Estoni. Polska przeja w swoje bezporednie wadanie ziemie arcybiskupstwa i miasto Ryg, zapewniajc im autonomi i wolno wyznania augsburskiego.
Krl Henryk VIII
Anglia, cho dawno odesza od wiklifizmu, nie pozbya si jednak jego owocw: niechci do papiestwa i
zakonw, zwaszcza e Rzym nie zrezygnowa z obsadzania wysokich stanowisk kocielnych obcymi
duchownymi i nie polepszy si stan religijny kraju, mimo wielkiej liczby zakonnikw i materialnie zasobnych klasztorw.
Henryk VIII (1509-1547) wykorzysta te resentymenty, gdy dla celw osobistych i dynastycznych zrywa
z papiestwem.
Tron obj po ojcu, Henryku VII, wbrew jakimkolwiek wczeniejszym rachubom. Niespodziewanie bowiem zmar take nastpca tronu, jego starszy brat, Artur. Henryk VIII, nie przewidziany na krla, studiowa teologi w Oksfordzie z perspektyw otrzymania wysokiego stanowiska kocielnego.
Jako krl zawar on maestwo (za papiesk dyspens) z wdow po bracie, Katarzyn Aragosk,
ciotk przyszego cesarza, Karola V. Z tego zwizku mia yjc (czworo dzieci zmaro) crk, Mari,
lecz adnego syna, ktrego, jak si twierdzi, bardzo pragn z obawy, by kobieta na tronie po nim nie
staa si przyczyn nowej wojny dwch r, tak niedawno szkodliwej dla Anglii. Nie bez znaczenia, a
moe rzeczywicie decydujc o dalszym biegu wypadkw, bya jego mio do damy dworskiej, Anny
Boleyn. Zacz wic, po siedemnastu latach maestwa, starania o uznanie go w Rzymie za niewane,
gdy byo, wedug jego przekona, zawarte niezgodnie z Pismem witym (k 18, 16; 20, 21), a udzielona wwczas dyspensa papieska obraaa prawo Boskie. Zaatwienia sprawy podj si lord kanclerz, arcybiskup z Yorku, kardyna i legat papieski w Anglii, Tomasz Wolsey (zm. 1530). Papie Klemens VII
wyznaczy swoimi delegatami Wolseya i kardynaa Lorenzo Campeggi, by kierowali procesem w Anglii.
Sd kocielny w Londynie orzek wano maestwa, zanim jednak to ogosi, Katarzyna apelowaa do
42
papiea, ktry pod naciskiem Karola V podj (1529) decyzj rozpatrywania sprawy w Rzymie. Rozgniewany Henryk VIII odebra Wolseyowi urzdy i wezwa go na proces o zdrad stanu (zmar w drodze,
29.11.1530).
Arcybiskup z Canterbury, Tomasz Cranmer, ktry cieszy si zaufaniem krla, a sprzyja reformacji,
doradzi mu, by wywar nacisk na papiea przez zebranie o swoim maestwie opinii wszystkich uniwersytetw. Oksford, Cambridge, Pary i kilka innych opowiedziay si za niewanoci, Lowanium i hiszpaskie uniwersytety oraz Wittenberga (na podstawie opinii Lutra) uznay maestwo za wane.
Papie nie spieszy si z wyrokiem, co byo bdem. Krl bowiem, gdy na zebraniu kleru angielskiego
(1531), uzyska subsydium 100 tysicy funtw, kaza zaznaczy, e otrzymuje je jako protektor i gowa
angielskiego Kocioa i duchowiestwa. Formua bya dwuznaczna, ale pozwolia Henrykowi na dziaanie
bez papiea. Parlament wyda te zakaz wszelkich apelacji do Rzymu.
Maestwo z Ann Boleyn zostao zawarte (1533) potajemnie. Arcybiskup Cranmer natomiast ogosi
publicznie (23.05.1533), e maestwo krla z Katarzyn jest niewane. Skonio to Klemensa VII do
zabrania gosu, lecz byo ju za pno. Papie domaga si (11.06.1533) od Henryka VIII porzucenia Anny w cigu trzech miesicy i przyjcia Katarzyny, inaczej zacignie ekskomunik. Wyrok jednak o wanoci pierwszego maestwa krla ogoszono w Rzymie prawie rok pniej, gdy Anna urodzia ju syna.
Parlament angielski wczeniej wyda akt sukcesyjny, ktry zobowizywa poddanych krla do uznania
pod przysig dziecka Anny za prawowitego nastpc tronu. Z tym aktem wydano te: zakaz wysyania
do Rzymu opat i prb o dyspensy, owiadczenie o nieuznawaniu za herezj wystpie przeciw prymatowi biskupa rzymskiego, prawo o zatwierdzaniu biskupw przez krla, o jego zwierzchnictwie nad
klasztorami z egzempcj i podleganiu duchowiestwa wszystkim prawom pastwowym. Polecono informowa o tym ludzi w kazaniach i pismach.
Schizma angielska
Akt supremacji, ogoszony (3.11.1534) przez parlament, przyznawa krlowi tytu i prawa jedynej na
ziemi najwyszej Gowy Kocioa w Anglii i oddawa jego wadzy czuwanie nad czystoci nauki (inkwizycja). Odrzucenie aktu supremacji lub jego kwestionowanie okrelono jako zdrad stanu, podobnie jak
niezoenie przysigi, e uznaje si maestwo krla z Ann za wane, a ich dziecko za prawowitego
nastpc tronu. Schizma Anglii staa si faktem dokonanym i miaa moc prawa pastwowego.
Pierwszymi ofiarami tego zarzdzenia byli trzej przeorzy kartuscy, publicznie powieszeni w habitach,
nastpnie sdziwy biskup z Rochester, John Fisher (w wizieniu mianowany przez papiea kardynaem)
oraz dawny lord kanclerz, wybitny humanista i przyjaciel krla, Tomasz More. Gdy krewny Henryka
VIII, pniejszy kardyna, Reginald Pole, wyda (1538) w Rzymie pismo W obronie jednoci Kocioa,
cign na siebie nienawi, a e by nieosigalny, uwiziono i cito jego matk. Wikszo biskupw i
kleru podporzdkowaa si aktowi supremacji.
Wadz supremacyjn zuytkowa krl, by znie klasztory i zagrabi ich majtki. Swoim wikariuszem
generalnym dla spraw kocielnych ustanowi wieckiego czowieka, pozbawionego skrupuw Tomasza
Cromwella, ktry pochodzi z gminu, a zosta teraz obdarzony najwyszymi godnociami pastwowymi.
Krwawo stumiono powstanie w hrabstwie Lincoln. Wywoaa je dziaalno komisji krlewskich, wyznaczonych do przyjmowania danej przysigi i wykonania zarzdze o kasacie klasztorw.
Krwawy bili i anglikamzm
Schizma angielska polegaa pocztkowo na odrzuceniu prymatu papiea. Krl jednak, wraz z episkopatem, wyda te orzeczenia co do spraw wiary, bo wbrew jego woli szerzya si w Anglii nauka luteraska.
Przeciw niej wystpi Henryk VIII osobicie ju w 1521 roku, publikujc po acinie rozpraw Uznanie
siedmiu sakramentw, za co uzyska od papiea tytu Obrocy wiary (defensor fidei), uywany odtd
(take po schizmie) w oficjalnej tytulaturze krlw angielskich. Wpywy reformacyjne wszake nie ustay, nawet nasiliy si po 1530 roku. Skrycie ulega im arcybiskup Tomasz Cranmer. Sdzono za, e
sprzyjajc okoliczno stanowi pertraktacje krla z protestanckimi ksitami niemieckimi i jego maestwo (czwarte z kolei) z ksiniczk Ann von Cleve (1539).
43
Ukady te nie przyniosy rezultatu, Anna zostaa odesana do ojca, krl za poleci wszystkim swoim
poddanym uzna sze artykuw wiary, uoonych przez biskupw i przyjtych (28.06.1539) przez
parlament (krwawy bili). Nakazano w nich, przeciw nauce reformacyjnej, przyj pod kar mierci: przeistoczenie w mszy witej, komuni pod jedn postaci, celibat duchowiestwa, luby zakonne, tzw. msze
prywatne i spowied indywidualn. Na podstawie krwawego billa cito teraz za herezj lorda kanclerza,
Tomasza Cromwella, i zwolennika luteranizmu Roberta Barnesa, cho bya to take zemsta krla za
nieudane maestwo z Ann von Cleve, zawarte z ich inspiracji. Skaniajcy si do reformacji biskupi,
Latimer i Shaxton, musieli zrezygnowa z urzdw. Krl jednak nie zdoa ustrzec wydanego (1543)
katechizmu dla wieckich (tzw. Kings book) od wpyww nauki protestanckiej. Wpywy te trway ukrycie do jego mierci (1547), a za nastpcy wprowadziy nauk ewangelick do Kocioa angielskiego, dajc pocztek anglikanizmowi.
Edward VI (1547-1553), maoletni i chorowity syn Henryka i Jane Seymour (trzeciej ony krla), nie
mia adnego wpywu na los pastwa i Kocioa. W jego imieniu wadz sprawowa (do 1549 roku) ksi Somerset jako protektor pastwa, a po jego strceniu ksi Northumberland, obaj zwolennicy protestantyzmu. Wprawdzie wpywy luteraskie osaby, cho ich rzecznikiem by arcybiskup Tomasz
Cranmer, nasilia si natomiast dziaalno kalwinw i zwinglian. Kalwin prowadzi korespondencj z
Edwardem VI, Somersetem i Cranmerem. Do Anglii przybyli wybitni reformatorzy i nauczali: Piotr
Vermigli w Oksfordzie, Martin Butzer w Cambridge, Bernardino Ochino w Londynie, gdzie take w
kalwiskiej gminie emigrantw dziaa Jan aski, bratanek prymasa polskiego.
Koci w Anglii zachowa struktur episkopaln, ale przyj niektre praktyki ewangelickie, jak komuni pod dwoma postaciami oraz ewangelick nauk. Zawiera j opublikowany (1549) przez Cranmera
Modlitewnik (Common Prayer Book) i nowe wyznanie wiary (42 artykuy) z 1552 roku, w ktrym
umieszczono nauk Lutra o usprawiedliwieniu i nauk Kalwina o Eucharystii.
Maria Tudor i Elbieta I
Crka Henryka VIII i Katarzyny Aragoskiej, Maria Tudor, obdarzana dwoma przydomkami: Katoliczki
lub Krwawej Mary, bya jedn z najbardziej wwczas wyksztaconych kobiet, ale nie penia wadzy krlewskiej (1553-1555) mdrze. Radonie i ufnie przyjto jej wstpienie na tron, po wczesnej mierci przyrodniego brata, z powodu naduy wadzy przez protektorw pastwa. Ona jednak nienawidzia schizmatykw przez pami na krzywdy matki i wasn udrk, gdy wiele wycierpiaa za wierno katolicyzmowi i nie uzyskaa tronu zaraz po mierci ojca. Nienawidzia te protestantw, gdy chcieli zabra jej
tron po Edwardzie VI na korzy ewangeliczki, Jane Grey (spisek ksicia Northumberlanda), zacza
wic rzdy od cicia gowy Jane i ksicia protektora.
Przez maestwo z Filipem II hiszpaskim zwizaa si jeszcze bardziej z katolicyzmem, lecz przez nie
stracia zwolennikw, nawet w krgach przychylnych Kocioowi katolickiemu, gdy Anglicy w wikszoci obawiali si politycznej supremacji Hiszpanii.
Kardyna Reginald Pole, ktry by krewnym krlowej, zosta przysany z Rzymu na jej usiln prob, by
dokona (1554) uroczystego pojednania Anglii z Kocioem, Wbrew jego radom, Maria postanowia od
razu przywrci Kocioowi katolickiemu wszelkie prawa. Powszechnie za obawiano si restytucji dbr
kocielnych, ktre wzbogaciy niejedn rodzin angielsk. Przeciw krlowej powstaway spiski. Wprawdzie papie Juliusz III zoy owiadczenie o rezygnacji z restytucji niektrych dbr, a parlament angielski uzna pojednanie z Rzymem, opozycja wszake nie ustaa. Skoro za parlament anulowa wszystkie
dawniejsze zarzdzenia kocielne Henryka VIII i Edwarda VI, mocy nabrao znw redniowieczne prawo
angielskie o inkwizycji. Na jego podstawie doszo do prawie trzystu egzekucji. Na szafocie zgin Tomasz Cranmer, niejeden biskup i wielu kaznodziejw. Znaczna liczba angielskich protestantw usza za
granic. Opuszczona, nawet przez swoich dawnych zwolennikw, Maria zmara (17.11.1558) po piciu
latach nieudanego, a dla katolicyzmu nawet szkodliwego panowania. Chocia bowiem dwie trzecie narodu na pocztku tego panowania przyznawao si do wyznania katolickiego, z radoci przyjto now
krlow, Elbiet, i nie stawiano wikszego oporu, gdy systematycznie wprowadzaa anglikanizm.
44
Elbieta I (1559-1605), crka Henryka VIII i Anny Boleyn, ywa, inteligentna i na pocztku panowania
tolerancyjna, atwo podbia serca poddanych po oschej i bezwzgldnej Marii, zwaszcza e nie wysza za
m, uzasadniajc to dobrem umiowanego narodu. Wznowia zaraz (1559) akt supremacji i przywrcia
moc prawn kocielnym zarzdzeniom Henryka VIII i Edwarda VI. Nie nalegaa jednak na ponowienie
formuy, e krl jest najwysz gow Kocioa, a zadowolia si tytuem najwyszej wadczyni pastwa
w sprawach kocielnych i politycznych, cho przez to postawiono poza kompetencjami krlewskimi nauczanie wiary i sprawowanie sakramentw.
W przywrconym (1559) akcie uniformizmu dokonano nieco zmian, zachowujc obrazy w kocioach,
krzye, szaty liturgiczne i muzyk kocieln. Zagodzono kary za nieprzestrzeganie nowych praw kocielnych. mier grozia jedynie temu, kto publicznie opowiada si za prymatem papieskim. Udzia w
anglikaskich naboestwach by obowizkowy. Nieobecnoci zapobiegano skutecznie grzywn 12 pensw. Gdy 15 biskupw (oprcz jednego) odmwio zoenia przysigi na akt supremacji, poszli na wygnanie.
Na zjedzie duchowiestwa (1563) przyjto 39 artykuw wiary w ktrych powtrzono wikszo artykuw z 1552 roku. Ujto je bardziej w duchu kalwinizmu ni luteranizmu. Napisana przez biskupa z
Salisbury, Johna Jewel, Apologia Kocioa anglikaskiego dawaa tym artykuom szersze uzasadnienie, a
zarazem dokadniej okrelaa jego struktur.
Dzieje Kocioa anglikaskiego i los katolikw angielskich w dalszych latach panowania Elbiety I (po
1564 roku) uzalenione byy od zmienionej sytuacji politycznej Anglii.
Szkocja i Maria Stuart
Politycznie niezalena od Anglii (do 1603 roku) Szkocja ulega reformacji w tym samym czasie, co ona,
lecz w inny sposb i nie pod jej wpywem. Podobnie jednak sytuacja polityczna decydowaa o rozwoju
szkockiego ruchu reformacyjnego.
Pierwszym znanym propagatorem reformacji by Patryk Hamillon, ktry zgin (1528) na stosie za herezj. Ujawniano si z ni, gdy zmar krl Jakub V (1542), a tron przypad liczcej rok jego crce, Marii
Stuart. O penienie wadzy toczyli spr: kanclerz pastwa, kardyna prymas Dawid Beaton i James Hamillon hr. Arran, ktry faktycznie j obj. Sprzyja on reformacji, posiadajcej ruchliwych przywdcw:
Georga Wisharta i Johna Knoxa. Zamordowanie prymasa (1542) zaprowadzio Wisharta na stos, a
Knoxa na galery, skd wrci po dwch latach. Maestwo Marii z delfinem francuskim, Franciszkiem
II, pomoc floty francuskiej w tumieniu spiskw przeciw regentce, jego matce, Marii de Guise, wywoay nastroje antyfrancuskie i antykatolickie, zwikszajc liczb zwolennikw reformacji.
Synod prowincjalny (1552) poleci wyda w jzyku szkockim katechizm. Znalaza si ju w nim ewangelicka nauka o usprawiedliwieniu. Na zjedzie szlachty szkockiej (1557) zobowizano si broni Czystego Sowa Boego i gmin Chrystusa, a zniszczy gminy szatana. John Knox, jako zdecydowany kalwinista po pobycie w Genewie, nie cofa si przed wzywaniem do walki ornej. Powstanie (1558) wspomagaa Anglia, mogli wic kalwini (1560, po mierci regentki, Marii de Guise) ogosi na zgromadzeniu
duchownych i wieckich lordw zniesienie u siebie kocielnej wadzy papiea, usunicie mszy witej i
przyjcie szkockiego wyznania wiary, opracowanego na polecenie parlamentu. Kalwinizm sta si tak
silny, e parlament zakaza pod kar mierci odprawiania katolickich naboestw.
Maria Stuart przybya do Szkocji (1561) po mierci Franciszka II i osobicie obja wadz, nie uznajc
wydanych zarzdze w sprawach religijnych. Gdy jednak odprawiano msz wit, wybuch bunt, ktry
zmusi j do uznania stanu faktycznego, ale nie zaniechaa stara o przywrcenie katolicyzmu, cho zawara kolejne maestwo z kalwinem, hrabi Bothwell. Sprawa zamordowania jej poprzedniego ma,
Henryka Darnleya, rzekomo przez Bothwella, dostarczya Knoxowi argumentw, by domaga si jej
mierci. Zmusio j to do abdykacji (1567) na korzy maoletniego syna, Jakuba VI. Regencja, a potem
sam krl, utrwalili kalwinizm w Szkocji i dokoczyli organizacji Kocioa reformowanego.
45
Francja i hugenoci
Budzca swoim katolicyzmem wrogo Szkotw, Francja nie bya wolna od silnych wpyww kalwinizmu, cho przeciwdziaa im krl Franciszek I (zm. 1547) i to samo stara si czyni Henryk II (15471559), stosujc najsurowsze rodki. Powoana przy parlamencie specjalna izba (Izba Ognista, Chambre
Ardente) do zwalczania herezji wydaa wiele wyrokw, w tym take spalenia na stosie, a edykt krlewski
(27.06.1551) wprowadza cenzur Sorbony na wszystkie ksiki, zakazywa ich przywoenia z zagranicy,
zabrania wyjazdw do Genewy i innych orodkw reformacji. Zarzdzenia te, obostrzone w nowym
edykcie (1557), nie zdoay zahamowa rozwoju kalwinizmu.
Korespondencja Kalwina, jego pisma i dziaalno zdecydowanych na wszystko uczniw, powikszaa
liczb zwolennikw reformacji. Pocztkowo zwano ich we Francji luteranami, a z czasem dopiero hugenotami. Ta druga nazwa, zapoyczona od Szwajcarw, oznaczaa ludzi dziaajcych w sprzysieniu.
Tworzyli oni tajne wsplnoty, a gdy zmar Henryk II, odbyli w Paryu swj pierwszy synod, na ktrym
przyjli opracowane przez Kalwina Wyznanie miary (Confessio Gallicana) i Porzdek kocielny.
Opiekunami kalwinizmu, jeeli nie wprost wyznawcami, byy wpywowe osobistoci francuskie: krlowa
Nawarry, Joanna dAlbret i jej m, Antoni Bourbon, oraz brat Antoniego, ksi Ludwik Conde i
trzech Coligny: admira Gaspar, genera piechoty Francois dAndelet i kardyna Odet de Coligny.
Dziaali oni z motyww religijnych, ale bardziej jeszcze z politycznych, stojc w opozycji do absolutyzmu krlewskiego. Gdy tron obj 15-letni Franciszek II (1559-1560), ich opozycja wzrosa, bo decydujcy gos w sprawach pastwowych mieli katolicy, bracia de Guise: ksi Franciszek i kardyna lotaryski Karol. Napad hugenotw na zamek w Amboise (1560), aby oderwa krla od braci de Guise, nie
uda si. Stosowanie wobec nich represji przerwaa zmiana na tronie.
Za 9-letniego Karola IX (1560-1574) sprawowaa regencj matka, Katarzyna Medici, zdecydowana
wprowadzi pokj w kraju. Wstrzymaa procesy sdowe przeciw hugenotom i zorganizowaa religijne
kolokwium w Poissy (1561). Nie doszo jednak do porozumienia z katolikami w sprawach wiary,
zwaszcza Eucharystii. Katarzyna spowodowaa wic wydanie edyktu krlewskiego z Saint-GermainenLaye (1562), ktry pozwala hugenotom na odbywanie synodw i odprawianie naboestw, lecz poza
miastami, a jeeli w miecie, to tylko w domach prywatnych.
De Guise utworzyli triumwirat w celu ratowania katolicyzmu, cho take hugenoci nie byli z edyktu zadowoleni, a parlament odmwi zarejestrowania go w swoich aktach. W napitej atmosferze doszo
(1.03.1562) do zajcia w Vassy, nazwanego rzezi w Vassy. Gdy Franciszek dc Guise nakaza hugenotom, przerwa naboestwo, odprawiane w niedozwolonym przez edykt miejscu, doszo do walki, podczas ktrej zgino 74 ludzi, a okoo stu byo rannych. W ten sposb rozpoczy si wieloletnie wojny
hugenockie. Pierwsza zostaa przerwana edyktem z Amboise (1563), ktry nieco poszerzy prawa hugenotw do odprawiania publicznie naboestw, lecz nie zadowoli obu stron. Stosowana przez Katarzyn
polityka pojednania nie przyniosa rezultatu, wojn wznowiono w 1568 roku.
Miasta woskie i reformacja
Italia, szczeglnie pnocna, szybko poznaa przenikajce z Niemiec i Szwajcarii idee reformacyjne.
Przyjmoway je w wikszych miastach niektre krgi humanistw, cho trudno ustali, jak dalece byy
skonne wprowadzi u siebie reformacj. Na przeszkodzie stana nie tylko blisko papiestwa i wznowiona (1542) przez Pawa III inkwizycja, ale rozwijajcy si ruch reformy katolickiej. Niemniej istniay
orodki ewangelizmu, na pnocy: w Wenecji, Mediolanie, Sienie i Ferrarze, w rodkowej Italii: w Modenie, Lukce i Neapolu. W tym ostatnim miecie skania si do reformacji erazmiaski krg humanistw,
skupionych wok hiszpaskiego duchownego, Juana Valdesa, ktry przeoy cz Pisma witego na
jzyk hiszpaski, a w trakcie o Ukrzyowanym Chrystusie prezentowa niebezpieczny spirytualizm. W
jego otoczeniu powstao dzieo Benefizio di Cristo augustianina Benedykta z Mantovy, zawierajce
ewangelickie ujcie nauki o usprawiedliwieniu.
W samym Rzymie podejrzana staa si grupa humanistw z ich protektork, poetk Vittori Colonna,
margrabin z Pescary. W Ferrarze uchodziy za zwolenniczk reformacji ksina Renata dEste i dama
jej dworu, wyksztacona Olimpia Morata, tak e nawet uda si tam Kalwin, by pozyska je dla swej
46
nauki. Gdy inkwizycja rzymska zacza sdzi zwolennikw reformacji, niektrzy opucili Itali. Uczynili tak dwaj, pniej goni za granic, reformatorzy, augustianin z Florencji, Piotr Vermigli i generalny
wikariusz kapucynw, Bernardyn Ochino z Sieny. Wyszli oni z krgu Juana Valdesa, a gdy inkwizycja
wezwaa (1542) Ochino przed swj sd, uciekli obaj do Genewy. Pniej za znaleli si w Anglii, a zakoczyli ycie: Vermigli jako zwinglianin w Zurychu, Ochino jako antytrynitarz na Morawach. Z Italii
pochodzili te inni propagatorzy antytrynitaryzmu.
Hiszpania i Niderlandy
Pwysep Iberyjski nie by wolny od wpyww erazmian, z ktrych cz sprzyjaa reformacji. Nie doszo jednak do otwartej dziaalnoci reformatorw ewangelickich ani do powstania zwartych orodkw
reformacji, poza podejrzanymi o to miastami: Sewilla i Valladolid. Zapor byy wczeniejsze reformy
kocielne kardynaa Ximenesa oraz rozwinita inkwizycja hiszpaska. Krl hiszpaski nie zdoa jednak
przeszkodzi protestantyzacji Niderlandw, ktre naleay do jego korony.
Niderlandy, wchodzce od redniowiecza w skad cesarstwa, znajdoway si na pocztku reformacji pod
panowaniem Karola V, krla hiszpaskiego i cesarza, a od 1556 roku pod rzdami jego syna, krla hiszpaskiego Filipa II.
Ruch reformacyjny szybko przenikn do nich z ssiednich ksistw niemieckich. Oprcz luteran dziaali
tam bardzo liczni anabaptyci, a do upadku ich niemieckiego orodka w Monasterze. Karol V, starajc
si politycznie scali sabo dotd zwizane z sob terytoria duchowne i wieckie, tym bardziej nie chcia
dopuci do rozamu na tle religijnym. Uniwersytet w Lowanium szybko (7.11.1519) potpi nauk Lutra,
wadza cesarska wprowadzia edykt wormacki, dziaaa kocielna inkwizycja. W Brukseli spalono (1523)
za herezj dwch augustianw, Henryka Voes i Jana Esch, uwiziono i ukarano wielu anabaptystw.
Oprcz ruchu anabaptystw rozwija si kalwinizm, pod wpywem pnocnej Francji. Jego pierwszym
mczennikiem sta si (spalony 1545) byy dominikanin, predykant z Tournai i Valenciennes, Piotr
Brully. Potem ginli inni kalwini, w Tournai, Gent, Brukseli i Bruge. Edykt regentki, Magorzaty Austriackiej, zakaza (1550) rozpowszechniania ksiek reformacyjnych, zwaszcza e ukazao si flamandzkie tumaczenie dzie Kalwina. Nie pozwala te na prywatne zgromadzenia i nakada surowe kary
za herezj: konfiskat majtku, dla mczyzn cicie, dla kobiet ywcem pogrzebanie lub spalenie.
Kalwini dziaali nadal wbrew represjom. Niektrzy opuszczali kraj i znw wracali. Najwybitniejszym
predykantem by reformator Niderlandw, Guido de Bray, city (1567) w Valenciennes. Opracowa on
kalwiskie Wyznanie wiary dla Niderlandw (Confessio Belgica, 1561), ktre czerpao z hugenockich
wyzna, ale uwzgldniao mentalno i potrzeby religijne Niderlandczykw. Postpu kalwinizmu nie
zdoa powstrzyma Filip II (1556-1598), tym bardziej e w Niderlandach powsta polityczny ruch oderwania si od korony hiszpaskiej. Po roku 1564 nasili si on tak dalece, e doprowadzi do walki zbrojnej i osign swj cel.
Czechy i Morawy
Reformacja znalaza w Czechach yczliwe przyjcie u husytw. Luter w licie do stanw czeskich (1522)
nie tylko zachca je do reformy Kocioa, ale popar husytw w dnoci do zwikszenia swych praw.
Bracia czescy (Bratrska Jednota, Unitas fratrum), istniejcy jako odam husytw, mieli z Lutrem wiksze kontakty i przyjli jego doktryn do swojej nauki, zwaszcza w kwestii usprawiedliwienia. Dopiero
jednak w nastpnym okresie (1575) ujli j w osobne wyznanie wiary (Confessio Bohemica).
Nasilajcy si ruch reformacyjny zbliy do katolikw umiarkowany odam husytw, utrakwistw, ponowili wic (1525) dawn ugod. Objcie rzdw (1526) przez dynasti Habsburgw wzmogo wystpienia krla i Kocioa katolickiego przeciw zwolennikom reformacji i braciom czeskim. Dekrety Ferdynanda I (1547, 1548) spowodoway emigracj wielu z nich. Niektrzy osiedlili si na Morawach, gdzie pozwolono im pozosta (bracia morawscy), inni przenieli si do Polski i Prus.
Na Morawach powstay, oprcz braci czeskich, niewielkie wsplnoty wyznania augsburskiego. Znaczniej natomiast rozpowszechnili si anabaptyci, lecz spady na nich surowe represje. Ich przywdca, Jakub Hutter, zosta stracony (1536). Dopiero po 1554 roku okazano im tolerancj.
47
Wgry i Siedmiogrd
W Sowacji, ssiadujcej z Czechami, dziaa (1520, 1525) Konrad Cordatus, ktry osobicie zna Lutra
i pozosta z nim w kontakcie (spisywa nawet jego rozmowy przy stole). Reformacja jednak nie znalaza
szerszego przyjcia w tym kraju.
Wgry, do ktrych naleaa Sowacja (do 1526), szerzej od niej otwary si na dziaanie reformacji, przez
swoje polityczne i kulturalne kontakty z Niemcami. Poparcia udzielali jej wpywowi ludzie na dworze
wgierskim, jak siostrzeniec krla i wychowawca Wadysawa II, margrabia Georg von BrandenburgAnsbach i krlowa Maria z Habsburgw, cho bya siostr Karola V. Jej nadworny kaznodzieja, Konrad
Cordatus, dziaa na Wgrzech, jak i w Sowacji. Wprawdzie sejm w Budzie rozcign na zwolennikw
Lutra przepisy prawne przeciw heretykom, a edykt krlewski (1525) grozi im spaleniem, lecz bez skutku
z powodu zmienionej sytuacji politycznej.
Zakoczona klsk bitwa z Turkami pod Mohaczem (1526), w ktrej zgin krl, dwch arcybiskupw i
piciu biskupw, przyniosa podzia Wgier, Ich pnocna i zachodnia cz pozostaa we wadaniu
Habsburgw jako Krlestwo Wgierskie, cz nad Dunajem z Puszt staa si prowincj tureck, a
ksistwo Siedmiogrodu obj Jan Zapolya jako wasal turecki. Rywalizacja o tron wgierski midzy Ferdynandem a Zapolya utrudniaa dziaanie przeciw reformacji. Ferdynand szuka poparcia Niemcw na
Wgrzech, najczciej ju sprotestantyzowanych. Niektre osierocone biskupstwa obsadzono dopiero w
1539 roku. Dla Niemcw wgierskich ogniskiem luteranizmu bya szkoa w Bartfeld, kierowana przez
Leonarda Stoeckela (zm. 1560), ktry opracowa (1549) ewangelickie wyznanie wiary dla piciu wolnych miast niemieckich (Confessio Pentapolitana), przyjte nastpnie przez siedem miast dolnowgierskich i zwizek 24 miast na Spiszu.
Wrd magnackich rodw wgierskich dziaa predykant z Koszyc i Debreczyna, Matyas Biro Devai (zm.
1545), ongi student Akademii Krakowskiej, nastpnie Uniwersytetu Wittenberskiego, ucze Lutra i
Melanchtona, cho w nauce o Eucharystii szed za Kalwinem. Nazywany wgierskim Lutrem, zostawi
nie tylko pisma teologiczne, ale take ksik Orto-graphia ungarica i pieni w jzyku wgierskim, przez
co przyczyni si do rozwoju tego jzyka i literatury narodowej.
Kalwinizm zwikszy swe wpywy w nastpnym okresie, a tam postawia mu rekatolicyzacja Wgier.
W tureckiej czci Wgier reformacja take czynia postpy. Jej gwny propagator, Micha Sztarai (zm.
1575), sam zaoy okoo 120 zborw ewangelickich, by te autorem i wydawc pieni i sztuk teatralnych w jzyku wgierskim.
Siedmiogrd mia zrnicowan ludno: woosk, wgiersk i niemieck. Ludno wooska na wsiach
pozostaa wierna katolicyzmowi obrzdku greckiego, wgierska natomiast, a szczeglnie niemiecka, ulegy reformacji. Na jej korzy dziaali wrd Niemcw Jan Honter (zm. 1549) i jego przyjaciel, Jan
Fuchs. Wprowadzili oni (1542) pierwsze zreformowane naboestwo w Kronstadzie, gdzie Fuchs by
burmistrzem. Za przykadem tego miasta poszy inne, przyjmujc ustrj kocielny wedug ksiki Hontera Reformacja kociow saksoskich w Transylwanii (1547). Sejm w Torda (1557) uzna za rwne wobec prawa pastwowego cztery wyznania: katolickie, augsburskie, reformowane (kalwiskie) i unitarne
(antytrynitarzy).
Rozdzia 6
POLSKA I REFORMACJA
Blisko Wittenbergi i do szybko si protestantyzujcego lska, nadto ssiedztwo Prus i wyjazdy polskiej modziey za granic na studia, uatwiay szybki napyw do Polski idei reformacyjnych. Humanizm,
bdc wwczas w rozkwicie, do pewnego tylko stopnia pomg w recepcji tych idei. Rozwija si on
dziki mecenatowi dworu krlewskiego, biskupw i magnatw. By jednak bardziej ukierunkowany na
recepcj sztuki, literatury i kultury, ni na wasne poszukiwania ideowe. Otwiera wszake umysy na
nowoci z zagranicy.
48
Zygmunt Stary przeciwstawia si zdecydowanie nowociom religijnym, a synody prowincjalne i diecezjalne za prymasa Jana askiego staray si udoskonali ycie kocielne, lecz nikt nie posiada skutecznego programu reformy Kocioa w Polsce. A bya ona potrzebna z podobnych przyczyn i w podobnej
mierze, jak w Kociele powszechnym. Stosowane za rodki nie byy wystarczajce i nie niweczyy ruchu
reformacyjnego, zwaszcza za tolerancyjnego Zygmunta Augusta. Mg wic rozwin si luteranizm,
szczeglnie w Wielkopolsce i na Pomorzu, a potem kalwinizm w Koronie i na Litwie. Mniej liczne byy
grupy wyznaniowe radykalnych braci polskich (antytrynitarzy) i braci czeskich.
Polaka od pocztku reformacji wczaa si do woa o sobr, kiedy jednak zacz swe obrady w Trydencie (1545), nie posaa przedstawicielstwa, a dopiero w trzecim okresie jego dziaania (1562-1563). Zanim to nastpio, ujawniy si w kraju dnoci do odprawienia soboru narodowego, a przez niego do
utworzenia Kocioa narodowego. Krl wszake uzna uchway soboru trydenckiego. Z ich przyjciem
zacz si nowy okres w dziejach Kocioa katolickiego w Polsce i na wiecie.
Humanizm i prymas aski
Orodkiem humanizmu by przede wszystkim Krakw, a w mniejszym stopniu niektre miasta-stolice
biskupie, jak Pozna, w ktrym biskup Jan Lubraski zaoy (1519) Kolegium, zwane te Akademi
(Lubraskie-go). W Akademii Krakowskiej nadal obowizywa scholastyczny program nauczania, ale
humanici skupiali si wok niej. W nowej uczelni Poznania wykadano gramatyk, poezj, retoryk,
matematyk z astronomi, prawo i teologi. Nauka staa na wysokim poziomie, gdy rektorem by znakomity grecysta, Krzysztof Hegendorfer (zm. 1540), zanim zosta propagatorem reformacji. Miejscowa
wadza kocielna nic dopucia, by przeksztaci on szko w orodek nauki ewangelickiej.
W Krakowie biskup Piotr Tomicki skupia wok siebie modych humanistw. Mia on ywe kontakty z
Erazmem z Rotterdamu, atwo wic krg krakowskich humanistw zapozna si z jego ideami. Pod ich
wpywem niektrzy ujawniali ostry krytycyzm i niech do scholastyki, lecz tylko nieliczni, jak modszy
Jan aski, opowiedzieli si otwarcie za reformacj. Po roku 1540 uksztatowao si w Krakowie nowe
koo erazmian, wok poety i pisarza Andrzeja Trzecieskiego (zm. 1584). Bardziej od poprzedniego
byo zainteresowane reform stosunkw spoecznych i kocielnych. Wielu jego czonkw, jak sam Trzecieski, czy Franciszek Lismanini, spowiednik krlewski i prowincja franciszkanw, przeszo wprost do
reformacji, inni, jak pniejszy arcybiskup gnienieski, Jakub Uchaski, czciowo ulegali jej wpywom.
Krlowa Bona i jej otoczenie, w ktrym nie brakowao humanistw, zajmowali si polityk w stylu renesansowym, czsto nie liczc si z nakazami moralnymi. A e Bona zdobya duy wpyw na obsadzanie
stanowisk kocielnych i chtnie nimi kupczya, biskupi atwo przechodzili z uboszych stolic na bogatsze,
byli te czsto ludmi religijnie przecitnymi, zatroskanymi o swoj karier i polityczn dziaalno, jak
arcybiskupi gnieniescy. Maciej Drzewiecki i Andrzej Krzycki, lub ludmi niegodnymi, jak Jan Latalski i Piotr Gamrat. Gdy zaczynali karier od mniejszych diecezji, nigdy si w nich nie pokazywali, nie
dbali te o rezydencj swoich duchownych, ani nie przeciwdziaali rozwinitej praktyce kumulowania
beneficjw.
Ich poprzednik na stolicy gnienieskiej (1510-1531), arcybiskup Jan aski, take by humanist i czowiekiem epoki renesansu, dba wic o swoj karier i wywyszenie rodu, mia jednak poczucie odpowiedzialnoci za pastwo, gdy by kanclerzem wielkim koronnym (1503-1510), a za Koci i pastwo, gdy
zosta prymasem. Jako kanclerz dokona kodyfikacji prawa pastwowego (Statut askiego, 1506), a jako
prymas ogosi (1523) nowy zbir prawa kocielnego.
Wydawaniem przepisw prawnych i porzdkowaniem spraw kocielnych zajmowao si 11 synodw
prowincjalnych, zwoanych przez niego, oraz 6 synodw diecezjalnych gnienieskich. Niektrzy biskupi odbyli w latach 1517-1564 kilka synodw diecezjalnych: przemyscy - 10, poznascy - 6, wilescy 6. Ani zarzdzenia prawne, ani dekrety Zygmunta Starego przeciw reformacji, przy ktrych wydaniu
wsppracowa Jan aski i biskupi, nie dokonay reformy Kocioa i nie zniweczyy reformacji w Polsce,
ale hamoway jej rozwj. Nie by on tak szybki i tak powszechny, jak w innych krajach. Wyjtek stanowia diecezja wrocawska i kilka szybko sprotestantyzowanych miast w Polsce.
49
Zygmunt Stary i synody

Krl przeciwstawia si nowinkom religijnym z wewntrznego przekonania, gdy by czowiekiem gboko religijnym i zna wywoane nimi zamieszanie w Niemczech, ktrego obawia si w Polsce. Reformy
Kocioa pragn na soborze, o ktry usilnie zabiega u papiey. Nie mg te w sprawach kocielnych nie
posucha askiego, Tomickiego czy innych biskupw, z ktrymi stara si wprowadzi ad w wewntrzne sprawy pastwa, zwaszcza w dziedzinie skarbowoci i wojskowoci. Biskupi i duchowiestwo nie
odmawiali mu dobrowolnych ofiar (subsidium charitativum) na obron Rzeczypospolitej.
Pierwszy edykt krla przeciw szerzeniu nowoci religijnych zakazywa (20.07.1520) sprowadzania i
przywoenia do Polski pism Lutra, pod kar wygnania i konfiskaty majtku. Obostrzono go pniej
(1523) zagroeniem kary mierci, a rektora Akademii Krakowskiej zobowizano do cenzury przywoonych z zagranicy ksiek. Stao si to w cznoci z uchwaami wczesnego synodu prowincjalnego
czyckiego, na ktrym nakazano wprowadzenie cenzury kocielnej, a na zwolennikw reformacji ogoszono kar degradacji, gdy byli duchownymi, kltw za i konfiskat majtku, gdy byli wieckimi.
Synod prowincjalny piotrkowski (1525) mwi mniej o karach na innowiercw, bardziej zaj si wskazaniami duszpasterskimi i reform ycia zakonnego. Na odnowienie biskupiej inkwizycji nalegano na
synodzie prowincjalnym czyckim (1527), lecz na nim i na kolejnym synodzie piotrkowskim (1530)
nie pominito spraw reformy: czstszych wizytacji biskupich w diecezji, obsadzania prebend kaznodziejskich wyksztaconymi duchownymi, udoskonalenia metod nauczania z ambony, przeciwstawiania si
kumulacji beneficjw, usuwania naduy sdw kocielnych.
Za szerzenie luteranizmu szczeglnie obwiniano wracajcych z zagranicznych studiw duchownych i
wieckich. Krl wyda wic edykt (1534), wzywajcy do powrotu modzie, studiujc na sprzyjajcych
nowinkom uniwersytetach. Grozi on opornym niedopuszczeniem do urzdw publicznych w kraju. Ma
skuteczno zarzdzenia starano si zwikszy (1540) kar mierci za jego nieprzestrzeganie. Synod
prowincjalny (1542) ponowi odwoanie z Wittenbergi polskich studentw, ponowi te nakaz wprowadzenia w diecezjach trybunaw inkwizycyjnych oraz zaj si cenzur ksiek i wizytacj szk.
Zakaz krlewski i synodalny studiowania na protestanckich uniwersytetach wywoa przeciwdziaanie
posw na sejmie (1543). Krl mg wic wwczas owiadczy jedynie w sejmowej konstytucji:
Uchwalilimy z doradcami naszymi i posami ziemskimi, by kady z naszych poddanych mg swobodnie
opuszcza nasze Krlestwo, udajc si do tego kraju, gdzie wyruszy zechce, by tam by, suy i wiczy
si w dobrych obyczajach i onych naukach i dla czytania pism dozwolonych przez Koci, Gdyby za kto,
powracajcy z obcych krajw, chcia nowe nauki albo ksigi szerzy, podsuwa lub wykorzystywa, powinien usprawiedliwi si zgodnie z dawnymi prawami i obyczajami Krlestwa.
Zygmunt August i sejmy
Ewangelicy mieli podstawy, by liczy po mierci Zygmunta Starego (1548) na korzystniejsz dla rozwoju
reformacji sytuacj w pastwie, a to ze wzgldu na wczeniejsze sympatie Zygmunta Augusta dla niej.
Oni te, coraz liczniejsi wrd posw, wnosili sprawy kocielne na obrady sejmw. Biskupi za bronili
na nich dotychczasowych praw Kocioa, wspomagani przez legatw i nuncjuszw papieskich, a na synodach, pocztkowo jednak mao skutecznie, obradowali nad reformami kocielnymi.
Zygmunt August obj (1544) wadz wielkiego ksicia litewskiego jeszcze za ycia ojca. Na swoim
dworze w Wilnie pozwala kaznodziejom, pniej jawnym ewangelikom, Janowi z Komina i Wawrzycowi Niezgodzie z Przasnysza na swobodne goszenie nauk, w ktrych dostrzegano herezj luterask. W licie do biskupa krakowskiego Samuela Maciejowskiego krl broni ich (1547), e nie gosz
herezji, tylko krytykuj naduycia obu stanw, duchownego i wieckiego, usuwaj istniejce jeszcze na
Litwie bawochwalstwo i ucz, jak powinno si wierzy w Jezusa Chrystusa. Jego ulego wobec Radziwiw, szczeglnie Mikoaja Czarnego, tumaczy si take sprzyjaniem reformacji. Niewtpliwie
modemu krlowi odpowiadao nowe ujmowanie chrzecijastwa, wszak odebra wyksztacenie od humanistw erazmian, bardziej jednak ulega swemu tolerancyjnemu usposobieniu i nawykowi odkadania
trudnych spraw na pniej. Nie zdradza jednak nigdy chci samowolnego wprowadzenia reformacji, jak
50
to czynili niektrzy inni wadcy. Gdy jako wielki ksi litewski wysa (1545) do Pawa III posa z
owiadczeniem obediencji, poleci mu uzna w mowie na konsystorzu prymat papieski i zoy owiadczenie swego oddania dla Stolicy Apostolskiej, a nawet gotowoci na mier za Koci. Nie przeszkadzao mu to szuka wasnych drg rozwizywania konfliktw religijnych w Polsce, jak sobr narodowy,
cho prosi papiea o pozwolenie na jego zwoanie.
Sprawa uznania przez sejm tajnie zawartego maestwa z Barbar Radziwiwn i szukanie poparcia
dla niej u biskupw i katolickich senatorw, ze wzgldu na opozycj pod przywdztwem innowiercy Andrzeja Grki, mogy mie wpyw na wiksze liczenie si krla z katolikami. Wkrtce te po koronacji
Barbary owiadczy on (1550), e pozostanie wierny wierze katolickiej. Wyda nadto edykt z ogoszeniem kary wygnania za odstpstwo od Kocioa katolickiego.
Niewtpliwie zachceni tym biskupi, na synodzie prowincjalnym (1551) pod przewodnictwem prymasa
Mikoaja Dzierzgowskiego, zobowizali si do zoenia specjalnego wyznania wiary katolickiej, a nastpnie do usuwania ksiek heretyckich i prowadzenia procesw o herezj, do wikszej troski o ksztacenie i wychowanie kleru (zakadanie seminariw).
Po tym synodzie nasilia si z kolei walka posw ewangelickich na sejmach o zniesienie prawa, ktre
zobowizywao starostw do wykonywania wyrokw sdu biskupiego za herezj i niepacenie dziesicin.
By to te okres, w ktrym szlachta gwatownie bronia swoich praw i przywilejw, domagaa si wic
odebrania Kocioowi ograniczajcych j uprawnie, jak wykazaa sprawa maestwa ksidza Stanisawa Orzechowskiego. Jego polemiczne pisma przeciw wadzy kocielnej uczyniy go trybunem szlacheckim. Na sejmie (1552) owiadczya wikszo posw, e nie przystpi do obrad, pki biskupi nie przestan czyni im krzywd. Zgodzono si wic na zawieszenie wykonywania wyrokw biskupich przez starostw i zdjcie kltwy z ks. Orzechowskiego. Szlachcie szo jednak o cakowite zniesienie obowizku
starostw wobec sdw kocielnych. Najlepszy sposb na uregulowanie tej sprawy i uspokojenie napitej
sytuacji religijnej widziano w soborze narodowym. Postulat jego zwoania umieszczono w sprawach
poselstwa obediencyjnego do Pawa IV.
Biskupi i legaci
Niespenienie polskich postulatw przez papiea, wznowienie na synodzie owickim (1556) cenzur na ks.
Orzechowskiego i wydanie edyktu krlewskiego, zabraniajcego (1557) zamieniania kociow na zbory,
spotgowao konflikt szlachty z hierarchi katolick. Ks. Orzechowski opublikowa pismo Repudium
Romae, w ktrym okreli biskupw jako zdrajcw ojczyzny, dajc od krla usunicia ich z senatu,
gdy skadaj przysig posuszestwa papieowi. Sprawa ta znalaza si take na sejmie (1558/59), na
ktrym ponowiono postulat usunicia ich z senatu. Biskupw uratowao ponowienie przysigi wiernoci
wobec monarchy. W sprawie wykonywania przez starostw wyrokw kocielnych krl wyda kompromisowe owiadczenie, e zgodnie z dawnymi statutami Krlestwa mog oni wizi szlachcica tylko po prawomocnym wyroku pastwowym. Od tego czasu usatysfakcjonowana szlachta mniej garna si do reformacji.
Chwiejno krla w sprawach kocielnych i nie zawsze wystarczajca gorliwo biskupw w sprawach
religijnych skaniay papiey do wysyania legatw na dwr krlewski w Polsce. W latach 1517-1556
przybyo ich siedmiu, lecz na og tylko na krtki czas. Arcybiskup M. Dzierzgowski wystpi (1552) z
propozycj przysania z Rzymu staego nuncjusza apostolskiego. Przypomnia t propozycj biskup Stanisaw Hozjusz, gdy toczya si na sejmach zacita walka o sdy biskupie. Juliusz III zdecydowa si
mianowa (1555) biskupa z Werony, Alojzego Lippomano, nuncjuszem w Polsce. Mia on dugi sta w
dyplomatycznej subie jako legat papieski w Portugalii i Niemczech. W Polsce jednak spotka si z
ogromn opozycj, ktra zarzucaa mu namawianie krla do tpienia innowiercw mierci. Lippomano
opuci Polsk ju w 1557 roku. O wiele skuteczniejsza bya dziaalno (1561-1563) nuncjusza Bernarda
Bongiovanni, biskupa z Camerino, a jeszcze bardziej biskupa, a potem kardynaa Jana Franciszka Commendone w latach 1563-1565 i 1571-1572. Podczas pierwszego pobytu w Polsce doprowadzi do przyjcia przez krla uchwa soboru trydenckiego, oywi zapa biskupw do reformy kocielnej, wsppracowa z kardynaem Stanisawom Hozjuszem w sprowadzeniu jezuitw do Polski. Pod jego wpywem krl
51
wyda (1564) dwa edykty, ktre przestrzegay przed bdami innowierstwa i wypdzay z kraju innowiercw-cudzoziemcw. Rozbio to siy reformacji w Polsce. Wprawdzie krl musia na sejmie (1565) wyrazi zgod na cakowite zniesienie prawa o wykonywaniu przez starostw wyrokw kocielnych, ale nie
miao to wpywu na dalszy los reformacji.
Luteranizm i sekularyzacja biskupstw
Diecezja wrocawska, stale naleca do metropolii gnienieskiej, cho znajdowaa si poza granicami
Korony Polskiej, ulegaa reformacji na bieco, wraz z jej rozwojem w Niemczech. W 1519 roku wydrukowano we Wrocawiu pierwsze pisma Lutra i std wysyano je do Krakowa i Wielkopolski. W 1524
roku dwie parafie wrocawskie (w. Marii Magdaleny i w. Elbiety) przyjy ewangelicki porzdek naboestw. Szybko uczyniy to samo inne miasta lskie, jak Jelenia Gra, cinawa i roda. Biskupi wrocawscy okazali bierno, a Baltazar z omnicy (1539-1562) jawnie sprzyja luteranizmowi. Wedug
wiadectwa z 1586 roku, lsk by jedn z pierwszych prowincji w cesarstwie, ktre go przyjy. Biskupstwo wrocawskie unikno wszake sekularyzacji i stao si pniej orodkiem rekatolicyzacji lska.
Inaczej byo z biskupstwem lubuskim, ktre take naleao do metropolii gnienieskiej, lecz podlegao
wieckiej wadzy elektora brandenburskiego.
W diecezji lubuskiej, jak w caym ksistwie, wprowadzano (od 1540) systematycznie luteranizm na rozkaz elektora Joachima II. Opr biskupw, Jerzego von Blumenthal i Jana Horneburga, nie wystarczy.
Gdy po mierci Horneburga zosta wybrany (1556) przez kapitu na biskupa maoletni margrabia Joachim Fryderyk, biskupstwo przestao istnie, jego dobra zostawiono margrabiemu w wieckim wadaniu, diecezja staa si cakowicie luteraska, podobnie jak kilka parafii diecezji poznaskiej, nalecych
politycznie do marchii brandenburskiej.
Biskupstwo kamieskie nie naleao w tym czasie do metropolii gnienieskiej i znajdowao si w ksistwie pomorskim, rzdzonym przez wasn dynasti piastowsk, lecz to nie uchronio go od reformacji.
Ksi Bogusaw X (zm. 1523) wysa bowiem swych synw do Wittenbergi na studia. Wprawdzie na
naleganie cesarza ogosi edykt wormacki przeciw luteranom, ale nie miao to znaczenia. Obaj synowie
wprowadzili augsburskie wyznanie wiary na sejmie w Trzebiatowie (1534). Biskupi bronili si przed
likwidacj diecezji, jaki czas skutecznie. Kiedy jednak biskupem zosta wybrany 14-letni syn ksicia,
Jan Fryderyk, nie spenia ju jurysdykcji kocielnej, a rd ksicy zatrzyma odtd biskupstwo w
swoim posiadaniu. Oficjalnie dokonano jego sekularyzacji w 164P roku.
Sekularyzacja i protestantyzacja Prus Ksicych (1525) uczynia i tego ssiada Polski orodkiem reformacji, skd luteranizm przenika do niej, podobnie jak ze lska, Ziemi Lubuskiej i Pomorza Zachodniego. Z tego wzgldu nauka luteraska szybko dostaa si do miast Pomorza Wschodniego i Warmii:
Elblga, Braniewa i Torunia.
Reformacja w Gdaska
W tym miecie, dcym do autonomii politycznej, zaczli gosi nauk Lutra ju w 1518 roku mnisi:
dominikanin Jakub Knade, karmelita Maciej Binnewald, franciszkanin Aleksander oraz beneficjat przy
kociele w. Gertrudy, Jan Bonfeld. Krl Zygmunt Stary wyda zarzdzenie przeciw ich reformacyjnej
dziaalnoci, a biskup wocawski, Maciej Drzewicki jako ordynariusz Gdaska poleci uwizi Knadego.
Wywoao to (1524) w miecie wzburzenie i zamieszki, ktre rada miejska z trudem opanowaa. Gdy
wadz obja nowa rada, zarzdzia zmiany wedug zasad luteraskich. Zabrano wic majtki kocielne,
zniesiono klasztory i postanowiono oprze cae ycie spoeczne na Chrystusie Jezusie i Jego witym
Sowie. Opr przeciw zmianom tpiono bezwzgldnie. Reformacja nabraa tutaj charakteru rewolucyjnego, ktrego nie miaa nigdzie indziej w Polsce.
Zygmunt Stary wystpi surowo przeciw wydarzeniom gdaskim. Nieraz si sdzi, e uczyni tak, by
uspokoi katolick opini w kraju i za granic, po wyraeniu zgody na sekularyzacj zakonu krzyackiego w Prusach i po przyjciu hodu ksicia Albrechta. Krl z wojskiem wkroczy (1526) do miasta, przywrci dawny porzdek spoeczny i kocielny, osdzi winnych, a czternastu z nich, uznanych za przywdcw buntu, cito przed Dworem Artusa.
52
Edyktem z 1526 roku krl przywrci te katolickie naboestwa w sprotestantyzowanym Elblgu. Nie
pomoga wszake demonstracja siy w Gdasku ani kolejne edykty krlewskie. Gdask, Elblg, Braniewo, Malbork i Toru stay si protestanckie. Nie bez susznoci obwinia si o to sabych i mao gorliwych
biskupw, ktrych jurysdykcji kocielnej miasta te podlegay. Nie bez znaczenia te byo to, e w nich
zdecydowanie przewaaa ludno niemiecka.
Rozwj luteranizmu
Wielkopolska, z racji ssiedztwa, szybko dowiadywaa si o wittenberskich wydarzeniach, lecz pierwsze
wystpienia zwolennikw Lutra w Poznaniu znane s oglnikowo dopiero w 1522 roku. Propagatorem
luteranizmu, imiennie podanym (1525) w aktach, by poznaski urzdnik celny, Jan Seklucjan. Przeciw
cigajcemu go biskupowi poznaskiemu znalaz on monego protektora w Andrzeju Grce, od 1535
roku kasztelanie poznaskim i starocie generalnym wielkopolskim. Grka by take protektorem byego
dominikanina, Andrzeja Samuela, predykanta luterskiego. W poznaskim paacu Grkw powsta
pierwszy zbr. Gdy biskup da wydania obu herezjarchw, zabra ich do Krlewca ksi Albrecht,
ktry przebywa (1543) u Grkw w Poznaniu. Seklucjan przysya stamtd do Wielkopolski swoje pisma
ewangelickie. Siadem Grkw, inne rody wielkopolskie opowiedziay si za Kocioem ewangelickim
augsburskim. Stanisaw Ostrorg zaoy zbr w Grodzisku Wlkp. Jako patronowie kociow, moni
wyznawcy luteranizmu zamieniali je na zbory. Istniao ich okoo 140. Znamienne, e w 110 odprawiano
naboestwo w jzyku niemieckim, a tylko w 30 po polsku.
W Maopolsce szerzyli luteranizm niektrzy zakonnicy i plebani, jak Franciszek Lismanini, Feliks
Krzyak z Niedwiedzia, Jakub Sylwiusz z Krzcicic, oraz niektrzy profesorowie krakowscy, jak bardzo znany Jakub z Iy (zm. 1542), ktry jednak zbieg (1535) na lsk, gdy zosta oskarony o herezj.
Nauk Lutra przyjmoway te maopolskie rody magnackie i szlacheckie, cho wikszo z nich wolaa
opowiedzie si za kalwinizmem. Wyjtkowo na luteranizm przechodzio maopolskie chopstwo z pogranicza lskiego.
Mazowsze, nie posiadajc wielkich rodw magnackich, ani znaczniejszych orodkw intelektualnych, w
maym stopniu zetkno si z reformacj. Nie tylko nie wystpili tam jej propagatorzy, ale szlachta mazowiecka daleka bya od pragnienia zmian religijnych.
Litwa miaa przed 1527 rokiem pierwszych, lecz nieznanych z imienia propagatorw luteranizmu. Gwnym szermierzem tego wyznania by Abraham Kulwie, po studiach w Krakowie i za granic. W Wilnie
otworzy on prywatn szko z burs dla modziey i dziaa gwnie wrd ludnoci niemieckiej. Zwolennikw reformacji omielaa postawa Zygmunta Augusta, gdy jako wielki ksi przebywa w Wilnie i
nie chcia oddali dworskich kaznodziejw, oskaranych o herezj. Ruch luteraski wspomaga ksi
Albrecht z Krlewca, skd wysyano na Litw ksiki ewangelickie, jak Proste sowa katechizmu Marcina Mavydasa Vaitkunasa w jzyku litewskim. Mone rody litewskie wolay jednak kalwinizm ni luteranizm.
Ru nie bya wolna od ruchu reformacyjnego, ktremu stara si przeciwdziaa Zygmunt Stary edyktem
z 1524 roku. W diecezji przemyskiej pierwsze naboestwo ewangelickie wprowadzi (1547) waciciel
acuta, Krzysztof Pilecki, gdy byli tam mieszczanie niemieckiego pochodzenia. ywotniejszy orodek,
ale kalwinizmu, stworzy Stanisaw Stadnicki w Dubiecku.
Kalwinizm
Wrd szlachty znalaz on wicej zwolennikw ni luteranizm, ktry chtnie przyjmowao mieszczastwo. Szukajc przyczyn tego zjawiska, wymienia si czsto: osobiste dziaanie Kalwina przez korespondencj z polskim krlem i monymi, janiejsze ujcie jego nauki, zwaszcza e wyznanie augsburskie
przeywao po mierci Lutra spory teologiczne, danie ludziom wieckim wikszej moliwoci wpywu na
sprawy kocielne, tani wystrj zborw, co byo wane dla ich patronw. Z pewnoci nie s to wszystkie
przyczyny, a wymienione nie musiay wystpowa u kadego, kto przyjmowa kalwinizm.
53
Ruch kalwiski nasili si w Polsce po 1540 roku. Znamienne, e jego propagatorami stawali si najczciej eks-duchowni chopskiego lub mieszczaskiego pochodzenia: Marcin z Opoczna, Jakub Sylwiusz z
Krzcicic, Walenty z Krzczonowa, Marcin Krowicki z Sdowej Wiszni.
Jan aski (1499-1560), bratanek prymasa, sta si najgoniejszym z nich w kraju i za granic. Na koszt
prymasa studiowa za granic, tam stal si zwolennikiem kalwinizmu, lecz po powrocie do kraju zoy
(1542) przysig, e nie jest heretykiem i otrzyma beneficjum kocielne. Wkrtce znowu uda si za granic, a znajc dobrze jzyki, nauki humanistyczne i ewangelick teologi, organizowa umiejtnie zbory
w Niderlandach i Nadrenii, wspdziaa w Londynie przy opracowaniu anglikaskiego wyznania wiary.
Wygnany stamtd, prowadzi religijn dziaalno w Danii i Niemczech, a powrci (1556) do Polski i
rozwin dziaalno na rzecz zjednoczenia wyzna ewangelickich, a nawet utworzenia wsplnie z katolikami Kocioa narodowego.
Kalwinizm przy kocu ruchu reformacyjnego w Polsce mia razem z brami czeskimi okoo 80 zborw w
Wielkopolsce, 250 w Maopolsce i ponad 190 na Litwie.
Monymi jego protektorami i propagatorami w Wielkim Ksistwie Litewskim byli Radziwiowie, a
szczeglnie ksi Mikoaj Czarny (zm. 1565), przez Rozjusza zwany ksiciem heretykw, co wskazuje
na jego przodujc rol w litewskim ruchu reformacyjnym. Pierwszy zbr otwar on w Brzeciu, na
swoim zamku, a predykantem ustanowi sprowadzonego z Korony Szymona Zacjusza, byego plebana z
Proszowic.
Cztery czynniki, charakterystyczne dla magnatw protektorw reformacji na Litwie w tym okresie, uatwiay Mikoajowi Radziwiowi szerzenie kalwinizmu: wielkie jego posiadoci (60 wsi i miasteczek, 4
starostwa), w ktrych mg otwiera zbory, a jako patron przeznacza na nie take kocioy katolickie,
czste podre po kraju z racji penionych urzdw, znaczne rodki materialne, ktre pozwalay sprowadza ministrw z Korony i wydawa pisma wyznaniowe, silna pozycja u krla, dziki ktrej nie musia
liczy si z prawami Kocioa katolickiego, bo ich egzekwowanie zaleao od wadcy.
Antytrynitaryzm (bracia polscy)
W kalwinizmie polskim doszo do rozamu w dziedzinie nauki o Trjcy witej. Z racji uznawanego bstwa Chrystusa Kalwin nie kwestionowa tego dogmatu, przeciwko ktremu wystpi w Genewie Micha
Servet i zgin za to na stosie. W Polsce zakwestionowa go woski emigrant z Mantui, Franccsco Stancaro.
Niespokojny propagator kalwinizmu dziaa od 1559 roku w Polsce, nastpnie w Prusach Ksicych, na
Wgrzech i w Siedmiogrodzie. Gdy powrci do Polski, organizowa zbory kalwiskie w Maopolsce
dziki silnym protektorom (Hieronim Ossoliski, Piotr i Marcin Zborowscy), cho ciy na nim krlewski wyrok wygnania. W Krakowie wyda (1562) dzieo O Trjcy i Poredniku Panu naszym Jezusie
Chrystusie. Kwestionowa w nim nie tylko dogmat trynitarny, ale atakowa imiennie czoowych reformatorw: Kalwina, Melanchtona, Bullingera, Bez, Jana askiego. Nazywa ich arianami, co byo nieporozumieniem, bo wanie jego nauk utosamiano z pogldami Ariusza, herezjarchy z IV wieku. Przyja
si wic na antytrynitarzy nazwa arianie polscy (oraz: unitarianie, bracia polscy, socynianie).
Pogldy Stancara znalazy poparcie najpierw innych emigrantw woskich w Polsce: Leliusza Socyna,
Jerzego Blandraty, Jana Pawa Alciati, Jana Walentego Gentile, Bernardyna Ochino, nastpnie niektrych kalwinw polskich, predykantw: Piotra z Gonidza, Szymona Budnego, Marcina Czechowica,
Stanisawa Lutomirskiego, i szlachcicw: Hieronima Filipowskiego, Jana Niemojewskiego i Mikoaja
Siennickiego.
Pawe z Gonidza, krakowski ucze Stancara, studiujcy potem za granic, zna antytrynitarsk nauk
Serveta i wystpi z ni na kalwiskim synodzie w Seceminie (1556), broni jej za w tym samym roku
na synodzie w Piczowie, lecz zosta wykluczony z kalwiskiej wsplnoty. Gosi on radykalne pogldy
w wielu dziedzinach: da zniesienia kary mierci i zakazu wojen, nie dopuszcza noszenia ora, sam
jako szlachcic nosi tylko drewniany miecz, domaga si rwnoci wszystkich ludzi i wyrzeczenia si
prywatnego majtku. Dziwi wic, e znalaz posuch u czci szlachty, co mona tumaczy jego radykal-
54
n walk z Kocioem katolickim, szczeglnie z papiestwem. Jedno i drugie byo wwczas w Polsce bardzo aktualne.
Kalwini odcili si od braci polskich definitywnie w 1562 roku na synodzie piczowskim. Oni za odbyli w tym samym roku i miejscu wasny synod, przyjmujc samodzieln organizacj kocieln. Nazwano ich mniejszym zborem, w odrnieniu od wikszego zboru kalwinw.
Ruch antytrynitarski straci nieco, gdy Zygmunt August nakaza (1564) osobnym dekretem wszystkim
obcokrajowcom niekatolikom opuci kraj. Rozwija si wszake nadal, a w 1570 roku mia okoo 70
zborw, najwicej w Maopolsce (w Wielkopolsce tylko 4). Jego gwnym orodkiem by Rakw, wasno Jana Siemieskiego, ktry ufundowa szko, szybko uznan za znakomit, zaoy take drukarni, gon wydawanymi pismami polemicznymi. Po okresie krytyki katolicyzmu, kalwinizmu i luteranizmu arianie polscy przystpili do syntetycznego ujmowania wasnej nauki na fundamencie racjonalizmu.
Jednota bracka (bracia czescy)
Do Polski przybyli z Czech, uchodzc przed przeladowaniem. Byli potomkami skrajnego odamu husytw taborytw, ktrzy (ok. 1528) przyjli pogldy luteraskie o usprawiedliwieniu, a pniej niektre
elementy nauki kalwiskiej. Ideaem ich autonomicznych wsplnot (zborw) byo ycie pierwotnego
Kocioa, dlatego wyrzekli si posiadania dbr, nacisk kadli na prac fizyczn, odmawiali piastowania
urzdw publicznych, nie godzili si na udzia w wojnie.
W Wielkopolsce znani byli jako husyci ju pod koniec XV wieku. W duej liczbie osiedlili si w niej po
1547 roku, gdy edyktem Ferdynanda I zostali wypdzeni z Czech i Moraw. Ich przywdc zosta syn
kowala z Moraw, teologicznie wyksztacony Jerzy Izrael.
W Polsce bracia czescy zmodyfikowali swoje spoeczne zaoenia i zyskali wyznawcw wrd mieszczan
(take patrycjatu miejskiego), szlachty, a nawet w znakomitych rodach, jak wielkopolscy Ostrorogowie,
Grkowie, Leszczyscy i Opaliscy. W Poznaniu mieli dwa zbory. Duego znaczenia nabray zbory w
miglu i Lesznie, gdzie ich szkoa staa si wkrtce znana, a w XVII wieku sawna, dziki wybitnemu
uczonemu i pedagogowi, Janowi Amosowi Komenskiemu (zm. 1670).
Pocztkowe dzieje Jednoty w Polsce spisa Jerzy Izrael: Historia powstania i rozwoju wielkopolskiego
Kocioa wyznania czeskiego. Do koca omawianego okresu mieli 64 zbory w Polsce. Sw wi z kalwinami pogbili, gdy zawarli (1555) z nimi uni w Kominku koo Kalisza.
Unifikacja
Wyznania reformacyjne w pierwszym okresie swego istnienia nie miay gotowej teologii ani struktur organizacyjnych. Rnice wystpoway midzy nimi, ale te w kadym z nich. Prowadzono wic polemiki,
czasem walk, nie tylko z katolikami, ale i midzy sob. Byo tak jeszcze w 1568 roku, skoro protestanckim posom, domagajcym si na sejmie uwolnienia od wiadcze na rzecz duchowiestwa katolickiego,
krl odpowiedzia, e bdzie z nimi wwczas rozmawia, gdy pogodz si sami z sob.
Opracowane konfesje miay stanowi podstaw doktrynalnej jednoci choby jednego wyznania, nie
zawsze jednak przynosiy taki skutek. Na dodatek, zbory rzdziy si pocztkowo autonomicznie, nie
istniaa midzy nimi wi strukturalna, brak byo nawet zewntrznych form jednoci. Pierwsz form
unifikacji w zakresie jednego wyznania stay si synody i powoanie superintendentw.
Doktrynalne i spoeczne rnice midzy anabaptystami i brami polskimi a luteranami, kalwinami i
brami czeskimi sprawiy, e oba pierwsze wyznania wykluczono od jakichkolwiek prb unifikacji. Najwczeniej (1555) zawarli uni kalwini i bracia czescy, co jednak nie usuno wewntrznych tar, gdy ci
drudzy odczuwali przewag pierwszych, szczeglnie w Maopolsce. Odbywano wszake w sprawie jednoci synody (Ksi, 1560; Piczw, 1561; Pozna, 1567), z udziaem przedstawicieli trzech gwnych
wyzna ewangelickich. Dopiero jednak w 1570 roku, na synodzie generalnym w Sandomierzu, przyjto
kompromisow formu Eucharystii i uznano wzajemnie swe ksigi wyznaniowe, natomiast nie osignito porozumienia co do form kultu. Ugoda sandomierska nie bya wic uni wiary, nauki i kultu, lecz
zgod na pokojowe istnienie trzech wyzna obok siebie i prowadzenie dalszych rozmw. Moe dlatego
55
uzyskaa aprobat protestanckich uniwersytetw z Wittenbergi, Lipska i Heidelbergu. W Polsce chciano

jej uznania przez sejm, ale nie osignito tego za ycia Zygmunta Augusta.
Koci narodowy
Unifikacji trzech wyzna ewangelickich nie zdoano osign, lecz czyniono o to starania. Za panowania
Zygmunta Augusta wielu szukao take drg porozumienia si ewangelikw i katolikw. Za pierwszy
warunek uznawano zerwanie z prymatem jurysdykcyjnym papiea, ktremu chciano pozostawi jedynie
tytu honorowy pierwszego midzy rwnymi. Pisa o tym ju przy kocu XV wieku Jan Ostrorg (Monumentum pro Rei Publicae ordinatione). Nawiza do tej idei sejm w 1552 roku. Po sejmie eks-kleryk,
pisarz miejski, luteranin Jakub Przyuski wystpi (1553) z zacht do utworzenia niezalenego od papiea Kocioa narodowego w Polsce, ktrego gow byby krl. Idea ta znalaza znaczne poparcie, chyba
dlatego, e dopiero co Juliusz III zawiesi w Trydencie obrady soboru, w ktrych wzili udzia przedstawiciele niemieckich ewangelikw, lecz opucili je przed zakoczeniem. Rozumiano to wszdzie, i w Polsce, jako brak szans na pojednanie za pomoc soboru powszechnego. Mona wic byo liczy najwyej
na porozumienie w kraju. Polscy ewangelicy mieli nadziej, e Koci narodowy przyjmie ich wyznanie
wiary, opracowane wsplnie przez luteran, kalwinw i braci czeskich pod przewodnictwem Stanisawa
Lutomirskiego. Przedstawili bowiem (1555) krlowi to wyznanie, jak zaznaczyli, w oparciu o ktre
mg on rozpozna, na jakim gruncie winien budowa swoj wiar.
Andrzej Frycz Modrzewski (zm. 1572), przyjaciel krla, wszechstronnie wyksztacony duchowny katolicki, lecz bez wyszych wice, by ugodowo nastawiony wobec innych wyzna i ogldnie da autonomii biskupw polskich (niezalenoci od papiea) w penieniu kocielnej jurysdykcji. W swoim dziele
Komentarze o naprawie Rzeczypospolitej (1554), umieszczajc rozdzia (ksig) O Kociele, domaga si
w nim reform, m.in. wprowadzenia komunii pod dwiema postaciami i zniesienia celibatu ksiy, wysuwa
take szereg postulatw co do kwalifikacji duchowiestwa.
Sejm piotrkowski (1555) zgodzi si na wysanie poselstwa obediencyjnego do nowego papiea, Pawa
IV, ale zleci posowi, kasztelanowi sandomierskiemu Stanisawowi Maciejowskiemu, by w Rzymie
uzyska zgod na cztery postulaty: liturgii w jzyku narodowym, komunii dla wieckich pod obu postaciami, zawierania maestw przez ksiy i zwoania soboru narodowego.
Z synodu prowincja In ego piotrkowskiego (1555) pisali biskupi do Pawa IV o czterech postulatach, e
je niektrzy zaczli wprowadza w ycie, zobowizali si jednak czuwa, by bez zgody gowy naszej,
papiea nie wprowadzano nowoci do suby Boej. Pawe IV odmwi zgody, odczytujc trafnie, e
sobr narodowy byby najkrtsz drog do utworzenia Kocioa narodowego. Wysa natomiast nuncjusza, Alojzego Lippomano, by odwid krla od takiego zamiaru.
Sytuacja w Polsce staa si niesychanie trudna, gdy rzecznikiem soboru i Kocioa narodowego sta si
Jakub Uchaski, ktry wbrew zastrzeeniom w Rzymie, przy uporze Zygmunta Augusta zosta biskupem
chemskim (1551), nastpnie wocawskim (1562), w kocu za prymasem (1562-1581). Nie zaniecha on
tej idei nawet po uznaniu w Polsce uchwa soboru trydenckiego.
Po odmowie Pawa IV zgody na cztery postulaty, Andrzej Frycz Modrzewski opublikowa traktat O
prymacie papiea z owiadczeniem: nie pozostaje nam nic innego, tylko to, abymy, narody chrzecijaskie, opucili rzymskiego antychrysta, razem z ca jego klik. Zdecydowanym przeciwnikiem wysunitych wobec papiea postulatw polskich by biskup warmiski, Stanisaw Hozjusz , wykazujc ich bezpodstawno w rozprawie Dialog o tym, czy godzi si pozwoli wieckim na kielich, kapanom na ony i
odprawia sub Bo w jzyku ludowym (1558). Do problemw tych negatywnie te ustosunkowa si
sobr trydencki, ktry zosta wkrtce wznowiony.
Udzia w soborze
Silnemu woaniu z Polski za Zygmunta Starego o sobr powszechny nie odpowiedzia faktyczny jej
udzia w obradach, gdy odbyway si one w Trydencie, w trzech kolejnych okresach (1545-1547, 15511552, 1562-1563). Dwukrotnie nie wysano na sobr adnego oficjalnego przedstawiciela Kocioa i
krla Polski. Wprawdzie zaraz po pierwszej zapowiedzi soboru trydenckiego przez Pawa III postanowi
56
prymas Piotr Gamrat wzi w nim udzia, lecz zmar przed otwarciem obrad. Gdy sobr si rozpocz,
na stolicy metropolitalnej gnienieskiej trwa wakans, nie mia wic kto zwoa synodu prowincjalnego,
by wybra polsk delegacj soborow. A wysania odpowiednich delegatw domaga si Frycz Modrzewski w pimie Mowa o wysianiu posw na sobr chrzecijaski.
Czynia te o to starania kapitua krakowska u nowego prymasa, Mikoaja Dzierzgowskiego. Nie byo
jednak czasu na zwoanie synodu prowincjalnego, ustalono wic na sejmie krakowskim wyjazd okazaej
delegacji (dwch biskupw, jednego wojewody i dwch kasztelanw). Zanim ona wyruszya, obrady soborowe przeniesiono z Trydentu do Bolonii, przeciw czemu protestowali wadcy (take Zygmunt August).
W zwizku z ogoszeniem wznowienia obrad soborowych, prymas Dzierzgowski odprawi synod prowincjalny (1551), na ktrym radzono nad reform kocioa w Polsce, lecz zdecydowano si nie wysya adnego biskupa na sobr, gdy wszystkich uwaano za koniecznie potrzebnych w kraju ze wzgldu na sejm,
na ktrym spodziewano si kolejnej walki posw protestanckich z prawami Kocioa katolickiego. Nieobecno Polakw usprawiedliwia wobec soboru wysany przez krla kanonik pocki, Pawe Gogowski.
Podczas dugiej przerwy w soborze (1552-1562) biskupi z prymasem Dzierzgowskim sali z synodu prowincjalnego piotrkowskiego (1557) prob do Pawa IV, by go wznowi. Obrady zaczy si jednak dopiero w 1562 roku, za Piusa IV. wczesny prymas Jan Przerbski odby nieco wczeniej synod prowincjalny warszawski, na ktrym wyznaczono jako delegatw Kocioa w Polsce na sobr: biskupa wocawskiego Jakuba Uchaskiego, biskupa przemyskiego Walentego Herburta, opata sulejowskiego Stanisawa Fackiego (w Trydencie otrzyma nominacj na biskupa sufragana gnienieskiego) i opata trzemeszeskiego Stanisawa Mieliskiego. Zanim delegacja wyjechaa, zmar Przerbski, a Uchanski zosta
prymasem, zrezygnowa wic z udziau w soborze, posa jedynie swoich penomocnikw. Biskup Herburt uczestniczy w obradach soborowych, zgasza postulaty, cho nie mia adnej instrukcji od biskupw, ani pocztkowo od krla. Gdy Zygmunt August przesa mu szczegowsze wskazania (mandatim),
dotyczyy one spraw, ktre zaatwiao poselstwo obediencyjne w 1556 roku, nadto stara o zwrot spadku
po krlowej Bonie.
Jako jeden z trzech legatw papieskich przewodniczy soborowi biskup warmiski, kardyna Stanisaw
Hozjusz . Delegacja polska miaa w nim oparcie, jego za zasug byo, e z dekretami soborowymi
przyby do Polski (1564) nuncjusz Franciszek Commendone.
Nuncjusz ten, czowiek wielkiej szlachetnoci i mdroci, stan przed krlem na sejmie w Parczewie i
publicznie wrczy mu (7.08.1564) ksig uchwa soboru. Zygmunt August przyj je bez adnych zastrzee, cho zmieniay zakres uprawnie monarchw w sprawach kocielnych. Przez krlewsk aprobat na sejmie nabray one mocy prawa pastwowego. Legat papieski otrzyma rwnie obietnic, powtrzon w licie do papiea, e krl dooy stara, aby przepisy i ustawy tej ksigi po kocioach mego
krlestwa i w sercach mego ludu jak najbardziej si krzewiy.
Realizacja uchwa trydenckich zaleaa przede wszystkim od biskupw. Prymas Uchaski ogosi wic
synod prowincjalny, lecz byo wiadome, e chce go odby jako sobr narodowy. Wskutek stara legata
krl cofn swoj zgod na synod, tak e odby si on dopiero w 1577 roku. Pewne przepisy trydenckie
zostay od zaraz wprowadzone w diecezjach. Czyniono natomiast starania w Rzymie o dyspens od tych,
ktre nie mogy by stosowane w zoonych warunkach Kocioa w Polsce, jak zakaz kumulacji beneficjw i nakaz rezydencji.
Konfederacja warszawska
Wzmocnienie Kocioa katolickiego przez sobr trydencki, przyjcie jego uchwa przez Zygmunta Augusta, rozwijajca si reforma katolicka w Polsce, udzia w niej sprowadzonych (1564) jezuitw, wszystko
to musiao niepokoi innowiercw, zwaszcza e istnienie ich Kociow opierao si na faktach, a nie na
prawie pastwowym. Gdy nie pomogy starania u Zygmunta Augusta o takie prawne uznanie, wykorzystano bezkrlewie po jego mierci (1572). Sprawa bya pilna, bo interreksem (penicym funkcj krla)
zosta prymas Polski, a kandydatami do tronu byli katolicy, Ernest Habsburg i Henryk Walczy. Ewangelicy wic na sejmie konwokacyjnym w Warszawie (zwoanym, by okreli sposb elekcji krla) dopro-
57
wadzili do zawizania konfederacji (6.01.1573), pozwalajcej na przyjcie uchway wikszoci gosw.

W tej tzw. konfederacji warszawskiej zapewniono zachowanie bezwarunkowego i wieczystego pokoju
midzy rnicymi si we wierze i zobowizano si kara jego amanie. Cho bya to konfederacja, czyniono starania, by podpisali j wszyscy senatorowie i posowie. Z biskupw podpisa krakowski, Franciszek Krasiski, tumaczc si dobrem kraju, naraonego na wojn domow w okresie bezkrlewia. Inni
biskupi, a take niektrzy katoliccy senatorowie i posowie odmwili podpisw. Konfederacj wczono
jednak do pacta conventa, ktre przyjmowa nowo wybrany krl. Od jego woli zaleao, w jakim stopniu
bdzie przestrzegana. Nie dawao to pewnoci, e tolerancja zostanie zachowana, ale faktycznie j zachowywano. Polska nie przeywaa wojen religijnych, jak inne kraje, Koci katolicki w niej wzmocni
si dziki reformom soboru trydenckiego.
Rozdzia 7
REFORMA I SOBR TRYDENCKI
Pocztkowo powolny i oddolny nurt reformy katolickiej dy do usuwania konkretnych niedomaga w
yciu Kocioa. Owocowa nowymi zakonami i zapocztkowaniem reformy dawnych zakonw. Nie wystarcza jednak, gdy rozwj reformacji wymaga, by Koci katolicki dokona istotnych zmian w funkcjonowaniu swych struktur, wprowadzi nowe, a przede wszystkim jasno okreli swoj nauk. Mogo si
to sta tylko przez dziaanie Kocioa powszechnego. Konieczne wic byo wczenie si papiestwa i soboru do dziea reformy.
Koniecznoci takiej reformy nie rozumia Leon X (zm. 1521), ktry dopiero co (1517) ukoczy sobr
lateraski pity i nie widzia potrzeby nowego. Rozumia j dobrze Hadrian VI, lecz rycha mier nie
pozwolia mu na jej dokonanie. Zasia jednak w Rzymie ziarno przekonania, e reforma take w samym
papiestwie (in capite) jest konieczna. Nastpny papie, Klemens VII, obawia si reformy przez sobr.
Jego pontyfikat wypeniay polityczne konflikty Italii. Pawe III zatwierdzi kilka nowych zakonw,
przede wszystkim zakon jezuitw, odtd bardzo pomocny w reformie Kocioa. Jednake jego gwn
zasug jest zwoanie soboru trydenckiego.
aden z soborw w dziejach Kocioa nie mia tak trudnych pocztkw i tak dugich obrad jak trydencki.
Przynis jednak potrzebn reform, sta si rdem odrodzenia wiary katolickiej i ycia kocielnego.
Papieami soboru byli Pawe III, Juliusz III i Pius IV. Wyjtek wrd nich stanowi Pawe IV (15551559), ktry stara si o reform Kocioa bez soboru.
Nowe zakony
W Italii i innych krajach istniay dziaania na rzecz reformy ju przed wybuchem reformacji, lecz byy
nike w porwnaniu z potrzebami Kocioa. Nowe orodki reformy byy take nike w swych pocztkach,
lecz przygotoway ludzi, ktrzy dziaali na forum caego Kocioa.
Oratorium Boej Mioci w Genui i Rzymie naley do takich orodkw. Rzymskie, pod patronatem
witego Hieronima, liczyo (1524) tylko 56 osb, lecz byli wrd nich biskupi i praaci kurii papieskiej.
Dostrzegali oni, szczeglnie Jan Piotr Carafa i Kajetan z Tieny, potrzeb odnowienia stanu duchownego.
Teatyni, zaoeni (1524) przez kapana Kajetana z Tieny (zm. 1547, wity) i J. P. Caraf, biskupa z
Chieti (po ac. Theate), pniejszego papiea Pawa IV, byli zakonem kapaskim i przyjli jako cel
przykadne spenianie duszpasterskich obowizkw i sub dla chorych, przy zachowaniu surowego
ubstwa. Wypdzeni z Rzymu podczas tzw. Sacco di Roma (1527), zaoyli dwa klasztory: w Wenecji i
Neapolu, przenoszc tam swoje idee reformy. Z ich rzymskim klasztorem utrzymywali przyjacielsk
czno pniejsi kardynaowie: G. Matteo Giberti, Gaspare Contarini i Reginald Pole.
Barnabici, pocztkowo stowarzyszenie kapanw w Mediolanie pod patronatem witego Pawa, przy
klasztorze witego Barnaby (std ich nazwa), zostali zaoeni (1533) przez kapana Antoniego Mari
Zaccaria (zm. 1537, wity) dla prowadzenia misji ludowych i rozpowszechniania Czterdziestogodzin-
58
nego Naboestwa eucharystycznego. Due zasugi pooyli pniej w potrydenckiej reformie metropolii
mediolaskiej.
Somaskowie (Zakon klerykw regularnych z Somasca) powstali (1534) dla dziaalnoci charytatywnej,
szczeglnie do prowadzenia sierocicw i przytukw dla bezdomnych dzieci. Zaoy ich kapan Hieronim Emiliani z Wenecji (zm. 1537, wity), ktry po osobistym udziale w wojnie odda si opiece nad
jej ofiarami, chorymi i sierotami. W Somasca powsta jeden z pierwszych sierocicw i klasztor, ktry
sta si siedzib wadz zakonu. Somaskowie kierowali take zgromadzeniem panien anielskich (Sorores
angelicae), powoanym do opieki nad dziewcztami. Zakon urszulanek powsta niezalenie od nich.
Urszulanki zajy si opuszczonymi dziewcztami, ktrych byo wiele po wojennych spustoszeniach w
pnocnej Italii. Jako stowarzyszenie powstay (1535) w Brescii, z inicjatywy franciszkaskiej tercjarki,
Anieli Merici (zm. 1540, wita), po jej pielgrzymce do Ziemi witej. Papieskie zatwierdzenie (1544)
okrelao je jako zgromadzenie o lubach prostych. Pniej stay si zakonem o lubach uroczystych.
Zawsze odgryway du rol w wychowaniu dziewczt i prowadzeniu dla nich szk na wysokim poziomie nauczania.
Nowe zakony przed soborem trydenckim wyrastay z potrzeb czasu. Byy one owocem czynnej Caritas i
czci Najwitszego Sakramentu. Z kolei same przyczyniy si do rozwoju tych dwch dziedzin ycia religijnego. Nieomal w kadym wikszym miecie utworzono bractwo ku czci Eucharystii, a w Rzymie, za
Pawa III, powstao arcybractwo Najwitszego Sakramentu. Do obowizkw czonkw naleaa troska o chorych i towarzyszenie ze wiatem kapanowi w drodze do chorego, gdy nis Najwitszy Sakrament.
Bonifratrzy (zakon braci laikw) powstali z osobistych przey Portugalczyka, Jana Ciudad (wity
Jan Boy, zm. 1550), ktry po yciu onierskim i wdrownym znalaz si w szpitalu w Grenadzie, gdzie
zrozumia potrzeb opiekowania si chorymi z jak najwiksz mioci i powiceniem. Do tego celu
zorganizowa (1540) w tym miecie pierwsz wsplnot braci, ktrzy zakadali i prowadzili szpitale. Jako
zakon otrzymali (1571) zatwierdzenie papieskie na podstawie reguy augustiaskiej i pozwolenie na
wicenie jednego lub dwch wasnych kapanw dla swoich klasztorw i posugi duszpasterskiej w
szpitalach. Dziaalno i szpitale bonifratrw byy przez nastpne stulecia zawsze wysoko cenione,
zwaszcza e ofiarnie zajmowali si chorymi psychicznie.
Z nowych zakonw jezuici wczyli si najszerzej i najowocniej w reform Kocioa.
Ignacy Loyola i jezuici
Zaoyciel zakonu Towarzystwa Jezusowego, Hiszpan, Inigo Lopez de Loyola (1491-1556, wity), na
trudnej drodze osobistych dowiadcze doszed do zrozumienia swego yciowego powoania. Jako oficer
w wojnie hiszpasko-francuskiej odnis ran podczas obrony zamku Pampeluna, dugo chorowa, wypeniajc czas czytaniem Zotej legendy Jakuba de Voragine i ycia Chrystusa Ludolfa von Sachsen. Pod
wpywem tej lektury zrozumia, e zamiast dokonywa wojennych czynw jako rycerz, moe wiksze
rzeczy czyni w subie Boga. Po wyzdrowieniu ruszy na pielgrzymk do maryjnego sanktuarium w
Montserrat, odby tam generaln spowied i zamierza pielgrzymowa do Ziemi witej. Zamknicie
portu w Barcelonie z powodu zarazy zatrzymao go na pobyt w grocie pobliskiej Manresy.
Manresa to w yciu Ignacego rok pokutnych wicze, kontemplacyjnej modlitwy, lektury Pisma witego i dwu ksieczek: wicze ycia duchowego Garcii de Cisneros, opata z Montserrat i Naladowania
Chrystusa Tomasza a Kempis. Swoje przeycia i metod odprawiania rekolekcji opisa w wiczeniach
duchownych, ktre z uwagi na ich stale aktualn funkcj w Kociele przyrwnuje si do reguy witego
Benedykta.
Pokutna pielgrzymka przez Rzym do Jerozolimy, audiencja u papiea reformy, Hadriana VI, niemoliwo nawracania muzumanw w Ziemi witej, powrt do Barcelony, nauka aciny i studia na uniwersytecie w Alcala, stanowiy kolejne etapy ycia Ignacego, kiedy zacz ju swoj sub Bogu w blinich.
W Alcala przychodzono do niego po kierownictwo duchowe, ale zaniepokojona inkwizycja hiszpaska
uwizia go i przesuchiwaa. Zosta zwolniony, lecz z nakazem niezajmowania si tak dziaalnoci
przez lata studiw, wyjecha wic (1528) do Parya, gdzie ukoczy (1535) studia filozofii i teologii.
59
Koledzy z paryskich studiw: Sabaudczyk Piotr Faber (Favre), i jego rodak Franciszek Ksawery, Portugalczyk Szymon Rodriguez, trzech Hiszpanw Mikoaj Alfons Bobadilla, Jakub Lainez i Alfons
Salmeron, czytali Ignacego wiczenia duchowne i na ich podstawie utworzyli z nim wsplnot, zczon
prywatnymi lubami ubstwa, czystoci i pielgrzymki do Ziemi witej. Zoyli je (15.08.1534) w kociele na Montmartre, odnowili w 1536 roku i wyruszyli na pielgrzymk. Spotkali si w Wenecji, by
stamtd wsplnie odby podr morsk. Wojna odwlekaa wyjazd, zajmowali si wic duszpasterstwem
(Ignacy przyj w Wenecji wicenia kapaskie, 24 VI 1537), a po roku wyjechali do Rzymu, by stan
do dyspozycji papiea, Pawa III.
Regua ich wsplnoty (Formula Instituti) zostaa zatwierdzona bull Regimini militantis Eclesiae
(27.09.1540). Jako cel zakonu podawaa: pod sztandarem Krzya walczy dla Boga i suy tylko samemu Panu (Chrystusowi) i Jego namiestnikowi na ziemi, rzymskiemu papieowi. rodkami do celu miay
by: dziea mioci, nauczanie i kazania. Obowizyway trzy luby zakonne, a jako czwarty dodano: wypenia bez ocigania i wymawiania si kady rozkaz papiea, wydany dla zbawienia dusz i szerzenia
wiary. Liczb zakonnikw ograniczono pocztkowo do szedziesiciu, lecz szybko j uchylono z powodu duego napywu kandydatw.
Konstytucje zakonu, starannie opracowywane (zatwierdzone 1558), ucilay jego struktur i ycie: by
nie ogranicza suby dla blinich, zrezygnowano z uroczystych modlitw chrowych, wprowadzono
dwuletni nowicjat i dugoletnie studia, szczeglnie filozofii i teologii, od kandydatw domagano si
witobliwego ycia, kultury i inteligencji, zrezygnowano z wprowadzenia wasnego habitu, a przyjto
strj wczesnych kapanw. Po tzw. trzeciej probacji skadano dopiero wieczyste luby i stawano si profesem, ktremu byo mona powierza zakonne urzdy.
Ustrj zakonu by centralistyczny. Generalnego przeoonego (generaa) wybieraa kongregacja generalna. Urzd przyjmowa na cae ycie, mianowa prowincjaw i rektorw domw formacyjnych, dysponowa majtkiem zakonnym. Pierwszym generaem wybrano Ignacego Loyol (1541), ustalajc jego rezydencj w Rzymie, przy S. Maria delia Strada.
Chwilowy kryzys zaufania ze strony papiea zrodzi si za generaa Jakuba Laineza, gdy Pawe IV poleci dokona rewizji w domu generalnym, podejrzewajc jezuitw o sprzyjanie krlowi hiszpaskiemu
Filipowi II, z ktrym prowadzi wojn.
Lainez podj myl, by zakada kolegia dla ksztacenia modziey. Pierwsze powstao w Messynie
(1548). Rzymskie (1551) stao si gwnym studium zakonnym, potem sawnym uniwersytetem (Gregorianum). Do mierci Ignacego zaoono 20 kolegiw.
Domy jezuitw i ich kolegia szybko powstaway w Hiszpanii, Niemczech i innych krajach. W Hiszpanii
Karol V i Filip II nie byli im chtni, ale oni zyskali poparcie ksicia Gandii, Franciszka Borja, ktry te
wstpi do ich zakonu (zm. 1572, wity). We Francji przeciwstawiaa si im Sorbona i parlament, dopiero w 1552 powstao pierwsze kolegium w Bilion. W Niemczech doceniano ich przydatno do walki z
protestantami. Protektorami zakonu stali si: kardyna Otton z Augsburga, bawarscy ksita i cesarz
Ferdynand I. Wielk rol w dziejach niemieckiego katolicyzmu odegra Piotr Kanizy, od swego wstpienia (1543) do zakonu. Do Polski sprowadzi jezuitw (1564) biskup warmiski Stanisaw Hozjusz.
Hadrian VI i Klemens VII
Pontyfikat Hadriana VI (1522-1523) zapowiada szybkie wczenie si papiestwa w dzieo reformy Kocioa. Papie ten, Niderlandczyk z Utrechtu, zna teologi (by profesorem w Lowanium), mia kontakty
z erazmianami, ale take z brami wsplnego ycia. Zosta wychowawc i doradc Karola V, nastpnie
biskupem Tortosy, generalnym inkwizytorem i regentem Hiszpanii, a od 1517 roku kardynaem. O wyborze (22.01.1522) na papiea dowiedzia si w Hiszpanii. Po p roku przyby do Rzymu le przyjty pracz
humanistw, ktrym wydawa si by barbarzyc z Pnocy.
Papie postawi sobie dwa najblisze cele: zjednoczenie wadcw chrzecijaskich przeciw Turkom, ktrzy zdobyli (1521) Belgrad i atakowali wysp Rodos, ostatni bastion chrzecijan na Morzu rdziemnym,
oraz reform swojej kurii rzymskiej. Powolno reformy, co dranio Niemcw, miaa przyczyn nie tylko w niechci kurialistw, ale take w zarazie, usuwajcej ich z Rzymu. Papie zmniejszy radykalnie
60
liczebno dworu i administracji, niejeden te literat i artysta straci pensj, co pogbiao niech humanistw. Ze szczegln trosk zajmowa si on doborem kandydatw na kocielne stanowiska, aby nie
otrzymali ich niegodni ludzie.
W Niemczech liczy papie na poparcie cesarza w uzyskaniu pomocy przeciw Turkom i na realizacj
edyktu wormackiego. Do Norymbergi na sejm wysa legata Francesco Chieregati, ktry wiz instrukcj
papiesk z przyznaniem si do winy za zo w Kociele: otwarcie wyznajemy, e Bg dopuci do przeladowania swego Kocioa z powodu grzechw ludzi, a zwaszcza grzechw ksiy i praatw... wiemy, e
take w samej Stolicy Apostolskiej ju od wielu lat wystpuje wiele obrzydliwych zjawisk: naduycia w
sprawach duchownych, naruszanie przykaza, tak e wszystko zmienia si na gorsze. Papie realnie ocenia moliwoci naprawy: nikt nie powinien si dziwi, ze za jednym razem nie usuniemy wszystkich naduy, choroba bowiem jest gboko zakorzeniona i ma zoony charakter.
Starania papiea nie przyniosy rezultatu w Niemczech, a Luter napisa na niego satyr. Bez odpowiedzi
musi pozosta pytanie, czy dokonaby reformy i przywrciby jedno, gdyby duej y. Niespodziewanie zmar 14 wrzenia 1523 roku.
Klemens VII (1523-1534), Giulio de Medici z Florencji, by bardziej politykiem ni papieem. Wybrany
jako cesarski kandydat, zawar sojusz z krlem francuskim, by osabi Habsburgw, rzdzcych nie tylko
w cesarstwie i Hiszpanii, ale take w Neapolu i Mediolanie. Stanowili wic zagroenie dla Florencji, zostajcej we wadaniu rodu papiea, oraz dla Pastwa Kocielnego, zwaszcza e Karol V by cakowicie
opanowany ide uniwersalnego cesarstwa.
Cesarz Karol V
Do konfliktu midzy nimi doszo, gdy wrogowie cesarstwa: Francja, Florencja, Wenecja, Mediolan i
Klemens VII utworzyli Lig w Cognac (1526). Wwczas Karol V zagrozi papieowi zwoaniem soboru. Pogbio to niech Klemensa VII do soboru, ktrego domagano si w Niemczech jako rodka uregulowania spraw reformacji.
Napicie midzy papieem i cesarzem skonio rd Colonnw do napadu na Rzym i spldrowania dzielnicy Leoniskiej (Watykan). Po nich zdobyli Rzym i zupili (Sacco di Roma, 1527) najemni onierze
cesarscy z Niemiec, gdy szli na pomoc wojskom hiszpaskim w Neapolu, a nie otrzymali odu i zaznali
godu. W ich okruciestwie ujawnia si take wrogo Niemcw do Rzymian.
Klemens VII w zamku Anioa musia si podda. Zwolniony z niewoli po p roku, nie wrci zaraz do
Rzymu, lecz podj pertraktacje z cesarzem, zawar z nim pokj barceloski (1529), ponowi nadanie mu
Neapolu w lenno i udzieli przywileju obsadzania tam beneficjw kocielnych. Za to uzyska zwrot Pastwa Kocielnego, przywrcenie panowania Medicich we Florencji i obietnic, e Karol V nie bdzie
nalega na zwoanie soboru, lecz zaatwi spraw luteranizmu w Niemczech na innej drodze. Obaj zobowizali si do sojuszu przeciw Turkom i do zwalczania heretykw.
W Bolonii doszo do ich osobistego spotkania i dugich rozmw, w ktrych cesarz ponowi naleganie na
sobr, lecz papie odmwi, argumentujc koniecznoci zaprowadzenia wpierw pokoju midzy chrzecijaskimi wadcami i usunicia niebezpieczestwa schizmy we Francji.
Koronacja cesarska Karola V (24.02.1530) w Bolonii, ostatni raz w dziejach dokonana osobicie przez
papiea, nie przywrcia dawnej, redniowiecznej wizi midzy nimi. Papiestwu za zaszkodzia, bo w
Anglii uznano orzeczenie papieskie o wanoci maestwa krla Henryka VIII z Katarzyn, ciotk cesarza, za wynik ich sojuszu.
Pawe III zwoanie soboru
Nowy papie (Aleksander Farnese), Pawe III (1534-1549), okaza si rzecznikiem soboru, cho nie byo
to atwe dla niego, ani subiektywnie, ani obiektywnie. Wszak wyrs w okresie renesansowego epikureizmu i y wedug jego stylu (mia dwoje nielegalnych dzieci, bdc bez wyszych wice bogatym
kardynaem, od 1493, ju za Aleksandra VI). A jednak gdy zosta papieem, i to w starszym wieku, zrozumia konieczno reformy i potrzeb soboru. Odnowi kolegium kardynalskie przez mianowanie ludzi
61
wybitnych i powoa komisj omiu kardynaw do przygotowania reformy. Jej memoria (1537) nie tai
gorszcego stanu Kocioa i podawa jako korzenie za take chciwo i przerost centralizacji rzymskiej.
Papie popiera reform w istniejcych zakonach i zatwierdzi nowe (m.in. jezuitw), zreorganizowa
inkwizycj i podj prb reformy kurii rzymskiej. Wysa te przebywajcych w niej bez potrzeby 80
biskupw do ich diecezji. Nie zdoa jednak dokona wszystkich koniecznych zmian w wanym urzdzie
papieskim, w datarii.
Staranie o sobr byo dla niego najtrudniejszym zadaniem. Zaraz na pocztku pontyfikatu wysa legatw na dwory monarsze, by zapowiedzieli sobr i zyskali opinie o miejscu jego obrad. Gdy zdoby czciowe rozeznanie, ogosi (1536) go w Mantui. Przeciw temu miejscu obrad powstaa gwatowna opozycja w Niemczech, zczona u tamtejszych ewangelikw z atakami na prymat papieski (Artykuy Szmalkadzkie). Ksi Mantui postawi nadto nie do przyjcia warunki ochrony soboru.
Aprobaty, szczeglnie protestantw, nie znalaza te Vicenza, miejsce ponownie zwoanego soboru (na
1.05.1538). Wedug ich wymaga, miasto to nie byo papieskie, lecz naleao do Republiki Weneckiej, a
jednak je odrzucono. Do Vicenzy przybyli tylko trzej kardynaowie jako legaci papiescy i kilku biskupw, rycho wic zawieszono sobr na nieokrelony czas.
Sceptycznie oceniano teraz moliwo zebrania biskupw na sobr. W Niemczech zapanowao przekonanie, e naley dysputami przywrci jedno religijn, a najlepiej, urzdzi je na soborze narodowym.
Skonio to Pawa III do ogoszenia soboru powszechnego w cesarskim miecie Trydencie.
W Trydencie, wedug bulli papieskiej, obrady miay rozpocz si 1.11.1542 roku, niespodziewanie jednak wybucha wojna midzy Karolem V i Franciszkiem I. W oznaczonym terminie przybyli wic jedynie
legaci papiescy, a do maja 1543 roku zjawio si zaledwie 10 biskupw. Obrady trzeba byo zawiesi.
Cesarz obieca wwczas protestantom, e zaatwi sprawy religijne w Niemczech na sejmie za rok, bez
ogldania si na papiea. Pawe III ni zaprzesta jednak stara, a gdy Francja cofna zastrzeenia co do
odbywania soboru w Trydencie, ogosi bull Laetare Jerusalem otwarcie obrad w marcu 1545 roku.
May napyw uczestnikw soboru, konflikt papiea z krlem neapolitaskim o udzia biskupw z jego
pastwa, zapowiaday kolejne niepowodzenie. Pawe III wszake zdecydowanie zarzdzi rozpoczcie
obrad w niedziel 13 grudnia 1545 roku, niezalenie od liczby uczestnikw. W otwarciu wzili udzia; 3
kardynaowie legaci (przewodniczcy soboru), biskup trydencki kardyna Cristoforo Madruzzo, 4 arcybiskupw, 21 biskupw i 5 generalnych przeoonych zakonnych. Z Niemiec by tylko biskup sufragan
moguncki, Micha Holding.
Obiady soborowe (1545-1548)
Przed garstk ojcw soboru stany od razu dwa problemy: organizacji obrad i ich tematyki.
Uzgodniono, e gos decydujcy, skadany pojedynczo, maj ojcowie soboru: biskupi (take sufragani),
przedstawiciele (dwaj opaci) kadej kongregacji zakonnej mniszej i generaowie zakonw ebraczych. W
pracach komisji brali udzia penomocnicy nieobecnych biskupw, kapitu, a przede wszystkim teologowie.
Wrd teologw wyrniali si uczonoci i wiedz: genera augustianw Hieronim Seripando, jezuici
Jacobo Lainez i Alfonso Salmeron, dominikanie Melchior Cano i Pietro Soto, franciszkanin Alfonso
Castro.
W komisjach przygotowano materiay do obrad, potem dyskutowano je na generalnej sesji (kongregacji)
teologw, nastpnie na generalnej sesji ojcw soborowych, a przyjmowano i ogaszano na sesjach uroczystych, ktrych do 1547 roku odprawiono osiem.
Na drugiej sesji uroczystej (7.01.1546) przyjto sposb obradowania: debatowano rwnolegle nad sprawami wiary (dogmatami, dekretami o wierze) i nad reform ycia kocielnego (dekretami o reformie).
By to kompromis wobec odmiennych opinii cesarza i papiea. Pierwszy domaga si przeprowadzenia
najpierw reformy, ktrej dali protestanci, omawianie za nauki chcia zostawi, a oni przybd na sobr. Papie postulowa, by najpierw zaj si nauk teologiczn, gdy bez jej jasnego okrelenia nie moe
by skutecznej naprawy Kocioa.
62
Sprawy wiary od pocztku ruchu reformacyjnego byy nie tylko przedstawiane w programowych rozprawach jego twrcw, ale take w polemicznych pismach katolikw. Do obrad soborowych wybrano
najbardziej palce zagadnienia i je zdefiniowano: Objawienie Boe i rda jego poznania (Pismo wite
i tradycja), istnienie grzechu pierworodnego, nauk o usprawiedliwieniu (uwicenie i wewntrzne odnowienie czowieka), konieczno aski Boej i jej rzeczywiste znaki (sakramenty wite). Dokadniej
okrelono, ktre ksigi Pisma witego byy i s uznawane przez Koci za objawione (kanon Pisma
witego). W nieprzerwanej sukcesji apostolskiej widziano gwarancj zachowania nieskaonego Pisma
witego i tradycji. Przyjto za tekst autentyczny aciskie wydanie Pisma witego, zwane Wulgat. Nie
zakazano studium jzykw biblijnych, ani tumaczenia Pisma witego na jzyki narodowe, nakazano za
ustanawia jego lektorw w kocioach katedralnych, kolegiackich i klasztornych. Przy omawianiu grzechu pierworodnego nie zdefiniowano nauki o Niepokalanym Poczciu NMP, ale zaznaczono, e dekret
soborowy o istnieniu tego grzechu Jej nie obejmuje. Sakramentami zajmowano si najpierw oglnie, a
potem szczegowo dwoma z nich: chrztem i bierzmowaniem. Potpiono anabaptystw.
Z dekretw o reformie najburzliwsze dyskusje wywoa ten, ktry mia naoy cisy obowizek rezydencji. W kocu go przyjto, dodajc do niego dekret, zakazujcy kumulowania beneficjw. Papie za
wyda bull, poszerzajc wadz biskupw, by nie musieli stale odnosi si lub nawet osobicie udawa
si do kurii rzymskiej. Zakaza te kardynaom posiadania wicej biskupstw ni jedno.
Niespodziewane przeniesienie soboru do Bolonii byo spowodowane wypadkami tyfusu koo Trydentu.
Decyzj podjto (11.03.1547) wikszoci gosw na VIII sesji uroczystej, ale mniejszo (tzw. cesarska:
14 ojcw soborowych) pozostaa w Trydencie, bo cesarz zwyciy w wojnie z protestantami (Zwizkiem Szmalkadzkim) i by pewny, e nakoni ich do udziau w soborze. Wiedziano za, e ewangelicy nie
chcieli nawet sucha o odprawianiu go w jakimkolwiek miecie papieskim, a Bolonia naleaa do Pastwa Kocielnego.
Nowy kryzys soboru trwa, cho cesarz i papie prowadzili pertraktacje. W Bolonii jednak toczyy si
obrady. Dyskutowano o dalszych. sakramentach, szczeglnie o Eucharystii, lecz papie poleci nie publikowa adnych dekretw. Urzdzono wic tylko jedn uroczyst sesj (dziewit), inaugurujc
(21.04.1547) tamtejsze obrady. Starannie natomiast przygotowano materia do dalszych uchwa, podjtych w Trydencie po wznowieniu soboru.
W Bolonii dziaalno soborowa ustaa 1.02.1548, na yczenie papiea, cho bulla, zawieszajca sobr
zostaa wydana dopiero 14.09.1549. Pawe III zmar dwa miesice pniej.
Juliusz III kontynuacja soboru
Konklawe trwao dwa miesice, bo trudno byo znale kandydata, ktry odpowiadaby postulatom przeciwnych sobie orientacji, profrancuskiej i procesarskiej. Godzono si na og, e nowy papie powinien
kontynuowa sobr. Kompromisowo wybrano (8.02.1550) kardynaa Giovanniego Mari del Monte.
Juliusz III (1550-1555), pochodzc z Rzymu, wyrs w jego renesansowej atmosferze. Lubi wic wspaniae przyjcia i festyny, otacza si nepotami, ale sumiennie peni obowizki kardynaa (od 1536), Za
Pawa III by czonkiem komisji kardynalskiej do sprawy reformy i legatem papieskim na soborze. Jako
papie stara si wsppracowa z cesarzem w sprawach kocielnych, czciowo i politycznych. Unikn
niebezpieczestwa schizmy we Francji. Umiarkowanie popiera restauracj Kocioa katolickiego w Anglii za Marii Tudor. Przygotowa projekt reformy konklawe, konsystorza papieskiego, sygnatury i penitencjarii. Opracowa bull o realizacji dotychczasowych uchwa soboru trydenckiego, ale umar
(23.03.1555), zanim zdoa j opublikowa.
Sobr trydencki zosta wznowiony (1.10.1551), cho Francja odmawiaa uczestnictwa. Przybyo teraz
wicej biskupw ni za Pawa III, ale oglna liczba ojcw soborowych nie przekroczya 65. Papie pragn udziau protestantw, ktrych zobowiza do tego cesarz na sejmie augsburskim (1548).
Zniewoleni protestanci przybywali na sobr powoli i w maej liczbie. Pierwsz ich delegacj z Saksonii i
Wirtembergii przyjto (24.01.1552) na kongregacji generalnej. Wirtemberczycy przedstawili swoje wyznanie wiary, nie rozpoczto jednak teologicznych dyskusji, gdy protestanci odmawiali uznania wczeniej podjtych uchwa.
63
Na wie, e ksi Maurycy saski zdradzi cesarza i zawar sojusz z Francj, opozycja za w Niemczech
podniosa bunt, zmuszajc Karola V do ucieczki z Innsbrucku, papie zawiesi sobr (28.04.1552), zaznaczajc, e na dwa lata. Przerwa trwaa jednak 10 lat.
Obrady soboru za Juliusza III (1551-1552, sesje od X do XIV) zdefinioway nauk Kocioa o Eucharystii i pokucie. Podkrelono transsubstancjacj chleba i wina w Mszy witej, jej ofiarniczy charakter i
realn obecno Chrystusa w Najwitszym Sakramencie. Odrzucono postulat udzielania wieckim komunii witej pod dwoma postaciami. W sakramencie pokuty wyrniono trzy zasadnicze elementy: al,
wyznanie grzechw i zadouczynienie. Zdefiniowano, e jest si zobowizanym z prawa Boego do
spowiedzi z grzechw, popenionych po chrzcie. Przed zawieszeniem obrad podjto jeszcze dyskusj o
sakramencie namaszczenia chorych.
Dekretw o reformie wydano niewiele. Dotyczyy one norm prawnych procesu karnego. Obejmoway
przepisy o udzielaniu wice kapaskich i obsadzaniu urzdw kocielnych, w tym take o prawie patronatu. W opozycji do ich postanowie stanli biskupi hiszpascy i niemieccy. Gdy przerwano obrady,
rozpowszechnio si przekonanie, e sobr nie speni w tym czasie adnego ze swoich istotnych zada.
Brano wszake pod uwag tylko nieudane rozmowy z protestantami i konflikt z powodu dekretw o reformie, a przecie niezaprzeczaln warto posiaday definicje teologiczne.
Pawe IV reformy bez soboru
Wybr (10.04.1555) Marcelego II by nadziej na wznowienie soboru. Kardyna Marcelli Cervini (jako
papie nie zmieni imienia) by gorliwym wsppracownikiem obu poprzednich papiey w dziele reformy, ktr chcia zaraz realizowa. Zmar jednak niespodziewanie (30.04.1555). Jego pami utrwali Palestrina wspaniaym utworem muzycznym Missa papae Marcelli.
Pawe IV, nastpny papie (1555-1559), nie mniej gorliwie zajmowa si spraw reformy. Znano go z
dziaalnoci w Oratorium Boej Mioci, z zaoenia teatynw, reformy w diecezji Chieti, ktrej by biskupem, i penienia funkcji kardynaa generalnego inkwizytora, ale nie przewidziano, e bdzie chcia
szybkiego przeprowadzenia reformy Kocioa bez soboru i e nieszczliwie uwika si w dziaalno
polityczn.
Do polityki zosta wcignity przez niegodziwych nepotw, szczeglnie niemoralnie postpujcego Karola Caraf. Wpatrzony za w redniowieczne uprawnienia papiey do wyraania zgody na wybr cesarza, nie chcia uzna nie uzgodnionej z nim abdykacji Karola V, ani jego nastpcw na tronie cesarskim i
hiszpaskim. Jako Neapolitaczyk by zdecydowanym wrogiem Hiszpanw, zawar wic sojusz z Francj
i spowodowa tym wkroczenie wojsk Filipa II do Pastwa Kocielnego. Zmuszony do pokoju, mia nadal
trudnoci w Rzymie z powodu bezwzgldnego postpowania, ostrego wystpienia przeciw jezuitom i
kapucynom, uwizienia kardynaw G. Morone i R. Pole, a jeszcze bardziej z powodu podoci nepotw,
ktrych jednak ukara wygnaniem z Rzymu, gdy w kocu dowiedzia si o ich wykroczeniach. Nie ogosi natomiast adnych kocielnych sankcji przeciw Elbiecie I angielskiej, cho wznowia akt supremacji.
Jego bulla Cum ex apostolatus officio ponawia redniowieczn nauk o penej wadzy papieskiej nad
panujcymi i narodami. W niej ogosi surowe kary na porzucajcych wiar katolick i orzek niewano
wyboru heretyka na jakikolwiek urzd publiczny, nakaza te zwrot zabranych ziem kocielnych.
Do wprowadzenia reformy powoa (1556) komisj kardynaw i praatw. Rozwojowi protestantyzmu
stara si przeciwstawi przez wydanie (1559) indeksu ksiek zakazanych, ktry obj take dziea
Erazma z Rotterdamu, oraz przez rozbudow inkwizycji, ktrej powierzy nie tylko tpienie herezji, ale i
ciganie wykrocze w dziedzinie moralnoci. Osobicie zajmowa si badaniem kwalifikacji kandydatw
na biskupstwa, co przy jego skrupulatnoci powodowao dugie czekanie na konfirmacj elektw. Do
kolegium kardynalskiego powoa godnych ludzi, jak dominikanin Michele Ghislieri (Pius V) i teatyn
Scipione Rebiba. Udrczona wszake polityk nepotw i surowoci papiea, ludno Rzymu zniszczya
po jego mierci (18.08.1559) pomnik na Kapitelu i budynek inkwizycji.
64
Pius IV zakoczenie soboru

Dugie konklawe, nie pozbawione dramatycznych momentw, zakoczyo si wyborem (26.12.1559)
kardynaa Gianangelo Medici, Piusa IV (1559-1564). By on Mediolaczykiem, arcybiskupem Raguzy.
Jako papieski komisarz bra udzia w wyprawie przeciw Turkom, lecz nie interesowa si polityczn
dziaalnoci, jak te nie wcza si zbytnio do prac nad reform Kocioa.
Pius IV umiejtnie przyj za wsppracownikw w sprawach kocielnych kardynaa Morone i swego
siostrzeca, Karola Boromeusza, ktrego mianowa (1560) kardynaem i administratorem Pastwa Kocielnego, a nieco pniej arcybiskupem Mediolanu. W sprawach politycznych polega na radach ksicia
florenckiego Cosima Medici (nie byli krewnymi). W celu uspokojenia Rzymu odwoa surowe zarzdzenia poprzedniego papiea, lecz sam surowo ukara mierci jego nepotw, po procesie za spisek na swoje
ycie.
Wznowienie soboru wymagao uciliwych pertraktacji papiea z monarchami, gdy krl hiszpaski
chcia jego kontynuacji, cesarz za i krl francuski otwarcia nowego soboru. Po 11 miesicach udao si
ogosi bull Ad ecclesiae regimen (29.11.1560) rozpoczcie obrad w Trydencie. Otwarto je
(18.01.1562) przy udziale 117 ojcw soborowych. Kardyna Stanisaw Hozjusz, biskup warmiski, by
jednym z piciu legatw, przewodniczcych soboru.
Na soborze wybuchy silne kontrowersje najpierw co do pytania: czy obecne obrady s kontynuacj poprzednich, a nastpnie co do obowizku rezydencji biskupw: czy jest on z prawa Boego. Zagadnienie
drugie byo tym bardziej draliwe, e czyo si z kwesti prymatu papieskiego.
Obrady soborowe uwietniy poselstwa monarchw i republik woskich, ale wniosy w nie ferment
swoimi daniami. Posowie cesarza wrczyli legatom soborowym obszernie opracowan ksig reform,
do ktrych zaliczono zgod soboru na komuni pod dwoma postaciami i na maestwo ksiy.
Przybycie biskupw francuskich (13.11.1562) pogbio kryzys, bo domagali si wznowienia dekretu z
Konstancji o wyszoci soboru nad papieem. Zdoa wszake legat soborowy, kardyna Moren, uspokoi papiea, cesarza i skcone strony. Zrezygnowano wic z okrelenia prymatu papieskiego, a w nowym dekrecie o rezydencji (po obostrzeniu sankcji) oglnikowo powiedziano, e rezydencja biskupw
jest boskim nakazem.
Kwestie teologiczne dotyczyy sakramentw kapastwa i maestwa. Wydano dogmatyczne orzeczenie
o sakramentalnoci maestwa oraz dwa dekrety: o nierozwizalnoci maestwa i prawie Kocioa do
ustanawiania przeszkd maeskich. Ustalono tzw. trydenck form zawierania maestwa, ktra do
jego wanoci wymaga wyraenia przez nupturientw konsensu przed uprawnionym proboszczem i
dwoma lub trzema wiadkami. Wprowadzono parafialne ksigi metrykalne.
Dekret o seminariach duchownych (15.07.156S) okrela ich cel: da kandydatom do kapastwa dobr
wiedz, uksztatowa ich charaktery, a biednym zapewni rodki utrzymania. Biskupom poleca zakada
je w kadej diecezji, o ile tylko jest to moliwe, i przyjmowa do nich chopcw ju od 12 roku ycia.
Nastpne dekrety zajy si kapituami katedralnymi i parafiami, day wizytacji biskupich, nakazyway
odbywanie synodw prowincjalnych co 3 lata i diecezjalnych co roku. W dekrecie o zakonach zniesiono
powierzanie opactw w komendy, uregulowano spraw wizytacji klasztorw i okrelono doln granic
wieku przyjmowanych kandydatw.
Sobr nie wyczerpa wszystkich zagadnie teologicznych i prawnych, dono jednak do jego zamknicia,
bo znowu pojawi si problem, kto ma przedkada sprawy pod obrady. Zaniepokojono si zamiarem
wniesienia do programu obrad draliwej politycznie sprawy skarg biskupw na naduycia ksit w Kociele. Obawy budzia choroba Piusa IV. Postanowiono wic zamkn sobr, a nie dokoczone sprawy,
jak wydanie mszau, brewiarza i katechizmu, przekaza papieowi do zaatwienia. Na kocu odczytano
dogmatyczne orzeczenia soborowe z obu poprzednich okresw obrad, przekazano je i dekrety o reformie
papieowi do zatwierdzenia, zaznaczajc, e maj wej w ycie bez naruszenia jego praw.
Ostatnia uroczysta sesja soborowa (XXV) trwaa dwa dni. Podpisao na niej uchway G kardynaw, 3
patriarchw, 25 arcybiskupw, 167 biskupw, 7 opatw i 7 generaw zakonw. Sobr zakoczono 4
grudnia 1563 roku.
65
Przyjcie uchwa
Podpisane przez ojcw soborowych uchway trydenckie wymagay papieskiego zatwierdzenia, przyjcia
przez poszczeglne kraje i realizacji w Kociele powszechnym.
Pius IV udzieli najpierw (26.01.1564) ustnego zatwierdzenia, bull za (Benedictus Deus) uczyni to 30
czerwca 1564 roku.
Wzmocnione trydenckimi dekretami papiestwo czuwa) nad ich interpretacj, doprowadzio do koca
przejte od soboru sprawy, realizowao reform w swoim zakresie, wysyao legatw do katolickich
pastw z ksig uchwa soborowych, by szybko zapewni ich wdraanie w ycie.
Interpretacj i realizacj uchwa trydenckich powierzy Pius IV istniejcej ju kongregacji kardynaw
(kongregacja soboru). Osobn bull ogosi Indeks ksiek zakazanych i Trydenckie wyznanie wiary,
ktre podawao istotne prawdy katolickie w dogmatycznym ujciu soboru, W Rzymie dokona ju wczeniej (1561/62) reformy papieskich urzdw: Roty, Penitencjarii, Kamery i Kancelarii. Jej rzecznikiem i
wykonawc by kardyna Karol Boromeusz. Na prob biskupw pozwoli papie kilkunastu diecezjom w
Niemczech, na Wgrzech i w Czechach udziela komunii witej take pod postaci wina.
Uchway trydenckie zmieniy niejedno w dotychczasowych prawach i praktyce ycia kocielnego, w tym
take uprawnienia monarchw, zwaszcza co do obsadzania beneficjw kocielnych. Wane wic byo,
jak wadcy ustosunkuj si do nich.
Cesarz Ferdynand I przyj je bez zastrzee, podobnie jak krl polski Zygmunt August i inni wadcy.
Krl Filip II uczyni zastrzeenie, e przyjmuje je, o ile nie naruszaj praw korony hiszpaskiej. Najwiksze trudnoci sprawiaa Francja, w ktrej ksztatoway si ju idee gallikaskie. Krl wic i ulege mu
duchowiestwo godzili si na przyjcie trydenckich orzecze dogmatycznych, natomiast odrzucali dekrety o reformie, bo woleli trzyma si korzystniejszych dla siebie dekretw soboru bazylejskiego (tzw.
sankcja pragmatyczna z 1438). We Francji te realizacja Tridentinum zacza si dopiero przy kocu
XVI wieku.
Znaczenie soboru
Uchway soboru trydenckiego miay ogromne znaczenie dla dalszego ycia Kocioa, wbrew trudnociom
przeywanym z jego zwoaniem, obradami i recepcj.
Koci zosta przez nie umocniony hierarchicznie, co w okresie rozamu i tzw. reformacji ksicej byo
szczeglnie przydatne. Otrzyma obszerny wykad wiary i wyrane definicje dogmatyczne, w jzyku religijnym, a nie scholastycznym czy prawniczym. Wyranie oznaczono granice rozamu, ktry wywoaa
reformacja, natomiast przez sobr nigdzie go nie spowodowano, o ile przedtem nie istnia. W dekretach
soborowych o wierze i reformie tkwio najgbsze rdo odrodzenia katolickiego. Jeeli za zbyt dugie
obstawanie przy nich stao si nadmiernie uciliwe dla Kocioa w czasach najnowszych, wina tkwi w
braku nastpnego soboru przez 300 lat, kiedy to cakowicie zmieniay si warunki ycia i dziaalnoci
kocielnej.
66
Drugi okres
1564 - 1648
ODNOWA TRYDENCKA
Uchway soboru trydenckiego w niektrych krajach realizowano powoli, wszdzie jednak byy rdem
odnowy religijnej i kocielnej. Realizowali je wybitni papiee potrydenccy i ich nuncjusze, biskupi i kapani nowej formacji, zakony nowe i zreformowane dawne, wici, ktrych w tym okresie byo szczeglnie wielu, i misjonarze, ktrzy oddawali si pracy chrystianizacyjnej nie tylko w krajach kolonialnych, ale
take wrd pogan na Dalekim Wschodzie. Dla misji wydarzeniem wielkiej wagi byo utworzenie Kongregacji Rozkrzewiania Wiary, ktra w Kociele staa si ich central.
Teologia tego okresu czerpaa tre z orzecze soboru trydenckiego, miaa jednak nadal charakter najczciej polemiczny, odpierajc ataki teologii ewangelickiej. Dla celw polemicznych obudzio si wiksze
ni przedtem zainteresowanie histori. Rozwj prawa by podyktowany wewntrznymi potrzebami Kocioa, ktry realizowa dekrety trydenckie i wydawa nowe przepisy na synodach prowincjalnych i diecezjalnych. Nie zdefiniowana na soborze kwestia prymatu papieskiego powodowaa rnice w pogldach,
przez co dzieo kardynaa Roberta Bellarmina o wadzy papieskiej dostao si na indeks.
W nauce kocielnej nie obeszo si bez konfrontacji z pogldami Galileo Galilei, ktry zosta osdzony,
a przez to rozprawa Kopernika znalaza si na indeksie. Wiksz w tym rol odegra brak metodycznego
porwnywania wynikw nauk eksperymentalnych i matematycznych z prawdami objawionymi anieli
kwestie merytoryczne.
Konfrontacje wyznaniowe, a przede wszystkim antagonizmy polityczne midzy ewangelikami i katolikami we Francji (wojny hugenockie) i w cesarstwie (wojna 30-letnia) doprowadziy do krwawych walk.
Rekatolicyzacja wszake dokonywaa si mniej na drodze kontrreformacji, wicej wskutek trydenckiej
odnowy Kocioa katolickiego, co wyrani e dostrzegalne byo w Polsce.
Utrwalony rozam wyznaniowy i wojny nie wygasiy tsknoty za pokojem religijnym i jednoci kocieln. Tlia si ona w dysputach religijnych i ya w konwersjach. Nike byy rezultaty usiowa irenikw, marzcych o religijnej jednoci w pastwie, ale budziy one zrozumienie, jak bardzo potrzebna jest
tolerancja.
Rozdzia 8
MISYJNY PATRONAT I KONGREGACJA
Dziaalno Kocioa na misjach bya nadal ywotna, lecz napotykaa na ograniczenia ze strony patronatu
Hiszpanii i Portugalii, doznaa za przeladowa w niektrych krajach pozaeuropejskich.
Misjami zajmowano si w zmienionych przez reformacj warunkach religijnych. W Europie wic uzna
Koci katolicki obron przed protestantyzmem i starania o konwersj ewangelikw za swoje naczelne
zadanie. Powici temu zadaniu wicej si ni nawracaniu pogan. Osabo te polityczne znaczenie i ekonomiczna zamono dwch pastw, Hiszpanii i Portugalii, ktre sprawoway patronat misji. Portugalia
stracia nawet swoje mocarstwowe znaczenie i cz kolonii na rzecz Holendrw i Anglikw. Niekorzystn dla jej pastwowoci, ale i dla misji, bya narzucona przez Hiszpani unia personalna (15801640). Do dziaalnoci misyjnej wczya si Francja. Misje jednak bardziej zaktywizoway si przez
wewntrzne czynniki kocielne: Kongregacj Rozkrzewiania Wiary i nowe zakony, wrd ktrych jezuici wysunli si na czoo. Przeszkod natomiast byy konflikty kompetencyjne midzy patronatem i
kongregacj, a nawet midzy zakonami, niemniej zdoano opracowa nowe metody uprawiania misji.
67
Rozwj terytorialny i organizacyjny

Filipiny na Dalekim Wschodzie stay si terenem rozkwitu misji, gdy zakoczya si wojna o nie midzy
Portugali i Hiszpani. Szybko te nabray charakteru kraju katolickiego. Hiszpanie zaoyli miasto Manil i poddali wyspy wadzy swego wicekrla w Meksyku.
Misje rozpoczli augustianie, a doczyli do nich franciszkanie. Manila staa si biskupstwem w 1579
roku. Dziaalno misyjn uatwia brak niewolnictwa i przymusowej pracy. Nie zdoali tego wprowadzi
kupcy hiszpascy, gdy rzadko docierali na Filipiny z powodu komunikacji, moliwej jedynie przez
Meksyk.
Filipiczycy odznaczali si agodnoci. Przed nawrceniem wyznawali animizm i nie posiadali rodzimej
kultury. Chrzecijastwo szybko przez nich przyjmowane dao im kultur europejsk. Misjonarze zakadali szkoy i kolegia. Dominikaskie kolegium w. Tomasza (od 1611) podniesiono po kilkudziesiciu
latach (1645) do rangi uniwersytetu. Szybko przygotowano kapanw tubylcw. Wyspy, liczce ponad
dwa miliony mieszkacw, stay si w cigu p wieku chrzecijaskie w caoci. W Manili biskupstwo
zostao (1595) metropoli i byo centrum ycia religijnego i kocielnego dla trzech podlegych jej biskupstw. Z Filipin podali misjonarze do Japonii i Chin, wspierani przez tamtejszego gubernatora hiszpaskiego.
W Indochinach, zwanych pniej francuskimi, kraje: Annam, Kochinchina i Tonkin, zostay objte misjami portugalskich i hiszpaskich franciszkanw, potem jezuitw. Francuski jezuita Aleksander de
Rhodes (zm. 1660) nawrci w nich ponad 80 tysicy tubylcw, lecz wypdzony stamtd, uda si do
Kambody, gdzie osign znaczne rezultaty, moe dlatego, e zaoy ksztacc katechetw szko. Gdy
powrci do Europy, zabiega o nowych misjonarzy i ksztacenie kleru tubylczego.
Peru byo jednym z krajw Ameryki aciskiej, objtych misjami ju w poprzednim okresie, lecz teraz
wzmocnio swoj struktur kocieln. Powstay tam nowe klasztory, bo do pracy misyjnej dominikanw i
franciszkanw doczyli si augustianie, mercedyci i jezuici (od 1568). Tych ostatnich byo coraz wicej: 44 zakonnikw w 1570 i 376 w 1607 roku, pracujcych przewanie w wikszych miastach.
Zaoone (1582) w Buenos Aires biskupstwo naleao do metropolii w Limie. Jej arcybiskup Toribio Alfonso de Mongrovejo (1581-1606, bogosawiony), zwany Apostoem Indian, odprawi szereg synodw
prowincjalnych, wanych dla ycia kocielnego trzynastu biskupstw tej metropolii.
Brazylia miaa biskupstwo (1551) w Sao Salvador. Drugie powstao w Rio de Janeiro (1575). Misje prowadzili przede wszystkim jezuici, ktrych byo ponad 140 w 1584 roku. Ofiarnie pracujcy Jose de Anchieta (zm. 1597) otrzyma przydomek Apostoa Brazylii. Liczba ochrzczonych Indian przekroczya
wwczas 100 tysicy. Pniej od jezuitw wczyli si w misje inni zakonnicy, jak karmelici i benedyktyni.
Kanada, cho bya koloni francusk od dawna, dopiero na pocztku XVII wieku otrzymaa jezuickich i
franciszkaskich misjonarzy. Ich orodkiem pracy sta si Quebec, zaoony w 1608 roku. Wojna Francji
i Anglii o t koloni, a take walki midzy plemionami Irokezw i Huronw nie uatwiay misji. W latach
1642-1649 Indianie zamordowali kilku misjonarzy. Wikariat apostolski utworzono w Quebecu dopiero w
1657 roku.
Redukcje paragwajskie
Wyjtkowym zjawiskiem w dziejach misji, a nawet w historii wiata, stay si jezuickie misje w kraju
Guaranw, nad rzek Paran. Hiszpanie odkryli ten kraj w 1536 roku i wczyli do wicekrlestwa Peru.
Nie zdoali wszake ujarzmi Indian ze stepw Pampa i Chaco, ani nakoni ich do osiadego trybu ycia.
Biskup z argentyskiego Tucuman wezwa (1585) jezuitw do ich nawracania.
Wedug wczeniejszych ju wskaza swego generaa Acquavivy mieli jezuici zakada dla Indian stae
osady (redukcje), by ochroni ich przed wyzyskiem i zgubnymi wpywami obcych. Krl hiszpaski Filip
III wyrazi zgod na zastosowanie tej zasady w kraju Guaranw i wzi tamtejsze redukcje pod swoj
bezporedni wadz.
Pierwsza redukcja, w. Ignacego, powstaa w 1610 roku. Jej zaoyciele musieli od podstaw uczy Indian
ycia zbiorowego i od fundamentw tworzy ich kultur. Kade osiedle liczyo ponad dwa tysice miesz-
68
kacw. Budynki wznoszono wedug planu centralnego. W rodku budowano koci z bogat fasad, w
pobliu za szkol, dom misjonarzy, przytuek dla ludzi starych, chorych i wdw, a osobno hospicjum dla
przybyszw.
Ziemi uprawiano wsplnie. Przyznawano wszake ojcu, gowie rodziny, cz poa na wasny uytek.
Praca bya obowizkowa, podlegaa kontroli, a jej owoce dzielono sprawiedliwie, std przyjo si okrelanie redukcji paragwajskich jako chrzecijaskiego komunizmu. Nauka dla dzieci bya obowizkowa.
Uczono chopcw i dziewczta, a ta powszechno nauczania stanowia wyjtek w skali wiatowej. ycie
religijne obejmowao uczestnictwo w codziennej mszy witej i racu. Misjonarze byli pocztkowo
nauczycielami i inspiratorami wszelkich poczyna spoecznych, ale nigdy nie penili funkcji administracyjnych i sdowych. Wadze osiedla wybierano z reguy na jeden rok. Wobec winnych stosowano kar
wizienia lub chosty, nie znano jednak kary mierci.
Redukcje byy naraone na zewntrzne zagroenia. Kolonizatorzy z ssiedztwa niechtnie patrzyli na nie,
bo odbiegay sw struktur i yciem od ich terenw. Handlujcy niewolnikami usiowali eksploatowa i
ten kraj. Z brazylijskiego terytorium napaday bandy Metysw, tak e kilka redukcji ulego zniszczeniu.
Jezuici wyjednali wic u krla pozwolenie (1641) na uzbrojenie ich mieszkacw.
To pastwo Indian, obejmujce okoo 150 tysicy ludnoci, rozwijao si przez ptora stulecia. Miao
swoist organizacj i wasn kultur na do wysokim poziomie, jak si przekonano w poowie XVII
wieku. Europa nie interesowaa si redukcjami, a nie wybucha sprawa polityczna, krl hiszpaski w
1750 r. odstpi Portugalii wikszo redukcji. Jej minister, markiz Pombal, kierowany wczesnym absolutyzmem, a w stopniu jeszcze wikszym wrogoci do jezuitw, narzuci krajowi Guaranw portugalski system pastwowy, co wywoao bunt ludnoci i jego krwawe stumienie. Literatura polemiczna
wzbudzia zainteresowanie Europejczykw redukcjami, ale ich nie uratowano jako swoistego (udanego)
organizmu pastwowo-spoecznego.
Murzyni Piotr Klawer
Zapotrzebowanie na sil robocz w koloniach Ameryki rodkowej i Poudniowej spowodowao sprowadzanie tam niewolnikw z Afryki, ktrych nazywano Murzynami, ze wzgldu na anonimowo ich pochodzenia i kolor skry. Wyadunek niewolnikw z okrtw odbywa si najczciej w Cartagenie, zaoonej (1535) przez Hiszpanw jako ich gwna twierdza i port. Opiek nad Murzynami objli jezuici,
ktrzy mieli w miecie placwk misyjn i kolegium. O. Alfonso de Sandoval (zm. 1652) by pierwszym
organizatorem tej opieki i pracy duszpasterskiej wrd nich. Wyda te dzieo De instauranda Aetiopum
salute (Sewilla, 1627), w ktrym da opis Afryki i jej kultury, lecz przede wszystkim przedstawi tragiczny los murzyskich niewolnikw w Ameryce, Nastpnie poda metody ich chrystianizacji i wskaza jezuitom zadania, ktre wobec nich maj do spenienia.
Piotr Klawer (1581-1654, wity), pochodzi z Katalonii, skd z o. Sandovalem wyjecha do Cartageny
ju jako jezuicki kleryk i pozosta tam do koca ycia. Sta si najwikszym misjonarzem i opiekunem
Murzynw. Osobnym lubem zobowiza si suy im bez reszty. Protestowa przeciw niewolnictwu,
walczy dla nich o elementarne prawa ludzkie, opiekowa si w chorobie. Broni ich przed wyzyskiem
panw, szykanami urzdnikw i surowoci inkwizycji. Uzyska to, e mogli swobodnie przybywa do
kocioa na naboestwa. Wedug jego wasnej wypowiedzi, swoj dziaalnoci przez 40 lat obj ponad
300 tysicy Murzynw.
Trudnoci i przeladowania
Misje przeyway we wszystkich krajach trudnoci, ktre powstaway bd z samego charakteru misyjnej
pracy, bd te ze specyficznych uwarunkowa religijnych, spoecznych i kulturalnych danego kraju:
wrogo pogan, trudny jzyk tubylcw, wielkie odlegoci midzy stacjami misyjnymi.
Dodatkowe trudnoci stwarza patronat krla hiszpaskiego i krla portugalskiego. Wprawdzie mieli oni
due zasugi, szczeglnie w pocztkowym okresie misji, gdy ponosili cay ciar ich organizowania, lecz
patronat sta si uciliwy w miar rozwoju absolutyzmu wadcw. Chcia bowiem cakowicie podporzdkowa misje wadzy krlewskiej (regalizm). Gdy w Madrycie dosza do wpyww tzw. wielka junta
69
(1568), postawia sobie jako zadanie tak rozbudowa prawa patronatu w koloniach, by wykluczy wpywy Rzymu i usun Koci dostosowany do Indian, wprowadzi za wszdzie Koci hiszpaski jako
czynnik integrujcy kolonie z Koron. Niejeden misjonarz, doceniajc opiek i pomoc patronatu, podziela pogldy franciszkanina Miguela Agia, ktry w osobnej rozprawie (1600) uzasadnia konieczno ramienia wieckiego w pracy misyjnej.
W krajach, ktre nie byy koloniami hiszpaskimi lub portugalskimi obawiano si misji jako narzdzia
podboju, co powodowao zamykanie si przed nimi, czy nawet wypdzanie misjonarzy.
Kongo, Angola, Mozambik, Indie i Japonia byy krajami, w ktrych misje doznay szczeglnie wielkich
trudnoci, a nawet krwawych przeladowa. Wywoay je rne przyczyny, najczciej zmiana politycznej sytuacji kraju.
Kongo, po znakomitych pocztkach chrzecijastwa i szybkim upadku misji w poprzednim okresie, stao
si celem nowych wypraw misjonarzy, lecz jedna ich grupa zgina wskutek rozbicia si okrtu, inna dostaa si w rce angielskich piratw, a trzecia znalaza tak wielkie przeszkody w pracy misyjnej, e po
trzech latach powrcia (1587) do Hiszpanii. Filip II hiszpaski wysa wszake kolejnych misjonarzy i
suy im pomoc. Pozwolio to utworzy (1596) biskupstwo w Sao Salvador. Wkrtce jednak zamordowano biskupa, a jego nastpcy rezydowali w Luandzie (Angola), bez moliwoci dziaania w Kongo.
Angola, podbijana przez Portugalczykw, uwizia pierwszych misjonarzy jezuickich, z ktrych ostatni
zmar w 1575 roku. Wiksza opieka krla Portugalii, gdy jego wojska odniosy (1581) zwycistwo, pozwolia rozwin misje. Po dziesiciu latach podawano, e jest tam 25 tysicy chrzecijan. Nie byo to
jednak utrwalone chrzecijastwo, a przyczyna tkwia w eksploatacji kraju przez kolonizatorw. Samych
tylko niewolnikw wywieziono 52 tysice w latach 1575-1590, wedug relacji portugalskiego gubernatora.
Mozambik wskutek wpyww islamu oskary misjonarzy o uprawianie szpiegostwa i czarw. Jeden z
nich zosta uduszony, inni wyjechali z kraju. Dopiero po karnej ekspedycji Portugalczykw dominikanie
wznowili (1577) misje, a jezuici powtrnie przybyli. W 1624 roku dziaao w kraju 20 stacji misyjnych i
45 misjonarzy, tworzc wasny wikariat apostolski, odczony od Goa.
Indie posiaday ju trwa organizacj kocieln: metropoli w Goa i 4 biskupstwa. Na kilku synodach
prowincjalnych (1567, 1575, 1585, 1592, 1606) starano si dostosowa dziaalno kocieln do krajowych warunkw. Zabiegano te o pozyskanie do jednoci tzw. chrzecijan w. Tomasza, nad ktrymi
chcia wykonywa jurysdykcj nestoriaski patriarcha z Mossulu i unijny patriarcha z Amidy. Arcybiskup z Goa zawar (1599) z tymi chrzecijanami uni na synodzie w Diamper. Zachowali oni ryt syryjsko-chaldejski, lecz usunli bdy ze swych ksig liturgicznych. W pozostaych czciach Indii znikome
byy postpy misji, co skonio jezuita Roberta de Nobili do szukania nowych metod dziaania.
Mczennicy japoscy
Japonia liczya 30 tysicy chrzecijan w 1570 roku, lecz podlegaa biskupowi (od 1576) z dalekiego Makau. Japoscy chrzecijanie przeywali wewntrzne trudnoci, gdy kierujcy misjami o. Franciszek Cabral trzyma si cile europejskich zwyczajw. Wewntrzny kryzys zaegnano, gdy przyby (1582) wizytator apostolski, jezuita Aleksander Valignani, ktry poleci misjonarzom uczy si jzyka miejscowego. Zaoono wwczas szkoy i dwa seminaria do ksztacenia kleru tubylczego. Japonia uzyskaa te
(1588) wasne biskupstwo w Funai.
Powracajcemu do Rzymu wizytatorowi towarzyszyo poselstwo ochrzczonych ksit japoskich. Uroczycie przyj je papie (1590) na konsystorzu publicznym, a opis tego przyjcia wydrukowano i rozpowszechniano, by budzi zainteresowanie misjami.
Do Japonii przybyli (1593) franciszkanie z Filipin, popierani przez tamtejszego hiszpaskiego gubernatora. Niespodziewanie wywoao to nowe napicie wewntrzne wrd chrzecijan z powodu rnic w metodach dziaania i przeciwiestw politycznych Hiszpanw i Portugalczykw (Portugalia przyczona do
Hiszpanii). Groniejszym stao si przekonanie Japoczykw, e Hiszpanie nasyaj im misjonarzy i kupcw w celu opanowania kraju.
70
Pierwsze z tych powodw przeladowanie zaznaczyo si ukrzyowaniem w Nagasaki (15.02.1597) 26

chrzecijan: 6 hiszpaskich franciszkanw, 3 portugalskich jezuitw i 17 Japoczykw (wici, kanonizowani 1862). Nie trwao jednak dugo, a przybyli nowi misjonarze: dominikanie i augustianie, liczba za
chrzecijan wzrosa (1614) do 300 tysicy.
Nowe przeladowanie wybucho z powodu wewntrznych walk Japoczykw o wadz oraz wskutek
kupieckich intryg Holendrw i Anglikw przeciw Hiszpanom i Portugalczykom. Edykt wadcy Tokugawy Ieyasu (1614) wypdza chrzecijan z kraju, wielu jednak zgino mierci mczesk. Kolejny edykt
(1623) zobowizywa kadego Japoczyka do skadania owiadczenia o swej religii. Pniej dano
deptania krzya lub obrazu Matki Boej na dowd, e nie jest si chrzecijaninem. Wybuch politycznego
buntu Shimabara, czemu przypisywano te motywy religijne, spowodowa wyszukiwanie ukrywajcych
si chrzecijan i mier okoo 30 tysicy. Zakazano handlu z Europejczykami, jedynie Holendrom pozwolono go prowadzi na wyspie Deshima, rzekomo za pomoc w stumieniu buntu. W 1643 roku kilku
misjonarzy wyldowao po kryjomu w Japonii. Zorganizowali oni tajny Koci, ktry dziaa w katakumbach do XIX wieku.
Problemy misyjne
W krajach amerykaskich misje nie napotykay na wiksze trudnoci ze strony miejscowej religii i
kultury. Kolonizatorzy bowiem tpili jedno i drugie, wprowadzajc kultur europejsk. Niemniej istniay
problemy do rozwizania. Naleao do nich pytanie, kiedy dopuci Indian do I komunii witej i czy
udziela im wice kapaskich. Jezuita Jose de Acosta (zm. 1600), uwaany za wielkiego teoretyka
misji (De procurenda Indorum salute, 1588) niepokoi si brakiem kleru na terenach misyjnych, ale widzia niebezpieczestwo dla Kocioa w dopuszczaniu synw kolonizatorw i Indian do wice kapaskich, ze wzgldu na ich niski poziom intelektualny, cho istniay dla nich szkoy, w ktrych uczono
czytania i pisania, obok pamiciowego wpajania prawd wiary. Nawet w redukcjach paragwajskich, prowadzonych wedug zupenie nowych metod, nie przygotowywano tubylczego kleru. W trosce o dobre
poznanie prawd wiary przez Indian, synod prowincjalny w Limie (1567) nakaza prowadzi regularne
nauczanie katechumenw i neofito w dwa razy w tygodniu, i nie spieszy si z udzielaniem chrztu. Zobowiza te misjonarzy do uczenia si miejscowego jzyka i zakaza suchania spowiedzi przez tumacza.
Siostry zakonne wczano stopniowo w dziaalno misyjn w krajach amerykaskich. W poprzednim
okresie krlowa Izabella saa tam w niewielkiej liczbie tercjarki (tzw. beatas). W poowie XVII wieku
istniao w samym miecie Meksyku kilkanacie eskich klasztorw, do ktrych przyjmowano Hiszpanki, Kreolki i Indianki. Wobec uprzedze rasowych kolonizatorw, synod prowincjalny w Charcas (Boliwia, 1629) podj uchwa, e nie mona stosowa ich w klasztorach i naley wszystkie kandydatki do
zakonu, bez wzgldu na pochodzenie przyjmowa jako tzw. siostry chrowe. Przez prac wychowawcz
wrd dziewczt, zakonnice miay duy wkad w kultur krajw amerykaskich.
System akomodacji
W Indiach szukano nowych sposobw, by przeama niech Hindusw do chrzecijastwa, z racji ich
przywizania do wasnych zwyczajw i norm kulturalnych. Prb podj jezuita Roberto de Nobili, ktry
chcia pozyska Hindusw z kasty braminw, szczeglnie wrogo nastawionych do chrzecijastwa jako
religii pogardzanych pariasw.
De Nobili (1577-1656) rozpocz dziaalno misjonarsk w Madurze (1606). Pozna sanskryt (jzyk
witych ksig braminw) i dwa uywane w tym kraju jzyki, zacz nosi - za pozwoleniem biskupa strj pokutujcych mnichw hinduskich i podawa si za pokutujcego ksicia europejskiego (pochodzi
z wyszej szlachty woskiej). Ochrzczonym Hindusom pozwala zostawi ich zwyczaje, o ile nie czyy
si z kultem pogaskim, da jednak wyrzeczenia si poligamii. Jego metoda okazaa si skuteczna,
mg wic ju w 1609 roku pobudowa osobny koci dla nawrconych braminw. W sanskrycie napisa 20 dzie, w tym obszern rozpraw o religii chrzecijaskiej oraz katechizm i apologi chrzecijastwa.
71
Dziaalno de Nobili wywoywaa sprzeciwy, nawet w samym zakonie jezuickim. Cho broni go uczony i wpywowy jezuita, kardyna Roberto Bellarmino, musia osobicie tumaczy si w Rzymie, Papie
Grzegorz XV wyrazi wwczas (1623) zgod na jego metody, wrci wic do Indii, nadal nawraca braminw i zorganizowa misj wrd pariasw. Gdy zmar, liczono 40 tysicy chrzecijan, nawrconych
przez niego i misjonarzy z Madury. Pozostaa wszake dyskusja wok stosowanych metod. Zajto si
nimi szerzej podczas pniejszego sporu o akomodacj.
Akomodacja, rozumiana na misjach jako przystosowanie si do mentalnoci i kultury tubylcw, znalaza
do szerokie zastosowanie w Chinach, gdzie jej inicjatorem by jezuita A. Valignano, a twrc systemu
akomodacyjnego jezuita Matteo Ricci (1552-1610). Razem z o. Michaele Ruggieri otrzyma Ricci pozwolenie (1583) od cesarza chiskiego na pobyt w jego pastwie. Obaj uczyli si tam jzyka chiskiego i
poznawali nauk Konfucjusza, lecz w nawracaniu mieli nike rezultaty: zaledwie 40 chrzecijan po trzech
latach. Zmienili wwczas metod. Po mao skutecznym stroju mnichw buddyjskich przybrali szaty
uczonych i wystpili ze swoimi umiejtnociami w naukach wieckich. Ricci pisa w jzyku chiskim o
przyjani i sztuce pamitania, wyda swoje rozmowy z chiskimi uczonymi w ksieczce Prawdziwa
nauka o Bogu i opracowa atlas wiata (Karty 10 tysicy krajw), na ktrym wyeksponowa Chiny, dajc
im podpis: Kraj rodka. Dziki temu dosta si do Pekinu, gdzie cesarz Wan Li podarowa jezuitom dom i
pozwoli zbudowa koci. Na swj koszt urzdzi te Ricciemu pogrzeb i wystawi epitafium.
Ricci dostrzeg w nauce chiskiej elementy monoteistyczne, odkry, e jej nazwa bstwa Pan nieba jest
wsplnym mianownikiem z chrzecijastwem. Opar wic na niej nawracanie Chiczykw. Pozwala im
zachowa kult Konfucjusza i przodkw, bo nie widzia w nim zagroenia dla czystoci religii chrzecijaskiej. Adam Schal (zm. 1666), jezuita z Kolonii, misjonarz w Chinach od 1622 roku, kontynuowa metod akomodacji, majc zaufanie cesarza, ktry ogosi (1657) wolno kultw religijnych. Chrzecijan byo
wwczas okoo 150 tysicy.
Koci chiski podlega organizacyjnie biskupstwu w Makau. W Rzymie planowano utworzenie dla
Chin osobnego patriarchatu, lecz zdoano jedynie mianowa (1658) wikariusza apostolskiego.
Akomodacja chiska wywoaa sprzeciwy, jak hinduski system de Nobili. Konflikt wzrs, gdy misjonarze z innych zakonw przybyli do Chin. Wielu z nich widziao w systemie akomodacyjnym uprawianie
bawochwalstwa i tolerowanie praktyk pogaskich. Uzyskano jednak (1615) pozwolenie od papiea
Pawa V na odprawianie mszy witej w jzyku chiskim. Zakon jezuicki, cho w nim take byli przeciwnicy systemu akomodacyjnego, opowiedzia si (1628) za jego stosowaniem. Gdy Kongregacja Rozkrzewiania Wiary potpia (1645) obrzdy chiskie, udao si jeszcze na pewien czas zagodzi jej dekret,
ale na pocztku XVIII wieku ponowiono potpienie i ostatecznie zakazano systemu akomodacyjnego.
Kongregacja Rozkrzewiania Wiary
Papiee potrydenccy byli zainteresowani misjami, rozumianymi jako nawracanie pogan i innowiercw.
Jedni z nich powierzali te sprawy komisji kardynalskiej, inni zaatwiali je bez niej. Istniaa ona za Sykstusa V, ale nie wczy on jej do 15 kongregacji kardynalskich, ktre zorganizowa w 1588 roku.
Wbrew oporowi hiszpaskiego i portugalskiego patronatu, pragncego zachowa nadal wyczno kierowania i opiekowania si misjami, Grzegorz XV ustanowi (6.01.1622) Kongregacj Rozkrzewiania
Wiary. Jako zadanie wyznaczy jej zajmowanie si szerzeniem wiary katolickiej wrd pogan i heretykw. Utworzenie kongregacji byo wanym wydarzeniem. Na og uwaa si je za przejcie od misji kolonizatorskich do misji czysto kocielnych.
Kongregacj stanowio 13 kardynaw, z ktrych kady odpowiada za jeden okrg misyjny. wiat podzielono na 13 okrgw: osiem w Europie, pi w krajach pozaeuropejskich. Kady okrg europejski
obejmowa kraje, bdce w zasigu dziaania jednej nuncjatury papieskiej. Nuncjusze bowiem mieli
przekazywa informacje o potrzebach misji. Polska, posiadajc nuncjatur, naleaa do okrgu, ktry
obejmowa kraje innowiercze: Szwecj, kraje batyckie i Rosj. Kraje pogaskie podzielono na bardzo
rozlege trzy okrgi, nazwane okrgami Azji Mniejszej, Bliskiego Wschodu i Afryki Pnocnej, ale obejmoway one take Daleki Wschd, ca Azj i Afryk. Kongregacja w pocztkach swojego dziaania bya
nastawiona gwnie na Bliski Wschd i kraje ewangelickie.
72
Trzy wielkie memoriay, opracowane (1622) przez kongregacj, uwzgldniy obszerne informacje przeoonych zakonw o misjach i omawiay trudnoci, naduycia i rodki dziaania. Zalecono wykorzystanie
dla misji istniejcych w Rzymie kolegiw narodowych. W kolegiach zakonnych wprowadzono nauk
jzykw misyjnych. Zaoono te (1627) wasne kolegium kongregacji do ksztacenia kleru z krajw
misyjnych i utworzono osobn drukarni (1631). Ksztacenie kleru tubylczego stao si jednym z gwnych celw kongregacji. Misjom starano si nada charakter wycznie religijny, dlatego misjonarzom
zakazano dziaalnoci politycznej. Cho byo to suszne, wywoao wrogo hiszpaskiego i portugalskiego patronatu, ktry nie pozwala w swoich krajach przez dugi czas publikowa zarzdze kongregacji.
Rozdzia 9
KONWERSJE, NOWY PATRIARCHAT, UNIE
Przed utworzeniem Kongregacji Rozkrzewiania Wiary, Koci katolicki rozwin podwjn dziaalno
wobec protestantw: broni si przed ich ekspansj i jednoczenie stara si ich nawraca. W Niemczech
byo to w znacznej czci dzieem jezuitw, cho konwersje miay te swe rdo w potrydenckiej reformie Kocioa, realizowanej przez biskupw i duchowiestwo. Cesarz Ferdynand II i ksita dodali do
tego pniej swoje dziaanie kontrreformacyjne. Urzdzanie kolokwiw dla uzgodnienia sprzecznoci
doktrynalnych ewangelicyzmu i katolicyzmu nie przynioso wikszych rezultatw, podobnie jak ruch
irenizmu. O tolerancji wyznaniowej pisano marginesowo.
Protestanci szukali zblienia z Kocioem prawosawnym dla umocnienia si w przekonaniu, e wyznania ewangelickie oznaczaj powrt do prawdziwego chrzecijastwa z epoki staroytnoci. Zblienie nie
nastpio, a jedn z przyczyn bya ogromna zaleno patriarchw wschodnich od Turkw, ktrzy jakkolwiek ich czno z zachodnim chrzecijastwem uznawali za zdrad stanu.
Turcy nie zaprzestali ekspansji w kierunku Europy. Zwycistwo floty chrzecijaskiej pod Lepanto
miao znaczenie bardziej moralne ni strategiczne.
Wielki ksi moskiewski wykorzysta uzalenienie patriarchw wschodnich od sutana i doprowadzi
do utworzenia patriarchatu w Moskwie, co w pewnym stopniu spotgowao starania w Polsce o uni. Zawarto j w Brzeciu, ale nie przyniosa ona jednoci wyznaniowej. Zabiegajc o jej utrwalenie, zgin
jako mczennik Jozafat Kuncewicz. Wrd nielicznych unii Kociow wschodnich bya take unia Ormian w Polsce i Rusinw na wgierskim Podkarpaciu,
Piotr Kanizy w Niemczech
Nazwany drugim (po w. Bonifacym) apostoem Niemiec, przez sw dziaalno, szczeglnie przez zakadanie kolegiw jezuickich, sprawi, e zaczy w tym kraju dziaa orodki odnowy Kocioa i teologicznej dyskusji z ewangelikami.
Piotr Kanizy urodzi si (1521) w Nimwegen, studiowa w Kolonii, potem zosta przez Piotra Fabera
pozyskany (1543) dla zakonu jako pierwszy kandydat z cesarstwa. W soborze trydenckim bra udzia jako
teolog, w Niemczech za dziaa jako profesor uniwersytecki, kaznodzieja, uczestnik dysput teologicznych, doradca cesarski, teolog legatw papieskich (m.in. legata w Polsce, 1549) i prowincja jezuitw, a
przede wszystkim jako wydawca katechizmu i zaoyciel kolegiw jezuickich, poczynajc od pierwszego
w Ingolstadt.
Katechizmy opublikowa Kanizy na yczenie cesarza Ferdynanda, gdy wielu katolikw korzystao z
katechizmw Lutra. Jeden wyda (1555) dla wyksztaconych katolikw w formie odpowiedzi na 213 pyta, posugujc si cytatami z Pisma witego i dzie Ojcw Kocioa. Nie umieci w nim adne.] wypowiedzi polemicznej przeciw luteranom, lecz da pozytywny wykad nauki Kocioa. Drugi katechizm
opracowa dla modziey, trzeci dla prostego ludu i dla dzieci.
Przy kolegiach prowadzili jezuici konwikty dla bogatych i biednych uczniw, wrd ktrych do szybko
znaleli si synowie protestantw. Kolegia, wedug zaoe Kanizego, miay od podstaw wyksztaci i
73
wychowa modzie. Stwierdzi bowiem po przybyciu do Ingolstadtu, jak zaniedbany by tamtejszy uniwersytet (fakultet teologiczny mia tylko jednego wykadowc) i jak zaniedbana moralnie bya modzie
studiujca. Ksztacenie i wychowanie modziey stao si istotnym czynnikiem odrodzenia katolicyzmu w
Niemczech. Zaoone przez Kanizego kolegium w Monachium liczyo 600 uczniw i uchodzio za najlepsze w Europie.
Kolokwia i nawrcenia
Prba porozumienia si katolikw i protestantw na soborze trydenckim nie przyniosa rezultatu. Katolicy, wic sdzili, e trzeba prowadzi misje w celu nawracania Heretykw. Taki te cel wyznaczy Grzegorz XV Kongregacji Rozkrzewiania Wiary, gdy jej dziaalno rozcign na kraje protestanckie.
Wrd protestantw niejedni przeywali niepokj wewntrzny z powodu konfliktw i ze wzgldu na
niejasnoci doktrynalne, od ktrych odbijaa si spoisto Kocioa katolickiego i jasno nauki soboru
trydenckiego. W Niemczech zacz si wic ruch konwersji na katolicyzm, ktry obj znaczce osobistoci, a przez to zdoby du si oddziaywania na innych. Niewykluczone, e niektre konwersje miay
polityczne lub oportunistyczne motywy. Spotykamy je wszake mniej w omawianym okresie, a wicej po
pokoju westfalskim.
Gone konwersje niemieckich ksit zaczai (1590) margraf Jakub von Baden-Hochberg, ktry przyjani si z konwertyt Janem Pistoriusem. Ewangelicki teolog i historyk, Jan Pistorius Modszy (zm.
1608) przeszed na katolicyzm w 1588 roku, a potem zosta kapanem i prepozytem kapituy we Wrocawiu. Jego pisma katolickie, szczeglnie o Lutrze (Anatomia Lutheri), wywoay rozgoryczenie protestantw i ich repliki. Inicjowa wszake kolokwia z nimi (Baden 1589, Emmendingen 1590).
Kolokwia i dysputy katolikw z ewangelikami miay wielu inicjatorw i rn tematyk. Rozgos zdobya dysputa w Ratyzbonie (1601) urzdzona staraniem katolickiego ksicia Maksymiliana I Bawarskiego i ewangelickiego ksicia Filipa Ludwika von Pfalz-Neuburg, na temat Pisma witego i Tradycji.
Brali w niej udzia ewangelicy z kilku ksistw, a po stronie katolickiej jezuici. Nie ograniczono si do
kolokwium. Opublikowano te 55 pism polemicznych, lecz nie zdoano osign znaczniejszych rezultatw.
W Polsce pokadano wielkie nadzieje w kolokwium toruskim (collaquium charitativum, 26.08.
21.11.1645). Poparte przez krla Wadysawa IV i zapowiedziane na synodzie prowincjalnym przez prymasa Macieja ubieskiego, zgromadzio 27 teologw ewangelickich (take z zagranicy) i 25 teologw
katolickich. Jako cel postawio sobie zbadanie doktryny kadego z obecnych wyzna (nie byo braci polskich) co do jej prawdziwoci lub bdnoci i przeprowadzenie dyskusji o rnicach w praktykach i obrzdach. Niewtpliwie byo to najwiksze wwczas spotkanie ireniczne, ale ono take nie przynioso widocznych rezultatw.
Irenim
Ruch ten, zmierzajc do przywrcenia jednoci religijnej przez wzajemne ustpstwa, nawet w dziedzinie
doktrynalnej, mia zwolennikw w Polsce ju w poprzednim okresie (A. Frycz Modrzewski). W Niemczech i Niderlandach propagowali go humanici, dla ktrych punktem wyjcia byo akcentowane przez
Erazma z Rotterdamu odrnienie prawd wiary od opinii teologicznych. Na tej podstawie Georg Cassander (zm. 1566) uwaa, e do Kocioa Chrystusowego nale wszyscy, ktrzy przyjmuj nicejski Symbol
Wiary.
Hugo Grotius (1583-1645), humanista, kalwiski syndyk w Rotterdamie, potem uchodca w Paryu,
szczeglnie pracowa nad pojednaniem ewangelikw z katolikami. Cho by prawnikiem (wybitnym),
stara si widzie w wyznaniach nie to, co dzieli, lecz to, co czy. Pojednania pragn na podstawie wyznania augsburskiego, postulujc jednak przyjcie sukcesji apostolskiej, hierarchii i sakramentw w katolickim ujciu.
Georg Calixt (1586-1656), luteraski teolog z uniwersytetu w Heimstedt, uczestnik kolokwium w Toruniu, widzia fundament pojednania w Pimie witym, Symbolu Apostolskim i wierze Kocioa z pierw-
74
szych piciu wiekw (consensus quinquesaecularis). Napotka jednak na sprzeciw swoich wspwyznawcw, ktrzy zarzucali mu niebezpieczny synkretyzm religijny.
Dziaalno irenistw, cho bez rezultatw na paszczynie teologicznej, uczya dostrzega u wyznaniowych przeciwnikw elementy pozytywne i rodzia praktyczn tolerancj.
W epoce stosowania zasady: czyja wadza, tego religia, nieliczne byy prby teoretycznego ujcia tolerancji. Jednej podj si francuski teoretyk prawa pastwowego, Jean Bodin (zm. 1596). Nie kwestionowa on, e monarcha ma obowizek utrzymania religijnej jednoci kraju, gdy ona ju istnieje, lecz wypowiada si przeciw wprowadzeniu jej si. Niderlandzki jezuita Martin van der Beeck (Becanus, zm.
1624), bdc sam konwertyt, nakania cesarza Ferdynanda II, jako jego spowiednik, do agodnego postpowania z heretykami, pisa take o szczeglnych okolicznociach, w ktrych katolicki wadca moe
stosowa tolerancj wzgldem innowiercw w swoim kraju. Uwaa bowiem, e stosowanie siy stanowi
najwiksz przeszkod w nawracaniu.
Stambu i Lepanto
Trzy wielkie patriarchaty prawosawne znajdoway si nadal pod panowaniem islamu, a e pastwo
osmaskie byo u szczytu potgi za Sulejmana II Wspaniaego (1522-1566), ktrego polityk religijn
kontynuowa mniej wybitny Selim II (1564-1572), sytuacja chrzecijan znacznie si pogorszya. Sutan
ogosi, e gow wszystkich chrzecijan w caym pastwie jest patriarcha konstantynopolitaski, ale dokonywa samowolnie jego inwestytury, atwo wysyajc patriarchw na wygnanie. W XVII wieku piastowali oni swj urzd przecitnie nie duej ni dwa i p roku. Wszelkie kontakty patriarchw z Rzymem byy uznawane za zdrad stanu.
Sytuacj wyznaniow katolikw agodzi nieco protektorat religijny Francji, ktry uksztatowa si w
XVI wieku dziki ukadom francuskich ambasadorw z Wysok Porta, W jednym z nich (1604) uzyska
ambasador Savary de Breves pozwolenie dla frankoskich duchownych na poruszanie si po caym Imperium Osmaskim. Pod okrelenie frankoskich duchownych podcigali si wszyscy kapani aciscy.
Jezuici wyjednali sobie (po 1623) podobny firman, dziki poparciu Austrii. Dziaalno tych duchownych
bya wszake ograniczona do katolikw w pastwie tureckim, wyjtkowo mieli oni sposobno prowadzi j wrd prawosawnych, do czego nie tylko nie dopuszczay wadze tureckie, ale take patriarchowie, zakazujc ortodoksom obcowania z acinnikami. Jezuitom nie udao si te otworzy domu w Jerozolimie, gdzie tolerowano tylko franciszkanw, sprawujcych od dawna kustodi Ziemi witej, lecz z
ograniczeniem dziaania do niewielkiej grupy katolikw.
Ekspansja turecka bya nie tylko politycznym zagroeniem dla pastw europejskich i nie tylko wizaa
dugo siy Portugalii w walce o Etiopi, a Hiszpanii o Tunis, ale pomoga take reformacji, zmuszajc
cesarza do liczenia si z innowierczymi ksitami dla dobra obrony przed ni. Sulejman zdoby bowiem
(1521) Belgrad, zaj wysp Rodos i uderzy na Wgry. Jego zwycistwo pod Mohaczem (1526), mier
krla wgierskiego Wadysawa II, walka o tron wgierski midzy Janem Zapoly i Ferdynandem, oblenie Wiednia przez wojska tureckie (1529), wszystko to wizao siy cesarstwa, czynic zagroenie tureckie jego najwaniejsz spraw, a do wyprawy Karola V na Wgry (1532), kiedy zmusi chwilowo
Turkw do zaniechania ekspansji. Wgry wszake pozostay problemem, gdy ulegy podziaowi: cz
wczyli Turcy do swego pastwa, cz miaa za wadc lennika Stambuu, a tylko niewielka cz pozostaa we wadaniu Habsburgw. Papiee wspomagali Habsburgw w zmaganiach z Turkami, ktrzy po
ustabilizowaniu si politycznej sytuacji na Wgrzech skierowali swe podboje ku wschodniej czci Morza rdziemnego.
Zajcie Cypru (1570) przez Selima II skonio Piusa V do utworzenia witej ligi, do ktrej wesza Hiszpania i Wenecja. Inne pastwa, nakaniane przez niego: Francja, cesarstwo, Moskwa i Polska, kieroway
si wasnymi interesami i nie chciay wcza si do walki z Turcj. Silna flota witej ligi stoczya
(7.10.1571) bitw z rwn co do siy flot tureck pod Lepanto w cieninie korynckiej. Zniszczenie floty
tureckiej stanowio cios dla potgi Selima II. Wprawdzie Hiszpania i Wenecja nie wykorzystay politycznie tego zwycistwa, lecz wewntrzne trudnoci Turcji sprawiy, e do poowy XVII wieku zaniechaa
75
wojen zaborczych. Pius V, po zwycistwie pod Lepanto wdziczny za nie Bogu i Najw. Maryi Pannie,
ustanowi wito Matki Boskiej Racowej, do dzi obchodzone (7 X) w Kociele.
Prawosawni i protestanci
Surowe karanie przez sutanw jakichkolwiek kontaktw z Rzymem byo przyczyn nawizywania ich
jedynie przez wygnanych patriarchw. Jeremiasz II (zm. 1595), bdc na wygnaniu, prowadzi korespondencj z papieem, zwaszcza e stara si umieci swoich siostrzecw w rzymskim Kolegium Greckim. Jednoczenie wszake nawiza on kontakt z Kocioem augsburskim.
Z ewangelikami pierwszy kontakt podj ju wczeniej (1559) diakon Dimitrios Misos, z polecenia patriarchy Joasafa. Przyby on do Wittenbergi, odby rozmowy z Melanchtonem i zawiz od niego do patriarchy augsburskie wyznanie wiary i list, ktry stara si wykaza, e nauka ewangelicka (czysta nauka
Ewangelii) jest zgodna z tradycj prawosawia. Joasaf nie odpowiedzia na pismo Melanchtona, a Jeremiasz II, po otrzymaniu licznych rozpraw ewangelickich, da odpowied na nie, lecz z owiadczeniem
(1576), e nauka luteraska i prawosawna nie dadz si z sob pogodzi.
Cyryl Lukaris (1572-1638) przyj inn postaw. Wysany do Polski w modym wieku przez swego
krewnego, aleksandryjskiego patriarch Meletiosa Pigasa, by nie dopuci do zawarcia unii brzeskiej,
pozna tutaj nauk ewangelick. Gdy zosta nastpc Meletiosa, pisa (1608) do papiea Pawa V, e chce
y w cznoci z nim, nawiza jednak kontakty z Kocioem anglikaskim. Potem, jako patriarcha Konstantynopola, kilkakrotnie deponowany i przywracany na urzd, wszed w czno z kalwinami niderlandzkimi. W Kociele prawosawnym stara si dokona reformy, zwaszcza zaj si reorganizacj szk
i kocielnej akademii. Wydane przez niego wyznanie wiary (drukowane w Genewie, 1629), zawierao
elementy nauki ewangelickiej i zostao potpione przez kilka synodw. Pierwszy z nich (1638) wystpi
take przeciw osobie patriarchy, a sutan skaza go na mier (1638) pod zarzutem zdrady stanu. Jego
prby zblienia prawosawia do protestantyzmu zostay udaremnione. Potpione przez synody nie znalazy kontynuatorw.
Iwan Grony i patriarchat moskiewski
Trudna sytuacja patriarchw wschodnich pod panowaniem tureckim nadaa wysok rang prawosawiu w
pastwie Iwana Gronego (1533-1584). Goszono tam, e Moskwa jest drugim Konstantynopolem i jedynie jej Koci chrzecijaski jest nieskaony (ortodoksyjny) i wolny. Czyniono wic starania, by uzyska wasny patriarchat. Leao to w planach Iwana IV Gronego, ktry koronujc si (1547), przyj
tytu cara. Dokona on reform Kocioa prawosawnego, by wzmocni go wewntrznie, a zarazem podporzdkowa nieograniczonej wadzy cara (samodzierawie). Metropolicie Jobowi pozwoli przyj (1586)
tytu metropolity Moskwy i caej Rusi, co byo wstpem do utworzenia wasnego patriarchatu.
Do swoich planw wykorzysta car pobyt w Moskwie proszcych o pomoc patriarchw: antiocheskiego
Joachima V (1586) i ekumenicznego Jeremiasza II (1588). Gdy metropolit moskiewskim, lecz na yczenie cara ju z tytuem patriarchy, zosta Job, namaszczony i intronizowany przez Jeremiasza II, synod w
Stambule uzna (1590) patriarchat moskiewski, a na kolejnym synodzie tamtejszym (1593) przyjli to
inni patriarchowie. Wbrew yczeniom cara przyznano Moskwie nie drugie, tylko pite miejsce: po Konstantynopolu, Aleksandrii, Antiochii i Jerozolimie. Patriarchat moskiewski, cile zwizany z pastwem,
uznawa si z racji kocielnych i politycznych zwierzchnikiem Cerkwi w Polsce. Przyspieszyo to zawarcie unii.
Unia brzeska
Miaa ona kilka przyczyn i bya przygotowywana przez duszy czas. Widziano w nie] jeden ze rodkw
uniezalenienia si Cerkwi polskiej od patriarchatu konstantynopolitaskiego i moskiewskiego. Jako drugi rodek, lecz nie zrealizowany, obmylano uzyskanie od Konstantynopola jej autokefalii.
Kijowska metropolia prawosawna, ktrej metropolita rezydowa najczciej w Wilnie, obejmowaa 9
biskupstw: chemskie, czemrnhowskie, lwowskie, uckie, piskie, poockie, przemyskie, smoleskie i
76
wodaimierskie. Niektre z nich, jak chemskie, lwowskie i przemyskie, istniay obok biskupstw katolickich aciskich.
Stan religijny Cerkwi w Polsce nie by o wiele gorszy ni Kocioa katolickiego przed reform trydenck.
Popi i ludno stali wszake na niszym poziomie ekonomicznym i kulturalnym. Liczne klasztory i
bractwa (stauropigie) wywoyway napicia wewntrzne, zwaszcza te z nich, ktre od patriarchy konstantynopolitaskiego otrzymay due przywileje i byy wyjte spod jurysdykcji biskupw. Do reformy
Cerkwi dyli niektrzy biskupi i ludzie wieccy, jednake cz Rusinw skonia si do protestantyzmu,
a cz si polonizowaa i przechodzia na obrzdek aciski. Zasobny ksi Konstanty Ostrogski, patron bardzo wielu parafii cerkiewnych, zaoy (1580) Akademi w Ostroga i drukarni. Starano si bowiem podnie poziom istniejcych szkl i tworzy nowe. Powstao tumaczenie Pisma witego i wydawano ksiki religijne w jzyku ruskim.
Katolicy widzieli w unii skuteczny rodek na popraw stanu Cerkwi, lecz propagowali j przede wszystkim dla idei jednoci Kocioa. Wypowiadali si na ten temat gwnie dwaj pisarze katoliccy: ks. Piotr
Skarga (1577) w dedykowanym ksiciu Ostrogskiemu dziele: O rzdzie i jednoci Kocioa Boego pod
jednym pasterzem i ks. Stanisaw Sokoowski w dwch rozprawach: Censura Ecciesiae orientalis (1582)
i De verae et falsae Ecclesiae discrimine (1583). Inni pisarze, jak ks. Stanisaw Orzechowski i A. Frycz
Modrzewski, take propagowali zawarcie unii. Jej szczeglnymi rzecznikami byli jezuici z wileskiego
rodowiska, oprcz ks. Skargi take ks. Stanisaw Warszewicki i ks. Benedykt Herbest, oraz biskup ucki,
Bernard Maciejowski. Pozyska on dla sprawy unii dwch prawosawnych biskupw: Cyryla Terleckiego
z ucka i Gedeona Baabana ze Lwowa, oraz kilka wpywowych osobistoci, a wrd nich sdziego
brzeskiego Adama Pocieja.
Prawosawni nie byli jednak zgodni co do zawarcia unii. Opozycja skupiaa si pocztkowo wok ksicia Andrzeja Kurbskiego (zm. 1583), ktry by najpierw doradc Iwana IV Gronego, nastpnie starost
kowelskim i krewskim. Po nim znalaza przywdc w ksiciu Konstantym Ostrogskim, gdy go pominito
w prowadzeniu pertraktacji o uni, cho by jej wielkim zwolennikiem. Kocieln opozycj wobec niej
tworzyy przede wszystkim dwie stauropigie: wileska i lwowska.
Biskupi prawosawni radzili o unii na kilku zjazdach, poczynajc od 1590 roku. Krl Zygmunt III zapowiedzia w specjalnej deklaracji (1592), ze duchowiestwo prawosawne bdzie zrwnane z klerem aciskim w przywilejach, gdy przystpi do unii. Biskupom prawosawnym dawao to nadzieje na zajcie
miejsc w senacie. Biskup wodzimierski (1593-1613) Hipacy Pociej odda si wszake gorliwym zabiegom o uni, bo pragn przy jej pomocy przeprowadzi reform Cerkwi. Do sprawy unii pozyska on kijowskiego metropolit (1589-1599) Michaa Rahoz, ktry zwoa synod w Brzeciu (1595). Przygotowano na nim warunki zawarcia unii.
Do Rzymu, jako delegaci tego synodu, udali si biskupi: Terlecki i Pociej. Uzyskali oni zatwierdzenie
unii przez papiea Klemensa VIII, ktry ongi jako legat papieski przebywa w Polsce. Bulla Magnus
Dominus et laudabilis nimis (25.12.1595) ogaszaa przyjcie metropolii kijowskiej do jednoci kocielnej. Papie, wedug postulatw synodu brzeskiego, uzna wasny obrzdek unitw z dotychczasowym
jzykiem w liturgii i kalendarzem juliaskim, potwierdzi istniejc organizacj metropolii i prawo metropolity do konfirmacji biskupw w jej granicach. Unici uznali nauk Kocioa katolickiego i prymat
biskupa rzymskiego. Na pamitk unii wybito w Rzymie medal. Postanowiono nadto ogosi j w kraju,
na osobnym synodzie.
Synod ten, w Brzeciu, odprawili biskupi metropolii kijowskiej, z wyjtkiem lwowskiego Baabana i
przemyskiego Michaa Kopestyskiego. Po przyjciu unii (9.10.1596) w cerkwi w. Mikoaja, uczestnicy
przeszli do acisko-katolickiego kocioa w. Krzya na odpiewanie Te Deum. Ks. P. Skarga wygosi
kazanie o jednoci Kocioa. aciskich katolikw reprezentowali: arcybiskup lwowski Jan Dymitr Solikowski, biskup ucki B. Maciejowski i biskup chemski Stanisaw Gomoliski, kilku jezuitw i przedstawiciele krla: wojewoda trocki Mikoaj Radziwi, kanclerz litewski Leon Sapieha i starosta brzeski Dymitr Halecki.
Odrzucajcy uni prawosawni (dyzunici) obradowali osobno w prywatnym domu pod opiek ksicia
Ostrogskiego. Oprcz biskupw, Baabana i Kopestyskiego, znajdowali si na tym antysynodzie prawo-
77
sawni biskupi z Rusi Moskiewskiej, przedstawiciele patriarchw: konstantynopolitaskiego i aleksandryjskiego oraz reprezentanci opozycyjnych stauropigii. Na biskupw unickich rzucili oni kltw i wezwali ludno prawosawn do nieuznawania ich wadzy kocielnej. Zamiast jednoci zosta dokonany
rozam, mniej widoczny z pocztku, bo biskupi dyzuniccy zostali przez swego metropolit zoeni z
urzdu i nie byli uznani przez krla, nie mogli wic publicznie dziaa. Jawnie natomiast wystpowali
przeciw unii wieccy, zwaszcza ksi Ostrogski, ktry da na sejmie krakowskim (1603) usunicia
hierarchii unickiej i przywrcenia prawosawnej. W obronie unii i przeciw niej wydawano pisma polemiczne. W tej sytuacji nie udao si zrealizowa krlewskiej obietnicy co do zrwnania unitw z katolikami aciskimi w ich prawach, a tym mniej co do wprowadzenia unickiej hierarchii do senatu.
Rutski i Kuncewfcz
Wrogo midzy prawosawnymi i unitami uzewntrznia si po 1620 roku, gdy Polska bya osabiona
wewntrznie klsk pod Cecor. Na Rusi dziaa patriarcha jerozolimski Teofanes, ktry w imieniu patriarchy ze Stambuu wywici i ustanowi prawosawnym metropolit kijowskim igumena Hioba (Iwana) Boreckiego (zm. 1631) oraz piciu podlegych mu biskupw. Stao si to bez zgody krlewskiej, moga wic nowa hierarchia prawosawna dziaa jedynie potajemnie. Buntujcy si z racji. politycznych
Kozacy i popierajca ich Ru Moskiewska uchodzili za obrocw prawosawia w Polsce. Widzc rozam
wywoany uni, katolicy aciscy mao si ni interesowali, chtnie natomiast przyjmowali przechodzenie
unitw i prawosawnych na obrzdek aciski, co oznaczao nie tylko latynizacj, ale i polonizacj. Prymas Wawrzyniec Gembicki i inni biskupi opowiadali si nawet za zniesieniem unii.
Metropolita unicki H. Pociej broni unii w pismach i na sejmach, podobnie jego nastpca Welamin Rutski (1613-1637), ktry w czasie zagranicznych studiw przeszed z kalwinizmu na katolicyzm, a bdc w
Rzymie, przyj obrzdek unicki na yczenie Klemensa VIII. Mianowany metropolit unickim, rozwin
dziaalno organizacyjn, reformatorsk i naukow. Dy on do pojednania z dyzunitami w ramach
projektowanego w Polsce patriarchatu ruskiego. witobliwy w swoim yciu (proces beatyfikacyjny
wszczty), przyjani si i wsppracowa z Kuncewiczem, z ktrym przeprowadzi ju w 1607 roku reform ycia zakonnego (bazylianw) w Wilnie.
Jozafat Kuncewicz (1580-1623), pochodzi z rodziny prawosawnej we Wodzimierzu Woyskim. Podczas nauki w Wilnie pozna jezuitw i wybitnych unitw, jak Rutski, wstpi wic (1604) do bazylianw.
Po Rutskim obj urzd przeoonego klasztoru wileskiego. W 1617 roku zosta arcybiskupem w Poocku, gdzie nie byo zbyt wielu unitw. Rozwin owocn dziaalno wrd kleru i wiernych, tak e wedug wiadectwa Rutskiego po trzech latach jego dziaalnoci pozostay w unickiej diecezji poockiej tylko znikome lady schizmy prawosawnej.
Po wywiceniu i ustanowieniu przez Teofanesa prawosawnej hierarchii, biskupem Poocka zosta znany
pisarz polemiczny, bronicy prawosawia, Melecjusz Smotrycki. Wykorzysta on pobyt Kuncewicza na
sejmie warszawskim (1621), by judzi przeciw niemu, posugujc si take oskareniem o wynarodowianie Rusinw. Szczeglnej wrogoci dowiadczy Kuncewicz w Witebsku, gdzie uda si na wizytacj. Na
wie o zatrzymaniu w jego domu prawosawnego mnicha, ktry przyszed z pogrkami, tum wtargn
do rezydencji, zabi (12.11.1623) arcybiskupa, a ciao wrzuci do Dwiny.
Bezporednich sprawcw napadu i mierci Jozafata ukara sd krlewski wyrokiem mierci. Za moralnego sprawc uwaano jednak Smotryckiego, ktry uchodzc przed krlewskim trybunaem, uda si do
Konstantynopola, a potem do Jerozolimy. Gdy powrci do Polski, przeszed (1626) na uni i zosta archimandryt unickiego monasteru w Dermaniu. Jego przeycia i motywy konwersji s znane z pisma autobiograficznego Apologia peregrynacji do krajw wschodnich (1628).
mier Jozafata Kuncewicza staa si przyczyn konwersji Smotryckiego i wielu innych prawosawnych.
W Polsce rozpoczto jego proces beatyfikacyjny wkrtce po mierci, papie za ogosi go mczennikiem
i bogosawionym w 1642 roku (kanonizacja 1867).
Rzecznik pojednania Piotr Mohyla
78
Wspistnienie w metropolii kijowskiej unitw i ortodoksw oznaczao nie tylko konflikty. Pobudzao
rwnie do wikszej troski o wasny Koci, nie zawsze jednak wolnej od rywalizacji.
Prawosawny metropolita kijowski Piotr Mohya okaza tak trosk w stopniu wybitnym. Reformatorem
ycia kocielnego by ju jako archimandryt awry pieczerskiej. Zaoy wwczas w monasterze w.
Trjcy kolegium, a jego fili nieco pniej w Winnicy. Gdy zosta metropolit (1833-1647), uzyska od
Wadysawa IV zgod na nie jako Collegium Kijoviense (Mohylanum), w ktrym uczono take aciny i
greki, a w programie nauczania i wychowania nie pominito osigni kolegiw jezuickich.
Mohyle bliska bya idee jednoci chrzecijan, skorzysta wic z zachty yczliwego mu krla i przez jego
posa przekaza (1645) papieowi Innocentemu X memoria o zjednoczeniu Kocioa unickiego i prawosawnego. Twierdzi w nim, e nie ma doktrynalnych rnic midzy Kocioem greckim i aciskim, lecz
istniej jedynie rnice obrzdowe i strukturalne. O zjednoczeniu powinni zadecydowa duchowni i
szlachta, zebrani na synodsie, ktry zarzdziby sejm Rzeczypospolitej. Wybrany przez synod metropolita
takiego zjednoczonego Kocioa ruskiego powinien podlega bezporednio patriarsze konstantynopolitaskiemu, a porednio papieowi, ktrego prymat zostaby uznany. W Rzymie nie odrzucono tego memoriau, zlecono nawet nuncjuszowi w Polsce, Giovanniemu de Torres, zbadanie opinii o nim i przeprowadzenie rozmowy z Mohy, czemu przeszkodzia jego mier.
Ide jednoci Kociow podkreli metropolita kijowski w tytule wydanego dziea o konfesji ortodoksyjnej, uywajc okrelenia: wiara prawosawna katolicka chrzecijaska (Zebranie krtkiej nauki o artykuach wiary prawosawnej katolickiej chrzecijaskiej, Kijw 1645). Dzieko to byo skrtem prawosawnego wyznania wiary, uoonego przez Mohy i przyjtego na reformistycznym synodzie kijowskim
(1640). atwo dostrzeg si w niej wpywy katolickiego wyznania wiary, jednak zostaa wydrukowana w
Amsterdamie (Confessio fidei Qrthodoxae, 1643) i zdobya uznanie w caym Kociele prawosawnym.
Unia ormiaska i uhorodzka
Tendencje unijne u do licznych Ormian we Lwowie, Kamiecu, Koomyi, Kufach i Mohylewie nad
Dniestrem, miay zwolennikw i propagatorw midzy aciskimi katolikami, jak jezuita B. Herbest, arcybiskup lwowski J. D. Solikowski i biskup kamieniecki Pawe Woucki oraz midzy schizmatyckimi
duchownymi ormiaskimi. Ostateczne starania o uni podj lwowski arcybiskup ormiaski Mikoaj Torosowicz (1627-1681), wywicony przez zwolennika unii, wygnanego katolikosa Eczrniadzinu, Melchizedecha, wbrew woli miejscowego duchowiestwa ormiaskiego i starszych nacji ormiaskiej. W tej
sytuacji uroczyste przyjcie unii (24.10.1630) przez Torosowicza w lwowskim kociele karmelitw
wprowadzio rozam wrd polskich Ormian. Arcybiskup korzysta z pomocy krla i magistratu lwowskiego, jedzi kilkakrotnie do Rzymu po wsparcie, otrzymujc od Urbana VIII tytu metropolity z jurysdykcj nad unickimi Ormianami w Polsce, Modawii i na Wooszczyznie. Utrwalenie unii Ormian dokonao si w nastpnym okresie, gwnie dziki teatynom.
Unia uhorodzka (1645) zacza si od prawosawnego biskupa z Munkacsa (Mukaczew) Basiliosa Tarasovica (zm. 1551), ktrego zaniepokoio propagowanie kalwinizmu przez ksicia siedmiogrodzkiego
Jerzego II Rakoczego. Uda si wic do Wiednia, tam przystpi (1642) do unii, lecz nie mg wrci do
swej diecezji z powodu zakazu ksicia. Dopiero unia, ogoszona na zaniku Uhorod (1646) przez biskupa
z Erlan Jerzego Jakusica i przyjta przez 63 kapanw, okazaa si trwalsza. Rozwina si za biskupa
Piotra Petrovica (1651-1666) i ostaa si, cho po jego mierci przeywaa okres zewntrznego kryzysu,
z powodu mianowania innego nastpcy przez ksicia Rakoczego, a innego przez cesarza. Do unii naleao 420 parafii.
Kocioy unijne na Wschodzie
Istniejce po unii florenckiej Kocioy unijne na Wschodzie: ormiaski, koptyjski, jakobicki, nestoriaski
i maronicki, nie miay moliwoci rozwoju pod panowaniem tureckim. W celu ratowania ich unii szukano
rnych sposobw, przystpiono wic w Rzymie do przygotowania kleru w utworzonym Kolegium
Greckim (1576) i Kolegium Maronickim (1584). Papiee nadali unijnym Kocioom szereg przywilejw,
by zachowa ich odrbno obrzdow. Istniay bowiem tendencje do przyjmowania obrzdku aciskie-
79
go (latynizacja), ktre w unickim Kociele maronickim wywoay szczeglne napicia wewntrzne, przezwyciono dopiero na pocztku XVIII wieku.
Nowe unie byy nie tylko nieliczne, ale take efemeryczne. W schizmatyckim Kociele nestoriaskim
cz kleru opowiedziaa si przeciw patriarsze Simonowi VIII (zm. 1559) i wybraa Jana Sulag, dotychczasowego opata klasztoru Rabban Harmuzd. Uda si on do Rzymu, przyj uni, uzyska od papiea
tytu patriarchy chaldejskiego, lecz zosta uwiziony przez Turkw po powrocie do kraju. Unicki patriarchat istnia wszake w Diyarbakir, przenoszony potem kolejno do Seert, Salmas i Urmia (Rezaije). Uni
zerwa Simon XII w poowie XVII wieku, lecz pniej j ponowiono.
W Etiopii jezuiccy misjonarze nakonili krla (negusa) Malaka Sagada III (1607-1632) do unii. Patriarch unickiego Kocioa etiopskiego zosta jezuita Alfons Mendes, lecz bunt zmusi wadc do abdykacji,
a jego nastpca zerwa uni, wypdzi misjonarzy i zakaza duchownym katolickim wstpu do kraju pod
kar mierci.
Rozdzia 10
PAPIEE I BISKUPI
Reforma Kocioa dokonana na soborze trydenckim potrzebowaa papiey, biskupw, duchownych i katolikw wieckich, by j wprowadzi w ycie. Same bowiem dekrety soborowe o wierze i reformie nie
koczyy kryzysu, w ktrym znajdowa si Koci od wielu lat. Obowizek ich realizacji spoczywa
przede wszystkim na papieach i biskupach. Trzej nastpcy Piusa IV, ktry zakoczy sobr, okazali si
papieami na miar czasu. W historii uzyskali przydomek wielkich papiey potrydenckich, cho kady
z nich by inny. W swojej dziaalnoci dla Kocioa powszechnego posugiwali si nuncjuszami, ktrzy
penili nie tylko funkcj ich przedstawicieli na dworach monarchw, ale take apostolskich wizytatorw
w poszczeglnych krajach. Pniejsi papiee byli mniej wybitni, ale zachowali dziedzictwo trydenckie.
Karol Boromeusz, krewny i bliski wsppracownik Piusa IV, dziaa za nastpnych papiey jako metropolita mediolaski, stajc si wzorem biskupa potrydenckiego. Takich wzorowych biskupw, cho
mniej gonych, byo wielu. W pierwszej poowie XVII wieku zasyn biskup Franciszek Salezy, niestrudzony w nawracaniu kalwinw, bardziej jednak znany jako twrca swoistej duchowoci katolickiej.
Dziki tym biskupom i zwoywanym przez nich synodom, jak rwnie utworzonym seminariom duchownym i kolegiom, oraz dziki wsppracy zakonw dokonao si to, co nazywamy Odnowa trydenck.
Konklawe po mierci Piusa IV byo krtkie i wolne od wpyww zewntrznych. Papieem zosta dominikanin, kardyna Micha Ghislieri, wysunity przez Karola Boromeusza jako najlepszy kandydat do tiary.
Pius V (1566-1572, wity) kierowa si w dziaaniu religijnym punktem widzenia. Nie chcia sysze o
wojnie i onierzach w obronie Kocioa. Nie prowadzi te dyplomatycznej gry. Surowy dla siebie, domaga si od innych ycia chrzecijaskiego wedug Boych i kocielnych przykaza. Nakaza surowo
kara blunierstwa, cudzostwa, naruszanie Dnia Paskiego i podobne wykroczenia. Wedug opinii posa weneckiego, przeksztaci Rzym w klasztor. Inni mwili, e z nim wito wrcia na stolic Piotrow. Nie mogo si to podoba ludziom przywykym do renesansowej swobody obyczajw.
Realizujc uchway trydenckie, wyda po acinie katechizm dla duchowiestwa, tumaczony szybko na
jzyki narodowe. Zreformowa brewiarz i msza, nakazujc ich stosowanie we wszystkich diecezjach i
klasztorach, o ile zakony nie miay od 200 lat wasnych ksig liturgicznych. Ujednolicio to liturgi, ktra
wyraaa jedno scentralizowanego Kocioa. Pius V domaga si usilnie wypeniania soborowych dekretw o reformie, bez dyspensowania od nich. Sam wizytowa rzymskie bazyliki, a wizytacj parafii
zleci kardynaowi wikariuszowi Rzymu. Dla diecezji w Pastwie Kocielnym i Krlestwie Neapolitaskim wyznaczy apostolskich wizytatorw.
Do kolegium kardynalskiego stara si powoa ludzi najlepszych. Dba take o dobr biskupw. Przed
konfirmacj biskupw poleci specjalnej komisji badanie ich ycia i dziaalnoci.
80
Pius V, gdy by jeszcze kardynaem, sta na czele kocielnej inkwizycji. Jako papie czsto uczestniczy
w jej posiedzeniach i nakaza publicznie ogasza wyroki. Znaczn liczb procesw mona tumaczy
zwikszajcym si napywem innowiercw do Italii. By zmniejszy przybywanie hugenotw, nalega
Pius V na ciganie ich przez francusk inkwizycj. Na angielsk krlow Elbiet I, ktra porzucia katolicyzm, ogosi po krtkim procesie ekskomunik i depozycj. Ponowi wydanie bulli In coena Domini,
ktr poleci czyta w Wielki Czwartek. Zawieraa ona wykaz wykrocze, za ktre spadaa na winnych
kara ekskomuniki. Cho sta z dala od dyplomacji, zabiega o wit lig i walnie przyczyni si do utworzenia silnej floty, ktra odniosa pod Lepanto znakomite zwycistwo nad Turkami.
Karol Boromeusz i Szwajcaria
Jako kardyna, sekretarz stanu i wikariusz apostolski Rzymu przebywa Karol Boromeusz u boku Piusa V
tylko do 1565 roku, By bowiem jednoczenie arcybiskupem Mediolanu, tam wic si uda, by wypeni
soborowy nakaz zachowania rezydencji. Wprowadzi te wito na swoj stolic arcybiskupi (kanonizowany 1610).
W Mediolanie (1565-1584), ktry by najwiksz i najliczniejsz wosk metropoli kocieln (15 biskupstw) odprawi 11 synodw diecezjalnych i 6 prowincjalnych. Ich uchway wyda w Aktach Kocioa
mediolaskiego. Dla ksztacenia i wychowania kleru zaoy seminaria duchowne, w tym jedno dla spnionych powoa i jedno dla kandydatw ze Szwajcarii (Collegium Helveticum). Popar akcj kapana
Castelino da Castello, zakadajcego szkoy chrzecijaskiego ycia. Nastawiony cakowicie na dziaalno duszpastersk, powoa do niej kapanw Oblatw w. Ambroego, odbywa te z duchowiestwem
konferencje pastoralne i wyda dla niego Instructiones, o ktrych mona powiedzie, e stay si pierwszym potrydenckim podrcznikiem teologii pastoralnej.
Karol Boromeusz jako arcybiskup wizytowa systematycznie nawet najodleglejsze parafie w archidiecezji, a jako apostolski wizytator take parafie w diecezjach swojej metropolii. W Mediolanie pomg jezuitom i teatynom zakada ich kolegia. Nie zaprzesta stara o reform klasztorw, cho z tego powodu i
przez wrogo hiszpaskich urzdnikw w Mediolanie narazi si na zamach pewnego humiliaty, tak e
unikn mierci tylko cudownie, jak mwiono. U ludu cieszy si wielkim uznaniem za swoje ascetyczne
ycie i za agodno w postpowaniu, za rozleg dziaalno dobroczynn, a najbardziej za osobiste pielgnowanie chorych podczas wielkiej zarazy (1576).
Za ycia i po mierci widziano w nim wzr biskupa wedug soboru trydenckiego. Krl Stefan Batory
skierowa do niego swego bratanka, Andrzeja, biskupa warmiskiego, pniejszego kardynaa, by naby
tam umiejtnoci dobrego pasterzowania w diecezji.
Szwajcari, nalec czciowo do metropolii mediolaskiej, Boromeusz obj swoj troskliwoci pastersk. Nie tylko zaoy kolegium helweckie, ale odby do tego kraju podr i pomaga w realizacji postanowie soboru trydenckiego. Wczeniej, przy jego wsparciu, pose szwajcarski w Rzymie, Melchior
Lussy von Stans, przyj uchway trydenckie w imieniu siedmiu kantonw katolickich, ktrych wadze
czuway odtd nad ich wykonaniem. W Lucernie powstaa nuncjatura, obsadzona (1579) przez przyjaciela Karola, Giovanni Bonhomini, ktry ju wczeniej, a potem take w Szwajcarii dziaa wedug jego
wzoru. Dziki temu nuncjuszowi, jak si podkrela, Koci szwajcarski zacz nowy okres swych dziejw. Z biskupw szwajcarskich, Jakub Krzysztof Blarer z Bazylei najwczeniej podj trydenck odnow
swej diecezji na synodzie w 1581 roku. Do dokonania tej odnowy przyczynili si w szczeglniejszy sposb jezuici i kapucyni. Kolegia jezuickie zostay zaoone w Lucernie i Fryburgu.
Zaoenie nuncjatury w Lucernie i powstanie innych nuncjatur byo dzieem papiea Grzegorza XIII.
Uczony Grzegorz XIII
Ugo Buoncompagni pochodzi z Bolonii (1502), w ktrej zdoby wyksztacenie i by profesorem prawa
kocielnego. Jako kardyna zosta wysany do Hiszpanii w lega ji, co zapewnio mu poparcie krla Filipa
II podczas wyboru na papiea (13.05.1572).
Grzegorz XIII (1572-1585) zachowa wielk samodzielno rzdzenia. O realizacj uchwa trydenckich
stara si w nieco inny sposb ni Pius V. Nie odmawia dyspensy od dekretw o reformie, jeeli wyma-
81
gay tego warunki Kocioa w danym kraju. Ernestowi Bawarskiemu pozwoli na kumulacj nawet kilku
biskupstw. Podj natomiast starania o przeamanie trudnoci w ksztaceniu i wychowaniu kleru. Zakada
wic kolegia, gdy w niejednej diecezji nie byo mona utworzy seminarium duchownego.
W Rzymie rozbudowa i na nowo uposay kolegium jezuickie, nazwane pniej od jego imienia Gregorianum. Zczy kolegium niemieckie z wgierskim i da mu now fundacj, tak e mogo ksztaci wielk na tamte czasy liczb 100 alumnw do pracy w Niemczech, gdzie szczeglnie odczuwano brak kapanw. Zaoy w Rzymie kolegium angielskie i popar powstanie takiego drugiego kolegium w Douai.
Powierzy je jezuitom, wspierajc take ich liczne kolegia w Niemczech. Kolegium jezuickiemu w Wilnie nada (1579) prawa akademii. Popiera prowadzone przez jezuitw 23 seminaria w rnych krajach. Z
troski o rekatolicyzacj krajw innowierczych zakada seminaria papieskie, midzy innymi w Braniewie
i Wilnie. Braniewskie przygotowywao kapanw do pracy w Szwecji, a wileskie w Rosji. Dla Kociow unijnych ufundowa w Rzymie kolegia; greckie, armeskie i maronickie.
Przez swoje kolegia i przez nauk Rzym przesta by wycznie centrum administracji kocielnej, a sta
si orodkiem wiedzy i ksztacenia duchownych dla Kocioa powszechnego. Grzegorz XIII stara si o
praktyczne wykorzystanie nauki. Gdy odkryto rzymskie katakumby, poleci prowadzi historyczne badania, by ukazyway tosamo Kocioa okresu potrydenckiego ze staroytnym chrzecijastwem, czego
odmawiali mu protestanci. Powoa te komisj uczonych, by zreformowaa kalendarz i usuna rac
rnic 10 dni midzy kalendarzem sonecznym a uywanym kalendarzem juliaskim. Nowy kalendarz
(gregoriaski) ogosi za obowizujcy od 5 padziernika 1582 roku, lecz dla wyrwnania rnicy ten
dzie sta si 14 padziernika. Dugo wszake trwao, zanim reform kalendarzow przyjto powszechnie w wiecie. Niemcy uczyniy to uchwa parlamentu dopiero w 1775 roku, Rosja po Rewolucji Padziernikowej, Kocioy prawosawne w 1923 roku.
Wobec wadcw samodzielny, broni Grzegorz praw Kocioa szczeglnie przed roszczeniami hiszpaskiego systemu kocielnego, zarwno w samej Hiszpanii, jak i w Mediolanie i Neapolu. Wbrew oczekiwaniom krla Filipa II, agodnym wyrokiem odwoania podejrzanych twierdze zakoczy wieloletni
spraw dominikanina, arcybiskupa z Toledo, Bartomieja Carranza, uwizionego (1558) przez hiszpask inkwizycj za rzekom herezj. Docenia wszake opiek katolickich monarchw nad Kocioem.
Gdy otrzyma wiadomo, jak si pniej okazao tendencyjn, o uratowaniu w nocy w. Bartomieja
(mord hugenotw) ycia krla francuskiego, Karola IX, wzi osobisty udzia w naboestwie dzikczynnym, odprawionym we francuskim kociele w. Ludwika i poleci wybi medal pamitkowy. Pragn
pozyska wadcw innowierczych dla katolicyzmu. Nawiza wic dyplomatyczne kontakty z krlem
szwedzkim Janem III i carem Iwanem IV przez swojego nuncjusza, jezuit Antonio Possevina, lecz nie
przyniosy one rezultatu: ani rekatolicyzacji Szwecji, ani unii kocielnej i politycznej z Rosj. Grzegorz
XIII czsto posugiwa si nuncjuszami w kontaktach z monarchami.
Nuncjusze i sekretarz stanu
Wysyanie nuncjuszy do monarchw w celach kocielnych i politycznych rozwino si w okresie reformacji i soboru trydenckiego. Przy niektrych dworach monarszych przebywali oni prawie stale. Grzegorz
XIII utrwali instytucj staych nuncjatur i do istniejcych doda nowe. Oprcz najstarszej, weneckiej
(1500), istniay przed jego pontyfikatem: austriacka (cesarska), hiszpaska, francuska, portugalska, polska, florencka, sabaudzka. Nowe ustanowi papie w krajach zagroonych protestantyzmem: w Lucernie
dla Szwajcarii, w Grazu dla poudniowych Niemiec, w Kolonii dla pnocnych Niemiec, Waniejszym od
zwikszenia liczby nuncjatur byo to, e Grzegorz XIII dokadnie okreli zakres ich dziaania, dajc wewntrznym sprawom kocielnym pierwszestwo przed politycznymi. Wedug dekretw trydenckich mogy one prowadzi sprawy sporne w pierwszej instancji, papie jednak uznawa je za instancj apelacyjn
od krajowych sdw kocielnych, a przede wszystkim za czynnik czuwajcy nad yciem kocielnym w
danym kraju.
Nuncjuszami byli duchowni woscy: biskupi i arcybiskupi. Do ich obowizkw naleao udzielanie papieowi szczegowych informacji. Wysyali je z reguy co tydzie, po acinie lub wosku, czasem pisane
szyfrem, udzielajc bardzo szczegowych wiadomoci o wadcach, biskupach, innych osobistociach
82
kraju i wszelkich przejawach jego ycia kocielnego, politycznego i kulturalnego. Doniesienia nuncjuszy
i akta nuncjatur stay si jednym z najcenniejszych rde do poznania dziejw Kocioa i pastw w minionych wiekach.
Kardyna, ktry w imieniu papiea przyjmowa relacje nuncjuszy i udziela im wskaza, nie mia jeszcze
nazwy sekretarza stanu, ale peniona przez niego funkcja odpowiadaa temu pniejszemu okreleniu.
W poprzednim okresie naleaa ona do kardynaa, nepota papiea. Pius V zerwa z praktyk powierzania
jej kardynaowi nepotowi. Grzegorz XIII take nim si nie posugiwa, ale przyj do wsppracy kardynaa Tolomeo Galii, ktry by faktycznym sekretarzem stanu. Pniejsi papiee czasem wracali do praktyki powierzania nepotom tej funkcji, ale od Pawa V stao si regu, e mianowano oficjalnie jednego z
kardynaw sekretarzem stanu.
Sykstus V i kongregacje
Felice Peretti, zanim zosta papieem, by franciszkaninem i peni w zakonie prawie wszystkie funkcje,
od najniszych do urzdu generaa. Kardynaem zosta w 1570 roku.
Pontyfikat Sykstusa V nie trwa dugo (1585-1590), ale obdarzony talentem wadcy, dokona on takich
zmian w strukturze naczelnej wadzy kocielnej i w miecie Rzymie, e pozostay na cae stulecia. Niestrudzony w dziaaniu, osobicie wizytowa liczne kocioy i klasztory. Od zakonnikw wymaga zachowywania reguy, a od biskupw przestrzegania nakazu rezydencji w diecezji. Uporzdkowa sprawy Pastwa Kocielnego, szczeglnie zabezpieczajc jego spokj przez wytpienie bandytyzmu i uzdrawiajc
finanse przez skrupulatne oszczdzanie, co nie wykluczao znacznych nakadw na budowle Rzymu.
Kuria papieska zostaa oczyszczona z naduy przez poprzednich papiey. Sykstus V od nowa zorganizowa zaatwianie spraw Kocioa powszechnego i Pastwa Kocielnego. Wczy do tego kardynaw,
tworzc ich komisje (kongregacje) do waniejszych spraw. W 1588 roku ustanowi 15 kongregacji, z
ktrych cztery (inkwizycji, 1542, soboru, 1564, indeksu, 1571, biskupw, 1572) ju istniay, lecz nie
miay dokadnie okrelonej struktury i zakresu dziaania. One to z dalszymi piciu kongregacjami: zakonw, konsystorza, sygnatury ask, rytu i watykaskiej drukarni, zajmoway si sprawami Kocioa powszechnego. Innych za sze prowadzio administracj Pastwa Kocielnego. Wszystkie otrzymay jasno okrelon struktur i dokadny zakres kompetencji. Najwaniejszym kongregacjom przewodniczy
papie, w pozostaych zastrzeg sobie prawo ostatecznej decyzji.
Kolegium kardynalskie musiao zosta powikszone, gdy do kadej kongregacji wchodzio trzech kardynaw. Ustalon przez sobr w Konstancji liczb 24 zwikszy Sykstus V do 70, dokonujc od razu
nominacji 33 nowych kardynaw. Kolegium kardynalskie podzieli na trzy grupy: kardynaw biskupw
(6), kapanw (50) i diakonw (14). Powinni oni posiada wicenia odpowiednie dla ich grupy, cho
mogli mie wysze. Czsto te kardynaowie kapani byli biskupami, zwaszcza e pewna ich cz nie
musiaa przebywa w Rzymie (kardynaowie poza-kurialni). Kardynaowie kapani otrzymali swoje kocioy w Rzymie, ktrych tytuami ich okrelano. Z niszych grup mona byo przej do wyszych.
Przez powierzenie kongregacji kardynaom uczyni ich papie swoimi najbliszymi wsppracownikami
w kierowaniu Kocioem powszechnym. Nabrali wic w nim wikszego znaczenia. Osaba natomiast
samodzielno kolegium kardynalskiego. Mniejsze te znaczenie przywizywa Sykstus V do posiedze
konsystorza (papie i kardynaowie), cho odbywa je co tydzie.
Biskupi na soborze trydenckim wzmocnili wadz papiesk, atakowan przez protestantw. Przez to
zwikszya si centralizacja rzymska w Kociele. Sykstus V dy do pogbienia cznoci biskupw z
Rzymem, a zarazem do zwikszenia swej kontroli nad yciem kocielnym diecezji. Ogosi wic (1585)
ich obowizek przybywania do Rzymu co okrelony czas i skadania sprawozda ze swej dziaalnoci i
stanu diecezji. czy si z tym obowizek odwiedzenia grobw Apostow, Piotra i Pawa, std urzdowy pobyt biskupw w Rzymie nazywano visitatio liminum Apostolorum, lub mwiono o podry biskupw ad limina. Biskupi z Italii i najbliszych krajw mieli speni ten obowizek co trzy lata, z cesarstwa,
Francji i Hiszpanii co cztery lata, z innych krajw europejskich co pi lat, a z krajw zamorskich co
dziesi lat.
83
Sykstus V chcia take doprowadzi do koca postanowienie soboru o naukowo opracowanym wydaniu
urzdowego tekstu Pisma witego w jzyku aciskim. Przynagla wic komisj, zajmujc si Wulgat, sam wczy si w poprawianie tumacze tekstu i opublikowa (1590) nowe jej wydanie. Byo jednak
niedoskonae, wrcono wic po mierci papiea do prac nad tekstem i po dwch latach Klemens VIII
zatwierdzi poprawione wydanie (Vulgata Sixto-Clementina).
Papie o silnym poczuciu swej wadzy nie narzuca jednak monarchom decyzji politycznych. Podkrela
si zwaszcza jego powcigliwo co do walk o tron krlewski we Francji, chocia Liga wita uwaaa
za obowizek papiea popieranie jej kandydata. Podobnie neutralnie zachowa si wobec rozdwojonej
elekcji krla w Polsce (1587), nie dostrzegajc pocztkowo intryg swego nuncjusza, Anibala z Capui,
zdecydowanego zwolennika Habsburgw, a szczeglnie Filipa II hiszpaskiego.
Przebudowany Rzym
redniowieczny Rzym, ktry ucierpia przez Sacco di Roma (1527), by odnawiany i upikszany dziki
mecenatowi kolejnych papiey i kardynaw. Za Piusa IV czuwali nad tym dwaj wybitni architekci: Pirro
Ligorio i Sallustio Peruzzi, zajmujc si szczeglnie Watykanem.
Nastpny papie, Pius V, by bardziej powcigliwy w penieniu mecenatu, jak bowiem kiedy powiedzia, papiee powinni radowa wiat mniej budowlami, a wicej cnotami. Niemniej za jego pontyfikatu
kontynuowano budow bazyliki w. Piotra, powstay te nowe paace i zaczto wznosi, z funduszw
kardynaa Aleksandra Farnese, koci jezuicki al Gesu. Grzegorz XIII dokoczy budowy bazyliki w.
Piotra, postawi okazae gmachy Kolegium Rzymskiego i innych kolegiw, troszczy si o odnawianie
kociow, oy znaczne fundusze na zabezpieczenie katakumb i zacz poprawia stan ulic w miecie.
Wszake najwicej uczyni dla Rzymu i najbardziej planowo go przebudowa jego nastpca.
Sykstus V, posiadajc wrodzone zamiowanie do budowania, pragn miasto uczyni godn stolic chrzecijastwa. Rzeczywicie sprawi on, e szesnastowieczny Rzym sta si najpikniejszym miastem Europy. Ukoczono budow kopuy na bazylice w. Piotra. Ustawiono na placu przed bazylik Obelisk Nerona z krzyem u gry. Wzniesiono nowe paace papieskie na Watykanie, Lateranie i Kwirynale. Doprowadzono do koca budow kocioa al Gesu, bdcego pierwsz barokow budowl w Rzymie. Papie konsekrowa go uroczycie w 1584 roku. Miastu za zapewni wod do picia, budujc akwedukt Felice. Ulice
przebudowywa, by byy szybkimi trasami przejazdu przez miasto. Tworzy nowe place, upikszane pomnikami i fontannami. Niekiedy czyniono to ze szkod dla staroytnych zabytkw, cho do opieki nad
nimi ustanowi papie osobnego komisarza Orazio Boari. Chcia wszake, aby staroytne pomniki nabray charakteru chrzecijaskiego, dlatego poleci stawia na nich znaki chrzecijaskie. Na kolumnie
Trajana ustawiono figur witego Piotra Apostoa.
Klemens VIII Rok Jubileuszowy
Po Sykstusie V zasiadali na Stolicy Apostolskiej trzej papiee, ktrzy rokowali nadziej na korzystne dla
Kocioa pontyfikaty, bo byli uczestnikami soboru trydenckiego i realizowali jego uchway ju jako biskupi i nuncjusze. Niestety, byy to pontyfikaty bardzo krtkie: Urbana VII (kardynaa Gianbattista Castagna) 15 27.09.1590, Grzegorza XIV (kardynaa Niccolo Sfondrato) 5.12.1590-16.10.1591 i Innocentego IX (kardynaa G. A. Facchinetti) 29.10. 30.12.1591.
Ich nastpca (kardyna Ippolito Aldobrandini), Klemens VIII (1592-1605) nie nalea do pokolenia
uczestnikw soboru, lecz odpowiada ideaowi biskupa reformy trydenckiej. Uchodzi za znawc prawa
kocielnego z duym dowiadczeniem, gdy pracowa przez wiele lat w rocie i sygnaturze papieskiej.
Epizodem w jego dziaalnoci byo penienie funkcji legata papieskiego w Polsce (1588), lecz nie przypisywano mu wikszych uzdolnie politycznych. Jako papie zachowa powcigliwo wobec walk we
Francji o tron, a gdy Henryk IV przeszed na katolicyzm, zwolni go z wszystkich kar kocielnych. Dokona rewizji Indeksu ksiek zakazanych, zdj z niego dzieo Bellarmina, surowo natomiast potraktowa
ksiki ydowskie. Posugiwa si inkwizycj, by nie dopuci do szerzenia si bdw heretyckich. By
czowiekiem agodnym, lecz uzna wydany przez inkwizycj wyrok spalenia Giordana Bruno na stosie za
herezj i nie przeciwdziaa publicznemu ciciu wmieszanej w zabjstwo swego ojca Beatrice Cenci. Do
84
kolegium kardynalskiego wprowadzi kilku wybitnych ludzi, z ktrych najbardziej znanymi stali si
uczeni: jezuita Robert Bellarmin i oratorianin Cezar Baroniusz. Z koniecznoci zajmowa si trudnym
teologicznie sporem o ask.
Rok Jubileuszowy 1600 przygotowa starannie. Ogln liczb przybyych do Rzymu pielgrzymw oblicza si na milion dwiecie tysicy, ktrych pobono pogbiali wybitni kaznodzieje i osobisty przykad
papiea, nawiedzajcego cztery wiksze bazyliki rzymskie w kad niedziel. Papie i kardynaowie
szczodrze rozdawali biednym jamun. Wrd ptnikw byli ksita bawarscy i lotaryscy, wicekrl
neapolitaski i wielu znakomitych ludzi. W swoich zewntrznych wymiarach Rok Jubileuszowy by
wspaniaym wiadectwem odnowionego papiestwa.
Odnowa Trydencka we Francji
Wojny hugenockie i tradycja sankcji pragmatycznej nie sprzyjay realizacji uchwa trydenckich we Francji. Wprawdzie kardyna Charles de Guise, gdy przyby z Trydentu do swojej archidiecezji w Reims, zaraz w 1564 roku odby synod prowincjamy, bardziej jednak jako gest ni jako rodek realizacji Tridentinum. Kardyna nie by czowiekiem reformy, sam kumulowa kilka biskupstw i opactw. Szczerzej do
sprawy reformy ustosunkowa si arcybiskup z Aix, wpatrzony w przykad osobicie mu znanego Karola
Boromeusza. Na zgromadzeniu kleru w Melun (1579) stara si ustali kierunki odnowy Kocioa we
Francji, lecz po jego mierci upado nawet seminarium duchowne, ktre zaoy w Aix. Sytuacj Kocioa
francuskiego utrudnia fakt, e w 1579 roku wakowaa jedna trzecia biskupstw, a dwadziecia osiem
znajdowao si w administracji ludzi wieckich.
Przeciw uchwaom trydenckim najwiksz opozycj tworzyli juryci, zwaszcza w parlamentach, ktre
rejestroway kady akt prawny. Pod ich wpywem stany generalne opowiedziay si jeszcze w 1614 roku
przeciw dekretom trydenckim. Impas przeamaa dziaalno biskupa z Clermont, potem z Senlis, Franciszka de La Rochefoucauld (zm. 1645), ktry jako papieski komisarz dokona w kraju take reformy
zakonw. Na zjedzie w Paryu (1615) przedstawiciele duchowiestwa francuskiego (3 kardynaw, 47
biskupw i 30 delegatw kleru) zobowizali si pod przysig wypeni uchway trydenckie. Pomoc byli
jezuici, ktrzy prowadzili 36 kolegiw. Dugo wszake pozosta do rozwizania problem ksztacenia i
wychowania kleru, a nie wypracowano w nastpnym okresie kilku modeli seminariw duchownych.
Rozwj Kocioa francuskiego w XVII wieku by uatwiony jego lepsz sytuacj materialn, dostrzegaln
od panowania Henryka IV. Nadal jednak nominacje biskupie naleay do krla. Wprawdzie przygotowywaa je Conseil de Conscience, do ktrej naleeli przykadni ludzie, jak Wincenty a Paulo, lecz jej nie
zawsze udao si uchroni Koci od skandalicznych nominacji, przeprowadzonych przez krla, jak na
przykad nominacja biskupa z Mans, Beaumanoirs de Lavardin (1648).
Biskupi i inkwizycja hiszpaska
W monarchii hiszpaskich Habsburgw (Hiszpania i Niderlandy) krl Filip II (1556-1598) by gwnym
rzecznikiem reformy trydenckiej, cho przyj dekrety soborowe z pewnym zastrzeeniem. Przykadem
za jego osobistej pobonoci sta si rozbudowany klasztor hieronimitw w Escorial, w ktrym mia dla
siebie cel z okienkiem na wielki otarz w kociele. W sprawach kocielnych wszake wyjtkowo odnosi
si do Rzymu. Czyni to, gdy reforma kapitu i klasztorw napotykaa na trudnoci. Natomiast z reguy
ogranicza wpyw Stolicy Apostolskiej na regalistycznie uksztatowany Koci w swoim pastwie. Mia
te z papieami liczne konflikty z przyczyn politycznych.
Nad realizacj uchwa trydenckich radzono na hiszpaskim synodzie prowincjalnym ju w 1565 roku,
lecz niewielu biskupw miao zrozumienie dla reformy. W wikszoci nie chcieli oni przyj bulli Piusa
V In coena Domini, obawiajc si krlewskiego gniewu. Brakowao wrd nich wybitnych jednostek,
jedynie arcybiskup z Toledo, Bartolomeo Carranza wyrnia si reformistyczn gorliwoci, lecz ju
od 1558 roku by w wizieniu hiszpaskiej inkwizycji.
Wybitny wsppracownik Filipa II, Antoni Granvella, biskup z Arras, potem kardyna i kolejno arcybiskup z Mechlina i Besancon, dziaa gwnie w Niderlandach, zaangaowany w dyplomacj i polityk.
Odby wszake dwa synody prowincjalne (1570, 1574), popiera nauk i zaoy kolegium w Besancon.
85
W Niderlandach, gdzie w 1559 roku powstay trzy nowe metropolie, regentka Magorzata z Parmy
przyja (1565) dekrety trydenckie, z klauzul tak sam, jak krl hiszpaski. Ich realizacja zacza si
jednak po kilkunastu latach. Przeszkod bya polityczna sytuacja Niderlandw i rozwijajcy si tam kalwinizm jako narodowe wyznanie wiary.
W obu krajach, Niderlandach i Hiszpanii, dziaaa inkwizycja jako narzdzie regalizmu Filipa II. U podejrzliwego i zwlekajcego z decyzjami, lecz religijnie gorliwego krla, nie byo waha przed stosowaniem surowych rodkw, by zachowa mocarstwowo Hiszpanii i jej organiczn wi z katolicyzmem.
Ofiar tego systemu pad arcybiskup Bartolomeo Carranza. Inkwizycja dopatrzya si sprzyjania protestantyzmowi w jego Katechizmie chrzecijaskim i wystpieniach przeciw formalizmowi teologicznemu
polemistw, jak M. Cano. Gdy zosta uwiziony, krl pobiera dochody z arcybiskupstwa i dugo nie pozwoli przekaza arcybiskupa sdowi papieskiemu, widzc w tym zagroenie dla swej kocielnej omnipotencji. Inkwizycja hiszpaska, o ile nie bya przeszkod, to nie stanowia pomocy w realizowaniu reformy trydenckiej. Tpia jedynie innowierstwo, wydawszy od pocztku reformacji okoo 340 wyrokw
spalenia na stosie za herezj, w tym 120 w procesach zaocznych (spalenie in effigie). W Niderlandach
bya niewtpliwie wiksza, lecz dokadnie nie ustalona liczba ofiar, a to z powodu tpienia przez ten sam
trybuna herezji i opozycji o podou politycznym i gospodarczym.
Biskupi i odnowa w Niemczech
Due osignicia jezuitw (Piotra Kanizego) w cesarstwie nie wystarczyyby do odnowy jego Kocioa,
gdyby nie wspdziaali z nimi biskupi.
Pocztkowo nie byo atwo o biskupw, zaangaowanych w reform trydenck, chyba take i z tej przyczyny, e znikoma ich liczba braa osobisty udzia w soborze, a dekrety soborowe nie uwzgldniay caej
specyfiki Kocioa niemieckiego. Brakowao im nadto zachty od cesarza. Legat Commendone otrzyma
(1564) na sejmie w Augsburgu tylko ustne zapewnienie w imieniu stanw, e uchway soborowe zostan
zrealizowane, o ile bdzie to moliwe. Nowy cesarz (1564-1576) Maksymilian II wprost sprzyja protestantyzmowi, ktry miao atakowa sam sobr w pimie swojego predykanta i teologa, Marcina Chemnitza, Examen concilii Tridentini.
Najszybciej do wprowadzania reformy trydenckiej przystpia metropolia salzburska. Tamtejszy arcybiskup Jan Jakub von Kuen Belasy, przy wspdziaaniu nuncjusza Feliciano Ninguarda, zaj si ni na
synodach prowincjalnych (1569, 1573). Nuncjuszowi jednak nie udao si nakoni biskupw do oglnej
wizytacji wszystkich diecezji i do zakadania seminariw duchownych. W Rzymie powstao wic kolegium niemieckie.
Biskupi z niektrych diecezji szli jednak za wskazaniami Stolicy Apostolskiej. W Wurzburgu zaoono
kolegium jezuickie i zczone z nim seminarium duchowne. Biskup Juliusz Echter von Mespelbrunn
(1574-1617) ufundowa tam uniwersytet i odbywa wizytacj diecezji. Przykadowo mona wymieni
take generalne wizytacje diecezji Monaster (1571) i Moguncja (1574). Szczegln aktywno pastoraln
duchowiestwa w diecezji Paderborn wyzwoli jej biskup Dietrich Theodor von Furstenberg (15851618). Na synodzie diecezjalnym nie mwiono wprost o uchwaach trydenckich, lecz wedug ich wskaza odnowiono karno ycia kocielnego i kult katolicki. W Paderborn powstaa drukarnia, zasuona
wydawaniem przez stulecia ksig liturgicznych. Biskup zaoy take kolegium jezuickie, ktre przeksztacono (1614) w uniwersytet.
Z duym opnieniem soborowa odnowa dokonaa si w diecezjach, ktrych biskupi byli ksitami
(Kolonia, Strasburg). Prowadzono bowiem walk o wadz ksic, wskutek czego arcybiskupstwu koloskiemu grozia nawet sekularyzacja.
Biskupi i nuncjusze w Polsce
Krl Zygmunt August, w otoczeniu senatu, do ktrego naleeli biskupi, przyj na sejmie w Parczewie
(1564) uchway trydenckie. Ich realizacja zaleaa jednak od biskupw i kapitu. Arcybiskup lwowski
Pawe Taro odby synod prowincjalny jeszcze w tym samym roku, ale niewiele uczyniono na nim dla
reformy trydenckiej. Dopiero na synodzie prowincjalnym, odprawionym (19.05.1577) w Piotrkowie dla
86
obu polskich metropolii, pod przewodnictwem prymasa Jakuba Uchaskiego, z udziaem nuncjusza Vincenza Laureo, przyjto postanowienia o realizacji dekretw soborowych. W sprawie dyspensy papieskiej
od zakazu kumulacji beneficjw wysano do Rzymu posa biskupw i kapitu. Wczeniej natomiast zaczto stosowa niektre przepisy trydenckie, jak ten o skadaniu wyznania wiary przed objciem urzdu
kocielnego. Na synodzie piotrkowskim zalecono te kodyfikacj polskiego kocielnego prawa partykularnego. Dokonana (1578) dziki staraniom biskupa wocawskiego, Stanisawa Karnkowskiego,
uwzgldniaa dekrety trydenckie.
Karnkowski jako prymas (1581-1603) odprawi synod prowincjalny piotrkowski w 1583 roku, po ktrym
uchway trydenckie doczekay si szerszej ni dotd realizacji. Przyja si te praktyka zwoywania synodw diecezjalnych. Do poowy XVII wieku byo ich 131 w diecezjach metropolii gnienieskiej.
Biskup warmiski, kardyna Stanisaw Hozjusz zasuy si sprowadzeniem (1564) jezuitw do Braniewa. Ufundowa tam ich kolegium, z ktrym zczy seminarium duchowne. Fundacji kolegiw jezuickich
dokonali wkrtce po nim biskupi: wileski, pocki i poznaski, a do tworzenia seminariw diecezjalnych
przystpili: poznaski, wrocawski (poza granicami wczesnej Polski, lecz w metropolii gnienieskiej),
wocawski i wileski. Do gorliwych biskupw reformy trydenckiej zalicza si (obok Rozjusza i Karnkowskiego): koadiutora warmiskiego, a po Hozjuszu (1579) biskupa ordynariusza Marcina Kromera i
poznaskiego Adama Konarskiego, z pniejszych za biskupw: wocawskiego Hieronima Rozraewskiego i wileskiego Jerzego Radziwia.
Biskupw polskich w trudnym pocztkowym okresie reformy trydenckiej wspierali nuncjusze: kardyna
Giovanni Francesco Commendone (1564, 1572-1573); biskup z Bertinoro, Giovanni Andrea Caligari
(1576-1581) i biskup z Massa Marittima (1583 mianowany kardynaem), Alberto Bolognetti (15811585). Nuncjusze pracowali nie tylko nad wypenieniem dekretw trydenckich, ale rozwinli dziaalno
dyplomatyczn na dworze Stefana Batorego, z ktrym dobrze wsppracowali w sprawach kocielnych.
Nuncjusz Bolognetti, po powrocie do Rzymu, by nadal oddany Polsce i utrzymywa przyjacielskie kontakty z bratankiem krla, biskupem warmiskim, kardynaem Andrzejem Batorym (zm. 1599), ktry u
Karola Boromeusza uczy si penienia biskupiego urzdu, lecz przyj tylko wicenia subdiakonatu,
liczc na objcie ksistwa siedmiogrodzkiego. By to w polskim episkopacie jedyny w tym okresie przypadek biskupa bez sakry.
Pawe V i Wenecja
W pierwszej poowie XVII wieku nadal istniay silne polityczne antagonizmy Hiszpanii i Francji, zanim
doszo do konfrontacji si podczas wojny trzydziestoletniej. Krlowie tych dwch katolickich pastw
mieli swoich zwolennikw w kolegium kardynalskim, usiowali wic wywiera wpyw na wybr nowego
papiea.
Po Klemensie VIII wybrano (1.04.1605) kardynaa Alessandro Ottaviano de Medici, Leona XI, uznawanego za zwolennika Francji, bo peni w niej funkcj legata, a jego krewna Maria de Medici bya on
krla Henryka IV. Papie ten zmar (27 IV) niespodziewanie.
Hiszpania w obawie o ponowny wybr zwolennika Francji, kardynaa Roberto Bellarmina, zoya ekskluzyw co do jego osoby. Skonio to kolegium kardynalskie do wyboru (16.05.1605) kandydata kompromisowego, dawnego audytora kamery apostolskiej, kardynaa Camillo Borghese.
Pawe V (1605-1621) nie posiada politycznego dowiadczenia z wczeniejszej dziaalnoci, ale zdoby je
szybko i wieloma sprawami, dyplomatycznymi sam kierowa. Swoj dziaalno polityczn opar na zasadzie neutralnoci wobec obu pastw: Francji i Hiszpanii. Stara si wszake poredniczy w rokowaniach, by nie dopuci do wojny. Po zamordowaniu francuskiego Henryka IV popar maestwo jego
syna, Ludwika XIII z infantk hiszpask Ann, co odsuno na pewien czas niebezpieczestwo wojny.
Wobec wewntrznych konfliktw politycznych niemieckich zachowa take neutralno. Gdy ksita
katoliccy utworzyli Lig i domagali si od papiea pomocy finansowej, owiadczy gotowo jej udzielenia, jeeli wyka mu, e istnieje zwizek protestantw przeciw katolikom. Pniej udzieli tej pomocy,
gdy stao si wiadome, do czego zmierza Unia ewangelicka.
87
Ostrona polityka nie uchronia Pawa V od ostrego konfliktu z Republik Weneck, ktrej doa i signoria pragnli podporzdkowa swej wadzy sprawy kocielne. Signoria ju przed jego pontyfikatem zakazaa wznosi kocioy, klasztory i szpitale bez swej zgody, prowadzia te proces przeciw dwom duchownym, wbrew sdowemu przywilejowi Kocioa. Gdy papie zaprotestowa oraz zagrozi kltw i interdyktem, powoaa si na pochodzenie swej wadzy wprost od Boga (wadza z Boej aski) i pod kar
mierci zabronia ogasza papieskie cenzury. Gdy interdykt zosta w Rzymie ogoszony, kto z duchownych w Wenecji dostosowa si do niego, szed na wygnanie.
Signoria posugiwaa si nie tylko represjami, ale take pismami polemicznymi. Jej kocielny doradca,
serwita Paolo Sarpi (zm. 1623) dostarcza wywodw przeciw wadzy papieskiej, a e w Rzymie powoywano si na dekrety trydenckie, napisa Histori soboru trydenckiego, przedstawiajc go w najgorszym
wietle. Na pisma atakujce papiestwo odpowiadali teologowie, wrd nich bardzo wybitni: R. Bellarmino, C. Baroniusz, Fr. Suarez. Z tych pism wynika, e wenecki konflikt powsta przez starcie si dwch
systemw: etatyzmu signorii z centralizmem rzymskim. W Wenecji grozia schizma, lecz za porednictwem krla francuskiego podjto rokowania i drog kompromisu doszo (1607) do zwolnienia signorii z
kar kocielnych. Znakiem rozwinitego w Wenecji absolutyzmu byo to, e signoria nie odwoaa swoich
kocielnych zarzdze, a tylko zobowizaa si ich nie wykonywa.
Nastpny papie (kardyna Alessandro Ludovisi), Grzegorz XV (1621-1623), wybitny, lecz krtko rzdzcy, kierowa si zasad, e lk i mio Boga s najwiksz mdroci polityczn. Unika wic angaowania papiestwa w polityk mocarstw. Jego trwaym dzieem staa si Kongregacja Rozkrzewiania
Wiary. Wyda take nowe przepisy o konklawe, wprowadzajc jako regu tajne gosowanie za pomoc
kartek.
Urban VIII i Richelieu
Kardyna Maffeo Barberini, pochodzcy z Florencji, zosta wybrany jako kompromisowy kandydat stale
jeszcze istniejcych w kolegium kardynalskim orientacji: profrancuskiej i prohiszpaskiej. Mecenas sztuki, wszechstronnie wyksztacony i rozmiowany w nauce, mia take dowiadczenie w polityce, w ktrej
wyznawa zasad, e papiestwo jest ponad rywalizacjami mocarstw.
Urban VIII (1623-1644) chcia uwolni kolegium kardynalskie od politycznych wpyww mocarstw,
dlatego kreowa kardynaw na og z Wochw. W celu zapewnienia sobie silnej pozycji w Italii, wrci
do niechlubnych tradycji nepotyzmu, obdarzajc krewnych pienidzmi, tytuami, wadz i zamkami w
Pastwie Kocielnym.
W dziaalnoci politycznej mniej sprzyja Hiszpanii ni Francji, chyba dlatego, e by poprzednio nuncjuszem w Paryu. Starajc si dostosowa do okolicznoci, nie by konsekwentny w swej polityce, spowodowa wic to, e Hiszpania daa soboru powszechnego, a Francja grozia schizma i domagaa si przez
kardynaa Richelieu wasnego patriarchatu. Papiea oskara si o atwowierno wobec obietnic szwedzkiego krla Gustawa Adolfa, ktry rzekomo zapewnia o zachowaniu swobd Kocioa katolickiego w
zdobytych przez siebie krajach. Przez to uatwi jego sojusz z Francj, co oznaczao uratowanie protestantyzmu w Niemczech. Urban VIII obwinia z kolei kardynaa Richelieu, e wprowadzi go w bd co
do zamierze Szwedw.
Armand du Plessis de Richelieu (1585-1642), ktrego brat Alfons zrzek si godnoci kardynalskiej i
wstpi do kartuzw, nie posiada jego gbokiej religijnoci, cho wyszed z krgu milieu devot. Twrca
tego milieu, Pierre Berulle by jego protektorem, dziki ktremu otrzyma (1608) po bracie biskupstwo w
Lucon. O diecezj dba, podobnie jak w swej caej dziaalnoci troszczy si o sprawy Kocioa. Stawia
jednak na pierwszym miejscu pastwowe interesy Francji, w czym okaza swe niezwyke uzdolnienia
polityczne, ktrymi nieporwnywalnie przewysza Urbana VIII.
Polityk Francji kierowa Richelieu od 1616 roku z niewielk przerw, jako pierwszy minister regentki
Marii Medici i krla Ludwika XIII. Wpatrzony w supremacj francusk, by najwikszym wrogiem Hiszpanii, a take Habsburgw w cesarstwie. Te cele okrelay jego stosunek do Stolicy Apostolskiej. Wykorzystywa rozpowszechniane we Francji traktaty jurystw przeciw prymatowi rzymskiemu (zob. gallikanizm), by raz podsyca niech do kurii papieskiej, kiedy indziej stawa w jej obronie. Urban VIII zyska
88
poparcie biskupw francuskich, ktrzy stali w opozycji do Richelieu za jego polityk, a przede wszystkim
za opodatkowanie dbr biskupich. Nacisk krla sprawi, e Richelieu otrzyma (1622) kapelusz kardynalski od Grzegorza XV. Nie uzyska natomiast od Urbana VIII staej funkcji legata papieskiego, cho grozi
zerwaniem stale obowizujcego konkordatu z 1516 roku, pod pretekstem, e jest niezgodny z francuskimi prawami. Opracowa plan patriarchatu francuskiego, na wzr wschodnich patriarchatw, co dawaoby Kocioowi we Francji pen niezaleno od Rzymu. Gdy zbulwersowao to opini publiczn, wyjania, e taki patriarchat nie oznaczaby schizmy. Urban VIII nie zabiera publicznie gosu w tej sprawie, by nie wywoa otwartego konfliktu. Gdy jednak Richelieu umar (4.12.1642), nie pozwoli odprawi w Rzymie zwyczajowego naboestwa aobnego za zmarego kardynaa. Nie religijne, lecz polityczne wzgldy decydoway u kardynaa Richelieu o stosunku do jansenizmu i hugenotw we Francji.
Innocenty X i Mazzarini
Richelieu gra gallikanizmem jako atutem politycznym wobec Urbana VIII. Jego nastpca na stanowisku
pierwszego ministra we Francji, duchowny o niszych tylko wiceniach, od 1641 roku kardyna, Jules
Mazarin (Giuglio Mazzarini 1602-1661), ktry by zwizany z rodem papiea przez pocztkow sub u
jego nepota, kardynaa Antonio Barberini, traktowa inaczej gallikanizm, lecz nie kierowa si sentymentem wobec Stolicy Apostolskiej, opanowany wrogoci do Hiszpanii, jak Richelieu. Byo to wane za
Innocentego X.
Kardyna Gianbattista Pamfili, rzymianin, dawniejszy nuncjusz w Madrycie, zosta papieem, Innocentym X (1644-1655) po ekskluzywie krla hiszpaskiego. Wrogo nastawiony do nepotw swego poprzednika, narazi si Mazzariniemu, ktry ich popiera. Majestatycznej postawy, mdry, powcigliwy w mwieniu, by jednak chwiejny i powolny w dziaaniu. Nieufny wobec ludzi, otoczy si nepotami i ulega
ich wpywom, a nawet swej bratowej Olimpii Maidalchini, cho odszed od praktyki mianowania nepota
sekretarzem stanu, powoujc na to stanowisko innych kardynaw. Nie zdoby liczcego si autorytetu
na dworach monarszych, nie mia wic adnego wpywu na warunki zawartego pokoju westfalskiego.
Nieatwym problemem dla niego byo zajcie stanowiska wobec jansenizmu we Francji, ktry sta si
ruchem religijnym i si polityczn, jak gallikanizm (zob. jansenizm). Dugo rozpatrywano go w specjalnej kongregacji. Poparcia w tej kwestii udzieli papieowi kardyna Mazzarini, wdziczny za porednictwo w konflikcie neapolitasko--francuskim. Cho papie sprzyja Hiszpanii, wydawao si wwczas, e
wspomaga Francj w utrwalaniu jej hegemonii politycznej. On jednak liczy si z krlem hiszpaskim i
dlatego, jak Urban VIII, wzbrania si przyj poselstwo obediencyjne od krla portugalskiego Jana IV,
po oderwaniu si jego kraju od Hiszpanii. Pod koniec pontyfikatu doszo do konfliktu z krlem hiszpaskim Filipem IV z powodu odmwienia mu prawa do nominacji biskupw Katalonii i z powodu ucisku
Kocioa przez Hiszpanw w Mediolanie i Neapolu.
Jubileusz Roku witego 1650 cign do Rzymu znaczn liczb 700 tysicy pielgrzymw, cho trwaa
wojna hiszpasko-francuska. Napyw ptnikw by wyrazem religijnoci, pobudzonej zniszczeniami dopiero co zakoczonej wojny 30-letniej. Papiestwo natomiast, osabione w swoim midzynarodowym znaczeniu, stanowio dla nich niewtpliwie mniejsz si przycigajc.
Rozdzia 11
WADCY, WOJNY I PRZELADOWANIA
Koci katolicki ukaza przez sobr trydencki, e bdc wiernym Pismu witemu i Tradycji, rni si
zasadniczo od Kociow ewangelickich. Ten fakt oraz wrogo protestantw wobec soboru i papiestwa,
zwaszcza gdy si wzmocnio dekretami trydenckimi, niweczyy na dugo moliwo porozumienia na
polu wyznaniowym. Napicia religijne, wywoane ruchem reformacji, nie zmalay, lecz wzrosy, bo doczyy si do nich napicia wewntrz krajw i konflikty polityczne midzy pastwami. W niektrych z
nich, jak Francja, Niderlandy i kraje monarchii habsburskiej, wywoay one wojny religijno-polityczne.
We Francji nazywano je wojnami hugenockimi, wrd ktrych szczeglnie krwaw plam stanowi noc
89
w. Bartomieja. Edykt nantejski nie zakoczy tych dugich zmaga. U ich podstaw tkwia bowiem wola
monarchy, by mie pastwo wyznaniowe jednolite.
Wola ta, w okresie rozwijajcego si absolutyzmu wadcw, miaa w cesarstwie prawne usankcjonowanie
w zasadzie pokoju augsburskiego cuius regio, eius religio. U cesarzy i katolickich ksit bawarskich
wywoaa dziaanie rodkami nacisku, co nazwano kontrreformacj. Wzmocnienie jednak Kocioa (rekatolicyzacja), nawet w krajach o duej liczbie protestantw, jak Wgry i lsk, nie dokonao si wycznie wol wadcw, ktra miaa ograniczon skuteczno dziaania, jest wic uproszczeniem podciga odnow trydenck pod jedno miano kontrreformacji. Dotyczy to szczeglnie Polski za Zygmunta III.
W krajach sprotestantyzowanych poczenie si przyczyn religijnych i politycznych wywoao niejednokrotnie przeladowanie katolikw, lecz czasem take innego wyznania ewangelickiego czy nowego
ewangelickiego ruchu religijnego, jak w Anglii purytanizmu.
Francja noc w. Bartomieja
Pokj religijny w Saint-Germain (1570), dzieo Katarzyny Medici, kierujcej sprawami pastwowymi
Francji w imieniu syna, Karola IX, umocni hugenotw: uzyskali amnesti i wolno kultu religijnego
wszdzie (z wyjtkiem Parya), dopuszczenie do urzdw i posiadanie przez dwa lata czterech twierdz:
La Rochelle, La Charite, Cognac i Montauban, jako gwarancji swego bezpieczestwa. Umoliwio to im
odprawienie synodu (1571) w La Rochelle, na ktrym dokonali modyfikacji swego wyznania i organizacji kocielnej.
Umocnieniem ich pokoju z katolikami miao by maestwo kalwina, krla Nawarry, Henryka Bourbon,
z katoliczk, crk Katarzyny i siostr Karola IX, Magorzat Valois. lub odby si 20 sierpnia 1572
roku, a wesele stao si okazj do pogromu hugenotw w nocy z 23 na 24 sierpnia, zjechao bowiem ich
wielu do Parya z caego kraju.
Katarzyna Medici, zdobywajca si kilka razy na edykty tolerancyjne dla hugenotw, postanowia teraz
rozprawi si z ich przywdcami skrytobjczo z powodu wielkich wpyww hugenoty admiraa Gasparda
de Coligny na Karola IX oraz domagania si sojuszu z Angli i udzielania pomocy protestanckim Niderlandom. Zamach na admiraa kilka dni przed weselem nie uda si, przygotowano wic plan wytracenia
wszystkich znaczniejszych hugenotw. Plan ustalono na naradzie u Karola IX, z udziaem
nuncjusza Antonio Maria Salviati, wyjaniajc, e chodzi o udaremnienie spisku na ycie krla.
Ludzie monego rodu katolickiego ksit de Guise, krlewscy dworzanie i milicja miejska uderzyli w
nocy na mieszkajcych w Paryu i przybyych na lub hugenotw i zamordowali ich ponad 3 tysice. Na
wie o wydarzeniu w stolicy dopuszczono si krwawych pogromw na prowincji. Jako wyjanienie
podano w pierwszej wersji, e byo to udaremnienie spisku na ycie krla. W drugiej wersji tumaczono
krwaw noc parysk wani rodw de Guise i de Bourbon.
Do Rzymu przekazano pierwsz wersj, wzi wic Grzegorz XIII udzia w dzikczynnym naboestwie
za uratowanie krla i poleci z tej okazji wybi medal pamitkowy. Wydarzenia te przesoniy skandaliczn spraw bogosawienia po katolicku maestwa ksiniczki Magorzaty z heretykiem, bez papieskiej dyspensy. Grzegorz XIII jej odmwi, lecz pose francuski z Rzymu zapewnia, e zostaa udzielona.
Noc w. Bartomieja zaszkodzia Francji nie tylko w opinii midzynarodowej, ale staa si gwnym argumentem protestantw na fanatyzm katolikw.
Henryk III Walczy pomaga matce w zorganizowaniu krwawej rozprawy z hugenotami, gdy jednak obj
tron francuski po mierci brata i ucieczce z Polski, ogosi wkrtce (1576) w Beaulieu pokj religijny,
podobny do poprzedniego. Katolicy utworzyli wwczas Lig, ktrej celem byo nie tylko poskromienie
hugenotw, ale take obrona przed absolutyzmem krla i obrona wolnoci stanowych.
Do tych napi dosza jeszcze sprawa nastpstwa tronu po bezdzietnym Henryku III. Najwiksze prawo
do korony francuskiej mia Henryk Burbon, m siostry krla, lecz po nocy w. Bartomieja powrci on
do kalwinizmu. Zosta wic ogoszony przez Sykstusa V upartym heretykiem, a przez to prawnie niezdolnym do tronu. Liga wita, na ktrej czele sta ksi Henri de Guise, wymusia przez rozruchy ludu
edykt krlewski z Nemours (1585), ktry odbiera hugenotom wolno religijn i zakazywa ich naboestw pod kar mierci. Krl jednak, lkajc si przewagi politycznej ksit de Guise, zbliy si do
90
Henryka Burbona i skrytobjczo pozby si Henri de Guise i jego brata, kardynaa Louisa. Za to Sorbona
uznaa go tyranem i ogosia, e poddani nie s zobowizani odtd do zachowania zoonej mu przysigi
wiernoci. W atmosferze nienawici do tyrana zasztyletowa Henryka III mody dominikanin, Jacques
Clement, fanatyczny zwolennik Ligi witej, lecz dziaajcy z wasnej inicjatywy.
Walka o tron po mierci Henryka III (1.08.1589) trwaa kilka lat. Sykstus V okaza powcigliwo wobec niej, a Klemens VIII przychylnie przyj konwersj Henryka Burbona, ktry obj tron francuski jako
Henryk IV (1589-1610).
Edykt nantejski i Richelieu
Konwersja Henryka IV na katolicyzm (1593), cho dokonana z motyww politycznych (Pary wart jest
mszy, jak sam powiedzia), przyniosa powolne uspokojenie kraju, zwaszcza gdy Klemens VIII udzieli
mu (1595) absolucji z herezji. Wojna Hiszpanii z Francj utracia wic charakter wojny religijnej, doszo
te do pokoju za porednictwem papiea. W tym samym czasie (13.04.1598) wyda krl edykt w Nantes,
w ktrym uzna katolicyzm za religi panujc w pastwie, ale kalwinom przyzna wolno religijn i
polityczn w szerokim zakresie. Stanowili oni milion dwiecie tysicy mieszkacw kraju (1/12 ludnoci).
Przez edykt nantejski zyskali hugenoci wolno sumienia i swobod kultu. Odprawianie naboestw
ograniczono jednak do posiadanych miejsc kultu, zezwalajc tylko na jedno dodatkowe miejsce w kadym okrgu, z wyjtkiem Parya. Sporne sprawy wyznaniowe miay rozstrzyga sdy parytetowe, zoone z kalwinw i katolikw. Hugenotom przyznano prawn zdolno do piastowania wszystkich urzdw
w pastwie, a jako gwarancj wolnoci przyznano im na osiem lat posiadanie stu warowni, ktrych zaogi
utrzymywa krl, komendantami za byli kalwini. W ten sposb powstaa we Francji sia militarna niezalena od krla. Parlamenty francuskie, w Paryu, Aix, Reims, nie chciay zarejestrowa edyktu nantejskiego. Dwa ostatnie uczyniy to dopiero w 1605 roku.
Francja pod panowaniem Henryka IV wzmocnia si politycznie i ekonomicznie. Koci take dozna
wzmocnienia wewntrznego przez realizowan odnow trydenck, szczeglnie dziki milieu devot. Poprawi nadto swj stan ekonomiczny, posiadajc wedug obliczenia kardynaa Richelieu 1/3 majtku narodowego. Niezadowolenie katolikw budzio swobodne ycie krla, ktry porzuci Magorzat, a zawar
maestwo z Mari Medici. Obawiali si te politycznej siy hugenotw i sprzymierzania si krla z
protestanckimi ksitami niemieckim przeciw katolickim Habsburgom. Z tym niezadowoleniem wprost
nie czyo si zasztyletowanie Henryka IV (1610) przez szalonego nauczyciela z Angouleme, Franciszka
Ravaillac, cho hugenoci oskarali jezuitw o inspiracj mordu.
Wzrost wyznaniowego, a jeszcze bardziej politycznego napicia nastpi za Ludwika XIII, ktrego
wszechwadnym ministrem by kardyna Richelieu. Hugenoci czuli si zagroeni licznymi konwersjami
na katolicyzm oraz religijn i polityczn dziaalnoci wrogiej im parti devot. Pod jej wpywem krl zastosowa edykt nantejski wobec hrabstwa Bearn, przywracajc tam kult katolicki. Hugenoci za bdc w
sojuszu politycznym z Angli, podnieli bunt (1622).
Richelieu stumi ten bunt si, podobnie jak nastpny bunt po czterech latach. Przystpi take do odebrania im twierdzy La Rochelle, ktra bronia si prawie rok. Gdy zama militarn si hugenotw, zapewni im edyktem z Ales (1629) wolno religijn, lecz bez politycznych gwarancji. Parti devot bya
przeciwna tej wolnoci, kardyna wszake pozosta przy zasadzie tolerancji. Dopiero za Ludwika XIV
wypdzono hugenotw z Francji.
Powstanie w Niderlandach
Kalwini francuscy podczas buntu w 1622 roku pragnli uczyni swj kraj konfederacj na wzr Niderlandw, ktrych pnocna cz (kalwiska) zdoaa ju wyzwoli si spod hiszpaskiego panowania.
Zanim to nastpio, krl hiszpaski surowo przeciwstawia si ich reformacji, bo jej nurt czy si z silnym deniem do zmian politycznych i spoecznych.
91
Rozwijaa je rednia szlachta (gezowie) i mieszczastwo, a przywdcw znaleli w trzech namiestnikach

prowincji: admirale Philippe de Montmorency (hrabi de Hornes), hrabi de Egmont i ksiciu Wilhelmie
Oraskim. Dwaj ostatni byli zwolennikami kalwinizmu.
Pierwsze silne powstanie przeciw wadzy hiszpaskiej i katolickiemu kultowi (sierpie 1566) spowodowao due zniszczenia w kocioach i klasztorach, szczeglnie Amsterdamu i Antwerpii. Bunt stumiono,
a niektrzy z gezw, przeraeni dokonanym wandalizmem, porzucili protestantyzm. Skompromitowany
Wilhelm Oraski wyjecha do swych posiadoci w Niemczech (Nassau-Dillenburg), gdzie oficjalnie
opowiedzia si za kalwinizmem.
Wysany przez Filipa II do stumienia buntu ksi Alba (Fernandez Alvarez de Toledo) utworzy Rad
Zaburze i wsplnie z ni stosowa terror. Stracono Egmonda i Hornesa oraz wielu innych buntownikw,
a kilka tysicy ucieko za granic. Z terrorem zczono ucisk fiskalny. Pnocne prowincje podjy wojn
z Hiszpanami pod przywdztwem Wilhelma Oraskiego, ktry na pocztku zapowiedzia niepodlego
kraju i wolno sumienia, lecz w 1573 roku opowiedzia si za kalwinizmem jako religi niepodlegych
prowincji i zaoy uniwersytet w Lejdzie (1575) jako orodek naukowy nowego wyznania. W opanowanych przez niego prowincjach kalwini stosowali take terror i fanatyzm religijny, co uatwio hiszpaskiemu namiestnikowi generalnemu, Alessandro Farnese utrwali panowanie Filipa II i katolicyzm w
poudniowych prowincjach: Walonii, Flandrii, Artois i Hennegau (pniejsza Belgia). Prowincje te zawary uni w Arras (1579), ktra postanowia broni religii katolickiej i uznaa panowanie Filipa II, co
skonio go do wycofania wojsk hiszpaskich. Natomiast Unia Utrechcka, obejmujca siedem pnocnych prowincji (Holandia), ogosia (1581) niepodlego tych ziem, nazwanych Republik Zjednoczonych Prowincji Niderlandw, i powierzya Wilhelmowi Oraskiemu wadz jako ksiciu namiestnikowi.
Nie oznaczao to zakoczenia walk politycznych i konfliktw wyznaniowych. Niepodlego Holandii
zostaa uznana dopiero w pokoju westfalskim.
Katolicyzm wyznawaa tam 1/4 ludnoci, lecz nie posiadaa ona adnych praw, nie moga spenia publicznie kultu, nie miaa organizacji diecezjalnej. Nie podnosia jednak buntu, dlatego nie doznawaa
przeladowania. Stolica Apostolska w 1592 roku mianowaa dawnego wikariusza generalnego z Utrechtu
wikariuszem apostolskim dla Republiki Niderlandzkiej, lecz mg on spenia swj urzd jedynie z Kolonii, co nie miao wikszego wpywu na sytuacj i ycie religijne katolikw w tym pastwie.
Wyznania w cesarstwie
Wyznanie augsburskie nie byo jedynym ewangelickim wyznaniem sprotestantyzowanych ksistw niemieckich. Niektre z nich, jak Palatynat, opowiedziay si za kalwinizmem i byy nietolerancyjne tak
samo wobec luteran, jak katolikw i ydw. Szczeglnie nietolerancyjnym okaza si ksi elektor Palatynatu Fryderyk III, podobnie jak jego syn Ludwik IV, ktry porzuci kalwinizm ojca, ale przywraca
luteranizm tymi samymi metodami nacisku.
Sytuacja wyzna ewangelickich ustabilizowaa si okoo 1600 roku, kiedy to zakoczy si proces tworzenia ich Kociow krajowych. Uczniowie Melanchtona przeszli w wikszoci do kalwinizmu, uznajc
go za drug reformacj, koczc dzieo reformy chrzecijastwa. Wedug nich lueranizm by wstpn
reformacj nauki, kalwinizm za pen reformacj ycia.
W okresie tworzenia si ewangelickich Kociow krajowych doszo do sprotestantyzowania arcybiskupstw w Magdeburgu i Bremie, biskupstw w Minden, Halberstadcie, Verden i Lubece. Arcybiskupstwo
koloskie uratowaa przed takim losem katolicka cz kapituy, rada miejska i ludno. Kiedy bowiem
arcybiskup ksi elektor Gebhard Truchsess von Waldburg oeni si (1582) i chcia je zatrzyma jako
protestant, zdoano go wypdzi w tzw. wojnie koloskiej.
Wobec katolicyzmu protestanci po pokoju religijnym augsburskim byli przez duszy czas w ofensywie.
Uatwia to cesarz Maksymilian II (1564-1576), ktry nie tylko czyni ustpstwa na ich korzy, ale sam
sprzyja wyznaniu augsburskiemu. Przy kocu jego panowania 3/4 ludnoci Austrii, dziedzicznego kraju
Habsburgw, byo wyznania augsburskiego. Cesarz Rudolf II (1576-1612), przesadnie nazwany fanatycznym wyznawc katolicyzmu (Z. Wjcik), by wierny swemu wyznaniu, ale uczyni szereg ustpstw na
korzy protestantw. Kierowany racjami politycznymi wyda przywilej (list majestatyczny, 1609) dla
92
czeskich protestantw, udzielajc wszystkim stanom zupenej wolnoci religijnej, szlachcie za i miastom
krlewskim zezwolenia na budow zborw i zakadanie wasnych szk wyznaniowych,
Obawy ksit protestanckich przed wzmocnionym przez sobr katolicyzmem oraz wasne plany polityczne skoniy elektora Palatynatu, Jana Kazimierza, do zainicjowania sojuszu ewangelickiego na zjedzie ksit w Torgau (1591). Zawarty na pitnacie lat nie zaznaczy si jakim wsplnym dziaaniem,
moe ze wzgldu na rych mier jego twrcy. Naoenie przez cesarza Rudolfa II banicji (1607) na
miasto Donauworth za uciskanie mniejszoci katolickiej i odrzucanie wczeniejszych zarzdze cesarskich, a take wrogo cesarza do protestantw za niech do porozumienia si z katolikami na zerwanym sejmie Rzeszy w Ratyzbonie, zmobilizoway ich do zawarcia na zjedzie ksit w Ahausen (1608)
sojuszu polityczno-militarnego, nazwanego Uni. Przyjy j pocztkowo cztery ksistwa: Palatynat,
Pfalz-Neuburg, Wirtembergia i Ansbach, pniej za przystpili do niej inni ksita protestanccy. Katolicy odpowiedzieli na to podobnym sojuszem, zawartym (1609) w Monachium i nazwanym Lig. W ten
sposb uksztatoway si wyranie dwa polityczno-wojskowe obozy, posugujce si hasami wyznaniowymi. Odegray one decydujc rol w wojnie 30-letniej.
Katolicyzm ksit bawarskich
Na czele Ligi katolickiej stan jej inicjator, ksi bawarski Maksymilian. W Bawarii jego poprzednicy
umocnili katolicyzm, kierowani racjami politycznymi i religijnymi. Ksi Albrecht V (1550-1579),
uczestnik sejmu augsburskiego, posugiwa si jego ius reformandi, by zahamowa rozwj protestantyzmu. Od spiskujcej przeciw jego wadzy ewangelickiej szlachty bawarskiej wzi zobowizanie na pimie, e dochowa mu wiernoci i zachowa dawny porzdek religijny. Od soboru wszake domaga si
zgody na komuni pod dwoma postaciami i na maestwo duchownych. Na pierwsze zezwoli (1564)
Pius IV. Ksi da nie tylko od duchownych, ale i od urzdnikw zoenia trydenckiego wyznania
wiary. Za przejcie na now wiar ogosi kar banicji. Szkolnictwo powierzy jezuitom. Reform Kocioa wspiera w cznoci z nuncjuszem, rezydujcym w Monachium. Jako opiekun maoletniego margrabiego Albrechta przywrci w Baden-Baden prawa Kocioa katolickiego. Kierowany wzgldami dynastycznymi, wykorzysta swoj siln pozycj w kurii rzymskiej i uzyska dla maoletniego syna, Ernesta,
biskupstwo w Hildesheimie. Ernest kumulowa pniej pi biskupstw, w tym arcybiskupstwo koloskie,
ktre dao dynastii Wittelsbachw godno ksicia elektora. Kumulowanie tych biskupstw wbrew postanowieniom soboru trydenckiego tumaczono koniecznoci zapewnienia im silnej obrony przed protestantyzacj i sekularyzacj, co nie byo chwytem propagandowym, jak wiadczy przykad Kolonii.
Ksi bawarski Wilhelm V Pobony (1579-1597) kierowa si mniej ni ojciec wzgldami politycznymi, a wicej swoj gbok religijnoci. Wychowanek jezuitw, pierwszy na niemieckim tronie ksicym, zawar ugod z biskupami ssiednich ziem, by wsplnie realizowa dekrety trydenckie.
Maksymilian (1597-1651), syn Wilhelma Pobonego i witobliwej Renaty z ksit lotaryskich, czy
w swoim dziaaniu dla katolicyzmu motywy religijne i polityczne. Za doradc mia kapucyna Lorenza da
Brindisi (zm. 1619, wity). Zbrojnie wspiera swego kuzyna cesarza Ferdynanda II podczas wojny 30letniej i wspdziaa z nim w kontrreformacji.
Kontrreformacja Ferdynanda II
Cesarz Ferdynand II (1619-1637), krl Czech od 1617 roku i Wgier od 1618 roku, ju wczeniej rzdzi
swoimi dziedzicznymi ksistwami: Styri, Karynti i Krain. Jego ojciec, arcyksi Karol wsppracowa z Wilhelmem Bawarskim nad przywrceniem katolicyzmu, szczeglnie w miastach, ktre przyjmoway protestantyzm wbrew ustaleniom pokoju religijnego augsburskiego. Jezuitom, ktrzy szerzyli
katolicyzm przez nauczanie i wychowanie modziey, ufundowa kolegium w Grazu i powierzy uniwersytet, zaoony w 1585 roku. W dziele rekatolicyzacji korzysta z pomocy nuncjuszy, od ustanowienia
(1580) nuncjatury w Grazu. Protestantom zakaza publicznego speniania ich kultu w miastach, opornych
za skazywa na wygnanie. Protestancka szlachta nie bya niepokojona z powodu wyznania, gdy chroniy j postanowienia augsburskie z 1555 roku.
93
Postpowanie ojca naladowa Ferdynand II ju jako arcyksi (od 1596). Przez jezuitw wychowany i
wyksztacony na uniwersytecie w Ingolsztadzie, spraw katolicyzmu uwaa za kwesti swego sumienia,
a nie tylko za polityczny cel dziaania. Biskupw, wprowadzajcych odnow trydenck, wspar swymi
zarzdzeniami, ktre egzekwowa przez urzdnikw i wojsko. W Grazu nakaza dziewitnastu protestanckim rajcom miejskim zoy urzd i wypdzi z miasta predykantw. Specjalna komisja pod przewodnictwem biskupa i zarzdcy prowincji badaa sytuacj wyznaniow ludnoci, szczeglnie mieszczastwa. Domagano si wydania ksiek luteraskich, ktre palono. Kocioowi katolickiemu przywracano
dawny stan jego posiadania. Od poddanych dano powrotu do katolicyzmu, a kto tego nie chcia uczyni, musia opuci kraj, wedug augsburskiego ius emigrandi.
Ferdynand II jako cesarz narzuca powrt do katolicyzmu w Austrii, na Wgrzech i lsku, a przede
wszystkim w Czechach, po klsce tamtejszych protestantw w pierwszej fazie wojny 30-letniej.
Z Czech wypdzono pocztkowo protestanckich duchownych, nauczycieli i uczestnikw powstania, potem wszystkich innowiercw, ktrzy nie chcieli przyj katolicyzmu. Komisje krlewskie, pod ochron
wojska, przywracay katolikom zabrane kocioy i osadzay przy nich duchownych katolickich. Represje
przestano stosowa w 1623 roku, lecz nie odwoano nakazu powrotu do katolicyzmu. Wielu protestantw
opucio Czechy. W Polsce wzmocnili oni gminy braci czeskich.
W Austrii wyznaczono innowiercom (12.10.1624) czas do Wielkanocy 1626 roku na powrt do katolicyzmu. W Styrii, Karyntii i Krainie rozcignito ten nakaz take na szlacht. Kto go nie posucha, musia
opuci kraj. W Dolnej Austrii miaa szlachta luteraska zapewnion ju wczeniej wolno religijn,
dlatego ograniczono si do wypdzenia kalwiskich predykantw.
Rekatolicyzacja krajw habsburskich
Powstanie czeskich protestantw przeciw wadzy cesarskiej wzmogo kontrreformacj Ferdynanda II. O
wiele wczeniej prowadzono rekatolicyzacj krajw monarchii habsburskiej metodami duszpasterskimi,
ktre stosowano take za panowania tego cesarza.
W Austrii wida to wyranie w dziaalnoci biskupa wiedeskiego, kardynaa Melchiora Klesi (zm.
1630), od 1599 roku gwnego doradcy i kanclerza cesarza Macieja. W swojej diecezji pracowa nad odnow trydenck i popiera j w caej Austrii. Nie pragn nawraca protestantw si. Gdy czescy protestanci dokonali defenestracji w Pradze, a w Wiedniu chciano od razu zastosowa surowe represje, on by
temu przeciwny, co spowodowao jego uwizienie przez zwolennikw walki, wbrew woli Macieja, a potem przekazanie do Rzymu, na danie papiea, ktry stan w jego obronie. Uwolniony (1623), wrci
do swojej diecezji, lecz nie mia ju wpywu na dziaalno Ferdynanda II, kontynuowa natomiast odnow ycia kocielnego.
W Czechach podobn dziaalno rekatolicyzacyjn rozwinli: arcybiskup praski (1624-1667) kardyna
Ernst Harrach i biskup oomuniecki (1599-1636) kardyna Franz Dietrichstein. Pierwszy z nich majc
za doradc wybitnego kapucyna Valeriano Magni, sprowadza do Czech zakonnikw, powierza im zakadane przez siebie seminaria. Oprcz zakonnikw, nowy kler, wychowany i wyksztacony w seminariach by3 istotnym czynnikiem rozwoju katolicyzmu w tym kraju, podobnie jak i w innych krajach.
Na lsku biskup wrocawski Kasper z agowa (zm. 1574, zaoy seminarium duchowne ju w 1565
roku. W Nysie powstao kolegium jezuickie, tam wic przeniesiono seminarium za biskupa Marcina
Gerstmanna, by klerycy mogli pobiera nauk u jezuitw. Byo wszake trudn spraw przywrci katolicyzm wrd bardzo sprotestantyzowanej ludnoci, szczeglnie miast, odkd obowizywa list majestatyczny Rudolfa II. Rekatolicyzacj przeprowadzono szybciej w posiadociach cesarza i biskupw
wrocawskich, ni w miastach.
Na Wgrzech rekatolicyzacja bya prawie wycznym dzieem arcybiskupa ostrzyhomskiego (16161637), kardynaa Piotra Pazmany. Gdy przyby z Grazu na Wgry (1607) jako doradca i wsppracownik
gorliwego w odnowie trydenckiej arcybiskupa Ferenca Forgacsa, znalaz Koci w bardzo trudnej sytuacji. Ostrzyhom znajdowa si pod panowaniem tureckim, arcybiskupi rezydowali w Nagy-Szombat
(sowacka Trnava). Kalwiscy moni i szlachta byli w politycznej, a przez to i wyznaniowej opozycji
wobec Habsburgw, zwaszcza gdy krlem wgierskim zosta (1618) Ferdynand II. Czsto take byli w
94
opozycji do wyznajcych luteranizm Niemcw w miastach wgierskich. W ukadach z cesarzem umieszczali zawsze punkt o zabezpieczeniu ich wolnoci religijnej.
Pazmany dziaa rodkami kocielnymi. Bdc sam konwertyt, pisa po wgiersku dziea polemiczne i
apologetyczne, zakada szkoy i kolegia. Ze wzgldu na trudnoci w kraju ufundowa dla Wgrw seminarium duchowne w Wiedniu (sawne Pazmanianum). W Trnawie zaoy uniwersytet, powierzony jezuitom, i ufundowa konwikt dla modziey szlacheckiej. Dla katolicyzmu pozyska niektre rody szlacheckie, co uatwio zwrot katolikom kociow ich patronatu. Sprawy duszpasterskie omawia z duchowiestwem na synodach.
Nieudana rekatolicyzacja Szwecji
Przywrcenie Kocioowi katolickiemu w krajach monarchii habsburskiej dawnych praw i znaczenia dokonywao si na obu paszczyznach: wewntrznokocielnej i pastwowej. Jedno i drugie dziaanie wspierali papiee i ich nuncjusze. Papiestwo podjo take starania o rekatolicyzacj Szwecji za panowania
Jana III (1569-1592).
Jan III, kalwin, syn reformatora Szwecji krla Gustawa I Wazy, wzi za on katoliczk, Katarzyn
Jagiellonk, ktra w przedmaeskiej umowie miaa zapewnion swobod wyznania i prawo do dwch
katolickich kapanw na swoim dworze. Po katolicku wychowywaa ona syna, przyszego krla Polski,
Zygmunta III. Spdzia z mem, Janem III, cztery lata w wizieniu za panowania jego szalonego brata,
Eryka. Jan mia wwczas sposobno bliej zapozna si z katolicyzmem, take przez lektur. Zncony
perspektyw uzyskania tronu polskiego dla siebie lub syna, skania si do konwersji. Po ukadach w
Rzymie i Sztokholmie, w ktrych najbardziej czynnym by jezuita Antonio Possevino, poselstwo krla
szwedzkiego tajnie zoyo papieowi obediencj (1577) z obietnic powrotu caego pastwa do Kocioa
katolickiego. Jan III, po uzyskaniu absolucji z herezji, zoy w nastpnym roku, te tajnie, katolickie
wyznanie wiary. Hozjusz donis wwczas Katarzynie, e w Rzymie uwaa si zoenie obediencji za
polityczny manewr. Rzeczywicie, bya ona, tak samo jak konwersja krla, gr polityczn. Jan III nie
mia wprawdzie moliwoci narzucenia swoim kalwiskim poddanym znienawidzonego przez nich katolicyzmu, zwaszcza e papie nie mg speni danych ustpstw liturgicznych i dyscyplinarnych, ale on
sam nie by te do niego przekonany. Ujawnio si to po mierci Katarzyny, gdy wzi za on (1585)
zdecydowan kalwink, Gunnil Bielke.
Jego syn, Zygmunt III, pozosta wierny katolicyzmowi. Po ojcu, ju jako krl Polski, obj tron szwedzki (1592). Wydawao si wwczas, e jest to szansa na rekatolicyzacj Szwecji, lecz szybko okazaa si
ona nierealna. Gdy Zygmunt przyby tam z katolickimi duchownymi, nie pozwolono im na odprawianie
mszy i demonstrowano publicznie sw wrogo do katolicyzmu. Krl musia nawet odda penienie wadzy radzie pastwa, zoonej z senatorw, na czele ktrej sta jego stryj, zdecydowany kalwin, ksi
Karol Sudermaski, a pniej (1604) zosta cakowicie pozbawiony tronu szwedzkiego.
Katolicyzm Zygmunta III
Z dugim panowaniem Zygmunta III (1587-1632) wielu historykw czy rozwj kontrreformacji w
Polsce, uwaajc go za jej gwnego sprawc. Odrodzenie i umocnienie katolicyzmu w Polsce nie ma
jednak znamion kontrreformacji Ferdynanda II. Byo wynikiem wewntrznego dziaania Kocioa, a tylko
czciowo rezultatem pomocy monarchy.
Zygmunt III wynis z wychowania w kalwiskiej Szwecji ogromne przywizanie do religii katolickiej.
W Polsce gorliwie spenia jej praktyki, majc za spowiednika (kapelana) jezuit, Bernarda Gdyskiego, a
za kaznodziej Piotra Skarg, co uatwio innowiercom oskaranie go o jezuityzm. Niewtpliwie liczy si
z nimi i ulega ich wpywowi, podobnie jak to wystpowao wwczas u wadcw w innych krajach katolickich.
Jezuici w Polsce szli za wskazaniem Piotra Kanizego, e najlepiej zwalcza si innowierstwa przez starann prac duszpastersk wrd katolikw. Sami prowadzili j nie tylko przez wychowywanie i ksztacenie modziey w kolegiach i na uniwersytecie wileskim, ale take przez misje i kazania w parafiach,
czy nawet dysputy z innowiercami. W jezuitach widziano, niesusznie, sprawcw tumultw przeciw
95
protestantom, bo modzie z kolegiw braa w nich udzia. Nie byy one czste, gdy zliczy si je na przestrzeni dugiego czasu, od pierwszego do ostatniego (1574-1639). Niektre zostay sprowokowane przez
innowiercw. Wedug ustale J. Tazbira mona przyj, e nie wicej ni 20 osb ponioso mier
wskutek tych tumultw i braku tolerancji. Nie byo wwczas w Europie drugiego kraju, w ktrym znalazoby si mniej ofiar walk religijnych.
Dwa akty prawne krla byy niekorzystne dla innowiercw; przywrcenie obowizku starostw co do
wykonywania wyrokw sdw kocielnych (1592) i zakaz w sejmowej konstytucji budowy nowych zborw i odprawiania publicznych naboestw w miastach krlewskich (1632).
Zygmunt III, rzekomo nietolerancyjny, pozwala przyrodniej siostrze, Annie, kalwince, przebywa przez
duszy czas na swoim dworze i urzdza naboestwa ewangelickie, cho protestowa przeciw temu
nuncjusz papieski ze wzgldu na zgorszenie katolikw. W pocztkowych latach swego panowania krl
nie czyni rnicy midzy katolikami i innowiercami w powoywaniu na urzdy pastwowe. Od 1591
roku malaa jednak liczba senatorw innowiercw, co przesadnie tumaczy si wycznym stosowaniem
kryterium wyznaniowego w ich nominacji. Niewtpliwie jedn z przyczyn byo to, e krl, zraony polityczn opozycj innowiercw, a zwaszcza ich licznym udziaem w rokoszu Mikoaja Zebrzydowskiego
(cho ten by katolikiem), wola mianowa katolikw.
Wojna domowa (1606-1609), zwana rokoszem, miaa kilka przyczyn, wrd nich lk przed wprowadzaniem absolutyzmu (dominium absolutum). Za jego rzecznikw uznawano jezuitw, domagano si wic
wypdzenia z kraju co najmniej jezuitw-cudzoziemcw.
Jezuici i cz biskupw faktycznie popieraa wzmocnienie wadzy krlewskiej, bo byo widoczne jej
osabienie przez wanie na sejmach i sejmikach. W pismach jezuitw: Krzysztofa Warszewickiego i
Piotra Skargi innowiercy mniej dostrzegali pozytywny program naprawy Rzeczypospolitej, a wicej naruszanie przywilejw szlachty.
Pomoc krla dla Dymitra Samozwaca w Rosji bya dalsz przyczyn rokoszu. Wschodnia polityka Polski wydawaa si by korzystn dla pastwa, cho u krla mogy dziaa take motywy religijne, zwaszcza perspektywa na zawarcie unii. W Polsce pomg krl do zrealizowania unii brzeskiej. Pragn jej take dla Cerkwi w Rosji. Gdy zjawi si nastpny samozwaniec rosyjski, e-Dymitr II, byo znamienne, e
do jego wojska wstpio wielu rokoszan polskich. Krl natomiast, po zwycistwie (1610) hetmana Stanisawa kiewskiego pod Kuszynem, przychyli si do koncepcji inkorporacji Rosji do swej monarchii i
sam chcia zasi na tronie carw. Przypisuje mu si zamiar przeprowadzenia w Rosji przymusowej katolicyzacji, lecz on raczej chcia doprowadzi do unii kocielnej, jak to stao si w Polsce. Natomiast nie
zgodzi si na realizacj ukadu, zawartego przez kiewskiego z bojarami, e krlewicz Wadysaw
przyjmie prawosawie i obejmie tron moskiewski.
Odnowa trydencka w Polsce
Z chwil zawarcia unii brzeskiej monarchia Wazw staa si zewntrznie jeszcze bardziej katolicka, gdy
si liczy katolikw acinnikw i greko-katolikw. Od wewntrz obraz ten inaczej si przedstawia, wszak
nie wszyscy prawosawni uznali uni. Niemniej obie grupy groway liczebnie nad protestantami, nawet
gdy porwnuje si tylko stan szlachecki, z ktrego te wielu innowiercw wracao do katolicyzmu.
Konwersje w Polsce miay rne przyczyny. Jedn z nich byo ksztacenie w kolegiach jezuickich nie
tylko katolikw, ale take innowiercw. Kolegia te, wraz z Akademi Wilesk, stay na wysokim poziomie, przygotowyway wic wiatych katolikw. Rywalizowa z nimi moga w tym czasie jedynie
szkoa braci czeskich w Lesznie, dziki wybitnemu pedagogowi, Janowi Amosowi Komeskiemu. Objawy nietolerancji w Polsce byy mae w porwnaniu z innymi krajami katolickimi i protestanckimi. Prawo patronatu kociow parafialnych pozwalao na ich zwrot katolikom, gdy patron wraca do Kocioa
katolickiego, tak jak w poprzednim okresie uatwiao ich zamian na zbory, gdy przechodzi na protestantyzm. Jeeli jednak magnat lub szlachcic nadal pozosta innowierc, w jego wociach swobodnie
dziaay zbory, szkoy i drukarnie innowiercze.
W miastach prywatnych sytuacja wyznaniowa bya zalena od pana. W miastach krlewskich dopiero
przy kocu panowania Zygmunta III wprowadzono zakaz budowy zborw. Innowiercz ludno miast w
96
Wielkopolsce powikszyli podczas wojny 30-letniej luterascy uchodcy z Niemiec i lska, a take wygnani bracia czescy.
Lud wiejski nadal nie mia wpywu na to, do ktrego wyznania bdzie nalea jego koci parafialny.
Nie wiedzia te na og, e o poprawie jego doli pisali jezuici: Mateusz Bembus i Marcin miglecki,
domagajc si niepodwyszania czynszw, ograniczenia paszczyzny i prawa chopa do wolnego odejcia ze wsi.
Na odnowienie i wzmocnienie katolicyzmu w Polsce na pocztku XVII wieku mniejszy wpyw miaa
polityczna dziaalno biskupw, cho bya znaczna (niejeden peni urzd kanclerski lub podkanclerski),
wikszy natomiast ich praca w diecezjach i na synodach. Przykad takiej gorliwej wewntrznokocielnej
dziaalnoci dawali wczeni arcybiskupi gnieniescy, Wyrniali si zwaszcza trzej z nich. Kardyna
Bernard Maciejowski, ktry wczeniej by biskupem uckim, nastpnie krakowskim, ogosi List pasterski, przyjty na synodzie prowincjalnym w 1607 roku. List ten sta si dla kilku pokole podrcznikiem
teologu pastoralnej. Arcybiskup Wawrzyniec Gembicki (zna. 1624), przedtem biskup chemiski, nastpnie wocawski, syn uczonoci i pobonoci, odbywa synody i by szczeglnie zatroskany o wyksztacenie duchowiestwa. Arcybiskup Jan Wyk (zm. 1638), przedtem biskup przemyski, nastpnie
poznaski, wyda zbir ustaw synodalnych. Ju za ycia uznawano go za wzorowego pasterza i ojca duchowiestwa. W tym samym okresie kada diecezja miaa dobrych, czy nawet wybitnych biskupw, jak
Stanisaw ubieski w Pocku czy Andrzej Szodrski w Poznaniu.
Duchowiestwo okresu potrydenckiego gorliwie zajmowao si nauczaniem wiernych przez kazania niedzielne i witeczne, ktre miay by przede wszystkim kazaniami katechizmowymi, wedug wskaza
Maciejowskiego, oraz przez misje parafialne i literatur religijn. Do nauczania korzystano nie tylko z
ambony, ale take ze szk, bractw i trzeciego zakonu. Rozwijano kult eucharystyczny i maryjny. Odnowione za i pogbione rozwaania Mki Paskiej zrodziy kalwarie, majc wzorzec w zapocztkowanej
w 1601 roku w Kalwarii Zebrzydowskiej. Obok sanktuariw maryjnych stay si one celem licznych
pielgrzymek.
Anglikanie i katolicy
Anglia za panowania Elbiety I wznowia akt supremacji i akt uniformizmu, co pomogo krlowej umocni Koci anglikaski jako pastwowy i uczyni go podpor swego absolutyzmu. daa ona przysigi
na akt supremacji od czonkw Izby Gmin, od nauczycieli, adwokatw i wszystkich podejrzanych o katolicyzm. Kto na dwukrotne wezwanie nie zoy przysigi, by karany mierci. Kto odprawia msz
wit lub w niej uczestniczy, po dwukrotnych karach pieninych by za trzecim razem karany doywotnim wizieniem. Kto nie uczestniczy, wedug aktu uniformizmu, w naboestwach anglikaskich,
paci wysokie kary. Si stumiono niezadowolenie ludzi i powstanie w pnocnej Anglii.
Katolicy angielscy oczekiwali ustosunkowania si papiea do antykatolickich aktw prawnych i poczyna krlowej, lecz ona umiejtnie zwodzia Filipa II Hiszpaskiego rzekomym zamiarem zawarcia z nim
maestwa, a on z kolei utrzymywa w Rzymie nadziej na rekatolicyzacj Anglii. Gdy j utracono, Pius
V ogosi (1570) ekskomunik na Elbiet I i zwolni jej poddanych od przysigi wiernoci. Gwatownie
wzrosy wwczas represje wobec katolikw, a bulla z kltw daa podstaw do oskarania i karania ich za
zdrad stanu. Pniej, gdy niektrzy z katolikw wczyli si w spiski przeciw krlowej, tym bardziej
oskarano ich o t zbrodni.
Zagroenie dla tronu widziano w istnieniu za granic (Douain, Rzym, Valladolid) kolegiw angielskich,
ktre przygotowyway kapanw, podobnie jak w ich potajemnym przybywaniu do Anglii, a jeszcze bardziej w tajnej tam dziaalnoci jezuitw. Niektrym z nich udawao si dziaa w ukryciu przez wiele lat.
Do nich nalea Edmund Campion (od 1588 do 1606). Wykryty wszake, chocia nie wcza si w adne sprawy polityczne, oddany cakowicie posudze religijnej, zgin oskarony o zdrad stanu. Na 438
ksiy, wysanych do Anglii z kolegium w Douain za panowania Elbiety, 98 ukarano mierci. Wbrew
oskareniom urzdnikw, og katolikw by lojalny wobec krlowej, nawet w tym okresie, w ktrym
katolicka Hiszpania ruszya z wielk armad, by heretyczk ukara, zwaszcza za stracenie krlowej
szkockiej, Marii Stuart.
97
Szkocja rnia si swoim kalwinizmem od Kocioa anglikaskiego. Kalwini zmusili Mari Stuart, po
krtkim sprawowaniu rzdw w kraju (1561-1568), do abdykacji i ucieczki do Anglii. Szybko wprowadzili te Koci prezbiterialny. Ostatni biskup przesta peni funkcj w 1572 roku. Syn Marii, Jakub
VI, krl szkocki (1568-1625) a potem take angielski (1603-1625, jako Jakub I) na prno usiowa
wprowadzi w Szkocji kocielny ustrj episkopalny. Do koca swego panowania nie zdoa Kocioa
prezbiteriaskiego zastpi anglikaskim.
Jako krl angielski Jakub I nie cofn adnego z represyjnych zarzdze Elbiety I, lecz wzmg je po
spisku prochowym (1605), w zwizku z ktrym stracono superiora jezuitw, wspomnianego o. Campiona, za to tylko, e zna jego plan pod tajemnic spowiedzi. Krl, chlubic si swoim teologicznym wyksztaceniem, wyda pismo polemiczne przeciw dzieu R. Bellarmina o wadzy papieskiej, mimo e mwio tylko o poredniej wadzy w sprawach wieckich. Nakaza te wszystkim katolikom zoy osobn
przysig, e odrzucaj bezbon nauk o prawie papiea do usuwania ekskomunikowanych wadcw i
prawie poddanych do ich zabijania.
Anglikanie, purytanie i katolicy
Nastpny wadca angielski, Karol I (1625-1649), rokowa nadziej na popraw sytuacji katolikw,
zwaszcza e zawar maestwo z katoliczk, ksiniczk francusk, Henriett-Mari, czynic obietnice
na korzy katolicyzmu w czasie stara w Rzymie o dyspens. Nie dotrzyma jednak obietnic. Katolickie
naboestwa byy nadal zakazane. Za opuszczanie anglikaskich nakadano kary. W opozycji do krla
stanli nie tylko pozbawieni praw religijnych katolicy, ale take parlament z racji politycznych i wyznaniowych. W nim przewag mieli purytanie.
Purytanizm wyrs z kalwinizmu i z bardzo rozpowszechnionej w Kociele anglikaskim osobistej lektury Biblii. Jak w adnym innym kraju, wycisna ona w Anglii znami na literaturze tego okresu, ale
przede wszystkim na mentalnoci Anglikw. Pod jej wpywem ju za panowania Elbiety I zacz si w
anglikanizmie ruch odnowy religijnej, nie kwestionujcy na og jego zasad doktrynalnych, lecz krytykujcy episkopalizm oficjalnego Kocioa jako nadmierne przywizanie do urzdw i zewntrznych
spraw.
W deniu do uduchowienia ycia podkrelali purytanie idea bogobojnoci i cnoty spoecznie wane,
jak powcigliwo w zaspokajaniu swych pragnie, pracowito i oszczdno, ktra u wielu z nich czsto stawaa si skpstwem. W swych pogldach na Koci nie byli wszake zgodni. Jedni, prezbiterianie, opowiadali si za kalwisk, czyli prezbiteriask organizacj Kocioa. Inni, independenci, tworzcy ruch, a nie organizacj, mniej zajmowali si struktur Kocioa, bo byli w ogle przeciwni ludzkim
nakazom i ograniczaniu czowieka, jako rzeczom niezgodnym z Bibli. Midzy obu kierunkami istniay
antagonizmy, ale czya je wrogo do papizmu (katolicyzmu) i do urzdowego Kocioa anglikaskiego, ktry znalaz si pod cakowitym wpywem tego papizmu, jak gosili. Anglikanie wic przeladowali
ich na podstawie aktu uniformizmu, tak samo jak katolikw. Czynniki rzdzce w Anglii dostrzegay w
ich pogldach take baamutne pojcie polityki i rwnoci. Czsto te wysyano ich do wizie, rzadko
za karano mierci.
Przeladowani purytanie emigrowali z Anglii, pocztkowo na og do Holandii. Za Jakuba I 35 purytanw, tzw. ojcw pielgrzymw odpyno (1620) statkiem Mayflower do Ameryki i tam zorganizowao
wasne osiedle. Wkrtce ich liczba zwikszya si do 20 tysicy, zamieszkaych na zwartym terytorium.
Byli oni przeciwni wizi Kocioa z pastwem i pocztkowo bardzo nietolerancyjni wobec ludzi innych
wyzna.
Lord Georg Calvert przedstawi krlowi Karolowi I projekt, by w angielskich koloniach Ameryki Pnocnej utworzy dla katolikw osobne terytorium, nazwane od imienia krlowej Maryland, gdzie cieszyliby si wolnoci religijn. W 1632 roku powstaa kolonia o takiej nazwie, do ktrej przybywali katolicy i purytanie. Jej wadze ogosiy (1649) akt tolerancji religijnej.
Karol I w Anglii nie tylko nie przyzna katolikom i purytanom tolerancji, ale jeszcze obostrzy przeciw
nim zarzdzenia, nakazujc (1629) szczeglnie cise przestrzeganie 39 artykuw Kocioa anglikaskiego. Gdy powikszy wwczas uprawnienia jego biskupw, purytaska Izba Gmin uznaa to za dowd
98
wzrastajcego papizmu. Umiecia wic w specjalnej rezolucji do krla owiadczenie, e wrogiem Anglii
i zdrajc jej wolnoci jest kady, kto popiera papizm. Odpowiedzi monarchy byy wzmoone represje.
Do zniszczenia opozycji dy te zaufany krla, arcybiskup z Canterbury (1633-1645) William Lund,
przez czste wizytacje parafii, dalsze wzmocnienie wadzy biskupw i ujednolicenie kultu, w Szkocji za
do podporzdkowania sobie Kocioa prezbiteriaskiego. Z biskupami wspdziaay pastwowe sdy
specjalne, ktre cigay wrogw monarchii, w tym take katolikw i purytanw. Zbuntowani kalwiscy
Szkoci dali zniesienia instytucji biskupw w Kociele anglikaskim. Po tym buncie nastpia wywoana przez parlament rewolucja.
Dugo trwajc jako wojna domowa (1642-1648) zakoczya si sdem nad krlem, jego mierci na szafocie (30.01.1649), ogoszeniem republiki i przejciem wadzy przez lorda protektora, Olivera Cromwella. Kary za opuszczanie naboestw anglikaskich zostay zniesione, lecz ucisk katolikw trwa,
szczeglnie po 1655 roku, gdy nakazano kapanom opuci kraj pod kar mierci, a od wieckich dano
przysigi, e odrzucili prymat papieski, wiar w przeistoczenie i kult witych. Cromwell rozprawi si
krwawo take z Irlandi.
Anglia i katolicka Irlandia
Polityczna i ekonomiczna ekspansja Anglii spowodowaa ju wczeniej duy napyw Anglikw do Irlandii. Parlament irlandzki, w ktrym wielu z nich zasiadao, uzna za Henryka VIII akt supremacji i rozwizanie zakonw, a pniej take akt uniformizmu. Od 1560 roku wymagano od Irlandczykw udziau w
anglikaskich naboestwach i pacenia danin na Koci anglikaski. Bronili si przeciw temu, ponoszc
surowe kary. Ten polityczny i religijny ucisk sprawi, e u Irlandczykw rozwina si wiadomo narodowa i poczucie cisej wizi narodu z Kocioem katolickim. Obrona wiary katolickiej bya rwnoznaczna z walk przeciw wadzy krlw angielskich. Irlandczykw do walki z Elbiet I poderwa James
Fitzgerald, ktrego rd peni (do 1521) urzd krlewskiego namiestnika. Uzyska on materialn pomoc
od Grzegorza XIII i krla hiszpaskiego Filipa II. Gdy zgin (1579), a Irlandczycy zostali pokonani,
krlowa stosowaa represje nie tylko wobec nich, lecz wzmoga ucisk katolikw w. Anglii.
Kolejne powstanie (1597) pod wodz Hugha ONeila, earla z Tyrone (potomka redniowiecznych krlw
irlandzkich z Ulsteru), otrzymao wsparcie od Klemensa VIII i Hiszpanw, lecz nie przynioso zmiany w
sytuacji politycznej i religijnej Irlandii, nawet po zwycistwie pod Yellow Ford. Wprawdzie ONeil zosta
ogoszony krlem, lecz pobity pod Kinsale, musia zrzec si (1603) tytuu i dziaania przeciw Anglii. Zagroony uwizieniem, zbieg do hiszpaskich Niderlandw (zm. 1616). Po dugich walkach wikszo
kraju bya zniszczona, a szlachta irlandzka wygina. Na jej miejsce przysza szlachta angielska i obja
majtki. Lud, cho uciskany, pozosta przy katolicyzmie, sta si jednak ubogi i kulturalnie zaniedbany,
Pod koniec panowania Karola I, w okresie jego konfliktw z parlamentem, wydawao si, ze Irlandczycy
wywalcz sobie niezaleno polityczn i religijn. Na zgromadzeniu kleru w Kilkenny (1642) wybrali
rad szeciu i podjli walk pod wodz Rory OMore. W pertraktacjach z Karolem I (ukad z Kilkenny,
1645) domagali si wolnoci religijnej, ale jej nie uzyskali. Powstanie tumio wojsko, nawet gdy wadz
w ogoszonej republice angielskiej obj Oliver Cromwell. Przy pomocy onierzy on taksie niszczy
oporne miasta, a gdy stumi bunt, wyda dekret (1653) o opuszczeniu kraju przez wszystkich kapanw
pod surowymi karami, przewidzianymi za zdrad stanu, co rwnao si mierci. Irlandczykw wysyano
do zamorskich kolonii lub sami tam wyjedali, by ratowa ycie. Ich liczba zmalaa z 1,5 miliona ok.
1641 roku do 650 tysicy w 1652 roku. Liczba za osadnikw angielskich i szkockich wzrosa do 150
tysicy. Konflikty wyznaniowe i polityczne nie ustay. Ulego ludnoci wymuszano represjami.
Wojna trzydziestoletnia
Anglia zwalczaa katolikw irlandzkich i popieraa hugenotw francuskich w walce z ich krlem, czciowo take wczya si w wojn 30-letni.
Wojn t zalicza si do walk religijnych, cho zostaa wywoana nie tylko napiciami wyznaniowymi,
lecz rwnie politycznymi, ekonomicznymi i spoecznymi. W jej pierwszej fazie decydujc rol odgryway te napicia polityczne w cesarstwie, w ktrym istnia sojusz politycznie zwizanych z Angli i
99
Holandi protestantw (Unia) oraz sojusz katolikw (Liga), popieranych przez hiszpaskich Habsburgw.
Wojna wybucha w Czechach, gdzie konflikty wyznaniowe i polityczne nie zmalay, nawet po korzystnym dla protestantw licie majestatycznym cesarza Rudolfa II (1609). Dwa wydarzenia miay dodatkowy wpyw na ich nasilenie: budowa zborw w posiadociach benedyktynw w Brunowie i arcybiskupa
praskiego w Hrobie, na co oni nie chcieli si zgodzi, oraz wybr znanego z wrogoci do protestantyzmu
arcyksicia Ferdynanda na krla Czech (1617) i krla Wgier, co dawao mu nastpstwo po Macieju na
tronie cesarskim.
Po zjedzie praskim w marcu 1618 roku protestanci odbywali drugi zjazd w maju, wbrew zakazowi cesarza Macieja. Z niego wysali przedstawicieli do namiestnikw cesarskich w zamku krlewskim na
Hradczanach. Towarzyszy im tum ludzi. Podczas ostrej rozmowy wyrzucili oni dwch namiestnikw i
ich sekretarza przez okno zamku (defenestracja, 23.05.1618) i to zajcie stao si pocztkiem powstania
w Czechach. Rzdy obj dyrektoriat (30 osb), ktry szuka pomocy i czciowo j zyska w Anglii i
Niderlandach, a take na lsku.
Ze zbuntowanymi protestantami czeskimi zwiza si elektor Palatynatu, Fryderyk V, zi krla angielskiego. Gdy zmar cesarz Maciej, on zosta wybrany (26 VII 1619) ich krlem, mimo e tron nalea si
wczeniej wybranemu Ferdynandowi II, ktrego teraz ksita elektorzy niemieccy (katolicy i protestanci) jednomylnie wybrali cesarzem. Przeciw Ferdynandowi II wszake zbuntowaa si take cz Wgrw pod wpywem ksicia siedmiogrodzkiego, Bethlena Gabora, lennika Turcji. Wspar on swoim wojskiem powstacw czeskich i dotar pod Wiede (wrzesie 1619), oblegajc to miasto. Musia jednak
odstpi od oblenia, gdy na Wgrzech przewag militarn zdobyli zwolennicy cesarza, wsparci zacignitym w Polsce 10-tysicznym oddziaem, dowodzonym przez pukownika Aleksandra J. Lisowskiego
(lisowczycy).
Ferdynand II, wsparty wojskami bawarskimi, wygra bitw pod Bia Gr (8.11.1620). Fryderyk V,
zwany pogardliwie zimowym krlem, uciek do Palatynatu. Przywdcy powstania zostali straceni, protestantom czeskim odebrano swobody religijne i polityczne, katolikom przywrcono ich dawny stan posiadania.
Dziaania wojenne jednak nie ustay. Na Wgrzech wprawdzie zakoczyy si wkrtce pokojem z Bethlenem, ale rozwijay si w Palatynacie, dokd wkroczyy wojska Ligi katolickiej. Ich zwycistwo pozbawio Fryderyka V godnoci ksicia elektora, przeniesionej teraz na katolickiego ksicia bawarskiego,
Maksymiliana, uatwio take hiszpaskim Habsburgom podjcie walki z pnocnymi Niderlandami w
celu przywrcenia ich pod swoje bero.
Dania bya zaniepokojona zajciem Palatynatu i habsburskimi sukcesami. Skonio to krla Chrystiana
IV do wspdziaania z wojskami Unii ewangelickiej i wznowienia wojny w cesarstwie (1625). Szybko
jednak zosta pokonany. Na pomoc niemieckim protestantom pospieszy krl szwedzki, Gustaw Adolf.
Szwecja staa si za tego krla (1611-1632), wspieranego w politycznej dziaalnoci przez wybitnego
dyplomat i kanclerza, Axela Oxenstiern, europejsk potg militarn, cho w wojnie polskoszwedzkiej (1625-1629) jej flota poniosa klsk pod Oliw, a wojsko pod Trzcian. Gustaw Adolf dokona reformy Kocioa ewangelickiego w swoim pastwie i jeszcze bardziej zwiza go z monarchi. W
Niemczech zjawi si jako obroca protestantyzmu, cho kierowa si celami politycznymi. Haso obrony
protestantyzmu byo aktualne, gdy Ferdynand II przystpi do restytucji posiadoci katolickich.
Edykt restytucyjny cesarza (5.03.1629) nakazywa protestantom zwrot dwch arcybiskupstw, dwunastu
biskupstw i wielu klasztorw, a take majtkw kapitulnych i klasztornych, zabranych po 1552 roku, Cesarzowi mniej szo o dobro Kocioa katolickiego, bardziej o wzmocnienie swoich finansw, tak e nawet
papie Urban VIII nie wyrazi mu uznania za edykt, ktry spotgowa konflikty wyznaniowe. Na polecenie papiea Kongregacja Rozkrzewiania Wiary wypowiedziaa si w tym samym roku, jakimi sposobami
kocielnymi naley dokonywa dziea rekatolicyzacji.
Gustaw Adolf, pod hasem pomocy dla protestantw, wyldowa (6.07.1630) w Peenemunde, opanowa
Szczecin i Pomorze, lecz nie zyska spontanicznego poparcia ksit protestanckich. Dopiero jego sojusz
z Francj i zdobycie protestanckiego Magdeburga przez wojska cesarskie skoniy ksicia Jana Jerzego
100
Saskiego do poczenia swych wojsk ze szwedzkimi. Stoczyy one bitw z wojskami cesarskimi pod
Breitenfeldem koo Lipska (11.09.1631), odniosy zwycistwo i ruszyy w gb cesarstwa. Wojska saskie
zajy Prag. Kolejn bitw, w ktrej zgin Gustaw Adolf, stoczono (16.11.1632) pod Lutzen. Nie przyniosa ona decydujcego rozstrzygnicia, ale zabity na polu walki krl sta si wyidealizowanym bohaterem religijnym protestantyzmu. Walki trway jeszcze trzy lata, a doszo do pokoju praskiego
(30.05.1635), o tyle korzystnego dla protestantw, e zawiesza wykonanie edyktu restytucyjnego. Kilkanacie dni przed zawarciem tego pokoju Francja przystpia do wojny z Habsburgami.
Francja wykorzystaa pretekst, ktrego dostarczyo uwizienie przez Hiszpanw jej sprzymierzeca,
ksicia elektora (arcybiskupa) trewirskiego. Nie ulega bowiem wtpliwoci, e kardynaem Richelieu
kieroway obawy przed wzrostem potgi Habsburgw. Wojna obja ca zachodni i rodkow Europ.
Po pocztkowych sukcesach wojsk hiszpaskich i cesarskich Francuzi zwyciyli (19.05.1643) w bitwie
pod Rocroi, na pograniczu Niderlandw. Cesarz Ferdynand III (1637-1657) przystpi do rokowa i zawarto pokj westfalski. Hiszpania jednak prowadzia z Francj jeszcze przez 10 lat dziaania wojenne na
pograniczu obu pastw.
Pokj westfalski
Rokowania pokojowe prowadzono w miastach Westfalii: Osnabruck i Monaster. Pokj, nazwany westfalskim (podpisany w Monasterze 24.10.1648), w dziedzinie politycznej nie oznacza trwaej pacyfikacji
Europy, ale przynis uznanie niepodlegoci Niderlandw Pnocnych i Szwajcarii. Dla Kocioa katolickiego szczeglnie byy wane jego postanowienia, ktre sankcjonoway rozam religijny: uznanie pokoju augsburskiego i objcie nim kalwinw, uchylenie postanowie edyktu restytucyjnego i pozostawienie protestantom wszystkich posiadoci kocielnych, ktre mieli przed 1624 rokiem, uznanie ius reformandi stanw i reservatum ecclesiasticum, zachowanie w kolegium elektorskim cesarstwa piciu miejsc
dla katolikw i trzech dla protestantw. Ostatnie postanowienie zapewniao Habsburgom dziedziczenie
cesarskiego tronu. Cesarstwo jednak stao si lunym zwizkiem suwerennych ksistw.
Na tok rokowa pokojowych nie mia adnego wpywu Urban VIII. Jego nuncjusz Fabio Chigi mg
jedynie prowadzi rozmowy z przedstawicielami stanw katolickich. Zoy on poparty przez nich protest
przeciw niekorzystnym dla Kocioa katolickiego postanowieniom pokoju westfalskiego. Protest ponowi
papie w osobnym brewe, ale nie przynioso to adnego rezultatu. Byo natomiast wiadectwem zmienionej sytuacji papiestwa, ktre w dziedzinie polityki europejskiej przestao by podmiotem dziaania.
Rozdzia 12
DUCHOWIESTWO I ZAKONY
Nakazane przez sobr trydencki seminaria duchowne przygotowyway duchowiestwo lepiej ni
przedtem wyksztacone i wychowane, a przede wszystkim bardziej nastawione na prac duszpastersk.
Miao ono wzory witoci i gorliwoci pasterskiej w niejednym biskupie i kapanie. W krajach o maej
pocztkowo liczbie powoa kapaskich, jak Niemcy, duszpastersk dziaalno podjy zakony. Prowadziy one nie tylko kolegia i uniwersytety, ale take seminaria diecezjalne. Niektre zakony specjalizoway si w prowadzeniu seminariw i stworzyy swoiste ich typy.
Z zakonw wyszli te wielcy wici tego okresu, ktrzy nie tylko stali si reformatorami klasztorw i
ycia zakonnego, ale rozwinli szkoy duchowoci katolickiej. Nad reform ycia religijnego i kocielnego, wedug wskaza soboru trydenckiego, pracoway dawne i nowe zakony.
Kapani nowej formacji
W krajach, ktre szybko zaoyy seminaria duchowne, jak Hiszpania, Italia, Polska, kapani nowej formacji wystpili ju w latach osiemdziesitych XVI wieku. W poszczeglnych krajach nie spotyka si ich
od razu w kadej diecezji, gdy nie wszystkie ufundoway seminaria, korzystano wic z dawnych form
przygotowania kandydatw do kapastwa. Jeeli nawet takie seminarium zaczo istnie, to miao na
101
og ograniczon liczb miejsc, bardzo czsto tylko dwanacie ze wzgldu na mae uposaenie. Nie mogy wic przygotowa kapanw, potrzebnych w diecezji, Gdzie kapani mieli moliwo ukoczenia
seminarium, odznaczali si potrzebn wiedz humanistyczn, filozoficzn i teologiczn. Przygotowani
byli do nauczania ludzi przez kazania, ktre sobr nakaza jako cisy obowizek duszpasterski. Programu nauczania dostarcza trydencki katechizm wikszy. Jeeli nauki humanistyczne pobierali w kolegiach jezuickich, posiadali przygotowanie do dyskusji z innowiercami przez wiczenia w sposobie ich
prowadzenia, a take przez teologi kontrowersji. Ich przygotowanie obejmowao nadto dobr znajomo
ksig liturgicznych, ktre wydano po soborze trydenckim.
Dekret trydencki o seminariach podkrela potrzeb formacji duchowej kandydatw do kapastwa. Karol
Boromeusz uwaa, e ta formacja jest waniejsza od wiedzy, gdy w chaosie reformacji odczuwano powszechne pragnienie autentycznego wiadczenia yciem o prawdach wiary. W tej dziedzinie odczuwano
dotd wiksze braki ni w formacji intelektualnej, gdy nauk mogli kandydaci do kapastwa pobiera
take poza seminariami, w kolegiach i na uniwersytetach.
Francja bya krajem katolickim, w ktrym najduej zwlekano z realizacj trydenckiego dekretu o zakadaniu seminariw. Przeszkod by wywoany wojnami hugenockimi zamt w kraju, niech do soborowych dekretw o reformie jako przeciwnych od dawna praktykowanej sankcji pragmatycznej i wrogo
do jezuitw, ktrym nie chciano powierzy prowadzenia seminariw diecezjalnych. Nic wic dziwnego,
e wizytujcy diecezj archidiakon z Bourges ubolewa jeszcze w 1643 roku nad sabym wyksztaceniem
niejednego kapana, ktry nie zna aciny i nie umia wypowiedzie formuy absolucji.
Duchowni i wieccy z tzw. milieu devot (zwani te parti devot) przy stpili wprawdzie do reformy kleru
diecezjalnego i zakonnego, przy poparciu krlowej Marii Medici i kardynaa Richelieu, lecz zarzdzenia
krlewskie byy jeszcze mao skuteczne. Wikszego znaczenia nabraa dopiero dziaalno gorliwych
kapanw reformatorw, z ktrych kilku utworzyo nowe zakony, powierzajc im spraw ksztacenia kleru.
Bourdoise, oratorianie i sulpicjanie
Proboszcz parafii St-Nicolas du Chardonnet w Paryu, Adrien Bourdoise (zm. 1655) prowadzi duszpasterstwo wedug wymaga soboru trydenckiego, przede wszystkim jednak zaj si wychowaniem kandydatw do kapastwa. Zgromadzi ich przy swoim kociele parafialnym, uzyskujc (1631) ustn zgod
biskupa na prowadzenie seminarium (formalna erekcja 1643). Zajmowano si w nim formacj duchow
na pierwszym miejscu, nastpnie praktycznym przygotowaniem do duszpasterstwa. Rozprawy Bourdoise
Traite du clerc tonsure i Traite du bon cure z 1623 roku formoway przez dugi czas ascetyczny typ kapana francuskiego. Na wzr seminarium przy St-Nicolas du Chardonnet powstao we Francji okoo dwudziestu innych seminariw. Bourdoise mia te wpyw na powstanie seminariw oratorianw i sulpicjanw.
Kardyna Pierre de Berulle (zm. 1629), teolog i pisarz ascetyczno-mistyczny zaoy zgromadzenie ksiy na wzr rzymskiego Oratorium witego Filipa Neri, chocia nada mu cilejsz organizacj, z generalnym przeoonym na czele. Miao oficjaln nazw Oratorium Pana, naszego Jezusa Chrystusa, lecz
zwano ich krtko francuskimi oratorianami. Rozwinli si szybko: w 1631 roku mieli 71 domw we
Francji. Za swoje zadanie uwaali apostolat parafialny, szukali wic nowych form duszpasterstwa i zajli
si przygotowaniem kleru. Chtnie powierzano im prowadzenie seminariw diecezjalnych. Drugi generalny przeoony oratorianw, Charies de Condren (zm. 1641), wybitny teolog, wskazywa na Eucharysti jako centralny punkt ycia i dziaalnoci kapaskiej. Pod jego wpywem znajdowa si ksidz Olier,
cho nie by czonkiem Oratorium.
Jean-Jacques Olier (zm. 1657) zaoy seminarium duchowne pod Paryem (1641) i przenis je nieco
pniej do stolicy, gdy zosta proboszczem kocioa Saint-Sulpice. Wsppracujcy z nim kapani tworzyli wsplnot, uformowan po jego mierci w zgromadzenie bez obowizkowych lubw zakonnych,
nazwane sulpicjanami. Olier stawia due wymagania seminarzystom, pragnc, eby sulpicjaskie seminarium stao si wzorem dla innych diecezji i krajw. da wic od nich wiedzy i cnoty, a przede
wszystkim cisej wizi z Jezusem Chrystusem i Jego Boskim Kapastwem. W seminariach sulpicja-
102
skich ksztatowano typ kapana pobonego, wyksztaconego i agodnego w dziaalnoci duszpasterskiej.

Za ycia ksidza Olier powstay cztery takie seminaria, nastpnie bardzo liczne w Francji i Kanadzie.
Wincenty a Paulo i Jan Eudes
Kapan o niezwykych losach ycia, Vincent de Paul (ac, a Paulo, 1581-1660, wity), chopskiego pochodzenia, uzdolniony i wyksztacony w teologii i prawie (licencjat w Paryu ok. 1623), po ucieczce z
niewoli w Tunezji osiad w Paryu i znalaz si pod wpywem Pierrea Berulle. Za jego porednictwem
otrzyma parafi pod Paryem, lecz wkrtce przyj posad domowego nauczyciela u hrabiego Filipa de
Gondi, dowdcy galer krlewskich. Dao mu to moliwo zajmowania si galernikami i biednymi ludmi. Prowadzi take misje ludowe. Do pomocy w dziaalnoci dobroczynnej skupia wok siebie (od
1617) suebnice ubogich (Filles de la Charite), z ktrych powstao zgromadzenie sistr szarytek. Do
pracy duszpasterskiej na zaniedbanym odcinku nauczania prostego ludu powoa (1S25) kongregacj misyjn (ksiy misjonarzy), zajmujc dom przy College des Bons Enfants, a od 1632 roku przy szpitalu
Saint-Lazare, co dao im drug nazw: ksia lazaryci.
Wincenty, na prob arcybiskupa Parya, prowadzi w domu Saint-Lazare konferencje dla klerykw
przed wiceniami kapaskimi. Przybywa tam take kler paryski na gone wwczas konferencje wtorkowe, na ktrych prowadzono dyskusje o apostolstwie. Wielki napyw kandydatw do zgromadzenia misjonarzy skoni Wincentego do utworzenia wasnego seminarium duchownego, przy materialnym wsparciu kardynaa Richelieu.
W formacji kapaskiej wysuwa Wincenty na pierwsze miejsce rozwj ycia wewntrznego. Uwaa
jednak, e kapan ma nie tylko udoskonali siebie, ale posi znajomo kierownictwa duchowego. W
uprawianiu studiw domaga si, by prowadziy do mioci w takim samym stopniu, jak do wiedzy. Biskupi w 30 diecezjach, do koca XVII wieku, oddali lazarystom prowadzenie seminariw duchownych.
W Polsce ich pierwsz placwk staa si parafia witego Krzya w Warszawie, dokd skierowa (1651)
grup misjonarzy sam Wincenty a Paulo, na prob krlowej Ludwiki Marii Gonzagi. Biskupi osadzali
ich w diecezjach z myl o misjach ludowych i seminariach duchownych. Biskup chemiski, potem krakowski, Jan Maachowski ufundowa im domy w Chemnie (1677) i Krakowie (1682). Uczynio to take
wielu innych biskupw.
Kapan Jean Eudes (1601-1680, wity) nazwany przez papiea Piusa X doktorem i apostoem liturgicznego kultu Najwitszego Serca Jezusowego, dziaa w Caen jako superior oratorianw i oddawa si misjom parafialnym, szczeglnie w zaniedbanych parafiach wiejskich Normandii. Mia wielu wsppracujcych z nim ludzi, ale widzia konieczno formowania kapanw wedug potrzeb wczesnego Kocioa.
Odszed od oratorianw, by zaoy wasne seminarium duchowne o praktycznym, pastoralnym nastawieniu. Do jego kierowania i do prowadzenia misji ludowych powoa zgromadzenie kapanw pod nazw Kongregacja Jezusa i Maryi (1643).
Nowe zgromadzenie miao w zimie ksztaci seminarzystw, a w lecie gosi misje, by zachowa harmoni midzy teori i praktyk. Seminarzystom dawano wiedz w okrelonym, rednim zakresie. Wpajano
w nich pobono oraz mio do kapastwa i Kocioa. Kapanom bya pomocna ksika Eudesa Dobry
spowiednik. Kongregacja, istniejca na prawie diecezjalnym, zyskaa papieskie zatwierdzenie (1674) od
Klemensa X. Prowadzia ju wwczas kilka seminariw, zakadaa dalej nowe, lub obejmowaa kierownictwo powierzonych jej seminariw diecezjalnych. Wprawdzie (po 1650) biskupi we Francji coraz czciej tworzyli seminaria, prowadzone przez kler diecezjalny, ktrego poziom znacznie wzrs w porwnaniu z stanem na kocu XVI wieku.
Woskie zgromadzenia kapaskie
Filipini, zwani te woskimi oratorianami, lub oficjalnie kongregacj oratorium witego Filipa Neri,
byli w Rzymie pierwszym stowarzyszeniem kapanw, ktre nie przyjo formy zakonu, lecz bez lubw
czy jakiego uroczystego przyrzeczenia podlegao jurysdykcji miejscowego biskupa i zajmowao si
duszpasterstwem w rodowiskach religijnie zaniedbanych. Utworzy je (1564) Filip Neri (1515-1592,
103
wity), a od papiea Pawa V uzyskao zatwierdzenie swych konstytucji, Filip, zwany Apostoem Rzymu
oddawa si dziaalnoci w Oratorium Boej Mioci, a take opiece nad biednymi i chorymi. Stowarzyszenie filipinw kontynuowao te dziedziny pracy duszpasterskiej. Szybko te rozwino si w Italii i na
Sycylii, pniej w wielu innych krajach i pooyo zasugi w ksztaceniu kleru, wychowaniu modziey, w
teologii ascetycznej i muzyce. W ich oratoriach piewano pieni na kilka gosw, skomponowane w stylu
nowej muzyki, z czego wzia si nazwa oratorium muzycznego.
Stanisaw Grudowicz, kanonik i profesor Akademii Lubraskiego w Poznaniu sprowadzi (1668) filipinw do miejsca pielgrzymkowego na witej Grze pod Gostyniem, a nastpnie odda im (1671), za zgod biskupa, swoj parafi w Poznaniu na Srdce.
Do zada duszpasterskich kadego kapana parafialnego naleao religijne nauczanie. Dostrzegano
wszake potrzeb zorganizowania wsplnot kapaskich, ktre zajyby si nim w rodowiskach szczeglnie zaniedbanych.
Oblaci witego Ambroego, zwani take ambrozjanami, stali si takim zgromadzeniem. Powoani
(1578) przez Karola Boromeusza w Mediolanie dla pnocnej Italii, zorganizowani przez jego wsppracownika kapana Giovanrn Martinelli, skadali jedno lubowanie: odda si cakowicie do dyspozycji
swego biskupa w dziedzinie nauczania i troski o biednych. Zajmowali si nie tylko nauczaniem w szkoach i kolegiach, ale take w seminariach duchownych.
Klerycy regularni Matki Boej, zwani leonardami od nazwiska swego zaoyciela, Jana Leonardi
(1543-1609, witego), powstali (1574) w Lukce, gdzie on zajmowa si religijnym nauczaniem, opiek
duszpastersk nad chorymi w szpitalach i nad winiami. Zgromadzenie, zatwierdzone (1593) przy poparciu Filipa Neri przez papiea Klemensa VIII, stawiao bezpatne nauczanie dzieci na pierwszym miejscu w swej dziaalnoci.
Kamilianie, zatwierdzeni (1586) przez Sykstusa V jako Towarzystwo Sug Chorych, powstali wskutek
bolesnych dowiadcze osobistych Kamila de Lellis (1550-1614, wity), ktry dugo leczy ran na
nodze i dugo przebywa w szpitalach. Choroba przeszkodzia mu zosta kapucynem. Gdy potem ukoczy teologi i przyj wicenia kapaskie, zorganizowa now wsplnot zakonn, w ktrej obowizywa dodatkowy lub: oddania si bez reszty posudze chorych, nawet zaraonych. Na habicie umieszczono czerwony krzy, znak ofiarnej mioci. Za ycia zaoyciela otwarli kamilianie 65 wasnych szpitali.
Prawie kady swj dom zakonny cz z wasnym szpitalem. Do Polski przybyli w pniejszym okresie.
Pijarzy
Pierwsz bezpatn szko ludow otworzy w Rzymie (1597) kapan aragoski Jzef Calasanza (15561648, wity). Po przybyciu z Hiszpanii nalea do rzymskiego Bractwa Chrzecijaskiego ycia i po
kilkunastu latach zorganizowa (1617) zgromadzenie kapanw o dugiej nazwie oficjalnej Ordo Clericorum Regularium Pauperum Matris Dei Scholarum Piarum, zwanych po wosku scolopi, a po polsku pijarami. Gdy uzyskali (1617, 1621) papieskie zatwierdzenie od Pawa V, dodali do trzech lubw zakonnych jeszcze czwarty: powicenia si wychowaniu modziey. Przeyli kryzys swego zgromadzenia
przed mierci zaoyciela, ale prowadzili ju wwczas do znaczn liczb szk dla dzieci i kolegiw
dla modziey. Po pokonaniu trudnoci i ponownym uznaniu (1669) przez Klemensa IX pomnoyli ich
liczb we wszystkich krajach.
Do Polski przybyli (1642) z Moraw, po zajciu tego kraju przez wojska szwedzkie. Krl Wadysaw IV
ufundowa im klasztor w Warszawie, a starosta spiski Stanisaw Lubomirski drugi klasztor w Podolicu
na Spiszu. Do koca XVII wieku mieli w kraju 15 klasztorw i prowadzili kolegia na wysokim poziomie
nauki i wychowania.
Jezuici
Kolegia jezuickie, zanim pijarzy zaczli z nimi wspzawodniczy, byy przez cae stulecie od swego
powstania najlepszymi szkoami dla modziey. Od wybitnie uzdolnionego intelektualnie generaa jezuitw Claudio Aquavivy (zm. 1615) otrzymay fundamentalny program nauki i organizacj studiw (Ratio atque institutio studiorum Societatis Jesu, 1586). Za jego przeoestwa powstao okoo 200 kolegiw,
104
tak e ich liczba wzrosa do 372 w 1616 roku. Ksztacono w nich i wychowywano bardzo wielu uczniw.
W 18 kolegiach francuskich (w 1643) byo ich 13 tysicy. Urzdzanie uroczystoci szkolnych i przedstawie teatralnych czyo rodzicw ze szko i poszerzao zakres jej wpyww. Dla modziey wzorami
stali si modzi wici jezuiccy: Stanisaw Kostka (zm. 1568), Alojzy Gonzaga (zm. 1591) i Jan
Berchmans (zm. 1621).
Jezuiccy teologowie wnieli duy wkad w katolick nauk, ale napotkali na sprzeciw teologw dominikaskich w niektrych ujciach teologii dogmatycznej i moralnej (zob. molinizm, bajanizm). Obroniwszy
za Aquavivy apostolski charakter zakonu, prowadzili misje na Wschodzie i w Ameryce, szukajc nowych
metod dziaania. W polityce przypisywano im wielkie wpywy, bo byli spowiednikami i kaznodziejami
dworw monarszych, ale Aquaviva nie pochwala mieszania si do polityki, ludzi nawet tak wybitnych i
zasuonych, jak Piotr Skarga w Polsce,
Dziaalno jezuitw, nadzwyczaj poyteczna dla Kocioa, spotykaa si szczeglnie we Francji z niechci, a nawet wrogoci. Walczyli z nimi jansenici i gallikanie. W koach dworskich obawiano si ich
wpywu na monarch. Na uniwersytetach lkano si jezuickiego monopolu na kolegia i tendencji do
przeksztacania ich w akademie. Przez duszy czas odnoszono si wrogo do nich jako zakonu hiszpaskiego z pochodzenia i ducha, tym bardziej e krl hiszpaski Filip II domaga si przeniesienia do jego
monarchii rezydencji generaa, a co najmniej ustanowienia dla Hiszpanii osobnego komisarza generalnego. W cesarstwie protestanci obwiniali ich o kontrreformacj Ferdynanda II i nadmierne wpywy polityczne.
W Polsce, gdzie byli jednym z gwnych czynnikw trydenckiej odnowy Kocioa, obwiniano jezuitw o
nakanianie Zygmunta III do absolutyzmu. Szczeglnej niechci doznawali od Akademii Krakowskiej za
odbieranie jej monopolu w dziedzinie nauczania. Nie dopucia ona do przeksztacenia kolegium poznaskiego w akademi, cho miao ju (1611) nadajcy mu tak rang przywilej krlewski. Ze rodowiska
krakowskiego wychodzio najwicej pamfletw na zakon, tam te opublikowano zniesawiajce go, faszywe Monita secreta. Wzrastaa jednak liczba jego klasztorw i kolegiw. W 1634 roku mia 42 kolegia
i liczy okoo 1000 zakonnikw. Wedug pamitnikw J. Kitowicza, jezuici cieszyli si w spoeczestwie
polskim najwikszym szacunkiem z wszystkich zakonw.
Kapucyni
Od koca XVI wieku byli oni obok jezuitw najbardziej zasuonym zakonem w dziaalnoci duszpasterskiej. Ich pocztki jako trzeciej mskiej gazi zakonu franciszkaskiego sigaj poprzedniego okresu,
kiedy to Klemens VII pozwoli (1525) franciszkaninowi cisej obserwancji Mateuszowi Bassi (Matteo
da Bascio, zm. 1552) przebywa w habicie poza klasztorem, zachowywa surow regu witego Franciszka i uprawia wdrowne kaznodziejstwo. Doczy do niego Ludwik z Fossombrone (zm. po 1555)
waciwy twrca kapucynw, ktry uzyska od papiea (1528) zatwierdzenie wsplnoty Braci mniejszych
eremitw w. Franciszka. Oddajc si pokucie, nosili brody i szorstki habit ze spiczast kapuz (std nazwa kapucyni). Przeyli due trudnoci, zwaszcza po usuniciu Ludwika z urzdu generalnego wikariusza zakonu i przejciu Bernardina Ochino do reformacji. Otrzymali od Klemensa VII zakaz tworzenia
klasztorw poza Itali.
Grzegorz XIII uchyli (1574) ten zakaz, szybko wic rozpowszechnili si we Francji, Hiszpanii, Niemczech i Niderlandach. Do Polski przybyli dopiero w nastpnym okresie, dugo wzbraniajc si z obawy,
e nie znajd odpowiednich warunkw do zachowania surowej reguy zakonnej. Gdy Pawe V przyzna
im (1621) osobnego generaa, liczyli ju 15 tysicy zakonnikw, ktrzy zajmowali si goszeniem kaza i
prowadzeniem misji parafialnych, a take dziaalnoci na misjach w Ameryce i na Wschodzie. W dziaalnoci duszpasterskiej propagowali przede wszystkim naboestwo czterdziestogodzinne, zakadali
bractwa Boego Ciaa, budowali kalwarie.
Pierwszym mczennikiem kapucynw zosta gwardian z Feldkirch, Fidelis von Sigmaringen (15771622, wity), zamordowany przez kalwinw, gdy gosi kazania misyjne w Seewis. We Francji dziaa
synny Ojciec Jzef z Parya (1577-1638), ktry pochodzi z hrabiowskiego rodu de Maffiiers. By on
zaufanym doradc kardynaa Richelieu i mia duy wpyw na polityk. Zajmowa si dziaalnoci misyj-
105
n, mianowany przez papiea apostolskim prefektem misji wschodnich. Pooy te wielkie zasugi w
odnowieniu ycia religijnego we Francji.
W dziele reformy Kocioa w Niemczech i Czechach zasuy si kapucyn Wawrzyniec z Brindisi
(1559-1619, wity). Biegy w patrystyce i teologii, napisa monumentalne dzieo Lutheranismi Hypotyposis (1607-10), w ktrym wskaza na odejcie Lutra od nauki Kocioa z okresu patrystycznego. Jego
pisma mariologiczne s wiadectwem wiary w Niepokalane Poczcie, Wniebowzicie i Porednictwo
ask Najwitszej Maryi Panny.
Zakony odnowione
Dawne zakony, zwaszcza ebracze, take rozwijay si w tym okresie, cho w mniejszym stopniu ni
nowe. Nieco mniejszy, niemniej istotny by ich wkad w religijne odrodzenie potrydenckie.
W zakonie franciszkaskim cisej obserwancji (obserwanci, zwani w Polsce bernardynami) utworzono
nowe, surowsze obserwancje: w Hiszpanii dyskalceatw, w Italii reformatw, we Francji rekolektw.
Pierwsi z nich, dziki dziaalnoci Piotra z Alkantary (1499-1562, wity), rozszerzyli si na Portugali,
Filipiny i Ameryk. Chodzili boso, stosowali surowe umartwienia, ktrych przykad da Piotr, ograniczajcy si do minimalnego poywienia i krtkiego snu.
Reformaci i rekolekci powstali z domw rekolekcyjnych obserwantw w Italii i Francji. Reformaci z
Italii rozpowszechnili si w Bawarii, Austrii i Polsce, rekolekci z Francji - jedynie w Niderlandach. Z
obserwantami miay te trzy grupy jednego generaa, ale posiaday wasne kustodie, prowincje, wikariuszy
generalnych i generalnych prokuratorw w Rzymie. W przecigu stu lat (od 1585) liczba ich klasztorw
wzrosa z 133 do 1340, u obserwantw za z 1980 tylko do 2080. Reformaci zaoyli w Polsce pierwsze
klasztory w 1622 roku i przez p wieku zwikszyli ich liczb z 4 do 40,
Augustianie-eremici zostali take objci reform. W jej wyniku powstali w Hiszpanii, najpierw (1588) w
Talavera de le Reina, bosi augustianie, wkrtce nazwani rekelektami. Prowadzili oni ycie pokutnicze i
kontemplacyjne, w surowym ubstwie. Ze wzgldu na znaczn liczb klasztorw tworzyli osobne prowincje. Woscy augustianie zreformowani pozostali przy nazwie augustianw bosych (dyskalceatw).
Ich konstytucje zatwierdzi (1620) Pawe V. Rozpowszechnili si we Francji, Niemczech i Austrii. Prowadzili misje w Chinach.
Karmelici zreformowani (bosi) utworzyli (1580) w Hiszpanii osobn prowincj, za pozwoleniem Grzegorza XIII, a potem uzyskali prawo wybierania wasnego generaa. Przez surowo reguy upodobnili si
do zakonw pokutnych, jak kartuzi i kameduli. Zdobyli wszake wysokie wyksztacenie dziki swemu
kolegium w Alcala i nauczaniu ich teologw na uniwersytecie w Salamance. Jeden z nich, Thomas a Jesu
(zm. 1627) zasyn dzieem o misjach (De procuranda salute omnium gentium). Rozprawa ta miaa
wpyw na utworzenie Kongregacji Rozkrzewiania Wiary.
Dominikanie ju w XIV wieku przeywali ruch obserwancki, dcy do wznowienia pierwotnej gorliwoci i ideaw zakonnych. Po soborze trydenckim rozwiny si ich kongregacje obserwanckie, ktrych w
1620 roku byo dziewi: we Francji, Hiszpanii, Italii i Portugalii. W Polsce ruch obserwancki wzrs po
wizytacji (1617-1619) komisarza generalnego Damiana Fonseca. Pierwsz kongregacj obserwantw
utworzy przeor A. Skopowski, pod wezwaniem dopiero co ogoszonego bogosawionym Ludwika Bertranda, std ich popularna nazwa bertrandyci.
Kongregacja maurynw i cystersi
Benedyktyni, posiadajcy wiele bogatych opactw, obsadzanych czsto przez monarchw opatami komendatoryjnymi, mieli tworzy prowincje lub kongregacje, wedug polecenia soboru trydenckiego. W
niejednym kraju, jak Francja, Niderlandy i Niemcy, kongregacje powstaway powoli i niekiedy do obrony
dawnych praw, bo z trudnoci przezwyciano system komendatoryjny. Odnowa tych zakonw rozwina si dopiero na pocztku XVII wieku, kiedy lotaryskie i burgundzkie opactwa utworzyy (1604) now kongregacj w Saint-Vanne, Pod jej wpywem powstawaa francuska kongregacja w. Maura (mauryni), zatwierdzona (1621) przez Pawa V. Odnowiono w niej wzorow wierno regule i surowo mniszego ycia, do czego przygotowyway wsplne nowicjaty dla kadej prowincji. W szeciu prowincjach
106
naleao do kongregacji 178 klasztorw, ktrych generalny przeoony w opactwie St-Germain-des Pres
by wybierany na trzy lata. Nad zachowaniem konstytucji czuway regularnie przeprowadzane wizytacje.
Mauryni przyczynili si nie tylko do odnowy i pogbienia ycia zakonnego, ale take do rozwoju nauk
kocielnych, szczeglnie historycznych.
W cesarstwie trzy kongregacje benedyktyskie (szwabska, szwajcarska i austriacka) odegray mniejsz
rol w rozwoju ycia monastycznego i kocielnego ni mauryni.
Cystersi zaczli wczeniej od benedyktynw tworzy nowe kongregacje, ktre prowadziy odnowione
ycie zakonne. Ich rozwj by jednak powolny. W 1642 roku do tzw. cisej obserwancji naleao 35
opactw na 160 pozostajcych w tzw. zwykej obserwancji. Do konfliktu midzy obiema obserwancjami
doszo w nastpnym okresie, za papiea Aleksandra VII. W Polsce odnowie cystersw przysuya si
wizytacja klasztorw (1579-1580) przez opata z Chatillon, Edmunda od Krzya, ktry doprowadzi do
utworzenia polskiej prowincji. W XVII wieku regularnie odbywaa ona kapitu prowincjaln i przyjmowaa wizytacj wikariuszy generalnych.
Dawne i nowe zakony eskie
Kryzys ycia zakonnego na przeomie XV i XVI wieku nie omin klasztorw eskich. Ich reform
podjto po soborze trydenckim.
Benedyktynki wprowadzay j pod kierunkiem benedyktynw, ale take jezuitw i kapucynw, szczeglnie we Francji, w ktrej pocztek reformie dao opactwo na Montmartre w Paryu za ksieni Marie de
Beauvilher. Nowe klasztory byy ju orodkami surowe] obserwancji. W Polsce reform benedyktynek
przeprowadzaa ksieni chemiska, Magdalena Mortska (zm. 1631).
Cysterki dokonay odnowy w dwch nurtach: jeden zosta uksztatowany przez generalne kapituy cystersw z Citeaux, drugi powsta samodzielnie w zreformowanych lub nowo fundowanych klasztorach,
tworzc nowe rodziny zakonne cysterek. We Francji byy to feuillantki (1587), z klasztoru w Feuillant, w
ktrym reformy dokona cysters Jean de la Barriere (zm. 1660). Cysterki surowszej obserwancji miay za
patrona w. Bernarda, dlatego dawano im nazw: bernardynki. W Hiszpanii powstay bernardynkirekoletki (uznane przez Pawa V, 1606). We Francji (Roumilly), przy wspudziale Franciszka Salezego,
zaoono klasztor bernardynek Boej Opatrznoci.
Dominikanki mniszki, oddajc si kontemplacji, mniej potrzeboway reformy, ale may te by ich rozwj w okresie reformacji.
Dominikanki tercjarki zostay przez Piusa V zobowizane (1566) do przestrzegania cisej klauzury,
lecz zachoway wasne konstytucje, ktrymi rniy si od mniszek II zakonu dominikaskiego. W Polsce
klasztory dominikanek III zakonu powstay na pocztku XVII wieku: w Poznaniu, Przemylu i Krakowie.
Franciszkanki II zakonu (klaryski) uchroniy si podczas reformacji przed upadkiem ycia zakonnego.
W 1600 roku posiaday w Niemczech du liczb (ok. 900) klasztorw. Powstaa natomiast ich nowa
rodzina zakonna: kapucynki, ktrych pierwszy klasztor zaoya (1538) w Neapolu Hiszpanka, Maria
Laurenzia Longo (zm. 1542). Szybko rozwiny one swe klasztory w Italii, Francji i Hiszpanii.
Franciszkanki III zakonu (tercjarki) otrzymay ju od Leona X (1521) zatwierdzenie reguy i nowych
konstytucji. Rozwijay si wic w XVI wieku, bd jako kongregacje o prostych lubach, bd jako odrbne rodziny zakonne franciszkaskie, jak annuncjantki, bernardynki (w Polsce) i siostry szpitalne
w. Elbiety (elbietanki).
Obostrzone przez Piusa V przepisy o klauzurze nie zahamoway powstawania nowych eskich zakonw,
ktre wczyy si w wychowawcz i charytatywn dziaalno Kocioa.
Urszulanki, zaoone dopiero co przed soborem trydenckim, zajmoway si wychowaniem i ksztaceniem dziewczt.
Salezjanki odday si take tej dziaalnoci, cho pocztkowo miay jako gwny cel opiek nad biednymi i chorymi. Zaoone (1610) przez Joann Franciszk Fremyot de Chantal (zm. 1641, wita), przy
wspdziaaniu Franciszka Salezego, przyjy w 1618 roku regu augustiask i nakazan klauzur, a
przez to nowy kierunek dziaania. W roku mierci zaoycielki posiaday 86 klasztorw.
107
Siostry Marii Ward (zwane angielskimi pannami) powstay jako stowarzyszenie do wychowywania
dziewczt angielskich katolikw na emigracji. Wedug zaoycielki (zm. 1645) miay przyj regu jezuick, lecz nie uzyskay papieskiego zatwierdzenia. Maria Ward dostaa si na jaki czas do wizienia na
podstawie zoliwych oskare. Przetrwa jednak zaoony przez ni w Monachium (1626/27) Instytut
Panien Angielskich i rozwino si zgromadzenie sistr. Gdy zostay zreorganizowane na przeomie
XVII i XVIII wieku, otrzymay oficjaln nazw Instytutu Maryi. Dziaaj do dzisiaj w kilku krajach,
prowadzc szkoy i pensjonaty dla dziewczt.
Rozdzia 13
NAUCZANIE I NAUKA
Koci, zwaszcza przez zakony, zorganizowa nauczanie w szkoach nowego typu i oywi studia teologiczne na niektrych uniwersytetach. Uprawianiu nauki suyy coraz zasobniejsze biblioteki przy kolegiach i na uniwersytetach, a take w klasztorach. Ksiki wydaje si we wasnych drukarniach kocielnych.
Nauczanie religijne odbywao si nie tylko w parafiach przez szkoy wyznaniowe, ale take przez nakazane soborowymi dekretami systematyczne kazania. Funkcj dydaktyczn speniay teatry, szczeglnie
jezuickie, ktre stay si zjawiskiem do powszechnym.
Teologia bya nastawiona pocztkowo za bardzo na obron prawd wiary i polemik z ewangelikami
(teologia kontrowersji), wykorzystujc do tego patrystyk i histori Kocioa. Uwikaa si nadto w spory
tomizmu i augustianizmu, zwaszcza w spr o woln wol i ask oraz w dugotrwae spory jansenistyczne. W dziedzinie prawa powsta spr o rozumienie wadzy papieskiej i rozwina si teoria gallikanizmu.
Szkoy katolickie zajmoway si take naukami humanistycznymi i cisymi, ale Koci nie unikn
bolesnego konfliktu z Galileo Galileim i Giordanem Brunem. Filozofia Ren6 Descartes wprowadzia do
nauki sceptycyzm metodologiczny, a kartezjanizm w swym nurcie naturalistycznym sta si zagroeniem
dla wiary.
Kocielne nauczanie
Prowadzono je na uniwersytetach, w kolegiach, szkoach katedralnych i parafialnych. Na wyszym poziomie nauczania korzystano z traktatw teologicznych i ascetycznych, wydawanych teraz bardzo czsto.
Ksiek dostarczay dawne i nowe drukarnie. Dostpne byy nie tylko w sprzeday, ale rwnie w coraz
liczniej tworzonych bibliotekach. Oywiony nurt literatury religijnej nie siga jednak tak szeroko, by
obj wszystkie warstwy spoeczne, zwaszcza e na wsiach og ludzi nie umia czyta ani pisa, nie
mg wic korzysta nawet z katechizmw dla ludu.
Katechizm rzymski, wydany przez Piusa V wedug zalece soboru trydenckiego, podobnie jak katechizmy Piotra Kanizego, Roberta Bellarmina i Melchiora Angera, suyy nauczajcym jako wskazania programowe. Cieszyy si wielk popularnoci. Katechizm Angera (1563) wydano w cigu omiu lat w
wysokim na owe czasy nakadzie 42 tysicy egzemplarzy.
Specjalnie dla nauczajcych wyda Kanizy Sum nauki chrzecijaskiej (1554), a Bellarmino Obszerniejsze wyjanienie nauki chrzecijaskiej (1598), ktre wkrtce zostay przetumaczone na wiele jzykw.
Katechizmy w Niemczech - poza Katechizmem Kanizego - opracowano pocztkowo pod wpywem dzie
Erazma i Lutra. Pniej stay si one samodzielne, lecz nie zawsze odznaczay si przejrzystoci w ukadzie treci.
Nauczaniem zaniedbanego ludu zajo si specjalnie do tego powoane przez Karola Boromeusza i rozpowszechnione we Woszech Bractwo chrzecijaskiej nauki. We Francji kapan Cesar de Bus (15441607, wity) zaoy w Aix Kapaskie Stowarzyszenie Nauki Chrzecijaskiej, ktre uzyskao zatwierdzenie (1598) od Klemensa VIII. Pijarzy take zajli si szkolnictwem ludowym, cho w XVIII
108
wieku bardziej znani stali si przez swe kolegia. Religijnemu doksztaceniu ludnoci wiejskiej i miejskiej
suyy misje parafialne, prowadzone przez jezuitw i kapucynw, a pniej te przez ksiy misjonarzy.
Kler parafialny, wedug nakazu soboru trydenckiego, by zobowizany w kad niedziel i wito do
systematycznego nauczania prawd wiary. Zakony ebracze: franciszkanie i dominikanie kontynuoway
w krajach romaskich zwyczaj goszenia cyklw kaza adwentowych i wielkopostnych. W krajach objtych reformacj jezuici wprowadzili nowy typ kaza, tzw. kontrowersyjnych, w ktrych poruszano tematy polemiczne i prostowano lub zbijano nauk protestanck.
W nauczaniu parafialnym, zdaje si, nastpi odwrt od rozpowszechnionej w Italii kaznodziejskiej
praktyki objaniania caych ksig Pisma witego, zwaszcza Listw w. Pawa, a przyjo si goszenie
kaza tematycznych. Wszake jeden z wielkich kaznodziejw woskich, Lorenzo da Brindisi (Wawrzyniec z Brindisi, 1559-1619, wity, doktor Kocioa) czy umiejtnie kazania tematyczne z wyjanianiem tekstw biblijnych. We Francji cieszyy si powodzeniem kazania o tematyce eucharystycznej i
pokutnej (post). W Niemczech dominoway pocztkowo kazania apologetyczne, co jest zrozumiae w
okresie obrony katolickiej nauki przed ewangelikami, pniej jednak - od nyskiego plebana N. Tintzmanna - zajmowano si systematycznym nauczaniem wszystkich praw wiary w kazaniach tematycznych.
Biblioteki i drukarnie
Oywienie religijne, spotgowane reform i reformacj, zwikszyo zapotrzebowanie na nauczanie, ale i
na ksik.
Bazylea, dotychczasowy najwikszy orodek sztuki drukarskiej, staa si protestancka, a Pary i Lyon,
nie mniej liczce si uprzednio orodki, osaby w tej dziedzinie z powodu wojen hugenockich. Wzrosa
natomiast liczba drukarni w Wenecji i Rzymie, nie ustaa za aktywno drukarni hiszpaskich.
Z Wenecji do Rzymu powoa ju Pius V (1561) wybitnego drukarza i filologa, Paola Manutiusa, ktrego ruchliwa dziaalno umoliwia Sykstusowi V zaoenie (1587) drukarni watykaskiej. Kongregacja Rozkrzewiania Wiary posiadaa (od 1626) wasn drukarni, wyposaon w czcionki aciskie, greckie, arabskie i armeskie, by moga misjonarzom dostarcza ksigi liturgiczne.
W Niemczech, gdzie istniao wiele drukarni protestanckich, katolicy take zakadali wasne. Jezuici starali si o nie w szczeglniejszy sposb. W Dillingen otworzyli swoj drukarni, obok istniejcej ju innej
katolickiej.
Obfite wydawanie ksiek - w Niemczech, na pocztku XVI wieku ponad 1500 nowych pozycji rocznie uatwiao tworzenie bibliotek, zwaszcza przy szkoach. Jezuici przyjli zasad, e biblioteka istnieje
przy kadym kolegium, Na dowd przykadania do niej szczeglnej wagi przytacza si wypowied Piotra
Kanizego, e atwiej wyobrazi sobie kolegium bez kocioa (to nie znaczy bez kaplicy), anieli bez biblioteki.
Biblioteka Watykaska nie tylko zwikszya zbiory, przede wszystkim z daru (1623) ksicia elektora
Maksymiliana Bawarskiego (Bibliotheca Palatina), ale otrzymaa ju od Sykstusa V nowy budynek, w
ktrym zapocztkowano artystyczne wyposaanie sal bibliotecznych.
Rzymsk bibliotek dostpn dla publicznoci (od 1614) zorganizowa augustianin eremita, biskup Angelo Rocca. Od jego imienia nazwano j Bibliotheca Angelica.
Biblioteka Ambrozjaska w Mediolanie staa si szybko sawn, obok Watykaskiej. Ufundowa j i
udostpni do publicznego korzystania (od 1609) kardyna Federigo Borromeo.
Na pocztku nastpnego okresu liczono 80 bibliotek publicznych w Italii, 50 w Niderlandach, 27 we
Francji, 23 w Niemczech, 11 w Anglii. W Hiszpanii rozwj publicznych bibliotek zosta zapocztkowany
dokonan (1565) przez Filipa II fundacj biblioteki w Escorialu jako ksigozbioru o charakterze uniwersalnym. W Polsce, do ju istniejcych bibliotek (Biblioteka Akademii Krakowskiej) doszy nowe,
zwaszcza cenne biblioteki: Akademii Lubraskiego w Poznaniu, Akademii Wileskiej, Akademii Zamojskiej i kolegiw jezuickich. Ich rozwj zosta zahamowany w XVII wieku, na skutek politycznych
niepokojw i ekonomicznego upadku Polski.
Uniwersytety i teologia
109
Obok dawnych uniwersytetw, posiadajcych wydziay teologiczne, powstay nowe, nie tylko zakadane
przez protestantw (Heimstedt, Giessen), ale i przez katolikw. Sobr trydencki uzna wielk rol wydziaw teologicznych i potwierdzi ich przywileje. Papiee wspierali, zwaszcza w cesarstwie, zakadanie akademii katolickich, ktre powstay w Oomucu (1574), Wurzburgu (1582), Grazu (1586), Paderborn (1614), Salzburgu (1623), Osnabruck (1631) i Bambergu (1648). Wiele z nich prowadzili jezuici,
nauczajcy take na wydziaach teologicznych dawnych uniwersytetw. Wywoao to opozycj przeciw
nim za monopol w nauczaniu, co nie byo bez znaczenia w sporach teologicznych.
Papiee nie tylko wspierali nowe uniwersytety swoj pomoc. Papieskim rozstrzygniciom poddaway
wydziay teologiczne swe orzeczenia, czego nie byo w redniowieczu. Pierwszy uczyni to uniwersytet w
Louvain, gdy hiszpaskie uniwersytety zajy (1565) inne ni on stanowisko co do nauki Michela Baiusa.
Z dawniejszych uniwersytetw, paryski mia mniejsze powaanie w sprawach kocielnych z powodu
uprawiania gallikanizmu i wrogoci do jezuitw. Odnowienie teologii w ujciu tomistycznym wyszo z
uniwersytetw hiszpaskich, zanim Pius V uzna (1567) w. Tomasza za nauczyciela Kocioa. W Salamance istniao siedem katedr teologii, a profesor (dominikanin) Francisco de Vittoria (zm. 1546) utworzy wasn szko teologiczn ju przed soborem trydenckim. Kontynuowali j dominikanie i karmelici
bosi. Bya ona pod wpywem humanizmu, lecz posugiwaa si metod teologicznego dowodzenia. Staraa si ukaza spjni wiary i rozumu, nie ograniczaa si do zagadnie kontrowersyjnych, ale pogbiaa
problemy etyczne, m.in. zwizane z kolonializmem. Pod wpywem soboru trydenckiego staraa si suy
duszpasterstwu. Wydana w Salamance Summa sacramentorum staa si podrcznikiem teologii pastoralnej i miaa ponad 30 wyda.
Rzym przez kolegium jezuickie (Gregorianum) zosta koryfeuszem wiedzy teologicznej (czym nie by w
redniowieczu). Wykadali tam najwybitniejsi jezuiccy teologowie tego okresu: Roberto Bellarmino,
Francisco de Toledo (zm. 1596), Juan Maldonado (zm. 1583), Francisco de Suarez (zm. 1617), Gabriel
Vazquez (zm. 1604) i Diego Ruiz de Montoya (zm. 1632). Poza Bellarminem byli to Hiszpanie, ktrzy
uprawiali odnowion teologi i przenieli j z pewn odmian na uniwersytety niemieckie. Wprawdzie
kapitua generalna jezuitw w 1593 roku orzeka, e teologiem zakonu jest Tomasz z Akwinu, ale pozwolia odstpowa od jego nauki w uzasadnionych przypadkach.
U jezuickich teologw wystpio w szczeglniejszy sposb nastawienie praktyczne: duszpasterskie i polemiczne (teologia kontrowersyjna). Luis de Molina utworzy wasny system nauczania o wolnej woli i
asce (molinizm), ktry stan w opozycji do tomizmu.
Louvain stao si nie tylko ywotnym orodkiem uniwersyteckiej wiedzy teologicznej, ale take rozwinitego augustynizmu. Wsplnie z uniwersytetem w Kolonii wystpio najwczeniej przeciw nauce Lutra.
W pewnym stopniu wpyno to na wiksze zainteresowanie si teologi w. Augustyna, na ktrym opar
si luteranizm i kalwinizm
Augustynizm w ujciu Michela Baiusa (bajanizm) sta si przyczyn sporu midzy katolickimi teologami
o woln wol i ask Ju wczeniej dziea Augustyna stanowiy locus theologicus dla polemik midzy
katolikami a ewangelikami.
Bajanizm
Augustynizmem zajmowa si jeden z gwnych teologw soboru trydenckiego, genera augustianw
eremitw Girolamo Seripando (zm. 1563). Kontynuowali go w radykalnym ujciu profesorowie uniwersytetu z Louvain: Jan Hessels (zm. 1566) i Michel Baius (zm. 1589), a ich ucze, franciszkanin Sablons
gosi zblion do nauki Kalwina tez, e wolno woli czowieka polega na wolnoci od zewntrznego
przymusu. Problem by szczeglnie zoony, gdy sobr trydencki nie zajmowa si trudnym zagadnieniem teologicznym wspdziaania wolnej woli czowieka z ask Bo. Gdy uniwersytet w Louvain potpi (1560) dwadziecia zda Sablonsa, obaj profesorowie owiadczyli, e osiemnacie z nich uznaj za
prawdziwe. Udali si take na sobr, by znale potwierdzenie swego stanowiska. W Trydencie jednak
nie podjto dyskusji nad tym spornym zagadnieniem.
Baius, szczeglnie oczytany w dzieach w. Augustyna, opublikowa w tym czasie (1563/64) swoj nauk w licznych traktatach o pierwotnym stanie czowieka, o usprawiedliwieniu, wolnej woli i zasugach
110
czowieka, a take o Ofierze mszy witej i sakramentach. Uniwersytety hiszpaskie (Alcala, Salamanca)
potpiy jego 28 twierdze, zestawionych i im nadesanych przez lowaskiego profesora Jossego Ravesteyna (Tiletanusa). Na prob hiszpaskiego krla Filipa II i uniwersytetu z Louvain, Pius V orzek
bdno 79 tez na 120 zgoszonych. Baius przyj papieskie orzeczenie, podobnie jak uzna (1580) nastpne potpienie swych tez przez Grzegorza XIII. Uniwersytet w Louvain zobowiza si naucza wedug papieskich orzecze, lecz wywoa nowy spr, gdy sam potpi 34 tezy swego profesora, jezuity Leonharda Lessiusa (zm. 1623) o asce i przeznaczeniu. Sykstus V nakaza obu stronom milczenie, lecz
przynioso to tylko chwilowe uspokojenie, gdy dyskutowane zagadnienia, podjte w jansenizmie, wywoay kolejne spory i konflikty we Francji.
Spr o ask (molinizm)
Domingo Banez (zm. 1604), dominikanin, profesor w Salamance, stara si oczyci tomistyczn teologi
z nominalizmu. W oparciu o w. Tomasza akcentowa szczeglnie silnie, e Bg ma absolutne panowanie
nad wszystkimi bytami i e wolna wola czowieka podlega temu absolutnemu wadztwu w sposb konieczny. Godzio to w pogldy teologw jezuickich o absolutnie wolnej woli czowieka, ktra wszake
wsppracuje z ask Bo. aska ta jest za skuteczna, gdy Bg wie naprzd, jak czowiek postpi (molinizm). Najbardziej jednak godzio to w system ascetyczny jezuitw, oparty na wiczeniach absolutnie
wolnej woli czowieka. Banez wystpi bowiem przeciw dzieu hiszpaskiego jezuity, Luisa de Molina
(zm. 1600) o zgodnoci midzy woln wol czowieka a darami aski Boej i przewidywaniem Boym, a
take opatrznoci, przeznaczeniem i odrzuceniem przez Boga.
Dzieo Moliny zostao wydane (1588) z kocieln aprobat, cofnit jedynie na trzy miesice. Szybko
rozpowszechnio si przez kolejne wydania w rnych krajach. Powsta wszake spr o jego niektre
tezy. Prowadzi go nie tylko Banez, ale take inni teologowie dominikascy. W tej sytuacji papie Klemens VIII poleci specjalnej kongregacji kardynaw (Congregatio de auxliis divinae gratiae) zaj si
nauk Moliny. Po dugich debatach i konsultacjach z generaami: dominikaskim i jezuickim, gdy Molina
ju nie y (za ycia nie by przesuchiwany), Pawe V postawi kongregacji cztery zasadnicze pytania:
ktre zdania o asce naley zdefiniowa, ktre potpi, w czym tkwi rnica midzy katolickim i heretyckim ujciem zagadnienia i czy wyda bull na ten temat. Odpowiedzi nie byy zgodne, cho oglnie sdzono, e naley potpi 42 tezy Moliny. Papie orzek wic kompromisowo, e dominikaska teologia o
asce rni si od kalwiskiej, jezuicka za od pelagianizmu, e definicja aski nie jest wskazana i obu
stronom nakazuje si milczenie, a kongregacja zostaje rozwizana (1606). Nie mona byo inaczej uczyni wobec tajemnicy wiary, jak jest wspdziaanie Boej aski z woln wol czowieka. Dugi spr wyjani wszake niejedno zagadnienie, przydatne do teologicznego rozwaania tej tajemnicy wiary.
Augustinus i pocztki jansenizmu
Zagadnieniem aski Boej i wolnej woli zajmowa si w IV wieku w. Augustyn. Jego system teologiczny, augustynizm, by wykadany na uniwersytecie w Louvain i broniony przeciw teologom jezuickim.
Znalaz on szczeglnego rzecznika w studencie, a potem profesorze tej uczelni, Flamandczyku Corneliusie Jansenie (Janseniusz, 1585-1638). Cho obj (1630) katedr Pisma witego i je komentowa na
wykadach, nie przesta studiowa systematycznie dzie w. Augustyna, Zagadnieniem aski Boej w jego
ujciu zajmowa si stale, nawet gdy by rektorem uniwersytetu, a potem (od 1636) biskupem w Ypern.
Ca nauk tego Ojca Kocioa o asce Boej i przeznaczeniu czowieka wyoy w trzytomowej rozprawie Augustinus (peen tytu: Cornelii Jansenii Episcopi Yprensis Augustinus seu doctrina S. Augustini de
humanae naturae sanitate, aegritudine, medicina adversus Pelagianos et Massilienses), ktra ukazaa si
drukiem (1640), po jego mierci (zmar nagle na zaraz).
Ze wzgldu na ujcie nauki w. Augustyna w jej najsurowszej formie przeciw pelagianom, przy wiernym
posugiwaniu si jego terminami, bya ona zbliona do bajanizmu i rzeczywicie Jansen znajdowa si
pod tego wpywem. W innej rozprawie Pararela (Pararelle) atakowa te wprost molinistw.
Z surowych uj nauki w. Augustyna, podanych w dziele Jansena, wycign rygorystyczne wnioski
praktyczne dla ycia duchowego sawny wwczas i wpywowy Jean Duvergier de Haurrane, opat z
111
klasztoru Saint-Cyran (skrtowo zwany: Saint-Cyran). Zosta on przyjacielem Jansena, gdy ten przebywa (1609-1616) we Francji. Mia cisy zwizek z klasztorem cysterek w Port-Royal jako ich kierownik
duchowy. Wielki wpyw wywiera na ksieni Angelique Arnauld i nastpn ksieni, jej siostr Agnes.
W kierownictwie duchowym przyj Saint-Cyran metod psychologicznego szoku: odkada na kilka tygodni udzielenie rozgrzeszenia i nie dopuszcza przez duszy czas do komunii witej (tzw. atrycjonizm).
Stosowa t metod od 1627 roku i znalaz dla niej zrozumienie u ksieni Angelique, ktra nie przyjmowaa komunii od Wielkanocy do Wniebowstpienia.
Kardyna Richelieu, ze wzgldu na polityczn opozycj Saint-Cyrana, oskary go o herezj i chcia zaliczy do niej atrycjonizm. Nie zdoano jednak udowodni mu tego, ale trzymano w wizieniu, bez procesu. Opat uwolniony po mierci kardynaa, zmar rok pniej. Pozostawi wszake uczniw i powizania
jansenistw z polityk.
Otwarty spr o nauk Jansena rozpocz si jednak nie we Francji, lecz w Niderlandach Poudniowych.
Jezuici postawili zarzut, e odnowia ona bdy Kalwina i Baiusa. Podzielio to wydzia teologiczny w
Louvain na zwolennikw nauki Jansena (jansenistw) i ich przeciwnikw. Obie strony ogaszay pisma
polemiczne. Docieray one do Francji, gdzie do obrony Augustinusa przystpi nie tylko Saint-Cyran,
hamujcy jednak swych uczniw przed gwatownymi polemikami, ale take doktor Sorbony, Antoine
Arnauld (1612-1694), brat ksieni Angelique.
Polemiki przybray na gwatownoci, gdy 6 doktorw Sorbony udzielio aprobaty na wydanie Augustinusa w Paryu. Przeciwnicy jansenistw, wsparci przez kardynaa Richelieu, rozprawiali si z nim w
pismach i kazaniach. Zwolennicy nakonili za Arnaulda do repliki w rozprawce Apologia Jansena, wydanej wszake drukiem (1644) ze znacznym opnieniem.
W Rzymie znano spraw dziea Jansena przed jego opublikowaniem w druku. Zwlekano jednak z ogoszeniem orzeczenia, a gdy Urban VIII poda je wreszcie w bulli In eminenti (19.06.1643), niektrzy
kwestionowali jej autentyczno, inni za suszno sformuowa.
Nowy papie, Innocenty X, nie wycofa bulli, chcia jednak zaniechania sporu. Rozgorza on wszake
jeszcze bardziej z powodu rozprawy Arnaulda (1643) O czstej komunii (De la frequente communion...
[tytu duszy]), opublikowanej w obronie Saint-Cyrana, ktrego nauk o przyjmowaniu komunii witej
atakowa jezuita P. de Sesmaison. Rozprawa ta miaa aprobat 15 biskupw i 21 doktorw. Jej oceny
domaga si kardyna Mazarin od Stolicy Apostolskiej. Zanim doszo do potpienia pogldw Arnaulda
na komuni wit, we Francji jansenici podjli atak na rzekomy laksyzm w teologii moralnej jezuitw.
Jansenizm sta si przez to jeszcze bardziej zoonym problemem i dugo zajmowa Koci w nastpnym
okresie dziejw.
Teologia historyczna
Nauk Ojcw Kocioa starano si wykorzysta w sporze jansenistycznym.
Dla podkrelenia, e teologia opiera si na Objawieniu, zawartym w Pimie witym i Tradycji, jak to
okreli sobr trydencki, jezuita Antonio Possevino nazwa j teologi historyczn. Zajmowano si te
hebrajskimi i greckimi tekstami Biblii, cho sobr przyj aciski tekst Wulgaty za autentyczny i nakaza
posugiwa si nim w nauczaniu. Podjto si tumacze Pisma witego na jzyki narodowe. Za szczeglnie udane tumaczenie uwaa si mogunck Bibli Katolick (1614-1630).
W Polsce, po zbyt dowolnym katolickim tumaczeniu Biblii Leopolity (1561) i kalwiskim, doskonalszym tumaczeniu Biblii Brzeskiej (1563), wydano w kocu chtnie czytane i wznawiane tumaczenie
Biblii ks. Jakuba Wujka, ktry opracowa najpierw Nowy Testament (1593), potem ca Bibli (1599).
Stara si on w doczonym komentarzu wyjani po katolicku trudniejsze miejsca do obrony wiary witej powszechnej przeciw kacerzom tych czasw.
Egzegetycznymi komentarzami do Pisma witego zajmowali si wybitni teologowie tego okresu, a
wrd nich jezuici Francisco de Toledo i Juan de Maldonado oraz lowaski profesor Cornelius van Steen
(a Lapide, zm. 1637), ktry opracowa egzegez prawie wszystkich ksig. Pocztek naukom wstpnym do
Pisma witego da woski konwertyta z mozaizmu, dominikanin Sixtus de Siena zm. 1569) w dziele
Bibliotheca Sancta.
112
Pisma Ojcw Kocioa budziy wielkie zainteresowanie, bo z nich czerpano do kontrowersji teologicznych. Wydawano wic ich dziea, zwaszcza w. Augustyna. Profesor Sorbony, Marguerin de la Bigue
(zm. 1589) uwzgldni pisma 200 autorw chrzecijaskiej staroytnoci i redniowiecza w seryjnym
wydaniu Bibliotheca Sanctorum Patrum.
Historia Kocioa i hagiografia
Powoywanie si innowiercw na staroytne chrzecijastwo, wedug nich inne ni w Kociele katolickim, skonio uczonych do bada inskrypcji w rzymskich kocioach i katakumbach. Bezporedni jednak
impuls do wikszego ni w redniowieczu zainteresowania si katakumbami da Filip Neri przez propagowanie kultu mczennikw. Po przypadkowym odkryciu katakumb przy via Salaria, systematyczne
badania prowadzi (od 1593) Antonio Bosio i ogosi ich wyniki w wielkim dziele Roma sotteranea
(1632). Opisane groby, inskrypcje i obrazy daway wiadectwo o wierze pierwotnego Kocioa.
Martyrologium Romanum, w nowym ujciu kardynaa Guglielma Sirleta, przy wsppracy Cesarego Baroniusa, zostao wykorzystane (1584) do liturgicznych czyta. Przypominao mczennikw i witych
wyznawcw Kocioa. Budzio te zainteresowanie ywotami witych.
Hagiografia, wbrew ewangelickiej wrogoci do czci witych, znalaza u katolikw wybitnych badaczy i
autorw. Flamandzki jezuita, Heribert Rosweyde (zm. 1629) zebra bogaty materia hagiograficzny i uoy plan kompletnego wydania ywotw witych. Zaj si tym belgijski jezuita, Jean Bolland (zm.
1665) i przy wsppracy dwch asystentw: Godefroia Henschena i Daniela Papebrocha, po konsultacjach z wielu uczonymi, rozpocz (1643) wydawanie Acta Sanctorum. Zesp nazwany Societas Bollandnid (bollandyci) pracuje do dzisiaj i zajmuje si krytycznym wydawaniem ywotw witych.
W Polsce czytano najchtniej ywoty witych w opracowaniu ks. Piotra Skargi, wielokrotnie wydawane
(I wyd.: Krakw 1579).
Benedyktyska kongregacja w. Maura (mauryni) we Francji, zatwierdzona w 1621 roku, zaja si wydawaniem ywotw witych swojego zakonu. Jej bogata biblioteka w opactwie Saint-Germain-des-Pres
uatwiaa studia historyczne. Przygotowano (1647) szczegowy plan opracowania historii zakonu w.
Benedykta.
Oywione zainteresowania historyczne we Francji skoniy jezuit Denisa Petau (zm. 1652) do wydania
pierwszego naukowego opracowania chronologii: Doctrina temporum, w ktrym widzi si pocztek dzie
z zakresu nauk pomocniczych historii.
Dawne sobory wzbudziy zainteresowanie uczonych w okresie stara o nowy sobr i podczas soboru trydenckiego. Po wydaniach czstkowej historii synodw i soborw przez J. Merlina i P. Crabbe ukazaa si
w Rzymie (1608-12) czterotomowa, opracowana w oparciu o poprzednie, historia samych tylko soborw
staroytnoci, z oryginalnymi greckimi tekstami ich uchwa.
Sobr trydencki doczeka si bardzo szybko opracowania swej historii przez serwit Paolo Sarpi (zm.
1623). Jego Istoria del Concilio Tridentino nie jest jednak obiektywnym dzieem. Autor bowiem pochodzc z Wenecji, stan po jej strome w konflikcie z papiestwem, ktre odmalowa w czarnych barwach na
tle dziejw soboru.
Papie Urban VIII poleci innym historykom da odpraw Sarpiemu, podjto wic starania o zebranie
caej dokumentacji soboru. Skorzysta z niej jezuita, kardyna Pitro Sforza Pallavicini (zm. 1667) i opracowa histori soboru trydenckiego, wydan najpierw (1656/57) w dwch tomach, a nieco pniej (poszerzon i poprawion 1663) w trzech tomach, wznawianych a do XIX wieku. Podaje ona starannie faktografi, lecz ze swego zaoenia jest apologi soboru.
Centurie i Roczniki kocielne
Dzieje Kocioa powszechnego, czy to w opracowaniu ewangelikw augsburskich, czy katolikw, nie
byy wolne od tendencji apologetycznych.
Centurie Magdeburskie, zwane tak w skrcie od trzeciego swego wydania w poowie XVIII wieku, byy
dzieem zespou ewangelickich teologw i historykw pod kierownictwem Matthiasa Flaciusa, wybitnego uczonego, lecz zdecydowanego przeciwnika jakiegokolwiek nurtu pojednawczego w luteranizmie. Z
113
trzynastu tomw, wydanych w Magdeburgu 1559-1574 pod dugim tytuem, zaczynajcym si: Ecclesiastica historia integram Ecclesiae Christi ideom complectans [...], kady obejmowa jedno stulecie (ac.
centum, std nazwa centurie) historii Kocioa do 1400 roku, a ich wspln tendencj byo podkrelenie,
e Koci rzymski (papistyczny) faszowa nauk apostolsk, a odkry j w pierwotnym (prawdziwym)
ksztacie i oczyci dopiero Marcin Luter.
Grzegorz XIII ustanowi komisj kardynaw, ze Stanisawom Hozjuszem w jej skadzie, by daa Centuriom odpraw. Pojawiy si przeciw nim pisma polemiczne katolickich teologw, a historycy przystpili
do krytycznego badania rde.
Roczniki kocielne (Annales ecclesiastici a Christo nato ad annum 1198, Rzym 1588-1607) oratorianina,
kardynaa Cesarego Baroniusa (zm. 1607) wyrosy z tych bada, a przede wszystkim z jego wykadw,
prowadzonych na yczenie Filipa Neri w rzymskim Oratorium. Autor nie tai, e napisa je przeciw dzisiejszym nowociom, w obronie otarza witej Tradycji i wadzy Kocioa rzymskiego, dlatego stara si
wykaza historyczn wiarygodno nauki Kocioa katolickiego. Ta tendencja nie pomniejsza faktu, e
Baronius wykorzysta olbrzymi materia rdowy.
Roczniki szybko znalazy kontynuatorw, ktrzy dopisali dzieje Kocioa po 1198 roku. Wrd nich jest
polski dominikanin Stanisaw Bzowski (zm. 1637), lecz wykaza on mniej krytycyzmu ni Baronius.
Wrd tumacze tego dziea na wiele jzykw znajduje si polskie, jezuity Piotra Skargi: Roczne dzieje
kocielne (Krakw 1603), czsto wznawiane i chtnie czytane.
Prawo i problemy wadzy
Historyczno-krytyczna metoda znalaza zwolennikw wrd katolickich jurystw. Jeden z nich, arcybiskup z Tarragony w Hiszpanii, Antonio Augustin (zm. 1586), zapozna si z t metod w Italii i wykaza
bdy w tekcie nowego wydania Dekretu Gracjana, Rozwj kanonistyki mia te wpyw na zwikszenie
si kazuistyki moralnej.
Prawnicy i moralici rozpatrywali czsto kazuistyczny problem zabjstwa tyrana, gdy przy kocu XVI
wieku mnoyy si przypadki usuwania ksit w ten sposb. Teoretyk prawa i pastwa, Jean Bodin (zm.
1596), dajc od wadcy postpowania zgodnego z prawem boskim i naturalnym, uzna zabjstwo tyrana
za dozwolone. Pogld ten wyzwoli dyskusje, zwaszcza gdy jezuita Juan Mariana w dziele dedykowanym hiszpaskiemu Filipowi III O krlu i ustanowieniu krla (De rege et regis institutione, 1599) uzasadnia godziwo zabjstwa uzurpatora w kadym przypadku, natomiast godziwo zabjstwa legalnego
wadcy wwczas, kiedy panuje powszechne przekonanie o jego pogardzie dla prawa i religii oraz o niszczeniu w ten sposb pastwa, a nie ma innej moliwoci, by odwie go od tyranii. Po zabjstwie francuskiego Henryka IV przypisywano win za nie zwolennikom takich pogldw, Sorbona za potpia je,
powoujc si na dawne orzeczenie soboru w Konstancji, w gonej wwczas sprawie traktatu Jeana Petita. W celu uspokojenia umysw, genera jezuitw Aquaviva zakaza w swoim zakonie debat na ten temat.
Absolutyzm wadcw, stale wzrastajcy, czyni ich rzdy nieznonymi dla wielu ludzi, wrogo te odnosi
si do wadzy papieskiej. Ona za, atakowana powszechnie przez ewangelikw, nie potrafia odej od
dawnych pogldw co do swych uprawnie wobec monarchw.
Poredni wadz papiea w sprawach doczesnych (politycznych) przyjmowa wybitny teolog jezuicki,
Roberto Bellarmino (1542-1621). Pisa o niej w swoich dzieach teologicznych, szczeglnie jednak w
rozprawie O wadzy papiea w sprawach doczesnych (De potestate Summi Pontificis in rebus temporalibus, 1610), skierowanej przeciw atakom szkockiego jurysty Williama Barclaya na papiestwo.
Umiarkowana teza Bellarmina wywoaa gwatowne sprzeciwy protestantw oraz tych katolikw, ktrzy
byli zwolennikami pogldw o bezporedniej wadzy papiea w kadej dziedzinie. Z wielk wrogoci
wobec tego uczonego wystpi paryski parlament, opanowany w tym czasie ideami gallikanizmu. W
Paryu te ukazaa si (1611) Ksieczka o kocielnej i pastwowej wadzy (De ecclesiastica et politica
potestate libellus), ktrej autor, Edmond Richter, kapan z Langres i syndyk wydziau teologicznego
Sorbony, gosi nie tylko cakowit niezaleno monarchy od wadzy kocielnej w sprawach doczesnych,
114
ale uznawa posiadanie przez Koci jedynie wadzy duchownej i podkrela jego zaleno od krla we
wszystkich sprawach doczesnych.
Antonio Santarelli (zm. 1649), jezuita, profesor teologu moralnej w Rzymie, broni w Traktacie o herezji, schizmie... i wadzy papieskiej dawnych uprawnie papiey do karania za te przestpstwa (Rzym
1625). Uwaa wic, ze maj oni prawo deponowa wadcw, ktrzy dopuszczaj si przestpstwa herezji
lub schizmy. Traktat ten spotka si z dezaprobat papiea Urbana VIII i francuskich jezuitw, lecz nie
dosta si na indeks kocielny, natomiast parlament paryski nakaza go spali.
Idee gallikanizmu
Parlament paryski, pod wpywem broszury Richtera, hodowa dawnym ideom tzw. szkoy paryskiej, a
wic jurystw i teologw, ktrzy byli zwolennikami niczym nie ograniczonych uprawnie kocielnych
biskupw i monarchw francuskich. Zwano je umownie, z powoaniem si na histori, wolnociami Kocioa gallikaskiego, bo rzekomo istniay od czasw francuskiego Kocioa w staroytnej Galii. W powoaniu si na autorytety swoich wybitnych redniowiecznych teologw (Jeana Gersona, Pierre dAilly i
innych) wystpowali oni z nauk o wyszoci soboru nad papieem i ograniczeniu wadzy papieskiej
przez prawo naturalne, prawo kanoniczne, a nawet przez wieckie prawo narodw chrzecijaskich. Skodyfikowane przez generalnego prokuratora parlamentu, Pierre Pithou, w rozprawie Wolnoci Kocioa
Gallikaskiego (Les libertes de lEglise Gallicane, Pary 1594) 83 zasady, uznane za takie wolnoci, byy
na nowo omawiane i poszerzane w publikacjach jurystw francuskich. Korzysta z nich Richter i jego
ucze, Simon Vigor (zm. 1624), ktry wszake doprowadzi do ekstremu umiarkowany gallikanizm swego nauczyciela, odmawiajc papieowi jakiegokolwiek prymatu i uznajc za niewane wszelkie instytucje kocielne, powoane do istnienia po V wieku. Stanowisko Vigora byo tym dziwniejsze, e Libellus
jego nauczyciela zosta potpiony nie tylko przez Rzym i prowincjalny synod paryski (1512), ale do potpienia doczy si wydzia teologiczny Sorbony i deponowa - po raz pierwszy w historii - swego syndyka, Richter za po obronie w rnych pismach zoy publiczne owiadczenie o poddaniu si tym orzeczeniom.
Andre Duval (zm. 1638), doktor Sorbony, ostro zwalcza pogldy Richtera i Vigora. W dwch rozprawach (1614 i 1622) o najwyszej wadzy papiea uzasadnia jej istnienie i zakres, opowiada si za nieomylnoci papiea w spray/ach wiary i moralnoci, lecz uznawa niezaleno monarchw w sprawach
doczesnych, przede wszystkim za w dziaaniu politycznym.
Na zgromadzeniu narodowym (1614) przedstawiciele trzeciego stanu domagali si ogoszenia, e monarchia francuska jest zalena wprost od Boga. Wniosek upad, lecz idee gallikanizmu byy odtd uywane
nieraz przez francuskich politykw jako rodek nacisku na Stolic Apostolsk. Stay si za prawem pastwowym za Ludwika XIV, w nastpnym okresie.
Filozofia przyrody Giordaao Bruno
Renesans wprowadzi do nauki wszechstronno zainteresowa, w tym take wiatem i przyrod. W rozwijajcych si naukach przyrodniczych wielu uczonym nie wystarczay ju tezy Arystotelesa, lecz jego
autorytet we wszystkich dziedzinach wiedzy by zachowywany przez wikszo teologw katolickich,
zwaszcza tych, ktrzy do oceny prawdziwoci twierdze kadej nauki stosowali kryterium Pisma witego. Polemiki wok nowych pogldw naukowych koczyy si nieraz bataliami o autorytety: Arystotelesa, Pisma witego lub nowych uczonych. Tak byo w sporze Galileo Galilei z teologami o teori
kopernikask.
Renesansowa filozofia przyrody miaa w Italii trzech wybitnych przedstawicieli; Bernardina Telesia
(1509-1588), Giordana Bruna (1548) i Tomassa Campanell (1568-1639).
Giordano Bruno, dominikanin, wbrew tradycji zakonu stan w opozycji do Arystotelesa, zwaszcza
jego fizyki. Niespokojny w swoim yciu i pogldach, ktre byy nowatorskie, cho korzysta z myli
wielu uczonych antyku i renesansu, porzuci zakon, gdy go oskarano o herezj (1576). Podrowa po
Europie, studiowa i wykada w Genewie, Tuluzie, Paryu, Oksfordzie, Wittenberdze, Pradze. Napisa
wiele traktatw, trudno czytelnych z powodu poetyckich sformuowa, ostrych polemik i niesystema-
115
tycznego wykadu. Dopuszczaj one materialistyczn, lub naturalistyczn, bd te idealistyczn interpretacj jego nauki. Wiadomo jednak, e Bruno jako pierwszy zdecydowanie opowiedzia si za teori
Kopernika, ale ujmowa szerzej od niego wiat jako nieskoczony. Gosi istnienie jedynej wiecznej substancji, zoonej z materii i formy, ktr jest powszechna dusza wiata. Wielu jemu wspczesnych dostrzegao w tym panteizm, cho mwi czasem o Bogu transcendentnym. Dzisiaj take uwaa si go za
prekursora panteizmu Barucha Spinozy. Dogmaty chrzecijaskie interpretowa racjonalistycznie, uznawa bowiem prawdy religijne za symbole prawd filozoficznych. Omiesza praktyki religijne jako zabobon, zrodzony z ignorancji. W poszukiwaniu prawdy domaga si nieograniczonej wolnoci, ktr uwaa
za szczegln warto czowieka.
Swoimi pogldami i ostroci polemik dostarczy podstaw do oskarenia go i krtkotrwaego uwizienia
przez kalwinw w Genewie (1579), a potem przez inkwizycj kocieln w Wenecji (1592). Przekazany
inkwizycji rzymskiej, po siedmioletnim procesie, gdy nie chcia odwoa swej nauki, zosta uznany za
upartego heretyka i spalony na stosie (1600). W XIX wieku wolnomyliciele przypomnieli jego posta i
uczynili szczeglnie we Woszech symbolem walki z Kocioem i papiestwem.
Kopernik i Galileo Galilei
Jeden z najwikszych geniuszw ludzkoci, Mikoaj Kopernik (1473-1543), kapan i kanonik warmiski, astronom, matematyk i ekonomista, wykaza w swoim dedykowanym papieowi Pawowi III dziele
O obrocie cia niebieskich (De reuolutionibus orbium coelestium, Norymberga 1543), na podstawie matematycznych oblicze (cho zajmowa si te astronomicznymi obserwacjami), e Soce jest orodkiem
ukadu naszego wiata, a Ziemia kry wok niego. Obali tym samym ptolemeuszowsk i arystotelesowsk teori o geocentryzmie, dotychczas jedyn i nie budzc wtpliwoci ze wzgldu na wielki autorytet obu uczonych, Ptolemeusza i Arystotelesa, chocia paryscy filozofowie przyrody ju v/ XIV wieku
dostrzegali lady tego, co Kopernik uj w swj system.
Dzieo ukazao si drukiem tu przed mierci Kopernika, ktry we wstpie wypowiedzia si o moliwoci zej interpretacji jego odkrycia, zwaszcza przez odnoszenie go do Pisma witego. Jeeli na pocztku
nie uznawa go jeden i drugi teolog katolicki, podobnie jak odrzuca Luter, Melanchton, Osiander i protestancki uniwersytet w Tybindze, a nawet niejeden astronom, to jednak nie widziano w tym sprawy Kocioa, cho ci teologowie (katoliccy i protestanccy) powoywali si na jego sprzeczno z Pismem
witym. Przyjmowano nawet - uniwersytet w Salamance, 1594 - tez Kopernika za podstaw katolickiego nauczania uniwersyteckiego. Spraw Kocioa staa si dopiero przez Galileo Galilei, wybitnego
fizyka, matematyka i astronoma woskiego.
Galileo Galilei (rodem z Pizy, 1564-1642), czerpa dowody na suszno teorii Kopernika nie tylko z
jego dziea, ale rwnie z dziea protestanckiego astronoma Johanna Keplera (Astronomia nova, 1609),
ktry jasno wykaza jej prawdziwo. Dowody te popar swoimi obserwacjami nieba za pomoc skonstruowanego przez siebie teleskopu.
W Rzymie, gdzie istniaa (od 1602) Academia dei Licei, w ktrej zajmowano si naukami fizycznymi i
naturalnymi, Galileo pocztkowo cieszy si uznaniem za swoj uczono. Przyjmowano go w papieskiej
akademii. Podnosiy si wszake coraz liczniejsze protesty przeciw jego rozpowszechnianiu tezy kopernikaskiej, gdy niejedni uwaali j za sprzeczn z Pismem witym (Joz 10, 12 i n.; Ps 104, 5). Napicie
potgowao i to, e niedawno spalony za herezj Giordano Bruno przyj teori Kopernika do swego systemu nieskoczonego wszechwiata. Gdy Galileo prbowa da wasn interpretacj cytowanych tekstw
biblijnych, nie uznano jej za wystarczajc, a niektrzy si oburzali, e wiecki katolik uprawia egzegez,
w czym widziano naladowanie protestantyzmu.
Z oskarenia kaznodziei papieskiego, dominikanina Lorini, zosta Galileo wezwany przed trybuna rzymskiej inkwizycji. Nie uznano jego wywodw w obronie teorii Kopernika i orzeczono (24.02.1616), e oba
twierdzenia: o ruchu Ziemi i nieruchomoci Soca s sprzeczne z Pismem witym (heretyckie). Od
niego nie dano jednak odprzysienia bdnej nauki i zaniechania bada. Papie Pawe V przyj go na
audiencji i obieca swoj opiek. Inkwizycja natomiast woya (5.03.1616) dzieo Kopernika na indeks,
uznajc to za najlepszy sposb usunicia rda napi. Zdyskredytowao wadz kocieln to, e pozo-
116
stawia je na indeksie do 1752 roku, cho ju 70 lat wczeniej naukowe prace wybitnego astronoma, Izaaka Newtona, usuny wszelkie wtpliwoci co do systemu Kopernika.
Papie Urban VIII, uprawiajc mecenat nauki i sztuki, przyj dedykowane mu pismo polemiczne Galileo
Galilei przeciw jezuicie Orazio Grassiemu i chwali go w osobnym brewe jako czowieka, ktrego stwa
do nieba siga i cay wiat obiega. Magister papieskiego paacu, Niccolo Riecardi, udzieli za imprimatur na sawne do dzi dzieo Galileo Dialog o dwu najwaniejszych ukadach wiata: ptolemeuszowym i
kopernikowym (1632). Zajmujc si na nowo systemem kopernikaskim, dzieo to oywio polemiki.
Zoliwi dopatrywali si wizerunku Urbana VIII w sabo prezentujcej si postaci dialogu, Symplicju
(Prostaczku). Oskarono wszake autora przed trybunaem rzymskiej inkwizycji, e wydaniem dziea
zama zakaz z 1616 roku.
Uwiziony Galileo by kilkakrotnie przesuchiwany. W sentencji wyroku zaznaczono, e poddano go
szczegowemu badaniu, w czym niejeden publicysta widzia (cakowicie dowolnie) wzmiank o stosowaniu tortur.
Podczas publicznego przesuchiwania nakoniony Galileo owiadczy, e wewntrznie nie jest zwolennikiem systemu kopernikaskiego. Osdzono go (22.06.1633) na odprzysienie bdw i pobyt w wizieniu do czasu, ktry trybuna inkwizycji uzna za stosowny. Zoy wic wyznanie wiary i przysig o wyrzeczeniu si bdw. Legenda dodaa, e po wyrzeczeniu si tezy o ruchu Ziemi wok Soca, gdy
wstawa z klczek, powiedzia po cichu: a jednak si porusza!
Kar wizienia zagodzono o tyle, e mg przebywa w swojej wiejskiej posiadoci Arcetri koo Florencji (zm. 8.01.1642). Inne jego dzieo Dialogi i dowodzenia matematyczne, bdce pierwszym podrcznikiem fizyki, mogo ukaza si (1638) w protestanckiej drukarni w Leyden. Koci katolicki, ze szkod
dla postpu nauki, odci si na duszy czas od jego matematyczno-fizycznego obrazu wiata, cho niektrzy teologowie, jak jezuici Athanasius Kirscher, Christoph Schneier i Kaspar Schott, czynili starania o
pogodzenie nauki chrzecijaskiej z poznaniem naukowo-przyrodniczym.
Krytycyzm kartezjaski
Burzliwe ycie okresu reformacji i reformy trydenckiej nioso ze sob krytyczne ustosunkowanie si do
twierdze przeciwnikw. Nawet wobec dowodw z Pisma witego starano si broni swego stanowiska
argumentami rozumowymi. Racjonalizm przeway nad teologicznym dowodzeniem u antytrynitarzy
(arian), ktrzy nie mogli zrozumie bstwa Chrystusa. Inni wszake, jak mer z Bordeaux, Michel Eyquem de Montaigne (zm. 1592) i jego uczniowie: kanonik Pierre Charron i biskup Jean Pierre Camus (zm.
1652) gosili, e rozum ludzki nie jest zdolny do poznania prawd metafizycznych, naley jednak zachowa szacunek dla wiary ojcw (fideizm), ideaem za ycia jest postawa stoicka. Problem sceptycyzmu
poznawczego stara si rozwiza Kartezjusz.
Rene Descartes (Kartezjusz, 1596-1650), ongi ucze kolegium jezuickiego, matematyk, fizyk i filozof,
twrca geometrii analitycznej, nie by wolnomylicielem, nie myla te o oddzieleniu wiary od wiedzy.
Swoj filozofi pragn potwierdzi objawione prawdy o istnieniu Boga i niemiertelnoci duszy. Wedug
niego, naturalny rozum zyskuje pewno istnienia ze swojej wiadomoci: cogito, ergo sum (myl, wic
jestem). W ten sposb przygotowa drog do wszystkich systemw idealistycznych, a zarazem do podkrelania autonomii rozumu ludzkiego. Na naleganie przyjaci, zwaszcza kardynaa Berullea, opublikowa
(1637, 1641) dwa dziea: Rozprawa o metodzie (Discours de la methode) i Medytacje o pierwszej filozofii
(Meditationes de prima philosophia). W pierwszym wskazywa na metodyczne wtpienia jako najlepszy
sposb dochodzenia rozumem do prawdy.
Dziea Kartezjusza nie doznay entuzjastycznego przyjcia za jego ycia, mia on wszake wielu wybitnych uczniw i wywar ogromny wpyw na mylicieli nastpnego okresu dziejw Kocioa. Pod jego
wpywem powstay w krgu katolicyzmu pogldy Nicolas Malebranchea, a w krgu mozaizmu filozofia
Barucha Spinozy. Wnikliwa logika Kartezjusza w odniesieniu do prawd wiary dostarczaa atutw sceptykom i wolnomylicielom. Nie byo to jego zamierzeniem. On sam zmar jako katolik w Sztokholmie, dokd przyby (1649) w celu kierowania edukacj krlowej Krystyny.
117
Rozdzia 14
DUCHOWO I YCIE
Charakterystyczn cech tego okresu stanowi wici i bogosawieni, ktrych ycie starano si take
pniej pozna, a czyny naladowa. Niejeden z tego grona ludzi by mistykiem, niektrzy przyczynili si
do powstania nowych szk duchowoci chrzecijaskiej. Ascetyka ksztatowaa ycie nie tylko kapanw
i mnichw, ale te wielu wieckich. Pobono ogu katolikw opieraa si na uczestnictwie w sakramentach, majc najczciej charakter eucharystyczny i maryjny.
Rozbudowujca si pobono barokowa nie chronia katolikw od psychozy czarw, wystpujcej rwnie u ewangelikw. Nadal bya dua liczba procesw o czary i palenia czarownic na stosach.
Rozbudzone zamiowanie do widowisk wpyno na rozwj teatru ze sztukami dramatycznymi, penymi
grozy. Muzyk ujmowano w wielkie formy utworw polifonicznych.
W mniejszym stopniu ni w okresie renesansu mg Koci ksztatowa sztuk, cho nie zaniecha troski
o budownictwo sakralne i wieckie, ani nie zaniedba sprawowania mecenatu artystycznego. Po manieryzmie nastpi barok, ktry sta si nie tylko form sztuki, lecz take stylem ycia.
Epoka witych
Znaczna liczba kanonizowanych witych odrnia okres Odmowy trydenckiej od poprzedniego i nastpnego. Jeszcze wiksza jest liczba bogosawionych, ktrzy doznaj czci w krajach swego pochodzenia lub
dziaalnoci.
Wikszo z nich to zakonnicy lub zaoyciele zakonw. Papieem by tylko jeden: Pius V. Obok nich
oraz biskupw i kapanw s laicy, jak Wawrzyniec Ruiz (1600-1637), mczennik, ogoszony niedawno
patronem Filipin, albo Germana Cousin (1579-1601) z Pibrac koo Tuluzy, ktra bya osob samotn i
kalek.
Na ustalon w przyblieniu liczb wymienionych w kalendarzu liturgicznym 130 witych i bogosawionych z tego okresu, najwicej jest mczennikw (99). Ponieli oni mier w krajach misyjnych, jak Japonia lub Urugwaj, ale te w Anglii podczas krwawych przeladowa katolikw. Z ich grona najwczeniej
zostali zaliczeni (1627) do bogosawionych mczennicy z Nagasaki: Pawe Mika (1565-1597) i jego 25
wsptowarzyszy w mczestwie. Wrd mczennikw znajduje si w. Jozafat Kuncewicz oraz b.
Melchior Grodziecki, jezuita z Cieszyna, umczony w Koszycach podczas wojny 30-letniej, podobnie
jak b. Jan Sarkander ze lska, kapan diecezji oomunieckiej, ktry zmar na skutek ran (1620) po zastosowanych przez dysydentw morawskich torturach, m.in. w celu zamania tajemnicy spowiedzi.
W wymienionej liczbie wystpuje 8 niewiast, z ktrych Magorzata Word, dama dworu angielskiego,
jest czczona jako mczennica, a Teresa z Avila, reformatorka zakonu karmelitaskiego, uzyskaa tytu
doktora Kocioa.
Tytu ten nadano (do 1978) 32 witym z caych dziejw Kocioa katolickiego. Z omawianego okresu
posiadaj go: Franciszek Salezy, ogoszony doktorem Kocioa w 1877 roku, Piotr Kanizy (1925), Jan
od Krzya (1926), Roberto Bellarmino (1959) i Teresa z Avila (1970).
Najwicej witych i bogosawionych wyday w tym czasie Italia, potem Hiszpania j Francja. Polska
czci jako swoich witych i bogosawionych: Jozafata Kuncewicza, Stanisawa Kostk, Melchiora Grodzieckiego i Jana Sarkandra.
Z witych tego okresu, zarwno mczennikw jak i wyznawcw, najwicej maj jezuici, ktrzy prowadzc kolegia dla modziey, zdobyli dla niej trzy wzory witoci: Stanisawa Kostk (1550-1568),
Alojzego Gonzag (1568-1591) i Jana Berchmansa (1599-1621).
Mistyka i duchowo
Po redniowiecznym rozwoju mistyki w Niemczech, kolejny jej rozkwit nastpi teraz w Hiszpanii, obj
te Wochy i Francj. W pismach o yciu wewntrznym nie ograniczano si do wprowadzania oglnie w
modlitw i ycie cnotliwe, ale ukazywano drog mistycznego zjednoczenia z Bogiem przez modlitw
kontemplacyjn. Najgoniejszymi dzieami mistycznymi stay si pisma Teresy z Avila (1515-1582,
118
wita) i Jana od Krzya (1542-1591) z zakonu karmeli taskiego. Ich wpyw na rozwj ycia wewntrznego trwa do dzisiaj.
W Italii yy i dziaay mistyczki: dominikanka Katarzyna Ricci (1522-1589, wita), ktra prowadzia
w celach apostolskich korespondencj z wielu osobami, w tym z uznanymi za witych, Piusem V, Karolem Boromeuszem i Filipem Neri; Maria Magdalena de Pazzi, karmelitanka, spisujca w dzienniczku
(na polecenie spowiednika) swoje przeycia mistyczne.
W klasztorach karmelitaskich, dominikaskich i franciszkaskich, w domach jezuickich, we francuskim
milieu devot i pod wpywem Franciszka Salezego (1567-1622, wity) rozwijay si dawne i nowe szkoy
bd kierunki duchowoci.
W dominikaskiej szkole duchowoci uksztatowaa si teologia ycia wewntrznego. Miaa ona w Hiszpanii swego przedstawiciela ju w Pablo de Leon, ktry nalea do krgu reformatorw swego zakonu i
napisa (1527) poczytny Przewodnik do nieba. Zaczerpnit z tej ksiki nauk o yciu wewntrznym
rozwin magister teologii i prowincja Ludwik z Grenady (1505-1588) w Przewodniku grzesznikw.
Mia on za kierownika swego ycia duchowego wybitnego ascet, Apostoa Andaluzji, Juana de Avila
(ok. 1550-1569, wity), autora ksiki Audi filia o podstawach ycia wewntrznego.
Bartolomeo Fernandez (Bartolomeo a Martyribus, 1514-1590, bogosawiony), arcybiskup Bragi, dominikanin, uj cao nauki o yciu wewntrznym w Kompendium nauki duchowej, a na prob Karola Boromeusza ukaza idea biskupa potrydenckiego i jego duchowo w Zachcie dla pasterzy (Stimulus pastorum). Trwaa warto obu ksiek polega na treci, zaczerpnitej przede wszystkim z Pisma witego i
dzie Ojcw Kocioa.
Polskim czoowym teologiem dominikaskim w zakresie ycia wewntrznego by Mikoaj z Mocisk
(zm. 1645), autor Akademii pobonoci. Zalecano za na kapituach prowincjalnych dominikanw w Polsce odbywa medytacje wedug wskaza Ludwika z Grenady.
Franciszkaska szkoa duchowoci korzystaa z nauk autora wielu rozpraw o yciu wewntrznym, Francisca de Osuna (1497-1541), ktrego Abecedario espiritual inspirowao Teres z Avila do zagbienia
si w modlitw kontemplacyjn. Zagadnienie kontemplacji gbiej od niego uj Piotr z Alkantary
(1499-1562, wity), zaoyciel franciszkanw rekolektw, nadzwyczaj surowy dla siebie i dla innych,
poszukiwany wszake jako kierownik duchowy. Nauk o modlitwie kontemplacyjnej wyoy w Traktacie o modlitwie rozmylaniu. Jego mistyka uzyskaa psychologiczne pogbienie od Juana de los Angeles (1536-1609), autora Triumfu Boej mioci i kilku innych pism mistycznych.
Karmelitaska szkoa duchowoci, opromieniona nazwiskami wielkich hiszpaskich mistykw: Jana od
Krzya i Teresy z Avila, obja swymi wpywami inne kraje, zwaszcza Francj, gdy powstay tam
klasztory zreformowanych karmelitw (bosych) i karmelitanek. Do Francji sprowadzia karmelitanki bose
mistyczka Barbe Acarie i poddaa si wpywom pism Teresy z Avila. W Polsce rozpowszechniao zasady ycia duchowego wedug tej szkoy kilku autorw karmelitaskich, jak Mikoaj Opacki (O. Mikoaj
od Jezusa i Maryi, zm. 1627), witobliwy Stefan Kucharski (O. Stefan od w. Teresy, zm. 1653), Hieronim Cyrus (O. Hieronim od w. Jacka, zm. 1647), autor 17 zachowanych pism, Anna Maria Marchocka (M. Teresa od Jezusa, zm. 1652) i Jadwiga Stobieska (M. Anna od Jezusa, zm. 1649).
Ignacjaska (jezuicka) szkoa duchowoci, zapocztkowana wiczeniami duchownymi Ignacego Loyoli,
ksztatowaa ycie wewntrzne przez medytacje, wiczenia duchowe i rachunek sumienia. Chocia nastawiona na osobisty wkad czowieka w rozwj jego ycia wewntrznego, uwzgldniaa take poczenie
ycia czynnego i kontemplacyjnego, jak wiadczy przykad Franciszka Borgiasza (1510-1572, genera
jezuitw, wity) i jego Diariusz, ktry jest pamitnikiem ycia duchowego, czy te autobiograficzne
Wyznania i Testament duchowy Piotra Kanizego.
W Polsce wydawano przekady jezuickich traktatw o yciu wewntrznym. Z polskich autorw Jerzy
Tyszkiewicz (zm. 1625) napisa dzieko O doskonaoci, jednak najwybitniejszym pisarzem teologicznoascetycznym by Mikoaj czycki (1574-1653), erudyta, znawca obszernej literatury jezuickiej i pism
innych autorw z dziedziny duchowoci.
119
Mistycy; Teresa z Avila, Jan od Krzya

Wielcy mistycy hiszpascy byli jednoczenie reformatorami ycia zakonnego, zwaszcza w klasztorach
karmelitaskich, i stali si poczytnymi autorami przez nastpne stulecia.
Teresa de Ahumada y Cepeda (1515-1582, wita, doktor Kocioa), zwana Teres z Avila, wstpia po
nieatwych latach dziewczcego ycia do klasztoru karmelitanek w Avila, majc 18 lat. Przez wewntrzne
rozterki i bolesne przeycia duchowe dosza do szczytw mistycznego zjednoczenia z Bogiem. Za przewodnika w yciu wewntrznym miaa wwczas minoryt Piotra z Alkantary (zm. 1562, wity). Poznaa dobrze literatur duchow, poczynajc od Wyzna w. Augustyna, przez pisma redniowiecznych
mistykw niemieckich, do dzie jej wspczesnego Juana de Osun. Dugo wszake doznawaa lku, czy
jej mistyczne dowiadczenia s Bo rzeczywistoci. Odznaczaa si bowiem nie tylko subtelnym wnikaniem w tajniki duszy, ale i hiszpaskim realizmem.
Trzewo oceniajc swoj dziaalno reformatorsk, cierpliwie przezwyciaa uprzedzenia, a nawet
wrogo ludzi Kocioa, w tym nuncjusza madryckiego, Filipa Segi. Gdy przystpia (1562) do zmian w
zakonie karmelitaskim, wstawia si za ni Jan od Krzya, ojciec duchowy konwentu karmelitanek, w
ktrym ona bya przeoon. Korzystaa z jego rad, wsppracy i wiedzy teologicznej. Wbrew silnym
sprzeciwom zreformowaa niektre klasztory i zakadaa nowe (17), zostawiajc ywy opis tej dziaalnoci w Ksidze fundacji. Wszystkie wsplnoty klasztorne ksztatowaa w duchu apostolskiej modlitwy i
pokuty, by wspiera dziaalno misjonarzy i czyni ekspiacj za odstpstwa od Kocioa. Zreformowanemu zakonowi karmelitanek bosych daa (1581) znakomite konstytucje.
Posuszna poleceniom swego spowiednika, uczonego dominikanina Baneza, opracowaa (1565) dla sistr
zakonnych Drog doskonaoci. Najwaniejszym i najgbszym jej dzieem o mistycznym zjednoczeniu
duszy z Bogiem, przez przejcie jego siedmiu stopni, jest Twierdza duchowa (1577). Wnikliw nauk o
yciu wewntrznym zawiera te jej 440 zachowanych listw.
Wszystkie swoje dziea Teresa pisaa jasno i piknie, w klasycznym jzyku hiszpaskim. Indagowana
przez inkwizycj Filipa II, sporzdzia autobiografi na danie wielkiego inkwizytora z Toledo. Przez
dziea i szczegowo opisane ycie utrwalia saw hiszpaskiej szkoy duchowoci i rozszerzya na cay
Koci jej dziaanie.
Jan od Krzya (Juan de Yepes y Alvarez, 1542-1591, wity, doktor Kocioa), szczeglnie bliski duchowo Teresie z Avila, pragn jednak jako mody karmelita wstpi do surowego zakonu kartuzw. Gdy
zosta odwiedziony od tego zamiaru, zreformowa swj klasztor w Alcala i da pocztek karmelitom bosym, surowszej gazi swego zakonu. W Alcala zaoy te zakonne kolegium, ktre szybko stano na
wysokim poziomie naukowym, a kilkadziesit lat pniej stao si sawne wydaniem Cursus Complutensis, wielotomowego komentarza do wszystkich dzie Arystotelesa.
Jan jako mistyk i reformator zakonu cierpia wiele, by nawet wiziony w Toledo przez hiszpask inkwizycj. W wizieniu napisa Duchowy piew i ywy pomie mioci. Oba dziea odznaczaj si doskonaym jzykiem poetyckim, ale przede wszystkim ukazuj zjednoczenie duszy z Bogiem przez oczyszczajce cierpienia. W dwch gwnych rozprawach Wejcie na gr Karmel i Ciemna noc duszy (obie
1579) pisze on o pasywnym i aktywnym oczyszczaniu duszy, podkrelajc, e noc zmysw i noc ducha
musz by przezwycione przez czowieka, wwczas dochodzi si w gbi duszy do zjednoczenia z Bogiem, wysoko ponad wszelkimi granicami wiedzy. Na Boga naley patrze jako na najwyszy majestat,
ktry jednak daje duszy mio bez granic.
Po uzyskaniu (1581) od Grzegorza XIII uznania dla zreformowanej gazi zakonu, Jan zoy klasztorne
urzdy i zmar w Ubd, do koca ycia nie rozumiany przez wielu, a czsto nawet niegodnie traktowany.
Przetrwa wszake jego system teologii mistycznej i stale funkcjonuje w Kociele.
Franciszek Salezy, asceza dla wszystkich
Pod wpywem hiszpaskiej mistyki, szczeglnie jednak dzie Teresy z Avila, a take francuskiej duchowoci Wincentego a Paulo i Pierrea Berulle, y, dziaa i pisa biskup Genewy, Franciszek Salezy
(1567-1662, wity, doktor Kocioa). Jako biskup czerpa wzr z Karola Boromeusza, lecz pracowa w
trudniejszych warunkach, gdy w diecezji genewskiej prawie nie mia katolikw. Okaza wszake wy-
120
trwao w nawracaniu kalwinw i oywianiu pobonoci katolikw. Pragn przekonywaniem, a nie

nakazami doprowadzi kadego czowieka do osobistej pobonoci, niezalenie od jego rangi spoecznej i
warunkw ycia. Jako najlepszy rodek do tego przyjmowa poznanie i umiowanie Chrystusa.
Z pism i listw Franciszka znanymi powszechnie stay si dwa dziea: Wprowadzenie do ycia pobonego, zwane skrtowo Filotea (Philothea, 1608) i Traktat o Boej mioci, nazywany Teotymus (Theotimus,
1616), ktre systematycznie ujmuj ascez, dostpn dla wszystkich. Z uwagi na osobist dobro Franciszka i ogromn yczliwo dla ludzi mwi si czsto o jego pobonym humanizmie. Za ycia wywiera
on wielki wpyw na otoczenie. By wyrozumiaym, ale i stanowczym kierownikiem duchowym wielu
ludzi.
Pod kierownictwem Franciszka rozwijaa ycie duchowe Joanna Franciszka Fremyot de Chantal
(1572-1641), wdowa po baronie Krzysztofie de Chantal, zaoycielka wizytek. Zajmoway si one
ksztatowaniem nie tylko wasnej pobonoci i kontemplacj w ujciu Franciszka Salezego i Teresy z
Avila, ale take wychowaniem dziewczt wedug nauki tego witego biskupa.
Pierre Berulle, duchowo francuska
Na rozwj ycia wewntrznego we Francji wywar duy wpyw Franciszek Salezy, ktry zmar w Lyonie
i zosta pochowany w Annecy. Nie on jednak, lecz Pierre Berulle (1575-1629, kardyna) uchodzi za
twrc francuskiej szkoy duchowoci, ktra przyjmuje tajemnic Wcielenia Chrystusa za punkt centralny
i istotne rdo wewntrznego ycia chrzecijaskiego. W tym kierunku dziaao te zaoone przez niego
Oratorium, ktrego celem byo uwicenie kapanw. W roku 1629 miao ono 71 domw.
Berulle, wychowany w kolegium jezuickim, zna wiczenia duchowe Ignacego Loyoli, wgbi si take
w tajniki redniowiecznej mistyki niemieckiej i nowej mistyki hiszpaskiej, lecz ukierunkowa sw duchowo szczeglnie chrystocentrycznie. Przyjli to jego uczniowie (oratorianie) i cae francuskie milieu
devot w pierwszej poowie XVII wieku. Kapani, uksztatowani przez t duchowo, dyli do witoci,
starannie sprawowali liturgi oraz zajmowali si studium Pisma witego i dzie Ojcw Kocioa.
ycie sakramentalne
Msza i brewiarz, zreformowane wedug wymaga Tridentinum, wprowadzano powoli do codziennego
uytku. Msz wit odprawiano tylko po acinie i nie byo zwyczaju udzielania ludowi komentarza do
niej w jzyku narodowym. Jedynie starano si gdzieniegdzie o wyjanianie ceremonii innych sakramentw. W Niemczech ocigano si z wprowadzeniem piewu pieni ludowych podczas mszy, by nie uznano
tego za naladowanie ewangelikw. piewniki ludowe powstaj dopiero w poowie XVII wieku. Jzyk
ludowy zosta te usunity z obrzdw przez nowy rytua rzymski (Rituale Romanum, 1614), ktry nie
obowizywa jednak w caym Kociele. Na jego wzr wydawano rytuay dla poszczeglnych krajw.
W mszale i brewiarzu kady kraj, a nawet kady zakon mia tzw. Proprium, czyli formularze o wasnych
witych. Obszerne czytania brewiarzowe dostarczay kapanom - do nauczania wiernych, lecz pytanie,
na ile z nich korzystali - homiletyczn tre z dzie Ojcw Kocioa i historyczne wiadomoci o witych.
W poszczeglnych krajach nie tylko rny by ryt sprawowania sakramentw, ale take czstotliwo ich
przyjmowania.
Co do komunii witej zachowywano na og przepis o przyjmowaniu jej przynajmniej raz w roku, w
okresie wielkanocnym. Wedug dawnych ustale Eugeniusza IV (1446), okres ten obejmowa Wielki
Tydzie i Oktaw Zmartwychwstania, teraz go przeduono. Czstotliwo przyjmowania komunii wzrosa pod wpywem rozwijajcej si czci Najwitszego Sakramentu oraz praktyki bractw i zakonw, gwnie teatynw, barnabitw, jezuitw i kapucynw. Polecano przyjmowanie jej raz w miesicu, a jezuici raz
w tygodniu. Znany jest wszake przypadek, e alumni seminarium duchownego w Fichstatt przystpowali do niej tylko pi razy w roku: w Boe Narodzenie, Wielkanoc, Zesanie Ducha witego, Wniebowzicie NMP i Wszystkich witych.
Spowied wit naleao odprawi przed przystpieniem do komunii. Wedug rytuau rzymskiego kapani suchali jej w konfesjonale, zamiast na krzele w pobliu otarza, jak byo dawniej. Rozpoczynajcy
si barok wprowadzi artystyczne zdobienie konfesjonaw.
121
Udzielanie chorym namaszczenia olejami witymi, cho szczegowo opracowane przez sobr trydencki, nie znalazo u wiernych penego zrozumienia. Akta wizytacji parafii w Niemczech mwi, e
rzadko o nie proszono. Synod w Konstancji jeszcze w 1609 roku stwierdza brak tej praktyki w znacznej
czci diecezji.
Sakrament bierzmowania znalaz sprzyjajc okoliczno udzielania go w parafiach podczas biskupiej
wizytacji. W diecezji augsburskiej, gdy biskup udziela go (1579) po wielu latach zaniedbania, przystpia do bierzmowania wielka liczba trzydziestu tysicy wiernych. Wizytacje biskupie nie byy wszake
zbyt czste i praktyka bierzmowania rozwijaa si powoli.
Trydenck form zawierania maestwa wedug dekretu Tametsi take z ociganiem si stosowano.
Przyczyna tego tkwia w powolnym ujednolicaniu rytu sakramentw witych, wedug Rituale Romanum.
Naboestwa i pobono
Paraliturgiczne naboestwa, procesje i pielgrzymki zachoway si, a nawet rozwijay, cho reformacja
zwalczaa je i wymiewaa. Ich upowszechnieniem zajy si bractwa, ktre przeyway take okres swego
rozkwitu.
Kult eucharystyczny jest najbardziej charakterystyczny dla okresu potrydenckiego. Szerzyy go bractwa
Najwitszego Sakramentu, znane ju w redniowieczu, obecnie czerpice wzr z zatwierdzonej (1539)
przez Pawa III Confraternita del SS. Sacramento ad S. Mariom supra Minerva. Zachcay one nie tylko
do czstego przyjmowania Eucharystii, ale take do palenia lampki przed tabernakulum, do towarzyszenia procesjonalnie kapanowi idcemu do chorego z wiatykiem, oraz do udziau w czterdziestogodzinnym
naboestwie.
Naboestwo to rozpowszechnio si w caym Kociele, gdy papie Pawe III obdarzy je odpustami, a
propagatorami stali si jezuici i niektrzy biskupi, jak Karol Boromeusz w Mediolanie, czy nuncjusz papieski Fabio Frangipani w Kolonii. Za Klemensa VIII zorganizowano je (1592) w rzymskich kocioach
jako wieczyst adoracj.
Procesj Boego Ciaa poleci sobr trydencki obchodzi jak najuroczyciej. W Hiszpanii wito Boego
Ciaa stao si najwikszym ze wit kocielnych i uwietniano je widowiskami (autos sacramentales).
Najwitszy Sakrament, dostpny do prywatnej adoracji, przechowywano na otarzu w tabernakulum,
ktre wyparo cakowicie dawne schowki w bocznej cianie prezbiterium.
Kult maryjny rozwija si podobnie jak eucharystyczny, chocia reformacja cakowicie go odrzucaa.
Kongregacj Maryjn (sodalicj) wprowadzi (1563) flamandzki jezuita Jan Lennis w Kolegium Rzymskim. Znalaza ona u modziey uznanie jako rodek samowychowania i ksztatowania ducha apostolskiego przez cze Matki Boskiej, istniaa te prawie we wszystkich kolegiach jezuickich. Zatwierdzona
przez Grzegorza XIII w 1584 roku liczya wwczas okoo 30 tysicy sodalisw.
Z innych bractw maryjnych rozwijao si Bractwo Niepokalanego Poczcia NMP, propagowane w
szczeglniejszy sposb przez franciszkanw obserwantw, a take Bractwo Szkaplerza Matki Boskiej z
gry Karmel, wprowadzane powszechnie przez karmelitw.
Litania maryjna (loretaska) zostaa uoona (1531) w Loreto, ktre stale byo ywotnym orodkiem
ptniczym ku czci Matki Boej. Oficjalnie aprobowana (1589) przez Sykstusa V, znalaza przyjcie w
caym Kociele.
Miejsca maryjnych pielgrzymek w Niemczech, jak Einsiedein i Altoetting, odyy po zaniedbaniach w
okresie reformacji. Powstay take nowe, np. w Kerelear i Werl, popierane przez patronw tamtejszych
kociow, ktrzy kierowali si osobist pobonoci, a czasem wyrachowaniem, by ich ludzie nie cignli w pielgrzymkach do obcych miejsc. Przyjto zwyczaj zapisywania ask i cudw w osobnych ksigach.
Raniec, dawno ju znana modlitwa maryjna, przybra dzisiejsz form. Wzrastaa liczba bractw racowych. Znaczenie tej modlitwy i bractw podkrelao wito Matki Boskiej Racowej, wprowadzone
122
w caym Kociele przez papiea dominikanina Piusa V, po zwycistwie floty chrzecijaskiej nad tureck
w bitwie pod Lepanto.
Pobono jednostek ksztatowaa si we wsplnocie oglnoparafialnej, w bractwach i rodzinach, W domu upowszechnia si czytanie Postylli, uywanie modlitewnikw, posiadanie maych obrazw, przed
ktrymi odmawia si modlitwy. Rozpowiadane przykady tej praktyki w domach panujcych znajduj
naladownictwo wrd ludu.
Cze witych i bractwa
Obok Eucharystii i Matki Boej, take witych obejmowano kultem liturgicznym oraz czci ludow.
Zjawisko to wystpowao szczeglnie w Italii i Hiszpanii, do czego przyczyniay si zakony i bractwa.
Cze w. Antoniego Padewskiego rozpowszechniali bardziej ni dawniej franciszkanie. Naboestwo do
w. Jzefa propagowaa Teresa z Avila i karmelici. Jezuici szerzyli cze swoich witych: Ignacego
Loyoli, Franciszka Ksawerego, a wrd modziey jej patronw, Stanisawa Kostki, Alojzego Gonzagi i
Jana Berchmansa.
Bractwa, dawne i nowe pod wezwaniem witych, ze swej istoty zajmoway si ich czci. Dawne rozwijay si, a nowe powstaway, bo odczuwano ich potrzeb w yciu religijnym i spoecznym, zwaszcza
e rozlunia si wi cechw miejskich z Kocioem.
Zachowujc dawny charakter dewocyjny, bractwa ku czci witych przyjmoway teraz coraz czciej
zadania spoeczne do spenienia.
Ignacy Loyola zaoy Bractwo Dwunastu Apostow, zatwierdzone (1564) przez Piusa IV, a podniesione
do rangi arcybractwa przez Sykstusa V (1586). Za swj cel przyjo rozszerza cze Najwitszego Sakramentu i Dwunastu Apostow, ale take obdarza jamun ubogich, ktrzy wstydzili si ebra. W
Rzymie powoano do istnienia (1566) przy kociele S. Agostino Bractwo Drukarzy pod wezwaniem Czterech witych Doktorw Kocioa (Ambroego, Augustyna, Hieronima i Grzegorza Wielkiego), by zajmowao si wydawaniem dobrych ksiek. W 1600 roku poczyo si z Bractwem Ksigarzy pod wezwaniem w. Tomasza z Akwinu.
Zreformowane (1569) i obdarzone licznymi odpustami przez Piusa V dawne Bractwo Miosierdzia rozwijao si w caym Kociele. W Polsce propagowa je Piotr Skarga, organizujc (1584) wzorcowe przy
jezuickim kociele w. Barbary w Krakowie, by wspomagao ubogich i wychowywao spoeczestwo w
poczuciu obowizku praktykowania mioci bliniego wobec potrzebujcych pomocy. W wyniku jego
dziaalnoci powsta w Krakowie Bank Pobony (Mons Pietatis, 1587), instytucja kredytowa, by suy
krtkoterminowymi poyczkami. Na wzr krakowskiego rozwijao si to bractwo w innych miastach Polski.
Pobono polska
Nie odbiegaa ona od kierunkw rozwoju pobonoci w caym Kociele. Zaznaczaa si tak samo nasileniem witoci ycia i pogbieniem u wielu ludzi ycia wewntrznego.
W opinii witoci ya znaczna liczba osb duchownych, zakonnych i wieckich. Co do wieckich brakuje opracowa ich ycia, mao wic s znani. Wiadomo natomiast, e witobliwymi byli z biskupw:
Stanisaw Rozjusz (proces beatyfikacyjny w toku), Jerzy Radziwi, Bernard Maciejowski; z zakonnikw:
reformator polskich cystersw, opat oliwski Adam Trebnic (zm. 1630), genera paulinw Marcin Gruszkowic (zm. 1636), benedyktyn lubiski Bernard z Wbrzena (zm. 1603, proces beatyfikacyjny otwarto),
wybitny kaznodzieja dominikanin Fabian Maliszewski (zm. 1644), jezuici: Piotr Skarga, Mikoaj czycki i umczony w Japonii Wojciech Mciski (zm. 1643), wspomniani ju wczeniej karmelici, Stefan
Kucharski i Mikoaj Opacki; z zakonnic: reformatorka benedyktynek polskich, ksieni chemiska Magdalena Mortska (zm. 1631), zaoycielka zgromadzenia sistr w. Katarzyny, Regina Protmann (zm.
1613), zaoycielka prezentek Zofia Czeska (zm. 1650), karmelitanki: Anna od Jezusa (Stobniewska) i
Barbara od Najwitszego Sakramentu (Kretkowska), tercjarka franciszkaska, Ludwika z Kt (zm. 1623
w Rzymie).
123
Niektrzy z wymienionych byli autorami dzie teologiczno-ascetycznych, czy te wydawcami tumaczonych dzie autorw zagranicznych. W Polsce literatura religijna nie bya uboga. Starano si o wydawanie ksiek, ktre miay pobudza pobono. Zadanie to przypisywano szczeglnie Biblii Jakuba Wujka
i jego Postylli, czyli Ewangeliom na niedziele i wita, z wykadem ich treci, oraz ywotom witych.
Autor ywotw witych, Piotr Skarga, opracowa te i wyda Modlitewnik dla mczyzn, w ktrym zachca do czytania ywotw, jak rwnie do lektury ksiek duchownych, do ukadania sobie planu dnia i
odprawiania codziennego rachunku sumienia. Jezuita Marcin Laterna (z Drohobycza, 1553-1598) podobnie wyda ksik do naboestwa Harfa duchowna, z medytacjami biblijnymi i patrystycznymi, z
modlitwami i naboestwami, odprawianymi ju w redniowieczu, a take nowo wprowadzonymi. Jak
Skarga, zachca do zaplanowania kadego dnia i rachunku sumienia, nadto do praktyki komunii duchowej.
W pobonoci polskiej, gbiej ni gdzie indziej, zakorzenia si cze Maryi. Sodalicja mariaska
przyja si szybko w kolegiach jezuickich, szerzc kult maryjny, podobnie jak to czyniy bractwa szkaplerzne i racowe. Zaczto rozpowszechnia naboestwo witego niewolnictwa, ktre polegao na
zupenym oddaniu si woli Matki Boej, by przez to doj do cisej cznoci z Chrystusem. Pisa o nim
jezuita Franciszek Stanisaw Fenicki w aciskim dzieku Mariae mancipium (1632), przetumaczonym
na jzyk polski przez jezuit Jana Chomtowskiego pt. Ptko B. Panny Maryej albo sposb oddawania
si Jej za niewolnika.
Oprcz licznych pielgrzymek do maryjnych obrazw syncych askami, zaczli ptnicy udawa si do
tzw. kalwarii. Jako pierwsza powstaa (1601) Kalwaria Zebrzydowska, czc kult Mki Paskiej z
czci Matki Boskiej Bolesnej.
Wzrost uczu religijnych nie prowadzi do fanatyzmu wyznaniowego, cho w innych krajach toczono
wojny religijne.
Zo moralne w obyczajowoci polskiej, jak wskazane przez prymasa Wojciecha Baranowskiego (zm.
1615) lenistwo, pijastwo, zamiowanie do zbytkw, napady, rabunki, nieuszanowanie miejsc witych,
rzucay cie na pobono. Dostrzega je wszake nie tylko prymas, ale biskupi i kapani. Jego usuwanie
byo przedmiotem obrad licznych synodw i codziennej pracy duszpasterskiej.
Czarownice z Loudun i procesy
W Polsce i w caym Kociele trwaa, a nawet spotgowaa si psychoza czarw. Wobec zniszcze wojennych w Europie (wojny hugenockie, wojna 30-letnia) i innych kataklizmw wzroso przekonanie, e
ze duchy spotgoway dziaanie na szkod ludzi, posugujc si do tego wspdziaaniem zych ludzi:
czarownikw i czarownic. W okresie intensyfikacji pobonoci, przy nastawieniu na wiat pozaprzyrodzony, niejednemu wydawao si czym naturalnym i czowieka godnym uprawianie astrologii i wyznawanie wiary w czary. W opowiadaniach i sztukach teatralnych ukazywano czsto diaby i czarownice, le
za ukierunkowane niekiedy zainteresowanie mistyk prowadzio do diabolizmu.
Urszulanki z Loudun, ktrych przeoon bya Jeanne des Anges (Matka Joanna od Aniow), ulegy
(1632-1640) psychozie diabolizmu. Pod wpywem spowiednika, jezuity Jean-Josepha Surin (zm. 1665),
pocztkowo cenionego pisarza ascetycznego, potem psychicznie chorego, doszo do publicznego wypdzania zego ducha, co przerodzio si w histeri. Wydarzenie to nabrao rozgosu, gdy kardyna Richelieu wykorzysta je do walki z opozycj.
Psychoza czarw i czarownic wystpowaa w kadym kraju, zarwno wrd katolikw, jak i ewangelikw. Sawny astronom Johann Kepler, ewangelik, z wielkim trudem obroni sw matk przed spaleniem
na stosie za czary. Procesy o czary pochony tysice ofiar w samych Niemczech, zarwno w ksistwach
katolickich, jak i protestanckich. Ksi Heinrich Julius von Braunschweig-Wolfenbuettel (zm. 1613)
zyska smutn saw palacza czarownic. Historycy obliczaj, e spalono za czary w samej Europie (15001680) okoo sto tysicy ludzi, w tym 90% kobiet.
W Krakowie wydano (1614) Mot na czarownice, ksik dwch inkwizytorw niemieckich z koca redniowiecza.
124
Wedug redniowiecznej praktyki prowadzono procesy o czary z zastosowaniem tortur, ktre nadal byy
prawnie dopuszczane w systemie dochodzenia kryminalnego.
W ustaleniu przyczyn tej tragicznej psychozy wymienia si niekiedy teologw, ktrzy zbyt silnie podkrelali dziaanie zych duchw w wiecie. Nie zbywao wszake na moralistach, jak jezuita, profesor uniwersytetu w Wiedniu, Adam Tanner (zm. 1632) i jezuita, autor kilkakrotnie wydawanego podrcznika
teologii moralnej, Paul Laymann (zm. 1635), ktrzy zwalczali polowanie na czarownice. Jezuita Friedrich Spee von Langenfeid (zm. 1635), penicy nieraz posug duchown wobec skazanych za czary,
porwnywa nagonk na czarownic z przeladowaniami Nerona. Ich glosy na razie nie skutkoway. Nawet Owieceniu w nastpnym okresie dugo nie udawao si wykorzeni lku przed czarownicami i zakaza procesw o czary.
Teatr i muzyka
Ponce stosy czarownic nie byy jedynymi widowiskami, ktre pocigay ludzi wyksztaconych i prostych. Mieli oni upodobanie take w sztukach penych grozy i dramaturgii, chtnie wic korzystano z
coraz liczniejszych teatrw. W Monachium po konsekracji kocioa pod wezwaniem w. Michaa Archanioa wystawiono (1597) Triumphus divi Michaelis Archangeli, ktrego scena finaowa ukazywaa strcenie trzystu zbuntowanych aniow do pieka.
Tematyk do wielu sztuk teatralnych brano z Biblii, ywotw witych, z dawnych i nowych historii nawrce, cho nie zaprzestano czerpa jej z dziejw antycznych.
Teatr jezuicki, istniejcy prawie przy kadym kolegium, by nowoci jako teatr dydaktyczny, przeznaczony przede wszystkim dla elity. Wystawiane przez niego w Augsburgu, Paryu i Ypres utwory jezuity,
teologa i dramaturga Jakoba Bidermanna (zm. 1639) Cenodoxus, Adrianus i Philemon Martyr z dziejw
mczennikw, nale do najznakomitszych sztuk XVII wieku.
Missa papae Marcelli, wiatowej sawy utwr muzyki polifonicznej Palestriny (Giovanni Pierluigi da
Palestrina, zm. 1594) jest dowodem, e nie zerwano z polifoni podczas liturgii, cho sobr trydencki
da, by piewy byy dostosowane do tekstw liturgicznych i zachoway ich integralno. Tym wymaganiom odpowiaday w peni kompozycje pieww mszalnych i innych modlitewnych, uoone na uytek
soboru przez Niderlandczyka Jacoba de Kerle (zm. 1591).
Wybitni kompozytorzy posoborowi, dyrygenci chru papieskiego: Palestrina i Orlando di Lasso (zm.
1594) zachowali w muzycznych utworach klasyczny umiar i gbokie uczucie. Na wzr Palestriny powstay kompozycje w innych krajach, pocztkowo najwicej w Hiszpanii.
Gregoriaskie melodie doznay modyfikacji wedug zasad humanistycznych. Dostrzega si to ju w wydanym przez Piusa V Graduale Romanum, zwanym Medycejskim, gdy wyszed z drukarni de Medici.
Claudio Monteverdi (zm. 1643), kapelmistrz bazyliki w. Marka w Wenecji, w starszym wieku wywicony na kapana, czy jeszcze dawny i nowy styl, polifoni z choraem gregoriaskim. Znany z oper
(Orfeusz), by take kompozytorem mszy, hymnw, psalmw i motetw.
Muzyka baroku, w jej wczesnym okresie (1580-1630), przeciwstawiaa si stosowanej dotd technice
kontrapunktycznej, a nadto podkrelaa skrajnie teksty sowne. Preferowaa piewy solowe z towarzyszeniem instrumentw, przewanie klawiszowych. Jej nowe formy, jak oratorium i kantata, zostay zastosowane w muzyce kocielnej.
Rozpoczynajcy w tym okresie sw twrczo Giacomo Carissimi (1605-1674), kapelmistrz kocioa
rzymskiego S. Apolinare, wyksztaci najlepiej form oratorium (znane s cztery o tematyce biblijnej:
Jephta, Judicium Salomonis, Balthasar i Jonas). Odmian oratorium, pasje wielogosowe zapocztkowa
kapelmistrz dworski w Drenie, Heinrich Schuetz (1585-1672). On take rozwin charakterystyczn
form muzyki religijnej baroku, tzw. koncert kocielny: utwr na 1 do 5 gosw z towarzyszeniem instrumentw, oparty na tekcie Pisma witego, liturgii lub poezji religijnej.
Wyrazem zapocztkowanego stylu monumentalnego w muzyce barokowej staa si Msza polichralna na
53 gosy, napisana przez Orazia Benevoli (ur. 1605) na powicenie katedry w Salzburgu (1628).
125
W Polsce muzyka barokowa zaczyna si w drugim dziesicioleciu XVII wieku, wprowadzona przez franciszkanina, kompozytora i pisarza, Wojciecha Dbockiego (1585-1646) i kapelmistrza na dworze biskupa pockiego, Marcina Mielczewskiego (zm. 1651), ktry komponowa msze w stylu koncertujcym.
Manieryzm i pocztek baroku
Zachowania religijnych obrazw w kocioach broni sobr trydencki, zwaszcza przeciw kalwiskiemu
niszczeniu ich we Francji. Nie da wszake adnych regu artystycznych, jedynie kardyna Gabriele Paleotti (zm. 1597) w pimie O religijnych i wieckich obrazach domaga si rygorystycznego stosowania
realizmu i historycyzmu, odrzuca za przedstawianie na nich pogaskich bstw i uwzgldnianie motyww mitologicznych, a nawet protestowa przeciw czeniu nadprzyrodzonoci z doczesnoci.
Manieryzm niewtpliwie sprowokowa Palottiego do zajcia takiego stanowiska. Charakterystyczny
zwaszcza dla sztuki woskiej w drugiej poowie XVI wieku, nada jej cechy antyklasycyzmu, spiritualizmu, fantastyki i wyrafinowania. Tumaczy si to kryzysem humanistycznego wiatopogldu w okresie
reformacji i politycznymi klskami Italii.
Za czoowych przedstawicieli manieryzmu w malarstwie uwaa si trzech artystw szkoy weneckiej,
odmiennych w swej religijnoci.
Jacopo Robusti, zwany Tintoretto (1518-1594) tworzy olbrzymie kompozycje, z wieloma postaciami,
pene dramatycznych napi, na tle silnych kontrastw wiata i cieni, co daje niesamowite wraenie (np.
w jego Ostatniej Wieczerzy). By on bardzo religijny i malowa najchtniej tematy biblijne i hagiograficzne, oddajc postacie z realizmem i anatomiczn dokadnoci.
Paolo Caliari, nazwany Veronese (bo pochodzi z Werony, 1528-1588) malowa sceny reprezentacyjne,
o wytwornym przepychu, bez wnikania w psychik bohaterw. Jego uczty biblijne (Uczta w domu Szymona, Uczta u Lewiego, Uczta w Kanie Galilejskiej) olniewaj kolorystyk i piknem kompozycji, nie
oddajc jednak religijnego nastroju. Artysta mia te konflikt z inkwizycj z powodu mieszania elementw religijnych ze wieckimi motywami.
Federico Barocci (z Urbino, 1535-1612), twrca wspaniaych kompozycji o bogatej gamie kolorystycznej, stara si czy reguy manieryzmu z wymaganiami soboru trydenckiego, wedug ktrego dziea
sztuki powinny wzmacnia wiadomo katolickiej wiary i wzbudza poszanowanie do jej prawd. Faktycznie w twrczoci Barocciego, o tematyce nieomal wycznie religijnej (Madonna del Popolo, Matka
Boska Racowa, Zwiastowanie, Wizja w. Franciszka) dostrzega si ow teologi monumentaln, ktra
najsilniej wystpia w nastpnym kierunku sztuki, w baroku.
W jego pocztkach jawi si ju elementy, ktre stanowi najbardziej charakterystyczne cechy tego stylu:
dynamika, bujno ksztatw, wielko rozmiarw, nadmiar szczegw, przepych i patos.
Elementy barokowego stylu wystpuj ju w budowanej przez wiele lat bazylice w. Piotra, zwaszcza
gdy kierujcy budow Carlo Maderna (zm. 1629) nada jej ksztat krzya aciskiego i wznis barokow
fasad.
Za pierwsz barokow wityni uwaa si jezuicki koci al Gesu w Rzymie, zaprojektowany przez
Giacoma Barozziego da Vignola (zm. 1573), a ukoczony przez Giacoma della Porta (zm. 1604), ktry
da mu pikn kopu i pen umiaru fasad. Jej nieomal kopi w wikszych rozmiarach jest koci w.
Ignacego w Rzymie, zbudowany po jego kanonizacji (1622).
W Rzymie powstanie baroku odpowiadao wzmocnionej pozycji papiestwa. Najwicej dla rozwoju nowej
sztuki przyczyni si Sykstus V, ktry na obelisku przed bazylik w. Piotra poleci umieci triumfalny
napis o Chrystusie Zwycizcy (Christus vincit, Christus regnat, Christus imperat, Christus ab omni molo
plebem suam defendat).
Architektura w stylu barokowym rozwijaa si szczeglnie za Urbana VIII. Wznoszono wiele kociow, lecz wykorzystywano do ich budowy marmury ze staroytnych zabytkw, gosi wic zoliwy wierszyk, wykorzystujc podobiestwo nazwiska papiea Barberini do aciskiej nazwy barbarzycw barbari: quod non fecerunt barbari, fecerunt Barberini. Za Urbana VIII ukoczono bazylik w. Piotra, ktr
papie konsekrowa (18.11.1626) z wielkim przepychem. Wystrj jej wntrza kontynuowa Giovanni
126
Lorenzo Bernini (1598-1680) za Innocentego X. Cho okresowo popad w nieask papiea, zdoa prace
ukoczy przed jubileuszem Roku witego 1650.
Za obu papiey powstay w Rzymie nowe ulice i wspaniae paace rodw. Jedne i drugie upikszano fontannami. Piazza Navona, uwaany za per placw rzymskich, ozdobiony zosta paacem rodu Pamfili
(rd Innocentego X) i fontann Berniniego, otrzymujc swj trway i stale podziwiany ksztat artystyczny.
Barokowy odtd Rzym, ktry za wczeniejszych papiey potrydenckich by celem podry naukowych
przez swoje uniwersytety i kolegia, sta si take celem podry dla sztuki.
127
Okres trzeci
1648 - 1758
WYSTAWNO BAROKOWA
Wystawno bya nie tylko znamieniem baroku jako sztuki, zapocztkowanej w pierwszej poowie XVII
wieku w Rzymie, a rozkwitajcej po pokoju westfalskim w krajach zaalpejskich. Wystawno stanowia
te znami mentalnoci ludzi i ich religijnoci. Wystpowaa u ludzi uznanych za owieconych, i u wadcw, hodujcych absolutyzmowi.
Koci tkwi w tej wystawnoci barokowej, nie by wszake teraz tak dynamiczny, jak w poprzednim
okresie odnowy trydenckiej. Korzysta z dorobku poprzednich pokole, rozbudowa w stylu barokowym
istniejce formy ycia religijnego, a mao uksztatowa nowych. Nie powstay te nowe znaczce zakony,
poza redemptorystami.
Papiee byli godnymi ludmi, lecz nie wybitnymi. Zachowali potrydencki centralizm wadzy, potpili
gallikanizm i bronili si przed episkopalizmem, lecz nieustannie odczuwali absolutyzm wadcw katolickich i mieli z nimi konflikty. Koczcy ten okres Benedykt XIV wprowadzi przez konkordaty pewien
ad w stosunki z monarchami, lecz umocnio si przekonanie, e Koci ma obowizek im suy.
W krajach misyjnych Koci istnia nadal, lecz nie czyni wielkich postpw, uwikany na Wschodzie
w spory o akomodacj i bezsilny w Ameryce aciskiej wobec regalizmu. Wadcom pomg obroni
Europ przed tureck inwazj, lecz nie zdoa wbrew ich woli uratowa redukcji paragwajskich, bo
sabe byo polityczne znaczenie papiey.
Zawarte w poprzednim okresie unie ortodoksw z Kocioem katolickim na og przeyway teraz kryzys. Nika bya dno do zawierania nowych. Koci prawosawny w Rosji przeszed zasadnicze
zmiany, lecz nadal uwaano cara za obroc ortodoksw w ssiednich krajach.
Ustabilizowany pokojem westfalskim stan prawny wyzna chrzecijaskich: katolicyzmu, luteranizmu i
kalwinizmu dawa nike szans na realizacj planw unijnych w Niemczech, nie uchroni hugenotw
francuskich przed represjami Ludwika XIV i nie pozwoli na wykorzystanie konwersji ksit dla celw
jednego wyznania. Przeladowania z przyczyn wyznaniowych nie ustay cakowicie w niektrych krajach. Najazd szwedzki na Rzeczpospolit (dla celw politycznych) szybko zosta przez wikszo Polakw uznany za wojn religijn.
Pojawiajce si na pocztku XVIII wieku Owiecenie, najpierw w krajach protestanckich: Niderlandach i
Anglii, pobudzio i rozwino ycie umysowe, z czasem dopiero w ostrej krytyce religii i Kocioa ujawnio nowe kierunki: deizm, a nawet ateizm. Masoneria, ktra gosia doskonalenie moralne ludzi, daa
usunicia rnic religijnych i stanowych. Nie miecia si w Kociele i bya przez niego wielokrotnie potpiana.
Za dokonujcymi si w Europie zmianami nie nadaa teologia. Zacz si kryzys teologii moralnej,
ktra musiaa oscylowa midzy laksyzmem i rygoryzmem. Spr o jansenizm doszed do zenitu, lecz
ujawni zoono tego zjawiska, ktre miao w Francji charakter religijny i polityczny. Rzymskie decyzje
w sprawach wiary i moralnoci byy przyjmowane niekiedy z oporami, lecz nie kwestionowano zasady,
e nale do uprawnie papiey.
ycie religijne pyno nurtem poprzedniego okresu, lecz nie byo ju tak gbokie. Wystawno form
ukrywaa czsto rutyn i formalizm, cho rozpowszechnia si praktyka misji ludowych.
128
Rozdzia 15
PAPIESTWO. ABSOLUTYZM I EPISKOPALIZM
Wzmocnione dekretami trydenckimi papiestwo miao teraz ograniczone moliwoci dziaania. W krajach
protestanckich spotykao si z wrogoci, w krajach katolickich nie potrafio przezwyciy absolutyzmu wadcw. Ulegajcy temu absolutyzmowi duchowni elektorzy niemieccy doprowadzili do powstania
episkopalizmu, kwestionujcego monarchiczn wadz papieska, cho pocztkowo goszono jedynie
konieczno ograniczenia uprawnie nuncjuszy. W okresie absolutyzmu i Owiecenia nie byo papiey na
miar potrzeb. Za wybitniejszych uwaa si jedynie Innocentego XI i Benedykta XIV.
Absolutni wadcy, zwaszcza Ludwik XIV, ograniczali nie tylko polityczne, ale i kocielne dziaanie
papiey, ktre zreszt dotyczyo najczciej sporw teologicznych, a mao zajmowao si reform ycia
religijnego. W Francji absolutyzm krla ujawni si wobec Stolicy Apostolskiej w sporze o regalia, a
przede wszystkim w artykuach gallikaskich.
Podczas konklawe wadcy wywierali nacisk na kardynaw, by wybierali papiey ich orientacji politycznej, niweczc przez ekskluzywy szans niewygodnych dla siebie kandydatw. Dyli take do zwikszenie kreacji kardynaw koronnych, ktrzy dziaajc na korzy swego monarchy, prowadzili niekiedy
otwart walk z Rzymem.
Pastwo Kocielne nie dawao papieom niezalenoci politycznej, przeciwnie, wprowadzao ich w konflikty zbrojne na terenie Italii, a nadto skaniao do uprawiania nepotyzmu. Bezpowrotnie utracili oni
dawne prawa do lenn papieskich, Neapolu i Sycylii.
Z Polsk mieli papiee mniejsze konflikty ni z innymi pastwami. Przez dugi czas obrona przed tureckim zagroeniem bya paszczyzn cisego wspdziaania.
Konklawe, ekskluzywy, papiee
W latach 1644-1758 zasiadao na stolicy apostolskiej 12 papiey:
Innocenty X 1644-1655
Innocenty XII 1691-1700
Aleksander VII 1655-1667
Klemens XI 1700-1721
Klemens IX 1667-1670
Innocenty XIII 1721-1724
Klemens X 1670-1676
Benedykt XIII 1724-1730
Innocenty XI 1676-1689
Klemens XII 1730-1740
Aleksander VIII 1689-1691
Benedykt XIV 1740-1758
Pontyfikaty trway przecitnie 10 lat. Najkrtsze, trzyletnie, byy: Klemensa IX, Aleksandra VIII i Innocentego XIII, dugie za (18 i 21 lat) pontyfikaty Klemensa XI i Benedykta XIV. Na og wybierano papiey w starszym wieku, czasem bardzo ju schorowanych. Aleksander VIII zosta papieem, gdy mia 80
lat, lecz by jeszcze peen energii do dziaania. Natomiast Klemens XII, zanim go wybrano, przesta
(1719) peni obowizki biskupa Viterbo z powodu zego stanu zdrowia. Jako papie utraci wzrok w
drugim roku pontyfikatu, potem pami (1736), a ostatnie dwa lata nie opuszcza ka.
Przyczyn takiego wyboru nie by brak odpowiednich kandydatw, lecz podzia kolegium kardynalskiego
na przeciwstawne orientacje polityczne, a przede wszystkim stosowanie ekskluzywy przez katolickich
monarchw. Hegemoni polityczn w Europie posiadaa przez dugi czas Francja (Ludwik XIV) i bya
nieomal w nieustannych konfliktach z cesarstwem i Hiszpani (a do objcia hiszpaskiego tronu przez
Burbonw). Kady z tych monarchw czyni zabiegi w kolegium kardynalskim, by wybrao jego kandydata, i pilnowa przez ekskluzyw, by kandydata przeciwnego obozu nie dopuci do tiary.
129
Przez ekskluzyw zostali wykluczeni tak znakomici kandydaci, jak kardyna Gregorio Barbarigo, biskup
Padwy (zm. 1697, wity), czy te kardyna Francesco Maria Paolucci, ktry by sekretarzem stanu. Ekskluzywy obejmoway czasem na jednym konklawe po dwch kandydatw z kadego stronnictwa. Ostre
cieranie si politycznych orientacji powodowao niekiedy stosowanie symonii lub nawet siy. Pose cesarski Maksymilian von Kaunitz wtargn na konklawe (1724), by nie dopuci do wyboru kardynaa
Paolucci. Istniaa wprawdzie w kolegium kardynalskim grupa zelantw, lecz zdoaa tylko jeden raz
przeprowadzi wybr gorliwego reformatora i witobliwego czowieka, Innocentego XI.
Intrygi monarchw i podzia kardynaw na zwalczajce si orientacje polityczne spowodoway dugie
trwanie konklawe. Najdusze (1740) cigno si p roku, ale niespodziewanie zakoczono je jednomylnym wyborem Benedykta XIV. Wyjtkowo krtkie (10 dni) byo konklawe w 1724 roku, ktre zakoczyo si jednomylnym wyborem Benedykta XIII.
Sam przebieg niejednego konklawe, czasem wyszydzanego w satyrach, nie przysparza nowo wybranemu
papieowi autorytetu. Osabiay te ten autorytet u niejednego papiea podeszy wiek i brak energii do
dziaania, co byo szkodliwe wanie .w tym okresie, w ktrym zachowano potrydenck centralizacj kocieln, a nawet j zwikszano.
O papieach samych trzeba wszake powiedzie, e byli ludmi moralnie nienagannymi i starajcymi si
o dobro Kocioa, w miar ich si i moliwoci. Niejeden z nich pooy due zasugi w wczeniejszym
okresie swego ycia, zwaszcza e czsto przed pontyfikatem penili funkcje nuncjuszy lub sekretarzy
stanu. Nepotyzm jednak, uprawiany przez kilku z nich, by szczeglnie ciemn plam.
Kardynaowie, sekretarze stanu, nepoci
Wprowadzone w poprzednim okresie kongregacje wymagay dziaania wikszoci kardynaw w Rzymie. Byli wszake kardynaowie pozakurialni, najczciej mianowani na yczenie monarchw i zwani
kardynaami koronnymi, bo zlecano im reprezentowanie i zaatwianie u papiea interesw tronu i pastwa. Gdy na podstawie konkordatu (1727) z Piemontem papie mianowa kilku kardynaw wedug woli
monarchy, powstao w kolegium stronnictwo sabaudzkie, obok cesarskiego i francuskiego.
Naciski wadcw na kreacje kardynalskie ich kandydatw wywoyway konflikty z papieami, bo nie
zawsze byli to ludzie ducha kocielnego, zwaszcza gdy penili funkcje ministrw w pastwie. Kardynaem ministrem by nie tylko Giulio Mazzarini, ale take Guillaume Dubois (zm. 1723) we Francji i Giulio Alberoni (zm. 1752) w Hiszpanii. Dubois dba o sprawy kocielne, ale by wielkim zwolennikiem
gallikanizmu. Alberoni, zasuony minister Filipa V, zwaszcza dla rozwoju handlu w Hiszpanii, wszed
w konflikt z Klemensem X, ktry wytoczy mu proces kocielny. Z nastpnym papieem, Innocentym
XIII, si pojedna i by jego legatem w Rawennie i Bolonii. Nominacje ich obu na kardynaw cigny
si dugo w Rzymie, lecz zwyciy w kocu upr monarchw.
Z polskich wadcw Jan III Sobieski najbardziej zabiega o kardynalaty dla swoich kandydatw. Wsplnie z Ludwikiem XIV usilnie nalega w Rzymie na nominacj posa francuskiego na swym dworze, biskupa Toussaint de Forbin-Jansona. Papiee dugo odmawiali spenienia proby, o co krl mia nietajone pretensje. Kandydat wywoa sprzeciw, bo by zwolennikiem gallikanizmu, a jako dyplomata stara si
wcign Polsk do sojuszu francusko-tureckiego. Sobieski atwiej wyjedna nominacje dla swoich pozostaych trzech protegowanych: nuncjusza w Polsce, biskupa Opisio Pallaviciniego, posa polskiego w
Rzymie Jana Kazimierza Denhoffa i biskupa warmiskiego Michaa Radziejowskiego, ktry by krewnym krla. Radziejowski, cho zosta nastpnie arcybiskupem gnienieskim, nie nalea do wybitnych
hierarchw tego okresu.
Wosi zdecydowanie przewaali w kolegium kardynalskim. Gdy Innocenty XI w dwch promocjach kreowa 43 kardynaw, byo wrd nich tylko 4 Niemcw, 2 Francuzw, 2 Hiszpanw, 2 Polakw i 1 Portugalczyk.
Wybitnych kardynaw wymienia si niewielu, zarwno w samym Rzymie, jak i w poszczeglnych krajach. W Hiszpanii syn kardyna Alvarez Cienfuegos (zm. 1739), uczony i wierny zakonnemu yciu
jezuita. Reformatorem kleru hiszpaskiego oddanym Stolicy Apostolskiej by kardyna Luis Belluga (zm.
130
1743). Podobn dziaalno rozwin we Francji arcybiskup z Grenoble, kardyna Etienne Le Camus
(zm. 1707), lecz nalea do zwolennikw jansenizmu.
Kardyna sekretarz stanu mia w okresie papiey, ktrzy byli starsi i schorowani, szczeglnie odpowiedzialn funkcj do spenienia. Na stae jego urzd wprowadzi Innocenty X. Szereg sekretarzy stanu rozpoczli kardynaowie: Giovanni Panciroli i Fabio Chigi (od 1651), ktry zosta papieem. Benedykt XIII
pozostawi na stanowisku sekretarza stanu kardynaa F. Paolucciego, mimo e cesarz na konklawe zastosowa przeciw niemu ekskluzyw.
Nepotami, obok sekretarzy stanu, lub w tej funkcji, posugiwali si niektrzy papiee, oddajc im zaatwianie wielu spraw, zwaszcza dotyczcych Pastwa Kocielnego.
Nepotyzm uprawia ju Aleksander VII, ktrego gani si za powoanie do kolegium kardynalskiego zewiecczaego bratanka, Flavio Chigi (zm. 1693). Aleksander VIII nie tylko mianowa kardynaami nepotw: 18-letniego Marca Ottoboni i 22-letniego Pietra Ottoboni, ale obdarzy ich wielkimi dochodami.
Benedykt XIII nie uprawia nepotyzmu, da si jednak opanowa przebiegemu i chciwemu Niccolo Coscia (ongi wsppracownikowi, gdy by arcybiskupem Benewentu), ktrego mianowa kardynaem
(1725) wbrew pocztkowej opozycji kolegium. Coscia (zm. 1755) zgromadzi wielk fortun, stosujc
symoni i przekupstwo. Ukara go nastpny papie 10-letnim wizieniem i pozbawieniem kardynalatu,
ale godno mu ostatecznie przywrcono.
Przeciw nepotyzmowi wystpi zdecydowanie Innocenty XII w bulli (1692), ktr musieli podpisa
wszyscy kardynaowie na znak zachowania jej przepisw. Pooya ona ostateczny kres rzdom nepotw,
ktrych uwaa si (obok wojen w XVIII wieku) za gwn przyczyn kryzysu pastwa papieskiego.
Pastwo Kocielne i Monarchia Sicula
Bez wikszej siy wojskowej, niezdolne broni nawet swego handlu, Pastwo Kocielne wcigao papiey w gry polityczne, zwaszcza e Italia bya nadal krajem cierajcych si ostro wpyww Habsburgw i
Burbonw. Francja popieraa ju za Aleksandra VII pretensje rodu dEste do Commachio, wanego z
powodu kopalni soli.
Papiee nie mogli sta na uboczu wobec politycznych wydarze w Italii i nie potrafili pogodzi si z
utrat dawnych uprawnie suwerennych wobec Krlestwa Obojga Sycylii oraz ksistwa Parmy i Piacenzy.
Wykorzystywane przez papieskich nepotw do bogacenia ich rodw, dowiadczane powodziami i epidemiami, Pastwo Kocielne nic nie czynio, by wczy si do oglnego rozwoju innych pastw i sta si
nowoczesne. W pierwszej poowie XVIII wieku byo niszczone przez wojny, cho ogaszao sw neutralno. Innocenty XI, znakomity administrator, ktremu ju poprzednicy powierzali zarzd Pastwa Kocielnego, stara si uporzdkowa jego finanse, wprowadzi oszczdnoci i ad. Pomogo to chwilowo,
podobnie jak drobne reformy (m.in. wiziennictwa), podjte przez Klemensa XI,
W wojn Pastwo Kocielne zostao wcignite z powodu konfliktu Habsburgw i Burbonw o hiszpask sukcesj. Klemens XI uzna Burbona Filipa V krlem Hiszpanii i Neapolu. Cesarz Jzef I, ktrego
brat, Karol III, by pretendentem do tronu hiszpaskiego, da od papiea swobodnego przemarszu wojska do Neapolu. Gdy papie si nie zgodzi, armia cesarska i tak przesza (1707), dokonujc grabiey,
zwaszcza e wspomagao j wojsko pruskie, zoone z protestantw, ktrych wrogo powikszao odmwienie (1701) przez papiea elektorowi brandenburskiemu tytuu krla Prus. Stojc pod murami Rzymu, wdz cesarski Eugeniusz Sabaudzki ogosi manifest z potpieniem doczesnej wadzy papiea jako
szkodliwej dla religii i Kocioa. Gdy spotkaa go za to ekskomunika, odpowiedzia konfiskat majtkw
kocielnych.
Klemens XI wypowiedzia cesarzowi wojn, ale nie by w stanie jej prowadzi. W ukadach pokojowych
Burbonw i Habsburgw (Utrecht, 1713; Rastatt, 1715), w ktrych legata papieskiego nie dopuszczono
do oficjalnych rozmw, przyznano Austrii Neapol i Sardyni, a ksiciu sabaudzkiemu Wiktorowi Amadeuszowi Sycyli, lecz ju po trzech latach zamieni j na Sardyni. Neapol i Sycylia przeszy ostatecznie
(1735) do sekundogenitury hiszpasko-burboskiej. Parm i Piacenz objli take Burbonowie przez
maestwo syna Filipa V z ksin Elbiet Farnese.
131
Neapol i Sycylia, dawne lenna papieskie, nie tylko pozbyy si suwerennej zwierzchnoci papiey, ale
staray si powikszy sw niezaleno od nich w dziedzinie kocielnej. Hiszpascy krlowie powoywali si na przyznany im kiedy (w redniowieczu) przez papiea tytu urodzonego legata papieskiego.
Swoje kocielne uprawnienia nazywali monarchia sicula (prawa monarchii sycylijskiej) i zlecili ustanowionemu przez siebie staemu sdziemu monarchii (judex monarchiae siculae) prawo wizytowania diecezji i klasztorw, a nawet karania i usuwania biskupw. Z tego powodu Klemens XI ogosi za niewane
wszystkie jego decyzje. Sdzia apelowa od papiea le poinformowanego do papiea lepiej poinformowanego, a Filip V zoy protest.
Po dugich pertraktacjach, za zwrot Commachio, Benedykt XIII odwoa decyzj poprzednika, zastrzeg
papieowi zaatwianie waniejszych spraw (causae maiores) i zgodzi si, by inne naleay do kompetencji powoanego przez krla, sdziego delegowanego.
Kocielna dziaalno papiey
Jedni z papiey przed wyborem zajmowali si dziaalnoci polityczn, zwaszcza gdy byli nuncjuszami
(Aleksander VII, Klemens IX, Klemens X, Innocenty XII, Innocenty XIII) i sekretarzami stanu (Aleksander VII i Klemens IX), inni za dziaalnoci bardziej duszpastersk i wewntrznokocieln, jako biskupi
lub kardynaowie kurialni. O zaangaowaniu si w jedn czy drug dziaalno decydoway nie tylko stanowiska, ale osobiste przymioty. Najwikszymi zaletami charakteru odznaczali si: Innocenty XI, Benedykt XIII i Benedykt XIV.
Innocenty XI, ktry jako jedyny papie tego okresu nie pochodzi z utytuowanego rodu, lecz z mieszczaskiej rodziny, naby przez studia dobr znajomo prawa. Stawia wszake sobie samemu najwiksze
wymagania moralne. Dla zalet umysu i ducha zosta w 24 roku ycia kardynaem i stale prowadzi wzorowe ycie.
Benedykt XIII, dominikanin, znawca teologii i historii, oddany dziaalnoci pastoralnej i charytatywnej
jako biskup (kolejno) Manfredonii, Ceseny i Benewentu oraz jako kardyna przez 52 lata, prowadzi jako
papie nadal zakonny, surowy i ascetyczny tryb ycia, zajmujc si sprawami duszpasterskimi Rzymu i
reform kleru.
Benedykt XIV, najwybitniejszy znawca prawa, uporzdkowa wiele dziedzin ycia kocielnego nowymi
przepisami i konkordatami.
Misjami zajmowaa si Kongregacja Rozkrzewiania Wiary. Papiee jednak musieli podejmowa trudne
decyzje w sporach o obrzdy malabarskie i system akomodacji w Chinach.
Spory teologiczne wcigny w swj wir prawie wszystkich papiey tego okresu. Najduej musieli zajmowa si jansenizmem, nie zawsze zgodni w jego ocenie, gdy by jeszcze ruchem religijnym, a nie tezami teologicznymi. Aleksander VII zdecydowanie opowiedzia si przeciw niemu. Innocenty XI, surowy
asceta, docenia jego wymagania moralne i widzia w jansenistach oparcie Stolicy Apostolskiej przeciw
gallikanizmowi. Zamierza nawet kreowa kardynaem Antoine Arnaulda, doktora teologii, zanim ujawniy si jego pogldy jansenistyczne.
W yciu kocielnym kontynuowano tradycj jubileuszu Roku witego, ogaszanego co 25 lat. Do Rzymu przybywali zewszd pielgrzymi. Najbardziej na og przeywano Rok wity na przeomie stuleci. W
1700 roku papieem by Innocenty XII, ktry ze wzgldu na chorob (zmar w lipcu) mg tylko jeden
raz (17 IV) udzieli pielgrzymom uroczystego bogosawiestwa. Blisko dwumiesiczne konklawe i wybr (23 XI) Klemensa XI, by dla pielgrzymw dodatkowym przeyciem. Wybrano bowiem 51-letniego
kardynaa, Gian Francesco Albani, modego w porwnaniu z poprzednikami. Przyj on (bdc kardynaem od 1690 roku) wicenia kapaskie kilka dni przed konklawe, a sakr biskupi ju jako papie, Nie
uwaano tego za interesowne (perspektywa na tiar), gdy po wyborze usilnie wymawia si od niej.
Hegemonia Ludwika XIV
Za pontyfikatu Klemensa XI skoczyy si we Francji dugie rzdy (1643-1715) krla-sonce (Le RoiSoleil), Ludwika XIV, ktry zapewni jej hegemoni w Europie, a wedug swej zasady: jeden krl, jedna
wiara, jedno prawo, narzuca sw wol Kocioowi i papiestwu.
132
Wyranie dostrzegalne konflikty krla z papiestwem zaczy si od sprawy kardynaa Retza (Jean Paul
de Gondi, zm. 1679). Chocia nalea do frondy przeciw Mazzariniemu, zosta (1652) kardynaem na
yczenie Ludwika XIV, lecz po kilku miesicach znalaz si w wizieniu. Po ucieczce przyby do Rzymu,
gdzie uzyska od Innocentego X schronienie, co cigno na papiea gniew krla francuskiego.
W Rzymie dochodzio do konfliktw z posami francuskimi. Pierwszy powsta z powodu przypadkowej
walki korsykaskiej stray papieskiej z onierzami jego ochrony. Pose opuci wwczas Rzym, a krl
wydali nuncjusza z Francji i zaj papieski Awinion. Ostrzejszy konflikt wybuch, gdy Innocenty XI
znis (1677) swobody dzielnic w celu zaprowadzenia adu i bezpieczestwa w miecie, zapowiadajc
ekskomunik na kadego, kto sprzeciwi si zarzdzeniu. Inne pastwa to uznay, tylko nie Francja, ktra
widziaa w papieskim zarzdzeniu zniesienie nietykalnoci poselstw. Nowy pose francuski, markiz
Lavardin (Henri de Beaumanoir) wjecha (1687) do Rzymu z orszakiem stu zbrojnych, ignorujc papiesk wol, a take ekskomunik ogoszon za to na niego. Innocenty XI rzuci interdykt na koci francuski w. Ludwika, w ktrym ekskomunikowany przyj komuni. Ludwik XIV przystpi wwczas do
ataku na papiea. W parlamencie paryskim odczytano mow przeciw niemu i zapowiedziano zwoanie
soboru, co musiay podpisa wydziay teologiczne. Biskupom i zakonnikom nie byo wolno prowadzi
korespondencji z papieem. Rozpowszechniano sfaszowane dokumenty, by pozyska opini publiczn.
Krl zaj ponownie Awinion i hrabstwo Venaissin. Innocenty XI nie ustpi, dopiero za nastpnego papiea Ludwik XIV zaagodzi spr dla racji politycznych.
Ogoszone wczeniej artykuy gallikaskie, spr o regalia i sprawa koadiutora koloskiego doday konfliktowi z markizem Lavardin ostroci i zawzitoci.
Na koadiutora dla elektora, arcybiskupa koloskiego, krl francuski wyznaczy kardynaa Wilhelma
von Furstenberg, a cesarz ksicia Klemensa von Bayern, ktry mia 17 lat i potrzebowa dyspensy papieskiej. Innocenty XI uzna drugiego kandydata, wiedzc e chodzi o wan dla cesarstwa godno elektora. Ludwik XIV kaza nuncjuszowi opuci Pary.
Spr o regalia zacz si od swoistego interpretowania przez krla konkordatu (z 1516), ktry dawa mu
przywilej obsadzania beneficjw kocielnych w pewnej liczbie biskupstw i pobierania opat. Ludwik XIV
uzna, e to postanowienie obejmuje wszystkie biskupstwa we Francji, rozcign wic je (1673) na dalsze szedziesit. Dwaj biskupi, zwolennicy jansenizmu, Nicolas Pavillon z Alet i Etienne Caulet z Pamiers nie przyjli krlewskiej decyzji i odwoali si do papiea. Innocenty XI stan w ich obronie i nie
uzna nowej interpretacji regaliw. Krl nakaza zajcie dochodw obu biskupw i postanowi wykaza
papieowi, e ma kler po swej stronie. Zwoywa wic jego zgromadzenia. Na jednym z nich przyjto
wolno Kocioa gallikaskiego.
Artykuy gallikaskie
Wolnoci gallikaskie stanowiy od dawna temat dyskusji i rozpraw francuskich jurystw, a nawet teologw. Niektrzy z autorw starali si broni wadzy papieskiej przed gallikanizmem, ktry j ogranicza
do prymatu honorowego. Gabriel Druet de Villeneuve pisa, e wolnoci gallikaskie pochodz z przywileju papieskiego. Parlament potpi jego tez i inne propapieskie, nakaza te Sorbonie doczy si do
potpienia i przyj cztery artykuy, ktre gosiy wolnoci gallikaskie i niezaleno krla od Stolicy
Apostolskiej, a odrzucay nieomylno papiea w sprawach wiary i jego wyszo nad soborem. Sorbona
za obja cenzur (1665) dzieo jezuity Matto Moya (pseud.: Guimenius), bronice nieomylnoci papiea.
Zgromadzenie oglne kleru, zwoane w 1680 i 1681 roku z powodu sporu o regalia, owiadczyo krlowi
swoj wierno, lecz byo to za mao. Nadzwyczajne zgromadzenie pod przewodnictwem arcybiskupa
paryskiego, ksicia Francois Harlaya de Champvallon (zm. 1695), przez starannie dobranych delegatw
uznao (3.02.1682) krlewskie regalia w rozumieniu Ludwika XIV i przyjo (19 III) uoone przez biskupa Jacques Bossueta cztery artykuy (Declaratio cleri gallicani):
1. Papiee otrzymali od Boga tylko duchow wadz, dlatego krlowie i ksita im nie podlegaj w
sprawach doczesnych, a poddani nie mog by przez nich zwolnieni z przysigi wiernoci, zoonej monarsze.
133
2. Sobr jest nad papieem i obowizuj nadal dekrety soboru z Konstancji i Bazylei w tej sprawie.
3. Wadza papieska w Kociele jest ograniczona kanonami, a we Francji nadto zwyczajami Kocioa
gallikaskiego.
4. Doktrynalne orzeczenia papieskie s ostateczne i maj moc wic, gdy przyjmie je cay Koci.
Ludwik XIV zatwierdzi te artykuy i nakaza naucza wedug nich w seminariach i na uniwersytetach.
Innocenty XI zbada ich tre przez komisj, ktra nie bya zgodna co do oceny doktrynalnej. Papie wic
oglnie potpi artykuy, lecz odmwi konfirmacji dla krlewskich nominaw na biskupstwa.
Nieustpliwo obu stron trwaa do nowego pontyfikatu ugodowego Innocentego XII. Obie strony zostawiy spraw regaliw w spokoju, a krl powiadomi papiea, e uczyni wszystko, by cztery artykuy nie
zostay we Francji wykonane. Wprowadzony modus videndi trwa do koca monarchii francuskiej, lecz
idee gallikaskie dugo nie zamkny.
Wadcy i Koci
Absolutyzm Ludwika XIV nie by jedynym. Inni wadcy przyjli go take za owieceniow form rzdzenia, przez co papiee i Koci w ich pastwach znaleli si w sytuacjach konfliktowych.
Teologowie w pewnej liczbie podzielali pogld Bellarmina o poredniej wadzy papiea w sprawach
doczesnych (politycznych). Juryci opowiadali si za tez Bossueta o bezporednim pochodzeniu od Boga absolutnej wadzy monarchy.
Wadcy gwatownie zareagowali na bull Benedykta XIII, ktra rozszerzaa na cay Koci liturgiczny
kult papiea, w. Grzegorza VII, znanego z depozycji cesarza Henryka IV i zwolnienia jego poddanych z
przysigi wiernoci. Francja, Neapol, Niderlandy hiszpaskie i Wenecja zakazay uywa oficjum o w.
Grzegorzu VII.
Nuncjuszy ograniczano do dziaalnoci dyplomatycznej, a gdy powstaway konflikty, odsyano ich do
Rzymu. Wadcy dyli do zaatwiania w Rzymie spraw kocielnych przez swoich agentw lub posw.
Biskupw nakaniano do powierzania im wszelkich spraw w kurii papieskiej. W cesarstwie stao si to
obowizkiem na pocztku nastpnego okresu (1767).
W placetum i appellatio ab abusu ujawni si najsilniej absolutyzm monarchw. Pierwsze (zwane te:
exequatur, ius retentionis, pereatis) wymagao zgody wadcy na zarzdzenia papieskie i biskupie, zarwno co do spraw dogmatycznych, jak i prawnych. Rozcigano je take na indeks ksiek zakazanych. Lowaski kanonista, jansenista, Zeger Bernard van Espen twierdzi, e placetum nie ogranicza niezalenoci Kocioa, lecz jest rodkiem zachowania porzdku kocielno-politycznego przez zwierzchno pastwow, od Boga ustanowion. Papiee (Innocenty X, Klemens XI) walczyli z tym na prno. Appellatio
ab abusu polecaa kierowa do sdw pastwowych apelacje od wyrokw kocielnych.
W Hiszpanii idee absolutyzmu owieconego wspary istniejcy od dawna regalizm. Inkwizycja pilnowaa
nie tylko ortodoksyjnoci wiary, ale take kocielnych uprawnie monarchy. Powoli jednak zmniejszaa
si jej dziaalno. Za Filipa V wydaa jeszcze 782 wyroki, lecz wkrtce byo ich coraz mniej (ostatni
7.11.1781). Duy wpyw na sprawy kocielne miaa Rada krlewska, w ktrej zasiadali te spowiednicy
dworscy (za Habsburgw dominikanie, za Burbonw jezuici), majc z innymi czonkami rwne prawa.
Konflikty z papiestwem nasiliy si w okresie wojny sukcesyjnej. Po pokoju w Utrechcie zawarto (1717)
konkordat, lecz zerwano go ju rok pniej i wypdzono nuncjusza. W regalizmie monarchy widziano
niekiedy przeciwwag do regalizmu papieskiego. Pisa wic (1707) biskup z Avili, Francisco de Solis, e
monarcha jest zobowizany do obrony krlestwa hiszpaskiego i Kocioa przed niewolnictwem kurii
rzymskiej. Jego wypowied bya gniewna z powodu uznania przez Klemensa XI krlem Karola Habsburga przeciw Filipowi V Burbonowi.
Cesarstwo, majc polityczn koalicj z Angli i Holandi, pogbio sw niech do papiestwa z powodu
hiszpaskiej sukcesji, cho korzystao z jego pomocy w walce z Turcj. Nastpca Jzefa I, cesarz Karol
VI by pobony i usiowa dopeni rekatolicyzacji lska, a take wytpi innowierstwo w Styrii i Karyntii, lecz w jego monarchii wzmg si absolutyzm owiecony, co niekorzystnie wpyno na stosunek
wadcy do Kocioa. Wida to po jego mierci w rzdach cesarzowej Marii Teresy (1740-1780), za ktrej
134
uksztatowa si swoisty system podporzdkowania Kocioa monarsze (terezjanizm), znany pniej jako
jzefinizm.
Wenecja prowadzia spr z Austri o patriarchat akwilejski, gdy miaa na swoim terytorium, w Udine,
rezydencj patriarchy, natomiast cesarzowi podlegaa znaczniejsza cz tego patriarchatu. Pod pretekstem, e papie popiera niesprawiedliwie Austri, zerwaa (1750) z nim stosunki dyplomatyczne. Pogodzono si rok pniej i podzielono patriarchat na dwa biskupstwa: weneckie w Udine i austriackie w
Gorz.
Piemont i Sardynia ureguloway sprawy kocielne w konkordacie z 1727 roku. Klemens XII (17301740) uzna go za krzywdzcy Koci; domaga si rewizji niektrych postanowie. Gdy mu odmwiono, ogosi (1731) niewano konkordatu. Pertraktacje cigny si do mierci papiea. Za Benedykta
XIV zawarto nowy.
Konkordaty Benedykta XIV
Z dugiego konklawe po Klemensie XII wyszed jednomylnie wybrany 65-letni kardyna Prospero Lambertini jako Benedykt XIV, by kierowa Kocioem przez 18 lat. Uznawany za jednego z najznakomitszych papiey XVIII wieku, a zarazem za jednego z najwikszych midzy Sykstusem V a Leonem XIII (L.
Rogier), wywouje zastrzeenia co do jurydycznego ujcia decyzji w sporach o ryty i stosowania duej
ugodowoci wobec monarchw, widocznej w zawartych konkordatach.
Wszechstronnie uzdolniony i dobrze wyksztacony w prawie na uniwersytecie boloskim sta si znanym
kanonist i historykiem. Swobodny w rozmowach i krytyce, dostpny i dobrze mylcy o drugich, by
popularny jako owiecony kardyna kurialny (od 1728) i zosta przyjty jako papie z aplauzem. Trwa
warto posiadaj jego wczeniejsze prace naukowe o procedurze kanonizacji i beatyfikacji oraz o synodach diecezjalnych. Jako papie zaj si prawodawstwem maeskim i wyda (1741) bull Matrimonia,
znan do dzisiaj jako Declaratio Benedictina. Sekretarzem stanu mianowa dowiadczonego dyplomat
kardynaa Silvio Valentiego Gonzag, uprzednio nuncjusza w Brukseli i Madrycie (w Rzymie skupia
wok siebie uczonych i artystw).
Ustpstwa wobec monarchw Benedykt XIV stosowa, by uporzdkowa wiele narosych za poprzednikw bolesnych spraw kocielnych.
Z Krlestwem Neapolu zaatwi sporne sprawy i zgodzi si na utworzenie kocielnego sdu, w ktrym
zasiadali take wieccy.
Hiszpania uzyskaa od papiea najwicej ustpstw w zawartym (1753) konkordacie. Patronat, speniany
dotd w Granadzie i krajach misyjnych, rozcignito na ca monarchi, co pozwalao krlowi obsadza
12 tysicy beneficjw, zostawiajc papieowi tylko 52 do obsadzenia. Mia on wszake otrzymywa rekompensat za straty materialne. Hiszpaski konkordat wywoa w Rzymie od razu niezadowolenie, a
nawet sta si przyczyn niechci kardynaw kurialnych do papiea.
Portugalia take wyjednaa sobie uznanie patronatu, co zakoczyo wieloletni spr (od 1728) o obsadzenie wakujcych biskupstw. Krl portugalski, Jan V otrzyma tytu rex fidelissimus na usilne naleganie,
gdy chcia zrwna si w tytulaturze z krlem hiszpaskim (rex catholicus) i francuskim (rex christianissimus). Papie, na yczenie ministra Pombala, mianowa (1758) jego krewnego, kardynaa Francesco
de Saldanha da Cama wizytatorem jezuitw, nie przewidujc, e tym przesdzi ich los w Portugalii.
Cesarstwo i Wenecja przyjy z zadowoleniem decyzj papiea o podziale patriarchatu akwilejskiego.
Nabrzmiae pozostay przez duszy czas inne problemy w cesarstwie. Po mierci Karola VI jego crka,
Maria Teresa, przyja rzdy na podstawie wczeniejszych ukadw. Papie uzna j z pewnym ociganiem. Bawaria, Prusy i Hiszpania wniosy pretensje do czci habsburskiego dziedzictwa. Hiszpania staraa si zagarn woskie posiadoci Austrii. Obce wojska przechodziy przez Pastwo Kocielne, a bitw stoczono (1743) niedaleko od Rzymu. Papie musia tolerowa stacjonowanie wojsk austriackich
przez nastpny rok. Nie pomg te jego protest, gdy bez zapytania zadecydowano w pokoju z Akwizgranie (1748) o losie Parmy i Piacenzy.
Zasug Benedykta XIV jest uporzdkowanie wielu spraw kocielnych przez porozumienie z monarchami. To jednak mogo si dokona na drodze kompromisu, gdy zastarzae byy praktyki regalizmu i ab-
135
solutyzmu. Faktem pozostaje, e to, co byo koniecznoci, utrwalio zbyt siln zaleno Kocioa od
monarchw, w czym nastpne pokolenia widziay nieszczsny sojusz otarza z tronem.
Nuncjusze, ksita elektorzy, episkopalizm
Absolutyzm owiecony nie omin duchownych ksit w Niemczech, a zwaszcza trzech metropolitw,
ksit elektorw: koloskiego, trewirskiego i mogunckiego. Metropolia koloska tworzya nadto swoist
jedno wrd rozbitego Kocioa katolickiego w Niemczech, co ujawnio si w ywej idei tytuu metropolity koloskiego Prymas Niemiec (Primas Germaniae). Wprawdzie Magdeburg protestowa przeciw
temu tytuowi, lecz nie miao to znaczenia.
Ksistwa duchowne czuy si politycznie zagroone, gdy ksi Wilhelm VIII von Hessen-Kassel zgosi pretensje (1743) do sekularyzacji biskupstwa-ksistwa Paderborn i ponowi swj projekt w pokojowych pertraktacjach w Akwizgranie. Kocielne za zagroenie widzieli duchowni ksita w nuncjuszach, ktrych uprawnienia stay im na przeszkodzie w penej centralizacji wadzy duchownej w granicach metropolii.
Tendencje te, ktre mona dla tego okresu nazwa praktycznym episkopalizmem, prowadziy do sporw z
nuncjuszami w Kolonii, Wiedniu i Lucernie oraz do konfliktw z kuri rzymsk. Wysuwano jako
prawny argument niezachowywanie przepisw konkordatu wiedeskiego (z 1447) co do obsadzania beneficjw, annat, egzempcji, kwinkwenaliw (quinquenales) i sdownictwa papieskiego, spenianego teraz
przez nuncjuszy. Na czele opozycji stali: elektor moguncki Johann Philipp von Schonborn i koloski
Max Heinrich von Bayern. Gdy zawarli (1657) ukad, wystpili wsplnie przeciw nuncjaturze koloskiej.
Bezporedni przyczyn ataku bya sprawa biskupstwa-ksistwa Freising, ktre chcia obj elektor koloski, a nuncjusz na polecenie papiea stara si nie dopuci do wybrania go przez kapitu. Konflikt
pogbi si, gdy tene elektor zapowiedzia (1660) synod narodowy i popar moguncki plan pojednania z
protestantami.
Wszystkie roszczenia metropolitw wobec kurii rzymskiej zebrali ksita elektorzy (koloski Max Heinrich von Bayern, moguncki Lothar Friedrich von Metternich, trewirski Karl Kaspar von der Leyen) w
tzw. Gravamina (1673), dajc nadto, by Koci w Niemczech nie by gorzej traktowany ni we Francji
i Hiszpanii.
Praktyczny episkopalizm otrzyma ju w tym okresie szerokie teoretyczne uzasadnienia. Nauczajcy w
Wurzburgu jurysta Johann Kasper Barthel odrzuca absolutystyczn wedug jego oceny form rzdw
Kocioa, na podstawie teologii, prawa i historii. On i inni widzieli w usuniciu takiej formy rzdw, a
przyjciu episkopalizmu, decydujcy rodek do pojednania katolikw z protestantami. W Niemczech
podj te idee biskup pomocniczy z Trewiru, Johann Nikolaus von Hontheim (pseud.: Febronius, zm.
1790) i da im, w nastpnym okresie, szerokie uzasadnienie jako podstaw episkopalizmu (febronianizm).
Wczeniejsz bibli episkopalistw stao si dzieo niderlandzkiego kanonisty van Espena lus ecclesiasticum unversum (1700).
Schizma utrechcka
Radykalny episkopalizm, poczony z jansenizmem, znalaz wielu zwolennikw w katolickich krgach
Niderlandw Pnocnych (Holandia), ktre byy schronieniem dla jansenistw z Niderlandw Poudniowych (Belgia), gdy arcybiskup z Malines Humbert Guillaume Precipiano de Soye (zm. 1711) i kolejny
arcybiskup, kardyna Thomas-Philippe dAlsace (zm. 1759) domagali si od ksiy uznania bulli Unigenitus. Z uniwersytetu lowaskiego zosta usunity wybitny kanonista Zeger Bernhard van Espen (zm.
1728), ktry propagowa skrajny episkopalizm, uznajc jedynie honorowy prymat papiea i goszc koncyliaryzm.
Koci katolicki w Niderlandach Pnocnych nie mia staej struktury organizacyjnej, ktr rozbia
reformacja. W Utrechcie dziaa jedynie wikariusz apostolski, zaleny od Kongregacji Rozkrzewiania
Wiary. Mia trudn sytuacj, najpierw z powodu misyjnego charakteru tamtejszego Kocioa i stara ka-
136
pituy o uznanie go arcybiskupem utrechckim, nastpnie z przyczyny czstych sporw z misjonarzami

zakonnikami, ktrzy czuli si przede wszystkim podporzdkowani swoim zakonnym przeoonym. W
sporach wykorzystywano przeciw wikariuszowi apostolskiemu, uczonemu Janusowi van Neercassel (zm.
1686) jego kontakty z Antoine Arnauldem i jansenistycznym Port-Royal. W Rzymie oskarano nastpnego wikariusza apostolskiego, Pierre Coddea (tytularny arcybiskup Sebasty, zm. 1710) o takie same
kontakty, zwaszcza z Pasquier Quesnelem.
Codde, po rocznym procesie, wezwany do Rzymu odrzuci podpisanie formuy antyjansenistycznej, zosta wic (1702) pozbawiony urzdu. Ujy si za nim kapituy z Utrechtu i Haarlem. Pierwsza z nich
pozostaa w opozycji do Stolicy Apostolskiej. Kanonici (van Espen) poparli j, e dziaa legalnie. Wybraa wic (1723) wasnego arcybiskupa, Cornelis Steenovena. Sakry biskupiej udzieli mu misjonarz,
biskup tytularny Babilonu, Dominique Varlet, ktry wczeniej, na prob kapituy utrechckiej szafowa
sakramentem bierzmowania, za co zosta suspendowany. Steenoven, pewny, e ma sukcesj apostolsk,
udzieli sakry dwom kapanom i ustanowi ich biskupami w Haarlem i Doventer. Zosta wic zorganizowany Biskupi Koci Utrechcki, pniej nazwany Starokatolickim. Pewn szans na pojednanie dawa
jego synod w 1763 roku, ale j zmarnowano.
Polska i Stolica Apostolska
W XVII wieku szerok paszczyzn wspdziaania bya obrona przed tureckim zagroeniem, chocia
Jan III Sobieski mia pretensje za zbyt ma pomoc materialn i dostarczanie jej z opieszaoci, oskarajc o to nuncjusza Francesco Buonvisiego.
Elekcje krlw nie wywoyway na og napi. Klemens X odwodzi jedynie Jana Kazimierza od abdykacji, lecz gdy nastpia, potwierdzi go jako opata komendatoryjnego Saint-Germain-des-Pres w Paryu.
Po mierci Michaa Korybuta Winiowieckiego papie Innocenty XII zachowa neutralno, nalegajc
jedynie na wybr krla katolika. Uzna Augusta II, protestanckiego ksicia elektora saskiego, gdy ten
dokona konwersji na katolicyzm (2.06.1697). Detronizacja krla (1704) przez cz magnaterii i szlachty
pod patronatem protestanckiego monarchy szwedzkiego Karola XII nie moga znale uznania u Klemensa XI, ktry w brewe (10 VI 1705) zakaza biskupom polskim koronowa nowego elekta, wojewod poznaskiego Stanisawa Leszczyskiego. Gdy go wszake koronowano, a August II uj biskupa poznaskiego Mikoaja wicickiego i wysa do wizienia w Ankonie, a potem do Rzymu, ten przesiedzia
dwa lata w papieskim zamku Anioa (arcybiskup lwowski Konstanty Jzef Zieliski zosta za kar wywieziony do Moskwy). Podczas rozdwojonego wyboru w 1734 roku Stanisawa Leszczyskiego i Augusta III Sasa, Klemens XII pod wpywem francuskiej dyplomacji opowiedzia si najpierw po stronie
pierwszego elekta, a pniej uzna drugiego, ktry okaza si przykadnym katolikiem, lecz nieudolnym
wadc.
Za Augusta III rozwizano dawny problem obsadzania opactw. Jan III domaga si uznania nad nimi
krlewskiego patronatu i prawa swobodnej nominacji opatw. Wnis spraw na sejm grodzieski
(1688), lecz j wycofa. Po pertraktacjach w Rzymie uzyska przywilej mianowania opatw komendatoryjnych, lecz zakonnicy mieli prawo wybra drugiego opata. Ostateczne postanowienia Stolicy Apostolskiej za Augusta III ujto (1737) w tzw. konkordacie wschowskim: krl mia odtd prawo mianowania
opatw komendatoryjnych na 13 najbogatszych opactw, im przysugiwao 2/3 dochodw, bez ingerencji
w wewntrzne sprawy klasztoru, a wybrany przez zakonnikw drugi opat mia pobiera dla klasztoru 1/3
dochodw i swobodnie si rzdzi w klasztorze.
Konflikty z nuncjuszami w Polsce, poza jednym przypadkiem, nie miay rda w jakim regalizmie,
lecz w swoistym, polskim episkopalizmie. Chodzio bowiem o naruszenie przez nich uprawnie prymacjalnych arcybiskupa gnienieskiego. Gdy nuncjusz Galeazzo Marescotti opuszcza (1668) Polsk i
przekaza niektre uprawnienia swemu audytorowi, prymas Andrzej Olszowski uwaa, e on je ma jako
legatus natus Stolicy Apostolskiej. Swoje zastrzeenia zgosi w identycznej sytuacji kilka lat pniej.
Nuncjusz Vinzenzo Santini prowokowa konflikty take swoim nietaktownym postpowaniem. Zosta
oskarony na sejmie grodzieskim (1727) o rozpatrywanie wieckich spraw sdowych, o stronniczo i
sprzyjanie innowiercom w gonej wwczas sprawie toruskiej. Postanowiono wic pozwoli mu na
137
spenianie tylko takich uprawnie, jakie maj nuncjusze w innych krajach, przywrci wszystkie prawa
prymasa jako legata urodzonego i spowodowa u papiea odwoanie Santiniego. Wysane do Rzymu poselstwo wojewody lubelskiego Jana Tary nie zyskao u Benedykta XIII spenienia tych postulatw, a
problem pobytu w Polsce nuncjusza rozwizaa jego mier (1738).
Francesco Serbelloni, nastpny nuncjusz, uwika si w konflikt biskupa krakowskiego, kardynaa Andrzeja Lipskiego z prymasem Krzysztofom Antonim Szembekiem. Przy jego poparciu wytoczono
prymasowi proces w Rzymie o przywaszczanie sobie nienalenych praw, midzy innymi noszenia purpurowych szat. Szembek obroni si przy poparciu senatorw duchownych i wieckich. A jego nastpca,
Adam Ignacy Komorowski uzyska od Benedykta XIV bull (Ad decorem ecclesiae, 1749), ktra na
zawsze pozwalaa prymasom Polski nosi szaty purpurowe na wzr kardynaw, z wyjtkiem piuski.
Rozdzia 16
KOCI W KRAJACH MISYJNYCH
Kongregacja Rozkrzewiania Wiary kontynuowaa swoj dziaalno, lecz nadal nie zdoaa przeama
hiszpaskiego regalizmu w Ameryce aciskiej, ani ochroni redukcji paragwajskich przed decyzjami
portugalskiego ministra Pombaa. Staraa si jednak o wasnych misjonarzy, niezalenych od patronatu
hiszpaskiego i portugalskiego. Z uznaniem te przyja utworzenie seminarium misyjnego w Paryu,
cho wkrtce okazao si, e krl francuski nie pozwoli na podporzdkowanie jej misjonarzy ze swego
pastwa.
Zaamanie si politycznej dominacji krajw patronatu: Hiszpanii i Portugalii miao duy wpyw na osabienie misyjnej dziaalnoci Kocioa z tych pastw.
Misje w Afryce weszy w okres faktycznej stagnacji. W Indiach przeyy spr o ryt malabarski, w Chinach za doznay wstrzsu przez potpienie akomodacji i powstanie schizmy pekiskiej. W Japonii ocaleni z przeladowania chrzecijanie istnieli tylko w najwikszej tajemnicy. aden misjonarz nie mg tam
przyby i nie straci ycia. Koci rozwija si jedynie na Filipinach.
Instrukcja Kongregacji
Od pocztku swej dziaalnoci zmierzaa Kongregacja Rozkrzewiania Wiary do nadania pracy misyjnej
charakteru czysto religijnego. W instrukcji (1659) dla nowych wikariuszy apostolskich w krajach misyjnych domagaa si wysyania na misje nie tylko duchownych o dobrych warunkach fizycznych, ale
przede wszystkim z odpowiednimi przymiotami duchowymi. Wysokie wymagania stawiaa biskupom,
dziaajcym w krajach misyjnych. Stale postulowaa ksztacenie rodzimego kleru. Jako cel misyjnej pracy
podawaa goszenie wiary w Boga i udzielanie sakramentw, a nie sam zmian obyczajw, zwaszcza
gdy nie byy one sprzeczne wprost z chrzecijaskimi zasadami. Misjonarzom zakazaa politycznej dziaalnoci i uprawiania handlu.
Zasady tej instrukcji i misjonarska praktyka stay si treci opracowanych w Syjamie (Tajlandia) Wskaza do naleytego speniania zada apostolskich. Wane w nich byo stwierdzenie, e naley zerwa z
praktyk odgrnego nawracania ludnoci: rozpoczynania od chrztu wadcy i przez niego nakaniania poddanych do przyjcia wiary chrzecijaskiej. Domagano si przekonywania ludzi przez wytrwae nauczanie i osobiste rozmowy, a gdy przyjm chrzest, ksztatowania prawdziwej wsplnoty chrzecijaskiej.
Ponowiono zakaz czenia pracy misyjnej z dziaalnoci polityczn.
Tym zakazem oburzone byy wadze portugalskie, ktre daway znaczne fundusze na misje i organizoway wysyanie misjonarzy, dajc w zamian ich wsppracy w utrwalaniu i rozszerzaniu portugalskich
wpyww w Azji. Niejeden misjonarz, korzystajc z opieki swego pastwa, take nie uznawa susznoci
tego ograniczenia dziaalnoci, podobnie jak niechtnie przyjmowa zakaz uprawiania handlu, skoro z
niego czerpa pienidze na utrzymanie misyjnej placwki. Wiadomo nawet o niektrych misjonarzach
francuskich, ktrzy nie podlegali patronatowi portugalskiemu, e chtnie korzystali z funduszw Towarzystwa Wschodnio-Indyjskiego i materialnego wsparcia ministra Jeana Colberta.
138
Kongregacja daa od misjonarzy przysigi obediencyjnej. Wadze portugalskie i hiszpaskie nie godziy si na to, a gdy misjonarz, nawet obcej narodowoci udawa si na misje przez ich kolonie lub faktorie kupieckie, wymuszay od niego przysig wiernoci dla swego monarchy. Krl francuski Ludwik
XIV take zakaza misjonarzom ze swej monarchii skadania przysigi dla Kongregacji, przez co zostaa
zmuszona po cichu z niej zrezygnowa.
Podporzdkowanie misjonarzy wikariuszom apostolskim, mianowanym przez Kongregacj, napotykao
na opory ich wadz zakonnych. Nie widziano bowiem moliwoci pogodzenia tego z obowizkiem posuszestwa zakonnym przeoonym. Jako wyjcie z trudnej sytuacji uznano w kocu mianowanie wikariuszami apostolskimi misjonarzy z tego samego zakonu. Spowodowao to z kolei upowszechnienie praktyki, e jednemu zakonowi przydzielano jeden kraj, lub jedn jego cz do prowadzenia misyjnej dziaalnoci.
Misjonarze i seminarium w Paryu
Kongregacja Rozkrzewiania Wiary staraa si wysya na misje kapanw diecezjalnych. Aprobowaa
wic powstae (1646) w Neapolu zgromadzenie kapanw dla misji (Congregazione delle Apostoliche
Missioni), ktre znalazo znaczn liczb kandydatw, ale miao rnorodne trudnoci z wysaniem ich do
krajw misyjnych. Po stu latach ponowi w Italii prb powoania takiego zgromadzenia Domenico
Olivieri (zm. 1766). Zaoy on Misjonarzy w. Jana Chrzciciela (zwano ich Battistini), ktre zatwierdzi
(1755) Benedykt XIV do prowadzenia misji w Chinach, ale nie rozwinli w tym kraju wikszej dziaalnoci misyjnej, z powodu niekorzystnych warunkw politycznych.
Jezuicki misjonarz Alexandre de Rhodes (zm. 1660), zwany Apostoem z Annamu, nie ustawa w staraniach o ksztacenie tubylczego kleru, a gdy stale go nie wystarczao, sprowadza misjonarzy z Francji. Po
swoim przybyciu do Tonkinu, gdzie pniej zosta wikariuszem apostolskim, utworzy du wsplnot
chrzecijask. Sprowadzeni przez niego kapani francuscy zorganizowali dalsze placwki misyjne w
Syjamie, w tym siln w wczesnej stolicy kraju, Ajutthaji, gdzie utworzono te seminarium dla kleru tubylczego. Nie wystarczao wszake na potrzeby misji, wobec tego dwaj wikariusze apostolscy z Syjamu,
podobnie jak wikariusze apostolscy z Chin i Kanady zabiegali o utworzenie misyjnego seminarium we
Francji.
Seminarium to powstao (1663) w Paryu, na rue du Bac, jako Seminarium do nawracania niewiernych
w krajach zagranicznych. Od Ludwika XIV zyskao pomoc i opiek, miao papieskie zatwierdzenie i
przygotowao wielu misjonarzy.
Z Polski pracowali na misjach liczni kapani zakonni, wysyani przez swoich przeoonych w ramach
pracy misyjnej ich zakonu. Polscy dominikanie dziaali na Krymie, jezuici za w pobliskiej Modawii i na
Dalekim Wschodzie, dwaj karmelici bosi: Mikoaj Kazimierski (zm. 1661) i Dionizy Miliski (zm. 1673)
w Indiach.
Misje w Afryce
Misje te zajmoway Kongregacj Rozkrzewiania Wiary w szczeglniejszy sposb, gdy patronat portugalski posiada tylko enklawy w zachodniej Afryce. Nie zdoay jednak przynie wikszych rezultatw z
powodu ofensywy islamu, handlu niewolnikami i politycznych konfliktw Europejczykw w portach
afrykaskich. Na wybrzeu dugoci 400 km istniao (ok. 1700) 30 twierdz rnych pastw europejskich:
Portugalii, Hiszpanii, Francji, Holandii, Danii, Szwecji i Prus. Handel niewolnikami z Afryki uprawiay
wszystkie zachodnie kraje europejskie. Tamtejsi misjonarze rzadko potpiali t praktyk, bo sami wysugiwali si nieraz niewolnikami Kocioa, a patronat hiszpaski i portugalski wypaca im pensje z zyskw
tego handlu. Tubylcom dawao to wszake podstawy do podejrzewania misjonarzy o wspudzia w handlu niewolnikami.
Kongo i Angola w zachodniej Afryce, pozostajc pod wpywami Portugalii, miay due moliwoci
przyjmowania chrzecijastwa. Katolicy byli tam skupieni wok Luandy, gdzie pracowali jezuici, franciszkanie, kapucyni i karmelici. Woscy kapucyni gorliwie dziaali (od 1635) w ramach powierzonej im
prefektury apostolskiej, lecz ich misja upada ju w 1670 roku.
139
Mozambik, Mombasa i Etiopia w pnocno-wschodniej Afryce stanowiy o wiele trudniejsze tereny

misyjne. Pracujcym tam jezuitom, a okresowo dominikanom, nie byo atwo ze wzgldu na wrogo
islamu i zakorzenione ze obyczaje tubylcw.
W Mozambiku (1678) monomotopa Kaprassine doprowadzi do zamordowania posa portugalskiego, co
stao si powodem karnej wyprawy Portugalczykw pod kierownictwem dominikanina Luisa. Gdy po
chwilowych niepowodzeniach Kaprassine zwyciy, rozprawi si surowo z chrzecijanami, kadc faktycznie kres ich misji.
W Mombasie, uznawanej za bastion islamu, otwary si pewne moliwoci prowadzenia owocnej misji,
gdy Portugalczycy ponownie j opanowali (1631). Rezultaty byy wszake nike i misja upada, gdy po
stu latach skoczya si portugalska dominacja.
W Etiopii podjto na nowo misje, przerwane zamordowaniem (1638) unickiego patriarchy. Okoo 1656
roku przyby tam jako lekarz jezuita Franz Storer, a nastpnie prowadzili misje francuscy kapucyni. Wiceprefekta apostolskiego (Giovanniego B. delia Fratta) mianowano w 1679 roku, a apostolskiego prefekta
(Liberata Weissa) w 1711 roku. Prowadzili oni, oprcz pracy misyjnej, dziaalno prounijn wrd monofizyckich chrzecijan.
Madagaskar przyciga misjonarzy ju w XVI wieku. Pracowali tam dominikanie, a w XVII wieku jezuici i karmelici. Prefektur apostolsk zorganizowano w 1640 roku. Gdy Francuzi podporzdkowali sobie wysp, zastpili (1648) karmelitw lazarystami, lecz upadek ich panowania i powtarzajce si wypadki mordowania misjonarzy spowodoway (1674) odwoanie misji.
Indie i obrzdy malabarskie
Portugalczycy, majc w swoich rkach do XVII wieku nieomal cay handel z Indiami, popierali rozwj
tamtejszego Kocioa, na ktrego czele sta arcybiskup z Goa. Wprowadzili jednak inkwizycj do ochrony nie tylko przed bdami w wierze, ale rwnie przed naruszaniem praw patronatu. Zamykano wic w
jej wizieniach nawet niejednego misjonarza Kongregacji Rozkrzewiania Wiary. Inne trudnoci powstay
w Indiach, gdy Anglicy (po zaoeniu Kompanii Wschodnioindyjskiej, 1600) wypierali Portugalczykw,
tworzc coraz liczniejsze forty i faktorie; Madras, Bombaj, Kalkut i inne. Angielska Kompania posiadaa
szerokie uprawnienia polityczne, a nie okazywaa yczliwoci misjonarzom katolickim. Holendrzy, po
wydarciu Portugalczykom Kochinchiny i Kranganoru, spowodowali usunicie stamtd biskupa. Francuska Kompania Indyjska (od 1664) pomagaa misjonarzom, ale w niewielkim stopniu.
Koci w Indiach stara si o kler tubylczy, ktry przygotowywano w dwch seminariach arcybiskupich, w Goa i Rachol. Wspiera on take dziaajcych na Cejlonie misjonarzy, zwaszcza gdy przeladowani mogli pracowa jedynie w ukryciu. Oratorianin z Goa, Joseph Vaz (1651-1711, zwany Apostoem
Cejlonu) przebywa na wyspie jako ebrak, majc do pomocy w misyjnej dziaalnoci innych oratorianw.
Dziaalnoci misyjnej w Indiach pomagao to, e jezuita Heinrich Roth (1620-1688) uoy pierwsz
gramatyk sanskrytu, a jezuita Joseph Thieffenthaler (1710-1785) opracowa geografi tego kraju.
Obrzdy malabarskie (ryt malabarski), biorc swj pocztek z dziaalnoci jezuity Roberta de Nobili,
uatwiay prac misyjn. Przy ich stosowaniu gorliwie j kontynuowa jego ucze, portugalsiki jezuita
Joao de Britto (1647-1697, bogosawiony), ktry przyby do Madury i przyj ubir oraz styl ycia nauczyciela kasty, stojcej tylko o jeden stopie niej od braminw.
Metodzie Roberta de Nobili przypisywano sukcesy w nawracaniu Hindusw z wyszych i niszych kast.
Obrzdy w niej stosowane zakwestionowa (1704) francuski kapucyn Michel de Tours. Klemens XI wysa wwczas legata dla Azji Wschodniej i Chin, tytularnego patriarch antiocheskiego Charlesa Maillarda de Tournon, ktry zakaza nimi si posugiwa. Przeciw zakazowi protestowa arcybiskup z Goa i
inni misjonarze. Papie wszake zatwierdzi (1710) decyzj legata, ale nie publikowa swego dekretu z
powodu licznych protestw i ostrzee. Papieski zakaz ogoszono dopiero w 1737 roku i ponowiono dwa
lata pniej. Spr jednak nie ucich, dopiero Benedykt XIV w bulli Omnium sollicitudo (1744) ogosi
definitywne potpienie obrzdw malabarskich i da obszerne uzasadnienie negatywnego ustosunkowania
si Kocioa do nich. Podobnie potpi stosowany w Chinach system akomodacyjny.
140
Misje w Chinach
Polityczne zamieszki i zwizane z nimi przeladowania chrzecijan (od 1664) sprawiy, e wpywowy na
dworze chiskim jezuita Johann A. Schall (zm. 1666) zosta skazany na mier, a po uaskawieniu trzymany w wizieniu. Innych misjonarzy wygnano lub uwiziono, kocioy za zniszczono. Pozostawiono
jedynie belgijskiego jezuit Ferdynanda Verbiesta (zm. 1688) ze wzgldu na jego biego w astronomii,
a nawet mianowano (1670) przewodniczcym Instytutu Matematycznego. U nowego wadcy Kang-si
pozyska on jeszcze wikszy wpyw, zwolniono wic Schalla z wizienia i udzielono zgody na powrt
misjonarzy z Kantonu, nawet przyjto nowych, przysanych z Francji. Misje chiskie weszy wwczas w
kolejny etap rozwoju.
Francuscy jezuici nie tylko pracowali w Chinach, ale zapoznali Europ z chisk kultur przez Listy budujce i interesujce (1702-1726 wydano 17 tomw). Jezuita Joachim Bouvet (zm. 1730) peni poselstwo od chiskiego cesarza do Ludwika XIV i opublikowa w Paryu (1699) jego biografi: Historia cesarza Chin.
W cesarstwie chiskim cieray si polityczne wpywy Francji i Portugalii. Na naleganie portugalskiego
wadcy Pedra II papie Aleksander VIII utworzy (1690) dwa biskupstwa; w Nankinie i Pekinie. W celu
usunicia konfliktw kompetencyjnych, zwaszcza e Ludwik XIV wyranie sprzeciwia si podporzdkowaniu francuskich misjonarzy przeoonym innej narodowoci, Kongregacja Rozkrzewiania Wiary
dokonaa (1696) rozgraniczenia obszaru tych dwch biskupstw i trzeciego, dawno ju ustanowionego w
Makau oraz podlegych jej wikariatw apostolskich.
Przeladowania chrzecijan wybuchay w Chinach raz po raz, lecz nie zawsze byy powszechne w caym
pastwie. Czasem prowadzili je rzdcy prowincji, cho cesarz okazywa tolerancj, czasem wypdzano
lub wiziono misjonarzy poza stolic, a w niej ich tolerowano ze wzgldu na matematyczne umiejtnoci,
nie pozwalajc jednak prowadzi dziaalnoci misyjnej. Gdy cesarz stawa si przeladowc, motywem
byy rzekome zwizki misjonarzy z wrogami Chin. Gdy czynili to rzdcy prowincji, kierowali si take
zazdroci o wpyw na wadc lub uraz za atakowanie przez jezuitw niektrych praktyk taoizmu i buddyzmu jako zabobonw.
Koci w Chinach doznawa nie tylko przeladowa, ale mia te problem apostatw i przeywa swoje
wewntrzne konflikty. Jednym z nich by dugi spr o system akomodacji, drugim, krtkim, tzw. schizma
pekiska.
Potpienie akomodacji, schizma pekiska
Chrzecijastwu nie byo atwo pozyskiwa Chiczykw, zarwno z powodu ich dawnych religii, jak te
zwizanej z nimi tradycji i kultury. Choby ze wzgldu na swoisty model ycia rodzinnego nie byo mona wprowadza praktyki modlitwy indywidualnej, czy tworzy zakonw eskich. Nie udawao si rwnie nawracanie pojedynczych osb, trzeba byo pozyska ca rodzin. Zamiast zakonw eskich powstaa na wzr hiszpaski instytucja tzw. beatas, czyli chrzecijanek, ktre skaday luby, lecz nadal
yy w swoich rodzinach, a zajmoway si uczeniem dzieci i kobiet prawd wiary chrzecijaskiej.
Kler rodzimy by potrzebny, szczeglnie podczas przeladowa, gdy najpierw wypdzano misjonarzy
cudzoziemcw. Mia on te wiksze moliwoci dziaania wrd rodakw. Konieczno przygotowania
wasnego kleru nie budzia wtpliwoci, lecz trzeba byo pokona szereg trudnoci. Jedn stanowio nabycie znajomoci jzyka aciskiego, koniecznej do sprawowania liturgii. Wprawdzie Pawe V pozwoli
(1615) na jzyk chiski w obrzdach, w praktyce jednak go nie wprowadzono. Zezwolono wic (1659)
wikariuszom apostolskim na wicenie kandydatw, ktrzy potrafili czyta po acinie, choby nie rozumieli tego jzyka.
Pierwszych kapanw Chiczykw wywici biskup Chiczyk Lo Wentsao (1617-1690). Nie zdoano
wszake otworzy seminarium duchownego w Pekinie. Jezuici ksztacili swoich kandydatw w Makau,
dominikanie w Manili, lazaryci w Syjamie. Chiczykw, ktrzy nie zamierzali zosta zakonnikami, a
chcieli by kapanami, wysyano na nauk do Europy, Miao to wiele niedogodnoci: musieli odby dug
141
i niebezpieczn podr, dugo przebywali poza rodzinnym krajem, kosztowna te bya ich nauka i przygotowanie do kapastwa.
Swoisto tamtejszej kultury skonia organizatora misji w Chinach, jezuit Mattea Ricciego (zm. 1610)
do stosowania pewnych tradycyjnych zwyczajw, a nawet terminw w chrzecijaskich obrzdach. Nazwano to systemem akomodacji, czasem te rytem chiskim.
Autorytet Ricciego sprawi, e jezuici misjonarze w Chinach zajmowali zgodne stanowisko. Kolejny
prowincja jezuitw Nicolo Langobardi (zm. 1654) wypowiedzia si wszake przeciw systemowi akomodacji. Odrzucili go te misjonarze w Japonii. Powsta dugi spr, ktremu powicono wiele obrad i
pism (74 narady w 1665 roku).
Konflikt zaostrzy si, gdy przybyli do Chin hiszpascy misjonarze z Filipin. Naleeli do zakonw ebraczych i w gorliwoci o czysto wiary wypowiedzieli si przeciw akomodacji. Dominikanie przedstawili
spraw w Rzymie, gdzie pocztkowo podzielano ich opini. Gdy przyby tam jezuita Martin Martini (zm.
1661) i okreli stosowane praktyki jako wieckie obyczaje chiskie, niesprzeczne z duchem chrzecijastwa, wskazujc zarazem na niebezpieczestwo przeladowania chrzecijan, gdyby je potpiono, Aleksander VII zezwoli na nie (1656) pod pewnymi warunkami.
Spr nie usta, gdy o systemie akomodacji wypowiedzieli odmienne zdania krl hiszpaski i krl portugalski. Nie pomagay wyjaniania jezuitw, przedkadane te Ludwikowi XIV, e w chiskiej tradycji (w
klasycznych dzieach chiskich) znajduj si przepowiednie, figury i symbole chrzecijastwa. Wedug
tych figurystw i symbolistw, jak ich zwano, wystpujcy w chiskich wierzeniach krl Tao by okreleniem Boga w chrzecijaskim rozumieniu. Gdy wikariusz apostolski, lazarysta Charles Maigrot (16521730) wyda list z poparciem dla systemu akomodacji, hiszpascy i portugalscy misjonarze ponowili zabiegi w Rzymie o jego potpienie. Po dugich debatach Klemens XI wyda (1704) potpiajce orzeczenie.
Papie ten wysa do Chin ze swoj decyzj legata, tytularnego patriarch antiocheskiego Charlesa T.
Maillarda de Tournon. Byo czym niezwykym, e cesarz Kang-si przyj go na audiencji, lecz nie nawiza dyplomatycznych stosunkw ze Stolic Apostolsk, a nawet uwizi legata (zm. 1710 w wizieniu), gdy ten ogosi papieski zakaz stosowania akomodacji.
Jezuiccy misjonarze i jeden augustianin apelowali do Rzymu. Badano wic powtrnie ca spraw, lecz
zakoczono j (1715) ponowieniem negatywnego orzeczenia, dodajc danie, by misjonarze jego przyjcie powiadczyli przysig. Nie przerwao to sporu, spotgowanego legacj (1720) tytularnego patriarchy aleksandryjskiego Giovanniego A. Mezzabarby, ktry przyby z Rzymu do Pekinu, a take nowymi
potpieniami Klemensa XII. Dopiero Benedykt XIV bull Ex quo singulari (1742) zdecydowanie odrzuci system akomodacji.
Potpienie systemu akomodacji w tym czasie nie sprawio w Chinach wikszego wraenia, bo tamtejszy
Koci przeywa cikie przeladowania za cesarza Kien-longa (1735-1799).
Schizma pekiska nie czy si ze sporem o akomodacj, cho wybucha za pontyfikatu Benedykta XIV.
Jej przyczyn byo, po mierci (1757) biskupa Polikarpa de Souza, powierzenie administracji biskupstwa
pekiskiego jezuicie, biskupowi z Nankinu Gottfriedowi van Laimbeckhoven, czego nie uznali pekiscy
misjonarze. Odmwili te uznania nominacji (1780) woskiego augustianina Giovanniego Salustiego na
biskupa pekiskiego. Schizma ustaa w 1785 roku, gdy biskupem zosta Alexander de Gonvea, ktry
przyby do Chin z francuskimi lazarystami.
W Syjamie, Kochinchinie i Japonii
Syjam (Tajlandia) zosta objty szybko rozwijajcymi si misjami. Seminarium duchowne (od 1664) w
stolicy tego kraju, Ajutthaji, dostarczao misjonarzy take dla Indochin, dopki go nie zniszczy (1769)
napad Birmaczykw. Wikariat apostolski dla Syjamu utworzono w 1674 roku, po przybyciu biskupa
Francois Pallu, ktry zosta uroczycie przyjty przez wadc na publicznej audiencji i uzyska prawo
swobodnego goszenia Ewangelii w caym kraju. Mianowany pierwszym wikariuszem apostolskim jezuita Louis Lanneau (zm. 1696) rezydowa w Bangkoku.
Kochinchina (Wietnam) i Kamboda otrzymay wsplnie pierwszego wikariusza apostolskiego w 1671
roku (Lamberta de la Motte). Bardzo owocn dziaalno jako wikariusz apostolski (1687-1728) rozwin
142
rodzimy misjonarz Francisco Perez, jednake zdarzay si w tym czasie okresowe przeladowania misjonarzy. Wszystkich chrzecijan dotkno wielkie przeladowanie w 1750 roku.
Tonkin (pnocna cz Wietnamu) szybko przyjmowa chrzecijastwo dziki francuskim misjonarzom,
zwaszcza za wikariusza apostolskiego (od 1659) biskupa Francois Pallu. Istniay tam dwa wikariaty apostolskie i ju w 1679 roku obejmoway 300 tysicy chrzecijan. Wasne seminarium duchowne przygotowao kler rodzimy. Chrzecijanki zajmujce si prac katechetyczn utworzyy zgromadzenie Miujcych
Krzy i miay ok. 1750 roku kilkadziesit domw po 20-30 sistr.
W Kochinchinie i Syjamie znajdowali schronienie przeladowani chrzecijanie japoscy. Znaczna ich
wsplnota istniaa w stolicy Syjamu, Ajutthaji.
Japonia znajdowaa si od poowy XVII wieku w izolacji politycznej, nie chcc dopuci Europejczykw do eksploatacji jej zasobw. Wprowadzono zakaz handlu nawet z Filipinami i Makau. Spotgowano
wrogo wobec chrzecijan. Istniejcy w Edo (Tokio) od 1640 roku Urzd inkwizycyjny do spraw chrzecijan przeprowadzi wiele procesw, a stosowaniem tortur zniewala do apostazji.
Najwiksze przeladowanie trwao w latach 1680-1700. Chrzecijanie mogli istnie tylko w gbokim
ukryciu. Z Makau starano si dostarczy im ksigi, ale za ich sprowadzanie i rozpowszechnianie grozia
kara mierci. Nie udaway si prby tajnego przybywania misjonarzy. Woski misjonarz Giovanni B. Sidoti (1668-1715) wyldowa po kryjomu (1706), ale ju po trzech dniach znalaz si w wizieniu. Dugo
przesuchiwano go w Urzdzie inkwizycyjnym, w czym bra udzia japoski filozof Arai Hakuseki (zm.
1725). Na podstawie zezna Sidotiego opisa religi chrzecijask, zbijajc jej wierzenia. Dzieo przynioso niespodziewany skutek: budzio u wyksztaconych Japoczykw zainteresowanie chrzecijastwem. Poza Japoni nie ustao zainteresowanie jej misjami. Liczono na rych moliwo ich kontynuowania. Wydano wic w Meksyku (1738) gramatyk japosk dla misjonarzy, ktrzy zamierzali tam si
uda. Nie byo jednak to moliwe, a do poowy XIX wieku.
Koci na Filipinach
Z krajw Dalekiego Wschodu Filipiny posiaday najbardziej utrwalone chrzecijastwo i dobrze zorganizowany Koci. Potrafi on odeprze wpywy islamu i wsplnie z wadz pastwow skutecznie przeciwstawi si handlowi niewolnikw. Nie wczy si do prb hiszpanizacji tych wysp. Misjonarze posugiwali si jzykiem krajowym, dali mu podstawy jzyka literackiego i przyczynili si do powstania
literatury filipiskiej.
Kler rodzimy chciano ksztaci we wasnym seminarium duchownym, lecz krl hiszpaski Filip V dopiero w 1702 roku udzieli pozwolenia na jego otwarcie w Manili, ograniczajc liczb seminarzystw do
omiu. Starano si zwikszy j do 72 alumnw, lecz wadza wiecka nakazaa zredukowa t liczb do
ustale edyktu krlewskiego. Istniao wic stae zapotrzebowanie na kapanw zakonnych, ktrzy podporzdkowani swoim przeoonym wchodzili nieraz w konflikty z biskupem. Z zakonnikw augustianie
posiadali najwicej placwek duszpasterskich. Oni te zaoyli (1743) w Valladolid kolegium, ktre dobrze si rozwijao, powikszajc znaczn ju liczb szk.
Regalizm hiszpaski w Ameryce
Ujawniajcy si na Filipinach regalizm wadz pastwowych wobec Kocioa wystpi jeszcze silniej w
hiszpaskich i portugalskich koloniach Ameryki Poudniowej. Pilnowa on, by z chrzecijastwem
wprowadza swoj struktur pastwow i swoj kultur.
Hiszpanie nadal ksztatowali swe prawodawstwo dla kolonii, w tym rwnie dotyczce tamtejszego Kocioa, wedug dziea Juana de Solorzano Pereiry O prawie Indian (2 tomy, 1629, 1639). Ten profesor z
Salamanki i czonek Rady Indiaskiej odmawia Indianom nieomal wszelkich praw, a ca dziaalno
Kocioa wrd nich podporzdkowa wadzy krlewskiej. Wszystkim wic zajmowaa si wczesna biurokracja hiszpaska. Gdy franciszkanin Junipero Serra, Aposto Kalifornii, prosi o wadz udzielania
sakramentu bierzmowania, trwao cztery lata, zanim zgoda Stolicy Apostolskiej, po wysaniu z Rzymu,
dotara przez Hiszpani do Meksyku, a dalsze trzy lata, zanim wadze meksykaskie day podpisy i przyoyy wszystkie piecztki.
143
Relacje misjonarzy z Ameryki aciskiej o sytuacji ludnoci indiaskiej, jej historii i kulturze, czy nawet
o samych dziejach misji, urzdnicy odsyali do Hiszpanii, zanim wydali pozwolenie na druk. Badano je
szczegowo, bo nie pozwalano pisa pochlebnie o Indianach, domagano si raczej, by ukazywa ich jako
ludzi dzikich, bez kultury. Tak samo nie pozwalano pisa o konfliktach misjonarzy z urzdnikami, ani o
zym postpowaniu konkwistadorw. Gdy kreolski augustianin Francisco Romero w dziele Ilanta Sagrado de la Americo Meridionale (Mediolan 1693) przedstawi wstrzsajcy obraz pooenia ludnoci indiaskiej, inkwizycja hiszpaska natychmiast wycofaa ksik z obiegu.
Kler zakonny, pod naciskiem regalizmu, musia poniecha idei Kocioa dla Indian, ktrego rzecznikami
byli przede wszystkim franciszkanie. Wyjtek stanowiy redukcje paragwajskie, tolerowane, jak dugo
znajdoway si pod hiszpaskim panowaniem. Hiszpanie dyli te do zastpienia zakonnikw klerem
diecezjalnym. Rada Indiaska wypowiadaa si wprost przeciw tworzeniu przez zakony nowych placwek misyjnych. Kapucyni zdoali z wielkim trudem, dopiero w poowie XVII wieku, wczy si do
dziaalnoci misyjnej w Wenezueli. Domy zakonne istniay wic w miastach, a jeeli pozostawiono w
rkach zakonnikw stacje misyjne, zwane doctrinas, to na 3-5 zakonnikw pacono tylko jednemu (doctrinero) pensj z kasy pastwowej. Jeeli tak stacj przej kapan diecezjalny, to wykonywa ca prac
sam jeden. Ograniczenie zakonnikw do miast marnowao ich misyjne dowiadczenie i znajomo jzyka
ludnoci indiaskiej. Szybko te zmalaa liczba misjonarzy zakonnych. W XVI wieku stanowili 63%
ogu misjonarzy, w XVIII wieku tylko 24%.
Kler diecezjalny rekrutowa si z Hiszpanw i Kreolw. Stopniowo opanowa dobrze jzyk ludnoci indiaskiej i zajmowa si szerzeniem owiaty oraz tworzeniem literatury religijnej.
Misje w Brazylii
W powszechnej opinii przyjmuje si, e stan misyjny Ameryki aciskiej koczy si dopiero na pocztku
XIX wieku. Mona tak twierdzi co do Brazylii, ktra bya portugalsk koloni, inaczej natomiast byo w
koloniach hiszpaskich.
W Brazylii dopiero w tym okresie misjonarze docieraj do wntrza kraju. Dotd Portugalczycy osiedlali
si na jej wybrzeach i wystarczyo im (od 1551) jedno biskupstwo w Bahii. Nastpne, w Rio de Janeiro,
powstao w 1676 roku, a dopiero po nim dalsze biskupstwa. Metropoli dla nich byo nadal arcybiskupstwo w Lizbonie.
Pierwszy synod brazylijski odprawiono w 1707 roku (drugi po 180 latach). Na tym pierwszym synodzie
wydano szczegowe przepisy o yciu kocielnym, a w 1318 artykuach, nie pomijajc religijnych potrzeb Indian i Negrw. Do opieki nad chorymi powstao Bractwo Miosierdzia, na wzr takiego samego w
Lizbonie.
Kapani pochodzili bd z Europy i byli najczciej zakonnikami, bd z rodzin kolonizatorw i Metysw, a nigdy z ludnoci indiaskiej, wyjtkowo za z murzyskiej. Przygotowywano ich w brazylijskich
kolegiach i konwentach.
Zakony, dostarczajc najwicej misjonarzy, obejmoway do pracy okrelone terytorium kraju, co pozwolio unikn sporw jurysdykcyjnych. Misje prowadzili gwnie franciszkanie, dominikanie, jezuici, a
take benedyktyni, karmelici i kapucyni.
Patronat portugalski suy pomoc w organizowaniu misji, utrudnia jednak ich dziaalno drobiazgowym ingerowaniem w wewntrzne sprawy Kocioa. Dugo nie pozwalano jezuitom na zaoenie uniwersytetu i otwarcie drukarni.
Trudnoci w rozwoju misji stanowiy osady holenderskie na pnocy kraju i francuskie na poudniu, przez
wybuchajce konflikty polityczne. Szczeglnie trudny problem dla misjonarzy stanowio niewolnictwo.
Chronili przed nim osady indiaskie, skd handlarze niewolnikw usiowali uprowadza ludzi. Z niewolnictwem walczyli najbardziej jezuici, zarwno w Brazylii, jak i Portugalii. Wypdzeni za to (1640) z Sao
Paolo, mogli powrci (1653) pod warunkiem niewystpowania publicznie przeciw polowaniom na niewolnikw.
W obronie Indian stawa zdecydowanie jezuita Antenio Vieira (1608-1687), gdy podj misjonarsk
dziaalno w Brazylii (1652), penic wczeniej rne funkcje, w tym take dyplomatyczne. Za obron
144
Indian zosta ze swoim kolegium w Beku deportowany do Portugalii. Uwiziony tam, odzyska wolno
po zmianie rzdw i powrci do Brazylii. Edykt krlewski przeciw niewolnictwu Indian zosta ogoszony dopiero w 1758 roku, a przeciw niewolnictwu Murzynw przy kocu XIX wieku.
Owocne misje jezuickie rozwijay si w Brazylii do momentu wypdzenia ich (1759) z Krlestwa Portugalskiego. Wczeniej nieco Portugalia rozbia jezuickie redukcje w Paragwaju.
Upadek redukcji paragwajskich
Redukcje te zachoway - przez cay czas swego istnienia, 1610-1750 - unikalny charakter chrzecijastwa
cile i bezkonfliktowo zespolonego z yciem politycznym i spoecznym kraju Guaranw. Ich upadek by
wywoany przyczynami wycznie zewntrznymi: polityk Hiszpanii i Portugalii, absolutyzmem wadcw i wrogoci do jezuitw.
Wrogo ta ujawnia si ju w memoriale dla krla hiszpaskiego, sporzdzonym w 1715 roku przez
pewnego duchownego -francuskiego, ktry podawa przesadn liczb 300 tysicy rodzin w redukcjach i
pobieranie z nich przez jezuitw 5 milionw pesos dochodw, ze strat dla monarchy, ktry mgby za to
wystawi 60-tysiczn armi. Podobne zmylone informacje ukazyway si w holenderskich gazetach.
Odpowiadao to hiszpaskim politykom, ktrzy pragnli narzuci redukcjom swoj administracj. Spraw
redukcji zajmowaa si Rada Indiaska w Hiszpanii. Zebrane materiay wyszy na korzy jezuitw, jak
wiadczy edykt krlewski z 1743 roku, ktry uwalnia ich od wszystkich oskare. Nie ustay wszake
paszkwile przeciw nim, stawiajce wrd zarzutw i to, e z redukcji tworz osobne krlestwo pod
swoimi rzdami. Na dowd przysano papieowi monet z informacj, e na niej znajduje si wizerunek
krla paragwajskiego.
O losie redukcji zadecydowa ukad nowego krla hiszpaskiego Ferdynanda V z Portugali, ustalajcy
(18.01.1750) wieczyste granice midzy posiadociami obu pastw w Ameryce Poudniowej. Na jego
podstawie wikszo redukcji paragwajskich znalaza si pod panowaniem Portugalii, w ktrej rzdzi
szczeglnie wrogo wobec jezuitw nastawiony minister markiz Sebastiao Jose Pombal. Wprawdzie ukad
przewidywa, e ludno indiaska z redukcji przyznanych Portugalii moe przenie si na terytorium
hiszpaskie, jezuici wszake 68 gosami przeciw 2 uznali to za nierealne. Indianie za zbuntowali si
przeciw bezwzgldnie postpujcym urzdnikom i onierzom portugalskim. W walkach zgino ponad
1300 mieszkacw redukcji. Si przesiedlono okoo 15 tysicy Indian na drug stron Urugwaju. Jezuitw usunito z redukcji, powierzajc je dominikanom i franciszkanom. Sprawa redukcji paragwajskich
staa si broni przeciw jezuitom, ktrych wkrtce wypdzono z Portugalii i Hiszpanii.
Rozwijajcy si dotd, spoecznie i ekonomicznie, kraj Guaranw zosta w cigu kilkudziesiciu lat doprowadzony do upadku.
Koci w Ameryce aciskiej
O ile w Brazylii dopiero w tym okresie nastpi rozwj misji, to w hiszpaskich koloniach ludno zostaa schrystianizowana do XVIII wieku nieomal w caoci. Natomiast od poowy XVII wieku a do koca XVIII wieku nie rozwina si struktura organizacyjna Kocioa: nie tworzono nowych metropolii
ani nowych biskupstw. Mona jednak mwi o rozwoju szkolnictwa i ycia religijnego, zwaszcza w
Meksyku.
W zakadaniu i prowadzeniu uniwersytetw wspzawodniczyli dominikanie i jezuici. Mieli nieraz obok
siebie uniwersytety w tym samym miecie, jak Bogota, Quito, Santiago de Chile. Po poowie XVIII wieku istniay 23 uniwersytety, z ktrych siedem byo z fundacji krlewskiej, a szesnacie zaoonych przez
zakony lub biskupw.
Owiecenie miao na nie wpyw, ale jego ujemne skutki mniej day si odczu tam ni w Europie. Dziea
wielkiego propagatora Owiecenia, benedyktyna Benito Geronimo Feijoo y Montenegro (zm. 1764) Teatro critico universal w omiu tomach i Cartas eruditas w szeciu tomach byy dostpne w bibliotekach
kolegiw i znajdoway si w prywatnym posiadaniu.
Gwatemala uzyskaa uniwersytet w 1676 roku, wyrosy z tamtejszego studium generalnego dominikanw. Zdobya si nadto na utworzenie (1655) rodzimego zakonu betlejemitw.
145
W Meksyku zaoono (1682) pierwsze kolegium w Queretaro z inicjatywy i stara franciszkanina Antonia Llinasa. Swj projekt przedstawi kapitule generalnej, statuty uoy genera zakonu, a zatwierdzi
Innocenty XI. Kolegium ksztacio kandydatw na misjonarzy, ale przyjmowao te na jaki czas pracujcych w orodkach misyjnych, by mogli nabra si i oywi ducha. Na ten wzr powstay inne kolegia
franciszkaskie, rwnie miecie Meksyku w 1731 roku. Kolegium w Zacatecas nosio wezwanie Naszej
Ukochanej Pani z Guadalupe.
Antonio Margil (1657-1726), franciszkanin, przyczyni si nie tylko do rozwoju kolegiw, ale i przepojenia ich duchem misyjnym. Uczono w nich duszpasterzowania wedug potrzeb misji, a take jzyka
miejscowej ludnoci.
Zakony eskie miay wiele klasztorw w caym kraju, w samym miecie Meksyku dwadziecia dwa, a w
Puebla dziesi. Przyjmowano do nich Hiszpanki, Kreolki i Indianki.
Karmelitanka Juana Ines de la Cruz (1648-1695), ktra bya Kreolk, tworzya poematy lirycznoreligijne, pisaa eseje i dramaty. Uznaje si j za najznakomitsz pisark urodzon w Meksyku.
Misje w Ameryce Pnocnej
Kanada (Nowa Francja), kolonizowana najpierw przez Towarzystwo Stu Wsplnikw, zostaa w 1665
roku podporzdkowana krlewskim urzdnikom francuskim. Wedug instrukcji krla czuwali oni nad
tym, by z posuwaniem si Francuzw w gb kraju powstaway stacje misyjne. Misjonarzami byli jezuici,
a potem sulpicjanie i franciszkanie. Przybyy te (ok. 1640) urszulanki, ktre zajy si chorymi.
Arcybiskup z Rouen we Francji by bezporednim, cho tylko nominalnym zwierzchnikiem powstajcego
Kocioa w Kanadzie, dopki nie utworzono (1658) wikariatu apostolskiego. Ze wzgldu na kontrowersje
misjonarzy zakonnych co do kandydata na wikariusza apostolskiego, udzielono nominacji kapanowi
francuskiemu, nie zakonnikowi, Francois de Mont-morency-Lavalowi (1623-1708). Udao mu si otworzy (1668) w Quebecu seminarium duchowne.
Ludwik XIV wola, by misje w Kanadzie nie podlegay Kongregacji Rozkrzewiania Wiary. Nalega wic
na utworzenie biskupstwa w Quebecu, a gdy Klemens X je erygowa (1674), otrzyma prawo wyznaczania biskupa.
Francja utracia (1713) na rzecz Anglikw tereny nad Zatok Hudsona, Now Funlandi i Now Szkocj.
Zanim to si stao, prowadzili tam misyjn dziaalno jezuici, franciszkanie i kapucyni. Trudno byo im
nakoni Indian do osiadego trybu ycia, ale nawracali ich i zakadali szkoy w osadach staych. Panowanie Anglikw zahamowao rozwj misji, gdy francuscy misjonarze byli podejrzani o nielojalno, usta
te napyw z Francji nowych misjonarzy.
W koloniach angielskich (Stanw Zjednoczonych) Ameryki Pnocnej rozwija si protestantyzm.
Pierwsza znaczniejsza grupa katolikw (200 osb) osiedlona w kolonii Maryland miaa zapewnion opiek religijn przez czterech jezuitw, lecz nie mogli oni zajmowa si nawracaniem Indian. Wydany w
tym stanie (1649) akt tolerancji stwarza lepsze warunki do dziaalnoci misyjnej, lecz anglikanie po zagarniciu wadzy wycznie dla siebie (1689) pozbawili katolikw penych praw. Katolikami byli liczni
emigranci irlandzcy, ale organizacja kocielna katolicka zostaa wprowadzona dopiero w nastpnym
okresie, po utworzeniu prefektury apostolskiej, a nastpnie biskupstwa w Baltimore. Katolicy te przy
kocu XVIII wieku uzyskali pen wolno religijn.
Rozdzia 17
TURCY I CHRZECIJANIE WSCHODNI
Z ofensyw islamu spotykali si katoliccy misjonarze w Afryce i na Dalekim Wschodz. Mahometaska
Turcja stanowia wszake nadal najwiksze zagroenie dla caego chrzecijastwa.
Turcja wzrosa w si polityczn, gdy po zamordowaniu sutana Ibrahima I panowa Mahomed IV, a
wielkimi wezyrami byli kolejno z rodu Koprulu od 1656 roku: Mehmed, Ahmed i Kara Mustafa. Podjta
146
przez nich ofensywa na Europ miaa wpyw na sytuacj chrzecijan w samej Turcji, lecz stanowia
przede wszystkim ogromne niebezpieczestwo dla chrzecijaskiej Europy.
Papiee kontynuowali starania o zorganizowanie obrony przed Turkami, ktrzy zagraali take Polsce.
Innocenty XI doprowadzi do zawarcia ligi antytureckiej. Odsiecz Wiednia przez Jana III Sobieskiego i
dalsze zwycistwa wojsk chrzecijaskich zamay militarn potg Turcji, jednake nie zmienio to w
niej sytuacji katolikw i prawosawnych. Francja zdobya protektorat nad katolikami pod tureckim panowaniem. O to samo zabiega cesarz. Pod ich opiek osigny misje katolickie niewielki postp na Bliskim Wschodzie. Nike te byy rezultaty stara o unie z chrzecijanami wschodnimi.
Patriarcha ze Stambuu uwaa cara moskiewskiego za obroc prawosawia take w Turcji. Rosja
wzmocnia swe polityczne znaczenie i staa si mocarstwem prawosawnym. Jej Cerkiew przeya
wszake gbokie przemiany wewntrzne. Patriarchat moskiewski widzia sw misj dziejow w penieniu zwierzchnictwa i opieki nad Cerkwi rwnie poza granicami pastwa carw.
Kozacy w Rzeczypospolitej, dc do politycznej niezalenoci, szukali pomocy u cara i sutana. Powstanie przeciw Polsce prowadzili pod hasem wojny religijnej, w obronie rzekomo uciskanego prawosawia. Cerkiew unicka w Polsce zdobya si na wewntrzn odnow, w czym najwiksz rol odegra
synod zamojski.
Liga i odsiecz Wiednia
Turcja wesza w tym okresie najpierw w konflikt zbrojny z Wenecj, pragnc odebra jej przewag na
Morzu rdziemnym. Nastpnie podja wojn z Austri z powodu Siedmiogrodu. Papie Aleksander VII
organizowa lig antytureck, do ktrej nie chciaa przystpi Francja. Gdy Turcy zagrozili (1664) bezporednio Wiedniowi, Ludwik XIV, na nalegania papiea, odstpi raz jeden od popierania Turcji jako
przeciwnika cesarstwa i posa cesarzowi 7 tysicy wojska na pomoc, ale za cen nowych przywilejw
kocielnych dla siebie.
Zwycistwo wojsk chrzecijaskich pod St. Gotthardem nad rzek Rab (1664) nie odstraszyo Turcji od
dalszej agresji, zwaszcza e ukad w Vaswarze zostawia jej Siedmiogrd i znaczn cz Wgier.
W wojnie z Wenecj Turcy po dwuletnim obleniu stolicy Krety, Kandii, zdobyli j (1669) i skierowali
swe wojska na Polsk.
Po napadach tatarsko-kozackich gwne siy tureckie uderzyy na Polsk w 1672 roku, zdobyy twierdz
Kamieniec Podolski i w haniebnym traktacie buczackim wymogy pacenie rocznego haraczu oraz odstpienie im czci Ukrainy z Podolem. Od dalszych strat uchronio Polsk zwycistwo hetmana Jana Sobieskiego pod Chocimem (1673).
Jako krl Polski, Jan III Sobieski (1674-1696) by przekonany o staym zagroeniu tureckim nie tylko dla
swego pastwa, ale dla caego chrzecijastwa. Zmuszony jednak trudn sytuacj polityczn Polski, zawar z Turkami rozejm w rawnie (1676), ponawiajcy postanowienia ukadu buczackiego.
Z tureckiego zagroenia dla chrzecijastwa zdawa sobie spraw papie Innocenty XI. Jego starania o
lig nie przyniosy pocztkowo adnych rezultatw: zostay rozbite na sejmie Rzeszy (1680), a Ludwik
XIV obieca jedynie odwie Turkw od ataku na Polsk, gdyby za podjli agresj, przyrzek pomoc
Polsce i Wenecji, lecz nie cesarzowi. Gdy Porta wspara (1682) powstanie Wgrw przeciw Habsburgom,
papie tym bardziej zabiega o lig antytureck. Przez nuncjusza doprowadzi do przymierza cesarza i
Polski, zatwierdzonego przez sejm w Warszawie 1 kwietnia 1683 roku (lecz z dat 31 III). Kada strona
zobowizaa si dostarczy drugiej pomocy militarnej w chwili ataku Turcji. Nie wiedziano jeszcze, przeciwko komu skieruje ona swe wojska. Wodzem wojsk sprzymierzonych mia by monarcha kraju, w ktrym bdzie toczy si wojna. Papie zapewni o pomocy materialnej i nastpnie dostarczy ratami 5 milionw guldenw.
Turcy skierowali swe wojska pod wodz Kara Mustafy przeciw Austrii. Sutan Mehmed IV dokona ich
przegldu w Belgradzie (13.05.1683) i wysa do cesarza Leopolda I deklaracj wojny (totalnej), dajc
poddania si Austrii bez adnych warunkw, gdy inaczej ona i kraje sojusznicze zostan zniszczone
ogniem i mieczem, bez adnej litoci, a sam cesarz i krl polski oraz ich zwolennicy, w ogle kady giaur,
147
to najndzniejsze z wszystkich Boych stworze, bd wytpieni jak robactwo, wpierw jednak wszyscy,
wielcy i mali, zostan poddani torturom i zgin mierci haniebn.
Armia Kara Mustafy w sile prawie 200 tysicy onierzy wkroczya do Austrii i oblega Wiede. Cesarz,
bez ducha onierskiego i talentu wodzowskiego, schroni si w Linzu. Krl polski zebra szybko okoo
25 tysicy wojska i ruszy na odsiecz. Wypraw poleci szczeglnej opiece Matki Boskiej Jasnogrskiej,
a w caym kraju odprawiano w tej intencji naboestwa.
Pod Wiedniem poczyo si wojsko polskie z cesarskim, ktrym dowodzi ksi Karol Lotaryski.
Majc okoo 70-tysiczn armi, wsplnie uzgodniono plan bitwy, lecz wodzem naczelnym by Jan III, ze
wzgldu na nieobecno cesarza. Bitw stoczono 12 wrzenia 1683 roku. Szal zwycistwa przechyli
brawurowy atak polskiej husarii na obz turecki.
Zdobyty sztandar wielkiego wezyra posa krl papieowi z sowami: przybyem, zobaczyem, a Bg zwyciy! W Rzymie i wszystkich krajach zachodnich, jak przedtem modlono si o odwrcenie tureckiego
niebezpieczestwa, tak teraz wznoszono mody dzikczynne i witowano zwycistwo widowiskami i
festynami, pieniami i poematami, wspominajc imi krla Polski. Papie ustanowi wito Imienia Maryi, do obchodzenia 12 wrzenia na pamitk tego zwycistwa. Krl Jan III, po Wadysawie Jagie,
wszed najbardziej z polskich monarchw w historyczn wiadomo Europy.
Zwycistwo pod Wiedniem miao bardziej moralne ni militarne znaczenie. Armia turecka ucieka, lecz
nie zostaa zniszczona, trzeba byo toczy z ni dalsze walki, nie zawsze pomylne. Polska braa w nich
udzia, gdy krl polski przyczy si do witej Ligi cesarstwa, Wenecji i papiestwa, zawartej (1684)
przeciw Turcji.
Odsiecz wiedeska wraz z dalszymi zwyciskimi bitwami zamaa ostatecznie militarn potg Turcji.
Polska odzyskaa jednak dopiero w pokoju karowickim (1699) Podole z Kamiecem i ziemie oddane
Turkom w 1672 roku. Dugie walki z Porta, odejcie Sobieskiego od programu umocnienia si nad Batykiem i uratowanie Austrii, ktra staa si pniej rozbiorc Polski, wywoay u historykw polskich XIX
wieku zastrzeenia co do udziau Jana III Sobieskiego w lidze antytureckiej, bez zrozumienia, e Turcja
po podboju tego kraju uderzyaby na Rzeczpospolit.
Chrzecijanie w Turcji
Sytuacja prawna chrzecijan w imperium osmaskim nie ulegaa zmianie, jedynie od 1656 roku patriarsze
w Stambule inwestytury udziela wielki wezyr, a nie sutan. Nadal grozia kara mierci mahometaninowi,
ktry przyj chrzest i kapanowi, ktry go udzieli, oraz renegatom, jeeli chcieli wrci do chrzecijastwa. Koci prawosawny ma w swoim liturgicznym kalendarzu wielu witych mczennikw, ktrzy
pod panowaniem tureckim ponieli mier za wiar.
Katolicy korzystali z protektoratu krlw francuskich, ktrzy w kapitulacjach z Porta zabezpieczali sobie
opiek nad nimi i ustalali jej zakres. Ambasadorowie francuscy w Stambule i konsulowie w Sydonie,
speniajcy z gorliwoci t opiek, otrzymali od papiey w zamian przywileje liturgiczne, stosowane gdy
uczestniczyli w naboestwach.
Z konsulw, Francois Picquet (od 1653) pooy najwiksze zasugi dla zapewnienia duchownym katolickim jak najlepszych moliwoci dziaania. Dziki osobistym wpywom w Wysokiej Porcie mg nadal
wiadczy przysugi Kocioowi, chocia przesta by konsulem, gdy udzielono mu (1674) - bez uprzednich studiw teologicznych - sakry biskupiej i mianowano wikariuszem apostolskim Babilonu. Papie
Klemens XI przekaza (1703) szczeglne gratulacje ambasadorowi Charles Ferriolowi za dziaalno dla
dobra chrzecijan na Bliskim Wschodzie. Ludwik XIV popiera katolikw w imperium osmaskim, widzc w tym interes Francji. Misjonarze francuscy (jezuici i kapucyni) przybywali, gdy tylko mogli, na
misje w Syrii i Libanie.
Cesarz Leopold I uzyska w pokoju karowickim (1699) prawo do opieki nad katolikami w pastwie tureckim, zwaszcza w Ziemi witej.
Car Piotr I zapewni sobie wwczas podobne prawo do opieki nad prawosawnymi: duchownymi i wieckimi, ktrzy udawali si do Jerozolimy na pielgrzymk. Odnowi je w 1720 roku i rozcign na wszystkich prawosawnych w Turcji.
148
Opieka ta nie oznaczaa uprawnie do prowadzenia misji, bya wszake korzystna dla zakonnikw, ktrzy
majc swobod dziaania wrd przebywajcych w Turcji cudzoziemcw katolikw, prbowali rozwija
dziaalno misyjn.
Franciszkanie, dziaajc w Ziemi witej, zapewnili sobie wasno lub uytkowanie kilku sanktuariw
chrzecijaskich. W 1702 roku penili opiek religijn nad prawie 900 wiernymi obrzdku aciskiego.
Dziki nim liczba ta wzrosa przez p wieku do okoo trzech tysicy.
Kapucyni, popierani przez francusk dyplomacj, mieli swoje klasztory w Aleppo (od 1625), w Sydonie,
Damaszku, Mosulu i Diyarbakir.
Jezuici, najbardziej aktywni, do swoich kolegiw w Stambule, Aleppo, Damaszku, Sydonie i Trypolisie,
doczyli w tym okresie kolegium w Ain Tura (1657) i Kairze (1696). Nie udao im si osi w Jerozolimie. Dziaali nie tylko wrd katolikw aciskich, ale podjli starania o pozyskanie melchitw, jakobitw i maronitw. W Ain Tura zaoyli (1736) klasztor Nawiedzenia NMP, dostpny dla katolikw
wschodnich obrzdkw, zorganizowany jednak na wzr aciski i poddany Kongregacji Rozkrzewiania
Wiary.
Rozamy i unie
Przykad jezuitw wskazuje na zachowanie w Kociele katolickim zachodnim dnoci do jednoczenia
si z chrzecijanami Kociow wschodnich, obok prowadzenia wrd nich misji.
Pod panowaniem tureckim istniao tych Kociow kilka, zorganizowanych w patriarchaty, katolikaty lub
autokefaliczne metropolie. Zrnicowanie to istniao z racji teologicznych, a take, nawet w wikszym
stopniu, z przyczyn politycznych i kulturowych.
Koci prawosawny mia na terenie Turcji cztery dawne patriarchaty: konstantynopolitaski (ekumeniczny, to znaczy powszechny), aleksandryjski (melchicki; jego patriarcha rezydowa w Stambule), antiocheski (melchicki), jerozolimski, oraz od 1461 roku patriarchat ormiaski z rezydencj w Stambule.
Koci przedchalcedoski monofizycki posiada patriarchaty: aleksandryjski (koptyjski), antiocheski
(syryjski zachodni, zwany te jakobickim) oraz katolikat ormiaski w Eczmiadzynie.
Koci przedchalcedoski nestoriaski by zorganizowany w jeden patriarchat: antiocheski (syryjski
wschodni).
Kocioy katolickie wschodnie (w unii z Rzymem) miay: patriarchat antiocheski maronitw (Liban)
oraz katolikat ormiaski w Sis.
O uni z Rzymem, po poowie XVII wieku, zabiegali niektrzy patriarchowie i katolikosi Kociow
wschodnich niekatolickich. Przyjli j nestorianie antiochescy, uzyskujc od papiea uznanie nowego
patriarchatu Babilonu i narodu Chaldejczykw, a take prawosawni w Siedmiogrodzie.
Patriarchowie rezydujcy w Stambule nie mogli dy do zawarcia unii z Rzymem, bo oznaczaoby to
cignicie na siebie kary mierci. Czasem starali si nawiza krtkotrwae kontakty, zwaszcza gdy
znajdowali si na wygnaniu, jak Parthenios II, penicy urzd patriarchy 1644-1646, 1648-1651, Joannikios II, bdcy na urzdzie 1646-1648, 1651, 1653-1656. Podobne kontakty nawizali patriarchowie
Methodios III (1668-1671) i Athanasios V (1709-1711).
Nietrwale unie
Koci koptyjski w Egipcie i Etiopii nie wyszed poza nike starania o zawarcie unii. Czyni je patriarcha
Jan XVI (1676-1718), bez rezultatu. W Etiopii zostay uniemoliwione wewntrznym rozbiciem tamtejszego Kocioa. Rnice teologiczne co do monofizyckiego ujmowania boskiej i ludzkiej natury Chrystusa podzieliy duchowiestwo etiopskie na szeuaskie (teuahdo) i godausko-ligrejskie (kybat). Z tego
powodu doszo nawet do wojny domowej, ktra utrwalia polityczne i kocielne rozbicie kraju. W tej sytuacji starania o uni ze strony dziaajcych w Etiopii misjonarzy katolickich nie miay adnych perspektyw powodzenia.
Koci jakobicki w Syrii mia wasnego patriarch antiocheskiego, rezydujcego od pocztku XVII
wieku w Aleppo, lecz nie by liczny: w XVIII wieku naleao do niego okoo 30 tysicy rodzin. Do unii z
Kocioem katolickim doprowadzi Andrea Akidjan (1622-1677). Pozyskany dla katolicyzmu przez
149
patriarch maronitw, odby studia teologiczne w Rzymie, a jako kapan zorganizowa w Aleppo wsplnot katolikw obrzdku syryjskiego. Wywicony na biskupa (1656), wbrew stawianym mu trudnociom, dziaa w Aleppo i zosta (1622) nastpc jakobickiego patriarchy. Mg wwczas rozcign uni
na cay Koci jakobicki. Wprowadzi te do obrzdku syryjskiego pewne praktyki obrzdku aciskiego
(wystawienie Najw. Sakramentu, raniec). Po jego mierci wszake dokona si rozam na dwa patriarchaty: unicki i monofizycki.
Unicki patriarcha syryjski, usuwany s urzdu przez wadze tureckie, znajdowa schronienie w Rzymie,
albo tam mianowany, jak Izaak Ibn Gabayra (1702) pozosta na miejscu. Po nim, do 1783 roku, nie obsadzono tego patriarchatu, tak ze unia nieomal cakowicie wygasa. Cz duchowiestwa unickiego na
pocztku XVIII wieku schronia si w Libanie i zaoya klasztor w. Efrema w pobliu Szbenieh.
W patriarchacie chrzecijan nestoriaskich wczeniej ju dwukrotnie podejmowano starania o uni.
Trwalsza bya trzecia prba, podjta przez ich biskupa z Amidy (Diyarbakir) Jzefa, ktry pod wpywem
francuskich kapucynw i biskupa (dawnego konsula) Francois Picqueta zoy (1672) katolickie wyznanie wiary. Gdy zosta wybrany patriarch, nadal rezydowa w Diyarbakir (1681-1696), lecz znalaz si w
tak trudnych warunkach ycia, e musia rzemielnicz prac zarabia na swoje utrzymanie i w kocu
zrezygnowa z urzdu. Jego nastpca, Jzef II (1696-1713) otrzyma z rzymskim zatwierdzeniem tytu
patriarchy Babilonu i narodu Chaldejczykw. Jzef III (1713-1757) przebywa przewanie w Europie,
szukajc materialnego wsparcia dla swego Kocioa. W tym czasie, pod wpywem dominikaskich misjonarzy, powsta nowy, ywotniejszy orodek unijny w Mosulu. Przyja si te nazwa Chaldejczycy na
oznaczenie nestoriaskich chrzecijan, pozostajcych w cznoci z Rzymem.
Chrzecijanie koptyjscy w Egipcie, przez swoich rezydujcych w Kairze patriarchw, nawizali kontakty z papiestwem, lecz nawet do ywe, ktre utrzymywa patriarcha Jan XVII z Klemensem XII, nie
doprowadziy do unii. Jedynie przebywajcy u boku patriarchy biskup Atanazy z Jerozolimy zoy
(1733) katolickie wyznanie wiary i z nominacji (1741) Benedykta XIV zosta biskupem katolickich
wsplnot, utworzonych przez franciszkanw. Nie sta jednak na czele jakiego zorganizowanego unijnego
Kocioa. Katolicki patriarchat koptyjski, jako kontynuacj unii z 1444 roku, wznowiono dopiero w XIX
w.
Ormianie tworzyli w Egipcie znaczn grup ludnoci. Pozyskiwani stopniowo w XVIII wieku do jednoci z Rzymem, otrzymali katolickie arcybiskupstwo przy kocu XIX wieku. Natomiast w Armenii dwa
ich katolikaty rnie ustosunkoway si do unii.
Katolikosi w Sis, ktrzy w XV wieku przystpili do unii, teraz nie zawsze posyali papieowi wyznanie
wiary. Uczynili to: Chaczatur III (1665), Grzegorz III (1690) i Jan V (1718).
Kilku katolikosw z Eczmiadzynu take zoyo to wyznanie wiary: Jakub IV (katolikos 1655-1680),
Nahapet I (1691-1705), Astwadzatur I (1715-1725) i Karapet II (1726-1729). Doznawali wszake szykan
ze strony ormiaskiego patrika w Stambule, bo uwaa si za patriarch prawosawnych Ormian w Turcji,
Katolikos azarz II (1731-1751) niechtny by unii kocielnej. Gdy Ormianie katoliccy wybrali (1740) na
ten urzd, Abrahama Piotra I, zatwierdzonego przez papiea Benedykta XIV, ten musia z powodu przeladowania opuci kraj i znalaz schronienie w Libanie, gdzie pozostali jego nastpcy.
Katolicki Koci maronicki
W Libanie mieszkaa najwiksza liczba maronitw z unickiego patriarchatu antiocheskiego. Koci
maronicki rozwija si dziki wybitnym patriarchom, ale take przy pomocy protektoratu Francji.
Patriarcha Stefan ad-Duwajhi (1670-1704), wyksztacony w rzymskim kolegium maronitw, zabiega o
organizacyjn i wewntrzn reform ycia kocielnego. Jako historyk zna dobrze tradycj swego Kocioa (w Annales opisa jego dzieje od pocztku), broni jego prerogatyw, dba take o duchowe i religijne odrodzenie wiernych. Wsppracowa z biskupami swego patriarchatu na Cyprze, w Bejrucie i Aleppo.
Sta si zaoycielem dwch zakonw maronickich: antonianw, zwanych aleppinami (zakon w. Antoniego, 1700) i antonianw od w. Izajasza (1703).
Patriarcha Jakub Awed (1705-1733) mia wiksze trudnoci z opozycj duchownych, zosta nawet deponowany przez synod, lecz interwencja Klemensa XI przywrcia mu stolic patriarsz.
150
Jzef al-Khazen, nastpny patriarcha, zwoa (1736) synod na grze Liban, by poprawi stan swego
Kocioa. Papie przysa jako legata uczonego maronit z Rzymu, Jzefa Szymona Assemani, ktry
przewodniczy obradom. Legat przygotowa ju w Rzymie podstawowe prawa Kocioa maronickiego,
mia wic trudnoci z przyjciem ich przez uczestnikw synodu. Uznano jednak dogmatyczne uchway
soboru trydenckiego i dostosowano niektre obrzdy do jego wymaga (pocztek latynizacji obrzdku).
Ograniczono liczb biskupstw i wydano nowe przepisy o wyborze patriarchy. Papie Benedykt XIV poleci kongregacji kardynalskiej dokadnie zbada artykuy synodu i zatwierdzi je w 1741 roku. Zanim po
zatwierdzeniu zostay przekazane patriarsze, zmar on, a biskupi - bez czekania na przybycie dwch arcybiskupw Tyru i Cypru - wybrali jego nastpc Szymona Awada, arcybiskupa Damaszku. Gdy elekt odmwi, wybrali arcybiskupa z Arki, Eliasza Mochasseba. Obaj nieobecni arcybiskupi, na wie o tym,
wywicili kilku biskupw i przeprowadzili z nimi osobny wybr. Ich patriarch zosta jeden ze sprawcw zamieszania, arcybiskup Cypru, Tobiasz al-Khazen. Papie opowiedzia si za Szymonem Awadem,
ktry wycofa sw odmow. Legat papieski zdoa (1744) pozyska dla niego wikszo biskupw.
W Libanie i poza jego obszarem gona przez dugi czas bya sprawa zakonnicy wizjonerki Hindijah z
klasztoru Najwitszego Serca Jezusowego w Bkirki. Jej pseudowizje spowodoway wewntrzne konflikty kocielne w nastpnym okresie i zmusiy patriarch do wyjaniania ich w Rzymie.
Unici w Siedmiogrodzie i na Wgrzech
Zaamanie si potgi tureckiej w 1683 roku sprawio, e Siedmiogrd przeszed wkrtce pod panowanie
Austrii. Cesarz da jego stanom zapewnienie o tolerancji religijnej, lecz w edykcie nie wymieni wyznawanego przez ludno rumusk prawosawia, ktre czuo si zagroone przez ekspansj silnego kalwinizmu. W tych okolicznociach stali si siedmiogrodzcy Rumuni przychylni unii, ktr propagowa wrd
nich jezuita Wadysaw Baranyi. Popar go unicki biskup z wgierskiego Zakarpacia Jzef de Camillis.
Za zgod cesarza odby (1690) synod w Satu Mare z udziaem wielu rumuskich ksiy prawosawnych,
ktrzy opowiedzieli si za uni, o ile zostan zrwnani w prawach z duchowiestwem aciskim. Gdy
pozyskano do sprawy unii siedmiogrodzkiego biskupa prawosawnego Teofila, odby on (1697) synod w
Alba Julia i ustali jej warunki. Ogoszono j rok pniej na synodzie, zwoanym take w Alba Julia przez
biskupa Atanazego Anghela.
Cesarz udziela unitom poparcia i przyznawa stopniowo prawa. Papie erygowa dla nich (1721) biskupstwo w Fagaras (Fogaras), ktrego siedzib wybitny biskup Innocenty Micu przenis (1733) do Blaj.
Powstay tam te seminarium duchowne, drukarnia i biblioteka.
Biskup unicki z Blaj stara si pozyska ortodoksw z regionu Oradei (wg. Nagy Varad, std polskie:
Wielki Waradyn). Gdy przystpili do unii, Benedykt XIV utworzy tam (1748) administracj apostolsk,
a pniej powstao biskupstwo.
Unia w Siedmiogrodzie spotkaa si z wrogoci bardzo silnego tam kalwinizmu i nie znalaza penego
zrozumienia u acinnikw. Podobne trudnoci mieli unici z regionu Uhorodu (wwczas: wgierskie Zakarpacie), gdy chcia ich podda sobie biskup aciski z Eger.
Unia uhorodzka, zawarta w poprzednim okresie, przeya silniejszy wstrzs, gdy w 1665 roku Stolica
Apostolska, cesarz i ksi siedmiogrodzki mianowali dla niej, kady swojego biskupa. Po 25 latach konfliktw, dziaalno podj przysany (1689) przez Rzym tytularny biskup Sebasty, Jzef de Camillis,
bazylianin, Grek z pochodzenia. Swoimi drukowanymi pismami broni unii i j propagowa. Czstymi
synodami reformowa ycie kocielne. Pomogo mu to, e cesarz Leopold I zrwna (1692) w prawach
kler unicki z aciskim. Jego dziaalno przerwa (1703) najazd ksicia Rakoczego na Zakarpacie, przez
ktrego zosta wygnany i zmar w Sowacji. Chocia po przywrceniu spokoju (lecz przerwa trwaa 10
lat) wznowili dziaalno kolejni czterej biskupi, dopiero w nastpnym okresie utworzono biskupstwo
unickie w Munkaczewie.
Prawosawie i unia w Polsce
Polityczna sytuacja Polski w drugiej poowie XVII wieku (najazd szwedzki i wojny kozackie) miaa duy
wpyw na sprawy wyznaniowe.
151
Bunt Kozakw pod wodz Bohdana Chmielnickiego nie zapowiada pocztkowo czenia ich dnoci
politycznych ze spraw prawosawia w Polsce. Chmielnicki wszake rycho dostrzeg przydatno motyww wyznaniowych w mobilizowaniu Kozakw do walki, gosi si wic obroc ludnoci prawosawnej
przed acinnikami i unitami. Wpyw na okrelenie takiego nastawienia do sprawy prawosawia miao
niewtpliwie entuzjastyczne przyjcie go w Kijowie (1648), gdzie by witany jako bohater i drugi mesjasz. Program walki o polityczn niezaleno Ukrainy i przywrcenie w niej dominacji prawosawia
musia pocign za sob zwikszenie istniejcej ju wrogoci do unii.
Ofiar tej wrogoci pad jezuita, Andrzej Bobola (1591-1657, beatyfikacja 1853, kanonizacja 1938),
dziaajcy na rzecz unii. Po wstpieniu do zakonu, pracowa kolejno w Niewieu, Wilnie, Bobrujsku,
Poocku, omy, a od 1642 roku by rektorem kolegium w Pisku. Wymowny i arliwy w pracy apostolskiej, pozyska wielu ortodoksw do unii. Po wybuchu powstania kozackiego zwolennicy Chmielnickiego napadli na Janw Podlaski, a gdy inni pochwycili Andrzeja Bobol w ssiednim Peredile, przywieziono go do tego miasta i umczono, podobnie jak zadano mier znacznej liczbie katolikw i ydw. Urzdowe badania do procesu beatyfikacyjnego rozpocz (1711) greckokatolicki biskup piski, Porfiriusz
Kulczycki.
Zniesienie unii w wojewdztwach: bracawskim, czernihowskim i kijowskim, postulowane w ukadzie
zborowskim Chmielnickiego z Polsk, przyjto w ugodzie hadziackiej (1658), lecz jej postanowie nie
speniono. Wedug tego ukadu, prawosawnym zapewniono swobod wznoszenia cerkwi w caej Polsce,
uznano prawne istnienie tylko wyznania prawosawnego i aciskiego (lecz nie unickiego), zapewniono
prawosawnej hierarchii miejsce w senacie, a dostp do godnoci senatorskich w tych trzech wojewdztwach wycznie prawosawnym, ustalono zrwnanie Akademii Kijowskiej z Akademi Krakowsk we
wszystkich prawach oraz zniesienie kolegium jezuickiego w Kijowie.
Tolerancj religijn dla wszystkich prawosawnych ogosi (1650) krl Jan Kazimierz ju po zawarciu
ukadu zborowskiego.
Sojusz z carem przynis Chmielnickiemu pomoc wojskow, ale take postanowienia synodu moskiewskiego (1653) i perejasawskiego (1654) o poczeniu Cerkwi kijowskiej z Cerkwi moskiewsk. W rozejmie andruszowskim (1667), potwierdzonym pokojem wieczystym moskiewskim (1686), Polska bya
zmuszona odda carowi Ukrain zadnieprzask z Kijowem.
Po tych wydarzeniach na ziemiach Rzeczypospolitej prawosawie podupado. Jego biskupstwa (Lww,
uck, Przemyl) przystpiy do unii, jedynie silne kocielnie byy monastery w Poocku, Mohylewie,
Szkowie i Sucku. Dominacja polityczna Piotra Wielkiego, zwycizcy pod Potaw (1709) sprawia, e
sejm polski, ratyfikujc pokj Grzymutowskiego z 1686 roku, uzna roszczenia cara do interwencji na
rzecz prawosawia w Polsce. Prawosawni std zwracali si te do Synodu Cerkwi rosyjskiej w sprawach
kocielnych.
Prawosawne biskupstwo w Mohylewie nad Dnieprem wznowi (1720) krl August II Sas. Swoim
zwierzchnikiem kocielnym uznawao ono metropolit kijowskiego. Jeden z biskupw mohylewskich,
Jzef Wlczaski (1732-1744), zosta nastpnie metropolit moskiewskim.
Katolicy obrzdku ormiaskiego i greckiego
Arcybiskup Ormian unitw, Wartan Hunanian, cho by koadiutorem twrcy unii, arcybiskupa Mikoaja
Torosowicza (zm. 1681), obj swj urzd we Lwowie dopiero w 1686 roku, gdy wczeniej, pracujc na
rzecz unii w Armenii, zosta uwiziony i odzyska wolno dziki zabiegom papiea Innocentego XI. Od
pocztku rzdw zaj si reform swego Kocioa, zwoa (1691) te w tym celu synod we Lwowie, by
wzmocni karno kleru, podnie poziom religijnego ycia wiernych i uporzdkowa obrzdy liturgiczne, do ktrych wprowadzi pewne zwyczaje aciskie. Przez synody, w tych samych dziedzinach dziaali
nastpni arcybiskupi obrzdku ormiaskiego: Deodat Nerserowicz (1695-1709) i Jan Tobiasz Augustynowicz (1713-1751), ktrego wspiera jego koadiutor i nastpca, a zarazem bratanek, Stefan Augustynowicz. Sw dziaalno na rzecz unii rozcigali take na Wooszczyzn i Modawi.
Po odpadniciu od Polski Ukrainy zadnieprzaskiej pozostay poza granicami kraju gwne orodki walki
z uni. Obaj krlowie, Micha Korybut Winiowiecki i Jan III Sobieski, pochodzc z ziem ruskich, znali
152
osobicie jej problemy wyznaniowe, starali si przeto o agodzenie napi midzy prawosawnymi i katolikami obrzdku greckiego. Powoane do tego wsplne synody (Lublin 1680, Warszawa 1681) nie powiody si, natomiast po kilkunastu latach stara uzyskano przystpienie do unii: diecezji przemyskiej
(1692) z jej biskupem Innocentym Winnickim, lwowskiej (1700) z biskupem Jzefem Szumlaskim i
uckiej (1702) z biskupem Dionizym abokrzyckim. Nawet stauropigia lwowska przyja (1709) uni,
pod warunkiem, e zachowaa niezaleno od biskupa.
Metropolita katolikw obrzdku greckiego rezydowa w Wilnie, zachowujc tytu metropolity kijowskiego. Podlegay mu nowo pozyskane biskupstwa i dawniejsze: turowskie, wodzimierskie, chemskie oraz
arcybiskupstwa: poockie i smoleskie (jego cz w granicach Rzeczypospolitej). Metropolit wybiera
synod biskupw, ale z Rzymu otrzymywa prekonizacj i paliusz. Najczciej by on jednoczenie protoarchimandryt bazylianw.
Kilku metropolitw w tym okresie pooyo due zasugi dla rozwoju swego Kocioa, lecz mwi si o A.
Atanazym Szeptyckim (1729-1746), e zapewni mu najwiksz pomylno w dziedzinie religijnej i
kulturalnej. Podstaw rozwoju byy uchway synodu zamojskiego, odprawionego przez metropolit Leona Kiszk (1714-1728).
Synod zamojski
Koci katolicki obrzdku greckiego w Polsce posiada bardzo duo parafii, gdy istniay one prawie w
kadym wikszym osiedlu. Natomiast sabo przedstawiao si pocztkowo przygotowanie duchownych i
ich poziom intelektualny, czy nawet religijny. Zaoone (1653) pierwsze seminarium duchowne w Misku szybko przestao dziaa. Szukano wic rnych sposobw ksztacenia kleru.
Synod prowincjalny zamojski (1720) stara si zaradzi bolczkom ycia duchownych i wiernych, a take
da podstawy do rozwoju Kocioa, O ile biskupi odbywali raz po raz synody diecezjalne, to ten synod
prowincjalny zosta zwoany po prawie stu latach przerwy od ostatniego we Lwowie (1629).
Zwoa go metropolita Leon Kiszka, w porozumieniu ze Stolic Apostolsk. W pracach przygotowawczych pomaga warszawski nuncjusz, Girolamo Grimaldi, ktry te wzi udzia w jego otwarciu (26
VIII). Pod przewodnictwem metropolity uczestniczyo w obradach: 7 biskupw, 6 archimandrytw i 120
kapanw.
Wydane statuty dotyczyy wielu dziedzin ycia kocielnego i religijnego. Wprowadzay niektre praktyki
religijne acinnikw: msze wite z wystawieniem Najw. Sakramentu, procesje teoforyczne, 40-godzinne
naboestwa. Przez to przyczyniy si do krytykowanej latynizacji Cerkwi unickiej, widocznej take w
wydanym (1727) zreformowanym mszale.
Kler zobowizay do systematycznego nauczania prawd wiary przez katechizacj i kazania w niedziele i
wita, nadto do prowadzenia szk parafialnych. Nakazay reform bazylianw w tych diecezjach, ktre
ostatnio przyjy uni.
Biskupom polecay usunicie wszelkich form symonii i staranny dobr kandydatw do kapastwa, co do
ktrych okreliy szczegowo potrzebne im przymioty.
Wiele z tych zarzdze zrealizowano, ale nie wszystkie. Z pierwszym rozbiorem Polski zaczy si bolesne dzieje tego Kocioa.
Chrzecijanie w Rosji
Prawosawni w tym kraju ju w poprzednim okresie odcili si od infiltracji katolickiej i ewangelickiej,
Cerkiew za zostaa bardzo uzaleniona od carw. Wikszych problemw wyznaniowych nie byo, bo
dugo istniay tylko niewielkie wsplnoty katolikw i ewangelikw. Zaczy si te problemy, gdy pod
panowanie carw dostaa si Ukraina zadnieprzaska i kraje nadbatyckie, a take gdy Piotr Wielki
otwar swe pastwo na wpywy Zachodu. Car wyda wprawdzie (1702) edykt tolerancyjny, ale nie pozwolono na konwersj z prawosawia.
Wypdzeni (1689) jezuici przysali swoich ojcw w orszaku poselstwa cesarza Leopolda I, ale i tych wygnano w 1719 roku, zezwalajc jedynie na zastpienie ich kapucynami i reformatami, ktrym jednak
ograniczono moliwoci dziaania.
153
Wsplnoty katolickie, ewangelickie i ydowskie mogy istnie, lecz nie miay nadrzdnych jednostek, a
byy podporzdkowane witemu Synodowi Cerkwi prawosawnej. Wyjtek co do tego uczyniono dla
Inflant, Estonii i Finlandii. Ewangelicy wszake cieszyli si wikszymi swobodami ni katolicy obrzdku
aciskiego i katolicy obrzdku greckiego. Tych ostatnich wprost przeladowano, zarzucajc im zdrad
ortodoksji. Wzrost unii w Polsce wywoa ingerencje Piotra Wielkiego, ktry nie cofn si przed wywiezieniem (1706) z ucka do wizienia w Rosji tamtejszego biskupa Dionizego abokrzyckiego (zna. 1715
w wizieniu) za to, e przystpi do unii.
Za rzdw Elbiety (1741-1762), cho spodziewano si odejcia od systemu Piotra Wielkiego, sytuacja
wyzna nieprawosawnych pozostaa taka sama. Zabroniono propagandy pietyzmu i nie pozwalano drukowa przetumaczonej ksiki pietysty Johanna Arndta O prawdziwym chrzecijastwie. Gdy ksina
Dogorukina z rodzin nawrcia si z jansenizmu na prawosawie, cesarzowa wzia udzia w urzdzonym z tej okazji festynie.
Patriarcha moskiewski Nikon
Do nadania Cerkwi wikszej samodzielnoci wewntrznej dy patriarcha Nikon (waciwie: Nikita Minow, 1652-1666). Stara si te przystosowa j do wzoru greckiego. W tym celu wyda nowy zbir prawa kocielnego, poprawi ksigi liturgiczne i wprowadza reform duchowiestwa. W opozycji do jego
dziaalnoci, jak rwnie do nadmiernej ingerencji carskiej w sprawy cerkiewne, stanli dwaj protopopi:
Pietrowicz Awwakum i Iwan Neronow. Synod wszake opowiedzia si (1653) po stronie patriarchy i
potpi obu antagonistw. Awwakum, twrca i gwny ideolog starowiercw (staroobrzdowcw), zosta
zesany do Tobolska, a zdegradowany Neronw musia uda si do odlegego klasztoru.
Car Aleksy potwierdzi uchway synodu z 1653 roku i nastpnych lat, kara te opornych duchownych,
nie zdoa jednak wstrzyma ruchu starowiercw (raskol). Awwakuma wezwa do Moskwy celem pojednania z Kocioem, lecz nie uzyska od niego wyrzeczenia si goszonych pogldw.
Awwakum w jednym z listw do cara oskary patriarch Nikona o herezj. Sam jednak zosta potpiony
na synodzie moskiewskim (1666) i oboony kltw. Wtrcony do wizienia w Pustoziersku, zmar w
nim (1682).
Patriarcha utrzymywa kontakty z innymi Kocioami prawosawnymi. Przyj te w Moskwie odwiedziny patriarchy konstantynopolitaskiego Athanasiosa III, ktry przyby zebra datki na swj Koci,
owiadczajc przy okazji, e wszyscy ortodoksi w sutanacie widz w carze swego obroc. Gdy Rosja
zdobya znaczn cz Ukrainy, Nikon przyj tytu patriarchy Wielkiej, Maej i Biaej Rusi.
Ze wzgldu na dno do umocnienia swej wadzy i usamodzielnienia Cerkwi wszed Nikon w konflikty
z carem. Mia nadto wielkie kopoty ze staroobrzdowcami, ktrzy podzielali pogld Awwakuma, e jest
on heretykiem. Spowodowao to jego upadek.
Wielki synod moskiewski (1666-1667), z udziaem patriarchw: aleksandryjskiego i antiocheskiego,
zoy Nikona z urzdu. Car cakowicie podporzdkowa sobie sprawy Cerkwi. Przeciw staroobrzdowcom wyda (1685) edykt, uznajc ich za buntownikw i wrogw pastwa.
Metropolita kijowski, po wczeniu Ukrainy zadnieprzaskiej do pastwa carw, uzna (1685) sw zaleno od patriarchy moskiewskiego, na co z ociganiem si wyrazi zgod patriarcha ze Stambuu. W Moskwie zaczy si wpywy duchownych kijowskich, ktrzy propagowali te styl ksztacenia kleru wedug
wzoru swej Akademii Mohylaskiej. Gdy w Moskwie powstaa Akademia, przyja nauczanie w jzyku
starocerkiewnym,
greckim i aciskim. Przeciw dziaalnoci tych duchownych wypowiedzia si synod moskiewski (16891690). Nie zahamowao to oywienia w teologii, w literaturze i sztuce sakralnej, dokonanego pod wpywem kijowskiego orodka kocielnego. Za cara Piotra I powstay bezporednie kontakty Cerkwi z Zachodem, lecz nastpiy te w niej radykalne zmiany strukturalne.
Cerkiewne reformy Piotra Wielkiego
Car Piotr I (1682-1725), ktry osobicie pozna kraje zachodnie: cesarstwo, Holandi i Angli, dy do
unowoczenienia pastwa i Kocioa wedug tamtejszych protestanckich wzorcw, ktre ukazyway do-
154
minacj pierwszego nad drugim. Strukturalne reformy Cerkwi zacz, gdy przesta (1696) dzieli wadz
z bratem Iwanem. Wykorzysta mier patriarchy Adriana (zm. 1700) i nie dopuci do wyboru jego nastpcy, a ustanowi administratorem patriarchatu (strem tronu patriarszego) metropolit z Riazania,
Stefana Jaworskiego (zm. 1722). Swobodnie mianowa biskupw, z ktrych biskup pskowski Teofan
Prokopowicz (zm. 1738) sta si jego najbliszym wsppracownikiem w sprawach kocielnych. Majc
konflikt z Jaworskim po przeprowadzeniu swego rozwodu i po ustanowieniu Petersburga stolic, ktrej
wznoszenie wstrzymao na 10 lat wiadczenia na budow kociow, car zleca senatowi zaatwianie
spraw kocielnych, nastpnie powoa (1721) do istnienia Kolegium Duchowne i zatwierdzi Duchowny
regulamin.
Prokopowicz, niewtpliwie jeden z najznaczniejszych teologw prawosawnych, lecz pozostajcy pod
wpywami teologii ewangelickiej i prdw Owiecenia, opracowa ten Regulamin wedug swoich idei
(car projekt skorygowa). Idee za przedstawi w pimie Prawo monarszej woli (1722), opowiadajc si
za zasad, e Cerkiew jest czci pastwa, a na jej czele stoi wity Synod jako monarsza instytucja.
Zaniepokojonym zmianami biskupom zoono owiadczenie, e wity Synod ma cze, powag i wadz
tak sam jak patriarcha, jeeli nawet nie wiksz od niego, bo jest soborem. Powiadomieni carskim
listem patriarchowie wschodni uznali - z wyjtkiem jerozolimskiego - ten najwikszy rzdzcy synod,
jako witego brata w Chrystusie.
Car, ktry przyj (1722) tytu imperatora (cesarza), utworzy przy witym Synodzie urzd nadprokuratora, a sam ogosi si strem dogmatw, obroc prawowiernoci i caego cerkiewnego porzdku.
Synod, krtko pod przewodnictwem Jaworskiego, a po jego mierci (1722) Prokopowicza, stara si o
popraw wewntrznego stanu Cerkwi, ale niewiele uzyska, budzc bardziej opozycj ni aprobat,
zwaszcza e jego uchway ukazyway si w imieniu cara. Najwiksza opozycja bya wrd mnichw,
ograniczonych w dziaaniu rnymi zakazami, take i tym, e zakonnikiem mona byo zosta po 30 roku, a zakonnic po 50 roku ycia.
Cesarzowa Katarzyna I (1725-1727) zmniejszya liczb czonkw witego Synodu i podporzdkowaa
go utworzonej teraz tajnej radzie. Za modocianego imperatora Piotra II (1727-1730) i cesarzowej Anny
(1730-1740) uzyska w nim Prokopowicz uprawnienia dyktatorskie, degradujc opozycyjnych biskupw i
zamykajc ich w klasztorach. Nadzr nad majtkami kocielnymi powierzono senatowi.
Anna zyskaa dobre imi w prawosawiu powszechnym, gdy przyznaa sta pensj patriarsze ze Stambuu, a zasiki innym patriarchom, wspomagaa klasztory na grze Athos i w Gruzji, opiekowaa si Sowianami bakaskimi.
Po objciu panowania przez cesarzow Elbiet (1741-1761), dwaj metropolici: Ambroy Jurkiewicz z
Nowogrodu i Arseniusz Maciejewicz z Rostowa usiowali przeksztaci wity Synod we waciwy synod biskupw, lecz bez skutku. Cesarzowa popieraa, nawet administracyjnymi rodkami, misje wrd
mahometan (Tatarw) w regionie Kazania i Astrachania, jak rwnie wrd ludw syberyjskich. Nie pozwolia za na otwarcie wydziau teologicznego na utworzonym (1755) uniwersytecie moskiewskim. Na
uniwersytecie zaznaczyy si wpywy racjonalistyczne i masoskie, podobnie jak wczeniej wpywy racjonalistyczne i ewangelickie na uczelniach kocielnych w Kijowie i Moskwie.
Rozdzia 18
EWANGELICY I KATOLICY
W Europie zachodniej prawna stabilizacja wyzna przez pokj westfalski nie oznaczaa wyganicia
konfliktw midzy ewangelikami i katolikami, ani braku napi w samych Kocioach ewangelickich.
Kongregacja Rozkrzewiania Wiary zachowaa nadal jako swj gwny cel misyjne dziaanie w krajach
sprotestantyzowanych. Ze swej strony ewangelicy, zwaszcza pietyci, dostrzegli perspektywy prowadzenia wasnych misji i zapocztkowali je w krajach pozaeuropejskich.
Absolutni wadcy tego okresu uznawali panujce w ich pastwie wyznanie za istotny czynnik integrujcy
poddanych. Starali si wic uczyni swj oficjalny Koci jeszcze bardziej pastwowym, a niechtnie
155
tolerowali tych, ktrzy od niego odchodzili. Ludwik XIV wypdzi hugenotw z Francji. Wysoki Koci anglikaski w Wielkiej Brytanii przeladowa purytanw obok katolikw.
Polska staraa si nadal zachowa tolerancj. Niezalene od niej wojny kozackie i najazd szwedzki nabray czciowo znamion walk wyznaniowych. Obrona Jasnej Gry utrwalia w wiadomoci Polakw
przekonanie o narodowym charakterze katolicyzmu, zwaszcza za kultu maryjnego. Wypdzenie braci
polskich i sprawa toruska byy wyjtkowym zjawiskiem nietolerancji ze strony trzech gwnych wyzna chrzecijaskich w Polsce, katolicyzmu, luteranizmu i kalwinizmu.
Plany unii i konwersje
Pogbiona religijno wielu ludzi, wstrznitych wojn 30-letni, pietystyczne i eschatologiczne prdy,
istniejce obok indyferentyzmu i racjonalizmu, zachoway w niektrych katolickich i ewangelickich krgach dno do unii wyzna chrzecijaskich. Bya ona najsilniejsza w Niemczech, gdzie katolicy dostrzegali u luteranw bliskie im elementy: dawne obrzdy i obyczaje, jak aciski piew, liturgiczne szaty,
oficjum brewiarzowe, krzye, spowied indywidualn, czy nawet niektre przepisy prawa kanonicznego.
Johann Philipp von Schnborn (1605-1673), arcybiskup mogmncki i jednoczenie (od 1663) biskup
wormacki, ksi elektor i arcykanclerz cesarstwa, usilnie wspiera unijne tendencje. Wspomagali go w
tym zwolennicy irenizmu: jego biskup pomocniczy Peter von Wallenbruch, minister Johann Christian
von Boineburg i Gottfried W. Leibniz, ktrego przyj w modoci na swj dwr.
W Moguncji opracowano (1660) projekt unii, bdcy dzieem przede wszystkim konwertyty, Ernsta
landgrafa Hesen-Rheinfels-Rotenburg (zm. 1693). W swoich rnych pismach domaga si on od ewangelikw, by przyjli za swj obowizek szukanie pojednania z Kocioem katolickim, a od katolikw,
eby usunli u siebie wszelkie naduycia i dokonali penej reformy ycia.
Johann Friedrich, ksi Hanoweru (zm. 1679), konwertyta (1651 w Asyu), uczyni swj dwr drugim
orodkiem planw unijnych. Gonym echem w Europie odbiy si hanowerskie pertraktacje (1683) o
uni prowadzone przez biskupa z Wiener-Neustadt, Christopha de Royas y Spinola oraz ewangelikw,
profesora z Helmstedtu, Friedricha Ulricha Calixta i teologa Theodora Mayera. Zachty do nich udzielali
papiee, Klemens X i Innocenty XI, popar je take cesarz Leopold I.
Spinola zabiega podobnie o uni na Wgrzech. Jej projekt opracowa jego nastpca, biskup z WienerNeustadt, Franz Anton von Buchheim, z Leibnizem i profesorem z Hehnstedtu, Gustawem Molanusem.
Za uni opowiadaa si znaczna liczba teologw ewangelickich. Wydzia teologiczny w Heimstedt wyranie stwierdza: jestemy przekonani, e katolicy z protestantami mog doj do porozumienia i e spory midzy nimi polegaj na sownych przeciwiestwach. Wydzia aprobowa te zamiar konwersji na
katolicyzm Elisabethy Christiny von Braunschweig-Wolfenbuettel, by moga zawrze maestwo z arcyksiciem Karolem (pniejszym cesarzem). Z tej okazji podano, e w Kociele rzymskokatolickim
mona by prawdziwie wierzcym, poprawnie y, dobrze umrze i osign wieczn szczliwo.
Konwersje ewangelikw w Niemczech, zwaszcza z rodw ksicych, byy do liczne.
Krystyna, krlowa Szwecji (1632-1654), take dokonaa konwersji, ktra staa si szczeglnie gona.
Wszechstronnie wyksztacona crka bohatera protestantyzmu, Adolfa Gustawa, zostaa wychowana przez
jednego z pniejszych biskupw szwedzkich, zwolennika irenizmu, miaa te bezporednie kontakty z
uczonymi tej miary, co Hugo Grotius i Rene Descartes. Z nauk katolick zapozna j jezuita Anton Maceda, przebywajcy w Szwecji z poselstwem portugalskim, nastpnie dwaj jezuici, przybyli z Rzymu na
jej zaproszenie. Tajnie dokonan (1654) konwersj w Brukseli ogosia rok pniej, po wczeniejszym
zrezygnowaniu z tronu na rzecz swego kuzyna, Karola Gustawa. Na zaproszenie papiea Aleksandra VII
przybya do Rzymu (zm. tam 1689), zaopatrujc zapisem Bibliotek Watykask w cenny zbir rkopisw i ksiek. Odznaczajca si ekscentrycznym i popdliwym usposobieniem, przysparzaa kopotw
kurii rzymskiej, w tym take finansowych, wszake jej nawrcenie wzmocnio ruch konwersji.
Leibniz i Bossuet
Wielki filozof, Gottfried Wilhelm Leibniz (1646-1716), ewangelik, w modoci bardziej ni w starszym
wieku oddawa si pobonoci i usilnie dziaa na rzecz pojednania wyzna chrzecijaskich. Mia rozle-
156
ge kontakty z ewangelickimi i katolickimi wadcami, podobnie jak z uczonymi tych wyzna. Nauk katolick zna z osobistego studium oraz przez kontakty z Bossuetem i jezuickimi teologami. Nie byy mu
obce pogldy jansenistw. Broni katolickiej nauki o Trjcy witej, prawdziwej obecnoci Chrystusa w
Najwitszym Sakramencie, wiecznoci kar piekielnych. W ocenie Kocioa katolickiego nie by rwny,
raz si zachwyca jego wielkoci, znaczeniem papiestwa i urokiem kocielnego redniowiecza, kiedy
indziej mwi o nich z sarkazmem. Pracowa jednak przez 20 lat nad przywrceniem jednoci katolikw i
ewangelikw. Wobec katolikw postulowa wszake rewizj postanowie trydenckich.
Jacques Benigne Bossuet (1627-1704), biskup diecezji Condom, potem Meaux, prowadzi korespondencj z Leibnizem co do pojednania wyzna, pragnc przede wszystkim pogodzenia hugenotw z Kocioem katolickim. Dla ich pozyskania napisa (1671) Wyjanienie katolickiej nauki w kwestiach kontrowersyjnych, ktre przyczynio si do licznych nawrce, nie wystarczyo jednak Leibnizowi. Obaj uczeni
rnili si ju w sposobie rozwizywania sprzecznych tez teologicznych. Leibniz by zdania, e nimi powinien zaj si sobr, lecz wpierw trzeba odej od uchwa trydenckich, by dopeni pojednania. Bossuet za chcia najpierw rozstrzygnie nowego soboru, lecz punktem wyjcia dla nich powinny by uchway
trydenckie.
Na prounijne wypowiedzi Bossueta powoywa si Johann Fabricius (zm. 1729), teolog ewangelicki,
pozbawiony profesury za zbyt prokatolickie nastawienie. W dziele Droga do kocielnego pokoju (1704)
wyranie mwi, e w prawdziwej nauce teologicznej mao dzieli katolikw, luteran i kalwinw.
Czsto goszone plany unijne rozbiy si przez nieufno wikszoci ludzi z obu stron. Ewangelicy odnosili si do nich z nieufnoci, gdy Ludwik XIV wypdzi hugenotw. Stolica Apostolska ujawniaa
wielk nieufno, gdy ewangelicy wymogli w pokoju z Rijsvijk (1697) niekorzystn dla Kocioa katolickiego klauzul religijn. Byy te inne jeszcze przyczyny.
Na pocztku XVIII wieku ruch unijny zanika, niewtpliwie w znacznej mierze z powodu wrogoci politycznej i wyznaniowej dwch wczesnych mocarstw, Francji i Anglii. Tolerancji za bez stara o uni
domagao si Owiecenie, ostro atakujce wszelk konfesjonalno.
Konwersje krlw i utrwalenie anglikanizmu
Angli rzdzi lord protektor, Oliver Cromwell, po ciciu (1649) krla Karola I, ktry pod wpywem
ony, francuskiej ksiniczki Henriette, katoliczki, pocztkowo sprzyja katolikom, lecz nie mg wiele
dla nich uczyni, majc w opozycji do siebie prezbiteriasko nastawiony parlament. Lord protektor
wzmocni Wysoki Koci anglikaski dla racji politycznych, zaostrzajc przepisy o uniformizmie. Angli za umocni politycznie tak dalece, e staa si czoowym mocarstwem protestantyzmu, zwaszcza po
podboju Irlandii.
Karol II (1660-1685), po straceniu ojca obwoany krlem w Szkocji i Irlandii, lecz pokonany przez
Cromwella pod Worcester (1651), przebywa na wygnaniu w Normandii, gdzie mia liczne kontakty z
katolikami. Gdy powrci na tron angielski, stara si pocztkowo polepszy dol katolikw, zosta jednak szybko przynaglony przez parlament do restrykcji wobec nich. Szkocji i Irlandii przywrci osobne
parlamenty, lecz byy ju opanowane przez protestantw. czyy si wic z parlamentem angielskim w
walce z katolikami. Krl opar si jedynie parlamentowi, gdy da wykluczenia od nastpstwa na tronie
jego modszego brata, Jakuba, ktry przyj (1668) katolicyzm. Sam Karol dokona te konwersji, lecz
dopiero na ou mierci,
Jakub II jako krl (1685-1689), nie utrzyma si dugo na tronie. Gorliwy katolik, wprowadza swoich
wspwyznawcw na wysokie urzdy pastwowe, stara si jednak by tolerancyjnym, zwaszcza wobec
nonkonformistw anglikaskich i nie respektowa obowizujcych ustaw na korzy anglikanizmu. Narazi si tym Wysokiemu Kocioowi. Gdy surowo rozprawia si z buntownikami i przewodzcym im
swoim przyrodnim bratem, bastardem Karola II, a zwaszcza gdy ochrzci po katolicku syna, nastpc
tronu, polityczne partie i wyznaniowe ugrupowania ewangelickie zjednoczyy si przeciw niemu. Na pomoc wezway Wilhelma, ksicia oraskiego, ktry by jego siostrzecem, a zarazem mem jego crki z
pierwszego maestwa, wychowanej w anglikanizmie. Detronizujc Jakuba II, ktry musia uj za gra-
157
nic, parlament odda koron angielsk Marii Stuart (1689-1695) i jej mowi Wilhelmowi Oraskiemu
(1689-1702).
Akt tolerancji Wilhelma III przyznawa swobod religijn wszystkim oprcz katolikw i antytrynitarzy.
Jego prawa karne, podobnie jak krlowej Anny (1702-1714) i wadcw angielskich z dynastii hanowerskiej, odznaczay si jaskraw nietolerancj wobec katolikw, bo stale podejrzewano ich, e popieraj
powrt wypdzonych Stuartw.
Ponowiona (1688) przez Wilhelma dawna ustawa o skadaniu specjalnej przysigi z uznaniem krla
gow Kocioa w Anglii, zostaa obwarowana surowymi karami. Ustawa za Test Act domagaa si lojalnoci wobec monarchy, okazanej przez przyjcie komunii w Kociele anglikaskim. Kto jej nie przyj, nie mg obj adnego urzdu cywilnego lub wojskowego. Prawo to obowizywao do 1828 roku.
Katolicy w Wielkiej Brytanii
W Anglii byo ich okoo 300 tysicy w poowie XVII wieku. Wskutek surowych praw i represji liczba ta,
po stu latach, zmalaa do 70 tysicy. Na anglikanizm przeszy gwnie rody ksice: Norfolk, Shrewsbury, Beaufort, Bolton i Richmond, a take wielu hrabiw i baronw oraz bogate rodziny mieszczaskie.
Przy katolicyzmie pozostaa ludno z niszych warstw spoecznych.
Za Jakuba II wznowia wszake Stolica Apostolska spenianie jurysdykcji biskupiej w Anglii. Podzielono (1688) j na cztery wikariaty apostolskie. Zdoano nawet utworzy (1694) osobny wikariat w Szkocji,
cho w niej surowiej stosowano prawa przeciw katolikom. W obu krajach byo okoo 400 duchownych
katolickich, w tym 250 zakonnikw (70 jezuitw). Ksztacili si oni za granic w Douai, Saint-Omer i
Rzymie. Zakonnicy przybywali z klasztorw francuskich lub belgijskich. Wszyscy duchowni speniali na
og dobrze sw misj w trudnych warunkach obu krajw. Niektrzy byli ludmi wybitnymi.
Biskup Richard Challoner (1691-1781) nalea do najwybitniejszych. Pochodzi z rodziny prezbiteriaskiej, ale jako dziecko otrzyma chrzest katolicki ze swoj matk, wdow, zatrudnion w posiadociach
Jednego z katolickich rodw. Studia teologiczne odby w Douai i uzyska doktorat. Wrci do Londynu
na prac misyjn, w ktrej odznaczy si gorliwoci. Zosta (1741) koadiutorem tamtejszego wikariusza
apostolskiego, a potem nastpc. Na tym stanowisku nie zaniecha osobistej dziaalnoci duszpasterskiej,
obejmujc ni katolikw na przedmieciach Londynu. Zdoby za ni uznanie, podobnie jak za dziea o
treci apologetycznej, umoralniajcej i historycznej. Przez dugie lata korzystano z jego modlitewnika
Ogrd duszy.
Hugh Tootell (1672-1743), kapan misjonarz w hrabstwie Worcester opublikowa (1737, pod pseudonimem: Charles Dodd) Histori Kocioa angielskiego od 1500 do 1688 roku, z yciorysami najwybitniejszych katolikw. Obiektywizm tej ksiki, pisanej przez wiele lat, podkrelali wszyscy z uznaniem.
Podane w niej dokumenty wykorzystuje si jeszcze dzisiaj, jako cenne rdo do dziejw Anglii w XVI i
XVII wieku. Dzieo Tootella ujawnia te konflikt midzy wczesnymi duchownymi diecezjalnymi a zakonnikami, pracujcymi w Anglii. Problem ten rozwiza dopiero Benedykt XIV w brewe (1753), w ktrym zadecydowa, e misjonarze zakonni w sprawowaniu sakramentw podlegaj jurysdykcji wikariuszy
apostolskich.
Irlandia posiadaa ludno w olbrzymiej wikszoci katolick, poza Ulsterem, ktry zosta skolonizowany przez Anglikw protestantw. Koci wszake mia tam charakter misyjny, ze wzgldu na surowe
prawa przeciw niemu. Za rzdw lorda protektora Cromwella, oficjalne czynniki uznaway katolikw
irlandzkich za ludzi politycznie niebezpiecznych, wprost zbrodniczych, a take za nieukw i mao wartociowych dla pastwa. Konfiskowano ich majtki, wielu za dobrowolnie opucio kraj. Wprawdzie po
1654 roku zaprzestano podejrzanych kara mierci, ale nadal wiziono i wysyano na wygnanie. Obecno kapanw katolickich w Irlandii uznawano za zbrodni stanu. Jedynie wzgldy praktyczne sprawiy,
e Anglicy tolerowali po cichu ich dziaalno duszpastersk i jurysdykcj biskupw, ktrych papie prekonizowa z prezenty zdetronizowanych Stuartw.
Za Wilhelma III zapowiadano katolikom lepsze warunki ycia religijnego. Krl jednak szybko uleg
naciskom protestanckiego parlamentu Irlandii i nakaza (1697) wypdzenie zakonnikw. Nie mogli po-
158
wrci pod kar mierci. W Registration Act (1703) pozwolono na jednego kapana w jednej parafii, lecz
nieco pniej (1709) domagano si od nich przysigi przeciw zdetronizowanym Stuartom.
Surowe przepisy przeciw katolikom nie zawsze byy stosowane z racji politycznych. Podjto wic budow kociow i zorganizowano (1730) pen sie parafialn. Prowadzono te walk, najpierw o prawo da
odprawiania mszy witej (Mass-rock), nastpnie o miejsce do odprawiania (Mass-house). Przez to msza
staa si orodkiem ycia religijnego Irlandczykw, cho nadal gboko wkorzenione byy naboestwa
do Matki Boskiej i modlitwa racowa.
Nonkonformici anglikascy
Koci anglikaski (Wysoki Koci) stara si przez Test Act i inne prawa zahamowa nowe ruchy
ewangelickie w Anglii, a take zniweczy rozbudzone w drugiej poowie XVII wieku nadzieje katolikw
na trway powrt krlw angielskich do katolicyzmu.
Uciskany purytanizm, cho wielu jego czonkw wyemigrowao do Ameryki, nie przesta istnie. Powstay te w poowie XVII wieku nowe grupy ludzi, zwanych poszukiwaczami (seekers), ktrzy zrywali z
rutynowymi formami religijnoci oficjalnego Kocioa. Nie uznawali hierarchii anglikaskiej, przyjmowali za bezporednie dziaanie Ducha witego na czowieka (leyellers, rwnacze), lub ulegali oczekiwaniom millenarystycznym (diggers, kopacze).
John Bunyan (zm. 1688), garncarz z zawodu, nalea do nonkonformistw. Pokojowo nastawiony wobec
wszystkich ludzi napisa rozpowszechnione na cay wiat dzieo Pilgrims Progress.
Kwakrzy stali si jedn z najruchliwszych grup nonkonformistw anglikaskich. Zorganizowa ich pobony, lecz nadmiernie egzaltowany George Fox (1624-1691), szewc z zawodu, ktry sowem mwionym i pisanym gosi bezporednie owiecenie wewntrzne czowieka przez Boga. Wewntrzne przeycia
religijne we wsplnocie okazywano w gestach, ktre day okazj do nazwania ich kwakrami (dosownie:
trzscymi si). Sami uywali nazwy Stowarzyszenie przyjaci wiatoci i przyznawali, e byli pod
wpywem duchowoci kwietyzmu. Fox ostro wystpowa przeciw kocielnemu instytucjonalizmowi.
William Penn (1644-1719), student oksfordzki, ucze Foxa i gwny organizator kwakrw, by czowiekiem bardziej od niego zrwnowaonym i bardziej tolerancyjnym. W traktacie No cross, no crown (1669)
broni sposobu ycia kwakrw, powoujc si nawet na opini jezuity Jeana B. Saint-Jury o ich duchowoci. Po opuszczeniu przeladujcej ich Anglii, zaoy on pastwo kwakrw w Ameryce, nazwane od niego Pensylwani. Dopiero edykt tolerancyjny Wilhelma III pozwoli im na swobodne dziaanie w ojczystym kraju. Fox odby misyjne podre do Ameryki Pnocnej, Indii Zachodnich, Holandii i Niemiec. W
roku jego mierci byo w Europie i Ameryce okoo 60 tysicy kwakrw. Liczba ta szybko si zmniejszya
z powodu ich nadmiernego indywidualizmu, ktry wywoa wewntrzne rozbicie. W XIX wieku z kolei
powikszya si dziki zorganizowanym w Ameryce: Stowarzyszeniu przyjaci misji zewntrznych i
Komitetowi przyjaci misji krajowych.
Metodyci stali si najywotniejszym ruchem z wszystkich, ktre ujawniy si w Kociele anglikaskim
w XVII i XVIII wieku.
John Wesley (1703-1791), ich zaoyciel, student filozofii i literatury w Oksfordzie, pochodzi z pobonej
i wielodzietnej (18 rodzestwa) rodziny anglikaskiej. Od rodzicw przej zainteresowanie dzieami
francuskich pisarzy religijnych. Czyta je, szczeglnie pisma Franciszka Salezego, Pascala, Quesnela,
Fenelona. By pod wpywem kwakrw i poszukiwaczy, lecz najbardziej ewangelika augsburskiego, wielkiego propagatora pietyzmu, hrabiego Ludwiga Zinzendorfa z zamku Herrnhut, ktrego pozna osobicie.
Dziaalno religijn rozpocz Wesley od przeycia (1725) wewntrznego nawrcenia. Nie uwolnio go
to wszake od kolejnego przeycia wewntrznego kryzysu w latach 1731-1736. Pomocy dla siebie szuka
wwczas w pismach katolickich mistykw, w podrach do Ameryki i Niemiec, gdzie pozna bliej sposb ycia braci czeskich i nauk Lutra o usprawiedliwieniu.
Z bratem, Charlesem Wesleyem, zaoy (1737) studencki Holy Club w Oksfordzie. Naucza wszake
pod goym niebem. Po kazaniu piewano pieni, ktre ukada Charles. Obaj mao si interesowali zagadnieniami dogmatycznymi, nie zamierzali te odej od nauki anglikanizmu. Pragnli jedynie oywienia
159
chrzecijaskiego ycia. Posugiwali si do tego wasn metod, przez co nazwano ich metodystami.
Suchacze dzielili si na grupy po dwunastu czonkw. Na czele kadej grupy sta lider, ktry odpowiada
za jej postp duchowy. Dziaanie w grupie miao take ustalone formy (metody).
Przeycia i nauki Johna Wesleya s znane z dziennika, ktry prowadzi (od 1735) systematycznie. Zaoy wydawnictwo i drukarni: Ksigarnia chrzecijaska. Wyda w nim (1750-1756) pidziesit tomw
antologii duchowej, w tym dziea autorw katolickich. Drukowanie ksiek stao si szczeglnym rodkiem propagandowym metodystw.
W nauczaniu prbowa John Wesley poczy syntetycznie ewangelick nauk o asce z katolick nauk
o uwiceniu. Jako podstawow prawd gosi, e uczynki s zasadniczym wyrazem wiary, co wywoao
sprzeciw Zinzendorfa i braci czeskich. Wbrew temu metodyci rozpowszechnili si szybko i szeroko w
krajach ewangelickich. W ich sposobie ycia widziano najlepszy rodek na pogbienie religijnoci.
Pietyzm w Niemczech
Philipp Jacob Spener (1635-1705), jako senior we Frankfurcie nad Menem, a potem kaznodzieja
nadworny w Drenie, stara si oywi religijno i pogbi pobono niemieckich ewangelikw.
Dziaa pod wpywem budujcej literatury ascetyczno-mistycznej superintendenta Johanna Arndta (zm.
1621), angielskiego purytanizmu oraz szwajcarskiego kalwinizmu. Zreformowa nauczanie katechizmu,
propagowa konfirmacj i organizowa regularne spotkania ewangelikw (collegia pietatis, std nazwa
pietyci). Po opublikowaniu (1675) swego dziea Pia desideria wzbudzi zainteresowanie w szerokich
krgach, nawet w innych krajach, chocia wywoa te ostr polemik, bo krytykowa reformacyjne zasady Kocioa ewangelickiego. Z jej powodu przenis si do Berlina i publikowa dalsze pisma przeciw
skostniaej ortodoksji luteranizmu.
Jego uczniowie, zwaszcza August Hermann Francke (zm. 1727) organizowali collegia biblica w uniwersyteckim rodowisku Lipska. Wypdzeni stamtd, utworzyli centrum pietyzmu w Halle, zdobywajc
dla siebie katedr teologii na nowo otwartym uniwersytecie. Zajli si nie tylko nauczaniem, ale wychowywaniem modziey i prowadzeniem misji (najpierw w Indiach).
W pietyzmie powsta radykalny odam, ktremu uleg hrabia L. Zinzendorf (zm. 1760). Na swoim zamku Herrnhut utworzy now wsplnot pietystyczn (Herrnhuter Bruder).
Wrd kalwinw ruch pietystyczny zczy si z purytanizmem i mia wasne gminy w Niderlandach.
Kalwini i katolicy w Niderlandach
Niderlandy Pnocne (Holandia), przodujce w poowie XVII wieku ekonomicznie i kulturalnie, byy
polem walki dwch kalwiskich kierunkw: nastawionych dogmatycznie gomaristw i humanistycznie
arministw. Osaby wszake stopniowo tendencje ortodoksyjne i niderlandzcy kalwini nawizali kontakty z innymi wyznaniami ewangelickimi. Udzielili schronienia francuskim hugenotom, ale prowadzili
polemik z filozofi kartezjask, podobnie jak z katolikami.
Orodkiem tej polemiki i teologii kalwiskiej (w skali wiatowej) by uniwersytet w Utrechcie (zaoony
1631). Zyska on saw dziki wybitnemu uczonemu teologowi i orientalicie, Gijsbertowi Voetowi
(1589-1676). Wpywy utrechckiego uniwersytetu osaby na pocztku XVIII wieku, gdy kalwinizm niderlandzki musia si broni przed sektami ewangelickimi i tendencjami mistycyzujcymi.
Katolikw w Niderlandach byo o wiele wicej ni w Anglii. Stanowili 40% ludnoci, wzmocnieni liczebnie przez katolikw emigrantw z Niemiec (z Ems, Monasteru, Lingen).
Ustawodawstwo tego kraju nie byo w sprawach religijnych tak drastyczne, jak w Anglii, uniemoliwiao
jednak katolikom piastowanie oficjalnych stanowisk. Cechy miejskie nadal ich nie przyjmoway w swoje
szeregi. Katolicy doznawali te dyskryminacji ekonomicznej i spoecznej. Przez to, w pierwszej poowie
XVIII wieku, warstwy wysze i lepiej sytuowane byy ewangelickie lub ograniczay si do wyznawania
deizmu. Katolikom starczyo wszake na pikny wystrj prywatnych kaplic, na dostateczne utrzymanie
kapanw i tworzenie wasnych instytucji dobroczynnych.
W Niderlandach poudniowych zrodzi si jansenizm, majc ujemny wpyw na katolikw take w ich
pnocnej czci. Porednio sta si on przyczyn schizmy utrechckiej.
160
Hugenoci we Francji
Polityczne znaczenie stracili oni przed poow XVII wieku, gdy odebrano im twierdze (La Rochelle i
inne) oraz pozbawiono (1629) w edykcie z Ales wojskowych gwarancji.
Ludwik XIV, wadca absolutny, ktrego saba znajomo spraw wiary nie stanowia tajemnicy na dworze, mao troszczy si o tolerancj, natomiast pragn religijnej, jak i politycznej jednoci pastwa. Pocztkowo spodziewa si, e doprowadzi do niej na drodze rozmw i dyskusji. Rzeczywicie rozwinito
je z udziaem wielkiego rzecznika pojednania wyzna chrzecijaskich, biskupa Bossueta i caego krgu
katolikw, zwizanych z Port-Royal. Nad pojednaniem pracowa take marszaek Henn de Turenne (zm.
1675), ktry sam przeszed na katolicyzm wskutek tych dysput. Popierajc konwersje, katolicy utworzyli
(1677) kas dla konwertytw, otrzymujc od krla cz dochodw z regaliw kocielnych. Materialn
pomoc suono przede wszystkim nawrconym pastorom.
Hugenoci, zaniepokojeni konwersjami, wystpowali przeciw katolikom. Ich wrogo do krla wzrosa z
powodu jego wojny z protestanckimi Niderlandami,
Katolikw francuskich niepokoio za przeladowanie papistw w Anglii, przez co wzrosa ich wrogo
do innowiercw we wasnym kraju. Domagali si wic odebrania im przywilejw.
Ludwik XIV, ju w wyjanieniu (1669) do edyktu z Nantes, zaznaczy niedopuszczanie hugenotw do
urzdw publicznych, nastpnie zamkn ich uczelni w Nimes, dokucza im w posiadociach kwaterunkiem wojska (dragonw, std osawione dragonnades). Krl zniechci si nawet do konwersji, gdy
wielka liczba (ok. 100 tysicy) konwertytw obciaa budet, byli bowiem zwolnieni od podatkw i
otrzymywali materialne wsparcie.
Zdecydowane wystpowanie krla przeciw hugenotom zaczo si od edyktu z Fontainebleau. Wyda
go (1685) jedynie dla wasnych rachub politycznych, a nie - jak dawniej uwaano - pod naciskiem swego
spowiednika, jezuity Francois dAix de la Chaise, i ony, Francoise Charlotte dAubigne, markizy de
Maintenon. Nowy edykt znosi dawniejszy z Nantes, zakazywa kultu ewangelickiego, nawet w prywatnych domach, nakazywa zniszczenie zborw, da chrztu dzieci tylko po katolicku, odebra hugenotom
prawo prowadzenia szk prywatnych i zobowiza predykantw do opuszczenia Francji w cigu dwch
tygodni. Innych hugenotw nie zmusza do emigracji. Na prowincji, zwaszcza na terenach przygranicznych, wadze mniej przykaday si do wykonania edyktu, jednake w Strasburgu odebrano hugenotom
katedr i przywrcono katolikom.
Po tym edykcie 1/3 predykantw przesza na katolicyzm, natomiast okoo 200 tysicy hugenotw (1/5
wszystkich) opucio Francj, w wikszoci nielegalnie. Wyjechali oni do ssiednich krajw protestanckich, organizujc szczeglnie w Niderlandach wasne due wsplnoty. W Ameryce osiedlili si wrd
holenderskiej ludnoci Nowego Jorku i stanu Virginia. Jako wsplnoty uchodcw wspomagali si wzajemnie i sali pomoc pozostawionym we Francji wspwyznawcom.
Wrd katolikw Francji i innych krajw edykt Ludwika XIV nie tylko nie wywoa sprzeciwu, ale zosta
przyjty z aplauzem. Papie Innocenty XI pocztkowo nie podziela tego zadowolenia, wszake po roku
zgodzi si na odpiewanie w Rzymie, we francuskim kociele w. Ludwika, dzikczynnego Te Deum.
Ksi Sabaudii, Wiktor Amadeusz II, wedug wzoru francuskiego rozprawi si (1686) z hugenotami i
dawnymi waldensami. Udali si oni do Niemiec na emigracj, gwnie do ksistwa wirtemberskiego,
wyludnionego i zniszczonego przez wojn 30-letni.
Edyktowi Ludwika XIV przypisuje si powane skutki religijne i polityczne. Sta si on plam na katolicyzmie francuskim, a przymuszajc hugenotw do konwersji, da Kocioowi wyznawcw o relatywistycznym i indyferentnym nastawieniu (znami XVIII wieku). Krajowi zaszkodzi, bo emigracja hugenocka zachwiaa jego ekonomiczn rwnowag. Pastwu nie przynis wewntrznego uspokojenia, jak
wiadczy powstanie kamizardw w 1702 roku. Niezadowolenie hugenotw byo pocztkiem zarzewia
rewolucji. Na ich emigracji zyskaa jedynie kultura francuska, gdy roznieli wraz z jzykiem jej znajomo w Europie.
161
Potop szwedzki obrona Jasnej Gry

Najazd szwedzki na Polsk (1655) mia przyczyny polityczne: denie Karola X Gustawa do zapewnienia Szwecji panowania nad Batykiem i jego zaniepokojenie sukcesami wojsk rosyjskich w Polsce. Nie
pomogy polskie dugie rokowania dyplomatyczne. Banita, podkanclerzy koronny, Hieronim Radziejowski, zachca do wojny z Polsk. Kapitulacja pod Ujciem pospolitego ruszenia szlachty poznaskiej i
kaliskiej oraz zdrada litewskich magnatw: hetmana wielkiego litewskiego, katolika, Janusza Radziwia
i koniuszego litewskiego, kalwina, Bogusawa Radziwia, popartych przez zaprzyjanionego z nimi
biskupa mudzkiego, Piotra Parczewskiego, uatwiy Szwedom opanowanie nieomal caej Rzeczypospolitej. Krl Jan Kazimierz, z nuncjuszem Lorenzo Litt, prymasem Andrzejem Leszczyskim i kilku
senatorami, schroni si w Gogwku na lsku (poza wczesn granic swego pastwa). Magnaci i
szlachta, bez wzgldu na swe wyznanie, w wikszoci przeszli do obozu zwyciskiego krla szwedzkiego, zdolniejszego i energiczniejszego ni Jan Kazimierz, liczc na zaprowadzenie adu w kraju i odzyskanie utraconych rubiey wschodnich.
Jasna Gra (klasztor i sanktuarium maryjne), wyznaczona wczeniej przez sejm na twierdz do obrony
pogranicza lskiego, nie bya wystarczajco umocniona i miaa niewielk zaog wojskow. Szwedzi
do dugo zwlekali z jej zajciem, ale nie z chci uszanowania witego miejsca Polakw, cho pocztkowo zabiegali o ich wzgldy. Jako luteranie szybko okazali wrogo katolikom. Rabowali kocioy, a
niektre przeznaczali na stajnie, cigali wysokie kontrybucje z majtkw kocielnych, zabijali duchownych. Biskup pomocniczy poznaski zosta zamordowany (4.08.1655), bo nie zgodzi si na naboestwo
luteraskie w katedrze. Cz szlachty, mieszczan i chopw wystpia zbrojnie przeciw Szwedom.
Pierwszy zorganizowa oddzia do walki starosta babimojski (pniej kapan i biskup chemski) Krzysztof
egocki. Obrona Jasnej Gry zmobilizowaa duchowo Polakw i wyzwolia w szczeglniejszy sposb
zapa do walki ze Szwedami.
Wojsko szwedzkie pod wodz generaa Mullera domagao si poddania klasztoru od przeora paulinw,
Augustyna Kordeckiego, ktry pertraktacjami stara si usun zagroenie, a co najmniej zyska czas do
wzmocnienia obrony. Oblenie trwao dwa miesice, bez rezultatu, mimo e posuono si cikimi armatami, a obrocw nie byo wielu: okoo 130 osb zaogi, nieco szlachty i zakonnicy.
Odstpienie Szwedw od Jasnej Gry (27 XII) i jej udana, bohaterska obrona miay raczej mae znaczenie militarne, natomiast wywary ogromny wpyw na morale narodu polskiego, ktry dostrzeg w tym
cudown opiek Matki Boskiej Jasnogrskiej i przystpi do powszechnej walki z luteraskim najedc.
Ju na wie o obronie Jasnej Gry pospieszy na pomoc oddzia egoty i grale ywieccy pod wodz
tamtejszego dziekana ks. Stanisawa Kaszkowica. Paulin, ojciec Marceli Tomicki pomg zorganizowa
oddzia partyzancki koo Siewierza. Szlachta i wojsko polskie odstpoway Szwedw, przechodzc pod
buaw hetmana polnego koronnego, Stefana Czarnieckiego. W Tyszowcach zawizano konfederacj
(29 XII) przeciw Szwedom, podajc walk z Jasn Gr jako jeden z powodw zerwania kapitulacji
przed Karolem Gustawem, nie wiedziano bowiem, e ustao ju oblenie. Krwawe zmagania z wojskami
szwedzkimi trway nawet po opuszczeniu Polski przez Karola Gustawa w czerwcu 1657 roku. W wiadomoci narodu polskiego pozostaa pami obrony Jasnej Gry, umocniona lubami lwowskimi Jana
Kazimierza. Wzmoony nimi kult Jasnogrskiej Pani sta si jednym z istotnych czynnikw integrujcych Polakw.
luby lwowskie Jana Kazimierza
Krl uniwersaem z Gogwka (20.11.1655) wezwa cay nard do walki i szuka pomocy innych monarchw. Nuncjusz wystpi do Aleksandra VII o apel do nich i wsparcie materialne. Na wie o obronie
Jasnej Gry i powszechnym przystpieniu do walki, Jan Kazimierz uda si ze lska do Lwowa. Tam w
katedrze, przed syncym askami obrazem Matki Boej, nuncjusz odprawi (1.04.1656) dzikczynn
msz wit. Podczas niej krl wypowiedzia skierowane do Matki Boej i Jej Syna sowa lubowania,
powtrzone przez podkanclerzego koronnego, biskupa krakowskiego, Andrzeja Trzebickiego, w imieniu
wszystkich stanw polskich.
lubowanie zawierao trzy zobowizania: szerzenie czci Matki Boej, nazwanej wprost Krlow Polski,
162
starania o ustanowienie specjalnego wita Matki Boej, aby dzie dzisiejszy na podzikowanie Tobie i
Synowi Twemu po wieczne czasy byt obchodzony i wicony, oraz popraw doli ludu. To ostatnie wypowiedzia krl w takich sowach: Gdy za z wielkim blem serca wyranie widz, e za zy i ucisk wocian Syn Twj, sdzia sprawiedliwy, smaga krlestwo moje w ostatnim siedmioleciu powietrzem i innymi klskami, przeto przyrzekam i lubuj, e po przywrceniu pokoju, wraz z wszystkimi stanami
uyj wszelkich rodkw celem odwrcenia dalszych nieszcz i postaram si, aby lud w moim krlestwie od wszelkich obcie i niesprawiedliwoci ucisku uwolni.
Pierwsze zobowizanie zostao spenione, bo rzeczywicie wczesne pokolenie i nastpne rozwijay cze
Matki Boskiej. Specjalne wito wprowadzono z opnieniem. Nie zrealizowano natomiast poprawy doli
ludu, co stao si win narodow Polakw.
Wypdzenie arian
W lubach lwowskich krl wzywa pomocy Matki Boej i miosierdzia Jej Syna take przeciw nieprzyjacioom witego Rzymskiego Kocioa. Wypdzenie arian nie byo wynikiem tego lubowania, lecz skutkiem narastajcej od dawna, a spotgowanej w okresie najazdu szwedzkiego wrogoci do nich, zarwno
ze strony katolikw, jak i luteran oraz kalwinw. Ju w 1647 roku ogoszono na szlachcica Jonasza
Schlichtynga, ale nie wykonano wyroku mierci i utraty mienia za wydanie dziea, propagujcego bdy
antytrynitarzy (arian polskich). Nakazano rwnoczenie zamkn szkoy i drukarnie arian. Po najedzie szwedzkim wykorzystano opowiedzenie si, jako jednego z pierwszych, wielokrotnego posa sejmowego, wybitnego arianina, Stanisawa Chrzstowskiego po stronie Karola Gustawa, oraz podobne
stanowisko innych arian wobec Szwedw, lecz gwn przyczyn wrogoci by stale ich radykalizm doktrynalny i spoeczny. Sejm wic w swej konstytucji z 1658 roku da od nich porzucenia w cigu trzech
lat bdnej wiary, a gdyby tego nie uczynili, mieli i na wygnanie, majtek za ulega konfiskacie. Kto
by sprzeciwi si temu zarzdzeniu, mia by ukarany mierci. Wikszo arian opucia kraj, wielu
osiedlio si w Niderlandach. Byo to strat dla Polski, bo cho ju nieliczni, arianie mieli wrd siebie
wybitne jednostki (najwybitniejszy z nich, genera artylerii koronnej, Krzysztof Arciszewski zmar w
1656 roku). Nikt jednak z tych, ktrzy potajemnie pozostali w ojczynie po 1660 roku, nie ponis mierci.
Wygnanie arian wzmogo w Polsce u katolikw niech take do innych wyzna ewangelickich. Wskutek
ich stara sejm postanowi (1668), e nie wolno pod kar mierci porzuci wiary katolickiej, a pniej
(1673) uchwali nadawa indygenaty i nobilitacje tylko katolikom.
Wyrok mierci w Toruniu
Sprotestantyzowany Toru z wrogoci przyj otwarcie w nim kolegium jezuickiego. Narastajce napicie doprowadzio w 1724 roku do gwatownego wybuchu, ktrego bezporedni przyczyn by drobny
incydent. W kolegium koczono (16 VII) rok szkolny naboestwem dzikczynnym, z procesj teoforyczn, w czym liczny udzia wzili ojcowie uczniw i okoliczna szlachta katolicka. Podczas procesji
spogldajcy zza muru ewangeliccy chopcy mieli czapki na gowach. Jaki jezuicki ucze zrzuci jednemu z nich czapk, co wywoao bjk. Podnieceni ludzie z ulicy wpadli na teren kocielny i do samej
wityni. Mocno poturbowano jednego z braci jezuickich, dopuszczono si zniewaenia obrazu Matki
Boskiej i dokonano znacznych zniszcze. Burmistrz i rada miejska zachowali si biernie wobec tego
zajcia. Szlachta rozniosa wie o nim po kraju i debatowaa na sejmikach.
Sd krlewski, rozpatrujc spraw, ogosi surowy wyrok, niewtpliwie pod naciskiem opinii i samego
krla, Augusta II Sasa. Burmistrza i 9 rajcw skazano na mier i wykonano wyrok (7.12.1724), gdy
krl nie skorzysta z prawa aski, cho zabiegali o to jezuici i nuncjusz Vincenzo Santini. Krl nakaza
nadto zwrci katolikom koci Najw. Maryi Panny i wprowadzi do rady miejskiej 50% Polakw katolikw.
Sprawa toruska nabraa rozgosu za granic, zwaszcza po wykonaniu wyroku. W krajach protestanckich posuono si ni, pod nazw krwawego dnia toruskiego, do rozgaszania polskiej nietolerancji.
163
Popisujc si swoim oburzeniem, krl pruski Fryderyk Wilhelm I, wykorzysta to, by gosi si obroc
polskich innowiercw i ingerowa w wewntrzne sprawy Polski.
Rozdzia 19
OWIECENIE, NAUKA I RELIGIA
W krajach protestanckich, Niderlandach Pnocnych i Anglii, rozwiny si idee Owiecenia, za ktrych
prekursorw uwaa si: francuskiego filozofa, dziaajcego w Rotterdamie, Pierre Baylea oraz angielskiego filozofa, Anthony Collinsa.
Owiecenie (XVIII wiek), nazywane we Francji wiekiem filozoficznym lub wiekiem wiate (le siecle des
lumieres), a przez Kanta krtko Owieceniem, oznaczao dla wczesnych ludzi wyjcie z mrokw niewiedzy dziki wiatu (poznaniu) ludzkiego rozumu. Historycy (B. Croce) mwi nieraz o nim, e byo wyjciem ku penemu wiatu rozumu nie tylko z ciemnoci redniowiecza, ale te z porannych mgie humanizmu i renesansu.
Owiecenie objo wszystkie dziedziny ludzkiego ducha, chocia w nierwnym stopniu i nie od razu.
Miao zrnicowane oblicze, tak e mwi si o Owieceniu angielskim, francuskim i niemieckim
(Aufklarung). Ostatnie z nich starao si zachowa wi z Kocioem. W Polsce jego rozwj nastpi w
pniejszym okresie.
Ideami Owiecenia yy uniwersytety, lecz niektre z katolickich uczelni przyjmoway je z oporami i
znacznym opnieniem. Rozpowszechniano je w szybko tworzonych akademiach i towarzystwach naukowych, przez czasopisma i prywatne nauczanie w domach ludzi zamonych, zwaszcza arystokracji.
Pierwszestwo przed teologi dawao ono filozofii i naukom przyrodniczym, korzystajc z nich dla
stworzenia wasnego obrazu wiata i czowieka oraz przyczyniajc si do ich znakomitego rozwoju.
Wielu ludzi owieconych sdzio, e cakowicie zgbili tajemnic czowieka i znaleli nowe rodki, by
zapewni jemu i wiatu postp. Nauka i postp stay si dla nich najwyszymi wartociami.
Dokonawszy oddzielenia rozumu od wiary, Owiecenie na og wypowiedziao si przeciw Objawieniu.
Wprawdzie wyroso w krajach chrzecijaskich, ewangelickich, korzystajc z subiektywizmu w odniesieniu do Biblii i Boga, ale uczynio publiczny proces chrzecijastwu jako nauce objawionej. Deizm i
wolnomylicielstwo, ktre prowadzio niejednego do ateizmu, to dwa swoiste oblicza Owiecenia.
Pierwsze wystpuje wicej w Owieceniu angielskim, drugie we francuskim. Wielcy encyklopedyci
francuscy i Wolter zdecydowanie wystpili z krytyk Kocioa.
Wolnomularstwo (masoneria), cho w swej pierwotnej strukturze nawizao do redniowiecznych
bractw murarzy, wyroso z Owiecenia i uczynio moralny i spoeczny postp czowieka swym hasem.
Doskonalenie i zbratanie ludzi pragno osign przez wyzwolenie ich z wyznaniowych i stanowych
rnic.
Prekursorzy: Bayle i Collins
Pierwszy z nich, Pierre Bayle (1647-1796), syn hugenockiego pastora, a przez 17 miesicy (1669) katolik
i ucze jezuickiego kolegium w Tuluzie, posiada umys bardzo krytyczny. Po opuszczeniu Francji, jak
wielu hugenotw, znalaz azyl w Niderlandach. By profesorem w Akademii protestanckiej w Sedanie, a
nastpnie (1681-1693) w Rotterdamie.
Utraci wszake katedr za wolnomylicielskie pogldy. Propagowa je w wydawanym przez siebie czasopimie naukowym Nouvelles de la republique des lettres. Z wielu opublikowanych prac, Sownik historyczny i krytyczny (4 tomy, 1695-1697) przynis mu wiatow saw, bo przedstawi w nim wszystkie
zdobycze wczesnej nauki.
W swoim sceptycyzmie Bayle nie tylko zaprzecza zgodnoci midzy poznaniem naturalnym i pozanaturalnym, ale uznawa za konieczne, by rozum odrzuci jako faszywe to, co przyjmuje religia. Siebie uwaa za wierzcego kalwinist, a z drugiej strony stara si wykaza sprzeczno w samym pojciu Boga,
twierdzc, e Jego niezmiennoci nie da si pogodzi z wolnoci, a Opatrznoci z realnie istniejcym
164
zem. By przekonany, e nie ma zalenoci ycia moralnego od religii, ani adnej wizi midzy moralnoci a religijnoci. Wedug niego, ateizm nie musi prowadzi koniecznie do upadku obyczajw. Jeeli
nawet sam zachowa wiar w Boga (fideizm), to jego wpyw na ycie religijne innych ludzi by cakowicie destrukcyjny.
Anthony Collins (1676-1729), ucze i przyjaciel J. Lockea, da w Anglii pocztek owieceniowej filozofii polemiczno-sceptycznej, ktr propagowa w kilku dzieach. Przez dzieo A Discourse of Freethinking
(1713) sta si ojcem wolnomylicielstwa. Walczy w nim o prawo czowieka do nieograniczonej wolnoci w myleniu i dziaaniu. Odrzuca wszelk tradycj i autorytet, a przyjmowa tylko to, co rozum poznaje i uznaje za prawdziwe. Istnienia Boga nie odrzuca wprost, ale Bibli wyjania tylko alegorycznie.
Moralno opiera na prawie naturalnym, poznawalnym rozumem. Zabobony i przesdy uwaa za wiksze zo ni ateizm. Chocia nie wykada na uniwersytecie, a nawet wycofa si z publicznej dziaalnoci,
mia wielki wpyw na ksztatowanie si idei Owiecenia w Anglii i poza ni.
Uniwersytety, nauczanie i wychowanie
Ludziom Owiecenia nie wystarczao uniwersyteckie nauczanie. Tworzyli akademie i towarzystwa naukowe, ktre daway moliwo przekazywania wynikw bada, zwaszcza za propagowania nowych
idei filozoficznych. Owieceni wadcy widzieli jednak w uniwersytetach narzdzie przygotowania nauczycieli szk rednich i urzdnikw. Cho pierwszej poowy XVIII wieku nie mona nazwa okresem
rozkwitu katolickich uniwersytetw, to Koci troszczy si o nie i przykada wag do ich nauczania, nie
przesta te zwraca uwagi na konieczno wychowania studentw.
Uniwersytety nadal miay charakter konfesyjny, co decydowao o uprawianiu polemik wyznaniowych i
przyjmowaniu wrogiej postawy wobec nowych idei. W Moguncji wszake na katolicki uniwersytet
przyjmowano (od 1746) protestanckich studentw.
Sorbona wczya si na dugo w spory jansenistyczne, a zajmowa si nimi take jej wydzia filozoficzny. Klemensowi XII i arcybiskupowi paryskiemu, kardynaowi Andre Hercule Fleury udao si nakoni
ten wydzia do przyjcia papieskich orzecze w sprawie jansenizmu. Byo to wane, bo z tego wydziau
na og wybierano rektora i syndyka Sorbony. Nieufno Rzymu nadal budziy idee gallikaskie, ywe w
tym uniwersytecie szczeglnie na wydziale prawa.
Na katolickich uniwersytetach wikszo katedr mieli zakonnicy, jezuici za zajmowali czsto cay wydzia filozoficzny i poow katedr na wydziale teologicznym. A e w sporach teologicznych stanowili
zwykle jedn stron, budzili wzgldem siebie wrogo teologw i filozofw z wszystkich innych zakonw.
W nauczaniu uniwersyteckim katolickim dugo zwlekano z przyjciem tematyki nauk przyrodniczych, a
zwaszcza z posugiwaniem si nowymi metodami. Gdy to uczyniono prawie powszechnie przed poow
XVIII wieku, jezuici zaczli przewodzi w niektrych dziedzinach nauk fizycznych i matematycznych,
organizujc dobrze wyposaone pracownie naukowe.
Idee Owiecenia o postpie moralnym czowieka wedug zasad samego rozumu skaniay do wikszego
zainteresowania si pedagogik. Prawie kady, kto uwaa si za czowieka owieconego, zajmowa si
zagadnieniami pedagogicznymi, zwaszcza e byo wielu prywatnych pedagogw w domach arystokratycznych. W XVIII wieku nie wystarcza ju znakomity system Jana Amosa Komeskiego (zm. 1670),
wyoony w Wielkiej dydaktyce. Nie sigano te po Fenelona Traktat o wychowaniu dziewczt (1687).
Nauczaniem i wychowaniem w duchu Owiecenia najpeniej zaj si Jean Jacques Rousseau w rozprawach: O nauce i sztuce (1750) oraz Emil czyli o wychowaniu (1762).
W Polsce zaj si unowoczenieniem nauczania i wychowania pijar, Stanisaw Konarski, prekursor
polskiego Owiecenia. Zaoy (1740) w Warszawie dla modziey magnackiej i szlacheckiej Collegium
Nobilium, w ktrym program nauczania obejmowa nauki matematyczno-przyrodnicze, ekonomi, prawo
polskie i midzynarodowe oraz jzyki nowoytne. Nastpnie dokona (1750-1755) gruntownej reformy
szk pijarskich w Polsce.
165
Akademie i towarzystwa naukowe

W krgach ludzi owieconych uwaano, e uniwersytety znajduj si za bardzo pod wpywem Kocioa i
pastwa, a to przeszkadza w wolnej wymianie myli. Do prowadzenia bada i swobodnej dyskusji gromadzono si w tzw. akademiach. Zna je woski renesans dla literatury i sztuki, lecz teraz powstaway
take dla nauk przyrodniczych, filozoficznych i historycznych, lecz nie dla nauk teologicznych.
W Paryu Ludwik XIV pozwoli (1666) ministrowi Colbertowi na zaoenie Akademii Nauk (Academie
des sciences), ktra powstaa z prywatnego koa naukowego. Od pocztku zajmowano si w niej naukami
cisymi, lecz krl podda cisej kontroli wydawanie ksiek. Podobny charakter miaa zaoona (1677)
w Rzymie akademia (Accademia Fisico-Matematica). W Berlinie Fryderyk I Wielki utworzy (1700)
kolejn akademi nauk, a w Petersburgu uczyni to (1724) Piotr Wielki. Obok Berliskiej, Akademia
Nauk w Getyndze (od 1751) staa si najznakomitsz instytucj naukow w Niemczech.
Akademia Nauk w Paryu wzia wzr z londyskiego Towarzystwa Krlewskiego (The Royal Society),
ktre powstao w 1660 roku i dwa lata pniej otrzymao od Karola II zatwierdzenie. Byo pierwszym w
wiecie towarzystwem naukowym, w Anglii penio funkcj akademii nauk i przyczynio si szczeglnie
do rozwoju nauk przyrodniczych. Mogo si od pocztku chlubi wielkimi nazwiskami: Isaaca Newtona
(od 1672), twrcy naukowej chemii Roberta Boylea i matematyka Johna Wallisa. Wedug jego modelu
powstay towarzystwa naukowe w innych krajach, naladujc te wydawane przez nie czasopisma.
Londyskie czasopismo (Philosophical Transactions), wydawane od 1665 roku, zajmowao si zagadnieniami naukowymi i informowao o yciu umysowym. Inny charakter (moralnych pism tygodniowych)
przyj londyski Tatler (1709), ktry rozpowszechnia idee postpu moralnego. W pierwszej poowie
XVIII wieku w kadym kraju jest ju pewna liczba czasopism naukowych, umoralniajcych, ale te i politycznych. Oprcz czytania gazet, ludzie owieceni gosili wykady w akademiach i towarzystwach, prowadzili dyskusje i przygotowywali ksiki do wydania.
Wszyscy, ktrzy uwaali si za owieconych i mieli moliwo, w tym take duchowni, wczali si w
tak zorganizowane ycie umysowe. Coraz bardziej czynne w nim byo zamone mieszczastwo. Ograniczone wszake w swych prawach przez absolutnych wadcw i niezadowolone z kocielnych struktur,
stanowio najbardziej krytyczne, a potem rewolucyjne rodowisko wieku Owiecenia.
Filozofia i Objawienie
Kartezjanizm, ze swoj wnikliw i ostr logik wykorzystywany przez sceptykw i wolnomylicieli do
atakowania religii, mia wpyw rwnie na Pascala, lecz inny ni na racjonalistw.
Blaise Pascal (1623-1662), francuski matematyk i filozof, po okresie zainteresowania si problemami
matematycznymi i fizycznymi pogry si w zagadnieniach religijnych. Nie chcia by filozofem, a da
pocztek nowej filozofii chrzecijaskiej. Systematycznie gromadzi materia, ktrego nie zdoa caociowo opracowa. Jako Myli wydano go (1670) pomiertnie, lecz niezupenie wedug rkopisu. Na tej
podstawie uwaano Pascala za przeciwnika kartezjaskiego racjonalizmu, on za posugiwa si metod
Kartezjusza, by w oparciu o rozum da apologi chrzecijastwa jako religii objawionej.
Nicolas Malebranche (1638-1715), francuski oratorianin, wyszed od kartezjaskiej filozofii wiadomoci, lecz usiowa stworzy prawdziwie chrzecijask filozofi w oparciu o augustiask mistyk
owiecenia Boego. Wedug niego, kade jasne i wyrane poznanie czowieka dokonuje si w Bogu, ktry jest te ostatecznym sprawc kadego czynu i dziaania (causa activa seu efficiens). Jego pogldy zdecydowanie odrzucali filozofowie z Sorbony i jansenici, a zwaszcza racjonalici.
Wikszo filozofw Owiecenia, idc za Pierre Baylem, ostro oddzielaa rozum od wiary, zwaszcza
posugujc si nim do badania czowieka i jego przeznaczenia. Wykorzystywali oni antropologi w ujciu lekarza filozofa Juliena Offray de La Mettrie (zm. 1751), ktry krytykowa kartezjaski dualizm duszy i ciaa, a uznawa duchowe siy czowieka wycznie jako funkcje cielesne. W swoim dziele (Czowiek maszyna, 1748) stworzy koncepcj czowieka jako owieconej (oywionej) maszyny. W etyce za
by zwolennikiem skrajnego hedonizmu.
W oparciu o teologi (protestanck), Gottfried Wilhelm Leibniz (1646-1716, czonek Royal Society i
Academie des sciences, zaoyciel Berliskiej Akademii Nauk), gosi w swych dzieach Essai de Theodi-
166
cee... (1710) i Monadologia (1714), e w wiecie znajduje si harmonia wprzd ustanowiona przez
Stwrc, ktrej podporzdkowane zostao (zdeterminowane) dziaanie monad, czyli elementarnych, indywidualnych, niepodzielnych i niezniszczalnych substancji o charakterze niematerialnym i nieprzestrzennym. Na wierze w Boski plan wiata opar swoje pogldy na dzieje ludzkoci jako nieskoczonego
procesu rozwoju i postpu.
Christian Wolff (1679-1754), profesor ewangelickiego uniwersytetu w Halle, zaprzyjaniony z Leibnizem, nie podda si psychologizmowi, lecz w oparciu o elementy odrzucanej przedtem nauki scholastycznej mwi o zasadzie istnienia wszystkich rzeczy ze wzgldu na czowieka.
Idealistyczna filozofia Leibniza i Wolffa bya wszake podstaw ich racjonalizmu w teologii. Wolff zosta usunity z katedry uniwersyteckiej za nauczanie o chiskiej filozofii moralnoci.
Baruch Spinoza (1632-1677), filozof, wykluczony z synagogi w Amsterdamie za racjonalizm (zamierza
zosta rabinem), zarabiajcy na ycie jako szlifierz, pragn by uczniem Kartezjusza, lecz podda krytyce gwny problem jego dualizmu (res cogitans i res extensa). W dziele Ethica ordine geometrico demonstrata (wydane po jego mierci, 1677) okreli podstawy etyki, metafizyki i filozofii w czysto logiczny
sposb. Szuka filozofii, ktra by prawdziwie ksztatowaa ycie, lecz sprowadzi j do panteistycznego
monizmu: jedyn prawdziw substancj jest Bg, wszystko (wiat) jest w Nim i Nim. Wedug niego, z
tej nieskoczonej substancji wszechwiata wszystko bierze pocztek, nie moe wic istnie absolutne zo.
Zwalcza go Leibniz i inni, bo odczuwali, e jego pogldy blisko s ateizmu. Znalaz wszake uznanie u
niektrych pniejszych filozofw (Lessing, Herder).
Nauki przyrodnicze, prawo natury
Filozofia, uznawana przez ludzi Owiecenia za najwysz wiedz, sigaa do nauk przyrodniczych, ktrych obserwacje i wyniki bada wzmacniay u czowieka wiadomo jego suwerennoci. Nie wtpiono
w ich prawdziwo, gdy opieray si na wystarczajcych zaoeniach metodycznych, jak sdzono.
Osigniciem niewtpliwym byo, e angielski botanik i zoolog John Ray (zm. 1705) jasno okreli gatunek, stosujc po raz pierwszy to pojcie w zoologii, a szwedzki przyrodnik i lekarz Cari von Linne
(Linneusz) poda (1735) pierwsz naukow systematyk zwierzt i rolin.
Isaac Newton, we wstpie do swego dziea Philosophiae naturalis mathematica poda metod badania
wiata i przyrody przy pomocy matematycznych oblicze. Jego pogldy filozoficzne stay si podstaw
mechanicyzmu, ktry redukowa wszystkie prawa wszechwiata do praw mechaniki. W deizmie uznawano Boga za gwnego Mechanika wiata.
Prawidowo zjawisk przyrody, nie budzca adnej wtpliwoci, pozwalaa powszechnie mwi o prawie natury (prawa przyrody). W naturze te i rozumie czowieka szukaa filozofia Owiecenia jedynego
rda moralnoci. W konsekwencji przyjmowano niezaleno etyki i prawa od religii.
Samuel Puffendorf (1632-1694, pseud.: Seyerinus de Monzambano), niemiecki prawnik i historyk, by
twrc teorii prawa natury. Piszc w dziele De iure naturae et gentium (1672) o obowizkach czowieka i obywatela wedug prawa naturalnego, wywodzi je wycznie z przesanek rozumowych, ale nie odrzuca, e Bg jest ostatecznym rdem prawa i e ono musi by moralne. W wielu pismach broni si
przeciw atakom ortodoksyjnych ewangelikw. Wobec Kocioa katolickiego by nieprzejednany, mniej z
powodu niezgodnoci swoich pogldw o prawie naturalnym z jego nauk, wicej z racji swej wrogoci
do katolickiego systemu prawa kocielnego.
Christian Thomasius (1655-1728), profesor uniwersytetu w Halle, kontynuator pogldw Puffendorf a,
ostro odci prawo naturalne od jakiegokolwiek zwizku z moralnoci i teologi. Poligami uznawa za
dozwolon przez prawo naturalne. Mia zasugi dla rozwoju prawa pozytywnego. Jako pierwszy z ewangelickich uczonych wystpowa publicznie przeciw torturom i procesom o czary.
Empiryzm i deizm
Dowiadczenie jako czynnik dominujcy, lub nawet jedyny w poznaniu ludzkim, przyjmowa empiryzm,
znany ju od czasw staroytnoci. W XVII i XVIII wieku rozpowszechni si, zarwno jako empiryzm
metodologiczny, jak i genetyczny. Pierwszy uznawa poznanie za prawdziwe, jeeli wychodzi z do-
167
wiadczenia i na nim si opiera. Drugi przyjmowa, e umys pierwotnie jest pozbawiony treci poznawczych, a dowiadczenie (bezporednio lub porednio) mu ich dostarcza.
I. Newton i inni astronomowie, fizycy i chemicy upowszechnili empiryzm metodologiczny. Filozofowie
angielscy w XVII i XVIII wieku byli w wikszoci empirystami genetycznymi.
John Locke (1632-1704), angielski filozof, by czoowym przedstawicielem tego kierunku. Jako wykadowca greki, retoryki i filozofii na uniwersytecie w Oksfordzie stara si rozwiza problem pochodzenia
wiedzy ludzkiej. Zgodnie z zasadami empiryzmu wywodzi j z dowiadczenia zewntrznego i wewntrznego. Przedmiotem za nauki czyni czowieka, badajcego natur (Rozwaania dotyczce rozumu
ludzkiego, 1690). Nie odrzuca religii, ale przyjmowa tylko tzw. religi naturaln. Zajmujc si ni
szczegowo, da podbudow deizmowi. Chrzecijastwo uznawa przede wszystkim za kodeks moralny,
zczony z przeywan przez czowieka nadziej na ycie wieczne. Objawienie i Tradycja, wedug niego
(The Reasonableness of Christianity), s godne szacunku, ale niepotrzebne, gdy do ich treci mona
doj i j uzasadni samym rozumem.
John Toland (zm. 1722) i Matthews Tindal (zm. 1733), angielscy filozofowie, rozwinli pogldy deistyczne. Toland w rozprawie Christianity not mysterious postulowa usunicie z religii wszystkiego, co
nie mieci si w rozumie, wwczas nie bdzie adnej tajemnicy w chrzecijastwie. Tindal (w Christianity as old as creation) dopuszcza tylko religi naturaln, dla ktrej najwaniejsze s dwie prawdy: istnienie Istoty Najwyszej i niemiertelno duszy ludzkiej. Wedug niego, te prawdy s wsplne wszystkim religiom i wystarczaj czowiekowi owieconemu.
W Anglii goszenie deizmu byo moliwe, gdy parlament znis (1696) cenzur prewencyjn, a za krlowej Anny (1702-1714) zapanowaa jeszcze wiksza swoboda religijna. O tolerancj dopomina si J.
Locke w rozprawie Letters of Toleration, ale nie by konsekwentny w jej daniu. Obj ni prezbiterian,
anabaptystw, independentw, kwakrw (nawet ydw i mahometan), a katolikom odmawia swobody
wyznaniowej.
Montesguieu i Wolter
We Francji (w pierwszej poowie XVIII wieku) nie byo takiej wolnoci religijnej, jak w Anglii. Koci
katolicki, ujty w karby gallikanizmu, przygnieciony jak cae pastwo absolutyzmem owieconym, by
bardziej sformalizowany ni Koci anglikaski. Wolnomyliciele francuscy, nawet gdy wyznawali deizm, zwalczali zawzicie katolicyzm, bo znali go w formie oficjalnego, skostniaego Kocioa gallikaskiego.
Montesquieu (Charles Louis de Secondat, baron de La Brede et de Montesquieu, 1689-1755), prawnik,
radca parlamentu, pisarz polityczny, przedstawi karykaturalny obraz tego Kocioa (i pastwa) w Listach
perskich (1721). Opisuje w nich podr dwch Persw po Francji, wkrtce po mierci Ludwika XIV. Z
sarkazmem krytykuj oni brak wolnoci sumienia i rozpowszechnione zabobony.
W swym najznakomitszym dziele O duchu praw (1748), ukazujc jako idea monarchi konstytucyjn,
Montesquieu widzi w niej miejsce dla religii, ale nie ukrywa pogardy wobec Kocioa.
Encyklopedyci, zarwno redaktorzy (A. E. Le Breton, D. Diderot, J. dAlembert), jak i wsppracownicy Wielkiej Encyklopedii Francuskiej (1751-1780), ksztatowali w nastpnym okresie pogldy na religi i
Koci. Ich dzieo, cho nie jest pewne, czy od pocztku taki by zamiar inicjatorw, stao si narzdziem walki z religi. W nim umiecili hasa Montesquieu i Voltaire (Wolter), ktry wykazywa zdumiewajce upodobanie do citej ironii, blunierstwa i dwuznacznoci, a stosowa jako or city sarkazm,
donos, a nawet kamstwo i oszczerstwo (L. J. Rogier).
Voltaire (Frangois Marie Arouet, 1694-1778) pochodzi z rodziny mieszczan jansenistw (syn notariusza), by majtny, mg wic swobodnie odda si pracy literackiej, i posiada wybitne uzdolnienia.
Ksztacony i wychowywany czciowo w kolegium jezuickim, majc usposobienie pene sprzecznoci,
sta si najpierw wrogiem wszelkiego formalizmu, a potem wrogiem Kocioa i religii.
W Listach o Anglikach (1734), pisanych podczas pobytu w Anglii na wygnaniu, po raz pierwszy skierowa bezporedni atak na Koci katolicki. Sawic w nich wolno religijn w tym kraju, nie potpia jej
ograniczenia wobec katolikw. Po powrocie do Francji by jeszcze deist, potem sta si agnostykiem,
168
jeeli nie wprost ateist. Zawsze jednak prowadzi swoist krucjat przeciw Kocioowi. Wzywa do niej
inteligencje francusk, goszc haso zniszczenia Kocioa jako haby wieku Owiecenia (ecrassez
linfame!). W swoich rozprawach i poematach (np. w La Pucelle dOrleans) ukazywa wszystko, co uzasadniao jego tez, e Koci jest hab ludzkoci. Wszystkie rodki s dobre, aby go zniszczy, miao
by jego dewiz. Szczeglnie sawnym sta si przez dzieo historiozoficzne Philosophie de lhistoire
(1765). Mia wasn koncepcj historii jako dziejw cywilizacji. Chyba z tego powodu odnosi si do
ludu z cyniczn pogard. Chrzecijastwo widzia jako gwn przyczyn niesprawiedliwo w wiecie.
Przez rozprawy, poematy i listy (prowadzi korespondencj z monarchami, a nawet z Benedyktem XIV)
zdoby wpyw tak szeroki, jak nikt inny w tym czasie. Swoim niezrwnanym esprit potrafi oczarowa
prawie kadego. Podwaa autorytet Objawienia i Kocioa, ale przez ukazywanie konkretnych sytuacji,
umiejtnie opisanych. Apologeci i teologowie, bronic religii i Kocioa, nie potrafili mu dorwna w
tych umiejtnociach.
Wolnomularstwo (masoneria)
Pragnienie postpu moralnego na drodze braterstwa i solidarnoci wszystkich ludzi tkwio na pewno w
genezie wolnomularstwa (masonerii). Powstao ono w anglikanizmie, w ktrym nowe grupy wyznaniowe (kwakrzy, metodyci i in.) pragny przede wszystkim skuteczniejszego udoskonalenia czowieka,
ale jest typowym zjawiskiem dla deizmu.
W Londynie istniejce od dawna przy kociele w. Pawa bractwa (cechy) murarzy, nastawione nie na
dziaalno zawodow, lecz humanitarn, przyjmoway ludzi take spoza swego zawodu. Byli wrd nich
przyrodnicy, chyba w myl deistycznego pogldu, e wiat jest wielk Budowl Boga, najwyszego Architekta.
W 1717 roku poczyy si cztery takie loe w jedn, nazwan Wielk Lo. James Andersen, anglikaski duchowny przy katedrze w. Pawa uoy dla niej statuty (1723). Jako cel przyjto doskonalenie moralne i zbratanie wszystkich ludzi. rodkiem miao by suenie sobie wzajemn pomoc w imi braterstwa i rwnoci, usunicie za wszelkich rnic wyznaniowych i stanowych. Innej doktryny nie przyjto,
nastawiono si natomiast na praktyczne dziaanie, ujte w tajemnicze symbole i stopnie organizacyjne.
Nawizujc do dawnego obowizku tajemnicy zawodowej, tajemnic uczyniono ca struktur i dziaalno. Czonkw (braci) podzielono na uczniw, czeladnikw i mistrzw, lecz przejcie z jednego stopnia
na drugi byo kolejnym etapem wtajemniczenia. Bogaty rytua obrzdw i symboli objty by cis tajemnic. Za zdrad jakiejkolwiek tajemnicy masoskiej grozia mier.
Wielka loa londyska staa si wzorem dla innych, ktre szybko powstaway w krajach caego wiata:
1725 - Francja (Pary), Irlandia; 1728 - Hiszpania (Madryt); 1730 - Indie (Kalkuta), Stany Zjednoczone; 1735 - Portugalia (Lizbona), Italia (Florencja); 1736 - Szwecja (Sztokholm); 1738 - Saksonia (Drezno); 1740 - Prusy (Berlin); 1741 - Polska (Warszawa, 1742 Winiowiec na Woyniu).
Do masonerii garnli si, ujci jej wzniosymi celami humanitarnymi i pocignici tajemniczoci: monarchowie, arystokraci, intelektualici (wszyscy wybitni encyklopedyci francuscy), a nawet przez pewien czas wysi duchowni katoliccy.
Wszystkie loe zachoway tak sam struktur organizacyjn, natomiast ulegy zrnicowaniu w swym
stosunku do religii. Angielskie wolnomularstwo hodowao ideaowi czowieka i honoru i szlachetnoci
(man of honour and honesty), ktry odznacza si deistyczn pobonoci. Francuska masoneria (chyba
dopiero w XIX wieku) zaprzestaa nazywa Boga Wielkim Architektem wiata. Kierowana przez parysk
Wielk lo (zwan Wielkim Wschodem) wczya si bardzie} w polityczn dziaalno.
Kocioy nie przyjy rwnej postawy wobec masonerii. Anglikaski i augsburski nie wypowiaday si
oficjalnie na jej temat. Kalwiski stawia opory. Pod presj jego synodw holenderskie Stany Generalne
zakazay wstpowania do niej.
Klemens XII, gdy powstaa loa we Florencji i wadcy woscy zakazali zakadania l w swoich pastwach, wyda (1738) pierwsze oficjalne potpienie masonerii, zabraniajc wszystkim katolikom naleenia do niej. Z powodu tajemnicy w samej masonerii opierao si ono na niepenych informacjach i miao
kruche uzasadnienie. Benedykt XIV potwierdzi (1751) ten zakaz pod kar ekskomuniki zastrzeonej
169
papieowi. Uzasadni go tym, e masoneria jest midzynarodowym zwizkiem i stanowi z tego powodu
wielkie niebezpieczestwo dla czystoci wiary katolickiej, czonkowie za musz skada przysig cakowitej tajemnicy.
Orzeczenia papieskie nie pohamoway rozwoju masonerii. W krajach katolickich: Italia, Francja, Hiszpania i Portugalia skupiaa ona zdecydowanych wrogw Kocioa. Czy byo to wynikiem wstrzymywania
si wybitnych katolikw, z powodu zakazu, od wstpowania do niej, czy decydoway inne okolicznoci,
jednoznacznej odpowiedzi na te pytania nie ma.
Rozdzia 20
JANSENIZM I TEOLOGIA
Francja miaa w XVII wieku hegemoni polityczn i kulturaln, zajmowaa te pierwsze miejsce w teologu i yciu kocielnym. Jej Koci by jednak ju przy kocu poprzedniego okresu rozbity wewntrznie
przez spr jansenistowski. Trwa on przez dalsze pokolenia, bdc nie tylko ruchem religijnym i kwesti
teologiczn, ale take si polityczn, z ktr rozprawiali si wadcy francuscy. W teologii istniay wszake jeszcze inne kwestie sporne, zwaszcza dotyczce moralnoci, jak rygoryzm, laksyzm i probabilizm,
czy odnoszce si do ycia duchowego jak kwietyzm. Teologia staraa si nie zatraci zwizku z Pismem
witym, lecz w XVIII wieku ulega stagnacji, nie miaa wielkich nazwisk a przede wszystkim nie nadaa z rozwizywaniem problemw, ktre przynioso Owiecenie. Rozwj natomiast trwa w historii,
zwaszcza pod wpywem dziaalnoci maurynw. Przez historyczne zainteresowania i ko takty misyjne
Europa zdobya wiksz ni dotychczas znajomo kultury wschodniej, zauwaono jednak, e jej wysoki poziom zosta osignity bez Objawienia, niektrzy wic mwili o widocznej tam teologii naturalnej.
Obok teologii katolickiej istniaa ewangelicka. Nie mogy nie wiedzie o sobie, skoro publikowano rozprawy i nadal uprawiano polemiki. atwiej wszake ustali, w czym si zwalczano, anieli w czym byo
pozytywne wpywanie wzajemnie na siebie.
Jansenici i Prowincjaki
Pod koniec poprzedniego okresu Jansenici podjli atak na swoich przeciwnikw, oskarajc ich o laksyzm w teologii moralnej. Znany ju doktor A. Arnauld i doktor Sorbony Jacques Hallier (zm. 1683)
zebrali te zarzuty w publikacji Teologia moralna jezuitw, co wykorzysta pniej autor Prowincjaek.
Jezuici z kolei posuyli si w polemice skonfiskowanymi przez krla papierami opata Saint-Cyrana,
cz z nich wybirczo ogaszajc drukiem.
Sorbona nadal zajmowaa si teologicznymi tezami jansenistw. Gdy dyskusja nad siedmioma z nich nie
przyniosa rezultatu, biskup z Vabres, Isaac Habert, przedstawi (1650) pi Innocentemu X do decyzji.
Petycj podpisao ponad 90 biskupw, a przedstawiciele obu stron zjawili si osobicie w Rzymie. Papie
chcia pozosta przy dawniejszych orzeczeniach, lecz na nalegania Mazzariniego wyda now bull
(1653), potpiajc 5 zda przypisywanych Jansenowi.
We Francji kilkunastu biskupw akceptowao bull papiesk w imieniu caego duchowiestwa, a deklaracja krlewska nakazywaa wedug niej uczy. Nie uspokoio to umysw, przeciwnie, wzburzyo je
jeszcze bardziej. Arnauld postawi bowiem zarzut, e potpione zdania byy rozpatrywane bez kontekstu i
w takim sensie, jak podaje je bulla, nie mog by przypisane Jansenowi (guaestio facti).
Stanowisko Arnaulda wzmogo polemiki, skonio Sorbon do wykluczenia go z profesorw i wywoao
kolejny atak na klasztor Port-Royal jako ostoj jansenizmu.
W obronie caego Port-Royal stan zaprzyjaniony z nim Blaise Pascal (1623-1662), ktry mia w tym
klasztorze swoj siostr Jacqueline i by przekonany, e wymodlia mu wewntrzne nawrcenie. Dokadnie opisa ten przeom w swoim yciu (23.11.1654), gdy dozna olnienia i dowiadczy obecnoci Boga.
Odtd przebywa coraz czciej w Port-Royal i przyrzek Arnauldowi pomoc w jego konflikcie z Sorbon.
170
W formie listw do przyjaciela z prowincji (Lettres un provincial; tytu polskiego przekadu: Prowincjaki) pisa anonimowo o aktualnych wydarzeniach religijnych w Paryu, stosujc nieomal dziennikarski
styl i subteln ironi. W pierwszych atakowa Sorbon, w nastpnych jezuitw, szczeglnie hiszpaskiego teologa moralist, Antonia de Escobary Mendoza (zm. 1669) za jego kazuistyk, a innych za laksyzm
i probabilizm. Przeciwnicy jansenistw nie mieli autora, ktry dorwnaby Pascalowi. Jemu za pisma
polemiczne jezuitw dostarczay nowych przykadw. Opinia publiczna w wikszoci ulega wpywowi
Prowincjaek.
Listy (18) miay duy nakad, gdy ukazyway si pojedynczo (od 23.01.1656 do 24.03.1657) i nastpnie
jako ksika (1657-1659 trzy wydania). Dostay si na indeks ju w 1657 roku. Historycy wskazuj na
niedokadno danych, ktre otrzymywa Pascal od przyjaci, na niektre niesprawiedliwe i przesadne
oceny, potem (XVIII wiek) przejte skwapliwie przez wolnomylicieli do atakowania Kocioa. W jaki
sposb przyczyniy si wszake do potpienia (1679) przez Innocentego XI 69 tez laksystw.
Orzeczenia papiey i ingerencje krla
Ludwik XIV nie wycofa si ze stanowiska antyjansenistycznego. Zgromadzenie kleru przyjo formu
potpiajc jansenizm, papie Aleksander VII j zatwierdzi (1661, podobnie jak w 1657 roku wczeniejsz formu), a krl dekretem nakaza podpisywa. Gdy zakonnice z Port-Royal odmawiay, oporne
przeniesiono na inne miejsca, klasztor za poddano nadzorowi policji. Aleksander VII nakaza bull Regiminis apostolici (1665) skada podpisy i wyznaczy komisj do prowadzenia procesu przeciw oponentom.
Nowy papie, Klemens IX, podj starania o zagodzenie konfliktu, czego pragn te krl. Brewe papieskie (1669) wprowadzao kompromisowe rozwizania, ktre nie zakoczyy sporu, ale wprowadzay tzw.
pokj klementyski. Zakonnice z Port-Royal podpisay przedstawion formu. Ludwik XIV poleci wybi medal na pamitk ustanowienia zgody w Kociele.
Przez 30 lat nie wznawiano ostrych kontrowersji, lecz opozycja jansenistyczna istniaa w ukryciu, szczeglnie w Port-Royal. Krl wic rozprawi si z tym klasztorem, gdy zakoczy wojn niderlandzk, tym
bardziej e uwaa go za ostoj frondystw. Zakaza (1679) przyjmowa do niego nowicjuszki, skazujc
wsplnot sistr na wymarcie. W tej sytuacji Arnauld opuci Francj i osiad w Brukseli (zm. 1694).
Quesnel, Fnelon i bulla Unigenitus
Pasquier Quesnel (1634-1719) by oratorianinem, ktry przyby do Brukseli, nie chcc we Francji podpisa formuy antyjansenistycznej, i pozosta z Arnauldem do koca jego ycia. Przej potem inicjatyw w
krgach jansenistycznych i rozpocz drugi etap sporw o nauk Jansena.
W Rzymie papie Innocenty XI, zwolennik rygoryzmu, pozostawa z Arnauldem w korespondencji. Z
jego inspiracji potpi 69 twierdze uznanych za laksystyczne, a zaczerpnitych z dzie jezuitw, zakaza
im przez pewien czas przyjmowa nowicjuszy z powodu uprawiania probabilizmu, zamierza za Arnaulda kreowa kardynaem. Sdzono bowiem w Rzymie, e jansenizm ju upad.
Quesnel nie chcia wznowi nauki Jansena, gdy uwaa j za przestarza. Cho dobrze zna nauk w.
Tomasza, by jednak, jak Jansen, zdecydowanym zwolennikiem augustynizmu. Swoje pogldy teologiczne wyoy w kilku pismach, zyskujc aprobat nowego arcybiskupa Parya Louis-Antoinea de
Noailles. Najwiksze zainteresowanie wzbudzio jego dzieo Reflexions morales sur le Nouveau Testament (1693), w ktrym ponowi pewne zasady moralne i teologiczne jansenistw, ale umieci te pogldy gallikaskie.
W janseniznaie elementy eklezjologiczne i duszpasterskie zdominoway odtd teologiczne (quesnelizm).
Zacza te rozpowszechnia si pobono oparta jeszcze bardziej na rygoryzmie. Zgromadzenie duchowiestwa potpio (1697) niektre tezy Quesnela. Wzrastaa polemika, zwaszcza e podniecano si
kazusem sumienia, polegajcym na tym, e proboszcz jansenista mia wtpliwo i zapyta wydzia teologiczny Sorbony, czy mg udzieli rozgrzeszenia umierajcemu kapanowi, ktry podpisa antyjansenistyczn formu Aleksandra VII, ale wewntrznie nie uznawa susznoci jej sformuowa (guaestio facti).
171
Fnelon (Francois de Salignac de la Mothe, 1651-1715), arcybiskup z Cambrai, jeden z najwybitniejszych hierarchw francuskich tego okresu, wczy si do polemik przez swoj Instrukcj pastoraln
(1704), ktrej tre rozwin w dalszych trzech Instrukcjach (Listach pasterskich). Wypowiedzia w nich
opini, e mona potpi sens twierdze Jansena, tak jak zostay napisane, ale nie dotyka jego intencji.
Przy okazji ujawni swoje przekonanie o nieomylnoci Kocioa w orzekaniu prawd dogmatycznych.
Ludwik XIV, by zakoczy kazus sumienia, da od Klemensa XI potpienia zewntrznej tylko ulegoci
(milczenie ze czci) wobec formuy antyjansenistycznej. Papie wyda bull Vineam Domini Sabaoth
(1705), w ktrej potpi milczenie, lecz oglnikowo, natomiast wypowiedzia si przeciw niektrym ideom gallikaskim. Przez to przyjta przez parlament z obwarowaniami, wywoaa przeciw sobie pisma
polemiczne.
Zabrane przez policj listy Quesnela z jego mieszkania w Amsterdamie ukazay rozlege powizania jansenistw. Krl zaniepokojony rozprawi si ostatecznie z klasztorem Port-Royal. Zakonnice staruszki (20)
wywieziono do innych miejsc, a budynek klasztorny zburzono, by nie by celem pielgrzymek. Ludwik
XIV wystpi te przeciw arcybiskupowi Noailles jako zwolennikowi quesnelizmu. Na jego nalegania
papie wyznaczy komisj i po jej rozeznaniu sprawy wyda orzeczenie.
Bulla Unigenitus Dei Filius (1713) potpia 101 zda z dziea Quesnela Reflexions morales sur le Nouveau Testament. Jej celem byo pooy kres sprzecznym pogldom. Staa si jednak przyczyn jeszcze
wikszego zamtu i niezgody ni antyjansenistyczn formua Aleksandra VII.
Akceptanci i apelacja do soboru
Bulla, wedug zasad gallikanizmu, musiaa przej przez aprobat biskupw i zosta wpisana do akt
parlamentu. Zanim to uczyniono, wykorzystano rozrnienie midzy guaestio iuris i guaestio facti. Nie
kwestionowano, e potpione zdania s w dziele Quesnela (guaestio facti), natomiast niektrzy teologowie dopatrywali si w bulli potpienia nauki w. Augustyna (quaestio iuris), gdy one, wyrwane z kontekstu, mogy by poparte tekstami patrystycznymi. Parlament oznajmi, e wpisze bull do swych akt
(bo nie narusza zasad gallikaskich), lecz czeka na uznanie jej przez zgromadzenie kleru.
Synod prowincjalny paryski debatowa (1714) burzliwie nad bull, w kocu stwierdzono, e biskupi nie
wypowiedz si, a papie nie nadele wyjanienia. Parlament wzi jednak pod uwag gotowo 40 biskupw do przyjcia bulli i wpisa j do swoich akt. Na danie krla, ktry biskupom oponentom okaza
nieask, Sorbona zgodzia si naucza wedug papieskiego orzeczenia. W opozycji jednak stano kilku
doktorw, ktrych krl poleci usun z uczelni. W caej Francji, na 126 diecezji, 112 ogosio bull. Biskupi, ktrzy to uczynili (akceptanci bulli), nie zawsze mieli poparcie swego duchowiestwa. Powsta
wic rozam, wikszy ni kiedykolwiek dotychczas.
Oponenci posugiwali si pismami polemicznymi, chcc wykaza prawowierno Quesnela i uzasadni
swoj opozycj. Wrd ich gosw nie zabrako takiego, ktry twierdzi, e obrocami prawd objawionych s nie tylko papiee i biskupi, ale take duszpasterze i cay Koci wierzcy (Vivien de la Borde).
Do polemiki wczy si jeszcze raz Fenelon, ktry opublikowa sw kolejn Instrukcj pastoraln, tym
razem o systemie Jansena. Widzia on jedyny sposb rozwizania problemu: odprawienie soboru narodowego. Sprawa staa si gona, cho inicjator niespodziewanie zmar (1715). Kilka miesicy pniej
Ludwik XIV take zakoczy ycie, zanim j wyjaniono.
Regent Filip Orleaski sprzyja pocztkowo bardziej jansenistom, ni akceptantom. Na przewodniczcego krlewskiej rady dla spraw kocielnych (Conseil de Conscience) powoa arcybiskupa Noaillesa. Akceptanci ponowili prob do papiea o wyjanienie bulli. W Rzymie prowadzili te pertraktacje posowie
regenta i oponentw. Klemens XI pozosta przy dawnym stanowisku, a w brewe wezwa regenta do wystpienia przeciw jansenistom.
Wrd oponentw powstaa grupa ekstremistyczna, pod przewodnictwem biskupa Jean Soanena (zm.
1740), gorliwego w penieniu obowizkw biskupich, lecz bardzo zwizanego z augustynizmem Gdy
pertraktacje w Rzymie nie przynosiy rezultatu, przygotowa z kilku biskupami akt apelacji do przyszego soboru (apelanci). Podpisano go (1717) u notariusza, by mia moc publicznego dokumentu, i przedstawiono Sorbonie, ktra zdecydowanie gosowaa za apelacj. Przystpi do niej arcybiskup Noailles i
172
inni duchowni. Wprawdzie liczba apelantw wrd duchowiestwa nie przekroczya 4 tysicy na 100
tysicy wszystkich, jednak ta aktywna mniejszo miaa poparcie wielu wieckich. Regent znalaz si w
sytuacji niezmiernie trudnej, gdy przypomniano mu apelacj (1688) Ludwika XIV do soboru, ktra
wprawdzie nie przyniosa skutku, cho papie jej nie potpi.
Milczenie i jansenizm polityczny
Filip Orleaski zdecydowa si na wydanie krlewskiego rozkazu (1717), by obie strony zachoway milczenie. W Rzymie wszake dekret inkwizycji potpi apelacj, a Klemens XI ogosi (1718, Pastoralis
officii) ekskomunik na tych, ktrzy nie przyjmuj bulli Unigenitus Dei Filius. Parlament paryski odrzuci now bull papiesk, pomidzy biskupami oywia si polemika, a rada krlewska staraa si agodzi
sytuacj ponownym wezwaniem do milczenia (na rok). Gdy to nie przynioso skutku, a nawet mnoyy
si akty apelacji, rada krlewska ich zakazaa. Nowy papie, Innocenty XIII pozosta przy orzeczeniach
swego poprzednika, lecz jego pontyfikat by krtki.
Ludwik XV, ogoszony (1723) penoletnim, znalaz si pod wpywami swego dawnego nauczyciela, biskupa z Frejus, Andre de Fleury, ktry silnie zaangaowa si w pertraktacje z apelantami. Pojednawczy
by kolejny papie, Benedykt XIII. Najbardziej nieprzejednany pozosta biskup Saonen, tak e synod
prowincjalny zawiesi go w czynnociach, a krl zesa na wygnanie (jansenici ogosili go mczennikiem). Arcybiskup Noailles, schorowany i niezdecydowany, przerzuca si a do mierci (l 729) z jednego stanowiska w drugie.
Jansenizm pozbawiony przywdztwa Quesnela (zm. 1719), Saonena i Noaillesa, mia najduej zwolennikw wrd niszego kleru, ktremu odpowiaday duszpasterskie aspekty quesnelizmu i moliwo opozycji wobec dworu krlewskiego. Opozycja ta bya szczeglnie silna wrd paryskiego duchowiestwa i
ludu, zwaszcza e monarcha zastosowa represje, ktre otoczyy jansenistw nimbem mczestwa.
Dekretem krlewskim (1730) formua, zwizana z bull Unigenitus Dei Filius, zostaa uznana za prawo
pastwowe. Kto jej nie podpisa, traci kocielne beneficjum. Represje dotkny wielu ludzi we Francji, w
tym take zakonnikw (kilkunastu kartuzw i cystersw szukao schronienia w Holandii). Najsilniejszy
opr stawia parlament, ktry odmawia rejestracji dekretu, dopki najwyszy sd tego nie nakaza. Na
wygnanie musiao pj 140 parlamentarzystw.
Apelantw gnbiono represjami pastwowymi, ale take niektry biskupi zastosowali wobec nich sankcje kocielne. Biskup z Laon, La Fare, zakaza udziela umierajcym apelantom sakramentw i pogrzebu. Arcybiskup Parya, Christophe de Beaumont, dopuszcza udzielenie sakramentw, jeeli apelanci na
ou mierci podpisali uznanie bulli. Proboszczowie nie zawsze do tego si stosowali. W obronie wszystkich oponentw wystpowa parlament, za co cay przez rok znalaz si na wygnaniu (1753-1754). Gdy
krl pozwoli mu powrci, nakaza zarwno apelantom, jak i akceptantom zachowanie milczenia, pod
kar wygnania.
Zgromadzenie duchowiestwa francuskiego zwrcio si w tym czasie do papiea Benedykta XIV. W
osobnym brewe (1755) potwierdzi on nakaz milczenia, zagodzi wszake wymagania wobec umierajcych apelantw. By to ostatni dokument papieski w sprawie jansenizmu. W Paryu pilnowano, eby milczenie zostao zachowane.
Jansenizm, trwajcy ponad sto lat w kilku fazach, nie mia od pocztku do koca jednolitego oblicza.
Wywoa te rnorodne skutki. W ostatnim etapie zwiza si z gallikanizmem parlamentarzystw i doprowadzi do pogbienia si niechci wielu wieckich wzgldem papiestwa i monarchii co nie byo bez
znaczenia podczas Wielkiej Rewolucji Francuskiej, ktra wybucha ju w nastpnym pokoleniu.
Biblistyka i teologia
Egzegeci, zwaszcza z krgu Port-Royal, nie przestali zajmowa si przedstawianiem duchowego i moralnego sensu Biblii, jak to czyni Bossuet. W koach jansenistycznych wypracowano system figuryzmu,
ktrego przedstawicielem sta si oratorianin Jacques Joseph Duguet (zm. 1733), synny licznymi i piknie pisanymi rozprawami biblijnymi. Figuryci widzieli w Pimie witym zbir symboli, dotyczcy
przyszoci narodu wybranego, Kocioa i koca wiata.
173
Zasady zrozumienia Pisma witego podawa take Duguet, ale za waciwego twrc biblijnej krytyki
uwaa si innego oratorianina, Richal Simona (1638-1712), obdarzonego (jak podkrelano) nie najlepsza
charakterem, ale wnikliwym umysem. Postawi on jako zasad stosowanie metod krytyki historycznej do
wyjaniania Pisma witego. Jego gwne dziea: Krytyczna historia Starego Testamentu (1678) i Krytyczna historia tekstu Nowego Testamentu (1688), wywoay sprzeciw niektrych katolickich (Bossueta),
jansenistycznych (Arnaulda) i protestanckich teologw. Niezmiernie podnym pisarzem egzegetycznym
by benedyktyn Augustyn Calmet (1672-1757). Wrd jego rozlicznych dzie, nie zawar jednak krytycznych, czasem tylko kompilatorskich, czoowe miejsce z mu j: Komentarz werbalny wszystkich ksig Starego i Nowego Testamentu (Pary 1707-16, 26 tomw) i Dykcjonarz historyczny, krytyczny, chronologiczny, geograficzny i werbalny Biblii (1719). W Polsce prawie we nie zajmowano si w tym okresie
krytyk tekstu i jego histori, w egzegezie korzystano gwnie z dzie Calmeta.
Tumaczenia Biblii wzrosy liczebnie po 1660 roku, do czego przyczynio si take zapotrzebowanie na
nie w ruchu konwersji. Posugiwali si nimi rwnie jansenici. Spowiednik z Port-RoyaI, Isaac Louis Le
Maistre de Saci (zm. 1684), gdy siedzia w Bastylii, przygotowa tumaczenie: Pismo wite po acinie i
po francusku z objanieniami (32 tomy). W Polsce dokonywano przedruku Biblii w tumaczeniu ks. J.
Wujka. Ewangelicy (Samuel Ludwik Zasadius, zm. 1735) ponowili wydanie Biblii gdaskiej.
Z dzie Ojcw Kocioa korzystano w teologii tak samo, jak z Pisma witego. Podstawowym wydawnictwem bya wznowiona (1644) Bibliotheca patrum. Zainteresowanie augustynizmem i polemiki wok
niego sprawiy, e oratorianin Jerome Vignier (zm. 1661) uzupeni wydanie dzie w. Augustyna, a mauryn Thomas Blampin (zm. 1710) przygotowa przy wsppracy innych krytyczne wydanie wszystkich
dzie tego Ojca Kocioa, wzbudzajc przez pewien czas dochodzenie inkwizycji. Wszystkie dziea w.
Atanazego, a obok tego Analecta greca, wyda inny mauryn, Bernard Montfaucon (zm. 1741). Teatyn w
Rzymie, kardyna Giuseppe Maria Tommasi (zm. 1713, bogosawiony) zasyn z krytycznych prac patrystycznych i biblijnych.
Teologia systematyczna we Francji, majca do dyspozycji krytyczne wydania tekstw biblijnych i patrystycznych, przez dugi czas pozostaa przy tradycyjnym ujmowaniu zagadnie i najchtniej korzystaa z
Summy teologicznej w. Tomasza i komentarzy do niej, lecz uprawiaa rzetelny tomizm. Kierunek historyczno-pozytywny w teologii dogmatycznej propagowa jezuita Denis Petau (Petavius, zm. 1652), oratorianin Jean Morin (Morinus, zm. 1659) i oratorianin Louis de Thomassin dEynac (zm. 1695). Ostatni z
nich wyda podstawowe dzieo Dogmata theologica. Niektrzy teologowie, jak dominikanin, doktor Sorbony Alexandre Noel (Natalis) zacieniali pojcie dogmatyki do prawd wiary, zdefiniowanych przez sobr trydencki i podanych w Katechizmie rzymskim. Noel wszake podejrzewany o Jansenizm musia w
Listach broni swego nauczania.
Do wybitniejszych teologw nalea hiszpaski jezuita, kardyna Alvarez Cienfuegos (zm. 1739), ktry
pogbi teologi Mszy witej jako Ofiary, lecz teologia katolicka tego okresu nie ma wielkich nazwisk,
podobnie jak nie wystpuj one w teologii ewangelickiej, ktr okrela si jako teologi przejciow, z
moralno-praktycznym nastawieniem. Za najbardziej uniwersalnego w podejmowaniu zagadnie teologicznych uwaa si luteraskiego teologa i filozofa z uniwersytetu w Jenie, Johanna Franza Budde (Buddeus, zm. 1729). On i inni teologowie ewangeliccy byli pod wpywem pietyzmu. Niektrzy za ograniczali si do uprawiania teologii naturalnej.
W Polsce uprawiano teologi pozytywno-kontrowersyjn, zajmujc si czsto eklezjologi. O prymacie i
stosunku soboru do papiea pisa augustianin Wawrzyniec Czepaski (zm. 1724). Ataki innowiercw na
Eucharysti odpiera cysters Malachiasz Kramski. Najpowaniejszym teologiem w pierwszej poowie
XVIII wieku by jezuita Jan Poszakowski (zm. 1757), ktrego gwnym dzieem o charakterze polemicznym by Gos Pasterza Jezusa Chrystusa [...]
Kazuistyka i teologia moralna
Zagadnie moralnych, a nie tylko dogmatycznych dotyczy spr jansenistyczny. Wprawdzie schematycznie czono jansenistw z rygoryzmem moralnym, a ich przeciwnikw, zwaszcza jezuitw, z laksyzmem, ale oba kierunki istniay i miay rnych zwolennikw. Jezuit, sawnego z wymowy filozofa i
174
moralist, Louisa Bourdaloue (zm. 1704) zalicza si do rygorystw. Do rygoryzmu skania si jezuita
Paul Gabriel Antoine (zm. 1743), ktrego Theologia moralis universa bya wielokrotnie wydawana w
kilku krajach (take w Polsce).
Teologia moralna tego okresu nie zostaa ujta w jaki nowy, krytycznie opracowany system. ya sporami o probabilizm, probabilioryzm i tutioryzm, szukano bowiem najlepszego systemu, ktry dawaby
pewno postpowania, gdy czowiek przeywa wtpliwoci co do moralnej klasyfikacji zamierzonego
czynu. Orzeczenia papieskie nie dotykay samego systemu probabilizmu (cho niektrzy widzieli w nim
rda laksyzmu), lecz laksystycznych lub rygorystycznych twierdze teologw. Innocenty XI pochwali
Teologi moraln Francois Geneta (zm. 1702, biskup w Vaison), ktry na wielu stronach zwalcza probabilizm. Inkwizycja za (1679) potpia 65 zda jako propagujcych laksyzm moralny. Za nastpnego
papiea, Aleksandra VIII, ogoszono w Rzymie potpienie 31 zda, za nadmierny rygoryzm moralny.
Potpienie poszczeglnych zda, a niedawanie oceny systemu, odpowiadao praktyce wczesnych moralistw, ktrzy chtnie uprawiali kazuistyk. Znajomo kazusw sumienia bya niewtpliwie poyteczna
w suchaniu spowiedzi, ale niektrzy uwaali si przez to za wystarczajco pouczonych w teologu moralnej i nie wnikali w jej zasady. Przeciw broszurze Teologia moralna jezuitw wiernie wzita z ich ksig
(1643) broni kazuistyki jezuita Georg Pirot (zm. 1669) w Apologie pour les casouistes (1657). Nie zdoano jasno okreli probabilizmu, moe z racji ograniczania si do psychologizmu i empiryzmu. Wprawdzie Nicolas Malebranche podj prb stworzenia nowej chrzecijaskiej filozofii moralnej (Traite de
morale, 1683), ale opar si na filozoficznej koncepcji kartezjanizmu, czym wywoa gwatowny sprzeciw
wielu teologw.
Prawo naturalne jako norma postpowania wystarczao niektrym ludziom Owiecenia. Rozumiano je
wszake w rny sposb. Kto by zafascynowany dopiero co poznan szerzej przez Europejczykw wysok kultur chisk, widzia w niej dowd na tzw. teologi naturaln Chiczykw i pochwala jej normy
ycia. Jeszcze silniej podkrelano naturaln moralno i prostot obyczajw u ludnoci tubylczej w Ameryce. Jezuita Pierre-Francois Lafitau chwali ich zasady ycia w rozprawie pod wymownym tytuem Moeurs des Sauvages Ameriquains comparees aux Moeurs des premiers Temps (1724). U Irokezw i Huronw stwierdza on istnienie pierwotnego objawienia, ktre ksztatowao ich ycie. Uczeni Owiecenia
atakowali jednak, bdce wedug nich legend, pogldy o szlachetnym dzikim czowieku.
W Polsce najpopularniejszym podrcznikiem teologii moralnej bya Medulla theologiae moralis jezuity
Hermanna Busenbauma (zm. 1668). Zagadnieniami moralnymi zajmowa si wybitny polski jezuita
Tomasz Modzianowski (zm. 1686), lecz by bardziej dogmatykiem ni moralist. Doktora Akademii
Krakowskiej, Szymona Stanisawa Makowskiego (zm. 1683) uwaa si za czoowego moralist polskiego w XVII wieku. By on pod wpywem teologw hiszpaskich, napisa komentarze do Summy w. Tomasza i dzieo cile teologiczno-moralne Wyjanienie Dekalogu, w ktrym szed za probabilizmem, lecz
nie ulega laksyzmowi.
W pierwszej poowie XVIII wieku nie spotyka si twrczych i oryginalnych prac polskich teologw moralistw. Bernardyn Franciszek Przycki wydaje krtki podrcznik Compendium theologiae moralis
(1754), a jezuita Jakub Bartot (zm. 1753) ogasza drukiem swoje wykady z teologii moralnej.
Mistyka i kwietyzm
Psychologizm, czsto stosowany w kazuistyce moralnej, w duchowoci doprowadzi do lekcewaenia
mistyki, a nawet do jej kryzysu. Jaskrawym przykadem tego ostatniego zjawiska staa si sprawa pani
Guyon i zwizany z ni konflikt dwch wybitnych teologw, Bossueta i Fenelona.
Jeanne-Marie Guyon de Chesnoy (1648-1717, z domu Bouviere de la Mothe), bdc wdow oddawaa
si gorliwie yciu wewntrznemu i apostolstwu pod kierunkiem spowiednika, barnabity Francois Le
Combea (zm. 1715). Wychowana u wizytek, uprawiaa kontemplacj, ktrej celem byo osignicie spokoju w Bogu, za cen czystej i bezinteresownej mioci Boga. Swj idea ycia wewntrznego propagowaa w pobonych pieniach i pismach (m. in. w Krtkim i atwym sposobie odprawiania modlitwy). Podejrzana o kwietyzm, bya kilkakrotnie zamykana w klasztorze, a jej spowiednik zosta uwiziony na du-
175
gi czas. Zrozumienie i poparcie znalaza (od 1688) u Francois Fenelona, ktry zajmowa si mistyk i
uzna jej niezwyke dary ducha.
Fenelonowi, wwczas kierownikowi paryskiej kongregacji konwertytek i wychowawcy ksicia Burgundii, nieobce byy pogldy o czystej bezinteresownej mioci Boga, gdy we Francji pisa o niej kapucyn
Laurent de Paris (zm. 1631). Rozgosu tym pogldom nadaa zbliona do nich nauka Molinosa, ktry
wywoa najpierw polemiki, a potem zosta potpiony przez Koci.
Miguel de Molinos (1628-1696), hiszpaski kapan, ktry dziaa w Rzymie i by ceniony jako przewodnik duchowy, zwaszcza w klasztorach eskich, wyszed z zaoenia, e intensywna modlitwa i codzienna komunia wita prowadzi do penego stanu aski, czowiek wtedy, w stanie cakowitego spokoju ducha
winien si jej podda i by biernym (quietus = spokojny, bezczynny; kwietyzm). W tym spokoju nie mczy czowieka pragnienie wiecznej szczliwoci, gdy nie ma osobistych aspiracji, posiada za wiadomo, e dusza ju nie grzeszy, nawet gdyby czowiek zewntrznie naruszy Boe przykazanie. Swoj
nauk przedstawi w kilku rozprawach, z ktrych gon staa si Guia espiritual (1675). Pisa te o niej
w nadzwyczaj obfitej korespondencji, przez ktr uprawia kierownictwo duchowe.
Niebezpieczestwo kwietyzmu dla ycia duchowego uchwyci jezuita, kaznodzieja na dworze papieskim
Paolo Segneri (zm. 1694). W obronie Molinosa stan oratorianin, kardyna (od 1686) Pitro Matteo Petrucci. Inkwizycja wszake, na podstawie zebranych 12 tysicy jego listw i dzie, uwizia go i wytoczya mu proces. Zakwestionowano jako podejrzane 263 twierdzenia, potpiono 68 zda i skazano go na
doywotnie wizienie. Zosta odosobniony w klasztorze, gdzie zmar.
Nauka Molinosa dotara do Francji, zanim zostaa potpiona. Zapozna si z ni spowiednik pani Guyon,
ojciec La Combe. Niewtpliwie pod jej wpywem opowiada si za czyst bezinteresown mioci Boga.
W Paryu podjto dochodzenie przeciw niemu i madame Guyon. Komisji ledczej przewodniczy biskup
Bossuet. Pani Guyon, podczas dyskusji z jego udziaem, bronia ortodoksyjnoci swych twierdze. W ich
obronie stan take Fenelon, w tym czasie (1995) mianowany arcybiskupem w Cambrai.
Polemika pisarska Fenelona rozpocza si, gdy Bossuet, za ktrym sta dwr krlewski, ogosi Instruction sur les etats doraison. Fenelon przedstawi swoje pogldy w rozprawie Esplication des maxime des
saints sur la vie interievre (1697). Odtd obaj publikowali pisma polemiczne, ktre jednay im zwolennikw i przeciwnikw. Bossuet ostro, nawet oszczerczo, atakowa Fenelona, zwaszcza w Relation sur le
quietisme, na co odpowiedzi bya pikna, lecz nie wystarczajca przeciwnikom Reponse a la relation.
W Rzymie, w ktrym oskarono Fenelona, rozpatrywano spr i wydano orzeczenie w formie brewe
(Cum alias), zamiast oczekiwanej przez dwr francuski uroczystej bulli. Innocenty XII potpi (1699) 23
zdanie z Maksym Fenelona, ktry uzna to w licie pasterskim. Wrogo dworu krlewskiego sprawia,
e ten arcybiskup nie zosta mianowany kardynaem, wedug papieskiego zamiaru.
O potpieniu nauki Fenelona mwi si, e wprowadzio mistyk w regres na cae stulecie. Faktycznie to
wydarzenie, razem z kwietyzmem zmniejszyo ruch mistyczny, ale on trwa, zwaszcza w eskich
klasztorach. Mistyczn bya wizytka z Marsylii Anne-Madelaine de Remusat. Jej yciem duchowym
kierowa jezuita CIaude-Francois Milley (zm. 1720), autor bogatej korespondencji, ktra wskazuje na
istnienie mniej znanego nurtu mistycznego.
Wpyw dzie Fenelona, podobnie jak pism madame Guyon, rozcign si na Angli (kwakrzy).
Znano tam take, a jeszcze bardziej w Niderlandach, pisma uznawanej za mistyczk, rzeczywicie
za fantastki (pod wpywem illuminatyzmu) Francuzki, Antoine Bourignon de la Porte (zm. 1680),
Literatura duchowa i ascetyczna
Nastawienie na problemy codziennego ycia, widoczne w kazuistyce, skaniao teologw do opracowania
zagadnie z ycia duchowego, ksztatujcych pobono szerszego krgu ludzi. Oratorianin, zwolennik
jansenizmu, Pasquier Quesnel, opublikowa kilkakrotnie wydawane Prieres chretiennes (1687). Z jansenizmem sympatyzowa take autor wielu budujcych ksiek, Jean-Jacques Boileau (zm. 1735). Poczytne
byy jego, wydane pomiertnie, Listy o rnych zagadnieniach moralnoci i pobonoci.
176
Louis-Maria Grignion de Montfort (zm. 1716) oddawa si jako kapan i zaoyciel zakonu przede
wszystkim dziaalnoci apostolskiej, ale napisa take Rozpraw o doskonaym naboestwie do Matki
Boej i Pismo oklne do Przyjaci Krzya.
Bossuet sta si na przeomie XVII i XVIII wieku szczeglnie gonym pisarzem duchowym. Uznanie
przyniosy mu wielkie dziea: Elevations sur les mysteres, Meditation sur lEvangile i Lettrea et opuscules.
Jean Pierre de Caussade (zm. 1751), jezuita, spowiednik wizytek w Nancy, zaj si pogldami Bossueta
i rozwin je w dziele Duchowe wskazanie w formie dialogu o rnych stanach modlitwy, wedug nauki
biskupa Bossueta. Przy okazji twierdzi, e Bossuet by take mistykiem, a Jego pogldy w zasadniczych
punktach nie rniy si od nauki Fenelona.
Gianbattista Scaramelli (zm. 1762), jezuita, w Direttorio ascetico (napisa te Direttorio mystico) okreli natur doskonaoci chrzecijaskiej, omwi przeszkody w jej osiganiu, przedstawi rodki do jej
zdobycia i ukaza etapy postpu w yciu duchowym.
Cajetano Maria de Bergamo (zm. 1753) w swojej obszernej rozprawie o duchowoci szerzy naboestwo do Mki Chrystusowej.
Oglnie wszake stwierdza si dla pierwszej poowy XVIII wieku zastj w literaturze duchowej.
W Polsce czono na og teologi z pouczeniami ascetyczno-mistycznymi. Grzegorz Terecki (zm.
1659), paulin, uwzgldnia aspekty ascetyczne obok moralnych. Jego podrcznik spowiedzi (Confessio
seu Instructio...) jest jednoczenie podrcznikiem ycia chrzecijaskiego. Wojciech Tylkowski (zm.
1695), jezuita, w swoich rozprawach o spowiedzi da te traktat o kierownictwie duchowym.
Kasper Drubicki (zm. 1662), jezuita, magister nowicjatu i rektor kolegium, kierownik ycia wewntrznego kolejno w kilku kolegiach, czy w osobistym yciu (zmar w opinii witoci) i w pimiennictwie
kontemplacj z aktywnoci zewntrzn. W licznych pismach ukazywa rne sposoby rozwoju ycia
duchowego. W Traktacie o najkrtszej drodze do doskonaoci pisa o zjednoczeniu z Bogiem przez oddanie si Jego miujcej woli. W innej rozprawie (De moribus, amore, seruitio aeternae Sapientiae) ukazywa zjednoczenie z Bo mdroci przez oddanie si Maryi, Matce Mdroci.
W poowie XVIII wieku literatura duchowa w Polsce nie zajmowaa si witoci chrzecijaskiego
ycia, lecz sposobami walki z grzechami i wadami. Wpyw na to mia dostrzegalny wtedy u polskich moralistw rygoryzm, cho nie zdoa on ksztatowa codziennego ycia ogu ludzi.
Historia i mauryni
Dzieje Kocioa, zwaszcza staroytnoci chrzecijaskiej, byy poprzednio (w okresie polemik wyznaniowych) argumentem na ortodoksyjno wiary lub przeciw niej. Zainteresowanie histori pozostao, a
nawet pod wpywem Owiecenia si rozwino. Jej postp czy si z oglnym rozwojem uczonoci.
Historia nie zadowolia si teraz opracowaniami o charakterze literackim, staa si nauk.
Histori Kocioa i swego zakonu, naukowo opracowanymi, zajli si benedyktyni z zreformowanego
(1618) opactwa Saint-Maur we Francji (Kongregacja Maurynw). Inicjatywa wysza od pierwszego
generalnego przeoonego kongregacji, Jean Gregoire Tarissea (zm. 1646), lecz organizacj pracy zaj
si Dom Luc dAchery (zm. 1685), ktry zmodernizowa i rozbudowa bibliotek w Saint-Germain,
orodek pracy naukowej. Wyznaczeni do niej zakonnicy przygotowywali uczniw, by zachowa cigo
bada.
Jean Mabillon (1632-1707) kontynuowa dzieo dAcheryego. Odby on szereg opisanych w dzienniku
podry do bibliotek i archiww, by zebra jak najwicej rde historycznych. Interesowa si dziejami
liturgii i ywotami witych. Krytycznie oceniajc rda, stan jednak w obronie dokumentw z okresu
Merowingw, ktre odrzuca bollandysta Daniel Papebroch (zm. 1714), kontynuator jezuickiego wydawnictwa Acta sanctorum.
Naukowa dyskusja z nim skonia Mabillona do cisego ustalenia metody badania dokumentw redniowiecznych. Przedstawi j w rozprawie De re diplomatica, ktra zapocztkowaa dziea z nauk pomocniczych historii. Poszukiwania biblioteczne i archiwalne maurynw umoliwiy krytyczne wydanie ywo-
177
tw witych benedyktyskich (Acta sanctorum ordinis s. Benedicti, 13 tomw). Historia zakonu zostaa
opracowana pniej.
Bernard de Montfaucon (zm. 1741), najpierw oficer, potem mauryn, jako zakonnik nauczy si greki i
wyda dziea Ojcw Kocioa w Annalecta Graeca, a swoje metodyczne dowiadczenia naukowe opisa
w Paleografii greckiej, ktra staa si kolejnym wanym dzieem z zakresu nauk pomocniczych historii.
Thierry Ruinard (zm. 1709), mauryn, opisa ycie Mabillona jako jego przyjaciel i towarzysz podry.
Interesowa si mczennikami staroytnego Kocioa (wyda: Acta primorum martyrum sincera et selecta), krytycznie oddzielajc autentyczne akta od apokryfw i legend.
Jean de Launoy (zm. 1678), gallikasko nastawiony teolog Sorbony, gdy utraci katedr, zaj si badaniem dziejw Francji i krytycznie oceni legendy o w. azarzu, w. Marii Magdalenie i w. Dionizym,
co przyjto jako naruszenie narodowej witoci.
Charles Lecointe (zm. 1658), oratorianin, by w krytyce ostroniejszym od de Launoya. Piszc Roczniki
historyczne Frankw, opuci dwa pierwsze wieki dziejw, by nie by zmuszonym do wystpowania
przeciw legendom.
Historia powszechna Kocioa znalaza dobrych autorw, ktrzy umiejtnie sigali do rde.
Alexandre Noel (Natalis, zm. 1724), dominikanin, opracowa obszerne, ujte w form tematycznych rozpraw Selecta historiae ecclesiosticae capita, chwalone pocztkowo przez Innocentego XI, lecz z powodu
swoistego przedstawienia sporu Grzegorza VII z cesarzem Henrykiem IV woone czasowo na indeks.
Claude Fleury (zm. 1723), spowiednik Ludwika XV, wykorzystawszy wiele rde napisa w ujmujcym
stylu Histori Kocioa (Histoire ecclesiastique), ktr wielokrotnie wydawano i tumaczono na rne
jzyki. Budzia niekiedy zastrzeenia z powodu gallikaskich tendencji autora.
Historia Kocioa wschodniego zainteresowaa dominikanina Jacques Goara (zm. 1653, w opinii witoci), prekursora bizantynistyki. Zaj si on przede wszystkim badaniem liturgii bizantyjskiej. Jego gwnym dzieem jest Euchologion seu Rituale Graecorum.
Charles Dufresne Sieur Du Cange (zm. 1688), adwokat parlamentu, rozwin studia bizantyjskie (Historia bizantina). Mediewistyce odda i do dzi oddaje bezcenn przysug przez wydanie sownika redniowiecznej aciny (Glossarium ad scriptores mediae et infimae latinitatis).
Historia soborw umocnia si wydaniem ich rde, ktrego dokona najpierw Philipp Labbe (zm.
1687), publikujc Sacrosancta Concilia.
Jean Hardouin (zm. 1729), jezuita, wywoujcy cite polemiki swoimi pracami, zasuy si nauce wielotomowym opracowaniem akt soborw, z dodaniem konstytucji papieskich: Conciliorum collectio regia
maxima (seu Acta conciliorum et epistolae decretales et constitutiones summorum pontificum ab anno 34
ad 1714). Czciowo tylko zostao ono zdystansowane przez pniejsze wydawnictwo Mansiego.
Giovanni Domenico Mansi (zm. 1769), arcybiskup w Lukce, zaoyciel w swoim miecie biskupim Akademii Historii i Liturgii Kocioa, wyda w latach 1748-1752 pierwsz seri Sacrorum conciliorum nova
et amplissima collectio (druga seria, 1759-1768), z ktrych nauka historii stale korzysta.
Ewangelicy maj swoisty wkad w badanie dziejw Kocioa. Rozbudowali krytyk rde i rozwinli
ogln koncepcj historii, zajmujc si mniej kocielnymi instytucjami, a wicej dziejami wiary.
Gottfried Arnold (zm. 1714), pietysta, bada religijno pierwszych chrzecijan. Za pietyzm pozbawiony
katedry w Giessen, napisa Bezstronn histori Kocioa i herezji, ujmujc psychologicznie wewntrzne
dzieje chrzecijastwa.
Johan Lorenz Mosheim (zm. 1755), profesor w Getyndze, odszed cakowicie od Centurii magdeburskich. Krytycznie wykorzystujc rda, opracowa Institutiones historiae ecclesiasticae i dokona oddzielenia historii od teologii. Jako pierwszy stara si uj histori pragmatycznie.
W Polsce nie mamy jeszcze pisarzy historycznych, ani tumacze dzie z historii Kocioa powszechnego.
Jedynie jezuita Jan Kwiatkiewicz (zm. 1703) wyda w tumaczeniu dzieo Baroniusza i jego kontynuatorw; Roczne dzieje kocielne od roku Paskiego 1198 a do lat naszych. Kilku autorw zajmowao si
dziejami Kocioa w Polsce. Wojciech Kojaowicz (zm. 1677), jezuita, profesor Akademii Wileskiej,
napisa Historiae Lithuoniae, uwzgldniajc w drugiej czci kocielne dzieje Litwy. Stanisaw Szczygielski (zm. 1687), benedyktyn, zebra dokumenty, dotyczce opactwa tynieckiego, i wyda jego histori
178
(Tinecia...). Znaczna liczba pisarzy publikowaa ywoty polskich i innych witych. Nie byo jednak adnego autora, ktry stosowaby ju w tym czasie metody krytycznego badania dziejw, znane w Europie
zachodniej.
Rozdzia 21
DIECEZJE, ZAKONY, YCIE RELIGIJNE
Stabilizacja pastw i wyzna po pokoju westfalskim zaznaczya si w yciu Kocioa brakiem w Europie
nowych biskupstw, ktre wyjtkowo tworzono w Ameryce i krajach misyjnych. Wrd biskupw, podobni jak wrd papiey tego okresu, mao byo takich, ktrzy zdobyli wielkie nazwiska. Jeeli za wystpuj one w historii, dotycz najczciej biskupw pisarzy lub politykw. Kapituy w niektrych krajach pragny zwikszy swj udzia w rzdach diecezjalnych i przedstawiay tzw. kapitulacje wyborcze.
Duchowiestwo, ksztacone w coraz liczniejszych seminariach diecezjalnych, nie nadao w tym czasie
za zmianami w nauce i mentalnoci ludzi, formowanych przez idee Owiecenia. Wikszo seminariw
duchownych prowadzili zakonnicy.
Niektre zakony, zaoone w poprzednim okresie, znajdoway si w rozkwicie jeszcze w drugiej poowie
XVII wieku, lecz nie w pierwszej poowie XVIII wieku. Ulegy wwczas stagnacji, ktra ju wczeniej
opanowaa zakony mnisze, poza maymi wyjtkami. Nowych zakonw powstao kilka, lecz aden nie
wszed do krgu wielkich zakonw. Redemptoryci mieli bardzo trudne pocztki, gdy powstali przy
kocu omawianego okresu. Dopiero w nastpnym stali si znaczcym zakonem. Na jezuitw rozpocz
si w poowie XVIII wieku, najpierw w Portugalii i Hiszpanii, frontalny atak politykw i ludzi Owiecenia.
Religijno katolikw bya stale jeszcze, zwaszcza w miastach, ksztatowana bardziej przez zakonnikw, ni przez kler parafialny. Znalazo to wyraz w rozwoju niektrych naboestw (do Serca Pana Jezusa, Mki Paskiej). Pobono ogu ludzi mniej opieraa si na znajomoci prawd wiary, wicej za
na przeyciach, ktrych dostarczay naboestwa, odprawiane czsto z barokow wystawnoci.
Sztuka barokowa zaznaczya si w architekturze kocielnej i dzieach o treci religijnej, ale nie bya
sztuk kontrreformacji. W jej stylu budowano wieckie obiekty. W ich architekturze wntrz stosowano
(od 1720) lejszy styl rokoka, ktrym posuono si take do wystroju kociow i kaplic.
Biskupstwa i biskupi
Zmian w sieci metropolitalnej i diecezjalnej potrzebowa najbardziej Koci w cesarstwie, w ktrym
podczas reformacji upady dwie prowincje kocielne: bremeska i magdeburska oraz biskupstwa Verden i
Minden. Nowe rozgraniczenie biskupstw przeprowadzono dopiero na pocztku XIX wieku, jedynie Fulda
staa si teraz (1752) formalnie biskupstwem, zalenym wprost od Stolicy Apostolskiej. W innych krajach katolickich zachowano stan liczbowy metropolii i diecezji take bez zmian. W Polsce tylko wznowiono biskupstwa unickie: w Przemylu (1691) i ucku (1702).
Biskupi diecezjalni (ordynariusze) w niektrych krajach katolickich nadal penili funkcje pozakocielne
(w Polsce byli senatorami). We Francji cz biskupw przebywaa nieomal stale na dworze krlewskim
(episkopat dworski). W Hiszpanii natomiast, zwaszcza w pierwszej poowie XVIII wieku, biskupi rzadko pokazywali si w stolicy, byli za na og oddani sprawom religijnym i kocielnym w swoich diecezjach. W cesarstwie pozostao nadal zczenie godnoci i wadzy ksicej z niektrymi stolicami biskupimi. Z tej racji i z uwagi na stale jeszcze wielkie uposaenia biskupstw zabiegay o nie rody panujce i
magnackie dla swoich czonkw. W Niemczech na pocztku omawianego okresu prawie poowa biskupw bya z rodu austriackich Habsburgw lub bawarskich Wittelsbachw. We Wrocawiu, po biskupie
Karolu Ferdynandzie Wazie (bracie polskich krlw, Wadysawa IV i Jana Kazimierza; zm. 1655), byli
biskupami: Leopold Wilhelm Habsburg (1656-1662) i Karol Jzef Habsburg (1663-1664). Obaj posiadali
w tym samym czasie take inne biskupstwa (Strasburg, Passawa, Oomuniec). Kumulacj biskupstw,
stosowan za papiesk dyspens od postanowie soboru trydenckiego, usprawiedliwiano potrzeb odpo-
179
wiednich rodkw na przeprowadzenie rekatolicyzacji lska. W Polsce nie byo ju kumulacji biskupstw, ale zachowano dawn praktyk przechodzenia z jednego na drugie, wysze rang senatorsk i
lepiej uposaone. Kady biskup krakowski posiada uprzednio inne biskupstwo. Z arcybiskupw gnienieskich jedyny Adam Ignacy Komorowski (1749-1759) nie przyszed na stolic prymasowsk z innej
stolicy biskupiej.
Biskupi pomocniczy (w Polsce zwani sufraganami) pozostali nadal prawie wycznie przy penieniu
funkcji pontytikalnych, cho sobr trydencki stara si wyeksponowa ich stanowisko. Na og pochodzi
z mieszczastwa, nierzadko z patrycjatu miejskiego. Obliczono, e w Spirze (Niemcy) przez dwiecie lat
(1600-1800) nie byo ani jednego biskupa pomocniczego ze szlachty. W wikszoci natomiast, w kadym
kraju po siadali oni uniwersyteckie wyksztacenie. W Polsce miao je (w latach 1736-1765) dwie trzecie
tych biskupw. Cho nie odgrywali prawie adnej roli politycznej, mieli zasugi dla rozwoju ycia religijnego i kulturalnego, gdy stale przebywali w diecezji, penic najczciej urzd oficjaa i wikariusza
generalnego.
Kapituy i kapitulacje wyborcze
Do zasadniczych uprawnie kapitu katedralnych od redniowiecza na lea wybr (elekcja) biskupw.
Ograniczono je z czasem przez konkordaty i papieskie przywileje, dziki ktrym monarcha zyska praw
do wyznaczania (nominacji) biskupa. Zawsze jednak obowizywa zasada zatwierdzania go (konfirmacji) przez papiea. Sobr trydencki nie znis ani elekcji przez kapituy, ani nominacji przez monarchw
lecz wyda szczegowe przepisy co do badania kwalifikacji moralnych i intelektualnych elekta i nominata w tzw. procesie informacyjnym (w kraju, zwykle przez nuncjusza) i procesie decydujcym (w Rzymie).
W Polsce pozostawaa formalnie nadal elekcja przez kapituy, ktrym monarcha przedstawia nominata.
We Francji i Hiszpanii krlowie uwaali swoje nominacje biskupie za decydujce i nawet nie zawsze
respektowali zastrzeenia Stolicy Apostolskiej, stawiane osobie nominata.
W cesarstwie, na wybr biskupa, dokonywany przez kapitu, przybywali od wadcy posowie i udzielali
rekomendacji, ktrych nie mona byo odrzuci. Jeeli zostay przyjte, kapitu spotykay liczne laski
cesarskie. Posowie nie byli obecni podczas samego wyboru, ale musieli wzi udzia w pertraktacjach
przedwyborczych, gdy ustalano punkty kapitulacji.
W tym ukadzie, ktry mia obowizywa nowego biskupa, starano si przede wszystkim zabezpieczy, a
nawet rozszerzy wspudzia kapituy w zarzdzaniu diecezj. Byy w niej czsto postulaty reformistyczne dotyczce biskupa: by nie kumulowa biskupstw, zachowa rezydencj, nie ubiega si o koadiutora lub kardynalat, tpi herezje, popiera misje. Nowy biskup stara si na og uwolni od zbyt uciliwych da kapitulacji. Z tego powodu dochodzio niekiedy do procesw, czciej do stara biskupw o
dyspens papiesk.
Biskup z Wrzburga, Johann Gottfried von Guttenberg (1684-1698) uzyska tak dyspens, a przez swoje
starania o ni przyczyni si do wydania (1692) przez Innocentego XII konstytucji Ecclesiae Catholicae,
ktra zabraniaa wszelkich ukadw przed wyborami. Ukady za po wyborze miay by przedstawione
Stolicy Apostolskiej do zatwierdzenia. Chocia nie wszystkie kapituy niemieckie podday si od razu
temu zakazowi, by on ciosem dla praktyki ukadania kapitulacji wyborczych.
Kapituy we wszystkich krajach zachowyway, a nawet obostrzyy wymagania stawiane nowym kanonikom co do szlacheckiego pochodzenia. Na og jednak zmalao znaczenie kapitu w yciu Kocioa. W
Polsce wszake ponad poowa biskupw wywodzia si z kanonikw, zwaszcza nalecych do kapitu
katedralnych: gnienieskiej i krakowskiej.
Seminaria i duchowiestwo
Zakadanie seminariw duchownych diecezjalnych, nakazane przez sobr trydencki, byo kontynuowane
w omawianym okresie. We Francji istniay zgromadzenia zakonne (misjonarze, eudyci, oratorianie),
ktre zajmoway si take w innych krajach prowadzeniem seminarw. Po 1650 roku diecezje francuskie
mniej korzystay z ich pomocy, a tworzyy seminaria we wasnym zakresie, bardziej dostosowane do
180
wymogw kanonicznych. Przez nie podnis si poziom duchowiestwa i by dobry jeszcze na Pocztku
XVIII wieku.
W cesarstwie zniszczenia wojny 30-letniej i brak funduszw sprawiy, e w drugiej poowie XVII wieku
trzeba byo niektre seminaria na nowo uposaa i organizowa. Gdy Bartholomaeus Holzhauser (16131658), kanonik w Tittmoning, obdarzony zmysem ascetycznym i duszpasterskim, zaoy wsplnot kapanw duszpasterzy, oficjalnie nazwana Instytutem ksiy w wsplnocie yjcych, Institutum clericorum
saecularium in commune viventium (po polsku zwani skrtowo bartoszkami lub ksimi komunistami),
arcybiskup moguncki Johann Philipp von Schnborn powierzy im (1660) kierownictwo seminarium duchownego, czym zajmowali si nastpnie w innych diecezjach niemieckich, a take w Polsce i jeszcze
kilku krajach. Ich ideaem wychowawczym w seminarium byo przygotowa przez ascez i teologi kapanw, ktrzy umieliby dobrze zajmowa si duszpasterstwem, mieszkaliby razem i mieliby wsplnot
majtkow. Do Polski sprowadzi ich (1683) biskup poznaski Stefan Wierzbowski i osadzi w Grze
Kalwarii. Objli te (1684) prowadzenie dwu nowych seminariw: w Warszawie i w Janowie Podlaskim
(diecezja ucka).
W Hiszpanii i Portugalii, gdzie istniaa znaczna liczba wydziaw teologicznych i kolegiw z nauczaniem filozofii i teologii, seminaria powstaway powoli przez XVI, XVII i XVIII wiek. W Portugalii na
trzynacie seminariw, pi utworzono dopiero w XVIII wieku.
Polska miaa 34 seminaria w poowie XVIII wieku, zaoone gwnie w XVI i XVII wieku. Wikszo z
nich prowadzili ksia misjonarze (17), ksia jezuici (7) i ksia komunici (6). Ksia diecezjalni kierowali niektrymi seminariami we wczeniejszym okresie, a tylko czterema w poowie XVIII wieku.
Duchowiestwo w cesarstwie jeszcze w drugiej poowie XVII wieku ponosio skutki epidemii i zniszcze po wojnie 30-letniej. Znajdowao si w trudnej sytuacji materialnej, a z powodu swej niewystarczajcej liczby byo nadmiernie obcione prac. Wiele parafii obsugiwa kler zakonny. Stale zbyt maa
ilo powoa przyczyniaa si do mniejszych wymaga przed udzieleniem wice. Wielu duchownych
miao mierne wyksztacenie i prowadzio mierne ycie, co dawao okazj do atakw na nich w okresie
Owiecenia.
W Hiszpanii i Portugalii wystpowa w omawianym okresie wzrost powoa. W cigu ptora wieku
liczba kapanw diecezjalnych wzrosa ponad 70%, zakonnych za prawie 90%. Kler parafialny wymag
jednak reformy, jak wiadczy bulla Innocentego XIII Apostolic ministerii (1723) okrelajca potrzebne
zmiany w 26 punktach. Papie wyda j na przedstawienie biskupa z Cartageny, kardynaa Luis Bellugi.
Wczeniej ju papie Klemens XI nalega na biskupw i kler parafialny, aby przestrzegali obowizku
rezydencji. W osobnym brew zwrci si w tej sprawie take do biskupw polskich.
Zakony eskie
W yciu zakonnym tego okresu bardziej ceniono sobie aktywno ni kontemplacj. Obostrzona klauzura
nie sprzyjaa czynnemu y sistr zakonnych, co studzio zapa do tworzenia nowych zakonw eskich,
czy nawet zgromadze, a take zmniejszao aktywno dawniejszych (urszulanek, wizytek).
Redemptorystki powstay wyjtkowo jako nowy zakon kontemplacyjny. Miay pocztek (1721) w Scala
koo Amalfi jako wsplnota sistr oddanych kontemplacji w oparciu o regu wizytek, lecz bez zalenoci
od nich. Alfons Liguori da im (1731) now regu i strj, co zatwierdzi (1750) Benedykt XIV. Rozwijay si powoli i zaoyy po kilkudziesiciu latach (1764) drugi klasztor w Italii.
Siostry miosierdzia (szarytki), zorganizowane (1642) przez Wincentego a Paulo i Ludwik de Marillac
(1591-1660, wita), zdoay si uchroni od zamknicia w klauzurze. Skaday one ponawiane co roku.
luby o charakterze prywatnym. Staray si zachowa wskazanie Wincentego a Paulo: Waszym klasztorem s domy ubogich, cel - wynajte pokoje, kaplic - koci parafialny, krugankiem - ulice miasta,
klauzur - posuszestwo, kratami - boja Boa, welonem - wita skromno. Oficjalnej aprobaty kocielnej udzieli im (1655) arcybiskup Parya a Stolica Apostolska (1668) ponowia to zatwierdzenie. Do
Polski (1652) sprowadzia szarytki krlowa Maria Ludwika, powierzajc im w Warszawie Instytut w.
Kazimierza dla sierot i bezdomnych. Obok duchaczek, zajy si one prowadzeniem szpitali.
181
Mariawitki (congregatio Mariae vitae), oddane dziaalnoci wychowawczej, byy polskim zgromadzeniem. Zaoy je (1737) kapan wileskiej diecezji, Jzef Szczepan Turczynowicz (zm. 1773), by zajmoway si wychowaniem i ksztaceniem dziewczt, a take konwertytkami z mozaizmu.
Liczba zakonnic wzrosa kilkakrotnie na przestrzeni XVII wieku, natomiast nieco tylko zwikszya si w
pierwszej poowie XVIII wiek W Polsce, na 17 zakonw i zgromadze, byo ich (szacunkowo licz 840
w 31 klasztorach na pocztku XVII wieku, a 2865 w 111 klasztorach. przy kocu tego stulecia. Do pierwszego rozbioru liczba ta wzrosa tylko o 340 sistr, ale a o 40 klasztorw.
Zakony mskie
Rozwj tych zakonw z poprzedniego okresu widoczny jest we Francji jeszcze w drugiej poowie XVII
wieku i na pocztku XVIII wieku.
Zgromadzenie misji (Congregatio Missionis, misjonarze, zaoyo swe domy w kilku krajach: na Madagaskarze (1648), w Polsce (1651), w Chinach (1697), w Hiszpanii (1704) i Portugalii (1718).
Eudyci zwikszyli liczb domw we Francji i wczyli si w walk z jansenizmem. Oratorianie natomiast byli popularni we Francji, dopki znaczna ich liczba nie staa si jawnie zwolennikami jansenizmu i
jego propagatorami.
Z niewielu nowych mskich zakonw tego okresu, cztery powstay we Francji: trapisci, montfortanie,
duchacze i bracia szkolni, cho dekret krlewski (1666) zabrania tworzenia nowych zgromadze zakonnych.
Trapistw (faktycznie: cystersw surowej reguy). zwanych tak od ich pierwszego opactwa La Trappe,
zaoy Armand de Rance (1626-1700), nawrcony z ycia wiatowego i urzeczony pomiennym duchem
pierwszych cystersw redniowiecznego klasztoru macierzystego w Citeaux. Gdy zosta opatem klasztoru
cysterskiego La Trappe, wprowadza w nim (od 1664) surow regu, ktra nakazywaa odprawianie
dugich modlitw chrowych, zupene milczenie poza kocioem, obowizujc wszystkich prac rczn,
cakowite wstrzymanie si od pokarmw misnych. Nie byo w niej miejsca na uprawianie nauki. Po dugich badaniach w Rzymie, papie Klemens XI udzieli (1705) zakonowi aprobaty i powstay wwczas w
Italii jego dwa dalsze klasztory, lecz sabo zaludnione, podobnie jak La Trappe.
Montfortanie (albo: montfortini, grignionici, czyli zgromadzenie misjonarzy Maryi), zaoeni (1712)
przez kapana diecezjalnego, Ludwika Mari Grigniona de Montfort (1673-1713) w Saint-Laurent-surSevre, przyjli za gwny cel, obok szerzenia czci Najwitszej Maryi Panny, duszpasterskie dziaanie
wrd najbiedniejszej ludnoci. Nie wyszli jednak w tym okresie poza granice Wandei, gdzie by ich
pierwszy klasztor.
Duchacze (zgromadzenie Ducha witego, misjonarze Ducha witego) powstali (1703) w Paryu, z
inicjatywy Claude Poullarta de Places, jako seminarium Ducha witego, zoone z kapanw bez lubw publicznych. Ich celem byo szerzenie czci Ducha witego i duszpasterska praca we Francji i jej
koloniach. Kanoniczne zatwierdzenie otrzymali (1734) od arcybiskupa Parya i podjli wwczas dziaalno misyjn w Chinach, Syjamie, Afryce i Ameryce.
Bracia szk chrzecijaskich (bracia szkolni, Freres des Ecoles Chretiennes), rozwinli si w zgromadzenie zakonne z grupy pobonych nauczycieli, ktrych zebra (1684) zaoyciel, kanonik w Reims, JeanBaptiste de la Salle (1651-1719, wity, patron nauczycieli), by zajli si bezdomn dziatw i uczyli j
prawd Boych. Pierwsz wasn szko otworzyli (1681) w Reims, potem nastpne, lecz doznali na pocztku wielu trudnoci. Krlewskie uznanie uzyskali w 1724 roku, a papieskie zatwierdzenie rok pniej.
Poza Francj wyszli dopiero w nastpnym okresie.
Bartoszki (ksia komunici, Institutum clericorum saecularium in commune viventium), od pocztku
swego istnienia (1640, uroczycie zatwierdzeni przez papiea Innocentego XI, 1680) ukierunkowli si na
dziaalno duszpastersk i wychowanie kapanw duszpasterzy. Ich zaoyciel, Bartholomaeus
Holzhauser (16131658), kanonik w Tittmoning, dziekan w Tyrolu, potem w Bingen, by wzorowym
duszpasterzem i przekaza swojemu zgromadzeniu najlepsze zasady pastoralne. Rozwino si ono najpierw w Bawarii i Austrii, potem w innych krajach, w czym wielk zasug mia kolejny przeoony generalny, Johann Appel (zm. 1700).
182
Pasjonici (Congregatio Passionis) powstali (1725) we Woszech, zaoeni przez Francesco Daneia (Pawe od Krzya, wity, 1694-1775), ktry osobicie wiele cierpia i mia szczeglne naboestwo do
Mki Pana Jezusa. Zgromadzenie przyjo jako swj cel szerzenie czci Mki Paskiej w pracy duszpasterskiej i misyjnej. Do mierci zaoyciela miao 14 niewielkich klasztorw w rodzimym kraju, potem
zajo si ofiarnym prowadzeniem misji na Bakanach.
Redemptoryci (zgromadzenie Najwitszego Odkupiciela, congregatio SS. Redemptoris) zrodzili si z
apostolskiego ducha Alfonsa Liguori (16961787, wity, doktor Kocioa), ktry jako kapan stara si
obj misjami zaniedban duszpastersko ludno grzystych okolic Neapolu. Pierwsza wsplnota zakonna (1732) w Scala koo Amalfi zyskaa papieskie zatwierdzenie (1749) od Benedykta XIV, lecz nie
uchronio to zakonu przed trudnociami, a nawet przed szykanami ze strony wadz neapolitaskich. Rozwin si wic dopiero w nastpnym okresie.
Ksia marianie (zgromadzenie ksiy marianw pod wezwaniem Niepokalanego Poczcia Najwitszej
Maryi Panny; polskie zgromadzenie), powicili si szerzeniu czci Matki Boej, modlitwom za dusze
cierpice w czycu (za zmarych, zwaszcza polegych w walkach) i apostoowaniu wrd prostaczkw.
Zaoy ich Stanisaw Papczyski (1631-1701), ktry najpierw by pijarem, lecz wedug brewe papieskiego o zmianach w tym zakonie skorzysta z moliwoci odejcia, by uformowa (1673, Puszcza Korabiewska) wasne zgromadzenie. Uzyskao ono za twierdzenie (1699) Innocentego XII, pniej nieco zostao poddane opiece reformatw, a usamodzielnione ostatecznie w 1738 roku. Miao swe domy w Polsce, a dopiero pniej w Rzymie i Portugalii. Saw zgromadzeniu przynis jego kolejny przeoony
generalny, witobliwy Kazimierz Wyszyski (1700-1755, suga Boy).
Bracia od w. Rocha (zgromadzenie braci rochitw), zaoene (1713) przez biskupa wileskiego Kazimierza Brzostowskiego dla ratowania chorych i grzebania zmarych podczas zarazy, cho otrzyma
(1737) od Klemensa XII dekret pochwalny, byli raczej bractwem ni zgromadzeniem zakonnym. Ich domy przestay istnie po 1840 roku.
Atak na jezuitw
Zakon w. Ignacego pracowa nadal owocnie na wielu paszczyznach ycia kocielnego, zwaszcza nauczania i misji. Wzrastaa jednak wrogo do niego, ktra w Portugalii i Hiszpanii zrodzia pierwsi cierpki
owoc: zniesienie redukcji paragwajskich i wypdzenie jezuitw najpierw z tego pierwszego kraju, pniej
take z drugiego. Portugalski wszechwadny minister Pombal skaza na mier jezuitw, ktrzy gosili,
e kar za antyreligijn polityk rzdu byo (1755) straszne trzsienie ziemi w Lizbonie, ktre bardzo
zniszczyo miasto (zgino ponad 30 tysicy ludzi). Jezuitom przypisano te wspudzia (1758) w zamachu na ycie krla. W nastpnym roku zakazano im dziaalnoci w caej monarchii, kilkuset uwiziono,
wszystkich innych deportowano do Pastwa Kocielnego, a majtki skonfiskowano.
U Burbonw (Hiszpania, Neapol, Francja) znalaza akcja Pombala zrozumienie, gdy oni take dyli
do cakowitego zniesienia zakonu przez Koci, co osignito w nastpnym okresie. Zanim to si stao,
przystpiono we Francji do frontalnego ataku na jezuitw.
Wrogo do nich w tym kraju narastaa od dawna i wychodzia od jansenistw, gallikanw, ale take akceptantw. Okazj do nasilenia ataku daa ksika jezuity Jeana Pichouo czstej komunii witej
(Lesprit de Jesus-Christ et de lEglise sur la freguente communion, 1745). Autor podj dawny problem
jansenisty Arnaulda: jakie naley stawia warunki czstego przyjmowania komunii, opowiadajc si
wszake za bardzo agodnymi (inaczej ni Arnauld). Wystpili przeciw temu nie tylko jansenici. Biskupi
potpili w listach pasterskich tezy ksiki, a dwudziestu siedmiu z nich naoyo cenzury za stosowanie
ich w praktykach religijnych. Do potpienia przyczyo si wite Oficjum. Krl zesa autora na wygnanie.
Isaac-Joseph Berruyer, nastpny jezuita, dola oliwy do ognia. Wyda bowiem popularnie ujt Histori
Ludu Boego. Jej pierwsza cz (1753) wywoaa ju potpienie przez biskupw (take 27), co nie powstrzymao opublikowania (1758) dalszych czci. Nie ograniczono si do dyskusji teologw, ale wadze
kocielne ogosiy cenzury, co uczyni take wydzia teologiczny Sorbony.
183
Atak ze strony gallikanw mia rdo w przekonaniu, e jezuici s ostoj rzymskiej centralizacji kocielnej. Podzielali je take wpywowi na dworze krlewskim; faworyta Ludwika XV, Antoinette Poisson
de Pompadour (Mme Pompadour) i minister Etienne-Francois de Choiseul, ktrzy wkrtce stali si gwnymi sprawcami zakazu dziaalnoci jezuitw we Francji i protagonistami zniesienia zakonu.
Szkoy i nauczyciele
Tradycja dobrego nauczania i wychowania, zapocztkowana we Francji przez milieu dvot na pocztku
XVII wieku, bya kontynuowana przez cae stulecie, zwaszcza w kolegiach. Jezuickie cieszyy si nadal
niesabncym powodzeniem. Kolegium w Clermont, nazwane (16fl2) Kolegium Ludwika Wielkiego,
liczyo 2 tysice uczniw i miao 400 chopcw w internacie. Oratorianie take prowadzili kolegia,
mniej liczne ni jezuickie, lecz jak one uwzgldniajce w pierwszej poowie XVIII wieku nauki cise w
swoim nauczaniu. Wobec rozwoju tych nauk wanie w XVIII wieku dotychczasowy program okaza si
niewystarczajcy i trzeba byo go unowoczeni.
Jezuici podjli (1730) na kapitule generalnej decyzj o wprowadzeniu nauk dowiadczalnych do programu swych szk i osignli wkrtce wysoki poziom nauczania matematyki i fizyki.
Szkoy pijarw powstaway coraz liczniej, po przeamaniu trudnoci samego zakonu moc papieskich
brewe z 1656 i 1669 roku. Wiele kolegiw pijarskich zaoono w Italii, potem w cesarstwie, w Czechach,
na Morawach i Wgrzech. W Hiszpanii pojawiy si zaraz po przybyciu pijarw (1682), natomiast Portugalia ich nie przyja.
W Polsce, obok jezuitw i pijarw, take teatyni zajmowali si szkoami (od 1702).
Kolegium pijarw w Warszawie (od 1642) dao pocztek 18 dalszym, ktre powstay w cigu jednego
stulecia. Podjta przez Stanisawa Konarskiego reforma szk pijarskich wywoaa pocztkowo sprzeciwy nawet w samym zakonie, ale pniej przyniosa oczekiwane owoce. Konarski w dziele O poprawie
wad wymowy (1741) walczy z barokow napuszonoci mowy i makaronizmami. W nauczaniu za
uwzgldnia jzyk polski, a obok dawnych przedmiotw humanistycznych rwnie lektur nowszych
filozofw, matematyk, fizyk i astronomi. Jego program reformy szk, zmierzajcy do harmonijnego
ksztacenia umysu i charakteru, zyska najpierw aprobat kapituy prowincjalnej pijarw, nastpni;
(1753) Benedykta XIV w Ordinationes Visitationis Apostolicae [...].
Bracia szk chrzecijaskich (bracia szkolni Frres des Ecoles Chretiennes), zaoeni (1684) przez
Jean-Baptiste de la Sallea, mieli zaradzi brakowi dobrych nauczycieli. Rozwijali si wszake powoli, z
duymi trudnociami i nie mogli podoa potrzebom.
Instytuty ksztacenia nauczycieli pojawiy si po poowie XVIII wieku, wtedy te wytworzy si stan
nauczycielski.
Mimo powstania braci szkolnych stwierdza si, e na og mniej dbano o powszechne (ludowe) nauczanie, ni o kolegia. Istniay wprawdzie szkoy parafialne, jednake w XVIII wieku do zaniedbane. Wizytacje biskupie przypominay plebanom obowizek otoczenia ich opiek lecz wicej zwracay uwag na
ortodoksyjno i moralno nauczyciel ktrzy najczciej byli jeszcze nadal organistami w parafiach.
Kazania i misje ludw
Pismo wite, dziea Ojcw Kocioa i Katechizm Rzymski uchodzi stale za oficjaln podstaw nauczania w kocioach. W kazaniach jednak ograniczano si do podania krtkiego zdania z Pisma witego, co
stanowio motto, a nie przedmiot homilii.
O obowizku goszenia kaza przez plebanw, a tylko wyjtkowo przez ich zastpcw, przypominaa
Kongregacja Soborowa (1681), a take synody prowincjalne i diecezjalne. W uchwaach synodalnych
podawano nieraz, co ma by ich tematyk, czciej jednak zachcano do zwalczania bdw w wierze i
grzechw w postpowaniu, mniej za zainteresowania okazywano wypracowaniu programu pozytywnego
wykadu wiary i moralnoci.
Kaznodziejstwo w drugiej poowie XVII wieku otrzymao kilka znakomitych zbiorw kaza, zwaszcza
francuskich autorw, jak Bossuet i Bourdaloue. W Polsce tumaczono je dopiero po poowie XVIII wie-
184
ku. Rodzimi wybitni kaznodzieje barokowi, to jezuita Tomasz Modzianowski (zm. 1682) i reformat
Antoni Wgrzynowicz (zm. 1721).
W Hiszpanii ju w XVII wieku wypowiadano skargi na niski stan kaznodziejstwa. Jedn z istotnych
przyczyn stanowio niewtpliwie dawanie formie pierwszestwa przed treci. Ideaem barokowych kaza byo zachwyci i pouczy (delectare et docere). Dla celw ekspresji, by suchaczy nawet zaszokowa,
posugiwano si jzykiem bogatym i barwnym, nie cofajc si przed wulgaryzmami.
Gorliwi zakonnicy nie ograniczali si do goszenia kaza w niedziele i wita. Kontynuowano i nawet
zwikszono praktyk prowadzenia misji ludowych, by dotrze do najbardziej zaniedbanych religijnie
wsi. czono je z pokutnymi procesjami, podczas ktrych niesiono krzye. W naukach misyjnych mao
uwzgldniano Pismo wite, a obszernie powoywano si na yciowe dowiadczenie.
Liturgia i wita
Sprawowanie Mszy witej i sakramentw miao ustalone formy. Jzyk aciski dodawa im powagi i
tajemniczoci. We Francji kontynuowano w poowie XVII wieku wydawanie staych czci mszy witej
w tumaczeniu. Cay msza przetumaczy na francuski (1660) uczony jansenista, Jacques de Voisin (zm.
1685), wywoujc tym polemiki. Wykazane niecisoci i bdy spowodoway ocenzurowanie tego
mszau przez Zgromadzenie Kleru i Sorbon, a take potpienie przez Aleksandra VII.
W rodowisku opactwa Port-Royal dokonano przekadu modlitw brewiarzowych na jzyk francuski i
wydano je wraz z tekstem aciskim.
Nicolas Le Tourneux (zm. 1686), spowiednik z Port-Royal przygotowywa objanienia tekstw liturgicznych z caego roku (Annee chretienne). Ukoczone i wydane po jego mierci, dostay si na indeks za
jansenistyczne komentarze. Forma opracowania znalaza naladowcw w XVIII wieku.
Histerycy zainteresowali si dziejami liturgii. Powstaway take medytacje liturgiczne i objanienia
teologiczne obrzdw. Znakomitym dzieem by teologa Louis Thomassina (zm. 1695) Traktat dla duchownych i wieckich o subie Boej (1690).
Francja, pod wpywem gallikanizmu, staraa si zachowa swoje odrbnoci liturgiczne. Wydano wic
brewiarz, inny ni rzymski (Cluny 1686, Pary 1736), ktrego wszake zalet by dobry dobr czyta z
dzie Ojcw Kocioa, podzia caego Psaterza na tydzie oraz przywrcenie nalenej rangi niedzielnemu
i tygodniowemu oficjum w Wielkim Pocie. Brewiarz rzymski uwzgldni to dopiero po reformie Piusa
X.
Brewiarze w Niemczech nie zamykay si we wzorach francuskich, ale nie trzymay si te cile wzorw rzymskich. Ujednolicenia nit osignito, chocia wszdzie w Kociele ruch liturgiczny tego okresu
po lega na formalizmie prawnym, pilnowaniu przepisw i uprawianiu rubrycystyki. Ruch ten odznacza
si take tendencjami do mnoenia formularzy liturgicznych o witych.
Z tego okresu Koci ogosi dotychczas tylko kilka osb witymi, natomiast w tym okresie papiee
przeprowadzili wiele kanonizacji.
Cze witych i tendencja do mnoenia uroczystych dni im powiconych jest znamienna dla tego
okresu, mimo e ju Urban VII zredukowa do 34 obowizujce dni witeczne. W XVIII wieku wadz
pastwowe domagay si ich ograniczenia, w czym wanym motywem by wzgld ekonomiczny. Na danie Hiszpanii, Benedykt XIII zgodzi si by 17 wit miao charakter pwiteczny: obowizywao
uczestnictwo we mszy witej, ale praca bya dozwolona. Klemens XII zupeni znis pwita. A e
oponowano przeciw temu, bo chodzio czsto o dzie bardzo czczonego witego patrona, przeniesiono
na niedziel jego oficjum i wspomnienie. Przez to z kolei zaciemniono obraz niedzieli jako dnia Paskiego.
Kult Serca Jezusowego i Matki Boej
Wystawno pobonoci zaznaczaa si rozwojem naboestw, propagowanych przez wielkich teologw
i pisarzy w XVII wieku.
Naboestwo do Serca Pana Jezusa, znane od dawna, doznao teraz rozkwitu. Jego szerzyciel, kapan
Jan Eudes (zm. 1680, wity) stara si wprowadzi (okoo 1670) ten kult do liturgii.
185
Marguerite-Marie Alacoque (1648-1690, wita), wizytka szerzya naboestwo do Serca Jezusowego na

podstawie swoich prywatnych objawie. Jej pisma zostay zniszczone po mierci na polecenie przeoonej. Opisa je wszake (Retraite spirituele, wydane 1684) jej spowiednik, jezuita Claude de la Colombire (zm. 1682). Wyda za jej kierownik duchowy, jezuita Jean Croiset (zm. 1738), ktry take opracowa
i opublikowa swoj ksieczk Naboestwo do Najwitszego Serca Jezusa (Lyon 1689). Miaa ona
kilka wyda, z ktrych jedno podawao nie zatwierdzone przez Koci oficjum liturgiczne, za co znalazo si na indeksie.
Francois Froment (zm. 1702), jezuita, da teologiczne podstawy naboestwu do Serca Jezusowego, a
jego wspbrat zakonny, asystent generaa, Joseph de Gallifet (zm. 1749) opracowa memoria i przedstawi rzymskiej kongregacji rytu co do ustanowienia liturgicznego wita. Gdy wyda memoria w jzyku francuskim, doczy szczegow biografi Marii Magorzaty. Jej yciorys wyda ju wczeniej
(1729) biskup Languet de Gergy z Soissons, ktry uchodzi za czoowego jansenist, przez co w krgach
katolickich wzmoga si opozycja do objawie Marii Magorzaty i samego naboestwa. Ono wszake
zyskao z czasem aprobat Kocioa i byo przez niego samego rozpowszechniane.
W nastpnym okresie wprowadzono do liturgii oficjum o Najwitszym Sercu Jezusowym i dokonywano
publicznych aktw powicania si Jemu, powstaway te liczne bractwa pod Jego wezwaniem.
W Polsce zaoono (1706) pierwsze bractwo Serca Jezusowego przy kociele pijarw w Warszawie, lecz
naboestwo propagowali szczeglnie jezuici, poczynajc od Kaspra Drubickiego, ktry napisa Serce
Jezusa meta serc stworzonych (wydane 1687).
Kult Maryi czy Jean Eudes z kultem Serca Jezusowego. Czsto jednak kwestionowano niektre
aspekty czci maryjnej. Znalazo to swj wyraz w jansenistycznie ustawionym traktacie kapana Adrien
Bailleta (zm. 1706) O prawdziwym naboestwie do Najwitszej Dziewicy i nalenym Jej kulcie. Odrzuca on wiar w Niepokalane Poczcie i Wniebowzicie Maryi.
Ludwik Maria Grignion de Montfort (1673-1716), prawdopodobnie czciowo pod wpywem polemik,
ktre wywoao to dzieo i inne, bardziej jednak na podstawie osobistych przey i teologicznych refleksji
szerzy cze Maryi i pisa o Niej. Najsawniejszym jego dzieem jest Traktat o prawdziwym naboestwie do Najwitszej Dziewicy. Nie wiadomo wszake, jak szeroko siga wpyw jego pism, bo wymieniony traktat odkryto w rkopisie dopiero w XIX wieku.
W Polsce cze Maryi szerzyli szczeglnie jezuici, karmelici i dominikanie w sodalicjach, bractwach
szkaplerznych i racowych. Staa si ona celem dziaania marianw i miaa znakomitych propagatorw
w Stanisawie Papczyskim i Kazimierzu Wyszyskim.
Jasna Gra bya najwaniejszym orodkiem kultu maryjnego. W 1717 roku (8 IX) biskup krakowski
Jan Pawe Woronicz z trzema innymi biskupami dokona uroczystej koronacji Cudownego Wizerunku. Uroczysto, obchodzon przez ca oktaw, wykorzystano do katechezy pielgrzymw i udzielenia
kilkunastu tysicom ludzi sakramentu bierzmowania. Specjalne naboestwa z tej okazji odprawiano nie
tylko na Jasnej Grze, ale w caym kraju, z niewtpliwym poytkiem duchowym.
Pobono, bractwa i pielgrzymki
Liturgia pocigaa lud mniej treci obrzdw, a wicej zewntrzni opraw: wieloci szat liturgicznych,
barokowym wystrojem kociow i muzyk. Modlitwa liturgiczna w tym si gubia, a kazania nie przybliay uczestnictwa w liturgii mszy. Komuni uznawano za osobist pobono, a nie za wsplnotowy
udzia w Eucharystii.
Lud by wszake pobony, lecz wola paraliturgiczne formy pobonoci, a kapani je aprobowali, czy
nawet rozbudowywali. Urzdzano wic procesje pokutne, pielgrzymki, dramatyczne widowiska religijne.
Rozpowszechnio si wznoszenie kalwarii i naboestwo do Mki Paskiej, obok naboestw do Serca
Jezusowego i Matki Najwitszej. Chtnie odprawiano naboestwa eucharystyczne przed zocist monstrancj w ksztaci soca, umieszczan na tronie, nad tabernakulum.
Pobono nadal pielgnowano w bractwach, dawnych i nowych ktre miay wasne otarze i urzdzay
bogate procesje, z chorgwiami relikwiami i Najwitszym Sakramentem. Sodalicje mariaskie coraz
liczniejsze, objy (od 1751) take dziewczta i kobiety. Przynaleno do bractw dawaa moliwo zy-
186
skiwania odpustw. Wzroso zainteresowanie nimi, a take dniami odpustowymi w miejscach pielgrzymkowych i w kocioach zakonnych.
Rozwj pobonoci barokowej wskazuje, e idee Owiecenia nie zaniepokoiy prostego ludu, ktry zachowa swoj wiar. Wiksze zagroe dla niej stanowia jansenistyczna pobono, ktra w XVIII wieku by intelektualna i psychologiczna. Wyksztaceni katolicy chtnie czytali literatur duchow jansenistw, lecz ich zbyt rygorystyczna pobono odpychaa lud, W niektrych rodowiskach jansenistycznych wystpia fascynacja cudami i irracjonalizm. Gone stay si uznane przez nich za cudowne, wydarzenia przy grobie Francois de Paris (1680-1727), ktry z wasnego wyboru pozosta diakonem do koca ycia. Doprowadziy one (1732) ludzi do publicznej pokuty na cmentarzu, poczonej z wzajemnym
biczowaniem si,
Pobono katolicka nie wyeliminowaa zabobonnoci, ktra naduywaa niekiedy sakramentaliw. Powoli uwalniano si od psychozy czarw. Ostatnie spalenie czarownic w Wrzburgu urzdzono w 1749
roku (1775 w Kempten, 1782 w Glarus).
W Polsce psychoza czarw trwaa prawie do koca XVIII wieku. Procesy czarownic i palenie ich na stosie nasiliy si w drugiej poowie XVII wieku, a punkt szczytowy osigny na pocztku XVIII wieku.
Dlatego nie byy w peni skuteczne gosy protestu i sowa krytyki, wypowiadane take przez niektre
synody diecezjalne (wocawski 1703, pocki 1727, chemiski 1745). Zmniejszya si jedynie liczba procesw, gdy wyjednany (1703) przez biskupa kujawskiego Stanisawa Szembeka reskrypt krla Augusta
II zakaza miastom sdzi czarownice pod kar tysica dukatw, a wsiom pod kar mierci. Tragiczne
spalenie (1775) w Doruchowie 14 kobiet skonio sejm warszawski w roku nastpnym do wydania zakazu
wnoszenia do sdw spraw czarw, a take stosowania tortur. Na drodze samosdu dopuszczono si w
Poznaniu jeszcze w 1793 roku ostatniego spalenia kobiety, uznawanej za czarownic.
Pobono barokowa, dajca ludziom zadowolenie przez swe bujne formy, w mniejszym stopniu ni pobono potrydencka ksztatowaa moralno i obyczaje.
Pobono sarmacka
Sarmatyzm jako polski prd kulturalny rozwija si od XVI wieku, lecz w XVIII wieku ujawni wypaczenia, do ktrych zalicza si megalomani narodowo-stanow, ksenofobi, poczucie nieograniczonej wolnoci osobistej szlachty, a take nietolerancj i dewocj. Dwa ostatnie zjawiska traktuj niektrzy jako
wynik polskiej pobonoci barokowej, nazywajc j pobonoci sarmack,
W Polsce, w drugiej poowie XVII wieku wskutek wojen, a za panowania Sasw wskutek politycznego i
ekonomicznego rozprzenia kraju, pobono jeszcze mniej ni gdzie indziej ksztatowaa obyczaje. Do
wiadomoci narodowej nastpnych pokole weszo rozpowszechnione wwczas obarstwo i pijastwo
(za krla Sasa jedz, pij i popuszczaj pasa). Mona do nich doda wanie i procesy ssiedzkie, warcholstwo na sejmikach i sejmach, niezgody rodzinne, a przede wszystkim ucisk chopw (czciowo wskutek
kryzysu ekonomicznego). Zagroenie polityczne ze strony innowierczych pastw (Szwecji, Prus i Rosji)
wyrabiao przekonanie, e ostoj Polski jest katolicyzm, zwaszcza dziki opiece jej Krlowej z Jasnej
Gry.
Sporo objaww za wymieniay (rzadko odbywane w XVIII wieku) synody diecezjalne, ktre jednak
mao skutecznie wprowadzay rodki poprawy. Benedykt XIV napomina biskupw polskich, by sdy
kocielne nie feroway zbyt pochopnie wyrokw o niewanoci maestw.
Nie goszono ju, jak w poprzednim okresie, kaza w obronie uciskanego ludu. Tworzono jedynie fundacje na cele charytatywne i zwikszano liczb szpitali parafialnych, a zarzdzenia synodw diecezjalnych staray si zapewni im dobry zarzd, chorym za i starcom naleyt opiek. W Warszawie misjonarz Piotr Gabriel Baudouin zasyn sw 50-letni (1717-1768) dziaalnoci dobroczynn. Opiekowa
si podrzutkami i doprowadzi do fundacji przytuku, przeksztaconego jeszcze za jego ycia w szpital
generalny Dziecitka Jezus.
187
Wystawno sztuki
Sarmatyzmowi w Polsce przypisuje si stosowanie form wasnych w sztuce, przy zachowaniu i kultywowaniu tradycji artystycznych. W wyniku tego utrzymano nie wystpujcy ju w innych krajach typ nagrobka lezcego i rozpowszechniono portret trumienny. W malarstwie zachowano dawny schemat portretu, a w obrazach otarzowych pokazywano postacie w sarmackich strojach. Sarmatyzm rzekomo spowodowa i to, e chtnie umieszczano w kocioach obrazy polskich witych. To ostatnie trudno mu
przypisywa, gdy uwzgldnianie swoich witych byo powszechn tendencj. Tak czyniy zakony we
wasnych kocioach.
Barok nie przesta dominowa w Polsce, jak w caej Europie, do poowy XVIII wieku.
Kocioy barokowe posiaday dekoracyjne fasady i kopuy. Byy budowlami o ukadzie centralnym lub
centralno-podunym, co odpowiadao religijnemu nastawieniu, by wzrok wiernych kierowa na gwny
otarz, ozdobny i bogaty. Iluzjonistyczne malowida kopu miay wznosi myli modlcych si ku niebu.
We Woszech najwybitniejszymi architektami byli: Lorenzo Bernini (zm. 1680) i jego wsppracownik
Francesco Borromini (zm. 1667), ktry jednak doprowadzi do przesady stosowanie malowniczych
efektw, nadajc kocioom ekscentryczne ksztaty.
W Hiszpanii wybitny architekt i rzebiarz Jose de Churriguera (zm. 1723) oraz jego bracia Joaquin i
Alberto upodobali sobie dekoracyjno form oraz obfito rzeb i malowide, zapocztkowali wic faz
bujnego hiszpaskiego stylu barokowego, od nich nazwanego estilo churrigueresco (lub: churrigueryzmem).
Francja, jak chyba aden inny kraj, wybudowaa w tym okresie wiele kociow i klasztorw barokowych. Najpikniejsze powstay w Paryu, dziki wybitnym architektom Jacques Le Mercierowi (zm.
1654), Francois Mansartowi (zm. 1666) i Jules Hardouin-Mansartowi (zm. 1708).
W Niemczech, odbudowujcych si po wojnie 30-letniej, dziaali obcy i rodzimi architekci. Z tych drugich wybitnymi byli: Johann Dientzenhofer (zm. 1726), Johann Bernhard Fischer von Erlach (zm.
1723) i Cosmas Damian Asam (zm. 1739). Najpikniejsz architektur barokow posiada katolicki koci w Drenie (Hofkirche).
W Polsce powstao take wiele kociow barokowych (20 w samym Krakowie). Byy one na og dzieami woskich architektw (bracia Giovanni i Giorgio Catenaci, Pompeo Ferrarii in.). Wspaniay koci
akademicki w. Anny w Krakowie zbudowa holenderski architekt Tylman van Gamerena (spolszczone
nazwisko: Gamerski, zm.1706).
W malarstwie do 1674 roku przewaa raczej prosty styl przy gbi ikonograficznej treci. Potem weszo
ono w stadium dekoracyjne. O ile mona do sztuki barokowej odnie stosowan wobec wymowy zasad,
e powinna poucza i wzrusza, to w drugim stadium bardziej posugiwano si rodkami, wywoujcymi
podziw i wzruszenie.
We Francji, za Ludwika XIV, powstao mniej obrazw religijnych ni w innych krajach. Philippe de
Champaigne (zm. 1674) skoczy dziaalno pokolenia Simon Voueta (zm. 1649), Georges de la Toura
(zm. 1657) i Eustach Le Sueura (zm. 1655), dla ktrych w twrczoci istotny by obraz pogbiony
analiz psychologiczn, o spokojnej kompozycji i powcigliwym kolorycie. Wystawno i dekoracyjno ujawnia si w malarstwie Charles Le Bruna (zm. 1690) i Pierre Mignarda (zm. 1695). Pierwszy z
nich, wsptwrca i rektor Krlewskiej Akademii Malarstwa i Rzeby, jako ucze Nicolas Poussina (zm.
1665) przetwarza jego klasycyzm w pompatyczn dekoracyjno. Zostawi wicej dzie o tematyce
wieckiej ni religijnej. Mia decydujcy wpyw na uksztatowanie si stylu Ludwika XIV. Z nim rywalizowa Mignard, ktry czciej zajmowa si tematami religijnymi. Jego dzieem jest kompozycja dekoracyjna w paryskim kociele Val-de-Grace.
Woskie malarstwo religijne miao nadal zwolennikw eklektyzmu. Nalea do nich jezuita Anorea Pozzo (zm. 1709), malarz, rzebiarz, architekt i teoretyk sztuki. By mistrzem malarstwa iluzjonistycznego,
ktrego przykadem jest jego polichromia w kociele w. Ignacego w Rzymie.
Na woskim malarstwie iluzjonistycznym wzorowano si w Niemczech, gdzie tworzono olbrzymie kompozycje dekoracyjne na sklepieniach i kopuach nowo zbudowanych kociow. Johann Michael Rott-
188
mayr (zm. 1730) by twrc takich kompozycji w kociele w. Karola Boromeusza w Wiedniu i w innych kocioach.
W Hiszpanii, w ktrej sztuka przeywaa w XVII wieku swj zoty okres, po Jos Riberze (zm. 1652),
Francisco de Zurbaranie (zm. 1664) i Diego Rodriguez de Silva y Velasquezie (zm. 1660) tworzy jeszcze Bartolome Esteban Murillo (1617-1682), artysta gboko religijny. Jego twrczo uwzgldniaa
przede wszystkim tematyk hagiograficzn. Najwiksz saw przyniosy mu obrazy Najwitszej Maryi
Panny Niepokalanie Pocztej, bardzo wwczas czczonej w Hiszpanii.
W Polsce tworzyli artyci obcego pochodzenia, z ktrych Tominaso Dolabella (zm. 1650) sta si najbardziej znanym jako mistrz religijnych obrazw w katedrze wawelskiej i klasztornych kocioach krakowskich. Jego rodak z Woch, Michel-Angelo Palloni (zm. ok. 1719) by wybitnym twrc barokowych
polichromii w Polsce, wzorujc si na rzymskim malarstwie dekoracyjnym. Franciszek Lekszycki (zm.
1668), bernardyn krakowski, by odtwrc obrazw wielkich mistrzw (Rubensa). Jerzy Eleuter Szymonowicz-Siemiginowski (zm. 1717) wola portrety, lecz namalowa cenione obrazy: w. Anny w krakowskim kociele pod jej wezwaniem i Ukrzyowania w warszawskim kociele w. Krzya. Schyek baroku
w Polsce obejmowa jeszcze kilkadziesit lat nastpnego okresu, w ktrym tworzyli mistrzowie wielu
dziel o treci religijnej, Szymon Czechowicz (zm. 1775) i Tadeusz Kunze-Konicz (zm. 1793).
W Niderlandach, z pokolenia Peter Pau Rubensa (zm. 1640) i Anthonis van Dycka (zm. 1641) tworzyli
jeszcze Rembrandt (Harmensz van Rijn, zm. 1669) i Jacob Jordaens (zm. 1678). Pierwszy z nich, nazwany twrc nowego protestanckiego malarstwa religijnego, malowa ze szczeglnym upodobaniem
sceny biblijne, starajc si przede wszystkim wydoby prawd i uchwyci najistotniejszy moment przedstawianego wydarzenia. Bdc mistrzem wiatocienia i kontrastu, dba o realizm natury i odrzuca patos.
Rzeby barokowe znalazy si w nowych i dawnych kocioach jako otarze, ambony, chrzcielnice, konfesjonay i sarkofagi. We Woszech zasyn w tej dziedzinie Lorenzo Bernini (zm. 1680), w Hiszpani i
Alonso Cano (zm. 1667), we Francji Pierre Puget (zm. 1694), w Niemczech bracia Cosmas Damian
Asam (zm. 1739) i Egid Quirin Asam (zm. 1750). Dziea Egida olnieway niebywaym bogactwem form
i ujciem postaci w ruchu, co sprawio, e wyrzebiony przez niego otarz Wniebowzicia w kociele
augustianw w Rohr nazwano theatrum sacrum.
W twrczoci Asamw wystpuj elementy rokoka, ktre stosowano gwnie w architekturze wntrz i
rzemiole artystycznym.
Rokoko wyroso we Francji z baroku i byo stylem sztuki w latach 1720-1780. W ornamentyce, stosowanej take w kocioach, posugiwao si licznymi zoceniami, ukadami asymetrycznymi, wygitymi,
pynnymi i mikkimi liniami. Obok baroku rokoko wytworzyo wasny styl w muzyce omawianego okresu.
Barokowa muzyka nadal si rozwijaa, stosujc obie techniki: koncertujc (stile moderna) i kompozytorsk (wokalna, stile antico) W utworach kocielnych, zwaszcza o charakterze liturgicznym, jak msze
nieszpory, motety, stosowano szerzej stile antico. Posugiwa si nim kompozytor i kapelmistrz u w.
Marka w Wenecji, Antonio Lotti (zm. 1740 w swoich licznych utworach muzyki kocielnej.
Rozwj form muzycznych na instrumenty klawiszowe dostarczy grze organowej liczne fugi, toccaty,
fantazje i preludia. Duski kompozytor i or ganista, ewangelik Dietrich Buxtehude (zm. 1707) by twrc pnocnoniemieckiej szkoy organowej i nauczycielem Johanna Sebastiana Bacha (zm. 1750).
Kompozycje Bacha stanowi szczytowe osignicie muzyki barokowej i obejmuj wszystkie jej formy i
gatunki. Do najwybitniejszych zalicza si Msz h-moll, Magnificat, Pasj wedug w. Mateusza i Pasj
wedug w. Jana.
Georg Friedrich Haendel (zm. 1759), obok Bacha najwikszy mistrz muzyki baroku, ulega wpywom
woskim i angielskim, zasyn swoimi monumentalnymi oratoriami (m.in. Mesjasz, Juda Machabeusz).
Dla kocowego okresu baroku i pocztkw klasycyzmu charakterystyczna bya twrczo kompozytorska Domenica Scarlattiego (zm. 1757), obejmujca take msze i kantaty.
W polskiej muzyce barokowej do 1700 roku panowa koncert wieloodcinkowy. Z tego czasu najwybitniejszym kompozytorem by organista katedry na Wawelu, Bartomiej Pkiel (zm. 1670), ktrego msze
189
(Missa concertata, Missa brevis, Missa pulcherima i inne) tworz najdoskonalszy polski cykl mszalny.
Opracowa on take koldy i pierwsze w polskiej muzyce oratorium Audite mortales.
Niezbyt obfita polska twrczo hymniczna posiada znakomite Hymni ecclesiastici kapelmistrza krlewskiego, Jacka Ryckiego (zm. 1707), ktry by te autorem wielu religijnych utworw koncertujcych.
Twrc motetw koncertujcych sta si ostatni z wybitnych polskich kompozytorw tego okresu, Grzegorz Gerwazy Gorczycki (zm. 1734). Jego za Completorium na chr i instrumenty mona zaliczy do
europejskich dzie muzyki barokowej.
190
Czwarty okres
1758 - 1850
WSTRZSY REWOLUCYJNE
Zostay zapocztkowane przez niewiadome tego dwory burboskie, gdy wypdziy si jezuitw z swych
krajw. Wstrzsny w pierwszym rzdzie papiestwem, ktre z wielkim trudem pokonywao wrogie idee i
systemy, jak absolutyzm katolickich monarchw, febronianizm i jzefinizm.
Wydarzenia w Europie, zwaszcza od wybuchu Wielkiej Rewolucji Francuskiej (1789), wywary decydujcy wpyw na ycie Kocioa Powszechnego i ograniczyy jego misyjne dziaanie.
Francja, dotknita schizm, powrcia do jednoci z Kocioem Powszechnym za Napoleona, ktry majc
hegemoni polityczn w Europie, narzuca innym krajom swoj polityk kocieln.
Legalizm w ujciu Kongresu Wiedeskiego i restauracja ustroju monarchicznego pozornie suyy Kocioowi, faktycznie spowodoway niekorzystny sojusz otarza z tronem, tak silnie atakowany przez liberaw.
Liberalizm i ultramontanizm byy najsilniejszymi nurtami ycia politycznego i kocielnego, ktre powstay w tym okresie. Przed jednym i drugim broniy si pastwa, ktre dokonay rozbioru Polski, Polacy
wic cierpieli narodowo i religijnie w Rosji i Prusach.
W krajach Ameryki Pnocnej katolicyzm szybko si rozwija, natomiast wstrzsw doznawa w krajach
latynoamerykaskich, ktre odrzucajc wadz europejskich pastw kolonialnych, najczciej oddaway
j w rce liberaw i ulegay szczeglnym wpywom masonerii.
W europejskich krajach protestanckich katolicy nadal stanowili diaspor, ale stopniowo zyskali prawa
polityczne.
Silny charakter wyznaniowy prawosawnego imperium rosyjskiego i religijny islamskiego imperium
otamaskiego nie pozwoli w nich na zmian trudnej sytuacji katolikw i unitw, wbrew staraniom Stolicy Apostolskiej.
Misje, po dugim upadku, oywiy si dziki staraniom Grzegorza XVI i weszy na drog rozwoju. Problemem dla nich bya kolonialna polityka pastw europejskich.
Katolickie ycie umysowe i religijne, po kadorazowych wstrzsach rewolucyjnych odnawiane, wicej
toczyo si w okopach walki z wrogimi ideami, jak racjonalizm, liberalizm, materializm, mniej za rozkwitao w formach, ktre zbyt wolno starano si dostosowa do nowych warunkw dziaalnoci Kocioa.
Rozdzia 22
PAPIESTWO, WROGIE IDEE I SYSTEMY
Klemens XIII 1758 - 1769
Klemens XIV 1769 - 1774
Pius VI 1775 - 1799
Pius VII 1800 - 1823
Leon XII 1823 - 1829
Pius VIII 1829 - 1830
Grzegorz XVI 1831 - 1846
Pius IX 1846 - 1878
Zanim wybucha Wielka Rewolucja Francuska, narastay napicia polityczne, spoeczne i ekonomiczne,
zrodzone z konkretnych sytuacji pastw i z idei szerzonych przez ludzi Owiecenia. W historii powszechnej mwi si o kryzysie starego adu (1763-1789), przy czym widzi si jego przyczyny w przestarzaym systemie przywilejw oraz prowincjonalnych i stanowych partykularyzmw, w legitymizmie
191
opierajcym si na religii, w prymacie interesw dynastycznych nad narodowymi. W ramach tego kryzysu nie obyo si bez konfliktw papiestwa i Kocioa z katolickimi wadcami, a nawet z duchownymi
ksitami elektorami i niektrymi biskupami. Ujawniy si one w walce o zniesienie zakonu jezuitw, w
stale jeszcze ywotnym jansenizmie, w nowo sformuowanym febronianizmie, w realizowanym terezjanizmie i jzefinizmie. Absolutyzm rozbiorcw Polski, zarwno katolickiego cesarza austriackiego, jak te
protestanckiego krla pruskiego i prawosawnego cara rosyjskiego, hamowa rozwj katolicyzmu na ziemiach polskich. Militarnie bezskuteczna bya walka konfederacji barskiej, cho bohaterstwo konfederatw znalazo u romantykw uwielbienie i ksztatowao ducha narodowego w XIX wieku.
Konklawe i papiee (do 1799)
Wadcy katoliccy wypowiadali yczenie, by nowy papie po Benedykcie XIV (zm. 1758) by dobrym
pasterzem, bezstronnym ojcem wszystkich chrzecijan i przypomina zmarego poprzednika. Konklawe
trwao ptora miesica na skutek ekskluzywy zastosowanej przez Francj wobec kardynaa Cavalchiniego, biskupa Ostii.
Klemens XIII (1758-1769), wybrany 6 lipca, by Wenecjaninem z pochodzenia. U Benedykta XIV cieszy si wzgldami, cho w swoim usposobieniu by jego przeciwiestwem: agodny i pokojowo nastawiony, skonny do kompromisu, przez co wydawa si by chwiejny w decyzjach, niechtny zmianom, a
wic z natury konserwatywny. Wyksztacony i pobony, jako biskup Padwy (od 1743) odznacza si
gorliwoci i zmysem duszpasterskim. Przejty urzdem papieskim, podporzdkowa mu dobre stosunki
z dworami monarszymi.
Pontyfikat wypeniy szczeglnie trudne problemy: walka o zniesienie zakonu jezuitw, wrogie pisma
deistw i ateistw, febronianizm i jzefinizm, synod Kocioa utrechckiego, ostry spr z Parm i sabo
Pastwa Kocielnego. Konflikty z monarchami sprawiy, e papie mianowa kardynaami gwnie woskich duchownych. Jednym z najwybitniejszych nowych purpuratw (1759) by kardyna Lorenzo Ganganelli.
Krtko po otrzymaniu od dworw burboskich ultimatum co do zniesienia jezuitw papie zmar nagle
(2.02.1769) na serce.
Na konklawe, rozpocztym po dwch tygodniach, sojusz dworw burboskich czyni wszystko, by nie
dopuci do wyboru papiea, ktry byby przychylny jezuitom. Wybrano (19.05.1769) w kocu kardynaa Ganganellego, Klemensa XIV, ktry nie da wczeniej przyrzeczenia, e zniesie jezuitw, o co go
posdzano, natomiast wypowiedzia si jako kardyna oglnikowo, a nawet to napisa, e papie ma wadz zniesienia kadego zakonu.
Klemens XIV (ur. 1705) by od 18 roku ycia w zakonie franciszkaskim. Po studiach uczy w kolegiach, nastpnie zosta rektorem kolegium w. Bonawentury w Rzymie i konsultorem inkwizycji. Jako
kardyna (od 1759) wszed w blisze kontakty z burboskimi poselstwami w Rzymie. Odznacza si dobr znajomoci teologu i zainteresowaniem do nauk przyrodniczych. Mia atwo kontaktowania si z
ludmi, lecz brakowao mu umiejtnoci rzdzenia i doboru wsppracownikw.
Picioletni pontyfikat wypeniy nieumiejtne i bezowocne starania o zapewnienie Kocioowi wewntrznego pokoju, ktrego nie osign, cho powici dla niego zakon jezuitw. Otaczajca go z powodu
kasaty tego zakonu wrogo wywoaa depresj i lk przed otruciem, lecz bezpodstawna bya plotka po
mierci (22.09.1774), e zosta otruty. Kolejne konklawe trwao ponad cztery miesice. Ciyo nad nim
brewe kasujce zakon jezuicki, wydane rok wczeniej, lecz jeszcze nie wszdzie wykonane i stale dyskutowane w kolegium kardynalskim. Grupa kardynaw zelantw, ktrzy potpiali ulego Klemensa
XIV wzgldem monarchw, zdecydowaa si po wielu naradach na kandydatur kardynaa Gianangela
Braschiego. Uchodzi on za przyjaciela jezuitw, ale trzyma si z dala od wszelkich sporw. Gdy popar
go pose francuski, kardyna Francois-Joachim de Bernis, a Hiszpania i Austria nie zgaszay dalszych
zastrzee, zosta wybrany (15.02.1775).
Pius VI (ur. 25.12.1717 w Cesenie), po studiach prawniczych zacz sw dziaalno w Rzymie jako sekretarz Benedykta XIV, potem by skarbnikiem kamery apostolskiej, kreowany w 1773 roku kardynaem.
Zyskiwa sobie sympatie ujmujcym wygldem, wytwornymi manierami i byskotliw wymow. By
192
pobony, prawy i nienaganny w yciu osobistym, lecz te wszystkie przymioty nie wystarczay do umiejtnego kierowania (1775-1799) trudnymi sprawami wczesnego Kocioa, a nawet Pastwa Kocielnego, zwaszcza e opar si w jego administracji na nepotach.
Umiarkowany w polityce, papie nie posiada wystarczajco energii do dziaania, mia za podzielon
kuri i gubi si wrd sprzecznych opinii. Od pocztku pontyfikatu sta przed bardzo trudnymi problemami polityczno-kocielnymi w cesarstwie, Francji i Portugalii. Najtrudniejszym wszake by problem
ustosunkowania si do Wielkiej Rewolucji Francuskiej.
Walka z jezuitami
Walka ta staa si zaciek, gdy do ataku pisarzy i teologw doczyli si politycy. Zakon Towarzystwa
Jezusowego liczy wwczas ponad 24 tysice ojcw i braci, mia okoo 700 kolegiw i prowadzi 270
misji, zajmujc si nadto dziaalnoci naukow, pimiennicz i duszpastersk. W polemikach silnie akcentowano, czsto przesadnie, jego polityczne wpywy i znaczenie.
Walka rozpocza si, gdy Benedykt XIV uzna (1.04.1758) patriarch lizboskiego, kardynaa Francisca
de Saldanha, wizytatorem zakonu jezuickiego w monarchii portugalskiej. Jezuitom zarzucano niedozwolone zajmowanie si handlem, a po zamachu na krla (3.09.1758) udzia w spisku. Za kar zagarnito
(1759) ich dobra, nastpnie uwiziono okoo 180 zakonnikw, spalono na stosie sdziwego ojca Gabriela
Malagrid, spowodowano mier ponad osiemdziesiciu innych jezuitw, nakaniano pozostaych do
porzucenia zakonu, opornych za wywieziono do Pastwa Kocielnego.
Francja przystpia do walki z jezuitami, rozdmuchujc afer generalnego ministra zakonu, Antoinea
Lavalettea, ktry jako przeoony misji na Martynice, zakupi plantacje i sprzedawa plony z nich w
Europie, by zapewni placwkom misyjnym samowystarczalno. Wojna, podczas ktrej Anglicy zagarnli wiele statkw francuskich z adunkami, wywoaa upadek domw handlowych, przez ktre dziaa,
co z kolei spowodowao jego zaduenie. Chocia parlament paryski, jako najwysza instancja sdownicza, orzek pocztkowo, e dugi obciaj osobicie Lavalettea, ekscytowano opini oskaraniem caego
zakonu. Do zarzutw dodawano wspodpowiedzialno za zamach (1751) na ycie Ludwika XV. W
urabianiu opinii niema rol odgrywaa krlewska faworyta, Antoinette Poisson de Pompadour, ktrej
pozycj u boku krla atakowali jezuici. Gdy parlament francuski zmieni (1760) orzeczenie i poszed za
gosem opinii, oboono sekwestrem ich dobra o wartoci najmniej 60 milionw frankw. W 1762 roku
zajto najpierw dobra zakonne, a nastpnie likwidowano domy.
Dekret krlewski ogosi (26.11.1764) definitywne zniesienie zakonu we Francji i jej koloniach. adnego
znaczenia nie miaa (7.01.1765) bulla Klemensa XIII Apostolicum Pascendi, ktra podkrelaa poytek
zakonu dla Kocioa Powszechnego i na nowo go uznawaa.
Hiszpania rozprawia si z jezuitami w tym samym czasie, za Karola III (1759-1788). Wpyw na to mia
minister Bernardo Tannucci, zapatrzony w absolutyzm wadzy pastwowej. Wykorzysta bunt, ktry
wybuch (1766) w kraju z przyczyn ekonomicznych i spoecznych, by obarczy jezuitw wspodpowiedzialnoci. W walce z nimi, zwaszcza po mierci (1766) ich opiekunki, krlowej Elbiety, popary go
niektre osobistoci kocielne, jak genera augustianw Vasquez.
Dekret krlewski (27.02.1767), bez podania powodw usuwa jezuitw z wszystkich posiadoci Korony
hiszpaskiej i zajmowa ich majtki. Wywieziono wic okoo 4400 zakonnikw, a gdy Pastwo Kocielne wzbraniao si przyj grup wygnacw z kolonii, osadzono ich na Korsyce.
Za przykadem Hiszpanii poszy kraje z ni zwizane: Parma i Piacenza (1767), Neapol (1767) i Malta
(1768).
Bezsilno papiea wobec tych poczyna omielia dwory burboskie do dania zniesienia zakonu. Od
podjcia bolesnej decyzji uchronia go naga mier (2.02.1769).
Brewe kasacyjne i restytucja
Nowy papie, Klemens XIV, wybrany z przekonaniem, e zniesie zakon jezuitw, ociga si cztery lata.
Francuski pose, kardyna Francois-Joachim de Bernis, z upowanienia wszystkich dworw burboskich
da tego ju wkrtce (22.07.1769) po konklawe. Klemens XIV po kilku miesicach wyrazi zgod w
193
licie do krla francuskiego, Ludwika XV, i hiszpaskiego, Karola III, lecz nie poda daty, proszc o
cierpliwo, albowiem przeciw kasacji istniaa w Rzymie silna opozycja z obawy o straty, jakie poniesie
Koci, zwaszcza w szkolnictwie i na misjach. Dwory burboskie nie chciay duej czeka. W 1772
roku pose hiszpaski postawi papieowi ultimatum: jeeli zakon jezuitw nie zostanie zniesiony, Hiszpania wypdzi wszystkie zakony.
Stanowisko Austrii, ktra cofna zastrzeenia co do kasaty jezuitw, a nawet sama wkrtce przystpia
do redukcji klasztorw, przewayo szal. Poselstwo hiszpaskie w Rzymie przygotowao projekt bulli
kasacyjnej, lecz papie wyda tylko brewe (Dominus ac Redemptor).
Brewe kasacyjne, podpisane prawdopodobnie ju 9 czerwca 1773 roku, zostao najpierw przekazane monarchom, a dopiero 16 sierpnia opublikowane w Rzymie. Powoywao si na prawa papiea do zatwierdzania i znoszenia zakonw. Oglnikowo przedstawiao bdy Towarzystwa Jezusowego, ktre przez
konflikty z wadcami i innymi zakonami stao si winne niepokojw w Kociele. Raz jeden tylko wspomniao o naleganiach na Stolic Apostolsk, by zniosa jezuitw.
Stanowisko papiea byo niewtpliwie uzasadnione wieloma racjami, moe nawet konieczne, by unikn
schizmy pastw burboskich, ale stao si widocznym znakiem saboci papiestwa wobec polityki dworw katolickich i to wwczas, gdy wchodziy na teren cile kocielny.
Swoje przekonanie, e jezuici s winni zamtu w Kociele, ujawni papie, gdy po kasacie poleci wybi
(1774) medal na pamitk przywrcenia w nim pokoju. W niektrych krgach intelektualistw wychwalano go za zwycistwo rozumu. U niego wszake wzmoga si wwczas depresja i lk przed otruciem.
Dla krajw burboskich brewe stanowio usankcjonowanie wczeniejszej likwidacji zakonu. W krajach
pozaburboskich rnie ustosunkowano si do papieskiego zarzdzenia i rnie je wykonano.
Najsurowiej postpiono z jezuitami w Pastwie Kocielnym, gdzie znajdowa si ich dom generalny i
gdzie byo ich wielu po wyrzuceniu z Portugalii i Hiszpanii. Genera zakonu, siedemdziesicioletni Lorenzo Ricci (zm. 1775), z kilku najbliszymi wsppracownikami zosta uwiziony i osadzony w Zamku
Anioa. Wszczty przeciw nim proces kanoniczny, wbrew przernym oskareniom, nie wykaza winy.
Genera zmar wszake w wizieniu podczas procesu, innych zwolniono.
Jezuici na og podporzdkowali si papieskiej decyzji. Wikszo z nich dziaaa dalej jako kapani diecezjalni. Niemniej zniszczenie tego zakonu byo wielk strat dla Kocioa. Zamknito przez to kilkaset
szk i zaszkodzono misjom, ktre prowadzi.
Prusy i Rosja nie zastosoway si do brewe. Fryderyk II wyraa zadowolenie, gdy rozprawiono si z
jezuitami w Hiszpanii, wszake pozostawi ich u siebie ze wzgldu na szkolnictwo. Podobny motyw kierowa niewtpliwie Katarzyn II, gdy znaczna liczba jezuitw po pierwszym rozbiorze Polski pracowaa w szkoach na Biaorusi. Biskup mohylewski, Stanisaw Bohusz-Siestrzecewicz, podziela stanowisko imperatorowej, dy za do podporzdkowania sobie jezuitw, zapewniajc, e Pius VI wyrazi
ustnie zgod na ich istnienie (nie ma to adnego potwierdzenia w rdach). Papie dopiero w brewe Catholicae fidei uzna formalnie (1801) dalsze ich istnienie w cesarstwie rosyjskim. Pniej (1804) to samo
uczyni z jezuitami w Krlestwie Neapolu i Sycylii.
Generaowi rezydujcemu w Rosji podporzdkowali si kolejno jezuici z Anglii, Ameryki Pnocnej i
Szwajcarii. Wznowienia caego zakonu (7.08.1814) dokona Pius VII bull Sollicitudo omnium ecclesiarum. W Rzymie obawiano si wraenia, jakie sprawi to u rzdw, odradzano wic restytucj, papie
jednak kierowa si poczuciem sprawiedliwoci i potrzebami duszpasterskimi.
Jansenici i synod utrechcki
Jamsenizm we Francji, zamany jako sia polityczna, trwa przy kocu XVIII wieku jako ruch purytaski
i antyjezuicki. Nadal (do 1795) wychodzi w Paryu jego organ, niby konspiracyjny, a powszechnie znany, Nouvelles Ecclesiastiques, rozpowszechniany przez francuskich emigrantw w Niderlandach, gdzie
idee jansenistyczne byy najsilniejsze. Std sigay swymi wpywami do innych krajw, jak Austria i
Toskania.
Zrodzona z jansenizmu (1723) schizma utrechcka obejmowaa w obecnym okresie niewielu ludzi, ponad
10 tysicy. W 1763 roku urzdzono wszake synod w Utrechcie z udziaem trzech biskupw i 19 kapa-
194
nw, na ktrym uchwalono dokument o podporzdkowaniu si dekretom soboru trydenckiego oraz uznaniu sprawowanego przez biskupa Rzymu, jako nastpcy w. Piotra, takiego samego prymatu, jaki Piotr
sprawowa wobec innych biskupw w pierwotnym Kociele, co oznacza nie tylko pierwszestwo honorowe, ale rzeczywist wadz w zakresie wiary i dyscypliny. Synod owiadczy nadto, e uznaje Koci
prawosawny za schizmatycki, oraz odrzuci kilka pism jansenistycznego pochodzenia. Nie odwoa jednak wszystkich bdnych pogldw jansenizmu.
W Rzymie zastanawiano si, czy tego dokumentu nie przyj za podstaw do rozmw i porozumienia.
Klemens XIII pocztkowo do tego si skania, ale zamiar unicestwiy dziaania z Francji. Arcybiskup z
Sens, Etienne-Charles de Lemenie de Brienne, w porozumieniu z dworem krlewskim, potpi uchway
utrechckie, a pose francuski czyni usilne starania, by papie rzuci kltw na synod. Ustanowiona komisja kardynalska przyja ten sam punkt widzenia, papie wic, Klemens XIII, ogosi (1765) bull Non
sine acerbo potpienie synodu utrechckiego, obwiniajc go o korupcje, bezbone zuchwalstwo, zatwardziao w zu, buntowniczo i zarozumiao. W ten sposb utracono okazj do dyskusji i ewentualnego
pojednania, a w wiadomoci Holendrw pogbi si uraz do Rzymu za nieprzejednane stanowisko wobec starokatolickiego (jako go nazywano) Kocioa utrechckiego, ktry wiadomy posiadania sukcesji
apostolskiej swych biskupw nieraz odtd udziela sakry tym, ktrzy odczyli si od Kocioa katolickiego.
Ksita biskupi i febronianizm
Episkopalizm ksit biskupw niemieckich korzysta ju wczeniej z idei francuskiego absolutyzmu
owieconego, gallikanizmu i jansenizmu francusko-niderlandzkiego. Sta si politycznym, po okresie
episkopalizmu praktycznego, gdy z niezalen od papiestwa wadz kocieln chcia poczy ich absolutn wadz wieck, do ktrej dyli. By zarazem swoist reakcj na wzmocniony po Tridentinum
centralizm rzymski, a zwaszcza na due uprawnienia nuncjuszy apostolskich. Ideologiczne uzasadnienie
czerpa z febronianizmu, a nowy pragmatyczny ksztat znalaz w gravaminach koblenckich i punktacji
emskiej.
W Trewirze, z racji granicznego pooenia, idee francuskiego Owiecenia i jansenizmu byy najywsze.
Trewirski arcybiskup elektor Franz Georg von Schnborn (zm. 1756) skupia na zamku Ehrenbreitstein
czoowych przedstawicieli Owiecenia i episkopalizmu, do ktrych naleeli: konwertyta Jakob Georg von
Spangenberg, a take jego przyjaciel, wwczas oficja trewirski, Johann Nikolaus von Hontheim (twrca febronianizmu) i kanonista, profesor w Trewirze, Georg Christoph von Neller. Ostatni z nich wyda
anonimowo ju w 1746 roku prac: Zasady prawa kocielnego dostosowane do stanu Niemiec. Bya to
kompilacja z autorw gallikaskich, ktra ostro krytykowaa pogldy jezuickich kanonistw na ustrj
Kocioa i opowiadaa si za episkopalizmem.
Hontheim, uczony i osobicie nienaganny, czy funkcj oficjaa, a potem biskupa sufragana trewirskiego z poszukiwaniami naukowymi i dziaalnoci na rzecz reformy kocielnej. Poszukiwania te doprowadziy go do uznania pierwotnego Kocioa, z czasu Apostow i mczennikw, za idea Kocioa wszystkich czasw. O napisaniu dziea zadecydoway wszake inne okolicznoci, a wrd nich dyskusja o 14
artykuach zamierzonego konkordatu niemieckiego, prowadzona z okazji kapitulacji wyborczej (1742)
cesarza Karola VII.
Dzieo Hontheima O stanie Kocioa i prawowitej wadzy papiea ksiga pojedyncza uoona ku zjednoczeniu rozszczepionych w religii chrzecijan (De statu Ecclesiae et legitima potestate Romani Pontificis
liber singularis ad reuniendos dissidentes in religione christianos, Frankfurt 1763) ukazao si pod kryptonimem Febroniusa, std jego tezy nazwano febronianizmem. Przedstawiao ono wyidealizowany obraz Kocioa pierwszych wiekw, a posugujc si prawnymi terminami Van Espena i kanonistw z Wrzburga, mwio o istotnych prawach Kocioa (iura essentialia), koniecznych do zachowania jednoci
chrzecijastwa, oraz o elementach przypadociowych (iura accessoria). Do tych drugich zaliczyo prymat papieski, ale jedynie honorowy, bo wedug Hontheima tylko taki istnia w pierwszych omiu wiekach
Kocioa. Jurysdykcj biskupw uznawao za cakowicie niezalen od papiea, argumentujc tym, e s
nastpcami Apostow, a nie jego wikariuszami. Za nieomylny przyjmowao wycznie Koci Po-
195
wszechny i jego jedyn reprezentacj: sobr powszechny. Mwio wprawdzie o niezalenoci Kocioa,
ale te o koegzystencji i wsppracy z pastwem. Wadcom przyznawao z prawa Boego funkecj urodzonych obrocw Kocioa i uprawnienie do kontroli przedsiwzi kurii rzymskiej.
Febronianizm sta si ekstremistycznym kierunkiem politycznego episkopalizmu. Ze wzgldu na podkrelon w tytule sub wzniosej idei jednoci chrzecijan i na wczeniejsze tendencje ksit biskupw
znalaz wielu zwolennikw, nawet poza granicami Niemiec. Dzieo wic miao dalsze wydania i posugiwano si nim na uniwersytetach, cho istniay pisma zbijajce jego wywody.
Nuncjusz w Kolonii po ustaleniu, e autorem jest Hontheim, dy wszelkimi sposobami, by odwoa swe
tezy. Zanim to si stao, uoono w oparciu o nie gravamina koblenckie. Hontheim zoy odwoanie
dopiero w 1776 roku, nakoniony przez swego arcybiskupa. Chcc uspokoi opini publiczn, napisa
Komentarz do swego odwoania, przyjty jako zmiana stanowiska. Faktycznego odwoania dokona przed
mierci.
Umiarkowani episkopalici, zwaszcza biskupi, ktrzy w febronianizmie widzieli nadmierne wzmocnienie wadzy metropolitw nad sob. odrzucili te pogldy znacznie wczeniej. Nie miay za praktycznego
znaczenia w zmienionej sytuacji Kocioa w Niemczech po wybuchu rewolucji francuskiej, lecz niektre
goszono nadal w XIX wieku.
Gravamina i punktacja emska
Napicie midzy ksitami elektorami i Stolic Apostolsk, spotgowane febronianizmem, wzroso
jeszcze bardziej z powodu nowych spraw spornych. Arcybiskupi elektorzy, trewirski Clemens Venzeslaus von Sachsen, moguncki Emmerich Josep von Beidbach-Brresheim i koloski Max Friedrich von
Knigsegg-Rotheinfels, podjli wic wsplne dziaanie przeciw kurii rzymskiej. Po przygotowaniu
gravaminw przez penomocnikw, wrd ktrych by Hontheim, przyjli w Koblencji (13.12.1769) tekst
31 da wobec Rzymu. Ustalili jednak, e przedstawi je najpierw cesarzowi, bo wedug nich Koci
powinien pod cesarsk opiek odzyska sw pierwotn wolno.
Gravamina koblenckie domagay si zniesienia annat, egzempcji i rezerwacji, a take zniesienia nuncjatur, zaatwiania spraw sdowych w kocielnych instancjach krajowych, przedstawiania biskupom zarzdze rzymskich (papiea i kongregacji) do uprzedniej wiadomoci i uznania.
Do poparcia gravaminw usiowano, na prno, wcign innych biskupw. Nie uzyskano te poparcia
Jzefa II, ale przyj je nowy (od 1774) arcybiskup trewirski Friedrich Karl von Erthal, ktry czu si
zagroony kocieln ekspansj wieckiego elektora Palatynatu i Bawarii, Karla Teodora von Bayern, i
utworzeniem (7.06.1784) za jego zgod nuncjatury w Monachium.
Gdy nuncjatura zacza dziaalno (20.05.1786, jako czwarta z kolei w krajach niemieckich: po Wiedniu,
Lucernie i Kolonii), pogbia napicie midzy arcybiskupami i Rzymem, gdy uznali jej kompetencje za
naruszenie swych uprawnie.
Punktacja emska zostaa wywoana tymi napiciami. Obejmowaa 22 artykuy o reformie kocielnej w
duchu episkopalizmu, w tym zniesienie nuncjatur lub co najmniej ograniczenie ich uprawnie. Papieowi
nie odmawiaa prymatu jurysdykcyjnego, ale odrzucaa to, co uznawaa za narzucone przez Dekrety
pseudoizydorskie. Punktacj uoyli na posiedzeniu w Ems (25.08.1786) penomocnicy trzech elektorw
arcybiskupw reskich i ksicia arcybiskupa salzburskiego. Cesarza Jzefa II proszono o popieranie jej w
Rzymie, a gdyby nie zostaa tam przyjta, o zwoanie soboru narodowego, on jednak postulowa przedyskutowanie sprawy z caym episkopatem, gdy nie by zainteresowany wzmacnianiem wadzy arcybiskupw elektorw.
Rzym w odpowiedzi przedstawi (1789) czterem metropolitom reskim brewe i memoria o potrzebie
karnoci kocielnej, opartej na prymacie Pitrowym, lecz obieca zbada nadesane gravamina. mier
Jzefa II i rewolucja francuska odsuny problemy ksit biskupw niemieckich na dalszy plan, wkrtce
za wystpiy inne palce kwestie.
196
Reformy Marii Teresy

Cesarzowa Austrii (1740-1780), religijna, impulsywna i dumna, bya crk pobonego, lecz mao tolerancyjnego cesarza Karola VI, ktry dokona rekatolicyzacji lska. Podejmujc wic reformy pastwowe pod wpywem Owiecenia, nie moga nie obj nimi Kocioa, zwaszcza e w cesarstwie potrzebowa reform, a poza tym w pojciu wadcw stanowi integraln cz pastwa (Koci pastwowy).
Reformy kocielne wprowadzano z ideologicznym uzasadnieniem (terezjanizin), e nale do uprawnie
monarchy i dokonuje si ich dla dobra pastwa i Kocioa. Przyjto te jako zasad, e kompetencjom
monarchy podlegaj wszystkie sprawy kocielne z wyjtkiem tych zada duszpasterskich, ktre Chrystus
wyranie przekaza Apostoom.
W realizacji reform, a chyba te w inspiracji pomocni byli doradcy cesarzowej (wielka czwrka): lekarz
dworski, ulegajcy jansenizmowi i wrogi jezuitom: Gerard van Swieten; spowiednik cesarzowej o rygorystycznym, jansenistycznym nastawieniu, prepozyt augustianw, Ignaz Mller; prawnik Karl Anton von
Martini oraz prepozyt kapituy katedralnej (a pniej biskup sufragan) Ambros von Stock. Wiernym ich
wykonawc sta si wolnomyliciel i zimny polityk Wenzel Anton Graf von Kaunitz-Rietberg, ktrego
naczeln ide byo przeksztacenie krajw monarchii habsburskiej w nowoczesne pastwo absolutystyczne, wspierane przez Koci. Gdy przebywa w Paryu jako ambasador, uleg wpywom gallikanizmu i
deizmu, a swj program wobec Kocioa zacz realizowa w Lombardii.
Maria Teresa, zasuona jako reformatorka pastwowego aparatu sprawiedliwoci, finansw i szkolnictwa (w tym take nauczania teologicznego), powoaa (1750) komisj rzdow do sprawowania nadzoru nad finansow gospodark kocielnych instytucji. Szczegln uwag zwrcia na zakony, przy czym
nie mona wtpi w jej szczer trosk o podniesienie duchowego i intelektualnego poziomu zakonnikw.
Podajc to jako motyw, zakazaa (1770) skadania uroczystych lubw zakonnych przed ukoczeniem
dwudziestego czwartego roku ycia. Ograniczya nastpnie pobyt zakonnikw poza klasztorem, nakazaa
im uprawianie duszpasterstwa przy kocioach klasztornych i odsuna ich od szk. Majtki pierwszych
skasowanych (1769) klasztorw przekazaa ubogim parafiom. Z wasnoci zniesionego zakonu jezuitw
utworzya Fundusz Edukacyjny, a szkolnictwo powierzya Nadwornej Komisji Edukacji.
Cesarzowa, religijna na sposb jansenistyczny, wystpia przeciw egzorcyzmom, procesjom i formom
pobonoci, ktre w oczach ludzi Owiecenia uchodziy za zabobon. Nie bya tolerancyjna, ale wyrazia
zgod na dziaalno masonerii, czego nie uczyni aden inny wadca katolicki. ydom natomiast zabronia przebywa w Wiedniu, a protestantw z swych ziem dziedzicznych, Karyntii i Styrii, polecia nakania si do przyjcia katolicyzmu. Policyjnym przymusem doprowadzano te opornych katolikw do
uczestniczenia w niedzielnej mszy witej i odprawiania wielkanocnej spowiedzi.
Jefinizm
W Austrii zapocztkowany przez Mari Teres interwencjonizm pastwowy w yciu Kocioa rozwin
jej syn i wspregent (od 1770) Jzef II. W jednym rni si od matki: by tolerancyjny wobec innych
wyzna, ogaszajc (1781) po jej mierci edykt, ktry zapewnia wszystkim obywatelom wolno sumienia, zostawiajc jedynie pewne ograniczenia, jak zakaz budowy synagog czy zakaz stawiania dzwonnic
przy zborach ewangelickich. Nakaza natomiast kapanom katolickim bogosawi maestwa mieszane,
z ustaleniem e synowie bd wychowywani w religii ojca, a crki w religii matki.
Organem wykonawczym kocielnej polityki Jzefa II by (1770) Wydzia Spraw Kocielnych, ktry
ogosi ogromn liczb (okoo 6000) rozporzdze. Cesarz, majc pewne predyspozycje psychiczne (samotnik, surowy, zawzity, bez poczucia humoru, drobiazgowy), by bezwzgldny w wprowadzaniu swoich reform. Nie rozumiejc sensu ycia zakonnego, znis klasztory kontemplacyjne, innym poleci zajmowa si poytecznymi zajciami, jak pielgnowanie chorych, szkolnictwo i nauka. Ponad 700 klasztorw objto kasacj i rozpdzono okoo 38 tysicy zakonnikw i zakonnic. Budynki klasztorne przeznaczono na magazyny, spichlerze i warsztaty, a majtki przekazano Funduszowi Religijnemu, z ktrego
uposaano nowe parafie lub zakadano szkoy i szpitale.
Wprowadzajc nowy podzia Kocioa na diecezje, stosowano zasad, e ich granice powinny pokrywa
si z granicami poszczeglnych krajw monarchii. Cesarz pragn te utworzy tak sie parafialn, by z
197
kadej miejscowoci mona byo doj do kocioa w cigu godziny, tym bardziej e proboszcz mia by
w pewnym stopniu funkcjonariuszem pastwowym i dziaaczem owiatowym: mia z ambony czyta i
objania cesarskie zarzdzenia, szerzy wiedz rolnicz i sanitarn, zwalcza przesdy. mieszne stao
si szczegowe ustalenie porzdku naboestw, z wyliczeniem, kiedy i ile pali wiec, za co krl pruski
obdarzy Jzefa II przydomkiem arcyzakrystianina Kocioa rzymskiego.
Nie pominito sprawy wychowania ksiy w nowym duchu pastwowo-kocielnym. Cesarz, znajc niech wielu biskupw do jego zarzdze, postanowi pozbawi ich wpywu na seminaria diecezjalne.
Utworzono wic (1783) pi seminariw generalnych, dla piciu krajw monarchii austriackiej (Wiede,
Peszt, Zagrzeb, Praga, Lww), ktrym przyznano (1786) wyczno ksztacenia kleru. Opat benedyktyski Franz Stephan Rautenstrauch, przyboczny teolog i doradca cesarza, przygotowa program ksztacenia duchowiestwa, nie pozbawiony elementw pozytywnych, ale podrczniki zostay nasycone doktryn
gallikanizmu, jansenizmu i febronianizmu.
Reformy te budziy sprzeciw nie tylko duchowiestwa, ale i przywizanego do dawnych obrzdw i zwyczajw ludu. Papie wszake zgasza najwikszy sprzeciw, chocia najmniej skuteczny. Gdy nie pomagay noty protestacyjne, skadane przez kolejnych nuncjuszw wiedeskich, Giuseppa Garampiego i G.
B. Caprar, Pius VI odby apostolsk podr do Wiednia (1782), gdzie przyjto go okazale, ale nie wycofano si z dokonywanych reform. W broszurze za Was ist der Papst odmawiano mu uprawnie do
zajmowania si wewntrznymi sprawami Kocioa w pastwie. Grozio to zerwaniem wzajemnych stosunkw, przed czym uchronia rewizyta Jzefa II w Rzymie. Wprawdzie nie doprowadzia ona do odwoania wydanych zarzdze, ale przygotowaa zawarcie konkordatu (1784) dla Ksistwa Mediolanu i
Mantui.
Wgrzy stanli w szczeglnie silnej opozycji, ale kierowali si gwnie motywami politycznymi, gdy
Jzef II odbiera im przywileje, przekrelajc tym odrbno Krlestwa Wgierskiego. Natomiast z motyww kocielnych prymas Wgier kardyna Josef Battyany oponowa przeciw wprowadzaniu Kocioa
pastwowego.
W Belgii opozycja kocielna i polityczna doprowadzia (1787) do rozruchw. Stumiono je, lecz w 1789
doszo do zerwania z Austri i nastpca Jzefa II, cesarz Leopold, musia prowadzi wojn, by zachowa
ten kraj pod swoim berem.
Jzef II umiera wiadomy niepowodzenia swych reform. Jego brat, cesarz Leopold (1790-1792), odwoa
wiele z nich, czciowo dlatego e by rozwaniejszy, czciowo za z powodu opozycji wewntrz monarchii i lekcji pogldowej, jak dawaa rewolucja francuska, prowadzc walk z Kocioem. Wczeniej
wszake, gdy jako Piotr Leopold by wielkim ksiciem Toskanii, popiera tamtejszy reformizm kocielny.
Synod w Pistoi
Toskania, niewielki wwczas kraj, potrzebowaa reformy sdownictwa, szkolnictwa i gospodarki, a take
ycia kocielnego, chocia wydawao si, e w niej stan Kocioa jest znakomity, gdy miaa trzy arcybiskupstwa i pitnacie biskupstw, okoo 11 tysicy kapanw diecezjalnych i co najmniej tylu zakonnikw
i zakonnic.
Reformy pastwowe Piotra Leopolda przynosiy pocztkowo sukcesy, lecz nie miay powszechnego
poparcia. Ze wzgldu na opozycj rzdy staway si coraz bardziej policyjne i coraz mniej popularne.
Napicie wzroso, gdy przystpiono do reform kocielnych.
Jzefiskie tendencje zostay w Toskanii wzmocnione popularnymi tam ideami gallikaskimi i zdominowane przez jansenizm, ktremu ulega biskup z Pistoi, Scipione deRicci, najbliszy doradca ksicia.
Zniesiono wic inkwizycj, zakazano ogaszania bulli papieskich bez zgody wielkiego ksicia, ograniczono wiek kandydatw do nowicjatu (18 lat) i do skadania lubw wieczystych (21 lat), a nastpnie
biskup deRicci przygotowa artykuy na wzr gallikaskich. Gdy inni biskupi je odrzucili, zwoa synod
diecezjalny w Pistoi (18.09.1786) z udziaem 234 duchownych i przeprowadzi przyjcie przygotowanych uchwa. Byy wrd nich duszpastersko poyteczne, jak zarzdzenie o obowizku rezydencji proboszczw, nakaz goszenia kaza, domaganie si oywienia ycia eucharystycznego (przyjmowanie komunii podczas mszy witej), ale inne stay w sprzecznoci z doktryn i praktyk Kocioa: odrzucenie
198
tzw. prywatnych mszy witych, odpustw, naboestwa do Serca Jezusowego, rekolekcji i misji ludowych. Nie do przyjcia byy przede wszystkim zasady gallikaskie, ktrymi kierowa si synod, przyjmujc za obowizujce cztery artykuy gallikaskie (z 1682 roku).
Uchway zostay szybko wydane drukiem i byy propagowane w kraju i poza nim, lecz aprobat dla nich
wypowiedzieli tylko trzej inni biskupi toskascy, (natomiast odrzuci je synod krajowy we Florencji
(1787) i przeciwstawi si im lud. Jego wzburzenie sprawio, e Ricci musia opuci Pistoj i straci biskupstwo. Pius VI bull Auctorem fidei (28.08.1794) potpi 85 zda z uchwa synodalnych, czemu Ricci
si podporzdkowa, lecz z duym opnieniem (1805).
Owiecenie w Polsce
Polsko-francuski dwr Stanisawa Leszczyskiego w Nancy by orodkiem promieniowania kultury francuskiej na Polsk, ktra staa si te chtnym odbiorc tamtejszej literatury religijnej. Idee francuskiego
Owiecenia uwiadomiy Polakom konieczno zmian w nauczaniu i wychowaniu. Po reformie pijarskiej
sieci szkolnej jezuici rozwinli elitarne kolegia szlacheckie. Ich szkolnictwo obejmowao w 1770 roku 66
szk z ponad 16 tysicami uczniw.
Panowanie Stanisawa Augusta Poniatowskiego (1764-1795) sprzyjao rozwojowi Owiecenia, ktrego
krl sta si szczeglnym rzecznikiem i mecenasem. Jako zwolennik tolerancji religijnej posugiwa si
typowym dla tej epoki argumentem, e z krajw protestanckich przycignie osadnikw i potrzebnych
pastwu fachowcw. Rwnouprawnienie innowiercw narzucay te pastwa ocienne, Rosja i Prusy,
dla swoich celw politycznych. Po 1768 roku Polska pod wzgldem wyznaniowym staa si najbardziej
liberalnym krajem w Europie.
Owiecenie polskie, wedug okrelenia Grzegorza Piramowicza, szo rodkiem midzy lepym do starych
zwyczajw przywizaniem a niebezpiecznym nowoci chwytaniem. Walczc z przesdami, stawiao na
owiat jako najskuteczniejszy rodek podniesienia poziomu ycia, take religijnego. Wybitny reformator
szkolnictwa, pedagog i pisarz polityczny Stanisaw Konarski nie redukowa w kolegiach dla modziey
praktyk religijnych, ale je skrci i uproci. Komisja Edukacji Narodowej zalecaa nauczycielom i
uczniom miesiczn spowied i komuni wit.
Na wzr francuski pojawiy si ataki na zakony i tendencje do kasaty klasztorw czy nawet caych zakonw. Sejm zakaza (1768) przyjmowa do zakonw mskich kandydatw przed ukoczeniem 24 roku
ycia, a do eskich przed ukoczeniem 16 roku. W krgach kocielnych krytycznie oceniano umysowy
poziom zakonnikw, wymiewajc wielebne gupstwo ukryte za murami klasztornymi. W satyrycznym
spojrzeniu na zakony celowa biskup warmiski, Ignacy Krasicki (Monachomachia, 1778; Antymonachomachia, 1780). Kiedy jednak przygotowywano projekt Zbioru praw, zagodzono przepis o ograniczeniu wieku przyjcia do klasztoru, w odniesieniu do pijarw, teatynw, bazylianw, misjonarzy, trynitarzy
i sistr miosierdzia, na znak doceniania ich ofiarnej pracy w szkoach i szpitalach.
Niechtnie spogldano na ekspansj ekonomiczn kleru. Dla jej ograniczenia chciano wikszego podporzdkowania Kocioa pastwu. W ujawnianej niechci do Rzymu dominowao take pragnienie zatrzymania w kraju pienidzy, ktre z rnych tytuw trzeba byo tam odsya. Usprawiedliwiano si nienow
tez, e zaleno od papiea ogranicza suwerenno praw krajowych. W oparciu o ni wystpi (1767)
prymas Gabriel Podoski z projektem zniesienia w Polsce jurysdykcji nuncjusza.
W projekcie Zbioru praw, ktry przygotowa (1776-1778) Andrzej Zamoyski, przy wspudziale biskupa
koadiutora pockiego Krzysztofa Szembeka, zamierzano utworzy krajowy trybuna duchowny, ktry
miaby najwysze uprawnienia sdownicze i byby kompetentny do przyjmowania pism Stolicy Apostolskiej, do decydowania o tworzeniu nowych zgromadze zakonnych i zwoywaniu synodw. Tedencje te
nie znalazy w Polsce realizacji, gdy byy najczciej wynikiem dziaania obcych idei lub praktyk, jak
jzefinizm. Opieray si te na przesankach politycznych, a nie na faktycznych potrzebach Kocioa.
Konfederacja barska i rozbir Polski
Prusy i Rosja ingeroway w wewntrzne sprawy Polski pod pretekstem uregulowania sporw granicznych i zapewnienia praw innowiercom. Na sejmie (1766) umocniono liberum veto wedug yczenia ca-
199
rowej Katarzyny II, ale nie przy j eto. innych jej da. Wkroczyy wic do Polski nowe wojska rosyjskie i pod ich oson zawizay si (1767) konfederacje dysydenckie: litewska w Sucku i koronna w Toruniu. Opozycja za, zwalczajc wedug dyrektyw posa rosyjskiego Nikoaja Repnina reformatorskie
dziaania krla i Familii (stronnictwa Czartoryskich), zawizaa konfederacje wojewdzkie, poczone w
Radomiu (1767) w zwizek generalny konfederacji, w ktrym dla celw politycznych dziaa prymas
Gabriel Podoski, stronnik Rosji.
Sejm (1767) w otoczonej carskimi wojskami Warszawie by te skonfederowany, wyaniajc komisj do
przygotowania uchwa przeciwnych dotychczasowym reformom i ustalajcych prawa dysydentw. Protest zoya cz posw z biskupem krakowskim Kajetanem Sotykiem na czele. Repnin zastosowa
brutalne represje. Wojsko rosyjskie aresztowao i wywiozo do Kaugi biskupa Sotyka i biskupa kijowskiego Jzefa Andrzeja Zauskiego (oraz hetmana Wacawa Rzewuskiego i jego syna Seweryna). Rosja
wszake zagodzia stawiane warunki co do dysydentw, niemniej trwaa opozycja czci radomian, ktra
zawioda si na polityce Katarzyny II i podja walk, liczc teraz na subsydia papieskie. Ich nadziej
byo i to, e na naleganie Turcji wojska rosyjskie miay opuci Polsk.
Konfederacja barska powstaa (29.02.1768) z odnowionej w miasteczku podolskim Barze konfederacji
radomskiej, pod hasem obrony wiary i wolnoci. Jej ruch zbrojny, z Jzefem Puaskim i Michaem Krasiskim na czele, mia charakter wyznaniowy, katolicki, i rozwija si pocztkowo na wschodnich kresach Rzeczypospolitej. Karmelita, Marek Jandoowicz, uznawany za proroka i cudotwrc, wywiera
wielki wpyw na konfederatw. Do konfederacji przystpia cz wojsk koronnych. Wojsko rosyjskie,
ktre zatrzymao si w Polsce wbrew zapewnieniom carowej Katarzyny II o jego wycofaniu i integralnoci ziem Rzeczypospolitej, zostao skierowano z punkami krlewskimi przeciw konfederatom. Jego dziaanie wsparo podniecane przez zwolennikw Rosji powstanie chopw prawosawnych (koliszczyzna).
Zdobycie Baru przez Rosjan (20.06.1768) uatwio krwaw pacyfikacj kresw wschodnich. W jej wyniku zginy dziesitki tysicy ludzi. Tysice te szlachty i ydw-arendarzy ponioso mier z rk zbuntowanych chopw. Najkrwawsz bya rze w miasteczku Humaniu.
Walka konfederatw trwaa nadal na Litwie, w Maopolsce i Wielkopolsce. Dziki wojennemu talentowi
Kazimierza Puaskiego, cho konfederaci jako rodzaj pospolitego ruszenia nie byli przygotowani do
wojny, odnieli nieco zwycistw. Nie wystarczyy one do cakowitego zwycistwa, podobnie jak powstanie na Litwie hetmana Michaa Kazimierza Ogiskiego. Rosjanie niszczyli konfederatw, ktrzy otrzymali niewielk pomoc z Francji i Turcji, a chcc si ratowa podjli nieudan prb porwania Stanisawa
Augusta, po ogoszeniu (9.04.1770) jego detronizacji. Skompromitowao ich to w opinii monarchicznej
Europy, gdy prb porwania krla okrzyczano jako usiowanie krlobjstwa. Najduej (do 18.08.1772)
bronili si konfederaci w Czstochowie.
Ch ostatecznego wyniszczenia konfederacji barskiej staa si jedn z przyczyn pierwszego rozbioru
Polski. Decydowaa jednak polityka midzynarodowa kilku pastw, a przede wszystkim polityczne interesy ssiadw Polski: Rosji, Prus i Austrii. Przyjto wic pruski projekt wprowadzenia pokoju w Europie
wschodniej (wojna rosyjsko-turecka) kosztem Polski.
Pierwszy rozbir Polski, dokonany na podstawie konwencji (5.08.1772) jej trzech ssiadw, zyska
sankcj sejmu (1773) wskutek stosowanych wobec posw grb i przekupstwa. Na sejmie wszake
podjto reformy dla pozostaego terytorium pastwa polskiego, tworzc midzy innymi Komisj Edukacji Narodowej jako naczelny organ szkolnictwa i owiaty.
Austria zaja terytorium, na ktrym znajdowaa si caa archidiecezja lwowska, diecezja przemyska i
cz diecezji krakowskiej po prawej stronie Wisy. Jej stosunek do Kocioa na tym terytorium by okrelony rozwijajcym si w monarchii jzefinizmem, czego wyranym znakiem stao si utworzone (1783)
we Lwowie seminarium generalne.
Prusy, zabrawszy Pomorze (bez Gdaska), Warmi i Ziemi Nadnoteck (z biskupstwami: warmiskim i
chemiskim) ogosiy (13.09.1772) patent krlewski, w ktrym zapewniano, e duchownym i wieckim
zostawia si pene prawa i stan posiadania oraz wszelk swobod religijn. Szybko jednak wprowadzono
pierwsze ograniczenia Kocioa w jego stanie posiadania, jak zabranie dominium biskupw warmiskich.
Przystpiono te do regulowania spraw kocielnych wedug wasnego modelu.
200
Rosja zagarna ponad milion trzysta tysicy ludnoci, ktrej wikszo stanowili katolicy, w tym 800
tysicy unici. Powsta dla niej problem katolicyzmu, przedtem prawie nie dostrzegalny, gdy nie byo tam
wielu katolikw. Katarzyna II rozwizywaa ten problem metodami, ktre stosowaa wobec Cerkwi prawosawnej, majc za cel podporzdkowanie Kocioa katolickiego swoim interesom i absolutnym rzdom.
Samodzierawie carskie i katolicy
Katarzyna II (1762-1796), inteligentna i energiczna, po zamachu stanu i politycznym morderstwie jej
ma. Piotra III, ogoszona imperatorow Wszechrosji, staraa si na pocztku rzdw pozyska duchowiestwo prawosawne, okazywaa przywizanie do prawosawia i swj rosyjski patriotyzm, cho bya
Niemk. Utrzymywaa kontakty z filozofami francuskimi i przyjmowaa w Petersburgu Diderota. Podzielaa ich opini, e powinna by budowniczyni wschodniego imperium, wolnego od obcie aciskiego redniowiecza. U nich znajdowaa aprobat dla rosyjskiego (greckiego, jak mwi Wolter) modelu
stosunkw midzy Kocioem a pastwem, jak rwnie dla swych stara o ukrcenie katolickiego fanatyzmu i przyznania praw innowiercom w Polsce.
Model tych stosunkw polega na cakowitym podporzdkowaniu Cerkwi pastwowym interesom. Zabrano wic (1764) dobra cerkiewne z okoo milionem poddanych, utworzono do ich zarzdzania Kolegium Ekonomii, a duchowiestwu wypacano pensje, przez co cile podporzdkowano je wadzom administracyjnym. Zamknito 500 klasztorw prawosawnych z 900 istniejcych, zmniejszono liczb seminariw diecezjalnych, likwidowano szkolnictwo cerkiewne. Protestujcy przeciw takim reformom metropolita rostowski Arseniusz Maciejewicz zosta zoony z urzdu i zmar w wizieniu. Tolerancj natomiast okazano raskolnikom i muzumanom, mniej dla samej idei tolerancji, bardziej dla osabienia zwartoci prawosawia. W ramach swoicie pojtej tolerancji zabroniono (1763) nawraca chrzecijan na inne
chrzecijaskie wyznanie.
Katolicy w Rosji, w niewielkiej liczbie przed pierwszym rozbiorem Polski i to gwnie cudzoziemcy,
mieli dwa wasne kocioy: jeden w Moskwie, drugi w Petersburgu. Mogli formalnie korzysta z ukazu
Piotra I (1702), ktry zezwala na odprawianie naboestw w prywatnych domach, gdy nie posiadali wasnych wity.
Katarzyna II wykorzystaa pewne nieporozumienia w petersburskiej wsplnocie katolickiej i podporzdkowaa j (1766) Justickolegium, istniejcemu dla spraw protestanckich konsystorzy, a nieco pniej
wydaa (1769) ordynacj (Regulament) dla Kocioa rzymskokatolickiego. Narzucaa ni nadzr pastwowy i uzaleniaa Koci od rzdu.
Po pierwszym rozbiera Polski Katarzyna przyja przysig wiernoci od nowych poddanych i daa im
zapewnienie o tolerancji religijnej. Sprawy kocielne uregulowaa - bez porozumienia z Stolic Apostolsk - ukazem (14.12.1772), ktry ustanawia jednego biskupa katolickiego dla caej Rosji. Wprowadza
te placet na wszystkie pisma papieskie, nakazywa zaatwia kocielne sprawy apelacyjne w kraju (senat
by najwysz instancj), a zakazywa nawraca prawosawnych.
Stanisaw Siestrzecewicz, dotychczasowy wikariusz generalny wileski dla czci diecezji zajtej przez
Rosj, zosta (12.05.1774) z wycznej nominacji Katarzyny II biskupem dla caej Rosji, z tytuem biskupa biaoruskiego i rezydencj w Mohylewie. W 1782 roku uzyska, znowu wycznie od carycy, nominacj na ustanowione przez ni arcybiskupstwo mohylewskie, otrzymujc jezuit Jana Benisawskiego jako
koadiutora.
Stolicy Apostolskiej nie udao si nawiza bezporednich rozmw z Petersburgiem. Dziaaa wic przez
nuncjusza warszawskiego, Giuseppa Garampiego, a gdy przedstawione przez niego postulaty zostay
odrzucone, zwrcia si do dworu wiedeskiego o pomoc w rokowaniach, lecz take bezskutecznie. W
Rzymie uznano wwczas za konieczne dla dobra Kocioa udzieli Siestrzecewiczowi (1778) uprawnie
biskupich na ca Rosj i przyzna mu tame wadz nad wszystkimi zakonami, gdy nie mogy odnosi
si do swych generalnych przeoonych poza granicami imperium rosyjskiego. Dopiero jednak w 1783
roku mg uda si do Petersburga nuncjusz warszawski, Giovanni A. Archetti, by naoy Siestrzecewiczowi paliusz, ogosi erekcj archidiecezji mohylewsfciej (bulla Onerosa pastoralis officii,
201
15.04.1783) i uczestniczy w sakrze Benisawskiego. Od rzdu uzyska zgod na przyjmowanie zagranicznych kapanw do pracy duszpasterskiej, lecz pod warunkiem, e zo carowej przysig na wierno.
Rozdzia 23
KOCI I WIELKA REWOLUCJA FRANCUSKA
Francuskie Stany Generalne, ktre day pocztek rewolucji, zaczy swe posiedzenie (4.05.1789) msz
wit i uroczyst procesj z Najwitszym Sakramentem. Trzeci stan nie mia zamiaru wystpowa
przeciw Kocioowi i religii, a jednak nie ograniczono si do odebrania duchowiestwu przywilejw stanowych, lecz posunito si do wprowadzenia schizmatyckiego Kocioa konstytucyjnego, nastpnie do
mordw wrzeniowych, dechrystianizacji i absurdalnego kultu rozumu. Dyrektoriat nie zaprzesta ucisku
Kocioa i pozosta wrogo nastawiony do papiestwa. W republikach, ktre powstay pod dyktando Napoleona, nie byo mona we wszystkim realizowa francuskiego modelu odnoszenia si do religii i Kocioa, ale dokonano zmian w jego sytuacji prawnej. Polacy, z licznym udziaem duchownych, zajmowali si
na Sejmie Czteroletnim reformami i uchwalili Konstytucj 3 Maja. Insurekcja Kociuszkowska nie
uchronia ich od trzeciego rozbioru.
Francja i Koci
Francja bya w tym czasie jednym z najpotniejszych pastw Europy i jednym z jej najludniej szych
krajw (ok. 27 mln mieszkacw). Miaa charakter pastwa stanowego, w ktrym rozrniano trzy stany:
duchowiestwo, szlacht i reszt ludzi wolnych w miastach i na wsiach (stan trzeci). Sytuacja spoeczna i
ekonomiczna kadego stanu, szczeglnie jednak trzeciego bya zoona. Wrd duchowiestwa, podobnie
jak wrd szlachty, nieliczni posiadali wielkie latyfundia, byli za i tacy, ktrzy cierpieli niedostatek, albo
yli na poziomie chopw.
Mieszczastwo, zrnicowane ekonomicznie bardziej od szlachty i kleru, skadao si z czterech grup:
najbogatszej buruazji zajmujcej si wielkim handlem z Bliskim Wschodem i koloniami, bogatych kupcw i przemysowcw, rednio zamonych urzdnikw, ktrzy faktycznie kierowali pastwem, oraz grupy wykonujcej wolne zawody: adwokatw, lekarzy, nauczycieli, literatw, dziennikarzy, uczonych Grupy te przeyway najsilniej niezadowolenie z przywilejw szlachty i duchowiestwa. Oprcz nich byo
jeszcze drobnomieszczastwo (ok. 3 mln ludzi), jak rzemielnicy i sklepikarze, oraz niemniej liczny (ok.
2,4 mln) proletariat miejski, z ktrego najbardziej pokrzywdzonymi czuli si robotnicy powstajcego
przemysu.
Ludno wiejska bya podobnie zrnicowana We wzgldnym dostatku ya tylko cz chopw, jedna
trzecia cierpiaa ndz, inni za wegetowali w cikich warunkach.
Potrzeba zmian w sytuacji stanu trzeciego istniaa od pewnego czasu w wiadomoci niektrych przedstawicieli duchowiestwa i szlachty Wzrosa za, gdy obok idei Owiecenia zjawi si kryzys ekonomiczny. a rzd wykaza nieudolno w jego rozwizaniu
Kryzys ten narasta od 1774 roku, gdy doszo do rozruchw z powodu podwyszenia podatku w zwizku
z wojn siedmioletni. Sta si nie do zniesienia na skutek nieurodzaju w 1788 roku. Na przednwku nastpnego roku pojawi si gd w niektrych czciach kraju, chleb za osign ceny nie notowane przez
ostatnich sto lat.
Wadza krlewska nie potrafia zaradzi potrzebom spoeczestwa. Ludwik XVI (1774-1792) by sabym
wadc, niezdecydowanym i ulegajcym wpywom ony, Marii Antoniny, bardziej ni on inteligentnej,
ale pochej i lubicej zabawy. Ministrowie (Charles Alexandre de Calonne) przygotowali program wyjcia z kryzysu, natrafili jednak na opozycj notabli, ktrzy nie dostrzegali tragizmu sytuacji.
Koci, ktrego przedstawiciele brali udzia w zebraniach notabli, by cile zwizany z pastwem, jak w
wszystkich krajach katolickich. Znajdowa si wszake w nieco specyficznej relacji do monarchii francuskiej z powodu gallikanizmu, ktrego artykuy z 1684 roku nie miay wprawdzie mocy obowizujcej,
202
ale istnia w mentalnoci i pogldach monarchy, wielu wieckich i pewnej czci kleru. Prawny stosunek
krla do Kocioa okrela przestarzay konkordat z 1516 roku, ktry zezwala mu na obsadzanie wikszoci biskupstw, opactw i prebend kapitulnych. Przez to monarcha mia decydujcy wpyw na skad duchowiestwa wyszego, ono za zyskujc od niego nowe przywileje, czuo si zwizane z domem panujcym silniej ni z papieem.
Wyznanie katolickie byo jedynie uznan i prawnie chronion przez pastwo religi (przywilej polityczny). Tolerancja religijna, zapocztkowana ju w krajach anglosaskich i niemieckich, bya w Francji stale
tylko postulatem filozofw i publicystw, gdy wielu utosamiao j z ateizmem. Rewolucyjne haso
wolnoci i rwnoci byo wic chwytliwe dla ludzi innych wyzna i religii.
Francuskie duchowiestwo
Koci we Francji dzieli si na 135 diecezji, zachowujcych na og od redniowiecza swoje granice,
std bardzo zrnicowanych co do wielkoci terytorium i liczby wiernych.
Kler liczy okoo 50 tysicy kapanw w pracy parafialnej, nadto okoo 17 tysicy prebendariuszy, ktrzy
nie mieli wielu zaj. Zakonnikw byo co najmniej 23 tysice, zakonnic - 35 tysicy. Na podstawie posiadanych przywilejw prawnych i ekonomicznych duchowiestwo tworzyo osobny stan. Jego delegaci
gromadzili si co 5 lat na Zgromadzeniu Generalnym Kleru, ktrego generalna agentura (Agence
generale) dziaaa w Paryu. Biskupowi z Autun, Maurioeowi de Talleyrand-Prigord, udao si przeksztaci j (1780-1785) w rodzaj staego ministerstwa do spraw duchowiestwa.
Duchowiestwo posiadao przywilej ekonomiczny, lecz wadze skarbowe coraz bardziej ingeroway w
jego sprawy materialne. Niemniej stanowio ono si gospodarcz z racji posiadanych majtkw ziemskich, ktre cho nierwnomiernie rozoone w poszczeglnych prowincjach, obejmoway wszake 10%
caej ziemi uprawnej, k i lasw, dostarczajc rocznie 100 mln liwrw dochodu, niezalenie od dziesicin. Uciliwo dziesicin wywoywaa nieraz (od 1770) lokalne bunty chopw.
Duchowiestwo dobrowolnie skadao pastwu wiadczenia w wysokoci 4 milionw rocznie. oyo
nadto na opiek spoeczn (dobroczynno) i na utrzymanie szk i nauczycieli. Byy to powane wydatki, zwaszcza w okresie wzrastajcej dewaluacji.
Dziaalno religijna i spoeczna duchowiestwa dawaa mu stale jeszcze wielki wpyw na spoeczestwo, chocia jego cz krytycznie odnosia si do uciliwych posiadaczy, za jakich czsto uwaano
zakonnikw i kanonikw.
Nowe idee filozofw i masonw wpyway przede wszystkim na warstwy wyksztacone, lecz przez nie
take na prosty lud. W niektrych czciach kraju pewna liczba wiernych zaniedbywaa wielkanocny
obowizek, oglnie jednak ludno sprawiaa wraenie pobonej i przywizanej do Kocioa.
Mao znany jest stan duchowiestwa parafialnego, gdy publicystyka przedrewolucyjna zajmowaa si
najwicej krytyk i omieszaniem zakonnikw, ktrym wytykano lenistwo, zachanno i niemoralno.
W klasztorach zdarzay si wypadki zakonnikw bez powoania, ktrych do ycia zakonnego pchay rodziny. Niektrzy z nich czytali filozofw i ulegali modnym schematom mylowym, dalekim od ascetycznych i mistycznych nurtw. Osabione ycie zakonne prowadzono w opactwach, ktrymi zarzdzali mianowani przez monarch opaci komendatoryjni. W 1789 roku byo ich 625 na okoo 740 wszystkich
opactw. Zdawano sobie spraw, e klasztory wymagaj reformy, bo istnia kryzys niedostosowania ich do
duchowych i moralnych potrzeb epoki, lecz dziaajca (1766-1768) Komisja do spraw zakonw niewiele uczynia.
Wysze duchowiestwo: biskupi, opaci, czonkowie kapitu, nie dostrzegao potrzeby reformowania ycia
kocielnego i nie czynio o nie starania. Biskupi bowiem w wikszoci prowadzili poprawne ycie i wypeniali obowizki na miar czasu, lecz pochodzenie ze stanu szlacheckiego naznaczao ich swoistymi
zaletami i wadami. Posiadali wic znaczn wiedz ogln, zwaszcza z modnych nauk, odpowiednio do
swej warstwy, a nie dostawao im teologicznego wyksztacenia. Starali si podoa wymaganiom stanowym co do wysokoci stopy yciowej, a e dochodowo si obniaa, czynili starania o nowe przywileje
i uprawiali kumulacj beneficjw. Pozostajc w kontaktach ze swoim rodowiskiem stanowym, brali
udzia w dyskusjach salonowych i sprawiali wraenie ludzi wiatowych albo nawet nimi byli.
203
Kler parafialny pochodzi w wikszoci z stanu trzeciego, ale wicej z mieszczastwa ni z chopstwa.
Mia on z kolei zalety i przywary swego stanu. Nieraz z niechci odnosi si do magnackiego splendoru
hierarchw. Najwikszym jego niedomaganiem by niski poziom pastoralny i teologiczny. Chwytliwe
wic staway si takie teorie, jak goszona przez Richera, e kapani s nastpcami 72 uczniw Pana Jezusa i biskupi powinni wspdziaa z nimi kolegialnie. Tej grupie kleru odpowiadaa rewolucyjna idea
rwnoci. O niszym duchowiestwie w Nancy mwi si, e prowadzio klasow walk z hierarchi.
Duchowni i Zgromadzenie Narodowe
Zwoane przez Ludwika XVI Stany Generalne skaday si z przedstawicieli trzech stanw. Duchowni
jednak wchodzili do niego nie tylko jako przedstawiciele swego stanu, ale rwnie jako deputowani pozostaych stanw, zwaszcza stanu trzeciego. Swj stan duchowny reprezentowao 296 deputowanych, w
tym 47 biskupw, 23 opatw, 6 wikariuszy generalnych, 12 kanonikw i a 208 plebanw. Stao si tak
dziki przedwyborczemu regulaminowi, ktry wyda krl, zalecajc wybr pasterzy, bdcych blisko
ludu i znajcych jego problemy. Wielu z wybranych deputatw stanu duchownego przybyo do Wersalu z
pragnieniem reformy nie tylko pastwa, ale i Kocioa. Ich wyborcy dali temu wyraz, gdy w przygotowanych wykazach skarg i postulatw (les cahiers des dolances) skaryli si na bogactwo i tryb ycia biskupw, domagali si ograniczenia ich wadzy, skasowania bezuytecznych klasztorw i ograniczenia sum
pienidzy, wysyanych do Rzymu.
Duchowni pomagali stanowi trzeciemu w zrozumieniu jego spoecznej roli. Klasyczn staa si broszura
deputowanego z stanu trzeciego, kanonika z Chartres, Emmanuela Josepha Sieysa, zatytuowana Czym
jest stan trzeci? Pytaa i odpowiadaa: Czym jest? - Jest wszystkim! Czym by dotychczas w zakresie
politycznym? - By niczym! Czego domaga si? - By nastpia zmiana!
Stany Generalne miay wyznaczony przez krla jeden cel: ustali nowe podatki, bo deficyt pastwa wynosi 400 milionw frankw. Po uroczystym otwarciu posiedzenia zdoby si stan trzeci na pierwszy czyn
rewolucyjny, gdy wbrew woli monarchy domaga si wsplnych obrad z pozostaymi stanami i na wniosek Sieysa ogosi si (17 VI) Zgromadzeniem Narodowym, poniewa reprezentowa 96% caego narodu.
Drugim czynem rewolucyjnym, gdy stra krlewska nie chciaa dopuci ich do sali obrad, bya (20 VI)
przysiga wielu czonkw Zgromadzania Narodowego, e bd zbiera si wszdzie, gdzie na to pozwol
okolicznoci, dopki nie zostanie ustanowiona konstytucja krlestwa. Poparcia temu udzielia wikszo
deputowanych duchownych, krl wic zgodzi si na wsplne dziaanie stanw. Zachcone tym zwycistwem Zgromadzenie ogosio si (9 VII) Zgromadzeniem Narodowym Konstytucyjnym (Konstytuant)
do uchwalenia, w zgodzie z krlem, nowego ustroju politycznego pastwa. Chwiejny krl nie chcia jednak do tego dopuci i zacz ciga wojsko pod Wersal. Odebrano to jako ch cofnicia wprowadzonych ju zmian, urzdzono wic demonstracje w Paryu i poszukiwano broni dla gwardii mieszczaskiej.
Spodziewano si znale j w koszarach Inwalidw i w Bastylii, gdzie byo tylko siedmiu winiw i 125
onierzy. Gdy tum wraz z gwardi mieszczask wtargn do Bastylii, zaoga krtko si bronia, a jej
komendant zgodzi si na kapitulacj. Podniecony tum, nie zwaajc na warunki kapitulacji, zabi komendanta i szeciu onierzy.
Zdobycie Bastylii (14 lipca), ktra bya symbolem absolutyzmu krlewskiego, uznano za bohaterski
czyn rewolucyjny, ju nie deputowanych, tylko ludu paryskiego. Nazajutrz zaczto j burzy, a rozruchy
przeniosy si prawie do wszystkich miast. Niszczono w nich cytadele, arsenay, koszary, usuwano dotychczasowych urzdnikw, tworzono stae komitety rewolucyjne i organizowano gwardi narodow.
O wiele radykalniejszy by bunt chopw, podnieconych wielkim strachem, e szlachta chce posuy si
bandami rozbjnikw, by ich zmusi do spokoju i pacenia wiadcze. Sami wic napadali na zamki i
dwory. Doszo do spalenia niektrych z nich i mordowania panw.
Konstytuanta i kler
Zgromadzenie Narodowe nie widziao moliwoci stumienia buntu chopw sil, przyjo wic (4 VIII)
niespodziewany wniosek wicehrabiego Ludwika de Noailles o zniesienie ciarw feudalnych. Uchwalo-
204
no wic przy aprobacie deputowanych duchownych zniesienie niewoli chopw (servage), zniesienie sdownictwa feudalnego, usug osobistych chopw, prawa panw do polowania na gruntach chopskich
oraz przywilejw podatkowych szlachty i duchowiestwa. Wedug wniosku deputowanego duchownego
Hemumego Grgoirea zniesiono pacenie do Rzymu annat, a duchowni zrzekli si kumulacji beneficjw. Arcybiskup Parya zaproponowa odpiewanie dzikczynnego Te Deum i podpisa wszystkie
uchway.
Byo to nie tylko zniesienie ustroju feudalnego, ale te dotychczasowych podstaw ekonomicznych Kocioa. Zgromadzenie zapowiedziao wic, e zajmie si spraw funduszw na sub Bo, na utrzymanie sug otarza i na pomoc dla biednych. Do rozwizania tego problemu powoano (12 VIII) Komisj
kocieln.
Dramatyczny wzrost w kraju kryzysu ekonomicznego uaktualni dawno przez jurystw i ekonomistw
wysuwany postulat przejcia dbr kocielnych na rzecz pastwa. Debaty trway trzy tygodnie. Deputowani z kleru, nawet bardzo postpowi, jak Herari Grgoire, mieli teraz opory z popieraniem przygotowywanej ustawy. Decydowaa u nich obawa przed wyznaczeniem duchownym pastwowej pensji na utrzymanie, przez co staliby si urzdnikami, zalenymi od pastwa. Zadecydowaa przekonywajca mowa
deputowanego, biskupa z Autun, Charles-Mauricea de Talleyrand. Potrzeba pienidzy dla pastwa, bardziej ni idea sekularyzacji zadecydoway, ze 510 gosami przeciw 346 przyjto upastwowienie majtkw kocielnych, wyznaczenie duchownym staej pensji (najmniej 1200 liwrw) i przejcie przez pastwo troski o biednych.
Sprzeda dbr kocielnych rozpoczto ju w nastpnym miesicu. Ich kupowanie nie stanowio z pocztku problemu sumienia. Wzrasta wszake stopniowo nacisk, w niektrych rejonach kraju bardzo silny, by
katolicy wstrzymali si od nabywania czarnych dbr. Niektrzy, szczeglnie duchowni francuscy na
emigracji, uznali to za witokradztwo.
Zakony straciy swoje majtki, powsta wic kolejny problem utrzymania zakonnikw i zakonnic. Spotgowano propagand hase Owiecenia, e luby zakonne sprzeciwiaj si prawom czowieka. Konstytuanta za dekretem z 13 lutego 1790 roku zakazaa skadania lubw wieczystych i zniosa wszystkie zakony o takich lubach, o ile nie zajmoway si szkolnym nauczaniem lub pielgnowaniem chorych. Zakonnikom i zakonnicom dano moliwo powrotu do stanu wieckiego i uzyskania pensji pastwowej
albo zamieszkania w okrelonych klasztorach z zapewnionym utrzymaniem do mierci. Z pierwszego
skorzystaa znaczna liczba zakonnikw, natomiast zakonnice deklaroway na og wierno swoim lubom i pozostay w klasztorach.
U duchowiestwa te akty prawne wywoay zaniepokojenie, zwaszcza e w Paryu doszo wrd ludu do
antyklerykalnych wystpie rewolucjonistw. Duchowni wszake nie ujawniali wrogoci wobec dotychczasowej kocielnej polityki Konstytuanty, ktra ze swej strony nie dya do rozdziau Kocioa od pastwa, lecz do zwizania go z zmianami rewolucyjnymi, nakazujc (23.02.1790) w wszystkich parafiach
ogaszanie z ambon swoich zarzdze.
Stopniowo jednak duchowni popierajcy Konstytuant doznawali coraz wikszych rozczarowa, gdy ona
zaja si porzdkowaniem spraw religijnych, ktre nie naleay do jej kompetencji. Draliwy sta si
problem prawnego statusu niekatolikw. Z okazji dekretu o prawach czowieka powiedziano oglnikowo,
e nikt nie moe by niepokojony z powodu swoich przekona, w tym take przekona religijnych. Demonstrowanie jednak przez protestantw ich kultu wywoao szczeglnie na poudniu Francji wrogie wystpienia katolikw, ktrzy czsto uznawali ich za inicjatorw i gwnych zwolennikw rewolucyjnych
poczyna. W Paryu z kolei demonstracje katolikw wydaway si by wzrostem si kontrrewolucyjnych,
tym bardziej e postawili oni przez deputowanego, kartuza Dom Gerlego wniosek o uznanie katolicyzmu za religi pastwow. Gdy Konstytuanta odrzucia wniosek, wielu katolikw przyjo to za narodowe odejcie od wiary przodkw. W tym napiciu przygotowano ustaw o prawnym statusie Kocioa we
Francji.
205
Konstytucja cywilna kleru

Jej przygotowanie Konstytuanta powierzya Kocielnej komisji, lecz w skadzie zmienionym na korzy
elementw gallikasko-jansenistycznych. Jako zaoenie przyjto zmniejszenie liczby kleru, co starano
si osign przez badanie spoecznej przydatnoci kadego duchownego i wprowadzenie oszczdnoci w
wydatkach na jego utrzymanie. Ideologicznie podbudowano to nawrotem do Kocioa starochrzecijaskiego, gdy nie by strukturalnie rozbudowany. Negowano wic istnienie kapitu i zakonw. Po dwch
miesicach debat i ostrych polemikach w prasie ogoszono (12.07.1790) Konstytucj cywiln kleru.
Ustawa wprowadzaa trzy zasadnicze zmiany: nowy podzia diecezji, nowe zasady obsadzania stanowisk
kocielnych, nowy sposb uposaenia duchownych.
Diecezje dostosowano do granic departamentw, zostawiajc tylko 83 (w tym 10 arcybiskupstw), a 52
znoszc. Zmniejszono te liczb parafii, ktre miay odpowiada obwodom administracyjnym pastwowym i liczy nie mniej ni 6000 mieszkacw.
Biskupstwa i parafie miay by obsadzane przez wybr. Powierzono go ustalonym korporacjom wyborczym wedug schematu pastwowego.
Kanoniczn instytucj biskupw przekazano metropolitom. Odrzucono konfirmacj przez papiea, ktrego biskupi mogli jedynie powiadomi o swoim wyborze na znak jednoci wiary i wsplnoty. Wadz biskupw ograniczaa rada kapaska (Conseil des prtres).
Biskupi, proboszczowie i wikariusze, bo jedynie te grupy duchownych pozostawiono, mieli otrzymywa
wynagrodzenie od pastwa. Spenianie za wszelkich funkcji religijnych miao by bezpatne. Warunkiem otrzymania uposaenia byo zachowanie rezydencji.
Konstytucja nie bya dzieem ludzi niewierzcych, lecz przygotowali j ci, ktrzy byli przekonani, e duchowni speniaj pierwsz i najwaniejsz funkcj spoeczn. Jej zasady odpowiaday ideom gallikaskim i nie byy same w sobie rewolucyjne. Zwyciyy te w nich dawne zakusy jurystw, by ycie kocielne stanowio cz dziaalnoci pastwowej. Koci uczyniono wic instytucj pastwow, o charakterze zblionym najbardziej do suby policyjnej. Bya to laicyzacja, ale gorsza ni odczenie pastwa
od Kocioa, gdy wwczas zlaicyzowane byoby pastwo, przez ni za zlaicyzowany zosta Koci.
Pierwsze zastrzeenie, wysunite przez trzydziestu zasiadajcych w Konstytuancie biskupw, z wyjtkiem Talleyranda i Gobela, mwio o wprowadzaniu zmian w dziedzinie religijnej bez wspdziaania
Kocioa. Niektrzy deputowani duchowni sdzili wszake, i uzyska si papiesk aprobat, dlatego radzili krlowi uzna ustaw. Ludwik XVI wyrazi zgod (22 VII), lecz nazajutrz otrzyma (a take dwaj
arcybiskupi) poufne brewe Piusa VI, e Konstytucja cywilna kleru jest schizmatycka. Krl stara si papieowi wyjani konieczno jej przyjcia wanie po to, aby unikn schizmy, a naciskany przez radykaw podpisa j 24 sierpnia. W Rzymie domagano si opinii biskupw francuskich, ktr zredagowa
pojednawczo nastawiony arcybiskup z Aix, Jean de Boiseglin, a podpisali prawie wszyscy biskupi. Wyjaniajc e ich pragnieniem byo i jest uniknicie schizmy, uznali, i do papiea naley decyzja co do
przyjcia lub odrzucenia Konstytucji. Papie, niestety, opublikowa sw decyzj z wielkim opnieniem
(10.03.1791), a wydarzenia we Francji nastpoway szybko po sobie.
Jedno z nich: mier biskupa z Quimper (30.09.1790) skonia Konstytuant do wydania nakazu, by nastpc wybrano wedug wymogw Konstytucji cywilnej. Kolegium wyborcze departamentu powierzyo
(31 X) biskupstwo deputowanemu, plebanowi Louis-Alexandreowi Expiliy, ktry dotd przewodniczy
Komisji kocielnej. W opinii katolikw jego wybr by nowym dowodem na ignorowanie wadzy papiea, wzmoga si wic ich opozycja przeciw samej Konstytucji.
Schizmatycki Koci konstytucyjny
Konstytuanta, zaniepokojona wzrastajc opozycj, zadaa (dekrety z 27.11. i 26.12.1790) od wszystkich ksiy, piastujcych uznane przez pastwo stanowiska kocielne, by wobec urzdnikw zoyli
przysig, e bd wierni pastwu, prawu i krlowi oraz zachowaj z wszystkich swych si Konstytucj
cywiln. Odmow zoenia przysigi uznano za zrzeczenie si urzdu (kapani dymisjonowani), a
sprawcw niepokoju postanowiono pozywa przed sd.
206
Ku powszechnemu zaskoczeniu zoenia przysigi odmwiy dwie trzecie duchownych deputowanych.

Bya wrd nich wikszo biskupw. Siedmiu jednak, w tym Talleyrand i Gobel, znalazo si w jednej
trzeciej deputowanych, ktra zoya przysig. Deputowany Grgoire, zanim to uczyni, powiedzia z
trybuny, e stoi nieugicie przy zasadach katolicyzmu, lecz w Konstytucji nie znajduje niczego, co mogoby obraa wite prawdy, w ktre winno si wierzy i ich naucza. Wbrew stanowisku Grgoirea, w
ostatnim dniu przeznaczonym na zoenie przysigi (4.01.1791) uczynio to tylko dalszych czterech deputowanych duchownych, cho na zewntrz odzyway si okrzyki o wieszaniu na latarniach tych, ktrzy
jej nie zo.
Z kleru parafialnego w niektrych regionach kraju (Wandeia, Alzacja) 80-90 procent nie zoyo przysigi, a przecitnie w skali caego kraju prawie poowa duchownych. Cz skadajcych czynia publicznie pewne zastrzeenia, urzdnicy za w milczeniu je przyjmowali.
Odmawiajcym przysigi (rfractaires) starano si odbiera urzdy, powierzajc je tym, ktrzy j zoyli (ksia konstytucyjni).
Dla wadzy rewolucyjnej problem stanowio przede wszystkim obsadzenie wakujcych biskupstw, gdy
aden metropolita nie chcia nowo wybranym biskupom konstytucyjnym udzieli sakry i instytucji. Konstytuanta postanowia wic (dekret z 15.11.1790), e wybrany biskup ma w takim przypadku zwrci si
do wadzy departamentalnej, a ona wskae mu biskupa, ktry sakry udzieli. Z siedmiu biskupw w Konstytuancie, ktrzy zoyli przysig, tylko jeden, Talleyrand, zgodzi si na udzielenie sakry (24.02.1791)
dwom konstytucyjnym elektom. Uczyni to w kaplicy Luwru, opuszczajc podczas ceremonii liturgicznych dwa elementy: odczytanie papieskiej bulli konfirmacyjnej, bo Konstytucja cywilna zabraniaa o ni
si stara, oraz zoenie przysigi wiernoci papieowi. By to pierwszy widomy znak schizmy. Wkrtce
Gobel, powoany przez pastwo na arcybiskupa Parya, wywici w podobny sposb trzydziestu szeciu
dalszych biskupw.
Pius VI dopiero po tych wydarzeniach potpi Konstytucj cywiln kleru i ogosi takie wicenia biskupie za witokradzkie. Wielu duchownych konstytucyjnych odwoao teraz swoj przysig.
Dla innych duchownych nie byo jasne, e dopucili si schizmy. Wychodzili bowiem z zaoenia, e
chrzecijastwo jest religi wolnoci i braterstwa, zmiany za rewolucyjne we Francji przyczyniy si
do ewangelijnej odnowy ycia. Pogldy te gosi przede wszystkim pleban Henri Grgoire, ktry by w
Konstytuancie deputowanym, a od 1791 roku zosta konstytucyjnym biskupem w Blois.
Katolicy byli czsto zdezorientowani, bo nie znali si na problemach jurysdykcyjnych, nie chwytali wic
rnicy midzy jednymi duchownymi a drugimi. W miastach, gdzie duchownych byo wicej, zaczto
szybciej dzieli ksiy na rewolucyjnych i dobrych. Odmawiano przyjmowania posugi religijnej od
pierwszych.
Konstytuanta nabya wic rozeznania, e nie uda si jej wprowadzi kleru konstytucyjnego w caej Francji. Prbowaa wic zalegalizowa istnienie kapanw odmawiajcych przysigi. Mogli odprawia msze
w kocioach parafialnych, ale nie byo im wolno gosi kaza, udziela chrztw i bogosawi maestw. Takie postawienie sprawy nie zadowolio ani jednych duchownych, ani drugich. Napicie wzrastao, wadza wic postanowia rodkami administracyjnymi zlikwidowa opozycj kleru, w ktrej radykaowie widzieli dziaanie kontrrewolucyjne. Zaczo si przeladowanie.
Pius VI i rewolucja
W Rzymie ledzono francuskie wydarzenia rewolucyjne z niepokojem. Nie posiadano jednak dobrego
rozeznania, gdy francuscy emigranci-uciekinierzy przekazywali jednostronne informacje, a niezbyt dokadnych dostarcza przedstawiciel Francji, kardyna Franois Bernis. Pocieszano si skrywanym przekonaniem, e rewolucja jest zjawiskiem przejciowym. Papie nie by wic skory do dziaania, tym bardziej e darzy zaufaniem krla Ludwika XVI i swoimi wystpieniami nie chcia utrudnia mu podejmowania decyzji, a moe ju wwczas obawia si pchn przez to Francj na drog schizmy. Przypuszcza
si nadto, e wstrzymywa go lk przed utrat posiadoci w Francji (Awinion i Venaissin), w ktrych
podekscytowana rewolucj ludno wystpowaa przeciw jego rzdom i nie daa si uspokoi ogoszon
amnesti.
207
Na wie o zniesieniu (12.02.1790) lubw zakonnych wystpi papie na tajnym konsystorzu z do

ostrym przemwieniem, w ktrym odrzuca nawet Deklaracj Praw Czowieka, ale kardynaowi Bernis
nie pozwoli przekaza tekstu do Parya.
Potrzeba, a potem nawet konieczno wyranego zajcia stanowiska wystpia w 1790 roku, gdy wydano
Konstytucj cywiln kleru. Papie jednak nie wierzy, by krl j zatwierdzi. Gdy to si stao, ponowi
tylko (22.09.1790) swe napomnienia, wstrzymujc si od potpienia, by moe dla uniknicia wikszego
za. Zwrci si wszake do biskupw francuskich o opini, wskutek czego biskup Boisgelin opracowa w
imieniu deputowanych w Konstytuancie Exposition des principes sur la Constution du Clerge i opublikowa j przy kocu padziernika 1790 roku z podpisami 30 biskupw, deputowanych. Wyjanienie koczyo si zapewnieniem: chcemy unikn schizmy, chcemy zastosowa wszystkie rodki mdroci i mioci, by unikn niepokojw, ktrych wynikiem moe by opakiwania godny rozam.
Wydarzeniem, ktre skonio papiea do wyranego potpienia Konstytucji cywilnej, byo udzielenie
(24.02.1791) przez Talleyranda sakry dwom biskupom elektom konstytucyjnym. W wysanym do biskupw francuskich brewe Quod aliquantum, ogoszonym 10 III 1791, lecz z dat 30.10.1790, a zwaszcza w
brewe Etsi nos dla krla, wypowiedzia papie swe zdanie, e Konstytucja cywilna obala najwitsze dogmaty i najbardziej wznios dyscyplin Kocioa oraz znosi prawo papieskie do potwierdzania wyboru
biskupw. W trzecim brewe Charitas skierowanym (13.04.1791) do biskupw, duchowiestwa i wszystkich wiernych we Francji protestowa przeciw konsekrowaniu konstytucyjnych biskupw elektw, uzna
to za witokradztwo i akt niewany, ogosi suspens na konsekrujcych i przyjmujcych sakr, a take
kar suspensy na duchownych, ktrzy zoyli przysig, jeeli nie odwoaj jej w cigu czterdziestu dni.
Potpienie papieskie wywoao wyrany podzia biskupw i duchowiestwa na opornych (refractaires)
wobec Konstytucji cywilnej i konstytucyjnych, uznanych za schizmatykw. Biskupi konstytucyjni w pimie Obseruations odpowiedzieli na papieskie brewe, odrzucajc uznanie ich za schizmatykw i apelujc
do papiea lepiej poinformowanego.
Wadze rewolucyjne nakoniy krla do odebrania kardynaowi de Bernis funkcji ambasadora w Rzymie i
mianowania na jego miejsce znanego pisarza Philippea de Sgur, ktry by uprzednio ambasadorem w
Petersburgu. Gdy nie zosta uznany, doszo w Paryu (3 V) do gwatownego wystpienia ministra spraw
zagranicznych przeciw papieowi i do demonstracji tumw, ktre przyniosy pod paac krlewski jego
kuk z puginaem w jednej rce, a brewe z 10 marca w drugiej rce, oraz z napisami: fanatyzm, wojna
domowa. Kuk spalono wraz z setk egzemplarzy czasopisma LAmi du roi, przychylnego Kocioowi.
Nuncjusz Antonio Dungani domaga si zadouczynienia za witokradcz zniewag papiea, a gdy nie
otrzyma odpowiedzi, opuci Francj.
Jakobini i terror
Odmawianie przysigi przez wielu duchownych i ich dziaalno wbrew Konstytucji cywilnej jtrzyy
urzdnikw, zwaszcza jednak jakobinw, wrd ktrych szczeglny wpyw zdoby w tym czasie Maximiliein M. I. de Robespierre, prawnik z wyksztacenia, fanatyk rewolucji, wwczas publiczny oskaryciel w Trybunale Kryminalnym Parya.
Fal gniewu objto te Piusa VI, na skutek uroczystego przyjcia w Rzymie emigrantw francuskich, w
tym dalszej rodziny krlewskiej, gdy tymczasem Zgromadzenie Narodowe wydao (17.08.1791) nakaz
ich powrotu do kraju w cigu miesica. Papiea, wraz z arystokracj i kapanami opornymi zaliczono do
najgorszych wrogw narodu, zwaszcza e wystpowa te przeciw rzymianom, ktrzy okazywali sympatie i poparcie dla idei rewolucyjnych. Wprawdzie Konstytuanta, przed swoim rozwizaniem, ogosia
amnesti, by rozadowa wewntrzne napicia w kraju, ale po uksztatowaniu si (1.10.1791) nowego
zgromadzenia narodowego, Legislatywy, doszy do gosu ugrupowania radykalne, zoone przede
wszystkim z antyklerykalnie nastawionych mieszczan.
Pod wpywem klubu jakobinw i prasy rewolucyjnej rozpowszechnia si pogld, e duchowni bez przysigi s nie tylko zymi obywatelami, ale agentami kontrrewolucji. Legislatywa wydaa wic dekret
(29.11.1791), e wszyscy duchowni, obojtnie, czy posiadaj urzd kocielny czy nie, zobowizani s w
cigu omiu dni zoy przysig, inaczej bd podejrzani o spiskowanie przeciw prawu i ze nastawienie
208
do ojczyzny, zostan wic pozbawieni pensji i usunici z miejsca zamieszkania (deportacja). Przeciw
temu dekretowi zaprotestowa krl, ale uczyni to jednoczenie z protestem przeciw dekretowi, dotyczcemu emigrantw politycznych. W ten sposb utrwali pogld o zwizku spraw kocielnych z politycznymi. Wykorzystali to jakobini do kampanii przeciw duchownym bez przysigi. Przystpiono do ich internowania.
Powstanie w Wandei, ktre byo spowodowane wrogoci do rewolucji i chci obrony Kocioa, a
nadto zajcia w Awinionie na tle dziaania antyrewolucyjnego pomogy jakobinom. Represje wzgldem
duchownych sprawiy, e wielu ukrywao si, inni opucili kraj. W Rzymie znalazo si wkrtce okoo
1500 duchownych francuskich. We Francji rzd ogosi (14.12.1791) przyczenie Awinionu i Venaissin
do Republiki. Emigranci z kolei nakonili papiea do tworzenia ligi antyrewolucyjnej. Zosta wic w tym
celu duchowny Jean Siffrein Maury (mianowany 1791 kardynaem in petto) wysiany do cesarza Franciszka II, by broni tronu i religii w Francji. Niepowodzenie wypowiedzianej przez Francj wojny zradykalizowao wewntrzne nastroje. W ich wyniku ogoszono (27.05.1792), e kapani oporni podlegaj
deportacji, gdy oskary ich 20 obywateli. Po ogoszeniu, e ojczyzna jest w niebezpieczestwie, tum
rewolucjonistw w Paryu dopuci si (3-6 IX) mordw na uwizionych arystokratach i duchownych
(mordy wrzeniowe). W liczbie 1100 zamordowanych byo 3 biskupw i okoo 300 kapanw.
Okoo 30 tysicy duchownych przeraonych tymi wydarzeniami opucio Francj, w ktrej wprowadzono
(20 IX) cywilne zwizki maeskie i rozwody, zabierajc Kocioowi prowadzenie ksig metrykalnych.
ogoszono (21 IX) zniesienie monarchii i wprowadzono (od 22.09.1792) dat I rok Republiki Francuskiej.
Dechrystianizacja i ateizacja
Po ciciu krla (21.01.1793) uznano dawne przysigi za niewane i nakazano skada now, nazwan
przysig wolnoci i rwnoci. Nie miaa ona charakteru przysigi religijnej, dlatego teologowie, jak genera sulpicjanw Jacques-Andr Emery, sdzili, e nie obowizuje w sumieniu i moe by skadana jako
wymuszona. Dla wielu duchownych jednak jej skadanie pozostao kwesti sumienia. Duchowni konstytucyjni, ktrzy j zoyli, znaleli si take w krytycznej sytuacji, gdy rozpoczto dechrystianizacj ycia publicznego. Po uznaniu za jedynie wane cywilnych zwizkw maeskich, rejestrowanych przez
urzdnikw, naciskano na duchownych konstytucyjnych, by porzucili celibat. Niejedni to uczynili, co
wywoao dyskusje i polemiki wrd kleru. Nastpio wic w nim kolejne rozdwojenie, a gdy wielu duchownych poparo ruch federacyjny, ktry od lipca 1793 roku ogarn 60 departamentw, wadze republikaskie uznay take duchownych konstytucyjnych za wrogw ludu.
Dechrystianizacja zacza si na prowincji. Pocztkowo nie bya inicjatyw wadz centralnych, ale od
padziernika 1793 roku one ni kieroway. Po miesicach krwawego terroru, stosowanego nawet wobec
samych rewolucjonistw, i po rozpoczciu procesu przeciw krlowej, wprowadzono (5.10.1793) Kalendarz republikaski, w ktrym nie tylko nakazano liczenie czasu od wczeniej ogoszonego I roku Republiki, ale usunito wszystkie dotychczasowe nazwy miesicy i dni, podzielono miesice na dekady, czynic dziesity dzie wolnym od pracy. Znika wic niedziela, jak i wszystkie wita, a take imiona
chrzecijaskie. Zaczto niszczy symbole religijne i napisy na cmentarzach. Deportacj objto duchownych opornych, a gdy kto sam si nie zgosi, lecz by denuncjowany, spotykaa go kara mierci.
Legislatywa uznaa (7 XI) kult Rozumu i Natury za jedynie dozwolony. Uroczycie zainaugurowano go
(10 XI) w katedrze Notre-Dame, ogooconej z wszystkich obrazw i rzeb religijnych. W Paryu wadzo
miejskie nakazay (23 XI) zamknicie miejsc kultu religijnego. Na kler konstytucyjny wywierano nacisk,
by publicznie zrzeka si kapastwa. W niektrych prowincjach uczynio to 70-80 procent, do czego
pchaa ich obawa nieznalezienia inaczej pracy, gdy otrzymywali j wycznie onaci. Nie bez znaczenia
by te lk przed deportacj, bo Konwent w listopadzie 1793 orzek, e tylko kapani onaci jej nie podlegaj.
Proces dechrystianizacji, rnie oceniany przez historykw co do przyczyn i skutkw, doprowadzi do
zniesienia wszelkiego publicznego kultu religijnego, nawet protestanckiego i ydowskiego, do zamknicia i spldrowania, a nawet zniszczenia kociow. W dekrecie o jedynie dozwolonym kulcie Rozumu i
209
Natury widzi si urzdowe wprowadzenie ateizmu, cho niektrzy sdz, e bya to jeszcze forma deizmu.
O dechrystianizacji decydoway niewtpliwie wzgldy polityczne. Gdy katolicy gromadzili si prywatnie
na wsplne naboestwa, uznano to za antyrewolucyjne schadzki, cho tajne zebrania masonw nie zostay zakazane. Represji wszake nie stosowano planowo, rne wic w poszczeglnych regionach byy
skutki dechrystianizacji kraju.
Wrd trwajcego terroru Robespierre zdoby wadz dyktatorsk, docenia jednak znaczenie religii dla
ycia spoecznego, protestowa wic ju 21 listopada przeciw ekscesom, ktre wywoa kult Rozumu. Po
kilku miesicach przedstawi Konwentowi swj pogld na zwizek idei moralnych z zasadami republikaskimi i doprowadzi do wydania (7.05.1794) dekretu o uznawaniu przez nard francuski Najwyszego
Bytu i niemiertelnoci duszy oraz wprowadzeniu stosownych do tego wit. Nie oznaczao to zgody na
wznowienie publicznego kultu katolickiego ani nie uchronio duchowiestwa przed przeladowaniem.
Trwa bowiem terror, nawet gdy Robespierre zgin na gilotynie. Powoli jednak poza Paryem zaczto w
praktyce stosowa tolerancj.
Dyrektoriat i ucisk Kocioa
Konwent, widzc rosnce niezadowolenie ludzi, zamierza odej od wytpienia chrzecijastwa, lecz
kierowany bardziej okolicznociami ni filozoficznymi: przesankami, zda do rozdziau Kocioa od
pastwa.
Na razie jednak wznowiono pensje dla kleru konstytucyjnego i ustalono budet na kult publiczny. W pertraktacjach z Hiszpani i Toskani zobowizano si do uszanowania religii katolickiej. Omielio to w
samej Francji do wysunicia dania wolnoci kultu. W imieniu kleru konstytucyjnego uczyni tak biskup
Grgoire, a powstacy w Wandei stawiali to jako konieczny warunek przywrcenia spokoju i uzyskali
przyjcie go w ukadzie z La Jaunaye (12.02.1795). Dekret Konwentu z 21 lutego 1795 roku ogasza
wolno kultw religijnych, ale te rozdzia Kocioa od pastwa. Nie przywraca jednak katolikom
prawa do ich wity. Skoro jednak od stracenia Robespierrea spontanicznie otwierano kocioy, a duchowni bez przysigi konstytucyjnej obejmowali funkcje duszpasterskie, Konwent nie chcia stawiania go
przed faktami dokonanymi, wyda wic liberalizujcy dekret (30.05.1795), lecz domaga si od duchownych deklaracji, e podporzdkuj si prawom Republiki i bd im posuszni.
Jedni duchowni nie mieli problemu ze zoeniem danej deklaracji, inni go widzieli, bo prawa Republiki
obejmoway take zasady niezgodne z nauk Kocioa. Wrd kleru zrodzi si spr, szczeglnie co do
warunkw pojednania z Kocioem duchownych konstytucyjnych i wyraajcych skruch kapanw onatych. Zwolennicy agodniejszego kierunku (tzw. paryskiej metody), idc za zdaniem J. Emeryego i 11
biskupw pozostajcych we Francji, ktrzy przeyli straszne represje, usprawiedliwiali jedno i drugie
zaistnieniem nadzwyczajnych warunkw. Protagonici surowszego kierunku (tzw. lyoskiej metody),
bdcy pod znacznym wpywem biskupw emigrantw, domagali si od upadych (lapsi) odwoania dotychczasowego postpowania i dugiej pokuty.
Spr utrudnia zgodne dziaanie, lecz postpowaa naprzd reorganizacja Kocioa, zwaszcza e wielu
kapanw emigrantw powrcio do Francji, cho byo im trudno przystosowa si do zmienionych warunkw duszpasterskich.
Duchowiestwo konstytucyjne, uznajce si teraz za Koci gallikaski, podjo starania o jego odnow.
Gwnym promotorem odnowy by Grgoire, ktry z kilku innymi biskupami utworzy Comit des veques runis. Odbyli oni synod krajowy w Paryu (15.08.1797), z udziaem 31 biskupw oraz 70 wybranych kapanw i 6 teologw. Podtrzymano zasad wyboru biskupw. W 1798 wybrano 13 biskupw,
a w 1799 piciu, ale pozostao jeszcze ponad trzydzieci wakujcych stolic biskupich.
Sytuacja staa si niekorzystna przy kocu 1797 roku, wskutek kolejnego kryzysu politycznego w kraju
(zamach z 4 wrzenia). Wadz obj Dyrektoriat w nowym skadzie i w dniu zamachu przywrci
wszystkie prawa przeciw emigrantom i opornym ksiom.
Dyrektoriat zarzuca duchownym, e popierali wzrastajc na prowincji opozycj rojalistyczn. Jego
czonek, Louis Marie de la Rvellire-Lpeaux, ywic nienawi do ksiy katolickich, propagowa
210
teofilantropi jako now religi rewolucji, dla ktrej jednak konkurencj by wprowadzony przez Philippea Antoinea Merlina (zwanego Merlin de Douai) kult dekadowy.
Wznowiono dekret o banicji kapanw, ktrzy nie zoyli przysigi. dano teraz (5.09.1797) przysigi
nienawici do monarchii. Kler znw si podzieli, cho tylko mniejszo j zoya. Wikszo duchownych nie uznaa za moliwe wzywanie w przysidze Boga na wiadka, e ywi si do kogo nienawi.
Odmawiajcych przysigi zamykano w wizieniach, najczciej w wysuonych statkach wojennych
(pontons de Rochefort), lub deportowano do Gujany. Represje byy jednak mniej krwawe ni w latach
1792-1794, ale trway nadal ujemne skutki rewolucji: istnienie schizmatyckiego Kocioa konstytucyjnego, wakujce stolice biskupie, osabiony autorytet wadzy kocielnej, maa liczba duchowiestwa. Nadto
w Rzymie istniaa rewolucyjna republika, a uwiziony papie Pius VI zmar (29.08.1799) w cytadeli
Walencji.
Rewolucyjne republiki i Koci
Wojska francuskie przy kocu 1792 roku przeszy do ofensywy i podbojw. Dokonay aneksji Sabaudii,
hrabstwa Nicei, austriackich poudniowych Niderlandw (Belgia) i ksistwa duchownego Luttich, lewego
brzegu Renu oraz opanoway pnocn i rodkow Itali, tworzc sze republik: Batawsk (1795), Cisalpisk, Liguryjsk (1797), Rzymsk, Helweck (1798), i Partenopejsk (1799). Wniesiono do nich
idee rewolucyjne, instytucje francuskie i polityk kocieln. Religi u podbitych narodw traktowano
jako ostoj ich tosamoci, co chciano usun, lecz hamowano si z obawy gwatownego zraenia sobie
ludnoci.
W Belgii, ktra pod panowaniem austriackim zdoaa obroni si przed jzefinizmem, wprowadzano
prawa godzce w Koci, jak zajcie majtkw kocielnych i zamknicie klasztorw. Wskutek dziaalnoci miejscowych jakobinw i gorliwych urzdnikw, doszo te do uwizienia duchownych, niszczenia
klasztorw, profanowania kociow przez narzucany kult rozumu. Kler belgijski, bardziej od francuskiego, uzna dan przysig za nie do przyjcia. Represje wzmogy si po przewrocie fructidora
(4.09.1797). Zamknito seminaria, zakazano noszenia stroju duchownego. Kardyna Johann Heinrich von
Franckenberg zosta uwiziony i wywieziony do Niemiec. Duchownych obwiniano za powstanie chopskie w Kempenland i Ardenach. Odmawiajcych przysigi deportowano, zdoano wszake uj 10 procent opornych. W najtrudniejszym okresie (1794-1797), gdy trzeba byo tajnie sprawowa kult katolicki,
ludno jeszcze bardziej przywizaa si do Kocioa, stosujc dawne formy religijnoci, jak bractwa, i
rozwijajc pobono indywidualn.
W Nadrenii ulegy likwidacji ksistwa duchowne, ale struktura Kocioa si nie zmienia. Wrogo do
duchowiestwa, a czciowo represje wobec niego potgoway podejrzenie, e jest przeciwne poczeniu
z Francj. Gdy jednak na pocztku 1797 roku dowdc armii nadreskiej zosta genera Hache, dowiadczony w zaprowadzeniu spokoju w Wandei, przyjto podobnie jak tam taktyk liczenia si z gboko zakorzenion religijnoci Nadreczykw. Swobodnie wic mona byo spenia kult katolicki w kocioach, a duchowni otrzymywali uposaenie z zabranych majtkw kocielnych.
W dawnych Zjednoczonych Prowincjach Niderlandzkich (Holandia) Francuzi w pewnym stopniu stali
si dla katolikw wybawcami. Protestantyzm bowiem by dotd religi panujc, a ludno katolicka
(40%) czua si dyskryminowana. Wikszo duchownych pod przewodnictwem amsterdamskiej grupy
patriotw popara obalenie dawnego reimu i utworzenie Republiki Batawskiej (1795). Jej konstytucja
zapewnia katolikom rwno praw obywatelskich i wolno wyznania. Duchowni wic nie mieli na og
oporu przeciw zoeniu przysigi wiecznej nienawici do Stathouderata. W tym okresie utworzono pewn
liczb nowych kociow i rozwinito duszpasterstwo, gdy szeregi duchowiestwa zwikszyli kapani,
uchodcy z Flamandii i Nadrenii. Zorganizowano (1799) trzy seminaria duchowne, potrzebne, bo zosta
zamknity uniwersytet w Lowanium.
W Szwajcarii katolicy byli dotd mniej liczni ni protestanci, ale tworzyli osobne kantony. Po powstaniu
(1798) Republiki Helweckiej (1798), co dawao polityczn przewag protestantom, katolicy stanli w
opozycji do niej, a nawet wywoali powstanie w kilku kantonach. Nowa konstytucja dawaa im wolno
sumienia i kultu, lecz duchowni doznali ogranicze w swych prawach.
211
Wobec katolikw postpowano tu mniej liberalnie ni w Republice Batawskiej. Inaczej te ustosunkowano si do Kocioa we Woszech, lecz czyo si to z szczeglnie wrogim nastawieniem rewolucjonistw do papiestwa i Pastwa Kocielnego.
W Republikach woskich
We Woszech rewolucyjnymi wojskami francuskimi dowodzi genera Napoleon Bonaparte, on te decydowa o ich ksztacie politycznym, zmieniajc wedug swych planw nazwy republik i ich granice. W
Lombardii utworzy (1786) Republik Cispadask i Republik Transpadask, a nastpnie zczy je
(1797) w Republik Cisalpisk. W Genui ogosi (1797) Republik Liguryjsk, Rzymie (1798) Rzymsk i w Neapolu (1799) - Partenopejk. Kolejne zmiany nastpiy podczas wojny z drug koalicj antyfrancusk.
W prowadzeniu polityki religijnej w tych Republikach Francuzi byli ostroni. Uwzgldniano wic w ich
konstytucjach dotychczasowe stanowisko religii katolickiej, cho przygotowywano je pod wpywem Dyrektoriatu, dcego do rozdziau Kocioa od pastwa.
Pierwsza z woskich konstytucji, wydana (4.12.1796) w Bolonii, nie uwzgldniaa w ogle religii, ale
senat podj rezolucj, e nie wprowadzi si najmniejszej nowoci w dziedzinie naszej witej wiary naszych dogmatw.
Podczas przygotowania konstytucji dla Republiki Cispadaskiej prowadzono gwatowne dyskusje o stanowisku Kocioa w pastwie. Przezwyciono jednak pogld, e religia jest spraw prywatn, i uznano
katolicyzm za religi Republiki, cho innym wyznaniom (z wyjtkiem mozaizmu) przyznano wolno.
Gdy Dyrektoriat okaza niezadowolenie, Napoleon broni takiego stanowiska, podajc jako jeden z argumentw, e religia nakada masom wdzido, a konstytucyjny artyku o niej pozwala pozyska sympati
kleru i ludu.
W nadaniu konstytucji (9.07.1797) nowej Republice Cisalpikiej Napoleon bra bezporedni udzia. Chyba z uwagi na stanowisko dyrektoriatu zamieci w niej cakowit rwno wyzna i neutralno pastwa
wobec religii, a zarazem wprowadzi pewne ograniczenia praw kleru. Szereg okolicznoci sprawi, e
konstytucj wkrtce (1798) zmieniono, uznajc te nuncjatur w Mediolanie i tworzc poselstwo w Rzymie. Wydano szereg przepisw, ktre czyy Koci i pastwo, a likwidoway pozostaoci jzefinizmu.
Najbardziej katolick staa si konstytucja Republiki Liguryjskiej (2.12.1797), aby - jak pragn Napoleon
- pozyska mnichw i ksiy. Jansenici jednak zapewnili sobie wolno prasy i wznowili Annali politico-ecclesiastici, ktrych dusz by Eustachio Degola (zm. 1826), jeden z najbardziej zdecydowanych jansenistw woskich.
Konstytucje Republiki Rzymskiej (1798) i Republiki Partenopejskiej (1799) przyjy zasad aktualnej
francuskiej konstytucji o rozdziale Kocioa od pastwa.
Krtkie trzy lata (triennio rivoluzionario 1796-1799) zmieniy we Woszech prawn sytuacj Kocioa i
miay duy wpyw na uksztatowanie si nowych poj katolikw woskich, z ktrych wielu przejo idee
liberalne i patriotyczne, a take dostrzego konieczno reformy kocielnej. W tym okresie naley szuka
narodzin 19-wiecznego ruchu Risorgimento. Kler woski, w odrnieniu od belgijskiego i nadreskiego,
nie przeszed generalnie na pozycje antyrewolucyjne. Jego postawa bya wszake bardzo zrnicowana.
Nie brakowao biskupw i kapanw, ktrzy podkrelali chrzecijaskie wartoci w hasach rwnoci i
braterstwa. Degola za, poparty przez grup kapanw, a nawet przez biskupa B. Scolari z Noli, opracowa plan Organizazione civile del clero ligure, by uwolni si od hegemonii kocielnej Rzymu. Zapay do
naladowania we Woszech wzorw francuskich ostudziy si na skutek represji we Francji po fructidorze, a zwaszcza z powodu ograbienia woskich kociow i klasztorw z dzie sztuki oraz wywiezienia
papiea z Rzymu.
Republika Rzymska i papie wizie
Pius VI w 1792 roku odrzuci bez wahania wezwanie Legislatywy do przywrcenia starej rzymskiej republiki, podobnie jak odrzuca naciski Konwentu na uznanie rewolucyjnej Francji, niesychanie silne po
przypadkowym zabjstwie w Rzymie (13.01.1793) agitatora rewolucyjnego, dziennikarza francuskiego
212
Hugona de Bassaville. Papie dugo nie zdawa sobie sprawy, e jakobini przygotowuj, ostateczn w ich
mniemaniu, rozpraw z papiestwem. Nie przyjmowa wic propozycji hiszpaskiego posa w Rzymie,
Josego dAzara by szuka zblienia z Francj. Wydawao si to niepotrzebne, gdy jakobini upadli (1795).
Zwycistwa Napoleona w 1796 roku zmieniy sytuacj. Papie, ktry nie mg liczy na pokonan koalicj antyfrancusk, teraz dopiero skorzysta z porednictwa Azary. Pierwsze rozmowy rozbiy si o francuskie dania wysokiej kontrybucji i odwoania wszystkich wczeniejszych papieskich potpie rewolucji i Konstytucji cywilnej kleru. Wobec tego Napoleon zaj pnocn cz Pastwa Kocielnego i zagrozi marszem na Rzym. Papie obawia si, e. wywoa to rewolucj jego poddanych, zgodzi si przeto na
rozejm w Bolonii (20.06.1796), obejmujcy tylko sprawy terytorialne i finansowe. Papie przyrzek polityczn neutralno wzgldem Francji. Spraw odwoania potpie zostawiono do traktatu pokojowego.
Dyrektoriat wyrazi yczenie, by doprowadzi do zachwiania si tiary uzurpujcego sobie zwierzchnictwo Kocioa powszechnego. Pertraktacje pokojowe rozpoczto w Paryu. Za rad Azary wyda papie
(5.07.1796) brewe Pastoralis sollicitudo, w ktrym wskazywa katolikom francuskim, e prawdziwa religia w aden sposb nie niweczy praw obywatelskich. Cho ta wypowied wydawaa si rojalistom
wprost niewiarygodna, Dyrektoriatowi nie wystarczaa, domaga si bowiem wyranego odwoania papieskich potpie Kocioa konstytucyjnego.
Przerwane w Paryu pertraktacje podjto we Florencji. Papie okazywa nieustpliwo. Napoleon wic,
gdy opanowa pnocne Wochy, zapowiedzia marsz na Rzym, czym zmusi papiea do przyjcia warunkw traktatu pokojowego z Tolentino (16.02.1797), wedug ktrych trzeba byo zapaci now, bardzo
wysok kontrybucj (15 mln) odstpi Republice Cisalpiskiej najznakomitsz cz Pastwa Kocielnego, na zawsze zrezygnowa z Awinionu i Venaissin. Francuzi nadto ograbili muzea i paace rzymskie z
dzie sztuki.
Papie na razie uratowa swoj wieck wadz w Rzymie, ktr w aktualnej sytuacji widziano tym bardziej jako konieczn dla dziaalnoci Stolicy Apostolskiej w Kociele. Napoleon, pewny ju swej pozycji
wobec Dyrektoriatu, nie obstawa przy odwoaniu wczeniejszych papieskich potpie Kocioa konstytucyjnego. Moe liczy na to, co powiedzia, e Rzym, ta stara machina, sama si rozleci, ustanowi jednak swego brata, Jzefa, agentem dyplomatycznym w tym miecie. Papie za mianowa sekretarzem
stanu frankofila, kardynaa Pamfiliego Dori, byego nuncjusza paryskiego.
Sytuacja zmienia si nagle na niekorzystn dla papiestwa. Austria zawara w Campo Formio pokj z
Napoleonem, co przekrelao nadziej na jej pomoc. We Francji zamach fructidora roznieci jaikobiski
antyklerykalizm. W cigu jednego roku deportowano ponad 2100 duchownych. W Rzymie za zelanci,
podnieceni wybuchajcymi w rnych miejscach powstaniami ludowymi, byli przekonani, e mona wystpi przeciw Francuzom. Doszo tam do (28.12.1797) do przypadkowego zabicia francuskiego generaa
Leonarda Duphota podczas demonstracji ludowych. Wykorzystano to we Francji.
Dyrektoriat, pod wpywem swego czonka, zdecydowanego wroga katolicyzmu, twrcy ruchu teofilantropw, La Rvellire-Lpeaux, poleci (11.01.1798) zaj cae Pastwo Kocielne. Gdy to nastpio, z
udziaem polskich legionw pod wodz generaw Dbrowskiego i Kniaziewicza, w Rzymie miejscowi
jakobini proklamowali (15 II) Republik. Bardzo propapieski teolog Bolgeni radzi, ku grozie zelantw,
uzna nowe wadze polityczne, by ocali religijn wadz papiea.
Pius VI, internowany w Watykanie, zosta nastpnie zmuszony do opuszczenia Rzymu. Pod eskort wyjecha do niezalenego jeszcze Ksistwa Toskaskiego. wiadomy swego podeszego wieku (81 lat),
ogosi tam brewe (13.11.1798) co do wyboru papiea, ktre uzupeniao wydan w poprzednim roku
konstytucj papiesk. Apelowa te o pomoc wszystkich monarchw europejskich, nie wyczajc cara
Pawa I. Niewtpliwie miao to jaki wpyw na powstanie przeciw Francji drugiej koalicji, zwyciskiej w
pocztkowej fazie nowej wojny. Wojska neapolitaskie przejciowo zajy nawet Rzym.
Wojska francuskie wczeniej opanoway Toskani, lecz obawiajc si postpu nieprzyjaciela, deportoway (28.03.1799) Piusa VI przez Parm i Turyn do Francji, najpierw do Grenoble, nastpnie do cytadeli
w Valence, gdzie zmar 29 sierpnia 1799 roku. Pochowany zrazu w podziemiu kaplicy cytadeli, przeniesiony zosta po kilku miesicach (30.01.1800) na cmentarz w Valence. Do Rzymu przewieziono jego
szcztki po dwu latach i urzdzono (17.02.1802) uroczystoci pogrzebowe.
213
Konstytucja Trzeciego Maja

Wzniosa i stale pamitna Konstytucja Trzeciego Maja (1791) wyrosa z reformatorskiego Sejmu Czteroletniego i z nowej (po pierwszym rozbiorze) mentalnoci Polakw, okrelanej jako owiecony sarmatyzm. W ksztatowaniu obu zjawisk mia Koci swj wkad.
Na powstanie nowej mentalnoci najwikszy wpyw wywara nauka i owiata, ktre w Polsce rozwijay
si po utworzeniu (1773) Komisji Edukacji Narodowej. Jej pierwszym prezesem zosta biskup wileski
Ignacy Massalski, a cho usunity z tego stanowiska z powodu prywaty i politycznie skompromitowany
podczas Insurekcji Kociuszkowskiej, nada Komisji dobry kierunek dziaania. Wsppracowali z ni
liczni duchowni, cho pocztkowo zakonnicy rozaleni podporzdkowaniem jej kolegiw odmawiali
wspdziaania i trzeba byo dopiero polecenia Stolicy Apostolskiej na prob Komisji, by zmienili swe
nastawienie. Do wsppracujcych nalea znakomity publicysta (Kunica Kotajowska), filozof, kanonik krakowski (mniej wybitny jako kapan), Hugo Kotaj (zm. 1812), ktry przeprowadzi reform
Akademii Krakowskiej, podobnie jak jezuita, astronom, rektor Akademii Wileskiej, Marcin PoczobuttOdlanicki (zm. 1810) reform swej Uczelni i szk na Litwie, przez co znalazy si obie polskie wysze
szkoy w szeregu najbardziej postpowych uniwersytetw europejskich. W powoanym (1775) przez
Komisj Edukacji Narodowej Towarzystwie do Ksig Elementarnych dziaali take liczni duchowni, a
najznakomitszym by sekretarz obu tych instytucji, jezuita Grzegorz Piramowicz (zm. 1801), najwybitniejszy w tym czasie polski pedagog, obok Stanisawa Konarskiego.
Reformy Sejmu Czteroletniego przeprowadzi zesp wiatych posw, ale do ich przygotowania w niemaym stopniu przyczynio si wielu pisarzy politycznych i publicystw, wrd ktrych byo co najmniej
trzydziestu duchownych. Do czterech pisarzy, uznanych za najwybitniejszych i najbardziej poczytnych
podczas Sejmu nalea (obok ksidza Kotaja, ksidza Stanisawa Jezierskiego i wieckiego publicysty, Jzefa Pawlikowskiego) ksidz Stanisaw Staszic (zm. 1826) okrelany jako czowiek niezwykle
szlachetny i prawego serca, gorcy patriota i ordownik ubogich, ktry pisa, e jako w edukacji nauka
najpierwsza jest nauka moralna, tak w moralnej nauce najgruntowniejsz by powinna religia, sam jednak nie spenia funkcji kapaskich i by negatywnie ustosunkowany do Kocioa katolickiego.
Sejm Czteroletni (1788-1792) ustanowi specjaln deputacj do spraw kocielnych, by rozpatrzya
wszystkie sporne zagadnienia i podjta rokowania z Stolic Apostolsk w sprawie zawarcia konkordatu
Wrd posw, a zwaszcza w opinii publicznej nie brakowao postulatw co do ograniczenia jurysdykcji
nuncjusza i praw duchowiestwa przeprowadzono nawet uchwa o zajciu dbr biskupstwa krakowskiego i kasacie ksistwa siewierskiego, ale zawsze uznawano, e naley dziaa za zgod Stolicy Apostolskiej.
Sprawy wyznaniowe, ktre stay si przyczyn walk politycznych przed dwudziestu laty, odyy na pocztku Sejmu Czteroletniego i czyy si z oskaraniem duchowiestwa prawosawnego, a nawet unickiego o podburzanie chopw ukraiskich. Unitw uspokojono przez wprowadzenie ich metropolity do
senatu.
Konstytucja Trzeciego Maja, nazwana Ustaw Rzdow, stwierdzaa w pierwszym artykule, e religi
panujc jest i bdzie wiara wita rzymska katolicka ze wszystkimi jej prawami. Obwarowaa wszake
wszystkim innym wyznaniom i religiom wolno w krajach polskich, ale grozia karami sdowymi katolikom, ktrzy by przeszli do innego Kocioa. Ustanawiajc naczelny organ rzdowy, Stra Praw, pierwsze miejsce w nim zostawia prymasowi jako gowie duchowiestwa.
Po uchwaleniu konstytucji uregulowano spraw prawosawia w Polsce, uniezaleniajc Cerkiew od rosyjskiej hierarchii.
Insurekcja Kociuszkowska
Nadzieje na popraw stanu pastwa, zwizane z reformami sejmowymi i konstytucj, rozwiay si wskutek drugiego (1793) i wkrtce (1795) trzeciego rozbioru Polski. Pozostay jednak, zwaszcza Konstytucja Trzeciego Maja, jako wartoci moralne, podtrzymujce ducha narodowego po rozbiorach. Z obchodzeniem rocznicy Trzeciego Maja zwizano uroczysto kocieln Krlowej Polski.
214
Insurekcja Kociuszkowska (ogoszona 24.03.1794) bya po drugim rozbiorze powstaniem narodowym,

skierowanym przeciw Rosji, a potem te przeciw Prusom. W rzdzie powstaczym ksidz Kotaj prowadzi Wydzia Skarbu, przeznaczajc srebra kocielne na bicie pienidzy, duchowni za byli powoywani do komisji porzdkowych.
W Warszawie, dokd zim 1793/1794 napyny tumy biedoty, nasiliy si wpywy jakobiskie i doszo
do rozruchw, skierowanych przeciw targowiczanom, ktrzy byli winni drugiego rozbioru i dalej suyli
Rosji. Pod naciskiem demonstrantw Sd Kryminalny, zaniechawszy formalnoci proceduralnych, skaza
(9 V) na mier przez powieszenie kilku dygnitarzy targowickich, a wrd nich, zwizanego z Polsk
jedynie miejscem w senacie, biskupa inflanckiego (od 1781) Jzefa Kossakowskiego, ktry by przeciwnikiem Konstytucji Trzeciego Maja i z bratem Szymonem przywdc targowiczan na Litwie. W kolejnych rozruchach, tum wtargn do wizienia i powieszono bez sdu (28 VI) kilku dygnitarzy oskaronych o zdrad, w tym biskupa wileskiego Ignacego Massalskiego.
Prymas Micha Poniatowski, brat krla, uznawany na og za lepszego od niego polityka, ale przeciwny
beznadziejnej obronie Warszawy, chcia wykorzysta Prusy przeciw Rosji, lecz w opinii demonstrujcych
tumw zosta uznany take za zdrajc, gdy przejto jego list do krla pruskiego, a e zmar nagle w nocy
27/28 czerwca, plotka wic rozpowszechnia wersj o jego samobjstwie.
Po ostatnim rozbiorze (1795) Polacy tradycyjnie zwizani z Kocioem katolickim, stopniowo uwiadomili sobie, e religia katolicka obok jzyka polskiego stanowi istotny czynnik ich tosamoci narodowej,
tym bardziej i Koci by jedyn polsk instytucj prawnie dziaajc we wszystkich trzech zaborach.
W nich te wi wzajemn stanowiy obrzdy katolickie, tradycja kocielna i zwyczaje religijne. Nadal
rozwija si kult Matki Boej, Krlowej Narodu Polskiego. Zakazy zaborcw nie zniweczyy, a nawet
wzmogy ruch ptniczy. Sanktuarium jasnogrskie stao si narodow witoci, podobnie jak piastowska katedra gnienieska z relikwiami w. Wojciecha i krlewski Wawel z konfesj w. Stanisawa Biskupa i Mczennika. Korzystne dla polskoci byo zachowanie w mocy dawnych uchwa synodw polskich, ktre ustaliy kult witych Polski. Te przepisy, zwaszcza rytua i rubryki liturgiczne z ich bogat
treci patriotyczn nadal obowizyway, gdy zaborcy nie pozwalali odbywa synodw.
215
Rozdzia 24
PIUS VII I WADZTWO NAPOLEONA
Ogoszona w Rzymie Republika i mier uwizionego Piusa VI w Walencji nie oznaczay koca papiestwa, jak oczekiwali francuscy rewolucjonici. Wybrany wszake papieem Pius VII nie mia spokojnego pontyfikatu, cho przez pewien czas mg rezydowa w Rzymie, a nawet zawar konkordat z Francj.
Nowe konflikty z doywotnim pierwszym konsulem, wkrtce za cesarzem Francuzw, Napoleonem
Bonapartem, narastay poczynajc od Artykuw Organicznych, a doprowadziy do uwizienia papiea.
W Francji, ignorujc wadz papiesk, starano si na synodzie paryskim, lecz bezskutecznie, uoy stosunki kocielne wedug zalece Napoleona. Jego hegemonia w nieomal caej Europie ciya nad Kocioem, w Niemczech za uatwia sekularyzacj. Wpywy francuskie dziaay te niekorzystnie na niektre dziedziny ycia kocielnego i religijnego w Ksistwie Warszawskim.
Pius VII i Consalvi
Rzym, w chwili mierci Piusa VI, by uwolniony od Francuzw i jakobinw przez wojska neapolitaskie.
Konklawe wszake odbyo si w Wenecji, pod opiek cesarza austriackiego Franciszka II. Udzia wzio
35 kardynaw na 46 yjcych. Dzielili si na dwie orientacje: politycy (politicanti) skupieni wok kardynaa Gian Angela Braschiego chcieli papiea rozumiejcego now sytuacj Europy i nie wrogiego wobec Francji, gorliwcy (zelanti) za domagali si papiea, ktry zachowaby dobre stosunki z najbardziej
katolickim pastwem, Austri i przy jej pomocy odzyskaby Pastwo Kocielne. Kandydatem politykw
by kardyna Carlo Bellisomi, zyskujc w kolejnym gosowaniu prawie 2/3 gosw, lecz spotka si z
wetem, ktre w imieniu cesarza austriackiego zoy kardyna Franz von Herzan. Weto zrazio z kolei
cz kardynaw do kandydata zelantw, kardynaa Luigiego Matteiego. W tej trudnej sytuacji, nie wiadomo dokadnie z czyjej .inicjatywy, pojawia si kandydatura kardynaa Luigiego Barnaby Chiaramontiego, bliszego politykom. Gosy gorliwcw pozyska dla niego kardyna Antonelli, co doprowadzio
(14.03.1800) do jednomylnego wyboru. Nowy papie przybra imi Piusa VII dla uczczenia swego poprzednika i protektora, Piusa VI.
Pius VII (ur. 14.08.1742 w Cesenie) odznacza si umiarem i realizmem w postpowaniu, wola za nauk i duszpasterstwo ni polityk i administracj. Bdc benedyktynem, odby studia w Padwie i Rzymie,
zosta profesorem teologii w Farmie i interesowa si ywymi w tamtejszym rodowisku projektami reform spoeczestwa, pastwa i Kocioa. Zna najnowsz literatur i publicystyk, majc w swojej bibliotece take Wielk Encyklopedi Francusk. Uwaano go za wielkiego zwolennika reform kocielnych. Od Piusa VI otrzyma (1783) biskupstwo w Tivoli, a powoany wkrtce (1785) do kolegium kardynalskiego, zosta przeniesiony na biskupstwo w Imoli. Jako biskup rozwija przez 15 lat dziaalno kocieln z zachowaniem penej niezalenoci od wadz cywilnych i to zarwno legata papieskiego z Ferrary, jak urzdnikw Republiki Cisalpiskiej, czy nastpnie urzdnikw austriackich, bo trzykrotnie w tym
czasie zmieniay si w Imoli rzdy wieckie. Biskup te miao wypowiedzia si w homilii na Boe Narodzenie 1797 roku, wkrtce po wkroczeniu wojsk francuskich, e demokratyczna forma rzdw nie stoi
w sprzecznoci z Ewangeli.
Jako papie przyby do Rzymu i zachowa wobec monarchw samodzielno dziaania. Nie uleg naciskowi Austrii co do mianowania sekretarza stanu, lecz powierzy to stanowisko modemu praatowi, audytorowi Roty Rzymskiej, Hercolemu Consalviemu.
Nowy sekretarz stanu (ur. 8.06.1757 w Rzymie), ktry do koca ycia pozosta tylko diakonem, by najpierw radc Sekretariatu Stanu, nastpnie wotantem Sygnatury Apostolskiej, a od 1792 roku audytorem
Roty. Na polecenie Piusa VI organizowa (1797) armi do walki z Francuzami, za co uwiziony przez
Napoleona musia i na banicj. W Wenecji peni funkcj sekretarza konklawe i jak si przyjmuje,
przyczyni si w duym stopniu do wyboru Piusa VII.
Papie zaraz po konklawe mianowa Consalviego podsekretarzem stanu, a po powrocie do Rzymu kardynaem (11.08.1800) i sekretarzem stanu. Jego wrodzone talenty sprawiy, e w polityce sta si praw rk
papiea, ktry zostawi sobie sprawy wewntrzkocielne. Consalvi przeszed do historii jako najwybit-
216
niejszy papieski dyplomata XIX wieku. Swoj dziaalno skoncentrowa na odzyskaniu i reformie Pastwa Kocielnego oraz na uregulowaniu spraw kocielnych w Francji.
W Pastwie Kocielnym trzeba byo odzyska terytoria obsadzone przez wojska francuskie, austriackie i
neapolitaskie, a po prawie trzyletnim istnieniu francuskiego systemu wadzy wprowadzi te na nowo
papiesk administracj. W celu jej zmodernizowania, cho w opozycji staa konserwatywna cz kurialistw rzymskich, powoano komisj kardynaw, praatw i wieckich, ktra przygotowaa zmiany, a papie wprowadzi je (30.10.1800) osobn bull (Post diuturnas). Byy to umiarkowane reformy, lecz konserwatystom wyday si rewolucyjnymi.
Napoleon i konkordat
W Francji, po zamachu stanu (9.11.1799) nastpio odprenie w yciu religijnym. Napoleon jako pierwszy konsul, cho z przekonania by tylko deist, ale te bezwzgldnym pragmatykiem, potrzebowa nie
jakiejkolwiek religii, tylko takiej, ktra miaa wpyw spoeczny. Odszed wic od bezsensownego kursu
antyreligijnoci Dyrektoriatu, a zwrci si do Kocioa katolickiego, w ktrego przydatno do odbudowy rzdw monarchicznych nie wtpi. Zaniecha cigania duchownych niezaprzysianych, mia bowiem wiadomo, e Koci konstytucyjny, cho okazywa ywotno i przygotowywa (na
29.06.1801) drugi synod krajowy, jest nieprzydatny dla jego celw.
Napoleon postanowi pertraktowa z papieem, zwaszcza po zwycistwie pod Marengo (14.06.1800),
gdy wobec Rzymu mg wystpi z pozycji silniejszego. O swym zamiarze powiadomi Piusa VII przez
biskupa z Vercelli. Papie i Consalvi widzieli sens tych pertraktacji, cho w samym Rzymie musieli si
liczy z nadzwyczaj siln opozycj konserwatywnych k kurialnych i emigrantw francuskich.
Pertraktacje przebiegay opornie, bo w Francji take istniaa opozycja republikaskich k, ktre myl o
konkordacie uznaway za cios wymierzony rewolucji. Rozmowy w Paryu (1800-1801) objy cztery
kolejne projekty konkordatu i nie day rezultatu. Nowy projekt, uoony przez samego Napoleona, omawiano w Rzymie przez dwa miesice (1801). Gdy go odrzucono, zniecierpliwiony Napoleon postawi
ultimatum papieowi, ktry przymuszony sytuacj wysa Consalviego do Parya. Jego rokowania (20.06.
15.07.) byy pene spi i ostrych dyskusji. Napoleon nie chcia w niektrych sprawach ustpi ze
wzgldu na radykalnych republikanw i opr ministra Talleyranda. Consalvi z wielk zrcznoci wynegocjowa tre konkordatu, moliw do przyjcia.
Konkordat jako konwencj midzy Jego witobliwoci Piusem VII i rzdem francuskim podpisano 15
lipca 1801 roku. Jego tekst jest krtki, gdy starano si osign tylko dwa zasadnicze cele: usun narose od 1790 roku napicia midzy Kocioem a pastwem oraz dostosowa kocieln organizacj we
Francji do jej nowej struktury. Nie byo w nim nic o zakonach i zgromadzeniach zakonnych.
We wstpie uznano religi katolick za religi wikszoci francuskich obywateli, co byo formu kompromisow, bo nie chciano powiedzie o niej, e jest religi pastwow, ani zrwna jej z innymi religiami. Kultowi katolickiemu przyznano charakter publiczny i zapewniono swobod, ale z obowizkiem
stosowania si do przepisw porzdku publicznego. Consalviemu nie udao si usun tego ograniczenia,
ktre dawao moliwoci szykan.
Szczeglne trudnoci dla obu stron stwarzay dwa problemy: sprzeda upastwowionych majtkw kocielnych i istnienie podwjnego episkopatu we Francji. Papie ustpi w pierwszym punkcie, po bezskutecznym staraniu si o zwrot majtkw jeszcze nie sprzedanych. W sprawie episkopatu zobowiza si
doprowadzi do ustpienia wszystkich biskupw ancien rgimeu, a pastwo miao odwoa biskupw
konstytucyjnych.
Uznano uprawnienia Stolicy Apostolskiej do wprowadzania nowej organizacji diecezji i uprawnienia biskupw do tworzenia parafii, lecz w obu przypadkach w porozumieniu z wadz pastwow. Mianowanie
biskupw przyznano Napoleonowi w takim stopniu, w jakim mieli je krlowie francuscy, papieowi za
zostawiono konfirmacj nominaw. Ustanowienie proboszczw miao nalee do biskupw, lecz po
uzgodnieniu z wadzami pastwowymi. Mogy istnie kapituy i seminaria z wszelkimi uprawnieniami
biskupw wobec nich, lecz bez dotacji pastwowych. Rzd natomiast za zabrane majtki by zobowiza-
217
ny uposaa biskupw i kler parafialny. Wbrew oporom strony rzdowej zgodzono si na prawo katolikw do czynienia fundacji na rzecz Kocioa.
Konkordat przynosi obu stronom korzyci, cho wywoa sprzeciwy w Kociele i w Republice. Stolica
Apostolska, skoro rzd francuski od niej przyj kocielne uprawnienia, osigna przez to potwierdzenie
zasady, e do niej naley wadza zwierzchnia nad Kocioem we Francji. Usuna te dziesicioletni
schizm w Kociele francuskim. Zachowano natomiast, ale zmodernizowany model Kocioa, opartego
na pastwie. Napoleon zyska wiele, wzmacniajc swj presti w kraju i na forum midzynarodowym
oraz zapewniajc pastwu wewntrzne uspokojenie. Zachowa te kontrol swej wadzy nad niektrymi
dziedzinami ycia kocielnego.
Artykuy organiczne
Po podpisaniu konkordatu powsta problem jego ratyfikacji. Kompromisowo sformuowane artykuy zawieray niejasnoci i mogy by przyczyn nieporozumie. Komisja kardynalska w Rzymie domagaa si
zmian, a tylko poowa kardynaw (14 na 28) opowiedziaa si za przyjciem ustalonego tekstu. Papie
zadecydowa realistycznie o uznaniu konkordatu (15.08.1801) i wezwa biskupw francuskich do rezygnacji z urzdu. W Kociele znaleli si nie rozumiejcy sytuacji katolicy, tak wrogo nastawieni do konkordatu, e modlili si o nawrcenie Piusa VII, gdy wedug nich Pius VI dla zachowania wiary straci
tron papieski, a Pius VII dla zachowania tronu straci wiar.
Napoleon obawia si wrogoci parlamentu, wzmoonej oporem ministrw: Talleyranda i Fouchgo. Inaczej wic, ni chciaa Stolica Apostolska, zaatwi spraw biskupw konstytucyjnych, udzielajc nominacji a jednej trzeciej kandydatw z ich grona. W celu uzyskania ratyfikacji konkordatu chwyci si rodka, ktry by te wedug jego myli: przedstawi go (Convention de Messidor) razem z dwoma innymi
ustawami do zatwierdzenia. Jedna okrelaa organizacj kultu protestanckiego, druga ucilaa sytuacj
prawn katolikw w 77 artykuach organicznie - jak zaznacza - wynikajcych z ustale konkordatu.
Postanowienia te, zwane Artykuami Organicznymi, ponawiay niektre republikaskie ograniczenia Kocioa katolickiego. Wymagay zgody rzdu na ogaszanie papieskich zarzdze i na zwoanie synodu
krajowego czy prowincjalnego, na utworzenie nowej parafii, a nawet prywatnej kapelanii. W seminariach
nakazyway naucza o artykuach gallikaskich z 1682 roku. Polecay ujednoliconym katechizmem krajowym zastpi katechizmy diecezjalne. Kapanom zakazay bogosawi maestwa przed zawarciem
kontraktu cywilnego. Silnie ograniczay dziaalno papieskich nuncjuszy i delegatw. Uprawnienia oraz
obowizki biskupw i proboszczw ustalay z precyzj i surowoci wojskowego regulaminu, jak to
okrelili historycy.
Biskupi, wedug Artykuw organicznych, nie tworzyli episkopatu, bo nie mogli dziaa wsplnie. Byli
za cakowicie podporzdkowani ministerstwu kultu, std zwano ich fioletowymi prefektami, gdy mieli
wobec duchowiestwa spenia funkcje, jakie prefekt mia wobec urzdnikw. Duchowiestwo, ktre
ywio rozbudzone pragnienia demokratycznego wspdziaania z hierarchi, teraz stao si wycznie
organem wykonawczym, zmuszonym do cisego posuszestwa. Leao to w interesie Napoleona, ktry
przez wzmocnienie diecezjalnej wadzy biskupa chcia ujednolici dziaanie podzielonego poprzednio
kleru. Mia on silny atut w swych rkach, bo duchowiestwo w wikszoci byo materialnie zalene od
pastwa, nie posiadajc dawnych beneficjw, tylko otrzymujc pensj.
Pius VII zaprotestowa przeciw Artykuom na konsystorzu (24.05.1802), lecz kierowany realizmem, na
tym poprzesta. Napoleon odpowiadajc papieowi, okaza zdziwienie. Wedug niego. Artykuy organiczne nie byy nowym prawem, lecz tylko potwierdzeniem dawnych zasad Kocioa gallikaskiego. W parlamencie uzyska bez trudu ich zatwierdzenie wraz z ratyfikacj konkordatu, ktry promulgowano
18.04.1802 roku. Okrelony nimi wizerunek biskupa i kapana pozosta dugo wzorcem w Francji i Europie zachodniej. Cho Napoleon tego nie zamierza, da te podstawy do rozwoju ultramonizmu: biskupi,
duchowiestwo i wieccy katolicy szukali odtd oparcia w Stolicy Apostolskiej przeciw roszczeniom
wadzy pastwowej.
Po ratyfikacji konkordatu urzdzono w katedrze Notre-Dame uroczysto pojednania Francji z Kocioem. Talleyrand prosi take o pojednanie i uzyska od papiea absolucj, lecz nie otrzyma uznania swe-
218
go maestwa. Pius VII, zadowolony z zakoczenia schizmy w Francji, mianowa wkrtce (17.01.1803)
trzech kardynaw francuskich, w tym Josepha Fescha, ktry by wujem ony Napoleona.
Reorganizacja Kocioa
Realizacja konkordatu zaleaa w duej mierze od nuncjusza w Paryu, ktrym na nalegania Napoleona
zosta skonny do kompromisu, podeszy w latach kardyna Giovanni B. Caprara. Zaleaa take od dyrektora kultu, jurysty i zwolennika gallikanizmu, Jeana Portalisa, ale najbardziej od ksidza Etiennea A.
Bemiera, ktry cieszy si zaufaniem Napoleona i by doradc nuncjusza i ministra.
Nowa organizacja Kocioa, uzgodniona w konkordacie, odchodzia od zasady jednej diecezji dla jednego
departamentu. Ze wzgldu na mniejsze wydatki pastwa Napoleon proponowa pozostawienie tylko 10
arcybiskupstw i 40 biskupstw na 102 departamenty, ostatecznie zgodzi si na 60. Bulla papieska dawaa
(13.12.1801) kanoniczne uznanie tej nowej organizacji kocielnej, a dekret wykonawczy Caprary
(9.04.1802) wprowadza j w ycie. Znikny wic niektre biskupstwa o wielkich tradycjach historycznych, jak Reims, Arles, Sens.
Obsadzenie biskupstw stwarzao najwiksze trudnoci. Artyku konkordatu ustalajcy dymisj wszystkich
dotychczasowych biskupw by zupen nowoci w dziejach Kocioa i napotyka w realizacji na opr.
Rezygnacj zoyo 59 biskupw konstytucyjnych, a w pimie zbiorowym do papiea owiadczyli, e
uznaj konkordat i zawarte w nim zasady, przyjte przez Jego witobliwo i Rzd francuski. Z 92 biskupw ancien rgimeu zgosili rezygnacj biskupi przebywajcy we Francji i pozostajcy na emigracji
we Woszech, z wyjtkiem biskupa z Bziers. W opozycji natomiast stanli biskupi przebywajcy w Anglii pod przewodnictwem arcybiskupa Arthura R. de Dillon z Narbonne i prawie wszyscy biskupi emigranci w Niemczech i Hiszpanii, uzasadniajc to zoeniem przysigi krlowi na wierno i przekroczeniem przez papiea jego uprawnie. Ostatecznie 55 biskupw dawnych zoyo rezygnacj, chocia poprzedzon pismami, wyjaniajcymi niezbywalno ich praw, zawierajcymi krytyk kocielnej polityki
Napoleona i bronicymi uprawnie krla. Biskupi, ktrzy nie zoyli rezygnacji, na og nie wtrcali si
do spraw swych dawnych diecezji, a nawet radzili duchownym uzna nowych biskupw. Dwaj wszake,
Themines z Blois i Coucy z La Rochelle, zorganizowali czynny opr i spowodowali now schizm May
Koci, (Petite glise), ktra nie miaa wikszego znaczenia, cho gdzieniegdzie przetrwaa do Soboru
Watykaskiego II.
Nominacja nowych biskupw bya nie mniej trudnym problemem. Pertraktacje prowadzono przez cay
rok (do padziernika 1802) i uzgodniono ostatecznie skad nowego episkopatu: 16 biskupw przedrewolucyjnych, 12 biskupw konstytucyjnych i 32 nowych biskupw, modych wiekiem, lecz czsto penicych ju funkcje wikariuszy generalnych. Wrd nich by wuj Napoleona, Joseph Fesch, mianowany arcybiskupem Lyonu. Na og byli to ludzie godni, lecz niewybitne jednostki.
Biskupi mieli wiele trudnych zada do spenienia: reorganizacj parafii, odzyskanie kociow i ich wyposaenie, zapewnienie parafiom podstaw materialnych, a przede wszystkim przygotowanie nowego kleru. Lepsza sytuacja powstaa dopiero po 1809 roku, gdy powikszono pastwowy budet na cele kultu.
Przez 10 lat wywicono mao kapanw, wielu za zmaro lub przebywao na emigracji, wielu byo posunitych w latach lub nie mogo przezwyciy psychicznego oporu wobec nowej sytuacji Kocioa.
Powsta szczeglny problem, co zrobi z kapanami, ktrzy w poprzednim okresie porzucili kapastwo
lub si oenili, a teraz chcieli powrci do penienia funkcji kapaskich. Braki byy ogromne, jeszcze w
1808 roku nie mona byo obsadzi ponad 20% stanowisk kocielnych.
Odnowa ycia kocielnego
Napoleon, widzc w duchownych najlepszych strw adu spoecznego (oficerw moralnoci), dba o
prawne podbudowanie ich prestiu. Nakaza urzdnikom wspprac z duchownymi, zarzdzi
(1.04.1803) nadawanie dzieciom imion witych oraz oddawanie honorw wojskowych, gdy niesie si
Najwitszy Sakrament w procesji. Kardynaom przyzna honorowe pierwszestwo przed ministrami,
biskupom przed prefektami.
219
Nad sprawami kocielnymi czuwao utworzone przez Napoleona (ministerstwo) dyrektorium kultu.
Centralizacja ta nie zapewniaa jednak ujednolicenia sytuacji Kocioa. Zaleao to od urzdnikw i samych duchownych. Bya wic zrnicowana w poszczeglnych regionach. Niemniej istniay wreszcie
stabilne warunki odnowy ycia kocielnego.
Pozostay natomiast trudnoci z przygotowaniem odpowiedniego kleru. Do otwarcia seminariw brakowao najczciej funduszw. Nie dostawao te profesorw seminaryjnych. Dawni nie zawsze rozumieli
potrzeby czasu, seminarzyci wic nie otrzymywali najlepszej formacji intelektualnej. Uzyskano natomiast, po dugich staraniach, zwolnienie seminarzystw z suby wojskowej i dotacje pastwa na seminaria, wtedy te zacza wzrasta liczba nowo wywiconych. W cigu lat 1801-1815 wywicono 6000
kapanw, co jednak odpowiadao zaledwie liczbie wywiconych w jednym roku przed wybuchem rewolucji.
Dostrzegalnym zjawiskiem stao si przywrcenie ycia zakonnego, cho konkordat pomin zakony milczeniem, a Napoleon i jego ministrowie nie byli przychylni zakonnikom i stwarzali trudnoci. Gdy zaczto wznawia zakony, domagali si przedstawiania wnioskw o ich uznanie, a dekret (22.06.1804) nakaza rozwizanie tych zakonw, ktre go nie uzyskay. Uznania udzielano zakonom prowadzcym misje
lub szkoy, a take innym, o ile uzasadniy swoj spoeczn przydatno. Ze wzgldu na szczegln przydatno, szarytkom pozwolono dziaa ju od 1800 roku. Powstay jednak nowe zgromadzenia, jak Dames du Sacr-Coeur.
Stopniowo dokonywaa si odnowa religijna, cho w planach Napoleona nie leaa rechrystianizacja
Francji, tylko wykorzystanie zachowanej religii katolickiej dla celw pastwowych. W dziaaniu kocielnym elita wieckich katolikw wspara duchowiestwo pokonkordatowe, wrd ktrego znalazy si gorliwe jednostki, o duchu apostolskim.
Biskupi podjli systematyczne wizytowanie parafii i udzielanie sakramentu bierzmowania. Kapani gosili
kazania apologetyczne i organizowali misje parafialne. Do ich prowadzenia powoano zgromadzenia kapaskie. Arcybiskup z Lyonu, kardyna Fesch, popar plan gonego misjonarza Jeana B. Rauzana, by
utworzy krajowe stowarzyszenie misyjne, lecz Napoleon bdcy wanie w konflikcie z Piusem VII zakaza (26.09.1809) takich misji, bo mogyby da okazj do modlitw za papiea lub goszenia kaza o sytuacji Stolicy Apostolskiej.
Dla modziey tworzono specjalne foyer. Jej uznaniem cieszya si wznowiona sodalicja mariaska. Starsi wznawiali bractwa lub tworzyli nowe stowarzyszenia kocielne.
Warstwa ludzi wyksztaconych w znacznym stopniu znowu zwrcia si ku religii i Kocioowi. Krytyczne pisma Josepha de Maistre i wicehrabiego Louisa G. de Bonald, wydane na emigracji, miay we Francji
mae powodzenie. Wpyw natomiast wywiera znakomity pisarz Francois R. de Chateaubriand (zm. 1848)
zwaszcza przez dzieo Geniusz chrzecijastwa.
Odnowa ycia religijnego nie bya pozbawiona cieni. W Wielu rodowiskach wiejskich, gdy ludzie odwykli przez kilkanacie lat od ycia sakramentalnego i naboestw oraz byli pozbawieni nauczania religijnego i posugi kapaskiej, z trudem usuwano zobojtnienie religijne. Niektre salony w Paryu i na
prowincji kontynuoway antyklerykalizm i omieszanie religii. W prasie pozostaa tradycja dawnych
wolnomylicieli. Na wydziaach filozoficznych nie zrezygnowano z propagowania modnych ongi systemw, wrogich religii objawionej.
Rzym i cesarz Francuzw
Napoleon stara si umiejtnie gra Kocioem. Konkordat umocni jego pozycj jako gowy pastwa
francuskiego, ktrego polityczne znaczenie zwiksza swymi militarnymi sukcesami. Francji da (1802)
now konstytucj i kodeks cywilny (1804), utrwalajc wewntrzn stabilizacj kraju. Nie zadowoli si
tytuem doywotniego pierwszego konsula, ale sign po koron cesarsk. Cho wymyli sobie tytu
cesarza Francuzw, a senat nada mu (18.05.1804) go dziedzicznie, to jednak w opinii monarchicznej
Europy by uzurpatorem. Chcia wic wspaniaym aktem koronacji zasoni brak podstaw prawnych.
Odwoa si take do karoliskiej tradycji, kiedy to papie namaci Pepina na krla i papie koronowa
Karola Wielkiego na cesarza. Zaprosi wic Piusa VII na swoj koronacj. Posem Francji w Rzymie by
220
(od 1803) kardyna Fesch, ktry stara si przekona i chyba przekona Piusa VII, e bezporednie spotkanie z Napoleonem moe usun trudnoci Kocioa wywoane Artykuami Organicznymi i Kodeksem
cywilnym.
Papie i Consalvi udali si do Francji. Podczas spotkania przed koronacj prawdopodobnie omwiono
rezygnacj biskupw konstytucyjnych, ktrzy dotychczas tego nie uczynili, zawarcie lubu kocielnego
Napoleona z Jzefin Beauharnais, z ktr mia tylko kontrakt cywilny, oraz sam ceremonia uroczystoci. lub zawarto tajnie w kaplicy paacowej wobec wuja, kardynaa Fescha, by nie ekscytowa opinii
publicznej. Koronacja (2.12.1804) w katedrze Notre-Dame wywoaa konsternacj, gdy papie musia
czeka na znacznie opnione przybycie Napoleona, ktry nadto po powiceniu koron sam naoy je
sobie i Jzefinie, by zaznaczy, e nie przyjmuje ich od nikogo.
Rozmowy wsplne nie przyniosy adnych rozwiza spornych spraw kocielnych. Nie by jednak bezowocny pobyt papiea we Francji: biskupi konstytucyjni spenili warunki stawiane im przez niego, w
kraju osabo antypapieskie nastawienie, a u wielu katolikw zrodzio si to, co nazwano nabon czci
dla papiea (dvotion au pap), samo za nadanie koronacji charakteru religijnego obalao rewolucyjn
ideologi o pochodzeniu wadzy i przywracao alians otarza z tronem. Napoleon nalega na papiea, by
pozosta na stae we Francji. Gdy ten uprzedzi, e zoy w Rzymie rezygnacj, gdyby zosta zmuszony
do pozostania, mg powrci (14.05.1805). Wracajc, dokona w Pistoi pojednania biskupa Ricciego z
Kocioem. Napoleon za, bez papiea, koronowa si w Mediolanie na krla Woch, a zajty kolejn
wojn, tworzy w Pastwie Kocielnym swoje bazy wojskowe i domaga si, by papie uzna jego wrogw za swoich.
Duchowiestwo we Francji, a nawet we Woszech byo w znacznym stopniu ujte obu dokonanymi religijnie koronacjami. Niektrzy spodziewajc si dalszych askawoci cesarza wobec Kocioa, okazywali
mu nawet serwilizm. Szczeglnie silnie ujawni si on w narzuconym katechizmie na uytek wszystkich
kociow w cesarstwie francuskim. Napisano w nim, e wszyscy wierni, pod kar wiecznego potpienia
s zobowizani do mioci, czci, posuszestwa i wiernoci dla Napoleona, naszego cesarza oraz do suby wojskowej i pacenia naoonych podatkw na utrzymanie i obron Ojczyzny i jego tronu. Katechizm
wszake nie odpowiada wikszoci duchowiestwa, gdy zosta opracowany pod nadzorem dyrektorium
kultu.
Sukcesy militarne, zajcie Wiednia, zmuszenie Franciszka II do zrzeczenia si tytuu cesarza rzymskiego
i pozostania tylko przy tytule cesarza Austrii, pchny Napoleona do zajcia niektrych prowincji Pastwa Kocielnego. Gdy papie protestowa, przekonany, e Consalvi jest gwn przyczyn tego oporu,
wymg jego dymisj (17.06.1806) i da mianowania tylu Francuzw kardynaami, by stanowili 1/3
kolegium. Wobec nieustpliwoci Piusa VII genera Sextius Miollis zaj (2.02.1808) Rzym i usun z
miasta 15 wsppracownikw papiea, ktry uzna te akty za przeladowanie i odwoa nuncjusza Caprar
z Parya, odmwi te konfirmacji dla nowych nominaw cesarza na biskupstwa. Napoleon odpowiedzia represjami, zwaszcza e zada decydujc klsk cesarzowi austriackiemu, odbierajc papieowi jak sdzi - ostateczn podpor. Uchwa senatu francuskiego (17.05.1809) przyczy Pastwo Kocielne
do Francji i poleci umieci (10 VI) w Rzymie trjkolorowy sztandar francuski na Zamku Anioa. W
odpowiedzi na to wszystko papie, bez wymieniania Napoleona, rzuci ekskomunik na rabusiw patrimonium Piotrowego, ich mocodawcw, poplecznikw, doradcw i wykonawcw.
Wadza francuska w Rzymie obawiajc si powstania ludnoci, bez wiedzy cesarza wywioza Piusa VII i
po miesicu podry osadzia w Savonie. Odcity od wiata, cho (do 1812) nie zamknity w wizieniu,
nie mg wypenia obowizkw papieskich.
Pastwo Kocielne otrzymao francusk organizacj, z podziaem na departamenty. W Rzymie zamknito
kolegia narodowociowe, jak niemieckie, irlandzkie, hiszpaskie. Cz kurii papieskiej przeniesiono do
Parya i nakazano uda si tam kardynaom kurialnym i generalnym przeoonym zakonnym.
Z kardynaami doszo rycho do konfliktu z powodu kolejnego maestwa Napoleona. Jzefina, ktr
niewtpliwie polubi z mioci, nie daa mu nastpcy tronu, postanowi wic zawrze maestwo z Mari Ludwik, crk cesarza austriackiego. W konsystorzu paryskim przeprowadzono uznanie maestwa
z Jzefin za niewane, cho opinia publiczna wyraaa odwrotne przekonanie.
221
Na lub z Mari Ludwik zaprosi Napoleon wszystkich kardynaw (29) przebywajcych w Paryu.
Cz (13) odmwia, za co spotkaa ich represja: zakaz noszenia insygniw kardynalskich, w tym szat
purpurowych, oraz pozbawienie dochodw. Opinia publiczna podzielia wic kardynaw na czarnych
(opozycjonistw) i czerwonych (ulegych), nastawiajc si coraz bardziej przeciw Napoleonowi. Na og
te uznawaa za suszn decyzj papiea o nieudzielaniu konfirmacji cesarskim nominatom na biskupstwa. Francuscy biskupi zajli pocztkowo wyczekujce stanowisko w tej sprawie. Gdy jednak wzrosa
liczba nieobsadzonych biskupstw (do 27 w 1810 roku), pragnli na synodzie znale rozwizanie problemu.
Wochy i Hiszpania pod wadz Napoleona
Ideay rewolucji francuskiej: wolno, rwno i braterstwo, przenikay do wszystkich krajw europejskich. Rny by jednak ich stopie oddziaywania i wpyw na sprawy kocielne. Dopiero polityczne
podporzdkowanie przez Napoleona kilku z nich hegemonii Francji doprowadzio do zmian w prawodawstwie dotyczcym Kocioa.
W pnocnych Woszech przeksztacono Republik Cisalpisk w Republik Wosk. Jej nowa konstytucja (art. 1) uznaa, e religia katolicka jest religi pastwow, ale stosowano pewne ograniczenie wedug
Artykuw Organicznych. Kocioowi natomiast zostawiono sprawy maeskie, seminariom duchownym
i kapituom zapewniono dotacje, dokonano zwrotu majtkw, o ile nie byy ju przeznaczone na inne
cele.
Dugie pertraktacje zakoczono konkordatem (16.09.1803), ale dekret wykonawczy wprowadza ograniczenia, z powoaniem si na przejcie przez rzd republikaski wszystkich przywilejw ksit mediolaskich wzgldem Kocioa. Po przyczeniu Wenecji do Republiki Woskiej zniesiono (1805) niektre
ograniczenia, a wprowadzono Kodeks Napoleona (kontrakty cywilne, rozwody). Wywoao to napicia
midzy Mediolanem a Rzymem, ktre wzrosy, gdy papie odmwi konfirmacji na biskupstwa, a Napoleon poleci wprowadzi ujednolicony Katechizm. Zanim Toskania ulega hegemonii Napoleona, Koci
w niej przezwyciy wpywy jzefiskie i jansenistyczne. Ze swobd nadanych przez wielkiego ksicia
Ludwika z Parmy skorzystao ugrupowanie katolikw Amicizie, ktre zaczo wydawa w Florencji
(1802) pierwsze katolickie czasopismo Ape, przy wsppracy Cesara dAzeglio. Niekorzystna sytuacja
zaistniaa, gdy po bitwie pod Austerlitz Napoleon wczy Toskani do swego cesarstwa. Ciosem dla Kocioa byo zniesienie wszystkich klasztorw.
W Ksistwie Parmy i w Republice Lukki wczeniej wprowadzona kontrola Kocioa przez urzdnikw
wzmoga si po aneksji i wywoaa tym silniejszy opr kleru.
W Krlestwie Neapolu ju Ferdynand prowadzi pertraktacje o konkordat, ale rozbijay si o jzefiskie
tendencje ministra Giuseppa Actona i odmawianie przez papiea redukcji biskupstw z 131 do 50. Gdy
Napoleon ustanowi swego brata Jzefa krlem neapolitaskim, wadza pastwowa przystpia do radykalnych reform kocielnych. Bardziej jednak z racji ekonomicznych ni ideowych zniesiono w latach
1806-1809 wszystkie opactwa i prioraty, zaczynajc od najbogatszych. Pomniejszono te liczb duchownych, podajc jako motyw, e jeden przypada na 100 mieszkacw, a wielu yje w niewystarczajcych
warunkach materialnych.
W Hiszpanii powolniejszy ni we Woszech by rozwj francuskich idei rewolucyjnych. Chronia j polityczna jedno kraju, duy wpyw Kocioa i znaczca sia inkwizycji. Minister M. L. de Urquijo wykorzysta jednak wakans na Stolicy Apostolskiej po mierci Piusa VI, by ogosi (5.09.1799) dekret, e
udzielanie dyspens od przeszkd maeskich przenosi si z dykasterii rzymskich na biskupw hiszpaskich. Cho opr biskupw i chwiejno krla spowodoway uchylenie tego dekretu po wyborze Piusa
VII, ale rzd dokona kolejnych ogranicze praw nuncjusza i uzaleni zakony od wadzy monarszej.
W 1808 roku Napoleon narzuci Hiszpanii na krla swego brata Jzefa, a Kataloni przyczy (1811) do
Francji. Wzmoone zaraz hiszpaski regalizm wobec Kocioa. Jego zwolennicy: minister Urquijo i kanonista J. A. Liorente, przyczynili si do zniesienia inkwizycji i zakonw. Wznowiono dekret z 1799 roku
o dyspensach maeskich w gestii biskupw. Majtki bractw oddano na sprzeda. Wszystkich wrogich
zarzdze nie zdoano wykona, bo doszo do powstania przeciw Francuzom i dugich walk. Napoleon
222
okreli te walki jako powstanie mnichw, ale miay one przyczyny polityczne, spoeczne i ekonomiczne,
cho podawane haso obrony religii oywiao u Hiszpanw ducha walki. Wykorzystali oni ekskomunik
Piusa VII na rabusiw patrimonium Piotrowego, by uzna walk z bezbon Francj za spraw Bo.
Po wyzwoleniu Hiszpanii rzdzca junta (w Sewilli) wznowia (28.12.1808) inkwizycj i pozwolia yjcym jeszcze jezuitom podj dziaalno Natomiast w nowej konstytucji, wydanej przez Kortezy
(19.02.1812), doszy do gosu idee Owiecenia, ktre czsto myli si z rewolucyjnym ideami francuskimi.
Doprowadziy one do pewnych ogranicze Kocioa w jego prawach i do usunicia nuncjusza.
Sekularyzacja w Niemczech
Zwycistwo rewolucyjnych wojsk francuskich przynioso zmiany polityczne w krajach niemieckich, co z
kolei wywoao gwatowne zmiany w strukturze organizacyjnej tamtejszego Kocioa. Na podstawie
wczeniejszych rokowa przyjto w pokoju z Campo Formio (17.10.1797) zasad, e ksita niemieccy
otrzymaj rekompensat w postaci terytoriw kocielnych za zabrane przez Francj ich ziemie po lewej
stronie Renu. Powtrzono to w traktacie pokojowym Napoleona z cesarzem Franciszkiem II, zawartym w
Lunville (Lotaryngia, 9.02.1801), a wykonano na sejmie Rzeszy w Ratyzbonie (25.02.1803). Uchwalono
sekularyzacj ksistw kocielnych i mediatyzacj. Sekularyzacja dawaa wadcom prawo dysponowania
dobrami Kocioa oprcz tych, ktre naleay do parafii. Mediatyzacja polegaa na wcieleniu mniejszych
ksistw, posiadoci wolnych rycerzy i wolnych miast do pastw wikszych. Przewidziano stae dotacje
dla biskupw i katedr oraz uposaenie dla duchowiestwa pozbawionego dochodw z zabranej ziemi.
Wadza pastwowa miaa ustala wysoko sum na utrzymanie kociow, szk i instytucji dobroczynnych. W rezultacie sekularyzacji i mediatyzacji przestay istnie nie tylko ksistwa duchowne, ale globalnie 112 stanw Rzeszy. Najwicej skorzystay na tym Prusy, ktre za swe posiadoci po lewej stronie
Renu otrzymay prawie piciokrotnie wicej ziem po jego prawej stronie.
W pastwach protestanckich (Prusy, Wirtembergia, Badenia) wprowadzono rygorystyczn kontrol
urzdnikw nad dziaalnoci Kocioa katolickiego. Napoleon musia nawet zgani ksicia badeskiego,
e nie po to otrzyma poddanych katolickich, by traktowa ich jak pariasw.
Pospieszna likwidacja zabranych dbr, nawet w katolickiej Bawarii, doprowadzia do grabiey skarbcw
kocielnych i klasztornych, sprzeday za bezcen ksiek i dzie sztuki.
Pius VII protestowa przeciw zabraniu wasnoci kocielnej, tym bardziej e jej cz przypada ksitom protestanckim. Na prno zwraca si o pomoc do cesarza Franciszka II i do Napoleona. W licie do
Napoleona prosi o ratowanie Kocioa w Nadrenii, by w lad za utrat dbr ziemskich nie poszo zaamanie si duchowe.
Po bitwie trzech cesarzy pod Austerlitz, Napoleon zmusi Franciszka II, by zrzek si (1806) tytuu cesarza rzymskiego (odtd jako cesarz austriacki nazywany Franciszkiem I), a ksita niemieccy utworzyli
Zwizek Reski pod protektoratem cesarza Francuzw. Na jego czele stan z woli Napoleona arcykanclerz Rzeszy i arcybiskup ksi moguncki Karol Teodor Dalberg (zm. 1817), ktry po utracie duchownego ksistwa elektoratu mogunckiego zosta arcybiskupem Ratyzbony oraz metropolit i prymasem Niemiec (bez Prus i Austrii). Nie zyska uznania Stolicy Apostolskiej, ale zaj si opracowaniem projektu
konkordatu dla Niemiec wedug zasad febronianizmu i jzefinizmu, bdc ongi jednym z redaktorw
Punktacji emskiej. Za swj cel przyj utworzenie niezalenego Kocioa niemieckiego. Zamiar ten nie
speniony pod protektoratem Napoleona ponowi (1815) na Kongresie Wiedeskim.
Dalberg, dziaajc wedug ideaw Owiecenia, dba o owiat i nauk, zaprowadzi konferencje duszpasterskie kleru i zaoy uniwersytet w Aschaffenbergu. Podj swoist reform Kocioa, w ktrym nie
widzia miejsca dla zakonw. Jego marzenie o jednym Kociele germaskim pod wyczn wadz prymasa Niemiec obali na Kongresie Wiedeskim sekretarz stanu kardyna Consalvi.
Koci w Ksistwie Warszawskim
Wypowiedziana przez Prusy wojna skonia Napoleona do utworzenia na nowo dwch polskich legii,
ktre miay ciga Polakw z armii pruskiej. Po zwycistwie nad t uznawan dotd za niezwycion
armi poleci generaom, Janowi Henrykowi Dbrowskiemu i Jzefowi Wybickiemu, by wydali odezw
223
do Polakw z wezwaniem do powstania. Podjte entuzjastycznie przez ludno polsk, doprowadzio do

usunicia administracji pruskiej i utworzenia (14.01.1807) polskiej Komisji Rzdzcej.
Uwolnione od Prusakw ziemie polskie Napoleon ofiarowa carowi, lecz Aleksander I ich nie przyj, nie
godzc si te, by otrzymay nazw pastwa polskiego. Po pokoju tylyckim (9.07.1807) nazwane Ksistwem Warszawskim trway w zalenoci od cesarza Francuzw i we wszystkich dziedzinach, take w
kocielnej, znalazy si pod wpywem Francji.
Na czele Ksistwa Warszawskiego (1807-1815) postawiono krla saskiego Fryderyka Augusta, gorliwego katolika, ale wadc bez wikszego znaczenia. Przyjta na wzr francuski konstytucja nazwaa religi
katolick religi stanu, ale wedug rozumienia wadz nie oznaczao to religii panujcej. Innym wyznaniom udzielaa swobody kultu. Biskupom zapewniaa tradycyjne miejsce w senacie. Wymieniaa sze
biskupstw, lecz po poszerzeniu granic (1809) byo ich dziesi: gnienieskie (arcybiskupstwo), poznaskie, wocawskie, pockie, warszawskie, chemiskie, wigierskie, krakowskie, kieleckie, lubelskie.
Ignacy Raczyski (zm. 1823), arcybiskup gnienieski (1805-1818), przedtem biskup poznaski, jezuita,
obj wadz metropolity faktycznie w roku powstania Ksistwa Warszawskiego. Nieatwo przychodzio
mu peni ten urzd, gdy niektrzy ministrowie, ulegajc gallikaskim wpywom z Francji bd nawet
nalec do bardzo wwczas ywotnej wrd Polakw masonerii, po swojemu decydowali o sprawach
religijnych i kocielnych. Gos decydujcy mieli faktycznie trzej ministrowie: Stanisaw K. Potocki, prezes (od 1809) Rady Stanu i Rady Ministrw, niewtpliwie m uczony, wielki mionik nauki i najcelniejszego wyksztacenia, ale te gowa masonw polskich; minister sprawiedliwoci Feliks ubieski, zasuony zaoeniem w Warszawie Szkoy Prawa, ale gorcy zwolennik Kodeksu Cywilnego Napoleona;
minister spraw wewntrznych Jan uszczewski, czonek Towarzystwa Przyjaci Nauk, ale gorliwie
poddajcy Koci nadzorowi pastwa. Wpyw na bieg spraw mieli rezydenci francuscy, ktrzy usiowali
podporzdkowa sobie nie tylko polsk administracj, ale czuwali nad stanem ducha Polakw.
Przedmiotem konfliktu byo przede wszystkim wprowadzenie francuskiego Kodeksu Cywilnego, nakazujcego zawieranie maestw cywilnych i zezwalajcego na rozwody. Biskupi wystpili przeciw temu
ze wzgldu na sprzeczno z zasadami katolickimi. Nie chcieli te, by ksia byli urzdnikami stanu cywilnego i prowadzili pastwowe ksigi metrykalne, gdy powodowao to konflikty sumienia i szkodzio
pracy duszpasterskiej.
Hierarchia upominaa si o popraw materialnej sytuacji duchowiestwa, ktrej zy stan by nie tylko
skutkiem wojen i zniszczenia kraju, ale te niewypacania przez pastwo nalenych wiadcze. Protestowaa przeciw ograniczaniu wpyww Kocioa na szkolnictwo, uwaaa za konieczny nadzr wadzy duchownej nad nauk religii katolickiej w szkoach i odsunicie od tej funkcji innowiercw. Domagaa si
pozwolenia na zakadanie niszych seminariw, w ktrych modzie mogaby si przygotowa do stanu
duchownego.
Publicznym zgorszeniem byo wyrzucenie z Warszawy zasuonych sw wielorak dziaalnoci benonitw (redemptorystw) razem z Klemensem Mari Hofbauerem, Apostoem Warszawy (zm. 1820,
wity). Bezporedni przyczyn stao si zajcie w kociele w. Benona, sprowokowane przez oficerw
francuskich, ktre zakoczyo si bjk na cmentarzu przykocielnym. Genera francuski w Warszawie
Devoust, kierowany uprzedzeniami do zakonnikw austriackiego pochodzenia, da ich wydalenia za
rzekome kontakty z wrogami Francji. Po rozlegej korespondencji i bezskutecznych interwencjach na
korzy zakonu krl wyda (9.06.1808) dekret banicji.
Arcybiskup Raczyski, dziaajc kolegialnie z biskupami, przedstawia bolczki i potrzeby Kocioa w
memoriaach do rzdu, ktre w 1816 roku wyda drukiem. Pozwalaj one nie tylko pozna przyczyny
konfliktw i stan Kocioa, ale take kierunki reform kocielnych, ktre biskupi i cz duchowiestwa
uznawaa za konieczne.
Synod paryski i uwiziony papie
Odmowa Piusa VII co do zatwierdzania cesarskich nominaw na biskupw wzmoga napicie w Kociele francuskim, gdy niektrzy z nich usiowali obj stolice biskupie bez papieskiej konfirmacji, na-
224
potykajc na opr kapitu i kleru. Nawet synnemu kardynaowi Mauryemu kapitua paryska odmwia
przekazania rzdw diecezji.
Napoleon omawia ten problem z powoan w 1810 roku Rad Kocieln. Orzeka ona, e papie nie ma
prawa odmawia prekonizacji dla cesarskich nominaw, bo grozi to ruin Kocioa. Wysunito te projekt zwoania synodu krajowego, ktry by przyj dawny zwyczaj zatwierdzania nominacji biskupich
przez metropolitw. Cesarz wszake wola naciska na papiea, ktry ostatecznie zgodzi si, e w przypadku wakowania biskupstwa ponad 6 miesicy i braku zastrzee co do kandydata moe prowizorycznej
instytucji dokona metropolita lub najstarszy biskup z metropolii. Napoleon nie uzna tego i chcia zaatwi spraw po swojemu. Poleci zwoanie soboru narodowego.
Synod w Paryu rozpocz obrady (17.06.1811) z udziaem 140 biskupw francuskich, woskich i niemieckich. Znaczna cz uczestnikw nie pochwalaa stanowiska papiea, ale trzymaa si zasady, e
uchway synodu do swej wanoci potrzebuj papieskiego zatwierdzenia. Oburzony Napoleon nakaza
zakoczy obrady i uwizi trzech biskupw, uznanych za przywdcw opozycji. Wznowi jednak synod
i wymg przyjcie tego, na co ju godzi si poprzednio papie, e po 6 miesicach zwoki metropolita
dokona instytucji. Dawao mu to atut, e takie postanowienie nie jest papieskim przywilejem, lecz synodalnym prawem. Papiea wezwa do rezygnacji z urzdu i anulowa wszystkie z nim ukady, cznie z
konkordatem. Si ama teraz jakkolwiek opozycj kleru. Najwicej szykan doznali sulpicjanie, oskareni o wychowywanie modego kleru w duchu posuszestwa dla papiea (ultramontanizmu).
Napoleon przed wypraw na Rosj poleci przewie Piusa VII jako winia do Fontainebleau. Po powrocie z wyprawy uda si osobicie do niego i prowadzi rozmowy, ktrych przebiegu i treci obie strony nigdy nie ujawniy. Wiadomo wszake, i Napoleon nakoni schorowanego papiea do podpisania
(25.01.1813) pewnych wstpnie ustalonych zaoe, ogaszajc to uroczycie (bicie w dzwony, dzikczynne naboestwa) jako konkordat z Fontainebleau. Papie zoy wic protest, wyjaniajc swj podpis jako akt saboci i go odwoa (28 I). Do Napolena wysa (24 III) obszerny list z okreleniem swego
stanowiska, lecz cesarz nie ujawni jego treci.
Ogoszenie konkordatu z Fontainebleau nie rozadowao opozycji katolikw, przeciwnie, wzmogo j, do
czego przyczynia si dziaalno tajnego stowarzyszenia Rycerzy wiary (Chevaliers de la foi). Zaoy je
(1810) rojalista, szlachcic Franois de Bertier dla dwch celw: przywrcenia papieowi wolnoci i
wznowienia monarchii. Przyjo pogld ksidza Augustina Barruela, e rewolucja bya dzieem masonerii, uwiadamiao wic katolikom, e zrodzona z rewolucji wadza Napoleona jest zagroeniem dla wiary
katolickiej.
Pogldy te przyjmowane przez wielu katolikw uksztatoway swoist wiadomo o stosunku Kocioa i
pastwa. Klsk rewolucji i jej idei uznawali za sukces walki Kocioa. Stanowisko uwizionego Piusa
VII przyjli za jedyne i miae przeciwstawienie si tyranowi. Kwesti politycznej neutralnoci papiestwa
i wolnoci Kocioa uczynili zagadnieniem midzynarodowym.
Przed ostateczn rozpraw z koalicj Napoleon poleci wywie Piusa VII z Fontainebleau do Woch, ale
powoli i okrn drog. Krl Neapolu, Joachim Murat, zdradziwszy Napoleona potraktowa z Anglikami
o pozostanie na tronie i anektowanie Pastwa Kocielnego. Skonio to Napoleona do szybkiego odwiezienia papiea, ktry jednak przyby do Rzymu (24.05.1814), gdy on zosta ju uwiziony na wyspie Elbie.
Sto dni Napoleona spowodoway zajcie Rzymu przez Murata i wypdzenie papiea do Gaety, a nastpnie jego schronienie si kolejno w Viterbo i Genui pod opiek krla sardyskiego, Wiktora Emanuela.
Powrciwszy do Rzymu po 70 dniach, papie okaza miosierdzie wobec rodziny Napoleona, udzielajc
jej azylu.
Rozdzia 25
LEGALIZM I KOCI
225
Klska Napoleona rozbia jego cesarstwo i pozwolia przez Kongres Wiedeski przywrci we Francji
struktur ancien rgimeu. Dokonujc w Europie restauracji dawnego porzdku politycznego i spoecznego, nie zdoano wyeliminowa idei wolnoci bez ogranicze, ktrej szermierzy w tym okresie nazywa si
liberaami.
Koci podj za Piusa VII, po jego powrocie do Rzymu (24.05.1814), dzieo wasnej odbudowy. Trzy
kraje katolickie w Europie: Austria, Hiszpania i Portugalia, uchroniy si od rewolucji i nie potrzeboway
reorganizacji struktur kocielnych. W innych krajach europejskich trzeba byo dostosowa organizacj
kocieln do nowych granic politycznych i przywrci szereg instytucji kocielnych.
Polska, ktrej nazw Kongres Wiedeski zachowa w dziwnym tworze politycznym, jakim byo Krlestwo Polskie, zwane potocznie Krlestwem Kongresowym, miaa bardzo zrnicowan sytuacj religijn i
kocieln z racji utrwalonego w Wiedniu podziau na trzy zabory.
Wykorzystujc przyjt zasad legitymizmu, Stolica Apostolska zawieraa konkordaty, a nawet w porozumieniu z wadcami innowierczymi dokonywaa reorganizacji prowincji kocielnych. Bull De salute
animarum uczynia to dla Prus, do ktrych naleaa metropolia gnienieska. Ustanowia te metropoli
warszawsk.
Legalizm Leona XII odbi si niekorzystnie na losach Pastwa Kocielnego, zwaszcza e we Woszech
rozwija si ruch wyzwolenia narodowego i zjednoczenia kraju w jedno pastwo (Risorgimento). Grzegorz
XVI nie mia zrozumienia dla koniecznych w nim reform, cho okaza wielk troskliwo o sprawy Kocioa Powszechnego. W wielu krajach rozwija si ultramontanizm, ktry przyczyni si do zacienienia
ich wizi kocielnej ze Stolic Apostolsk.
Koci i Kongres Wiedeski
W 1815 roku Europa liczya ponad 100 milionw katolikw, 40 milionw prawosawnych, okoo 30 milionw protestantw i osobno liczc 9 milionw anglikanw oraz kilka milionw ydw i mahometan.
Najliczniejszymi krajami katolickimi byy: Francja (28,5 mln), monarchia austriacka (24 mln) i Hiszpania
(10 mln). Z nich politycznie przodowaa Austria, zachowujc - co byo wane dla papiey - wpywy we
Woszech. W Niemczech nie wznowiono ksistw duchownych, przez co kilka milionw katolikw dostao si pod bero wadcw protestanckich.
Kongres pastw europejskich w Wiedniu, obradujcy faktycznie pod dyktando piciu mocarstw: Austrii,
Wielkiej Brytanii, Prus, Rosji i Francji, dziaa w kierunku zapewnienia rwnowagi politycznej i legitymizmu. W imi tej rwnowagi w Europie rodkowej dokonano podziau Ksistwa Warszawskiego (IV
rozbir Polski), a nikt nie interesowa si pozostaymi ziemiami polskimi. Dla rwnowagi w Europie poudniowo-zachodniej Austria pragna zachowa dla siebie cz Pastwa Kocielnego (legacje). Kardynaowi Consalviemu nie udao si restytuowa papieskich posiadoci we Francji: Awinionu i Venaissin,
ale jego zrczno dyplomatyczna przekonaa czonkw Kongresu, i europejska racja stanu wymaga
przywrcenia caego Pastwa Kocielnego we Woszech. Przeciw niewielkim stratom terytorialnym papie zoy formalny i nieskuteczny protest.
Car Aleksander I, przeywajc ju od 1812 roku wzrost uczu religijnych, pod wpywem teologa i teozofa monachijskiego, Franza Baadera, czciowo te baronowej Barbary J. von Krdener, pragn stworzy
federacj pastw, ktre rzdziyby si zasadami etyki chrzecijaskiej. Na zjedzie w Paryu
(10.09.1815) zaproponowa cesarzowi austriackiemu i krlowi pruskiemu przymierze w celu rzdzenia
si zasadami Ewangelii w polityce wewntrznej. Sojusz ten, nazwany witym Przymierzem, deklarowa
w imi Najwitszej i Niepodzielnej Trjcy zczenie trzech monarchw wzem braterstwa i okazywanie
sobie pomocy, by w rzdach wewntrznych i wobec innych pastw kierowa si nakazami religii chrzecijaskiej, sprawiedliwoci, mioci i pokoju. Do udziau w witym Przymierzu zostay zaproszone
wszystkie pastwa europejskie, z wyjtkiem Turcji, a cho je podpisao 16 wikszych pastw, nikt poza
carem nie bra jego deklaracji na serio. Niemniej mwiono, e przy pomocy religii miao broni ustalonego na Kongresie porzdku i zwalcza ruchy wolnociowe.
Pewne grupy katolikw, istniejce prawie w kadym kraju europejskim, szczeglnie jednak w Francji,
gdzie zwano ich ultrasami, faktycznie przyjmoway legalizm Kongresu nie tylko jako wznowienie ancien
226
rgimeu, ale take jako kontrrewolucj: zniszczenie wszystkiego, co rewolucja przyniosa. Inni katolicy
realnie oceniali sytuacj i czsto godzili si, zwaszcza w dziedzinie administracji pastwowej, eby na
nowo organizowane instytucje (sprawiedliwoci, finansw, wojska) zachoway wiele z elementw wprowadzonych przez Francuzw w okresie rewolucji i napoleoskiej hegemonii. Nie mona bowiem byo
odwrci procesu przeksztacania si spoeczestw, w ktrych do gosu dosza buruazja, najbardziej
skonna do liberalizmu. W jej mentalnoci pozostay idee wolnoci i rwnoci, cho starano si je stumi
siami policyjnymi.
Idee te rozumia Pius VII, gdy by jeszcze biskupem w Imoli. Po 1815 roku mia w swym otoczeniu mao
ludzi, ktrzy podzielaliby to rozumienie. Przewag bowiem przez bolesne przeycia minionego okresu
zyskaa tsknota za dawnymi, dobrymi czasami Kocioa.
Restauracja ancien rgimeu nie u wszystkich wadcw oznaczaa uznanie dawnych praw Kocioa.
Przywrcenie za religii charakteru religii pastwowej byo niekorzystne dla katolikw w pastwach
protestanckich, a nawet dla samego Kocioa w krajach katolickich, gdy niektre wznowiy praktyki
jzefiskie bd gallikaskie.
Legalizm i Pius VII
Rzymskie rodowisko kurialne dzielio si na skupionych wok kardynaa sekretarza stanu Consalvego
politykw (politicanti), zwanych przez przeciwnikw take liberaami (liberali) i na gorliwcw (zelanti),
ktrych przywdc by kardyna Pacca. Pierwsi starali si przy pomocy rodkw politycznych, realnie
ocenianych, dokona restauracji Kocioa. Byli wic legalistami, ale nie zamykali si na nowoczesne idee, o ile nie godziy w wiar. Nie walczyli te z regalizmem wadcw, o ile nie narusza struktury Kocioa. Zelanci, do ktrych naleaa wikszo kardynaw i praatw kurialnych, byli zdecydowanymi konserwatystami, wrogo nastawionymi do nowoczesnej filozofii i nowoczesnych instytucji. W polityce stali
si zwolennikami absolutyzmu i dawnego zwizku pastwa z religi, ale pragnli niemieszania si wadcw do wewntrznych spraw Kocioa, zwaszcza do jego nauczania i misji apostolskiej. Nie speniali
jednak roli wycznie hamujcej, gdy kierowali si poczuciem religijnego obowizku i uznawali duszpasterstwo za swoje gwne zadanie. Mieli wiksze zaufanie do dziaania Opatrznoci, ni zawierzenie
wieckim sposobom suenia Kocioowi. Opierali si te bardziej na zakonnikach, ni na klerze diecezjalnym, ktry wedug ich oceny za bardzo ulega duchowi wiata.
Pius VII by gboko religijny i mia poczucie swoich apostolskich obowizkw. Okazywa zrozumienie
zelantom i sam wola zajmowa si sprawami religijnymi. Szanowa te tradycj i docenia legalizm, ale
kierowa si realizmem, ktry nakazywa mu akceptowanie nowoczesnych instytucji. Gdy skoczy 70 lat
ycia, pozostawi Consalviemu sprawy Pastwa Kocielnego i nadawanie kierunku politycznej dziaalnoci Stolicy Apostolskiej.
Consalvi ponownie mianowany (17.05.1814) sekretarzem stanu dziaa z niesychan zrcznoci, zyskujc wysokie powaanie naw u niekatolickich politykw. Generalnie obstawa przy dwch, wedug
niego najistotniejszych w tyra okresie zasadach: wieckiej suwerenno papiea i zwizku otarza z tronem, ale zdawa sobie spraw z nieodwracalnoci niektrych zmian, ktre zaszy w yciu Europy przez
ostatnie wierwiecze. Zabiega o polepszenie stosunkw Stolicy Apostolskie z Angli i Rosj. Przy pomocy Rosji chcia zmniejszy wpywy Austrii we Woszech. Nie da si zwie legalistycznej, a faktycznie antyliberalnie nastawionej polityce Metternicha i widzia niebezpieczestwo jeg systemu.
Consalvi jako polityk by osamotniony w kolegium kardynalskim a ta izolacja wzrastaa z kadym rokiem. Niemniej to on przyczyni si do wzrostu autorytetu papieskiego u wadcw. W Europie papiestw
stao si teraz symbolem porzdku i powagi. Na Kongresie Wiedeskim przyznano nuncjuszom rang
dziekanw korpusw dyplomatycznych przy wszystkich rzdach, przy ktrych byy nuncjatury. Zwikszya si tak e liczba akredytowanych w Rzymie placwek dyplomatycznych: z 8 na 16 w latach 18111823, w tym siedem przedstawicielstw pastw protestanckich, a jedno (rosyjskie) pastwa prawosawnego. Ich istnienie w Rzymie wykorzystywa papie nie tylko dla wieckich celw Pastwa Kocielnego,
ale take do zaatwienia spraw religijnych.
227
Pertraktacje prowadzone z rzdami europejskimi co do restauracji praw Kocioa przyniosy zawarcie

kilku konkordatw, ktre najczciej byy wynikiem rozsdnego kompromisu. Dla Kocioa na ziemiach
polskich istotne znaczenie miay bulle: Ex imposita nobis (1818) dla Krlestwa Polskiego i De salute
animarum (1821) dla Prus.
Za Piusa VII Rzym sta si bardziej ni przedtem centrum Kocioa Powszechnego, a take orodkiem
kultury i sztuki. Powoa do niego uczonych: jezuit Angelo Maia (zm. 1858), pniejszego kardynaa i
prefekta Biblioteki Watykaskiej, oraz artystw: Antonia Canov i Bertela Thorwaldsena. Troskliwie
dba o rozwj akademii, muzew i Biblioteki Watykaskiej. Wznoszono nowe budowle, odnawiano pomniki, kontynuowano rozpoczte przez Francuzw wykopaliska.
Metropolia warszawska
W postanowieniu Kongresu Wiedeskiego (9.06.1815) przyjto, e istnieje nard polski i ustalono nowe
granice. Z Ksistwa Warszawskiego przyznano Prusom Gdask z czci Pomorza i Wielkopolsk bez
Kaliskiego, Austrii obwd tarnopolski z Podgrzem, ale bez Krakowa, ktry ogoszono wolnym miastem
(Rzeczpospolita Krakowska) pod kuratel pastw zaborczych. Pozostae ziemie (128 tys. km2 i 3,3 mln
mieszkacw) ogoszono Krlestwem Polskim i uni personaln poczono z Rosj. Aleksander I, uznany w europejskich koach liberalnych za oson przed despotyzmem i tyrani, pod wpywem Adama
Czartoryskiego nada (27.11.1815) konstytucj rzeczywicie liberaln, tak e w Austrii byo zakazane
rozpowszechnianie jej tekstu. Urzdy zastrzegaa dla Polakw, a jzyk polski uznawaa za urzdowy we
wszystkich instytucjach. Religii katolickiej zapewniaa opiek rzdu, lecz innym wyznaniom przyznawaa
wolno kultu. Biskupi aciscy i jeden unicki wchodzili w skad senatu.
W rzdzie pozostali dawni ministrowie, jak Stanisaw K. Potocki i Feliks ubieski. Opracowany pod ich
wpywem dekret krlewski (18.03.1817) uzalenia Koci katolicki od wadzy wieckiej i stwierdza:
duchowiestwo wszystkich wyzna jest pod protekcj oraz dozorem praw i rzdu. Poddawa te duchowiestwo w zaleno od Komisji Wyzna i Owiecenia. Zabroni ogasza bulle papieskie bez zgody
rzdu.
Nominacje biskupw naleay do krla, episkopat za i kapituy mogy jedynie przedstawi kandydatw.
Nie wolno byo zwoywa synodw. Bez wystarczajcego uposaenia pozostawiono biskupstwa, kapituy
i seminaria duchowne. By temu zaradzi, papie zgodzi si (1818) na zniesienie klasztorw o maej liczbie zakonnikw i przeznaczenie ich majtku na rzecz tamtych instytucji. Nikt nie mg zosta proboszczem bez zgody wadzy pastwowej. Nieco pniej (1818) wydano szczegowe przepisy o opatach za
posug duszpastersk (iura stolae). Wprowadzono prawo o dozorach kocielnych, zoonych z ludzi
wieckich.
Na pierwszym sejmie (1818) przyjto zmian prawa o maestwach, pozostawiono jednak wedug Kodeksu cywilnego Napoleona kontrakty cywilne i rozwody, co powodowao konflikt z prawem kanonicznym.
Na mocy ukadu (rodzaj konkordatu, 28.01.1818) zostay wydane bulle Militantis Ecclesiae
(12.03.1818) i Ex imposita nobis (30.06.1818), ustalajce organizacj Kocioa w Krlestwie Polskim.
Biskupstwo warszawskie (od 1798) podniesiono (12.03.1818) do rangi arcybiskupstwa metropolii, z 6
diecezjami: wocawsk (kujawsko-kalisk), pock, augustowsk, janowsk (podlask), sandomiersk i
krakowsk.
Kada diecezja miaa zmienione granice, nowymi za byy: diecezja augustowska (sejneska), erygowana
na miejsce wigierskiej; sandomierska, ktra obja znaczn cz zniesionej diecezji kieleckiej; janowska
(podlaska), wydzielona z diecezji lubelskiej.
Pierwszym metropolit warszawskim zosta Franciszek Skarbek Malczewski (1818-1819), przedtem
biskup wocawski i administrator archidiecezji gnienieskiej. Krtko rzdzili take jego trzej nastpcy:
Szczepan Hoowczyc (1819-1823), Wojciech Skarszewski (1824-1827), Jan Pawe Woronicz (18281829). Car dla celw politycznych (pozyskania sobie Polakw) nada arcybiskupom warszawskim tytu
prymasa Krlestwa Polskiego.
228
W sprawie tego tytuu, jak i zgody na utworzenie metropolii warszawskiej, Stolica Apostolska zwrcia
si do arcybiskupa gnienieskiego Edwarda Raczyskiego. Prusacy zabraniali arcybiskupom gnienieskim posugiwa si nalenym im od XV wieku tytuem prymasa. Raczyski wyrazi zgod na metropoli
warszawsk, lecz nie na przeniesienie tytuu prymasowskiego, zoy te rezygnacj z Gniezna. Zanim
papie ogosi bull w tej sprawie, Aleksander I udzielajc Malczewskiemu nominacji na arcybiskupstwo
warszawskie da mu tytu prymasa Krlestwa Polskiego. Pius VII zatwierdzi ten tytu w brewe Romani
Pontifices (6.10.1818), lecz bez jakiejkolwiek wzmianki o zniesieniu prymasostwa zwizanego z Gnieznem. Przyzna natomiast arcybiskupowi warszawskiemu przywilej, ktry mieli prymasi gnieniescy:
noszenie purpurowych szat na wzr kardynaw. Po powstaniu listopadowym car Mikoaj I zabroni
nadawania arcybiskupom warszawskim tytuu prymasa.
Bulla De salute animarum
Katolicy w Prusach stawali si coraz liczniejsi przez aneksje krajw katolickich: lska (1740) i ziem
zabranych Polsce (1772-1795). Wzgldy polityczne: centralizacja wadzy i zwikszanie armii sprawiy,
e ju Fryderyk Wilhelm I (1713-1740) czyni koncesje na rzecz katolikw. Wyrazi zgod, a nawet
udziela materialnego poparcia na budow kociow katolickich w miastach o wikszoci ewangelickiej,
jak Frankfurt nad Odr, Berlin, Poczdam, Spandau. Majc w wojsku du liczb katolikw, zabezpiecza
im udzia w katolickim kulcie.
Pruskie prawo krajowe z 1793 r. zapewniao poddanym wolno wiary i sumienia, co nie przeszkadzao
w wprowadzaniu systematycznie fryderiaskiego nadzoru Kocioa oraz w usiowaniach religijnego zintegrowania przyczonych ziem polskich i nadresko-westfalskich.
Dla spraw wyznaniowych utworzono w Berlinie Dyrektorium Kocielne (ministerstwo wyzna), ktre
zasyno z pruskiej pedanterii i arbitralnoci.
Kierunek dziaania Fryderyka Wilhelma I zachowa jego nastpca, Fryderyk II (1740-1786), skaniajcy
si ku deizmowi i goszcy oficjalnie, e kady ma prawo wasn drog zmierza ku zbawieniu.
Organizacja Kocioa Katolickiego w Prusach wymagaa uregulowania. Mogo si to sta przez bull
cyrkumskrypcyjn i brewe wyjaniajce, gdy Stolica Apostolska nie zawieraa konkordatw z pastwami innowierczymi. Potrzebne byo jednak oboplne porozumienie.
Krl Fryderyk Wilhelm III utrzymywa (od 1816) w Rzymie posa. Penicy t funkcj Markus Niebuhr
prowadzi pertraktacje o tak bull, pocztkowo dajc zniesienia arcybiskupstwa gnienieskiego pod
pretekstem braku funduszw na jego opacanie i ze wzgldu na utrat przez zabr rosyjski znacznej czci jego terytorium. Wielkopolsce miao wystarczy biskupstwo poznaskie. Pertraktacje uatwia wakans
na stolicy gnienieskiej, po rezygnacji (9.07.1818) Ignacego Raczyskiego. Polacy jednak dostrzegli, e
u Prusakw istotnym motywem byo usunicie z ich pamici Gniezna jako stolicy prymasw Polski. Duchowni i wieccy czynili wielorakie starania o zachowanie go jako metropolii.
Wskutek tego Prusacy zgodzili si na projekt czciowo kompromisowy. Wydana (17.07.1821) bulla De
salute animarum i brewe Quod de fidelium zostawiay Gniezno jako metropoli, podnosiy za biskupstwo poznaskie do rangi arcybiskupstwa, zczonego z gnienieskim uni personaln. Rezydencj arcybiskupa sta si Pozna.
Bulla, wydana dla caego pastwa pruskiego, ustalaa istnienie dwch metropolii: koloskiej dla Nadrenii
i Westfalii (z biskupstwami: Monaster, Paderbom i Trewir) oraz gnieniesko-poznaskiej dla ziem zabranych Polsce (z biskupstwem chemiskim). Zniesiono ustanowione przez Napoleona biskupstwo w
Aachen. Egzempcj objto biskupstwa: wocawskie i warmiskie.
Wedug bulli, jeden metropolita gnieniesko-poznaski by arcybiskupem gnienieskim i arcybiskupem poznaskim (nie za gnieniesko-poznaskim, jak go potocznie nazywano). Oba arcybiskupstwa
zachoway sw odrbno organizacyjn. Kade miao osobnego biskupa sufragana, wasny ordynariat i
konsystorz, wasn katedr i kapitu, wasne seminarium duchowne (cho stosowano wsplne studia).
Instytucjom archidiecezjalnym przysugiwa tytu metropolitarnych.
Brewe zostawio kapituom prawo wyboru biskupa ordynariusza, ale miay upewni si, czy kandydat nie
bdzie monarsze niemiy. Takie ustalenie podczas pertraktacji odpowiadao zaoeniom Stolicy Apostol-
229
skiej, ktra monarchom niekatolickim nie przyznawaa czynnego prawa nominacji, ale bierne prawo wyraania sprzeciwu. W praktyce Fryderyk Wilhelm III (do 1840) przedstawia kapituom jednego kandydata jako personam gratam. Gnienieska i poznaska kapitua katedralna skaday si z prepozyta, dziekana, 10 (lub 8) kanonikw gremialnych i 4 kanonikw honorowych. Arcybiskupa wybieray wsplnie.
W bulli ustalono zasad, e rzd bdzie dawa rekompensaty za zabrane majtki kocielne, ale zwlekano z
wypenieniem tego postanowienia. Egzekutorem bulli by biskup warmiski Joseph Hohenzollern.
Na wakujce stolice papie zamianowa biskupw wedug przedstawienia rzdu. Arcybiskupem gnienieskim i poznaskim zosta dotychczasowy biskup poznaski Tymoteusz Gorzeski (zm. 20.12.1825).
W sprawach, ktrych nie obja bulla, Koci podlega prawu krajowemu. Nadal zachowano placetum i
recursus ab abusu, pozostawiono kontrol pastwa nad kocielnymi majtkami i kocielnymi zakadami
nauczania. Biskupi mogli korespondowa z kuri rzymsk tylko za porednictwem wadz pastwowych.
Austria i Galicja
W historii Austrii lata 1815-1848 nazywa si er Metternicha. Klemens Lothar von MetternichWinneburg (zm. 1853), od 1809 roku minister spraw zagranicznych, od 1821 roku kanclerz Austrii, by
szczeglnym rzecznikiem legitymizmu i bezwzgldnej walki z ruchami rewolucyjnymi. Monarchii habsburskiej da hegemoni w Zwizku Niemieckim i we Woszech, wywiera duy wpyw na dyplomatyczn
dziaalno Stolicy Apostolskiej za Leona XII i Grzegorza XVI, ale pastwo uczyni krajem rzdw policyjnych i osawionej cenzury. Odbio si to ujemnie na Kociele w Austrii, wzgldem ktrego egzekwowa stare zasady jzefiskie. Cesarz Franciszek I (zm. 1835), tak samo konserwatywny jak kanclerz, powanie traktowa rol protektora katolicyzmu w caym wiecie. Powstay wszake konflikty o rozgraniczenie diecezji wedug podziau administracyjnego oraz o nominacje biskupw.
W Krlestwie Lombardzko-Weneckim, przyznanym Austrii, cesarz domaga si prawa do nominacji
biskupw na podstawie konkordatu woskiego z czasw Napoleona (1803). Papie wyrazi zgod podczas
wizyty Franciszka I w Rzymie (1819).
W Kociele austriackim powstaway oddolnie starania o pobudzenie ycia religijnego. W Wiedniu wok redemptorysty Klemensa Marii Hofbauera istniaa grupa duchownych i wieckich, do ktrej naleay
wybitne jednostki, jak Fryderyk Schlegel, Adam Mller, Klemens Brentano. Odeszli oni od jzefiskiego
traktowania Kocioa, a przyjmowali rzymski punkt widzenia (ultramontanizm). Dziaanie tego ruchu
doprowadzio do do licznych konwersji na katolicyzm, zwaszcza z krgu romantykw. Inaczej byo w
Pradze, gdzie Bernard Bretano, autor podrcznika nauki o religii, zwolennik racjonalizmu i jzefinizmu,
wykada, a doszo (1819) do zawieszenia go w czynnociach profesora.
Galicja i Lodomeria zostay poddane tej samej polityce kocielnej Metternicha, co Austria. Pozwolono
jedynie jezuitom (1820) powrci, ale innym zakonom utrudniano przyjmowanie nowicjuszy.
Koci w zaborze austriackim obejmowa bardzo okrojon metropoli lwowsk. Naleaa do niej take
uszczuplona diecezja przemyska oraz cz diecezji krakowskiej, ale bez Krakowa. Utworzono z tej czci wikariat generalny w Starym Sczu, nastpnie (20.09.1821) diecezj tynieck, ktrej siedzib przeniesiono po kilku latach z Tyca do Tarnowa, przywracajc (1826) samej diecezji nazw tarnowskiej.
We Lwowie mieli stolice trzej arcybiskupi metropolici: aciski, greckokatolicki i ormiaski. Arcybiskup aciski, Andrzej Alojzy Ankwicz (1815-1833), otrzyma od cesarza tytu prymasa Galicji i Lodomerii, przez co zosta uprawniony do zajmowania pierwszego miejsca wrd innych metropolitw i
przewodniczenia stanom na sejmie galicyjskim. Po mierci (1846) jego drugiego nastpcy, Franciszka
Pischteka, usta ten tytu dla metropolitw aciskich, niewtpliwie w zwizku z rabacj galicyjsk, a
cesarz przyzna go (1848), lecz jednorazowo, metropolicie grecko-katolickiemu, Michaowi Lewickiemu.
czyo si to z popieraniem ukraiskich unitw austrofilskich, by przeciwdziaa tendencjom rosyjskofilskim lub neoukraiskim.
Rzd austriacki pocztkowo stara si obsadza biskupstwa w Galicji duchownymi Niemcami lub zgermanizowanymi Czechami czy te Wgrami. Na uniwersytecie lwowskim, na ktrym istnia wydzia teologiczny, wykady wolno byo prowadzi w jzyku aciskim lub niemieckim. Jzyk polski by przedmiotem nadobowizkowym, natomiast w ogoszeniach rzdowych stosowano go obok niemieckiego.
230
Legalizm Leona XII i Pius VIII

W atmosferze Restauracji odby si wybr nowego papiea, po mierci Piusa VII. Zelanci pragnli papiea nie liczcego si z duchem czasu, lecz twardo dokonujcego restytucji praw Kocioa, wzmocnienia
wadzy papieskiej i usztywnienia polityki rzymskiej. Mieli oni przewag nad umiarkowanymi (liberalnymi) kardynaami, podczas konklawe wic (2.09. 21.09.1823) z udziaem 53 elektorw (na 57 w kolegium kardynalskim) przeprowadzili wybr (po cesarskim veto przeciw kardynaowi Antoniemu Severolliemu) jednego ze swoich, kardynaa Annibala della Genga, Leona XII.
Della Genga (ur. 22.08.1760 na zamku Genga koo Spoleta) po ukoczeniu Accademia dei Nobili dosta
si szybko do kurii papieskiej, peni w niej kilka mniejszej wagi funkcji, nastpnie jako arcybiskup tytularny zosta nuncjuszem w Kolonii, potem w Moguncji. Po powrocie do Rzymu prowadzi pertraktacje z
kilku rzdami o konkordaty, lecz po uwizieniu Piusa VII usun si do opactwa w Monticelli. Przywoany przez uwolnionego papiea odby misj dyplomatyczn i powrci do opactwa. Mianowany kardynaem (1815), dopiero od 1820 roku przebywa na stae w Rzymie jako kardyna wikariusz Miasta.
Leon XII mianowa sekretarzem stanu osiemdziesicioletniego kardynaa Giulia Mari della Somaglia, co
uznano za wyraz jego nastawienia na osobiste kierowanie polityk kocieln. Dopiero w 1828 roku powierzy ten urzd kardynaowi (od 1827) Tommasowi Bernettiemu, uchodzcemu za konserwatyst, ale z
poczuciem realizmu.
Papie by szermierzem odnowy religijnej, lecz nowe kierunki umysowe uznawa globalnie za bdne.
Potpi masoneri i oskara Towarzystwo Biblijne o cele antyreligijne. W opinii najbardziej zaszkodzi
sobie konserwatyzmem w rzdach Pastwem Kocielnym. Zoliwe i niewybredne pamflety, rozpowszechniane za ycia, widziay w nim tylko reakcjonist i fanatyka. Faktem jest, e Pastwo Kocielne
znalazo si w tragicznej sytuacji politycznej, spoecznej i ekonomicznej, lecz w dziedzinie religijnej
mnoyy si w Kociele znaki odrodzenia. Papie pragn reformy wewntrznej Kocioa, w tym kurii
rzymskiej, cho dokona w niej tylko nieznacznych zmian. Podj reform szkolnictwa, ale w obronie
przed bdami naoy krytycznej nauce silne wizy. Skuteczniejsze byy jego usiowania reformy na polu
duszpasterskim, o czym czsto mwi w swych wystpieniach i pismach. Ogosi te Rok wity 1825,
nadajc przygotowaniom do niego i obchodom w Rzymie charakter duszpasterski. Dba o to, by Rzym
by centrum ycia Kocioa Powszechnego, wszake jego mier (10.02.1829) nie wywoaa u Rzymian
wikszego alu.
Pius VIII jako nowy papie budzi nadzieje, lecz jego pontyfikat (1829-1830) trwa bardzo krtko. Francesco Castiglioni (ur. 20.11.1761 w Cingoli), wyspecjalizowany przez boloskie studia w prawie kocielnym, jako kapan i biskup zajmowa si bardziej duszpasterstwem ni polityk, by jednak wiziony podczas Rewolucji. Mianowany (1816) kardynaem i biskupem w Cesenie, zosta przywoany dopiero w
1822 roku do Rzymu i by prefektem Kongregacji Indeksu. Nalea do zwolennikw politycznego kierunku kardynaa Consalviego.
Jako papie, wybrany po szeciu tygodniach konklawe (23.02. 31.03.1829), zachowa w dziaaniu
umiarkowany liberalizm. Wobec wadcw kierowa si umiarem i rozwag, co ujawnio si w sporze o
maestwa mieszane. Cho kierowa Kocioem krtko, pokaza, e on nie musi by zwizany z adnym
porzdkiem spoecznym i politycznym, lecz moe pogodzi wartoci religijne z dokonanymi w tych dziedzinach zmianami.
Grzegorz XVI i ultramontanizm
Kamedua Maurus, ktry w 1831 roku zosta papieem, Grzegorzem XVI, wyda ju w 1799 roku
dzieo Trionfo della Sant Sede. Za jego pontyfikatu wznowiono je i przetumaczono na jzyk francuski i
niemiecki. Zawarte w tym dziele idee najwyszej wadzy papiea i jego nieomylnoci, a take opierajcej
si na tym centralizacji rzymskiej i romanizacji ycia kocielnego, znalazy przyjcie i rozwiny si w
krajach pozaalpejskich. To ukierunkowanie si z rnych krajw poza gry Alpy (ultra montes) na papieski Rzym i wzorowanie si na nim nazwano ultramontanizmem.
231
Rozwojowi ultramontanizmu sprzyjay warunki polityczne. Kocioy lokalne w wielu pastwach pozbawione wpyww politycznych, a nawet zagroone w swych prawach szukay oparcia w papiestwie. Swoje
wewntrzne wzmocnienie widziay te w unifikacji ycia kocielnego wedug wzorw rzymskich. We
Francji ultramontanizm znalaz szczeglnego rzecznika w ksidzu Lamennais. Ultramontanizmowi chtnie sprzyjay zakony, ktrych generaowie mieli siedziby w Rzymie, a czonkowie pracowali w kongregacjach. W niektrych krajach dziaay na jego korzy specyficzne warunki lokalne, jak w Piemoncie
usuwanie jzefinizmu jako oparcia dla wpyww Austrii, a skierowanie si ku Rzymowi dla utwierdzenia
wiadomoci narodowej.
Ruch ultramontaski napotyka na przeciwne mu tendencje hamowania wpyww rzymskich. We Francji
biskupi dugo starali si zachowa jak najwiksz niezaleno od Rzymu, co ultramontanie brali za objaw gallikanizmu. Ultramontanizm sta si szczeglnie silnym ruchem za Piusa IX, natomiast podstawy
da mu Grzegorz XVI, majc do tego szczeglne predyspozycje w swej mentalnoci i dziaaniu przed
wyborem na papiea.
Bartolomeo Alberto Capellari, w zakonie kamedulskim brat Maurus, na Stolicy Apostolskiej Grzegorz
XVI (ur. 18.09.1765), przebywa od 18 roku ycia w klasztorze w. Michaa w Murano koo Wenecji.
Rzym pozna dopiero w 1795 roku, gdy przyby tam w sprawach zakonnych. Wbrew wrogoci rewolucjonistw do Stolicy Apostolskiej, a potem uwizieniu Piusa VI, wierzy w trwa misj Kocioa co do
uporzdkowania pogronego w nieadzie wiata i w triumf Kocioa nad zuchwaymi wrogami. Naby
za niechci, a raczej wrogoci wobec wszelkich ruchw rewolucyjnych.
Nigdy nie okazywa zamiowania do polityki, a z kuri papiesk mia drobne kontakty jako doradca w
kwestiach teologicznych, potem zosta konsultantem kilku kongregacji. Leon XII powierzy mu wizytacj
czterech uniwersytetw w Pastwie Kocielnym i mianowa (1825) kardynaem in petto. Nominacj
ogosi (13.03.1826), gdy postawi go na czele Kongregacji Rozkrzewiania Wiary i z racji tej funkcji
wyznaczy do prowadzenia pertraktacji w sprawie konkordatu holenderskiego. Dao mu to pewne dowiadczenie w polityce, cho na og uwaa si, e go nie mia. Trwa wszake w swej mentalnoci mnicha i teologa, przez co by nieustpliwy wobec ducha czasu.
Na konklawe (14.12.1830 2.02.1831) po mierci Piusa VIII przewag osignli zelanci, ktrym na
skutek Rewolucji Lipcowej we Francji odpowiada postulat austriackiego kanclerza Metternicha, by nowy papie by silny, nastawiony absolutystycznie, nie ulegajcy duchowi czasu, zdecydowanie przeciwny
demokracji i rewolucji. Kardyna Cappelari nie zyska wyranego poparcia Wiednia, ale po zoeniu
hiszpaskiego weta przeciw kandydaturze kardynaa Giustinianiego otrzyma wikszo gosw (32 na
45) i nie spotka si ze sprzeciwem Austrii. Nie bdc dotychczas biskupem, przyj sakr razem z tiar (6
II).
Jako papie ujawni swj program w przemwieniu na konsystorzu (28 II). Ze wzgldu na rewolucyjne
wrzenie w Rzymie i Pastwie Kocielnym mwi przede wszystkim o niebezpieczestwie przewrotw,
atakach na religi i zagroeniu dla ludzkoci. Misj Kocioa widzia w zwalczaniu bdw i rewolucji,
zwaszcza przez zachowanie dawnego adu i systemu wadzy. Pastwa Kocielnego nigdy nie zdoa
uspokoi, raczej pogbi jego rozkad konserwatywnym systemem rzdzenia. Wrogo nastawiany do ruchu Risorgimento, nie zrozumia dnoci Wochw do zjednoczenia narodowego. Nie rozumia te tych,
ktrzy poszukiwali nowego i krytycznie byli nastawieni wobec istniejcych stosunkw w Kociele. Jego
gboko religijne nastawienie i niekwestionowana troska o sprawy Boe przyniosy odrodzenie misji i
pogbienie ycia kocielnego.
Pastwo Kocielne i Risorgimento
Za Leona XII wzrs polityczny, spoeczny i ekonomiczny kryzys Pastwa Kocielnego, cho papie
pragn jego reformy. Wydany (1827) Kodeks reformistyczny zarzdu Pastwa Kocielnego spowodowa
faktyczny regres, przywracajc rzdy ksiy w administracji i stosujc niebywae represje wzgldem sekt
politycznych. W celu ochrony porzdku publicznego podejrzanych o rewolucyjn dziaalno polityczn
objto cis inwigilacj policji. Dom mogli opuszcza tylko w okrelonych godzinach dnia, musieli mel-
232
dowa si na policji co dwa tygodnie i odbywa powiadczan na kartce policyjnej spowied co miesic,
a kadego roku bra udzia w trzydniowych rekolekcjach.
To dziaanie miao poparcie sanfedystw, ktrzy byli czonkami organizacji do obrony wiary witej
(santa fede), a faktycznie nastawionej na zwalczanie rewolucjonistw. Z surowoci postpowania zasyn kardyna Agostino Rivarola, ktremu ju Pius VII powierzy legacj w Pastwie Kocielnym.
Narastajcy bunt wybuch pod wpywem Rewolucji Lipcowej (1830) i rewolucji belgijskiej. Rewolucjonici woscy czuli si silni, bo Francja przyrzeka wspiera Wochw przeciw interwencji zagranicznej,
czyli Austrii.
Rewolucja zacza si (4.02.1831) w Bolonii, dwa dni po wyborze Grzegorza XVI i zaraz ogosia zniesienie wieckiej wadzy papiea. Obja szybko Romanie, Marchi i Umbri, czyli prawie cae Pastwo
Kocielne, poza Rzymem. Nie pomoga podjta przez papiea prba uspokojenia Bolonii. Ogoszono (25
II) w niej Tymczasowy Rzd Zjednoczonych Prowincji Wioch. Prbowano wyruszy na Rzym, lecz nie
posiadano wystarczajcych si, bo rewolucja nie pocigna ludu. Wezwane wwczas przez papiea wojska austriackie zajy Boloni (21 III), a po kilku dniach skapitulowaa Ankona jako ostatnie miejsce
buntu.
Stumiona rewolucja pozostawia dwa skutki: upadek ruchu karbonariuszy, a rozwj radykalnego ruchu
narodowego Giovine Italia Mazziniego, ktry gosi utworzenie republiki z Rzymem jako stolic, oraz
pojawienie si na forum midzynarodowym kwestii rzymskiej, wywoanej nie tylko wewntrzn sytuacj
Woch, ale te rywalizacj dwch katolickich mocarstw, Austrii i Francji, o wpywy w tym kraju.
Ruch Mazziniego tkwi w starym ruchu Risorgimento, ktry od koca XVIII wieku dy do wyzwolenia
Woch spod obcego panowania (gwnie Austrii) i zjednoczenia w jedno pastwo, majc kilka ukierunkowa.
Giuseppe Mazzini i Giuseppe Garibaldi reprezentowali kierunek republikaski i demokratyczny, byli
wic nieprzejednanymi wrogami Pastwa Kocielnego. Obok skrajnych mazzinistw istnia ruch umiarkowany, ktry pragn zjednoczenia Woch jako pastwa federacyjnego z papieem na czele. Trzej zwolennicy tego ruchu: Vincenzo Gioberti, Cesare Balbo i Antonio Rosmini, nieco odmiennie pojmowali
przewodnictwo papiea. Ich dziaalno przypadaa na koniec pontyfikatu Grzegorza XVI i ksztatowaa
opini publiczn raczej za Piusa IX.
Za Grzegorza XVI, po stumieniu rewolucji w Pastwie Kocielnym, na midzynarodowej konferencji w
Rzymie przedstawiciele Austrii, Francji, Prus i Rosji rnili si w pogldach co do swojej polityki, lecz
uzgodnili skierowany do sekretariatu stanu memoria o potrzebie reform, ktre wzmocniyby wieck
wadz papiea, jak tego wymaga interes Europy. dali dopuszczenia wieckich do administracji i sdownictwa oraz przeprowadzanie wyborw na urzdy prowincjalne i komunalne, wedug Motu proprio
Leona XII z 1816 roku.
Grzegorz XVI ogosi tylko niewielkie zmiany w systemie rzdzenia, powstay wic kolejne rozruchy w
Romanii, gdy wojska austriackie j opuciy. Nowe edykty papieskie z dalszymi drobnymi ustpstwami
nie uspokoiy ludnoci, zastosowano wic represje, ktre z kolei wywoay powszechny bunt. Odpowiedzialny za sytuacj w Romanii kardyna Giovanni Albani - bez pytania papiea o zgod - wezwa ponownie Austriakw na pomoc. Gdy wkroczyli do Romanii, Francuzi obsadzili Ankon i zapowiedzieli
oddanie jej po wycofaniu si wojsk austriackich, co nastpio dopiero w 1838 roku.
Uspokojenie pod oson austriackich bagnetw nie usuwao koniecznoci reform, na ktre nalegay liberalne rzdy Francji i Anglii, a nawet Austria. Papie jednak ani sekretarz stanu kardyna Bemetti nie wyobraali sobie zmian strukturalnych, zwaszcza dopuszczenia przedstawicieli ludnoci do wadz pastwowych. Dokonano wic jedynie poprawy samego systemu administrowania i gospodarki, co zmniejszyo deficyt budetowy. Gospodarka nadal opieraa si na zaniedbanym rolnictwie i przestarzaym rzemiole, nie godzono si bowiem na nowoci techniczne, jak kolej elazna.
Strukturalnie zmieniono jedynie sekretariat stanu (1833), oddzielajc wewntrzne sprawy Kocioa od
zewntrznych i powierzajc je osobnym kardynaom.
Zelanci uznawali nawet to, co zrobiono w stopniu niewystarczajcym, za zbyt postpowe, z ulg wic
przyjli zmian sekretarza stanu. Po Bernettim zosta nim kardyna Lambruschini. Nie by on lepym
233
reakcjonist ani bezwolnym narzdziem austriackiej polityki, jak niekiedy sdzono. Popiera szkolnictwo,
dy do wydwignicia kraju z tragicznej sytuacji gospodarczej, przystpi do budowy drg, czyni
wszake wszystko, by zachowa dawny system wadzy. Jego usiowania poprawy nie mogy wic by
skuteczne, doszo te do rozruchw w 1843 roku. Stumiono je, a sdy wojskowe musiay stale dziaa,
gdy nie ustaa agitacja rewolucyjna. Boloski adwokat Galetti wzywa w imi wolnoci, porzdku, jednoci do pozbywania si urzdnikw nawet przez zabjstwo i do pldrowania ziem Pastwa Kocielnego.
Na Pwyspie Apeniskim
Wochy miay siedem pastw, oprcz Pastwa Kocielnego: Krlestwo Piemontu i Sardynii, powikszone o dawn Republik Genui, Krlestwo Lombardzko-Weneckie, bdce czci monarchii habsburskiej,
Ksistwa Parmy, Modeny i Lukki, Wielkie Ksistwo Toskanii, nominalnie niezalene, a faktycznie podporzdkowane Austrii, oraz Krlestwo Obojga Sycylii, czyli Neapolu.
Jedno Woch dla wielu katolikw staa si trudnym problemem. Jej pragnienie, pogbiane po 1815
roku, czyo si z deniem do zrzucenia jarzma austriackiego i nienawici do Austriakw, pobudzan
publikacjami o okruciestwie policji i wizie, jak ksika Silvia Pellico Le mie prigioni. Byo wszake
zagroeniem dla suwerennej wieckiej wadzy papiea.
Stosunek rzdw woskich do Kocioa by dla Stolicy Apostolskiej palcym problemem, gdy powane
niebezpieczestwo stanowi stale ywy antypapieski jansenizm oraz rozpowszechnione przez Francuzw
idee liberalne. Potrzebne te byo nowe okrelenie diecezji, uregulowanie sprawy zabranych majtkw
kocielnych i zniesionych zakonw. Stolica Apostolska w tych sprawach posza na pewne ustpstwa
dziki mdrej polityce Consalviego.
W Neapolu krl Ferdynand I (zm. 1825) podj pertraktacje o konkordat, w czym napotykano na trudnoci, gdy rzymscy zelanci chcieli odnowi dawne suwerenne prawa Stolicy Apostolskiej nad Neapolem
i Sycyli. Konkordat podpisano w kocu (13.02.1818), uznajc katolicyzm za jedynie prawn religi pastwa. Zniesiono placetum regium, pozwolono na apelacje do Rzymu, lecz zmniejszono uprawnienia sdw kocielnych. Biskupom przyznano wyczn jurysdykcj nad duchowiestwem, ktremu pastwo
miao zapewni wystarczajce uposaenie za zabrane majtki. Dozwolono zakada klasztory, dokonano
nowego okrelenia diecezji, przyznajc wadcy prawo wyznaczania kandydatw na biskupw.
W Toskanii rzdy krtko sprawowa ksi Giulio C. Rospigliosi, ktry znis wszystkie francuskie zarzdzenia, niezgodne z religi katolick. Ksi Ferdynand III zawar nowy ukad, przywracajcy zakony, ale ich zmniejszone majtki nie pozwoliy na wznowienie wszystkich klasztorw. Zostawiono te
pewne ograniczenia sdownictwa kocielnego. Ustay one, gdy rzdy obj (1824) Leopold II i wznowiono (1828) nuncjatur w Florencji.
W pozostaych trzech ksistwach podobnie ksztatoway si sprawy Kocioa.
Neapol zawar (16.04.1834) z Grzegorzem XVI konkordat uzupeniony konwencj z 1839 roku. Zapewnia on wolno duchowiestwu i immunitet sdownictwa kocielnego. Modena za ksicia Franciszka
IV przyja (1834) podobny konkordat.
Pozostaoci jzefinizmu utrzymay si najduej w Krlestwie Lombardzko-Weneckim, gdy byo najsilniej zwizane z Austri. Szczegln niech okazywano zakonom. Czyni to nawet arcybiskup Mediolanu Karl K. Gaysruk, cho nalea do wiatych hierarchw.
W Krlestwie Sardynii i Piemontu Wiktor Emanuel I pozostawi konkordat napoleoski. Uznawa
wszake Koci za najlepsz podpor tronu. Odwoano wic korzystne dla waldensw prawa francuskie
i podjto ich nawracanie, wsparte przez pastwo naciskiem. Wznowiono (1817) kilka diecezji, z trudem
natomiast przeprowadzono (1828) zwrot majtkw kocielnych. Po kilku ukadach w pojedynczych
sprawach i wznowieniu nuncjatury w Turynie (1839) zawarto konkordat w 1841 roku z uznaniem uprzywilejowanego stanowiska kleru, ale w innych kwestiach musiaa Stolica Apostolska pj na ustpstwa.
Jezuici mogli swobodnie rozwin sw dziaalno, a nad popraw ycia zakonnego czuwali (od 1825)
wizytatorzy apostolscy. Utworzone mae grupy dziaaczy katolickich byy bardzo konserwatywne.
Religijno ludu pozostaa tradycyjna. Wyksztaceni katolicy chtnie czytali pisma jezuitw i redemptorystw skierowane przeciw nowym ideom, ktrych powstawanie czono z protestantyzmem. W dzie-
234
dzicznych posiadociach monarchw sabaudzkich utrzymaa si tradycja jansenizmu i idee encyklopedystw. Modzie buruazyjna ulegaa nowociom, w tym antyklerykalizmowi. Wzrasta on wrd studentw Turynu, a jeszcze bardziej Pawii, Pizy, Padwy i Bolonii. Nie oznaczao to porzucania wiary, gdy
odrniano Koci od religii.
Na Pwyspie Iberyjskim
Krtkie rzdy francuskie w Hiszpanii i Portugalii nie zdoay wprowadzi wielkich zmian. Nadal wic
trzymano si cncien rgimeu i dawnego regalizmu, czc cile sprawy polityczne i religijne.
Koci w Hiszpanii potrzebowa gbokich reform, zarwno w dziedzinie organizacyjnej (rozgraniczenie diecezji i parafii), jak i ycia kocielnego. Kler parafialny by liczny (46 tys.), ale niedoksztacony.
Wielk liczb zakonnikw (40 tys.) i zakonnic (22 tys.) na 10 milionw ludnoci uznawano dla spoeczestwa za zbyt obciajc.
Episkopat skada si z godnych ludzi, ale nie mia wielkich reformatorw. Wznowiono inkwizycj, ktra
zaja si otwieraniem klasztorw i pozwolia na powrt jezuitw, pod warunkiem e bd podpor reimu.
Pius VII godzi si na pewne nowoci, jak powierzenie siostrom klauzurowym nauczania dziewczt, tam
gdzie nie byo szk, lub przeznaczenie czci kocielnych dochodw na cele spoeczne i kulturalne.
Sprawa nominacji biskupw doprowadzia jednak do konfliktu monarchy ze Stolic Apostolsk. Wykorzystali to liberaowie, gdy zdobyli wpyw na sprawowanie wadzy (1820-1823). Doszo wtedy do wprowadzenia konstytucji z 1812 roku, uwizienia duchownych, ktrzy temu si sprzeciwiali, i innych represji. Zerwano z Rzymem, gdy jako posa nie chcia przyj kanonika Joakima Villanueve, ktry by inspiratorem kocielnych zarzdze wadzy pastwowej. Nuncjusza wypdzono z Madrytu.
W tej sytuacji duchowiestwo poparo powstaczy rzd z Urgel, ktry podj walk, majc oparcie w
licznych klasztorach (junta apostolica) i pomoc Francji. Po wznowieniu absolutystycznych rzdw krla
Ferdynanda VII przez stutysiczn armi francusk (100000 synw w. Ludwika) przywrcono Kocioowi dawne prawa. Krl czyni jedynie drobne ustpstwa na rzecz liberaw, ale sprzeciwiali si temu
czonkowie junty (apostolicos), naciskajc na wznowienie inkwizycji. Kuria rzymska mniej przy niej
obstawaa, by nie dolewa oliwy do ognia, majc zreszt swoje zastrzeenia do trybunau inkwizycyjnego, gdy hamowa apelacje do Stolicy Apostolskiej.
Grupa nieprzejednanych katolikw wspieraa nuncjusza A. Giustinianiego, reprezentanta rzymskich zelantw, ktry chcia uczyni Hiszpani wzorowym krajem katolickim, wolnym od liberalnych wpyww.
Walka (1833-1839) o tron midzy stronnikami Izabeli, crki zmarego Ferdynanda VII, i apostolsk parti Don Carlosa, brata krla, zaostrzya przeciwiestwa midzy liberaami i nieprzejednanymi katolikami,
zwaszcza e Grzegorz XVI odmwi uznania Izabeli.
Umiarkowany rzd, pod przewodnictwem Martineza de la Rosa, nie zerwa z Rzymem, a wobec Kocioa
kierowa si konkordatem z 1753 roku. Radykalni liberaowie doprowadzili wszake do wybuchu wrogoci ludu wobec duchowiestwa. Doszo do palenia klasztorw i mordowania zakonnikw w Madrycie,
Saragossie, Murcji i Barcelonie. Nowy rzd wyda antyklerykalne dekrety, ulegajc inspiracji zmieszanych idei owieconych (alumbrados) z XVIII wieku i liberaw z XIX wieku. Przywrci te konstytucj
z 1812 roku i zerwa (1836) stosunki dyplomatyczne z Rzymem. Zyskali na tym jedynie protestanci, gdy
po raz pierwszy przyznano im wolno wyznania. Rzd planowa ogln reform Kocioa katolickiego
na wzr francuskiej Konstytucji cywilnej kleru, lecz regentka Maria Christina opara si nadmiernym
roszczeniom liberaw. Gdy jednak po dwch latach uspokojenia (1837-1839) zostaa zmuszona do
opuszczenia kraju, regent genera Espartero de Vittoria (1840-1843) zaostrzy antykocieln polityk.
Samowolnie tworzy nowe parafie i obsadzi administratorami 47 z 62 wakujcych biskupstw. A gdy papie napitnowa postpowanie rzdu, nakazano jego pisma zniszczy i nakadano kary na stosujcych si
do nich. Papie wezwa wic (1842) wiat do modw za Hiszpani.
Odprenie nastpio, gdy wadz obja krlowa Izabela, po dojciu do penoletnoci. W 1844 roku odwoano antykocielne prawa, Kortezy za w zmienionej konstytucji uznay religi katolick za jedyn w
kraju, podjto te rokowania ze Stolic Apostolsk o nowy konkordat, zakoczone za Piusa IX.
235
W Portugalii, w ktrej dzieje Kocioa ksztatoway si podobnie jak w Hiszpanii, restauracja jego praw i
przywilejw przebiegaa zadowalajco przez pewien okres. Rzd jednak wiemy tradycjom Pombala mia
ze Stolic Apostolsk konflikty co do nominacji biskupw. Koci za nie przesta by celem ataku liberaw. Gdy uchwycili oni rzdy (1821), odebrali mu przywileje, zamknli wiele klasztorw, wystpili
przeciw duchowiestwu i biskupom, ktrzy w tej sytuacji szukali oparcia w Rzymie.
Dojcie do wadzy (1829) Don Miguela przywrcio absolutyzm i dawne uprzywilejowane stanowisko
Kocioa. Nie udao si jednak w peni ujarzmi antyklerykalnej prasy, bdcej znakiem rozbratu midzy
klerem i buruazyjn inteligencj. Mao byo duchownych sprzyjajcych nowym ideom, ale niejeden poszed za daleko, jak benedyktyn Fr. Saraiva (projektodawca konstytucji z 1821), potpiony przez Rzym i
miejscowy episkopat.
Don Miguel pokonany (1834) szuka schronienia w Rzymie. W Portugalii wprowadzono rzd liberalny i
zmuszono nuncjusza do opuszczenia kraju. Masoni, ktrzy opanowali wadz za panowania Donny Marii
Glorii, wprowadzili praktyk obsadzania stolic biskupich swymi ludmi, bez ogldania si na papiea, co
faktycznie oznaczao schizm. Po 1839 roku krlowa i konserwatywna cz gabinetu rzdowego dostrzega zgubne skutki tej polityki, a liczc si z katolicyzmem ludu, przyja (1842) wysannika Grzegorza XVI i podja pertraktacje, ktre ukoczono za Piusa IX.
W monarchii francuskiej
Wedug Chateaubrianda, tron w. Ludwika bez religii w. Ludwika jest czym absurdalnym. Nie wyobraano wic sobie w krgach monarchistw prawdziwej restauracji monarchii bez jej cisego zwizku z
Kocioem. Musiano jednak liczy si z liberalnie nastawion wikszoci parlamentu, dlatego pozostawiono Kodeks cywilny Napoleona, ktry przez cae stulecie ksztatowa ycie publiczne.
Ludwik XVIII w nowej konstytucji (1814) uczyni katolicyzm religi pastwow, lecz innowiercom
zapewni wolno sumienia i kultu. Zobowiza wszystkich do wicenia niedzieli, zawiesi rozwody,
przywrci duchownym prowadzenie ksig metrykalnych, uznanych przez pastwo, powierzy im nauczanie szkolne.
Po dugich pertraktacjach przygotowano konkordat (11.07.1817), ktry zawiera kompromisowe postanowienia, niemniej by korzystny dla Kocioa. Opozycja w parlamencie nie pozwolia na jego ratyfikacj, prawnie wic obowizywa zmodyfikowany konkordat z 1801 roku. Liczb diecezji zwikszono z
pidziesiciu do osiemdziesiciu.
Po zamordowaniu nastpcy tronu (13.02.1820) upad liberalno-gallikaski rzd premiera El. Decazesa.
Gdy za wadz objli ultrarojalici, Koci uzyska korzystne zarzdzenia, jak dekret o karze za wystpienia w prasie przeciw religii, lecz wzrs antyklerykalizm, ktry u wielu identyfikowa si z wrogoci
do Burbonw.
Wpywy duchowiestwa zostay wzmocnione za Karola X (1824-1830), znanego z religijnoci. Jego
koronacj w Reims przyjto za program rzdw w cisej wsppracy z Kocioem.
Klerykaln polityk monarchy wspieraa prasa religijna, wysuwajc nowe dania. Czynio to take istniejce na wzr masonerii tajne stowarzyszenie ultrarojalistyczne i religijne pod nazw Association des
bannires (albo Chvaliers de foi), rozwizane dopiero w 1826 roku. Dawne organizacje kocielne rozwijay si mniej spektakularnie, ale by to widoczny rozwj.
Episkopat odnowi si szybko przez mier czci biskupw i utworzenie 30 nowych biskupstw. W latach
1815-1830 mianowano 90 biskupw (70 z szlachty), ktrzy byli na og dobrymi administratorami diecezji, nienagannymi duchownymi, gorliwymi w odzyskiwaniu dla Kocioa utraconych przez rewolucj
pozycji, lecz mona zarzuci im may kontakt z kapanami i wiernymi, czy te mao inicjatyw, ktre nie
byyby kontynuacj osiemnastowiecznych.
We Francji duchowiestwo, ktre przez rewolucj stracio przywileje i oparcie w tronie, a nie miao
wikszych kontaktw z wasnymi biskupami, szukao teraz cisej cznoci z gow Kocioa. Przez
Konstytucj cywiln kleru i polityk kocieln Napoleona zaczo rozumie niebezpieczestwo idei gallikaskich, zwaszcza e restytuowani Burbonowie zachowali jego elementy, jak placetum regium i obsadzanie biskupstw bez liczenia si z Rzymem, a pisma publicysty Francois D. Reynauda de Montlosier
236
(zm. 1838) i prawnika Andre Dupina (zim. 1865), ktre krytykoway projekt konkordatu z 1817 roku jako
habicy dla pastwa.
Biskupi ancien rgimeu nie od razu odeszli od artykuw gallikaskich, ktrych uczono w seminariach
sulpicjaskich. Jezuici wszake rozpowszechniali dziea woskich ultramonitanw, wydajc (1819) ksik sabaudzkiego latka Josepha de Maistrea, ktra eksponowaa wadz papiesk i propagowaa tez o
nieomylnoci papiea.
Kler francuski do ultramontanizmu przekonao najbardziej dzieo Lamennaisgo, ktry za tym kierunkiem
opowiada si ju od 1810 roku, a utwierdzi si w nim przez lektur ksiki de Maistrea. Z rozpoczciem kampanii prasowej za wolnoci nauczania opar si na tezach ultramontaskich, by wobec pastwa
podkreli prawa Kocioa i osabi stanowisko gallikasko nastawionych biskupw, ktrzy bali si przeciwstawi pastwowemu monopolowi nauczania. Jako autor Essai sur lindiffrence zyska Lamennais
saw i zebra wok siebie modych kapanw rzymskiej orientacji. Biskupw zaniepokoiy tezy Lamennaisgo, bo wydawao im si, e prowadz one kler do nieposuszestwa wobec wadzy kocielnej, a
przez to do anarchii. Stanowisko w tej sprawie przedstawi biskup Denis de Frayssinous, minister do
spraw kocielnych (1826), w pimie Les vrais principes de lglise gallicane.
W krajach niemieckich
W Niemczech mia Koci szczeglnie trudne zadanie dostosowania si do nowych warunkw, gdy
przez sekularyzacj zosta pozbawiony bazy materialnej, politycznego znaczenia i naukowej dziaalnoci.
Nie byo spraw atw doprowadzi do uzgodnienia ze Stolic Apostolsk nowych zasad prawnych, bo
nie chciaa pj za planami prymasa Dalberga, gotowa jednak zawrze konkordaty z poszczeglnymi
pastwami.
Takim konkordatom niechtne byy rzdy landw, szczeglnie Bawarii i Wirtembergii. Utrwali si wic
ich kocielny partykularyzm, co w pewnym stopniu pomogo do odrzucenia projektu niemieckiego Kocioa narodowego, gdy z nim wystpi na Kongresie Wiedeskim biskup koadiutor z Konstancji Ignaz
Heinrich von Wessenberg jako reprezentant prymasa Dalberga. Wprawdzie do swoich planw pozyska
dyplomatw Austrii i Prus, lecz napotka na zdecydowany opr Consalviego i przedstawicieli niemieckich landw.
Consalviego w rozwizywaniu problemw Kocioa w Niemczech wsparli katolicy z krgu redemptorysty Klemensa Hofbauera (Hofbauer-Kreis) i ultramontascy biskupi niemieccy, jak F. Wambold, J. A.
Helfferich i J. Schiess.
Konkordat zawarto najpierw (5.07.1817) z Bawari, co Stolicy Apostolskiej umoliwio obsadzenie (po
17 latach) nuncjatury w Monachium, ktra dla krajw niemieckich (do 1925 roku) bya jedyn, poza Austri. Koci otrzyma teraz zapewnienie swoich praw, opartych na Boych wskazaniach i postanowieniach kanonw. Krl za uzyska prawo nominacji biskupw, czego dawniej nie posiada. Biskupom zapewniono swobodne wychowywanie kleru, kierowanie diecezjami i odnoszenie si do Rzymu. Mogli
wadzy pastwowej wskazywa ksiki, ktre byy przeciw wierze lub kocielnemu porzdkowi, wtedy je
niszczono. Zabroniono wystpie przeciw religii katolickiej, przywrcono klasztory i zapewniono wycofanie pastwowych zarzdze niezgodnych z konkordatem oraz zaatwienie innych spraw wedug zasad
Kocioa.
Nowa organizacja kocielna prawie pokrywaa si z podziaem na okrgi administracyjne pastwowe.
Ustanowiono dwie metropolie: Monachium-Freising (biskupstwa: Augsburg, Passawa, Ratyzbona) i
Bamberg (Wrzburg, Eichsttt, Spira). Pastwo zapewnio odpowiednie dotacje dla biskupstw, kapitu i
seminariw. Koci wszake udzieli monarsze i jego katolickim nastpcom tak wielkich uprawnie w
obsadzaniu biskupstw, kapitu i parafii, jakich nie uzyska w XIX wieku aden inny kraj niemiecki, poza
Austri.
Konkordat wywoa opr owieceniowych urzdnikw, protestantw i liberalnych katolikw. Wedug ich
zdania, nie odpowiada nowoczesnemu pojciu pastwa i tolerancji. To ostatnie podkrelano ze wzgldu
na istnienie w kraju znacznych grup protestantw. W takiej sytuacji si znajdujc, rzd ogosi konkordat
dopiero w nastpnym roku (26.05.1818), w cznoci z now konstytucj i jako aneks do edyktu, ktry
237
zapewnia wolno religijn i rwno trzech gwnych wyzna chrzecijaskich, a zarazem wprowadza
pewien nadzr pastwa nad Kocioem (placetum i recursus ab abusu). Wielu duchownych z tego powodu odmwio przysigi na konstytucj.
Stolica Apostolska przez nuncjusza Serr di Cassano naciskaa na wykonanie konkordatu. Krl Maksymilian I Jzef wyda wic (15.09.1821) Deklaracj z Tegernsee, e przysiga na konstytucj dotyczy
tylko spraw cywilnych i katolicy nie s zobowizani do niczego, co by sprzeciwiao si prawom Boskim
lub kocielnym. Zapowiedzia te cise zachowywanie konkordatu. Nie usuno to zatuszowanych, ale
faktycznie istniejcych rnic midzy edyktem i konkordatem.
Niemieckie pastwa Grnego Renu (Wirtembergia, Hesja, Nassau, Nassau-Darmstadt, Badenia), w ktrych katolicy stanowili mniejszo, podjy (1818) wsplne rozmowy z Rzymem. Dominoway w nich
idee Wessenberga i jzefiskie nastawienie, eby jednak unikn anarchii, Pius VII zgodzi si (bulla
Provide solersque, 16.08.1821) utworzy metropoli Grnego Renu ze stolic we Fryburgu. Arcybiskupstwo fryburskie obejmowao Badeni, a kade z czterech biskupstw (Rottenburg, Moguncja, Fulda, Limburg) tej metropolii jedno z pozostaych pastw. Gdy jednak rzdy ogosiy wspln Pragmatyk kocieln i zastrzegy sobie nominacje biskupw, papie zaprotestowa. Pertraktacje doprowadziy (1827) do
ustalenia, e kapituy bd wybiera biskupw, wadcy za maj prawo sprzeciwu wobec mniej dogodnych kandydatw.
Uzgodnienia te nie uchroniy Kocioa od Suwerennego rozporzdzenia (1830) piciu pastw, ktre powrciy do zasad Pragmatyki kocielnej, stosujc tak absurdalne polecenia wadzy wieckiej, jak zobowizanie spowiednikw, by zadowolili si oglnym wyznaniem grzechw przez penitentw. Niektrzy
widzieli w Suwerennym rozporzdzeniu poyteczny zwizek Kocioa z pastwem, co wydawao si by
ostoj adu. Nie stawiali te oporu stosowanemu etatyzmowi, dopiero arcybiskup (1842-1868) Herman
Vicari podj walk o wolno Kocioa.
Ruch wyzwolenia Kocioa od policyjnego nadzoru pastwa wyszed z krgw wieckich katolikw, ktrzy utworzyli parti katolick. Do czoowych dziaaczy zaliczano profesora prawa z Fryburga, Franza
Josefa Bussa. Stara si on pogodzi katolicki konserwatyzm z liberalizmem, rozwin katolick nauk o
korporatyzmie i jako pierwszy zwraca uwag, e naczelnym zadaniem katolikw, oprcz walki o swobody Kocioa, jest rozwizywanie problemw spoecznych.
W kantonach szwajcarskich
Szwajcaria liczya okoo 60 procent protestantw i 40 procent katolikw. Zreorganizowana przez Kongres Wiedeski, zatwierdzia w nowym traktacie bezpieczne posiadanie wasnoci przez Koci katolicki. Problemem wszake byo utworzenie jednej organizacji kocielnej. Po dugich pertraktacjach z powodu roszcze rywalizujcych z sob kantonw Leon XII utworzy (1828) biskupstwo w Solurze i okreli
granice biskupstw: Lozanna-Genewa, St. Gallen-Chur i Sion.
Siedem kantonw, bdc pod wpywem Rewolucji Lipcowej, pragno wprowadzi liberaln konstytucj
caego Zwizku i przyjo na konferencji badeskiej (1834) wsplny program polityki kocielnej, ktry
zmierza do nadzoru pastwa nad Kocioem na wzr poudniowo-zachodnich Niemiec. Wprowadzono
placet na kocielne zarzdzenia, przysig duchownych, nadzr nad synodami i obsadzaniem stanowisk
kocielnych, nad sdownictwem kocielnym i nauczaniem religijnym. Ujednolicono organizacj Kocioa, podporzdkowujc go jednej metropolii w Bazylei. Zwikszono uprawnienia biskupw kosztem
uprawnie papiea i nuncjusza, postulujc zniesienie nuncjatury. Odebrano klasztorom egzempcj i opodatkowano je na cele spoeczne.
Artykuy te spotgoway rozam midzy katolikami i liberaami, podzieliy jednak i samych katolikw.
Wikszo katolikw odrzucia je, tym bardziej gdy zostay potpione przez papiea i biskupw. Natomiast cz (liberalni katolicy) posza na ustpstwa i usiowaa swe pogldy narzuci zachowawczej
wikszoci w kantonach Aargau, St. Gallen, Solothurn.
Konflikt wzmg si (1841), gdy rzd kantonalny zgodzi si przyj jezuitw, usunitych przez poprzednie wadze. W kantonie Aargau przeprowadzono w tym samym roku zniesienie klasztorw, a gdy powstao powszechne oburzenie katolikw, wznowiono jeden eski. Obawa przed wycofaniem si rzdu
238
kantonalnego Lucerny z ustpstwa na rzecz jezuitw, jak rwnie lk przed naladowaniem dziaalnoci
ssiedniego kantonu, doprowadzia do jego obalenia i zmiany konstytucji na umiarkowanie liberaln.
Siedem katolickich kantonw utworzyo (1845) Specjalny zwizek (Sonderbund) do obrony. Parlament
Zwizku Szwajcarskiego domaga si jego rozwizania, a gdy to nie nastpio, doszo (1847) do wojny
domowej, nazwanej ostatni wojn religijn w rodkowej Europie.
Po klsce katolickich kantonw wziy gr siy liberalne. W parlamencie Zwizku miay one przewag,
zrealizowano wic dawny plan nadzoru pastwa nad Kocioem. W nowej konstytucji (1848) zachowano
zakaz istnienia zakonu jezuitw w Szwajcarii, katolikw ograniczono w ich prawach, przez co zostali
zepchnici do getta. Katolicy tym bardziej starali si zacieni sw wi z Rzymem, przyjli wic ultramontanizm, ktremu sprzyjay licznie tworzone organizacje katolickie. W Szwajcarii udzia laikatu w
ksztatowaniu sytuacji kocielnej zacz si wczeniej ni gdziekolwiek indziej.
Rozdzia 26
LIBERALIZM, ULTRAMONTANIZM I KONSERWATYZM
Rewolucja Lipcowa i jej nastpstwa nie .zdoay na og uwiadomi katolikom konieczno zdystansowania si Kocioa od pastwa i rozwijania jego dziaalnoci niezalenie od ustroju i formy rzdw.
Obawiano si bowiem wzrastajcego indyferentyzmu, ktrego zwolennicy przyjmowali rwno wszystkich wyzna. Nie okazano wic zrozumienia dla propagowanego przez Lamermaisgo katolickiego liberalizmu, tym bardziej e przeciw niemu wypowiedzia si Grzegorz XVI.
Papie nie potrafi w Powstaniu Listopadowym dostrzec susznej walki narodowej Polakw. Jedynie w
Belgii i Holandii katolicy weszli w sojusz z liberaami i uzyskali korzyci dla Kocioa. We Francji i
Niemczech rozwin si ultramontanizm, popierajc papiestwo w walce z bdnymi ideami wczesnego
liberalizmu. W Austrii i Bawarii katolicyzm pozosta najbardziej zachowawczy. Polacy, z czciowym
udziaem duchowiestwa, przygotowywali si w zaborze austriackim i pruskim do walki o wolno, ale w
Galicji zostaa ona uprzedzana rabacj chopsk, w Wielkopolsce za stumiona po nieudanym powstaniu Mierosawskiego, co skonio wieckich i duchownych do rozpoczcia pracy organicznej.
Niepokoje na Pwyspie Iberyjskim byy wywoane wewntrznymi konfliktami politycznymi i miay inny
charakter ni Wiosna Ludw.
Rewolucja Lipcowa
Przed jej wybuchem og kleru francuskiego nie dostrzega spoecznych przyczyn wzmagajcej si religijnej obojtnoci ludu, ani faktycznych motyww bezbonoci krgw intelektualnych. Manifestowany
za przez rzd sojusz tronu z otarzem kompromitowa Koci.
Rewolucja w Paryu, ktra trwaa trzy dni (27-29.07.1830), miaa bezporednio przyczyny polityczne.
Zaczo si od rozwizania przez Karola X Izby Deputowanych i zaraz po wyborach ogoszenia powtrnego rozwizania Izby jeszcze nie zebranej, wraz z podaniem nowych, lecz nie do przyjcia zasad wyborczych. W cigu tych dni duchowiestwo ucierpiao przez gwatownie wyzwolony gniew ludu. Za dotychczasowy sojusz otarza z tronem mszczono si na kocioach, krzyach misyjnych i seminariach.
Nienawi, ujawniona najpierw w tych gwatach, a nastpnie w antykocielnym prawodawstwie, narastaa przez 15 lat tumionej opozycji wobec reimu, z ktrym identyfikowano Koci. Szczegln nienawi wzbudzali ultrasi katoliccy, utosamiajcy religi z kontrrewolucyjnym dziaaniem i chccy pastwo podporzdkowa Kocioowi. Podsyca j niewygasy gallikanizm parlamentarny oraz to, e mode
pokolenie nie miao adnego zrozumienia dla wznowionego ancien rgimeu, ktrego nie pamitao. Wykorzystywali to liberaowie, bdc mniejszoci, ale niezmiernie dynamiczn. Rozpowszechniano w tanim wydaniu encyklopedystw: w latach 1817-1824 ponad dwa i p miliona egzemplarzy, czyli wicej
ni przez XVIII wiek. Liberalna prasa publikowaa skandale kleru i przejawy rzekomej nietolerancji katolikw. Przodowali w tym utalentowani pamflecici, dziennikarz Paul-Louis Courrier i autor piosenek
Pierre-Jean Branger. Nawet konstytucyjni monarchici stali w opozycji do kleru, zwaszcza do zakonw,
239
ktre uznawali za ostoj ultramontanizmu. Istotne byo, e reim Karola X utosamia swe interesy z interesami Kocioa, tak wic walka z jednym oznaczaa walk z drugim.
Rewolucja Lipcowa obalaa zasad wadzy krlewskiej z ustanowienia Boego. Gdy powoano Ludwika
Filipa ksicia Orleanu najpierw na namiestnika pastwa, a potem (7 VIII) na krla, to by on krlem
Francuzw, a nie Francji, co podkrelao, e mia wadz z woli ludu. Nowa konstytucja uznawaa te
katolicyzm nie za religi pastwa, lecz za religi wikszoci Francuzw.
Po rewolucji chciano rzdu, ktry si nie spowiada. Monarchia lipcowa odesza wic od aliansu tronu z
otarzem i ulega wpywom liberalnego mieszczastwa i jego antyklerykalizmowi. Pius VIII, wbrew opinii paryskiego nuncjusza Lambruschiniego, uzna nowego monarch i radzi biskupom zoy przysig
wiernoci, lecz arcybiskup Parya Hyacinthe L. de Quelen (zm. 1839) nigdy nie uzna uzurpatora.
Krl Ludwik Filip by konserwatyst z przekona, ministrowie za religijnie obojtni, powoli wic przestali okazywa Kocioowi wrogo, moe z obawy przed anarchi. Normalne stosunki midzy Kocioem a pastwem przywrcono (1833) niewtpliwie na skutek dyplomatycznych umiejtnoci przedstawiciela papiea w Paryu, arcybiskupa Antonia Garibaldiego.
Rzd, doceniajc wpyw duchowiestwa na lud, pilnowa, by nie wykorzystano tego do tworzenia opozycji. Nie zdoa wszake ukrci wrogich wobec kleru wystpie w prasie ani unikn sporu o nauczanie.
Chciano te, na wniosek ministra finansw, znie 30 diecezji powstaych w okresie restauracji monarchii, ale zdoano je obroni, a nawet doprowadzono do erekcji nowego biskupstwa w Algierze. Powikszono nadto budet na cele kultu, co pozwolio na tworzenie wielu nowych parafii (1/10 istniejcych).
Starannie te dobierano kandydatw na biskupstwa: zwykle ludzi solidnych i pobonych.
Sprawa Lamennaisgo i czasopisma LAvenir, ktra wstrzsna opini francusk w okresie rewolucji,
pomoga do zblienia si rzdu i episkopatu, gdy obie strony czuy si przez niego zagroone.
Liberalizm, Lamennais i LAvenir
Pragnienie wolnoci, zwaszcza dla czowieka jako jednostki, stao si powszechne w pierwszej poowie
XIX wieku. Propagujcy j prd umysowy nazwano liberalizmem, biorc okrelenie od hiszpaskiej
partii liberales (wolnociowcy), ktra na pocztku XIX wieku domagaa si wprowadzenia rzdw opartych na konstytucji, gwarantujcej wolno jednostki.
Przed Piusem IX stosunek papiey do liberalizmu w wczesnym jego ujciu by jednoznacznie negatywny, bo w liberalnych ruchach polityczno-spoecznych widzieli zarzewie rewolucji. Do walki z tymi ruchami wystpi silnie zakorzeniony konserwatyzm. W Kociele odzyway si wprawdzie, lecz tylko pojedynczo, gosy, nawoujce do wyjcia poza ciasne getto konserwatyzmu. Istniejcy w wielu krgach anty
klerykalizm sprzyja rozwojowi liberalizmu, gdy walczc z hegemoni Kocioa, posugiwa si jego
hasami. W obu nurtach ujawniaa si wiadomo, e tylko liberalizm oznacza postp i rozwj, a skoro
Koci mu si sprzeciwia, wiatopogld chrzecijaski jest jego antytez.
Silne obstawanie przy sprawdzonych w historii wartociach, co okrelano jako przestarzay konserwatyzm, nie wystpowao wycznie w Kociele, lecz byo istotnym elementem wikszoci wczesnych
systemw pastwowych, ktre jednak szybciej ulegay liberalizacji.
Katolicy ustosunkowali si do liberalizmu niejednolicie. We Woszech byy tylko prby wprowadzenia
go do katolicyzmu. W Belgii katolicy wykorzystali polityczn wspprac z liberaami do zapewnienia
Kocioowi wolnoci. W Anglii uczyniono podobnie, by uzyska bili emancypacyjny (1829) i walczy w
parlamencie o prawa dla Irlandczykw.
We Francji liberalizm obj odam bojowych katolikw, wzorujcych si na liberalnych katolikach belgijskich. Czoowymi przedstawicielami tego kierunku stali si Lamennais i Montalembert.
Flicit Robert de Lamennais (La Mennais, 1782-1853), kapan, filozof i pisarz, pod wpywem Jakuba
Rousseau i racjonalistw okresu swej modoci utraci wiar, a zainteresowa si sprawami spoecznymi.
Po nawrceniu (1804) opublikowa (z bratem Janem Mari) swoje refleksje o stanie Kocioa, a jako kapan (od 1816) opracowa obszerne dzieo o obojtnoci wobec religii (Essai sur lindiffrance en matire
de religion), w ktrym zaj si nie tylko podstawami filozofii i teologii, ale te Kocioem i pastwem.
240
Wystpujc przede wszystkim jako aposto wolnoci, domaga si jej dla Kocioa. y w przekonaniu, e
trzeba rozerwa wi religii z monarchi.
Swoje idee postanowi propagowa w czasopimie LAvenir, ktrego pomys wyszed od modego teologa, ksidza Philippea Gerbeta (od 1854 biskupa w Perpignan), lecz on sta si jego dusz i szefem zespou redakcyjnego. Do najbliszych wsppracownikw naleeli znakomici pisarze i spoecznicy, jak
Jean-Baptiste-Henri Lacordaire, Charles de Coux, Charles de Montalembert. Czasopismo wydawane pod
hasem Bg i wolno wymieniao jako konieczne: wolno religii, wolno nauczania, wolno prasy,
wolno stowarzysze, wolno powszechnych wyborw i wolno decentralizacji.
Czasopismo utworzyo (1830) Agencj powszechn do obrony wolnoci religijnej, by dochodzi przed
sdem wszystkich pogwace wolnoci duchowiestwa oraz czy dziaalno stowarzysze lokalnych,
powoanych jako wzajemne zabezpieczenie si przed wszelk tyrani, ktra atakuje wolno religijn.
Lamennais widzia wolno religii w oddzieleniu Kocioa od pastwa. Wedug niego, Koci musi by
wolnym od wszelkich zalenoci, kierowany jedynie przez papiea, by mg wywiera zdecydowany
wpyw na spoeczestwo, bez czego nie moe ono obroni swego adu.
Goszc wolno jako najwysz warto, Lamennais da jej dla wszystkich ludw. Wedug niego, kady nard ma prawo tworzy wasne pastwo. LAvenir stawao w obronie powsta Irlandczykw, Wochw, Belgw i Polakw. Sprawa Polski bya szczeglnie droga Lamennaismu, bo w niej dostrzega
najcilejsze poczenie wolnoci narodu i wolno religii.
Lamennais domaga si wolnoci stowarzysze, by suyy do obrony robotnikw. Ich pooenie spoeczne i ekonomiczne sprawio, e do myli katolickiej wprowadzi pojcie nowoytnego niewolnictwa.
Pod wpywem jego pogldw Charles de Coux rozwin cay program reform, odrzucajc liberalizm
ekonomiczny jako zagroenie dla wolnoci czowieka i przeciwstawiajc si gromadzeniu bogactw w
rkach kilku ludzi. Napitnowa te zbyt dugi dzie pracy.
Idee Lamannaisgo i jego caa dziaalno z entuzjazmem przyjmowane przez jednych wywoyway
sprzeciw drugich. Wrogw mia wrd ministrw austriackich, angielskich i rosyjskich, szczeglnie jednak w osobie krla francuskiego Ludwika Filipa i niektrych biskupw. Arcybiskup z Tuluzy Paul Th. D.
dAstros przedstawi w Rzymie podpisan przez dwunastu biskupw list z jego szedziesicioma tezami, uznanymi za podejrzane. Wobec ataku biskupw zawieszono wydawanie LAvenir, a Lemeimais,
Lacordaire i Montalembert, jako pielgrzymi Boga i wolnoci udali si osobicie do Rzymu.
Encyklika Mirari vos
Po raz pierwszy w Rzymie Lamennais by (1824) za Leona XII, ktry okazywa mu wzgldy, cho nie
popiera pogldw ani nawet jego walki z gallikanizmem we Francji. Gdy jednak naciskano na Leona
XII, by potpi jego liberalne twierdzenia jako heretyckie i schizmatyckie, zachowa powcigliwo i
milcza. Podobny nacisk stosowano na Piusa VIII, lecz on nie reagowa, przekonany, e pogldy Lamennaisgo nie naruszaj prawd religijnych.
Grzegorz XVI pocztkowo take nie by nastawiony na potpienie Lamennaisgo, polegajc na opinii
generaa teatynw Gioacchina Ventury, ktremu polecono zbada jego spraw. Papie chcia jednak, eby zostay cofnite najbardziej drastyczne twierdzenia. Szczeglnie zaleao mu na wycofaniu si z dania wolnoci prasy, gdy w tej wolnoci widzia on zasadnicz przyczyn upadku obyczajowoci, poniewierania religii i goszenia przewrotw.
Trjka pielgrzymw po przybyciu do Rzymu przekazaa papieowi memoria z wyoonymi gwnymi
tezami swych pogldw i z prob o pomoc w zwalczaniu gallikanizmu. W sekretariacie stanu zapowiedziano, e badanie memoriau potrwa dugo. Przez papiea zostali przyjci (13.03.1832) na krtkiej audiencji, pod warunkiem, e nie bdzie si mwi o ich sprawie. Im jednak wydawao si, e by to jaki
sukces, w rzeczywistoci papie nie chcia ju wicej z nimi rozmawia. Ich liberalnym pogldom nie
sprzyjaa rewolucja w Pastwie Kocielnym, z ktr dopiero co si rozprawiano.
Problem Lamennaisgo i LAvenir rozpatrywaa Kongregacja do nadzwyczajnych spraw Kocioa. Dla
niej Lambruschini opracowa Posizione, w ktrych podkreli midzynarodowe znaczenie kampanii
LAvenir. Uznano wic, e papie nie moe duej milcze, ale postanowiono potpi tezy Lamennais bez
241
wymieniania jego nazwiska i czasopisma. Grzegorz XVI uczyni to w encyklice inaugurujcej jego
pontyfikat.
Lamennais opuci Rzym 9 lipca 1832 roku, a 15 sierpnia ukazaa si encyklika Mirari vos, ktra nie bya
skierowana ani do niego, ani przeciw niemu, ale potpiaa sam zasad liberalizmu, a wic podstaw jego
twierdze.
Encyklika przedstawiaa pesymistyczny obraz wiata, w ktrym panuje pycha, rozwydrzenie, chepliwo uczonych, pogarda dla witoci, ataki na Stolic Apostolsk, a nawet na boski autorytet Kocioa.
Ponowia wic potpienie racjonalizmu i gallikanizmu, lecz najsurowiej odniosa si do liberalizmu, odrzucajc jego tezy o prawie do rewolucji, o rozdziale Kocioa od pastwa; prawnej rwnoci religii, wolnoci prasy i wolnoci goszenia nauki jako ideau i postpu.
Lamennais otrzyma peen tekst encykliki z listem kardynaa Pakki. Przebywa wwczas w Monachium.
Ogosi jednak z najbliszymi wsppracownikami deklaracj, e poddaje si najwyszemu autorytetowi
Namiestnika Chrystusowego, opuszcza teren walki, na ktrym przez dwa lata lojalnie pracowa. Niczego
natomiast nie odwoa i prowadzi dalej walk o wolno, a wstrznity potpieniem przez Grzegorza
XVI Powstania Listopadowego, ktre sam pochwala, tym surowiej wystpowa przeciw tyranii. O papieu pisa tylko tyle, e jest niemym wiadkiem przestpstw tyranw. Dokona wwczas rozrnienia midzy papieem-czowiekiem a papieem-namiestnikiem Chrystusowym.
W poszczeglnych krajach rnie przyjto encyklik. Metternichowi encyklika wydaa si za saba i da od papiea bardziej zdecydowanej wypowiedzi. We Francji postulowano take now ingerencj papiesk w sprawie Lamennaisgo. Chciano potpienia jego 56 tez, ktre przedstawi w Rzymie (1832) arcybiskup z Tuluzy, PaulT. D. dAstros.
Papie postanowi wyda jedynie brewe z wyrazami radoci, e encyklik przyjto ze zrozumieniem. Gdy
jednak Lamennais ogosi wznowienie LAvenir, a Montalembert napisa przedmow do Mickiewiczowskich Ksig narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego, dodano w papieskim brewe zdanie przeciw
pierwszemu z nich. Jego wymiana pism z Rzymem niczego nie zaagodzia, zwaszcza e sw gotowo
podporzdkowania si Stolicy Apostolskiej ogranicza do spraw wiary, moralnoci i dyscypliny kocielnej, a wyklucza polityk. W Rzymie za uwaano, e polityczne dziaanie na rzecz rewolucji podwaa
zasady moralne i religijne, dano wic, by owiadczy przyjcie caej nauki, podanej w encyklice Mirari
vos.
Lamennais przekonany, e naley oddziela to, co boskie, od tego, co ludzkie, nie mg pogodzi si z
niektrymi decyzjami papieskimi. Czu si zdruzgotany brewe potpiajcym Powstanie Listopadowe, w
ktrym widzia obron nie tylko narodowego bytu Polakw, ale take Kocioa katolickiego przed schizmatykami. W 1834 roku wbrew radom przyjaci opublikowa Paroles dun croyant (wydanie polskie
pt. Sowa wieszcze, 1834). Stosujc styl biblijnych prorokw, pisa o nadejciu nowych czasw, w ktrych gbsze zrozumienie Chrystusa wyzwoli ludy od tyranii i despotyzmu. Bya w tym niejako pochwaa
wszystkiego, co potpiaa encyklika. Wielu katolikw sdzio, e Lamennais ju tym pismem zdeklarowa odejcie z Kocioa. Uczyni to po ukazaniu si nastpnej encykliki Singulari nos (21 VI 1834), ktra
potpiaa rewolucyjne pogldy. Ogosi wwczas Affaires de Rome, co oznaczao zerwanie z Kocioem.
Nie utraci jednak wpywu na myl i dziaalno wielu katolikw. Jego wsppracownicy i uczniowie
prowadzili dalej walk o wolno nauczania i wolno zakonw. On te przez pewien czas bra udzia w
yciu politycznym i by deputowanym w Konstytuancie (1848), pozostajc zawsze rzecznikiem wolnoci
i chrzecijaskiego socjalizmu, wedug swego specyficznego rozumienia jednego i drugiego.
Powstanie Listopadowe
Powstanie to (29.11.1830), w wczesnym jzyku nazywane rewolucj w Polsce, miao jeden cel: niepodlego, by zachowa egzystencj narodow. Gwne przyczyny jego wybuchu miay charakter polityczno-narodowy, inne za, jak zy urodzaj i zwyka cen zboa, byy wtrne. Trudno okreli, w jakiej
mierze dziaay przyczyny religijne i kocielne. Duchowiestwo w rnym stopniu wczyo si w powstanie, ale nie byo mu przeciwne.
242
Z biskupw Krlestwa Polskiego wikszo braa udzia w obradach senatu po wybuchu powstania i w
detronizacji Mikoaja I. Biskup kalisko-kujawski Jzef Sebastian Komian wyda ju 5 grudnia List pasterski z poparciem dla walki o wolno narodow. Po nim uczyni to biskup pocki Adam Micha Pramowski, cho by hierarch bardzo zachowawczym. Biskup krakowski Karol Skrkowski z caego episkopatu okaza najwiksz gorliwo w popieraniu powstania, natomiast biskup janowski Marceli Gutkowski nie tylko go nie popiera, ale wyda List pasterski przeciw niemu i kara ksiy za wspdziaanie
z powstacami, zosta wic skrelony z listy senatorw.
Z Wielkopolski przekrado si do powstania kilku ksiy, a wrd nich nauczyciel religii w poznaskim
gimnazjum w. Marii Magdaleny, ks. Adam Loga. Poszed on do powstania z du grup swej modziey
gimnazjalnej i zgin w bitwie pod Szawlami. Kapanom, ktrzy po upadku powstania wrcili do archidiecezji, wadze pruskie nie pozwoliy spenia funkcji duszpasterskich, ani nawet odprawia mszy.
Po upadku powstania (5.10.1831 kapitulacja armii polskiej) Mikoaj I wobec powstacw, ich rodzin i
caego spoeczestwa polskiego zastosowa represje, ktre nie ominy Kocioa i duchowiestwa. Ogosi wprawdzie (26.02.1832) dla Krlestwa Polskiego Statut organiczny, ktry mwi o zabezpieczeniu
wolnoci co do wyznania i uznawa religi katolick za przedmiot szczeglnej opieki i protekcji rzdu,
lecz nie zrealizowano go w peni, bo w roku nastpnym wprowadzono stan wojenny. Trzymano si jedynie tego, co postanowiono w pierwszym artykule, e Krlestwo Polskie przyczone na zawsze do pastwa rosyjskiego stanowi nierozczn cz tego pastwa. Uczyniono nawet wicej: uznawane dotd za
polskie, prowincje litewskie i ruskie ogoszono ziemiami rdzennie rosyjskimi i usuwano z nich oznaki
polskoci, starajc si Koci do tego wykorzysta.
Duga jest lista represji i szykan zastosowanych przez cara wobec Kocioa i duchowiestwa. Nie wystarczyy mu one, zabiega jeszcze u papiea Grzegorza XVI o potpienie rewolucji polskiej. Potrzebne mu to
byo dla opinii midzynarodowej i dla wasnej polityki wewntrznej. Majc wiadomo, e nie uda mu
si zniszczy katolicyzmu, zmierza do rozcignicia penej kontroli nad caym yciem kocielnym. Zacz od nieobsadzania biskupstw, a ustanawiania bardziej mu ulegych wikariuszy kapitulnych. Ograniczy do minimum kontakty biskupw z Rzymem, zakaza odbywania synodw, roztoczy kontrol nad
seminariami, ograniczy liczb wstpujcych do klasztorw i wyda szereg innych drobiazgowych przepisw.
Grzegorz XVI i powstanie
W Rzymie, zanim wybrano Grzegorza XVI, posiadano pierwsze wiadomoci o Powstaniu Listopadowym z relacji wiedeskiego nuncjusza, Hugona Piotra Spinoli. Nuncjusz donosi o strasznej rewolucji,
skierowanej przeciw prawowitemu krlowi, a pniej informowa o zaangaowaniu si w ni biskupw i
duchowiestwa. Szczegowych, lecz jednostronnych informacji dalszych udzielali nowemu papieowi
ambasador austriacki w Rzymie oraz pose rosyjski, Gregorij Gagarin. W Rzymie wic oceniano powstanie jako jeden z elementw rewolucji europejskiej, ktrej skutkw dozna na sobie papie i Pastwo Kocielne.
Grzegorz XVI, cho by pod silnym wraeniem rewolucji w Pastwie Kocielnym, wyda (15.02.1831)
oglnikowe brewe Impensa charitas, adresowane do biskupw Krlestwa Polskiego, przypominajc jedynie, e bunt niezgodny jest z duchem Kocioa i e duchowiestwo nie moe si miesza do spraw
wieckich i walk zbrojnych, ale ma zajmowa si jedynie sprawami religijnymi. Carowi wydao si to
brewe za sabe, nie pozwoli wic opublikowa go w kraju.
Polski rzd powstaczy, z pewnoci nie wiedzc jeszcze o wydanym brewe, sporzdzi (1.03.1831) memoria dla papiea z wykazem krzywd zadanych przez cara narodowi polskiemu i religii katolickiej oraz z
prob o przyczenie si do interwencji pastw europejskich na rzecz Polski. Wysa te do Rzymu (3
III) swego tajnego posa Sebastiana Badeniego. Papie i sekretarz stanu przyjli posa yczliwie, czynic
obietnic wystpienia w Wiedniu z prob o porednictwo w sprawie Polakw pod berem cara.
Na powcigliwe na razie, a potem negatywne stanowisko Grzegorza XVI wobec powstania listopadowego miay niewtpliwy wpyw: legalizm papiea, ktry postanowienie Kongresu Wiedeskiego o carze
jako legalnym wadcy Krlestwa Polskiego uznawa za obowizujce; jego przekonanie, e dobry stan
243
Kocioa na ziemiach polskich zaley od sytuacji w kraju i od zachowania si kleru wzgldem rzdu;
otrzymywane informacje negatywne i niepene o samym powstaniu, jak choby ta o skceniu si rzdu
powstaczego i dowdztwa; zudne nadzieje co do wydanego przez cara Statutu organicznego; nacisk
dyplomatyczny Austrii i Rosji, zwaszcza nota posa Gagarina (20.04.1832), e duchowni wszystkich
stopni, zapominajc na wite posannictwo swoje, wmieszali si do krwawych czynw i prawie wszdzie
stali na czele rewolucyjnych zamachw, a szalone uniesienie zapdzio ich na pola bitew, gdzie byli
dziaaczami i ofiarami.
Grzegorz XVI wyda (9.06.1832) encyklik Cum primum, zanim car wprowadzi stan wojenny i zanim
nastpia eskalacja represji wobec narodu polskiego. Zawar w niej teologiczny wykad o posuszestwie
wobec legalnej wadzy, ubolewa nad nieszczciami, jakie spady na Krlestwo Polskie wskutek zbuntowania si przeciw legalnej wadzy, ubolewa te nad tym, e Polacy dali si zwie wichrzycielom. Nie
da jednak adnej szczegowej oceny powstania.
Zasadnicza cz encykliki o treci teologicznej nie budzia wtpliwoci, bo zawsze byo i jest nauk Kocioa, e ma si obowizek posuszestwa wobec legalnej wadzy. Papie nie musia wic encykliki odwoa. Bolesne natomiast byo w niej podtrzymywanie postanowienia Kongresu Wiedeskiego, e t legaln wadz jest car, cho sejm polski go zdetronizowa, oraz uznanie przywdcw powstania za wichrzycieli. Bl Polakw wzmg si, gdy car zwikszy przeladowanie narodu polskiego i religii katolickiej.
Papie zyskujc stopniowo dane o przeladowaniu, a o samym powstaniu szczegowo poinformowany
przez generaa Wadysawa Zamoyskiego na audiencji (1837), potrafi wobec niego wyrazi ubolewanie,
e da si zwie dyplomacji co do oceny wydarze w Krlestwie Polskim, a pniej wyranie oznajmi,
e zwioda go dziedziczna przebiego dyplomacji carskiej. Gdy nastpia (1839) zagada unii na Litwie i
Biaorusi, wypowiedzia ubolewanie nad losem unitw i potpi sprawcw ich nawrcenia na prawosawie, ale jednoczenie odwoywa si do wspaniaomylnoci cara, by zaprzestano przeladowania. Rzd
carski w niczym nie ustpi. Represje spotkay nawet biskupa Marcelego Gutkowskiego, ktry bdc
wczeniej przeciwnikiem powstania, nie chcia teraz zgodzi si na bezprawne ingerencje wadzy pastwowej w sprawy kocielne. W 1841 roku dokonano rujnujcej Koci sekularyzacji majtkw kocielnych i podporzdkowano Koci katolicki w Krlestwie Polskim Rzymsko-katolickiemu Kolegium w
Petersburgu.
Liberalizm belgijski
Belgi, decyzj Kongresu Wiedeskiego sztucznie zczono z kalwisk Holandi pod jednym berem
protestanckiego krla Wilhelma I. Koci belgijski by silny liczebnie (ok. 3,5 mln), mia kler na dobrym
poziomie, trwa w cisej cznoci z Rzymem.
Konstytucja (1815) gwarantowaa wszystkim wolno religijn, co gdzie indziej uznawano za objaw indyferentyzmu. Rzd stosowa jednak napoleoski system nadzoru, cho konkordat napoleoski ju nie
obowizywa. Najdotkliwszymi byy restrykcje w dziedzinie szkolnictwa katolickiego. Prowadzono negocjacje o nowy konkordat, lecz przez duszy czas rozbijay si o nieustpliwo obu stron. Gdy ugod
podpisano (1827), krgi protestanckie i liberalne utrudniay realizacj korzystnych dla katolicyzmu postanowie. W toku sporw z kalwinami i liberaami holenderskimi, katolicy weszli w alians z liberaami
belgijskimi, do czego przyczynia si dziaalno F. Lamennaisgo.
Po odczeniu si od Krlestwa Niderlandw Kongres Narodowy Belgii opracowa konstytucj
(17.02.1831) tak przesiknit duchem liberalizmu, e w Rzymie zastanawiano si, czy biskupi belgijscy
mog na ni skada przysig. Dawaa ona pen wolno kultu, swobod nauczania katolickiego i wolno stowarzysze, czyli zgromadze zakonnych. Biskupom przyznano wyczne prawo ustanawiania
proboszczw i zachowano uposaenie dla duchownych. Papieowi zostawiono nominacje biskupw z
zapewnieniem ich swobodnej cznoci z Stolic Apostolsk, mia wic powd, by krlowi Leopoldowi I,
ktry by protestantem, podzikowa za yczliwo dla Kocioa katolickiego.
Krl Leopold I sprzyja religii katolickiej, bo widzia w niej najskuteczniejsz zapor przeciw tendencjom ultrademokratycznym i przeciw rozwijajcemu si socjalizmowi. Za jego przyczyn trwaa (do
244
1847) koalicja katolicko-liberalna jako podstawa rzdw. W Brukseli zachowano nuncjatur, bo przez ni
krl chcia mie wpyw na biskupw, ktrych jako protestancki wadca nie mg mianowa. Kongres
narodowy i liberalny rzd uznali jednak za zbdne mianowanie nuncjusza z racji niewtrcania si wadzy
pastwowej do spraw Kocioa. Papie wic mianowa nuncjusza dopiero w 1841 roku. Drugim z kolei
(od 1843) by Joachim Pecci, pniejszy papie Leon XIII.
Biskupi belgijscy dystansowali si wobec encykliki Singulari nos, byli jednak lojalni wobec Stolicy Apostolskiej i gorliwie penili pasterskie obowizki. Nie mogc odbywa synodw prowincjalnych, zbierali
si co roku na konferencji. O jedno ich dziaania stara si arcybiskup z Mechlina, kardyna Engelbert
Sterckx (zm. 1867). Opowiada si on (jeszcze przed 1830) za porednim systemem, w ktrym katolicyzm nie byby religi pastwow i w ktrym nie istniaby rozdzia Kocioa od pastwa. Uznawa autonomi pastwa w jego dziedzinach, ale pilnowa te autonomii Kocioa w jego zakresie. By wierny Stolicy Apostolskiej, lecz stara si wykaza w Rzymie, e wolno katolikw belgijskich nie oznacza oddzielenia Kocioa od pastwa.
Belgijscy katolicy w cigu 15 lat niepodlegoci swego kraju mieli takie osignicia, zwaszcza na polu
szkolnictwa katolickiego, e nawet konserwatyci niechtni katolickiemu liberalizmowi nie mogli temu
zaprzeczy. Jezuici otworzyli osiem gimnazjw, a blisko poowa wszystkich szk podstawowych naleaa do Kocioa. W 1834 roku wskrzeszono uniwersytet w Mechlinie jako katolicki, a rok pniej przeniesiono go do Lowanium. W zwizku z t spraw doszo do znaczniejszego konfliktu midzy liberaami
i katolikami. Zreszt, zdobyte wpywy Kocioa, cho oparte na dziaaniu, a nie na przywilejach, nie
uchroniy go od wzrostu antyklerykalizmu.
Ultramontanizm francuski i niemiecki
Rozwojowi ultramontanizmu we Francji, zapocztkowanemu przez Lamennaisego, sprzyjao kilka okolicznoci. Po upadku Burbonw nic obowizywaa wierno wobec monarchii, a ona bya fundamentem
gallikanizmu. Kler szuka oparcia w Rzymie z powodu wybuchu antyklerykalizmu na pocztku monarchii
lipcowej. Niszy kler widzia w kongregacjach rzymskich oparcie dla siebie wobec silnego autokratyzmu
wadzy diecezjalnej. Biskupi za potrzebowali pomocy Stolicy Apostolskiej w sporach doktrynalnych z
ksidzem Lamennais. Nuncjusz umiejtnie ingerowa w sprawy kocielne, majc poparcie ultramontanw, przez co utrwala praktyk centralizacji rzymskiej.
Orodkiem ideowym ultramontanw bya zakonna cela ojca Gaultiera ze zgromadzenia Ducha witego,
zwana rzymskim salonem Parya. U niego zatrzymywali si podczas pobytu w Paryu dwaj najgorliwsi
rzecznicy ultramontanizmu, Thomas M. J. Gousset i Pierre L. Parisis.
Romanizacja obja ycie kocielne, co stao si najbardziej widoczne w liturgii. Pozostaoci gallikanizmu usuwano z katechizmw i podrcznikw kocielnego nauczania. W duchu ultramontanizmu przepracowa profesor seminaryjny z Nancy, Ren-Francois Rohrbacher (zm. 1856) Histori Kocioa gallikanizujcego ongi autora, Fleuryego.
W Niemczech ultramontanizm musia przezwyciy wicej oporw anieli we Francji. Przeszkod dla
niego by febronianizm, jzefinizm oraz tradycje biskupw ksit, ktrzy okazywali wiksz niezaleno od kurii rzymskiej anieli francuscy, ale po sekularyzacji ksistw duchownych i dugich nieraz wakansach na stolicach biskupich istniaa potrzeba dyspens z Rzymu. Odkryto teraz teologiczn tez o uniwersalnym biskupstwie papiea.
Rzdy pastw niemieckich nie widziay interesu w popieraniu tendencji do Kocioa narodowego niemieckiego, wolay regulowa sprawy bezporednio z Stolic Apostolsk, ktra bya daleko i wydawaa
si saba. Przez to jednak podkrelay prawa papieskie.
Powstaniu ultramontanizmu sprzyjao istnienie k katolikw, ktrzy dyli do odnowy katolicyzmu niemieckiego. Najwiksze znaczenie mia krg moguncki (Mainzer Kreis), korzystajcy z idei J. de Maistrea i Lamennaisgo. Dziaa on pod kierownictwem biskupa Johanna L. Colmara (zm. 1818), rektora
seminarium duchownego Brunona F. L. Libermanna i profesora Andreasa Rassa, pniejszego biskupa
w Strasburgu. Byli oni wychowani przez jezuitw strasburskich, wolnych od tradycji gallikaskich i febroniaskich. Dyli do wychowania kleru w orientacji rzymskiej i antyprotestanckiej, a w swoim czaso-
245
pimie Katolik rozpowszechniali ultramontaskie tezy Bellarmina. Podjli je take niektrzy teologowie,
jak Johann A. Mhler, ktry pisa o papieu jako ywym orodku jednoci Kocioa. Podobnie uczynili
niektrzy kanonici, polemizujcy z ideami Kocioa narodowego niemieckiego, propagowanego przez
von Dalberga i Wessenberga.
Poza Moguncj wytworzy si ultramontaski orodek w Spirze, gdy biskupem by tam Johannes Geissel
(do 1841), a po nim Nikolaus Weis. Geissel, zostawszy arcybiskupem Kolonii, propagowa i realizowa
nadal idee ultramontaskie. W Monachium czyni to arcybiskup Karl August Reisach, dawny wychowanek kolegium niemieckiego w Rzymie, Germanicum, na nowo otwartego w 1824 roku. Jak on, take inni
absolwenci tego kolegium, zwani germanikami, po objciu eksponowanych stanowisk w Kociele swego
kraju bardzo wzmocnili ruch ultramontaski.
Niemiecki ultramontanizm pierwszej poowy XIX wieku rni si od francuskiego swoim umiarem. Biskupi bowiem po odrzuceniu tezy o wyszoci soboru nad papieem uwaali, e mog kierowa diecezjami bez rekursu do kurii rzymskiej i bez ogldania si na wskazania Rzymu, jak to uczynili pocztkowo
w sprawie maestw mieszanych. Chocia wic nie podzielali rzymskich tendencji do centralizacji spraw
kocielnych w tamtejszej kurii, rozpowszechnia si w Niemczech teza o nieomylnoci papiea w sprawach wiary. Opowiedzia si za ni Bruno F. L. Libermann w swoich podrcznikach teologii, przyjmujc
prorzymski kierunek i stawiajc kwesti nieomylnoci papiea jako godn najwyszej uwagi.
W ultramontanizmie widziano rodek zaradczy przeciw duchowej anarchii, wprowadzono go wic (Heinrich Klee i Georg Philipps) do uniwersyteckiego nauczania z aprobat rzymskiej centralizacji, cho nadal
niejeden teolog niemiecki opowiada si za episkopalizmem jako bardziej odpowiadajcym strukturze
pierwotnego Kocioa oraz germaskiemu pojciu spoeczestwa i wadzy.
Konserwatyzm bawarski i austriacki
Krl bawarski, Ludwik I (1825-1848), popiera Koci jako ostoj adu i porzdku spoecznego, ale nie
przesta by zwolennikiem etatyzmu w sprawach kocielnych swego pastwa. Z Stolic Apostolsk unika konfliktw. Z zadowoleniem przyj rzymsk instrukcj dla biskupw bawarskich o bogosawieniu
maestw mieszanych wedug brewe Piusa VIII. Poredniczy w zagodzeniu sporu koloskiego o maestwa mieszane. Swoim biskupom pozwoli na swobodn korespondencj z kuri papiesk i nie sprzeciwi si mianowaniu Karla Reisacha na biskupstwo w Eichsttt, cho ten by dotd biskupem kurialist
rzymskim. Pozwoli te upodobni bawarskie struktury kocielne i normy ycia katolickiego do wzorw
rzymskich.
Rozwj katolicyzmu w Bawarii by uatwiony korzystnymi warunkami polityczno-kocielnymi, ale mia
rdo w krgu katolikw, skupionych wok Johanna N. Ringseisa, Franza Baadera, Johanna J. Grresa,
a potem Georga Phillipsa i Friedericha Windischmanna. Do wpywowych w tym krgu nalea te Ignaz
Dllinger, zanim nie odsun si od Kocioa. Pod wpywami Phillipsa znajdowa si minister spraw wewntrznych, ustawiajcy kurs polityki kocielnej, Carl August Abel (do 1846), ktry popiera konwersje,
lecz dziaa w duchu skrajnego konserwatyzmu.
Sytuacja dotd korzystna zmienia si, gdy Reisach zosta arcybiskupem Monachium (1846), bo wszed w
konflikt z krlem. Oddalio to ultramontanw od wadcy, ktry powrci do praktyki etatyzmu, a po wybuchu rewolucji powierzy rzd liberaom.
Austria po 1830 roku staraa si jeszcze bardziej zacieni zwizek Kocioa z pastwem. Kierujcy jej
polityk kanclerz Klemens Metternich niewtpliwie kierowa si osobistymi przekonaniami religijnymi,
ale bardziej celami politycznymi: zapewni pastwu ad wewntrzny, podnie autorytet monarchii w
wiecie katolickim i wzmocni j do zwalczania midzynarodowych si rewolucyjnych.
Grzegorz XVI popiera t polityk, bo odpowiada mu program zachowawczy Metternicha, by te
wdziczny Austrii za pomoc militarn na pocztku swego pontyfikatu.
Przeciw kocielnej polityce Metternicha istniaa opozycja liberaw z biurokracji pastwowej, lecz nie
przeszkadzao to podjciu rokowa z Stolic Apostolsk o konkordat. Zanim go podpisano (1855), uporzdkowano prawo o maestwach, uznajc przepisy kocielne o maestwach mieszanych i godzc si
dla Wgier na wano maestw zawartych przed duchownymi katolickimi.
246
W Austrii ultramontanizm rozwija si jeszcze wolniej ni w Niemczech, zwaszcza wrd biskupw, z

ktrych cz bya (1842) nadal za zakazem odbywania przez seminarzystw studiw w Rzymie.
Pierwszym znakiem odejcia od jzefinizmu, a respektowania rzymskich zarzdze stao si wycofanie
(1833) z nauczania podrcznikw prawa i historii Kocioa, ktre jako jzefiskie znajdoway si od 1820
roku na indeksie papieskim. Wpyw na tak decyzj wadz pastwowych przypisuje si biskupowi Wagnerowi z Sankt Plten. Ogln za zmian stanowiska wobec Stolicy Apostolskiej spowodowaa niewtpliwie obawa o utrat w Rzymie wpyww, ktre zaczy zmniejsza si na korzy Francji. Papie
za zaznacza wobec posa austriackiego, e Francja odchodzi ju od przestarzaego systemu partykularyzmu kocielnego, ktrego jaskraw form by gallikanizm.
Ruchy wolnociowe polskie
Ruchy wolnociowe w Europie (1844-1847) poprzedziy wybuch Wiosny Ludw, ktrych geneza w
kadym kraju bya nieco inna, ale decydujc rol odegray napicia midzy rozwojem przemysu i buruazji a niedostosowanymi do tego formami politycznymi i spoecznymi, nadto sprawy narodowociowe.
O zjednoczenie narodowe walczyli Wosi i Niemcy, o wasne pastwa: Polacy, Wgrzy i Czesi. Iskr na
nagromadzony proch by gd, ktry obj ca niemal Europ w latach 1846-1848.
Na ziemiach polskich ruch rewolucyjny o podou narodowym, a tylko czciowo spoecznym, oywi si
ju w 1843 roku, majc teraz wicej dziaaczy krajowych ni emisariuszy emigracyjnych. Wrd nich
znajdowa si pijar, ktry po rozwizaniu zakonu zosta wikariuszem w Wilkoazie, a nastpnie proboszczem w Chodlu, ks. Piotr ciegienny (zm. 1890). Radykalnie nastawiony na walk o prawa chopw i
spraw narodow nie by politycznym demagogiem. Przygotowujc spisek przeciw zaborcy, wcign do
niego modzie ziemiask, inteligenck i rzemielnicz, lecz przede wszystkim chcia pozyska chopw. W ich uwiadamianiu i pracy spiskowej posugiwa si nieautentycznym, moe nawet swego wasnego autorstwa Listem Ojca witego Grzegorza papiea do rolnikw i rzemielnikw z Rzymu przysanym.
Wykrycie spisku i ujcie (25.10.1844) ks. ciegiennego, ktrego zesano na cikie roboty na Syberii, po
degradacji przez wadz duchown, osabio ruch rewolucyjny w Krlestwie Polskim. Powrci bowiem z
katorgi dopiero w 1871 roku, a przywrcony w funkcjach kapaskich zosta w 1883 roku.
W Poznaskiem i Galicji przygotowano powstania, ktrych termin ustalono na noc 21/22.02.1846 roku.
Wczeniejsze aresztowanie Ludwika Mierosawskiego i innych przywdcw Towarzystwa Demokratycznego Polskiego zniweczyo plan w zaborze pruskim. W Galicji, by unikn aresztowa, rozproszone
oddziay szlachty ruszyy (18 II) na Tarnw. Wskutek agitacji starosty tarnowskiego chopi przystpili do
ich rozbrajania, majc nienawi do wacicieli ziemskich za paszczyzn i niedostatek przeludnionych
wsi galicyjskich. Powstacom udao si opanowa jedynie Krakw, skd Austriacy wycofali si bez walki. Rebelia chopska przeciw swoim i cesarza nieprzyjacioom (rabacja, rze galicyjska) obja wiksz
cz Galicji zachodniej i Rzeczpospolit Krakowsk. Napadano na dwory i plebanie, mordujc przeszo
tysic ludzi: ziemian, oficjalistw dworskich i ksiy.
Powiadomiony przez Wiede o przygotowanym powstaniu Polakw i znacznym udziale w tym duchowiestwa, papie Grzegorz XVI na pocztku rebelii chopskiej wystosowa brewe do biskupa tarnowskiego, by wpyn na uspokojenie ludnoci polskiej. Gubernator Galicji zwrci si take do niego i do prowincjaa jezuitw, by przeprowadzono misje w okolicach najbardziej dotknitych rozruchami. Urzdzono
je pod kierownictwem gonego misjonarza ludowego, jezuity Karola Antoniewicza. Po stumieniu rebelii powsta problem udzielania spowiadajcym si mordercom rozgrzeszenia. Biskup tarnowski Jzef G.
Wojtarowicz zakaza go udziela, potpi te rze, a nie potpi powstania, zosta wic na naleganie rzdu
wiedeskiego skoniony przez Stolic Apostolsk do rezygnacji z biskupstwa (1850).
Stumienie powsta w 1846 roku nie pooyo kresu ruchowi wolnociowemu Polakw. Podczas Wiosny
Ludw (1848) jedynie w zaborze rosyjskim, przygniecionym represjami po wczeniejszych spiskach, nie
poderwano si do nowej walki.
W zaborze austriackim, na wie o wybuchu rewolucji w Wiedniu i przy poparciu przybywajcych emigrantw z Francji, organizowano komitety obywatelskie i demonstracje, w czym wspdziaao ducho-
247
wiestwo, lecz nie podjto walki zbrojnej, natomiast kilka tysicy Polakw walczyo po stronie wgierskiej rewolucji.
W zaborze pruskim, po wybuchu rewolucji w Berlinie, posowie polscy, a wrd nich ks. Jzef Szafranek
z Bytomia, domagali si w parlamencie praw dla jzyka polskiego. W utworzonym komitecie narodowym
poznaskim, ktry bez rozlewu krwi pragn odzyska niepodlego Ojczyzny, brali udzia wybitni wczeni ksia: Aleksy Prusinowski, Jan Janiszewski, Antoni Fromholz. W deputacji do Berlina, dajcej
politycznej samodzielnoci Polakw, znajdowa si arcybiskup Leon Przyuski i ks. Janiszewski. Komitet
narodowy, pomny rabacji galicyjskiej, wyda odezw do braci ksiy, by wrd ludu nie pozwolili szerzy wieci, e chce si chopom odebra nadan im ziemi. Na prowincji powstaway komitety polskie i
organizoway si oddziay zbrojne pod dowdztwem przybyego z berliskiego wizienia Mierosawskiego. Chocia powstacy odnieli zwycistwo pod Miosawiem i Sokoowem, nie mieli szans na dalsz walk, dlatego po duych stratach w bitwie pod Wrzeni ogosi Mierosawski kapitulacj (9 V).
Spraw polskich bronili odtd w parlamencie posowie, a wrd nich jeden z najwybitniejszych, ks. Jan
Janiszewski. Przystpili te Polacy do pracy organicznej.
Nadzieje Wiosny Ludw
Rewolucja Lutowa (1848) we Francji, a nastpnie rewolucje w Austrii, Niemczech i Woszech, nazywane
czsto Wiosna Ludw, byy wynikiem wczeniejszych ruchw wolnociowych, ktre miay poparcie
znacznej
czci duchowiestwa katolickiego. Ludy oczekiway wyzwolenia narodowego, politycznego i spoecznego, cho rne byy bezporednie przyczyny rewolucji.
Wybuch rewolucji w Paryu (23 II) zosta sprowokowany zakazem odbycia zebrania publicznego, ogoszonego na wzr wielu innych wczeniejszych zebra, nazywanych bankietami. Demonstracja z tego powodu zakoczya si starciem z wojskiem, podczas ktrego padli zabici i ranni. Walk prowadzono nastpnego dnia, a gdy przeraony wypadkami Ludwik Filip abdykowa na rzecz wnuka, prowizoryczny
rzd ogosi (25 II) republik pod hasami wolnoci, rwnoci i braterstwa, proszc o mody w jej intencji. W caym kraju dokonywano zmian przy powszechnym entuzjazmie, w ktrym uczestniczyo duchowiestwo. Ksia gosili patriotyczne kazania i powicali sadzone w miastach i na wsiach drzewka wolnoci. Kardyna Louis Jacques M. de Bonald wzywa kler, by da wiernym przykad podporzdkowania
si i posuszestwa republice. Dominikanin Henri J. B. Lacordaire, Frdric Ozanam i ksidz Henri L.
Ch. Maret zaczli wydawa dziennik LEre nouvelle, by katolikom przybliy demokracj. Przeprowadzono po raz pierwszy w historii Francji demokratyczne wybory, ktre pitnastu duchownym, w tym Lacordaireowi, day miejsce w parlamencie, zoonym nieomal z samych przedstawicieli buruazji (prawicowych republikanw), a tylko z kilku socjalistw. Demonstrujcy robotnicy (15 V) ogosili rozwizanie
zgromadzenia konstytucyjnego, szybko jednak stumiono ich powstanie. Wybucho (23 VI) ponownie,
gdy zaczto kasowa warsztaty narodowe, co zwikszao bezrobocie. Opr robotnikw krwawo stumiono po trzech dniach walki i zastosowano biay terror, zamykajc okoo 25 tysicy w wizieniach i deportujc ponad 4 tysice do kolonii. Prbujcy poredniczenia arcybiskup Parya, Denis A. Affre, ju wczeniej przeciwnik sojuszu otarza z tronem, zgin na barykadach.
Liberalna buruazja uznaa rozpraw z robotnikami za suszn obron porzdku republikaskiego, lecz
wywoao to wrogo midzy obu warstwami. Katolicy podzielili si co do oceny wydarze i co do swego udziau w ruchu demokratycznym. Lamennais publicznie potpia masakr robotnikw. Lacordaire
pozosta na pozycjach demokratycznych, lecz Charles Montalembert i Louis Veuillot widzieli w tym zagroenie dla istniejcego adu spoecznego.
W Niemczech rewolucja wyzwolia bunty chopw, lecz miaa mniej krwawy przebieg ni we Francji.
Zwoany oglnoniemiecki parlament w Frankfurcie nad Menem, po upadku powstania w Wielkopolsce,
opowiedzia si za rozbiciem Wielkiego Ksistwa Poznaskiego na prowincje i przeciw zajmowaniu si
spraw polsk. Pado wwczas stwierdzenie, e Niemcom prawo do Poznaskiego da miecz i pug, maj
te po swej stronie wyszo kulturaln i religijn nad Polakami. By w tym zalek przyszego Kulturkampfu.
248
Wiosna Ludw w Austrii nie zmienia nic w sytuacji tamtejszego Kocioa, natomiast we Woszech staa
si przeomem w rozpocztym dopiero co pontyfikacie Piusa IX.
Liberalizm Piusa IX
Po mierci Grzegorza XVI (1.06.1846) polityczne napicia w Pastwie Kocielnym byy wiksze ni w
innych krajach. Wywoay je nie tylko legalizm i zachowawczo administracji pastwowej za obu poprzednich papiey, ale take dno woskich patriotw do zrzucenia panowania Austrii.
Sytuacja polityczna miaa niewtpliwie decydujcy wpyw na konklawe i wybr Piusa IX. Nie czekano
wic na przybycie kardynaw zagranicznych. Grupa zachowawcza chciaa wyboru kardynaa Luigiego
Lambruschiniego, co zapewnioby pomoc Austrii w zwalczaniu ruchw rewolucyjnych. Grupa postpowa miaa na czele kardynaa Tommasa Bernettiego, ktrego Austria wykluczya z wyboru (veto),
mniej z racji jego postpowoci, bardziej z lku przed wzrostem wpyww francuskich u nowego papiea.
Grupa ta nie nastawiaa si na wybr swego przywdcy. Miaa od pocztku dwch innych kandydatw:
na pierwszym miejscu kardynaa Pasquala Gizziego, uznawanego przez wielu za zbyt postpowego, a na
drugim kardynaa Giovanniego Mari Mastai-Ferrettiego, ktry ju w pierwszym skrutinium otrzyma 15
gosw, gdy Lambruschini zyska ich tylko nieco wicej (17). W drugim dniu konklawe otrzyma Mastai
wymagane 2/3 gosw.
Nowy papie, Pius IX (ur. 13.05.1792 w Senigallia), przybra to imi ze wzgldu na swego protektora,
Piusa VII. Pozyska t protekcj dziki niewtpliwym zdolnociom, a take pobonoci, dobrotliwoci i
gorliwoci, cho zdrowie mia sabe, cierpic w modoci na epilepsj.
Po studiach w Rzymie i przyjciu (1819) wice kapaskich za dyspens papiesk ze wzgldu na dawn
chorob epilepsji, kierowa domem sierot i zajmowa si dziaalnoci charytatywn. Mianowany audytorem delegata apostolskiego w Chile, odby z nim podr do Ameryki Poudniowej (1823), zapozna si
wwczas bliej z problemami misyjnymi i duszpasterskimi tego kontynentu, ale nie zasmakowa w dziaalnoci dyplomatycznej. Po powrocie (1825) kierowa krtko hospicjum w. Michaa w Rzymie, powoany na arcybiskupa w Spoleto (1827-1832).
Dom rodzinny papiea mia opini liberalnego, O nim te tak mwiono, szczeglnie gdy by arcybiskupem w Spoleto, w okresie rewolucji 1831 roku. Opinia si utrwalia w Imoli koo Bolonii, dokd przeszed (1832) na wiksze biskupstwo, okazujc znaczn tolerancj i skonno do reformizmu. W dziaalnoci kocielnej mia due osignicia, otrzyma wic kardynalat in petto (1839), co ogoszono publicznie
po roku.
Jako papie (1846-1878) zacz od dziaa reformistycznych w Pastwie Kocielnym, lecz daleki by od
ustalenia programu przebudowy jego struktury wedug rewolucyjnych wymaga liberaw. W ogle za
nie bra pod uwag moliwoci przeksztacenia go w monarchi konstytucyjn. Podziela natomiast patriotyczne uczucia wikszoci Wochw, dcych do oswobodzenia Italii spod panowania Austrii i zjednoczenia jej w jeden organizm pastwowy, ale powinno to - wedug jego przekonania - sta si bez naruszenia integralnoci Pastwa Kocielnego, a wic co najwyej na zasadzie federalizmu pastw woskich.
Pierwsz encyklik Qui pluribus (8.11.1846) na nowo potpi podstawowe zaoenia liberalizmu, lecz
wielu wierzyo, jak Ozanam, e Pius IX jest Boym wysacem do spenienia wielkiego dziea XIX wieku:
sojuszu religii z wolnoci.
Posiadan ju popularno powikszy papie swymi pierwszymi nominacjami i zarzdzeniami: powoaniem na sekretarza stanu najbardziej postpowego kardynaa Gizziego, przyjmowaniem rad ojca Ventury
(ucznia Lamennaisgo) i Massima dAzeglio, ogoszeniem dekretu o oglnej amnestii, wprowadzeniem
wolnoci zgromadze publicznych, podjciem budowy czterech linii kolejowych, zagodzeniem cenzury
politycznej, utworzeniem Rady Pastwa (z kardynaem na czele) i dziewiciu ministerstw odpowiedzialnych, dopuszczeniem przedstawicieli prowincji do udziau w rzdzie centralnym.
Niektre z tych zmian i dalsze, zwaszcza ogoszenie (14.03.1848) konstytucji zwanej Statutem Fundamentalnym dla Rzdw Doczesnych w Pastwach witego Kocioa, dokonano jednak pod naciskiem
otwartych niepokojw politycznych i kryzysu ekonomicznego.
249
Z tych zmian byli niezadowoleni nie tylko konserwatyci, ale take coraz czciej liberaowie, ktrych
nie zaspokajay fragmentaryczne reformy, zreszt ograniczane stopniowo zaraz po wydaniu. Ich niezadowolenie wzroso, a nawet przeszo w publiczne oburzenie, gdy papie kategorycznie odmwi (29 IV)
udziau Pastwa Kocielnego w wojnie z Austri, cho nie mg inaczej postpi jako Gowa Kocioa
Powszechnego.
Demonstracje przeciw wadzom Pastwa Kocielnego, ktre zaczy si l stycznia 1848 roku i ju przy
kocu marca doprowadziy do wydalenia jezuitw, przybray na sile. Nie pomogo postawienie na czele
rzdu wieckiego czowieka, energicznego hrabiego Pellegrina Rossiego. Chcia on rzdzi konstytucyjnie na wzr Francji, lecz nie zadowoli ani skrajnej prawicy, ani skrajnej lewicy i zosta wkrtce (15 XI)
zamordowany. Demonstranci obiegli paac papieski na Kwirynale, domagali si zwoania parlamentu do
opracowania penej konstytucji i dali wypowiedzenia Austrii wojny. Papie tego nie chcia, a w drugiej
sprawie nawet nie mg przyj da, zdecydowa si wic za namow sekretarza stanu, kardynaa Antonellego, opuci Rzym. Uczyni to (24 XI) w przebraniu i uda si tymczasowo do pobliskiej Gaety w
Krlestwie Neapolitaskim. Rozwaano moliwoci wyjazdu do Francji lub innych krajw, lecz papie
pozosta w Neapolu przez 17 miesicy dobrowolnego wygnania. W oczach liberaw skompromitowao
go to dodatkowo, gdy neapolitaski dwr uchodzi wwczas za najbardziej wsteczny.
Z wygnania w Neapolu ogosi Pius IX (26.11.1849) rozwizanie dotychczasowego rzdu w Rzymie,
powierzenie kardynaowi Antonellemu caej wadzy wieckiej w Pastwie Kocielnym i uniewanienie
wszystkich wymuszonych przez rewolucj aktw prawnych.
Rozdzia 27
KRAJE AMERYKASKIE
W Ameryce dzieje Kocioa toczyy si inaczej ni w Europie. Miay one oblicze rne w krajach amerykaskich pnocnych i krajach latynoamerykaskich.
W Ameryce Pnocnej Koci katolicki rozrs si liczebnie i rozbudowa sw organizacj, W Kanadzie, podzielonej na francusk i angielsk, podj dzieo wewntrznej integracji. W Stanach Zjednoczonych, bdc mniejszoci wrd protestantw, wyzwala si powoli z kompleksu niszoci.
W Ameryce Poudniowej Koci by nie tylko saby, ale nie rokowa nadziei na rozwj. Mia charakter
Kocioa hiszpaskiego, czciowo kreolskiego, ale nie tubylczego w penym znaczeniu. Od pocztku
XIX wieku biy w niego rewolucje narodowowyzwolecze. Rzdy rewolucyjne proklamoway zasad
wolnoci religijnej, czasem nawet szczegln ochron Kocioa, ale przez duszy czas nie miay uznania
Stolicy Apostolskiej, trway wic wakanse wielu biskupstw.
Misje i Koci w Kanadzie
Misje w tym rozlegym kraju, prowadzone przez Koci francuski, ulegy osabieniu wskutek niekorzystnych warunkw politycznych. Powoli wic organizowa si Koci kanadyjski. Gdy Kanada zostaa
opanowana (1759) przez Anglikw i przyznana im w pokoju paryskim, jezuiccy profesorowie z kolegium
w Quebecu wyjechali do Francji, w kraju za pozostao zaledwie 13 jezuitw, ktrym biskup Oliver
Briand (zm. 1784) poda do wiadomoci brewe kasacyjne w tajemnicy, pracowali wic nadal, zachowujc
nazw i strj zakonny, a tylko formalnie stali si kapanami diecezjalnymi.
Katolikw w Kanadzie byo okoo 65 tysicy na 2 miliony protestantw. Pierwsi to ludno gwnie francusko-kanadyjska, drudzy, brytyjsko-kanadyjska. Pierwsi zostali pocztkowo poddani (1764) angielskim
prawom przeciw katolikom, lecz podczas walki Stanw Zjednoczonych o niepodlego Anglicy, nie
chcc wewntrznego niepokoju take w tym kraju, przyznali im (1774) wolno religijn. Nie pozwolili
jednak biskupowi w Quebecu, Briaradowi, uywa tytuu biskupa, gdy uznawali, e przynaley wycznie anglikanom. Naboestwa katolickie w Quebecu ograniczono do dwch i zakazano dziaalnoci zakonnikw. Postawa katolikw zmusia wszake tajn rad krlewsk do wydania (1786) owiadczenia. e
na Kanad nie rozciga si angielskich praw karnych przeciw katolikom. W okresie rewolucji francuskiej
250
uznano sulpicjanw za przeladowanych w ich ojczynie i pozwolono im istnie w Kanadzie jako stowarzyszeniu. Mg wic kontynuowa sw wybitn dziaalno misyjn sulpicjanin Franois Picquet, ktry
zaoy redukcje dla 3000 Indian, a nad rzek w. Wawrzyca utworzy cztery stacje misyjne. Seminariom duchownym w Quebecu i Montrealu udzielono pozwolenia na wznowienie dziaalnoci, przyjto te
do pracy duszpasterskiej 34 ksiy, wypdzonych z Francji przez rewolucj.
Krl Jerzy III, ktry podzieli kraj na Kanad Grn (Ontario) i Doln (z Quebekiem), wyrazi zgod na
skadanie monarsze zwykej przysigi wiernoci, zamiast stosowanej w Anglii formuy antykatolickiej, by
nie zraa emigrantw, wrd ktrych byli liczni katolicy francuscy.
Angielscy gubernatorzy dbali o podporzdkowanie Kocioa katolickiego swemu nadzorowi, zarwno co
do obsadzania stanowisk kocielnych, jak i jego dochodw. Pewne ustpstwa, by pozyska katolikw,
czynili, gdy Anglia znajdowaa si w stanie wojny z swymi koloniami. Biskupowi Denaultowi przyznano
tytu katolickiego biskupa Quebecu oraz wyznaczono mu uposaenie 100 funtw rocznie i dano prawo
zasiadania w radzie prowincji. Zrezygnowano z ingerencji w obsadzanie parafii i z administracyjnej kontroli nad dziesicinami.
W okresie dnoci do zjednoczenia obu czci Kanady, ich asymilacji i cilejszego zwizku z Koron
brytyjsk starano si usun prawa katolikw. Ruch nacjonalistyczny pod wodz katolika Louisa Papineau doprowadzi do powstania (1837-1838), co zmusio rzd londyski do przyznania Kanadzie znacznej
autonomii, ale nie przecio ujarzmiania francusko-kanadyjskiej ludnoci Quebecu. Starano si wprowadzi jednolity system szk kontrolowanych przez Koci anglikaski. Do obrony przed tym stanli obok
katolikw prezbiterianie, metodyci i baptyci.
Akt unii (1841) rozcign posiadane (od 1791) gwarancje religijne Dolnej Kanady na cay kraj, co uatwio rozwj Kocioa katolickiego. Liczba katolikw wzrastaa, zwaszcza przez napyw emigrantw
irlandzkich. Utworzono wic, obok biskupstwa w Quebecu, biskupstwa Kingston (1826), Charlottetown
(1829), Montreal (1836), Toronto (1841) i Halifax (1842). Quebec, ktrego biskup ju wczeniej posiad
paliusz i tytu arcybiskupa (kwestionowany przez wadz pastwow), zosta formalnie metropoli
(12.07.1844), erygowano te now diecezj w Arichat, a nieco pniej (1845) w Ottawie. Pozwolono
tworzy klasztory. Oblaci przybyli w 1841 roku, a rok pniej powrcili jezuici.
Misje w Stanach Zjednoczonych
Koci w Stanach Zjednoczonych dopiero pod koniec XVIII wieku przeszed z stanu misyjnego do swej
zorganizowanej struktury.
W roku zniesienia zakonu Towarzystwa Jezusowego 23 jezuitw pracowao w angielskich koloniach
Ameryki Pnocnej, podlegajcych wikariuszowi apostolskiemu z Londynu. Gdy od niego przyjli brewe
kasacyjne i je podpisali, pozostali na placwkach, a ich dotychczasowy przeoony zosta wikariuszem
generalnym biskupa Richarda Challonera z Londynu. Do pomocy przybyli im, po zniesieniu zakonu, jezuici z Anglii i Niemiec.
Anglicy powikszyli swe posiadoci kolonialne, gdy Floryda przesza (1763) od Hiszpanw w ich wadanie. W ukadzie pokojowym gwarantowali katolikom wolno religijn, ale ograniczyli ich w prawach:
zabrali rezydencj biskupi w Saint Augustine dla anglikanw, a franciszkaski klasztor na koszary. Szykany sprawiy, e katolicka ludno hiszpaska opuszczaa ten kraj.
Luizjana, podzielona na koloni francusk i hiszpask, znacznie pniej od Florydy staa si czci
Stanw Zjednoczonych. Najpierw Napoleon zagarn (1802) jej terytorium, nalece do Hiszpanw, a
potem (1803) cay kraj sprzeda Stanom Zjednoczonym. Koci by tam sabo rozwinity, gdy po zniesieniu jezuitw pozostao jedynie 10 kapucynw, ktrzy nie wystarczali do pracy duszpasterskiej.
Kalifornia, talk samo jak Arizona, bya (do 1821) we wadaniu Hiszpanw, nastpnie stanowia prowincj Meksyku i dopiero po wojnie (1846-1848) naleaa do Stanw Zjednoczonych.
Po zniesieniu zakonu jezuitw prac misyjn przejli (1768) franciszkanie, na polecenie wicekrla hiszpaskiego. Gdy dominikanie otrzymali (1770) pozwolenie na misje w Kalifornii, franciszkanie oddali im
swoje placwki. W 1834 roku przej je kler diecezjalny.
251
Franciszkanie z Dolnej Kalifornii przenieli si do Grnej. Ta cz Kalifornii, dotychczas nie skolonizowana, zostaa zajta przez Hiszpanw w 1769 r. Pierwsi franciszkanie przybyli tam z wojskiem hiszpaskim. Za pontyfikatu Piusa VI doprowadzili misje do wielkiego rozkwitu, pod kierownictwem Junipra Serry (1713-1784), zwanego Apostoem Kalifornii. Stolica prowincji, San Francisco, zachowaa
franciszkanw w swej nazwie, gdy zaoyli j w 1776 roku, w uroczysto Stygmatw w. Franciszka.
Dla Indian franciszkanie tworzyli redukcje na wzr paragwajskich.
Deklaracja Niepodlegoci Stanw Zjednoczonych (1776) stwierdzaa we wstpie: Uwaamy nastpujce
prawdy za oczywiste: e wszyscy ludzie zostali stworzeni rwnymi, e Stwrca obdarzy ich pewnymi
nienaruszalnymi prawami, e w skad tych praw wchodzi ycie, wolno i swoboda ubiegania si o szczcie, e celem zabezpieczenia tych praw wyonione zostay spord ludzi rzdy, ktrych sprawiedliwa
wadza wywodzi si ze zgody rzdzonych.
Zagwarantowana ustawowo demokracja przyniosa spoeczestwu i Kocioowi wiele dobrych owocw,
ale rozbudzone umiowanie wolnoci, wsparte ewangelickim indywidualizmem religijnym, atwo prowadzio u protestantw do tworzenia nowych wyzna, a u katolikw do wystpowania ksiy przeciw biskupom czy wiernych przeciw proboszczom.
Konstytucja (1787) zapewniaa wolno religii, a pastwo przyjo zasad neutralnoci wobec rnych
wyzna. Rozdzia Kocioa od pastwa by uznany za co naturalnego, a nie za wrog machinacj przeciw Kocioowi, jak sdzono w Europie. W tym modym pastwie panowaa atmosfera przychylna dla
religii,
Koci w Stanach Zjednoczonych
Koci katolicki skorzysta ze swobody pozostawionej przez pastwo w organizowaniu ycia kocielnego. W spoeczestwie amerykaskim tkwiy wszake angielskie uprzedzenia do katolikw z powodu papizmu, co miao wpyw na ich izolacj przez protestantw, a w rezultacie powodowao, e katolikami byli
prawie wycznie imigranci, pochodzcy w pierwszej poowie XIX wieku przede wszystkim z Irlandii i
Niemiec. Przyjmuje si szacunkowo, e w 1840 roku na 663 tysice katolikw 370 tysicy przybyo w
ostatnim trzydziestoleciu. Imigranci napywajcy z reguy jako ludzie biedni znajdowali si na najniszym szczeblu drabiny spoecznej. Osiedlali si raczej w miastach, gdzie stanowili proletariat. Katolicy
wic odczuwali na og kompleks niszoci wobec spoeczestwa protestanckiego i czsto nie potrafili
si oprze jego presji.
Po uznaniu przez Angli .niepodlegoci Stanw Zjednoczonych (1783) katolicy zostali uwolnieni od
wadzy jurysdykcyjnej wikariusza apostolskiego w Londynie i otrzymali (1784) wasnego prefekta apostolskiego, Johna Carrolla, ktry nastpnie obj pierwsze biskupstwo ustanowione (6.04.1789) w Baltimore. Katolikw w caych Stanach Zjednoczonych byo wwczas okoo 25 tysicy z 24 kapanami.
W rozwoju Kocioa odegra biskup Carroll szczegln rol. Urodzony (1735) w Marylandzie, wyksztacony w Europie, bdc jezuit powrci do rodzinnego kraju po zniesieniu zakonu i szybko poj now
sytuacj Kocioa i warunki jego dziaalnoci w pastwie, ktre zdobyo niepodlego. Potrafi go przystosowa do tych warunkw i uczyni Kocioem amerykaskim. Pomocne mu byo zrozumienie, jakie
okazywaa Stolica Apostolska co do tworzenia wasnej organizacji kocielnej.
Pius VII ustanowi (1808) w Baltimore metropoli i utworzy cztery biskupstwa: w Nowym Jorku, Filadelfii, Bardstownie i Bostonie. W poowie XIX wieku istniao ju 30 biskupstw, podlegajcych metropolicie w Baltimore.
Stolica Apostolska atwo nawizaa kontakt dyplomatyczny z Stanami Zjednoczonymi. Nuncjusz apostolski w Paryu przesa (1784) prezydentowi Franklinowi gratulacje dla nowego pastwa i owiadczenie, e
porty Pastwa Kocielnego s otwarte dla amerykaskich okrtw. Stany Zjednoczone ustanowiy za
(1797) swego przedstawiciela w Rzymie.
Wewntrzny rozwj Kocioa dokonywa si stopniowo. Pierwszy klasztor eski, dla sistr miosierdzia,
ufundowano w 1790 roku. Pierwszy synod odprawiono 7.11.1791 r. i otwarto w Georgetown kolegium,
powierzajc je jezuitom. W Baltimore za francuscy sulpicjanie zaczli (take 1791) organizowa seminarium duchowne, lecz napotkali na wielkie trudnoci. Wskutek braku kandydatw otworzyli obok semi-
252
narium kolegium (zwane akademi) dla modziey katolickiej. Ksztacono w nim (1800-1810) okoo 50
alumnw, a wywicono w tym czasie 23 kapanw.
Brak kapanw by powodem, e biskup Carroll przyjmowa wszystkich przybywajcych z innych krajw, nie stosujc zbyt surowych kryteriw. Zrnicowany jakociowo, ale przede wszystkim narodowociowo, kler nie by jednolity, atwo wystpoway u niego narodowe ambicje i zawici. Liczebnie przewaali ksia irlandzcy, grujcy nad innymi znajomoci jzyka angielskiego. Pocztkowo skaryli si,
e s mniej cenieni od niezbyt licznych ksiy francuskich, moe dlatego, e na szeciu biskupw w 1815
roku piciu byo Francuzami. Pniej duchowni innych narodowoci bd uskara si na dominacj irlandzkich kapanw (irishw).
Synody prowincjalne zwoywane w Baltimore, pierwszy w 1829 roku, stay si najsilniejszym czynnikiem rozwoju Kocioa w latach 1829-1852. Zajmoway si wszystkimi aktualnymi problemami, jak tworzenie biskupstw i okrelanie granic diecezji, karno ycia kocielnego, maestwa mieszane, szkoy
wyznaniowe, prasa, tajne stowarzyszenia. Katolikw byo wwczas (1852) 1,7 milioma i 1421 ksiy.
Niepokoje Ameryki Poudniowej
Ameryka Poudniowa prawie w caoci naleaa do Hiszpanii. Wyjtek stanowiy: portugalska Brazylia i
francuska (jako kolonia karna) Gujana, ktrej dwie czci uznano pniej (1814) za kolonie: brytyjsk i
holendersk. Francuzi pocztkowo kolonizowali ludno bez misjonarzy, ale napotykali na wielki opr,
pozwolili wic (1759) przyby tam trzem jezuitom wypdzonym z Brazylii. W czci brytyjskiej i holenderskiej dziaali protestanci.
W redukcjach paragwajskich, gdy zniesiono ich polityczn autonomi, wadz administracyjn penili
urzdnicy, a duszpasterstwo dominikanie lub franciszkanie.
Ameryka hiszpaska podzielona bya na cztery wicekrlestwa: Now Hiszpani, Now Granad, Peru i
La Plat, oraz na cztery kapitanie generalne: Chile, Gwatemal, Kub i Wenezuel. Wicekrlw, podobnie jak biskupw i wyszych urzdnikw mianowa krl spord Hiszpanw z metropolii. W Kociele
byo to czynnikiem hamujcym rozwj kleru tubylczego.
Przy kocu XVIII wieku Ameryka hiszpaska liczya 23 uniwersytety, z ktrych siedem byo fundacji
monarchy, dwa fundacji biskupw oraz czternacie zaoonych przez zakony. Idee owieceniowe siay
mniejsze spustoszenie w Ameryce ni w Europie, lecz wywieray ujemny wpyw, widoczny choby u
Kreolw, ktrzy studiowali na europejskich uniwersytetach. Jako profesorowie w rodzimych krajach dali wolnoci dla siebie, natomiast odmawiali jej Indianom. Ignorowali take Metysw (zwanych te Mestykami), Negrw i Mulatw. Metysi mieli dostp do mniej znaczcych stanowisk w Kociele i do niszych funkcji w administracji pastwowej. Za gorszych od nich uznawano Indian, ktrzy stanowili ponad
poow ludnoci. Przeciw niewolnictwu Indian krl wyda edykt w 1758 roku, przeciw niewolnictwu Murzynw przy kocu XIX wieku.
Ludno Ameryki hiszpaskiej i portugalskiej liczya okoo 16 milionw w poowie XVIII wieku, z tego
okoo 13 min byo ochrzczonych. Ze wzgldu na ich na og niski poziom intelektualny i bierno wielu
duchownych wikszo ochrzczonych bya katolikami z imienia.
Hiszpania politycznie tracia na znaczeniu, ale nie rezygnowaa z bezwzgldnego stosowania prawa Patronatu. Uzasadniali je i rozwijali krlewscy juryci, lecz jego rzecznikami byli take liczni duchowni,
wdziczni monarsze za opiek nad Kocioem. Gdy na synodzie prowincjalnym (1771) obradowano wedug punktw ustalonych przez Krlewsk Rad do spraw Indian, przyjto bez wikszych zastrzee superlegalistyczne postanowienia: o ekskomunice za kad obraz krla i ekskomunice za kady opr przeciw krlewskim zarzdzeniom. Biskupa z Durango, Josgo Vincentego Dhaza Bravo, pocignito przed
sd krlewski w Madrycie, e obrady tego synodu nazwa tyraskimi. Zmar w drodze do Hiszpanii.
Po wypdzeniu jezuitw i zniszczeniu redukcji paragwajskich, biskup Fabisen y Fuero z Puebla ogosi
(1767) w Licie pasterskim, e byo to legalnym uyciem prawa, ktre Bg powierzy krlowi z koron.
Nic wic dziwnego e podczas walk wyzwoleczych (1808-1824), gdy autochtoniczny kler kreolski w
wikszoci wzi w nich udzia, biskupi i cz kleru hiszpaskiego opowiedziaa si po stronie tronu.
253
Kler by bardzo zrnicowany wskutek tego, e wikszo stanowili Europejczycy, nalecy do rnych
zakonw. Kreole tworzyli liczebnie niewielk grup, w ogle za nie byo kleru z Indian i Murzynw.
Dla Kocioa w okresie rewolucji i tworzenia si republik bardzo niekorzystne byo to, e zmieniay si
ich granice i ich struktury. Tworzono zwizki pastw i je rozbijano. Zmieniano nazwy, co ilustruje przykad Wenezueli. Jako Wielka Wenezuela obejmowaa 1819-1830 Wenezuel i Kolumbi. Gdy Kolumbia
si usamodzielnia, nosia nazwy: (1830-1858) Nowa Granada, (1858-1863) Zwizek Granady, (18631886) Stany Zjednoczone Kolumbii, a na kocu Republika Kolumbii.
W takich zoonych sytuacjach politycznych papiee starali si porzdkowa sprawy kocielne przez
swoich delegatw. Pius VII ustanowi (1822) dla Sam Domingo wikariusza apostolskiego, Gloriego de
Macri, lecz szybko zosta usunity. Leon XII wysa (5.10.1823) biskupa Giovanniego Muziego, ktry
odby dug podr .od Buenos Aires przez Valparaiso do Montevideo, ale nie przyniosa ona Kocioowi
wikszego poytku. Wysany za (1830) do Rio de Janeiro nuncjusz apostolski Pietro Ostini musia peni jednoczenie funkcj internuncjusza dla caej Ameryki aciskiej, co nie mogo by skuteczne.
Liberalizm latynoamerykaskich republik
Rewolucje i nowy podzia polityczny wywoay dezorganizacj struktur kocielnych. Niektrzy duchowni, Hiszpanie, opucili Ameryk i powrcili do ojczyzny. Stolica Apostolska nie zatwierdzaa nowych
biskupw, mianowanych przez rzdy republikaskie, tak e przez szereg lat nie obsadzano biskupstw. W
Argentynie przez 18 lat nie byo adnego biskupa ordynariusza. W Meksyku i Gwatemali przez 16 lat
wakoway stolice metropolitalne, a w Cuency (Ekwador) przez 41 lat.
Mowie stanu latynoamerykascy szukali w Europie inspiracji ideologicznych, przyjmujc najczciej
liberalizm z jego antyklerykalizmem, a nieco pniej idee pozytywistyczne Augusta Comtea, co prowadzio do ataku na wiele praktyk i wierze katolickich. Wszake pierwsze pokolenia liberaw, do ktrych
nalea nawet niejeden duchowny, zajmoway si sprawami nieomal wycznie politycznymi.
Liberalne rzdy ujawniay pocztkowo tendencje do utrzymania dobrych relacji z Stolic Apostolsk jako
swoist legitymacj ich praw na forum midzynarodowym i jako rodek pozyskania dawnych uprawnie
kocielnych monarchy hiszpaskiego. Konserwatyci z kolei, dc do przywrcenia rzdw monarchicznych, co udao im si tylko w Brazylii, zwracali uwag przede wszystkim na sprawy polityczne i
gospodarcze. Kocielnymi sprawami zajmowali si, o ile cile czyy si z politycznymi i gospodarczymi.
W latach trzydziestych, w drugim pokoleniu, konflikt liberaw i konserwatystw zmieni form. Nowa
generacja liberaw uznaa za istotny warunek penej wolnoci czowieka przeksztacenie tradycyjnej
struktury i dziaania Kocioa. Domagaa si zniesienia jego przywilejw i immunitetw, wprowadzenia
kontroli pastwa nad nim, odrzucenia jego autorytetu w nauczaniu, odebrania mu doczesnej wadzy i posiadoci jako sprzecznych z ideaami wczesnego chrzecijastwa.
Liberaw niepokoia dziaalno w republikach kapanw cudzoziemcw, ktrzy Kocioowi krajowemu
byli potrzebni i stale przybywali z Europy, ze wzgldu na brak wystarczajcej liczby autochtonicznego
kleru. Posiadali bowiem lepsze wyksztacenie i przygotowanie do walki z liberalizmem oraz opowiadali
si za konserwatyzmem z racji swych europejskich dowiadcze. Liberaowie wic chtnie pobudzali
nacjonalizm w modych republikach, by utrwali ich tosamo, a zarazem wykaza Kocioowi, e jest
ostoj kolonializmu. Za podstaw bytu narodowego przyjmowali przede wszystkim kultur materialn,
bez wikszego zainteresowania si kultur duchow, przez co jeszcze mniej rozumieli dziaalno Kocioa.
O postawie rzdw republikaskich wobec Kocioa decydowa najczciej wzgld na religijno ludu, co
spowodowao stopniowe wprowadzanie do konstytucji artykuu o uznawaniu i bronieniu jedynej religii
katolickiej, apostolskiej, rzymskiej. Nie bez znaczenia bya w tym ch zachowania dla siebie prawa Patronatu.
Stolica Apostolska nie miaa atwego zadania ze wzgldu na Hiszpani, ktra nie pogodzia si z utrat
swych kolonii i obstawaa przy Patronacie krla. Wzywa wic Pius VII (brewe, 30.01.1816) biskupw i
duchowiestwo Korony hiszpaskiej w Ameryce do posuszestwa wobec legalnej wadzy monarszej, a
254
w encyklice Etsi longissimo wypowiedzia si przeciw walczcym jako buntownikom. Natomiast Leon
XII, gdy biskupi kreolskiego pochodzenia, R. Laso de la Vega z Meridy i S. de Enciso y Cabas Padilla
Jimnez z Popaysn, przedstawili mu sytuacj swoich krajw, wysa biskupa Muziego do Chile i Argentyny, by zaatwi obsadzenie dawno wakujcych biskupstw. Spotka si z ostrym protestem krla hiszpaskiego Ferdynanda VII, ktry wydali z Madrytu nuncjusza i posa do Rzymu nadzwyczajnego ambasadora z daniem bezwzgldnego przestrzegania prawa Patronatu. Papie wic w encyklice do episkopatu
Ameryki aciskiej (1824), pod naciskiem Hiszpanii, uznawa dawne prawo Patronatu jej krla, ale je
omin, obsadzajc dwie metropolie i osiem diecezji wikariuszami apostolskimi z wadz ordynariuszy.
Grzegorz XVI zakoczy problem, kierujc si wycznie motywami religijnymi. W bulli Sollicitudo
ecclesiarum (1831) orzek, e w przypadku zmiany rzdu Stolica Apostolska w sprawach kocielnych
pertraktuje z tymi, ktrzy faktycznie sprawuj wadz, bez ogaszania dyplomatycznego ich uznania.
Niemniej przyjto to jako uznanie nowych pastw latynoamerykaskich. Nastpny papie, Pius IX, utworzy (1848) dwie nowe metropolie: w Santiago dla Chile i w Quito dla Ekwadoru, potem dalsze. Troska o
uzupenienie organizacji kocielnej bya podyktowana potrzebami katolickiej ludnoci, ktra zwikszaa
si liczebnie przez stay napyw emigrantw. W poowie XIX wieku wzrost ludnoci w Ameryce Poudniowej osign 250% (liczya 12,5 miliona, bez Brazylii). W Meksyku i rodkowej Ameryce by
znacznie mniejszy, bo wynosi tylko 30%, ale i tak w poowie XIX wieku yo tam 13 milionw. Potrzebne wic byy nowe diecezje i parafie. Nad ich tworzeniem i nad yciem kocielnym czuwali przysyani przez papiea delegaci apostolscy, zamiast nuncjusza z Madrytu.
Meksyk i Ameryka rodkowa
Sytuacja Kocioa w Meksyku wydawaa si by dobra. Do swej dziaalnoci mia siln podstaw ekonomiczn. Prawie poowa ziemi naleaa do niego. W niszym duchowiestwie bya do znaczna liczba
tubylcw, ktrzy bardziej z racji spoecznych ni politycznych wczali si w ruchy rewolucyjne. Gdy
wic w krajach Ameryki Poudniowej tworzono junty i zwoywano kongresy narodowe do ogaszania
niepodlegoci, w Meksyku ksidz Miguel Hidalgo y Costilla poderwa wieniakw do walki, prowadzc
ich pod sztandarem Matki Boskiej z Guadelupe. Rozstrzelanego (1811) zastpi w walce Metys, ksidz
Jose Maria Morellos y Pavon (rozstrzelany 1815), ktry domaga si zwrcenia Indianom ziemi i zniesienia niewolnictwa. Powstacy nie znaleli szerokiego poparcia Indian i byli skceni. Hierarchia opowiadaa si za zachowaniem wewntrznego spokoju, czyli za hiszpaskim panowaniem.
Pod wpywem wieci o rewolucji w Hiszpanii ambitny genera Augustyn de Iturbide podj (1820) walk
o niepodlego i ogosi si (24.02.1821) cesarzem Meksyku jako Augustyn I, lecz zosta obalony po
dwch latach. Prbowa wprawdzie (1824) powrci do wadzy, ale nie zdoa utrzyma si przy niej.
Meksyk, ogoszony republik, przyj konstytucj na wzr Stanw Zjednoczonych Ameryki Pnocnej.
Walczcy o wolno (libertadores) okazywali religii szacunek i starali si pozyska kler. Iturbide, cho
panowa krtko, w opinii konserwatystw pozosta jako symbol wszystkiego, co byo najlepsze w katolickich tradycjach okresu kolonialnego. Duchowiestwo cenio sobie jego niezaleno od Stanw Zjednoczonych, skd obawiano si wpyww protestanckich. Po upadku jego cesarstwa rzd federacyjnej republiki za prezydenta Victorii nawiza (30.10.1824) stosunki ze Stolic Apostolsk, lecz dopiero za prezydenta Guerrery zawarto ukad z Grzegorzem XVI, ogoszony w Meksyku (16.05.1831) jako prawo
pastwowe. Mia on zapewni obsadzenie wakujcych stolic biskupich, lecz jorkici nie dopucili do jego
realizacji pod pretekstem, e papie nie dokona wyranego uznania republiki i nie przyzna jej patronatu,
ktry mieli krlowie hiszpascy. Gdy Hiszpania uznaa (1836) niepodlego Meksyku i Stolica Apostolska miaa wiksz swobod dziaania, z kolei jego sytuacja wewntrzna bya niekorzystna dla zaatwienia
spraw kocielnych. Wadz sprawowali (od 1833) jorkici, a prezydent Antonio Lopez de SantAnna zatwierdzi uchwa o zniesieniu klasztorw i zajciu majtkw prowadzonych przez zakonnikw misji i
szk, co pozbawio ludno indiask misjonarzy i owiaty. Prezydent Herrera (od 1840) podj starania
o uporzdkowanie spraw kocielnych, a nawet ustanowienie nuncjatury w Meksyku, lecz zosta strcony
z urzdu, do wadzy za powrci Lopez de SantAnna.
255
Nieustanne nieomal walki o wadz, zamachy stanu, spiski wojskowe czyy si zawsze w jaki sposb z
gwatownymi sporami, czy republice nada form federacyjn, czy centralistyczn (unitarn). Sporom
sprzyjao istnienie dwch obozw, wywodzcych si z masonerii i od jej dwch rytw (amerykaskiego i
szkockiego) biorcych nazw: jorkistw (Yorkinos), ktrzy byli federalitstami, i szkotystw (Escosesos),
zwolennikw centralizmu pastwowego.
W sporach o struktur republiki duchowiestwo wysze opowiadao si za centralizmem, wspierao nawet dotacjami szkotystw. Tendencje centralistyczne prowadziy jednak do powstawania dyktatur.
Wszystko to utrudniao prac duszpastersk, obciao Koci materialnie, ale te dzielio duchowiestwo, stale jeszcze skadajce si z tubylcw i przybyych z Hiszpanii duchownych, zwaszcza zakonnikw. Wewntrzne niepokoje hamoway ten napyw, doszo zreszt do tego, e za rzdw prezydenta V.
Guerrery, po nowym powstaniu (30.11.1826), wygnano wszystkich Hiszpanw. Ta okoliczno i trudna
sytuacja Kocioa od pocztku walk wewntrznych przyczynia si do zmniejszenia liczby duchowiestwa. O ile wic w 1810 roku byo w kraju 7341 duchownych, to w 1850 roku tylko 3275 duchownych,
liczba za ludnoci wzrosa z 6 milionw do 7,5 miliona, mimo e Meksyk straci (1841) na rzecz Stanw
Zjednoczonych Ameryki Pnocnej cztery prowincje: Yucatan, Teksas, Nowy Meksyk i Kaliforni.
Kraje Ameryki rodkowej (Gwatemala, Honduras, Kostaryka, Nikaragua, Salwador), z wyjtkiem Panamy, zwizanej z Wielk Kolumbi, przez duszy czas po uzyskaniu niepodlegoci wsplnie ksztatoway swe polityczne i kocielne dzieje. Tworzc (1823-1839) Federacj Ameryki rodkowej, zakazay
przyjmowa pisma papieskie, uznay luby zakonne za nie obowizujce, zniosy zakony, z wyjtkiem
tubylczych betlejemitw, zabray majtki kocielne, wprowadziy maestwa cywilne. By to wynik
przewagi liberaw w rzdzie. Trudna sytuacja wewntrzna kadego z tych pastw po usamodzielnieniu
si (1839) skonia je do zawarcia konkordatw z Piusem IX.
Kolumbia, Wenezuela i Ekwador
W hiszpaskim wicekrlestwie Nowej Granady, do ktrej naleay te kraje, rozwijay si idee Owiecenia, czc si z ideami rewolucyjnymi. Ich najwybitniejszy przedstawiciel, burmistrz Bogoty, Antonio
Narino (zm. 1823) organizowa ruch niepodlegociowy i czyni starania (1795/1796) we Francji i Anglii
o pomoc przeciw Hiszpanom. Dopiero powstanie w 1810 roku doprowadzio do ogoszenia niepodlegoci. Zanim j faktycznie zyskano, trzeba byo toczy dalsze walki. Po zdobyciu Bogoty proklamowano
(16.07.1813) niepodlego Nowej Granady, a gdy pokonano przybye z Hiszpanii wio jaka, utworzono
(19.12.1819) Republik Wielkiej Kolumbii i wybrano jej prezydentem Wenezuelczyka, Simona Bolivara (zm. 1830).
Ekwador ogosi sw niepodlego ju w 1809 roku, lecz zyska j dopiero w 1822 roku i zosta przez
Bolivara wczony do federacyjnej Republiki Wielkiej Kolumbii.
W okresie walk wyzwoleczych duchowiestwo si podzielio. W Ekwadorze jedni duchowni, jak biskup
z Cuency, A. Quintisn, opowiedzieli si za rzdem rewolucyjnym, inni, jak biskup z Quito, J. Cuero y
Caicedo, za monarchi hiszpask. Nastpca (od 1818) tego drugiego, biskup L. Santander y Villavivenaio, zaj takie samo stanowisko, powrci wic do Hiszpanii po ogoszeniu niepodlegoci. Na wakujce biskupstwa Leon XII mianowa (1827) wikariuszy apostolskich z sakr biskupi. Grzegorz XVI obsadzi je biskupami i erygowa (1838) nowe biskupstwo w Guayaquil, a Pius IX utworzy (1848) w Quito
metropoli.
S. Bolivar, od ktrego nazwiska grna cz Peru przyja nazw Boliwia, by czowiekiem niewierzcym i prowadzi tryb ycia daleki od katolickiej moralnoci, ale docenia rol Kocioa w yciu spoeczestwa i dlatego chcia jak najszybciej odbudowa hierarchi. Uzyska od Leona XII ustanowienie wikariuszy apostolskich, lecz nie zdoa za swego ycia uregulowa spraw kocielnych, Federacja za rozpada si w roku jego mierci (1830) na trzy pastwa: Now Granad (Kolumbia i Panama razem do
1903), Wenezuel i Ekwador.
Konstytucja Nowej Granady (1832) wprowadzia rozdzia Kocioa od pastwa, ale nowy prezydent
Santander nawiza pertraktacje z Grzegorzem XVI i zyska od niego uznanie (1835) niepodlegoci republiki, ustanowienie delegata apostolskiego i utworzenie biskupstwa w Nowej Pampelonie. Pastwo
256
jednak byo stale niepokojone wojnami (z Ekwadorem) i wewntrznymi waniami stronnictw. Wprawdzie za prezydenta generaa Herrana ogoszono now konstytucj (1843), ktra uznawaa religi katolick
za pastwow, nawet pozwolono powrci zakonowi jezuitw, ale wkrtce radykalni liberaowie doprowadzili do ograniczenia praw Kocioa, zwaszcza zniesienia sdownictwa kocielnego.
Boliwia, Peru i Chile
Boliwia uzyskaa niezaleno polityczn w 1825 roku. Kongres Kre-ow ogaszajc niepodlego wybra Dolivara na prezydenta i zmieni nazw Grne Peru na Boliwia. Wesza ona w skad federacyjnej
Republiki Wielkiej Kolumbii, a po jej rozpadniciu si tworzya (1835-1839) federacj z Peru. Jej kocielne dzieje ksztatoway si najpierw tak, jak w Nowej Kolumbii, nastpnie jak w Peru.
Wbrew rewolucyjnym wrzeniom i walkom franciszkanie kontynuowali dziaalno misyjn wrd ludnoci indiaskiej, zwaszcza e po wygnaniu jezuitw przejli wrd niej ca prac misyjn. Orodkiem
dziaalnoci byo kolegium w Tariji, na pograniczu Paragwaju i Argentyny. Dziaajcy tam (od 1813)
franciszkanin Andrea Herrera zaoy dalsze dwa kolegia, do ktrych doszo (1844) trzecie, dziki sprowadzeniu misjonarzy z Europy.
Peru miao pocztkowo mniej niespokojn histori. Ruchy rewolucyjne byy w nim sabe, a do wkroczenia chilijskich wojsk generaa Josego San Martina i zajcia Limy. Gdy proklamowano (28.07.1821)
niepodlego, znaczna cz kraju nie bya wyzwolona. Po ostatecznym zwycistwie nad rojalistami nie
ustay walki ze wzgldu na oderwanie si Grnego Peru (Boliwii) i dyktatur Bolivara, a po jego obaleniu, z powodu walk stronnictw i zamachw wojskowych. Kraj znalaz si w stanie chaosu politycznego i
upadku gospodarczego, co osabiao, a nawet rozbijao ycie kocielne. Zniesiono (1824) kolegium franciszkaskie w Ocopa, wsawione w swoich dziejach 18 mczennikami, 40 nowo utworzonymi osiedlami
indiaskimi i 30 dokonanymi podrami badawczymi (poznanie dorzecza Amazonki).
Chile, majc wrd Kreolw ruch separatystyczny ju w XVIII wieku, obalio chwilowo panowanie hiszpaskie w 1810 roku. Gdy wrcio po czterech latach, powstacy pod wodz B. OHigginsa nie zaprzestali walk i. wsplnie z argentyskimi oddziaami Josego San Martina odnieli decydujce zwycistwo,
po ktrym ogoszono (1..01.1818) niepodleg republik, z OHigginsem jako pierwszym prezydentem.
Na pocztku XIX wieku kraj liczy 500 tysicy mieszkacw, w tym okoo 100 tysicy Indian, wrd
ktrych rozwijay si misje przejte przez franciszkanw po jezuitach. Stwierdza si, e kler chilijski dorasta do trudnych zada tego okresu.
Pierwsza konstytucja republiki przyja katolicyzm za religi pastwow, odmawiajc innym wyznaniom
wolnoci kultu. Chilijski prawnik Juan de Egana uzasadnia to (1817) w memoriale politycznym o wolnoci kultw w Chile, piszc, e tolerowanie wielu wyzna doprowadzioby ludzi do areligijnoci i sprzyjaoby nierwnoci obywatelskiej.
Rzd republikaski udziela subwencji na cele kultu katolickiego, lecz chcia spenia Patronat monarchy
hiszpaskiego. Przez swego penomocnika, archidiakona z Santiago, J. I. Cienfuegasa, nawiza (1821)
stosunki ze Stolic Apostolsk, proszc o nuncjusza, now organizacj kocieln i potwierdzenie praw
patronackich. Gdy w Rzymie obawiano si naruszy Patronat hiszpaski, zwrci uwag, e dotyczy on
nominacji biskupw ordynariuszy, mona wic mianowa biskupw tytularnych jako wikariuszy apostolskich. Leon XII, na natarczywe danie dyktatora OHigginsa, wysa (1823) biskupa Giovanniego Muziego, by na miejscu dokona wyboru i konsekrowa wikariuszy apostolskich, w tym take dla Argentyny
i Wielkiej Kolumbii. Przyjto go entuzjastycznie w Buenos Aires i Santiago, ale szybko wskutek zadranie opuci kraj.
Konstytucja (25.05.1833) uznawaa religi katolick za pastwow. Pertraktacje ze Stolic Apostolsk
doprowadziy do obsadzenia stolic biskupich, a nawet reorganizacji Kocioa w Chile (1840) bull Beneficentissimo divinae. Powstaa metropolia w Santiago oraz dwa nowe biskupstwa, w San Carlos de Ancun
i w La Serena, ktre z dawniejszym biskupstwem w Conception zostay jej podporzdkowane. Metropolita z Santiago, R. V. Valdivieso (zm. 1875), przychylny republikaskiemu ustrojowi pastwa, wykorzysta moliwoci konstytucyjne do rozwoju ycia kocielnego. Rozwijaa si take dziaalno zakonw,
zwaszcza gdy jezuitom pozwolono (1843) powrci do kraju.
257
Argentyna, Paragwaj i Urugwaj

W Koronie hiszpaskiej naleaa Argentyna do wicekrlestwa La Plata. Gdy Napoleon narzuci (1808)
Hiszpanii swego brata Jzefa na krla, rada miejska w Buenos Aires go nie uznaa i utworzya
(25.05.1810) tymczasowy rzd prowincji La Plata. Doszo do walk, zakoczonych zwycistwem wojsk
powstaczych pod dowdztwem generaa Josego San Martina.
Kongres przedstawicieli prowincji ogosi (9.07.1816) w Tucuman niepodlego Zjednoczonych Prowincji La Plata. Wkrtce jednak oderway si jako osobne pastwa: Paragwaj, Urugwaj i Boliwia, lecz
nie ustay wanie i spory, a nawet walki wewntrzne. Prbowa je opanowa genera J. M. Rosas i wprowadzi wadz dyktatorsk (1829-1852), co nie usuno wewntrznych napi, zwaszcza e Anglia, pomagajc poprzednio w uzyskaniu niepodlegoci, wykorzystywaa kraj gospodarczo. Konieczno liczenia si z ni spowodowaa przyjcie bardzo liberalnej polityki wobec wyzna niekatolickich.
Argentyna miaa sabo rozwinit struktur kocieln. Diecezja Cordoby, obejmujca wwczas wiksz
jej cz w dzisiejszych granicach, miaa mao kapanw i prawie wycznie europejskich zakonnikw.
Wadze republikaskie prowincji La Plta ogosiy ju w 1813 roku przejcie praw Patronatu, zabroniy
nuncjuszowi z Madrytu wykonywa jurysdykcje na swym terenie, zakazay zakonom cznoci z wyszymi przeoonymi poza granicami pastwa. W 1816 roku kongres narodowy w Tucuman nawiza
kontakty ze Stolic Apostolsk, ale da usunicia prohiszpaskich biskupw. Gdy Rzym odmwi, rzd
znis (1824) przywileje stanowe duchowiestwa i upastwowi seminaria duchowne. Rozpatrywano nawet plan utworzenia Kocioa narodowego. Przysany z Rzymu delegat apostolski biskup Muzi zaatwi
obsadzenie wakujcych biskupstw wikariuszami apostolskimi. Nieco pniej utworzono nowe biskupstwo w San Juan de Cuyo.
Dyktatura Rosasa wywoaa wiele napi midzy Kocioem i pastwem, zwaszcza e dyktator da
serwilizmu. Cz duchowiestwa nie potrafia si temu oprze, czego jaskrawym przykadem byo stawianie jego portretu na otarzach midzy obrazami Chrystusa i Matki Boej.
Paragwaj nalea jak Argentyna do wicekrlestwa La Plata, nie chcia jednak pozosta w zalenoci od
niej, gdy ogosia sw niepodlego. Zmusi wojska argentyskie do opuszczenia jego terytorium i proklamowa (18.05.1811) wasn niepodlego, zapewniajc o utrzymywaniu dobrych stosunkw z Argentyn. Jako republika powierzy wadz wykonawcz dwom konsulom, lecz wkrtce jeden z nich, Gastone Rodriguez Francia, przej ca wadz jako dyktator (1814-1840). Stale obawiajc si wojny z Argentyn, oy due sumy na wojsko, ale dba o drobnych chopw i ekonomiczny rozwj kraju, cho
kosztem posiadoci kocielnych. W tych okolicznociach dochodzio do silnych napi z Kocioem,
zwaszcza e usuwa opozycyjnych biskupw, znis klasztory i domaga si od duchowiestwa wsppracy z policj, nie cofajc si przed amaniem tajemnicy spowiedzi. Sytuacja nie zmienia si za dyktatury jego nastpcy, Carla Antonia Lopeza (1840-1862).
Urugwaj, nalecy do wicekrlestwa hiszpaskiego La Plata, razem z innymi prowincjami walczy o
niepodlego od 1811 roku, lecz zosta opanowany przez Portugalczykw i wczony (1820) do Brazylii.
Faktyczn niezaleno polityczn uzyska w 1828 roku i sta si republik konstytucyjn z przywdc
generaem F. River jako pierwszym prezydentem. Rivera zaoy parti buruazji Colorado, ktra
wspzawodniczya z parti wacicieli ziemskich Blanco, co wywoywao czste przewroty i wojny domowe, one za dostarczay Argentynie lub Brazylii pretekstw do interwencji.
Najmniejszy ten kraj w Ameryce Poudniowej nie posiada wasnego biskupstwa, lecz by zaleny od
biskupstwa w Buenos Aires. Dopiero w 1830 roku otrzyma wikariusza apostolskiego w Montevideo, a
biskupstwo w 1878 roku. Warunki polityczne i spoeczne, zwaszcza absolutyzm dyktatorw utrudniay
ycie kocielne.
Cesarstwo brazylijskie
Brazylia uzyskaa niepodlego bez gwatownej rewolucji, Koci wic nie zazna wikszych trudnoci.
Ogoszona (1822) cesarstwem, w posiadanych granicach bya najwikszym krajem (8,5 mln km2) Ame-
258
ryki Poudniowej i miaa najwicej ludnoci: w 1830 roku - 5,5 mln mieszkacw, w 1870 roku - 10 milionw.
W 1807 roku Jan, ksi regent portugalski z rodzin i nuncjuszem papieskim, L. Caleppim, przenis si
do Brazylii, gdy Portugalia zostaa opanowana przez Francuzw. W 1815 roku ogosi j krlestwem,
zczonym uni realn z Portugali. Jako Jan VI, obejmujc (1816) tron portugalski, zdecydowa si powrci do Lizbony, na wie o wybuchu (1820) tam rewolucji. Jego syn Pedro I pozosta w Brazylii, ktra wrogo nastawiona do panowania Portugalczykw i dodatkowo zawiedziona odmow Kortezw portugalskich co do przyznania jej swobd konstytucyjnych wprowadzonych w metropolii, wywoaa powstanie. Pedro musia zgodzi si na konstytucj i cakowit niezaleno pastwa, z tytuem cesarza dla siebie (1822).
Konstytucja z 1824 roku uznaa religi katolick za pastwow, lecz zastosowano pewne ograniczenia
Kocioa. Cesarz roci sobie pene prawo do prerogatyw patronackich. Liberalni ministrowie wprowadzili placet rzdowy na dokumenty kocielne, zniesiono niektre zakony, zakazano przyjmowania nowicjuszy do pozostaych zakonw, uatwiano zakonnikom sekularyzacj. Doprowadzio to do upadku ycia
zakonnego. Koci wszake doznawa na og spokoju za nastpnego cesarza, Pedra II (1831-1888).
Wystpujce napicia byy krtkie, jedynie jezuitom nie pozwolono wrci, a dopiero w 1844 roku.
Niebezpieczn dla Kocioa bya bardzo rozpowszechniona w Brazylii masoneria, pod ktrej wpywem
znajdowaa si cz kleru. O mentalnoci tej czci kleru wiadczy postulat, przedstawiany na synodzie
prowincjalnym w Sao Paulo (1834), by znie celibat. Argumentowano, e w ten sposb zalegalizuje si
stan faktyczny, a dla kraju przydatny bdzie przyrost naturalny.
Now organizacj kocieln wprowadzono dopiero w 1826 roku, gdy Leon XII podnis dwie praatury
(Goyaz i Cuyaba) do rangi diecezji, a nastpnie (1827) bull Romanorum Pontificum wyczy biskupstwa brazylijskie z metropolii lizboskiej, a bull Praeclara Portugaliae z tego samego roku przyzna
cesarzowi brazylijskiemu dotychczasowe prawa Patronatu krlw portugalskich.
Wpyw na rozwj ycia religijnego miao sanktuarium maryjne w Apparecida do Norte, w ktrym zbudowano (1846) koci w miejsce kaplicy, oraz sanktuarium w. Franciszka w Canind, na pnocy kraju.
Rozdzia 28
KATOLICY I INNOWIERCY
Pastwa europejskie w tym okresie byy nadal wyznaniowe. Rozdziau Kocioa od pastwa dokonaa
najpierw Holandia i przez pewien czas stanowio to wyjtek.
Katolicy w pastwach innowierczych znajdowali si w diasporze, ale korzystajc z liberalizmu politycznego, walczyli o prawne uznanie.
W Anglii zyskali je billem emancypacyjnym, a wskutek ruchu oksfordzkiego wzmocnili si licznymi
konwersjami z anglikanizmu.
W Irlandii usiowali zrzuci prawne i faktyczne ograniczenia, lecz wizay si one z brakiem praw politycznych, ktre dawniej odebrano Irlandczykom, std o nie przede wszystkim walka si toczya.
W krajach skandynawskich katolikami byli przewanie cudzoziemcy, gdy Duczykom, Norwegom i
Szwedom prawo zakazywao przechodzenia na katolicyzm.
W Holandii mieli katolicy korzystn sytuacj ze wzgldu na tolerancj krla Wilhelma I, cho nie uniknli pewnych konfliktw.
W Prusach, ktre znacznie powikszyy swe terytoria, wzroli liczebnie, ale cierpieli z powodu unifikacyjnego dziaania wadzy pastwowej, co ujawnio si w sporze o maestwa mieszane.
Ruch frankistowski wrd ydw w Polsce oraz w krajach ssiednich by nietypowym zjawiskiem.
Konwersje na katolicyzm, czsto pozorowane, wystpoway w tym ruchu, a na katolicyzm i protestantyzm wrd ydw Europy Zachodniej, gdzie nasilio si zjawisko integracji i asymilacji.
Ewangelicy w Europie doznali takich samych ujemnych skutkw niektrych idei Owiecenia, jak katolicy, ale po 1815 roku zostali objci ruchem przebudzenia.
259
Na Bliskim Wschodzie ewangelicy podjli misje, w Jerozolimie powoali do istnienia swoiste biskupstwo
anglopruskie.
W krajach Ameryki aciskiej take prowadzili misje, lecz objy gwnie imigrantw.
W Stanach Zjednoczonych og biaej ludnoci by wyznania ewangelickiego, lecz rozbitego na wiele
grup wyznaniowych. Przy rozbudowanej dziaalnoci praktycznej, mniej zajmowano si teologi ni w
Europie.
Ewangelicka teologia europejska rozwijaa si stopniowo i bya zrnicowana. W jej ksztatowaniu najwiksz rol odegrali: Friedrich Schleiermacher, Christian Baur i szkoa tybindzka oraz David Friedrich
Straus, lecz kady na swj sposb.
Diaspory katolickie
Katolicy w pastwach protestanckich silniej ni gdzie indziej przeywali problemy tolerancji i religijnej
wolnoci. Najlepsze rozwizanie widziano w powszechnej tolerancji wyzna i rozdziale Kocioa od pastwa, co odebraoby Kocioom ewangelickim ich monopol wyznaniowy i uwolnio katolikw od ucisku
wadzy. Chocia Koci katolicki by biedny, dowiadczy moliwoci istnienia bez pomocy pastwa.
Ograniczany w prawach, traci niekiedy wyznawcw, lecz by silny wewntrznie. Katolikw w tych krajach nie przeraaa, a raczej pocigaa wolno religijna, ktr goszono podczas rewolucji.
Sab stron takiej sytuacji bya obojtno wikszoci katolikw wobec spraw narodowych, o co oskarali ich protestanci.
Misyjno ycia kocielnego sprawiaa, e duchowni byli ksztaceni poza granicami kraju. Przez to wnosili niektre zwyczaje liturgiczne i upodobania religijne rne od krajowych, jak nadawanie aciskich
imion na chrzcie lub aciskich wezwa kociow, co protestanci uznawali za sprzeczne z sw tradycj
narodow. Duchowni ci atwo stawali si rzecznikami ultramontanizmu, ktry z kolei utrwali rnice
midzy katolicyzmem a wyznaniami ewangelickimi. Nie brakowao jednak dnoci do unii.
Dno ta przyjmowaa rne oblicza. Jedno z nich, szczeglnie wyrane w Niemczech i Holandii, ukazywao si w manifestowaniu agnostycznego interkonfesjonalizmu. Pojawio si ju w XVIII stuleciu u
ludzi owieconych i pietystw, a rozwino si pod wpywem romantyzmu. Dla interkonfesjonalistw
istotne byo przeycie religijne, a nie wyznawanie dogmatw i zachowywanie dyscypliny kocielnej.
Inni zwolennicy unii przyjmowali za najistotniejsze stworzenie wsplnoty wyznawcw Chrystusa, zdolnej przeciwstawi si postpujcemu racjonalizmowi i sekularyzacji. Jeszcze inni propagowali religijn
jedno jako najlepszy rodek do zahamowania rewolucyjnych idei. Wrd katolikw wieckich i duchownych, jak Bonald, de Maistre lub Lamennais, wydawao si to moliwe w oparciu o autorytet Kocioa rzymskiego, gdy uwaali go za jedynie skuteczn zapor przeciw ateizmowi w religii i indywidualizmowi w polityce.
Rezultatem unijnych tendencji by szereg konwersji na katolicyzm, zwaszcza w Niemczech. Dla popierania konwersji, a take suenia pomoc katolikom w diasporze powstao (1849) w tym kraju stowarzyszenie (Bonifatiusverein), inspirowane przez monachijskiego profesora teologii, Ignaza Dllingera, a
zorganizowane przez gonego przywdc niemieckiego ruchu katolickiego, z rodziny konwertytw, hrabiego Josepha von Stolberg (zm. 1859).
Katolicy w Anglii i Szkocji
W Anglii katolicy przy kocu XVIII wieku stanowili zaledwie jeden procent ludnoci, czyli okoo 60
tysicy, z 360 ksimi. Liczebnie jednak wzmocnia ich rozwinita wwczas imigracja katolikw irlandzkich, ktra w pierwszej poowie XIX wieku osigna najmniej 300 tysicy. Katolicy byli zorganizowani w cztery wikariaty apostolskie. Swe naboestwa odprawiali w kaplicach ambasad pastw katolickich, w kilku pjawnych oratoriach i w okoo 180 prywatnych kaplicach rodw katolickich.
W Szkocji, podzielonej na dwa wikariaty apostolskie: Lowland i Highland, yo okoo 13 tysicy katolikw, z 40 kapanami. Odznaczali si oni wiksz skonnoci do rygoryzmu ni angielscy katolicy, mieli
bowiem misjonarzy z jansenistycznych krgw duchowiestwa francuskiego i odpowiadao to ich narodowemu charakterowi. W ostatnim wierwieczu XVIII wieku nie doznawali surowoci praw karnych,
260
do czego roztropn dziaalnoci niewtpliwie przyczyni si wikariusz apostolski z Lowland, biskup

George Hay (zm. 1805), ktry by najpierw prezbiterianinem, a po konwersji studiowa w Rzymie i tam
przyj wicenia kapaskie.
Strat dla ycia kocielnego bya kasata jezuitw, stanowili bowiem 1/3 misjonarzy. Wprawdzie w kraju
pozostali prawie wszyscy jako kapani diecezjalni, ale upady ich kolegia, ktre poza Angli przygotowyway duchowiestwo dla niej. Wyjtek stanowio angielskie kolegium w St-Omer (Francja), ktre jezuici przenieli do Brgge 11 lat przed kasacj swego zakonu i prowadzili po kasacji jako kapani diecezjalni.
W Anglii prawa przeciw katolikom nie byy egzekwowane w caej rozcigoci, ale zawsze stanowiy
zagroenie. Czasem wykorzystywali je fanatycy antypapiescy, jak William Payne, inicjator caej serii
procesw ksiy katolickich (1765-1767). Gdy stosowano tolerancj praktyczn, katolicy i to odczuwali
bolenie, bo bya nacechowana wyniosoci, a nawet pogard.
Korzystne zmiany zaczy si od 1776 roku. Katolicy otrzymali wwczas pierwsze ustawowe uznanie
swego wyznania (Catholic Relief Act), co byo aktem rehabilitujcym katolicyzm. Do wydania ustawy
przyczynili si biskup Richard Challoner z Anglii i biskup George Hay, cho rzd kierowa si przede
wszystkim motywami politycznymi, jak ch przycignicia katolikw do suby w armii i flocie.
Ustawa wywoaa oburzenie wrd innowiercw, zwaszcza w Szkocji. Istnia bowiem w obu krajach
silny antyklerykalizm i wrogie nastawienie do Rzymu. W Szkocji wic mody i niespokojny lord Robert
Gordon, czonek parlamentu, chcia ustaw obali. Zorganizowa w Londynie Stowarzyszenie Protestujce (Protestant Association), a gdy nie zdoao ustawy usun, urzdzao manifestacje i masowe protesty, ludno za podburzona niszczya katolickie kaplice. Doszo nawet do zrwnania z ziemi wielu domw katolikw, ale ustawa pozostaa, a wieccy katolicy, umocnieni sukcesem, utworzyli (1782) z przedstawicieli rnych okrgw Komitet Katolicki i przyjli za gwny cel przywrcenie hierarchii katolickiej i otwarcie wasnego instytutu teologicznego.
Relief Act ponowiony (1791) nadawa status prawny parafiom katolickim pod warunkiem obowizkowej
rejestracji i zezwala kapanom na penienie funkcji liturgicznych po zoeniu, moliwej do przyjcia,
przysigi lojalnoci. Ustalono wszake trzy ograniczenia: kocioy katolickie nie mogy na zewntrz mie
nic, co by wiadczyo o ich przeznaczeniu do celw religijnych, nie wolno byo poza nimi odprawia naboestw, zakazano kapanom nosi publicznie strj duchowny poza kocioem.
Niekorzystne dla katolikw angielskich byo zwizanie ich losu z losem katolikw irlandzkich przez akt
unii politycznej Irlandii z Angli (1800). Oglnie jednak atmosfera polityczna w Wielkiej Brytanii tego
okresu staa si bardziej sprzyjajca Kocioowi katolickiemu. Wpyw na to mia pobyt w Anglii znacznej
liczby uchodcw z Francji po wybuchu Wielkiej Rewolucji: pocztkowo jednego biskupa, kilkudziesiciu ksiy i kilkuset wieckich katolikw z rodw szlacheckich, a potem coraz wicej (od 1793 roku), tak
e w 1797 roku byo wrd francuskich emigrantw prawie 6 tysicy ksiy i 19 biskupw.
Spotkali si oni z yczliwym przyjciem, kiedy jednak cz wieckich katolikw francuskich pozostaa
w Anglii, wywoao to nieprzewidziany skutek ujemny: w oczach prostego ludu angielskiego, wyznajcego anglikanizm, katolicyzm wydawa si by jeszcze bardziej obcym elementem w yciu kraju. Nie przeszkadzao to prowadzi w parlamencie dyskusji nad cakowit emancypacj katolikw, zwaszcza e znana bya przychylno Stolicy Apostolskiej do Anglii oraz jej gotowo przyznania rzdowi angielskiemu
koncesji, stosowanych ju w innych pastwach innowierczych.
Katolicy w Irlandii
Ludno Irlandii bya w zdecydowanej wikszoci katolicka, lecz warunki jej ycia religijnego miay tak
samo charakter misyjny, jak w Anglii. Wzgldy polityczne skaniay rzd angielski do znacznej tolerancji
praktycznej. Wedug jego oblicze w poowie XVIII wieku byo w Irlandii co najmniej 900 obiektw
sakralnych i okoo 1500 kapanw.
Katolicy, zorganizowani w Stowarzyszeniu Katolickim, gotowi byli zoy Koronie angielskiej przysig wiernoci za przywrcenie im dawnych swobd. Od 1768 roku modlono si w kocioach za Jerzego
III. Korzystny dla Irlandczykw modus vivendi, wprowadzony (1774) ze wzgldu na kopoty Korony ze
261
Stanami Zjednoczonymi, pozwoli rozwija jawnie religijn dziaalno, a nawet zakada klasztory. W
1784 roku uzyskano cakowit wolno kultu katolickiego, z jedynym ograniczeniem e kocioy nie mogy mie dzwonnic i dzwonw. Nie zdoano wszake usun spoecznej przepaci midzy katolikami i
anglikanami. Walka o przywrcenie Kocioowi cakowitej swobody dziaania a katolikom ich penych
praw zczya sprawy religijne z politycznymi.
Akt unii z 1800 roku, znoszcy osobny parlament irlandzki, po niespenionej obietnicy rwnouprawnienia
katolikw z anglikanami, pozbawi Irlandi ostatnich pozorw autonomii, pogbi w kraju przedzia
midzy obu wyznaniami oraz przedzia midzy katolikami irlandzkimi i Wielk Brytani. Opozycja katolikw irlandzkich przez duszy czas miaa charakter legalny, ale nie skaniaa rzdu angielskiego do
ustpstw. W walce o uzyskanie emancypacji politycznej zajli oni inne stanowisko ni katolicy angielscy.
Biskupi irlandzcy potpili (1813) projekt rzdowy co do emancypacji, gdy nie miaa by pena. Na czele
nieprzejednanych stan znakomity prawnik, (od 1798) dubliski adwokat Daniel OConnell, ktry
wskrzesi (1823) Stowarzyszenie Katolickie, przycigajc do niego lud. Pocztkowa rezerwa duchowiestwa wobec tego ruchu nie przeszkodzia, e OConnell sta si niekoronowanym krlem Irlandii, dbajc
o to, by Anglikom nie da powodu do represji. Gdy wprowadzili ustaw zakazujc nielegalnych stowarzysze w Irlandii, przeksztaci sw organizacj na nie do zakwestionowania towarzystwo dobroczynnoci publicznej bd prywatnej, bd jakiejkolwiek innej, ktre nie jest zabronione przez 6. Ustaw Jerzego
IV, rozdz. 4. Potrafi te zwikszy liczb elektoratw irlandzkich, a przez nich w wyborach (1826) wyeliminowa przeciwnikw penej emancypacji politycznej.
Po wydaniu (1829) billu emancypacyjnego, co uznano przede wszystkim za zwycistwo OConnella, nie
ustay w Irlandii konflikty polityczno-spoeczne i one zepchny na dalszy plan sprawy religijne. Irlandczycy uzyskali drobne ustpstwa: zniesienie (1832) dziesiciu biskupstw anglikaskich, co odciyo ich
w wiadczeniach, oraz zniesienie (1838) dziesicin, paconych przez ca ludno na utrzymanie duchowiestwa anglikaskiego. Katolicy irlandzcy odrzucili, razem z anglikanami, projekt rzdu Roberta Peela
utworzenia trzech kolegiw uniwersyteckich (Belfast, Cork, Galway), w ktrych wyksztacenie byoby
dostpne bez rnicy na wyznanie. W tej sprawie biskupi irlandzcy zwrcili si do papiea, a gdy Pius IX
zaj (1847) take negatywne stanowisko, anty-papici angielscy orzekli, e jest to najbardziej miaym
naduyciem wadzy papieskiej, podjtym na tych Wyspach od reformacji.
Bill emancypacyjny i problem irlandzki
W Anglii dyskusje wok przyznania katolikom politycznych praw trway dugo, co najmniej od 1808
roku. Krl Jerzy III obawia si, e zatwierdzenie przez niego aktu o emancypacji naruszy przysig koronacyjn. Angielscy katolicy nie byli za zgodni co do przyznania krlowi prawa do nominacji biskupw
katolickich.
Podczas debaty w Izbie Gmin (1813) postawiono katolikom trzy warunki: Stolica Apostolska przyzna
krlowi prawo weta przy ustanawianiu biskupw; duchowni i wieccy katolicy przed przyjciem funkcji
publicznej zo przysig wiernoci wedug formuy moliwej dla ich sumienia; rzd zachowa prawo
kontroli kontaktw katolikw ze Stolic Apostolsk. Przedstawiciele Kocioa katolickiego w Anglii:
czterej wikariusze apostolscy, parowie i 40 notabli katolickich, uznali wymienione warunki za moliwe
do przyjcia. Sprzeciwili si im biskupi irlandzcy, widzc w tym poddanie Kocioa pastwu protestanckiemu. Wybucha gwatowna polemika. Projekt upad w trzecim czytaniu parlamentarnym.
W sprawie warunkw biskupi angielscy i irlandzcy osobno odnieli si do Stolicy Apostolskiej. W Rzymie nie byo jednomylnej oceny. Consalvi uzna wymaganie exequatur za nie do przyjcia, ale podj
pertraktacje z ministrem Robertem S. Castlereaghem, wszake po Kongresie Wiedeskim rzd londyski
nie by zainteresowany zaatwieniem sprawy. Dopiero w 1821 roku powrcia ona na obrady parlamentu,
lecz projekt odrzucia Izba Lordw. Odpowiadao to anglikaskim ultratorysom i katolickim ekstremistom irlandzkim, ale sprawa nie zostaa zakoczona.
Dziaalno przywdcy katolikw irlandzkich, Daniela OConnella i jego Stowarzyszenia Katolickiego
niepokoia rzd londyski, gdy represje nie pomogy. Po korzystnych dla katolikw wyborach (1826)
nowy premier George Canning, od dawna im przychylny, chcia doprowadzi spraw do koca, lecz
262
przeszkodzia temu jego mier. Nowy rzd torysw (1827) odrzuci projekt Canninga, na co Irlandczycy
odpowiedzieli petycj z pogrkami. Napicie wewntrzne zmusio go do zmiany stanowiska. Przygotowano ustaw (bili emancypacyjny), ktr przyj parlament i zatwierdzi krl (13.04.1829).
Bili emancypacyjny da katolikom bierne prawo wyborcze i dostp do wszystkich urzdw, z wyjtkiem
tronu krlewskiego, urzdu lorda kanclerza i urzdu wicehrabiego Irlandii. O dawnych warunkach nie
byo mowy, ale odtd te nie podejmowano w parlamencie (1829-1850) adnych spraw katolickich.
W latach 1829-1851, nazwanych okresem readaptacji angielskiego katolicyzmu, powoli torowano drog
do przywrcenia hierarchii katolickiej. Katolicyzm angielski wzmocni si napywem Irlandczykw,
dziaalnoci Nicholasa P. S. Wisemana oraz konwersj Johna H. Newmana i jego przyjaci. Otrzyma
dalsze cztery wikariaty apostolskie: Eastern, Central, Welsh i Lancashire. Przez napyw emigrantw irlandzkich musia przyj elementy: ludowy i demokratyczny.
Emigranci z Irlandii stanowili gwny problem Kocioa w Anglii. Powikszyli oni liczb katolikw,
tak e okoo 1840 roku w Anglii i Walii byo 450 tysicy wszystkich katolikw, z ktrych poowa urodzia si w Irlandii, a 80% miao irlandzkie pochodzenie. W Szkocji istnia podobny ukad wyznaniowonarodowociowy.
Przybysze irlandzcy byli na og biedni i niedostosowani do angielskiego sposobu ycia. Anglicy traktowali ich jak proletariat, stanowicy zalek radykalnych niepokojw politycznych i spoecznych.
Angielskie duszpasterstwo nie byo dostosowane do potrzeb irlandzkich katolikw. Istnia brak kociow
i szk, ktre trudno byo budowa z funduszu tych biednych ludzi. Odczuwano to najbardziej w rosncych liczebnie miastach przemysowych.
W Irlandii take wzrosa liczba katolikw, przez przyrost naturalny. W 1780 roku byo ich 5 milionw, a
w 1840 roku - 8 milionw. Znajdowali si oni w bardzo trudnej sytuacji materialnej z powodu braku pracy, gdy przemys powsta tylko w protestanckim Ulsterze, a rzemioso upadao przez napyw fabrykatw
z Anglii. Akt politycznej emancypacji (1829) polepszy tylko czciowo dol irlandzkiej ludnoci, bo
zczona z posiadaniem majtku wadza polityczna pozostawaa w rkach anglikanw. Nadal te Koci
anglikaski pobiera od kadego mieszkaca Irlandii dziesiciny.
Daniel OConnell, walczc o zniesienie politycznej unii Irlandii z Angli, uwaa popieranie tego za
obowizek duchownych, zreszt w ich wasnym interesie. Ksia w wikszoci udzielali ruchowi narodowemu poparcia. Biskupi okazali mu zrozumia powcigliwo, poza aktywnym biskupem Jamesem
Doylem z Kildare i jego nastpc, potem biskupem w Tuam, Johnem MacHalem. Rzd stara si rozadowa niezadowolenie Irlandczykw przez prawa socjalne, jak ustawa regulujca pacenie dziesiciny
(Tithe Composition Act), lecz nie byo to wystarczajce, usiowa wic wywiera na nich nacisk przez
Stolic Apostolsk. Cho nie istniay stosunki dyplomatyczne, uzyska upomnienie MacHalego przez
Grzegorza XVI, ktry obawia si, e narodowy ruch irlandzki doprowadzi do rewolucji. Naciskajc dalej
na Rzym, spowodowa (1844) nakaz papieski dla ksiy trzymania si z dala od polityki. Nakaz ujty by
w ogldne sowa, dlatego wieccy katolicy nie widzieli w tym potpienia dla swego udziau w ruchu dcym do odwoania unii z Angli. Utworzyli nawet nowy ruch Modej Irlandii, ktry okaza si bardzo
przydatny, gdy po mierci OConnella (1847) i klsce godu upad ruch na rzecz odwoania unii.
Wbrew ubstwu, Irlandczycy budowali nowe kocioy, szkoy i szpitale. Do pracy w nich powoano
zgromadzenia zakonne. Siostry miosierdzia otwary (1834) w Dublinie pierwszy wasny szpital. Najbardziej potrzebna bya budowa szk. Spis ludnoci (pierwszy) w 1841 roku wykaza ponad poow analfabetw. W tym roku te Stolica Apostolska polecia, by kady biskup zaj si szkoami w swojej diecezji,
lecz tworzenie ich byo trudne z powodu nikych funduszw.
Anglikanie i ruch oksfordzki
W Wielkiej Brytanii Koci anglikaski uznawany przez pastwo i otoczony jego opiek prawn i materialn opiera si na wyszym duchowiestwie i arystokracji (High Church Party), ktra bya politycznie
zainteresowana sw religi. Trzymano si w nim uznanych dogmatw i obrzdw, podkrelano cisy
zwizek Kocioa z pastwem, nie tolerujc adnych dysydentw religijnych. Mao troski okazywano
teologii i pobonoci. Ten stan stagnacji trwa do okoo 1830 roku.
263
W opozycji do oficjalnego Kocioa stali latytudynaryci, nie podporzdkowujc si ustawie o uniformizmie, ktra nakazywaa wszystkim urzdnikom tylko w nim przyjmowanie komunii.
Przy kocu XVIII wieku metodyci utworzyli (1791) swj niezaleny Koci, a pod ich wpywem zrodzia si ewangelijna odnowa, tworzc nowy kierunek wrd anglikanw (Evangelical Party). Obj on
rednie warstwy spoeczestwa (Low Church Party) i odznacza si surow kalwisk pobonoci indywidualn, nastawion na spenianie dobrych uczynkw i yczliwo wobec wszystkich dysydentw religijnych. Nie zajmowa si kwestiami teologicznymi, natomiast pobudza do przyjmowania komunii i
czytania Pisma witego, pielgnowa piew psalmw.
Oywienie religijne w Anglii okoo 1830 roku ujawnio si gwnie w dwch kierunkach: ruchu szerokiego Kocioa i anglokatolickim ruchu oksfordzkim.
Ruch szerokiego Kocioa (Broad Church Party) nie by zorganizowan wsplnot, jak Low Church. Pocztek dali mu filozof i poeta Samuel T. Coleridge (zm. 1834) i oksfordzki profesor historii Thomas Arnold (zm. 1842). Ruch domaga si przyznania wieckim wikszych praw, lepszego przygotowania duszpasterskiego biskupw, reformy systemu zarzdzania kocielnymi finansami i posiadociami.
Ruch oksfordzki, zapocztkowany (24.07.1833) synnym kazaniem Johna Keblea, duchownego anglikaskiego i profesora literatury na uniwersytecie w Oksfordzie, przyj za zasad: trzeba, by Koci sam
si zreformowa, uwalniajc si od wpywu pastwa. Dy wic do wzmocnienia autorytetu kocielnego,
stara si o nawrt doktrynalny i liturgiczny do Kocioa pierwszych wiekw, pracowa nad pogbieniem
ycia religijnego wiernych.
Twrcami i najwybitniejszymi przedstawicielami ruchu oksfordzkie-go byli: J. Keble, E. Pusey i J. H.
Newman. Cz uczestnikw, z J. H. Newmanem, z F. Williamem Faberem i W. Georgem Wardem,
przesza na katolicyzm. Inni, z E. Puseyem, pozostali w Kociele anglikaskim i doprowadzili do reform,
zwaszcza liturgicznych, oraz rozbudzili studium Biblii.
W ruchu oksfordzkim wyrnia si trzy etapy rozwoju: traktarianizm (1833-1841), puseyizm (1841-1860)
i rytualizm (ok. 1860).
John Henry Newman (1801-1890), duchowny anglikaski i wykadowca (fellow) w oksfordzkim Oriel
College, podj si z kilku przyjacimi pisania i wydawania serii aktualnych rozpraw (Tracts for our
Time), dajc w nich omwienie zagadnie teologicznych, oparte na studium Ojcw Kocioa i historii
wczesnego chrzecijastwa. W tym okresie traktarianizmu Newman stara si wykaza, e Koci anglikaski by wierny wsplnej doktrynie katolickiej. Ogaszajc w traktacie dziewidziesitym (1841) komentarz do anglikaskiego artykuu wiary (art. 39 z 1571 roku), uzna, e anglikaskie wyznanie jest o
wiele blisze Kocioa katolickiego (rzymskiego), ni si przypuszcza. Wywoa tym protesty wielu anglikanw i ataki na siebie, musia wic przerwa wydawanie traktatw. Dla Newmana byo to wszake
wejcie na drog, ktra doprowadzia go (1845) do konwersji na katolicyzm. Ruch oksfordzki w ogle
przyczyni si do licznych konwersji.
Edward Pusey (1800-1882), anglikaski teolog, profesor hebrajskiego i kanonik w Oksfordzie, zagbi
si take, jak Newman, w studium Ojcw Kocioa i wydawa Oksfordzk Bibliotek Ojcw Kocioa,
zachowa jednak w ruchu oksfordzkim kierunek anglikaski (puseyizm).
Rytualizm by (od okoo 1860) w ruchu oksfordakim dnoci do uwzgldnienia obrzdw rytuau katolickiego (rzymskiego) w naboestwach anglikaskich, jak cze krzya, obrazw, Matki Boej i
witych, podnoszenie Hostii podczas mszy, modlitwy za zmarych.
Wrd ludzi prostych rodziy si eschatologiczne oczekiwania, ktre doprowadziy w tym okresie do powstania anglikaskich sekt irwingian i braci z Plymouth. Utworzono take kilka towarzystw: misyjne do
nawracania Indian i do nawracania ydw oraz spoeczne do niesienia pomocy materialnej robotnikom.
Church Missionary Society podjo walk z niewolnictwem i domagao si stosowania chrzecijaskich
zasad w polityce i gospodarce kolonii angielskich.
Koci anglikaski w Stanach Zjednoczonych, zwany Kocioem episkopalnym (The Protestant Episcopal Church), sta si autonomiczny, gdy w Szkocji wywicono (1784) dla niego pierwszego biskupa. W
Kanadzie podobnie by autonomiczny, z wasnymi biskupami od 1787 roku.
264
W swoich koloniach azjatyckich i w Australii utworzyli Anglicy autonomiczne Kocioy anglikaskie

(1835 The Church oj India, Pakistan, Burma and Ceylon; 1847 The Church of England in Australia and
Tasmania).
Anglikanie szukali zblienia z Cerkwi prawosawn. Ich teologowie prowadzili (1818-1820) nieoficjalne
rozmowy z metropolit Aten, Melitosem Metaxakisem i greckimi teologami na temat uznania wice
anglikaskich, swych artykuw wiary oraz nauki 7 soborw powszechnych.
Katolicy w krajach skandynawskich
Kraje skandynawskie, w ktrych katolicy stanowili zaledwie jeden promil ludnoci, dzieliy si w drugiej
poowie XVIII wieku na dwa pastwa: Krlestwo Danii, do ktrego (do 1814) naleaa Norwegia, i Krlestwo Szwecji, obejmujce Norwegi od 1814 roku.
W Krlestwie Danii katolicy cudzoziemcy mieli prawo osiedlania si i sprawowania kultu, natomiast
Duczykw i Norwegw obowizywa pod kar banicji zakaz przechodzenia na katolicyzm. Dopiero w
1849 roku opozycja liberalna doprowadzia do uchwalenia nowej konstytucji, wprowadzajcej wolno
wyznania. Katolicy naleeli do wikariatu apostolskiego Misji Pnocnej, podlegajcego Kongregacji
Rozkrzewiania Wiary.
Krlestwo Szwecji uchwa parlamentu zapewnio (26.01.1779) wolno religijn cudzoziemcom, ktrych liczyo wwczas 3 tysice, przewanie Niemcw rzemielnikw, Wochw kupcw i Francuzw
aktorw. Szwedom wszake nadal nie byo wolno przechodzi na katolicyzm, nawet gdy edykt krla Gustawa III (21.01.1781), monarchy o szerokich horyzontach mylowych, pozwala katolikom na swobodne
spenianie praktyk religijnych. Krl otrzyma za to podzikowanie od papiea, a ze swej strony postulowa mianowanie dla Szwecji prefekta apostolskiego. Do tego czasu Koci katolicki w Krlestwie Szwecji nalea do Misji Pnocnej, ktra pocztkowo posiadaa dwa wikariaty apostolskie: Wikariat Pnocny
dla krajw skandynawskich oraz Wikariat Grnej i Dolnej Saksonii. Poczono je w 1780 roku, by wanie w 1783 roku wydzieli wikariat apostolski dla Szwecji i na yczenie krla mianowa wikariusza
apostolskiego.
Pius VI uczyni to (1783), mianujc lotaryskiego duchownego (z diecezji Metz) Louisa Nicolasa Ostera.
Stacja misyjna w Sztokholmie powstaa w 1784 roku. Na jej pierwszym naboestwie by obecny brat
krla, ksi sudermaski, a krlewska kapela wykonaa piewy. Szybko wszake powsta konflikt, gdy
Oster stosowa rzymskie przepisy co do maestw mieszanych. Mimo nalega krla Rzym nie odstpi
od swych zasad.
Korzystniejsza sytuacja powstaa za wikariusza apostolskiego, biskupa Laurentiusa Studacha. Przyby on
(1823) do Szwecji jako kapelan krlowej Jzefiny i obj wikariat apostolski w 1833 roku. Po zbudowaniu (1837) w Sztokholmie pierwszego kocioa pod wezwaniem w. Eugenii, powstay nastpne w Gteborgu i Malm.
Katolicy w Holandii
Pod berem innowierczych wadcw najkorzystniejsz sytuacj mieli katolicy w Niderlandach Pnocnych (Holandia), ktre w okresie ancien rgimeu byy najbardziej tolerancyjne z pastw protestanckich.
W tym kraju prowadzili stacje misyjne przede wszystkim jezuici. W chwili kasaty zakonu mieli ich
osiemnacie, bdc wzorowymi misjonarzami, wedug wiadectwa archiprezbitera z Amsterdamu.
Liczb katolikw, ktra przy kocu XVIII wieku wynosia 40% ludnoci, powikszyli imigranci z Niemiec zachodnich, z okolic Ems, Lingen, Monasteru i Nadrenii. Potrafili oni produkowa towary, ktre nie
podlegay prawom cechw, dziki temu stali si ludmi zamonymi, w odrnieniu od miejscowych katolikw, ktrzy nie mieli prawa naleenia do cechw.
Prawo holenderskie, mimo podkrelanej tolerancji, nadal nie pozwalao katolikom na piastowanie stanowisk publicznych. Nie zabiegali wic o studia uniwersyteckie, przez co ulegli degradacji kulturalnej. Holenderscy lekarze katolicy o wiatowej sawie, jak Gerard van Swieten (zm. 1772), czy Anthonie de Haen
(zm. 1776), zyskali j poza granicami ojczystego kraju. Nie mg wic Koci w Niderlandach Pnoc-
265
nych zaznaczy si jakim wkadem w nauk, natomiast w yciu religijnym odznacza si prnym katolicyzmem.
Panowanie Francuzw w okresie Wielkiej Rewolucji poprawio warunki bytowe katolikw, wprowadzajc wolno i rwno wyzna. Od 1814 roku istniaa nietypowa sytuacja, utworzono bowiem Krlestwo
Niderlandw pod berem protestanckiego wadcy Wilhelma Oraskiego, doczajc do niego katolickie
Niderlandy austriackie (Belgi) i Ksistwo Lige.
W tych dwch krajach sytuacja Kocioa i katolikw uksztatowaa si ju wczeniej odmiennie. O ile
pod panowaniem francuskim katolicy w Niderlandach Pnocnych zyskali wolno i rwno kultu, to
belgijscy katolicy doznawali najpierw przeladowa, a za Napoleona zostali objci konkordatem z 1801
roku i Artykuami organicznymi.
Wilhelm I stara si pocztkowo uj sobie nowych poddanych, katolikw belgijskich. Wysa wic do
Rzymu swego przedstawiciela, nakaza przestrzega niedziele i wita katolickie, zwikszy uposaenie
dla kapanw katolickich. Korzystn sytuacj zagmatwaa sprawa konstytucji i przysigi na ni. Konstytucja ogoszona (1815) jako Prawo fundamentalne, zezwalaa (art. 133) rzdowi na zakazywanie kultu
katolickiego, w przypadku gdyby zakca porzdek lub spokj. Biskupi wydali owiadczenie, ktre oceniajc konstytucj, nie pozwalao katolikom skadania na ni przysigi, wymaganej od urzdnikw i
czonkw parlamentu (Stanw Generalnych). Za przywdc opozycji uznano biskupa z Gandawy, Mauricea de Broglie. Wytoczono mu proces i skazano zaocznie, gdy zdoa uj do Francji (zmar tam 1821).
Zrnicowan sytuacj prawn katolikw belgijskich i katolikw holenderskich starano si ujednolici
porozumieniem ze Stolic Apostolsk. Po pertraktacjach z przeszkodami pose krlewski podpisa w
Rzymie (18.06.1827) ukad, ktry wprowadza trzy nowe diecezje dla poudniowych prowincji i rozciga
na pnocne prowincje oglne postanowienia konkordatu z 1801 roku. Uzyskana (1830) przez Belgi
niepodlego nie zmienia sytuacji katolikw holenderskich, ktrzy stale byli traktowani jako mniejszo
wyznaniowa. Zyskali jedynie, na podstawie ukadu z 1827 roku, poparcie krla w budowie kociow.
Korzystniejsz sytuacj wyznaniow mieli za krla Wilhelma II (1840-1849), ktry ceni sobie duchownych katolickich i uznawa Koci za wielk si antyrewolucyjn. Rzd przystpi do przygotowania
nowego konkordatu, gdy wynegocjowany w 1827 roku pozosta martw liter. Opozycja protestancka
nie dopucia jednak do sfinalizowania tych stara. Rozwj katolicyzmu dokonywa si pod wpywem
wybitnych jednostek oraz romantyzmu i liberalizmu.
Konstytucja z 1848 roku wprowadzaa pen wolno religijn. Katolicy mogli otwiera szkoy. Zakadano klasztory, rozwijano ycie religijne i czyniono starania o wznowienie hierarchii katolickiej.
Katolicy i maestwa mieszane w Prusach
Sytuacja Kocioa katolickiego w Prusach (po 1821) bya trudna nie tylko z powodu (niewypeniania zobowiza wynikajcych z bulli De salute animarum, ale bardziej jeszcze przez unifikacyjne tendencje
polityczne. Do tego celu chcia rzd wykorzysta maestwa mieszane.
Zawierano te maestwa zwykle midzy miejscowymi katoliczkami i napywowymi pruskimi ewangelikami, jak oficerowie, urzdnicy, kupcy, co ju byo czste na przyczonym do Prus lsku. Rozkaz gabinetowy (1803) postanawia, e dzieci zrodzone z takich maestw maj by wychowane w religii ojca.
Postanowienie to rozszerzono (1825) na cae pastwo. Wychowanie dzieci stawao si wic rodkiem
protestantyzacji katolickiej ludnoci, a na ziemiach polskich take germanizacji. Wikszo duchowiestwa wbrew nakazowi wymagaa nadal od rodzicw zobowizania (rkojmi), e ochrzcz i wychowaj
dzieci po katolicku, jak tego wymagao prawo kocielne. W tej sytuacji biskupi za zgod krla odwoali
si do papiea, a pose pruski Christian Carl Bunsen podj pertraktacje w kurii rzymskiej. W ich wyniku
Pius VIII udzieli wyjanie w brewe Litteris altero abhinc (25.03.1830). Nakazujc w zasadzie przestrzeganie przepisw trydenckich, dopuszcza jedno ustpstwo: gdyby nupturienci przed zawarciem maestwa nie chcieli da rkojmi, kapan katolicki mg biernie asystowa przy jego zawieraniu.
Brewe nie zostao przyjte przez rzd pruski, ktry te nie pozwoli go ogosi w kraju, a biskupom poda
ogln informacj o zagodzeniu przez papiea wymaga. Zyska tym i silnym naciskiem zgod trzech
biskupw, e pozwalaj zachowa dotychczasow praktyk uroczystego bogosawienia maestw mie-
266
szanych, nawet gdy nie zostan zoone rkojmie. W tajnej konwencji z rzdem arcybiskup koloski Ferdinand A. von Spiegel wyrazi zgod na pimie. Walk natomiast prowadzili nadal dziennikarze katoliccy
poza Prusami, gdzie nie dosigaa ich cenzura pastwowa. Gdy ujawniono (1836) tajny ukad rzdu z
arcybiskupem Spiegelem, Grzegorz XVI zaprotestowa, a nowy arcybiskup (1836-1837) Clemens August
von Drostezu Vischering nakaza duchowiestwu stosowa si do brewe Piusa VIII. Rzd niezadowolony ju z tego, e arcybiskup wystpi przeciw hermezjanizmowi, postawi mu ultimatum w sprawie maestw mieszanych. Gdy nie zmieni swego stanowiska, zosta uwiziony (20.11.1837) i osadzony w
twierdzy Minden.
Arcybiskup gnienieski i poznaski Marcin Dunin (1831-1842) sdzi pocztkowo, e nie musi zmienia dotychczasowej praktyki w swoich archidiecezjach, w ktrych nie dano rkojmi, skoro brewe Piusa VIII zostao wydane dla metropolii koloskiej i nie miao placetum regium. Gdy jednak przeprowadzi
prywatne studium zagadnienia w statutach polskich synodw i dzieach prawnikw, naby wtpliwoci
sumienia co do stosowanej praktyki. Po otrzymaniu rzdowej decyzji, e brewe dotyczyo Kolonii i nie
moe by ogoszone w metropolii gnienieskiej, wystosowa memoria z wyjanieniem swych zapatrywa i alternatyw: albo uzyska pozwolenie na ogoszenie brewe, albo na bezporednie zwrcenie si do
papiea. Osobno prosi i arcybiskupa koloskie-go o informacje. Po zebraniu dalszych materiaw wyda
(30.01.1838) Oklnik do duchowiestwa z daniem zachowania przepisw Kocioa w tej dziedzinie.
Spady za to represje na niego, a dla zmylenia opinii publicznej krl wyda (12.04.1838) manifest o wolnoci religii i Kocioa. Gdy arcybiskup nie zmieni swego stanowiska, wytoczono mu proces. Negujc
kompetencje sdu pastwowego, odmwi skadania zezna. Wyrok wszake wydano (23.02.1839), skazujc go na 6 miesicy wizienia.
Arcybiskup uwiziony odbywa kar w twierdzy koobrzeskiej, co wywoao protesty duchowiestwa i
spoeczestwa polskiego, a nawet swoisty rodzaj aoby narodowej. Po odbyciu kary mg powrci do
archidiecezji. Wkrtce jednak wadze pruskie wywoay nowe konflikty. We Wrocawiu ksi biskup hr.
Leopold Sedlnitzky trzyma si rzdowych wskaza, musia wszake pod naciskiem Stolicy Apostolskiej
zrezygnowa (1840) z biskupstwa (1863 przeszed na protestantyzm).
Papie Grzegorz XVI zoy protest przeciw postpowaniu rzdu pruskiego, a szczeglnie przeciw uwizieniu arcybiskupa koloskiego, potem gnienieskiego i poznaskiego. Sprawa maestw mieszanych
nabraa rozgosu, zwaszcza przez pras katolick. Zaj si ni sawny Johann Grres w broszurze Athanasius (1836), przedstawiajc arcybiskupa koloskiego jako bojownika o wolno Kocioa. Pisano wiele
broszur i artykuw, krytykujc nie tylko rzd, ale i protestantyzm, gdy wikszo jego przedstawicieli
popara polityk rzdow.
Krg Grresa zacz wydawa (1838) Historisch-Politische Bltter pod redakcj konwertyty, historyka
prawa i kanonisty Georga Phillipsa (zm. 1872), syna Johanna, Guido Grresa, i Carla Ernesta Jarckego.
W czasopimie prowadzono nie tylko polemik, ale przedstawiano katolick nauk o pastwie i spoeczestwie.
Zmiana stanowiska rzdu wobec Kocioa katolickiego nastpia, gdy tron obj Fryderyk Wilhelm IV
(1840-1861). Pragn on pastwa chrzecijaskiego, ale z wolnymi i wsppracujcymi z nim Kocioami. Nie chcia upodobni Kocioa katolickiego do protestanckiego. Przez pertraktacje z Rzymem rozwiza konflikt o maestwa mieszane. Nie pozwoli jednak arcybiskupowi Drostezu Vischeringowi (zm.
1845) na powrt do Kolonii, gdzie rzdzi administrator archidiecezji, Johannes Geissel. Jako arcybiskup
po mierci poprzednika umiejtnie wykorzysta swobody przyznane Kocioowi, wspdziaajc z nuncjuszem Michelem Viale-Prel. Popiera powstawanie katolickich stowarzysze, z ktrych pierwszym
byo szybko rozpowszechniajce si Borromus-Verein (1845). Wspdziaa te owocnie z innymi biskupami, zwaszcza z ksiciem biskupem wrocawskim (1845-1853), Melchiorem von Diepenbrock.
Frankici i konwersje ydw
Frankici, okrelani jako ydowski odam religijny, mistyczno-kabalistyczny, i nazywani kontratalmudystami, przyczynili si w Polsce do masowych, cho czsto pozorowanych konwersji na katolicyzm i do
267
rozpowszechnienia rzucanych na ydw religii mojeszowej bezpodstawnych podejrze i skarg, e Talmud uczy uywania krwi chrzecijaskiej, a kto wierzy w Talmud, musi jej uywa.
Jankiew Lejbowicz (Jzef Frank), twrca sekty, czowiek o barwnym, lecz niegodnym yciu, pochodzi z
Podola (ur. 1723 w Korolwce). Jako chopiec, bdc na subie u bogatego yda, uda si z nim do Bukaresztu, a potem do Turcji, gdzie mahometanie nazywali go Frankiem, co pozostawi jako swoje nazwisko. Oeniony w Te-salonikach z ydwk, mia dwch synw i crk Ew, ktra wsppracowaa z nim,
a po jego mierci staraa si kontynuowa ruch frankistw.
Frank w Tesalonikach przysta do sekty ydowskiej sabataistw, ktrzy od swego twrcy, Sabataji
Cwiego (zm. 1676) przejli studia kabalistyczne przez zgbianie Zohary i praktyki mistyczne wedug
Lurji, dochodzc do wynaturze adamityzmu. Nabywszy pewnych umiejtnoci posugiwania si kaba,
ogosi si najpierw wysacom Boga, potem Synem Boym i Mesjaszem. W tym charakterze powrci na
Podole i przyby do Lwowa, skd uda si do Lanckorony, znajdujc wielu zwolennikw. Oskarony z
nimi o uprawianie orgii, wyklty przez zjazd rabinw, zainteresowa sw dziaalnoci biskupa kamienieckiego, Mikoaja Dembowskiego, podajc mu, e on i jego zwolennicy wzbudzaj nienawi u ydw
z powodu wiary w Trjc wit. Poleci te swoim zwolennikom przyj chrzest w Kociele katolickim.
Swoist histori maj jego prby pozyskania przychylnoci biskupa Dembowskiego, nuncjusza warszawskiego i innych biskupw, jak rwnie dwie dysputy (kamieniecka i lwowska), ktre frankici prowadzili
z rabinami. Po dyspucie kamienieckiej biskup nakaza palenie Talmudu, ale ruch Franka nie zyska aprobaty biskupw ani nuncjusza, budzi raczej ich niepokj i zastrzeenia, jedynie administrator archidiecezji
lwowskiej, Mikulski, da si zwie. Frank znalaz natomiast protektora w krlu Augucie II i jego ministrze Heinrichu von Brhl, gdy wic przyjmowa chrzest (19.09.1759), krl by ojcem chrzestnym. Sprawio to niewtpliwie, e wielu z magnaterii i szlachty patronowao ruchowi frankistw, byli ich rodzicami
chrzestnymi, a nawet pozwalali nieraz na przyjmowanie swych nazwisk i starali si o udzielanie im indygenatu. Uznawanie Franka za Mesjasza i ujemny jego wpyw na neofitw przyczyniy si do procesu o
znieksztacanie wiary chrzecijaskiej, zakoczonego osadzeniem w twierdzy czstochowskiej, co u
frankistw otoczyo go nimbem mczestwa.
Uwolniony przez wojska rosyjskie, po pierwszym rozbiorze Polski, majc poparcie i pomoc materialn
Katarzyny II, wymyli legend, e jest wybitn osobistoci rosyjskiego dworu Piotra III, a jego crka,
podpisujca si niekiedy jako Ewa Romanowna, oddan mu na wychowanie naturaln crk carowej Elbiety. Dziaajc na Morawach, w Austrii i Niemczech, kupi zamek od ksicia Wolfganga Emsta von
Homburg-Birstein zu Offenbach, przej jego suwerenn wadz w posiadociach i nosi tytu barona von
Offenbach. Do zamku Offenbach przybywali licznie jego zwolennicy, a gdy umar (1791), crka podtrzymywaa kontakty z frankistami i wybitnymi osobistociami europejskimi, przyjmujc wizyty Napoleona i Aleksandra I. Zwikszyo si bowiem podczas Rewolucji Francuskiej zainteresowanie ydami i
staranie o zapewnienie im tolerancji religijnej, z drugiej za strony o pozyskanie ich do chrzecijastwa.
Asymilacja i konwersje ydw
Ruch frankistowski w Polsce i w krajach ssiednich nie mia z pewnoci wikszego wpywu na konwersje ydw w Europie tego okresu.
Sprawie emancypacji ydw, zwaszcza w Niemczech, przysuy si sawny filozof i pisarz Moses
Mendelssohn (zm. 1786). We Francji Konstytuanta przyznaa im prawa obywatelskie, potem uczynia to
Holandia. We Woszech usunito getta. Napoleon pozwoli (1807) zebra si przedstawicielom rabinw i
notabli ydowskich na posiedzeniu Sanhedrynu w Paryu. Uznaniem obywatelskich praw ydw zajmowa si Kongres Wiedeski. Poszczeglne pastwa przyznaway je w rnym czasie: Prusy w 1848
roku, Austria w 1851 roku. W Rosji, za Mikoaja I, odmawiano ydom wszelkich praw, dopuszczajc
jedynie konwersje na prawosawie.
Wrd ydw europejskich wystpiy dwie tendencje: integracja i asymilacja. Pierwsza zmierzaa do
przyjcia obywatelstwa, kultury, obyczajw i form cywilizacyjnych kraju zamieszkania, z zachowaniem
wiadomoci, e si jest ydem, i z chci pozostania nim. Druga bya wtopieniem si w otaczajcy
wiat, z wyrzeczeniem si judaizmu.
268
Pierwszy nurt nie by jednolity, gdy jedni chcieli zachowa judaizm nienaruszony, inni dyli do jego
reformy. Tendencje reformistyczne stay si najsilniejsze w Niemczech, a w Hamburgu (1843) i Berlinie
(1845) powstay radykalne grupy reformistyczne, ktre odrzucay obrzezanie i przeniosy na niedziel
wicenie szabatu.
Przyczyny konwersji i wyrzeczenia si judaizmu byy rnorodne: niewtpliwie cz z nich czysto religijna, inne mieszczce si w procesie emancypacji lub koniunkturze tego okresu. W Niemczech od 1819
roku rozwin si antysemityzm, co mogo mie wpyw na to, e w 1823 roku poowa berliskich ydw
przesza na chrzecijastwo, gwnie na protestantyzm. Konwersje jednak stay si powszechniejszym
zjawiskiem przy kocu XIX wieku. Dla nawracania ydw dwaj bracia, konwertyci z sawnej alzackiej
rodziny ydowskiej, Thodore i Alphonse Ratisbonne, utworzyli (1843) dzieo Notre-Dame de Sion.
O rnorodnoci przyczyn konwersji w omawianym okresie wiadczy przykad crek filozofa Mendelssohna. Jedna z nich przyja najpierw katolicyzm, by zawrze maestwo z katolikiem, potem przesza
na protestantyzm, by mc si rozwie i zawrze nowe maestwo. Inna kazaa ochrzci swe dzieci,
wrd nich Feliksa Mendelssohn-Bartholdyego, sawnego potem kompozytora (zm. 1847), podajc
jako motyw, e chrzecijastwo jest religi wikszoci ludzi kulturalnych.
Motyw ten potwierdza poeta niemiecki Heinrich Heine (zm. 1856), mwic, e konwersja jest biletem
wstpu do kultury europejskiej. On sam owiadczy w 1823 roku, e byoby z jego strony czym niegodziwym dokona konwersji dla uzyskania publicznego urzdu, przyj jednak chrzest w 1825 roku, by
wkrtce aowa tego, bo jak twierdzi: teraz jestem w nienawici u ydw i chrzecijan.
Karol Marks z swoich studiw na niemieckich uniwersytetach w Bonn, Berlinie i Jenie zna dobrze narosy antysemityzm i konflikty wrd samych ydw z powodu konwersji. Dziaajc w okresie rozwoju
krytyki historycznej, atakujcej historyczno Chrystusa i Ewangelii, oraz krytyki filozoficznej, atakujcej podstawy chrzecijastwa, opublikowa (1844) rozpraw Kwestia ydowska. Krytyce podda judaizm
w jego aktualnej formie i proponowa asymilacj ydw nie przez konwersj czy reformizm, lecz przez
ateistyczny humanizm. Wedug Marksa, jeeli chce si dokona spoecznej asymilacji ydw, naley
przeksztaci samo spoeczestwo, bo przez to usunie si spoeczne rda religii i w konsekwencji odrzuci si wszelk religi. Rozprawa Marksa odczytywana jako swoisty antysemityzm, cho autor by ydem, tym skuteczniej dziaaa w rodowiskach liberalnych, a nawet w krgach chrzecijaskich, propagujc ateistyczny humanizm.
Ewangelicy i odnowa religijna
Protestantyzm, jak i katolicyzm, przyciga pewne grupy ydw koniunkturalnie, cho w tym okresie
pogbi sw religijno i mg take ni dziaa na innych. Jedno rdo odnowy tkwio w pietyzmie, a
dwa inne w idealizmie niemieckim, ktry w filozofii da nowe zrozumienie religii, i w romantyzmie, budzcym religijne uczucia. Dokonany (ok. 1816) przeom nazwano przebudzeniem (Erweckung), ktrego
istot stanowia pietystyczna pobono serca i biblijne nadprzyrodzona wiara rozumu. Jego ogniskiem
staa si Wirtembergia, a gwnym propagatorem predykant Ludwig Hofacker (zm. 1828).
Rozwj religijnoci czy si z rozwojem misji i rozwojem teologii, ktra wszake nie potrafia odej od
racjonalizmu. Misje starano si prowadzi take u siebie (misje wewntrzne), lecz ich rozkwit przypada
dopiero na ostatnie wierwiecze XIX stulecia.
W Niemczech protestantyzm dozna kocielnej reorganizacji, polegajcej na unii, reformie strukturalnej i
obrzdowej. Wywoay to nowe warunki ycia po Wielkiej Rewolucji Francuskiej, w tym ruchy migracyjne. Osiedla ewangelickie powstaway w krajach katolickich, jak i odwrotnie. Czsto te kalwini i luteranie mieszkali obok siebie, w tych samych osiedlach.
Reform osobicie zainteresowany by krl pruski Fryderyk Wilhelm III (1797-1840), ktry na wzr
innych wadcw protestanckich chcia silnego i wyznaniowe jednolitego pastwa. Zmuszony tolerowa
katolicyzm, tym bardziej chcia jednoci (unii) luteran i kalwinw w ramach ich Kociow krajowych
(Landeskirchen). Reform rozpocz od wprowadzenia (1816) do Kocioa augsburskoewangelickiego
silniejszej struktury synodalnej. Jako nadrzdn wadz kocieln chcia utworzy synod generalny, ale
po odbyciu synodw prowincjalnych zaniecha tego z obawy przed opozycj.
269
Dnoci do unii wzmogy si w okresie przygotowa do uroczystoci 300-lecia reformacji (1817). Krl
pruski w deklaracji (27.09.1817) wezwa do unii wszystkich ewangelikw. Pastorzy berliscy pod przewodnictwem Friedricha Schleiermachera postanowili w dniu rocznicy odprawi eucharysti wedug
wsplnego rytu. Uni zawarto formalnie 31 padziernika 1817 roku w Berlinie i Poczdamie.
Utrudnieniem w powszechnym przyjmowaniu unii by spr o agend. Krl osobicie bra udzia w jej
przygotowaniu i poleci (1822) wprowadzi j w katedrze berliskiej i w duszpasterstwie wojskowym.
Chcia, by inni przyjli j dobrowolnie, lecz napotkaa na duy opr. Zastrzeenia budzia jej tre teologiczna i liturgiczna, a take fakt, e wadca ingerowa w ycie liturgiczne.
Nowy jubileusz konfesji augsburskiej w 1830 roku wzmg dno do unii. Przyjto j (25 VI) oficjalnie
prawie wszdzie w pastwie pod silnym naciskiem wadzy krlewskiej. Gdy zwolennik separatyzmu,
pastor i profesor teologii we Wrocawiu, Johann G. Scheibel zosta suspendowany w tyme roku, jego
wsplnota odczya si od Kocioa unijnego. Nie pomogo kolejne zarzdzenie krlewskie (1834), e
agend trzeba przyj obowizkowo, a uni wedug wasnego uznania. Separatyci na oglnym synodzie
we Wrocawiu (1841) ogosili si wiernymi pierwotnego luteranizmu i Kocioem luteraskoewangelickim w Prusach (staroluteranie). Udao im si to przeprowadzi za nowego, tolerancyjnego krla Fryderyka Wilhelma IV (1840-1861), ktry pastorw separatystw uwolni z wizienia.
Odnowa luteranizmu (neoluteranizm) w Niemczech, wbrew rozamowi w Prusach, bya rzeczywista,
podobnie jak w krajach skandynawskich i Stanach Zjednoczonych. Podkrelano w niej zwizek z Kocioem pierwszych wiekw, starano si odnowi liturgi, rozwin diakonie i misje. Tworzono instytucje
charytatywne, szpitale, domy opieki dla sierot, starcw i upoledzonych. Powoano do istnienia (1832)
Gustav Adolf-Werk, by suyo pomoc ewangelickim kocioom w diasporze.
Anglopruskie biskupstwo w Jerozolimie
O hegemoni na Bliskim Wschodzie, lub co najmniej o zwikszone wpywy, wobec saboci Turcji, zabiegay pastwa europejskie, szczeglnie Anglia, Francja i Rosja, a nieco pniej take Prusy. Pocztkowo wszake bez cznoci ze sprawami politycznymi sta si on terenem misji ewangelickich.
Na Malcie, zajtej przez wojska francuskie w 1798 roku, opanowanej za przez Anglikw w 1800 roku i
przyznanej im na Kongresie Wiedeskim, rozpocza misje anglikaskie London Missionary Society.
Na wysp przybyli te misjonarze ewangeliccy ze Stanw Zjednoczonych, ktrzy std rozszerzali sw
dziaalno na Bliski Wschd, a drukarnia American Board z Malty, powoujc z czasem do dziaania
sekcj arabsk, dostarczaa im Biblii i pism religijnych w jzyku miejscowej ludnoci. Misjonarze czyli
nauczanie Biblii z pomoc charytatywn, zwaszcza medyczn. Towarzystwo American Board zakadao
szkoy.
W Bejrucie gone stay si pierwsze konwersje (1827) dwch Ormian i ony angielskiego konsula.
Wzrs prozelityzm ewangelicki wrd maronitw w Libanie.
Powodzenie amerykaskich towarzystw misyjnych na Bliskim Wschodzie, sigajcych sw dziaalnoci
do Kurdystanu i Persji, Egiptu i Etiopii, wywoao zaniepokojenie konsulatu francuskiego w Bejrucie i
budzio nieufno katolikw, ale take Anglikw i Prusakw, ktrzy podjli plan Christiana F. Spittlera,
kierownika ewangelickiego Baseler Missionshaus z Bazylei. Plan zmierza do utworzenia europejskimi
siami wielkiej protestanckiej fundacji palestyskiej, w ramach wczesnych projektw kolonizatorskich.
W Europie wiodce politycznie pastwa zgodnie dyy do usunicia dominacji egipskiej w Palestynie,
by wprowadzi tam chrzecijaskie panowanie, jak ongi uczynili krzyowcy. Planowano nawet osiedlenie w niej caego narodu ydowskiego, co mogoby uatwi jego nawrcenie na chrzecijastwo. Za najbardziej realny uznano wszake plan Spittiera. Do jego realizacji przystpi Christian Bunsen, gdy odwoany przez monarch ze stanowiska posa pruskiego przy Stolicy Apostolskiej uda si do Anglii i nawiza w Londynie kontakty z osobistociami anglikaskimi, a nawet zaprzyjani si z dr. MCaulem,
jednym z inicjatorw Londyskiego Towarzystwa ydowskiego (London Jews Society).
Bunsen pozyska anglikask i luterask opini publiczn do utworzenia w Palestynie, lub co najmniej
w Jerozolimie, wolnego terytorium, na ktrym chrzecijanie cieszyliby si polityczn i religijn wolnoci. Poparty przez nowego krla pruskiego Fryderyka Wilhelma IV doprowadzi do porozumienia angli-
270
kasko-luteraskiego, ktrego rezultatem byo utworzenie w Jerozolimie biskupstwa anglopruskiego.

Miao ono by symbolem dnoci anglikanizmu do unii z pruskim Kocioem luteraskim, a zarazem
dziaa na jej rzecz, przede wszystkim jednak tworzy centrum pracy misyjnej europejskiego protestantyzmu jako przeciwwag do ekspansji protestantyzmu amerykaskiego.
Biskupstwo obj yd z pochodzenia, Prusak z urodzenia, anglikanin z wyznania, dr Michael Salomon
Alexander, ktry po wywiceniu (7.11.1841) przyby do Jerozolimy z rodzin i grup duchownych anglikaskich. Pod opiek angielskiego konsula generalnego z Bejrutu mia peni jurysdykcj nad wszystkimi ewangelikami na Wschodzie, lecz byo to tylko nominalne, gdy ewangelickie towarzystwa misyjne
zachoway w dziaaniu sw autonomi.
Po mierci Alexandra (1845) krl pruski wyznaczy na biskupstwo w Jerozolimie Samuela Gobata (ur.
1799), ktry by Szwajcarem z pochodzenia, luteraninem z wyznania, a pracowa dla misji anglikaskich
w Etiopii, na Malcie i w Libanie. Jego dziaalno przynosia owoc w postaci rozwinitego prozelityzmu,
cho nie pozyska dla niej poparcia anglikanw. Jak poprzednik, spotka si z opozycj chrzecijan
wschodnich i katolikw, co jednak nie przekrelio znaczenia misji ewangelickich w historii religijnej
Bliskiego Wschodu.
Ewangelicy w Ameryce aciskiej
W tej czci wiata wpywy ewangelickie do XIX wieku byy nike. Pierwszy zbr protestancki wybudowali (1639) kolonici holenderscy w Pernambuco (Brazylia), nastpny (1655) powsta w Gujanie Holenderskiej.
Na Wyspach Karaibskich ewangelikami byli kolonici z Anglii, Danii, Holandii i Francji ju w XVII
wieku. Wrd ludnoci tubylczej na Jamajce prowadzili misj herrnhuterianie (1754), oni te nieco pniej (1762) podjli misj wrd niewolnikw na Wyspie w. Tomasza. Obok nich dziaali angielscy metodyci i pnocno-amerykascy baptyci.
Powstanie niepodlegych republik o liberalnych konstytucjach umoliwio wzrost misji ewangelickich i
powstawanie licznych zborw protestanckich.
Pierwszym ewangelickim propagatorem Biblii w Boliwii by Luk Matthews (od 1827). W 1816 roku
szkocki baptysta James Thomson jako przedstawiciel Brytyjskiego i Zagranicznego Towarzystwa Biblijnego gosi protestantyzm w Argentynie, Urugwaju, Chile, Peru, Ekwadorze, Kolumbii, Porto Rico i na
Kubie. Jego dziaalno w Argentynie kontynuowali pnocno-amerykascy prezbiterianie Theophilus
Parvin i John C. Brigham oraz wysacy innych wsplnot ewangelickich.
W Brazylii, po nieudanych pocztkowo misjach luteran i kalwinw, dziaali od 1800 roku anglikanie. W
1817 roku niemieccy emigranci, luteranie i kalwini utworzyli swoje Kocioy, a po nich w 1836 roku
uczynili to metodyci.
W Chile obok wysannikw Towarzystwa Biblijnego dziaa od 1845 roku pnocno-amerykaski prezbiterianin David Trumbull.
W Ekwadorze podj misj prezbiteriask (1826) W. E. Reed, przedstawiciel Gospel Missionary Union
z Kansas City (USA), majc znaczne osignicia za rzdw liberalnego prezydenta Eloya Alfary.
W Paragwaju dziaalno misyjn zapocztkowali (1826) menonici, ograniczajc si przez duszy czas
do imigrantw.
W Ameryce rodkowej, w brytyjskim Hondurasie i Gwatemali, pierwszym misjonarzem ewangelickim
(1836) by Anglik Frederik Crowe.
Meksyk stawia dugo przeszkody misjonarzom ewangelickim, ktrzy poczynajc od J. C. Brighama
(1826) i Jamesa Thomsona starali si apostoowa przez kolporta Biblii. Swobod dziaania uzyskali
dopiero w drugiej poowie XIX wieku.
W niektrych krajach misje ewangelickie napotykay na silny opr katolikw, cho miay poparcie niejednego rzdu liberalnego, walczcego z Kocioem katolickim. Ich rozwj staje si widoczny dopiero po
poowie XIX wieku, ale ewangelicy tworzyli wiele grup wyznaniowych. Istniay one najczciej wrd
imigrantw i swj wzrost zawdziczay na og ich napywowi z krajw protestanckich.
271
Ewangelicy w Stanach Zjednoczonych

Do pierwszych ewangelikw, jakimi byli anglikanie, kolonici w Wirginii (XVI w.), dochodzili nastpni
(XVII w.): kongregacjonici z Holandii, prezbiterianie z Anglii i Szkocji, menonici z Holandii i Szwajcarii, kwakrzy z Anglii. Najliczniejsi wszake byli i s do dzisiaj baptyci.
Pierwsi baptyci przybyli do Ameryki Pnocnej w 1639 roku, nazwani baptystami powszechnymi (General Baptist), obok ktrych ju w 1644 roku osiedlili si wypdzeni z Anglii baptyci partykularni (Particular Baptist), ktrzy pod przywdztwem Rogera Wiliamsa (zm. 1684) zorganizowali wasne pastwo
w Rhode Island. Std w XVIII wieku rozpowszechnili si po caych Stanach Zjednoczonych. Na zjazdach
w Filadelfii (1792) i Hampshire (1832) opowiedzieli si za zasad rozdziau Kocioa od pastwa i za
powszechn tolerancj. W jej imi zwalczali dyskryminacj rasow, potpiali te niewolnictwo Murzynw.
W pierwszej poowie XVIII wieku przybyli liczniej luteranie i kalwini. Pierwsze wsplnoty augsburskoewangelickie powstay w 1748 roku, lecz Lutheran Church-Missouri Synod zorganizowa si dopiero w
1847 roku, a Wisconsin Lutheran Synod w 1850 roku.
Kalwini, ktrzy jako emigranci przybyli z Holandii, zorganizowali si najpierw w Refomed Protestant
Dutch Church, nazwany (od 1867) Reformed Church in America. Mae grupy pniejszych emigrantw
utworzyy jeszcze (1882) The Christian Reformed Church in the United States. Kalwini emigranci z Niemiec zorganizowali si w Evangelical and Reformed Church.
Metodyci, ktrych pierwsi wyznawcy przybyli (1760) z Irlandii, zorganizowali swj Koci (1768) w
Nowym Jorku (Methodist Episcopal Church) i utworzyli wsplnoty w Kanadzie. John Wesley wywici
Thomasa Cockea na superintendenta dla caej Ameryki Pnocnej. Odczya si od nich (1792) grupa
pod przewodnictwem kaznodziei Johna OKellyego jako Republican Methodists.
Mormoni, oficjalnie nazywajcy si Kocioem Jezusa Chrystusa witych Ostatniego Dnia, powstali w
Stanach Zjednoczonych. Zaoy ich Joseph Smith, powoujc si na swe objawienia (22.09.1827), zawarte w Ksidze Mormona, ktr wyda w 1830 roku (pocztek Kocioa), a nastpnie uzupeni dalszymi
objawieniami. Gosi nadejcie Krlestwa Boego na ziemi. da chrztu dorosych przez zanurzenie.
Siedzib nowego wyznania ewangelickiego byo Missouri, potem Illinois, gdzie zbudowano miasto Nauvoo jako wity Syjon w Ameryce. Gdy na podstawie swych dalszych objawie wprowadzi poligami,
doszo do takiego wzburzenia innych ewangelikw, e z bratem Hiramem zosta zlinczowany
(28.06.1844). Mormoni wyruszyli wwczas na Wschd i dotarli do Utah, zakadajc Salt Lake City.
Mieli nadal konflikty z innymi wyznaniami i z wadzami stanowymi, wyrzekli si wic poligamii (1890).
Rozbudowali pomoc spoeczn i szkolne nauczanie.
Protestanci, szczeglnie kwakrzy i mormoni, zajli si krajowymi misjami wrd Indian. Chocia napotykali znaczne trudnoci, mieli osignicia dziki swoim wybitnym misjonarzom (John Eliot, David Brainerd), zwaszcza za dziki dziaalnoci grupy misjonarzy w latach 1743-1808 pod kierunkiem ewangelickiego apostoa Indian, Davida Zeisberga.
Mniejsze powodzenie miay ewangelickie misje krajowe wrd niewolnikw Murzynw. Ci za, ktrzy
przyjli chrzecijastwo, szybko oddzielili si od biaych, tworzc (1787) African Methodists Episcopal
Church i African Methodist Episcopal Zion Church, ktry usamodzielni si w 1821 roku.
Oba te wyznania, kwakrzy i mormoni, prowadziy misje nie tylko wrd Murzynw w Stanach Zjednoczonych, ale take w Ameryce Poudniowej i Afryce.
Dla Kociow ewangelickich w Stanach Zjednoczonych charakterystyczne jest: ich wielkie zrnicowanie, demokratyczna struktura, silne zaangaowanie wieckich w kierownictwo kocielne, rozwinita
dziaalno praktyczna, sabsza teologia ni w europejskich Kocioach ewangelickich.
Teologia ewangelicka
W okresie Restauracji Europy dokonywaa si w niej pewna reorientacja: szukanie zwizku nauki teologicznej z religijnym przebudzeniem w europejskim protestantyzmie, przejmowanie nowych prdw filozoficznych i uleganie nowemu rozumieniu dziejw w ujciu romantyzmu.
272
Friedrich Schleiermacher (zm. 1834) sta si najwybitniejszym i najbardziej wpywowym teologiem

protestanckim tego okresu, zostawiajc szereg znaczcych uczniw. Urodzony we Wrocawiu (1768) jako
syn kalwiskiego predykanta wojskowego, ksztaci si i wychowywa u herrnhuterian, z ktrymi pniej
zerwa, ale pozosta pod wpywem ich pobonoci. Po studiach w Halle by predykantem w Berlinie i
nawiza przyja z krgiem tamtejszych romantykw, a zwaszcza z Friedrichem Schleglem (zm. 1829),
filozofem i gwnym ideologiem wczesnego romantyzmu. Jako kaznodzieja w ewangelickim kociele w.
Trjcy i profesor (od 1810) na nowo otwartym uniwersytecie berliskim wywiera wielki wpyw na intelektualne rodowisko protestanckie i ksztatowa nowy kierunek teologii. Opublikowa szereg rozpraw, z
ktrych najwczeniejsza (1799) Reden ber die Religion podkrelaa indywidualny charakter religii i zaznaczaa rol w niej uczucia. W tej rozprawie przeciwstawia si owieceniowej koncepcji teologii oraz
da prb syntetycznego ujcia religii na podstawie filozofii idealistycznej i herrnhuteriaskiej pobonoci. Swj osobisty stosunek do religii najtrafniej okreli w wypowiedzi: Moja religia jest cakowicie religi serca; nie ma we mnie miejsca na inn.
Wasny system teologiczny najpeniej przedstawi w dziele o chrzecijaskiej wierze wedug zasad Kocioa ewangelickiego (Der christliche Glaube nach der Grundstzen der evangelischen Kirche). Za najwaniejsze uzna przeycie religijne (Gefhl) zaczynajce si od uwiadomienia sobie przez czowieka
cakowitej zalenoci od Boga. Za gwne za zadanie teologa przyj ujawnianie treci przey religijnych i jej uporzdkowanie. Wedug niego, dogmat, jako utrwalenie tej treci w pewnym okresie historycznym, nie wyraa odwiecznej rzeczywistoci religijnej i podlega historycznemu rozwojowi, a przez to
lepiej pobudza kade pokolenie ludzi do przeywania zalenoci od Boga.
Z uczniw Schleiermachera nie wszyscy zachowali jego krytycyzm, a niektrzy zwizani z romantyzmem i pietyzmem uprawiali teologi przebudzenia, ktra czya nowy pietystyczny supernaturalizm z
ujciem dziejw ludzkoci wedug interpretacji romantyzmu.
Przedstawicielem tego kierunku sta si Johann August Neander (zm. 1850), z pochodzenia yd, ewangelik, konwertyta od 1806 roku, profesor historii Kocioa na uniwersytecie berliskim, bardzo pobony,
lecz mao krytyczny. W rozprawie o powszechnych dziejach religii chrzecijaskiej i Kocioa (Allgemeine Geschichte der christlichen Religion und Kirche) wystpi jak typowy przedstawiciel teologii serca
(Pektoraltheologie), bo szed za opini romantykw, e serce (przeycie) ksztatuje teologa (pectus est
quod theologum facit). Widzia za dzieje chrzecijastwa nie jako wynik dziaania czowieka, lecz jako
objaw siy dziaajcej z nieba, dlatego historia Kocioa powinna mniej zajmowa si jego wkadem w
kultur i cywilizacj, a wicej ukazywa zmiany dokonywajce si we wntrzu czowieka.
Przez Schleiermachera i jego uczniw Berlin sta si bardzo wpywowym orodkiem teologii protestanckiej. Zarzucano mu jednak, e chcia doprowadzi w teologii do takiej jednoci, jak wadze pruskie
wprowadziy w instytucjach pastwowych i kocielnych. Gdy wic w poowie XIX wieku oywio si
studium teologii protestanckiej na uniwersytecie w Erlangen (Bawaria), broniono tam jej kocielnego
nauczania wedug oryginalnej, niezmiennej doktryny Lutra, co czyo si z oywieniem luteraskiego
konfesjonalizmu w krajach niemieckich.
Szkoa tybindzka i Strauss
Romantyzm nie zdoa przezwyciy silnego w Niemczech racjonalizmu, zwaszcza gdy wzmocni go
profesor berliskiego uniwersytetu Georg Wilhelm Friedrich Hegel (zm. 1831) swoim filozoficznym
systemem racjonalistycznego i dialektycznego idealizmu obiektywnego, wedug ktrego nadprzyrodzona
rzeczywisto zostaa ograniczona do poznawalnej rozumem ewolucji Boga-Natury.
Pewna cz racjonalistw, do ktrych naley zaliczy ewangelickiego historyka Kocioa Ferdinanda
Christiana Baura (zm. 1860), moliwe, e w opozycji do romantyzmu, entuzjazmujcego si kocielnym
redniowieczem, zaja si krytycznym badaniem staroytnoci chrzecijaskiej. W badaniach tych szukano odpowiedzi na powszechne wwczas pytanie, czym jest religia.
F. Ch. Baur, profesor ewangelickiego wydziau teologicznego w Tybindze, czy w swoich badaniach
metod racjonalistycznej krytyki historycznej, gonej w tym czasie przez Leopolda Rankego (od 1827
profesora uniwersytetu berliskiego), oraz heglowsk dialektyk. Cho twierdzi, e swe tezy opiera wy-
273
cznie na faktach historycznych (Mein Standpunkt ist mit Einem Worte der rein geschichtliche), kierowa
si heglowsk dialektyk: teza, antyteza, synteza, wprowadzajc po raz pierwszy do historii Kocioa
pojcie rozwoju, a odrzucajc wszelkie nadprzyrodzone elementy w jego powstaniu.
Wedug niego, pocztki Kocioa ksztatoway si przez przeciwiestwo midzy zwizanym z judaizmem
chrzecijastwem, ktrego rzecznikiem by Piotr Aposto, a chrzecijastwem, otwartym na hellenizm i
goszonym przez Pawa Apostoa. Pierwsze, nazwane z czasem petrynizmem, znalazo swj wyraz w
Ewangelii w. Mateusza (teza), drugie, zwane paulinizmem, w Ewangelii w. ukasza (antyteza). Ze zczenia obu kierunkw powstaa Ewangelia w. Marka (synteza). Baur nie tylko odmawia Ewangelii w.
Jana wiarygodnoci, ale odrzuca jako wtrty wszystko z Listw w. Pawa, co nie odpowiadao jego zaoeniom.
Swoista metoda badawcza Baura i liczni jego uczniowie ni si posugujcy dali podstaw do mwienia o
szkole tybindzkiej, lecz skoczya si ona faktycznie ze mierci twrcy. Miaa niewtpliwie dwa osignicia: krytycznie ustalia szereg faktw, a przez niektre bdne wnioski pobudzia rodowiska teologiczne ewangelickie i katolickie do prowadzenia krytycznych bada, zwaszcza co do autentycznoci i
historycznoci pisanych rde Objawienia.
Davida Friedricha Straussa (zm. 1874) nie zalicza si do szkoy tybindzkiej, cho Baur by jego nauczycielem w ewangelickim seminarium w Blaubeuren. Opiera si on na wasnej metodzie i opuci Tybing
ju w 1835 roku, po odebraniu mu stanowiska repetenta na uniwersytecie. Silniej ni Baur ulega heglowskiej filozofii, wycigajc z jej przesanek wniosek, e nie mona mwi o Bogu-Czowieku. Napisa
wic (1835) rozpraw o yciu Jezusa (Leben Jesu, kritisch bearbeitet), ktra przyniosa mu rozgos, ale
pozbawia stanowiska. ycie Jezusa przyjmowa za zbir mitw, ktre zrodziy si z starotestamentowych oczekiwa Mesjasza i proroctw o nim (teoria mitu). Ewangeliom odmawia wartoci rde historycznych. Gdy pod wpywem Ernesta Renana, napisa (1864) na nowo ycie Jezusa (Leben Jesu, fr das
deutsche Volk bearbeitet), podtrzyma swe twierdzenia. Przeciw Schleiermacherowi opublikowa (1865)
ksik Der Christus des Glaubens und der Jesus der Geschichte, wprowadzajc do teologii ewangelickiej rozrnianie midzy Chrystusem wiary i Chrystusem historii. Tezy Straussa powstay ze stosowania
wycznie negatywnej krytyki, ktra doprowadzia do odrzucenia chrzecijastwa i zastpienia go estetycznie upikszonym materializmem.
Rozdzia 29
PRAWOSAWIE, UNIE i MISJE
Cerkiew rosyjska tylko za carw Pawa I i Aleksandra I bya otwarta na religijne wpywy zachodnie,
szczeglnie na dziaalno towarzystw biblijnych. Sytuacja katolikw bya szczeglnie trudna za Mikoaja I i nie zdoay jej poprawi dyplomatyczne usiowania Stolicy Apostolskiej.
Chrzecijanie w pastwie tureckim, zwaszcza na Bakanach, cierpieli z powodu ruchw niepodlegociowych. Papiee czynili starania, by tamtejszym katolikom zapewni opiek rzdw europejskich, nie
wyczajc rzdu rosyjskiego, lecz pozostao to bez wikszego skutku.
Ortodoksi w monarchii austrowgierskiej doznawali niechci czynnikw rzdowych, ktre usilnie popieray unitw, co rodzio antagonizmy midzy obu wyznaniami, szczeglnie wrd ludnoci rumuskiej.
Stolica Apostolska staraa si zachowa umiar w obejmowaniu Kociow unickich sw centralizacj,
ale od kadego nowego patriarchy wymagaa, by stara si u niej o potwierdzenie wyboru i nadanie paliusza.
Unici na ziemiach polskich byli pod jej szczegln trosk, zwaszcza gdy cierpieli przeladowanie pod
berem cara.
W Gruzji Koci unicki zanikn, gdy kraj dosta si pod panowanie Rosji.
Unicki patriarcha Ormian nie mia wielkiego wpywu na ycie swego Kocioa, bo musia rezydowa
poza Armeni. Ormianie unici w Turcji mogli wznowi oficjalne dziaanie swego Kocioa po okresie
krwawego przeladowania.
274
Kocioy unickie jakobitw i nestorian, mae liczebnie, miay wielkie trudnoci w utrzymaniu jednoci
ze Stolic Apostolsk. Turcja si staraa si podporzdkowa je prawosawnej wadzy. Persja za nie
dawaa adnej moliwoci wprowadzenia unii.
Kocioy unickie w Libanie, maronicki i melchicki, dzieliy burzliwe losy polityczne swego kraju.
Na Bliskim Wschodzie interes polityczny skania i Napoleona do pomocy w odnowieniu misji katolickich.
Misje od ostatniego wierwiecza XVIII stulecia do Grzegorza XVI faktycznie trway w stagnacji. Ich
odnow w pewnym stopniu uatwiy czynniki zewntrzne, jak odkrycia geograficzne.
Afryka staa si terenem wielkich wypraw badawczych, ale misje w tym okresie otrzymay trway fundament jedynie w Senegalu.
Na Dalekim Wschodzie niektre kraje, jak Tybet i Japonia, pozostay dla misji zamknite. W innych
czsto spotykay misjonarzy i chrzecijan przeladowania.
Do Korei wpuszczono misjonarzy dopiero w 1837 roku, cho pocztki chrzecijastwa byy tam wczeniejsze.
Chiny miay dawn tradycj misji, ale przeladowaniami starano si je zniszczy. Korzystniejsze warunki
zyskay w poowie XIX wieku.
Ortodoksi i katolicy w Rosji
Po Katarzynie II, ktra odebraa Cerkwi reszt niezalenoci, dopiero Pawe I (1796-1801) dostrzeg w
niej sprzymierzeca przeciw zgubnym ideom rewolucji francuskiej, ale nie zrezygnowa ze stosowania
systemu Kocioa pastwowego. Cerkiew jednak moga rozwin kocielne nauczanie, istniay wic cztery prawosawne akademie duchowne i 46 seminariw. W stosunku do katolicyzmu car rzekomo by tak
yczliwy, e w swym pastwie chcia doprowadzi do unii.
Aleksander I (1801-1825) uleg liberalnym ideom Zachodu i popiera towarzystwa biblijne. Wskutek
dziaalnoci Rosyjskiego Towarzystwa Biblijnego i jego oddziaw rozpowszechniono kilkaset tysicy
egzemplarzy Pisma witego. Prezydentem Towarzystwa, ale te oberprokuratorem witego Synodu i
naczelnikiem urzdu wyzna by ksi Aleksander Golicyn, jeden z najbardziej zaufanych doradcw
cara. Pozosta wic nad Cerkwi dawny system pastwowego nadzoru, ktry starano si stosowa take
wobec Kocioa katolickiego. W tym celu utworzono Rzymskokatolickie Kolegium Kocielne jako odpowiednik witego Synodu. Car w ostatnim okresie ycia uleg wpywom hierarchii cerkiewnej, ktra
doprowadzia do usunicia Golicyna i przywrcenia uprawnie Synodu. Rozwizano te wszystkie tajne
stowarzyszenia, nie wyczajc masoskich.
Mikoaj I (1825-1855) by bardziej od starszego brata wpatrzony w dawn Rosj. Jego ideaem w pastwie byo: jeden car, jeden jzyk, jedna, religia. Innowiercy, czy to katolicy, czy ewangelicy, byli najwyej tolerowani. Pragnieniem cara stao si zczenie z Rosj wszystkich ortodoksw na wiecie.
Gruzja z racji politycznych zbliya si do Rosji za ksicia Herakliusza II (1744-1798). Aleksander I
ogosi najpierw zachodni Gruzj (1801), a dwa lata pniej ca Gruzj prowincj rosyjsk. Katolikat
gruziski, ktry ongi (1754) prbowa zawrze uni z Kocioem katolickim, rozwizano i cay tamtejszy Koci poddano (1817) rosyjskiemu egzarsze w Tyfiisie (Tbilisi). Zakadano te rosyjskie klasztory.
Monofizycki katolikos ormiaski z Eczmandzynu nawiza kontakty z Rosj, zanim wiksza cz Armenii dostaa si (1828/29) pod jej panowanie.
Za Mikoaja I wymuszone potpienie przez Grzegorza XVI powstania listopadowego nie zmienio religijnej polityki cara co do katolikw. Nie tylko zniesiono trzy unickie biskupstwa (1839), ale ograniczono
wolnoci katolikw w Rosji, zwaszcza co do kontaktw z Rzymem. Wedug wydanego nowego prawa
pastwowego, Koci katolicki zosta cakowicie wczony w pastwowy system cerkiewny.
Dyplomacja papieska okoo 1840 roku nawizaa pewne kontakty z polsk emigracj, by wywiera polityczny nacisk na Rosj, ale lk Grzegorza XVI przed powstaczymi, a w pojciu papiea rewolucyjnymi
tendencjami Polakw zminimalizowa ich znaczenie. Podjto bezporednie rokowania tajne na drodze
dyplomatycznej.
275
Misja posa rosyjskiego Fuhrmanna w Rzymie (1841) zakoczya si goosownymi obietnicami, natomiast ukaz z 25.12.1841 dokona sekularyzacji majtkw kocielnych w zachodnich prowincjach i
zmniejsza liczb klasztorw. Pod wpywem Jerneja B. Kopitara, przywdcy austroslawizmu, jezuici Augustyn Theiner i Angelo Secchi, nalegali w Rzymie na ostre wystpienie, a pytani kardynaowie uznawali
publiczny protest za nieodzowny. Papie jednak stara si zmieni sytuacj przez porednictwo cesarza
austriackiego i Metternicha. Gdy nie uzyska go, ogosi (22.07.1842) publiczny protest. Zaskoczyo to
cara, ktry odpowiedzia represjami wobec seminariw duchownych i zakonw, jednake po pewnym
czasie, za rad swego kanclerza i ministra spraw zagranicznych Karla Nesselrodego, przeszed do polityki
odprenia. Skoniy go dwa wzgldy: chcia rewolucjonizujcej si Europie pokaza Rosj jako kraj
rozwijajcej si religii i pokoju pod ojcowsk wadz cara, wobec czego papieski protest jest bezpodstawny, a take ba si wykorzystania przez Austri jego konfliktu z papiestwem, gdy wysuwaa si na
czoo jako jedyne pastwo prawdziwie chrzecijaskie. Rosyjskim posem w Rzymie mianowano umiarkowanego Buteneva (1843) i podjto rozmowy ze Stolic Apostolsk za porednictwem (nuncjuszy w
Wiedniu i Monachium. Po nich doszo do dramatycznego spotkania cara z papieem (1845), ktry przedstawi osobicie przygotowany wykaz krzywd, jakich dozna Koci katolicki w Rosji. Oficjalne pertraktacje rozpoczto w Rzymie w listopadzie 1846 roku ju na pontyfikatu Piusa IX.
Ortodoksi i katolicy w Turcji
Koci prawosawny w Turcji podlega nadal cikiemu reimowi islamskich wadcw, nie mia wic
wielkich moliwoci przeprowadzenia wewntrznej integracji. Stara si jedynie wprowadzi jzyk grecki
do naboestw, co razio uczucia narodowe innych ludw. Wzrastay bowiem w krajach bakaskich tendencje separatystyczne, walka o autokefali, czca si z polityczn walk o niepodlego. Stay si one
silne na pocztku XIX wieku wskutek przenikania francuskich hase rewolucyjnych i polityki Rosji, ktrej carowie gosili si obrocami prawosawia w wiecie i nieli mu pomoc, cho dla wasnych celw
politycznych. Za przykad suya Czarnogra, ktra dziki pomocy Rosji najwczeniej zyskaa autonomi.
Czarnogrcy, pomiennie zwizani z Serbami, mieli trudno dostpne dla Turkw, grzyste tereny, ktrych mieszkacy najsilniej przechowywali wiadomo swej niezalenoci. Orodkiem ich politycznego i
religijnego ycia by klasztor w Cetinje, a arcybiskup-opat posiada autokefali (od 1766) i peni wadz
wieck, w zalenoci od Turkw. Dziki poparciu Rosji, arcybiskup Petar I Petrowicz Niegosza uzyska
(1799) od sutana Selima III autonomi Czarnogry, a patriarcha uzna autokefali. Za swe zasugi i
witobliwe ycie Petar I doznaje w Cerkwi czarnogrskiej religijnej czci.
Nieudane powstanie Bugarw sprawio, e Turcy zlikwidowali (1767) niezaleno metropolii w
Ochrydzie i poddali ca Cerkiew bugarsk wadzy patriarchatu konstantynopolitaskiego. Nasiliy si
wwczas wpywy greckie i duchowni greccy objli waniejsze urzdy kocielne. Nie ustaa jednak dziaalno narodowa duchowiestwa bugarskiego. Powstaa wic (1835) pierwsza bugarska szkoa rednia,
a take (1842) zaczto wydawa pierwsze bugarskie czasopismo. Patriarcha musia wwczas (1842)
zgodzi si na wywicenie czterech Bugarw na biskupw, lecz dopiero w 1870 roku przywrcono
Cerkwi autokefali.
Serbia w drugiej poowie XVIII wieku dzielia los Bugarii. Zniesiono (1766) autokefali jej Cerkwi,
wcielajc j do patriarchatu ekumenicznego. Wwczas Rosja nie spenia jej proby o pomoc.
Na pocztku XIX wieku Serbowie dwukrotnie (1804, 1815) wywoali powstania, a cho je przegrali, to w
1830 roku uzyskali uznanie Miosza Obrenowicza za dziedzicznego ksicia Serbii i otrzymali prawo budowania cerkwi i szk. Patriarcha za przyzna (1831) ich Kocioowi w granicach ksistwa autonomi,
lecz jeszcze nie autokefali.
Grecy skuteczniej ni Serbowie walczyli o sw niepodlego. Powstanie, majce na celu poderwanie
wszystkich ludw bakaskich przeciw Turcji, wybucho (6.03.1821) w Modawii, a nastpnie w Morei
(Peloponez). O ile pierwsze udao si stumi, to drugie objo ca Grecj. Cho za bezwzgldnie zwalczane przez Turkw, ktrzy dokonywali rzezi Grekw take poza miejscami bitew, utrzymao si dziki
276
interwencji Anglii, Francji i Rosji. Turcja uznaa (3.02.1829) niepodlego Grecji, lecz zachowaa
Tessali, Epir i szereg wysp z ludnoci greck.
Po wybuchu powstania, w rzezi istambulskiej zgin patriarcha Gregoris V, z 30 tysicami Grekw. Cerkiew grecka nie moga w czasie walk, potem nie chciaa utrzymywa kontaktw z tureckim Istambuem,
biskupi wic ogosili (1833) jej autokefali. Nowy patriarcha Konstantinos odmwi uznania faktu dokonanego. Do zgody doszo dopiero w 1852 roku, za patriarchy Anthimosa IV.
Stumione (1821) powstanie w Modawii nie zakoczyo jej de do zrzucenia jarzma tureckiego. Autonomi zyskaa (wraz z Wooszczyzn) przez pokj adrianopolski (1829) midzy Rosj i Turcj, zostajc
przez pi lat pod okupacj wojsk rosyjskich. Cerkiew wszake miaa odtd wiksze moliwoci dziaania, zwizana z ludem walk o polityczn niezaleno.
Katolicy niezbyt liczni w samej Turcji stanowili szczegln trosk Stolicy Apostolskiej. Leon XII szuka
dla nich pomocy w Austrii, a nawet w Rosji. Nie popiera jednak powstania Grekw przeciw Turkom,
niewtpliwie z obawy, e zwyciskie prawosawie greckie przeszkodzioby ekspansji katolicyzmu na
Bakanach i Bliskim Wschodzie. W Rzymie zreszt panowao swoiste pojmowanie zagroenia przez prawosawie, co wyraano w powiedzeniu: schizmatyk gorszy od Turka. Pius VIII, podobnie jak jego poprzednik, stara si zjedna katolikom w Turcji obron Austrii i Francji przed przeladowaniami. W celu
za uwolnienia ich od narzuconej przez Turkw wadzy prawosawnego etnarchy, doprowadzi do ustanowienia w Istambule katolickiego arcybiskupa, na razie dla Ormian, ktrym zosta (8.07.1830) Antoni
Nurigian, wyksztacony w Kolegium Kongregacji Rozkrzewiania Wiary.
Ortodoksi w cesarstwie austriackim
Cesarstwo do 1850 roku obejmowao kilka narodowoci, wyznajcych prawosawie: Rusinw karpackich, Ukraicw galicyjskich i bukowiskich, Rumunw siedmiogrodzkich, Serbw z Banatu i Wojwodiny.
Cerkwie tych narodw znajdoway si w szczeglnie trudnej sytuacji z powodu zewntrznych warunkw,
jak niech wadz austriackich do samego prawosawia i popieranie unitw, konflikty midzy ortodoksami i unitami, wrogo narodowa i religijna midzy tymi ludnociami a innymi, ktre take mieszkay w
cesarstwie, dno kadej z nich do niepodlegoci narodowej i nawizywanie cznoci z pobratymcami
poza monarchi, zwaszcza gdy ci uwolnili si ju spod jarzma tureckiego.
Cerkwie z wasnymi metropolitami (serbska, rumuska, bukowiska, dalmatyska) zorganizowano wedug narodowoci. Rny by ich stan materialny i pooenie polityczne. Wszdzie wszake, w ramach
konstytucyjnej tolerancji zdoano uzyska prawo budowania wity z wieami, krzyami i dzwonnicami.
Zniesiono te wprowadzone przez Turkw ograniczenie, e do cerkwi mogo by wejcie tylko z dziedzica, a nie z ulicy.
Liczebnie silna Cerkiew serbska otrzymaa wiksze prawa i przywileje ni inne Cerkwie, gdy Serbowie
byli sojusznikami Austrii w walce z Turkami. Posiadali wic znaczne uprawnienia wyznaniowe i owiatowe. W Karowicach, bdcych siedzib metropolity, istniao seminarium duchowne i orodek ich ycia
kulturalnego.
Cerkiew rumuska (siedmiogrodzka) znajdowaa si w najtrudniejszej sytuacji, gdy istniay tam silne
antagonizmy midzy ortodoksami i unitami. Dugo nie bya prawnie uznana i nie miaa wasnego biskupa. Pierwszego biskupa, Wasilija Mog (zm. 1846), otrzymaa dopiero w 1810 roku. Obowizyway go
prawne zastrzeenia, e nie wolno byo przyjmowa konwersji unitw na prawosawie ani zabrania
konwersji prawosawnych na uni. Prawo take przewidywao, e duchowny unicki zatrzymywa swe
uposaenie, koci i szko, nawet gdyby jego caa parafia przesza na prawosawie. Ograniczeni w
swych prawach ortodoksi nie mieli dostpu do urzdw i godnoci pastwowych, zreszt byli to na og
chopi paszczyniani, do ktrych zaliczano te popw.
W spoecznym pooeniu ortodoksw dokonaa si zmiana dopiero w okresie Wiosny Ludw. Wtedy te
zyskali w cesarstwie wikszy dostp do kultury, z moliwoci wyjazdw zagranic. Zaczli wic wyrnia si kulturalnie od ortodoksw w pastwach bakaskich, lecz ich Cerkiew na tym tracia, gdy wielu
z nich porzucao rodzime tradycje.
277
Unici a Stolica Apostolska

Po Benedykcie XIV pozostaa doktryna antylatynizujca, w praktyce jednak misjonarze europejscy na
Bliskim Wschodzie nie tylko prowadzili misje aciskie, ale Rzym w deniu do unifikacji zaciera nieraz
granice midzy ni a latynizacj unitw. W celu lepszego poznania wsplnego dziedzictwa wiary, a nie
dla latynizujcego dziaania, Pius VI posa (1787) do wszystkich unickich patriarchw na Wschodzie,
pod panowaniem tureckim, arabskie tumaczenie Katechizmu rzymskiego.
Latynizacja podsycaa wrogo prawosawnych do Kocioa katolickiego i do unitw, bo widzieli ich
oderwanych nie tylko od wadzy patriarchw ortodoksyjnych, ale te wykorzenionych z rodzimej kultury.
Lazarysta Arnauld Bossu, mianowany (1762) wikariuszem apostolskim w Aleppo dla katolikw obrzdku
aciskiego (Europejczykw i autochtonw) w Syrii, Palestynie i na Cyprze, otrzyma jednoczenie od
Stolicy Apostolskiej zwierzchnictwo nad klasztorem unickich zakonnic melchickich w Kesroanie. Posugiwanie si duchownymi aciskimi w dziaalnoci wrd unitw byo spowodowane dotkliwym brakiem
kleru unickiego. Jego przygotowaniem zajmoway si gwnie kolegia rzymskie, dlatego po wojnach napoleoskich Pius VII dba o ich odnow.
Szczegln trudno sprawiao rozwizywanie problemw jurysdykcyjnych, zoonych i rnorodnych w
poszczeglnych krajach. Biskupi uniccy bronili si przed ograniczaniem ich wadzy, a tymczasem rozwijajca si w pierwszej poowie XIX wieku centralizacja rzymska zmierzaa na Bliskim Wschodzie do
uniformizmu, poczonego z latynizacj. Delegat apostolski, lazarysta L. Gandolfi, cho by tylko przeoonym misji aciskiej, faktycznie rzdzi wczesnymi hierarchami unickich Kociow. W warunkach
ich wewntrznych konfliktw wydawao si to by uzasadnione, gdy jednak nastpny delegat apostolski,
biskup Losana, szed t sam drog, Kongregacja Rozkrzewiania Wiary musiaa mu przypomnie (1831)
instrukcj, ktra ograniczaa jego wadz wzgldem hierarchw unickich.
Jedno wiary midzy Stolic Apostolsk a Kocioami unickimi chciano zaznaczy w unifikacji niektrych form liturgicznych. Zaczto od kalendarza gregoriaskiego. Maronici przyjli go ju w 1606 roku,
ale inne Kocioy zachowyway kalendarz juliaski, wedug ktrego tradycyjnie obchodzono wita kocielne. Na skutek zachty delegatw apostolskich, patriarcha jakobicki Micha Darweh wprowadzi
(1836) kalendarz gregoriaski, a po nim to samo uczyni patriarcha chaldejski.
W centralistycznych tendencjach rzymskich przeszkod stanowi urzd patriarchy, ktry nie by honorowym tytuem, jak na Zachodzie: w Wenecji czy Lizbonie. Najtrudniejsz za spraw bya kwestia zatwierdzania wyboru patriarchy przez papiea, najwicej te wywoywaa konfliktw. Gdy patriarch melchickim wybrano Maksyma III Mazluma, w Rzymie zwlekano z nadaniem mu paliusza. Nie zwaajc na
to, wywici biskupa na wakujc stolic w swym patriarchacie. Przeciw temu protestowa delegat apostolski, w Rzymie za zdecydowano si (1835) nada mu paliusz, lecz wydano (1837) postanowienie, e
kady patriarcha unicki, na wzr metropolitw aciskich, musi czeka na zatwierdzenie wyboru i uzyskanie paliusza, zanim rozpocznie penienie swej wadzy.
Biskupstwa unickie w Europie podlegay wprost Stolicy Apostolskiej. Pius VI uzna prawa grekokatolikw w poudniowych Woszech i ustanowi (1784) dla nich drugie biskupstwo na Sycylii. Osobne biskupstwo powstao dla unitw obrzdku bizantyjskiego w Boni.
Rzym zabiega o wznowienie Kocioa unickiego w Etiopii. Pius VI wywici biskupa (1788) Etiopczyka Tobiasa Egziabehiera, ktry pracowa w ogromnie trudnych warunkach i przenis si (1797) do Kairu. Trzeba wic byo podj misyjn dziaalno w dogodniejszych warunkach, gdy ustao przeladowanie. Prowadzc j Justyn de Jacobis (zm. 1860, bogosawiony), zaoy w 1839 roku apostolski wikariat.
Unici na ziemiach polskich
Dzieje polskiego Kocioa unickiego (1758-1850) toczyy si w swoisty sposb wskutek gwatownie
zmieniajcych si warunkw politycznych, ktre byy inne przed pierwszym rozbiorem Polski i inne po
nim. Prawie caa diecezja poocka (po prawej stronie Dwiny) i dwa dekanaty z diecezji kijowskiej dostay si Rosji. Austria zaja diecezje lwowsk, przemysk oraz czci diecezji kamienieckiej, chemskiej, beskiej i uckiej. Diecezja metropolitalna kijowska, diecezje: wodzimierska, ucka, piska oraz
278
czci diecezji chemskiej i kamienieckiej pozostay w pastwie polskim przez dwadziecia lat, do drugiego rozbioru Polski, metropolia unicka istniaa w rozbiciu.
Zanim nastpiy rozbiory, starano si rozbudowa j organizacyjnie. Wojewoda ukraiski Franciszek Salezy Potocki wystawi w swoich posiadociach ponad 100 kociow i chcia ustanowi przy nich parafie. Odmwi tego metropolita Filip Felicjan Woodkowicz z powodu ich zbyt niskiego uposaenia. Kongregacja powierzya zbadanie sprawy gorliwemu biskupowi chemskiemu unickiemu Maksymilianowi
Ryo (by wyksztacony w Rzymie), ktry pidziesiciu parafiom udzieli kanonicznej erekcji.
Synod zapowiedziany przez metropolit Woodkowicza w 1765 roku pod przewodnictwem nuncjusza
warszawskiego Antonia Eugenia Viscontiego nie doszed do skutku, gdy krl Stanisaw Poniatowski
postawi warunek uzgodnienia z nim przedmiotu obrad, a potem uzyskania jego zgody na uchway. Gdy
Rzym suspendowa Woodkowicza za naduycie wadzy kocielnej, doszo do dugiego konfliktu.
Sytuacj Kocioa unickiego pogorszyy postanowienia sejmu z 1764 i 1768 roku. Uchwaa z 1764 roku
dotyczya synw popw (O popowiczach), postanawiajc, e kady syn, ktry po 15 roku ycia nie zgosi
si do stanu duchownego, stanie si poddanym pana. Druga ustawa przyja rok 1686 za obowizujcy do
okrelenia przynalenoci wyznaniowej. Na tej podstawie oddano prawosawnym biskupstwa unickie
lwowskie, przemyskie i uckie, gdy przyjy uni po 1686 roku. Postanowienie o popowiczach zniesiono
dopiero podczas Sejmu Czteroletniego, na ktrym te przyznano (1790) metropolicie unickiemu miejsce
w senacie, ale w zamian za roczn pensj przejto dobra stoowe biskupw unickich na fundusz dla wojska.
Po pierwszym rozbiorze Katarzyna II zagwarantowaa katolikom obu obrzdkw wolno kultu i zachowanie stanu posiadania, ale w tym samym roku (1772) zakazaa prawosawnym przechodzenia do
Kocioa katolickiego i zabronia ogaszania zarzdze Stolicy Apostolskiej bez placetum rzdowego.
Metropolita kijowski nie mg wykonywa swej wadzy w zabranej czci metropolii. Konflikt wybuch
o obsadzenie diecezji poockiej, a potem o udzielone przez caryc pozwolenie na przyjmowanie unitw
do prawosawia. Gdy parafia unicka wakowaa, parafianie mogli wyrazi yczenie przyjcia jej do Cerkwi prawosawnej. Po drugim rozbiorze narzucono zasad, e do tej Cerkwi nale wszystkie kocioy,
ktre byy fundowane jako prawosawne. Przygotowano te misjonarzy, ktrzy nawracali unitw na prawosawie, a arcybiskup unicki poocki Herakliusz Lisowski zosta nakoniony do ogoszenia (1795) Listu
pasterskiego, zabraniajcego stawiania unitom przeszkd w przechodzeniu na prawosawie. Gdy go wyda, by z woli carycy jedynym biskupem dla wszystkich parafii unickich w Rosji, gdy pozostae biskupstwa unickie wraz z unick metropoli kijowsk zostay przez ni zniesione.
Za bardziej liberalnych rzdw cara Pawa I (1796-1801) i Aleksandra I (1801-1828) nastpia reorganizacja Kocioa unickiego, dokonana za porednictwem byego nuncjusza warszawskiego Laurenza Litty, a zatwierdzona bull Maximius undique (1798). Utworzono dwie nowe diecezje unickie: brzesk i
uck. Byy one rozlege, dlatego postanowiono mianowa biskupw sufraganw, lecz unitw w tych
diecezjach pozostao ju mao wskutek represji Katarzyny II, jedynie w diecezji poockiej liczono ich na
p miliona z 445 cerkwiami parafialnymi i 25 klasztorami bazyliaskimi.
Jeden biskup unicki i z kadej diecezji jeden przedstawiciel duchowiestwa, na mocy dekretu Aleksandra
I, naleeli (od 1804) do Kolegium Duchownego Rzymskokatolickiego w Petersburgu, ktry nieco pniej
podzielono na departamenty: katolicki i unicki. Gdy w 1807 roku wczono do Krlestwa Polskiego
okrg biaostocki z zaboru pruskiego, Aleksander I ustanowi (1809) unick metropoli wilesk.
Zakon bazyliaski dozna rozbicia ju po pierwszym rozbiorze, gdy dano przysigi wiernoci. Kto jej
nie zoy, by wydalony z klasztoru i musia opuci kraj. Reaktywowanie praw zakonu za Pawa I i
Aleksandra I przywrcio tylko w czci aktywno religijn bazylianw. Okoo 1804 roku w caej Rosji
byo 100 klasztorw mskich i 12 eskich, z przecitn liczb 8 zakonnikw i 10 zakonnic w jednym
klasztorze.
Za cara Mikoaja I (1825-1855) sytuacja prawna unitw w pierwszych latach jego panowania nie ulega
wikszym zmianom. Byo ich wwczas (1827) ponad 1,5 miliona w 1469 parafiach, z okoo 2 tysicami
duchownych, 500 zakonnikami i 80 zakonnicami. Car powoa osobne Kolegium Duchowne dla grekokatolikw, lecz skasowa dwie diecezje: uck i brzesk, oraz zorganizowa konsystorze diecezjalne na
279
wzr prawosawnych. Po Powstaniu Listopadowym przystpiono do cakowitego zniesienia Kocioa

unickiego na ziemiach wcielonych do Rosji.
Gruzini i Ormianie
W Gruzji po przyjciu unii (1754) przez katolikosa Jessego, ju w roku nastpnym ksi Taimoras na
synodzie biskupw wymg zoenie go z urzdu i wygna wraz z misjonarzami katolickimi, kapucynami.
Misj kapucynw udao si odnowi, gdy tron obj (1761) Herakliusz. W Tbilisi otwarto ich placwk
(1767), lecz nie powrcono do unii, jedynie katolikos Antonius, najwybitniejszy z gruziskich hierarchw w XVIII wieku, zoy na ou mierci (1788) wyznanie swej jednoci z Kocioem rzymskim. Nie
miao to znaczenia dla Kocioa krajowego, gdy nowa sytuacja polityczna kraju przekrelaa jakiekolwiek szans na uni, a nawet na prowadzenie misji katolickich. Gruzja bowiem dostaa si (1783) pod
panowanie Rosji, a nastpnie car przyj tytu jej krla (1799). Misjonarzom katolickim zamknito dostp
do kraju, a katolikos Gruzji zosta wczony do patriarchatu moskiewskiego i otrzyma miejsce w witym Synodzie rosyjskim.
Patriarcha ormiaski utrzymywa uni, ale przebywa poza swoim krajem. By nim na pocztku omawianego okresu Micha Piotr III (zm. 1780), rezydujcy w Libanie jako patriarcha Maej Armenii i Cylicji.
Siedzib patriarchy by klasztor w Bzommar.
Nastpni patriarchowie trwali w unii. Za Piusa VI nowo wybrany Bazyli, dotychczasowy biskup z Amasei, zwrci si do niego o zatwierdzenie i paliusz. Moe z tej okazji przedstawi niechtne odnoszenie si
misjonarzy aciskich do jego Kocioa, gdy papie nakazywa im, by nie okazywali wzgardy obrzdkowi ormiaskiemu.
Mnisi ormiascy, mechitarzyci, utworzyli (1773) drug swoj kongregacj w Triecie, skd w okresie
wojen napoleoskich (1810) przenieli si do Wiednia, gdzie mieli drukarni i prowadzili szkoy, wysyajc ze swoich klasztorw misjonarzy na Wschd.
Turcja uznawaa Ormian unitw za podlegych prawosawnemu patriarsze w Istambule. Nie mogli wic
utrzymywa kontaktw ze swoim patriarch w Libanie. Z przyczyn politycznych doznali przeladowania
w 1827 roku. Wygnano ich ze stolicy, konfiskujc majtek i stosujc represje. Papie Leon XII nakaza
modlitwy w ich intencji i czyni starania o interwencj Austrii i Francji. Turcy pozwolili Ormianom na
powrt, a z wrogoci dla walczcych o niepodlego Grekw uznali ich kocieln niezaleno od greckiego patriarchy w Istambule. W tej sytuacji Pius VIII ustanowi (1830) dla nich osobnego arcybiskupaprymasa z rezydencj w Galacie i podda mu wszystkich Ormian unitw, ktrzy nie mogli by pod wadz patriarchy Cylicji i Maej Armenii. Arcybiskupem zosta dawny wychowanek rzymskiego kolegium,
Antoni Nuridian. Turcy wszake wyznaczyli na narodowego zwierzchnika, cywilnego patriarch
wszystkich Ormian w swoim pastwie duchownego Grzegorza Enkserdiana. Dopiero po kilku latach
(1845) arcybiskupowi Antoniemu Hassunowi udao si poczy w swych rkach obie wadze i doprowadzi do rozwoju Kocioa ormiaskiego pod tureckim panowaniem. Za zgod Stolicy Apostolskiej utworzy on (1850) sze nowych biskupstw, a pniej (1866) poczy swj urzd arcybiskupa z urzdem
patriarchy Cylicji i Maej Armenii.
Jakobici i Chaldejczycy
Koci jakobicki (syryjski) unicki nie mia wielu wyznawcw, okoo 30 tysicy w 1840 roku. W unii
trwa od biskupa z Aleppo, Ignacego Michaa Giarvego, (Garweh), ktry poczy si z Kocioem katolickim, gdy zosta nastpc zdecydowanego przeciwnika unii, monofizyckiego patriarchy antiocheskiego, Grzegorza III. Giarve pozyska dla swej kandydatury czterech innych biskupw i cay kler miasta
Mardin. Przez nich wybrany (1781) na patriarch, poparty te przez chaldejskiego patriarch z Diarbekiru, Jzefa IV, przez ormiaskiego arcybiskupa z Mardinu, Piotra Eleazara oraz przez misjonarzy z Mezopotamii, Aleppo i Istambuu, zosta zatwierdzony przez Piusa VI (1783). Nie otrzyma jednak od sutana
uznania swego wyboru, nie zdoa wic utrzyma si na stolicy patriarszej, na ktr schizmatycy wybrali
swego kandydata, Mateusza z Mossulu. Chcc unikn mierci, na ktr zosta przez Turkw skazany,
Giarve uda si do Libanu i znalaz schronienie w klasztorze Sajide el-Szarfeh. Po nim patriarchowie
280
uwikali si w konflikty wewntrzkocielne, a po rezygnacji Ignacego Symona Huidiego (1818) wybrany

Botros (Piotr) Giarve otrzyma zatwierdzenie papiea Leona XII dopiero w 1828 roku. Udao mu si
wszake pozyska uznanie sutana, ktry zatwierdzi te jego niezaleno od schizmatyckiego patriarchy
jakobickiego. Mg wic przenie sw rezydencj do Aleppo. Do unii przystpio wwczas piciu jakobickich biskupw, co wywoao przeladowanie unitw przez schizmatyckich jakobitw i tureckich
urzdnikw. Ustao ono ze mierci (1847) jakobickiego patriarchy Eliasza.
Patriarcha nestorian w Persji i Kurdystanie Symeon VI zoy katolickie wyznanie wiary (1771) i uzna
prymat papieski. Byo to odnowienie unii, ktr porzucono przed stu laty. Przystpili do niej obecnie nestorianie w Mezopotamii. W unii trwa patriarcha Jzef VI z Diarbekiru i jego nastpcy, ktrzy nosili to
samo imi. Ze mierci Jzefa VI (1828) usta ten szereg patriarchw, a godno patriarchy uzyska Mar
Hanna, ktry przenis (1841) sw stolic do Bagdadu. Nie byo wszake penej zgodnoci midzy patriarch i jego biskupami, papie wic dwukrotnie zleci wikariuszowi apostolskiemu z Aleppo wizytacj
patriarchatu. Poczyli si wwczas unici z Diarbekiru i Mossulu w jeden unicki patriarchat Babylonu.
W Persji chrzecijanie nestoriascy nie mieli adnej moliwoci przyczenia si do Kocioa unickiego.
Istnia te (od 1770) zakaz katolickiej dziaalnoci misyjnej.
Maronici i melchici w Libanie
Liban mia w tym okresie szczeglnie burzliwe dzieje. Po Daher Omarze, ktry chtnie otacza si melchitami i urzdza wyprawy a po Bejrut, rzdzi krajem Boniak z pochodzenia, Ahmed al-Jazzar. Opanowa on Damaszek, a Napoleonowi stawia (1799) skuteczny opr. Polityczne warunki Libanu powodoway siln migracj ludnoci. Koci maronicki cierpia nie tylko z tego powodu, nkay go nadto
wewntrzne problemy. Z poprzedniego okresu pozosta konflikt wywoany ekscesami wizjonerki, zakonnicy Hindijah. Gdy po jej stronie opowiedzia si patriarcha Jusuf Stefan (17661792), papie pozbawi
go czasowo jurysdykcji i rozwizano (1784) zgromadzenie Najwitszego Serca.
Korzystnym wydarzeniem dla Kocioa libaskiego byo zaoenie (1789) seminarium duchownego w
Ajn Waraqah (Ain Warka), ktre przejo zadania Kolegium Maronickiego w Rzymie, zlikwidowanego
w okresie republikaskim.
W grach Libanu powstaway klasztory, a nawet utworzono dwa nowe zgromadzenia oparte na regule
w. Antoniego. Monastycyzm maronicki, po nieudanej prbie wprowadzenia naboestw aciskich
przez zgromadzenie Najwitszego Serca, zachowa swoj specyfik wschodni. Obok klasztorw i kociow parafialnych zakadano szkoy.
Na pocztku XIX wieku wystpi kryzys doktrynalny, gdy patriarcha Jzef Tyan przeciwstawi si nauce
unickiego biskupa melchickiego z Aleppo, Germanosa Adama. Wyznaczona przez Piusa VII komisja
badaa teologiczne pogldy Germanosa. Na podstawie wydanych orzecze, Tyan zabroni czytania jego
prac, szczeglnie rozprawy Wykad prawdziwej doktryny. Wrogo emira Beszira do patriarchy spowodowaa jego rezygnacj (1808).
Nowy patriarcha Jan el-Helou (1809-1823), wsplnie z delegatem apostolskim, lazaryst L. Gandolfim,
odby synod w Lowaizeh (1818), ktrego zadaniem bya reforma Kocioa maronickiego. Jej realizacj
zaj si nastpny patriarcha Jzef Hobeich (1823-1845), zobowizujc biskupw do przestrzegania rezydencji i tworzc kolegia, ktre ksztaciy duchownych i wieckich (nauczycieli i pisarzy). W czasie
zmieniajcych si warunkach politycznych, Hobeich trzyma si Francji, uzyskujc stamtd pomoc.
Dziaalno Kocioa maronickiego doznaa wstrzsu pod koniec jego ycia, gdy wybuch bunt chopw
libaskich.
Dzieje Kocioa melchickiego unickiego przebiegay jeszcze mniej spokojnie ni maronickiego.
Wewntrzny konflikt powsta, gdy bez zgody Stolicy Apostolskiej patriarcha Cyryl zoy rezygnacj i
przeprowadzi wybr swego siostrzeca Jauhara, ktremu sprzeciwia si cz biskupw. Klemens
XIII nie uzna wyboru (1760) i w oparciu o prawo dewolucji zamianowa patriarch Maksyma Hakima,
ktry by arcybiskupem w Hierapolis. Wybrany po nim (1761) kanonicznie patriarcha Teodozy V (metropolita z Bejrutu, Atanazy Dahab) otrzyma papieskie uznanie.
281
Pius VI kilkakrotnie zatwierdza wybr nowych patriarchw melchickich, gdy krtko zasiadali na swej
stolicy. Za patriarchy Agabiusa Mattara (1797-1812) dziaa w Hierapolis arcybiskup Germanos Adam
(zm. 1809), ktry wczeniej (od 1777) by biskupem w Aleppo. Wychowany w Kolegium Kongregacji
Rozkrzewiania Wiary, zbuntowa si pniej z powodu przegranego w Rzymie procesu. Z pobytu we
Woszech zna biskupa Scipiona Ricciego z Pistoi i przej jego jansenistyczne i jzefiskie pogldy.
Miay one wpyw na uchway synodu, ktry odby (1806) w Karkase, publikujc je bez aprobaty Stolicy
Apostolskiej.
Za Piusa VII Koci unicki melchitw doznawa przeladowania od ortodoksw z Istambuu. Papie
udzieli mu wsparcia, proszc Austri i Francj o interwencj. Synod melchicki w 1812 roku postanowi
utworzy jedno wsplne seminarium duchowne. Na synodzie za w Ain Traz (1849), za patriarchy Maksyma Maziuma, przyjto 25 kanonw, ktre miay ujednolici ycie kocielne melchitw.
Koci koptyjski unicki, istniejcy od 1739 roku, mia (1843) w Egipcie ponad 2600 wyznawcw na
okoo 100 tysicy innych chrzecijan. Misja franciszkaska zyskiwaa nawrconych do Kocioa aciskiego, utworzy wic (1781) Pius VI w Kairze wikariat apostolski dla acinnikw, ktry mia wspdziaa z unitami.
Unici i misje na Bliskim Wschodzie
Specyfik Bliskiego Wschodu byo istnienie obok siebie mahometan i chrzecijan, wrd ktrych znaczniejszy ni gdzie indziej procent stanowili acinnicy i unici. Papiee, nastpcy Benedykta XIV, odnowili
jego postanowienie, e w tych dwch grupach katolickich nie wolno przechodzi z jednego obrzdku na
drugi.
Wrd katolikw acinnikw na Bliskim Wschodzie uprawiali duszpasterstwo zakonnicy, prowadzc
jednoczenie misje wrd schizmatykw. Aktywni w szczeglniejszy sposb byli jezuici, o ktrych wiadomo, e doprowadzili do rozkwitu misj w Aleppo. Zniesienie ich zakonu byo w wielu orodkach zahamowaniem dziaalnoci misyjnej.
Na miejsce jezuitw, po kasacie zakonu, przybyli (1782) lazaryci, lecz nie otrzymujc pomocy z Francji,
z trudem mogli prowadzi swoje misyjne placwki, zwaszcza na wyspach Morza Egejskiego.
Pooenie misjonarzy aciskich pogorszyo si w czasach Piusa VI na skutek rewolucyjnych wydarze w
Europie i narastajcej niechci do zakonw. W Turcji upady misje kapucynw. W Kanea zostao zniszczone ich hospicjum, a koci przeznaczono na cele wieckie. Z Aten take ich wypdzono i musieli
opuci inne placwki. Rewolucja pozbawia ich 6000 frankw rocznego wsparcia, ktre otrzymywali z
Francji od czasw Ludwika XIII.
Po zamcie rewolucyjnym Francja na nowo zainteresowaa si misjami na Bliskim Wschodzie. Napoleon
widzia w tym interes polityczny, zwaszcza e jego ambasador w stolicy Turcji podkrela w raportach
dyplomatycznych, jak wielkie znaczenie maj one w umacnianiu wpyww francuskich. Reaktywowano
wic we Francji (1804) Misje Zagraniczne, a Napoleon przez swego ambasadora w Istambule stara si
wzi pod opiek hospicja i sanktuaria chrzecijaskie w Ziemi witej.
Po wznowieniu w Kociele powszechnym zakonu jezuitw skierowano (1816) z Bliskiego Wschodu petycj do Piusa VII, by podjli tam na nowo placwki misyjne. Stao si to jednak za Grzegorza XVI, gdy
doszo (1831) do umowy patriarchy melchickiego Maksyma Mazluma z generaem jezuitw Janem Roothaanem. Gwnym zadaniem jezuitw miao by kierowanie seminarium duchownym melchickim w
Ain Traz. Wicej wszake wspdziaali z maronitami, zwaszcza gdy dziki poparciu emira osiedli w
jego rezydencji w Bikfaya, nastpnie w Moallakah. W 1839 roku otworzyli dom w nowej stolicy Libanu,
w Bejrucie. Swoimi misjami starali si obj Druzw, wrd ktrych dziaali te misjonarze protestanccy.
Staraniem jezuitw powstaway w Libanie klasztory eskie, ktrym zapewniali swe kierownictwo duchowe.
Misjami nieprzerwanie zajmowali si kapucyni, majc szczeglne poparcie Francji i jej ambasadora La
Tour Maubourga. Francuscy lazaryci zostali zaktywizowani w dziaalnoci misyjnej, gdy Kongregacja
Rozkrzewiania Wiary mianowaa ich generaa L. Gandolfiego wikariuszem apostolskim w Aleppo.
282
W okresie narzuconej przez pastwa europejskie dominacji politycznej na Bliskim Wschodzie i rozwijajcego si handlu europejskiego z jego krajami wzroso zainteresowanie misjami katolickimi, szczeglnie
w trzech wielkich orodkach: Aleksandrii, Bejrucie i Jerozolimie.
Placwkom misyjnym przyznawano nie tylko znaczenie religijne, ale take kulturalne i spoeczne. Szpitale dla Europejczykw powierzano siostrom miosierdzia.
Z racji wzrastajcego znaczenia midzynarodowego Jerozolimy i napywu do niej Europejczykw,
przywizywano wielk wag do franciszkaskiej kustodii Ziemi witej, ktra zajmowaa si apostolatem
oraz podja akcj latynizacji. Powsta wtedy zamiar ustanowienia w Jerozolimie rezydencjalnego patriarchatu aciskiego, tym bardziej e utworzono tam anglopruskie biskupstwo. Projekt by ju gotowy w
1842 roku za Grzegorza XVI, ale zrealizowa go Pius IX listem apostolskim Nulla celebrior
(23.07.1847). Zamiast tytularnego jak dotychczas patriarchy jerozolimskiego zosta patriarch rezydencjalnym Giuseppe Valerga, ktry jako misjonarz pracowa w Kurdystanie przez wiele lat.
Upadek i odnowienie misji
Pierwsi papiee tego okresu w maym stopniu zajmowali si misjami. Klemens XIII wyda wprawdzie
brewe (1766) dla jezuitw pozwalajce angaowa wieckich do pracy apostolskiej, ale nie przynioso
ono skutku z powodu kasacji zakonu. Znaczenie trwalsze miao papieskie zatwierdzenie, udzielone franciszkaskiemu kolegium misyjnemu w Ocopa, kolegium w. Efrema w Rzymie, kolegium w Pachuca
(Meksyk), a take misyjnemu kolegium trynitarzy i chiskiemu kolegium w Neapolu.
Niezalenie od papiey nad dzieem krzewienia wiary katolickiej zaciyy (1758-1815) trzy wielkie wydarzenia: zniesienie zakonu jezuitw, Wielka Rewolucja Francuska i wojny napoleoskie oraz zajcie
Rzymu i wygnanie papiea, lecz ju wczeniej pastwa dotychczas zasuone dla misji (Hiszpania, Portugalia, Francja) mniej si nimi zajmoway, co wicej, one spowodoway zniesienie zakonu jezuitw.
Na misjach pracowao (1760) nie mniej ni 3276 jezuitw. O ich znaczeniu w niektrych krajach, jak
Paragwaj i Kanada, wiadcz relacje podrnika Duflota de Mofras z 1842 roku i geografa Wappaeusa z
1865, ktrzy znaleli wspomnienia o jezuickich misjach jako zotym okresie tamtejszego Kocioa.
Klemens XIV, wydajc brewe kasacyjne, zastrzeg sobie decyzj co do jezuickich placwek misyjnych.
Na jego polecenie Kongregacja Rozkrzewiania Wiary upowania biskupw na terenach misyjnych do
zatrudnienia jezuitw jako kapanw diecezjalnych, o ile podporzdkuj si woli papiea. Ratowao to
liczb misjonarzy, natomiast nie zapewniao przybywania nowych, ktrych dostarcza zakon, ani wsparcia materialnego, udzielanego dotd przez niego.
Francja na miejsce jezuitw staraa si wprowadzi (1782) lazarystw, zapewniajc im do wybuchu rewolucji swoje poparcie. Natomiast po jej wybuchu, ju 12 lipca 1789 roku zosta spldrowany dom macierzysty zgromadzenia ksiy lazarystw, skd wysyano ich na misje, a Konstytuanta podja uchwa o
zniesieniu zakonw. Z powodu odmowy przysigi na konstytucj cywiln kleru zamknito Seminarium
Paryskie dla misji zewntrznych. Przestali wic napywa z Francji misjonarze i pomoc materialna. Niewiele skorzystano, prbujc pozyska dla pracy misyjnej ksiy, ktrzy opucili Francj. Brakowao im
przygotowania i chci.
Zajcie Rzymu przez Francuzw oddao w rce rewolucjonistw instytucje, ktre pracoway dla misji.
Dekret republikaskich wadz rzymskich (15.03.1798) znosi Kongregacj Rozkrzewiania Wiary jako
zupenie bezuyteczn instytucj. Jej bogata biblioteka zostaa spldrowana, wychowankw kolegium
rozpuszczono do domw lub zamknito w zamku Anioa. Kongregacja przy kocu 1800 roku podja na
nowo sw dziaalno.
W latach restauracji (1815-1830) europejskiego porzdku politycznego i spoecznego misje nie przestay
budzi zainteresowania papiey, Piusa VII i Leona XII, ale ze stagnacji wychodziy powoli. Uwaa si
nawet, e okoo 1820 roku miay najniszy stopie rozwoju. Stale jeszcze najtrudniejszym problemem by
minimalny dopyw misjonarzy z Europy i niszczenie placwek misyjnych lub ich dyskryminowanie przez
Anglikw i Holendrw w krajach, z ktrych wypchnli Portugalczykw, zamieniajc je na wasne kolonie. Oblicza si, e w tym okresie byo nieco ponad 500 misjonarzy w podlegajcych Kongregacji Roz-
283
krzewiania Wiary krajach, a do nich zaliczano wwczas take ca Ameryk Pnocn i protestanckie
kraje Europy.
Wznowiona Kongregacja Rozkrzewiania Wiary moga dopiero w 1809 roku na nowo otworzy swoje
kolegium ksztacce misjonarzy. Jego rozwj zaznacza si od 1817 roku, gdy wyranie zwikszya si
liczba kolegiastw, a jeszcze bardziej za rektoratu (1829-1836) Karla Reisacha, pniejszego biskupa w
Eichsttcie. Po nim kierownictwo kolegium objli jezuici, osigajc znaczc liczb 90 kolegiastw.
Do uzupenienia kadr misjonarzy przyczynio si wznowienie zakonu jezuickiego, podobnie jak otwarcie
na nowo (1815) Seminarium Misyjnego w Paryu, zniesionego przez rewolucj. Do dziaalnoci apostolskiej i dobroczynnej na misjach wczyo si zgromadzenie sistr od w. Jzefa z Cluny, tworzc swe
domy na wyspie Reunion, w Gujanie i Senegalu. Modlitewn i materialn pomoc dla misji starao si
zapewni Dzieo Rozkrzewiania Wiary, zaoone przez Paulin Jaricot w Lyonie, a zatwierdzone
(15.03.1823) przez Piusa VII. Przy kocu pontyfikatu Grzegorza XVI dziaao ono w dwudziestu krajach,
wydajc w dziewiciu jzykach swe roczniki (Annales de la Propagation de la Foi). Pod niewtpliwym
wpywem tej francuskiej inicjatywy powstaway towarzystwa misyjne w innych krajach, jak w Bawarii
Ludwigsverein.
O Leonie XII mwiono, e zawsze mia czas dla misjonarzy, chtnie sucha ich opowiada o krajach
misyjnych i nigdy nie aowa grosza na misje. W jego dziaaniu wszake nie byo adnych wikszych
inicjatyw misyjnych, poza obsadzaniem wikariatw apostolskich. Wzrastao za zagroenie dla misji katolickich przez pojawienie si na ich terenach coraz liczniejszych misjonarzy innych wyzna chrzecijaskich. Grzegorz XVI podj skuteczne dziaania na rzecz misji. By nimi zainteresowany z racji swego
nastawienia na wewntrzny rozwj Kocioa i wskutek kilkuletniej pracy na stanowisku prefekta Kongregacji Rozkrzewiania Wiary. Stara si w Kociele powszechnym rozwija zainteresowanie misjami i pobudza tworzenie dzie je wspierajcych, przy czym sam by ich hojnym mecenasem. Na jego yczenie
wiele zgromadze zakonnych dodao prac na misjach do swoich pierwotnych celw. Gdy biskup francuski Charles Auguste Forbin-Janson zaoy (1843) Dzieo witego Dziecictwa dla opieki nad opuszczonymi dziemi w krajach pogaskich, dziki jego poparciu zdobyo szybko popularno. Papie osobicie czuwa nad rozwojem kolegiw misyjnych w Rzymie. Udzieli zatwierdzenia (1841) misyjnemu
zgromadzeniu misjonarzy od Przenajwitszej Krwi (Missionarii del Preziosissimo Sangue), zaoonemu
(1815) przez Kaspra del Bufalo (zm. 1837, bogosawiony) w celu prowadzenia misji wewntrznych i
zewntrznych.
Wszystkie zarzdzenia papiea i Kongregacji Rozkrzewiania Wiary w sprawach misji zaczto wydawa
(od 1839) w osobnym Bullarium de propaganda fide.
Papie nie cofn si przed trudnymi decyzjami w sprawie zapewnienia terytoriom misyjnym odpowiedniej organizacji kocielnej. Oddziela bowiem dzieo misyjne od europejskich powiza pastwowych, a
szuka kontaktw z miejscowymi wadzami w krajach misyjnych, zwaszcza w Indiach, co zapocztkowao proces tworzenia Kociow lokalnych.
W Licie apostolskim In supremo (3.12.1839) potpia nierwno ras i pynce z tego ze traktowanie
Murzynw. W instrukcji za Neminem profecto (23.11.1845), wydanej dla wszystkich przeoonych misji, zawar trzy wane dla rozwoju Kocioa wskazania: nie miesza si do spraw wieckich, zwaszcza
politycznych, wprowadza sta organizacj kocieln (biskupstwa), ksztaci kler tubylczy i powierza
mu kierownicze stanowiska, nie wyczajc biskupstw, lecz zaczynajc od funkcji wikariuszy generalnych.
Misje w Afryce
Druga poowa XVIII wieku, to okres najwikszego kryzysu misji w Afryce We wadaniu Europejczykw
byy tylko niektre zachodnie wybrzea: Senegal, Sierra Leone, Angola, Kapsztad, a na zachodnim wybrzeu Mozambik. Wybrzea Morza rdziemnego znajdoway si pod panowaniem tureckim. Wntrze
Afryki byo jeszcze dugo nieznane. Dopiero w poowie XIX wieku zaczy stacje misyjne przesuwa si
w gb kontynentu wzdu rzeki Kongo oraz od Dar-es-Salaam do jeziora Wiktoria i wok niego.
284
Pokj paryski (1763) Anglikom przyzna Senegal, a Francji pozostawi tylko niewielk faktori nadbrzen Goree i drug w Saint-Louis. Zorganizowa tam misje usiowa kapan francuski Demanet, ale
zy stan zdrowia zmusi go do powrotu do Francji. Misjonarze z Seminarium Paryskiego take nie podoali klimatowi. Dwaj za w Sokotori zostali zamordowani przez Arabw.
W nowych warunkach politycznych po zakoczeniu wojen napoleoskich Stolica Apostolska wznowia w
Senegalu prefektur apostolsk, ktr obj P. Giudicelli. Zyska on pomoc w siostrach od witego Jzefa z Cluny (od 1819), ktrych zaoycielka Anne-Marie Javouhey osobicie odbya podr (1822-1824)
do Senegalu, Gambii i Sierra Leone. Wracajc do swego kraju, przywioza trzech modych Senegalczykw, ktrzy zdobyli nauk we Francji i przyjli (1840) wicenia kapaskie, dajc pocztek tubylczemu
klerowi senegalskiemu.
W Angoli, ktra obok Gwinei bya najwikszym orodkiem handlu niewolnikami, istniay niewielkie
stacje misyjne w stolicy Luandzie i wok niej. Do prowadzcych je jezuitw i kapucynw doszli (1766)
misjonarze paryscy, ale o rozwoju misji mona mwi dopiero w latach siedemdziesitych XIX stulecia.
Kongo stao si w pierwszej poowie XIX wieku terenem rywalizacji pastw europejskich, ale o misje nie
dbano.
Gwinea na swoich wybrzeach bya terenem penetracji kolonistw hiszpaskich, portugalskich i francuskich. Od 1849 roku kolonizowana przez Francj, zdobya wwczas dogodne warunki do rozwoju misji.
Kapsztad zosta opanowany w 1806 roku przez Anglikw, ktrzy wpucili do niego trzech misjonarzy
pochodzenia holenderskiego. Dopiero w 1837 roku Stolica Apostolska ustanowia wikariat apostolski dla
Przyldka Dobrej Nadziei.
Mozambik, kolonia portugalska, po kasacji jezuitw mia tylko kilku misjonarzy dominikanw, o ktrych wiadomo, e w 1822 roku obsugiwali 6 kociow w caym kraju.
Na Madagaskarze dugo nie udao si wznowi misji, ktre ulegy zniszczeniu, gdy upado (1674) panowanie francuskie. Za wadcy Radama I (1810-1828) wpywy angielskie utoroway drog misjom anglikaskim. Za jego nastpcy doszo jednak do przeladowania wszystkich chrzecijan, ponis wwczas
mier mczesk wikariusz apostolski Soulage z wyspy Doubob. Stolica Apostolska utworzya dopiero
w 1844 roku prefektur apostolsk i powierzya j jezuitom.
W Afryce pnocnej, wrd chrzecijan pod panowaniem islamu pracowali lazaryci. Wedug wiadectwa ich generaa (1771) czynili szczeglnie wiele, by uly niedoli chrzecijaskich niewolnikw. Gdy
apostolskim wikariuszem w Algierze zosta lazarysta Franois Viguier, papie podda jego jurysdykcji
take Tunezj.
Hiszpanie kilkakrotnie usiowali (od 1775 r.) zdoby Algier. Wedug relacji z 1785 r. pracowali tam trzej
lazaryci kapani i dwaj bracia zakonni oraz hiszpascy trynitarze. Chrzecijaskich niewolnikw liczono
w miecie okoo 1800. Misje lazarystw wraz ze szpitalem upady, gdy francuskie wadze rewolucyjne
nie day im wsparcia mimo memoriau generalnego konsula Vallierea do ministerium krajw zamorskich.
Algier na pocztku XIX wieku, za panowania tureckiego, przy duej samodzielnoci miejscowego beja,
nie stwarza korzystnych warunkw dla misji. Poprawiy si one nieco, gdy kraj opanowali (1830) Francuzi. Utworzono wic ju w 1838 roku biskupstwo, ale trudnoci w misyjnej pracy byy stale tak due, e
pierwszy biskup Antoine A. Dupuch zoy (1845) rezygnacj. Dopiero drugiemu biskupowi, Louisowi
A. Pavyemu (1846-1866) udao si przezwyciy trudnoci i rozwin prac misyjn do tego stopnia,
e zosta metropolit.
W Tunisie dochodzio do sporw midzy misjonarzami a hiszpaskimi urzdnikami. By ich unikn,
Pius VI podda wszystkich Hiszpanw w miecie naczelnemu kapelanowi wojsk hiszpaskich. Gdy tamtejszy bej po 1815 roku przyj protekcj Francji, misje zaczy si rozwija. W stolicy kraju mieli Francuzi wasny koci. Liczba katolikw wzrosa w niej do 6 tysicy w 1837 roku, a dwa tysice yo w
innych miastach. Misjonarzom zwrcono dawny szpital trynitarzy. Odnowiono te dawne stacje misyjne
lub zakadano nowe. Grzegorz XVI usamodzielni misje w Tunisie, tworzc (1843) wikariat apostolski i
powierzajc go biskupowi tytularnemu Fidelisowi Sutterowi.
285
W Trypolisie istniay dugo tylko dwie stacje misyjne, jedna reformatw, druga kapucynw. Naleay do
wikariatu apostolskiego w Algierze. W Maroku podjto misje dopiero w drugiej poowie XIX wieku.
Misje na Dalekim Wschodzie
W Indonezji, ktrej sytuacja polityczna stale si zmieniaa, od panowania Holendrw przez Francuzw
do Anglikw i ponownie Holendrw, kalwini wprowadzili misje. Katoliccy misjonarze mogli przyby i
utworzy w Batawii sta stacj misyjn, gdy Ludwik Bonaparte ogosi w Holandii (1807) wolno religijn. Rzd holenderski pozwala potem na pobyt tylko 6 misjonarzy, lecz Grzegorz XVI ustanowi
(1831) tam prefektur apostolsk, a nieco pniej (1842) wikariat apostolski.
W dobrze rozwijajcym si Kociele na Filipinach jezuici prowadzili 16 kolegiw, majc 160 zakonnikw. Z chwil kasaty zakonu 148 jezuitw zaprzestao dziaalnoci. Kolegium w. Jzefa w Manili postanowi arcybiskup zamieni na seminarium diecezjalne, ale planu nie zrealizowa jeszcze w 1799 roku.
Misjonarzami byli odtd przede wszystkim franciszkanie. Nie mieli jednak napywu tubylcw do swoich
szeregw z powodu surowego sposobu ycia. U Klemensa XIII zyskali dekret, by czonkowie ich prowincji zakonnej bez specjalnego pozwolenia nie przenosili si gdzie indziej. Zajmowali si oni nie tylko
prac duszpastersk, ale tworzyli take kultur, nie wyczajc materialnej, jak budowa drg i mostw,
kanaw i systemw nawadniania.
W krajach Pwyspu Indochiskiego rozwj misji nie by jednolity, cho dominoway tam wpywy francuskie.
W Malakce (malaj. Melaka) panowanie holenderskie, a potem angielskie nie pozwalao na prowadzenie
misji katolickich. Dawniejszy jej biskup przebywa na wyspie Timor, ale Grzegorz XVI znis jego stolic i utworzy (1838) wikariat apostolski Syjamu, a w poudniowo-zachodniej czci Pwyspu Malajskiego ustanowi (1841) wikariat apostolski Malazji, obejmujc nim ssiednie wyspy.
W Syjamie (Tajlandia), po zdobyciu go przez Birmaczykw (1767), zniszczono stacje misyjne i wymordowano chrzecijan. Dziaalno misyjn na nowo podjli na pocztku XIX wieku misjonarze paryscy. W 1834 roku byo tam 11 misjonarzy, w tym siedmiu tubylcw, oraz ponad 6,5 tysica katolikw. W
1841 roku podzielono kraj na dwa wikariaty apostolskie. Krtkie przeladowanie (1849-1851) spowodowao wygnanie misjonarzy, przywoanych po objciu wadzy przez nowego krla.
Kamboda, cho bya nieraz azylem dla przeladowanych chrzecijan z Annamu, nie miaa dugo misjonarzy, ale oficjalnie naleaa do wikariatu apostolskiego Kochinchiny. Tworzeniem w niej misji zaj si
biskup Mich z poudniowej Kochinchiny i uzyska ustanowienie (1850) wikariatu apostolskiego.
W Kochinchinie (Wietnamie) franciszkascy misjonarze wykorzystali swe umiejtnoci wieckie,
zwaszcza lekarskie, do zyskania protekcji wadcy. Jeden z nich, Didakus z Jumilla (zm. 1781), mia
przez to due wpywy na dworze krlewskim i wyjedna edykt udzielajcy chrzecijanom wolnoci i pozwalajcy na goszenie Ewangelii. W 1785 roku wznowiono wszake przeladowanie, ktre ustao na
pewien czas ze zmian wadcy. Chrzecijan byo wwczas okoo 400 tysicy z 4 biskupami, 25 kapanami europejskiego pochodzenia i 180 kapanami tubylcami, z 1500 siostrami zakonnymi i 1000 katechetw. Najkrwawsze przeladowanie (1832-1840) spowodowao utrat wszystkich biskupw i prawie
wszystkich kapanw, umierconych lub wygnanych. Francja interweniowaa w 1847 roku i zacza stosowa represje, zajmujc stopniowo poszczeglne prowincje, co wrogo nastawio ludno do chrzecijan.
W Tongkingu (pnocny Annam) praca misyjna bya utrudniona sporami kompetencyjnymi midzy rnymi zakonami. Chcc tego unikn, postanowiono wybiera tzw. konserwatora jako koordynatora dziaa. Zosta nim jezuita Campos, ktry ekskomunikowa prowikariusza apostolskiego, augustianma Adriana od w. Tekli. Kongregacja Rozkrzewiania Wiary uniewania jego decyzj i zastrzega sobie mianowanie konserwatora.
Wojna domowa w Tongkingu spowodowaa przeladowanie chrzecijan 1765-1774. Po zniesieniu zakonu
jezuitw ich placwki misyjne objli dominikanie i w 1786 roku podzielili si prac z misjonarzami paryskimi. Nowe przeladowanie wybucho w 1798 roku i trwao z niewielkimi przerwami do drugiej poowy
XIX wieku, w rnym stopniu w poszczeglnych czciach kraju. Po jego wybuchu misjonarze domini-
286
kascy (jeden Hiszpan i jeden autochton) zostali straceni, na gowy innych, ukrywajcych si, naoono
wysokie ceny. W 1836 roku czyo si to z zamkniciem dla Europejczykw wszystkich portw.
Tybet dla misji by niedostpny przez cae stulecie, po wypdzeniu misjonarzy w 1742 roku. Dwaj lazaryci przybyli dopiero w 1845 roku, yczliwie przyjci w stolicy kraju przez regenta. Skonio to Grzegorza XVI do utworzenia (1846) wikariatu apostolskiego, ale Chiczycy nakazali wydalenie obu misjonarzy, a prby przybycia misjonarzy z ssiednich krajw si nie uday.
W Nepalu dziaali kapucyni, wypdzeni (1742) z Indii. Ich misja nie trwaa dugo, gdy z tego kraju take zostali wypdzeni (1771), nie podejmujc ju stara o wznowienie swej dziaalnoci.
Stagnacja misji w Azji trwaa jeszcze za Leona XII. Nieliczni misjonarze katoliccy nie rwnowayli konkurencji innych denominacji chrzecijaskich, ktre przybyway na tereny dotd objte wycznie misjami katolickimi.
Japonia bya zamknita na misje do poowy XIX wieku. Jezuici sdzili, e misja chiska bdzie stanowi
pomost do japoskiej, ale prba wysania misjonarzy z wyspy Ryukyu si nie powioda. Amerykaski
admira Matthew Perry wymg (1854) otwarcie Japonii dla Europejczykw, wtedy dopiero mogli wej
do niej misjonarze.
Korea i Chiny
Korea, najbliszy ssiad Japonii, otworzya si za Piusa VI po raz pierwszy dla misji katolickich. Pisarz
Ri-tek-tso zapozna si przypadkowo z ksigami chrzecijaskimi. Przyj chrzest z rk swego przyjaciela, ktry peni poselstwo do Pekinu i zosta tam chrzecijaninem. Gdy wic w 1794 roku przyby do Korei pierwszy misjonarz kapan, znalaz ju prawie 4 tysice chrzecijan. Wkrtce jednak zaczto ich przeladowa, lecz krtko, gdy krl uspokoi si na wiadomo, e chrzecijanie istniej te w Pekinie. Nie
pozwalano jednak przez dugi czas przybywa misjonarzom, tak e dopiero w 1837 roku wpuszczono
znowu misjonarzy, a rok pniej biskupa Josepha Imberta, ktry jednak zgin wkrtce podczas przeladowania.
Chiny miay (1768) na placwkach misyjnych 40 jezuitw, 8 franciszkanw (w tym jednego Chiczyka)
i jednego karmelit. Liczba chrzecijan wzrosa wkrtce z okoo 3 tysicy do 25 tysicy. Misjonarze jednak mogli dziaa jedynie w przebraniu. Prosili wic Seminarium Paryskie, by nowych misjonarzy przysyao o wzrocie i wygldzie podobnym do Chiczykw. Udao im si powikszy nieco liczb kleru
rodzimego chiskiego, ktry jednak zgasza zastrzeenia, e Europejczycy nie uwaaj ich za rwnych
sobie.
Wedug relacji (1775) biskupa z Nankingu Gottfrieda von Laimbeckhoven (Wiedeczyka z pochodzenia),
ktry by jednoczenie administratorem diecezji pekiskiej, od 14 lat nie otrzymywano ustalonych subsydiw, nalenych od krla hiszpaskiego i portugalskiego. Jego kler tworzyo wwczas tylko 6 misjonarzy, w tym dwch chorych. Biskup sam posunity w latach (69) musia zajmowa si prac misyjn
wrd 20 tysicy chrzecijan.
Nieszczciem dla misji by spr jurysdykcyjny midzy biskupami Nankingu i Makau, a nastpnie konflikt z powodu ustanowienia przez Kongregacj Rozkrzewiania Wiary wikariusza generalnego w Pekinie,
co doprowadzio do schizmy. Ustaa ona, gdy krlowa portugalska Maria, po mierci krla Jzefa I, nie
popara (1778) biskupa z Makau w jego roszczeniach do Pekinu.
Dla misji wielk korzyci byo utworzenie w Pekinie (seminarium, prowadzonego w niesychanie trudnych warunkach przez dwch misjonarzy, Jeana Martina Moy (1730-1793) i Thomasa Hamela (17451812). Przygotowali oni dwudziestu kapanw tubylcw, ktrzy podczas przeladowania wytrwali w pracy misyjnej. Nie wystarczali jednak, bolenie wic odczuwano brak dopywu misjonarzy z Europy po
wybuchu Rewolucji Francuskiej.
W grzystej prowincji Setszuan mieli misjonarze najbardziej owocne pole dziaalnoci. Misjami kierowa wikariusz apostolski Franois Pottier, umczony w 1762 roku. Nastpne przeladowanie 1784-1785
opierao si na edykcie, ktry skazywa duchownych na wizienie, a kocioy na zniszczenie, od chrzecijan za da powrotu do wiary przodkw. Na doywocie skazano 10 misjonarzy i 34 chrzecijan.
287
Po ustaniu przeladowania, w jednym roku (1794) przyjo chrzest ponad 1500 osb. Szczeglnie srogie
przeladowanie trwao w latach 1815-1820, podczas ktrego setki chrzecijan zamczono lub wygnano.
Znakiem wyniszczenia misji chiskich przez przeladowanie i niekorzystne wpywy polityczne pastw
europejskich byo zredukowanie omiu erygowanych jeszcze przez Innocentego XII wikariatw apostolskich do trzech. W Pekinie za liczba chrzecijan zmalaa do 350.
Korzystniejsze warunki powstay dopiero w poowie XIX wieku. Grzegorz XVI wprowadza stopniowo
nowy podzia wikariatw apostolskich, czemu wydaway si sprzyja edykty tolerancyjne, wydane 18441845 po zawarciu ukadu Chin z Francj. Pierwszy (23.12.1844) przyznawa Chiczykom wolno religijn, lecz Europejczykom pozwala na pobyt jedynie w piciu wymienionych miastach portowych. Drugi
zezwala na gromadzenie si chrzecijan i oddawanie czci krzyowi i obrazom, a trzeci nakazywa restytucj chrzecijaskich miejsc kultu, jeeli nie zostay zniszczone. Nie byo spraw atw uzyska wykonanie edyktw.
Gosi chrzecijastwo w Chinach staraa si take Cerkiew rosyjska (od 1684 r.). Nie miaa jednak
wielkich osigni, gdy cesarze chiscy przy kocu XVII wieku pozwolili przybywa duchownym prawosawnym jedynie do kolonii rosyjskiej. W pierwszej poowie XIX wieku Cerkiew przygotowaa grup
misjonarzy dla Chin, ksigi liturgiczne i katechizm tumaczone na jzyk chiski, ale dopiero w 1858 r., na
mocy ukadu z Rosj, pozwolono na misje i utworzono w Pekinie prawosawny klasztor jako ich orodek.
Przed tym wydarzeniem wsplnota prawosawna liczya w Chinach zaledwie 200 osb.
Rozdzia 30
REWOLUCJE i YCIE KOCIELNE W EUROPIE
Duchowiestwo przed Wielk Rewolucj Francusk, podczas niej i po upadku Napoleona znajdowao si
zawsze w innej sytuacji. Mona wic mwi o trzech oddzielnych okresach w jego dziejach, przynajmniej w odniesieniu do Francji i krajw, bdcych pod jej wpywami.
Zakony, zwaszcza za nowe zgromadzenia zakonne, miay poparcie papiey, a ich rozwj by wywoany
zapotrzebowaniem do pracy szkolnej, charytatywnej i misyjnej. Na ziemiach polskich zaborcy przeprowadzili stopniow, ale systematyczn kasacj klasztorw.
Wolno nauczania wydawaa si by naturaln konsekwencj rewolucyjnej idei wolnoci, ale trzeba
byo o ni walczy. Najtrudniejsz walk prowadzono we Francji. Najskuteczniejsza bya w Belgii, gdzie
utworzono katolicki uniwersytet.
Nauczanie katechetyczne opierao si na odnowionym katechizmie, co byo potrzebne ze wzgldu na
rozpowszechnione bdne idee.
Prasa i czasopisma katolickie, cho jeszcze nie dorwnay liczbowo prasie liberalnej, rozpowszechniay
kocielne nauczanie i propagoway katolicki wiatopogld.
Nauki kocielne wychodziy z kryzysu wywoanego rewolucyjnymi wrzeniami. Ch dostosowania teologii dogmatycznej do wymogw racjonalizmu doprowadzia do bdu hermezjanizmu, a ch pogodzenia wiary i rozumu - do gntherianizmu.
Teologia moralna musiaa upora si nie tylko z racjonalizmem, ale take z rygoryzmem.
Teologia pastoralna bya uprawiana bardziej w Niemczech anieli we Francji, ktra jednak nadawaa ton
duszpasterstwu europejskiemu.
Odnawiana liturgia nie zdoaa jeszcze oczyci piewu kocielnego z form koncertowych i nie potrafia
wpyn na tre sztuki neogotyckiej.
Bractwa reaktywowane i rozwijane, obok ktrych powstay liczne stowarzyszenia, nawizyway do
dawnego typu pobonoci.
Romantyzm mia znaczny wpyw na rozwj pobonoci serca, uatwiajc powstanie rnego typu mesjanizmw.
Katolicy, wrd ktrych przez dziaania bdnych idei politycznych i filozoficznych wzrastaa liczba
ochrzczonych, lecz nie praktykujcych, potrafili zaangaowa si w sprawy Kocioa, zwaszcza w walk
288
o wolno nauczania. Dostrzeono te potrzeb ich apostolatu, ktry dotychczas uznawano nieomal za
wyczny obowizek i zadanie kleru.
Biskupi i duchowiestwo
Okres 1789-1815 nie wydaje si by dugim, bo jest to czas dziaalnoci jednego pokolenia, ale ma swoj
specyfik. Gwatownie w wielu krajach zmienia si prawna sytuacja duchowiestwa, nastpio silne
upolitycznienie kleru niszego i niepokojcy spadek jego liczby.
Przed Wielk Rewolucj Francusk duchowiestwo posiadao przywileje stanowe i czsto wykonywao
zajcia nie zwizane z prac duszpastersk (sekretarze, nauczyciele prywatni) lub posiadao synekury
(altan). Po Rewolucji nastpi ich zanik, odtd wic dominowa kler tak zwany parafialny, ktry w kilku
krajach pozbawiony by beneficjw, a uposaenie otrzymywa od pastwa, co zwikszao jego zaleno
od wadzy wieckiej. Biskupi chtnie odchodzili od zasady ustanawiania nieusuwalnych beneficjatw,
obdarzonych kanoniczn instytucj. mogli bowiem atwiej dysponowa duchownymi i przenosi ich z
parafii do parafii. Praktyk usuwalnoci wprowadzi we Francji i Belgii konkordat Napoleona z 1801
roku, dzielc rzdcw parafii na nieusuwalnych proboszczw i usuwalnych komendarzy (desservants).
Grzegorz XVI orzek, e taki podzia naley zachowa, dopki Stolica Apostolska inaczej nie postanowi.
W Hiszpanii i Woszech posugiwano si twierdzeniem, e jedynie biskup jest nieusuwalny.
Dugo trwao, zanim dostrzeono odpowiedzialno biskupa i caego prezbiterium lokalnego za kapanw
starych i chorych, ktrzy nie mieli ju beneficjum. Zaczto tworzy dla nich kasy emerytalne i kasy pomocy.
Kapituy katedralne po rewolucji nie powrciy do dawnego znaczenia i niezalenoci. Dawne zadania
kapitu przejmoway kurie biskupie z wikariuszem generalnym na czele. Biskupom uatwiao to wspprac w kierowaniu diecezj i zapobiegao powstawaniu konfliktw. Konkordaty w dziedzinie wyboru
biskupw ograniczay albo znosiy uprawnienia kapitu, wyznaczanie za kandydata na biskupstwo przyznaway wadcom., ktrzy czsto kierowali si bardziej wzgldami na jego przydatno w administracji
pastwowej ni korzyciami kocielnymi i duszpasterskimi. Przeciwdziaa takim uprawnieniom wadzy
pastwowej starali si niektrzy reformatorzy, jak Rosmini we Woszech i Affre we Francji, co wywoywao niezadowolenie w Rzymie.
W Irlandii i Prusach, ze wzgldu na wadcw innowierczych, zostawiono wybr przez kapituy, lecz najczciej by on czysto formalny. Rzd uzgadnia kandydata ze Stolic Apostolsk, a kapitua tylko formalnie dokonywaa wyboru.
W Belgii i Stanach Zjednoczonych rzdy nie zabiegay o takie uprawnienia, lecz kapituom nic to nie
dawao, gdy kandydatw wysuwali sami biskupi, wyboru za dokonywaa Stolica Apostolska. Dokonany wybr by najczciej dobry. Nominacje otrzymywali rzetelni duszpasterze, z rnych warstw spoecznych.
Biskupstwa pozbawione wielkich woci, a godno biskupia o mniejszym prestiu spoecznym przestay
przyciga arystokracj i wielk buruazj. Przy ustalaniu kandydatw mniej te brano pod uwag ich
spoeczne pochodzenie. Wikszo z nich odznaczaa si dobrymi przymiotami umysu i charakteru. We
Francji biskupi, obcieni uprzednio przez konkordat Napoleona funkcj fioletowych prefektw, odcili
si teraz od takiego rozumienia ich urzdu, nie chcc by urzdnikami w rkach wadzy pastwowej. Podobnie w innych krajach biskupi, czsto zupenie nie zaangaowani w dziaalno pastwow, wczali
si bezporednio w ycie swej diecezji i sami podejmowali decyzje, co nieraz dawao okazj do stosowania autokratycznych rzdw diecezj.
Brak duchowiestwa po 1815 roku odczuwaa najsilniej Francja. Wyjtek stanowiy Wochy czy Hiszpania, ktre miay go nawet w nadmiarze. Na ziemiach polskich rnice w liczebnoci, a jeszcze bardziej
w poziomie intelektualnym i moralnym duchowiestwa oraz w metodach pracy duszpasterskiej byy
spowodowane jego odmienn sytuacj prawn i egzystencjaln w kadym zaborze. Podobne zjawisko
wystpio we Woszech, gdzie z racji istnienia kilku pastw stwierdzono wyszy poziom duchowiestwa
w Lombardii ni w Neapolu czy na Sycylii.
289
Pius VII kapanom we Woszech i poza nimi zaleca odprawianie wicze duchownych. Stara si take
zwiza z Rzymem kler wszystkich krajw. Papieom nastpnym pomaga w tym ruch ultramontanizmu.
Na razie model francuskiego duchownego, nie woskiego, znajdowa naladownictwo w ssiedniej Belgii
i Holandii, cho w nich inne byy warunki polityczne. Jednym z rysw tego modelu by idea kapana,
ktry trzyma si z dala od wiata, co z kolei sprawio, e we Francji wieccy czsto trzymali si z dala od
duchownego, cho o ich postawie decydowaa przede wszystkim swoista mentalno, uksztatowana
przez liberalizm. W tej mentalnoci bowiem tkwio przekonanie, e kady czowiek powinien pilnowa
swego miejsca: mer swego merostwa, andarm swego posterunku, a kapan swej zakrystii.
Prawdziwym ideaem duszpasterza sta si proboszcz z Ars, Jan Maria Vianney (zm. 1859, wity) ju
za ycia znany jako niestrudzony spowiednik.
Model kapana francuskiego urabiay seminaria duchowne, prowadzone przez sulpicjanw lub na ich
wzr. Daway one solidne wyrobienie ascetyczne, przez ktre kler francuski sta wyej ni kler w ssiednich krajach. Dla francuskich seminarium duchownych powstay niekorzystne warunki po 1830 roku,
gdy zostay pozbawione dotacji rzdowych. Miao to niewtpliwie wpyw na kolejny spadek liczby
wice: z 2357 w 1830 roku do 1095 w 1845 roku, wszake nie odczuwano tego zbyt bolenie, bo niska
miertelno sprawia, e oglna liczba kleru ulega nawet zwikszeniu z 38388 na 45456 kapanw. Korzystnie te wygldaa proporcja ich liczby do liczby ludnoci, cho ona wzrosa o 21 procent. W 1830
roku przypada jeden kapan na 770 mieszkacw, w 1848 roku jeden na 752 mieszkacw.
Zakony i zgromadzenia zakonne
Pius VII, sam bdc zakonnikiem, kad duy nacisk na udzia zakonw w yciu Kocioa. Popiera stare
i nowe, ktrych rol religijn i spoeczn w peni rozumia. Leon XII podobnie je docenia, ale by bardziej zainteresowany reformowaniem poszczeglnych dziedzin ich ycia anieli adaptacj zakonw do
nowych zada. Jezuitom nie aowa przywilejw, ale domaga si od nich wzmocnienia dyscypliny.
Stolica Apostolska stosowaa zasad, e zakonnicy podlegaj nie tylko swoim przeoonym, lecz take
wizytatorom apostolskim. Trzymano si jednak praktyki mianowania wizytatorw z kleru krajowego.
Wydarzeniem szczeglnej wagi w tym okresie bya kasacja i wznowienie zakonu jezuitw, ale w niejednym kraju, jak w Szwajcarii, trwao dugo, zanim ich powtrnie przyjto.
Po Wielkiej Rewolucji Francuskiej, podczas ktrej zniesiono zakony, trzeba byo je przywrci i pokona
- nie tylko we Francji - opory przeciw ich dziaalnoci. O wolno istnienia i dziaania zakonw walczyli
przede wszystkim Lamennais i jego uczniowie, czc to z walk o wolno nauczania.
W Belgii konstytucja (1831) dawaa zgromadzeniom zakonnym pen wolno nauczania katolickiego i
dziaania. Mogy wic szybko si rozwija, lecz poparcie biskupw miay te z nich, ktre zajmoway si
nauczaniem i chorymi. Chtniej wszake widziano zgromadzenia, ktrych najwysi przeoeni przebywali w kraju. W Holandii usuwano po 1840 roku ograniczenia prawodawstwa, stosowane dotd wobec
zakonw. Mogy wic rozwija si podobnie jak w Belgii.
W Krlestwie Polskim, by zaradzi potrzebom innych instytucji, jak kapituy i seminaria duchowne, papie zgodzi si (1818) na zniesienie klasztorw o maej liczbie zakonnikw.
W zaborze pruskim przeprowadzono radykaln kasat klasztorw w 1810 roku na Pomorzu i lsku, a w
latach 1819-1839 w Wielkim Ksistwie Poznaskim.
Galicja i Lodomeria zostay poddane tej samej polityce kocielnej, jak stosowano w Austrii. Pozwolono
jedynie na powrt jezuitw (1820) ale nadal utrudniano przyjmowanie nowicjuszy do innych zakonw.
We Francji powstao zgromadzenie ksiy zmartwychwstacw (1842) w celu ratowania wiary polskich
emigrantw i dokonania odrodzenia narodowego. Zrodzio si ono z dziaalnoci narodowo religijnej
Adama Mickiewicza i Towarzystwa Braci Zjednoczonych, ktremu duchowe oblicze nada Bogdan Jaski (zm. 1840). Pierwsi zmartwychwstacy, ks. Piotr Semenenko i ks. Hieronim Kajsiewicz przyczynili
si do rozwoju ycia zakonnego i polskiej myli katolickiej.
W innych krajach rna bya sytuacja zakonw nie tylko w aspekcie prawnym, ale te co do moliwoci
dziaania. W Irlandii wbrew ubstwu budowano szkoy i szpitale, a do pracy w nich powoano nowe
zgromadzenia, jak siostry miosierdzia (Sisters of Charity, 1815), siostry z Loreto (Loreto Sisters, 1821),
290
siostry z Mercy (Sisters of Mercy, 1831). Pierwszy wasny szpital otwary (1834) siostry miosierdzia w
Dublinie.
W Ameryce aciskiej rzdy liberalno-masoskie, zrywajc gwatownie z kolonializmem, nie miay adnego zrozumienia dla zakonnikw i zakonnic, a nawet odnosiy si do nich z wrogoci, gdy wikszo
z nich przybya z Europy.
We wszystkich krajach, w ktrych istniay, zakony i zgromadzenia zakonne miay szerokie pole dziaania, o ile zajmoway si szkoami i szpitalami. Mogo to mie pewien wpyw na wzrost powoa do zakonw eskich. We Francji w 1815 roku byo 14226 sistr w 43 zgromadzeniach i 1829 domach zakonnych, a w 1830 roku 24995 sistr w 65 zgromadzeniach i 2875 domach.
Po Rewolucji Lipcowej sytuacja zakonw znacznie si pogorszya z powodu wrogoci wadz wieckich
wobec nich, zwaszcza wobec jezuitw, ale szybko powrcono do tolerancji, ktra obja nie tylko zgromadzenia zajmujce si nauczaniem i opiek nad chorymi, ale rwnie dawne zakony. Mogli wic benedyktyni wznowi swe klasztory ju w 1833 roku, co byo zasug Dom Prospera L. P. Gurangera. Dominikanie powrcili do Francji w 1841 roku, dziki staraniom ojca Henri-Dominiquea Lacordairea. Jezuici
powikszyli liczb swych kolegiw z dwunastu w 1828 roku do siedemdziesiciu czterech w 1840 roku.
Chciano ich usun w 1845 roku z powodu gonego konfliktu o wolno nauczania, lecz kompromisowo
zaatwiono w Rzymie, e pozostan jako kapani do pracy duszpasterskiej, w czym nie bdzie si ich
ogranicza.
Wolno nauczania
Rewolucyjna idea wolnoci nie obalia od razu zasady prawnej, e szkoy nale do uprawnie Kocioa.
Prawo Rzeszy (25.02.1803) gwarantowao poszczeglnym wyznaniom ich wasne fundusze szkolne. Napoleon wszake postanowi odebra Kocioowi jego uprawnienia co do tworzenia szk i ich kierownictwa. Stworzy wic (17.03.1808) pastwowy system szkolny, wedug ktrego najwysz wadz
szkoln by cesarski uniwersytet. Jemu jedynie przysugiwao publiczne nauczanie, nie moga wic adna
szkoa powsta bez jego pozwolenia, a kierowa ni i uczy w niej mg jedynie ten, kto na nim uzyska
stopie naukowy. Ustalono, e wszystkie szkoy cesarskiego uniwersytetu maj za zasad swego nauczania: 1) przepisy wiary katolickiej; 2) wierno wzgldem cesarza i cesarskiej monarchii jako warunek
pomylnoci ludw, wierno napoleoskiej dynastii jako zachowawczym jednoci Francji i wszystkich
wyraonych w konstytucji idei liberalnych.
System monopolu pastwowego w nauczaniu, zwaszcza w ujciu Napoleona, mia zdecydowanych przeciwnikw, ale nie brakowao mu te zwolennikw. We Francji wic po 1815 roku powsta problem wolnoci nauczania. Katolicy powoywali si na prawa Kocioa do nauczania, wszyscy za na naturalne
prawo rodzicw do decydowania o wychowaniu i nauce dzieci.
W Niemczech, gdy w okresie Restauracji nastpia znaczna migracja ludnoci, pomieszay si wyznania,
zaczto wprowadza obowizek uczszczania do szkoy i zniesiono szkoy prywatne, powsta problem z
utrzymaniem zasady szk wyznaniowych: dla kadego wyznania osobno. Nie by on do zrealizowania w
mniejszych osiedlach. Prbowano wic wprowadzi szkoy symultanne - wsplne dla dzieci rnych
wyzna. W Prusach nie miay zrazu zwolennikw, natomiast rzd bawarski wprowadzi je w 1804 roku i
utrzyma do 1875 roku.
Pius VII w konkordacie bawarskim nie umieci adnego postanowienia o szkoach symultannych, ale
silnie podkreli prawo biskupw do czuwania nad nauczaniem w szkoach publicznych. Do tego postanowienia odwoa si (1850) memoria biskupw bawarskich, ktrzy domagali si uznania ich wpywu na
nominacje uniwersyteckich profesorw filozofii, historii i prawa kanonicznego. Domagali si take nadzoru w szkoach rednich nad podrcznikami do nauki religii i historii, a wobec szk elementarnych dali swego udziau w ich reformach i badaniu przydatnoci nauczycieli do nauczania religii.
We Francji wolno bya oglnie zapewniona w konstytucji, lecz dla szk trzeba byo o ni walczy. Na
forum parlamentarnym prowadzi t walk Montalembert przez 10 lat. Zacz j, gdy wrogo nastawiony
do Kocioa rzd Casimira Priera zamkn w Lyonie (1831) szko piewu, w ktrej uczono bezpatnie
chopcw z chru kocielnego.
291
Spraw wolnoci nauczania podj Montalembert wraz z dziennikiem LAvenir. Po dwch latach uzyskano prawo Guizota, ktre gwarantowao wolno nauczania w szkoach elementarnych i zezwalao na
zatrudnianie osb zakonnych jako publicznych nauczycieli. Koci skorzysta z tego prawa, lecz nie potrafi przywrci swego dawnego uprawnienia do nadzoru nad nauczaniem wszystkich nauczycieli, wrd
ktrych byo 5% duchownych i 20% praktykujcych katolikw.
W Belgii nowe prawo (1842) o szkoach elementarnych, do ktrego wydania w znacznym stopniu przyczyni si biskup C. van Bommel z Lttich, zapewniao Kocioowi wolno nauczania religii i zobowizywao do nauczania religii w szkoach publicznych. Dziki ministrowi de Theux, katolikowi, miao duchowiestwo faktyczny nadzr nad caym nauczaniem elementarnym.
Po Rewolucji Lipcowej wolno nauczania w szkoach rednich bya trudniejszym problemem. We Francji przeciw monopolowi pastwowych gimnazjw wystpowaa prasa katolicka, widzc w nich szkoy
zarazy bezbonictwa i materializmu. W stawianiu takich zarzutw opierano si na fakcie przynalenoci
wielu profesorw gimnazjalnych do masonerii i nauczania filozofii w eklektycznym ujciu Victora Cousina.
Inaczej byo w Belgii, gdzie duchowni zakonni lub diecezjalni prowadzili dwie trzecie z 74 istniejcych
wwczas szk rednich.
Francuskich katolikw zaniepokoi nowy projekt szkolnego prawa, przygotowany przez ministra Francois
Villemaina. W zwizku z tym biskup z Langres, Pierre Louis Parisis, wyda (1843) najpierw jedn broszur o zadaniu katolikw w kwestii wolnoci nauczania, nastpnie drug o wolnoci nauczania w wietle
konstytucji i potrzeb spoecznych. Tezy Parisisa przyjo 56 biskupw francuskich jako program swego
dziaania, za ktrym opowiedzieli si katolicy wzburzeni pamfletem Julesa Micheleta przeciw jezuitom.
Montalembert wspdziaa z Felixem Dupankloup, ktry przedstawi konfliktowe sprawy w umiarkowanej broszurze o uspokojeniu religijnym (De la pacification religieuse). Jej tezy miay by pewnego
rodzaju konkordatem w kwestiach nauczania, lecz parlament przyj projekt Villemaina, ograniczajcy
wolno nauczania. Organizowali wic katolicy petycje do wadz o jej poszerzenie, lecz bez rezultatu, co
skonio Montalemberta do zorganizowania politycznej partii katolikw.
Nauczanie katechetyczne
Nowe kierunki myli ludzkiej, zwaszcza te wrogie religii i Kocioowi, pobudziy we Francji i Niemczech do odnowy katechizmu.
W Niemczech czyo si to z przeniesieniem nauczania katechetycznego z kocioa do szkoy. Nauka
religii w szkole bya korzystna, bo przeznaczono na ni teraz wicej czasu ni poprzednio. Niedogodno
za stanowio traktowanie jej jako przedmiotu szkolnego (nauka, a nie ycie) i nauczanie w rodowisku
wieckim, w ktrym atwo ulegano naturalizmowi i racjonalizmowi.
Z katechizmw ju od pocztku XIX wieku zaczto usuwa cis tre dogmatyczn, a wypenia je moralizmem, do czego przyczyni si racjonalizm i uytkowe traktowanie religii przez rewolucjonistw.
Bronic si przed tym, podjto opracowanie nowych katechizmw. Zacz je w Westfalii Bernard Overberg, publikujc Katechizm (1804) i Podrcznik chrzecijaski katolickiej religii. Obie ksiki, uywane
w pnocnych diecezjach niemieckich, przetumaczono na jzyk holenderski.
Michael Sailer zdoby wikszy ni Overberg wpyw na rozwj katechetyki, wskazujc przede wszystkim
na potrzeb w niej pedagogiki i uksztatowania osobowoci katechety. Zwraca te wiksz uwag na
biblijn i dogmatyczn tre katechizmu. Pod wpywami Sailera znajdowali si autorzy nastpnych katechizmw i historii biblijnych: Christoph Schmid, twrca katolickiej literatury dziecicej, oraz J. B. Hirscher, wieloletni profesor teologii moralnej i pastoralnej (Tybinga, Fryburg).
Hirscher ukazywa chrzecijastwo jako dzieje zbawienia. Przez swj may i duy katechizm oraz przez
wykady zdoby wielu uczniw. Wrd najbardziej utalentowanych by Ignaz Schuster i Gustav Mey, lecz
nie mieli wielkiego wpywu, ograniczeni rozwojem neoscholastyki. Wwczas to przyjto katechizm jezuity Josepha Deharbea, za ktrym opowiedzieli si biskupi niemieccy.
Deharbe da krtki zarys scholastycznej teologii w jasnych i dokadnych sformuowaniach. By wszake
nastawiony bardziej na teologiczn poprawno ni na pedagogiczne dostosowanie si do odbiorcy i bar-
292
dziej na obron przed protestantyzmem ni na ukazanie biblijnej treci. Jego katechizm wydany w 1847
roku, przepracowany w 1853 roku, zosta wprowadzony do kocielnego nauczania najpierw przez bawarskich biskupw, nastpnie przez innych biskupw niemieckich. Rozpowszechni si take w wielu krajach, jedynie Austria przed zawarciem konkordatu (1855) nie potrafia odej od jzefiskiego katechizmu z ubiegego stulecia, cho miaa dobrze rozwinit metod nauczania.
Pionierem w dziedzinie metody nauczania by Bemhard Galura, ktry domaga si przyjcia biblijnego
wydarzenia za punkt wyjcia, a cel katechezy widzia w doprowadzeniu ucznia do realizacji Krlestwa
Boego na ziemi. Uwzgldnianie psychologicznego aspektu w nauczaniu podkrela, a potem jako arcybiskup Wiednia propagowa Winzenz Milde. Wskazania metodyczne dla katechetw wyoy arcybiskup
z Salzburga A. Gruber w swoim podrczniku (Praktisches Handbuch der Katechetik).
We Francji mniej zajmowano si teori katechetycznego nauczania, gdy nie istniaa adna uniwersytecka katedra teologii pastoralnej. Mniej te ni w Niemczech dyskutowano o problemach tego nauczania.
Wskazywano natomiast na praktyczne umiejtnoci prowadzenia katechezy. Sulpicjanie dla modych
kapanw wprowadzili wiczenia w parafiach z tej dziedziny. Opublikowa je sulpicjanin Faillon i nazwa metod sulpicjask w katechezie. O pedagogiczne pogbienie tej metody zabiega Dupanloup,
ktrego pisma o katechetycznym nauczaniu, zwaszcza Loeuvre par excellance ou entretien sur la catchisme, stay si breviarium katechetycznym nieomal w caym Kociele.
Idee paryskiego ruchu katechetycznego znalazy we Francji przyjcie prawie powszechne. Uwzgldniono
je w statutach synodw prowincjalnych. Mwi si wic, e we Francji midzy pierwszym i drugim cesarstwem wykonano w katechetyce znaczc prac, cho jej niedomaganiem byo zbyt indywidualistyczne
pojmowanie ycia religijnego, sabe wizanie go z yciem liturgicznym Kocioa i czste ograniczanie si
do przygotowania dzieci do I Komunii witej.
Prasa i czasopisma katolickie
Czasopisma i gazety odegray du rol w intelektualnej formacji katolikw. Istotne bowiem byo, co
napisano (1844) w Revue des deux mondes: oparto si na prasie, by mc swobodniej przepowiada inne
tematy anieli tylko moralno i mio bliniego. Duchowni wstpili i to w znacznej liczbie na t now
aren; wieccy stali si teologami, teologowie za stali si dziennikarzami. Dziennikarstwo dzisiaj stao
si dla niektrych czonkw kleru jak gdyby kocieln fili kazalnicy, bo si przekonano, e wikszy jest
wpyw gazety ni kazania.
Chocia prasa katolicka si rozwijaa, to ustpowaa prasie wolnomylnej, zwaszcza co do liczby dziennikw.
W Niemczech Adam F. Lenning i Ignaz Dllinger, inspiratorzy ruchu katolickiego, doceniali znaczenie
prasy, ale istniay powane trudnoci w jej rozwoju: brak funduszw i pracownikw, administracyjne
ograniczenia i niech czci kleru, ktra le spogldaa na mieszanie si dziennikarzy w sprawy Kocioa. We Francji szczeglne zasugi dla rozwoju prasy pooyli asumpcjonici ze swym wydawnictwem Bonne Presse.
Powstajce czasopisma byy ukierunkowane na duchowiestwo i wyksztacony laikat. Nie adresowano
ich do opinii niekatolickiej.
Katolik wychodzi od 1821 roku w Moguncji dla pouczenia, przestrzegania i obrony przed napaciami na
Koci. Ze wzgldu na szykany cenzury pastwowej wydawano go nastpnie w Strasburgu pod redakcj
synnego Johanna J. Grresa, nastpnie w Spirze i znowu w Moguncji, nadajc mu teraz charakter kocielnego tygodnika.
Czasopismo Eos, kierowane (od 1828) w Moguncji przez Grresa, byo organem konserwatywnych katolikw w poudniowych Niemczech. W Prusach nie dozwolono rozprowadza Katolika, utworzono wic w
Bonn jego odpowiednik Zeitschrift fr Philosophie und katholische Theologie, zaoony przez J. W.
Brauna i kilku hermezjan, a poparty przez niektrych biskupw.
W Monachium wychodziy Historisch-politische Bltter pod redakcj Jarckego i Phillipsa, przeznaczone
dla szerokiego krgu katolikw.
293
W Nadrenii katolickie czasopisma miay najtrudniejszy pocztek. Dopiero w 1844 roku zaoono Rheinische Kirchenblatt jako miesicznik, przeksztacony (1848) w tygodnik. Dugo nie byo tam katolickiego
dziennika.
We Francji Lamennais zaoy kongregacj w. Piotra, by zaja si rozwojem prasy katolickiej. Podobne
zadanie wyznaczy E. dAlzon asumpcjonistom. Powstay wic bardzo cenne czasopisma. Obok Annales
de philosophie chrtienne (od 1830) i Universite Catholique (1836) wydawano Revue europenne, by
zastpi zawieszonego Correspondanta. Wznowiony (1843) przez Ch. Lenormanta Correspondant, sta
si dla Montalemberta podpor w walce o wolno nauczania.
We Francji zaczto te wydawa czasopisma dla ludu, jak Journal des personnes pieuses. O ile inne czasopisma zajmoway si pogldami i ideami, to dziennik LUnivers (za. 1833) przedstawia biece wydarzenia w katolickiej ocenie. Po pocztkowych trudnociach gazeta si rozwijaa, zwaszcza gdy jej redaktorem zosta (1843) utalentowany konwertyta, Louis Veuillot.
Belgia nie zostaa na uboczu, majc jednak pierwsze czasopisma na prowincji, a nie w stolicy. Laik, P.
Kersten, w Luttich zaoy (1834) miesicznik Journal historique et littraire. W Holandii nieco pniej
powsta (1842) miesicznik De Katholiek, a po nim (1845) tygodnik De Tijd.
W Anglii pojawi si pierwszy katolicki miesicznik ju w 1813 roku, ale dopiero w latach trzydziestych
prasa katolicka ukazuje si regularnie. Wiseman zaoy Dublin Review, przy wsppracy OConnella i
M. Quina, by by przeciwwag do antykatolickiego Edinburgh Review. Pniej (1840) zaczto wydawa
The Tablet i nastpne czasopisma. Wrd nich wyrniaa si The Lamp jako bardzo tania gazeta (pennymagazine) dla robotnikw.
Uniwersytet w Lowanium i nauki kocielne
Arcybiskup Parya, Deriis A. Affre, pragn oywi nauk na wydziale teologicznym Sorbony. Zniechcony bezskutecznoci swego dziaania, zamierza utworzy szko wyszych studiw kocielnych, ktra
byaby zalena wycznie od arcybiskupa paryskiego. W jego zamiarze naley dopatrzy si idei katolickich uniwersytetw.
W Belgii przystpiono (1832) do utworzenia katolickiego uniwersytetu, bo episkopat nie mia zaufania do
religijnej i moralnej atmosfery na uniwersytetach pastwowych. Otwarto go w 1834 roku, korzystajc z
konstytucyjnego prawa do wolnoci nauczania. W Rzymie oczekiwano, e bdzie to papieski uniwersytet,
ale biskupi obawiali si ataku liberaw, gdyby rzymskiemu nadzorowi poddali nauczanie w wieckich
dziedzinach. Z kolei kurialici rzymscy obawiali si obsadzenia niektrych katedr liberalnymi katolikami,
zwolennikami Lamennaisgo.
Belgijscy profesorowie byli najczciej autodydaktykami, ale od pocztku postawili nauczanie na dobrym
poziomie. Uniwersytet sta si szybko znany z starannie uprawianej orientalistyki, dziki dwom profesorom: F. Nvemu. specjalicie od sanskryptu, i T. Beelenowi, autorowi Chrestomathia rabbinica et chaldaica. Rektor, historyk Xavier De Ram (zm. 1865), dba o prace rdowe, popart te kontynuowanie
dziea bollandystw.
Wydzia teologiczny przyciga studentw take z ssiednich krajw, niewtpliwie dziki profesorowi
dogmatyki, Jean-Baptiste Malou, pniejszemu biskupowi w Brugge (zm. 1864), znawcy patrystyki i
autorowi gonej rozprawy (1857) o Niepokalanym Poczciu Najwitszej Maryi Panny. By on take
zwolennikiem scholastyki, bronic jej przeciw ontologistom i tradycjonalistom, szczeglnie profesorom:
Arnouldowi Titsowi (zm. 1851) i Gerhardowi Casimirowi Ubaghsowi (zm. 1875), propagujcym swe
pogldy w organie uczelni Rvue catholique". Stolica Apostolska woya na indeks Teodyce i Logik
Ubaghsa, ale nie podaa tego do publicznej wiadomoci, by nie zaszkodzi modemu uniwersytetowi.
Gdy jednak autor nadal propagowa swoje pogldy, zosta publicznie potpiony, wwczas podporzdkowa si temu orzeczeniu i zrezygnowa z katedry.
W Niemczech na wydziaach teologicznych starannie na og uprawiano nauk. Jej gwnymi orodkami
byo Monachium i Tybinga. Nazwiska kilku teologw, nie tylko Hermesa i Gnthera, stay si gone.
Heinrich Klee (zm. 1840), autor podrcznika do dogmatyki (Lehrbuch der Dogmengeschichte), wykadowca w Bonn, by uznawany za najwybitniejszy umys z pierwszego krgu mogunckiego. Odznacza si
294
dobr znajomoci patrystyki, dziki czemu mg podejmowa dyskusje z teologami protestanckimi. Dogmatyk Franz X. Dieringer (zm. 1876), take wykadowca w Bonn, zaoy naukowe czasopismo teologiczne (Katolische Zeitschrift fr Wissenschaft und Kunst), prowadzc na jego amach rwnorzdn dyskusj z gntherianizmem. Za dzieo System der gttlichen Thaten des Christentums, w ktrym najwyraniej dostrzega si genialn jasno jego nauki, otrzyma od uniwersytetu mogunckiego doktorat honoris causa.
W Tybindze uksztatowaa si katolicka szkoa teologiczna, o kierunku rozwoju nadanym jej przez Johanna E. Kuhna (zm. 1887), profesora dogmatyki (od 1839) o umyle gbokim i jasnym, uzdolnionego
metafizyka i dobrego znawc nauki w. Augustyna i greckich Ojcw Kocioa. Zna on Bibli w szczeglniejszy sposb, mg wic przeciw D. F. Straussowi napisa naukowo opracowane ycie Jezusa (Leben Jesu wissenschaftlich bearbeitet).
Tybinga promieniowaa na orodki teologiczne w Monasterze i Giessen. Zwizany przez pewien czas z
Giessen, Franz Anton Staudenmaier (zm. 1856), profesor dogmatyki, wyda rozpraw o istocie chrzecijastwa (Geist des Christentums) oraz obszerny podrcznik dogmatyki.
W Monachium wybijali si wieccy profesorzy, wrd ktrych rej wodzi Johann J. Grres, ale i wydzia
teologiczny cieszy si znaczcym dorobkiem naukowym, Dllinger za dodawa mu szczeglnego blasku, pki nie wszed w konflikt z Nauczycielskim Urzdem Kocioa. Z inicjatywy Dllingera powstao
pismo Archiv fr theologische Literatur, ktre stao si organem wydziau teologicznego. Jego podrcznik do historii Kocioa (Lehrbuch der Kirchengeschichte, 1836) by nowatorski, uwzgldniajc obszernie struktur Kocioa, kult i dyscyplin kocieln. Wielkim dzieem staa si jego rozprawa o reformacji
(Die Reformation, ihre Entwicklung und ihre Wirkung, 1846), pisana jako pewnego rodzaju odpowied na
polemiczne tezy protestanckiego historyka, Leopolda Rankego,
W Hiszpanii sytuacja nauki bya kracowo przeciwna ni w Niemczech. W seminariach uczono wedug
dawnych autorw, czasem a z XVI wieku. Nowoczesnymi problemami zajmowa si wyjtkowo wiecki
pisarz Donoso Corts, ktry jednak w eseju o katolicyzmie, liberalizmie i socjalizmie trzyma si tradycyjnych pogldw. Nowe metody w swoich pracach filozoficznych, historycznych i apologetycznych
stosowa kataloski duchowny, Jaime Luciano Balmes (zm. 1848), ale nie by poczytny wrd hiszpaskiego kleru, cho za granic zdoby rozgos publikacj, w ktrej rozprawi si z tezami francuskiego polityka i historyka Francois P. Guizota.
We Woszech stan nauk kocielnych by nieco korzystniejszy, gdy wrzenia rewolucyjne nie przerway w
caoci naukowej tradycji z XVIII wieku. Kolegium rzymskie zachowao teologw z rnych krajw, a
Antonio Rosmini syn z uprawiania chrzecijaskiej filozofii. Nie zwracano jednak wikszej uwagi na
dobre filozoficzne dzieo jezuity, Luigiego Taparellego dAzeglio (zm. 1862) o prawie naturalnym. Na
wydziale teologicznym w Gregorianum za wybitniejszych uznawano F. X. Patriziego, biblist, autora
pierwszej katolickiej monografii o typologicznym znaczeniu Pisma witego, oraz Giovanniego Perrone
(zm. 1876), dogmatyka, ktrego Praelectiones theologicae miay ponad 30 wyda.
We Francji sulpicjanie i inni wychowawcy seminaryjni hodowali starym zasadom uprawiania nauki.
Powsta wic plan wysyania z Parya do Moguncji modych intelektualistw, by osignli wyszy poziom naukowy i mogli wypracowa nowy chrzecijaski humanizm. Przebywajc tam odkryli teologi
niemieck i przez tumaczenia zapoznali z ni teologiczne rodowiska we Francji.
Nauki kocielne we Francji
Francja posiadaa wielkie moliwoci oywienia katolickiej myli naukowej, chocia potpienie Lamennaisgo rozbio krg intelektualistw, skupionych wok niego, La Chnaiea i Malestroita.
Louis Bautain stara si zachowa niezaleno od filozofii tego krgu, ale jego broszura o nauczaniu
filozofii we Francji, przyjta jako manifest szkoy strasburskiej, krytykowaa panujcy w seminariach
system filozoficzny Victora Cousina i kartezjask scholastyk, napotka wic na zdecydowanych przeciwnikw. Biskup z Strasburga, Le Pappe de Trvern, stara si wykaza mu bdy, ale go nie przekona.
Spr trwa, rozpatrywany w Rzymie, dokd Bautain uda si osobicie. Gdy wyrazi gotowo skorygowania bdw, nie wydano adnego orzeczenia potpiajcego. Po powrocie do Francji ukoczy i opubli-
295
kowa dzieo swego ycia Psychologie exprimentale (1839). Pozbawiony jednak przez biskupa uprawnienia do nauczania na uniwersytecie, wycofa si pod Pary i prowadzi dziaalno prelegenta i kaznodziei, wywierajc duy wpyw na ycie duchowe katolikw francuskich. W polemikach z nim zaniedbano
tego, co byo najwaniejsze: odnowienia apologetyki i przygotowania kleru do aktualnych zada w Kociele.
Teolog, Philippe Gerbet, nie potrafi stworzy wasnego krgu intelektualnego na wzr ongi Malestroita, ale znalaz wsppracownikw do redagowania zaoonego przez siebie czasopisma LUniversit
Catholique i pozyska znaczn liczb abonentw, w tym niemieckich i angielskich. W jego czasopimie
widziano namiastk katolickiego uniwersytetu, ktrego nie utworzono z powodu oporu wadz wieckich.
Jego wybitny wsppracownik, Augustin Bonnetty, kontynuowa wydawanie Annales de philosophie
chrtienne, w ktrych gromadzi olbrzymi dokumentacj historyczn do obrony chrzecijastwa. By
wic prekursorem historii porwnawczej religii. W tym czasie zaczto docenia znaczenie historii dla
ycia umysowego, jak wiadcz poczytne dziea Henriego de Rianc i Augustea Nicolasa. Byli ani autodydaktykami, nie dostawao wic im zmysu krytycznego i cisej metody historycznej, ale budzili dalsze zainteresowanie histori. Podobne braki wystpiy u Ren Frangois Rohrbachera w Histoire universelle de lEglise Catholique, uznawanym przez duchowiestwo za dzieo monumentalne. Krtki ywot
miaa Socit hagiographique, ktra chciaa doprowadzi do koca bollandystw Acta sanctorum.
Skuteczne natomiast byy wysiki, zmierzajce do wydawania klasycznych dzie katolickich uczonych i
Ojcw Kocioa. Najbardziej zasuonym sta si Jacques-Paul Migne (zm. 1875), ktry dziki zdolnociom organizacyjnym i swojej wiedzy wyda szereg znakomitych zbiorw, z najcenniejszym wydawnictwem zbiorowym z lat 1844-1866: Patrologia (Series Latina w 217 tomach i Series Graeca w 161 tomach).
Dom Jean-Baptiste Pitra (zm. 1889), benedyktyn z opactwa w Solesmes, uczony wielkiego formatu, pomg Mignemu zrealizowa wydawnictwo Patrologii. Francuscy benedyktyni nie brali z niego wzoru do
pracy naukowej, mia wic trudnoci Dom Guranger, by w swoim opactwie utworzy orodek nauki.
Dom Guranger. (zm. 1875) zasuy si osobistym wkadem w rozwj nauki kocielnej, zwaszcza liturgiki. Jego znakomite dziea Institutions liturgiques i Anne liturgique nie od razu zdobyy rozgos.
Drugie z nich, Ann liturgique, zostao z czasem uznane za monumentalne dzieo kultury chrzecijaskiej
i wywaro wpyw na odnowienie chrzecijaskiej pobonoci, jak adna inna praca naukowa.
Historia kultury chrzecijaskiej pocigaa Francuzw bardziej ni innych. Alexis-Francois Rio (zm.
1874), zasuony w odnowie ycia religijnego, zaj si malarstwem redniowiecznym we Woszech jako
wyrazem chrzecijaskiego wiatopogldu. W swym dziele De la posie chrtienne da wprowadzenie do
wczesnowoskiej sztuki. Montalembert podobnie rozpatrywa gotyck architektur, a w publikacji Histoire de Sainte Elisabeth de Hongrie (1836) wysawia redniowieczn kultur, ogldan przez pryzmat
hagiografii. Ozanam w wykadach na Sorbonie o Fioretti w. Franciszka z Asyu i w publikacjach o Daniem ukazywa wkad Kocioa w wychowanie wspczesnych narodw. Ozanam przyczyni si nadto do
wprowadzenia w katedrze Notre-Dame zwyczaju goszenia konferencji wielkopostnych i do powierzenia
ich znakomitemu dominikaninowi Henriemu Lacordaireowi, ktry jako romantyk rozumia potrzeby
duchowe modego pokolenia i zastosowa w konferencjach now metod apologetyki. O sprawach wiecznoci umia mwi jzykiem nowoczesnym. Ze wzgldu na swoje zakonne obowizki prowadzi on w
Notre-Dame konferencje wielkopostne 1835-1836, konferencje adwentowe 1843-1846 i konferencje
wielkopostne 1848-1851. Starszej generacji duchownych i racjonalistom wydawa si by Savonarol
wspczesnej kazalnicy lub bardziej trybunem ludowym ni teologiem.
Hermezjanizm i gntherianizm
Wzmacniajcy si w Niemczech katolicyzm zaniepokoi rzdy protestanckich pastw. Do pierwszego
sporu na wielk skal doszo w Prusach, ktre waday w tym czasie katolick Nadreni i katolickimi
ziemiami polskimi, zabranymi podczas rozbiorw.
Spr zacz si od sprawy profesora Hermesa. Na profesora uniwersytetu boskiego powoa go arcybiskup koloski Spiegel, ktremu pomaga wraz ze swymi uczniami do odnowy ycia katolickiego. Gosi
296
wszake pogldy filozoficzne i teologiczne, ktre zaniepokoiy katolikw tradycyjnych. Spr wok nich
rozgorza dopiero po jego mierci (26.05.1831). Nauk Hermesa krytykowali neoscholastycy z mogunckiego krgu, ktry istnia wok czasopisma Katolik. Gwny zarzut dotyczy nadawania rozumowi zbyt
wysokiej rangi w nauce wiary (racjonalizm), chocia dopatrywano si te bdw pelagianizmu i socynianizmu. Polemika si rozwina, gdy uczniowie Hermesa w zaoonym przez siebie (1832) pimie (Zeitschrift fr Philosophie und Theologie) zarzucali przeciwnikom fideizm.
Sprawa opara si o Stolic Apostolsk wskutek zabiegw, ktre u nuncjusza monachijskiego czyni Joseph Binterim, proboszcz z Bilke koo Dsseldorfu, zwaszcza gdy opublikowano z rkopisu Hermesa
pierwszy tom Dogmatyki.
Grzegorz XVI wyda brewe Dum acerbissimas (26.09.1835) z oglnikowym, lecz podanym w surowym
tonie potpieniem pisma Hermesa jako absurda et a doctrina Catholicae Ecclesiae aliena. Do bdw
zaliczono jego nauk o asce, grzechu pierworodnym, Tradycji, oraz zaoenia metodyczne: pozytywne
wtpienie w teologicznych badaniach i uznawanie rozumu za jedyn zasad poznania nadprzyrodzonego.
Na podstawie tego potpienia katolicy tradycyjni domagali si usuwania zwolennikw hermezjanizmu z
katedr uniwersyteckich i seminaryjnych. Zwolennicy hermezjanizmu twierdzili, e nauk Hermesa potpiono, bo bya w Rzymie le przedstawiona.
Klemens Droste zu Vischering, nowy arcybiskup koloski, zaostrzy spr, gdy wykorzysta brewe do
rozprawienia si z wydziaem teologicznym w Bonn, uznawanym za ostoj hermezjanizmu. Chcia bowiem podporzdkowa sobie ten wydzia i znale uzasadnienie dla ksztacenia teologicznego alumnw
jedynie w seminarium duchownym w Kolonii. da wic od boskich profesorw, by wyranie owiadczyli si za przyjciem brewe. Od wszystkich za duchownych domaga si zoenia przysigi wedug
formuy, ktra mao szczliwie ujmowaa 18 bdnych twierdze Hermesa.
Sprawa zostaa powtrnie przekazana do Rzymu, skd nadesza ostra odpowied przeciw hermezjanom.
Opublikowano j natychmiast w Niemczech, co pogryo hermezjanizm w opinii wikszoci duchownych i wieckich katolikw. Cz katolickiej elity intelektualnej skupia si jednak wok teologa Antona Gnthera, ktrego pogldy uwaano za zblione do hermezjanizmu. Zamieszanie si zwikszyo, gdy
hermezjanie wystpili z twierdzeniem, e papie Pius IX w encyklice inaugurujcej jego pontyfikat wypowiedzia si przeciw fideizmowi, tym samym jak gdyby odwoa brewe swego poprzednika. Ich zudzenie rozwia list papiea do arcybiskupa Kolonii z ponowionym potpieniem racjonalizmu.
Anton Gnther (1783-1863), wok ktrego gromadzili si hermezjascy racjonalici, pochodzi z
Czech, ksztaci si w Pradze, by dobrym profesorem i uchodzi za kapana pobonego i gorliwego, ktry
stara si pogodzi wiar i rozum, by intelektualistom umoliwi pozostanie w Kociele oraz stawi czoo
wielkim prdom filozoficznym tego okresu. Mia jak Hermes wielu uczniw i zwolennikw, by te jak
on podejrzany o semiracjonalizm. W jego pogldach zaznaczy si niewtpliwie wpyw katolickiego romantyzmu, wskutek czego uprawia nauk, ktra staa si swoistego rodzaju gnoz romantykw.
Okazj do wystpienia przeciw tej nauce daa broszura zagorzaego przeciwnika Gnthera, Franza J.
Clemensa, o jego spekulatywnej teologii i nauce Kocioa (Die spekulative Theologie A. Gnther und die
katolische Kirchenlehre). Gdy rozptaa si ostra polemika i podzieliy opinie, arcybiskup koloski powiadomi Stolic Apostolsk. Po dwch latach badania sprawy Pius IX wyda brewe (1857), zaznaczajc
w nim, e autorowi nie odbiera si czci ani nalenych wzgldw, niemniej jego dzieo umieszcza si na
indeksie.
Gnther podda si papieskiemu orzeczeniu, lecz jego uczniowie uznali, e mog si trzyma systemu
mistrza, skoro w brewe nie potpiono adnej tezy w sposb wyrany. Arcybiskup Geissel postara si
przeto o nowe brewe, ktre dokadniej ni poprzednie okrelao bdy. Nowemu orzeczeniu podporzdkowali si umiarkowani zwolennicy gntherianizmu radykalni wszake nie ustpowali, obawiajc si z
pewnoci utraty swego naukowego autorytetu. Dugo wic toczyli spr, a niektrzy z nich stali si pniej podpor starokatolicyzmu.
297
Teologia moralna, racjonalizm, rygoryzm

Moralici podobnie jak dogmatycy musieli ustosunkowa si do modnego racjonalizmu, a nadto usuwa
zakorzeniony od czasw jansenizmu rygoryzm. Uwiadomili sobie, e niedozwolone jest utosamianie
chrzecijaskiej moralnoci z filozoficznymi pogldami etycznymi i e ona nie moe ograniczy si do
psychologizowania przey czowieka. Nie wszyscy jednak odeszli zaraz od pokantowskiego racjonalizmu, jak to zauwaa si w dziele H. Schreibera (Lehrbuch der Moraltheologie). Wielu natomiast starao
si czerpa z Pisma witego, tym bardziej e teolog Johann B. Hirscher propagowa teologi moraln
jako nauk o realizacji biblijnego Krlestwa Boego na ziemi. Postulatem byo te peniejsze ni dotd
uwzgldnienie nauki Kocioa, by wypracowa system teologii moralnej w poczeniu z filozofi i problemami wczesnego ycia. Takie nastawienie wystpuje wyranie u austriackiego teologa, J. A. Stapfa
(zm. 1848), autora poczytnego podrcznika (Theolocia moralis).
W kierunku, ktry Stapf reprezentowa, uznano za cel teologii moralnej nie tylko okrelanie grzechw i
rozrnianie wrd nich cikich i powszednich, ale przedstawianie chrzecijaskiego ycia w penym
wymiarze. Z trudem jednak odchodzono od dawnych metod i jurydycznego traktowania zagadnie moralnych.
Wiele nowych uj, cho niezbyt systematycznie przedstawionych da znakomity teolog Johann M. Sailer w swym podrczniku (Handbuch der christlichen Moral). Podrcznik ten traktowa autor jako wprowadzenie do ycia pobonego, przeznaczajc go dla przyszych duszpasterzy i dla kadego wyksztaconego chrzecijanina.
Odnowiona teologia moralna uwzgldniaa dynamiczne ujcie ycia czowieka jako walki midzy jego
chrzecijaskim powoaniem a ziemskimi skonnociami do zego.
W krajach romaskich duej ni w Niemczech pozostawano przy jurydycznym ujmowaniu teologii moralnej. Stosowano natomiast nowo, jak byo odejcie od rygorystycznych czy probabiliorystycznych
zasad, przy opowiedzeniu si za ekwiprobabilistyczn nauk w. Alonsa Liguoriego. Do korzystania z
jego dzie zachcali papiee, od Piusa VII do Grzegorza XVI, ktry te (1839) ogosi go witym.
Nauka alfonsjaska pozwolia we Francji przeama rygoryzm, czsto dotd zachowywany w nauczaniu
seminariw sulpicjaskich. Po publikacjach mniejszej rangi, profesor Thomas M. Gousset z Besancon
(pniej arcybiskup w Reims) wyda szybko rozpowszechnion ksik o teologii moralnej w. Alfonsa
(Justification de la thologie morale du bienheureux Alphons de Liguori). Przyczyni si przez to do poczytnoci dziea w. Alfonsa Theologia moralis, ktre wydano kilkakrotnie we Francji i w innych krajach.
Przez podrczniki francuskich teologw, J. B. Bouviera (Institutiones theologicae) i P. Gutryego (Compendium theologiae moralis) nauka alfonsjaska wesza do seminaryjnego nauczania. W Belgii znalaza
przyjcie i poparcie na wydziale teologicznym w Lowanium. W Niemczech jej upowszechnieniem zaj
si franciszkanin A. Waibel, publikujc (1839) podrcznik teologii moralnej w ujciu w. Alfonsa (Moraltheologie nach dem Geist des heiligen Alphons von Liguori mit reichlicher Kasuistik). W tym kraju te
wielokrotnie wydano dzieo w. Alfonsa Theologia moralis i podrcznik teologii moralnej P. Gutryego.
Teologia pastoralna i duszpasterstwo
W Niemczech zajmowano si teologi pastoraln bardziej teoretycznie, we Francji bardziej praktycznie,
gdy dostrzegano w niej konieczno uwzgldnienia zmienionych warunkw: politycznych pod wpywem Wielkiej Rewolucji, spoecznych pod wpywem rewolucji przemysowej.
Do dugo ujmowano w Niemczech teologi pastoraln wedug owieceniowego moralizmu i antropocentryzmu. Koci za widziano w aspekcie socjologicznym, wobec tego zamykano j w granicach etyki
zawodowej kapanw. Takie ujcie wystpio jeszcze (1818) w podrczniku Th. Powondryego (Systema
theologiae pastoralis). Zmiany w jej okrelaniu zaczy si pod wpywem profesora teologii pastoralnej
najpierw w Dillingen, nastpnie w Landshutcie, Michaela Sailera, ktry przez swoje wykady i podrcznik (Vorlesungen aus der Pastoraltheologie) wywar wpyw na rozwj duszpasterstwa w poudniowo
niemieckich krajach. Omawia w nich take zagadnienia homiletyczne, zajmujc si jednak mniej form
goszenia kaza, wicej ich treci. Postulowa podawanie podstawowej nauki chrzecijaskiej w oparciu
298
o Pismo wite. Wprowadzeniu wic do Pisma witego przeznaczy pierwszy tom swego podrcznika.
Niekorzystnie natomiast pod wpywem romantyzmu autor uleg indywidualizmowi, a pod wpywem teologii protestanckiej akcentowa zbyt silnie dowiadczenie czowieka.
Katolicka szkoa tybindzka uczynia krok naprzd w rozwoju teologii pastoralnej, podkrelajc biblijny i
historyczny aspekt chrzecijastwa z nastawieniem na eklezjologi. Trudniej byo przenie to do praktycznego zastosowania w duszpasterstwie.
Po 1850 roku ograniczono si do traktowania teologii pastoralnej jako nauki praktycznej, w ktrej przewag nad aspektem teologicznym zdobyy aspekty: psychologiczny, ascetyczny i jurydyczny. Zauwaa
si to w podrczniku J. Ambergera (Pastoraltheologie) oraz w pniejszych podrcznikach innych autorw.
Nastawienie na praktycyzm sprawio, e Francja nadawaa ton duszpasterstwu, ktre widziao swe zadanie w ostrzeganiu przed niebezpiecznymi ideami. Dziaalno duszpastersk prowadzono za wrd tych,
ktrzy uczszczali na msze i naboestwa, a wic gwnie wrd kobiet i dzieci. Nie szukano natomiast
sposobw pozyskania tych, ktrzy od Kocioa odeszli. Takie ukierunkowanie znalazo swe odbicie w
wczesnych pieniach, obrazach witych, malowidach i figurach.
Odnowieniu ulegy misje ludowe. Od 1816 roku przybray one na intensywnoci. Powstay zwizki misjonarzy diecezjalnych. We Francji najznaczniejszym by zwizek kapanw (Prtres des missions de
France), zaoony przez ksidza Jeana Rauzana z Bordeaux. W prowadzenie misji wczyy si te
dawniejsze zakony, jak jezuici i lazaryci. Misje te wsparte przez wadze cywilne i wojskowe byy czsto
wydarzeniami spektakularnymi, budzcymi religijno, ale przyjmowanymi niekiedy jako rodek utwierdzania lojalnoci wobec monarchii.
Praktykowane powizanie religii i polityki odpychao wielu, zwaszcza gdy misjonarze wystpowali
gwatownie przeciw niedowiarkom, domagali si zwrotu majtkw kocielnych, wystpowali przeciw
widowiskom i tacom, urzdzali autodaf zych ksiek. Po Rewolucji Lipcowej jako reakcja na to wybucho niszczenie krzyy misyjnych.
Pozytywnym skutkiem misji ludowych byo hamowanie fali sekularyzacji. Nie mogy jednak dokona
penej rechrystianizacji Francji, choby ze wzgldu na ich ograniczon liczb: okoo 100 rocznie na 36
tysicy parafii. Niemniej Francja w 1830 roku bya bardziej chrzecijaska ni w 1815 roku. Wzrosy
powoania kapaskie, powstay nowe zgromadzenia szkolne i szpitalne, odnowiono ycie kocielne parafii, rozwiny si dziea dobroczynne, powsta apostolat wieckich katolikw.
We Woszech misje ludowe rozpowszechniy si rwnie szybko, jak we Francji. Pius VII powoa gorliwego ksidza H. Kaspra Bufalo (zm. 1837, wity) do ich organizowania w Pastwie Kocielnym. Zaj
si on utworzeniem zgromadzenia misjonarzy od Najdroszej Krwi Chrystusa.
Inne kraje, jak Szwajcaria, Anglia, Irlandia i Niemcy, wznowiy take praktyk misji ludowych. Na ziemiach polskich zaboru austriackiego przeprowadzili je jezuici na szerok skal pod kierownictwem synnego ojca Karola Antoniewicza, ktry nastpnie gosi je na ziemiach polskich zaboru pruskiego. Nie
byo natomiast adnej moliwoci organizowania ich na ziemiach polskich zaboru rosyjskiego.
Stany Zjednoczone wprowadziy misje ludowe dziki staraniom austriackiego jezuity, Franza X. Weningera (zm. 1888).
Duszpasterstwo starao si wykorzysta I Komuni wit dzieci do budzenia religijnoci. Katolicy, nawet ci mniej gorliwi, przykadali do uroczystoci pierwszokomunijnej wielk wag. Rozbudowano wic
jej udzielanie, wprowadzajc pewne zwyczaje, czasem bardzo folklorystyczne. A e uroczysto odbywaa si w parafii co roku, widziano w niej dobry sposb na pobudzenie religijnoci u ludzi obojtnych i
na jej pogbienie u innych. W niektrych parafiach wprowadzono tak zwane mae misje, by ca rodzin
dziecka przycign do kocioa.
W krajach ulegajcych szybko industrializacji, jak Belgia, tworzono parafie na wsiach, a nie potrafiono
pokona trudnoci, by powstaway w nowych osiedlach robotniczych. Jedn z przyczyn byo niewtpliwie to, e erygowanie nowej parafii wymagao beneficjum, o ktre w miecie byo trudniej ni na wsi.
299
Liturgia i sztuka sakralna

W zwizku z rozwinitymi studiami nad staroytnoci chrzecijask zainteresowano si dawn liturgi.
We Francji benedyktyni z Solesme uznali, e rzymska liturgia potrydencka jako kontynuacja redniowiecznej najlepiej odpowiada ideaowi suby Boej. Dom Prosper Guranger, rozmiowany jak wielu
romantykw w redniowieczu, propagowa odnowienie pobonoci liturgicznej przez romanizacj liturgii, przywizujc czasem nadmierne znaczenie do archeologicznej nieomal rekonstrukcji jej form. W diecezjach nie znalaz od razu zrozumienia, tak e wyjtek stanowiy unifikujce liturgi wedug rzymskiego
wzoru diecezje: Langres (1839), Strasburg i Rennes (1843). Cho romanizacja nie moga nie odpowiada
Grzegorzowi XVI, owiadczy, e nie chce jej nakazywa i nigdy tego nie uczyni.
Ruch odnowy liturgicznej we Francji nie uwzgldnia wartoci liturgii gallikaskiej, nie okazywa te
zainteresowania liturgiami wschodnimi. Zwrci natomiast uwag na rozumienie liturgii przez ca
wsplnot wiernych, lecz podtrzyma dawne zastrzeenie Kocioa, by w mszalikach dla ludu nie tumaczy kanonu mszy witej. W innych krajach, jak Niemcy i Anglia, silnie podkrelano potrzeb pouczania
ludu, by rozumia wszystkie sowa i gesty Najwitszej Ofiary. Niemiecki pastoralista M. Sailer przypomina to kapanom jako szczeglnie wany obowizek duszpasterski. Profesor tybindzki J. B. Hirscher
domaga si liturgii w jzyku narodowym, by lud mg w niej aktywniej uczestniczy. Podobny postulat
zgasza angielski kapan Joseph Barrington. Hirscher wystpi nawet przeciw odprawianiu mszy prywatnych i wszystkich takich mszy, w ktrych wierni nie przystpuj do Komunii.
Odnowa liturgiczna nie zdoaa przez dugi czas uporzdkowa sprawy kocielnego piewu mszalnego.
Nadal wic uprawiano piew i muzyk koncertow.
Wielcy kompozytorzy tego okresu: Ludwig van Beethoven (zm. 1823) i Franz Peter Schubert (zm.
1828), czy te nalecy ju do nastpnego pokolenia: Hektor Berlioz i Franz Liszt, stworzyli znakomite
dziea o tematyce religijnej, jak msze, oratoria i motety, chtnie wykonywane podczas liturgii, ale w stylu
koncertowym.
Sztuka sakralna (malarstwo, rzeba) nie miaa w tym okresie wielkich nazwisk, poza jednym Eugneem Delacroix (zm. 1863). Bdc twrc koloryzmu, namalowa oryginalne obrazy Chrystusa na Krzyu, Zoenia Chrystusa w Grobie, Mczestwa biskupa z Lttich, ale bardziej zasyn wielkimi freskami
w kociele Saint-Sulpice w Paryu:
Walka Jakuba z Anioem i Wypdzenie Heliodora ze wityni.
Friedrich Overbeck (zm. 1869), niemiecki konwertyta, chcia uwolni sztuk sakraln od przerostu barokowych form. Jako protestant zaoy (1808) Towarzystwo w. ukasza, by propagowao prawd w sztuce. Kado wic nacisk na tre, a nie na form. Jako konwertyta przebywa w Rzymie i przenis tam
swoje Towarzystwo, ktrego czonkw zaczto zwa Nazareczykami. W malarstwie czyli oni romantyczny sentymentalizm z klasycystycznymi formami. Wzory czerpali ze sztuki redniowiecznej. Starali
si pracowa zespoowo, chtnie podejmujc si wykonywania wielkich freskw. W nastpnym okresie
mieli duy wpyw na malarstwo niemieckie, czciowo na polskie, ale nie zostawili wielkich dzie.
W architekturze okresu romantyzmu nie wytworzy si jaki swoisty styl, ale wystpiy wszystkie moliwe style historyczne. Ulubionym wzorcem by jednak redniowieczny gotyk, naladowany z wasn
inwencj artystyczn (neogotyk) albo odtwarzalny schematycznie (pseudogotyk). Neogotyk zrodzi si
w Anglii i Niemczech. W Anglii zaczto go stosowa w budownictwie wieckim, potem w sakralnym.
Gwni angielscy architekci tego stylu, Augustus W. N. Pugin (zm. 1852) i Charles Barry (zm. 1860),
byli twrcami nie tylko monumentalnego Parlamentu w Londynie, ale te szeregu anglikaskich kociow. W Niemczech wyrnia si architekt Karl F. Schinkel (zm. 1841), ktry projektowa, oprcz
wieckich budynkw, ewangelick katedr w Berlinie i koci w Krzeszowicach, ktry wyrnia si
samodzielnie przemylan i oryginaln kompozycj architektoniczn. Katedr kolosk ukoczy (1823)
Sulpiz Boissere (zm. 1854), architekt i pisarz, twrca koloskiej szkoy w malarstwie. We Francji mao
budowano, gdy trzeba byo po rewolucji ratowa istniejce kocioy. Do nastpnego okresu naley
dziaalno Eugnea E. Viollet-Le-Duca (zm. 1879), restauratora redniowiecznych zabytkw, jak Notre-Dame i Sainte-Chapelle w Paryu.
300
Bractwa i stowarzyszenia
Po 1815 roku doszo do odnowienia bractw w krajach, ktre je utraciy przez Wielk Rewolucj, w innych za do ich rozwoju i powstania stowarzysze.
W poudniowej Francji wznowiono szybko Bractwo Czarnych i Biaych Pokutnikw. W Burgundii biskup
z Dijon reaktywowa (1821) Bractwo witego Dziecictwa Jezusa, ktre tak si rozwijao, e od Piusa
IX otrzymao (1855) rang arcybractwa i zostao zalecone caemu Kocioowi.
Bractwa i kongregacje maryjne odyy pod rnymi ksztatami. czyy si nieraz z rzymsk Prima primari i mogy przez to zyskiwa wicej odpustw i przywilejw.
Stowarzyszenie Dzieci Maryi Niepokalanej (od 1820) organizoway siostry szarytki w swoich internatach dla dziewczt. Po objawieniach Katarzyny Labour (zm. 1876, wita) uznanych przez Piusa IX
(1847) rozpowszechnio si w parafiach rnych krajw.
Kongregacja Pa Dzieci Maryi powstaa w Lyonie (1832) dla pensjonariuszek z internatw sistr SacrCoeur. Przyja charakter elitarny, ale szybko rozpowszechnia si w Europie i Ameryce.
Modzie rzemielnicza, uczca si zawodu, otrzymaa pierwsze ogniska (we Francji foyer, w Niemczech
Jugendheim). Ich zaoycielem we Francji by J. J. Alemand (zm. 1836) i jego ucze Timon-David (zm.
1891), ktrzy zdobyli poparcie wieckich katolikw spoecznikw. We Woszech zaj si organizowaniem takich ognisk niezrwnany opiekun i przyjaciel modziey ks. Jan Bosko wraz ze swoim zgromadzeniem salezjaskim. W Nadrenii dziaa ks. Adolf Kolping, ktry zaoy pierwsze Towarzystwo Czeladnikw.
Konferencje w. Wincentego Paulo zaangaoway si niezwykle silnie w spoeczn dziaalno Kocioa, co przynioso im szybki rozwj. Ich twrca, profesor Sorbony, Frdric Ozanam (zm. 1853) wyznaczy czonkom trzy wane zadania: wspiera biednych nie tylko materialnie, ale rwnie przez osobiste kontakty; wzmacnia sw wiar przez wsplne spenianie czynw mioci bliniego; dawa wiatu
apologetyczne wiadectwo o katolicyzmie przez spoeczne dziaanie.
Pierwsza konferencja w Paryu powstaa w 1833 roku, a ju w 1848 roku byo ich 282 we Francji i wiele
w innych krajach Europy i Ameryki. wieccy katolicy naleeli do nich nie tylko jako czonkowie, lecz
penili kierownicze funkcje.
Romantyzm, mesjanizm i religijno
Jako umysowy i duchowy prd, a zarazem literacki i artystyczny kierunek, przyjmujc postaw opozycyjn wobec Owiecenia i jego racjonalizmu, romantyzm rozwija si intensywnie midzy Wielk Rewolucj Francusk i Wiosn Ludw. Jego gwne, lecz nie jedyne rdo tkwio w redniowiecznej myli
chrzecijaskiej. Zrodzi si w Anglii i Niemczech przez poczenie angielskiego historycyzmu z niemieckim odrodzeniem religijnym. Stara si obj i zintegrowa wszystkie dziedziny ycia, a przede
wszystkim nada yciu niezwyky sens przez pobudzanie wiary w przeznaczenie oraz wiary w posannictwo czowieka i narodw. Budzc wiar w dziejow misj czowieka uprawia kult wielkich jednostek,
bohaterw, krlw ducha, ktrzy wiod narody i ludzko do celw wyznaczonych przez Boga.
Przez goszenie dziejowego posannictwa narodw, wybranych przez Boga do penienia szczeglnej misji
dla dobra ludzkoci, uksztatowa mesjanizm narodowy, ktry uciemionym ludom dawa nadziej na
lepsz przyszo i wzmacnia ducha narodowego.
Wczesny romantyzm w Niemczech opiera si na filozofii panteistycznej, ale romantyzm nie zwiza si z
adnym kierunkiem filozoficznym, ani nie wytworzy wasnej filozofii, korzystajc wedug potrzeby z
kierunkw istniejcych. Dlatego romantycy nie mieli jednolitego ustosunkowania si do prawd wiary.
Chtnie za zajmowali si wierzeniami ludowymi, co wypywao z zainteresowa literackich, a nie doktrynalnych.
Jako opozycja wobec nadmiernego racjonalizmu Owiecenia, romantyzm kad nacisk na uczucia i wewntrzne przeycia czowieka, uznajc je za istotny element odrniajcy jednostk od ogu ludzi. Ten
silny subiektywizm, ktry nie zwalcza, lecz rozwija czuostkowo, melancholi, przeywanie niepokojw wewntrznych, czyni religijno romantykw chwiejn, cho rozbudza skonno do niej, a nawet zamiowanie do mistycyzmu.
301
Silny subiektywizm, zrodzony ze stawiania na pierwszym miejscu wolnoci jednostki, sprawi, e niejeden romantyk wadzi si z Kocioem, czujc si nadmiernie skrpowany jego strukturami i dogmatami.
Romantyzm opromieniony jest wielkimi nazwiskami w dziejach literatury, jak Franois Ren Chateaubriand, Alfred de Vigny, Wiktor Hugo, George Byron, Walter Scott, Alessandro Mazzoni, Aleksander
Puszkin, Micha Lermontow, Heinrich Heine. Kady z nich inaczej przeywa religijno, zwaszcza e
naleeli do rnych wyzna chrzecijaskich.
Wielka Emigracja Polska we Francji znalaza si pod szczeglnym wpywem romantyzmu, tworzc
wedug jego modelu mesjanizm Polski, przyjmowany wraz z nim przez Polakw w kraju. Adam Mickiewicz, Juliusz Sowacki, Zygmunt Krasiski, przeywali religijno jako istotny czynnik osobisty, ale
take jako problem narodowy. Jeeli ktry z nich wadzi si z Kocioem, to na paszczynie narodowej.
Mickiewicz za, autor Ksig narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego, ktre stay si Ewangeli mesjanizmu narodowego, po okresie rozterek religijnych i nietrwaego zwizku z Towiaskim, widzia w
religii odrodzenie narodu polskiego.
Swoista religijno i metafizyka Andrzeja Towiaskiego (zm. 1878, w jednoci z Kocioem katolickim)
zrodzia si z osobistego przekonania o wasnym mesjanizmie. Wywiera znaczny wpyw na wspczesnych, cho jego doktrynalne dzieo Biesiada z Janem Skrzyneckim dnia 17 stycznia 1841 roku w Brukseli
staa si bardziej znana przez polemiczn rozpraw ks. Piotra Semenenki, ktr zwalcza towianizm, podajc przekad Biesiady w jzyku aciskim i francuskim.
Katolicy i apostolat
Cz filozofw dziewitnastowiecznych, kontynuujcych filozofi XVIII wieku, wrogo nastawion do
Kocioa i propagujc idee rewolucyjne, podtrzymywaa przekonanie katolikw, e wiatopogld filozoficzny i wiatopogld religijny nie dadz si pogodzi. W okresie Wielkiej Rewolucji osabienie surowej
dotychczas kontroli Kocioa przez zniesienie inkwizycji i cenzury ksiek pozwalao na atwe przenikanie niekorzystnych dla ycia religijnego idei. Wielu ludzi przeywao kryzys wiary, potgowany rozlunieniem obyczajw.
Pius VII, nastawiony na odnow religijn, zwalcza bdy. Potpia wic masoneri, gdy widzia w niej
ucielenienie antychrzecijaskiej filozofii. Przestrzega wiernych przed Towarzystwami Biblijnymi,
gdy zrodzone z protestantyzmu wydaway si szerzy indyferentyzm.
Praktyki religijne stara si papie na nowo oywi, popierajc organizowanie misji parafialnych. Obdarza te odpustami bractwa, zachcajc do ich zakadania, do urzdzania przez nie procesji i pielgrzymek.
Powikszy liczb uroczystoci maryjnych, wszcz nowe procesy kanonizacyjne, by dostarczy wiernym
wzorcw postpowania.
Po Rewolucji stosunek ludnoci francuskiej do Kocioa, a take jej religijno byy zrnicowane w
poszczeglnych regionach. O ile w Prigueux mczyni prawie wcale nie zajmowali si religi i jej
praktykami, to w Marsylii wikszo mieszkacw bya bardzo religijna. Wedug relacji nuncjusza z
1826 roku, w Paryu praktykowaa najwyej 1/8 mieszkacw. Do religijnoci jednak bardziej wracaa
dawna arystokracja i niektrzy uczeni, natomiast ludzie wolnych zawodw i prowincjonalni notablowie
woleli indyferentyzm i wrogo odnosili si do kleru. Ludzie proci na wsiach i w miastach prowincjalnych
uwaali si na og za chrzecijan, ale nie posiadali prawie wcale religijnej wiedzy, nie przejmowali si
zachowaniem zasad moralnych i nie przystpowali, szczeglnie mczyni, do sakramentw. Wpyw na
nich miaa sytuacja, w jakiej znalaz si Koci podczas Wielkiej Rewolucji, ale te wolnomularska prasa, ktr czytano na gos w oberach, oraz tanie groszowe broszury, sprzedawane na ulicy.
Koci podj starania, by pozyska spoeczestwo do praktyk religijnych i wychowa religijnie dzieci i
modzie. Prawo uatwiao to drugie, gdy dekret (2.04.1824) poddawa kontroli Kocioa nauczanie elementarne. On jednak bardziej pragn wpywu na szkolnictwo rednie i wysze, ktre przygotowywao
przodujce warstwy spoeczestwa.
Obok krlewskich gimnazjw organizowano wic szkoy rednie prowadzone przez zakony lub szkoy
dla chopcw, do ktrych przyjmowano nie tylko kandydatw do duchowiestwa, ale take wszystkich
302
innych. Uczono w nich katechizmu, praktykowano obowizkowy codzienny udzia we mszy witej i
cotygodniow spowied.
W okresie monarchii lipcowej we Francji nastpi wikszy rozwj dziaalnoci Kocioa ni jego organizacji. Katolicy bardzo si w ni angaowali, jedynie odstpia od niej cz romantykw po odejciu Lamennaisgo z Kocioa. W szeregach buruazji katolickiej wielu respektowao Koci, ale sw religijno ograniczao do konformizmu i pacenia wiadcze materialnych. Stwierdza si wszake, i w miastach modzie bya teraz bardziej otwarta na sprawy religijne ni w poprzednim okresie.
Katolicy tworzyli grupy elitarne wok pewnych wybitnych jednostek duchownych i wieckich. Zbierali
si wok rosyjskiej konwertytki, generaowej Zofii Swietczynej w jej synnym salonie paryskim i wok
hrabiego Montalemberta. Wielu przyciga sw osobowoci Fredric Ozanam, a take Louis Rendu,
organizator (1840) katolickiego krgu naukowego i literackiego oraz ksidz Ledreuille, zwany kapanem
robotnikw. On bowiem zaoy (1840) Towarzystwo w. Franciszka Ksawerego, ktre miao tysice
robotnikw pod swoim wpywem.
Najaktywniejsz i na j radykalniejsz grup katolikw byli uczniowie Lamennaisgo. Zachowali jego
ide pogodzenia Kocioa z liberalizmem, ale odcili si od bdw LAvenir. Nastawieni bardziej ni on
na dziaalno praktyczn, prowadzili j na og w zgodzie z hierarchi.
Pewna grupa modych katolikw przyja program szkoy La Chnaie i usiowaa wypracowa katolick
nauk spoeczn, ktra by dla Kocioa pozyskaa intelektualistw i miaa warto dla nastpnych pokole. We Francji te przystpi Montalembert do tworzenia partii politycznej podczas dugiej kampanii o
wolno nauczania. Spotka si z niechci niektrych biskupw, lecz przy poparciu Lacordairea oraz
wsppracy Vatimesnila i Rianceya utworzy Komitet do obrony wolnoci religijnej (Comite pour la
defense de la libert religieuse). Na rzecz tego Komitetu propagand prowadzi dziennik LUnivers. Pomogo to katolikom uzyska (1846) w wyborach 144 miejsca w parlamencie. Rozwj Komitetu zosta
zahamowany przez upadek monarchii lipcowej, niemniej jego dziaalno przyniosa dwie korzyci: pobudzia polityczn aktywno katolikw wraz z poczuciem odpowiedzialnoci za obron spraw kocielnych w parlamencie i uwiadomia ich, e Koci nie musi czy si z monarchi.
W Belgii katolicy dziaali w parlamencie i radach komunalnych, wczajc si te do innych dziaa pod
kierownictwem duchowiestwa.
Koci mia wic znaczny wpyw na lud, lecz by nastawiony przede wszystkim na potrzeby spoeczestwa mieszczaskiego. To nastawienie zostao niewtpliwie wywoane tym, e znaczna cz buruazji
oddalia si od praktyk religijnych.
Odchodzenie od Kocioa wzmogo si, gdy biskupi wydali (1837) List pasterski z powtrzeniem papieskiego potpienia masonerii. Nastpi wwczas rozam midzy liberaami i katolikami; a masoneria
przyja orientacj jeszcze bardziej antykocieln.
Sprawa robotnicza w Belgii bya jak gdyby niedostrzegaln w rodowiskach katolickich, cho ju w
tym okresie staa si kwesti wprost palc, bo w kraju dokonywaa si szybka industrializacja. Ludziom
biednym katolicy udzielali pomocy dla zagodzenia ndzy, czego nie uznali za wystarczajce flamandzcy
zwolennicy Lamennaisgo, domagajc si reform socjalnych, ale odrzuci je rzd krlewski.
W Holandii katolicy dugo nie mogli przeama swej izolacji w spoeczestwie ewangelickim. Zaoyli
wic (1845) dziennik De Tijd" i stopniowo wzmocnili swe pozycje, na co miay wpyw wybitne jednostki, jak J. G. Le Sage ten Broek i Jan Zwijsen, a take romantyzm i liberalizm.
Zaangaowanie si katolikw w sprawy Kocioa byo najwaniejsz nowoci jego duszpasterskiego i
spoecznego dziaania. W kadym kraju stay si gone nazwiska wybitnych katolikw, zarwno wrd
sfer wyszych, jak parlamentarzystw i dziennikarzy. Uwiadomiono sobie, e laicy s odpowiedzialni
nie tylko za wasne zbawienie, ale te za zbawienie innych. Duchowni ze swej strony (Chaminad w Bordeaux, Ferdinand de Bertier) pojli, e nie wystarczy, by tylko oni uprawiali apostolat, z ktrym nie
wszdzie mogli dotrze. Najgbiej poj to Vincenzo Pallotti (zm. 1850, wity), tworzc w Rzymie
(1835) Stowarzyszenie Apostolstwa Katolickiego dla czonkw z wszystkich warstw spoecznych. Napotka na opr oficjalnych czynnikw kocielnych, a zosta doceniony dopiero w XX wieku przez Piusa
XI, ktry nazwa go prekursorem i pionierem Akcji Katolickiej. Gdy we Francji wieccy katolicy, jak
303
Montalembert i Veuillot, wczyli si w walk Kocioa o wolno nauczania, wydawao si niejednemu,

e naruszaj suszny monopol kleru na polityczne i spoeczne dziaanie.
Katolicy niemieccy urzdzili w Moguncji (1848) pierwszy swj zjazd zwany Katholikentag, w celu poczenia grup powstaych spontanicznie w ostatnim okresie czasu, gdy Frankfurckie Zgromadzenie Narodw przyznao Kocioowi wiksz swobod dziaania. Ten zjazd uwaa si za kamie milowy w rozwoju apostolatu wieckich, cho nie mona tego apostolatu utosamia z Akcj Katolick XX wieku.
304
Pity okres
1850 - 1914
UMOCNIENIE PRYMACJALNE
Zaamanie si ruchw wolnociowych podczas Wiosny Ludw nie oznaczao koca liberalizmu politycznego. We Woszech czy si on z ruchem zjednoczenia kraju w jedno pastwo, co doprowadzio do
upadku Pastwa Kocielnego w jego dawnej formie. Tracc wadz wieck, Pius IX nie utraci moralnego autorytetu papiestwa, a nawet wzmocni go tak bardzo, jak aden z jego poprzednikw. Temu umocnieniu prymatu jurysdykcyjnego i doktrynalnego suy jego dugi pontyfikat, jak i do dugie pontyfikaty jego nastpcw, Leona XIII i Piusa X. Suy nadto ultramontanizm, a przede wszystkim Sobr
Watykaski I, na ktrym sformuowano dogmat o nieomylnoci papiea w sprawach wiary i moralnoci.
Przed bdami swoich czasw papiee bronili Kocioa w licznych enuncjacjach i zarzdzeniach. Pius IX
i Pius X ujli najgroniejsze z nich w swoich Syllabusach.
W cznoci ze Stolic Apostolsk dokona si rozwj Kocioa na caym wiecie. Leon XIII i Pius X
starali si dla tego rozwoju uksztatowa jak najlepsze warunki zewntrzne, lecz obaj na odmiennych
paszczyznach utrzymywali kontakty z europejskimi pastwami. Pierwszy syn z umiejtnoci dyplomatycznych, drugi widzia te relacje w wietle wewntrznych potrzeb Kocioa.
Wrd liberalnych Anglosasw w Europie i Ameryce Koci rozwin swe struktury i uksztatowa
swoisty typ dynamicznego katolicyzmu.
Wrd zrewolucjonizowanych Latynoamerykanw Koci podj dzieo swej odnowy, cho nadal istniay usiowania liberalnych rzdw republikaskich, by ogranicza jego prawa.
W wiecie sowiaskim i prawosawnym zachodziy daleko idce zmiany polityczne, Kocioy prawosawne broniy przed katolicyzmem swego stanu posiadania. Unici prbowali zachowa wasn tosamo i nie ulec latynizacji.
Za Leona XIII katolicyzm sta si bardziej intelektualny, za Piusa X bardziej integrystyczny. Rozwin si
katolicyzm spoeczny i powstaa katolicka nauka spoeczna.
Katolicyzm ukaza take nowe oblicze duchowe, po odnowieniu formacji seminaryjnej oraz odnowie ycia kapaskiego i zakonnego.
Rozdzia 31
PIUS IX I LIBERALIZM POLITYCZNY
Jego dugi pontyfikat rozpocz si polityczn konfrontacj z liberalizmem w samym Rzymie. Do pokonania rewolucji w Pastwie Kocielnym przyczynia si Austria, ktra bya pastwem zachowawczo
katolickim i starajcym si utrzyma swe wpywy we Woszech. Jej konkordat, niezmiernie korzystny dla
Kocioa, nie uchroni go od swoistych praw majowych, co rzutowao take na sytuacj kocieln w Galicji.
Opieka Austrii i pomoc Francji wstrzymay tylko na pewien czas zajcie Rzymu na rzecz Zjednoczonego
Krlestwa Woskiego, ale nie uchroniy papiea przed utrat Pastwa Kocielnego.
Na Pwyspie Iberyjskim, bardziej w Hiszpanii ni w Portugalii sytuacja polityczna stale si zmieniaa,
determinujc stosunek rzdw do Kocioa.
Francja w cigu jednego pokolenia przeya trzy silne wstrzsy polityczne: rewolucj lutow z wprowadzeniem republiki, wznowienie cesarstwa przez Napoleona III i Komun Parysk, co rzutowao na dzieje
Kocioa w niej, a czciowo take papiestwa.
W Belgii i Holandii liberalne rzdy korzystay z wspdziaania katolikw w ksztatowaniu modych demokratycznych pastw, w ktrych Koci mia na og swobod rozwoju.
Liberalizm polityczny Szwajcarii okaza si bardziej dokuczliwy dla katolikw ni liberalizm niemiecki.
305
Prusy w deniu do hegemonii w Europie trzymay si autokratycznego systemu rzdzenia, cho kanclerz Bismarck stara si wykorzysta liberaw przeciw katolickiej partii politycznej Centrum.
Polacy w zaborze pruskim bronili katolicyzmu i swej wiadomoci narodowej, czemu suyo te przypomnienie i eksponowanie prymasowskiego tytuu arcybiskupw gnienieskich. Arcybiskupi: Przyuski
i Ledchowski, bardzo oddani Stolicy Apostolskiej, znaleli u Piusa IX oparcie w bronieniu praw Kocioa.
Dugi pontyfikat
Po powrocie z Gaety do Rzymu (20.04.1850) Pius IX ani jego otoczenie nie spodziewao si, e dugi,
32-letni pontyfikat, nazwany, pontyfikatem wielkiego przeomu, bdzie wypeniony pasmem cierpie i
niepowodze, prawdziwie wic stanie si crux de cruce, wedug redniowiecznej przepowiedni Malachiasza.
Ten dotychczas w historii Kocioa najduszy pontyfikat (1846-1878) ocenia si zwykle dwoma wydarzeniami: utrat Pastwa Kocielnego i Soborem Watykaskim I. W rzeczywistoci cay pontyfikat by
wany i wywar wielki wpyw na ycie Kocioa Powszechnego i dalsze jego dzieje.
Pius IX by czowiekiem pobudliwym, ale wytrwaym w religijnej gorliwoci. Urzeka swoj osobowoci, zwaszcza kapanw, dla ktrych mia czste audiencje. Chtnie te na audiencjach przyjmowa ludzi wieckich, nie tylko dyplomatw i notabli. Duo naucza, majc solidne wyksztacenie teologiczne,
ale sumaryczne i na miar czasu, w ktrym je zdobywa. Musia wic jako papie polega na opinii doradcw, ale nie mia wrd nich wybitnych jednostek.
Z biskupami utrzymywa czste kontakty, co utrwalao stosowan w Rzymie centralizacj kocieln, lecz
byo wwczas z poytkiem dla obu stron. Liczebnie due, spektakularne zjazdy biskupw (1854, 1862,
1867 i na soborze), obliczone na poparcie papiea w obronie Pastwa Kocielnego, byy poyteczne dla
spraw religijnych.
Papie przeywa modo w okresie walk rewolucyjnych, a przed rozpoczciem pontyfikatu dziaa w
czasie Restauracji, by wic nastawiony przede wszystkim na obron praw Kocioa i zwalczanie bdnych idei, ktre obwiniano za wywoanie rewolucji. W Syllabusie (1864) dokona potpienia wczesnych
bdnych kierunkw filozoficznych. Liberaom, ktrzy byli te wrd katolikw, wydawao si to najwikszym zacofaniem. Papie, pragnc osobicie ogoszenia dogmatu o nieomylnoci, widzia w tym dar
Ducha witego dla ludzkoci, tak bardzo poddanej anarchii umysowej. Odprawionym przez siebie Soborem Watykaskim I utrwali proces centralizacji rzymskiej, ale da te Kocioowi cenn konstytucj
soborow o wierze. W ramach praktykowanej centralizacji docenia znaczenie kongregacji rzymskich i
nuncjatur, a take zawieranie konkordatw. Jego pontyfikat zaznaczy si wewntrzn konsolidacj Kocioa i jego zewntrznym rozwojem.
Jako papie popiera ruch ultramontaski i z niego korzysta, zwalczajc liberalizm nie tylko w nauce,
lecz przede wszystkim w polityce. Ze wzgldu na radykalnych liberaw, zwanych demokratami, utosamia demokracj z rewolucj, ktrej przypisywa burzenie wszystkich tradycyjnych wartoci chrzecijaskich, od pastwa za da ochrony dla Kocioa i jednoczenie wolnoci dziaania, co w wczesnych
warunkach nie byo do pogodzenia ze sob. Mia przez to wiele konfliktw z liberalnymi rzdami. Najdotkliwszym by Kulturkampf w Prusach, zakoczony dopiero za jego nastpcy. Konflikty wybuchay,
cho zawar kilka konkordatw, z ktrych dla Kocioa najbardziej korzystnym by konkordat z Austri
(1855).
Stosunek Piusa IX do Polakw i ich spraw narodowych by yczliwy, ale uwarunkowany koniecznymi
kontaktami Stolicy Apostolskiej z rzdem pastw zaborczych.
Organizacj kocieln powikszy o 206 nowych diecezji i wikariatw apostolskich. Przeprowadzi reorganizacj Kocioa katolickiego w pastwach innowierczych i przyczyni si do jego rozwoju w krajach
amerykaskich.
Odnowieniu misji, zapocztkowanemu przez Grzegorza XVI, patronowa wytrwale i kierowa nimi przy
pomocy Kongregacji Rozkrzewiania Wiary.
306
Zakony i zgromadzenie zakonne, ktre byy tak potrzebne w pracy misyjnej, popiera w kadej dziedzinie dziaalnoci. Jego osobist trosk stanowio pogbianie ich ycia religijnego, jak rwnie ycia religijnego caego Kocioa. W ksztatowanie duchowoci kapaskiej woy wicej stara ni jego poprzednicy.
Austriacki konkordat i prawa majowe
Cesarz Franciszek Jzef po 1850 roku zmierza do neoabsolutyzmu, ale jego rzd prowadzi pertraktacje
ze Stolic Apostolsk o nowy konkordat. Widzia bowiem w Kociele katolickim klamr spinajc monarchi wielonarodowociow, chcia te uczyni Austri przodujcym mocarstwem wrd pastw katolickich.
Zawarty konkordat (18.08.1855) w swych postanowieniach oddawa antyliberalne nastawienie obu
stron. Usuwa cakowicie pozostaoci jzefinizmu, a wprowadza niektre zasady ultramontanizmu.
Kocioowi katolickiemu w caej monarchii zapewniono wszelkie prawa, jakie przysuguj mu wedug
Boego ustanowienia i postanowie kanonw. Postanowiono sprawy nie uwzgldnione w konkordacie
zaatwia z poszanowaniem nauki Kocioa i wedug aprobowanej przez Stolic Apostolsk karnoci kocielnej. Cesarz zachowa prawo obsadzania biskupstw i wikszoci kanonikatw w kapituach katedralnych, cho podkrelono, e nominacja biskupw naley do uprawnie papiea. Zapewniajc im wolno
korespondencji z Rzymem, zaznaczono jurysdykcyjny prymat papiea, oparty na Boskim prawie: Kocioowi gwarantowano wpyw na szkoy publiczne, w ktrych wychowanie dzieci katolickich miao by
cakowicie zgodne z jego nauk. W kompetencji sdw kocielnych pozostawiono wszystkie sprawy
maeskie. Wadza pastwowa zobowizaa si tpi pogldy przeciwne nauce Kocioa.
Arcybiskup wiedeski Joseph Rauscher (kardyna od 1855), ktry prowadzi pertraktacje o konkordat,
odby zjazd biskupw caej monarchii i razem z nimi postanowi czuwa nad cisym spenianiem postanowie konkordatowych. Wszystkim publicznym instytucjom chciano nada charakter katolicki,
Liberaowie, jzefinici i ewangelicy widzieli w konkordacie prawne usankcjonowanie monopolu Kocioa katolickiego, zaczli wic go zwalcza. Katolicy nie dostrzegli, e niektre z osignitych przywilejw stan si rdem konfliktw.
Walka z konkordatem rozpocza si nieomal jednoczenie z jego ratyfikacj. Wzmoga si w latach
szedziesitych, gdy Austria wesza na tory polityki liberalnej. Przybraa za na sile po 1867 roku, w
ktrym po klsce pod Sadow konserwatyci ponieli polityczn porak, a rzd utworzyli liberaowie.
Nowy kanclerz Friedrich Beust uzna, e niemieccy i woscy liberaowie wykorzystali propagandowo
konkordat i to byo przyczyn poraki Austrii na forum midzynarodowym.
Radykalni liberaowie zaczli uywa terminu walka o kultur (Kulturkampf) na okrelenie swego stanowiska i swych dziaa wobec konkordatu i Kocioa. Kieroway wszake nimi wzgldy spoecznoekonomiczne. Przez ograniczenie wpywu Kocioa chcieli ludnoci maych miast i wsi, zaniepokojonej
rozpoczt industrializacj, odebra jego poparcie.
W Austrii nowe prawa wyznaniowe (1868) ograniczay konkordat, ale nie byy jeszcze wkroczeniem w
wewntrzne sprawy Kocioa. Spotkay si jednak z surowym potpieniem papiea i ostrym protestem
austriackich biskupw. Do ich niezachowywania nawoywa biskup z Linzu, Franz Joseph Rudigier (zm.
1884), za co zosta osdzony, lecz zaraz uaskawiony przez cesarza, ktry chcia unikn zerwania stosunkw ze Stolic Apostolsk. Niemniej krtki pobyt biskupa w wizieniu wywoa wrzenie wrd katolikw. Z obu stron wzmogy si gwatowne polemiki. Liberaowie potrafili (1869) przeprowadzi ustawy
poddajce pastwowym wymogom szkoy wyznaniowe. Cesarz i kardyna Rauscher zdoali na razie zapobiec wybuchowi Kulturkampfu, lecz nie zdoali przeszkodzi zerwaniu konkordatu. Kanclerz Beust
chcia tego, bo zerwanie konkordatu uwaa za dobry rodek pozyskania liberaw austriackich i woskich, wrogich papieowi. Wykorzysta wic jako pretekst ogoszenie dogmatu o nieomylnoci papiea.
Cesarz, rozczarowany wynikiem obrad soborowych i brakiem pojednawczej polityki Rzymu, ogosi konkordat za upady i zniesiony, bo przez nowy dogmat stal si rzymski kontrahent kim innym, pastwo za
musi zapobiec jego ujemnym skutkom dla ycia publicznego.
307
Po odejciu kanclerza Beusta liberaowie zaostrzyli kurs wobec Kocioa. W maju 1874 roku parlament
przyj kilka ustaw, ktre wzmacniay pastwowy nadzr nad Kocioem, a zwaszcza nad udziaem kleru
w nauczaniu szkolnym. Te austriackie prawa majowe byy agodniejsze ni pruskie i badeskie, zostawiay bowiem Kocioowi status uprzywilejowanego stowarzyszenia publicznego, wraz z zapewnieniem
mu wolnoci nauki i kultu, kocielnego nauczania i ycia zakonnego.
Przed wydaniem tych praw papie protestowa (7.03.1874) listem do cesarza i encyklik do biskupw
austriackich. Moe dlatego arcybiskupowi Rauscherowi udao si zyska zagodzenie pewnych paragrafw przed ich zatwierdzeniem. Cesarz, przekonany, e wydane ustawy zabezpieczyy prawa pastwa wobec Kocioa, nie godzi si na dalsze restrykcje, jak zniesienie klasztorw. agodzco na wzajemne stosunki dziaa wiedeski (od 1874) nuncjusz Ludovico Jacobini. Katolicy za bronili si politycznie przez
utworzon w 1880 roku wasn parti (Christlich-soziale Partei).
Koci w Galicji
Po zawarciu austriackiego konkordatu (1855) Koci w Galicji mia wiksz swobod w ksztatowaniu
swego ycia wewntrznego. Biskupi polscy mogli odbywa konferencje episkopatu i zwoywa synody
diecezjalne, ale na razie zastpowali je kongregacjami dziekaskimi.
Pius IX, uwaany powszechnie za przyjaciela Polski, reaktywowa Kolegium Polskie w Rzymie, powierzy je zmartwychwstacom i popiera rozwj polskich zgromadze na emigracji. Polacy z zaboru austriackiego mieli najwiksze moliwoci utrzymywania kontaktw z Rzymem. Wzili te liczny udzia w
422-osobowej pielgrzymce, ktra udaa si do papiea na jubileusz 50-lecia kapastwa, z uczuciami
wdzicznoci i wyrazami przywizania do niego.
Biskupi galicyjscy wchodzili z urzdu do sejmu krajowego we Lwowie, przez co silnie byli zwizani z
rzdzcymi konserwatystami i ziemiastwem. Szczegln lojalnoci odznacza si biskup tarnowski
(1850-1886) Jzef A. Pukalski, cho w diecezji by gorliwym pasterzem, oraz administrator apostolski w
Krakowie (1863-1879), biskup A. Gaecki, ktremu Polacy nie zapomnieli potpienia Powstania Styczniowego.
Duchowiestwo miao wiksze ni w zaborze rosyjskim, a nawet pruskim, moliwoci podejmowania
wyszych studiw teologicznych, gdy istnia wydzia na uniwersytecie lwowskim. Dla ksztacenia kleru
starano si opracowa nowe podrczniki, po odejciu od jzefiskich. Duszpasterstwo ksztatowa dwutomowy podrcznik ks. Jzefa Krukowskiego z Przemyla Teologia pasterska katolicka, wydany dwukrotnie (1869, 1874). Odnow formacji kapaskiej i metod duszpasterskich przyj za swj cel Zwizek
Kapanw Bonus Pastor, zorganizowany (1873) w diecezji przemyskiej.
Jezuici, wsawieni misjami ludowymi ks. Karola Antoniewicza, pracowali take na polu naukowym. Od
1862 roku ks. Jzef Brown publikowa Bibliotek pisarzy asystencji polskiej Towarzystwa Jezusowego.
ycie zakonne w Galicji mogo jawnie si rozwija, a nie tajnie jak w Krlestwie Polskim, wszake
zgromadzenia mskie uczyniy to dopiero na przeomie XIX i XX wieku, pniej ni eskie.
Napicia narodowociowe i wyznaniowe midzy Polakami i Rusinami starano si rozadowa umow,
nazwan Konkordi. Zawarta (1863) midzy biskupami obu obrzdkw, aciskiego i greckokatolickiego,
zatwierdzona przez Piusa IX, ustalaa, e kady katolik ma trzyma si swego obrzdku, a przejcie na
drugi obrzdek moe dokona si tylko za zgod Stolicy Apostolskiej. Kapanom wyjtkowo pozwolono
chrzci dzieci nie swego obrzdku i to bez liczenia tego za zmian obrzdku. W maestwach mieszanych dzieci miay nalee do obrzdku rodzicw, wedug pci: synowie do obrzdku ojca, crki do obrzdku matki.
W myl austriackiego konkordatu Koci mia spenia nadzr nad nauczycielami szk ludowych, przeznaczonych dla katolikw. Ustawa o jzyku (1867) gosia, e prawo decydowania, w ktrym jzyku bdzie si naucza, naley do utrzymujcych szko. Nie byo to najszczliwsze rozwizanie kompromisowe, ale usuwao w Galicji grob germanizacji, natomiast stwarzao konflikty midzy Polakami i Rusinami.
Pimiennictwo religijne w tym okresie weszo dopiero na drog rozwoju. Zaczy wychodzi dobrze redagowane jezuickie Misje Katolickie (1882) i Przegld Powszechny (1884). Ks. Antoni Krechowicki by
308
redaktorem nowo zaoonego dziennika Unia, ktry mia charakter gazety politycznej. Uznany wszake
za liberaa zosta rycho usunity z redakcji. Ks. Otton Hoodyski wydawa dla ludu pismo Chata (od
1870), a w zaoonej przez siebie drukarni toczy Wiadomoci kocielne dla duchowiestwa i Przegld
Lwowski.
Utrata Pastwa Kocielnego
Po krtkim entuzjazmie do Piusa IX jako liberalnego papiea doszo do ostatecznej konfrontacji liberalnych idei z tradycyjn postaw Kocioa. W tej konfrontacji znaczn rol odegray narodowe uczucia
Wochw i polityczne ambicje Piemontu.
Po przywrceniu papieskiej wadzy w Pastwie Kocielnym kardyna Antonelli podj reformy administracyjne, ale nie zamierza dokona jakichkolwiek zmian w jego strukturze. Przyniosy one uspokojenie
wewntrzne na kilka lat, podniosy nieco standard ycia ludu, ale paternalistyczne rzdy penione przez
duchownych nie daway zadowolenia buruazji, sprzyjajcej liberalizmowi.
Na czele ruchu zjednoczenia Woch stan liberalny rzd Krlestwa Piemontu, gdzie lud by bardzo katolicki dziki apostoom tego okresu, jak ks. Jan Bosko, Giuseppe Cafasso i Leonardo Murialdo, ale
liberalna buruazja wystpowaa przeciw przywilejom Kocioa. Minister Camillo B. Cavour nie chcia
otwartej walki z Kocioem, ale w jego programie leao dokonanie rozdziau Kocioa od pastwa. Niemniej prawodawstwo piemonckie po 1859 roku stao si antykocielne i powoli objo cae Wochy.
Pius IX mia ograniczone moliwoci obrony Kocioa wobec takiej polityki, bo sprawa wczenia Pastwa Kocielnego do Zjednoczonego Krlestwa Woskiego wzmagaa wrogo do Stolicy Apostolskiej.
Piemont dla idei zjednoczenia zyska poparcie nie tylko buruazyjnych liberaw, ale i patriotycznie nastawionej ludnoci. Gdy w wojnie woskiej (1859) odnis zwycistwo nad wojskami austriackimi, kilka
prowincji papieskich domagao si przyczenia do Krlestwa Piemonckiego. Gdy przyczono Romanie,
krl piemoncki Wiktor Emanuel wezwa Piusa IX, by to nie tylko uzna, ale zgodzi si na oddanie Marchii i Umbrii.
Pius IX odmwi jakichkolwiek pertraktacji, a w encyklice Nullis certi verbis (19.01.1860) zaprotestowa
wobec caego katolickiego wiata przeciw witokradzkiemu zamachowi na suwerenno rzymskiego Kocioa i zada zwrotu Romanii. Skoro to nie nastpio, ogosi wielk kltw na uzurpatorw, naruszajcych prawa Stolicy witej.
Papie rozczarowany stanowiskiem Francji poleci zorganizowa wasn armi. Zanim j powikszono,
doznaa klski (18.09.1860), a wojska piemonckie zajy Marchi i Umbri. Przeprowadzony plebiscyt
wykaza, e za przyczeniem tych prowincji do Zjednoczonego Krlestwa Woch gosowao 227 tysicy,
a przeciw tylko 1500 mieszkacw.
Pastwo Kocielne, ograniczone teraz nieomal tylko do Rzymu, stao si midzynarodowym problemem
(kwestia rzymska). Katolicy z innych krajw w wikszoci wczali si do dziaania po stronie papiea, co
mu nie pomogo, ale miao dwa inne skutki: wizao ich wzajemnie z sob i doprowadzio do zaniku
reszty tendencji gallikaskich i jzefiskich.
Rzd piemoncki podj pertraktacje, liczc na ugicie si papiea przed faktami dokonanymi, zwaszcza
e Cavour przyrzek zachowa wolny Koci w wolnym pastwie. Rozmowy przerwano, gdy papie obstawa przy daniu caego Pastwa Kocielnego dla siebie. W nim bowiem widzia gwarancj swej suwerennoci jako Gowy Kocioa Powszechnego, w czym utwierdzaa go ultramontaska prasa europejska. Mia wic przekonanie, e obrona Pastwa Kocielnego jest wit wojn z wrogami religii katolickiej, a zawzito przeciwnikw wydawaa mu si dzieem szatana.
Wpatrzony w religijny charakter kwestii rzymskiej papie szuka poparcia w biskupach. Zebra ich (1862)
ponad 300 w Rzymie i w allokucji napitnowa racjonalizm, materializm i polityk rzdu woskiego. Biskupi w uoonym adresie do papiea nie tak potpili liberalizm, jak sobie yczy. Wane wszake byo,
e wyranie opowiedzieli si za wieck wadz papiea jako dan przez Opatrzno dla dobra caego
Kocioa.
Napolen III, z uwagi na katolikw, a moe w przewidywaniu rychej mierci papiea z powodu jego powanej choroby, podpisa konwencj (15.09.1864) z Piemontem, zobowizujc go do zachowania Pa-
309
stwa Kocielnego w jego aktualnej formie i przyrzek wycofa garnizon francuski z Rzymu po dwch
latach. Papiea zaskoczya ta konwencja. Francuzi wszake na jego korzy dokonali interwencji (1867),
uniemoliwiajc Garibaldiemu zajcie Rzymu.
Wycofanie korpusu francuskiego uatwio ponowny atak na Rzym. Wojska piemonckie wkroczyy do
miasta (20.09.1870) po krtkiej, na yczenie papiea symbolicznej obronie.
Papie pozosta w Rzymie, ponowi ekskomunik i odwoa si do wadcw europejskich. Zdecydowanie
odrzuci ustaw parlamentu woskiego (z 13.05.1871) gwarantujc niezawiso papiea i swobodne
wykonywanie duchownej wadzy Stolicy witej. Nie dowierza tej gwarancji z powodu caej dotychczasowej polityki Piemontu i wrogoci do Kocioa jego liberalnego rzdu. W swoim stanowisku utwierdza
si przez przybywanie do Rzymu licznych pielgrzymw, ktrzy pocieszali Winia Watykanu.
Zoona sytuacja na Pwyspie Iberyjskim
Rzdy Hiszpanii i Portugalii nie wziy Piusa IX w obron przed Piemontem, bo sytuacja polityczna obu
pastw nie bya stabilna.
W Hiszpanii krtko przed Wiosn Ludw doszo do odprenia w stosunkach kocielnych, gdy wadz
obja krlowa Izabela, po dojciu do penoletnoci. W 1844 roku odwoano antykocielne prawa i podjto rokowania ze Stolic Apostolsk o nowy konkordat. Byy one utrudnione nie tylko zoonoci
spraw, ale te brakiem zaufania papiea do rzdu, zbyt liberalnego w jego mniemaniu. Podpisano wic
jedynie (1845) wstpne ustalenia, obejmujce gwnie spraw majtkw kocielnych.
Za Piusa IX ponowiono pertraktacje, ktre doprowadziy (20.04.1849) do pomylnego zaatwienia sprawy uposaenia kleru, a nastpnie (1851) do podpisania konkordatu. By on rezultatem wysiku katolikw umiarkowanych i liberaw. Kocioowi zapewnia autonomi w sprawach wewntrznych, by wic
uznany za najbardziej liberalny z hiszpaskich konkordatw.
Kler przez wczeniejsze ekscesy radykalnych liberaw zwiza si silnie ze Stolic Apostolsk i nabra
przekonania, e jedynie konserwatyci s gwarancj dla religii i adu spoecznego.
Genera Baldomero Espartero, gdy powtrnie (1854) doszed do wadzy, odwoa konkordat. Debata za
nad now konstytucj daa powd do szerokiej i prawdziwej dyskusji o stosunku pastwa do Kocioa.
Przejcie wadzy przez umiarkowanych liberaw (1856) pod przewodnictwem ksicia Manuela Narvaeza uspokoio kraj do wybuchu rewolucji (1868).
W okresie wewntrznego uspokojenia, na podstawie konkordatu i pod opiek krlowej Izabeli II zacza
si odnowa Kocioa hiszpaskiego. Krlowa uchodzia za bigotk, ale przyjmowaa rady wiatego spowiednika, Antonia-Marii Clareta (zm. 1870, wity). Mogy powsta, szczeglnie w Katalonii, nowe
zgromadzenia eskie, ktre zajy si prowadzeniem szk i dziaalnoci charytatywn. Biskupi powicili sw uwag seminariom duchownym, a cho kler liczebnie od razu nie wzrs, to stale jeszcze
jeden kapan przypada na 380 mieszkacw kraju. Praca duszpasterska bya na og mao pogbiona,
duchowni za nie dwignli swego wyksztacenia na wyszy poziom i nie okazali zainteresowania apologetyk, o co zabiegali teologowie, Jaime Balmes i Donoso Corts, ze wzgldu na liczb zwikszajcych
si antyklerykalnych liberaw i liberalnych katolikw.
Wroga wobec Kocioa polityka zaostrzya si po rewolucji. Rzd tymczasowy zosta opanowany przez
radykaw, zerwano wic konkordat. Buruazja za w znacznej czci przesza od politycznego i ekonomicznego antyklerykalizmu do anty chrzecijaskiego racjonalizmu, co ujawnio si w nowej konstytucji.
Dano w niej tylko wzgldn wolno religijn, wprowadzono maestwa cywilne, ograniczono zakony.
Wystpiono szczeglnie przeciw jezuitom i konferencjom w. Wincentego Paulo. Uroczycie urzdzano
wieckie pogrzeby. Gony sta si taki pogrzeb J. Sanza del Rio, ktry wprowadzi do Hiszpanii pozytywizm, oraz jego przyjaciela, F. de Castro, kapana zbuntowanego przeciw wadzy kocielnej.
Po upadku Republiki (1874) Canovas del Castillo przywrci konkordat, ale nie udao si zmieni nastawienia wielu ludzi. Nowa konstytucja (1876), wbrew protestom duchowiestwa i Piusa IX, zachowaa
zasad ograniczonej wolnoci religijnej.
W Portugalii prowadzone ju wczeniej rokowania ze Stolic Apostolsk ureguloway w 1848 roku
spraw seminariw i sdw kocielnych. Konwencja z 1857 roku ustalaa nowe zasady patronatu krlew-
310
skiego, rozcigajc go na misje w Indiach i Chinach. Zakonom, w tym take jezuitom, pozwolono otwiera klasztory. Uspokojenie byo jednak tylko czasowe. W 1864 roku rzd na wasn rk zmniejszy liczb parafii, dokona nowej sekularyzacji majtkw kocielnych, wypdzi zakonnice obcej narodowoci.
Lud portugalski nawet w okresie napi pozosta bardziej ni hiszpaski zwizany z tradycyjnym katolicyzmem. Dla przeciwdziaania antyreligijnym wpywom buruazji, ulegajcej racjonalizmowi, powstaa
prasa katolicka.
Republika, cesarstwo i Komuna Paryska
Po rewolucji lutowej (1848) powsta dla Kocioa we Francji problem nie tylko uznania nowej republiki,
ale przede wszystkim przyjcia jej socjalistycznego charakteru. Niepokoi on og katolikw, lecz gwnie ludzi na wsiach, posiadaczy ziemskich i drobne mieszczastwo. May jedynie krg katolikw, skupionych wok Ozanama i Lacordairea, by gotw aktywnie wczy si w reformy spoeczne. Za aprobat arcybiskupa paryskiego Denisa A. Afrrea zaoono czasopismo LEre nouvelle, dla obrony idei
republikaskich i propagowania reform spoecznych, lecz nadal powszechniejsze byo przekonanie, e
religia i ad moralny s nierozerwalnie zwizane z dawnym porzdkiem spoecznym, w ktrym Koci
mia zagwarantowane prawa. Wikszo biskupw, widzc zamt wywoany rewolucj, uznawaa demokracj za herezj. Dawao to okazj do pomwie o sojusz religii z kapitalistycznymi interesami.
Dla rzdzcej buruazji orleaskiej Koci by przydatny jako partner do obrony prawa wasnoci.
Sprawy religijne stay u niej na dalekim planie lub nie byy w ogle brane pod uwag. Postaw tej buruazji trafnie nazwano klerykalizmem bez Boga. Montalambert jedynie ze swymi stronnikami dostrzeg
niebezpieczestwo takiej polityki, widzc w niej zagroenie dla prawdziwie pojtej wolnoci. Razem
wic z Alfredem de Falloux (zm. 1886), przy poparciu Louisa A. Thiersa i G. Mollea utworzy Wielk
Parti Porzdku, by w parlamencie broni spraw religijnych. Og katolikw udziela jednak poparcia
antydemokratycznym uchwaom parlamentu, ktry (1849-1850) stara si powcign lewicowe elementy. Postawa ta bya przyjmowana jako antysocjalistyczna, a take jako antyrepublikaska, zwaszcza
gdy popierano Ludwika Napoleona za obietnic wolnoci nauczania w szkoach rednich i za udzielenie
papieowi pomocy w obronie Pastwa Kocielnego. Napoleon dziki temu pokona kandydatur Eugenea Cavaignaca i zosta prezydentem. Zyska te u katolikw poparcie swego denia do wadzy cesarskiej, gdy siln wadz pastwow uznawali za ostoj adu i spokoju. Gdy Napoleon dokona zamachu
(2 XII 1851) i ogosi si cesarzem, nieliczni tylko duchowni, jak Lacordaire, Ozanam i Dupanloup,
ocigali si z uznaniem tego faktu. Og by przekonany, e nie istnia inny wybr wobec jedynej alternatywy: Bonaparte jako cesarz lub socjalistyczna republika. Te Deum w kocioach z tej okazji wzbudzio
gniew republikanw i wzmogo ich antyklerykalizm.
Koci przez krtkie cztery lata Drugiej Republiki uzyska usunicie pozostaoci Artykuw Organicznych, prawo budowy nowych kociow, tworzenia szk i odbywania synodw prowincjalnych oraz
swobodny rozwj zakonw, ktre liczb zakonnikw i zakonnic zwikszyy z 28 tysicy w 1848 roku do
37 tysicy w 1851 roku.
Napoleon III chtnie popiera ultramontan i po dugim wakansie obsadzi w Rzymie stanowisko audytora
Roty, ktry by jednoczenie reprezentantem interesw dyplomatycznych rzdu francuskiego. Zosta nim
(1852) jeden z przywdcw ultramontanizmu francuskiego, praat Gaston de Sgur, ktry doprowadzi w
Rzymie do utworzenia Kolegium Francuskiego (1853). Ultramontanie te otrzymywali od cesarza nominacje na biskupw. Swobodnie mogli odnosi si do Rzymu. Wojna krymska (1854-1856) przyniosa
Napoleonowi miano obrocy katolikw na Bliskim Wschodzie i zacienia jego wi ze Stolic Apostolsk. Nie dostrzegano wwczas, e ta wi pobudzaa u republikanw antyklerykalizm i siln wrogo do
ultramontan. W historii te mwi si o kryzysie religijnym i spoecznym katolicyzmu francuskiego w
czasach Drugiego Cesarstwa.
Pokj zawarty z Niemcami po klsce pod Sedanem, oddajcy im Alzacj i Lotaryngi wywoa (18.03.
27.05.1871) w Paryu rewolucj, ktra wkrtce sama ogosia si Komun i przystpia do przebudowy
ustroju. Podjta przez wojsko walka z rewolucjonistami doprowadzia do krwawego tygodnia (od 21 maja), kiedy to obie strony walczyy z dzikim okruciestwem, zadajc mier take pewnej liczbie duchow-
311
nych i niszczc niejeden koci. Komunardzi rozstrzelali zakadnikw, a wrd nich arcybiskupa Parya
Georgesa Darboy, wojsko za mordowao jecw (masakra na cmentarzu Pre Lachaise). Komuna zostaa stumiona, lecz pozostawia przepa midzy robotnikami i buruazj, a take midzy nimi i Kocioem. Uznali oni armi za swego wroga i siedlisko rojalizmu, a kler za jej sprzymierzeca. Wieniacy
yli nieufnoci do Kocioa, lkajc si jego rojalizmu i tendencji do przywrcenia feudalnych przywilejw.
W takiej sytuacji ograniczone znaczenie miao powicenie (29.06.1873) Francji Najwitszemu Sercu
Pana Jezusa i budowa bazyliki Sacr-Coeur na Montmartrze jako wotum narodowego. Spektakularne
naboestwa i uroczystoci podnosiy na duchu praktykujcych katolikw, ale nie pozyskiway tych, ktrzy ju odeszli od Kocioa lub stali z dala od niego. Wzrastay liczebnie eskie klasztory, natomiast
zmniejszaa si liczba powoa kapaskich. Koci francuski nie przesta jednak przodowa w dzieach
misyjnych, dostarczajc przez dugi czas okoo 70% oglnej liczby misjonarzy. Posiada te dobrze prosperujce organizacje, wydawnictwa, dobroczynno.
W Trzeciej Republice stosunek wadzy pastwowej do Kocioa sta si wyranie wrogi, gdy republikanie
utrwalili swe rzdy w nowych wyborach (1876). Nie potrafi temu przeciwdziaa Pius IX. Trudnego zadania prowadzenia polityki pojednawczej podj si papie Leon XIII.
Liberalni katolicy Belgii i Holandii
W Belgii Koci mia przed poow XIX wieku takie warunki dziaania i rozwoju, e sta si ideaem dla
Kocioa w innych krajach europejskich. Widoczny by jego wpyw na ycie kraju, cho zasada wolnoci
nie pozwalaa czyni tego de iure, ale czyniono de facto. Liberaowie wic doszli do przekonania, e musz temu przeciwdziaa. Na swoim kongresie ju w 1846 roku przyjli program trzymania si litery prawa konstytucyjnego i zapewnienia wadzy wieckiej faktycznej niezawisoci od Kocioa. Pierwsz realizacj tego programu byo prawo o szkoach rednich w 1850 roku, wedug ktrego wprowadzono wycznie pastwow organizacj nauczania bez adnej kontroli Kocioa. Kardyna Sterckx zajmowa pojednawcze stanowisko, ale wikszo biskupw bya nieprzejednana, podobnie jak Rzym. Liberaowie
wic zradykalizowali swe dnoci do sekularyzacji i za rzdw Rogier-Frre Orbana (1857-1870) wydano szereg niekorzystnych dla Kocioa praw o fundacjach dobroczynnych, cmentarzach i zarzdzie kocioami. Prowadzono te kampani o usunicie wpywu kleru na nauczanie w szkoach elementarnych.
Walka szkolna 1878-1884, zaostrzona antyreligijnym nastawieniem modej generacji liberaw, a z drugiej strony aktywnoci ultramontan, agodzona bya nawoywaniami Leona XIII do umiarkowania.
Obrona katolicka bya utrudniona brakiem jednoci co do jej metod, nawet w episkopacie. Kardyna Engelbert Sterckx, arcybiskup z Malines, obdarzony rozwag i umiejtnoci czekania, nie chcia tworzenia
wyznaniowej partii politycznej, wbrew mniemaniu innych biskupw. Starano si jednak mobilizowa
wszystkie siy katolikw przez kongresy. Kilku laikw wok Edouarda Ducptiaux (zm. 1864) rozpoczo je w 1863 roku. Miay one wpyw na urabianie opinii publicznej i koordynoway poczynania organizacyjne katolikw. Dziaano take przez pras. W niektrych diecezjach przystpiono do tworzenia
szk prywatnych. Przeksztacono koo katolickie w stowarzyszenie wyborcze, co przynioso katolikom
zwycistwo w wyborach w 1870 roku i utrzymanie si przy wadzy przez osiem lat.
Industrializacja Belgii wywoaa rozdwik midzy robotnikami i Kocioem. Masoneria zwikszya take dziaanie na ludno wiejsk. W rezultacie nars bojowy antyklerykalizm i areligijny humanizm, ktrego pierwszym stowarzyszeniem bya La Libr Pense (1863).
W Niderlandach (Holandii) proces ten wystpi nieco pniej. Alians liberaw z katolikami na forum
parlamentu trwa do 1866 roku, lecz bardziej ni w Belgii by podyktowany wzgldami taktycznymi. Nie
doprowadzi do konkordatu z powodu zdecydowanej opozycji protestantw. Pius IX wyda jedynie
(4.03.1863) bull cyrcumskrypcyjn, ktra ustalaa metropoli w Utrechcie i cztery biskupstwa.
Katolicy holenderscy nie zorganizowali wasnych szk, mogli wic Jedynie wybiera midzy polityk
szkoln pastwa lub polityk szkoln liberaw. Pierwsza chciaa zachowania kalwiskiego charakteru
szk Pastwowych. Druga domagaa si neutralnoci religijnej szk. Wikszo katolikw popara liberaw i wsplnie spowodowano wydanie prawa (1857), ktre wprowadzao po raz pierwszy w Europie
312
cakowit neutralno szkolnego nauczania. Po latach przekonali si katolicy, e ta neutralno oznaczaa

sekularyzacj szk.
Biskupi, pobudzeni encyklik Quanta cura, na synodzie prowincjalnym (1865), a potem w Licie pasterskim (1868) postawili spraw zasadniczo: dziecko katolickie ma prawo wychowywa si w szkole katolickiej. Podjli te starania o tworzenie wolnych szk. W parafiach powstaway komitety szkolne. W
daniu wolnych szk wyznaniowych zbliyli si katolicy do umiarkowanych protestantw, wsplnie te
zwalczajc u liberaw racjonalistyczne i pozytywistyczne ujmowanie ycia. By to pewien wsplny fundament dziaania, ale nie baza ekumenicznego dialogu. Celu nie osignito na razie, bo liberaowie w
wyborach (1877) zdobyli przewag i zdecydowanie odrzucili ide wolnego nauczania jako niebezpieczn.
Katolicy wwczas, biorc za przykad niemieck parti Centrum, utworzyli wasn parti polityczn,
dziki niestrudzonym zabiegom ksidza Hermana Schaeppmana (zm. 1903).
Liberalizm szwajcarski
Liberaowie szwajcarscy wykorzystali zwycistwo odniesione (1847) nad Sonderbundem katolikw. Ich
polityk naladowali liberaowie w innych krajach, uprawiajc rnego rodzaju Kulturkampfy, zwaszcza
w ssiedniej Badenii. W Szwajcarii po 1848 roku zamykano klasztory i likwidowano katolickie szkoy.
Kontroli pastwa poddano programy szkolne i zarzd majtkw kocielnych.
Duchownych katolickich zobowizano do skadania przysigi na obowizujce prawo, przeciw czemu
wystpi Etienne Marilley z Lozanny, zwalczajc te postanowienia konkordatu z 1848 roku, ktre oddaway wadzom kantonw nadmierne uprawnienia kocielne, jak egzaminowanie przez urzdnikw kandydatw na duchowne urzdy. Biskup zosta za to uwiziony, a potem wygnany. Solidaryzowaa si z
nim dua liczba duchownych i wieckich. Zmusio to wadze kantonw do podjcia (1852) pertraktacji z
Rzymem i uoenia (1856) nowego modus vivendi.
Liberalizm spowodowa do liczne wystpienia szwajcarskich katolikw przeciw dogmatowi o nieomylnoci papiea i przystpienie do starokatolicyzmu. Ultramontanie natomiast widzieli w cisej wizi z
Rzymem swoj si i gwarancj rozwoju ycia kocielnego. Wrd nich jednym z najaktywniejszych by
Gaspard Mermillod (zm. 1892), dziaajcy w Genewie, gdzie przez przybyszw z Sabaudii wzrosa liczba katolikw. Mermillod zosta w Genewie biskupem tytularnym i wikariuszem generalnym biskupa Marilleya, gdy konstytucja zwizkowa nie pozwalaa na tworzenie biskupstw rezydencjalnych.
Zagroeni w swych prawach katolicy wzmogli tworzenie kocielnych organizacji, czsto na wzr niemieckich. Rozwijao si Stowarzyszenie Piusa i charytatywne organizacje, ktrymi kierowa kapucyn
Theodosius Florentini, zaoyciel zgromadze sistr z Menzing i Ingenbohi. Koci z kantonw katolickich pospieszy z pomoc katolikom w diasporach kantonw protestanckich i umoliwi zbudowanie
wielu wity.
Katolickim orodkiem intelektualnym sta si Fryburg, a obok niego opactwo Einsiedein, za opata Heinricha Schmida. Uczonymi wysokiej rangi byli: biskup Karl Johann Greith z St. Gallen, benedyktyn Gali
Morel oraz polityk i dziennikarz hrabia Theodor v. Scherer-Boccard.
Napicia midzy liberalizmem i katolicyzmem, a take pomidzy mniejszoci liberalnych katolikw i
wikszoci katolikw ultramontan wzmogy si przed Soborem Watykaskim, a po nim doprowadziy
do rozamu. Liberalnych katolikw, wrogich dogmatowi o nieomylnoci papiea, zorganizowa (1873)
profesor teologu z Lucerny, Eduard Herzog (zm. 1924), w osobny Koci (Christkatholische Kirche) i
zosta (1875) jego biskupem.
Eugne Lachat, katolicki biskup z Bazylei (zm. 1886), za ogoszenie dogmatu w diecezji i ekskomunik
na chrzecijan katolikw zosta ukarany zamkniciem seminarium duchownego (1870) i deponowany z
urzdu biskupiego, co uznao pi z siedmiu kantonw. Sytuacj zaostrzyo mianowanie (1873) przez
Piusa IX ultramontana biskupa Mermilloda wikariuszem apostolskim Genewy, co naruszao prawo konstytucyjne. Wadz pastwowa natychmiast usuna biskupa, a gdy papie w encyklice Etsi multa luctuosa (1873) protestowa przeciw szykanowaniu Kocioa, rzd zerwa stosunki dyplomatyczne, a w 1874
roku ogosi konstytucj, ktra wprowadzaa dalsze ograniczenie praw Kocioa: tworzenie nowych diecezji za zgod rzdu, upowanienie wadz zwizkowych i kantonalnych do stosowania specjalnych sank-
313
cji za amanie przez Koci pokoju midzy wyznaniami i naruszanie praw obywateli i pastwa. Wypdzono wwczas jezuitw, zakazano tworzy jakiekolwiek nowe klasztory, zniesiono kocielne sdownictwo, uznano tylko pastwowe szkoy elementarne.
Liberalizm i konserwatyzm niemiecki
W mniejszych pastwach niemieckich, jak Hesja, Wirtembergia, Badenia, nie prowadzono jednolitej polityki kocielnej. Prawie w kadym z nich wystpi pod koniec pidziesitych lat polityczny zwrot ku
liberalizmowi. Zjawisko to nie omino Bawarii, uchodzcej za bardzo katolickie pastwo.
Przywdcy niemieckich katolikw starali si zachowa wolno kocieln, zdobyt w 1843 roku, i wprowadzi j we wszystkich pastwach niemieckich, lecz dystansowali si od liberalizmu i demokracji, a
przyjli tendencje konserwatywno-paternalistyczne. Jedynie katolicy Nadrenii pozostali w bliskich kontaktach z liberaami, bo byli zwizani z krajami Europy Zachodniej i jako mniejszo w pastwie pruskim
oczekiwali korzyci z rozwoju liberalizmu.
Przeciwiestwa midzy liberaami i katolikami zwikszyy si przez spraw narodow. Wikszo liberaw opowiadaa si za prusk koncepcj zjednoczenia krajw niemieckich. Wikszo katolikw popieraa wielkoniemieck koncepcj, cho narodowe zjednoczenie pod przywdztwem Austrii byo mao realne.
W Bawarii powoany w 1848 roku do penienia wadzy krl Maksymilian II by katolikiem z przekonania, ale czuwa nad zachowaniem wyznaniowego rwnouprawnienia i tolerancji. Nie da si wczy w
nurt ultramontanizmu, kierowany przez arcybiskupa Reisacha, ktry memoriaem z konferencji episkopatu bawarskiego (1850) wyjedna prawo biskupw do samodzielnego kierowania seminariami i do nadzoru Kocioa nad szkoami. Rzd jednak domaga si od Stolicy Apostolskiej odwoania Reisacha do
Rzymu, gdzie rzeczywicie uda si, po nominacji (1855) na kardynaa kurialnego.
Druga konferencja episkopatu bawarskiego (1864) wystpia przeciw liberalnej polityce kocielnej i
szkolnej, ktrej sprzyja nowy krl, Ludwik II. Konfliktw nie uniknito za rzdu (od 1866) ksicia
Chlodwiga zu Hohenlohe-Schillingfrsta, katolika, lecz nie ultramontana, gdy chcia zachowa resztki
kocioa pastwowego i wzmocni polityczn samodzielno Bawarii przez liberaln polityk wewntrzn. Rzd wyda nawet (1868) prawa ograniczajce Koci, a jezuitom zakaza prowadzi misje
parafialne. Podj te akcj dyplomatyczn, by nie dopuci do ogoszenia dogmatu o nieomylnoci papiea.
Polityczna opozycja bawarska zorganizowaa si (1869) w parti (Patriotische Volkspartei), zoon
prawie wycznie z katolikw. Zaraz w pierwszych wyborach zyskaa ona wikszo mandatw i przyczynia si do upadku dotychczasowego rzdu, lecz nie zdoaa zmieni kursu polityki wobec Kocioa,
gdy ustala go liberalny minister kultu Johann Lutz. Popiera on starokatolikw, a w parlamencie nowej
Rzeszy Niemieckiej (1871) przeprowadzi prawo przeciw naduyciom kazalnicy. W Bawarii wszake
zadowoli si kryptokulturkampfem, ktrego szczytowym punktem byo krlewskie zarzdzenie
(20.11.1873), znoszce korzystny dla Kocioa edykt z 1852 roku i wprowadzajce znw nadzr pastwa
nad jego dziaalnoci. Wikszo biskupw, bdc z nominacji krlewskiej, zachowaa postaw powcigliw w protestach. Najwikszym przeciwnikiem liberalizmu i kocioa pastwowego by biskup
Ignatius Senestry z Regensburga (zm. 1906), wspierany przez ultramontasko nastawionego biskupa z
Eichstattu, Franza Leonroda (zm. 1905).
Biskupi z Grnej Nadrenii odbyli pierwsz konferencj (1851) pod przewodnictwem arcybiskupa Hermanna Vicariego z Fryburga i przedstawili rzdowi memoria przeciw ingerencjom w sprawy kocielne.
Po dwch latach doszo do zagodzenia niektrych zarzdze, ale kolejny memoria biskupw nie uzna
tego za wystarczajce.
Rzd heski nie godzi si przyjmowa episkopatu za partnera rozmw, musia wic kady z piciu biskupw pertraktowa z nim osobno. Znaczne wyniki zdoa osign biskup Wilhelm Ketteler z Moguncji.
W Badenii powstaa najtrudniejsza sytuacja. Wbrew staraniom arcybiskupa Vicariego nie prowadzono
pertraktacji, tylko stosowano represje, zamykajc na pewien czas i jego w areszcie domowym. Rokowania z Rzymem podjto dopiero w 1854 roku i po kilku latach pertraktacji zawarto konkordat, najpierw z
314
Wirtembergi (1857), a potem na jego wzr z Badeni (1859). Oba wszake wywoay tak gwatown
polemik i sprzeciw liberaw, e zostay odrzucone: przez parlament heski w 1860 roku, a przez wirtemberski w 1861 roku, rzdy za usioway jednostronnie uregulowa sprawy kocielne.
W Badenii rzd premiera Juliusa Jollyego, prawnika (1868-1876), zagarn nadzr nad wszystkimi
szkoami i zamieni szkoy wyznaniowe na symultanne. Wprowadzi te (1861) obowizkowe cywilne
kontrakty maeskie, okreli, jakie zakony mog prawnie istnie w pastwie, zakaza im dziaalnoci
nauczycielskiej, a nieaprobowanym zakonom take pracy duszpasterskiej. Starokatolikw uzna bez wahania i zgadza si na przejmowanie przez nich parafii lub wspuytkowanie kociow katolickich.
Szczytowy punkt tego badeskiego Kulturkampfu stanowia ustawa (19.02.1874), ktra okrelaa pastwowe warunki przyjmowania kandydatw do seminariw duchownych i ich wyksztacenie: trzyletnie
studium teologii na wydziaach teologicznych uniwersytetw pastwowych i rok teologiczno-praktyczny
w seminariach. Ustawa ta miaa wpyw na pruskie prawodawstwo okresu Kulturkampfu.
W opozycji do kocielnej polityki rzdu stan zdecydowanie arcybiskup Vicari, ktry prowadzi te dug walk o mianowanie biskupa sufragana. W kocu (1867) uzyska zgod na nominacj dyrektora konwiktu, Lothara Kbela, ktry po mierci arcybiskupa by przez 13 lat wikariuszem kapitulnym, gdy rzd
odrzuca wszystkich kandydatw kapituy na arcybiskupstwo. Biskup Kube nieugicie walczy przeciw
wydawanym prawom, a wikszo kleru stosowaa bierny opr. Nie pomogo odebranie duchowiestwu
rzdowych dotacji (1876) ani stosowanie kar sdowych, czy nieobsadzanie wakujcych beneficjw.
Ataki na Koci zmobilizoway katolikw do politycznej aktywnoci. Pod przywdztwem Jakoba Lindaua powstaa (1869) partia polityczna (Katholische Volkspartei), ktra przyja za swj organ wczeniej zaoon gazet Badische Beobachter. Katoliccy posowie w parlamencie domagali si nie tylko
zniesienia wrogich Kocioowi praw, ale nowej, demokratycznej konstytucji. Zmiana rzdu (1876) nie
przyniosa cakowitego zwrotu w polityce wobec Kocioa, ale zaczto poszukiwa jakiego modus
vivendi.
Prusy i katolickie Centrum
Konstytucje pruskie z 1848 i 1850 roku daway katolikom moliwo aktywnego dziaania, jak to byo w
innych krajach niemieckich. Dwaj najwybitniejsi duchowni w episkopacie pruskim: Johannes Geissel i
Melchior Diepenbrock, zostali w 1850 roku kardynaami. Koczya si jednak aktywno Diepenbrocka
(zm. 1853), przywdztwo obj wic znakomity organizator i kocielny polityk Geissel. Ukierunkowany
na pogbianie ycia religijnego przez rozwj pobonoci ultramontaskiej, dba o jedno dziaania episkopatu: zdoa doprowadzi do odbycia synodu prowincjalnego (1860).
Reakcyjny rzd Ottona Manteuffela (1850-1858) prbowa ogranicza wolnoci Kocioa katolickiego.
Wykorzystywa ambicje pruskie do zjednoczenia Niemiec bez Austrii, ktr po konkordacie z 1855 roku
liberaowie z Nationalverein uznawali za klerykaln i feudaln fortec ultramontanizmu. Zakazano wic
(1852) studiw w Germanicum, duchownych cudzoziemcw poddano specjalnemu nadzorowi, misje parafialne ograniczono do terenw czysto katolickich. Biskupi Geissel i Johann Mller z Monasteru natychmiast temu si przeciwstawili.
Na ziemiach polskich wyznanie protestanckie byo szczeglnie faworyzowane. Koci ewangelicki augsburski umocni si w Prusach Krlewskich, na Pomorzu, w zachodniej Wielkopolsce i na Grnym lsku. Ten proces na lsku uatwiy gbokie przemiany spoeczne wskutek uprzemysowienia i migracja
protestanckiej ludnoci niemieckiej.
Wadze pruskie czyniy wszystko, by na tych ziemiach katolicyzm si nie wzmocni. Stosoway wic
szykany wobec misji parafialnych, ktre w Poznaskiem prowadzili jezuici na szerok skal w latach
1852-1853. Przeciw takim ograniczaniem dziaalnoci duszpasterskiej wystpi arcybiskup gnienieski i
poznaski, Leon Przyuski.
W 1852 roku uksztatowaa si w parlamencie polityczna opozycja, a w niej 62 posw katolickich stanowio osobn grup. Gdy w 1858 roku parlament podzieli si na frakcje: lewicow i prawicow, oni
utworzyli Centrum, ktre kierowane przez Augusta i Piotra Reichenspergerw oraz Hermanna Mallinckrodta stao si liczc parti polityczn, majc swj organ w dobrze redagowanym czasopimie Germa-
315
nia. Od liberaw rnia si polityk kocieln i wielkoniemieckim stanowiskiem, a od konserwatystw

konstytucjonalizmem. Grupa polskich posw, wrd ktrych od samego pocztku byli ksia, znalaza
poparcie Centrum w polityce kocielnej, lecz nie zawsze w polityce narodowej.
Centrum wsplnie z liberaami zwalczao reakcyjne tendencje z lat pidziesitych, w tym take odmawianie ydom rwnouprawnienia. Z konserwatystami za prowadzio (od 1859) walk przeciw liberaom
o nieuznanie cywilnych kontraktw maeskich i zachowanie zwizku szk ludowych z Kocioem.
Jego znaczenie osabi brak jednoci wewntrznej w wielkim konflikcie (1862-1867) o konstytucj.
W Prusach pozytywnie przyjto antykocieln polityk rzdu badeskiego, ale w wasnym prawodawstwie (do 1871) nie zmieniono nic co do Kocioa. Istnia natomiast ju od 1866 roku cisy sojusz Bismarcka z parti liberaln, a od 1869 roku nasilia si wrogo rzdu wobec papiestwa z powodu dyskusji
o nieomylnoci. Samych katolikw niemieckich te dyskusje podzieliy na dwie grupy.
W tak napitej sytuacji zebrali si biskupi niemieccy (1869) na konferencji w Fuldzie. Jej program mia
kilka wanych punktw obrad, jak postulowana przez Kettelera dziaalno spoeczna, ale na czoo wysuna si sprawa nieomylnoci papiea. Zdoano wszake potpi antykocielne prawa badeskie i solidaryzowa si z biskupem Kubelem.
W sprawie nieomylnoci, czternastu na dwudziestu biskupw w Fuldzie opowiedziao si za pismem do
papiea, w ktrym podali powody swej proby o nieogaszanie tego dogmatu na soborze. Biskup Hefele,
historyk, referowa je na konferencji: przeszkoda w poczeniu si podzielonych wyzna chrzecijaskich, osabienie jednoci niemieckiego katolicyzmu, zaostrzenie si politycznej walki z Kocioem.
Polscy prymasi: Przyluski i Ledchowski
Prusacy dyli z reguy do obsadzania Niemcami stolic biskupich na ziemiach polskich. Udawao si to
im we Wrocawiu, na Warmii i Pomorzu. Biskupi ci nie byli jednak germanizatorami, nawet gdy okazywali wielk lojalno wobec swego monarchy. Potrafili wystpowa przeciw narzucanemu przez pastwo
nauczaniu religii wycznie w jzyku niemieckim, gdy dla polskich dzieci by on niezrozumiay. Kierowali si w tej sprawie wzgldem duszpasterskim, ktry te skania ich do nalegania na kapanw, by
znali oba jzyki: niemiecki i polski (utrakwici). We Wrocawiu biskupem sufraganem zostawa z reguy
kapan polskiego pochodzenia i znajcy jzyk polski.
Na wakujce po mierci Marcina Dunina (1842) stolice arcybiskupie, gnieniesk i poznask, chciay
wadze pruskie wprowadzi hierarch lojalnego wobec monarchy, ktrym by liberalny Fryderyk Wilhelm IV. Krl nie przywizywa wic tym razem wikszej wagi do jego narodowoci. Arcybiskupem
zosta prepozyt kapituy gnienieskiej, Leon Przyuski, ktrego lata rzdw (1845-1865) przypady na
bardzo trudny okres dla Kocioa w zaborze pruskim. Jednym z najtrudniejszych problemw bya sprawa
narodowa. Przyuski, dystansujc si od walki zbrojnej, szuka rodkw do walki legalnej o prawa narodowe Polakw. Popiera angaowanie si ksiy w spoeczne dziaanie, tak e za niego zacz si ksztatowa typ kapana spoecznika. W ruch narodowy wczy si osobicie od 1861 roku, jak wiadcz: wydana przez niego propolska odezwa przedwyborcza, obrona jzyka polskiego, udzia w naboestwach
patriotycznych. Oskarony o to przed papieem przez wadze pruskie, a nawet przez biskupa chemiskiego superlojalist Johanna N. Marwitza, wykorzysta swj wyjazd do Rzymu (1862), by wystpi
jako przedstawiciel caego polskiego Kocioa i Stolicy Apostolskiej przedstawi jego faktyczne pooenie, zarwno w zaborze pruskim, jak i rosyjskim. Przyjmowany w podry przez emigracj jako prymas
Polski, akceptowa polsk kampani prasow o uznanie nieprzedawnionego prymasostwa i zoy wyrane owiadczenie o swoich prawach prymacjalnych. Gdy wybucho Powstanie Styczniowe, nie da si nakoni wadzom pruskim do wydania Oklnika z jego potpieniem, chocia sam nigdy nie by zwolennikiem walki zbrojnej. Nie wstrzymywa te duchowiestwa od czynnego poparcia Powstania, lecz nie
mg im pomc, gdy policja pruska za to ich cigaa. Rzd pruski tym bardziej naciska na Piusa IX, by
potpi arcybiskupa i duchowiestwo wielkopolskie za wczanie si w ruchy rewolucyjne. Naciska te
na odwoanie go z Gniezna i Poznania. Nie chcc otwartego konfliktu z Prusami, sekretarz stanu Antonelli zaproponowa Przyuskiemu kapelusz kardynalski, co oznaczaoby przeniesienie go do Rzymu. Zanim jednak pertraktacje zostay ukoczone, arcybiskup niespodziewanie (12.03.1865) umar.
316
Wobec rozbudzonych uczu narodowych Polakw rzd pruski nie stara si osadzi Niemca na stolicach,
gnienieskiej i poznaskiej. W negocjacjach z Rzymem zgodzi si na kandydatur nuncjusza brukselskiego, arcybiskupa tytularnego tebaskiego Mieczysawa Ledchowskiego. Rzd liczy na jego lojalno, zwaszcza e nominat w swojej dotychczasowej karierze dyplomatycznej trzyma si z dala od
spraw narodowych polskich, a zupenie nie zna specyfiki stosunkw w zaborze pruskim, pochodzc z
Sandomierskiego, pniej za (1843) przebywajc w Rzymie lub w innych stolicach Europy Zachodniej
jako dyplomata papieski. Formalnie wybrany przez obie wielkopolskie kapituy (16.12.1865), przyby do
Poznania (24.04.866) i z waciw sobie dokadnoci i gorliwoci podj dziaalno kocieln, majc
na wzgldzie przede wszystkim cele religijne.
Ledchowsk do ycia kocielnego obu archidiecezji wnis poyteczne nowoci duszpasterskie, jak systematyczne odbywanie kongregacji dziekanw, co zastpowao synod diecezjalny. Idc po linii rzymskiej
praktyki i chyba swej mentalnoci, chcia by lojalny wobec uznawanej wadzy pastwowej, ale nieustpliwie broni praw Kocioa. Chcia te, by duchowiestwo nie zajmowao si polityk i dziaalnoci
pozaduszpastersk, uznajc, e w ramach pracy duszpasterskiej wystarczajco suy dobru spoeczestwa.
Nie wzi pod uwag, e w zaborze pruskim sprawy narodowe zespoliy si ju bardzo cile ze sprawami
Kocioa katolickiego. Bdc na Soborze Watykaskim I, zaj miejsce midzy prymasami, co w kraju
odczytano jako kontynuacj stanowiska Przyuskiego w kwestii prymasostwa. Kierowa si wszake
bardziej swymi prawami kocielnymi do miejsca i tytuu ni narodowym sentymentem. Zdecydowanie
stan w obronie nauczania religii w jzyku polskim, bo tego wymagao dobro religijne polskich dzieci, a
wprost nieugicie z tej samej racji przeciwstawi si Kulturkampfowi. Zrozumia te wwczas nierozerwaln wi polskoci z katolicyzmem w zaborze pruskim. Skazany za nieprzestrzeganie praw majowych
na dwa lata wizienia (1874-1876), przez Piusa IX mianowany kardynaem podczas odsiadywania kary,
nie mg wrci do swych archidiecezji, lecz zarzdza nimi (do 1886) z Rzymu, dokd si uda po uwolnieniu. Uywa wwczas tytuu prymasa i czy dziaalno kocieln z narodow. Gdy jego nastpc na
arcybiskupstwie zosta Niemiec, Juliusz Dinder (1886-1890), tym bardziej sta si w Rzymie rzecznikiem
spraw narodowych.
Rozdzia 32
OBRONA PRZED BDAMI
Liberaowie w dziaalnoci politycznej podzielili si ju w poprzednim okresie na umiarkowanych i radykalnych. Tych drugich zwano na og demokratami, lecz jedni i drudzy dali nieskrpowanej wolnoci
czowieka w dziedzinie religijnej. W Kociele istnia silny ruch ultramontanizmu, ale w niektrych krajach nie brakowao katolikw, zwanych liberalnymi katolikami lub katolickimi liberaami, pragncych
pogodzi zasad wolnoci czowieka z wymaganiami Kocioa.
W Anglii uksztatowano swoisty typ katolicyzmu, w czym szczegln rol odegrao czasopismo Rambler
oraz Henry Newman i John Acton.
Bdne pogldy potpi papie w Syllabusie, wystpujc nie tylko przeciw liberalizmowi religijnemu, ale
i przeciw innym faszywym kierunkom wczesnej myli ludzkiej.
Nauki kocielne rozwijay si nierwnomiernie w krajach katolickich, stale jeszcze nastawione na polemiki.
Teologia katolicka, znacznie oywiona na niemieckich wydziaach teologicznych, staraa si uwzgldni
nowoczesn myl filozoficzn. Pius IX zaleci jednak posugiwanie si filozoficznym dorobkiem scholastykw, dajc przez to pocztek neoscholastyce.
Sobr Watykaski I stara si okreli nauk katolick w przedmiocie wiary i Kocioa. Zabr Rzymu
przez wojska piemonckie przeszkodzi w konstytucji soboru, nie dokoczono wic schematu o Kociele,
ogaszajc jedynie dogmatyczn nauk o nieomylnoci papiea, co wywoao nie tylko kocieln, ale i
polityczn opozycj.
317
W Prusach dogmat ten sta si jedn z przyczyn Kulturkampfu, ktrego prawom nie poddali si Polacy z
racji kocielnych i narodowych. Nie udao si natomiast przeszkodzi w powstaniu sekty starokatolikw,
odrzucajcych dogmat o nieomylnoci papiea.
Ultramontanizm i opozycja
Ruch ultramontaski, rozwijajcy si ju za Grzegorza XVI, musia pokona szereg przeszkd. Katolicy
w wikszoci doceniali wspdziaanie z papieem dla dobra Kocioa w ich kraju, ale niejedni obawiali
si wzrostu rzymskiej centralizacji i pomniejszenia przez to autorytetu wadzy biskupiej, jak rwnie lkali si ujednolicenia liturgii i pobonoci, wzorowanego na woskim modelu, ktry nie wydawa si by
najwyszej klasy.
Opr ruchowi ultramontaskiemu stawiali przede wszystkim ci teologowie, ktrzy uwaali, e papie
powinien zajmowa w Kociele tak pozycj, jak mia w pierwszych wiekach chrzecijastwa. Ciyy
na ich pogldach historyczne uwarunkowania poszczeglnych krajw: w Anglii XVIII-wieczny sposb
wyspiarskiego mylenia dawnych katolikw (old catholics); w Austrii, Lombardii i zaborze austriackim
pozostaoci jzefiskiego systemu; we Francji i Niemczech wiadomo nieudolnego dziaania ultramontan w pocztkach ich ruchu, nadto szcztki gallikanizmu czy febronianizmu.
We Francji ultramontanizm, propagowany przez czasopismo lUnivers, ody za Drugiej Republiki,
wsparty przez nuncjusza Niccolo Fornariego. Mianowani wwczas biskupi byli najczciej przekonani do
rzymskich idei i starali si je realizowa na synodach prowincjalnych. Uchway posyano do Rzymu,
uznajc przez to prawo Stolicy Apostolskiej do kontroli.
Niszy kler chtnie popiera ultramontanizm, bo widzia w Rzymie tam przeciw samowoli niejednego
biskupa. Czyniono wic odwoania do trybunaw rzymskich. Rozpowszechniay t praktyk czasopisma:
Le Rappel, La Correspodance de Rome i LUnivers, publikujc orzeczenia rzymskie, wydane na korzy
niszego kleru. Gdy niektrzy biskupi wystpowali za to przeciw wymienionym czasopismom, wzi je w
obron Fornari, ktry z nuncjatury paryskiej powrci do Rzymu i zosta kardynaem. Czuwa on take
nad wkadaniem na indeks ksiek o kierunku gallikaskim, jak Thologie Baillyego i Trait de droit
canonique Lequeuxa. W tym drugim dziele autor zbyt silnie podkrela autonomi wadzy biskupiej i
walor prawa zwyczajowego.
Ultramontanizm z kolei wywoywa sprzeciwy, jak to si zauwaa w anonimowym pimie Mmoire sur
la situation prsente de lEglise gallicaine relativement au droit coutumier (1852), popartym przez niektrych biskupw. Stawiao ono problem szczegowego prawa partykularnego w relacji do prawa powszechnego, wystpowao przeciw reformom liturgicznym na wzr rzymski i przeciw ingerencjom rzymskich kongregacji w sprawy lokalne. Papie w takich pogldach widzia odrodzenie gallikanizmu, wyda
wic encyklik Inter multiples (1853), w ktrej umiarkowanymi sowami wypowiedzia si przeciw zwalczaniu ultramontanizmu. W Rzymie te publikowano pisma profesorw z Gregorianum o prymacie i nieomylnoci papiea, a wicej jeszcze czyniono w praktycznym zakresie dziaania. Nuncjusze zajli si
wewntrznymi sprawami Kociow lokalnych, wznowiono obowizek przybywania biskupw ad limina,
zorganizowano trzy wielkie zjazdy biskupw w Rzymie (1854, 1862 i 1867), utrcano prby odbywania
synodw krajowych, przejto obsadzanie biskupstw mimo istniejcego prawa kapitu do wyboru, starano
si zmieni praktyk wyboru biskupw unickich wschodnich. W tym wszystkim widziano nie tylko podkrelanie prymatu papiea, ale te poytek dla wewntrznego ycia Kocioa.
W Austrii konkordat (1855) usuwa jzefiskie prawodawstwo i wprowadza kocielne nauczanie wedug
yczenia Stolicy Apostolskiej. Orodkiem ultramontanizmu sta si wydzia teologiczny w Innsbrucku,
powierzony jezuitom (1857), oraz tamtejsze czasopismo kocielno-prawnicze (Archiv fr katholisches
Kirchenrecht). Dzieo (Kirchenrecht) wiedeskiego profesora, Georga Phillipsa (zm. 1872) nawizywao
do redniowiecznej teokracji i identyfikowao Koci z papieem.
W Niemczech przewodzi w ultramontanizmie orodek moguncki, ale wszdzie byo coraz wicej jego
zwolennikw, pod wpywem kapanw, wyksztaconych w Germanicum. Propagowali oni nie tylko
prawa papiea i rzymskich kongregacji, ale take rzymski idea dobrego katolika.
318
W Anglii rzecznikiem ultramontanizmu byo czasopismo Dublin Review, wspierane przez Manninga,
wbrew opozycji liberalnej grupy przy czasopimie Rambler. Kardyna Cullen w Irlandii docenia znaczenie prymatu papieskiego dla obrony Kocioa w swym kraju.
We Francji encyklika Inter multiples pomagaa ultramontanom, podobnie jak yczliwa neutralno rzdu
na pocztku Drugiego Cesarstwa. Do ich zwycistwa przyczynia si take kampania Dom Gurangera na
rzecz rzymskiej liturgii oraz rozwj prorzymskiego zgromadzenia sulpicjanw, ktre byo wychowawc
wikszoci modego kleru, i otwarcie w Rzymie francuskiego seminarium. Organem ultramontan francuskich stao si LUnivers Louisa Veuillota, podobnie jak przed 20 laty czasopismo LAuenir. Veuillot
rozwin we Francji tak nabon cze dla papiea, jakiej nie spotykao si w adnym innym kraju.
Rozwinity ruch ultramontaski po 1860 roku, nazwany neoultramontanizmm, nie uchroni niejednego ze
swych czonkw przed pewnymi ekscesami, co musiao wywoa sprzeciwy innych katolikw. Przykadem tego by nadmierny kult papiea czy nawet idolatria papiestwa, ktrej przykad widzi si w wypowiedzi Mermilloda o trzech Wcieleniach Syna Boego: w onie Dziewicy, w Eucharystii i w Starcu z
Watykanu.
W Niemczech opozycja teologw przeciw ultramontanizmowi opieraa si na teologii pozytywnej. Na
wspczesn rzeczywisto kocieln patrzeli oni jak historycy i czsto nie dostrzegali, e musia si dokona rozwj form ycia Kocioa. Ich pogldy na papiestwo sprawiy, e nie by to tylko konflikt midzy niemieckimi teologami i przedstawicielami neoscholastyki, ale take midzy Rzymem i Niemcami.
Opozycja ta pocztkowo ujawnia si wycznie w biernym oporze, ale pniej przez Ignaza Dllingera
doszo do otwartej walki, spotgowanej najpierw Syllabusem, a nastpnie (1867) ogoszeniem dawnego
hiszpaskiego inkwizytora Pedra Arbuesa witym. Gwatowno atakw na papieski system sprawia,
e nawet krytykujcy nadmierny centralizm rzymski biskupi, jak Rauscher i Ketteler, stanli przeciw
Dollingerowi. W ten sposb opr przeciw ultramontanizmowi ograniczy si w Niemczech do uniwersytetw.
We Francji natomiast opozycja do ultramontanizmu istniaa take wrd biskupw. Arcybiskup Parya
(od 1863), Georges Darboy, wystpowa przeciw tym katolikom, ktrych pobono polega gwnie na
tym, e pozdrawiaj z daleka papiea, a obraaj biskupa z bliska. Otwarcie wskazywa na mieszanie si
kongregacji w biskupie uprawnienia. Takie niezadowolenie pomagao liberalnym katolikom spod znaku
Correspondanta do odnawiania idei gallikaskich.
Liberalni katolicy
Wiosna Ludw wykazaa w wielu krajach, e nie mona obstawa przy dawnych strukturach politycznych i spoecznych. Stumienie jej i powrt konserwatywnych rzdw zaostrzy problem, przed ktrym
stanli katolicy: jak si ustosunkowa do zmian wprowadzonych przez rewolucje i czy mona o nie walczy. Wikszo oceniaa aktualny stan spoeczestwa w aspekcie moralnoci, a nie socjologii. rda
istniejcego za dopatrywali si w zgubnych ideach, szerzonych przez z pras. Pragnli wic odej od
zgubnej filozofii spoecznej XVIII wieku, ktra wywoaa Wielk Rewolucj Francusk i nastpne rewolucje, chcieli za powrci do wyidealizowanych przez romantyzm redniowiecznych wiekw wiary. Katolicy nieprzejednani odwoywali si do krytykujcego liberalizm i socjalizm dziea Juana Donoso Cortsa (zm. 1853) Ensayo sobre el catolicismo, le liberalismo y el socialismo. Ich organem stao si jezuickie czasopismo Civilt cattolica. Mode pokolenie, w poowie XIX wieku, czuo si zawiedzione co do
monarchistycznych i zachowawczych rzdw, u ktrych Koci szuka opieki, natomiast przyjmowao z
sympati nowoczesn koncepcj czowieka, podkrelajc jego wolno i autonomi.
Rnica pogldw u katolikw nie zawsze trzymaa si granicy pokole. Nie wszyscy starsi uznawali
nowoczesny wiat za antychrzecijaskie dziedzictwo rewolucji i gotowi byli, jak wielu modych, przej
niejedno z liberalizmu. Mona wic mwi o liberalnych katolikach.
We Woszech liberalnych katolikw nie byo wielu i nie zdoali utworzy zwartego ruchu. Wyrnia si
wrd nich markiz Gino Capponi (zm. 1876), ktry odbywa podre do innych krajw, publikowa rozprawy o woskim redniowieczu w ujciu romantyzmu i zdoby rozgos pismami pedagogicznymi. Ci
319
liberalni katolicy pragnli reformy kocielnej, nie wyczajc papiestwa. Chcieli te, by religijno nie
bya dyktowana autorytetem, ale wypywaa z gbokich przey osobistych.
Wybitny filozof, teolog i polityk, Antonio Rosmini-Serboti (zm. 1855), umiarkowany liberalny katolik,
domaga si wolnoci Kocioa przede wszystkim do penienia jego apostolskiego posannictwa i nadprzyrodzonych zada, ale widzia j zczon z wolnoci narodow. Koci za przedstawia jako duchow rzeczywisto, ktra dziaa przez prawd i ksztatowanie sumie, a nie przez przymus. Wedug
niego, laicy powinni zajmowa nalene dawne uprawnienia, ktre zabra potrydencki centralizm. Niedomogi Kocioa Powszechnego uj on w obraz piciu ran, ktrymi s: przepa midzy klerem i laikatem,
niski poziom intelektualny duchowiestwa, zbyt wielka zaleno biskupw od wieckich wadcw, wykluczenie duchownych i wieckich od wyboru biskupw, kontrola pastwa nad majtkami kocielnymi.
Liberalizm katolikw woskich rni si od francuskiego i belgijskiego. Najtrafniej mona o nich powiedzie, e byli wiatymi katolikami o umiarkowanych pogldach liberalnych i stali w rodku, midzy odcinajcymi si od Kocioa zwolennikami Mazziniego i wojujcymi katolikami nieprzejednanymi. Reprezentatywnymi ich przedstawicielami stali si: Niccolo Tomasseo i Alessandro Manzoni. Sprzyjay im
niektre osobistoci rzymskie, jak genera serwitw Battini, kapucyn kardyna Ludovico Micara, genera
teatynw Gioacchino Ventura.
We Francji istniay wrd katolikw najsilniejsze kontrowersje co do liberalizmu, gdy gdzie indziej
zajmowano si nim tylko od strony praktycznej, a Grzegorz XVI i Pius IX byli zgodni, e na tej paszczynie moliwe s rne stanowiska. Francuzom to nie wystarczao, katolicy bowiem ujawniali rne
pogldy na wolno nauczania i prawo szkolne (Loi Falloux), wznowiono wic dyskusje, ktre przycichy
po potpieniu Lamennaisgo, i podjto znw temat idealnego chrzecijaskiego spoeczestwa.
Katolicy francuscy opowiadali si za wolnoci, ale nie byli zgodni co do jej zakresu. Wielu z nich, skupiajc si wok gazety Le Correspondant, przyjmowao za Montalembertem, e powinna istnie pena
wolno w pastwie i Kociele. Biskup A. F. Dupanloup, cho udziela tej grupie poparcia, traktowa
liberalizm relatywnie. Chcia wzi tylko te liberalne formy dziaania, ktre pozwoliyby unowoczeni
chrzecijastwo i pobudzi aktywno Kocioa. Chocia wic ultramontaska prasa okrzyczaa go kocielnym przywdc katolickiej liberalnej partii, inni zarzucali mu brak konsekwencji, gdy nie we
wszystkim kierowa si zasadami liberalizmu.
Duchowni, skupiajcy si wok Henriego Mareta, dziekana wydziau teologicznego na Sorbonie, bardziej konsekwentnie opowiadali si za zasadami liberalizmu. Mwili o potrzebie katolickiej i liberalnej
reformy, aprobowali dno Rzymian do konstytucyjnego pastwa i uwaali spenianie wieckiej wadzy przez papiea za szkodliwe dla Kocioa. Pragnli nowoczesnego pastwa, opartego na zasadach z
1789 raku. Nazywali neogallikanami, widzieli w konkordacie rodek wspdziaania w wolnoci Kocioa ze wieckim spoeczestwem. Ich pogldy podzielao wielu z katolickiej buruazji francuskiej,
ktra bya nieraz gotowa wyczy lub obej z oficjalnej nauki Kocioa to, co stawao si ciarem dla
jej intelektualnych lub politycznych koncepcji.
Przeciw tym najbardziej liberalnym katolikom wystpowali ci, ktrzy siebie okrelali po prostu katolicy
(catholiques tout court). Byli oni wierni antyrewolucyjnemu tradycjonalizmowi lat trzydziestych, okazywali wierno zajmowanym przez Rzym stanowiskom, oceniali polityczne decyzje wycznie wedug
tradycyjnych pryncypiw, nie interesujc si, czy odpowiada to rzeczywistym warunkom ycia spoeczestwa. Za ich przywdc uznawano Louisa Piego (zm. 1880), biskupa z Poitiers, ktry rozprawia si
z wczesnymi bdami (Instructions synodales sur les erreurs du temps present). Inspirowany przez Dom
Gurangera gosi polityczny supernaturalizm, opierajcy si na nauce o Krlestwie Chrystusa. Idealizowa papiea-monarch, ale nie narzuca teokracji, ktr przyjmowaa cz jego uczniw, goszc zasad
bezporedniej wadzy Kocioa i papiea nad cywilnym spoeczestwem.
Ich pogldy propagowa Louis Veuillot, ktry wywiadczy Kocioowi wiele przysug i stara si wyzwoli katolikw z kompleksu niszoci, omieszajc antyklerykalizm, lecz jako konwertyta w swym
nieprzejednanym katolicyzmie kracowo potpia nowoczesn cywilizacj. Dla kleru na prowincji sta si
wyroczni, a przez niego mia wpyw na ksztatowanie mentalnoci znacznej liczby katolikw. Uwaa
si, e doprowadzi do uksztatowania si postawy klerykalnej nietolerancji.
320
W Belgii toczono okoo 1860 roku podobne dyskusje, jak we Francji. Jedni cenili sobie liberaln konstytucj, drudzy niepokoili si rozwojem belgijskiego liberalizmu, bo czy si z antyklerykalnym radykalizmem. Liberalni katolicy wypowiadali si w LUnivers, ultramontanie mieli swj organ (od 1853) Le
Bien Public. Midzy tymi dwoma stanowiskami sta kardyna Sterckx i kanonici z Lowanium. Modsi
biskupi, przewanie wychowani w Rzymie, uznawali za niemoliwe skatolicyzowanie nawet pewnych
tylko idei liberalizmu.
W Niemczech pogldy liberaw o rozdziale Kocioa i pastwa nie stanowiy dla katolikw kwestii sumienia, gdy byli na og w mniejszoci i nie dopatrywali si w wolnoci religijnej rda niewiary
Umiarkowane pogldy na temat liberalizmu i wolnoci wypowiedzia biskup Ketteler w pracy Freiheit,
Autoritt und Kirche (1862). Silne kontrowersje powstay natomiast co do wolnoci uczonych katolickich
wobec autorytetu Kocioa. Niektrzy odrzucali kracowo jakkolwiek interwencj Urzdu Nauczycielskiego Kocioa w nauczanie teologw.
The Rambler, Newman, Acton
W poowie XIX wieku grupa liberalna katolikw w Anglii nie bya liczna. Posiadaa jednak wasne czasopismo Rambler (od 1848), ktre zgodnie z wymogami nauki starao si traktowa problemy podnoszone przez nowoczesn krytyk. Samo uprawiao krytyk postaw katolikw, a nawet pogldw Rzymu,
jeeli uznao je za przestarzae. Miao wic wielu przeciwnikw. Biskupi w Newmanie widzieli tam
przed ekscesami czasopisma. Gdy jednak obj osobicie jego redakcj (1859), nie zdoa uspokoi obustronnego zacietrzewienia i ustpi.
Newmanowi bliskie byy niektre pogldy Ramblera, ale odci si od jego tonu i sposobu dziaania,
niemniej uwaano go za liberalnego katolika i to najgorszego typu, bo zakamuflowanego. Sprawa uniwersyteckiego ksztacenia i wychowania, a potem sprawa nieomylnoci papiea pornia go z Manningiem. Rnica w ich stanowisku bya nie tylko kwesti osobistych pogldw, ale uwidocznia rnic
mentalnoci tzw. dawnych, katolikw i konwertytw.
Newman, cho jak Manning by konwertyt, lecz wczeniejszego pokolenia, zosta zaliczony do pierwszej grupy. Jak ona sprzyja tradycyjnemu, samodzielnemu katolicyzmowi angielskiemu i wraz z ni nie
pochwala ultramontanizmu, ktremu ulega Manning i wielu modszych konwertytw. Lepiej go zrozumiano, gdy opublikowa wasn apologi (Apologia pro vita sua, 1864), bdc literackim i psychologicznym arcydzieem. Ujawni bowiem w niej sw nieskaziteln ortodoksj, a nadto rozwia wiele uprzedze anglikanw wobec Kocioa katolickiego.
Liberalizm katolicki Ramblera powikszy si, gdy jego redakcj obj (1859) John E. E. Acton, lord
Aldenham. Urodzony w Neapolu, by Anglikiem i zosta wychowany w anglikanizmie. Pod wpywem
Wisemana przeszed na katolicyzm i sta si jednym z wielkich przywdcw angielskich katolikw. Swj
liberalizm pogbi przez podr do Stanw Zjednoczonych i przez osobiste kontakty z niemieckimi teologami, osobliwie z Dollingerem. W szczerym wyznaniu powiedzia, e wyrzek si w katolicyzmie
wszystkiego, co jest nie do pogodzenia z wolnoci, a w polityce wszystkiego, co jest nie do pogodzenia z
wiar katolick. Posiada wnikliw inteligencj, znakomit erudycj i wielk sumienno zawodow,
dziki czemu Rambler sta si ogromnie popularnym czasopismem katolickim. Skoniony przez angielskich biskupw do jego zawieszenia, wydawa kwartalnik Home and Foreign Review, pniej za Chronicle. Skrytykowa Syllabus Piusa IX i zwalcza zamiar ogoszenia dogmatu o nieomylnoci papiea, bo
obawia si objcia nim take nauki i polityki. Niewtpliwie jego zasug byo, e jako pierwszy katolik
zosta profesorem historii na uniwersytecie w Cambridge i e walczy o czynny udzia laikatu w yciu
Kocioa.
Syllabus Piusa IX
W nauczaniu Piusa IX ma Syllabus wyjtkowe miejsce, bo zaj si nie tylko najbardziej aktualnymi problemami katolikw, ale i caego wczesnego spoeczestwa. Powsta on z niepokoju wielu katolikw, a
szczeglnie Nauczycielskiego Urzdu Kocioa.
321
Katolicy, nawet ci sympatyzujcy z ideami liberalnymi, byli zaniepokojeni czstym okoo 1860 roku zjawiskiem, e dojcie liberaw do wadzy pocigao za sob wydawanie wrogich Kocioowi praw. W
Rzymie dostrzegano nadto na przykadzie Woch, e oznaczao to zniszczenie tradycyjnych wartoci w
porzdku spoecznym, moralnym i religijnym. Pius IX, ktry musia dla konkretnych pastw czyni pewne ustpstwa, tym bardziej odczuwa potrzeb ukazania zasad, hamujcych bdy.
Poprzedni papiee potpiali zauwaalne bdy liberalizmu, ale nigdy nie dotykali jego wszystkich idei.
Myl globalnego ich potpienia zostaa wysunita przez kardynaa Pakk w 1849 roku, podjta pniej
przez Civilt cattolica. W 1859 roku przygotowanie zestawu bdw do potpienia powierzono zaufanym
teologom, wrd ktrych by biskup Pie, Dom Guranger i Xavier de Ram, rektor uniwersytetu w Lowanium. Wedug tego zestawu, pierwszy projekt Syllabus errorum in Europa vigentium zawiera 79
bdnych zda. Gdy nadszed do Rzymu List pasterski Gerberta, biskupa z Perpignan (Instruction sur les
erreurs du temps prsent), z wykazem 85 bdw, papie uzna go za lepsz podstaw do swego dokumentu. Po roku pracy w komisji, ktra dawaa teologiczn kwalifikacj bdnych twierdze, wydawao
si, e dokument ju zostanie wydany, lecz nastpia zwoka, bo wbrew obowizujcej tajemnicy o przygotowywaniu, prasa antyklerykalna zacza o nim pisa, atakujc rzymski obskurantyzm. W kocu zdecydowano si go wyda, na co miay wpyw dwa wydarzenia z 1863 roku: mowa Montalemberta na kongresie belgijskich katolikw w Malines o wolnym Kociele w wolnym pastwie i danie Dllingera na
kongresie teologw w Monachium, by katoliccy uczeni byli niezaleni od Nauczycielskiego Urzdu Kocioa. Przygotowano wic encyklik Quanta cura i wydano j (1864), doczajc do niej pod tytuem
Syllabus errorum katalog 80 zda jako bdnych i potpionych. Oglnie potpiono panteizm, racjonalizm, indyferentyzm, socjalizm, masoneri, gallikanizm, etatyzm, naturalizm. O kadym z tych zjawisk
powiedziano krtko, w czym tkwi jego bd i przez co jest szkodliwy dla Kocioa Katolickiego. W naturalizmie podkrelono jako bd przyjmowanie za postp, e spoeczestwa nie powaaj religii, a za idea
uwaaj absolutn wolno religii i prasy, laicyzacj instytucji i rozdzielenie Kocioa od pastwa.
Podanie tekstu bdnych zda i tylko krtkie przedstawienie bdnych kierunkw filozoficznych i politycznych nie wystarczao, by przekona opini publiczn o susznoci stanowiska Kocioa. Wikszo
niekatolikw widziaa w papieskim dokumencie dowd na niemoliwo poczenia si Kocioa z nowoczesnymi ideami i sposobem ycia. Poruszenie wszake nie byo tak straszne, jak mona by mniema.
We Woszech wprawdzie prasa liberalna rzucia si zajadle na Syllabus, lecz og publicznoci zachowa
spokj. W Anglii niekatolicy uwaali, e papie sam si omieszy, katolicy za twierdzili, e potpi tylko bdne idee, a nie liberalne instytucje, jak je znano u siebie. W Holandii uznano to rozrnienie, lecz
wzmoga si wrogo do papiestwa i pogbi rozam midzy katolikami i liberaami w dziedzinie parlamentarnej wsppracy.
W krajach jzyka niemieckiego ustosunkowano si rnie do Syllabusa. Nawet opozycja kierowaa si
rnymi motywami. Rzd austriacki obawia si, e kler w oparciu o ten dokument bdzie chcia jeszcze
korzystniejszych praw dla siebie, ni dawa je konkordat. Moguncki krg, ktry mia najwikszy wpyw
na og katolikw, przyj z zadowoleniem papieskie potpienie ateistycznej filozofii i bdzcej teologii.
Nie uwaano Syllabusa. za przeszkod do korzystania z konstytucyjnej wolnoci. Tak patrzyli te na niego belgijscy katolicy.
We Francji najduej trwaa ekscytacja tym dokumentem. Wielu umiarkowanych liberalnych katolikw
czuo si poruszonych w swych przekonaniach. Inni dostrzegali, e nic si nie zmienio w wczeniejszej
sytuacji, ale ubolewali nad pogbion wrogoci niewierzcych do katolicyzmu. Kilku biskupw zwrcio si do Rzymu po dokadniejsze wyoenie nauki, a dwaj przeciwnicy ultramontanizmu, Darboy i
Maret, domagali si od rzdu, by nie pozwoli publikowa encykliki pod zarzutem naruszania konstytucji. Dupanloup i Cochin wystpili przeciw knowaniom liberaw i ich zarzutom, dajc agodzcy komentarz do encykliki i do Syllabusa. Nazwano to przekadem encykliki na nowoczesny jzyk, czego skutkiem byo pozyskanie opinii w Europie i Ameryce przeciw antyklerykaom, a szczeglnie przeciw L.
Veuillotowi i jego przyjacioom. Dupanloup uzyska od papiea brewe pochwalne, w sowach bardzo
wywaonych. Opublikowa je wraz z pochwaami innych biskupw. Publikacja ta miaa znaczenie dla
pniejszej historii katolickiego liberalizmu. Papie pno i niechtnie zacz odrnia katolicki libera-
322
lizm od wrogiego Kocioowi liberalizmu. Uwaa (1874), e katolicki liberalizm jest to jedna noga w
prawdzie, druga w bdzie, jedna noga w Kociele, druga w duchu stulecia, jedna noga z nim, druga z
jego nieprzyjacimi.
Problemy nauk kocielnych
O zastoju w yciu umysowym za Piusa IX wiele mwiono, nie uwzgldniajc faktu, e w Rzymie przystpiono do jego rozbudzenia silniej ni w innych krajach, poza Niemcami. Byo to przede wszystkim
zasug przebywajcych w Rzymie cudzoziemcw, jak francuski benedyktyn Jean B. Pitra, znawca patrystyki i wschodniego prawa, czy niemiecki oratorianin Augustyn Theiner, prefekt Watykaskiego Archiwum, wydawca rde historycznych. Z Wochw wyrniali si na polu nauki: autor krytycznych
rozpraw biblijnych, bamabita Carlo Vercellne (zm. 1869), i znawca archeologii, jezuita Giuseppe Marchi.
Archeologia, oywiona ju przez Grzegorza XVI, znalaza zrozumienie take u Piusa IX, ktry powoa
specjaln komisj naukow (Commissione di archeologia sacra, 1852). Faktycznym twrc archeologii
jako nowoytnej nauki by Giovanni Battista de Rossi (zm. 1894), autor ogromnego dziea Roma sotteranea cristiana, w ktrym uj syntetycznie dzieje pierwotnego Kocioa rzymskiego, jego hierarchii, liturgii, nauki i sztuki.
Kolegium Rzymskie (Gregorianum) prowadzio nadal wykady systemem szkolnym, miao te przecitne grono nauczajce, ale niektrzy profesorowie si wybijali. Carlo Passaglia (zm. 1887), uznawany do
dzisiaj za genialnego teologa XIX wieku, wypracowa teologi na podstawie greckiej patrystyki. Gdy
Passaglia opuci Rzym, jego miejsce w Kolegium zaj Austriak, Johannes B. Franzelin (zm. 1866),
ktry okazywa mniej byskotliwoci, ale bdc znawc jzykw wschodnich, opiera teologi na krytycznej interpretacji tekstw, na najnowszych odkryciach archeologicznych i na pracach niemieckiej
szkoy historycznej. U obu teologw byo mniej ni w Niemczech filozoficznego pogbienia nauki objawionej.
Dugo uznawano publikacj biskupa Louisa Piego (Instructions synodales sur les erreurs du temps prsent) za jedno z najlepszych dzie francuskiej teologii. W rzeczywistoci zawieraa polemik z naturalizmem tego czasu, nie moga wic da pogbionej syntezy teologicznej.
Francuskim teologom nie dostawao krytycznej metody, pisali oratorsko w duchu romantyzmu. Powierzchownie wic Ernest Renan uj ycie Jezusa (Vie de Jsus, 1863), ale sw publikacj napisan dobrym
jzykiem literackim sia zamt w umysach licznych czytelnikw.
Historia w naukowym, krytycznym ujciu bya zaniedbana w krgach katolickich, poza Niemcami. W
Rzymie zajmowano si archeologi, ale nie rozwijano historii. W Hiszpanii upady dawne tradycje bada
historycznych. We Francji powstao tylko kilka prac z teologii historycznej . Do dobrych zaliczono dzieo
biskupa Charlesa L. Mareta o soborach (Du concil gnral, 1869), opracowane z krytycznym nastawieniem i dobr znajomoci chrzecijaskiej staroytnoci. Darras (zm. 1878) opracowa cae dzieje Kocioa w 44 tomach, ale bez uwzgldnienia podstawowych zasad metody historycznej.
W Belgii historia cieszya si wikszym zainteresowaniem i przy zastosowaniu lepszej metody naukowej.
Uniwersytet w Lowanium podj badania z orientalistyki, patrologii i historii prawa kocielnego.
Bollandyci belgijscy wznowili prac nad ywotami witych (Acta sanctorum) i wydali dalszych sze
tomw (1845-1867).
Apologetyka jeszcze po poowie XIX wieku przycigaa najwicej autorw, bo trzeba byo broni nadprzyrodzonoci religii chrzecijaskiej i autorytetu Biblii przed krytyk historyczn, opiniami archeologw i paleontologw. Historia porwnawcza religii wioda niejednego uczonego, podobnie jak materializm Ludwiga Reurbacha do odrzucenia teizmu i sensu religii. Materialistyczne ujmowanie wiata rozpowszechnili w Niemczech Ludwig Bruchner, Karl Vogt i Ernst Haeckel. George Spencer kontynuowa
tradycje angielskiego empiryzmu i propagowa inspirowan przez Darwina ewolucyjn interpretacj
wiata, teologowie za byli przekonani, e musz j odrzuci w caoci. Oficjalnie to stanowisko przyjli
biskupi niemieccy na synodzie prowincjalnym koloskim (1860), gdy orzekli, e przyjmowanie ewolucji
ciaa ludzkiego jest przeciwne Pismu witemu i wierze katolickiej.
323
Teologowie wic zajli si bardziej apologetyk, ni systematycznym wyjanianiem dogmatw, a jeeli

nawet je uwzgldniali, to w aspekcie apologetyki. Dzie apologetycznych powstaa znaczna ilo, ale
niewiele napisano kompetentnie.
Nad wyjanieniem wysuwanych sprzecznoci midzy naukami wieckimi a wiar zaczo pracowa brukselskie towarzystwo naukowe (Socite scientifique de Bruxelles), zaoone 1875 przez jezuit Carbonellea. Jego organem byo czasopismo Revue des questions scientifiques. Podobne stanowisko przyj
woski apologeta Geremia Bonomelli (dzieo Il giovane studente) i belgijski redemptorysta Victor Dechamps (zm. 1883), ktry wypracowa metod dwustopniowego dowodzenia prawdziwoci objawienia
chrzecijaskiego i nazwa j metod Opatrznoci (mthode de la Providence). We Francji wybitnymi
apologetami stali si: jezuita Joseph Flix, gony z konferencji goszonych w katedrze Notre-Dame, oraz
filozof Alphonse Gratry, twrca chrzecijaskiego pacyfizmu (La paix, mditations historiques et religieuses).
Na czoo najlepszych apologetw wysun si John Henry Newman, ktry w sub wiary wczy nowe
badania naukowe i nowe wartoci ludzkiego rozumu. Czyni to w rnych pismach, szczeglnie jednak w
dziele o rozwoju chrzecijaskiej nauki (Essay on the Development of Christian Doctrine, 1845). Niestety, ich oddziaywanie byo pocztkowo znikome, zwaszcza e w Rzymie kwestionowano jego ortodoksyjno.
Teologowie niemieccy
Niemiecki teolog Ignaz Dllinger uwaa, e dwoma oczami teologii s historia i filozofia. Zasug
ewangelickiej szkoy tybindzkiej byo zgbianie dogmatw w wymiarze historycznego rozwoju nauki
kocielnej, lecz uprawiano tam radykaln egzegez i hegeliask interpretacj historii dogmatw, ktr
rozpocz Ferdinand Christian Baur. Katoliccy teologowie na tym samym uniwersytecie nie mogli pozosta w tyle, podjli wic swoje badania staroytnych tekstw i dokumentw. Uczyni to profesor (18401869), potem biskup w Rottenburgu, Karl Joseph Hefele (zm. 1893), ktry zajmowa si dziejami teologii
od Ojcw Apostolskich do kardynaa Ximenesa (XVI wiek) oraz dziejami synodw i soborw, gwnie w
aspekcie ich nauki. Jego monumentalnym dzieem jest Conciliengeschichte. Modsi katoliccy uczeni,
skupieni wok czasopisma Theologische Quartalschrift, wykorzystywali nowe metody krytycznych bada, by ukaza etapy rozwoju myli chrzecijaskiej. Wielkie osignicia w tej dziedzinie mia wydzia
teologiczny w Monachium, gwnie dziki profesorowi Dllingerowi, twrcy katolickiej historycznej
szkoy niemieckiej, niestety, pniej pornionemu z Kocioem.
Ignaz Dllinger sta si podczas Wiosny Ludw najznaczniejszym przywdc katolickim w yciu religijnym i politycznym. Nie odpowiaday mu kierunki dziaania krgu mogunckiego ani wzrastajce wpywy
jezuitw, odszed wic od dziaalnoci politycznej, a zaj si wycznie prac naukow. Wielk umiejtno posugiwania si krytyczn metod historyczn -wykaza ju w rozprawie Hippolytus und Calixtus
(1853). Jako pierwszy z katolickich uczonych bada pocztki chrzecijastwa w dziele Heidentum und
Judentum. Vorflle zur Geschichte des Christentums, obalajc mity o naturalnej ewolucji chrzecijastwa
z ydostwa, jak chcieli jedni, lub hellenizmu, jak twierdzili drudzy. Fundamentalnym jego dzieem stao
si Christentum und Kirche in der Zeit der Grundlegung (1860), w ktrym uwzgldnia te temat o papiestwie, dochodzc do wnioskw, ktre obalay pogldy protestantw.
Dllinger, Hefele, Johann E. Kuhn, Anton Gnther, ich koledzy profesorowie i uczniowie, zmierzali do
wyzwolenia katolickiej inteligencji z kompleksu niszoci wobec protestantw, powoujcych si na sw
wolno bada i krytyczne metody naukowe. Akcentowali wic wolno bada naukowych i swobod
krytyki badawczej, co nie odpowiadao innym uczonym, jak moguncki biskup Ketteler, ktrzy nie akcentowali wolnoci i naukowoci, bo chcieli zachowa og katolikw w zdyscyplinowaniu i podporzdkowaniu Stolicy Apostolskiej. Wedug nich, waniejszym byo mie dobrych kapanw ni uczonych
kapanw. Oponowali wic przeciw niemieckiemu systemowi ksztacenia kleru na wydziaach teologicznych w uniwersytetach, a opowiadali si za upowszechnieniem ksztacenia i wychowania w seminariach,
ewentualnie tworzenia katolickich uniwersytetw na wzr Lowanium. Profesorowie monachijscy dostrzegali w tym odizolowanie kleru od krytycznych metod naukowych, ktrymi dysponuj jedynie dawne
324
uniwersytety, a tym samym odizolowanie od prawdziwej nauki i inteligencji. Najwicej wszake oporu
stawiali tendencji nawrotu do scholastyki, a w niej Ketteler i jego krg widzieli wanie wyjcie z lepej
uliczki, w ktrej znalaza si filozofia niemiecka od czasw Kanta. Oni z kolei uwaali, e w lepej uliczce znajduje si scholastyka, uprawiana w Rzymie.
Neoscholastyka
W Niemczech za nawrotem do scholastyki opowiadao si mogunckie czasopismo Katolik, z ktrym
wsppracowali profesorowie otwartego przez Kettelera seminarium duchownego. Wrd nich byli pionierzy neoscholastyki dogmatyk Johann Baptist Heinrich (zm. 1891) i filozof Paul Leopold Haffner
(zm. 1899).
Denie do odnowienia scholastyki znalazo propagatorw w Bonn, a nawet w Monachium, wspieranych
przez arcybiskupa Karla A. Reisacha i czasopismo Historisch-politische Bltter. Nie brakowao ich w
Wiedniu, wok kardynaa Josepha O. Rauschera, lecz najbardziej aktywnym na tym polu sta si fakultet teologiczny w Innsbrucku, oddany jezuitom. Dziea niemieckiego jezuity, wykadajcego w Rzymie,
Josepha Kleutgena (zm. 1883) Die Theologie der Vorzeit vertheidigt i Die Philosophie der Vorzeit vertheidigt ukazyway przydatno scholastyki, zwaszcza tomizmu, do rozwizania nowych problemw.
Odnowienie scholastyki wypywao z reakcji na tradycjonalizm i ontologizm oraz z zainteresowania si
redniowieczem. Neoscholastycy (przed 1870) byli raczej eklektykami. ywo jednak rozwija si ruch
powrotu do prawdziwego tomizmu, podczas gdy tradycjonalici trzymali si suarezjanizmu, ktry dominowa w Gregorianum. Jezuici natomiast z Civilta cattolic, szczeglnie Matteo Liberatore, propagowali
tomizm. Jego centrum byo jezuickie kolegium w Neapolu, gdzie G. Sanseverino zorganizowa (1846)
Akademi tomistyczn i wydawa czasopismo Scienza e fede. Orodki tomizmu istniay te w Bolonii i
Perugii.
Zwolennicy neoscholastyki widzieli w niej najlepsz podstaw do koncentracji si katolickich przeciw
liberalizmowi, opowiadali si te za propagowanym przez Rzym jej monopolem, czego szermierzami byli
mogunccy teologowie, jak Paul Haffner (od 1886 biskup moguncki, zm. 1899), koloski profesor seminaryjny Josef Scheeben (zm. 1883) oraz wrzburscy profesorowie, Joseph Hergenrther (od 1879 prefekt Watykaskiego Archiwum i kardyna, zm. 1890) i Franz Hettinger (zm. 1890). W Niemczech duy
wpyw na rozwj neoscholastyki zdobyy dziea uczcego w Rzymie jezuity niemieckiego Josepha
Kleugtena (zm. 1883) i jezuickich profesorw wydziau teologicznego w Innsbrucku.
W Niemczech wielu teologw doceniao przydatno neoscholastyki do obrony i polemiki, ale inni widzieli w tym zuboenie teologii. Mniej dostrzegali to kapani, wychowani i wyksztaceni w rzymskim
Germanicum, std zwani germanikami. Nie zauwaali oni, e nauka Passaglii, czy Franzelina nie wystarcza w warunkach niemieckich, gdy za w obronie neoscholastyki brakowao im argumentw, odwoywali si do autorytetu Kocioa.
Za manifest ultramontanistycznie nastawionych germanikw uwaa si dzieo Franza J. Clemensa De
sententia scholasticorum philosophiam esse theologiae ancillam (1856), ktre odbierao filozofii prawo
niezalenej dyscypliny naukowej.
Silny orodek germanikw powsta w Wrzburgu, gdy katedr dogmatyki obj Heinrich Denzinger (zm.
1883), a potem przybyli tam, historyk Kocioa Joseph Hergenrther (zm. 1890) i apologeta Franz Hettinger (zm. 1890). Nastawieni byli oni na pene wspdziaanie z Nauczycielskim Urzdem Kocioa.
Denzinger orzeczenia tego urzdu w sprawach wiary opublikowa jako Enchiridion Symbolorum et Definitionum.
Wrd wielu niemieckich teologw spraw szczeglnie istotn dla rozwoju nauk kocielnych bya wolno bada naukowych. Bolenie wic odczuwali wzrastajce przypadki obejmowania indeksem ich
dzie, a take tre listu Piusa IX do arcybiskupa mogunckiego (1862), w ktrym papie potpi bdy
profesora filozofii Jakoba Frohschammera (przystpi pniej do starokatolikw, zm. 1893) i zaznaczy
z ubolewaniem, e nie jest on jedynym, ktry domaga si nieznanej dotd w Kociele wolnoci nauczania
i pisania.
325
Do szczeglnych zwolennikw tej wolnoci nalea Dllinger, od kilku lat podejrzany w Rzymie za takie
stanowisko, jak i za zwalczanie rzymskiego centralizmu i opowiadanie si przeciw obronie wieckiej
wadzy papiea, cho pozytywnie wypowiada si o papieskim prymacie. Ultramontanie widzieli w tym
poparcie dla polityki Cavoura i rozptali przeciw niemu kampani. On za, widzc osabienie swego
prestiu naukowego, niewtpliwie te w celu pojednania obu obozw teologw, z Johannem Alzogiem i
Danielem B. Henebergem zaprosi na kongres w Monachium katolickich uczonych z Niemiec, Austrii i
Szwajcarii. Niekorzystne dla Dllingera byo to, e za atak na papiestwo uznano jego wydan tu przed
kongresem publikacj Die Papstfabeln des Mittelalters, w ktrej zbija legendy o niektrych papieach,
ale te przedstawi omylno nauczania papiey, Liberiusza i Honoriusza, co odczytano jako wystpienie
przeciw nieomylnoci papiea.
Kongres odby si w Monachium (1863), otwarty przemwieniem Dllingera, opublikowanym pod tytuem Przeszo i teraniejszo teologii, z gwn tez, e nauce wolno jest tak nieodzownie potrzebna, jak ciau, powietrze do oddychania. W Rzymie zamierzano woy t mow na indeks, ale papie
ograniczy si do wystosowania listu (Tuas libenter, 21.12.1863) do arcybiskupa monachijskiego. Gani
w nim ataki na scholastyk, ukazywa jej warto dla wspczesnej teologii, ubolewa, e kongres odby
si bez inicjatywy i aprobaty hierarchii, przypomnia katolickim uczonym o obowizku przyjmowania nie
tylko uroczystych orzecze, ale i zwykego nauczania Kocioa, rozstrzygni Kongregacji oraz oglnej
opinii teologw.
Wydarzenia zwizane z Kongresem doprowadziy do otwartego konfliktu i ostrych polemik, w ktrych
przyjaciele i zwolennicy Dllingera posugiwali si wasnym czasopismem (zaoonym 1865 przez Reuscha z Bonn) Theologische Literaturblatt, przeciwnicy za korzystali z Stimmen aus Maria Laach, wydawanym przez jezuitw (od 1864), aby wyjania nauk Syllabusa.
Sobr Watykaski I
Na decyzj zwoania soboru wpyn niewtpliwie wzgld pastoralny: przeciwstawienie si racjonalizmowi i naturalizmowi. Do tego doczya si palca potrzeba dostosowania kocielnego prawodawstwa
do gbokich zmian w yciu Kocioa, jakie zaszy od soboru trydenckiego.
Myl o zwoaniu soboru podj Pius IX ju w 1849 roku, ale dopiero w 1864 roku konsultowa j z kardynaami, nastpnie wyznaczy okoo 40 biskupw z waniejszych krajw katolickich, by podali projekt
programu obrad, i powoa cztery komisje do przygotowania soboru. W kurii rzymskiej nie entuzjazmowano si papieskim przedsiwziciem, niewtpliwie z uwagi na trudn sytuacj polityczn Woch i z
obawy przed konfrontacj na soborze przeciwstawnych tendencji w Kociele. Po dwu latach zwoki papie 26 czerwca 1867 roku ogosi sobr, a w nastpnym roku zaprosi na niego biskupw z caego
wiata, wyznaczajc 8 grudnia 1869 roku na otwarcie obrad.
W zwoanym soborze Rzym widzia szans na podjcie kontaktw z odczonymi chrzecijanami, wrd
ktrych istniay tendencje i ruchy temu sprzyjajce. Na pocztku wrzenia 1886 roku wystosowa papie
pismo do wszystkich biskupw wschodnich prawosawnych, z wezwaniem do powrotu do jednoci i zaproszeniem na sobr. Nieco pniej skierowa oglne wezwanie do protestantw i anglikanw. Forma
obu wezwa nie bya szczliwa. Wezwanie do jednoci potraktowano jako danie nawrcenia si,
wzrosa wic wrogo prawosawnych i protestantw do katolikw.
Wrd katolikw zapowied soboru wywoaa przeciwstawne sobie reakcje. Wikszo doceniaa papiesk inicjatyw, ale nie zabrako opozycji. Powstaa ona ju przeciw temu, e konsultorzy soborowi zostali
mianowani spord ultramontan i konserwatystw. Wzrosa za gwatownie, gdy czasopismo Correspondance de France opublikowao artyku, przedrukowany (6.02.1869) w Civilt cattolica, e naley si
spodziewa na soborze ogoszenia przez aklamacj dogmatu o nieomylnoci papiea. Najsilniejsze wrzenie powstao w Niemczech. Dllinger, pod pseudonimem Janus, opublikowa broszur o soborze (Der
Papst und das Conzil, Lipsk 1869), atakujc prymat papieski i podajc jako argument przeciw zamierzonemu ogoszeniu dogmatu, e w historii stwierdza si omylno papieskiego nauczania (causa Honoru
papae). We Francji ujawnia si take silna opozycja, ktrej najagodniejszy kierunek utrzymywa, e
ogoszenie dogmatu o nieomylnoci jest nie na czasie (in tempere inopportuno), std nazwanie tak my-
326
lcych inoportunistami. Kilku wybitnych hierarchw, jak arcybiskup Dechamps z Belgii i Manning z
Anglii, uznao uroczyst definicj publicznie teraz kwestionowanej prawdy za konieczn. Natomiast biskup francuski Dupanloup po duszym milczeniu wypowiedzia si po stronie inoportunistw. Podobne
stanowisko zaja wikszo biskupw niemieckich na konferencji w Fuldzie.
Kilka rzdw europejskich obawiao si, e sobr wystpi przeciw cywilnym maestwom, pastwowemu nauczaniu i konstytucjonalnej wolnoci, a przez ogoszenie nieomylnoci papiea umocni si redniowieczny pogld o jego wyszoci nad wadz wieck. Niech tych rzdw, wzmacniana opozycj
przeciwnikw ultramontanizmu, ujawnia si w prbach zorganizowania wsplnej akcji dyplomatycznej.
Premier bawarski, ksi Chlodwig zu Hohenlohe, zwrci si w kwietniu 1869 roku do wszystkich europejskich rzdw o wspln interwencj, ale jej nie dokonano.
Sobr zosta uroczycie otwarty 8 grudnia 1869 roku, w obecnoci okoo 700 biskupw, co stanowio
2/3 uprawnionych do udziau. Z krajw europejskich byo prawie 200 uczestnikw, ale wielu biskupw z
innych krajw miao take europejskie pochodzenie. Z kolei wrd europejskich biskupw przewag
mieli biskupi z krajw aciskich. Woscy uczestnicy soboru stanowili jedn trzeci zgromadzenia, a dwie
trzecie kierujcych obradami: przewodniczcych, sekretarzy, konsultorw i ekspertw.
Podzia narodowociowy, widoczny na pocztku soboru, ustpi wkrtce miejsca podziaowi ideologicznemu na zwolennikw ogoszenia dogmatu o nieomylnoci (infallibilici) i jego przeciwnikw (antyinfallibilici). Wiele byo przyczyn, ktre okrelay pogldy oraz postawy jednych i drugich. Poczesne
miejsce zajmoway przyczyny pozateologiczne: u infallibilistw potrzeba podkrelenia jednoci Kocioa
rzymskiego w okresie anarchistycznych tendencji rewolucyjnych, u antyinfallibilistw obawa przed pogbieniem przedziau z innymi Kocioami chrzecijaskimi, przed zwikszeniem wrogoci protestantw
i moliwoci nowej schizmy w Niemczech. Podzia na dwie grupy sta si widoczny, gdy przystpiono
do wyboru komisji dogmatycznej (Deputatio de fide), ktra miaa przestudiowa zagadnienie nieomylnoci papiea. Utworzono dwa komitety wyborcze: jeden zorganizowany przez biskupa Dupanloupa,
drugi przez arcybiskupa Manninga. Wybrano tylko zwolennikw ogoszenia dogmatu, co utrcao wczeniejsz dyskusj w komisji, przesuwajc j na aul soborow.
Formalnoci organizacyjne zajmoway sobr przez trzy tygodnie. Merytoryczne obrady rozpoczto (28
XII) nad konstytucj, skierowan przeciw wielorakim bdom, wypywajcym z wspczesnego racjonalizmu. Projekt wywoa gwatowne polemiki. Zarzucano mu, e jest za mao pastoralny i za agresywny
wobec nowych prdw umysowych. Posano go komisji do przepracowania (10.01.1870), a dyskusj
podjto nad schematami o karnoci kocielnej i dostosowaniu prawa kocielnego do wspczesnych potrzeb Kocioa. Poszczeglne zagadnienia (schematy) przygotoway rne komisje. Projekty tylko czciowo rozdano uczestnikom obrad. Przedmiotem dyskusji przez miesic byy cztery zagadnienia: biskupi. synody i wikariusze generalni; wakans na stolicy biskupiej; ycic i obyczaje kleru; may katechizm.
Dyskusja gubia si w szczegach. opartych na lokalnych dowiadczeniach biskupw. Niezadowolenie
wielu z nich zwikszyo si, gdy rozdano schemat O Kociele.
Schemat posiada znaczne walory, oparty przez gwnego autora, jezuit Clemensa Schradera na inspiracji patrystycznej, ale mia te sabe strony, jak skpe uwzgldnienie miejsca episkopatu w Kociele, a
szerokie prymatu papieskiego, czy te zbyt teokratyczne potraktowanie stosunku Kocioa do pastwa.
Schemat o wierze (o racjonalizmie), przerobiony przez jezuit Josepha Kleutgena, wrci pod obrady 18
marca 1370 roku. Odniesiono si do niego yczliwie i przyjo (24.04.1870) po drobnych uzupenieniach
i poprawkach. Ogoszony jako Konstytucja soborowa Dei Filius przedstawia nauk katolick o Bogu,
Objawieniu i wierze, przeciw panteizmowi, materializmowi i racjonalizmowi. Zawiera dogmatyczne
orzeczenie o moliwoci poznania przez rozum istnienia Boga z otaczajcego nas wiata, nawet gdyby
czowiek nie mia Objawienia Boego, zawartego w Pimie witym i tradycji. Nauka soborowa w tych
kwestiach staa si na jedno stulecie podstawow treci teologii fundamentalnej.
Dogmat o nieomylnoci papieskiej
Ogoszenie dogmatu o Niepokalanym Poczciu Najwitszej Maryi Panny byo poprzedzone petycjami z caego Kocioa. Pierwsz z nich za Grzegorza XVI (1840) podpisao 51 biskupw francuskich. Po-
327
nowiono j zaraz po wstpieniu Piusa IX na Stolic Apostolsk. Opr stawiay jansenistyczne krgi i
fakultety teologiczne niemieckie. Na memoria jezuity Giovanniego Perrone odpowiedzia papie powoaniem (1848) komisji, po czym zwrcono si o konsultacje do wszystkich biskupw. Bull z orzeczeniem dogmatycznym przygotowano bardzo starannie z udziaem obecnych w Rzymie biskupw, ale dogmat ogosi papie (8.12.1854) moc wasnej, najwyszej wadzy w Kociele, w czym widziano jego
przekonanie o swej nieomylnoci.
Dyskusje na temat nieomylnoci papiea toczyy si wrd uczestnikw soboru, nawet gdy na auli debatowano nad innymi zagadnieniami. Pobudzia je petycja do papiea, zredagowana w grudniu 1869 roku z
inicjatywy Manninga i Dechampsa, a podpisana przez 450 ojcw soborowych, by kwesti nieomylnoci
wczy do programu obrad. Spowodowao to zorganizowanie si mniejszoci uczestnikw soboru: inoportunistw i antymfallibilistw, w czym spoza ich grona szczeglnie pomaga angielski katolik, John
Acton. Powsta midzynarodowy komitet, ktry przygotowa wasn petycj do papiea, podpisan
przez 136 ojcw soborowych, czyli przez jedn pit zgromadzenia. Nie wstrzymaa jednak papiea od
decyzji (1.03.1870) wczenia kwestii nieomylnoci do projektu Dogmatycznej Konstytucji o Kociele.
Inoportunici i antyinfallibilici kontynuowali sw dziaalno, przekonujc ojcw soborowych i urabiajc opini publiczn poza aul soborow przez spotkania towarzyskie w rzymskich salonach i przez pras,
podobnie jak to czynili infallibilici.
W polemikach prasowych przodowali: Louis Veuillot za ogoszeniem dogmatu, biskup Dupanloup przeciw dogmatowi. Gone stay si take Listy rzymskie, publikowane w augsburskim Allgemeine Zeitung
przez Dllingera pod pseudomimem Quirinus i tendencyjnie pisane jako kronika soborowa. Ukazyway
si nadto liczne broszury, bd podpisane, jak to uczynili Dechamps i Gratry, bd anonimowe. Posugiwano si w nich argumentami pozateologicznymi, co na auli soborowej skaniao do prowadzenia dyskusji tylko w zakresie doktrynalnym.
Dyskusj na auli podjto (13.05.1870) wskutek osobnej petycji infallibilistw do papiea. Przewidywano
bowiem, e w projekcie Konstytucji cz o prymacie papieskim, do ktrej naleao zagadnienie nieomylnoci, bdzie gotowa do debaty dopiero za kilka miesicy, proszono wic papiea, by to zagadnienie
wyczy z schematu i zaraz podda pod obrady. Pius IX uwzgldni ich prob.
Pierwsze posiedzenie ograniczyo si do dyskusji, czy ogoszenie jest na czasie, czy nie. Wystpienia
nastpne (57 dyskutantw) dotykay spraw merytorycznych: roli biskupw obok papiea w Kociele i
tekstu definicji dogmatycznej. Papie, nieobecny na auli, ingerowa w debaty teraz czciej ni poprzednio. Gdy przystpiono do gosowania nad poprawion Konstytucj, 451 gosw byo za przyjciem jej w
podanym brzmieniu (placet), 88 gosw przeciw (non placet) i 62 domagajce si poprawek w tekcie
(placet iuxta modum). Opozycja staraa si wykorzysta t znaczn liczb gosujcych przeciw i domagajcych si poprawek, by w kolejnej petycji odwie papiea od ogoszenia dogmatu. Wobec jego nieustpliwoci, okoo 60 biskupw prosio, by mogli opuci Rzym przed ostatecznym gosowaniem, a
otrzymawszy zgod, wyjechali. W tym gosowaniu dwaj biskupi oddali non placet, lecz nie miao to
wpywu na przyjcie przez nich ogoszonego dogmatu.
Uroczystego ogoszenia dogmatu o nieomylnoci Pius IX dokona (18.07.1870) w Konstytucji dogmatycznej Pastor aeternus, w ktrej po wyoeniu nauki o prymacie Biskupa Rzymu stwierdzi: [...] trzymajc si wiernie Tradycji, otrzymanej od pocztku wiary chrzecijaskiej, ku chwale Boga, Zbawiciela
naszego, ku podwyszeniu religii katolickiej i zbawieniu chrzecijaskich narodw, za zgod witego
Soboru nauczamy i definiujemy jako dogmat objawiony przez Boga, e Biskup Rzymski, gdy mwi ex cathedra - tzn. gdy sprawujc urzd pasterza i nauczyciela wszystkich wiernych, sw najwysz apostolsk
wadz okrela zobowizujc cay Koci nauk w sprawach wiary i moralnoci - dziki opiece Boej
przyrzeczonej mu w osobie w. Piotra Apostola posiada t nieomylno, jak Boski Zbawiciel chcia wyposay swj Koci w definiowaniu nauki wiary i moralnoci. Tote takie definicje s niezmienne same
z siebie, a nic na mocy zgody Kocioa.
Papie doda: Jeeli za kto, co nie daj Boe, odway si tej naszej definicji przeciwstawi, niech bdzie
wyczony ze spoecznoci wiernych.
328
Wbrew temu zagroeniu dogmat rnie przyjto. Biskupi wszyscy, nawet inoportunici i antyinfallibilici, ogosili go w swoich diecezjach. Ostatnim z nich by Hefele, ktry wystosowa do diecezjan list pasterski o nieomylnoci papieskiej dopiero po roku od zakoczenia soboru.
Opozycja wobec dogmatu nie uspokoia si po soborze. W wyniku jej dziaania spotkay Koci trzy
szczeglnie bolesne ciosy: zerwanie konkordatu przez Austri, powstanie Kociow starokatolickich i
podjcie Kulturkampfu przez Prusy. Kocioowi starano si zaszkodzi take przez rozpowszechnianie
sfaszowanej mowy biskupa Josipa Strossmayera, ktr wygosi w innym brzmieniu na auli soborowej.
Kulturkampf
Termin Kulturkampf (walka kulturowa), uyty (17.01.1873) podczas przemwienia w parlamencie pruskim przez posa, radykalnego liberaa, Rudolfa Virchowa, mia oznacza walk liberalnego pastwa z
Kocioem o kultur, a sta si, bo tym by, okreleniem walki o pene podporzdkowanie Kocioa pastwu. Walka ta w nacjonalistycznych Prusach, wwczas wiodcym pastwie cesarstwa niemieckiego,
bya tak silna jak nigdzie w Europie, zwaszcza w latach 1873-1878, zanim kanclerz Otto Bismarck nie
dostrzeg, e Koci katolicki nie da si zama i e wikszym od niego zagroeniem dla pastwa s socjalici.
Przyczynami tej walki byy rne cierajce si koncepcje polityczne Niemcw, ktrym Prusy chciay
przeciwstawi potne cesarstwo protestanckie; nastpnie, dwa modele wiatopogldowe: laickoindyferentny i religijny; dwa spoeczne przeciwiestwa: wielkiego przemysu i finansjery w rkach liberaw oraz katolickiego ruchu o zasadach demokratycznych, obejmujcego gwnie drobne mieszczastwo i lud wiejski. Nie bez znaczenia bya niemiecka skonno do surowoci i brak umiaru, a nadto przekonanie o dziejowej misji Prus w Europie po utworzeniu cesarstwa (borussjamzm).
Bezporednimi przyczynami stay si: dziaalno katolickiej partii Centrum, czsto opozycyjnej wobec
polityki Bismarcka; sojusz kanclerza z liberaami dla wzmocnienia nowego cesarstwa; zwalczanie przez
niego samego i przez liberaw dopiero co ogoszonego dogmatu o nieomylnoci; moe take lk przed
koalicj katolickich pastw przeciw Rzeszy, a na pewno ch podporzdkowania sobie Kocioa katolickiego, by odebra podpor Polakom i Westfalczykom. bronicym si przed integracj z protestanckimi
Prusami.
Za wypowiedzenie Kocioowi wojny przez Bismarcka uznaje si jego opublikowany w prasie
(19.06.1871) list do hrabiego Frankenberga i inspirowany przez niego artyku (w tym samym dniu) przeciw klerykalnej frakcji.
Bismarck odwoa posa pruskiego z Rzymu i znis (8..07.1871) wydzia katolicki w ministerstwie kultu,
powierzajc prowadzenie spraw Kocioa katolickiego protestanckim urzdnikom. Zniesienie tego wydziau uzasadnia Bismarck i liberalna prasa tym, e jego urzdnicy, katolicy pilnowali interesw Kocioa, a nie pastwa i e nie zwalczali energicznie zwikszajcych si wpyww klerykalno-polskich w
wschodnich prowincjach.
Po zniesieniu wydziau ujawni Bismarck w prowadzeniu kocielnej polityki swj radykalny program:
pokona parti ultramontask, zwaszcza w prowincjach wschodnich, dokona rozdziau Kocioa i pastwa, w tym za na pierwszym miejscu rozdziau Kocioa i szkoy.
Niczego w tych zaoeniach nie zmienia bezporednia rozmowa biskupa Kettelera z kanclerzem, ktry
obstawa przy swoim przekonaniu, e istnieje sprzysienie kurii rzymskiej i Centrum.
Prawa przeciw wolnoci Kocioa rozpoczto przyjciem (10.12.1871) paragrafu o kazalnicy, ktry pod
kar zakazywa uywania ambony do naruszania publicznego spokoju. W parlamentarnej dyskusji nad
nim nie tai minister Lutz, e problem sprowadza si do tego, czy panem w pastwie jest rzd, czy kuria
rzymska.
Ministerstwo kultu Bismarck powierzy liberaowi, Adalbertowi Falkowi, i przeprowadzi w parlamencie
przygotowan przez niego ustaw o szkolnictwie (11.03.1872), dajc wadzy pastwowej cakowity
nadzr nad szkoami publicznymi i prywatnymi. Godzio to nie tylko w prawa Kocioa co do szk, ale
take w Polakw, ktrzy tworzyli katolickie gimnazja. W opozycji do tej ustawy stanli te protestanci,
329
gdy widzieli w niej atak na swj Koci i zerwanie jego dotychczas silnej wizi z pastwem (protestancki sojusz otarza z tronem).
W celu okazania nieugitego stanowiska wobec Kocioa katolickiego zastosowa rzd sankcje przeciw
biskupowi warmiskiemu, Filipowi Krementzowi, za nakadanie kar kocielnych na starokatolikw. Biskupa polowego Franza Adolfa Namszanowskiego, ktry protestowa przeciw oddaniu starokatolikom
kocioa garnizonowego w Kolonii i usuwa z wojska kapelanw starokatolikw, zawieszono w penieniu
funkcji, a nieco pniej (15.03.1873) zniesiono jego stanowisko biskupa polowego.
Podjte sankcje i uchwalane prawa wywoay protesty Stolicy Apostolskiej. A e nie chciaa przyj za
posa pruskiego powolnego rzdowi kardynaa Gustava Adolfa Hohenlohego, nie mianowano nowego,
skrelajc wkrtce w budecie pastwowym etat dla posa w Rzymie.
Kolejne zarzdzenia (4.07.1872) wypdzay z kraju jezuitw, redemptorystw i misjonarzy, pod pretekstem, e ponosz win za Syllabus i s wrogami nowoczesnego pastwa, a take swobd obywatelskich.
Ich klasztory ulegy kasacie, ze szkod nie tylko dla Kocioa, ale i dla dobra publicznego. Katolicy, zachceni przez papiea, zorganizowali si do obrony. Pod przewodnictwem Felixa Logo powstao stowarzyszenie do obrony wolnego Kocioa w pastwie (Verein der deutschen Katholiken). Biskupi z konferencji w Fuldzie przekazali rzdowi memoria, w ktrym powoali si na 15 i 18 artyku konstytucji.
Rzd pruski odpowiedzia na to zmianami w konstytucji (5.04.1873). Do artykuu 15 dodano zdanie, e
autonomia Kocioa jest poddana prawom pastwowym i prawnie ustanowionemu nadzorowi pastwa, a
w artykule 18 ograniczono wolno Kocioa w obsadzaniu stanowisk postanowieniem, e pastwo bdzie regulowa ksztacenie kleru i ustanawianie duchownych. Stworzono w ten sposb prawne podstawy
do dalszych ustaw, ktre zaczy faktyczny Kulturkampf.
Ustawy te, wydane od 11 do 14 maja 1873 roku (prawa majowe), przygotowa minister Falk przy pomocy znanych wwczas prawnikw : Emila Friedberga, Rudolfa Gneista, Paula Hinschiusa i Ottona
Mejera, by podda Koci pod cisy nadzr pastwa.
Ustawa (z 11 V) o wyksztaceniu duchownych i obsadzaniu stanowisk kocielnych uzaleniaa objcie
kocielnego urzdu od posiadania obywatelstwa niemieckiego, zdobycia wyksztacenia w szkoach niemieckich i uzyskania zgody wadzy pastwowej. Poddawaa ona kontroli pastwa kocielne zakady
ksztacenia kleru. Wymagaa od studentw teologii zoenia pastwowego egzaminu (Kulturezamen) z
niemieckiej filozofii, historii i literatury. Nakazywaa zgaszanie kandydatw na beneficja kocielne nadprezydentowi, ktry mg udzieli zgody, jeeli zostay spenione wymagania co do wyksztacenia i kandydat nie by obciony naruszeniem publicznego spokoju lub prawa pastwowego. daa od wadzy
kocielnej obsadzenia wakujcego beneficium w cigu p roku. Za jakikolwiek opr wobec jej postanowie nakadaa wysokie kary.
Ustawa (z 12 V) o kocielnej wadzy dyscyplinarnej i ustanowieniu krlewskiego trybunau do spraw
kocielnych wykluczaa jakkolwiek wadz kocieln nienienueck (papie, kongregacje rzymskie) od
wykonywania uprawnie nad niemieckimi katolikami. Stosowanie za sankcji przez wadze kocielne
podporzdkowaa nadzorowi pastwa i pozwalaa odwoa si od nich do krlewskiego trybunau, ktry
mg je uniewani, a take zoy duchownego z urzdu, jeeli ciko wykroczy przeciw pastwowym
prawom, zarzdzeniom lub publicznemu porzdkowi.
Ustawa (z 13 V) o stosowaniu kocielnych kar ograniczaa Koci w ich nakadaniu, znosia wszelkie
sankcje kocielne za zawieranie maestw cywilnych i uniewaniaa wielk ekskomunik za odrzucanie
dogmatu o nieomylnoci papiea.
Ustawa (z 14 V) o wystpowaniu z Kocioa katolickiego przyjmowaa owiadczenie o tym fakcie za
wystarczajce, jeeli przyj je sd ziemski.
Wydane prawa, wbrew silnemu poczuciu lojalnoci wobec pastwa i propagandzie prasy liberalnej, wywoay nieustpliw obron biskupw, duchowiestwa, wieckich katolikw i partii Centrum.
Obrona katolikw i Polakw
Przeciw prawom majowym biskupi pastwa pruskiego protestowali ju wtedy, gdy przygotowano projekt,
a po ich wydaniu zastosowali bierny opr. Duchowiestwo przyjo podobn postaw, poza nielicznymi
330
wyjtkami rzdowych proboszczw. Pojawili si oni, gdy wadze pruskie wykorzystay patronat rzdowy,
posiadany w niektrych parafiach, i daway na nie prezenty wybranym duchownym, z ktrych cz
przyja je bez zgody biskupw, zwaszcza gdy ci znajdowali si w wizieniu. W obu archidiecezjach
wielkopolskich byo kilku takich proboszczw rzdowych, oboonych karami kocielnymi za bezprawne
przyjcie prezenty. Biskupi ze swej strony nadal obsadzali stanowiska wedug prawa kocielnego, bez
respektowania praw majowych, a gdy ksia nie mogli ich obj, bo dostpu do parafii pilnowali andarmi, dziaali tajnie jako misjonarze. W caym pastwie pruskim liczba wakujcych parafii wynosia okoo
tysica.
Biskupi, a wrd nich szczeglnie arcybiskup gnienieski i poznaski, Mieczysaw Ledchowski, nie
dopucili do nadzoru nad seminariami i wywicali - pty mogli - neoprezbiterw bez respektowania
ustawy o wyksztaceniu duchownych.
Rzd pruski zamkn seminaria, tak e kandydaci do stanu duchownego mogli ksztaci si jedynie na
wydziaach teologicznych, posiadajcych od dawna prawa pastwowe. Podj te procesy przeciw biskupom i duchownym, gdy nie stosowali si do praw majowych. Nakadano na nich nie tylko kary pienine
lub skazywano na wizienie, ale pozbawiano prawa do odprawiania mszy witej i sprawowania sakramentw.
Liberalni publicyci w znacznej liczbie popierali dziaania rzdu, prowadzc ze swej strony walk polityczn i ideologiczn z katolikami. Liberaowie wykorzystali Kulturkampf do przeprowadzenia swego
dawnego zamiaru: ustanowienia prawa (9.03.1874) o obowizkowych w Prusach lubach cywilnych. Rok
pniej rozszerzono je na ca Rzesz i wprowadzono akta stanu cywilnego.
Na forum parlamentarnym spraw Kocioa wytrwale bronio Centrum, zyskujc po wydaniu praw majowych, wbrew oczekiwaniom Bismarcka i liberaw, wicej mandatw poselskich ni dotychczas (91 w
1874 roku, zamiast 58 w 1871 roku).
Wsparciem moralnym katolikw byy dziaania Piusa IX. Politycznie nie przynosiy adnego rezultatu ze
wzgldu na nieprzejednane stanowisko Bismarcka, a moe i dlatego e papie posugiwa si zbyt tradycyjnymi argumentami. Nie tylko liberaw, ale cesarza i konserwatywnych protestantw razio zdanie z
listu do Wilhelma I, e kady, kto przyj chrzest, podlega papieowi w kadym przypadku.
Papie ani Centrum nie zdoali jednak obroni biskupw przed represjami. Piciu z nich: Melchers z
Kolonii, Ledchowski z Poznania, Eberhard z Trewiru, Martin z Paderborn i Brinkmann z Monasteru
znalazo si w wizieniu. Unikn tego losu biskup Frslerz Wrocawia, bo przebywa w austriackiej
czci swej diecezji.
Ledchowskiemu, gdy Krlewskiej Rejencji odmwi kontroli nad seminarium, wywici neoprezbiterw i po dawnemu obsadza stanowiska kocielne, wytoczono proces za kady poszczeglny akt tego
dziaania (30 neoprezbiterw - 30 procesw), ukarano wielkimi grzywnami, a gdy ich nie paci, zarekwirowano wyposaenie domu arcybiskupiego. w kocu za osdzono na dwa lata wizienia. Wywieziony po
kryjomu z Poznania, odbywa kar wizienia w Ostrowie Wlkp. (3.02.1874 3.02.1876). gdzie otrzyma
od Piusa IX nominacj na kardynaa.
W celu zamania oporu Kocioa wyda rzd dalsze prawa, w tym o zarzdzie oprnionych biskupstw
(20.05.1874), ktre nakazywao wybra wikariuszy kapitulnych na miejsce nieobecnych (uwizionych)
ordynariuszy. Wybrani mieli zobowiza si do stosowania praw majowych. Postanowiono te ustanowi
komisarza rzdowego, gdyby kapitua nie wybraa swego wikariusza lub on nie speni wymaganego warunku. Faktycznie ustanowiono komisarzy rzdowych dla wszystkich biskupstw, gdy duchowni odmawiali penienia funkcji wikariusza kapitulnego wedug wymaga rzdowych, wiedzc nadto, e biskupi
ordynariusze wedug prawa kocielnego nie utracili swych urzdw, cho wytoczono im pastwowe procesy o ich pozbawienie. Biskupi ci dziaali przez mianowanych przez siebie tajnych delegatw.
Biskupom wytoczono procesy o zoenie z urzdu. Na ich podstawie orzeczono, e Ledchowski, Melchers, Martin, Frster, Brinkrnann i Blum (z Limburga) nie mog odtd peni swego urzdu kocielnego. Eberhard umar podczas procesu. Pozostali wic na swych stolicach jedynie Krementz (Warmia),
Marwitz (Pelplin) i Sommerwerck (Hildesheim). Nie obsadzono za Fuldy, Osnabriick i Trewiru po
mierci dotychczasowych biskupw.
331
Zaostrzenie Kulturkampfu ujawnio si w kilku nastpnych aktach, jak zniesienie zakonw, z wyjtkiem
zgromadze zajmujcych si szpitalami i chorymi, ktre jednak poddano penemu nadzorowi, oraz cakowite zniesienie 16 i 18 artykuu konstytucji. Wydano te (20.06.1875) prawa o zarzdzie majtkiem
kocielnym w parafiach, wprowadzajc dozory parafialne, od ktrych uzaleniono decyzje w sprawach
materialnych parafii, oraz prawo (4.07.1875) o korzystaniu przez starokatolikw z kociow katolickich i
majtkw parafialnych, gdy tego domagaa si znaczna liczba parafian.
Po tym ostatnim z praw Kulturkampfu ustaa legislacyjna aktywno Bismarcka przeciw Kocioowi
katolickiemu, cho jeszcze nie dostrzega, e ta walka suy dechrystianizacji spoeczestwa i pozwala
wzrasta socjalizmowi. Nie zwaa on na opozycj rodowisk protestanckich, ktre majc ostoj w kaznodziei dworskim R. Koegelu, negatywnie odnosiy si do polityki Falka, dokonujcej systematycznej
laicyzacji instytucji. Twierdzi nawet, e nie wycofa si z swego stanowiska, nigdy nie pjdzie do Kanossy, jak to okrela, w kocu jednak musia ustpi, ale stao si to dopiero za pontyfikatu Leona XIII.
Starokatolicy
Protesty w samym Kociele katolickim przeciw dogmatowi o uniwersalnym episkopacie papiea i jego
nieomylnoci doprowadziy w Niemczech i Szwajcarii do odczenia si pewnej liczby duchownych i
wiernych, ktrzy utworzyli nowe wsplnoty. One za, chcc podkreli sw wierno dawnej nauce i
strukturze Kocioa, przyjy nazw starokatolickich.
Starokatolicy byli owocem dziaalnoci teologicznej i historycznej niemieckich profesorw z Monachium (J. Dollingera, J. Friedricha i J. A. Messmera), a take z Bonn, Lucerny, Wrocawia (J. H. Reinkens) i Braniewa (A. Menzel i F. Michelis). Jako konserwatyci nie mieli oni nastawienia sekciarsko radykalnego, ale wok nich zgromadzili si zwolennicy z modziey akademickiej i mieszczastwa, ulegajcy po czci religijnemu liberalizmowi. Ruch starokatolicki nie by nigdy zbyt liczny, na przestrzeni
siedmiu lat trwania osign najwysz liczb 60 tysicy wyznawcw.
Przeciw odrzucajcym dogmat o nieomylnoci papieskiej wystpili biskupi zaraz po zakoczeniu soboru,
stosujc wobec opornych kary, zalenie od tego, czy byli duchownymi, czy wieckimi: odebranie misji
kanonicznej, suspens, ekskomunik, odmow udzielenia im sakramentw. Biskup wrocawski ksi
Heinrich Frster wystpi szczeglnie ostro przeciw starokatolikom. Biskup warmiski Philipp Krementz
domaga sit; usunicia profesora Friedricha Michelisa z Braniewa i ekskomunikowa tamtejszego dyrektora katolickiego gimnazjum i nauczyciela religii Wollmanna. Rzd natomiast bra ich w obron, nie dla
susznoci ich stanowiska, lecz dla rozgrywki z Kocioem katolickim. W Braniewie nakaza wyrzuci z
gimnazjum wszystkich uczniw; ktrzy milczeli na lekcjach Wollmanna.
Starokatolicy odbyli we wrzeniu 1871 roku kongres z udziaem 300 delegatw z Niemiec. Austrii i
Szwajcarii. Jako gocie przybyli przedstawiciele prawosawnych, anglikanw i nielicznego Kocioa
utrechckiego, co na razie byo bez znaczenia. Uoony przez Dllingera program ukazywa konserwatyzm ich nauki i chcia jej przyjcia przez Koci katolicki, jednake Schulte, Friedrich, Michelis i Reinkens domagali si utworzenia wasnych wsplnot, na co kongres wyrazi zgod. Powstay wic miejscowe zwizki katolikw, a na drugim kongresie (Kolonia, 1872) przyjto nazw starokatolickie. Postanowiono zorganizowa wasne duszpasterstwo i wyznaczono komisj do ustalenia wyboru biskupa. Wybrano (14.06.1873) biskupem wrocawskiego profesora Josepha Huberta Reinkensa, ktry przyj sakr z
rk schizmatyckiego arcybiskupa Utrechtu, posiadajcego wedug ich przekonania apostolsk sukcesj.
Reinkens utworzy w Bonn swj ordynariat biskupi i zosta uznany za katolickiego biskupa przez rzdy
Prus, Badenii i Hessen-Darmstadt. Schulte wypracowa na wzr chrzecijastwa staroytnego wasn
organizacj kocieln: przedstawiciele kleru i laikatu tworzyli synod, ktry udziela konfirmacji wybranemu biskupowi. Pierwszy synod odby si w Bonn (1874). Na nim i na nastpnych dokonywano zmian,
wedug zasady, e ich Koci ma odpowiada wzorcowi Kocioa z pierwszego tysiclecia. Dopuszczono jednak do liturgii jzyk narodowy i zniesiono obowizek celibatu.
W Szwajcarii, gdzie przeciwiestwa w katolicyzmie byy szczeglnie silne, a wadze zwizkowe i kantonalne w wikszoci wrogo odnosiy si do Rzymu, Reinkens i Michelis przyczynili si do zorganizowania wsplnoty starokatolickiej, ktra na pierwszym synodzie w Olten (1875) przyja nazw Chrystu-
332
sowy Katolicki Koci w Szwajcarii. Na biskupa wybrano Eduarda Herzoga. Orodkiem doktrynalnym
sta si utworzony przez pastwo fakultet teologiczny w Bernie.
W Austrii ruch starokatolicki by najsabszy, ale powstay cztery jego wsplnoty, uznane przez pastwo.
W 1879 roku odbyy pierwszy synod, ktry przyj postanowienia niemieckich synodw. W 1881 roku
utworzono wasne biskupstwo.
Biskupi starokatoliccy przystpili (1889) do Unii Utrechckiej jako zwizku autonomicznych, od Rzymu
niezalenych, narodowych Kociow, ktrych honorowym prymasem wybrali arcybiskupa Utrechtu.
Przy tej okazji ponowiono deklaracj, e trzymaj si wiary Kocioa z pierwszego tysiclecia, oraz ponowiono protesty przeciw dogmatom z 1854 i 1870 roku.
Rozdzia 33
LAICYZUJCY SI WIAT EUROPEJSKI
Leon XIII, uczony, polityk i spoecznik, obj sw trosk i spenian wadz cay Koci, jak jego poprzednik Pius IX. Nastpny papie, Pius X, reformator i wity, zaj si bardziej ni polityk oczyszczaniem ycia kocielnego z bdw.
Za niebezpiecznych wrogw Kocioa obaj papiee uznali radykalnych liberaw, demokratw, socjalistw i masonw, a Pius X szczeglnie modernistw.
Posiadajc wasn koncepcj pastwa i spoeczestwa, Leon XIII stara si dyplomatycznym dziaaniem
rozwizywa konflikty rzdw z Kocioem. Powstaej demokracji chrzecijaskiej chcia pozostawi
charakter ruchu spoecznego, ale ona utworzya katolickie partie polityczne.
W celu wzmocnienia Kocioa wewntrznie Pius X podj szereg reform, w tym kurii papieskiej i prawa
kocielnego.
We Woszech obola pozostaa kwestia rzymska z powodu wrogoci nieprzejednanego Kwirynau wobec Watykanu i wrogoci liberaw woskich do papiestwa.
W konserwatywnej monarchii austrowgierskiej kwestia rzymska i problemy narodowociowe najsilniej rzutoway na stosunek do Stolicy Apostolskiej.
W Prusach trwa bezsensowny Kulturkampf, ktry Leonowi XIII udao si zakoczy po dugich staraniach i pjciu na kompromisy.
We Francji podczas III Republiki narasta antyklerykalizm z wyranym deniem do rozdziau Kocioa
od pastwa. Leon XIII stara si temu przeciwdziaa swoimi umiejtnociami dyplomatycznymi, lecz
Pius X nie potrafi zapobiec jej laicyzacji.
W krajach modej demokracji (Belgia, Holandia) powstay chwilowe konflikty pastwa z Kocioem, ale
belgijski katolicyzm osign znaczny stopie rozwoju, cho mao zajmowa si kwesti spoeczn, holenderski za katolicyzm dugo odznacza si konserwatyzmem.
Z krajw iberyjskich, Hiszpania do koca XIX wieku miaa wicej wewntrznych spi liberaw z katolikami ni Portugalia. Na pocztku XX wieku republikanie portugalscy przystpili do ataku na Koci
i niepokoili go bolenie do koca I wojny wiatowej.
Papie polityk i spoecznik
Dziaalno Leona XIII (1878-1903) bya szersza ni podawane najczciej w historii te dwa okrelenia.
Gdy umar, chwalono go za to, e chcia by rozumiany przez wszystkich i chcia wszystkich rozumie.
Moe wic najtrafniej byoby okrela go jako nauczyciela zrozumianego i uznanego. Wedug proroctwa
Malachiasza by wiatem z nieba (lumen de coelo). Udao mu si wyprowadzi Koci z izolacji i sprawi, e zaczto sucha tego, co mwi papie (Zieliski). Jubileusze papieskie (1883. 1887, 1893, 1903)
wykazay, e cieszy si uznaniem i wiernoci nie tylko katolikw. Otrzyma wwczas yczenia prawie
od wszystkich pastw, z wyjtkiem Woch i Francji.
Na kierunek dziaania Leona XIII miay wpyw warunki, w jakich znajdowa si Koci przez 25-lecie
jego pontyfikatu, ale take dowiadczenie, ktrego papie naby przed objciem Stolicy Apostolskiej.
333
Joachim Pecci (ur. 2.03.1810; obdarzony czterema imionami: Gioacchino, Vincenzo, Raphaelo, Loisio)
pochodzi z starej, zuboaej rodziny szlacheckiej, bez tytuu hrabiowskiego, ktry tak chtnie dodawano
do jego nazwiska, gdy zosta papieem. Po nauce w domu i w kolegium jezuickim w Viterbo studiowa w
Kolegium Rzymskim (Gregorianum), zwrconym jezuitom przez Leona XII. Brat Giuseppe, ktry razem
z nim pobiera nauki, wstpi do jezuitw, on za po ukoczeniu teologii studiowa w Akademii dei Nobili, uzyska doktorat (1837) na podstawie rozprawy o apelacjach do papiea i w tym samym roku przyj
wicenia kapaskie. Obdarzony od razu godnoci domowego praata papieskiego peni funkcj referendarza Sygnatury i konsultora Kongregacji Soboru.
Dziaalno dyplomatyczn rozpocz (1838) jako delegat papieski w Benewencie. Nastpnie by krtko
delegatem w Spoleto, duej za w Perugii, gdzie przyjmowa wizyt Grzegorza XVI. Od niego otrzyma
sakr biskupi i tytu arcybiskupa Damietty, wysany (1843) do Belgii jako nuncjusz.
Nuncjatura w Belgii (1843-1846) okazaa si trudniejsza, ni sdzono. W tym modym pastwie cieray
si trzy kierunki polityczne: liberaw, liberalnych katolikw i ultramontaskich katolikw. Nuncjusz
nawiza dobre stosunki z krlem Leopoldom I, ale o polityce decydowa rzd. Konserwatyci obalili
(1845) rzd premiera Nothomba, nuncjusz za popar episkopat belgijski przeciw nowemu rzdowi w
sporze o komisj egzaminacyjn na uniwersytecie w Lowanium. Zosta wic na yczenie dworu odwoany z nuncjatury. Pobyt w Belgii, a zwaszcza po jej opuszczeniu podr do Woch przez Nadreni, Angli i Francj pozwoliy mu pozna uprzemysowione rejony i zupenie now sytuacj ekonomicznospoeczn ich ludnoci.
Na stolicy biskupiej w Perugii, nadanej mu po powrocie z Belgii, zasiada przez 32 lata. Grzegorz XVI
mianowa go w roku swojej mierci kardynaem in petto, ale nie zdoa tej nominacji ogosi. Pius IX
kreowa go kardynaem w 1851 roku. W swej ruchliwej dziaalnoci pasterza diecezji wyrni si trosk
o nauk (zaoy Akademi w. Tomasza) i ksztacenie kleru, o misje parafialne i dobroczynno. Zwalcza woski ruch rewolucyjny, wystpowa przeciw antykocielnemu ustawodawstwu Piemontu, gdy zajto Perugi, podziela pogldy zawarte w Syllabusie, pniej jednak wypowiada si w Listach pasterskich (1874-1877) za porozumieniem Kocioa z dobrze pojt nowoczesn kultur. Ujawnia te w nich
swoje zainteresowania sprawami ekonomiczno-spoecznymi. Czyni to niewtpliwie pod wpywem biskupa mogunckiego Kettelera, ktrego we Woszech on jedynie dostrzega, podzielajc jego obawy co
do socjalizmu, ale nie ulegajc lkowi przed tym antykocielnym ruchem.
Powoany (1877) do Rzymu, zosta kamerlingiem i wszed do najbliszego otoczenia Piusa IX. Nie wryo mu to sukcesji po papieu, a jednak zosta jego nastpc.
Konklawe odbywao si (18-20.02.1878) w nowych warunkach politycznych, po zaborze Rzymu. Pius
IX zostawi kolegium kardynalskiemu swobod wyboru miejsca na konklawe. Wikszo kardynaw
opowiedziaa si za Rzymem. Rzd woski zdecydowa si zachowa postaw neutralnoci.
W drugim dniu gosowania z 60 kardynaw (czterech nie przybyo na konklawe) 44 oddao swe gosy na
Joachima Pecciego, cho mia do powanych kontrkandydatw, kardynaw L. Bilio i A. Franchiego.
Na niego niewtpliwie gosowali ci, ktrzy opowiadali si za umiarkowan lini dziaania Stolicy Apostolskiej. Nie zraali si jego posunitym wiekiem (68 lat), ale te nie przypuszczali, e nowy pontyfikat
bdzie trwa 25 lat. Imi Leona XIII przyj z wdzicznoci do Leona XII, ktry skierowa go na studia w
Kolegium Rzymskim, oraz z podziwu za jego zainteresowanie si nauk, za pojednawcz postaw wobec
wadz wieckich i starania o pojednanie z chrzecijanami odczonymi.
Sekretariat stanu powierzy kardynaowi Alessandrowi Franchiemu, niewtpliwie z racji jego znajomoci spraw niemieckich i rosyjskich, wwczas bardzo wanych dla Stolicy Apostolskiej.
Program dziaania, oczywicie bardzo oglnikowy, wyoy w inaugurujcej pontyfikat encyklice Inscrutabili (21.04.1878). Zapowiada obron nieprzemijajcych wartoci duchowych i moralnych, bez
ktrych nie moe istnie prawdziwa kultura i cywilizacja, a wrd nich przede wszystkim obron zagroonej rodziny, ktra jest podstaw ycia spoecznego i pastwowego oraz nadprzyrodzonej koncepcji
ludzkiego celu. Nie bya to wszake tylko obrona dawnych pogldw Kocioa. Papie stara si dziaa
po nowemu, ukazywa nowe ujcia i stosowa nowe rodki. W Kociele umocni autorytet Stolicy Apostolskiej i jej nuncjatur.
334
Papie reformator i wity

W Wiedniu ywiono niech do sekretarza stanu, kardynaa Mariana Rampolli za polityk profrancusk i
prorosyjsk, za sympatie dla Sowian i dla austriackiej partii katolicko-demokratycznej. Cesarz nie mg
mu darowa sprzeciwu wobec katolickiego pogrzebu jego syna Rudolfa, a take odmowy kapelusza kardynalskiego dla arcybiskupa Josefa Samassy. Ujawnio si to w zoeniu weta podczas konklawe, gdy
Rampolla, ktrego chtnie widziaaby papieem Francja i Hiszpania, zyska 29 na 62 gosy. Weto w
imieniu cesarza austriackiego zgosi biskup krakowski, kardyna Jan Puzyna, ktry rzekomo mia Rampolli za ze prorosyjsk polityk. Wybrany papieem Pius X kreowa Samoss kardynaem, ale jeszcze
szybciej zakaza ekskluzywy.
Patriarcha wenecki, kardyna Giuseppe Sarto, wybrany papieem (4.08.1903) w sidmym gosowaniu 50
gosami na 62, przyjmujc imi Piusa X, zaznaczy, e czyni to ze wzgldu na papiey o tym imieniu w
XIX wieku, walczcych z sektami i bdami. Byo to niejako programowe wyznanie nowego papiea,
ktry w dotychczasowej duszpasterskiej dziaalnoci napotyka przede wszystkim faszywe pogldy i
hasa oraz rewolucyjne niepokoje.
Syn prostej rodziny z Riese koo Treviso w pnocnych Woszech, gdy zosta kapanem (1858) przeszed
wszystkie stopnie duszpasterskich funkcji: wikarego na wiejskiej parafii, proboszcza w duej miejscowoci, kanclerza biskupa w Treviso i jednoczenie ojca duchownego w tamtejszym seminarium, biskupa w
Mantui (od 1884), patriarchy w Wenecji (1893).
W zaniedbanej diecezji Mantua wykaza duszpasterskie umiejtnoci i uczyni j wzorcow. Na piastowanych stanowiskach wszdzie zostawi wraenie gorliwego i wzorowego duszpasterza, witobliwego
kapana, o wielkiej dobroci, a zarazem energicznego, o ogromnym poczuciu obowizkowoci i wielce
inteligentnego. Spotyka si stale z rozkadem w yciu publicznym i kocielnym wskutek walk wewntrznych we Woszech i ruchw rewolucyjnych, pragn wic i nad tym pracowa: w yciu publicznym
powrci do zasad katolickich, a w yciu kocielnym do adu i porzdku. W nowociach widzia zo, kolejne zarzewie niepokoju. Kapanw zachca do gorliwej pracy duszpasterskiej, wieckich do wsppracy kocielnej, jednych i drugich do dziaania w cisej cznoci z hierarchi. W Wenecji pozwoli na
pewne wspdziaanie katolikw z umiarkowanymi liberaami, wydawao si przeto, e jako papie zajmie pojednawcze stanowisko wobec rzdu woskiego. Kompromis jednak wyklucza w ogle ze swego
dziaania, nie mia upodobania w polityce i grze dyplomatycznej. Okaza si papieem teologii i prawa
kanonicznego, papieem ludzi maych i duszpasterzem (J. Fvre). Brakowao mu uniwersyteckiego wyksztacenia, ale nie brakowao inteligencji, wszake wartoci moralne u niego miay prymat nad intelektualnymi. Osobicie odznacza si cnotami, sigajcymi do heroizmu. Wedug proroctwa Malachiasza by
ogniem gorejcym (ignis ardens). Orzeczenie jego witoci w 1954 roku przez Piusa XII byo tylko oficjalnym uznaniem tego, co stwierdzali znajcy go ludzie.
Niestrudzony w pracy, mia duy wkad bezporedni w opracowanie planw dziaania oraz w ich wykonanie. Wsppracownikw dobiera sobie pod ktem ich duchowych wartoci, czsto bra ich z zakonu.
Byli ludmi gorliwymi, niekiedy jednak gorliwo zasaniaa im szersze horyzonty. Za najbardziej wpywowych uwaano: kapucyna hiszpaskiego Josefa Vivesa y Tut, doradc witego Oficjum i prefekta
kongregacji do spraw zakonw; kardynaa Gaetana de Lai (zm. 1928), obdarzonego talentem organizacyjnym, prefekta Kongregacji Konsystorialnej, ktry jak dyktator rzdzi diecezjami i seminariami, kierujc si zasad, e lepiej by za surowym ni za agodnym; kardynaa Raphaela Merry del Val (zm.
1930), ktry by synem hiszpaskiego dyplomaty i Irlandki, a wychowywa si w Anglii i Belgii, uchodzi za pobonego i surowych obyczajw kapana, oddanego Stolicy Apostolskiej caym sercem.
Merry del Val, jako sekretarz stanu przez cay pontyfikat, dy do scentralizowania wadzy, ale nie potrafi sta si jej orodkiem. Reforma kurii przyniosa mu poszerzone kompetencje, a sekretariat stanu sta
si gwnym rdem informacji dla papiea, niestety, nie zawsze byy one pene, nawet te nie zawsze
obiektywne.
335
Sekretarz stanu by nieprzejednanym przeciwnikiem modernizmu, z przekonania za popiera reformy

papiea, ktre wrd wielu konserwatystw kurialnych napotykay na opr. Przeamujc je, Pius X musia postpowa autorytatywnie, przez co utwierdza si w autokratyzmie.
Wrogowie Kocioa
W Watykanie pozostay niewtpliwie dawne obawy przed wrogoci masonerii, czasem rodzio si z
tego przekonanie o wiatowym sprzysieniu przeciw Kocioowi. Silnym argumentem bya patologiczna
nienawi wielkiego mistrza woskiej masonerii, Adriana Lemmiego, do Kocioa, cho nie naleao
uwaa jej za reprezentatywn dla caej masonerii. W loach romaskich i loach anglosaskich istniay
nadal rnice w ustosunkowaniu si do religii, cho na og masoneria prowadzia intelektualn walk z
Kocioem. Byo to tym niebezpieczniejsze, e miaa czonkw wrd katolikw, najbardziej w Ameryce
aciskiej. Za Leona XIII jej narzdziem sta si liberalizm, ktry przystpi do tpienia wartoci chrzecijaskich.
W Brazylii masoneria zajmowaa pozycje nie tylko antyklerykalne, ale te antyreligijne. W tej sytuacji
biskup z Pernambuco, mody kapucyn, wywicony we Francji, Vital M. Gonalves de Oliveira przystpi do tpienia wpyww masoskich w diecezji. Gdy posa sprawozdanie do Rzymu, otrzyma brewe z
upowanieniem do ekskomunikowania masoskiego zakonu i zawieszenia bractw religijnych (irmandades), znajdujcych si pod wpywem masonerii. Po ogoszeniu treci brewe, bez placetum cesarza brazylijskiego, zosta oskarony o pogwacenie konstytucji i prawa pastwowego, a nawet uwiziony, cho
mia poparcie innych biskupw.
W Ameryce Pnocnej take istniaa rozwinita masoneria, ale za niemniej wany problem uznano oglnie udzia katolikw w tajnych organizacjach, czym zajmowa si synod plenarny (1866). Irlandzcy katolicy kontynuowali dziaalno ruchu Fenian. Istnia szereg innych grup, ktre miay cele filantropijne, a
cho nie byy rewolucyjne i anty-chrzecijaskie, jak masoneria w Europie, odznaczay si religijnym
indyferentyzmem, co stanowio zagroenie dla Kocioa. Leon XIII w encyklice Humanum genus
(20.04.1884) ostrzega przed wrogami Kocioa. W masonerii dostrzega wrogw, ale i takich ludzi, ktrzy nie wczali si do atakowania Kocioa i nie zawsze byli wiadomi celw swego zwizku. Od biskupw jednak domaga si, by zdecydowanie tpili t nieczyst zaraz. Ponowi te zakazy swoich poprzednikw, by nikt z katolikw nie nalea do masonerii. Przypomnia, e zaciga si za to ekskomunik. Ostrzeenie przed masoneri i zacht do jej zwalczania powtrzy w pimie apostolskim Praeclara.
Biskup trewirski Michael Korum uwaa, e do laikatu naley organizowanie walki z masoneri. Wydawao si, e walce odda przysug eks-mason Gabriel Jogand-Pagr, ktry pod pseudonimem Leo Taxil
ujawni rzekome tajemnice masonerii. Mwi o swoim wspdziaaniu z Dian Vaughan, ktra dotara do
tych tajemnic i po nawrceniu ya w ukryciu, by unikn mierci. Za jej wsplnika podawa si lekarz
Charles Hacks, ktry pod pseudonimem doktora Bataillea opublikowa Le Diable au XlX-me sicle. Do
tego doszy inne publikacje, czynic gon spraw wrogoci masonerii do Kocioa. W Trydencie urzdzono (20-30.09.1896) kongres antymasoski pod protektoratem kardynaa Parocchiego. Wypyna
wwczas sprawa tajemniczego Leo Taxila. Wyoniona na kongresie specjalna komisja dosza do wniosku, e istnienie miss Vaughan nie jest udowodnione, ale te nie mona go odrzuci. Dalsze dociekania,
pniej, doprowadziy do pewnoci, e jej istnienie byo wymysem, co te przyzna Charles Hacks. Niejednemu caa historia wydawaa si by prowokacj ze strony samej masonerii, ale bezpodstawnie, cho
stao si faktem, e wykorzystano j do omieszania katolikw.
We Francji, gdzie gona bya sprawa yda Dreyfusa, ale take w Austrii przyjmowano do czsto, e
ydostwo, obok masonerii, jest gwnym wrogiem Kocioa. Podstaw znajdowano w fakcie, e wrd
liberalnych pisarzy, atakujcych Koci, byli ydzi. Umacniao to zjawiska antysemityzmu, czsto dyktowanego niechci katolikw za ich siln pozycj w dziedzinie ekonomicznej i finansowej. Wrd hase
wyborczych austriackiej Christlich-sozial Partei w 1903 roku byo: Katolicy i protestanci, czcie si w
braterskiej mioci przeciw ydowskiemu kapitalizmowi i azjatyckiej moralnoci pienidza.
Antysemityzm (po 1881) najsilniej ogarn Rosj, zaznaczajc si wielk liczb wyjtkowych dla ydw
zarzdze i pogromami. Gony sta si ich pogrom w Biaymstoku (1906). Oberprokurator witego
336
Synodu rosyjskiego, Konstanty Pobiedonoscew, zakada, e jedna trzecia ydw powinna si nawrci,
jedna trzecia zanikn, a jedna trzecia wyemigrowa. Wskutek tak silnego i gwatownego antysemityzmu, wielu ydw z krajw europejskich wyemigrowao do Ameryki.
Polityka papiey
Leon XIII obj Stolic Apostolsk przy bardzo napitych stosunkach z kilkoma pastwami. We Woszech nadal problemem zostawa zabr Rzymu. W Niemczech trwa Kulturkampf. We Francji Trzecia
Republika bya antyklerykalna. Papie zaj si polityk i ta dziaalno mu odpowiadaa, sta si papieem-politykiem. Mia wszake inn ni liberaowie koncepcj wadzy, pastwa i spoeczestwa, niemniej
stara si rozwizywa z rzdami, nawet liberalnymi, liczne spory, jakie narosy za jego poprzednika.
Swoj koncepcj przedstawi w kilku kolejnych encyklikach, ujmujc zagadnienia w sposb pozytywny i
dostosowany do konkretnych warunkw. W encyklice Libertas (1888) wyjani, co mona przyj z nowoczesnych pogldw na temat wolnoci sumienia, kultu i prasy. Nie godzi si z postpujc sekularyzacj rnych instytucji, stara si je chrystianizowa i dokona znacznego wysiku, by uksztatowa teori, ktra pozwalaa wcza instytucje liberalne w katolick koncepcj pastwa i spoeczestwa. Katolikw zachca do pragmatycznego korzystania z konstytucyjnych wolnoci dla dobra religii i Kocioa, co
nie wszystkim si podobao i wywoywao konflikty sumienia. Rzekomo w niektrych klasztorach modlono si o uwolnienie Kocioa od tego papiea-masona, a belgijski profesor Charles Prin, zwolennik
swoicie ujmowanego chrzecijaskiego porzdku spoecznego, poda si do dymisji.
W swoich przemwieniach i pismach papie powoywa si na poprzednikw, czsto na Innocentego III,
ktrego szcztki przenis (1892) z Perugii do Rzymu. Na jego wzr posiada koncepcj odnowionego
uniwersalizmu redniowiecznego. Uwaa wic, e papiestwo jest nadal rozjemcz czy nawet sdownicz
instancj wiata. W encyklice Diuturnum illud (1881) przypomnia, jak to Koci peni pokojow rol
porednika (conciliatrix) w czasach rzymskiego cesarstwa. Na prob Bismarcka wystpi chtnie (1885)
jako rozjemca w sporze midzy Niemcami i Hiszpani o Wyspy Karoliskie. Hiszpania jednak odmwia
mu prawa do wydania wyroku, godzc si jedynie na jego rol porednika. Gdy z inicjatywy cara zosta
zaproszony (1899) przez krlow holendersk Wilhelmin na konferencj pokojow w Hadze jako moralna podpora, odpowiedzia, e do zada papiea naley udzieli konferencji nie tylko moralnego poparcia, ale take efektywnie na niej dziaa.
W swoim poczuciu uniwersalistycznej roli papiestwa czyni starania o nawizanie stosunkw dyplomatycznych z Chinami. Napisa wic (1.02.1885) do cesarza list, ktrego celem byo zapewnienie misjonarzom opieki, a take zamiar wczenia Chin w wiatow uniwersaln kultur.
Leon XIII by nie tylko politykiem, ale natur wadcz. On podejmowa inicjatywy, ktre do wypenienia
przekazywa kardynaom sekretarzom stanu (A. Franchi, L. Nina, L. Jacobini, M. Rampolla), uwaajc
ich, podobnie jak nuncjuszy, przede wszystkim za wykonawcw swoich planw.
Nuncjusz paryski D. Ferrata owiadczy premierowi Prierowi, e kady nuncjusz zastpuje tylko papiea
jako rzeczywistego suwerena duchowego katolikw w danym kraju. Nota sekretariatu stanu (1385) podaa, e nuncjusze nie s wycznie dyplomatycznymi przedstawicielami papiea przy rzdach, ale on za
ich porednictwem komunikuje si z biskupami i wiernymi, a jako Pasterz Kocioa Powszechnego, co
potwierdzi Sobr Watykaski, moe im powierzy swoje uprawnienia, w ten sposb ich wadza nie jest
nisza od biskupiej. Wrd nuncjuszw mia Leon XIII utalentowanych dyplomatw. Jednym z nich by
Wodzimierz Czacki (zm. 1888), nuncjusz w Paryu (1879-1882), nastpnie kardyna, doradca papiea i
czonek siedmiu kongregacji.
Plany Leona XIII byy wiksze, ni zdoa zrealizowa. Moe niektre byy nawet utopijne, ale to, co
papie uczyni, dao wszystkim wierzcym nowe poczucie wewntrznego bezpieczestwa wobec wiata,
a Stolicy Apostolskiej zdobyo wiatowy autorytet moralny. Jest wic uznawany za najwybitniejszego
papiea swego stulecia, a wedug niektrych historykw, by najwybitniejszym od Benedykta XIV do
Piusa XI.
Pius X nie odrzuca otwarcia si Leona XIII na nowoczesny wiat, ale pilnowa zasad moralnych i chcia
od wszystkich, w tym take od rzdw, by je zachowywali. By wic wobec nich nieustpliwy, bez ogl-
337
dania si na polityczny oportunizm lub nawet straty dla Kocioa. Stao si to najbardziej widoczne wobec Francji, ale take wobec Hiszpanii i Portugalii. Zdecydowanie te wobec Anglii i Rosji popiera dania mniejszoci narodowych, Irlandczykw i Polakw. Przekonany o koniecznoci mwienia prawdy,
narazi si Niemcom z powodu prawdy o Lutrze i reformacji w encyklice z okazji 300-lecia ogoszenia
Karola Boromeusza witym (1910). Narazi si nadto ewangelikom, zwaszcza w Stanach Zjednoczonych, gdy prezydentowi Teodorowi Rooseveltowi postawi warunek przyjcia go na audiencji, jeeli zrezygnuje z odwiedzenia w Rzymie gminy metodystw. Chocia ceni sobie cesarza austriackiego Franciszka Jzefa, gotw by zerwa stosunki dyplomatyczne z Austri, gdy nie chciano zwolni z katedry
uniwersyteckiej w Innsbrucku profesora prawa kanonicznego, ktry by suspendowany za modernizm.
Chrzecijaska demokracja
W katolickim ruchu spoecznym istnia nurt postulujcy zmiany ustrojowe. Zwizany z nazwiskami: Lamennaisgo, Lacordairea, Bucheza, Ducptiauxa i Hueta, sta si prekursorem chrzecijaskiej demokracji. W drugiej poowie XIX wieku nurt ten wyranie okreli swj cel: dy do takich zmian ustrojowych, by pooy kres niepokojom, ktre wywouje liberalizm, a nie popa w marksistowski kolektywizm.
We Woszech pod koniec XIX wieku wzrosy niepokoje, wskutek silnego przeciwiestwa, nie tylko spoecznego, ale i politycznego midzy Poudniem i Pnoc. Czste wic byy agitacje, strajki, demonstracje, napaci w prasie, zwaszcza gdy (1891) powstaa oficjalnie partia socjalistyczna Woch, ktrej program by nie tylko spoecznie radykalny, ale laicki i antyklerykalny. Zmobilizowao to katolikw do
dziaa spoecznych i politycznych, przeciw ktrym wystpi rzd, zaniepokojony ruchem modych katolikw, wrogo nastawionych do pastwa godu, jak okrelano Wochy w 1898 roku z powodu wysokich
cen chleba i demonstracji ulicznych.
W tej sytuacji zacz dziaa nowy przywdca katolickiego ruchu spoecznego ksidz Romolo Murri,
goszcy chrzecijask demokracj i autonomi dziaania katolikw w tej dziedzinie. Jego stanowisko
nie odpowiadao zaoeniom Leona XIII, ktry w encyklice Graves de communi (1901) posuy si te
nazw chrzecijaska demokracja, ale chcia, by ona nadal pozostaa ruchem spoecznym, bez celw
politycznych, i by na rzecz poprawy bytu robotnikw dziaaa pod bezporednim kierownictwem hierarchii.
Wobec prb goszenia, e demokratyczne idee wolnoci i rwnoci stanowi urzeczywistnienie Ewangelii, papie da do zrozumienia, e nie bdzie takiego zwizku Kocioa z demokracj, jaki by z monarchi. W encyklice Diuturnum illud (29.06.1881) za idealn form pastwa uzna paternalistyczn monarchi, najlepiej urzeczywistnion w okresie witego cesarstwa, kiedy to papiee namaszczali cesarzy.
Zachca do posuszestwa wadzy pastwowej jako pochodzcej od Boga. W tej encyklice, jak i pniejszej Immortale Dei (1885) podkrela wszake, e obie wadze, pastwowa i kocielna, s w swoich zakresach najwysze. Papie przyzna, e nie sprzeciwia si nauce Kocioa, by w okrelonych przypadkach
wybiera przedstawicieli wadzy wedug woli i uznania ludu. Byo to przyjcie demokracji, ale jedynie
jako tolerowanej formy pastwa. Papie bowiem stale pamita, e demokracja bya wynikiem rewolucji.
agodzi wszake swe pogldy, by we Francji zapobiec rozdziaowi Kocioa od pastwa i znale drog
do rechrystianizacji wiata, w znacznej czci ju demokratycznego.
Papie mia te wiadomo, e w pastwach demokratycznych sytuacja Kocioa zaleaa nie tylko od
przyjtych w konstytucji form. ale od partii, ktra zdobya wikszo w parlamencie. Dostrzega wic
problem istnienia katolickich partii w demokratycznych pastwach, ich miejsca w przewodzeniu lub
opozycji. Nie chcia jednak, by Koci wczy si w walki partii politycznych, cho przyzna, e na
paszczynie czysto politycznej chrzecijanie z uwzgldnieniem prawdy i sprawiedliwoci mog walczy,
by zapewni powodzenie swym pogldom.
Na temat chrzecijaskiej demokracji Leon XIII po raz pierwszy zabra gos w przemwieniu do francuskiej pielgrzymki robotnikw (8.10.1898). Stwierdzi wwczas: jeeli demokracja zachowa chrzecijaskie wartoci, zwaszcza mio bliniego, wtedy przyniesie Francji pokj, dobrobyt i szczcie. Wedug
niego, zem, od ktrego demokracja musi si odgrodzi, jest socjalizm. W dalszych swoich enuncjacjach
338
przyjmowa, e w demokracji, skoro jest rzeczywistoci, naley uwzgldni kocielne cele, a stanie si
to, gdy zostanie poddana kierownictwu hierarchii. Pragn za, by przez chrzecijask demokracj polityka spoeczna uwzgldnia obron przed ateistycznym socjalizmem. Rozwizanie problemw klasy robotniczej widzia w neoscholastycznej filozofii spoecznej.
Katolicy ju wczeniej podjli dziaalno polityczn, tworzc wasne partie. W Austrii powstaa (1888)
konserwatywna Chrzecijasko-spoeczna Partia, a w Belgii (1891) Liga Demokratyczna (Ligue Dmocratique Belge).
We Francji, w okresie pojednawczej polityki Leona XIII, katolicy rozwijali organizacyjn i spoeczn
dziaalno, ale politycznie nie potrafili si zorganizowa. Podczas wyborw w 1893 roku zdobyli tylko
30 mandatw. Skonio to ich do podjcia nowej prby, nazwanej drug chrzecijask demokracj. Polegaa ona na wzmocnieniu apostolatu, uznanego take za si polityczn. Inicjatywa wysza od grupy
modych duchownych, ktrzy szukali nowych metod duszpasterstwa.
Przywdc chrzecijaskiej demokracji we Francji sta si ksidz Jules A. Lemire, pose od 1893 roku.
Katolicy odbywali roczne kongresy, tworzc na jednym z nich (1895) komitet wyborczy (Comit Justice-Egalit) przy bardzo politycznie zaangaowanym czasopimie La Croix. Uzyskanie (1898) 76 mandatw nie byo wszake sukcesem i w nastpnym roku zacz si zmierzch drugiej chrzecijaskiej demokracji.
Pius X we wszystkim domaga si dziaania katolikw w zalenoci od biskupw, idc w tym po linii
Leona XIII. Nie mg pogodzi si z tym, e kapani przenosz akcj spoeczn na paszczyzn polityczn, dlatego zaraz na pocztku pontyfikatu dokona we Woszech gruntownej reorganizacji zwizku Opere
dei Congressi, potpi Azione popolare ksidza Muriego, pniej za odrzuci dziaalno francuskiej
grupy Le Sillon. W Osservatore Romano przypomniano (1904), e katolicy s zaleni od biskupw nie
tylko w religijnych, ale te spoecznych i gospodarczych sprawach. Pismo sekretarza stanu, kardynaa
Merryego del Val, do biskupw woskich oznajmiao zniesienie Opere dei Congressi. Katolicki ruch
spoeczny we Woszech odczu to jako cios, gdy by silnie rozbudowany, majc ponad 2400 organizacji.
170 zwizkw zawodowych, 69 bankw, 855 wiejskich kas Darlehna, 40 kas robotniczych i 154 stowarzyszenia ubezpieczeniowe.
Reforma kurii i kodyfikacja prawa
Istotna struktura kurii papieskiej pozostaa niezmieniona od czasw Sykstusa V, jedynie powikszano jej
organa. Pius IX i Leon XIII starali si udoskonali j w pewnych szczegach, a tymczasem wzrastajca
centralizacja kocielna wymagaa jej przebudowy.
Pius X zacz od zniesienia trzech zbdnych kongregacji, a do dziea przebudowy przystpi w 1907 roku. Wyznaczona komisja kardynaw otrzymaa do pomocy praata Gaetana de Lai, wwczas sekretarza
kongregacji soborowej, i on sta si gwnym budowniczym nowej struktury kurii. Wytyczne papiea
polecay oddzieli administracj od sdownictwa, jasno okreli kompetencje kadej dykasterii, zapewni
koordynacj dziaania, zlikwidowa zbyteczne urzdy i stanowiska, utworzy nowe, jeeli s potrzebne,
uproci zaatwianie spraw, zrwna uposaenia, eby nie chciano przechodzi z jednej dykasterii do
drugiej.
Konstytucja Sapienti consilio (29.06.1909) wprowadzaa reform. Kuria miaa odtd 11 kongregacji, z
ktrych Kongregacja Sakramentw bya nowa. Miaa te 3 trybunay: Rot, Sygnatur i Penitencjari,
oraz pi urzdw: Apostolsk Kancelari, Datari, Kamer, Sekretariat brewiw i Sekretariat stanu.
Reform przyjto na og z zadowoleniem, cho w peni nie odesza od schematu Sykstusa V. Stao si to
dopiero za Pawa VI.
Zmian w prawodawstwie kocielnym, ktrych zapowiedzi bya reforma kurii, oczekiwano od dawna.
Wysuwano to (od 1891) jako postulat na midzynarodowych kongresach. Pius X ujawni swj zamiar
zaraz po wyborze na papiea, a Motu proprio Arduum sane munus (19.03.1904) wyznaczy komisj kardynaw do tego zadania, wezwa te metropolitw, by zebrali gosy biskupw co do potrzebnych zmian,
i zaprosi katolickie uniwersytety do wsppracy. W niektrych krgach kocielnych, zwaszcza u niejed-
339
nego kanonisty powstay obawy, czy reforma prawa nie bdzie suy dalszemu wzmocnieniu wadzy
papieskiej i stosowaniu zasad Piusa X w stosunkach Kocioa i pastwa.
Dwie komisje konsultorw zbieray opinie i porzdkoway materia do kodyfikacji. Na czele jednej z nich
sta wybitny kanonista, Pietro Gasparri, a sekretarzem by Eugenio Pacelli (Pius XII), drug kierowa
kardyna de Lai, a funkcj sekretarza peni praat Adam Sapieha. Podjte prace (13.10.1904) posuway
si do sprawnie naprzd. Papie wykorzysta pewne gotowe opracowania i publikowa w konstytucjach
bd dekretach, jak Ne temere (1907) czy dekrety o komunii witej. Gotowe projekty stopniowo sano
biskupom i wyszym przeoonym zakonnym do konsultacji. Ostatni ksig (pit) przygotowywanego
kodeksu posano im w 1914 roku, wkrtce po mierci Piusa X.
Kodeks, ktry ogosi (1917) Benedykt XV z moc obowizujc od Zielonych wit 1918 roku, by
dobrze uoonym zbiorem prawa, odznacza si jasnoci sformuowa i uwzgldnia wszystkie nowe
osignicia praktyki prawniczej. Narzekano jednak w krgu specjalistw od kanonistyki na brak precyzyjnej terminologii, a w krgach teologw na nieuwzgldnienie Pisma witego i doktryny Ojcw Kocioa, natomiast niektrzy protestanci, jak Stutz i Feine, byli zdania, e kodeks sta si wyrazem daleko
idcej i wzrastajcej spirytualizacji Kocioa rzymsko-katolickiego,
Watykan i Kwiryna
Leon XIII rozpocz pontyfikat w utrwalonej ju sytuacji pastwa woskiego, ktre nadal starao si, by
instytucje byy liberalne i laickie, ale zachowao prawo wyborcze (z 1871), pozwalajce na udzia w gosowaniu uprzywilejowanym: 600 tysicom z 25 milionw ludnoci. Pastwo uznawao tylko maestwa
cywilne, trzymao zabrane dobra klasztorne, uciskao zakony. Religi usunito ze szk i sekularyzowano
dobroczynne instytucje kocielne.
Katolicy w wikszoci byli posuszni papieskiemu nakazowi non expedit (papalini) i wstrzymywali si
od udziau w wyborach. Cz natomiast (katolicy liberalni, nieposuszni), cho nie godzia si na laicyzacj wprowadzan przez radykalny odam ruchu Risorgimento, liczya si z rzeczywistoci: uznawaa
zjednoczone Krlestwo Woch i utworzya konserwatywn parti wsppracy z rzdem.
W kwestii rzymskiej przeomowy by 1881 rok, kiedy Austria i inne pastwa odmwiy Leonowi XIII
pomocy w konflikcie z rzdem woskim, a cesarz austriacki przyj wizyt krla Umberta. Nadzieje papiea na pomoc Prus, wznowione (1887) po zakoczeniu Kulturkampfu, upady, gdy Bismarck przyj
wizyt premiera Woch. Szuka wic zblienia do Francji, czego wyrazem byo nazwanie jej swoj
uprzywilejowan cr i mianowanie profrancuskiego kardynaa Rampoll sekretarzem stanu.
Woski premier Francesco Crispi rozpocz nowy okres polityki nietolerancji, czego jaskrawym wyrazem
stay si obchody ku czci Giordana Bruna, jako ofiary inkwizycji. Od okolicznoci wszake uzalenia
stosowanie ustaw wrogich Kocioowi, jak wiadczy pobaanie okazywane zgromadzeniom eskim i
zakonom misyjnym, ktre rzd uznawa za narzdzie hamowania wpyww francuskich na Bliskim
Wschodzie.
Kwestia rzymska czya si u papiea z pragnieniem, by Rzym uczyni faktyczn stolic Kocioa Powszechnego, obejmujcego wszystkie zjednoczone narody chrzecijaskie. Nie wyobraa wic sobie,
eby w tym miecie moga istnie inna jeszcze wadza zwierzchnia ni papieska.
Leon XIII (1886) obostrzy non expedit, co jednak uwaano za manewr taktyczny. Faktycznie zaleao
mu na zmniejszeniu napicia. Wygosi wic pojednawcz mow (23.05.1887), ale premier Crispi nie
chcia rokowa, bo uwaa prawo gwarancyjne z 1871 roku za cakowicie wystarczajce. Skonio to papiea do podjcia na nowo planw restytucji Rzymu przy pomocy obcych pastw.
Pius X, gdy by biskupem Mantui, a nastpnie patriarch Wenecji, zajmowa krytyczne i pene rezerwy
stanowisko wobec Zjednoczonego Krlestwa Woskiego. Widzia wszake sojusz socjalistw, radykaw
i masonw, ktrzy pragnli nie dopuci Kocioa do wpyww na ycie spoeczne, dlatego w Wenecji
godzi si na wspdziaanie katolikw z umiarkowanymi liberaami w wyborach do wadz administracyjnych.
Jako papie zachowa formalnie dawne non expedit, ale stosowa modyfikacje. Przed wyborami do parlamentu w 1904 roku niektre osobistoci kocielne, jak biskup Geremia Bonomelli, zwrciy si do nie-
340
go, by je znis. Nie uczyni tego, jednak oznajmi: czycie, co wam sumienie kae, papie bdzie milcza.
Katolicy wic wspdziaali z liberaami i zdobyli kilka miejsc w parlamencie. Liczono wwczas, e
premier Giovanni Giolitti rozwie kwestie rzymsk przez pertraktacje. Oczekiwania nie zostay spenione, ale premier nie dopuszcza do konfliktw, trzymajc si zasady istnienia obok siebie.
Podczas wyborw w 1908 roku papie zaj stanowisko jeszcze bardziej otwarte: gdzie wysuwa si do
wyboru kandydatw masoskich, antyklerykalnych, socjalistycznych, albo jeszcze gorszych, powinno si
wystawi swoich kandydatw, omwionych z zaprzyjanionymi stronnictwami. Katolicy zawarli wic pakt
z umiarkowanymi liberaami i zdobyli 33 miejsca w parlamencie, im za pomogli zyska okoo 200
miejsc.
Katolicy z ruchu spoecznego w poudniowych Woszech, na czele ktrego sta sycylijski kapan Luigi
Sturzo, byli w opozycji do rzdu nie tylko z racji kocielnych, ale take z powodu zej polityki gospodarczej i korupcji. Walczyli wic o prawa Kocioa oraz o autonomi komunaln i regionaln. Dyli do
utworzenia katolickiej partii politycznej, lecz osignli to (Partito Popolare) za Benedykta XV.
Katoliccy intelektualici, ktrzy odsunli si od politycznego modernizmu Murriego, przy poparciu Don
Sturza zaoyli (1911) Lega democratica christiana.
Wadze pastwowe woskie trzymay si z dala od tych wewntrznych problemw politycznych, nkajcych spoeczny ruch katolikw. Zbliyy si natomiast do Kocioa na paszczynie misji i emigracji.
Prowadzc polityk kolonialn widziay interes pastwa w popieraniu misjonarzy woskich oraz w opiece
nad woskimi instytucjami kocielnymi, dziaajcymi poza granicami kraju. Dostrzegay te poytek z
religijnej i kulturalnej dziaalnoci Kocioa wrd woskich emigrantw, ktrych liczba stale si zwikszaa. W jednym roku 1911 wyjechao z kraju ponad p miliona ludzi.
Monarchia austrowgierska
Okres po 1879 roku, gdy konserwatyci doszli do wadzy, by korzystny dla Kocioa w Austrii. Organizowano swobodnie misje parafialne i starano si unowoczeni duszpasterstwo w wielkich miastach. Szerok dziaalno rozwin jezuita H. Abel, Aposto Wiednia, ktry dla dorosych zakada stowarzyszenia
maryjne. Powstay te katolickie organizacje spoeczne, jedne o nastawieniu paternalistycznym, inspirowane przez Karla von Vogelsanga, inne o orientacji demokratycznej, kierowane przez Karla Luegera,
ktry zaoy now parti chrzecijasko-spoeczn. Nie zdoano jednak unikn napi midzy parti a
wyszym duchowiestwem i przeszkodzi w szerzeniu si areligijnego socjalizmu wrd klas pracujcych.
Leonowi XIII, ktry popiera spoeczn dziaalno Kocioa austriackiego, nie byo atwo rozwin dobre stosunki dyplomatyczne z Wiedniem, bo ksztatowaa je kwestia rzymska i sprawy narodowociowe
monarchii habsburskiej. Papie ju w pierwszym licie do cesarza uala si na wrogo rzdu woskiego
i prosi o interwencj. Austria za pragna mie po swej stronie papiea, ale te wcign Wochy do
grupy pastw konserwatywnych, agodzia wic napicia, jak to byo w konflikcie (1881) z powodu przeniesienia ciaa Piusa IX. Gdy jednak konflikt sta si nie do rozadowania, cesarz zoy papieowi ofert
azylu w Austrii.
Wzajemne stosunki ozibia profrancuska i prosowiaska orientacja Rampolli, jak rwnie trudnoci z
nominacjami biskupimi i sprawa kardynalatu dla Josefa Samassy, arcybiskupa z Erlan. W Wiedniu niechtnie odnoszono si do biskupw, ktrych suchano w Watykanie, jak biskup Josep Stadler z Sarajewa
i biskup Johann Strossmayer z Djakovaru, protektorzy Chorwatw. ywiono do nich i do papiea pretensje za jzyk narodowy w liturgii, podejrzewajc nadto Strossmayera o ch zjednoczenia Sowian przy
pomocy Kocioa. Problem stanowia sprawa jzyka wgierskiego w diecezjach unickich, a przede
wszystkim kocielne prawodawstwo parlamentu wgierskiego, ktry chcia wprowadzi obowizkowe
maestwa cywilne. Wywoao to (1892) dyskusj, ktr rozszerzono na temat wolnoci religii. Wbrew
protestom przyjto (1894) uchwa o maestwach cywilnych, lecz nie uzyskaa cesarskiego zatwierdzenia. Przeprowadzono natomiast uchwa o wolnoci wszystkich wyzna.
Najsilniejszy kryzys wybuch w 1897 roku, za gabinetu Kazimierza Badeniego, na tle polityki narodowociowej, co razem z pretensjami do kardynaa Rampolli o prorosyjskie nastawienie i popieranie katolicko-
341
demokratycznej partii w Austrii wywoao (1897) ruch oderwania si od Rzymu (Los-von-RomBewegung), ktry przez jedno dziesiciolecie pocign za sob przejcie kilku tysicy katolikw na protestantyzm lub starokatolicyzm, uatwi odrodzenie husytyzmu w Czechach, wzrost aktywnoci masoskiej i utrwalenie mentalnoci liberalnej u buruazji.
Za Piusa X nie przywizywano w Wiedniu wikszej wagi do jego walki z modernizmem, ale powsta
konflikt, gdy nuncjusz Belmonte da usunicia modernisty profesora Ludwiga Wahrmunda z
Innsbrucku, a prasie ogosi, e to ju uzyska. Minister Aerenthal zoy dementi i domaga si odwoania
nuncjusza. Papie ostro temu si sprzeciwi i odwoa go dopiero w 1911 roku, mianujc kardynaem.
Biskupi, w wikszoci pochodzenia mieszczaskiego, odznaczali si wielk lojalnoci. W Licie pasterskim z okazji wyborw (1891) polecali wybiera takich posw, ktrzy bd wierni cesarzowi. On za,
gdy skadali mu hod z okazji 60-lecia panowania, da zapewnienie o trwaym sojuszu otarza z tronem:
Moecie by pewni opieki wadzy pastwowej w nauczaniu wiary i penieniu waszego urzdu. Ja sam
jestem wiernym synem Kocioa, ktry uczy mnie wytrwaoci w trudnych chwilach, ktry tak czsto pociesza mnie w utrapieniach, ktry by wiernym przewodnikiem dla mnie i mojego Domu na wszystkich
drogach ycia.
Zakoczenie Kulturkampfu
W Niemczech Kulturkampf trwa, gdy Leon XIII rozpoczyna pontyfikat. Papie wyczu, e powstay
lepsze warunki do jego zakoczenia ni za Piusa IX. Do cesarza Wilhelma I, jak do wszystkich wadcw,
wysa powiadomienie o swoim wyborze na Stolic Apostolsk. Odpowied bya zdawkowa, ale w Watykanie liczono na porozumienie z Bismarckiem, ktry wyranie sta si politykiem antyrewolucyjnym.
Chciano te tego porozumienia, bo przez sojusz z cesarstwem niemieckim spodziewano si wzmocnienia
suwerennoci papieskiej. Bismarck na razie pragn zakoczy otwart walk z Kocioem; ale nie zrezygnowa z nadzoru pastwa nad nim.
Odejcie od Kullurkampfu ksztatowao si w trzech fazach: 1878-1880 prowadzono pertraktacje ze Stolic Apostolsk, 1880, 1882-1883 dyskretnie agodzono napicia, 1886-1887 prawnie usankcjonowano
pokj z Kocioem katolickim.
Po wstpnych pertraktacjach w Monachium tamtejszego nuncjusza Aloisiego Maselli i tamtejszego posa
pruskiego hr. Werthera oraz po przypadkowym spotkaniu si Bismarcka z nuncjuszem w kuracyjnym
Kissingen, dalsze rokowania prowadzili w Wiedniu: nuncjusz Ludovico Jacobini i pose niemiecki ksi Reuss. Chwilowy impas wywoa Bismarck wstrzymaniem rozmw, zdenerwowany wystpieniem
Centrum z otwart opozycj wobec polityki rzdu.
Pierwszym wikszym ustpstwem byo przeprowadzenie ustawy (19.07.1880), o obsadzaniu biskupstw
bez dania przysigi na prawa majowe. Postulat Centrum, by dokona rewizji praw majowych, przyj
parlament dopiero w 1883 roku i podj debat. W jej wyniku zagodzono prawo o obsadzaniu stanowisk
duszpasterskich: duchownym udzielano pastwowej dyspensy od egzaminu z kultury. W Watykanie
ustanowiono posa pruskiego, co zrozumiano jako uznanie suwerennoci papiea. Kompromisowo zaatwiano obsadzanie stolic biskupich i przystpiono do obsadzania parafii.
Najtrudniejszy prg przekroczono, gdy papie przesta nalega na powrt Melchersa i Ledchowskiego
na stolice metropolitalne. Melchersa powoa do Rzymu na kurialnego kardynaa, Ledchowskiego, przebywajcego tam od 1876 roku i penicego funkcj sekretarza brewiw, nakoni do rezygnacji z Gniezna
i Poznania, a pniej (1892) mianowa prefektem Kongregacji Rozkrzewiania Wiary.
Nowe ustawy obalay prawa majowe. Zniesiono (21.05.1886) trybuna do spraw Kocioa katolickiego i
obowizek egzaminu z kultury, wyraono zgod na otwarcie seminariw. Zagodzono (29.04.1887) przepisy o obsadzaniu parafii, a zakonom pozwolono powrci.
Papie liczy na dalsze ustpstwa, tym bardziej e udzieli konfirmacji rzdowym kandydatom na wane
stolice biskupie: Krementzowi na Koloni, przenoszc go z Warmii, Juliuszowi Dinderowi, proboszczowi z Krlewca, na Gniezno i Pozna, Georgowi Koppowi na Wrocaw. Bismarck nie chcia czyni
dalszych ustpstw, rozczarowany profrancusk polityk kardynaa Rampolli. Z praw Kulturkampfu pozo-
342
stawiono w Prusach: nadzr nad szkoami, maestwa cywilne, paragraf o kazalnicy i zakaz przebywania
jezuitw. Nie przywrcono 15 i 18 artykuu konstytucji.
W ostatecznej ocenie podkrela si, e razem z przeladowaniem socjalistw Kulturkampf by najwikszym bdem polityki Bismarcka. Podway bowiem wiarygodno pastwa jako praworzdnej instytucji
i doprowadzi do integracji katolikw w Niemczech i narodowej integracji Polakw, pogbi za rozam
wyznaniowy. Protestanci przekonani, e zakoczenie Kulturkampfu jest kapitulacj wobec katolicyzmu,
zaoyli (1886) Evangelischer Bund do obrony swej pozycji w pastwie i wobec Kocioa katolickiego,
powodujc zwikszenie wyznaniowych polemik.
Do zakoczenia Kulturkampfu, w Szwajcarii doprowadzi take Leon XIII, cho odwrt zacz si ju
wczeniej. W 1875 roku wygnanym z kantonu Berno kapanom pozwolono na powrt. Papie doprowadzi do tego, e w 1883 roku obsadzono biskupstwo w Genewie-Lozannie, uznajc ordynariuszem biskupa Gasparda Mermilloda (zm. 1892).
Mermillod, przeniesiony na biskupstwo w Fryburgu i mianowany kardynaem, by jednym z najbardziej
aktywnych hierarchw, ktry stara si przystosowa szwajcarski katolicyzm do nowych warunkw ycia. W 1889 roku doszo w Fryburgu do zaoenia katolickiego uniwersytetu midzynarodowego, dziki
staraniom gorliwych katolikw, G. Pythona i P. Decurtonsa oraz biskupa z Sankt Gallen, A. Eggera
(zm. 1906), uznawanego w tym czasie za najwybitniejszego z biskupw szwajcarskich i obdarzonego
(1906) przez Piusa X pochwa za dobry kierunek teologiczny. Katolicy przystpili do zakadania stowarzysze. Ich pierwszy Kongres w Lucernie (1903) by znakiem rozkwitu ycia kocielnego.
Uspokojenie w Niemczech, wprowadzone przez Leona XIII, trwao do I wojny wiatowej bez wikszych
zakce. Kanclerze, po Bismarcku, starali si pozyska Centrum, a pocztkowo take Polakw. Zgodzono si (1891) na nominacj Polaka, proboszcza wrzesiskiego i posa, Floriana Stablewskiego na arcybiskupa gnienieskiego i poznaskiego. Zagodzono niektre ustawy dotyczce Kocioa i okazywano
gesty yczliwoci, jak uznanie wydziau teologicznego na pastwowym uniwersytecie w Strasburgu.
Interes polityczny dostrzegano w popieraniu misji i dziaalnoci niektrych zakonw. Trwao te porozumienie pastwa i Stolicy Apostolskiej co do obsadzania biskupstw i kapitu, cho formalnie kapituy
wybieray biskupw. Wilhelm II zabiega w Rzymie o kreacje kardynalskie dla biskupw swego pastwa. Uzyska je dla Koppa we Wrocawiu (1893), dla Krementza w Kolonii (1893) i jego obu nastpcw: Fischera (1903) i Hartmanna (1914).
Piusowi X, cho mniej dba o dyplomacj, zaleao na dobrych stosunkach z cesarstwem niemieckim i
cesarstwem austriackim, gdy katolicyzm by w nich silny i oba pastwa zwalczay ruchy rewolucyjne.
Nie zdoa jednak otworzy nuncjatury w Berlinie.
Wrogo liberaw i nacjonalistw wobec katolicyzmu politycznego raz po raz wybuchaa w Niemczech,
jak w 1910 roku z okazji encykliki o w. Karolu Boromeuszu. Istnia te bolesny spr o stosunek katolikw do nowoczesnej kultury, ale si zmniejszy, gdy modzi katolicy z krgu czasopisma Hochland podjli wysiek przyjcia wobec niej pozytywnej postawy. Bardziej niebezpieczne dla Kocioa byo to, e
proletariat miejski, nie tak dawno jeszcze sia napdowa niemieckiego katolicyzmu, odrywa si od niego.
W 1912 roku pisano: Przed dwudziestu laty Kolonia bya niemieckim Rzymem, dzisiaj obchodzi Wielkanoc mniej ni 20 procent robotnikw.
Trzecia Republika antykocielna
Francuski rzd adu moralnego, wybrany na pocztku 1871 roku, umocni wpywy Kocioa w pastwie,
szczeglnie w trzech dziedzinach, w armii, w opiece spoecznej i nauczaniu. Uzna te (1875) zasad
wolnego nauczania na wyszych uczelniach, co umoliwio powstanie we Francji katolickich uniwersytetw i rozwj katolickiego szkolnictwa.
Zmiana nastpia, gdy republikanie przez wybory w 1876 roku osignli wikszo w parlamencie (64%
mandatw) i utrwalili j w kolejnych wyborach (1881) zdobywajc ponad 83% mandatw. Pragnli wtedy uczyni bardziej republikaskimi armi i aparat sprawiedliwoci, bo uznawano je za zbyt rojalistyczne. Nie pozostawili na uboczu Kocioa jako sojusznika armii. Do walki z nim wykorzystano to, e wikszo zgromadze zakonnych nie posiadaa prawnego uznania przez pastwo.
343
Wedug oblicze z 1878 roku byo we Francji co najmniej 30 tysicy zakonnikw (trzy razy wicej ni
kleru diecezjalnego), w tym 3350 jezuitw. Zakonnice za liczyy okoo 128 tysicy i prowadziy ponad
16 tysicy szk dla dziewczt. Minister nauki Jules Ferry przeprowadzi (1879) ustaw z artykuem zabraniajcym nauczania zakonom i zgromadzeniom nie posiadajcym pastwowego uznania. Wykonano
ten zakaz w nastpnym roku, co rozpoczo walk Republiki z Kocioem o zakony i szkoy. Zaostrzya
si ona, gdy postanowiono (1882) laicyzacj nauczania podstawowego. Ograniczeniami objto kazania,
procesje, stowarzyszenia wieckich katolikw, szpitale i cmentarze. Dugo dyskutowano, ale w kocu
przyjto (1884) prawo o rozwodach (Loi Naquet). W sprawach religijnych wydano ponad 20 zarzdze.
Pose, biskup z Angers, Charles Freppel powiedzia wwczas (1883) w parlamencie do republikanw:
Waszym celem jest rozdzia. Wczoraj rozdzielenie Kocioa i szkoy, dzisiaj parafii i okrgu gminnego,
jutro Kocioa i pastwa. Lewica odpowiedziaa na to oklaskami potwierdzenia. Rozdzia bowiem by jej
tematem wyborczym ju w 1881 roku, do czego doczono danie zniesienia konkordatu. Na razie
wszake nie przystpiono do realizacji tych zamierze, bo sytuacja w kraju na to nie pozwalaa i wikszo wyborcw nie popieraa takich planw. Niesprzyjajce warunki do dokonania rozdzia^ stwierdzia
(1882) parlamentarna komisja konkordatowa. Rzd wic prowadzi polityk agodzenia napi, co odpowiadao pojednawczej polityce (ralliement) Leona XIII, ktra miaa za cel nakonienie rzdu do rechrystianizacji prawodawstwa i instytucji spoeczno-pastwowych. Papie stara si zachci katolikw, by
odeszli od chci wznowienia monarchii chrzecijaskiej, co byo nierealne, a stanli na konstytucyjnym
gruncie republiki. Da wyraz tym pogldom w encyklice Au milieu des sollicitudes (1892).
Katolicy rozbudowali swe organizacje, lecz politycznie nie potrafili si zorganizowa. A napicia z rzdem znw zaczy wzrasta, najpierw przez zabranie zgromadzeniom zakonnym czci uposaenia, tzw.
abonnement, nastpnie przez spraw Alfreda Dreyfusa, yda alzackiego, oficera armii francuskiej.
Wskutek tej sprawy, gdy wznowiono (1898) proces rehabilitacyjny, by oczyci go z zarzutu zdrady tajemnicy wojskowej na rzecz Niemiec, katolicy nabrali przekonania, e Republika jest w rkach ydowskich i masoskich, co wywoao now fal antysemityzmu. Biskupi zachowali si powcigliwie, lecz
czasopismo La Croux bardzo si zaangaowao po stronie armii, potpiajcej Dreyfusa, i propagowao
tez antyfrancuskich i anty chrzecijaskich machinacji ydowskich, cho arcybiskup Lyonu, kardyna
Pierre Coulli, ostrzega przed tak propagand. Nie zahamowao to ruchu nacjonalistycznego, ktry
skierowa si (1899) przeciw prezydentowi Emilowi Loubetowi, zwaszcza gdy parlament ponownie
rozpatrywa wydanie zakazu dziaalnoci zgromadze zakonnych, a w domach asumpcjonistw oraz w
redakcji La Croix przeprowadzono rewizje. By to bezporedni wstp do dokonania rozdziau Kocioa od
pastwa.
Francja zlaicyzowana
Wydarzenia, ktre nazwano laicyzacj Francji, miay szereg wczeniejszych przyczyn. Od dawna konfliktow spraw byy szkoy wyznaniowe i udzia zakonw w nauczaniu, zwaszcza e w cigu dwudziestu lat liczba osb zakonnych wzrosa z 160 do 200 tysicy. Istnia za silnie rozwinity antyklerykalizm,
wywoujc w niektrych rodowiskach niech lub wrogo do zakonw, a nawet do caego Kocioa.
Nowe prawa przeciw zakonom (1901-1902) zradykalizoway postawy obu stron. Katolicy, stojc w ich
obronie, urzdzali demonstracje, ktre w kilku miastach (Nantes, Lyon) zakoczyy si przelewem krwi.
Pierwsze prawo (1.07.1901, pocztek walki) pozbawiao zakony wolnoci, ktr miay inne wsplnoty,
dziaajce jako stowarzyszenia. Niektre z klasztorw ulegy rozwizaniu. Nie pomogy starania zgromadze zakonnych prowadzcych szkoy, by pastwo je uznao na podstawie obowizujcych praw. Nie
doszo to do skutku, gdy rzdy obj Emile Combes, ktry owiadczy, e nie maj prawa istnie szkoy,
prowadzone nawet przez uznane zgromadzenia zakonne. Doszo do zamknicia prawie 12 tysicy szk, a
to wywoao spontaniczne protestacje katolikw. Wybory w 1902 roku przyniosy w parlamencie wikszo (339 miejsc) blokowi unii demokratycznej. Wrd jej deputowanych co najmniej dwustu byo radykalnymi antyklerykaami. Ich przywdc sta si lekarz Emile Combes, ongi seminarzysta, potem
odstpca od Kocioa, oddany radykalnej dziaalnoci politycznej.
344
Nastpne prawo (1903) znosio wszystkie zakony i zgromadzenia zakonne, z wyjtkiem piciu, ktre
zajmoway si misjami. Episkopat zdecydowanie protestowa, wywoujc tym gwatowne ataki przeciw
sobie. Rzd zakaza mu odbywania wsplnych zebra i wystpowania kolegialnie. Trzech biskupw, inicjatorw protestu, ukarano odebraniem uposaenia. Wywoano te konflikt o obsadzanie biskupstw. Pius
X gotw by na pewne ustpstwa, ale sytuacja si zaostrzya, gdy wezwa do Rzymu dwch biskupw w
sprawie czysto kocielnych konfliktw, a rzd zabroni im jecha. Dalsze napicie wywoa prezydent
Republiki, Emile Loubet, decyzj zoenia w Rzymie wizyty krlowi woskiemu, a sekretarz stanu, kardyna Rampolla, protestowa przeciw temu, gdy papie przyj to jako podeptanie jego praw do Rzymu.
W Francji opublikowano tekst protestu, dodajc ataki w prasie na Stolic Apostolsk. Odwoano te posa francuskiego przy Watykanie.
Obalenie (14.01.1905) rzdu Emilea Combesa nie zmienio sytuacji. Za premiera J.-B. BienvenuMartina, trway debaty nad projektem wniesionego ju w listopadzie 1904 roku prawa o rozdziale Kocioa od pastwa. Z modyfikacjami przyj je (3.07.1905) parlament, 341 gosami przeciw 233 gosom.
Nabrao mocy obowizujcej, gdy senat je aprobowa (9.12.1905).
W artykule pierwszym stwierdzao, e Republika gwarantuje wolno sumienia i speniania kultu religijnego pod pewnymi restrykcjami, ustalonymi dla dobra publicznego. Zniesiono wic budet na cele kultu i
pastwu przyznano kocielne nieruchomoci. Budynki potrzebne do speniania kultu mogy by powierzone stowarzyszeniom wyznaniowym, utworzonym przez wiernych. Pius X zaprotestowa przeciw temu
(2.02.1906) encyklik Vehementer nos, ale nie wyklucza pertraktacji. Rzd jednak przystpi do wykonywania postanowie ustawy, zarzdzajc inwentaryzacj kociow i ich wyposaenia. Ludno katolicka stawiaa opr, ktry w niejednym regionie doprowadzi do ostrych star ,i ofiar miertelnych. Pius X
zoy kolejny protest w encyklice Gravissimo officio (10.08.1906) i zabroni wizania si ze stowarzyszeniami wyznaniowymi, poniewa nie byy podporzdkowane biskupom i naruszay hierarchiczny porzdek Kocioa. Inwentaryzacj wprawdzie przerwano, ale pozosta problem prawnego uytkowania
kociow, nad czym biskupi radzili na trzech kolejnych konferencjach. Zadecydowali pozosta przy
praktyce uytkowania bez okrelenia tytuu prawnego, co wywoao administracyjny niead. Dokuczliwsze byo to, e laicyzacja pozbawia duchowiestwo rodkw materialnych do ycia i do utrzymania
obiektw kocielnych. Spada te gwatownie (nieomal o poow) liczba kandydatw do stanu duchownego. Powoli jednak pojawiy si rodki zaradcze, przez tworzenie dzie wspomagajcych powoania kapaskie i seminaria.
Nowa ustawa nie przyniosa mierci Kocioa, jak si spodziewano, natomiast po sekularyzacji jego instytucji osaba wrogo wobec religii. Modzi ksia i wieccy prowadzili kampani na rzecz przystosowania si katolikw do nowoczesnego rodowiska. Zacz si rozwj grupowych form ycia religijnego,
zwoywano kongresy, powstaway nowe stowarzyszenia, w ktrych wane role obj laikat. Katolicy
przystpili do wzmoonej dziaalnoci spoecznej. Zaangaowali si w wydawnictwo Action populaire,
zaoone przez jezuit Henriego L. Leroya w celu dostarczania popularnych publikacji i periodykw z
zakresu katolickiej myli spoecznej. Pierwszymi byy Le mouvement social (1909-1914) i Revue catholique internationale (1909-1914). Organizowano te tygodnie spoeczne i tworzono sekretariaty spoeczne. Pius X zachci Action Catholique de la Jeunesse Franaise (ACJF), by przygotowywaa modzie
do apostolskiego dziaania. Tak wic w krgach intelektualnych powstao wiksze ni dotd zainteresowanie religi. Nie oznaczao to jednak, e rwnoczenie nie postpowaa dechrystianizacja, ktra ju w
1895 roku tak zaniepokoia ksidza Paula Naudeta, i nazwa Francj krajem misyjnym, a minister Ren
Viviani, uznajc j za wynik rzdowej kampanii antykocielnej, owiadczy: wygasilimy na niebie wiata, ktrych ju nikt nigdy nie zapali.
Kraje modej demokracji
W Belgii po wyborach do parlamentu zacza si wojna szkolna (1878-1884), gdy wadz obj rzd
radykalno-liberalny. Minister kultu powiedzia wwczas: na ziemi znajduje si jeden trup, ktry blokuje
drog do postpu, to trup przeszoci - to katolicyzm! Wydano wic (10.07.1879) prawo o szkoach elementarnych bez religii. Episkopat pod przewodnictwem arcybiskupa z Malines, Augusta Dechampsa,
345
ogosi ostry List pasterski, groc ekskomunik rodzicom, jeeli bd posya dzieci do takich szk.
Papie pocztkowo stara si agodzi napicie, ale w licie do arcybiskupa (2.04.1880) uzna stanowisko
episkopatu, na co rzd odpowiedzia zerwaniem stosunkw dyplomatycznych z Watykanem, jednake
jego prawo o szkoach ponioso klsk, szczeglnie w Flandrii, gdzie 580 tysicy dzieci uczszczao do
szk katolickich, a tylko 333 tysice do szk pastwowych. Rodzice katoliccy byli na og solidarni,
cho obciao ich to finansowo, a nawet naraao na utrat stanowisk pastwowych. Liberaowie take w
wyborach ponieli (1884) druzgocc klsk. Na trzydzieci lat wadza przesza w rce partii katolickiej,
a nowy rzd nawiza z Watykanem stosunki dyplomatyczne.
Po ustaniu sporw religijno-politycznych na pierwszy plan wysuna si kwestia spoeczna. W flandryjskim miecie Gent zapocztkowano (1875) zwizkowy ruch robotnikw katolickich. Jego przywdca,
Leon Bruggeman zorganizowa (1882) zwizek zawodowy. W Lttich, gdzie by orodek ruchu spoecznego katolikw, doszo (1886) do strajku generalnego z powodu niskich pac i dugiego dnia pracy.
W 1891 roku, kilka miesicy przed ukazaniem si encykliki Rerum novarum, okoo 100 katolickich stowarzysze robotnikw zawizao Lig Demokratyczn Belgijsk, ktra chrzecijaskim demokratom
umoliwia wejcie do parlamentu i przegosowanie wanych reform na korzy robotnikw. Opowiedziaa si ona za zwizkami robotnikw, bez udziau pracodawcw. Pius X uzna jej autonomi, pod warunkiem e nie bdzie dziaa na szkod jednoci rzdzcej katolickiej partii konserwatywnej. Parti demokratyczn popar nowy arcybiskup z Malines, kardyna Dsir Mercier, dziki czemu V Kongres Katolicki (1909) sta si triumfem chrzecijaskich demokratw.
Przewaga polityczna katolickiej partii pozwolia na swobodny rozwj stowarzysze, ale by on powolny,
bo nie odczuwano ich koniecznoci. W 1903 roku powstao w Lowanium stowarzyszenie modziey (Association de la Jeunesse Belge), ktrej przywdca ks. A. Brohe stroni od politycznej dziaalnoci.
Sawne stao si stowarzyszenie modziey robotniczej (Jeunesse ouvrire chrtienne), zaoone przez
ks. J. Cardijna (zm. 1967).
Osignicie belgijskiego katolicyzmu w rnych dziedzinach nie zasonio faktu, e dechrystianizacja w
okrgach przemysowych czynia postpy i e w osiedlach robotniczych budowano mao kociow.
W Holandii wsppraca katolikw i liberaw bya oparta na zaoeniach taktycznych, a nie na wzajemnym zrozumieniu. Gdy wic wydano (1878) skrajnie liberalne prawo o szkoach, pastor kalwiski Abraham Kuyper i kapan katolicki H. J. M. Schaepman jako przywdcy antyrewolucyjnej partii organizowali protesty ludnoci i doprowadzili do obalenia radykalnie liberalnego gabinetu. Ks. Schaepman, pose,
utworzy (1896) parti polityczn (Katholieke Staatspartij), ktra zaznaczya si duym wkadem w
polityk kraju. Wsppraca katolikw i ewangelikw bya koalicj chrzecijask do obrony praw religijnych. Uzyskane przez ni nowe prawo o szkoach podstawowych (1889) zapewniao im wolno i pomoc
finansow pastwa. Uwaa si, e byo to najsprawiedliwsze ustawodawstwo szkolne w Europie Zachodniej, stosowane od 1905 roku take wobec szk rednich.
Powolniejsza industralizacja Holandii, ni w Beligii, nie sprzyjaa rozwojowi socjalizmu. Katolicy mniej
te zajmowali si sprawami spoecznymi, ale proboszcz spoecznik, A. Ariens, utworzy Lig robotnikw w miecie tekstyliw, Entschede. W porozumieniu z protestantami przeksztacono j w midzywyznaniowy zwizek zawodowy chrzecijaski Unitas, co nie zyskao aprobaty episkopatu. Katolicki zwizek zawodowy utworzono (1895) na kongresie 49 lokalnych stowarzysze robotnikw.
Holenderski katolicyzm dugo, nawet po I wojnie wiatowej, odznacza si konserwatyzmem. Jego zwizek z papiestwem pogbi si za Piusa X, gdy w Holandii zostaa utworzona staa hierarchia. Papie
chwali te holenderskich katolikw, e nie ulegli modernizmowi.
W Luksemburgu prawo (1881) znioso inspekcj kantonaln, a wic i nadzr miejscowego proboszcza
nad szko. Wprowadzono za nadzr komisji, do ktrej nalea te katolicki duchowny. Rozdziau
szkoy od Kocioa dokonano w 1921 roku. Prba wprowadzenia interkonfesyjnych zwizkw zawodowych si nie udaa. Rozwj przemysu metalurgicznego w regionie Esch spowodowa zwikszenie si
wpyww socjalistw, ktrzy mieli (od 1900) wasn parti. Katolicka partia prawicowa powstaa w 1913
roku. Luksemburg zachowa charakter kraju katolickiego.
346
Kraje iberyjskie
W Hiszpanii liberaowie i radykalne grupy katolikw stanowiy wielki problem Kocioa. Leon XIII
zwalcza te grupy, gdy wymaga, by okrelanie kierunku polityki kocielnej naleao do Stolicy Apostolskiej. Dostrzeg za w hiszpaskiej konstytucji (1876) due moliwoci dziaania Kocioa. Ruchowi liberalno-katolickiemu opieraa si wiodca grupa konserwatywnych katolikw, oskarajc go o zdrad wiary. Napicie w kraju wzroso, gdy powstaa (1878) partia socjalistyczna (Partido Socialista Obrero
Espanol), pod przywdztwem Pabla Iglesiasa. Doszo do zamachw i aktw terroru. Najgoniejszy sta
si wybuch bomby podczas procesji Boego Ciaa w Barcelonie (1896), wskutek ktrego zgino 6 osb,
a 42 byy ciko ranne. Zamachowcw surowo ukarano, za co zosta zamordowany (1897) polityk Antonio Canovas del Castrillo, ktry zasuy si w restauracji monarchii, lecz nalea do liberalnych konserwatystw i by zwalczany take przez nieprzejednanych katolikw.
Wielka pielgrzymka do Rzymu (1881) nie oznaczaa zwartoci i siy hiszpaskich katolikw, papie wic
wkrtce wyda (8.12.1882) encyklik z wezwaniem do wewntrznego pokoju i jednoci pod przewodnictwem episkopatu i tego kierunku swej polityki trzyma si w nastpnych latach. Chwali go wic w
parlamencie (1887) jeden z ministrw za starania o zapewnienie pokoju midzy Kocioem i pastwem.
Doda, e papie cieszy si wysokim szacunkiem ludu hiszpaskiego.
Wzrost politycznych niepokojw i wewntrznych sporw ujawni si w 1894 roku. Gdy wic przybya do
Rzymu kolejna pielgrzymka hiszpaskich katolikw, papie zachca ich, wbrew nieprzejednanemu stanowisku katolikw-karlistw, by trzymali si konstytucji z 1876 roku.
Klska Hiszpanii w wojnie z Stanami Zjednoczonymi (1898) oznaczaa polityczny i intelektualny koniec okresu restauracji, poddanej przez mode pokolenie surowej krytyce, lecz nie przesta dziaa fanatyczny ruch integrystw Siglo futuro, ktry nawet kardynaa Sancha y Hervasa oskara o liberalizm za
wzywanie do spokoju.
Do silniejszego konfliktu Kocioa z pastwem doszo (1899) z powodu przybyych z Francji zakonnikw, co rzd uzna za niezgodne z obowizujcym prawem hiszpaskim.
Zajty obron swych praw Koci hiszpaski mao dba o sprawy spoeczne. Powstay wic do obrony
robotnikw bojowe grupy lewicowe, ktre nie cofay si przed terrorem. Gdy robotnicy w Barcelonie
zbuntowali si (1909), zamordowano pewn liczb ksiy, zakonnikw i zakonnic, zniszczono 17 kociow, 23 klasztory, 16 katolickich szk i 4 schroniska. Spokj przywrciy siy wojskowe, a konserwatyci domagali si wprowadzenia dyktatury. Lewicujcy rzd zakaza na dwa lata fundacji klasztorw,
znis w czynnociach urzdowych praktyk skadania przysigi religijnej, ograniczy nauczanie religii w
szkoach i odwoa z Watykanu swego posa.
Odpowiedzi katolikw na to byo (1911) powiceniu Najwitszemu Sercu Pana Jezusa narodu hiszpaskiego, wypowiedziane przez krla Alfonsa XIII na Kongresie Eucharystycznym w Madrycie.
Zaoenie przez jezuitw (1890) uniwersytetu w Comillas i powstanie w Rzymie (1892) Kolegium
Hiszpaskiego zapewnio Kocioowi hiszpaskiemu profesorw uksztatowanych w duchu rzymskim.
Oywienie intelektualne ujawnio si w zaoeniu katolickich czasopism naukowych, jak Ciudad de Dios
(1899), Razon y Fe (1901), Estudios Franciscanos (1907), Ciencia Tomista (1910). Z szeregu wybitnych
intelektualistw, ktrzy wiernie trwali przy Kociele, wyrnia si Menendez Pelayo (zm. 1912). Oywienie religijne zaczo si, gdy jezuita Angel A y a l a, przy wsppracy kapana A. H e r r e r y, zaoy
(1909) pewnego rodzaju prototyp akcji katolickiej (Asociacion Catolica de propagandistas).
Ruch antyreligijny zapocztkowa Ginera de los Rios, twrca szkoy Institucion de Ensenanza. Mwi
si, e modych intelektualistw, jak filozof i dramaturg, Miguel de Unamuno (zm. 1936), skonio do
odejcia od wiary prawdziwe ubstwo intelektualne hiszpaskiego katolicyzmu.
W Portugalii katolicyzm do koca XIX wieku znajdowa si w podobnej sytuacji, co hiszpaski, ale
znaczne rnice wystpiy ju na pocztku XX wieku.
Za liberalnych rzdw Braacampa, po dugich staraniach Leona XIII i pertraktacjach doszo
(30.09.1881) do nowego podziau administracyjnego Kocioa, wskutek czego liczy on 3 metropolie (Lizbona, Braga i Evora) z 9 biskupstwami. Ukad ze Stolic Apostolsk (1886) okrela rzeczowo Patronat
Portugalii w krajach misyjnych.
347
Stanowisko krla Karola I, cho roztropne w sprawach politycznych, nie uchronio kraju od zaduenia
gospodarczego i walk systemu dwupartyjnego. Krl, chcc zachowa dobre stosunki z Watykanem,
wstrzyma si od wizyty na dworze woskim. Gdy zgin w zamachu wraz z nastpc tronu, po dwch
latach ogoszono (1910) Republik.
Za rzdw republikaskich doszo do aktw przemocy wobec Kocioa. Zapowiedziano te, i w cigu
dwu generacji katolicyzm zostanie z Portugalii wyeliminowany. Na wzr Francji ogoszono
(20.04.1911) rozdzia Kocioa od pastwa. W wizieniu osadzono biskupa z Porto, Antonia Barrosa, za
protestujcy List pasterski. Wygnano z kraju arcybiskupw z Lizbony i Bragi oraz biskupw z Portalegre i Lamego. Pius X w osobnej encyklice (24.05.1911) potpi rozdzia Kocioa od pastwa. W okresie
odprenia za gabinetu Sidonia Paesa papie poleci katolikom uzna Republik. Niepokoje wszake
powrciy i trway do koca I wojny wiatowej.
Rozdzia 34
KOCI I LIBERALNI ANGLOSASI
Panowanie brytyjskie umocnio si w Irlandii, cho jej ludno walczya o zerwanie unii politycznej.
Powikszyo si w wiecie przez kolonie i wpywy polityczne. Katolicyzm, cho napotyka na trudnoci
ze wzgldu na zczon z tym dominacj anglikanizmu, nie przesta si rozwija.
W Wielkiej Brytanii doszo do wznowienia hierarchii katolickiej. Koci w Irlandii, cho ludno katolicka licznie odpywaa na emigracj, pokona trudnoci polityczne i ekonomiczne, dokonujc unifikacji
swego ycia.
W Australii Koci zorganizowa si dziki duchownym z Anglii, lecz przez pewien czas trway wewntrzkocielne napicia z powodu napywu irlandzkich katolikw.
W Kanadzie zakoczono dominacj Kocioa anglikaskiego i stworzono dla katolicyzmu korzystne
warunki rozwoju, cho nie zdoano usun rnic midzy Qubekiem i Grn Kanad.
Katolicy w Stanach Zjednoczonych z maej diaspory stali si szybko wielkim i prnym Kocioem,
cho istniay rnice i napicia midzy miejscow ludnoci katolick i imigrantami. W sytuacji takiego
napicia powsta Polski Koci Narodowy.
Hierarchia w Wielkiej Brytanii
Anglia, potrzebujc w przemyle rk do pracy, przyjmowaa chtnie irlandzkich emigrantw, lecz oni
przyczynili si w niej do wzrostu palcej sprawy organizacji Kocioa katolickiego. Pius IX wznowi
wic (29.09.1850) katolick hierarchi w Anglii i Walii, ustanawiajc metropolit w Westminsterze i 12
biskupw diecezjalnych. Arcybiskupem zosta Stephen Wiseman, kreowany (3 X) kardynaem. Jego
optymistyczny List pasterski sprawi wraenie, e nie rozumie pooenia Kocioa katolickiego w Anglii,
prasa te rozdmuchaa spraw, doszo nawet do ulicznych demonstracji przeciw papieskiej agresji, za
jak uznano wznowienie hierarchii. Szczeglne pretensje wywoao umieszczenie siedziby metropolii w
Westminsterze, gdzie znajdowao si opactwo, uznawane za narodow wito.
Wiseman zaagodzi wrogie nastroje nowym apelem do narodu angielskiego, ale parlament wyda
(1.08.1851) bill, ktry nakada grzywn 100 funtw na przyjmujcego bezprawnie w Zjednoczonym
Krlestwie tytu biskupi. W praktyce nie stosowano si do niego, a po 20 latach zniesiono po cichu.
Konwersje zwikszyy si, a z nich bardzo znaczc byo przejcie (1851) Henryego E. Manninga na
katolicyzm. Gdy by jeszcze anglikaninem, wstrzsna nim konwersja Newmana. Na og uznaje si, e
polityczny geniusz Manninga wycisn wiksze znami na rozwijajcym si katolicyzmie angielskim ni
znakomity intelekt Newmana.
Nowa hierarchia angielska zaja si przede wszystkim rozbudow sieci parafialnej i szkoami dla ubogich katolikw w rejonach przemysowych. Wicej ni poowa katolikw ya w hrabstwie Lancashire
(diecezje Liverpool i Salford), wielu za w Londynie i Birmingham.
348
Na synodach prowincjalnych (1852, 1855, 1859) okrelano granice parafii i zajto si spraw zwikszenia
liczby kapanw. Kardyna Wiseman utworzy diecezjalne zgromadzenie kapanw oblatw w. Karola,
ktrego przeoonym zamianowa Manninga. Obaj doprowadzili do powstania seminariw duchownych
cile wedug wzorw soboru trydenckiego.
Manning zosta w 1867 roku arcybiskupem Westminsteru, a kardynaem w 1875 roku i kierowa Kocioem w Anglii przez 27 lat. Przebywajc po wiceniach kapaskich przez 3 lata w Rzymie, sta si
rzecznikiem ultramontanizmu. Zdoby wszake siln pozycj w Anglii przez zajmowanie si sprawami
spoecznymi i pomoc dla biednych, zwaszcza podczas gonego strajku dokerw londyskich (1889).
Czyni starania o pozyskanie publicznych funduszw na katolickie szkoy, zwaszcza po wydaniu (1870)
billu o wychowaniu (Education Bill). W swoim dziaaniu kierowa si motywami religijnymi i patriotycznymi, bardzo wic angaowa si w katolicyzm spoeczny. Nie mia oporw, by wzi udzia w jubileuszu Brytyjskiego i Zagranicznego Stowarzyszenia Antyniewolniczego, co wicej, na nim przemawia. Leon XIII pocztkowo z rezerw odnosi si do Manninga, ktry widzia najpierw nard, a potem
rzdzc dynasti i by zdania, e dotd by wiat rzdzony przez dynasti, teraz musi Stolica Apostolska
porozumie si z narodem.
Szkocja, jak Anglia, przyjmowaa emigrantw irlandzkich, ktrzy przybywali gwnie z Ulsteru. Nie
byo im atwo dostosowa si do miejscowych katolikw, wrogo za odnosili si do protestantw, bo z
Ulsteru mieli do nich antagonistyczne nastawienie. Sami doznawali te wrogoci od prezbiterianw, ktrych razia rnica wyznaniowa i rozwinity nacjonalizm Irlandczykw. Ich czasopismem byo Free
Press, nie majce religijnego charakteru, ale zajmujce si sprawami kocielnymi. Irlandczycy pragnli,
by Stolica Apostolska wyznaczya dla nich osobnego wikariusza apostolskiego. Po nieudanej prbie z
irlandzkim ko-adiutorem szkockiego wikariusza apostolskiego, arcybiskup Manning jako wizytator apostolski (1867) zaproponowa powoanie tam staej hierarchii katolickiej. Pius IX uczyni to po kilku latach (4.03.1878), gdy trzeba byo przezwyciy opozycj rzdu i ustali siedzib metropolii. To drugie
take nie byo atwe, gdy siedzib metropolity przed reformacj byo mae miasteczko St. Andrews, a
obecnie Glasgow i Edynburg stanowiy najwiksze skupiska katolikw. Po dyskusjach zadecydowano,
e stolic metropolitaln bd poczone St. Andrews i Edynburg, jej za podporzdkowano cztery biskupstwa, Glasgow za uczyniono arcybiskupstwem, podlegym wprost Stolicy Apostolskiej.
Katolicy z warstw wyszych sympatyzowali z English Church Union, ktra (od 1844) bya anglikask
organizacj prokatolick. Stojcy na jej czele lord Charles L. Halifax, bardzo zbliony do katolicyzmu,
podj z francuskim lazaryst, Fernandem Portalem dyskusj na temat wanoci wice anglikaskich.
Gdy Portal zaj si tym w anonimowej broszurze, francuski historyk ksidz Louis Duchesne opowiedzia si za wanoci wice. Na wniosek Portala dyskusja przeniosa si do Rzymu. Lord Halifax zoy (1895) wizyt papieowi, ktry zgodzi si na wspln konferencj po osiem osb z kadej strony. Na
jej posiedzeniu, po stronie katolickiej dwie osoby opowiedziay si za wanoci, a dwie uznaway wicenia za wtpliwe. Papie w bulli Apostolicae curae (1896) uzna je za wane. Liczono z tej racji na
wzrost konwersji, lecz okazao si to iluzoryczne.
Katolicy w Irlandii
Irlandia doznaa w 1847 roku wielkiej klski godu, co przyczynio si masowej emigracji ludnoci. Katolicy nadal stanowili 80% ludnoci. Protestanci zdobyli wikszo tylko w Ulsterze, lecz wszdzie byli
uprzywilejowani. Do nich naleaa wadza polityczna i majtki ziemskie.
Odpyw emigrantw i ich pomoc sana do kraju poprawiy sytuacj materialn ludnoci, budowano wic
nowe kocioy i tworzono katolickie instytucje. Przez ucisk polityczny i ograniczenia religijne wzmocnia
si wi duchowiestwa z wieckimi. Kler irlandzki by ksztacony i wychowywany zasadniczo w kraju.
Najwicej duchownych przygotowao seminarium w Maynooth.
Paul Cullen, wybitny arcybiskup z Armagh, potem z Dublina, przewodzi mdrze Kocioowi irlandzkiemu przez wiele lat (1849-1878). Wczeniejsza penienie funkcji rektora Kolegium Irlandzkiego w
Rzymie nie utrudnio mu znajomoci krajowych problemw kocielnych i politycznych, a umocnio jego
wi ze Stolic Apostolsk. Jako arcybiskup otrzyma od papiea uprawnienia legata apostolskiego, mg
349
wic odprawi w Thurles synod krajowy (1850), przez ktry podjto w szerokim zakresie unifikacj ycia kocielnego wedug rzymskich wzorw.
John MacHale, wpywowy w Irlandii arcybiskup w Tuam, sta w opozycji do linii postpowania Cullena, szczeglnie na odcinku politycznej aktywnoci kleru, ktr aprobowa, podczas gdy arcybiskup z
Dublina, zraony do rewolucyjnego ruchu Fenian, uwaa j za szkodliw dla Kocioa.
W walce o to, by Koci protestancki nie by w Irlandii uprzywilejowanym kocioem pastwowym,
katolicy irlandzcy znaleli poparcie angielskich liberaw. Pniej jednak doszo midzy nimi do politycznego rozdwiku na tle studiw uniwersyteckich. Synod w Thurles zabroni katolikom uczszczania
na interkonfesyjne uniwersytety, a Cullen, na naleganie Rzymu, zaoy katolicki uniwersytet w Dublinie,
czemu sprzeciwiaa si nawet cz biskupw. Pastwo odmwio mu ualania, co z brakiem rodkw
materialnych spowodowao jego upadek.
W Irlandii problemem politycznym i spoecznym byo tragiczne pooenie chopw dzierawcw. W ich
obronie pod hasem Home Rule wystpowa w parlamencie protestant Charles Stewart Parnell, popierany
przez katolikw, a nawet przez arcybiskupa Walsha z Dublina i biskupa Crokea z Cashel. Angielscy
katolicy konserwatyci przedstawili Rzymowi Home Rule jako ruch rewolucyjny, co przyczynio si do
jego potpienia przez papiea. Parnella skompromitowa w opinii publicznej proces za wspudzia w
przygotowaniu rewolucji. Umocnio si wwczas przekonanie, e kler nie powinien angaowa si w
dziaalno polityczn, ale on wspdziaa z parti narodow, ktra w wyborach powikszya liczb
swych miejsc w parlamencie. A e rzd Gladstonea, nie chcia i na adne ustpstwa, powstay napicia, zamachy i morderstwa polityczne. Obwiniano za nie Irlandczykw, w tym take politycznie zaangaowanych duchownych katolickich.
Leon XIII stara si odcign kler irlandzki od polityki. Gdy czyni to w pimie (1881) do arcybiskupa
E. MacCarbego z Dublina, mwi o koniecznoci nalenego posuszestwa duchownych wobec biskupw. Wtedy te i pniej wzywa biskupw irlandzkich do zachowania jednoci. Rnice w pogldach na
angaowanie si w dziaalno polityczno-narodow pozostay. Byy te wzajemne oskarania si, tak
dalece, e trzeba byo przesuchiwa w Rzymie Johna Walsha, zanim go zatwierdzono na arcybiskupa.
W Rzymie z trudem wnikano w istotne, narodowe i religijne, przyczyny buntu Irlandczykw przeciw
rzdowi, czasem wic dyrektywy stamtd nie pomagay, a nawet zwikszay napicia.
W Irlandii, podobnie jak w Anglii, nie zdoano w tym czasie wytworzy wasnego modelu spoecznego
dziaania katolikw, niewtpliwie z racji cakowitego zaangaowania si w sprawy narodowe i polityczne.
Mody Koci australijski
Przez jedno pokolenie, od pobudowania (1821) pierwszego kocioa w Sydney, katolicy osignli liczb
p miliona wyznawcw (25% ludnoci). Wrd nich, na tej odlegej, poudniowej pkuli, dziaay wzory angielskiego katolicyzmu, gdy duchownymi byli Anglicy, przewanie benedyktyni z Downside Priory. Pierwszym wikariuszem apostolskim zosta (1834) benedyktyn J. B. Polding, mianowany w 1842
roku arcybiskupem w Sydney, gdy Grzegorz XVI utworzy tam metropoli z dwoma diecezjami: Adelaide i Hobart. Wkrtce powstay dalsze diecezje: siedem do 1870 roku, a w 1874 roku erygowano w
Melburne drug metropoli.
Polding dba o przyciganie do Australii kapanw zakonnikw, ktrzy anglikanom mogliby imponowa
swoim wyksztaceniem i liturgicznym zmysem, katolikom za ubstwem zakonnym. Pierwszy klasztor
zaoyli (1838) augustianie w Melburne, a siostry miosierdzia w Sydney. Nastpnie powstay klasztory
marystw, benedyktynw i jezuitw, a od 1879 roku innych jeszcze zakonw.
Z napywem irlandzkich emigrantw przybywali take ich duchowni, ktrzy inaczej ujmowali duszpasterstwo, angaujc si przede wszystkim w nauczanie ludu i tworzenie szk. Wywoywao to napicia,
bo biskupi byli angielskiego pochodzenia. Growa jednak misjonarski zapa w pracy parafialnej i agodzi konflikty. W dziaalno charytatywn angaowali si wieccy katolicy, ktrym przykad dawaa
Carolina Chisholm (zm. 1857), organizujc rozleg pomoc dla emigrantw.
350
Polskich emigrantw nieco przybyo po Powstaniu Listopadowym. Dobre imi zjedna im swoj osobowoci i podrami badawczymi Pawe Edmund Strzelecki (zm. 1873).
Zahamowaniem w rozwoju szk katolickich bya od 1866 roku dyskryminacyjna polityka rzdu, a przyszo (1879) zniesienie ustawy Public Instruction Bill, co odebrao protestanckim szkoom finansow
pomoc pastwa, nie ograniczao za katolikw w tworzeniu wasnych szk. Zmuszeni byli jedynie do
szukania pomocy materialnej w Europie.
Rozwj katolicyzmu wzmg si za arcybiskupa Patrica F. Morana z Sydney, ktry te zosta (1885)
pierwszym australijskim kardynaem. Zaoy kolegium w. Patryka w Manly, by przygotowao autochtoniczny kler. Trzeba byo bowiem zmniejszy napicia, wywoywane napywem duchownych z Europy. Doszo te do utworzenia rodzimych zgromadze: sistr od w. Jzefa (1882, w Goulborn) i Our L
adys Nurses of the Poor (1913). Moran odby trzy synody prowincjalne w Sydney (1885, 1895, 1905),
urzdza kongresy katolickie (od 1900) i zajmowa si dziaalnoci spoeczn. A e okaza poparcie dla
Australijskiej Partii Pracy i dla strajkw robotniczych, konserwatyci ogosili go socjalist.
Koci kanadyjski
Po unii w 1840 roku powstay korzystne warunki do rozwoju katolicyzmu kanadyjskiego. Bili z 1851
roku dziki liberalnym dnociom rzdu lorda Elgina zakoczy dominacj Kocioa anglikaskiego.
Wzrosa liczba katolikw przez napyw emigrantw irlandzkich i duy przyrost naturalny FrankoKanadyjczykw. Do 1881 roku osignli oni 40% ludnoci. Koci rozwija si take organizacyjnie.
Grzegorz XVI erygowa cztery, a Pius IX pi nowych diecezji. Powstay trzy metropolie (oprcz istniejcej od 1844 roku w Quebecu): Halifax (1862), Toronto (1870) i Saint-Boniface (1871). Najsilniejszym
orodkiem katolicyzmu by region Saint-Laurent. W prowincji Quebecu katolicy stanowili 86% ludnoci.
Tam te szybko Koci wszed na drog rozwoju pod przewodinictwem Lartiguea, biskupa z Montrealu
(1821-1840) i szczeglnie wybitnego biskupa Bourgeta (1840-1876).
Duchowiestwo znajdowao si pod wpywem francuskiego ultramontanizmu. Potrafio te skutecznie
ksztatowa spoeczestwo katolickie. Wzrastaa liczba powoa, i to rodzimych. W 1880 roku przypadao 1700 katolikw na jednego kapana. Nie tylko dbano o seminaryjne nauczanie i wychowanie, ale
wprowadzono kapaskie rekolekcje i konferencje dla pogbienia wiedzy teologicznej. Wytworzya si
cisa wi kapanw z biskupami, uchodzi wic kler kanadyjski za bardzo zdyscyplinowany.
Rzymskie wpywy na kler byy uatwione przybyciem z Francji wielu zakonnikw. Wprowadzano nowe
formy pobonoci i nowe wzory seminaryjnego wychowania. Powoano do istnienia nowe zgromadzenia
eskie: szare siostry z Ottawy i szarytki (Filles de la Charit) z Montrealu.
W prowincji Quebecu uksztatowano swoisty typ katolicyzmu, ktry obj nie tyle formalnie, co faktycznie cae ycie spoeczestwa. Kler angaowa si w wybory, niewtpliwie z obawy przed radykaami.
Wystpia te znaczna klerykalizacja ycia publicznego, lecz hierarchia stana w opozycji do Institut
Canadien, w ktrym dziaali radykalni katolicy, tworzc biblioteki i organizacje nauczycieli. Wedug
postulatu pierwszego synodu prowincjalnego (1851) utworzony uniwersytet w Quebecu sta si orodkiem umiarkowanego liberalizmu katolickiego.
W Grnej Kanadzie katolicy byli w mniejszoci. Mieli jednak do spenienia dwa trudne zadania: integracj emigrantw i zwikszenie liczby duchowiestwa, zwaszcza rodzimego. Po 1850 roku przystpiono do tworzenia szk katolickich z inicjatywy Toronto Catholic Institute i dziki staraniom biskupa
Charbonnela, ktry pochodzi z Francji.
Ustanowienie (1877) apostolskiego delegata przypado na okres, w ktrym zacza spada liczba katolikw (42,9% w 1871 roku i 39,4% w 1911), a sam katolicyzm sta si bardzo zachowawczy. W episkopacie wystpiy rnice na temat stosunku Kocioa do zrnicowanego wyznaniowe spoeczestwa. Ultramontanizm na wzr Veuillota propagowa laik J. P. Tardivel (zm. 1905), waciciel i wydawca czasopisma La Vrit. Umiarkowany arcybiskup w Quebecu, A. E. Tachereau (zm. 1898), zosta pierwszym
kanadyjskim kardynaem. Pierwszy synod plenarny (1911) stara si zczy i ujednolici katolicyzm w
francuskiej i angielskiej Kanadzie. By to jednak proces powolny, niemniej w kraju Koci stanowi
znaczn si moraln. Ujawnio si to na kongresie eucharystycznym (1910), na ktrym te premier
351
Quebecu, L. Gonin, powiedzia: Pastwo kanadyjskie nie widzi w Kociele wroga, ktrego trzeba by
zwalcza jako rywala. Ono widzi w nim sprzymierzeca i najlepsz podpor.
Koci Stanw Zjednoczonych
W poowie XIX wieku nastpi jego niesychanie szybki wzrost liczebny. Z 4% katolikw w porwnaniu
z ca ludnoci w 1840 roku wzrs do 7% w 1850 i 11% w 1870, czyli do 4 milionw 500 tysicy katolikw. Stali si oni najliczniejsz grup w krajach angielskiego jzyka. Przyczyn wzrostu by wielki napyw emigrantw, szczeglnie z Irlandii i Niemiec. Ujemne zjawisko stanowiy odrbnoci jzykowe i
obyczajowe midzy katolikami miejscowymi a przybyymi z Europy, z czym czya si najczciej nierwno spoeczna i ekonomiczna. Przybysze osadzali si grupami w niektrych orodkach, niejednolity
wic by podzia liczebny Kocioa wedug stanw.
Wzrost liczebny pocign za sob potrzeb rozbudowy organizacyjnej Kocioa. W 1846 roku powstaa metropolia w Oregon-City dla zachodniej czci Stanw, z dwoma diecezjami. Szereg diecezji
utworzono w dawnych meksykaskich prowincjach (Teksasie, Nowym Meksyku, Kalifornii) oraz na
Wschodnim Wybrzeu, ale trwa niedostatek kapanw, pracujcy za mieli kopoty z jzykiem emigrantw. Ubstwo przybyszw nie uatwiao pracy kocielnej i wymagao dobroczynnoci.
Biskupi, ktrych dwie trzecie pochodzio z Europy, stali na og na wysokoci swych zada. Wikszo z
nich bya irlandzkiego pochodzenia, co wywoywao niekiedy nieporozumienia z duchownymi innych
narodowoci (supremacja Irishiw). Liczb kapanw wzmacniali te do chtnie przybywajcy duchowni irlandzcy, by suy swoim rodakom. Z inicjatywy biskupa Martina J. Spaldinga powstao w
1857 roku Kolegium Amerykaskie przy uniwersytecie w Lowanium, by przygotowa europejskich
kandydatw do pracy kapaskiej w Stanach Zjednoczonych. Stopniowo wszake wzrastaa liczba rodzimego kleru. Oglnie za powikszya si ona z 1320 kapanw w 1852 roku do 6000 w 1875 roku. Ich
dziaanie wsparte prac zakonnikw i zakonnic oraz pomoc materialna europejskich towarzystw misyjnych pozwoliy tworzy katolickie szkoy, organizowa charytatywn pomoc dla przybyszw i prowadzi
liczne misje parafialne. Jako przykad podaje si 800 misji, odprawionych przez jezuit Xavera Weningera po 1848 roku.
Niewolnictwo i wojna domowa stanowiy dla modego Kocioa amerykaskiego swoist prb. Udao
mu si wszake zachowa polityczn neutralno, a przez dziaalno charytatywn w czasie wojny i
wczenie si w odbudow kraju po jej zakoczeniu zyska uznanie protestantw. Rozbudowie Kocioa
suy synod plenarny (1866) w Baltimore. Na nim uwiadomiono sobie potrzeb kolegialnego kierowania Kocioem w tak rozlegym kraju, co w Europie w ogle nie byo brane pod uwag. W uchwaach
starano si w pozytywnym ujciu uwzgldni zagadnienia, ktre stanowiy tre Syllabusa i encykliki
Quanta cura.
Jednym z najbardziej szeroko traktowanym na synodzie problemem bya sprawa katolickich szk. Polecono tworzy parafialne szkoy dla dzieci. Biskupi przykadali do tego wielk wag, bo katolicy, bdc na
og biednymi i zaniedbanymi emigrantami, czuli si gettem nie tylko w politycznym, ale w wyznaniowym i cywilizacyjnym znaczeniu.
Yankesi trzymali si pogardliwie z dala od Kocioa Irishw i sucych. Konwersji na katolicyzm byo
mao. Konwertyta Orestes Brownson, uwaany za typowego Yankesa, zaj si zwalczaniem dominacji
Irishw w Kociele, a take polemik z protestantami w zaoonym i redagowanym (1844-1875) przez
siebie czasopimie Brownsons Quarterly. Konwertyta Isaac Hecker, przy pomocy redemptorystw,
utworzy (1859) zgromadzenie paulinistw, ktre miao zajmowa si take nawracaniem protestantw.
Koci katolicki w Stanach Zjednoczonych nie podj w tym czasie prb rozwizywania zagadnie
spoecznych, nawet nie wczy si w walk z alkoholizmem, moe dlatego e wychodzi dopiero z publicznej izolacji. Uwag Kocioa Powszechnego zwrci na siebie podczas Soboru Watykaskiego I.
Jego uczestnik, McCloskey, zosta (1875) kardynaem.
Leon XIII i Pius X dokonali wielu erekcji nowych arcybiskupstw i biskupstw. Ich liczba wynosia 14
metropolii i 82 diecezje. Leon XIII wykorzysta (1889) uroczystoci jubileuszowe katolikw ameryka-
352
skich i posa swego delegata. Drugi z kolei, wysany w 1892 roku, zacz wystpowa jako stay delegat
apostolski.
Emigranci w Ameryce Pnocnej
Przybywajcy do Stanw Zjednoczonych w poszukiwaniu chleba emigranci byli prostymi ludmi i czsto
do koca ycia nie nauczyli si jzyka angielskiego. Odczuwali to bolenie, chcc korzysta z naboestw i posugi duszpasterskiej. Postanowi wic ju synod w Baltimore (1791) zakadanie dla przybyszw parafii personalnych. Nie byo to atwe z kilku przyczyn, a nie tylko z niechci lokalnych proboszczw czy biskupw irlandzkiego pochodzenia. Brakowao czsto wasnych kapanw narodowociowych, a gdy tworzono parafie personalne, powstawa problem ich utrzymania i zapewnienia sobie
miejsc kultu.
Niemieccy emigranci katolicy jako pierwsi i przez dugi czas jedyni stworzyli wasn organizacj (Deutsche rmisch-katholische Central-verein), ktra nie tylko suya pomoc im samym, ale odegraa
znaczn rol w rozwoju amerykaskiego katolicyzmu.
W krajach ojczystych emigrantw podejmowano take rodki przyjcia im z pomoc. W Niemczech, na
Dniu Katolickim w Moguncji (1871), szeroko rozpatrywano spraw takiej pomocy i utworzono Stowarzyszenie w. Rafaa do opieki nad niemieckimi wychodcami katolickimi. Na jego wzr i pod tym samym tytuem zakadano w innych krajach stowarzyszenia, czsto pod wezwaniem w. Rafaa, patrona
podrujcych.
Woszka, Francesca Saveria Cabrini (zm. 1917), beatyfikowana w 1946 roku i ogoszona patronk emigrantw w 1950 roku, zaoya zgromadzenie misjonarek Najwitszego Serca Jezusa, ktre zajo si w
Nowym Jorku (od 1881), potem w innych miastach opiek nad woskimi emigrantami. We Woszech za
Giovanni B. Scalabrini, biskup z Piacenzy, utworzy (1887) zgromadzenie Pia Societ dei Missionari di
S. Carlo per gli Italiani emigranti, zwane od jego nazwiska skalabrinianami. Wkrtce potem (1890) powstao Stowarzyszenie w. Rafaa.
Peter P. Cahensly (zm. 1923), wielki kupiec z Limburga, pose katolickiego Centrum w parlamencie
niemieckim, gorliwie zajmowa si spraw emigrantw w Stanach Zjednoczonych, dokd odby dwie
podre. Z jego inicjatywy zajmowano si spraw emigrantw na zjedzie mogunckim, a on. wzi udzia
(1890) w zjedzie stowarzysze w. Rafaa w Lucernie, na ktrym - przy nieobecnoci przedstawicieli
Stanw Zjednoczonych - opracowano memoria, podajc w nim, e okoo 10 milionw katolikw emigrantw w Stanach Zjednoczonych stracio wiar. Cahensly, przekazujc memoria Stolicy Apostolskiej,
w licie do kardynaa sekretarza stanu Rampolli powikszy liczb do 16 milionw. Jego teza (cahenslyizm) wywoaa gwatown reakcj w Stanach Zjednoczonych. Omawiano j w Kongresie amerykaskim,
atakujc Niemcw i Wochw.
Sporn spraw, kto ma nalee do parafii personalnej, rozpatrywano w Rzymie. Kongregacja Rozkrzewiania Wiary orzeka (1887), e katolicy emigranci i ich potomstwo maj prawo wyboru parafii narodowej. W 1897 roku Kongregacja wydaa jeszcze jedno orzeczenie w tej sprawie: dzieci emigrantw nie
znajcych jzyka angielskiego, o ile urodziy si w Stanach Zjednoczonych, mog w wieku dojrzaym
odej z parafii narodowej i doczy do parafii angielskojzycznej.
Stolica Apostolska, cho atakowana za nierozumienie sytuacji Kocioa amerykaskiego, nadal okazywaa zainteresowanie duszpasterskimi problemami emigrantw. Leon XIII w Licie apostolskim (1888)
wzywa biskupw amerykaskich, by woskich emigrantw otoczyli opiek, w Licie za do biskupw
woskich (1900) naoy im to jako obowizek. Pius X poleci (1911) tworzenie diecezjalnych komitetw
emigracyjnych i Motu proprio Cum omnes ustanowi (1912) Urzd do spraw emigrantw przy Kongregacji Konsystorialnej, nadto powoa w Rzymie kolegium dla duszpasterzy emigracyjnych.
Przy kocu pontyfikatu Piusa X istniao w Stanach Zjednoczonych prawdopodobnie ponad 5600 parafii
narodowociowych. Polskich parafii narodowociowych byo okoo 460. Niektrzy kapani (ks. Antoni
Stanisaw Kozowski z Chicago, ks. Stanisaw Kamiski z Buffalo) ogaszali swe parafie niezalenymi,
a nawet przyjmowali sakr biskupi w Utrechcie. Do liturgii wprowadzali jzyk narodowy. Ks. Franciszek Hodur (zm. 1953) stan w Scranton na czele opozycji Polakw przeciw miejscowemu biskupowi
353
irlandzkiego pochodzenia, a po krtkich pertraktacjach w Rzymie, zerwa (19.09.1898) z Kocioem katolickim i zaoy Narodowy Polsko-Katolicki Koci w Ameryce. Na synodzie w Scranton (1904)
zebra przedstawicieli 13 parafii (15 tys. wyznawcw), by cilej okrelili struktur i nauk nowego Kocioa. Sakr biskupi przyj w Utrechcie (1907) i wszed do Utrechckiej Unii Kociow starokatolickich, co okrelio credo jego Kocioa.
Amerykanizm i spoeczne problemy
Sprawa katolikw emigrantw w zwizku z cahenslyizmem spotgowaa denie biskupw irlandzkiego
pochodzenia do jednolitego katolicyzmu amerykaskiego. W episkopacie tego okresu pracowa nad tym
James Gibbons, (zm. 1921), biskup (od 1868) zajmujcy si pisaniem dzie apologetycznych, a nastpnie
arcybiskup w Baltimore (od 1877) i kardyna (1886), ktry uznawa wag prymatu papieskiego, ale podkrela i to, e w specyficznych sytuacjach krajowych biskup posiada gwn odpowiedzialno za Koci lokalny. W tym samym kierunku sza dziaalno Johna Irelanda (zm. 1918), ktry urodzi si w
Irlandii i przyby do Stanw Zjednoczonych w wieku chopicym, potem odbywa studia seminaryjne we
Francji, lecz pragn w swoim kraju jednolitego katolicyzmu, specyficznie amerykaskiego. By biskupem sufraganem, potem ordynariuszem (1884) w St. Paul (Minnesota), przyczyniajc si do tego, e jego
stolica biskupia zostaa metropoli.
Wedug koncepcji Gibbonsa, katolicy amerykascy powinni utrzyma czno z caym spoeczestwem.
Wzili wic udzia w kongresie, urzdzonym przez ewangelikw z udziaem wyznawcw innych religii, z
okazji Wystawy Kolumba w Chicago (1893). Leon XIII zwrci wwczas uwag, e katolicy nie powinni
uczestniczy w takich zjazdach, lecz urzdza wasne bez zapraszania obcych wyzna.
W Licie apostolskim Longinqua Oceani (1895) chwali Leon XIII religijn gorliwo amerykaskich
katolikw, lecz wtrci zdanie, e rozdzia Kocioa od pastwa na sposb amerykaski (more americano) nie jest najlepsz z moliwoci i lepsze owoce przyniosyby katolikom poparcie i opieka prawa pastwowego. Zwolennikw amerykanizmu, OConnela i Keanea, pozbawiono urzdw kocielnych.
Pojcie amerykanizmu zrodzio si we Francji i wywoao gwatowny spr, gdy zostaa wydana (1897)
biografia zaoyciela paulinistw, Isaaca Heckera (zm. 1888). Francuski wydawca, ksidz Felix Klein,
profesor paryskiego Instytutu Katolickiego, nazwa Heckera kapanem przyszoci i razem z amerykaskim katolicyzmem (american way) ukaza jako przykad dla Francji. Ju to wywoao sprzeciw, spotgowany wystpieniem OConnela na kongresie katolickich uczonych w Fryburgu z wykadem o Heckerze i
amerykaskiej demokracji. Francuscy konserwatyci opublikowali szereg krytycznych artykuw, wrd
ktrych wyrniao si kilka pira Charlesa Maignena (1898) pod wsplnym tytuem Studia nad amerykanizmem. Czy Ojciec Hecker jest witym? Paryscy jezuici w cyklu kaza ostrzegali przed amerykanizmem w stylu Heckera. Amerykascy biskupi, Gibbons, Ireland i Keane, wystpili w Rzymie przeciw
tym artykuom, uznajc je za obraz ich katolicyzmu, ale arcybiskup Corrigan by innego zdania. Kontrowersje powstay w Stanach Zjednoczonych i w kilku krajach, jak Belgia, Niemcy i Wochy. Leon XIII
poleci umieci na indeksie biografi Heckera i wyznaczy komisj do zbadania problemu. W jej ramach
kardyna Camillio Mazzella przygotowa tekst Listu apostolskiego Testem benevolentiae.
Leon XIII w tym licie (22.01.1899), adresowanym do arcybiskupa Gibbonsa, powiedzia oglnikowo,
e chodzi o mniemania, ktrych cao niektrzy nazywaj amerykanizmem, i zgani pogldy tego kierunku, uznajc za bdne jego tezy, e wadza kocielna powinna z powcigliwoci dawa autorytatywne
orzeczenia, by poszczeglny katolik, w ktrym Duch wity dziaa teraz wyraniej ni kiedy, mg mie
wolno; e cnoty pobudzajce do aktywnoci s waniejsze ni nadprzyrodzone; e zakony kontemplacyjne byy przydatne niegdy, obecnie potrzebne s zakony czynne; e luby zakonw mniszych zabijaj
konieczn obecnie wolno podejmowania decyzji; e naley odej od starych metod apostolatu wrd
niekatolikw.
Biskup Ireland pisa do papiea, e List wywoa zdziwienie, bo prawdziwym amerykanizmem jest tylko
to, co Amerykanie tak nazywaj. Gibbons podobnie zaznaczy, e amerykanizm z Listu papiea nie by,
nie jest i nigdy nie bdzie naszym amerykanizmem. Niektrzy z Ameryki, jak biskup Katzer z Milwaukee,
354
dzikowali papieowi, e uchroni Koci w Ameryce od tak wielkiego niebezpieczestwa. Paulinici

wycofali biografi Heckera, zanim dostaa si na indeks.
Rozdzia 35
KOCI I NIESPOKOJNI LATYNOAMERYKANIE
Kocioowi w Ameryce aciskiej nie udao si do koca XIX wieku wygra adnej z wikszych bitew,
wytoczonych mu przez liberalne i antyklerykalne wadze republik. Nie umia te znale zotego rodka
midzy dwoma tendencjami duchowiestwa: bronienia politycznego porzdku, ktry klasom posiadajcym przyznawa wadz i przywileje, oraz stawiania tym klasom da i obowizkw wobec klas niszych, zwaszcza odpowiedzialnoci za ich los, za ich wolno i rwno.
Starania Stolicy Apostolskiej szy gwnie w kierunku utrzymania stosunkw dyplomatycznych z rzdami republikaskimi i wysyania delegatw apostolskich do uporzdkowania organizacji Kocioa.
Meksyk, ktry zmienia ustrj od republiki przez cesarstwo do dyktatury, dugo by nasycony gron dla
Kocioa ideologi porfiryzmu, w ktrej znajdoway si idee liberalne i masoskie.
Kuba z Puerto Rico miaa swoiste dzieje polityczne, bdc dugo we wadaniu hiszpaskim. W okresie
walk o wyzwolenie z kolonializmu powstao przekonanie, e Koci pozosta hiszpaski.
W Ameryce Centralnej prawie wszystkie kraje dokonay rozdziau Kocioa od pastwa, a cho po jakim czasie przywrcono stosunki dyplomatyczne z Stolic Apostolsk, nie obeszo si bez represji wobec duchowiestwa.
Kolumbia i Wenezuela, bdce w pewnym okresie pod wpywem pozytywizmu, wprowadziy ograniczenie praw Kocioa, lecz szybko dostrzegy w nim najpowaniejszy czynnik stabilizujcy ycie kraju.
W Ekwadorze sytuacja Kocioa bya odwrotna ni w obu wymienionych krajach, najpierw dobra, potem
za, gdy wprowadzono ideologi alfarizmu.
Boliwia w zmieniajcych si sytuacjach politycznych, po okresie wzgldnej swobody dla Kocioa, na
pocztku XX wieku wydaa szereg praw ograniczajcych jego dziaalno.
Peru, kraj nieduy, ale bardzo zrnicowany geograficznie i kulturalnie, kompromisowo rozwizywa
kocielne problemy. Konflikty trway tylko przez jaki czas.
Chile i Argentyna miay podobn sytuacj kocieln. W Chile po staraniach o laicyzacj i sporze o arcybiskupstwo w Santiago, pomylnie uoono stosunki z Kocioem na jedno wierwiecze, zepsute chilenizacj prowincji Tacua i Arica. W Argentynie dodatkow trudnoci dla Kocioa bya walka najbiedniejszych o prawa dla siebie.
Urugwaj, jak Argentyna, mia szczeglne problemy z wielkim napywem emigrantw, a jeszcze bardziej
z dugimi walkami o wadz. Koci cierpia z tego powodu, zwaszcza e rzd republikaski stara si
dokona sekularyzacji.
Paragwaj, bdc pod politycznymi i gospodarczymi wpywami brytyjskimi, uzna jednak katolicyzm za
religi pastwow.
W Brazylii za cesarstwa masoneria stwarzaa Kocioowi najwiksze trudnoci. Za republiki dokonano
rozdziau Kocioa od pastwa.
Republiki i Stolica Apostolska
W poowie XIX wieku sytuacja Kocioa w wikszoci republik jzyka hiszpaskiego nie bya tak korzystna, jak mogaby si wydawa. Co prawda, ich konstytucje na og uznaway katolicyzm za religi
pastwow, ale rzdy chciay zachowa dawne kolonialne prawo Patronatu, wywoujc przez to konflikty z Stolic Apostolsk. Popieray te liberaw w dnoci do ograniczenia wpywu kleru na spoeczestwo, do odebrania mu przywilejw i zagarnicia majtkw kocielnych. Dochodzio wic do spi,
nieraz bardzo gwatownych, jak w Kolumbii i Meksyku.
355
Duchowiestwo z reguy obstawao przy zachowaniu swego etanu posiadania prawnego i materialnego,
nie byo za przygotowane do przeciwstawienia si zgubnym ideom. Co wicej, istnia widoczny brak
kapanw, w rezultacie czego prawie cakowicie upady misje wrd Indian.
Pius IX, ktry jako audytor delegata apostolskiego w Chile mg osobicie pozna sytuacj Kocioa w
tej czci wiata, zaj si nim jako papie w szczeglniejszy sposb: tworzy nowe diecezje, stara si
zwikszy liczb metropolii i dostosowa ich obszar do granic republik, mianowa delegatw apostolskich, by pohamowa biskupw w bardzo swobodnym posugiwaniu si rozlegymi uprawnieniami, z
ktrych dotychczas korzystali z racji utrudnionych kontaktw z Stolic Apostolsk. W 1851 roku papie
zamianowa praata Lorenza Barilli swoim delegatem dla Kolumbii, Ekwadoru, Peru, Boliwii i Chile. Nie
z jego winy Kolumbia ju w 1853 roku zerwaa stosunki dyplomatyczne z Rzymem, a cho Barilli nadal
rezydowa w Bogocie, nie mia moliwoci skutecznego dziaania. Lepsza sytuacja wydawaa si powsta, gdy na jego miejsce przyby (1856) nowy delegat apostolski, Mieczysaw Ledchowski, dotychczasowy pracownik nuncjatury lizboskiej i przez ni wprowadzony w problemy Ameryki Poudniowej.
Jego trudna dziaalno na terenie kilku republik zostaa przerwana rewolucj, ktra wybucha (1860) pod
wodz generaa Mosquery. W trudnych warunkach Pius IX zawar siedem konkordatw, nie byy
wszake trwae z powodu szybkich zmian rzdw i nowego kierunku ich polityki.
Papie zna ogromny brak kleru w Ameryce Poudniowej, zwaszcza dobrze wyksztaconego. Erygowa
wic w Rzymie (1858) Collegio Pio Latino-Americano, ale niedostatek duchowiestwa nadal pozosta,
gdy zaniedbano ksztacenia kleru autochtonicznego, a liczba ludnoci szybko wzrosa z 20 milionw w
1825 roku, do 65 milionw w 1900 roku.
Leon XIII pragn zreformowa ycie kocielne we wszystkich krajach Ameryki aciskiej, zwoa wic
w Rzymie jej synod plenarny (28.05. 9.06.1899), ktry poprzedzono wysaniem do biskupw obszernego memoriau konsultacyjnego. Rozpatrywano go ponownie w kurii po zwrocie z uwagami. W synodzie udzia wzio 12 arcybiskupw i 41 biskupw, czyli poowa hierarchii w Ameryce aciskiej. Przyjto liczne (998) i obszerne dekrety, zatwierdzone przez papiea. Trafnie ujmoway one sprawy od dawna
dyskutowane w krajach amerykaskich, ale nie miay wpywu na zmiany w strukturach spoecznych, nie
zawsze te zdoano je realizowa. Ludno na og pozostaa bierna w swoim tradycyjnym katolicyzmie.
Nie podjto wic, a do I wojny wiatowej, adnej szerszej akcji spoecznej.
Synod uwiadomi biskupom zasad ich kolegialnoci i potrzeb wsplnego dziaania. Wprawdzie praktykowane odtd wspdziaanie midzyregionalne odbywao si czsto w duchu triumfalizmu, lecz zostao utrwalone w synodach prowincjalnych i przez nie byo poyteczne.
Za Leona XIII i Piusa X Koci w poszczeglnych krajach Ameryki aciskiej znajdowa si w rnej
sytuacji politycznej, gdy w jednych duej utrzymyway si rzdy jemu niechtne, w innych bardziej
przychylne. Przodujcymi pastwami w dziedzinie gospodarczej, ale te w przyjaznym ustosunkowaniu
si do Kocioa (ok. 188 r) stay si pastwa: Argentyna, Brazylia i Chile. Brazylii jednak nie udao si
uchroni od dokonania (1890) rozdziau Kocioa od pastwa, cho nie oznaczao to zahamowania jego
wewntrznego wzmocnienia.
Meksyk
W Meksyku, najbardziej zaludnionej republice, dziaanie Kocioa utrudniaa nienawi Indian do Hiszpanw. Sekularyzacja dbr kocielnych za V. Gmeza Fariasa bya jedn z przyczyn upadku kwitncych
ongi misji franciszkaskich w Kalifornii. Ruch reformy (od 1845) pod przywdztwem Indianina Garcii
Benita Juareza (zm. 1872), zdecydowanego masona i antyklerykaa, zda do laicyzacji ycia. Kler stan w opozycji i pod przewodnictwem arcybiskupa P. A. Labastidy (1863-1891) popar cesarza Maksymiliana. Juarez po powrocie do wadzy zagodzi nieco antyklerykalne prawa, natomiast nastpny prezydent S. Lerdo de Tejada obostrzy je i usiowa wprowadzi do konstytucji. Obowizyway wic maestwa cywilne, zlaicyzowane nauczanie, upastwowienie majtkw kocielnych i rozdzia Kocioa od
pastwa, cho te prawa nie byy zgodne z wczesn konstytucj.
Za dyktatora Porfiria Diaza (1877-1881, 1884-1912) kraj uspokoi si wewntrznie, a nawet zacz podnosi si ekonomicznie. Jego dugie rzdy, z wasn ideologi, sprawiy, e ten okres dziejw Meksyku
356
nazywa si Porfiriato, porfiryzmem lub Diazpotyzmem (despotyzmem Diaza). W tej ideologii mieciy si
trzy zasadnicze elementy: sekularyzacja wedug prawa z 1855 roku, tolerancja religijna z racji ekonomicznych i idee masoskie. Diaz, z pochodzenia mieszaniec, przez kilka lat przebywa w seminarium
duchownym, potem odby studia wieckie w Instytucie w Oaxaca, wstpi do masonerii i by nawet jej
wielkim mistrzem, lecz najwicej interesowa si wojskiem. Sta na stanowisku poszanowania konstytucji
z 1857 roku i przy pomocy partii liberaw stworzy z Meksyku pastwo centralistyczne. Wielu popierao
go z racji przyjmowanego pozytywizmu, ktrego umiejtnym propagatorem by libera, Gabino Barreda
(zm. 1881).
Diaz gosi polityk pojednania (pax porfiriana), lecz nie znis rozdziau Kocioa od pastwa. Zakonnicy natomiast mogli powrci i mona byo dokona nowej organizacji Kocioa. Utworzono trzy metropolie: Oaxaca, Monterey i Durango, erygowano 11 biskupstw. Za zgod papiea dokonano koronacji
(1886) syncego cudami obrazu Matki Boskiej z Guadelupy (Nuestra Senara de Guadelupe). W 1896
roku odprawiono synod prowincjalny. Urzdzano kongresy katolikw: Puebla (1903), Merida (1904),
Guadalajara (1906), Oaxaca (1909). Zagadnienia spoeczne i ekonomiczne w aspekcie religijnym obszernie rozpatrywano na zjedzie katolickim w Tulancingo (1904). Na kongresie w Zamorze ustalono (1913)
powstanie zwizku katolickiego (Confederation Nacional de los Circulos Catolicos Obreros). Niektre
katolickie zaoenia spoeczne przyjto do konstytucji z 1917 roku, ale dla Kocioa nie bya ona korzystna, gdy wprowadzaa radykaln laicyzacj szk i nacjonalizacj dbr kocielnych.
Koci niemniej rozwija si znakomicie do 1917 roku. Kapanw mia 3232 w 1851 roku, a 4511 w
1912; biskupstw dziesi w 1851 roku, dwadziecia w 1917 roku. Powstao dziesi wasnych zgromadze zakonnych. Na 15 milionw mieszkacw w 1910 roku katolicy stanowili 99,16%. Rozbudowano
katolickie szkolnictwo na wsiach. Urzdzano kongresy spoeczne, na ktrych dominoway zagadnienia
szkolne. Czsto jednak na tym tle dochodzio do konfliktw z pozytywistami i liberaami.
Do Indian liberaowie odnosili si z pogard, a jeeli pragnli ich cywilizacji, to na mod europejsk, z
wyzbyciem si wasnej kultury. Diaz podziela to stanowisko, dlatego dokonujc reform, niczego nie
czyni, by peones stali si samodzielnymi rolnikami. Mona wic mwi o rasowej dyskryminacji Indian.
A e dokonywano koncentracji posiadoci ziemskich, tym bardziej ludno indiaska stawaa si proletariack. Wpuszczono obcy kapita, ktry opar si na feudalistyczno-agrarnej strukturze kraju. Cho wic
chwalono Diaza za materialny postp kraju, to og ludnoci z niego nie korzysta. Pastwo te nie ingerowao w dziaalno zakadw przemysowych i nie zajmowao si konfliktami spoecznymi.
Kocioowi zarzucano pniej, e trwao dugo, zanim zaniedbane przez rzd problemy spoeczne uwiadomi sobie, cho od pocztku XX wieku urzdza kongresy spoeczne. Faktycznie ju pierwszy katolicki
kongres spoeczny (1903) w Pueblo ukaza szerok wiadomo problemw spoecznych, a w oparciu o
encyklik Rerum novarum postanowi utworzy w kadej parafii Circulos de Obreros, ktry mia zaj
si popraw sytuacji religijnej i spoecznej ludnoci oraz wyksztaceniem robotnikw. Tworzono szkoy
wieczorowe i niedzielne, zakadano biblioteki. Postanowiono rozwin system kas oszczdnociowych,
zapomogowych i inwalidzkich. Kanonik Ignacio Aguilar proponowa, by nie tylko bogaci katolicy pacili
na szpitale, sierocice i przytuki, ale eby przeznaczy na to take srebra otarzowe. Na trzecim kongresie (1906) mwiono o ludzkiej godnoci robotnika, o potrzebie poszanowania jego wieku i pci, o wystarczajcej na utrzymanie rodziny zapacie i prawie do zwizkw zawodowych. Odrzucono socjalizm i komunizm.
Narasta jednak kryzys spoeczny i polityczny, ktry doprowadzi do rewolucji meksykaskiej. Wywoa
j swoj dziaalnoci Francisco Indalecio Madera (zm. 1913), ktry pochodzi z-wzbogaconej za Diaza
rodziny ziemiaskiej z Coahuila. Uwiziony za dziaalno polityczn i zamknity w San Luis Potosi,
opracowa plan walki z reimem Diaza. Gdy zosta zwolniony i uciek do Stanw Zjednoczonych, opublikowa plan z San Luis Potosi, wedug ktrego przystpiono (1910) do walki. Madera wczy si w ni
(1911) bezporednio, a po zwycistwie i zmuszeniu Diaza do zrzeczenia si wadzy, wygra w najbardziej
demokratycznych w historii Meksyku wyborach i zosta (1911) prezydentem. Napotka wszake na
sprzeczne postawy w wasnym rzdzie, nie zdoa wic wiele zrealizowa z planu reform i zosta obalony
puczem generaa Victoriana Huerty, uwiziony (18.02.1913) i rozstrzelany.
357
Rewolucja Madery miaa przyczyny gwnie polityczne, czciowo spoeczne, nie bya wic walk z religi i Kocioem, cho wrd rewolucjonistw pewna cz ulegaa antyklerykalizmowi. Koci nie stan w otwartej opozycji, Madera mia te zwolennikw wrd duchowiestwa. Katolicy utworzyli (1911)
jednak wasn narodow parti polityczn (Partido Catolico Nacional), ktra zdobya 100 miejsc w parlamencie, a jej przywdcy potrafili krytycznie odnosi si do programu prezydenta, cho w dziedzinie
spoecznej mia punkty styczne z nauk Kocioa. Gdy doszo do zamachu stanu (1913), arcybiskup z
Morelia, Ruizy Flores, opublikowa zaraz jego potpienie, a Koci zdystansowa si wobec uzurpatora,
generaa Huerty.
Kuba (Antyle)
Razem z Puerto Rico miaa swoiste dzieje. Do 1901 roku formalnie stanowia ostatni koloni Hiszpanii,
ale ju wczeniej dostaa si pod silne wpywy pnocnoamerykaskiego imperializmu, opanowana gospodarczo, a czciowo te politycznie. Ludno w 1861 roku stanowili: 8% Hiszpanie, 46% Kreole i
44% niewolnicy, Murzyni. Od 1779 do 1887 roku sprowadzono milion niewolnikw. Duchowiestwo
diecezjalne rekrutowao si prawie w caoci z urodzonych na Kubie, ale nie wystarczao do pracy duszpasterskiej.
Walka o wyzwolenie zostaa podjta przez adwokata Carlosa Manuela de Cspedes. Wybucha wkrtce
po liberalnej rewolucji w Hiszpanii, gdzie przyjto (1868) prawo o wolnoci dzieci urodzonych z niewolnikw, natomiast adwokat Cespedes walczy o pen wolno niewolnikw. Stany Zjednoczone swj gospodarczy podbj Kuby zaczy (1880) od inwestycji w eksploatacj cukru. Interwenioway podczas wojny Hiszpanii z Kub i j opanoway (1898-1902).
Koci katolicki na Kubie mia w XVIII wieku swj najwikszy rozkwit. Wida to na przykadzie duchowiestwa, ktre w 1817 roku liczyo 1044 kapanw na 555 tysicy wiernych, a w 1857 roku tylko
438 na 939 tysicy. Szkoy katolickie i instytuty spoeczne byy dostpne dla caej ludnoci, niezalenie
od koloru skry, ale nie zdoano wykorzysta talentw Murzynw, stali si wic poza Kocioem przywdcami ludu w walce o wyzwolenie. Spadek liczby kleru spowodowa, e posugiwano si napywowym duchowiestwem hiszpaskim, ktre te w wikszoci objo wysze urzdy kocielne. A e zwalczao idee liberalne, utracio wzicie w wyszych warstwach spoeczestwa.
Umysowo Kubaczykw silniej ni nauka Kocioa ksztatowa racjonalizm, a obok niego masoneria.
Prosty lud trwa przy swoich katolickich witociach, do ktrych na pierwszym miejscu zaliczano sanktuarium maryjne w El Cobre. Wedug podania znaleziono tam niespodziewanie obraz Matki Boej z
napisem Jestem Najwitsz Pann od mioci bliniego.
Walka o wyzwolenie (1868-1898) doprowadzia do oddalenia si narodu od Kocioa, bo uwaano, e
jego ideaem jest to, co hiszpaskie, a swj idea widziano w tym, co amerykaskie. Wielki exodus Hiszpanw (1898), w tym take ksiy, wywoa jeszcze wikszy ich brak.
Konstytucja z 1901 roku wprowadzaa rozdzia Kocioa od pastwa. Na jej podstawie wydano dalsze
akty prawne: o cakowitej wolnoci wyzna, o obowizkowych maestwach cywilnych, rozwodach,
laicyzacji cmentarzy. W dziaalnoci Kocioa na pocztku wieku dwudziestego wielkie utrudnienie stanowiy walki polityczne. Od 1906 do 1920 roku Kuba trzykrotnie doznaa interwencji wojskowej Stanw
Zjednoczonych.
Ameryka Centralna
W XIX wieku Koci nie zajmowa si w tych krajach problemami spoecznymi i gospodarczymi, bo
jeszcze nie rozezna, e nale do wynikajcych z Objawienia zagadnie etycznych. Liberaowie zreszt
chcieli, eby Koci nie zabiera gosu w sprawach politycznych, a do nich zaliczano kwestie spoeczne.
Konstytucja Gwatemali (1879) zakazywaa Kocioowi udziau w politycznych dyskusjach. W konfliktach obu stronom brakowao chci na kompromisowe zaatwianie spraw.
Rozdzia Kocioa od pastwa najwczeniej (1871) wprowadzi Salwador, potem Gwatemala (1879),
Honduras (1880), Nikaragua (1894), Panama (1904). Pocigno to za sob sekularyzacj publicznego
nauczania, z wyjtkiem szk w Costa Rica. Wprowadzono te maestwa cywilne i rozwody.
358
Stosunki ze Stolic Apostolsk normalizowano po jakim czasie. Costa Rica uczynia to w 1886 roku,
ale kler nadal trzyma si z dala od polityki. W San Salwadorze poprawiono je od ustanowienia arcybiskupstwa w San Salvador (1929). Gwatemala, ktra najbardziej radykalnie wystpia przeciw Kocioowi, zawara (1884) nowy konkordat. Rzd jednak wtrca si do spraw Kocioa, co powodowao konflikty i wygnanie arcybiskupa. Rozdzia Kocioa katolickiego od pastwa uatwia rozwj misji protestanckich, szczeglnie w krajach znajdujcych si pod gospodarcz hegemoni Wielkiej Brytanii.
Wobec biskupw stojcych w opozycji liberalne rzdy stosoway kar wygnania. W Gwatemali ju w
1871 roku ukarano tak arcybiskupa Bernarda Pinola y Aycinen, a w 1887 roku arcybiskupa Ricarda
Casanov y Estrad. Wydalano zakony i nie pozwalano im dziaa: jezuitw z Gwatemali w 1871 roku,
a wszystkie zakony w 1879 roku. W Salwadorze uczyniono to samo w 1871 roku, w Hondurasie za w
1880 roku. Jedynie Nikaragua stanowia w tym wyjtek i przyja wypdzonych jezuitw.
Gwatemala za rzdw generaa R. Carrery (1839-1865) zniosa antyklerykalne zarzdzenia liberaa, prezydenta Marazany, przywrcia Kocioowi nadzr nad nauczaniem i pras, zwrcia zakonom majtki.
Po strceniu prezydenta Cerny (1871) ulega nowej fali laicyzacji, co znalazo swj wyraz w konstytucji
z 1879 roku. Za rzdzcego wwczas prezydenta Justa Rufina Barriosy wypdzono jezuitw i zabroniono noszenia stroju duchownego w miejscach publicznych. Przeciw Kocioowi podburzono Indian i Metysw. Arcybiskup Casanov y Estrada rzuci kltw na prezydenta, ale zmian nie dokonano, podobnie
jak za nastpnych prezydentw. Dyktator Estrada Cabrera (1899-1919) opowiada si za laicyzacj, a dla
odbywania uroczystoci pastwowych wystawi wityni Minerwy.
Kolumbia i Wenezuela
Z krajw Ameryki aciskiej Kolumbia pierwsza ogosia rozdzia Kocioa od pastwa, w sytuacji radykalnie wrogiego nastawienia liberaw do katolicyzmu. Ograniczya te Koci w jego dotychczasowych prawach. Zaczo si to za prezydenta generaa Alcantary Herrana (1842-1845), gdy wypdzono
jezuitw. Od 1845 roku zwikszyy si ograniczenia Kocioa: zniesiono dziesiciny, wygnano biskupw
i kapanw stojcych w opozycji, w tym arcybiskupa z Bogoty, M. J. Mosquer (zm. 1853). W 1853 roku
ogoszono rozdzia Kocioa od pastwa, co byo nowoci w krajach Ameryki aciskiej. Dokonano
upastwowienia majtkw kocielnych i rozwizania zakonw (1861). Dziaalno kleru poddano cisemu nadzorowi pastwa. Ten swoisty Kulturkampf trwa do 1880 roku. Poprawa sytuacji nastpia
(1880) dopiero za prezydenta R. Nueza, ale gdy na nowo nawizano (1885) stosunki z Watykanem, pozostan przy zasadzie rozdziau. Stolica Apostolska erygowaa kolejno sze nowych biskupstw.
Rafael Nuez, trzykrotny prezydent (1880-1882, 1884-1886, 1887-1888), sta na czele ruchu odnowy (La
Regeneracion). Idee tego ruchu zostay zamknite w konstytucji (1886) i pozostay wytycznymi do czasw najnowszych. Jako socjolog i pisarz, Nuez by pod wpywem pozytywizmu w ujciu Herberta
Spencera, ktry wrd liberaw mia wielu zwolennikw, zwaszcza e stara si czy potrzeby spoeczestwa z wolnoci jednostki. Entuzjazm pozytywistw ujawni si te w wrogoci do Kocioa, co
hamowa Nuez jako prezydent, cho sam by radykaem. Twierdzi, e optymizm pierwszej generacji
liberaw przerodzi si w polityczny dogmatyzm i wywoa anarchi. Jako swoj ideologi i gwne haso ruchu odnowy gosi ad i wolno, oparte na praworzdnoci. Religi za zalicza do istotnych elementw spoecznego adu. Gdy pragn wprowadzi zmiany w konstytucji, napotka na zbrojny opr
(wojna domowa). Po opanowaniu sytuacji ogosi (1886) now konstytucj, wedug zasady: jedno narodu, wolno religii, prawa dla wszystkich, stabilno i autorytet wadzy, zaznaczajc w niej, e Bg jest
najwyszym rdem wszelkiego autorytetu, a Koci katolicki istotnym czynnikiem spoecznego porzdku. Ze Stolic Apostolsk zawarto konkordat (1888), uznany przez katolikw za wzorcowy, a wedug Nueza bdcy uzupenieniem konstytucji. Do tego dosza (1892) konwencja, dajca Kocioowi
jeszcze szersze uprawnienia. Jezuitom pozwolono powrci do kraju.
Wojna domowa tysica dni (1899-1902) i oderwanie si Panamy zakciy stosunki midzy Kocioem i
pastwem, cho agodzco dziaa biskup z Porto (1895-1906), E. Moreno y Diaz. Dyktator genera Rafael Reyes (od 1904) by pod urokiem Meksyku, lecz szuka zblienia do Kocioa, by znale pomoc w
usuwaniu skutkw wojny domowej. Arcybiskup Bogoty uczyni (1902) publiczny lub zbudowania ko-
359
cioa wotum, ku czci Najwitszego Serca Pana Jezusa, jeeli nastanie spokj. Koci budowano 25 lat.
Prawdziwego spokoju wewntrznego nie osignito.
Podczas wojny domowej rozwina si kampania prasowa przeciw Kocioowi, na ktr biskupi dali odpowied w dwch Listach pasterskich (1908), po odbyciu narodowej konferencji episkopatu. Ostrzegali
przed bdami, popenianymi w imi nauki, postpu i wolnoci. W Bogocie urzdzono (1913) kongres
eucharystyczny. Mwiono o problemach spoecznych, ale nie potrafiono przystpi do ich rozwizywania.
Wenezuela, podobnie jak Kolumbia, ograniczaa Koci w jego prawach: zniesiono kocielne sdownictwa i pobieranie dziesicin, utworzono dwie diecezje bez aprobaty Stolicy Apostolskiej. Zawarto
wprawdzie (1864) konkordat, ale ju od 1870 roku, za rzdw fanatycznego sekciarza prezydenta Guzmana Blanco wprowadzano laicyzacj szk i usiowano utworzy koci narodowy z arcybiskupem,
wybieranym przez parlament.
Pozytywizm sta si tam modny, ale nic w czystej formie Comtea, lecz w mieszanej formie darwinizmu,
ateizmu, antyklerykalizmu, realizmu, literackiego naturalizmu oraz reakcji na dotychczasowe zjawiska:
spiritualizm, tomistyczn filozofi i tradycyjn moralno. Uprawiany, szczeglnie od 1890 roku, jako
reakcja na istniejce stosunki polityczne opowiada si za ludmi silnymi. Wyznajca go elita uniwersytecka udzielaa poparcia dyktatorom i propagowaa kult Bolivara.
Katolicyzm nie by przygotowany do stawienia czoa tak pojtemu pozytywizmowi. Dugo wic spotyka
si z wrogoci za rzdw Guzmana Blanco, natomiast prezydent Ciprian Castro (1899-1908) traktowa
Koci katolicki ze wzgldna yczliwoci. Aprobowa wprawdzie, wedug wzoru meksykaskiego,
prawa go ograniczajce, ale ich nie egzekwowa w caej rozcigoci. Mogy wic przyby nowe zakony:
(1899) kapucyni i salezjanie, (1903) dominikanie. Konstytucja z 1904 roku znw uznaa religi katolick
za pastwow i zapewnia Kocioowi finansow pomoc.
Na rozwj strukturalny Kocioa i jego wewntrznego ycia mia duy wpyw arcybiskup z Caracas, Juan
Bautista Castro (1903-1915). Po uchyleniu prawa pastwowego przeciw seminariom zaoy (1906) seminarium metropolitalne. Docenia znaczenie prasy, wspdziaa w zaoeniu dziennika La Religion,
wydawa miesiczny biuletyn (Boletin Ecclesiastico) oraz komunikaty z systematycznie odbywanych
konferencji episkopatu (Instruccion del Episcopado Venezolano). Propagowa kult, eucharystyczny, zaoy wic (1896) zgromadzenie sistr Najwitszego Sakramentu i powici (1899) republik Parni Jezusowi w Najwitszym Sakramencie. Zorganizowa (1907) Midzynarodowy Kongres Eucharystyczny,
pierwszy w Ameryce aciskiej, na jego zakoczenie ogaszajc Maryj Krlow Wenezueli. Kraj liczy
wwczas okoo 2,5 miliona mieszkacw, 408 parafii i 469 kapanw.
Ekwador, Peru i Boliwia
W Ekwadorze sytuacja Kocioa ksztatowaa si odwrotnie ni w ssiedniej Kolumbii: najpierw lepiej,
potem gorzej. Prezydent Garcia Moreno by bardzo oddany katolicyzmowi, mwiono wic, e uczyni
swj kraj wzorem pastwa chrzecijaskiego. Prawodawstwo stara si oprze na encyklikach papieskich
i Syllabusie. Do pomocy wykorzysta europejskie zakony. Po zamordowaniu go (1875) pozostawiono
Koci w spokoju. W 1881 roku wprowadzono konieczne zmiany do konkordatu z 1862 roku, dajc Kocioowi nowe uprawnienia, zwaszcza w szkolnictwie.
Gwatowna zmiana nastpia w 1895 roku, gdy rzdy peni genera Eloy Alfaro, ktry opar si na radykalnej partii liberalnej. Faktycznie sta si on dyktatorem, z wasn ideologi (alfaryzm), ktra przetrwaa
do 1913 roku. Wydane (1899) prawo o Patronacie znosio niektre postanowienia konkordatu, przeciw
czemu protestowaa Stolica Apostolska, zerwano wic z ni stosunki dyplomatyczne (a do 1937). Na
og jednak nie przeszkadzano biskupom znosi si z delegatem apostolskim w Limie.
Nastpca Alfara, Leonidas Plaza (1901-1905) kontynuowa antykocieln polityk: przeprowadzono kasacj klasztorw i wypdzono zakony, wprowadzono obowizkowe maestwa cywilne. W 1905 roku
ogoszono religijn tolerancj i opiek nad niekatolickimi duchownymi. Gdy doszo do buntu, a Alfaro
obj po raz wtry prezydentur (1906-1911), zdoby si na manifestacyjne przebaczenie swoim wrogom.
Dokonano jednak rozdziau Kocioa od pastwa i ustanowiono nowe prawo o beneficjach kocielnych,
360
ktre przejto, lecz nie sprzedano jak w innych krajach latynoamerykaskich, pozostawiajc je jako wasno pastwa, a dochd przeznaczajc na bezpatne szpitale i utrzymanie klasztorw.
Peru, kraj pozornie nieduy, ktry dopiero w 1921 roku mia 5 milionw mieszkacw, w tym 3 miliony
czystych Indian, byo ogromnie zrnicowane terytorialnie. Mwiono, e jedna jego cz jest Egiptem,
druga Tybetem, a trzecia Kongiem afrykaskim. Bardziej jeszcze zrnicowane byo co do form ycia,
tradycji i potrzeb.
Za umiarkowanie liberalnego prezydenta R. Castilli rozwizywano kompromisowo problemy kocielne,
dziki staraniom arcybiskupw:
F. X. de Luna Pizarra (zm. 1855) i J. S. Goyenechego (zm. 1872). Koci uzyska niezaleno od
pastwa. Leon XIII wysa tam delegata apostolskiego, ktrego dziaalno obja te Boliwi i Ekwador.
Spokojnie ukaday si jego i episkopatu stosunki z rzdem.
Lata 1885-1919 to okres rozwoju pozytywizmu i gospodarki. Do kraju zaczli napywa protestanci. Dobre stosunki Kocioa z pastwem dopiero w 1898 roku zakci konflikt o maestwa cywilne. Protest
biskupw, a zwaszcza arcybiskupa z Limy, Manuela Antonia Bandiniego, w Licie pasterskim sprawi,
e maestwa cywilne wprowadzono jedynie dla niekatolikw.
Chwilowe nieporozumienia nie przeszkodziy w utworzeniu trzech apostolskich prefektur. Pniejsze
wewntrzne niepokoje polityczne i spoeczne pomogy w powstaniu dyktatury A. Legnii (1908-1912,
1919-1930). Episkopat na synodzie prowincjalnym w Limie (1912) zabra profetycznie gos w sprawie
biednych i wezwa wszystkich biaych, by w ciko pracujcych dla nich Indianach widzieli synw Boych. Na nastpnym synodzie prowincjalnym w Limie (1913) gwnym tematem by brak kleru, lecz tego
problemu nie zdoano rozwiza wasnymi rodkami. Stale jeszcze korzystano z europejskich duchownych.
Boliwia miaa ju w 1851 roku gotowy konkordat, lecz rzd go nie ratyfikowa, gdy papie zgadza si
na Patronat jako nadany przez Stolic Apostolsk przywilej, pastwo za chciao uznania go za swoje
prawo. Podczas wojny o Pacyfik sytuacja pastwa bya tragiczna, co miao zgubny wpyw na ycie kocielne. Upadek caudilla Melgarejo (1865-1871) nie oznacza jednak koca Boliwii, jak sdzono. Rzdy
przejli cywile: bogate rody, rzdzce przez konserwatywn parti konstytucyjn (Partido Constitucional
1884-1899), ktr uwaano za obroc wiary przeciw nowej partii liberalnej. W latach 1860-1899 Koci stara si wyzwoli z etatyzmu, zwaszcza e prezydenci tego okresu odnosili si do niego z tolerancj. Osigniciem byo utworzenie wrd Indian omiu parafii i szeregu placwek misyjnych. Rzd wykorzystywa misje, by nakoni ich do osiadego trybu ycia i podporzdkowania si administracji pastwowej. Dochodzio (1874, 1889, 1892) do krwawych powsta indiaskich. W celu wikszego dziaania
na uspokojenie Indian pastwo wzio (1893) misje wrd nich pod swoj opiek.
Katolicy okazali niezadowolenie, gdy w 1871 roku pozwolono emigrantom innowiercom spenia swj
kult, a w 1880 roku zniesiono dziesiciny, wprowadzajc w to miejsce ekwiwalent z podatku pastwowego.
Koci katolicki mg rozwija sw dziaalno dziki napywowi hiszpaskich duchownych z Rzymu,
co zwikszao jego romanizacj, a nie sprzyjao wzrostowi kleru tubylczego. W archidiecezji La Paz liczba kleru diecezjalnego zacza male: 380 kapanw w 1888 roku, 102 w 1908 i 74 w 1928 roku. Misja
wrd Indian bya cakowicie w rku duchownych europejskich, szczeglnie franciszkanw. Jezuici powrcili (1881) i otworzyli kolegium San Calixto w La Paz. Salezjanie zjawili si w 1896 i zbudowali zakady dla modziey w La Paz i Sucre. Bardzo silny by napyw sistr, ktre zajy si szkolnictwem i
szpitalnictwem. Zakonnicy, poza franciszkanami, przebywali w miastach. Rzd nalega na tworzenie
szk parafialnych, ale nie byo na to funduszw.
Wojna domowa o to, czy stolic ma by znw Sucre, spowodowaa dojcie do wadzy liberaw z prezydentem generaem Josem Manuelem Pando (1899-1904). Rozpocz si trudny okres dla Kocioa. Zniesiono kary za wykroczenia przeciw religii i kultowi katolickiemu. Wprowadzono wolno wyzna
(1906), co otwaro kraj dla protestantw: metodystw i kanadyjskich baptystw. Dokonano sekularyzacji
cmentarzy (1906), zniesiono nauk religii w szkoach i jzyk aciski (1904), wprowadzono (1911) obo-
361
wizkowe maestwa cywilne. W prasie pojawiy si zoliwe ataki na Koci. Biskupi bronili go ekskomunikami. Papie protestowa, co doprowadzio do zerwania stosunkw dyplomatycznych.
Chile i Argentyna
Status Kocioa w Chile opiera si na konstytucji z 1865 roku. Znacznie osab dawny wolnomularski
antyklerykalizm, cho zdarzay si wrogie wystpienia liberaw, przed ktrymi arcybiskup R. V. Valdivieso (zm. 1878) wytrwale broni Kocioa. W szkoach pastwowych zapewniono katolickie nauczanie, uzyskano przybycie z Europy aktywnych zakonw i zgromadze, jak jezuici i siostry Sacr-Coeur,
lecz nowy prezydent Errazuriz (1871-1876) usiowa dokona laicyzacji. Odebrano wic Kocioowi
sdownictwo we wszystkich sprawach cywilnych i kryminalnych (1874), zabezpieczono prawa protestantw, cho arcybiskup grozi ekskomunik kademu, kto je poprze.
Prezydent Pinto (1876-1881) stara si polepszy stosunki z Kocioem, a tymczasem nastpio ich zaostrzenie z powodu obsadzenia arcybiskupstwa w Santiago. Sporu nie potrafi zaagodzi papieski delegat
Celestino del Frate, a za prezydenta Santa Marii (1881-1886) doszo do zerwania stosunkw. W 1883
roku podjto egzekwowanie laickich praw, przy pomocy ministra spraw wewntrznych Josego Manuela
Balmacedy, ktry by ongi seminarzyst w Santiago. Zlaicyzowano cmentarze, wprowadzono obowizkowe maestwa cywilne. Kiedy jednak chciano dokona rozdziau Kocioa od pastwa, doszo do wewntrznych niepokojw. Skonio to Balmaced, ju jako prezydenta (1886-1891), do wznowienia stosunkw z Watykanem i obsadzenia arcybiskupstwa po dziewicioletnim wakansie. Odtd przez wierwiecze stosunki ukaday si pomylnie.
Arcybiskup Mariano Casanova zwoa (1894) synod prowincjalny, pierwszy w dziejach Kocioa katolickiego chilijskiego. Ustalono nowe normy ycia kocielnego, a e w synodzie bra udzia przedstawiciel
pastwa i uzna postanowienia, zakoczy si republikaski regalizm.
W 1905 roku odby si pierwszy Krajowy Kongres Eucharystyczny, utworzono Katolicki Uniwersytet
w Santiago, powoano katolickie organizacje robotnicze. Odparto prb liberaw (1906) dokonania rozdziau Kocioa od pastwa. Nauczanie religii w szkoach publicznych pozostao obowizkowe.
Do nowego napicia w stosunkach z Watykanem doszo z powodu przyczonych (1883) prowincji peruwiaskich Tacna i Arica. Rzd chilijski mia urzdzi tam plebiscyt po 10 latach od ich przyczenia,
czego nie uczyni. Peruwiaski kler tych prowincji broni si przed chilenizacj (chilenizatin). Watykan
wbrew daniom wadz chilijskich nie ustanowi w tych prowincjach osobnego wikariatu apostolskiego.
Doszo (1908) do zerwania stosunkw dyplomatycznych, co trwao do 1915 roku.
Argentyna w latach 1852-1880 przeywaa ksztatowanie narodu w jeden organizm pastwowy (Organizacion Nacional), walczc z tendencj federacyjn prowincji. Doszo do walk wewntrznych. Po ich
ustaniu, za prezydenta generaa Bartolom Mitrego (1862-1868), zacz si okres tworzenia nowoczesnej
Argentyny, a jednoczenie niezmiernie wielki napyw emigrantw. Oblicza si, e w cigu stulecia 18571957 przybyo ich prawie 8 milionw. Po Stanach Zjednoczonych by to w Ameryce kraj, ktry przyj
najwicej emigrantw, w przewaajcej czci Wochw (43,7%) i Hiszpanw (33,8%). Polscy emigranci, cho stanowili 4,5% ogu emigrantw, byli trzeci najsilniejsz grup narodowociow. Emigranci, w
zdecydowanej wikszoci katolicy, powikszyli liczebnie Koci, lecz utrudniali proces integracji ludnoci.
Konstytucja z 1853 roku, wzorowana na modelu Stanw Zjednoczonych, uznawaa katolicyzm za religi
pastwow, ale bya tolerancyjna wobec innych religii. Obowizywaa do 1920 roku. Nieco antyklerykalizmu pokazao si w kraju, gdy otwar si na wpywy europejskie. Pozytywistyczna kultura emigrantw,
propagowana przez argentyskie warstwy wyksztacone, wydawaa si niszczy, a co najmniej pomniejsza wartoci kreolskiej kultury. Katolicy z niechci przyjli akcj prezydenta Dominga Faustina Sarmienta (1868-1874), ktry ciga pnocnoamerykaskich nauczycieli, mniej z sentymentu do protestantyzmu, bardziej dlatego e odpowiada mu typ ich kultury.
Przybywanie emigrantw zwikszao potrzeby duszpasterskie. Leon XIII erygowa biskupstwa w La
Plata, Santa F i Tucumanie, Pius X dalsze trzy biskupstwa. Utworzono Katolicki Uniwersytet w Buenos Aires.
362
Z odejciem dyktatora Rosy w 1852 roku zakoczy si zoty okres klerykalizmu, jak mwiono, ale Koci mia spokj jeszcze przez nastpne lata, gdy konstytucja z 1853 roku zawieraa korzystne dla niego
postanowienia. Dopiero po objciu (1874) wadzy przez nacjonaln parti (Partido autonomista) zacz
si proces laicyzacji Argentyny.
Prezydent Avellanedas (1874-1880) przystpi do zdobywania pustkowi, co oznaczao posyanie osiedlecw i podporzdkowanie ludnoci indiaskiej kulturze pozytywistycznej. Nasilenie praw laickich
nastpio za prezydentw J. A. Roca (1880-1886) i Juareza Celmana (1886-1892). Doszo do usunicia
nauki religii ze szk (1883), wprowadzenia maestw cywilnych (1887), sekularyzacji cmentarzy. Po
sprzeciwie wadz kocielnych wydalono apostolskiego delegata (1884) i usunito wikariusza kapitulnego
w Cordobie.
Saboci Kocioa byo to, e najbiedniejsi (gaucho), walczc o swoje prawa, domagali si te wity.
Mwili: Gaucho musi mie dom, szkol, koci i prawo. Niewtpliwie brak duchowiestwa wanie
wrd tych ludzi sprawi, e Koci nie zwiza si z ludem, ktry by katolicki, ale religijnie zaniedbany. Zwiza si za z oligarchi, ktra oddalia si od ludu, wpatrzona w swj idea postpu. Dla budowy
linii kolejowych, zakadania telegrafw i tworzenia bankw (cudzoziemskich) czyniono wszystko, nawet
wyzyskiwano ludzi.
Brakowi duchowiestwa nieatwo byo zaradzi, skoro metropolia Buenos Aires miaa (1857) tylko 16
seminarzystw, a w caym kraju prawie adnego nowicjatu zakonnego. Odbudowano seminarium duchowne w Buenos Aires i powierzono (1865) jezuitom. Sytuacj duszpastersk ratowa znaczny napyw
zakonnikw z Europy.
Urugwaj i Paragwaj
Jak Argentyna, Urugwaj mia take wielki przyrost ludnoci: z 60 tysicy w 1828 roku na ponad 2 miliony w 1904 roku. Zacofan gospodark wspomagali, ale i wykorzystywali Brytyjczycy. Kraj by czsto
opanowany walkami politycznymi, nawet wojnami domowymi. Szczeglny chaos panowa (1880-1904),
gdy istniay faktycznie dwa rzdy: oficjalny (colorados) w Montevideo i opozycyjny (blancos) w gbi
kraju.
Terenem najsilniejszych konfliktw wadzy pastwowej z Kocioem byo wychowanie i sekularyzacja.
Kocioowi odebrano (1877) monopol na szkoy elementarne; wprowadzono (1879) akta stanu cywilnego; nastpnie (1885) nakazano luby cywilne, a jeszcze pniej wprowadzono (1907) rozwody. Zakazano
tworzenia nowych klasztorw, podporzdkowano wadzy pastwowej istniejce klasztory, upastwowiono rednie i wysze szkolnictwo; upastwowiono te (1906) opiek spoeczn; usunito imi Boe i
Ewangeli z formuy przysigi parlamentarnej. Penej laicyzacji nauczania z wyranym zakazem udzielania religii w szkoach publicznych dokonano w 1909 roku. Dodano (1911) do tego laicyzacj kodeksu
wojskowego z usuniciem oddawania wojskowych honorw podczas uroczystoci religijnych.
Koci w Urugwaju nie by bogaty i dlatego nie zazna silnego antyklerykalizmu. Z emigrantami przybywali zakonnicy, ktrzy rozbudowali szkolnictwo. Dla wsplnego dziaania przeoeni zakonni powoali
(1885) Circulo Catlico de Obreros. Katolicy odbyli (1889) swj pierwszy kongres, na ktrym utworzyli Unin Catlica. W Montevideo zorganizowano (1890) I Krajowy Kongres Eucharystyczny. Po
krtko wychodzcym czasopimie Revista Catlica, wydawano El Bien Publico. Z ruchu Unin Catlica
wysza (1911) partia Unin Civica.
Wsparty funduszami ze Stanw Zjednoczonych szerzy si metodyzm, wprowadzony przez pastora
Thompsona, ktry paradoksalnie czy si z racjonalistami przeciw katolikom, a broni chrzecijastwa
przeciw racjonalizmowi. Gwnym organizatorem Kocioa metodystw sta si pastor Wood, zakadajc
wyznaniowe szkoy. Przybyli te z Woch waldensi, a ze Szwajcarii kalwini. W ramach praktycznego
ekumenizmu ewangelickiego posugiwano si wsplnymi zborami. Anglikanie zbudowali swj pierwszy
koci ju w 1844 roku. Przy kocu XIX wieku dziaali baptyci i Armia Zbawienia.
W Paragwaju dugo utrzymywa si system matriarchatu z wasnymi pojciami moralnymi. Nawet gdy
wojny ustay, wikszo mczyzn znajdowaa si poza domem, najczciej jako robotnicy na obczynie.
W kraju za byo bardzo wiele wdw i sierot.
363
Od 1870 do 1940 dominoway brytyjskie wpywy polityczne i gospodarcze. Zaoona (1887) przez generaa prezydenta Bernardina Caballera partia Asociacin Nacional Republicana (partia colorado) penia
wadz i suya interesom wielkich wacicieli, podlegajc hegemonii Brazylii. Okres 1904-1940 zaznaczy si subimperializmem Argentyny, ktrej narzdziem staa si liberalna partia (take 1887 zaoona)
Centro Democratico. Z jej wyboru byli prezydenci w latach 1904-1936.
Brazylia
Brazylia za dugiego panowania cesarza Pedra II (1831-1888) bya najwikszym terytorialnie i liczebnie
pastwem Ameryki aciskiej. Koci rozwija si w wzgldnym spokoju, cho wadze popieray pewne
dziaania na jego niekorzy, jak akcj politykujcego duchownego D. A. Feiji w 1834 roku, ktry domaga si prawnego usankcjonowania maestw ksiy, podajc jako argument, e celibat kleru w Brazylii
faktycznie nie istnieje.
Wadze pastwowe wystpiy przeciw dawnym zakonom, ktre zreszt wymagay reformy. Pozwalay
natomiast na tworzenie nowych domw zgromadze zakonnych, ktre zajmoway si nauczaniem i pielgrzymkami, a w latach szedziesitych take misjami parafialnymi.
Rzd na og cieszy si poparciem kleru, cho masoneria miaa w nim swoich czonkw. Kler za by
pod wpywem spnionych idei francuskiego Owiecenia. Oblicza si szacunkowo, e w 1870 roku poowa kleru naleaa do masonerii.
W latach cesarstwa brazylijskiego (do 1888) nie zmieni si status prawny Kocioa, ale narosa wrogo
midzy masoskimi liberaami a ultramontanami. Biskupi nie pochwalali cesarskiej tolerancji dla misji.
protestanckich, rozwijajcych si z napywem emigrantw z Niemiec. Niektrzy biskupi wystpili zdecydowanie przeciw masonerii. Dwaj z nich, V. de Oliveira z Olindy i A. de Macedo Costa z Pary, pod
surowymi karami nakazali swoim kapanom i wieckim katolikom wystpi z masonerii. Rzd orzek, e
papieskie bulle i sankcje przeciw masonerii nigdy nie miay w Brazylii placetum regium, i anulowa zarzdzenia obu biskupw. Oni za odmwili mu prawa wtrcania si do spraw religijnych. Prasa katolicka
opowiedziaa si po ich stronie.
Wprowadzona w tym kraju (1889) republika nie wywoaa wikszych spi katolikw z liberaami.
Niewtpliwie byo to zasug papieskiej dyplomacji i wczeniejszej tolerancyjnej polityki Pedra II (18311888). Dokonano jednak (1890) rozdziau Kocioa od pastwa, wbrew protestom biskupw, ale mniej
on ucierpia, ni si spodziewano, bo nie zerwano stosunkw dyplomatycznych ze Stolic Apostolsk i
zostawiono mu majtki. Papie uzna republik. Nowa konstytucja (1891) gwarantowaa wolno i stan
posiadania Kocioa, lecz pastwo nie udzielao mu subwencji.
Najtrudniejszym problemem by brak duchownych, zwaszcza e przybywao ludnoci. W 1872 roku
pracowao w caym kraju zaledwie 1000 kapanw, a za Pedra II liczba mieszkacw wzrosa z 6 do 14
milionw. Kapani nadto przebywali w wikszych miastach nadbrzenych, tak e w gbi kraju ludzie nie
widzieli kapana czasem przez 10 lat. Bya to stagnacja, a nawet regres aktywnoci Kocioa. Gdy po
1889 roku doszo wprost do eksplozji demograficznej, Leon XIII popiera wysyanie z Europy zakonnikw i obejmowanie przez nich parafii. Ich przewaga wrd kleru diecezjalnego, a tym bardziej brak kleru
tubylczego spowodoway europeizacj ycia kocielnego. Papie dziki napywowi duchownych erygowa ju w 1892 roku cztery nowe biskupstwa i drug metropoli w Rio de Janeiro. Odtd organizacja
kocielna stale si powikszaa, natomiast powolny by rozwj seminariw (9 w 1890 roku, 15 w 1927
roku).
Ruch wieckich katolikw sabo obejmowa spoeczne dziaanie i by zacieniony raczej do kongregacji
mariaskich i Apostolstwa Modlitwy, ktre urzdziy swe kongresy w Salvadorze (1900) i San Paulo
(1901). Kongresy Eucharystyczne miay najpierw charakter regionalny, poczynajc od pierwszego
(1915) w San Paulo. Pobono, jak nieomal cae ycie kocielne, bya ksztatowana wedug europejskich
wzorw, a dokadniej mwic wedug woskiego wzoru, zwaszcza za Piusa X. Papie ten kreowa (1905)
pierwszego kardynaa dla Ameryki aciskiej, ktrym zosta Arcoverda Cavallanti, arcybiskup z Rio de
Janeiro.
364
Rozdzia 36
KATOLICYZM I CHRZECIJANIE WSCHODNI
Kocioy wschodnie unickie liczyy okoo 8 milionw wyznawcw, podzielonych na kilka patriarchatw
i samodzielnych biskupstw.
Rzym i chrzecijaski Wschd nie byy rwnomiernie sob zainteresowane. Pius IX wzywa prawosawnych do jednoci, ale rozumia to jako podporzdkowanie si Stolicy Apostolskiej, co oni z oburzeniem
odrzucali. Nadzieje Leona XIII na jedno wizay si z jego roztropnym dziaaniem, ale nie mogy by
spenione w wczesnych warunkach.
Narodowe Kocioy wschodnie niekatolickie nie miay warunkw do rozwoju, jedynie Koci chrzecijan koptyjskich stanowi wyjtek.
Patriarchaty ortodoksyjne pod tureckim panowaniem nie tylko nie rozwijay si liczebnie, ale byy pozbawione moliwoci dokonania wewntrznych reform swego ycia, niektre za istniay dziki materialnej pomocy spoza Turcji, najczciej od Cerkwi rosyjskiej.
Wyznania chrzecijaskie w monarchii austrowgierkiej miay prawnie zagwarantowan swobod kultu
i kocielnej dziaalnoci, lecz wadze pastwowe niechtnie odnosiy si do prawosawnych Sowian z
powodu prorosyjskich sympatii.
Prawosawni w Rosji (okoo 100 milionw) stanowili najwiksz Cerkiew wrd wschodnich chrzecijan, a cho byli nadal podporzdkowani cisemu nadzorowi pastwa, przeywali wewntrzny rozwj
religijny.
Pius IX dokoczy pertraktacji podjtych przez poprzednika i zawar z Mikoajem I konkordat, ale w Rosji dugo go nie ogaszano.
Polskie manifestacje religijno-patriotyczne w zaborze rosyjskim (rewolucja moralna) poprzedziy Powstanie Styczniowe. Duchowiestwo wzio liczny udzia w przygotowaniu Powstania, potem w jego
walkach i w ponoszeniu represji.
Martyrologium unickiego ludu Podlasia i Chemszczyzny zaczo si ju po upadku Powstania Styczniowego, a osigno apogeum, gdy dokonano (1875) wyreyserowanego powrotu unitw do Cerkwi
prawosawnej .
Polityka Leona XIII wzgldem Rosji nie ulya udrczonym unitom, cho doszo do Porozumienia
(1882), dziki czemu uzupeniono hierarchi katolick.
Manifest i edykt tolerancyjny Mikoaja II, wymuszony okolicznociami zewntrznymi, na chwil przerwa represje wobec katolikw. Poparcie wadz zyskali mariawici, ktrzy powstali jako polska sekta.
Kocioy wschodnie unickie
Kocioy te dzieliy si jurysdykcyjnie na patriarchat ormiaski w Cylicji, na trzy patriarchaty antiocheskie (melchicki, maronicki, syryjski), na patriarchat chaldejski w Babilonie, na patriarchat koptyjski w Aleksandrii i na szereg samodzielnych arcybiskupstw i biskupstw w Indiach, w poudniowowschodniej Europie i we Woszech.
Posiadanie wasnej kultury zrnicowao w nich obrzdki, ktrych byo pi: bizantyjski, zwany greckim, aleksandryjski, antiocheski (zachodniosyryjski), chaldejski (wschodniosyryjski) i ormiaski. Obrzdek bizantyjski (greckokatolicki) mieli unici: Rusini (Ukraicy), Rosjanie, Rumuni, Wgrzy, Serbowie, Bugarzy, Grecy, Melkici i Gruzini. Niekorzystn dla rozwoju Kociow unickich bya latynizacja,
ktr stara si zahamowa Leon XIII, podkrelajc ich prawo do wasnej liturgii. Spodziewany rozwj
nie by zbyt wielki, bo przeszkadzay zewntrzne warunki, zwaszcza przeladowania narodowociowe,
prowadzone przez Turcj i Rosj. Na og swobodnie rozwijali sw organizacj kocieln unici w monarchii austriackiej oraz w Malabarze. Za Leona XIII i Piusa X dono do wyranego okrelenia w Kociele
Powszechnym statusu unickich patriarchw, biskupw, kleru i mnichw.
W monarchii austriackiej unici Rusini urzdzili synod prowincjalny lwowski (1891) i zreformowali bazylianw. W Rzymie otworzono (1897) Kolegium dla Rusinw. Wielkie zasugi w tych dzieach poo-
365
yli ich lwowscy metropolici, kardyna Sylwester Sembratovic (1882-1898) i kardyna Andreja Szeptycki (1900-1944).
Gruzja, oprcz 40 tysicy katolikw acinnikw, miaa 20 tysicy unitw, ktrym rzd carski zabroni
(1886) uywania narodowego jzyka w kazaniach oraz posugiwania si wasnym obrzdkiem.
Koci unicki w Grecji mia najmniejsze szans rozwoju, ze Wzgldu na wi narodowociow modego pastwa greckiego z prawosawiem.
Unici obrzdku greckokatolickiego we Woszech (Grecy i Albaczycy, w liczbie okoo 50 tysicy) mieli
swe orodki w Kalabrii i na Sycylii oraz w opactwie bazylianw Grottaferrata pod Rzymem. Ich liturgia
bya jednak zagroona przez latynizacj. W opiek wzi ich Leon XIII polecajc zachowa czysty obrzdek greckokatolicki.
Gregorowi II Jussefowi Sayyurowi, antiocheskiemu patriarsze melchickiemu, papie Leon XIII przyzna (1894) jurysdykcj nad wszystkimi melchitami, mia wic swoich wikariuszy patriarszych w Aleksandrii i Jerozolimie, a podlegay mu w caoci cztery arcybiskupstwa i osiem biskupstw. Synod w AinTraz (1909) zaj si nauk i duszpasterstwem, ale jego dekrety nie doczekay si rzymskiego zatwierdzenia z powodu kilku spornych punktw.
Koci unicki koptyjski w Egipcie zyskiwa wyznawcw przez dziaalno franciszkanw, wiksze jednak rezultaty osign, gdy opiek nad nim roztoczy Leon XIII i odnowi (1895) patriarchat aleksandryjski, ustanawiajc dwie nowe diecezje. Szczegow organizacj Kocioa zaj si synod w Kairze
(1898). Warunki polityczne Egiptu sprawiy, e patriarcha opowiedzia si w 1908 roku za prawosawiem, papie wwczas ustanowi w Kairze administratora apostolskiego.
Koci unicki w Etiopii rozwija si przez dziaalno francuskich lazarystw i woskich kapucynw.
Mg wic Leon XIII (1894) utworzy prefektur apostolsk, obok dwch wikariatw apostolskich. Dalszy rozwj utrudniay warunki polityczne. Pius X po raz pierwszy ustanowi Etiopczyka, Kidan Maryam
Kassa, wikariuszem apostolskim i osobicie udzieli mu sakry biskupiej. Jego jurysdykcji podlegay 4
tysice unitw.
Koci unicki jakobicki, ktrego patriarcha rezydowa w Mardin, mia 4 metropolie. Patriarcha Ignacy
Efrem II Rachmani (1898-1929) zaj si wydaniem jednolitych ksig liturgicznych. Unici (okoo 80 tysicy) na pocztku I wojny wiatowej byli tpieni przez Turkw, czciowo wic wyemigrowali. Patriarcha przenis sw siedzib do Bejrutu, gdy Mardin pozostao w Turcji.
Maronici prawie w caoci byli unitami. Ich Koci (1861-1862) ucierpia wskutek terroru Druzw. Liczy on okoo 250 tysicy wyznawcw w dziewiciu diecezjach z ponad 100 duchownymi i 800 mnichami w 45 klasztorach.
Koci unicki chaldejski istnia przede wszystkim w Mezopotamii. Patriarcha rezydowa w Mossulu, a
e chcia sw jurysdykcj rozcign na unitw w Malabarze, popad w konflikt z Stolic Apostolsk. Po
jego ustaniu Koci rozwija si za patriarchw Eliasa XI (1879-1894) i Jzefa Emmanuela II Thomasa
(1900-1947). W 1914 roku liczy 4 arcybiskupstwa i 8 biskupstw.
Unici malabarscy (chrzecijanie w. Tomasza) dugo podlegali hierarchii aciskiej, ale zachowywali
wasny obrzdek. Gdy nie mogli si usamodzielni, cz unitw (okoo 24 tysice) przystpia (18741876) do nestoriaskiego katolikosa i utworzya Koci neonestoriaski. Leon XIII dopiero w 1887 roku
wyj unitw spod wadzy biskupw katolickich aciskich i utworzy dla nich dwa wikariaty apostolskie
(Trichur i Kattajam), a dodajc nieco pniej trzeci, wikariuszami apostolskimi mianowa duchownych
rodzimych. W 1914 roku Koci unicki liczy okoo 300 tysicy wyznawcw.
Ormiascy unici przeyli kryzys, gdy Pius IX poczy ich oba Kocioy, z Turcji i Cylicji. Cz z nich
po Soborze Watykaskim I odczya si i odpada do monofizytw. Spr zaagodzi Leon XIII, mianujc
kardynaem kurialnym konfliktowego patriarch Piotra IX Hassana, a ustanawiajc patriarch Stefana
Piotra X Azariana (1881-1899) Utworzy te w Rzymie Kolegium Ormiaskie. Sprawy dogmatyczne,
liturgiczne i organizacyjne uzgodniono na synodzie w 1890 roku. Pogromy Ormian, katolikw i niekatolikw, dokonywane w Turcji 1894-1895, 1909 i na pocztku I wojny wiatowej, zmniejszyy liczb kleru
i wiernych o poow. Lepsz sytuacj mieli ormiascy unici w Rumuni i Galicji, w ktrej istniao dla nich
arcybiskupstwo lwowskie.
366
Stolica Apostolska i chrzecijaski Wschd

Papiestwo w drugiej poowie XIX wieku zwrcio wiksz ni dotychczas uwag na wschodnie chrzecijastwo ze wzgldu na nowe warunki polityczne i religijne po rozpadniciu si mocarstwa ottomaskiego oraz na skutek panslawistycznych dnoci Rosji. W Rzymie ju przy kocu pontyfikatu Grzegorza XVI powstaa wok konwertytki ksine Wokoskiej aktywna grupa, pracujca wraz z polskimi
zmartwychwstacami nad powrotem Cerkwi prawosawnej do jednoci z Stolic Apostolska. Po zawarciu
z carem Mikoajem I konkordatu podjto plan, b papie wyda wezwanie do jednoci prawosawia z Kocioem katolickim. Pius IX postanowi wysa na Wschd apostolskiego wizytator w celu przekonania
si o moliwociach realizacji tego planu. Ogosi te encyklik (6.01.1848) In suprema Petri Apostoli
sede, skierowan do wschodnich chrzecijan. Zapowiedzia w niej przybycie wizytatora i wezwa ich do
powrotu do jednoci. Ortodoksi uznali to za prowokacj, a na synodzie 4 patriarchw i 29 arcybiskupw
w Konstantynopolu (1848) udzielio odpowiedzi odmownej, wskazujc na aciskie nowoci i prozelityzm aciskich misjonarzy. W celu zdobycia dobrego rozeznania w problemach chrzecijastwa
wschodniego, Pius IX podj kilka dalszych inicjatyw, dzielc te Kongregacj Rozkrzewiania Wiary na
dwie sekcje, z ktrych jedna zajmowaa si nadal misjami, a druga wanie sprawami Kociow katolickich wschodniego obrzdku.
W Rzymie uznawano na og, e trzeba przestrzega odrbnoci obrzdkw wschodnich, czego nie
zawsze trzymali si misjonarze, chtnie uprawiajc latynizacj. Czyniono natomiast starania, by w Kocioach unickich wprowadzi prawo potrydenckie, co wynikao z trydenckiej koncepcji Kocioa. Przez
to za mao uwzgldniano narodowy charakter lokalnych Kociow wschodnich, nawet tych unijnych,
cho uznawano ich odrbno liturgiczn. Nie mogo wic przynie skutku brewe Piusa IX Arcano
Divinae Providentiae consilio (1868), zapraszajce na sobr z ponowieniem wezwania do jednoci, a
patriarcha z Istambuu Gregorios uskara si, e w Rzymie brak uszanowania dla ich apostolskiej rwnoci i braterskoci. Jedna z piciu soborowych komisji zajmowaa si cznie misjami i Kocioami
wschodniego obrzdku. Cho zapowiadaa ch agodzenia rnic, zaznaczaa, e kanony dyscyplinarne
soboru trydenckiego nie mog by zmienione dla Kociow unickich. Rozdwik wyranie zaznaczy
si, gdy w auli soborowej dyskutowano ogoszenie nieomylnoci papiea, tak e trzej patriarchowie: melchicki, chaldejski i syryjski, opucili Rzym przed ostatecznym gosowaniem nad konstytucj Pastor
aeternus. Wprawdzie pniej uznali dogmat o nieomylnoci papiea, ale podtrzymywali zgodnie swe
zastrzeenia, e nie zwaano na prawa i przywileje ich patriarchatw.
Leon XIII i jedno Kocioa
Spraw jednoci Kocioa uzna Leon XIII za jedno ze swych najwaniejszych zada. Powici jej sze
encyklik oraz wiele listw apostolskich i wypowiedzi.
W encyklice o w. Cyrylu i Metodym (1880) wykaza wielk trosk o ludy sowiaskie i podkreli cis
czno obu Apostow Sowian z Rzymem. Zostaa ona gorco przyjta przez unitw, ktrzy rado z
jej ogoszenia okazali (1881) w pielgrzymce Sowian, prowadzonej przez biskupa Josipa J. Strossmayera
z Diakovaru, zwolennika katolickiego panslawizmu.
Apostolski delegat w Istambule, Serafino Vannutelli, nadesa papieowi uwagi (1883) o rodkach do
przywrcenia dysydentw Kocioowi katolickiemu. Za najlepsze uwaa przysanie dobrze przygotowanych misjonarzy, gani za dotychczasowe uprawianie latynizacji. Zachca do ponownego otwarcia benedyktyskiego Kolegium w. Anzelma w Rzymie, by przygotowao misjonarzy dla Wschodu.
Due nadzieje na zblienie czy papie z Kongresem Eucharystycznym w Jerozolimie (1893). Powiadamiajc o nim sutana tureckiego, cara rosyjskiego oraz wadcw w Wiedniu, Berlinie i Londynie, zaznaczy, e ma on cel czysto religijny. W Kongresie wzia liczny udzia hierarchia aciska, ale tylko 18
biskupw unickich i 20 kapanw z autonomicznych Kociow prawosawnych. Kongres wrd postulatw dla papiea umieci prob, by do liturgii aciskiej wprowadzono eucharystyczn modlitw
mszaln z obrzdku wschodniego.
367
Po Kongresie unicki patriarcha melchicki Gregor II Jussef Sayyur znowu powrci do skarg na latynizacj Kociow wschodnich. Proszony przez papiea kardyna Langnieux oceni sytuacj unitw i za
palc spraw uzna wydanie encykliki, ktra jasno okreliaby stosunek Stolicy Apostolskiej do chrzecijan wschodnich. Papie uczyni to w Licie apostolskim Praeclara gratulationis (1894), zapewniajc
e ani on, ani jego nastpcy nie bd kwestionowa praw i przywilejw patriarchw wschodnich, ani rytu
i zwyczajw. Odby nastpnie konferencj z patriarchami unickimi i kilku kardynaami, na ktrej ustalono zakres kompetencji hierarchii unickiej i misjonarzy aciskich. Omwione zasady papie poda w
brewe Orientalium dignitas, umieszczajc wrd nich obwarowanie starych liturgii wschodnich i zakaz
zmieniania obrzdku. Ponowi te swe yczenie, by tworzy unickie seminaria i kolegia w celu przygotowania wasnego kleru.
Po szeregu dalszych pism. omawiajcych konkretne zagadnienia Kociow wschodnich, papie wyda
obszern encyklik Satis cogniium (29.06.1896) z teologicznym wykadem o jednoci Kocioa. W tym
okresie przesta uywa okrele schizmatycy, heretycy, a mwi o braciach odczonych lub braciach
rnicych si (fratelli dissidenti).
Nad spraw zjednoczenia wraz z papieem pracowao wielu kardynaw, biskupw i teologw, nawet
katolickich dyplomatw, jak belgijski baron dErp. Z rosyjskich teologw Wadimir Soowjow (zm.
1900) wystpowa jako najwikszy rzecznik jednoci. Dla niego papiestwo byo znakiem jednoci (mysicrium unitalis). U wspczesnych sobie nie znalaz oddwiku, ale pniej jogo pisma zostay uznane za
znaczny wkad do ekumenizmu.
Liczne czasopisma katolickie propagoway idee Leona XIII. Powstay te czasopisma powiecone chrzecijaskiemu Wschodowi. W Paryu wychodzio (od 1896) Revue de lOrient chrtien, a w Rzymie
(1901) Oriens Chrisfianus. Staraniom papiea powstao w Rzymie (1883) Kolegium Ormiaskie i (1891)
Kolegium Maronickic. Papie nadto popiera tworzenie seminariw unickich. Leon XIII nie mia iluzji,
e zdoa do unii doprowadzi wszystkich chrzecijan wschodnich, ale ide jednoci uczyni centraln w
swej eklezjologii. Wyranie te zaznaczy obecno unitw w Kociele Powszechnym. Po nim dopiero
Jan XXIII podobnie silnie y ide zjednoczenia Kociow.
Pius X nie zaniedba sprawy jednoci, ale ograniczy si do kilku dziaa na rzecz unitw, jak erygowanie
w Stanach Zjednoczonych osobnego wikariatu apostolskiego dla unitw z Galicji i Wgier lub udzielenie
poparcia kongresowi unickiemu w Welehradzie (1908). Ogosi te wiatow oktaw modlitw o jedno
chrzecijan (18-25 stycznia), praktykowan od 1908 roku przez anglikaskie i katolickie parafie w Stanach Zjednoczonych.
Narodowe Kocioy chrzecijaskie
Ucisk Turkw, a pniej ingerencja Rosji i innych pastw europejskich stwarzay narodowym niekatolickim Kocioom chrzecijaskim na Wschodzie niekorzystne warunki do rozwoju i wewntrznych reform.
Ich hierarchia staraa si o wzajemne kontakty, a gdy nie daway wsparcia, szukaa go w kontaktach z
anglikanami i starokatolikami. Z Kocioem katolickim, ktrego misji si obawiano, nawizaa kontakty
dopiero po I wojnie wiatowej.
Koci chrzecijan nestoriaskich ogranicza si terytorialnie do pnocnej Mezopotamii i istnia
gwnie wrd Kurdw. Jego wyznawcy, czsto zwani Asyryjczykami, byli mocno uciskani przez Turkw. Mia on (1900) zaledwie osiem metropolii. Na czele sta katolikos, ktry rezydowa w Kochnes.
Stan liczebny wiernych mala, bo nie mg przeciwstawi si misjom chrzecijan chaldejskich, anglikanw, prezbiterian i rosyjskich ortodoksw. Do prawosawia z ca diecezj przeszed (1898) biskup z
Sunurganu, Mar Jonas. Przystpienie do niego wszystkich swoich wyznawcw ogosi katolikos Simon
IX Benjamin (1903-1917), liczc niewtpliwie na narodowe wyzwolenie przez Rosjan. Turcy i Kurdowie
niechrzecijanie uznali to za zdrad. Gdy nestoriascy chrzecijanie prbowali przedosta si do Persji,
wyginli co najmniej w poowie, a katolikos zosta zamordowany.
Koci chrzecijan jakobickich, ongi bardzo liczny, mia w tym okresie 8 metropolii i trzy niezalene
biskupstwa. Patriarchowie rezydowali w Mardin lub Diarbekr. Starali si o pomoc Cerkwi rosyjskiej, lecz
dzieliy ich rnice dogmatyczne. Liczebnie osabiy ten Koci misje anglikaskie.
368
Koci chrzecijan Tomaszowych w Malabarze podlega patriarsze jakobickich chrzecijan. Swych

wyznawcw traci czciowo przez misje Kocioa katolickiego syryjskiego (unickiego), bardziej za
przez misje anglikanw, ktrym udao si utworzy swoisty Koci anglikaski (Mar-Thomas-Church),
zachowujcy struktur i zwyczaje monofizyckie. Na ten odam ogosi ekskomunik patriarcha jakobicki
Ignacy XXXIV (Piotr III), gdy przyby (1876) do Malabaru. Podzieli wwczas metropoli Kocioa
chrzecijan Tomaszowych na sze biskupstw. Metropolici wszake dyli do samodzielnoci, a jeden z
nich, Mar Ivanios, pod imieniem Basiliosa I ogosi si (1912) katolikosem, uznajc tylko honorowy tytu
patriarchy jakobickiego. Nie pooyo to kresu Kocioowi, ktry trwa nadal pod bezporedni wadz
patriarchy jakobickiego. Oba Kocioy chrzecijan Tomaszowych miay siedem biskupstw i prawie t
sam liczb wyznawcw, razem okoo 250 tysicy.
Koci chrzecijan koptyjskich rozwija si po ustabilizowaniu swej sytuacji w pierwszej poowie XIX
wieku. Patriarchowie Demetrios II (1862-1875) i Kyrillos (1874-1927) tworzyli nowe diecezje. Zorganizowano wasn drukarni, wydawano teologiczne rozprawy, ksztacono kler w dwch seminariach duchownych i na wydziale teologicznym w Kairze. Prowadzono nawet misje wrd mahometan. Takiej ywotnoci nie okazyway inne Kocioy chrzecijaskie monofizyckie.
Koci chrzecijan etiopskich podlega patriarsze koptyjskiemu. Mia jedynego metropolit, zwanego
Abuna (Nasz Ojcze), wybieranego przez patriarch z mnichw etiopskich, ale wrogo traktowanego przez
kler tubylczy. Faktyczn rol przewodni spenia opat klasztoru Debre Libanos. Po zjednoczeniu pastwa i wprowadzeniu centralizacji wadzy pastwowej za cesarza Teodora II (1855-1868) i Jana IV
(1872-1889) chciano te zintegrowa Koci, rozbity wczeniejszymi sporami teologicznymi. cznie z
tym Teodor II, zasuony zniesieniem niewolnictwa i poligamii, chcia Koci podporzdkowa pastwu, co wywoao ostry konflikt. Abun uwiziono, spalono wiele kociow i ograbiono klasztory. Za
cesarza Jana IV odprawiono synod krajowy w Boru Mieda (1878), by ujednolici teologiczne pogldy,
ale ogoszone wyznanie wiary nie zostao powszechnie przyjte mimo represji cesarza. Cesarz chcia te
zerwania z patriarch koptyjskim, a zwizania si z Cerkwi rosyjsk, by w Rosji mie ochron przed
europejskimi pastwami kolonialnymi, Angli, Francj i Wochami. Sprzeciwili si temu mnisi. Patriarcha za wyrazi zgod na utworzenie nowych biskupstw, a przede wszystkim na przeniesienie rezydencji
Abuny z Gondery do Addis Abeby. Proislamskie sympatie cesarza Lyda Ijasu V (1913-1916) wywoay
sprzeciwy Kocioa etiopskiego, doszo wic do wojny domowej i detronizacji cesarza.
Koci chrzecijan ormiaskich skada si od dawna z piciu katolikatw, pretendujcych do rangi
patriarchatw, w Eczmiadzynie, Konstantynopolu, Agthamar, Sis i Jerozolimie, wszake katolikos z
Eczmiadzynu uwaa si za gow i reprezentanta wszystkich chrzecijaskich Ormian, cho inni przyjmowali tylko jego honorowy prymat. Ormiaskiemu katolikosowi (patriarsze) w Konstantynopolu sutan
podda wszystkich Ormian w swoim pastwie, co faktycznie podporzdkowao mu katolikosw z
Agthamar, Sis i Jerozolimy. Wyzwolenie si nowych pastw osabio ormiaski patriarchat konstantynopolitaski, wszake w 1914 roku liczy 12 arcybiskupstw, 27 biskupstw i 6 klasztorw. Struktur organizacyjn Kocioa wzorowano na Cerkwi rosyjskiej. Za sprzyjanie Rosji Ormianie wiele ucierpieli od Turkw na pocztku I wojny wiatowej.
Patriarchaty ortodoksyjne w Turcji
Pastwo tureckie, wobec politycznych tendencji do odczania si caych narodw z ich Cerkwiami, zaczo regulowa (1856) stosunki prawne z patriarchatem w Istambule. Konstytucja z 1876 roku gwarantowaa prawosawiu wolno kultu i posiadane przywileje. Gdy jednak w pastwie za sutana Abd-ul
Hamida II (1876-1909) podjto reformy, doszo do ingerencji w wewntrzne sprawy Cerkwi, wywoujc
(1884-1890) turecki rodzaj Kulturkampfu. Patriarcha Joachim III (1878-1884, 1901-1912), cho okresowo zoony z urzdu, broni praw Cerkwi i dba o jej wewntrzny rozwj. Szukajc wsparcia na Zachodzie, nawiza kontakty z anglikanami, ewangelikami augsburskimi i starokatolikami.
Patriarchowie wystpowali przeciw unijnym planom Leona XIII i Piusa X. Anthimos VII (1895-1897) w
swej encyklice synodalnej uzna papieskie wezwania do unii za niezliczone bezbone nowoci. Pod wa-
369
dz patriarchy w pastwie tureckim (1901) byo 78 metropolii z 3 milionami ortodoksw. Klasztor na

witej grze Athos i ponad 20 innych klasztorw liczyy razem z pustelnikami ponad 6300 mnichw.
Inni patriarchowie w pastwie tureckim mieli mae znaczenie. Aleksandryjski rezydowa w Istambule do
1846 roku, kiedy to rzdzcy Egiptem genera Muhammad Ali wpyn na wybr patriarchy z miejscowego kleru i na zamieszkanie jego w Kairze. Patriarsze podlegali czterej metropolici. Patriarcha Nikanor
(1866-1869) utworzy wity Sobr. Jego nastpcy przyczynili si do budowy wity i szk. Przystpiono (1908) do wydawania wasnych czasopism teologicznych.
Antiocheski patriarchat do 1851 roku by obsadzany z Istambuu duchownymi greckimi, co wywoywao niech kleru syryjskiego. Dalsze napicia rodziy si z sytuacji politycznej i wzrastajcej wrogoci
mahometan. Patriarsze i witemu Soborowi podlegao 15 eparchii i 14 klasztorw, w ktrych byo mao
mnichw. Do schizmy z trzema pozostaymi patriarchatami wschodnimi doszo w 1899 roku, gdy przy
poparciu rosyjskim zosta patriarch antiocheskim Syryjczyk, Meletios II (1899-1906). Jego nastpca,
Gregorios IV (1906-1928), zakoczy schizm i przyj tytu patriarchy syryjskoortodoksyjnego. Pozostao finansowe wsparcie Cerkwi rosyjskiej, dziki czemu mona byo rozwin organizacj kocieln i
wydawa wasne czasopismo.
Patriarchowie z Istambuu i z Antiochii usiowali rozcign sw jurysdykcj nad Cerkwi na Cyprze,
lecz zachowaa autokefali, majc (1914) 4 eparchie z 200 tysicami wiernych oraz 7 klasztorw z 100
mnichami.
Patriarcha jerozolimski faktycznie podlega patriarsze z Istambuu, a mg egzystowa dziki pomocy
Cerkwi rosyjskiej. Sanktuariami w Jerozolimie zajmowao si Bractwo Grobu witego, ktre miao te
opiek nad 35 klasztorami, w tym siedemnastoma w miecie. Patriarcha Kyrillos (1845-1872) zaj si
odnowieniem szk, zwaszcza patriarchalnej szkoy w klasztorze w. Krzya koo Jerozolimy. Istniejce
od 1875 roku statuty o prawach patriarchy i jego witego Soboru nie uchroniy hierarchii, ktra bya
greckiego pochodzenia, od konfliktu z wiernymi, w wikszoci mwicymi po arabsku. Gdy patriarcha
Damianos (1897-1931), Grek z pochodzenia, popiera ludno arabsk. zosta przez Sobr na pewien czas
zoony z urzdu.
Po wojnach bakaskich, gdy powstay nowe pastwa, w kadym z nich chciano ogoszenia Cerkwi autokefalicznej. Patriarcha z Istambuu musia to uzna, cho niechtnie. Uznania odmwi jedynie Bugarii,
uwaajc (do 1945) tamtejsz Cerkiew za schizmatyck. Grecja zdobya autokefali w 1856 roku, Czarnogra w 1878 roku, Serbia w 1879 roku, Rumunia w 1885 roku (czy 1873). Wszystkie te autokefaliczne
Cerkwie nie uchroniy si przed wewntrznymi kryzysami z powodu silnego nacjonalizmu i autokratyzmu modych wadz pastwowych.
W Bugarii sutan (1870) pozwoli Cerkwi na wasny egzarchat, by obali wpywy Rosji. Statut egzarchatu zatwierdzio (1872) zgromadzenie narodowe wedug tekstu uoonego przez synod. W skad tego
egzarchatu wchodziy 32 eparchie. Bezporednio egzarsze podlega klasztor w Rile, odbudowany po poarze jako narodowa wito.
W monarchii austrowgierskiej
Monarchia ta bdc na granicy wiata sowiaskiego miaa rne wyznania. W 1870 roku liczya 24 miliony katolikw acinnikw, 4 miliony unitw, 3,5 miliona protestantw i 3 miliony prawosawnych. Na
pocztku XX wieku proporcje wyzna pozostay prawie bez zmian.
Na czele hierarchii prawosawnej sta serbski metropolita z Karowic, uznawany za gow wszystkich
ortodoksw w monarchii przez cesarza, ktry aprobowa (1846) jego tytu patriarchy. W 1864 roku odczyo si jednak biskupstwo w Sibiu jako Koci autokefaliczny dla Rumunw w Siedmiogrodzie. W
1873 roku utworzono metropoli w Czernowcu dla pnocnej Bukowiny i podporzdkowano jej dwa
biskupstwa w Dalmacji. Patriarcha z Istambuu uzna autokefali tych Kociow.
Prorosyjskie sympatie u prawosawnych Sowian, zwaszcza w Galicji i Wgrzech, byy tpione przez
wadz pastwow. Od 1909 roku stosowano surowe rodki, urzdzajc (1914) kilka procesw o zdrad.
370
W Galicji yo okoo 3,5 miliona Polakw katolikw i okoo 3 miliony Ukraicw unitw. W oglnej
liczbie ludnoci Polacy stanowili 45%, Ukraicy 43%, ydzi 11%, Niemcy 1%. Wsppraca polskich
konserwatystw z domem cesarskim sprawiaa, e oni przewodzili.
Biskupstwo krakowskie (od 1880) podlegao wprost Stolicy Apostolskiej. Jej biskupi: kardyna Albin
Dunajewski (1879-1894) i kardyna Jan ksi Puzyna (1894-1911), utrzymywali bliskie kontakty z papieami i okazywali wielk trosk o sprawy kocielne.
Do wybitnych hierarchw polskich nalea przede wszystkim arcybiskup lwowski Jzef Bilczewski
(1900-1923) i biskup przemyski Jzef S. Pelczar (1900-1924). Duchowiestwo wydawao czasopisma
teologiczne i pastoralne. Jezuicki Przegld Powszechny sta si w Galicji, a nawet poza ni programowym czasopismem katolicyzmu polskiego.
Na wewntrzne sprawy kocielne w monarchii austrowgierskiej rzutoway dwa istotne problemy: jzykowo-narodowociowy i administracyjno-decentralistyczny.
Czesi najpierw uzyskali pewne prawa dla swego jzyka. Z tego wzgldu na uniwersytecie praskim (1882)
utworzono czeski wydzia teologiczny i niemiecki wydzia teologiczny, jednake pene prawa jzykowe
otrzymali Czesi dopiero w 1913 roku.
Sowacy nie doczekali si od Wgrw uwzgldnienia swych postulatw jzykowych. Na czele ruchu narodowego sta ks. Andrej Hlinka (zm. 1939), ktry wydawa czasopismo Ludove Noviny i utworzy
(1905) parti ludow o celach wyznaniowych i politycznych. Wiziony by przez wadze wgierskie i
suspendowany przez swego biskupa, ale Kongregacja Soboru zniosa jego suspens.
Polityka madziaryzacji dotkna take Ukraicw, Rumunw i Serbw. Minister kultu, Albert Apponyi
(1906-1910), nakaza uczy religii w jzyku wgierskim. Ulgi zastosowano dopiero w 1914 roku.
Najaktywniejsi narodowo i kocielnie byli Chorwaci. Uzyskali ju w 1863 roku autonomiczne zrwnanie
z Wgrami. Ich przywdcami byli: biskup Josip J. Strossmayer (zm. 1905) z Diakovaru i Frano Racki
(zm. 1894), prezes Chorwackiej Akademii Nauk w Zagrzebiu, a take przywdca Chorwackiej Partii Ludowej. Biskup Strossmayer pooy wielkie zasugi dla Kocioa w Chorwacji, ale take dla kultury w
swoim ojczystym kraju, jak zaoenie uniwersytetu w Zagrzebiu (1866), Akademii Nauk i Muzeum, budowa katedry w Diakovarze. By zwolennikiem panslawizmu katolickiego i pozyskania Serbw do jednoci sowiaskiej i wyznaniowej. W Rzymie na nowo uposay Instituto S. Girolamo dei Schiavoni i uzyska od Leona XIII uznanie go za Kolegium Chorwackie (Collegium pro gente croatica).
Do rozwoju katolicyzmu w Boni przyczyni si Josip Stadler (zm. 1918), arcybiskupa Sarajewa, ktre
Leon XIII podnis do rangi metropolii, obejmujcej dwa biskupstwa, Banjaluka i Mostar.
Cerkiew rosyjska, Pius IX i konkordat
Prawosawie w Rosji byo nadal Kocioem pastwowym, a wity Sobr pastwowym organem zarzdzania, .gdy faktycznie przewodzi mu oberprokurator w randze ministra. Szczytowy okres jego nieograniczonej wadzy to druga poowa XIX wieku, Oberprokurator hrabia Dymitr Tostoj (1865-1880)
wprowadza w Cerkwi swe biurokratyczne reformy i likwidowa uni w Ziemi Chemskiej i na Podlasiu.
Nie zahamowao to wewntrznego rozwoju prawosawia. Dziaay akademie w Petersburgu, Moskwie,
Kijowie i Kazaniu. Rozwijaa si teologia, w ktrej wybijali si wieccy uczeni, zwaszcza Aleksiej
Chomjakow (1804-1860) i Wadimir Soowjow (1853-1900).
Oberprokurator Konstanty Piotrowicz Pobedonoscew (1880-1905) by pobonym ortodoksem, ale jako
prawnik, wpatrzony w bizantyjski idea jednoci Kocioa i pastwa, ogranicza niezaleno biskupw
prawosawnych i rozbudowa aparat nadzoru nad Cerkwi. W jej historii mwi si o epoce Pobedonoscewa. Gdy w Kijowie, na obchodach 900-lecia chrztu Rusi, wygosi przemwienie, zaznaczy, e cile ze
sob s zwizane: prawosawna pobono ludu, kocielna polityka carw i rosyjski panslawizm. Popi
dopiero po 1905 roku wczyli si w polityczn dziaalno. Na 440 posw trzeciej Dumy byo 49 duchownych.
Od Pobedonoscewa zaleay te w Rosji sprawy Kocioa katolickiego, ktrego status prawny ustalono
ju wczeniej w konkordacie, ale na og nie przestrzeganym.
371
Konkordat mia swoist histori. Oficjalne pertraktacje o niego podjto po osobistym spotkaniu cara
Mikoaja I z Grzegorzem XVI i kontynuowano za Piusa IX. Stolica Apostolska domagaa si rewizji caego rosyjskiego prawodawstwa w zakresie kocielnym, carowi zaleao jedynie na nawizaniu dobrych
stosunkw z ni, by uspokoi Polakw i pozyska europejsk opini. Zawarty (3.08.1847) konkordat nie
regulowa wszystkich obolaych spraw Kocioa, ale wydawa si by poytecznym, niestety, przez dugi
czas w ogle go nie ogoszono. Podjto natomiast akcj nawracania katolikw na prawosawie, gdy w
oczach wielu Rosjan katolicyzm, zwany przez nich polska wiara, osabia jedno pastwa, zwaszcza
utrudnia polityczn unifikacj zachodnich prowincji. W wyszych warstwach doszo rzeczywicie do
znacznej liczby konwersji, przyjo si bowiem przekonanie, zanotowane przez Dostojewskiego w Idiocie, e katolicyzm jest gorszy ni ateizm.
Wydawao si, i po mierci Mikoaja I powstay w Rosji sprzyjajce warunki z racji reformistycznych
tendencji Aleksandra II, ktry te docenia anty rewolucyjne nastawienie katolicyzmu. Zasugerowany
tym Zachd po wojnie krymskiej (1854-1856) podj prb nawrcenia Rosji na katolicyzm. Rosja jednak, cho przez wojn stracia mocarstwowe znaczenie, nadal uwaaa si za reprezentantk wszystkich
Sowian, propagowaa panslawizm i gosia uwolnienie ortodoksw w monarchii austrowgierskiej. Niewiele wic zdziaao Stowarzyszenie w. Piotra, zaoone w Niemczech przez barona von Haxthausen do
modlitw o nawrcenie Rosji. Bez skutku byy te podobne akcje, podjte we Woszech, Francji i Austrii.
We Francji akcji tej patronowali jezuici, z ktrych I. Gagarin opublikowa bardzo poczytn broszur La
Russie, sera-t-elle catholique?, zalecajc jedno, lecz nie na drodze wchonicia Kocioa wschodniego
przez Koci aciski. Podjto te wydawanie (1856) czasopisma (tudes de thologie, de philosophe et
dhistoire), ktre miao katolikom da znajomo prawosawia. W tym samym celu niemiecki historyk
Joseph Hergenrther opracowa studium naukowe o Focjuszu, lecz nada mu charakter polemiczny.
W Rosji nadziej na popraw sytuacji Kocioa katolickiego budzio to, e Aleksander II ogosi wreszcie
w swym pastwie (1856) konkordat z 1847 roku. Stolica Apostolska podja te rokowania, lecz zudzenia si rozwiay, gdy car utworzy Komisj do spraw kultu, ktra zajmowaa si wszystkimi wyznaniami,
podjudzajc jedno przeciw drugiemu, a take naruszajc konkordat i katolickie prawo kanoniczne.
Rewolucja moralna Polakw
Pius IX czyni wobec Polakw gesty, ktre w Petersburgu nie mogy by mile widziane, jak beatyfikacja
mczennika za uni, jezuity Andrzeja Boboli, czy dar koron dla obrazu Matki Boskiej w Berdyczowie.
Odbierano to le, bo w Rosji postpowanie wobec katolicyzmu nie byo pojmowane jako przeladowanie
religii, lecz jako konieczno zachowania w sprawach kocielnych regalizmu, cho on w innych krajach
sta si ju anachronizmem, zwaszcza po austriackim konkordacie (1855).
Polacy w sprawach religijnych i narodowych nie mieli takich szans obrony, jak Irlandczycy. Bierna te
wobec poczyna rzdu carskiego bya cz wyszego kleru, wprawdzie mniej z poczucia lojalnoci, a
bardziej z koniecznoci wyboru mniejszego za w sytuacji rozpanoszonego despotyzmu Mikoaja I, ktry
czy ucisk kocielny z narodowym. Nic zrezygnowa z tego Aleksander II (1855-1881), cho w pierwszym okresie swych rzdw wprowadzi liberalne reformy. W obronie wic przed zagroeniem wynarodowienia uciekli si Polacy do rewolucji moralnej, polegajcej na odprawianiu naboestw religijnopatriotycznych z okazji rocznic narodowych, na odbywaniu procesji z emblematami religijnymi i narodowymi, piewaniu w kocioach pieni patriotycznych, publicznym noszeniu aoby po zajciach ulicznych. Ruch spiskowo powstaczy mia mniejszy zasig.
Duchowiestwo prawie w caym kraju, take na Litwie i Biaorusi, organizowao te naboestwa, ktre w
Warszawie (1861-1862) osigny niespotykany dotd wymiar. W dwch miesicach 1861 roku odprawiono ich cznie dwiecie. Metropolita warszawski Antoni M. Fijakowski (1856-1861) sprzyja tej
dziaalnoci. Gdy wadze pastwowe wezway biskupw i day zakazu piewania w kocioach nielegalnych pieni, do ktrych zaliczano te wity Boe i Przed oczy Twoje, Panie, arcybiskup uoy z nimi
Memoria duchowiestwa polskiego, ukazujcy ucisk Kocioa i narodu oraz w 16 punktach domagajcy si poprawy sytuacji. Pogrzeb arcybiskupa, na ktrym biskup sandomierski Jzef M. Juszyski wygosi kazanie patriotyczne, sta si kolejn manifestacj narodow. Po wprowadzeniu stanu wojennego, naj-
372
pierw na Litwie, a nastpnie (13.10.1861) w Krlestwie Polskim, doszo (15 X) w kocioach warszawskich do rozpdzania uczestnikw naboestwa aobnego w rocznic mierci Kociuszki. Wojsko rosyjskie wtargno do kociow, by aresztowa mczyzn. Polaa si krew, wobec czego administrator archidiecezji warszawskiej, praat Antoni Biaobrzeski, poleci zamkn katedr i koci w. Anny, by
wyznaczona komisja moga zbada, czy zostay sprofanowane i czy wymagaj rekoncyliacji. Aresztowany za to i skazany na mier, za cen darowania ycia uzna deklaracj wadz, e profanacja by dzieem
rewolucjonistw, odbywa wic tylko kar wizienia (w Bobrujsku, a do amnestii).
Pose rosyjski w Rzymie nalega na Piusa IX, by przestrzeg biskupw polskich przed widmem rewolucji.
A e papie w tym czasie dozna skutkw woskiej rewolucji, ktra zabraa mu cz Pastwa Kocielnego. wystosowa list (6.06.1861) do arcybiskupa Fijakowskiego, ostrzegajc przed knowaniami rewolucyjnymi, ktre niosy niebezpieczestwo dla wiary. Odmwi wszake carskiemu daniu, by napomnia
Polakw za piewanie pieni patriotycznych.
Nowym arcybiskupem warszawskim zosta Zygmunt Szczsny Feliski (6.01.1862), po ktrym w Petersburgu spodziewano si, e pomoe ujarzmi co najmniej kler polski, jeeli nie cay nard. Arcybiskup
prowadzi jednak wasn polityk. Nie by za walk zbrojn, ale uznawa prawo Polakw do obrony swej
narodowoci. Ze wzgldu na stan wojenny wstrzymywa kler od organizowania naboestw patriotycznych. Przeywa to problem prawny, e ksia bez upowanienia biskupa skadali przysig tajnym komitetom. Publicznie jednak tego nic potpi, jak te nic potpi powstania, ktre wkrtce (22.01.1863)
wybucho.
Duchowiestwo i Powstanie Styczniowe
Wprowadzenie stanu wojennego i stosowanie terroru wobec demonstrujcych Polakw przyspieszyo
dziaalno konspiracyjn. W czerwcu 1862 roku powoano Komitet Centralny Narodowy jako wadz
przygotowywanego powstania. Wielu ksiy (co najmniej trzystu) wczyo si do jego dziaalnoci. Jeden z nich, wikariusz warszawski ks. Karol Mikoszewski, by czonkiem Komitetu i wydawa nielegalnie
Glos Kapana Polskiego. W Rzymie o konspiracyjnej dziaalnoci kleru posiadano oglnikowe wiadomoci. Sekretarz stanu kardyna Antonelli zwrci si do biskupa podlaskiego o szczegowe wyjanienie, a
zarazem przypomnia, e wedug prawa kocielnego jest ona niedozwolona. Zastanawiano si te, czy w
tej sprawie papie nie powinien publicznie si wypowiedzie. Poprzestano jednak na tym, e zmartwychwstaniec, ks. Hieronim Kajsiewicz, ogosi List otwarty do braci ksiy grzesznie spiskujcych i do
braci szlachty niemdrze umiarkowanych, z upomnieniem, by nie spiskowano. List ukaza si w przededniu wybuchu Powstania, nie mia wic wpywu na przebieg wydarze, ale wywoa liczne protesty i ostry
sprzeciw ks. Mikoszewskiego, ktry w odpowiedzi ogosi w prasie podziemnej List duchowiestwa polskiego do ks. Hieronima Kajsiewicza, brata kapana, grzesznie gardujcego za cara i schizm. Tre i
ton odpowiedzi byy nie tylko surowe, ale i kracowo radykalne, zreszt takie, jak cae postpowanie ks.
Mikoszewskiego.
W walkach powstaczych brali udzia ksia, w tym take z Wielkopolski. Niektrzy zginli na polach
bitew, kilku wzitych do niewoli rosyjskiej zawiso na szubienicach, jak ks. Antoni Mackiewicz ze mudzi powieszony w Kownie, kapucyn Agrypin Konarski z Krlestwa Polskiego stracony na stokach cytadeli warszawskiej czy ks. Stanisaw Brzska z Podlasia, ktry utrzyma swj oddzia w walce partyzanckiej do 1865 roku, a po ujciu zosta powieszony w Sokoowie.
Car nie darowa duchownym poparcia udzielonego powstaniu. Wicej ni 400 duchownych, w tym i biskupw, deportowano na Syberi. Arcybiskup Feliski, za to e nie potpi powstania, lecz wystosowa
list do cara (aby sam uj w swoje rce kierownictwo sprawy polskiej i z Polski uczyni nard niepodlegy,
dynastycznym tylko wzem poczony z Rosj), zosta wywieziony w gb Rosji i 20 lat cierpia zesanie.
Cierpiay te zakony. Zamknito 114 klasztorw na 197 istniejcych. Zakazano procesji i pielgrzymek,
ambon i konfesjona poddano nadzorowi policji. Po 1866 roku rozwizano trzy diecezje: janowsk, kamienieck i misk.
373
Represje i martyrologium unitw

Za powstanie karano Polakw nie tylko bezporednio po jego upadku. Przez nastpne lata trway represje,
zmierzajce do penej rusyfikacji. Pius IX w tym czasie nie mia przekonania do dziaa rewolucyjnych,
ale brutalno represji skonia go do protestu, z ktrym wystpi (24.04.1864) w publicznym przemwieniu. Porednictwo Austrii sprawio, e wwczas nie doszo do zerwania stosunkw dyplomatycznych.
Papie ponowi protest w 1866 roku, na co rzd carski odpowiedzia zerwaniem konkordatu. Biskupi mogli odtd utrzymywa korespondencj z Stolic Apostolsk wycznie za porednictwem Kolegium Duchownego w Petersburgu. Zabroniono im take udziau w Soborze Watykaskim Pierwszym. Dono do
obsadzenia kocielnych stanowisk ludmi ulegymi. Wyznaczano wic na biskupstwa duchownych w
podeszym wieku, czsto schorowanych. Opornych aresztowano i zsyano na wygnanie. Los ten spotka
metropolit warszawskiego Zygmunta Feliskiego, biskupa sejneskiego Konstantego ubieskiego,
biskupa pockiego Wincentego Popiela, biskupa nominata pockiego Franciszka Symona, biskupa wileskiego Stefana Zwierowicza, metropolit mohylewskiego Wincentego Kluczyskiego. Stolice biskupie
pozostay dugo nieobsadzone, warszawska przez 20 lat. Gdy podpisano Porozumienie w 1882 roku,
tylko jeden biskup ordynariusz sprawowa rzdy w swej diecezji.
Biskupi rezydencjalni nie mogli odbywa synodw ani nawet spotyka si na konferencjach. Po Powstaniu Styczniowym wymagano od nich pozwolenia wadz carskich na wyjazd poza diecezj, jedynie mogli
uda si na konsekracj nowego biskupa, ktra z reguy odbywaa si w Petersburgu. Nie wolno im byo
wizytowa diecezji. Skrpowano te prac kleru parafialnego. Na zakadanie nowych parafii czy nawet
kaplic byo potrzebne specjalne pozwolenie. Bez zgody policji proboszczowie i wikariusze nie mogli
opuszcza swych parafii ani udawa si na odpusty czy z posug duszpastersk do ssiednich parafii. A
e kler by opacany przez rzd (po zabraniu dbr kocielnych), istniao silne narzdzie ucisku. Zniesiono
seminaria prowadzone przez zakony, a w seminariach diecezjalnych ograniczono liczb wykadowcw i
alumnw. Zreformowan przez arcybiskupa Feliskiego Warszawsk Rzymsko-Katolick Akademi Duchown z dwoma wydziaami (teologii i prawa kanonicznego) i 60 studentami zlikwidowano ukazem
carskim w 1867 roku. Pozostaa Akademia Duchowna w Petersburgu jako jedyna wysza uczelnia teologiczna dla caej Rosji, lecz z ograniczon liczb studentw (okoo 70 dla dwch metropolii).
Rzd, stosujc te represje, szuka wszake - ju od 1870 roku - zblienia do papiestwa, by mie w nim
sojusznika do pacyfikowania Polakw. Wyraano gotowo reformy Kolegium Duchownego wedug
wskaza Stolicy Apostolskiej, a z drugiej strony zaczto (1877) wprowadza na si jzyk rosyjski do
Kocioa. Unitw za drczono i mczono. Wywoao to nowe protesty papiea.
Sytuacja Piusa IX bya szczeglnie trudna politycznie, gdy liczny udzia w Komunie Paryskiej (1871)
Polakw-emigrantw, uczestnikw Powstania Styczniowego, przyczyni si do utrwalenia w Europie
Zachodniej opinii, e ziemie polskie s rdem spiskw i rewolucji. Nacisk na Stolic Apostolsk wywierali nadto trzej cesarze, ktrzy w Berlinie odbyli zjazd (1872) w setn rocznic I rozbioru Polski i
uzgodnili sw dalsz polityk wzgldem Polakw.
Po Soborze powsta w Rosji ruch, ktry na wzr starokatolikw chcia utworzy Koci sowiaskokatolicki z obrzdkiem aciskim. By jednak tak utopijny, e rzd carski go nie popart. Natomiast popar,
a nawet chyba inspirowa akcj ukraiskiego kapana, Marcelego Popiela, administratora (1871-1875)
unickiego biskupstwa chemskiego, by unitw na ziemiach polskich wczy do Cerkwi prawosawnej.
Najpierw mwiono o oczyszczeniu Kocioa unickiego z latynizmw, potem przystpiono do sania
prb unitw o przyczenie ich do Cerkwi, a Popiel wyda ju w 1873 roku Oklnik o odprawianiu naboestw na sposb prawosawny. W 1875 roku (2 III) on i inni duchowni uniccy publicznie przyjli
prawosawie. Unick diecezj chemsk przyczono do prawosawnej diecezji warszawskiej. Z przejciem na prawosawie pogodzio si 240 kapanw unickich, 140 pozostao wiernych unii, lecz z nich
cz musiaa przed represjami uj do Galicji.
Po ogoszeniu zniesienia unii rozpoczo si martyrologium unitw, szczeglnie na Podlasiu. Opornych,
ktrzy nie uczszczali do cerkwi i nie przyjmowali posugi duchownej od popw, surowo karano, tak e
wielu ukrywao si w lasach, kocioy za unickie zamieniano na cerkwie przy pomocy onierzy. Nie
ulyo ich doli oburzenie opinii europejskiej. Kapani z innych ziem polskich, szczeglnie z Wielkopol-
374
ski, pospieszyli im z pomoc religijn. Unici, ktrzy nie mogli skorzysta z tej pomocy, starali si wyjecha za granic (do Galicji), by ochrzci dzieci lub zawrze zwizek maeski.
Porozumienie, edykt tolerancyjny i mariawici
Leon XIII stara si uregulowa w Rosji sprawy kocielne przez nowe pertraktacje, zwaszcza e zawarty
przez jego poprzednika konkordat nie by respektowany. Mikoaja I powiadomi o objciu Stolicy Apostolskiej, jak to uczyni wobec innych monarchw. Po dugich pertraktacjach za nowego cara Aleksandra
III podpisano (24.12.1882) Porozumienie, ktre umoliwio obsadzenie wakujcych biskupstw.
Wprowadzenie do zakadw kocielnych jzyka rosyjskiego, historii i literatury rosyjskiej stao si zarzewiem nowych konfliktw. Wbrew te Porozumieniu Koci katolicki stale by poddawany nadzorowi
administracji carskiej, zwaszcza e wpyw na Aleksandra III mia jego wychowawca, oberprokurator
Konstantyn Piotrowicz Pobedonescew. Konwersje na katolicyzm uznano prawnie za przestpstwo.
Uzupenienia hierarchii dokona Leon XIII w 1883 roku, prekonizujc 12 biskupw, co zakoczyo dugie
nieraz wakanse. Dwaj nowi metropolici: mohylewski (1883-1889) Kazimierz Gintowt i warszawski
(1883-1913) Wincenty Teofil Popiel przystpili w trudnych warunkach do odrodzenia ycia kocielnego.
Szybko jednak pojawiy si nowe trudnoci. Niezalenie od nich dokonao si odnowienie ycia zakonnego dziki Honoratowi Komiskiemu.
Represje wobec unitw, rusyfikacja kaza i nauki religii, nowe zarzdzenie o obsadzaniu stanowisk kocielnych (1885) spowodoway czasowe zerwanie stosunkw dyplomatycznych. Rzd rosyjski rozcign
(1885) na teren Kongreswki zarzdzenie w sprawie budowy wity dla wyzna nieprawosawnych, co
dotyczyo katolikw. Wedug niego, zgody mogo udzieli ministerstwo spraw wewntrznych po uzyskaniu opinii prawosawnego biskupa i lokalnych wadz. W 1892 roku wszystkie szkoy, take prywatne
katolickie (pensje) poddano nadzorowi ministerstwa szkolnictwa. Polacy zaczli urzdza tajne szkoy,
ale pocigao to za sob surowe represje, obostrzone w 1910 roku.
Rzdy cara Mikoaja II (1894-1917) zapowiaday si pomylniej dla Kocioa katolickiego. Leon XIII w
encyklice do biskupw polskich (19.03.1894) wezwa ich do ulegoci wobec prawa i wadzy. Car wszake nie zgodzi si na nuncjatur w Petersburgu, jedynie pozwoli pobudowa w stolicy now wityni
katolick. Nadal pod cisym nadzorem pastwa pozostaa Akademia Petersburska. Ministerstwo owiaty
ustalao dla seminariw duchownych tematy na kocowe egzaminy z jzyka rosyjskiego i literatury rosyjskiej. Gdy seminaria nie respektoway zarzdzenia, odmawiano neoprezbiterom nadania urzdu kocielnego, tak e w 1905 roku byo 156 nieuznanych kapanw i 263 nieobsadzone parafie. Przeszkody stawiane budowaniu nowych kociow sprawiy, e ich brak odczuway rozwijajce si szybko miasta
przemysowe, d i Warszawa.
Sytuacja nieco si zmienia, gdy Mikoaj II, kierowany racjami politycznymi wyda (22.02.1903) manifest o tolerancji i swobodnej dziaalnoci Kocioa katolickiego. Arcybiskup mohylewski Jzef E. Szembek wykorzysta dogodn chwil i odby synod biskupw, na ktrym ustalono i carowi przedstawiono
potrzeby katolikw.
Po klsce w wojnie japoskiej doszo do ogoszenia (30.04.1905) edyktu tolerancyjnego i amnestii za
przewinienia religijne. Zostawiono wszake uprzywilejowanie prawosawia, z wycznym prawem dokonywania konwersji z innych wyzna, cofnito wszake sankcje za wystpienie z Cerkwi prawosawnej.
Starowiercom przyznano swobod istnienia i dziaania. Polacy przyjli z radoci edykt. Pius X zwrci
si do biskupw w caym cesarstwie rosyjskim, chwalc ich wierno wobec Stolicy Apostolskiej i zachcajc, by okazali trosk o zachowanie spokoju. sprawiedliwo i chrzecijaskie wychowanie.
Po ukazie tolerancyjnym (1905) wcieleni przedtem do prawosawia unici zaczli licznie przechodzi na
aciski obrzdek, gdy grecko-katolicki by nadal zakazany. Do katolicyzmu przeszo (1905-1910) okoo
230 tysicy unitw, czemu starali si przeciwdziaa prawosawni, popierani przez carat. Na wniosek
prawosawnego biskupa Eulogija Gierogiewskijego, czonka trzeciej Dumy, utworzono w Chemie guberni, by pomoga zahamowa rozwj katolicyzmu. Rzd popar mariawitw.
Ruch mariawicki powsta w Kongreswce niewtpliwie z dobrej tendencji pogbienia ycia religijnego
przez odnowienie duchowiestwa. Wrd jego pierwszych czonkw byli wykadowcy seminaryjni, na
375
czoo jednak wysun si ks. Jan Kowalski, wikariusz warszawski, wic si w swej dziaalnoci z tercjark Felicj Kozowsk. W oparciu o swe rzekome objawienia prywatne Kozowska staraa si (1887)
zaoy zgromadzenie sistr, a gdy ksia diecezjalni utworzyli zwizek oparty na regule franciszkaskiej, staa si dla nich wyroczni i najwyszym autorytetem jako Mateczka. O sobie samej gosia, e od
Boga otrzymaa wszystkie aski, ktre zostay udzielone Najwitszej Maryi Pannie. Propagowano kult
Najwitszego Sakramentu, z wieczystym wystawieniem, oraz kult Matki Boskiej Nieustajcej Pomocy,
nie pozbawiony elementw zabobonnych. Po zbadaniu charakteru ruchu przez biskupa pockiego, J. E.
Szembeka, a nastpnie przez wite Oficjum, wydano w Rzymie (4.09.1904) dekret zakazujcy zwizkowi ksiy dalszej dziaalnoci. Gdy jej nie zaniechali i nie zdoali obroni si w Rzymie przez osobiste
wyjanienia, Stolica Apostolska ogosia (5.12. i 25.12.1906) wielk ekskomunik na Kozowska, Kowalskiego i ksiy trwajcych w bdach. Krtko przedtem (28 XI) uznao ich rosyjskie ministerstwo spraw
wewntrznych za legalny zwizek religijny. Na zjedzie starokatolikw w Wiedniu (1909) zostali przyjci do wsplnoty, a ks. Kowalski uzyska w Utrechcie (5.10.1909) sakr biskupi. Duma rosyjska orzeka
(1911), e uznaje ich za chrzecijaskie wyznanie. Uatwio to ekskomunikowanym ksiom zachowanie
swych parafii jako mariawickich, cho nie obeszo si w nich bez ostrego sprzeciwu katolikw, czasem
nawet walk. Rozwojowi mariawitw w pniejszym okresie zaszkodzio spycenie teologii, powikszenie
zabobonnych praktyk, publiczny skandal z powodu niemoralnoci Kowalskiego i rozam na dwa Kocioy.
Od rzdu carskiego Stolica Apostolska uzyskaa uchylenie obowizku goszenia kaza w jzyku rosyjskim i usunicie z seminariw duchownych egzaminu z jzyka rosyjskiego i literatury rosyjskiej. W Petersburgu pozwolono wydawa (1908) po rosyjsku czasopismo Prawda i Wiara, lecz zamknito je po
czterech latach, bo nastpiy nowe szykany.
Car ju w 1907 roku pozbawi prawa penienia urzdu biskupa wileskiego (od 1904) Edwarda Roppa,
ktry by posem w pierwszej Dumie i przewodzi katolickiej partii konserwatywnej. Biskupi prawosawni na swoim kongresie w Odessie (1908) dali uchylenia edyktu tolerancyjnego. W 1909 roku sdzono
biskupa Cyrtowta z Kowna i 300 duchownych za przyjmowanie prawosawnych na katolicyzm. W 1910
roku zakazano biskupom bezporedniej korespondencji z Stolic Apostolsk i nie pozwolono publikowa
zarzdze papieskich, jak Ne temere, dekret Lnamentabili, encykliki Pascendi, Motu proprio Sacrorum
antistitum o przysidze antymodernistycznej. W 1911 roku pocignito do odpowiedzialnoci sdziwego
administratora archidiecezji mohylewskiej Stefana A. Denisewicza, e omieli si erygowa w Petersburgu kongregacj mariask. Nowy arcybiskup mohylewski (1910-1914) Wincenty Kluczyski dozna
tylu szykan, e zoy rezygnacj.
Rozdzia 37
MISJE YWOTNE
Sobr Watykaski I zaj si misjami w sposb niewystarczajcy. Schemat o misjach, ktry uwzgldnia
gwnie misje na Bliskim Wschodzie, nie wszed pod obrady z powodu ich niespodziewanego zawieszenia.
Dziaalno Stolicy Apostolskiej sprzyjaa rozwojowi misji i pomoga w Europie do powstania dzie misyjnych.
Kler tubylczy by czstym przedmiotem wskaza Kongregacji Rozkrzewiania Wiary, ale jego liczba
wzrosa dopiero przy kocu XIX wieku. Udzia polskich misjonarzy by znaczny, cho nie mieli opieki
swego pastwa, jak inni misjonarze.
Organizacja misji ulegaa stopniowemu przeksztaceniu, po wyjciu europejskich krajw innowierczych
spod kompetencji Kongregacji. Rozbudowano znacznie wikariaty apostolskie.
Japonia, politycznie zmuszona do otwarcia swych granic dla Europejczykw, bronia si przed chrzecijastwem, wydajc dopiero w 1889 roku edykt tolerancyjny. Korea przyja wikariaty apostolskie za
376
Leona XIII i nie ograniczaa misjonarzy w dziaalnoci, nawet gdy znalaza si pod protektoratem Japonii.
Dalekowschodnie kraje francuskich wpyww, zwaszcza Chiny i Wietnam, toleroway misje katolickie
z racji politycznych, ale i to pomogo w ich rozwoju.
W Azji pod brytyjskim panowaniem misjonarze musieli pokonywa trudnoci, stawiane przez wadze
kolonialne, ktre wolay popiera misje anglikaskie czy inne protestanckie.
Filipiny. Indonezja i Oceania miay cakowicie odmienne warunki zewntrzne do prowadzenia dziaalnoci kocielnej i misyjnej.
Afryka, stawszy si centrum zainteresowa europejskich pastw kolonialnych, doczekaa si rozkwitu
misji, gdy konferencja berliska utrwalia jej podzia polityczny.
Sobr i misje
Po ogoszeniu (1867) Soboru Watykaskiego I na publicznym konsystorzu zapada decyzja powoania do
udziau w nim biskupw misyjnych (wikariuszy apostolskich), obok innych biskupw tytularnych. Zostaa te utworzona Komisja dla Kocioa Wschodniego i dla misji, z przewodniczcym kardynaem A.
Barnabo, prefektem Kongregacji Rozkrzewiania Wiary. Poszerzono j z czasem o kilku orientalistw, ale
nie zasiada w niej aden znawca misji wrd pogan, bo wedug owiadczenia przewodniczcego jej
gwnym zadaniem byo dostosowanie kanonw trydenckich do potrzeb Kociow Wschodnich. Dopiero podczas obrad soborowych (w styczniu 1870 roku) przyjto na czonkw komisji dwch biskupw
misyjnych: E. L. Charbonneaux z Mysore w Indiach i Fr. J. M. Laouna z Pondichery. Biskupi misyjni
czuli si na soborze niedoceniani, zwaszcza e liberalna prasa europejska wypowiadaa si o nich kliwie jako o bosych ignorantach i papieskich kamerdynerach.
Komisja, przygotowujc schemat o misjach, zwrcia si o uwagi i postulaty tylko do biskupw Bliskiego
Wschodu i Austrii. Inni skadali swe postulaty i wota ju podczas soboru. Pierwszy projekt schematu by
gotowy przed rozpoczciem soboru, lecz Komisja uznaa go za niewystarczajcy, przygotowano wic
drugi, ale i on nie znalaz aprobaty. Przyjto wreszcie trzeci projekt, uwzgldniajcy bardzo obszernie
wotum aciskiego patriarchy jerozolimskiego, Giuseppa Valergiego (zm. 1872), a przez to zajmujcy si
przede wszystkim aciskimi misjami na Bliskim Wschodzie.
Obok sabego uwzgldnienia misji wrd pogan, tendencje do scentralizowania dziaalnoci misyjnej
byy drugim znamieniem schematu. Nie uwzgldniono faktu, e zakonni misjonarze mieli swoich przeoonych, przez co omawiano uprawnienia wikariuszy apostolskich jako jedyn wadz na misjach.
Schemat skada si z trzech rozdziaw: o biskupach i wikariuszach apostolskich, o misjonarzach, o sposobach szerzenia wiary. Ojcom soboru rozdano go w czerwcu 1870 roku, nie przewidujc, e obrady,
ktre wkrtce zawieszono na czas wakacji, nie zostan podjte.
Biskupi misyjni, ze wzgldu na braki schematu, przygotowali kilka pisemnych postulatw na lokalnych
zebraniach. Osiemnastu wikariuszy apostolskich Indii przedoyo papieowi memoria o koniecznoci
zniesienia portugalskiego Patronatu jako przeszkody w pracy misyjnej. Biskupi misyjni Chin odbywali
wasne posiedzenia (jak gdyby swj synod), na ktrych debatowali nad przedoonymi im przez Kongregacj Rozkrzewiania Wiary siedemdziesiciu dwoma pytaniami. Nie zabrako omawiania tak konkretnych zagadnie, jak zwalczanie opium. Biskupi ci, w odrnieniu od hinduskich, doceniali Patronat, w
ich kraju francuski, wystosowali wic z swego posiedzenia (10.03.1870) pismo dzikczynne do Napoleona III.
Misjom afrykaskim okazano najmniejsze zainteresowanie. Postulaty co do nich uoy biskup Daniel
Comboni, zaoyciel misjonarzy z Werony, faktyczny Aposto Afryki. Z wielkim trudem zyska na nich
podpisy 70 ojcw soborowych, by mogy dosta si pod obrady.
Na podstawie przedoonych soborowi innych jeszcze postulatw uzyskano zalecenie zakadania Stowarzyszenia Rozkrzewiania Wiary, Dziea Dziecitka Jezus i Stowarzyszenia do popierania szk na
Wschodzie.
Sobr nie zdy opracowa Dekretu o misjach i ustosunkowa si do wszystkich postulatw, przygotowanych przez biskupw misyjnych. Postulaty chiskich i francuskich biskupw wykorzysta czciowo
377
Leon XIII, a niektre uwzgldniono dopiero w XX wieku. Wane byo wszake to, e biskupi francuscy
wypowiedzieli twierdzenie, i rozkrzewianie wiary jest jednym z pierwszych, najznaczniejszych i najwaniejszych zada, nad ktrym sobr musi obradowa.
Brak na soborze szerszego zainteresowania si misjami wydaje si niezrozumiay, skoro potrzeboway
obrony i nowego ukierunkowania z powodu wzrastajcego imperializmu (kolonializmu) pastw europejskich.
Do istniejcych mocarstw kolonialnych, Anglii i Francji, doszy Niemcy gdy zostay cesarstwem. Rosja
zaokrglia swoje posiadoci na Wschodzie i Poudniu, wywierajc antymisyjny wpyw. Cae kraje, jak
Tybet, Afganistan, zamkny si na chrzecijaskie przepowiadanie Ewangelii. Islam, ucieleniony w
politycznej potdze pastwa osmaskiego, przenika Afryk i silnie si w niej usadowi.
Stolica Apostolska i dziea misyjne
Zacienione pojcie dziaalnoci misyjnej funkcjonowao jeszcze przy kocu pontyfikatu Piusa IX. Rozumiano j przede wszystkim jako dziaalno wrd chrzecijan Kociow Wschodnich i katolickich
emigrantw w Ameryce Pnocnej. W papieskich dokumentach prawie si nie mwi o misjach wrd
pogan. Takie nastawienie dostrzega si rwnie w pierwszych latach pontyfikatu Leona XIII. Za misyjn
encyklik uwaa si Sancta Dei civitas (3.12.1880), ale ona udzielaa gwnie poparcia Dzieu Rozkrzewiania Wiary z Lyonu i Dzieu witego Dziecictwa z Parya z racji ich pomocy dla szk chrzecijaskich na Bliskim Wschodzie. Marginesowa te bya pochwaa dziaalnoci misjonarzy jako Evangelii
praecones z okazji otwarcia Kolegium Amerykaskiego w Rzymie (1884).
Sprawie misji sprzyjaa jednak dyplomatyczna dziaalno Leona XIII, nawet ta suca polepszeniu stosunkw Kocioa i pastwa we Francji i Niemczech, gdy kraje te, cho w swoisty sposb, nimi si opiekoway i wysyay licznych misjonarzy. Papie zwraca si nadto do niechrzecijaskich wadcw, jak
cesarz Japonii i cesarzowa matka Tetsi w Chinach, skadajc im podzikowanie za yczliwo dla misjonarzy.
Piusowa reforma kurii rzymskiej (1908) sprawia, e Kongregacja Rozkrzewiania Wiary zajmowaa si
odtd tylko krajami niechrzecijaskimi, moga wic skoncentrowa swe wysiki na misjach. Misjonarze
zakonnicy zostali podporzdkowani Kongregacji w dziaalnoci ewangelizacyjnej, natomiast w sprawach
zakonnych podlegali przeoonym swego zakonu.
Za obu papiey nastpi w Europie widoczny wzrost dzie misyjnych. Wpyw na to miaa utrata majtkw Kongregacji Rozkrzewiania Wiary, zabranych przez rzd woski, przez co potrzebna bya pomoc z
innych krajw, a take zwikszona w Kocioach europejskich wiadomo zada misyjnych, zwaszcza
dotyczcych Afryki. Leon XIII w Licie Apostolskim (20.11.1890) wezwa do przeznaczenia na misje w
Afryce kolekty z uroczystoci Objawienia Paskiego.
Dzieom misyjnym udzielali pochwa i poparcia nie tylko papiee, ale i biskupi. Ze wzgldu na to, e
najstarsze z nich, austriackie Leopoldinen-Stiftung i niemieckie Ludwigs-Missionsverein, suyy pomoc misjom w Ameryce i na Bliskim Wschodzie, utworzono w Niemczech dla misji afrykaskich
(1888) Afrika-Verein der deutschen Katholiken. W wielu krajach zakadano stowarzyszenie Lavigeriea do zwalczania niewolnictwa. W Francji nowym byo Dzieo w. Piotra Apostoa (1889), zaoone
przez Stphanie Bigard i jej crk Jeanne, by suy pomoc w ksztaceniu kleru tubylczego, a take
Stowarzyszenie Misyjne Kobiet i Dziewczt (1893). Polka, Maria Teresa Ledchowska (zm. 1922,
bogosawiona), nazywana Matk misji afrykaskich, zaoya (1894) Sodalicj witego Piotra Klawera, ktra na rzecz misji afrykaskich dziaaa pod kierownictwem Kongregacji Rozkrzewiania Wiary. Na
ziemiach polskich zainteresowanie misjami budziy czasopisma kocielne, jak warszawski Przegld Katolicki czy poznaski Przegld Kocielny.
Liczba misjonarzy nieustannie si zwikszaa, dziki nowym zgromadzeniom misyjnym i rozbudzonym
zainteresowaniom starszych zgromadze zakonnych. Misjonarze polscy dziaali do licznie w ramach
misyjnej dziaalnoci swoich zakonw: jezuitw, franciszkanw, dominikanw, werbistw, pallotynw i
oblatw. Na misje udaway si take polskie zakonnice. Rozgos szczeglniejszy zdobyy nazwiska
dwch misjonarzy jezuitw: arcybiskupa Wadysawa Zaleskiego, ktry jako delegat apostolski w In-
378
diach (1892-1916) przyczyni si do rozwoju organizacji tamtejszych misji, oraz Jana Beyzyma, Apostola
trdowatych na Madagaskarze (1899-1912), ktry listami do rodakw jedna pomoc dla misji.
Polscy misjonarze pracowali w Azji i Afryce, ale te na Bakanach: w Bugarii, Serbii, Albanii, Rumunii i
Turcji.
Ksidz Walerian Gromadzki, ktry zbudowa koci katolicki w Tomsku, sta si apostoem Syberii.
Jego parafia rozcigaa si od Morza Aralskiego po Pamir. Zesaniec syberyjski, kapucyn Marcin Podgrski, dziaa w Laponii. Ksidz Adam Szpigarowicz budowa kocioy na Sachalinie, a tamtejsze placwki
misyjne wizytowa jako pierwszy biskup sufragan mohylewski Jan Cieplak.
W garnizonach Mandurii opiek duszpastersk nad onierzami katolikami peni ksidz Pawe Bulwicz,
jedyny kapan w tym kraju. Opiekowa si take Polakami pracujcymi na kolei w Charbinie i w kopalniach wschodniej Syberii, dajc tam pocztek misjom katolickim.
Misjonarze europejscy byli na og poddani imperialistycznemu systemowi, nigdzie bowiem nie istniaa
prawdziwa wolno krzewienia wiary. Uznawano ich za pomocnikw politycznego lub gospodarczego
kolonializmu, chocia oni nie zawsze byli wiadomi tej roli. Zachowywali natomiast poczucie patriotyzmu i cis wi z ojczystym krajem.
Misjonarze i kler tubylczy
W mentalnoci misjonarzy europejskich tkwio powszechne w tym czasie przekonanie o wyszoci Europejczykw. Opierao si ono na dowiadczeniu faktycznie niszej kultury ludw, wrd ktrych prowadzili dziaalno religijn. Niejednemu wydawao si, e jest to brak kultury w ogle. Lkano si wic
powierzania posugi kapaskiej ludziom na tak niskim poziomie, biorc te pod uwag, e byli neofitami. Argumentowano brakiem u nich inteligencji i sabym charakterem, nie wyobraano sobie, by byli
zdolni poj wielko kapastwa i sprosta jego wymogom.
Pogldy te wystpoway nie tylko u misjonarzy katolickich. Ulegali im take ewangelicy, ktrzy co najmniej przez p wieku uznawali Afrykaczykw za niedojrzaych do objcia kierownictwa Kocioami
lokalnymi. U katolikw dziaaa jeszcze jedna przyczyna: tradycyjny pogld teologiczny, e kapan jest
potrzebny jedynie do nauczania prawd wiary i udzielania sakramentw, a to dobrze spenia kapan cudzoziemiec.
W zaniedbywaniu przygotowania kleru tubylczego nie bez znaczenia bya praktyka oddawania misji jednemu zakonowi na okrelonym terytorium. Z czonkw tego zakonu wybierano wikariusza lub prefekta
apostolskiego. Taki system mandatowy, ktry uksztatowa si w latach 1827-1836, by dogodny w jednym: pozwala atwo zyskiwa misjonarzy i usuwa czste przedtem spory kompetencyjne. Dawa te
misjom dwie znakomite korzyci: ich jedno i cigo, natomiast na daleki plan odsuwa spraw kleru
tubylczego, ktra jako problem pozostawaa jedynie w oficjalnych wskazaniach Kocioa.
Zachty do szybkiego tworzenia kleru tubylczego powtarzano czsto w instrukcjach Kongregacji Rozkrzewiania Wiary. Najszerzej mwia o tym (1845) specjalna instrukcja (De dero indigeno), lecz dopiero
przy kocu XIX wieku przyczynia si do wzrostu liczby kapanw tubylcw. Nawet wwczas to korzystne zjawisko nie wystpio w jednakowym stopniu. Jedynie wic w Indiach i na Cejlonie kler tubylczy mia przewag nad obcymi misjonarzami. Wedug danych z 1898 roku w tych dwch krajach przypadao 1600 tubylcw na 796 obcych, gdy w poudniowej Azji byo ich 426 na 408. Najmniej miaa Japonia, w ktrej pno wznowiono misje. Trzech pierwszych kapanw tubylcw wywicono dopiero w
1882 roku. Dla Afryki za pierwsi kapani tubylcy z Senegalu przyjli (1840) wicenia we Francji, dokd w modoci zostali zabrani przez zakonnic Anne-Marie Javouhey. Trudno oceni, czy Francuzw
pocigaa egzotyka tego wydarzenia, czy zrozumienie problemu, gdy bowiem jeden z nowo wywiconych, Jean-Pierre Moussa, mia odpyn do swej ojczyzny, odprawia msz wit na dworze krlewskim i otrzyma wspaniae dary dla misji.
Problem rozumiay i ksztaceniem kleru tubylczego afrykaskiego zajy si w Francji wybitne jednostki,
cho zakaday europejskie zgromadzenia misyjne: Anne-Marie Javouhey - sistr od w. Jzefa z Cluny,
Jakob Libermann - ojcw od Najw. Serca Maryi, biskup Melchior Marion-Brsillac - ojcw misji
afrykaskich z Lyonu, kardyna Charles Lavigerie - biaych ojcw.
379
W sprawie przygotowywania kleru tubylczego zabra gos Leon XIII. Papieowi zaleao nie tylko na
zwikszeniu jego liczby, ale na zapewnieniu mu wysokiego poziomu, by mg sam w swoich krajach
zarzdza sprawami chrzecijaskimi.
Wszelkie inicjatywy i starania przynosiy stopniowo rezultaty, nie wystarczyy wic w krajach misyjnych
do utworzenia Kociow lokalnych. ali si przeto jeszcze w 1907 roku francuski kapan Lon Joly:
nasi nowoczeni misjonarze nigdzie nie zaoyli cakowicie autochtonicznych Kociow. Problem ten
rozwiza dopiero Benedykt XV.
Rozwj misji
W dokumentach Kocioa nadal wystpuje nazwa kraje misyjne, lecz zmienia si ich liczba. Od 1850 roku nie zalicza si do nich Wielkiej Brytanii, a Holandii od 1853 roku, natomiast Ameryka Pnocna pozostaje w ich szeregu do 1908 roku, a Bliski Wschd do 1917 roku.
Wzrost strukturalny jest najbardziej dostrzegalny w Afryce, gdzie w 1850 roku byy tylko dwa wikariaty
apostolskie, a w 1900 roku ju szedziesit jeden.
Na rozwj misji miao wpyw wiele czynnikw. Zwykle wymienia si trzy wewntrzne czynniki kocielne i trzy korzystne uwarunkowania zewntrzne. Niewtpliwie tymi gwnymi czynnikami byy: odrodzenie ycia religijnego w Kociele Powszechnym, co pobudzao do odpowiedzialnoci za misje, powstanie
dzie misyjnych i stowarzysze wspierajcych misje, a przede wszystkim utworzenie zgromadze misyjnych.
Do pracy na misjach wczono teraz siostry zakonne i braci zakonnych, jak bracia szkolni i bracia szpitalni. Wydawano te znaczn liczb czasopism misyjnych, poczytnych z racji samej idei, lecz rwnie dla
egzotyki. Powstaa nauka misjologii, traktowana jako osobny przedmiot bada i nauczania.
Korzystnymi uwarunkowaniami rozwoju misji byy odkrycia geograficzne. Wyprawy badawcze docieray do nieznanych dotd terytoriw Afryki centralnej, Azji centralnej, Turkiestanu i Himalajw. Miay
one cele naukowe, lecz wiadomoci o nich budziy entuzjazm misyjny- Suya temu w szczeglniejszy
sposb ksika szkockiego geografa i ewangelickiego misjonarza Davida Livingstonea, ktry pisa, e
ostatecznym celem podry badawczej jest przekaza ludziom tego kraju znajomo i nieocenione dobrodziejstwa chrzecijastwa.
Cele kolonialne pastw europejskich sprawiy, e rozwina si technika transportu morskiego, otwarto
Kana Sueski, powstay nowe linie okrtowe, ktre czasem przyznaway misjonarzom zniki w opatach.
Uatwiao to wysyanie misjonarzy i dostarczanie im pomocy.
Zakadanie europejskich kolonii w krajach zamorskich przynosio misjom korzy, ale zawierao niebezpieczestwa. Korzyci bya opieka wadz kolonialnych nad placwkami misyjnymi, niebezpieczestwem za tendencja do ich upolitycznienia. Pierwsze przewaao w praktyce misyjnej. O ile wic w Europie czsto odrzucano wspprac pastwa z Kocioem, to w koloniach bardzo o ni zabiegano. Wspprac tumaczono przydatnoci elementu duchowego w cywilizacyjnej dziaalnoci kolonistw europejskich. Niestety, czsto ukrywano za ni cele polityczne i ekonomiczne. Koci jednak stara si spenia
posannictwo religijne i cywilizacyjne. Kardyna Lavigerie podj (1888) krucjat przeciw niewolnictwu. Leon XIII udzieli mu poparcia i w konwencji brukselskiej (1890) pastwa europejskie zobowizay
si je wytpi.
Japonia i Korea
Japonia bronia si dugo przed Europejczykami, lecz amerykaski admira zmusi j (1854) do otwarcia
si, co prbowali wykorzysta misjonarze. Francja w ukadzie z 1858 uzyskaa zapewnienie swobd
religijnych dla cudzoziemcw w portach i w Tokio. Pierwszym misjonarzem w stolicy by ojciec Girard
(zm. 1867), ktry wystpowa jako tumacz w francuskiej ambasadzie. Cudzoziemcy katolicy mogli budowa mae kocioy, lecz Japoczykom nie byo wolno do nich uczszcza.
Nagasaki otwaro si dla cudzoziemcw w 1862 roku. Paryscy misjonarze zbudowali tam may koci,
lecz w 1865 roku odkryli w niej i w okolicy istnienie dawnych chrzecijan, z ktrych do misjonarzy doczyo si powoli okoo 25 tysicy. Dawni chrzecijanie, yjcy z pokolenia na pokolenie bez cznoci z
380
Kocioem Powszechnym, stanowili powany problem, mieli bowiem katechizm, modlitwy, piewy i
literatur pobon w dawnej terminologii acisko-portugalskiej, znacznie znieksztacone przez tyle lat
istnienia w ukryciu. Biskup Petitjean, apostolski wikariusz w Japonii od 1866 roku, stara si, lecz z wielkim trudem, zastpi je nowymi ksigami, wydanymi w jezuickiej drukarni. W centralnej i pnocnej
czci Japonii przyjto terminologi chrzecijask za porednictwem jzyka chiskiego. Ujawnienie si
dawnych chrzecijan skonio wadze do wznowienia praw przeciw chrzecijastwu i do wydania
(1869) surowszego edyktu, ktry nakazywa wygnanie i deportacj chrzecijan. Przeladowania zaprzestano dopiero na interwencj mocarstw europejskich, zawieszajc (1872) wykonanie edyktu, a nastpnie
(1889) ogaszajc tolerancj.
W nowej sytuacji rozwojowi misji pomogy przyjazne stosunki dyplomatyczne Leona XIII i Piusa X z
dworem cesarskim. Liczba nawrconych wzrosa z 28 tysicy w 1882 roku do 54 tysicy w 1890 roku. W
Nagasaki odprawiono (1890) pierwszy synod krajowy, a po roku Stolica Apostolska utworzya stal hierarchi: arcybiskupa w Tokio, biskupw w Nagasaki, Osace i Hekodate. Powstay klasztory trapistw i
trapistek. Misje prowadzili pocztkowo tylko paryscy misjonarze, pniej przybyli dominikanie, werbici
i franciszkanie, tworzc nowe prefektury apostolskie. Jezuici zaoyli (1913) w Tokio uniwersytet. Nie
doszo jednak do masowych nawrce, co wyjania si nie tylko brakiem wikszej liczby misjonarzy i
materialnymi trudnociami placwek misyjnych, ale te religijnym sceptycyzmem Japoczykw, ich nastawieniem na postp gospodarczy i traktowaniem chrzecijastwa jako obcego w ich kulturze elementu,
najbardziej chyba propagowaniem szinteizmu jako religii pastwowej, z bosk czci cesarza.
Korea, odczona (1831) od biskupstwa pekiskiego, otrzymaa wasny wikariat apostolski, lecz misjonarze mogli wkroczy do tego kraju dopiero w 1836 roku. Pierwszy wikariusz apostolski zmar z wyczerpania w drodze przez Mongoli. Drugi, L. J. Imbert, zgin mierci mczesk z misjonarzom J. H. Chastanem. Przeladowania powtarzay si w latach 1846 i 1866. Podczas drugiego z nich zgino 2 biskupw, 7 misjonarzy i okoo 8 tysicy chrzecijan na 25 tysicy wszystkich. Po 10 latach mona byo przystpi do odbudowy misji, wwczas wikariuszem apostolskim mianowano (1869) paryskiego misjonarza
Flixa Claira Ridela, lecz do kraju wjecha dopiero w 1877 roku i w nastpnym zosta wydalony do Chin.
Na stae osiad nastpny wikariusz apostolski (1884-1890) Maric-Jean Blane, a po nim (1890-1911) Gustave-Charlcs Muld, ktry uzyska u Stolicy Apostolskiej podzia swego wikariatu na dwa: w Seulu i Taiku. Narzucenie przez Japoni protektoratu i popieranie przez wadze szintoizmu nie ograniczao misjonarzy w dziaalnoci. Benedyktyni, sprowadzeni (1909) do Seulu, otworzyli zawodowe szkoy rzemiosa i
rkodzielnictwa, zyskujc u ludnoci przychylno dla chrzecijastwa. Liczba katolikw wzrosa z 18
tysicy w 1890 roku do 79 tysicy w 1912 roku.
Mongolia bya krajem trudno dostpnym dla Europejczykw, a jednak dotarli tam belgijscy misjonarze z
Scheut i jako pierwsi prowadzili systematyczne misje. Wrd wdrujcych ord stosowali metod redukcji, tworzc osiedla chrzecijaskie. W tej dziaalnoci wyrnia si Alfons Bermyn (zm. 1915), ktry
zosta pierwszym wikariuszem apostolskim Mongolii.
Kraje francuskich wpyww
Chiny, po wojnie domowej tajpingw i przegranych wojnach opiumowych, prowadziy polityk ulegoci wobec mocarstw europejskich. Wpywy Francji za Napoleona III sprzyjay rozwojowi chrzecijastwa.
Stolica Apostolska, przez konkordat (1847) ograniczya Patronat Portugalii tylko do biskupstwa w Makao. Zamiast podupadych biskupstw tego Patronatu w Pekinie i Nankingu powstay wikariaty apostolskie
w Pekinie i Kiangnanie, obsadzone francuskimi misjonarzami: lazarystami i jezuitami. Prowincje chiskie, Kwangtung i Kwangsi, nalece do biskupstwa w Makao, otrzymay (1858) osobny wikariat apostolski, tak wic portugalski Patronat w Chinach przesta faktycznie istnie, natomiast na podstawie ukadu z Whampoa powsta Patronat francuski. Ukad zabezpiecza te wolno religii chrzecijaskiej, a pokj w Pekinie (1860) rozciga j na cay kraj i gwarantowa bezpieczestwo misjonarzom, posiadajcym
francuskie paszporty. Chiczycy mogli przyjmowa wiar chrzecijask. Byo wszake saboci tych
ukadw, e Chiczycy zawierali je przymuszeni sytuacj polityczn. Trwaa ich wrogo do Europej-
381
czykw, przeciw ktrym wystpowali mandaryni i wysze warstwy chiskie, podburzajc lud. Na tym tle
doszo do krwawej rozprawy w Tientsinie (1870), gdzie zamordowano wielu cudzoziemcw, w tym francuskiego konsula, jednego lazaryst Europejczyka i jednego lazaryst Chiczyka oraz 10 sistr miosierdzia.
Chrzecijastwo wszake rozwijao si, czego zewntrznym wyrazem byo zwikszenie liczby wikariatw apostolskich o dwanacie. Z Fukien podjto (1859) misje na wyspie Formozie. Oprcz misjonarzy z
dawnych zakonw wczyli si do dziaalnoci kapani z misyjnego seminarium w Mediolanie i belgijscy
misjonarze z Scheut. Przybyy te (1848) z Europy pierwsze siostry zakonne i zajy si szkoami, szpitalami i sierocicami. Miay przez to wpyw na lud, nic wic dziwnego, e chiskie memorandum z 1871
roku domagao si ich wydalenia.
Wedug pisma oklnego Kongregacji Rozkrzewiania Wiary z 1848 roku mieli biskupi z Chin i ssiednich
krajw odby synod w Hongkongu. Nie doszed do skutku z powodu zewntrznych przeszkd, zarzdzi
wic Pius IX wizytacj apostolsk, lecz wizytator, wikariusz apostolski z Hupe, biskup L. C. Spelta,
zmar zaraz na jej pocztku (1862). Tym bardziej poytecznym okaza si memoria przedstawiony papieowi przez dwch lazarystw, Ev. Huca i Jos. Gabeta, ktrzy odbyli (1844-1846) podr przez Mongoli do Tybetu i otwarcie przedstawili sytuacj misji w Chinach, wskazujc na metody i rodki dziaania.
Kolonizacyjna polityka Francji i jej nacisk na Chiny pomogy do zapewnienia misjonarzom swobody
dziaania, dostarczay im take pomocy materialnej, lecz miay ujemne skutki. Nie skaniay misjonarzy
do liczenia si z chisk mentalnoci i kultur. Budziy nienawi do nich jako do biaych ludzi, usiujcych opanowa kraj. Podczas powstania bokserw (1900) i rewolucji paacowej (1911) ponioso mier
wielu kapanw i tysice chrzecijan. Koci wszake nie zgin, liczc (1912) blisko 1,5 miliona wyznawcw i 724 tubylczych duchownych.
Formoza nie podlegaa wpywom francuskim. Na niej misjom dobry pocztek dali (1859) hiszpascy
dominikanie. Pomyln dziaalno przerwao opanowanie wyspy przez Japoczykw (1895), tak e w
1919 roku liczono zaledwie 4400 katolikw.
Wietnam, na skutek wojny kolonialnej z Francj, musia przyj jej protektorat, co oznaczao zachowanie formalnych rzdw krla w dwch czciach kraju: Annamie i Tonkinie, a pene skolonizowanie trzeciej czci: Kochinchiny.
W Tonkinie, po okresie spokoju za krla Thieu-Tria (zm. 1847), wybucho przeladowanie za Tu-Duca
(1847-1882), co miao wpyw na rozpoczcie francuskiej wojny kolonialnej. Jego pierwszy edykt (1848)
by skierowany przeciw kapanom Europejczykom, nastpny przeciw kapanom Wietnamczykom, a trzeci
(1855) dotyka wszystkich chrzecijan. mier ponioso piciu biskupw, okoo 50 kapanw i bardzo
wielu chrzecijan. Francja i Hiszpania podjy interwencj w obronie swych misjonarzy. Wojska francuskie zajmoway po kolei (1858-1873) porty i miasta. Podbj zaostrzy wrogo wobec cudzoziemcw, w
tym misjonarzy, chocia ci drudzy nie mieli z nim nic wsplnego. Zreszt misjonarze ginli nie z wrogoci politycznej, tylko religijnej, jak wskazuje proces citego (2.02.1861) Thophanea Vnarda (bogosawiony). Chrzecijastwo jednak trwao, a nawet zwikszya si liczba rodzimego kleru, przygotowywanego w Pulo-Penang (seminarium mczennikw), oraz tworzono nowe placwki misyjne. Dziaalno
podjli bracia szkolni, najpierw zakadajc (1856) klasztor w Sajgonie, potem w czterech innych miastach. Zaoono te w Sajgonie klasztor karmelitanek.
W Laosie dziaali misjonarze paryscy pod zarzdem wikariusza apostolskiego z Syjamu, a cho rozwj
misji by powolny, w 1899 roku utworzono samodzielny wikariat apostolski w Nong-Sengu.
W Tybecie wszelkie prby paryskich misjonarzy prowadzenia systematycznych misji rozbijay si o
przeciwdziaanie mnichw buddyjskich pod kierunkiem Wielkiego Lamy.
Kraje brytyjskiego panowania
W Indiach po rozgromieniu powstania (1857-1858) utrwalio si brytyjskie panowanie. Portugalia jednak
staraa si zachowa kocielny Patronat w znaczcej czci kraju. Istnia wic konflikt midzy misjonarzami Patronatu a misjonarzami Kongregacji Rozkrzewiania Wiary. W tych konfliktach wadze brytyjskie
zachowyway neutralno, lecz nie oznaczao to przychylnoci Anglikw dla misji katolickich. Wrogie
382
im byy: Kompania Wschodnioindyjska, popierajca misje anglikaskie, i protestanckie Towarzystwa

Biblijne z rnych krajw europejskich. Na naleganie biskupa A. Hartmanna, ktry osobicie uda si do
Londynu, by usun niekorzystne zarzdzenia rzdu (Notes on the position of Roman Catholics in India),
zmieniono tylko nieco swe stanowisko. Dano uposaenie katolickim kapelanom w brytyjskich garnizonach i uznano dziaalno katolickich kociow, szk i szpitali.
Konkordat Piusa IX z Portugali (1852) pozostawi jej Patronat i da podstaw do wznowienia biskupstw
w Koczinie, Meliapurze i Malakce. Kongregacji Rozkrzewiania Wiary pozostawiono jurysdykcj w czci Malakki. Postanowienia konkordatowe nie byy szkodliwe dla samych misji, lecz usankcjonowana
nami dziaalno portugalskich misjonarzy wywoywaa niech wadz brytyjskich.
Wpyw na rozwj misji w Indiach miaa wizytacja apostolska, zarzdzona po memorandum, ktre Kongregacji Rozkrzewiania Wiary zoy biskup Anastazy Hartmann, wikariusz apostolski w Bombaju. Wizytacj rozpoczt przez wikariusza apostolskiego z Pondichery, Clmenta Bonanda, ktry zmar na
choler, ukoczy wikariusz apostolski z Mysore, Etienne Charbonneaux. Zdobyte rozeznanie w problemach hinduskich misji przydao mu si, gdy uczestniczy w Soborze Watykaskim I.
Misje podlegajce Kongregacji cierpiay na brak tubylczego kleru, gdy jedynie wikariat apostolski w
Pondichery mia okoo 50 hinduskich kapanw, a pozostae siedem wikariatw ani jednego kapana tubylca. Misjonarzami byli europejscy zakonnicy: jezuici, kapucyni, salezjanie, karmelici, mediolascy
misjonarze. Kongregacja w oparciu o materiay wizytacji Bonanda wydaa (1868) Instrukcj o koniecznoci ksztacenia tubylczego kleru diecezjalnego.
O kler tubylczy dbali arcybiskupi w Goi. Dziki nim seminarium w Rachol stao na wysokim poziomie i
miao znaczn liczb alumnw.
Arcybiskup Amorim Pessoa nakaza trzyletnie studium teologii, zaopatrzy bibliotek bogato w ksiki,
wyznaczy podrczniki do nauczania.
Leon XIII uznajc portugalski Patronat nad arcybiskupstwem w Goi i trzema biskupstwami: w Damao,
Koczinie i Meliapurze, ustanowi jednak dla Indii delegatur apostolsk. Popiera tworzenie szk katolickich, ktrych orodkiem byo jezuickie Kolegium w. Jzefa, gone konwersjami braminw.
Na Cejlonie, gdzie od 1834 roku istnia wikariat apostolski, byo okoo 250 tysicy katolikw, z 16 kapanami, oratorianami z Goi. Wadajcy wysp Anglicy nalegali, by biskupem zosta Europejczyk, mianowano wic (1849) Wocha, Giuseppa Braviego (zm. 1862). Misjonarze jednak zachowali kultur portugalsk, ktra dominowaa w Goi. Uwzgldnieniem kultury syngaleskiej i tamilskiej zajli si dopiero
oblaci i wikariusz apostolski z Jaffny, E. C. Bonjeau, ktry nastpnie by biskupem w Kolombo (zm.
1883). Leon XIII ustanowi w Kolombo arcybiskupstwo i utworzy papieskie seminarium generalne w
Kandy. Due zasugi dla rozwoju misji pooy pierwszy delegat apostolski dla Indii i Cejlonu, Wadysaw Zaleski.
W krlestwie Birmy, znajdujcym si pod angielsk hegemoni, a od 1885 roku wcielonym do brytyjskich Indii, misje prowadzili oblaci z Turynu. Gdy musieli opuci swe placwki z powodu II wojny angielsko-birmaskiej, na ich miejsce przyszli paryscy misjonarze (1856), a wikariuszem apostolskim zosta
A. T. Bigandet, ktry mia decydujcy wpyw na zorganizowanie Kocioa i na rozwj szk, za co by
ceniony przez krla i ludno tubylcz. Wkrtce powstay nastpne wikariaty apostolskie, a liczba katolikw w 1914 roku wynosia 84 tysice.
Malaje, poddawane brytyjskiemu panowaniu od 1828 roku, miay dawne biskupstwa w Malakce, ktre
wznowiono (1857) pod Patronatem portugalskim. Kler portugalski dziaa take w Singapurze, a obok
nich zajmowali si ewangelizacj paryscy misjonarze, ktrzy zaoyli wasne seminarium w Pulo Penang.
Syjam by pastwem buforowym midzy strefami kolonializmu brytyjskiego i francuskiego. Ukadem
angielsko-francuskim (1896) mia zagwarantowan niepodlego, lecz utraci pewne prowincje, zwaszcza Kambod na rzecz Francji, a cztery sutanaty na rzecz Anglii. Misjom pomagao pocztkowo, e
wikariusz apostolski, Jean B. Pallegoix (zm. 1862), pozostawa z dworem krlewskim w dobrych relacjach. Krl Mongkut wystosowa nawet (1861) yczliwy list do Piusa IX, ktry mu podzikowa i wyrazi
uznanie za tolerancj. Krl Czulalongkorn odwiedzi (1897) Leona XIII i po powrocie okazywa misjonarzom przyja, lecz im nie byo atwo pozyskiwa tubylcz ludno buddyjsk, zwaszcza e buddyzm
383
wzmocni si przez wewntrzn reform. Chrzecijastwo zyskiwao wyznawcw raczej wrd ludnoci
chiskiej i wietnamskiej.
Filipiny, Indonezja i Oceania
Filipiny, cho posiaday kocieln niezaleno, byy zwizane z Latynoameryk, szczeglnie z Meksykiem, co poddawao je wpywom idei francuskiej rewolucji i amerykaskiej emancypacji. U siebie stale
odczuway niedostatek kleru, chocia krlowa Izabella II pozwolia na wznowienie misyjnego seminarium dla Filipin, a jezuici mogli przyby do Manili (1859). Istnienie kleru tubylczego nie zaspokajao
zapotrzebowania, a stwarzao dodatkowe trudnoci. Byli bowiem przez Europejczykw traktowani z
wyszoci, a e naleeli do grupy ludzi wyksztaconych, buntowali si przeciw istniejcym stosunkom
polityczno-spoecznym, zwaszcza za przeciw obcemu panowaniu. Ulegli te wpywom masonerii i amerykaskiego protestantyzmu. Nacjonalici przywoali Amerykanw na pomoc i Stany Zjednoczone opanoway wyspy (1897). W nowej sytuacji politycznej wprowadzono rozdzia Kocioa od pastwa, laickie
prawodawstwo, ktre zakazao prowadzenia szk wyznaniowych i nauczania religii. Mnoyy si sekty.
Nacjonalici pod przywdztwem filipiskiego kapana Gregoria Aglipaya (zm. 1940) utworzyli niezaleny Koci (Iglesia Catlica Filipina Independiente). Przeszo do niego 50 kapanw (na 825 wszystkich) i okoo miliona katolikw (na 8 milionw wszystkich). Leon XIII w tym samym roku (1902) mianowa dla Filipin delegata apostolskiego i erygowa cztery nowe diecezje. Jego ukad z rzdem pozwoli
przyby misjonarzom z Europy. Pius X spowodowa odprawienie synodu plenarnego (1907), na ktrym
uporzdkowano sprawy kocielne i dano impuls do odrodzenia katolicyzmu.
Indonezja (Holenderskie Indie) przyja misje katolickie, gdy w samej Holandii ogoszono (1807) wolno religijn. Zorganizowano je (1842), ustanawiajc apostolski wikariat Batavia, ale misjonarze mogli
zajmowa si jedynie duszpasterstwem biaych. Silniejsze misje istniay na wyspach Borneo i Flores, bo
Portugalia pniej (1859) oddaa je Holandii. Ich rozwj nastpi wszake przy kocu XIX wieku, gdy
liczniej przybyli misjonarze i zakonnice: urszulanki i franciszkanki. Otwary one w Padang na Sumatrze
pierwsz katolick szko dla dziewczt. Prefektury apostolskie powstay w 1905 i 1911 roku.
Oceania stawiaa misjom przeszkody szczeglnie wielkie, lecz mniej przez warunki polityczne, wicej
przez odlego, niski poziom kultury i choroby tropikalne. Misjonarze udawali si tam z religijnych
motyww, cho niejednego moga przycign romantyka ludnoci pokojowo nastawionej i yjcej w
pierwotnych warunkach. Towarzystwo Oceania (1844-1854) chciao rozwin tam handel i popiera misje, lecz niedugo egzystowao, oparte na wyobraeniach, a nie na realnych moliwociach.
Misjom na wyspach polinezyjskich przynis rozgos misjonarz flamandzki, Damian de Vesteur, ktry
od 1863 roku pracowa na Hawajach, a od 1873 na Molokai wrd trdowatych. Do wysp polinezyjskich
naleay te Wyspy Wielkanocne, gdzie misje rozpoczto w 1864 roku.
Wikariat apostolski centralnej Oceanii, obejmujcy Melanezj i Mikronezj, powierzono maristom, lecz
by to dla nich teren za ogromny. Przyjto wic do wsppracy (1852) misjonarzy z Mediolanu, dla ktrych klimat okaza si zabjczy, opucili tedy kraj i przenieli si do Sydney. Trwao duszy czas, zanim
misje podjto. Marista, biskup Pierre-Marie Bataillon (zm. 1877), chcia przygotowa kler tubylczy, lecz
pierwszych polinezyjskich kapanw wywicono w 1886 roku.
Marici z swego centrum w Nowej Zelandii obejmowali inne wyspy, tak e zwikszya si liczba misyjnych placwek. Due odlegoci wymagay posugiwania si pras, przystpili wic do jej wydawania.
W Mikronezji, cho miaa nalee do wikariatu apostolskiego Centralnej Oceanii, dziaali nie marici,
lecz marianie, po wypdzeniu jezuitw, Organizacyjnie podlegali biskupstwu Cebu na Filipinach.
Misje afrykaskie
Afryka bya terenem misyjnym, mniej oddalonym od Europy ni Daleki Wschd i Oceania, lecz misje w
niej rozwijay si wolniej, a przez swoisty klimat pochony wiele ofiar. Powolno rozwoju tkwia
mniej chyba w przyczynach wewntrznych Afryki, a bardziej w innym nastawieniu Europy do jej misji.
Wschodnie misje, wrd ludw o wyszej kulturze i bardziej tolerancyjnych ni ludy afrykaskie, byy
pontniejsze. Afryka stanowia nadto kraj mniej zbadany, wielkie podre odkrywcze podjto dopiero w
384
poowie XIX wieku. Jej jzykw i kultury faktycznie nie znano, nie mwic o uprzedzeniach Europejczykw do ludzi czarnej rasy. Wprawdzie zwalczano niewolnictwo Murzynw i starano si zagodzi ich
los, lecz sama Afryka nie miaa siy przycigajcej.
Gdy w 1846 roku powsta wikariat apostolski Centralnej Afryki, biskup A. Casolani jako wikariusz apostolski mia trudnoci z uzyskaniem misjonarzy. Po nim by prowikariuszem jezuita Maksymilian Ryo,
jeden z goniejszych polskich misjonarzy, lecz zmar ju w 1848 roku. Misja w Centralnej Afryce pochona (do 1861) 40 ofiar w ludziach, lecz zniszczyo j powstanie Mahdiego, gdy apostolskim wikariuszem by Daniel Comboni (od 1870). Kwita natomiast, dziki misjonarzom z Werony, misja w Sudanie,
zapocztkowana przez wikariat apostolski Centralnej Afryki,
W 1869 roku powstaa apostolska prefektura Sahary i Sudanu, poddana arcybiskupowi z Algieru, Ch.
Lavigerieemu jako apostolskiemu delegatowi. Wysa on tam swoich biaych ojcw, ktrzy dziaali w
Mauretanii, Mali, Grnej Wolcie i Nigerii.
Na niektrych terytoriach misje przejli ojcowie od Ducha witego, zaczynajc (1863) od Zanzibaru.
Oprcz Senegalu, Senegambii i Gabonu, powierzono im wikariat apostolski Sierra Leone. Wbrew trudnociom od wadz portugalskich dziaali w Kongo i Angolii. Opory ustay po zaoeniu prowincji w Portugalii, skd otrzymywali misjonarzy.
W Afryce Poudniowej (Natal) misje prowadzili (od 1852) oblaci, gdy dotychczas byli tam tylko kapani, nie zakonnicy, do duszpasterskiej posugi wrd biaych. Oblatom udao si (1862) przenikn do dotychczas niedostpnego kraju Basuto.
Polityczna rywalizacja Francji i Anglii sprawia, e bardzo trudno byo zapocztkowa misje na wyspach
afrykaskich. Dopiero w 1861 roku udao si jezuitom osi w Tananarivo i rozpocz Koci na Madagaskarze.
Rozdzia 38
INTELEKTUALNY I INTEGRYSTYCZNY KATOLICYZM
Katolicyzm dozna za Leona XIII intelektualnego pogbienia, a za Piusa X mia sta si czynnikiem integrujcym ycie umysowe ludzi. Koci wic docenia nauk i kultur, przyczyniajc si do ich rozwoju. Wan funkcj w tym rozwoju speniay uniwersytety katolickie, ktre zajmoway si nie tylko
naukami kocielnymi.
Katolicy stoczyli z liberaami walk o nauczanie religii w szkoach, a gdzie go nie byo, tym bardziej
starali si o tworzenie szk katolickich. Polacy w zaborze pruskim prowadzili walk o nauczanie dzieci
religii w ich ojczystym jzyku.
W naukach kocielnych biblistyka staraa si emancypowa jako samodzielna ga wiedzy. Rozwj
teologii pozytywnej wymaga naukowego i krytycznego traktowania nauk historycznych, szczeglnie
tych, ktre zajmoway si myl patrystyczn i histori dogmatw.
Filozofia podkrelaa swj charakter samodzielnej nauki, lecz stale bya potrzebna teologii spekulatywnej
i chrzecijaskiemu wiatopogldowi. Odnowieniem filozofii chrzecijaskiej zaj si Leon XIII.
Woscy katolicy starali si o intelektualne pogbienie swej wiedzy religijnej, widzc w tym istotny czynnik reformy katolicyzmu.
W Niemczech powsta szeroki nurt katolicyzmu reformistycznego, ktry stara si pozosta prawowiernym. We Francji pojawiy si najpierw tendencje modernizujce, a potem wystpi modernizm.
Pius X, zdecydowanie zwalczajc modernizm, tym bardziej zabiega o intelektualny integryzm katolikw,
szczeglnie za duchowiestwa. Walka z modernizmem uksztatowaa psychoz podejrzliwoci i stworzya przekonanie o istnieniu semimodernizmu. Autorytatywne orzeczenia papieskie wywoay w niektrych krgach katolickich sprzeciw, ale nie doprowadziy do schizmy i wbrew oczekiwaniom dziaay
mniej hamujco na rozwj nauk kocielnych, ni si spodziewano.
385
Kultura i nauka
Leon XIII pragn utrzyma kontakt z nowoczesnym wiatem, a Pius X postanowi odnowi wszystko w
Chrystusie, w myl przyjtego przez siebie hasa pontyfikatu. Obaj wszake byli zwolennikami rzymskiego centralizmu. Pius X reformowa ycie kocielne, natomiast umacnia istniejce formy strukturalne.
Leon XIII zmieni taktyk poprzednika w stosunku do nauk kocielnych. Za swe zadania nie uwaa jedynie bronienia katolickich pogldw, potpiania bdw i skadania owiadcze. Rozumia znaczenie
intelektualistw dla Kocioa, czego wyraz da w czterech pierwszych nominacjach kardynalskich. Wrd
nowych kardynaw byli wybitni ludzie nauki: szeroko znany w Kociele, ale dugo podejrzewany w
Rzymie Henry Newman, historyk Kocioa Joseph Hergenrther i twrcy odrodzenia tomistycznego,
Giuseppe Pecci (brat papiea) i dominikanin Tommaso Zigliara. Papieowi zaleao na odrodzeniu filozofii, a przez ni teologii. Rzym i Lowanium stay si orodkami ruchu neotomistycznego.
W poszczeglnych krajach wkad katolicyzmu w kultur narodow nie by rwny. W katolickich, jak
Austria, Francja, Hiszpania i Polska, tradycje w yciu umysowym i kulturalnym byy tak silnie katolickie, e trudno odrni, co mogoby by mn inspiracj. W Niemczech jednak dugo istniao w tych dziedzinach katolickie getto, gdy katolicyzm stale zajmowa tylko obronne pozycje. Zrozumiano to w kocu,
dlatego powiedziano (1896) w Konstancji na zjedzie Grres-Gesellschaft: potrzebujemy teraz nie apologetw, ale prawdziwych uczonych 10 swoich dziedzinach. W dziedzinie kultury uznano to take za potrzebne, gdy protestantami byli najwybitniejsi przedstawiciele ycia umysowego w poprzednim okresie:
Goethe, Lessing, Schiller, Kant, J. G. Herder, Humboldt. Jedn z przyczyn deficytu naukowoci u katolikw niemieckich bya sekularyzacja (1803), ktra pozbawia uczelnie katolickie rodkw materialnych
do rozwoju nauki. Gdy zapanowa liberalizm, ograniczy udzia katolikw w yciu uniwersytetw. Po
przekroczeniu tych barier oddawali si oni najchtniej filozofii i historii.
W Anglii katolicyzm musia przezwyciy kilka zapr, zanim wszed do kultury narodowej. By przede
wszystkim obcy religijnoci i mentalnoci angielskiej, uksztatowanej przez anglikanizm. Rozwijany w
tym kraju przez rodowiska irlandzkich emigrantw, nie mia wielkich moliwoci dziaania ze wzgldu
na ich sab pozycj spoeczn.
W Stanach Zjednoczonych katolicyzm by zbyt praktyczny, dlatego nie zaznaczy si jak wasn
twrczoci, odrbn od oglnej.
W celu zintegrowania nauki, ale chyba nie tylko dlatego, odczuwano potrzeb midzynarodowych katolickich kongresw naukowych. Ich inicjatorem by Duilh de Saint-Projet (zm. 1897), pniejszy rektor
Instytutu Katolickiego w Tuluzie. Swoj ide rozwin w publikacji Apologie scientifique du christianisme (1885). Myl zrealizowa Maurice dHulst rektor paryskiego Instytutu Katolickiego, poparty listem
Leona XIII do niego. Pierwszy kongres odby si w Paryu w 1888 roku, ku zadowoleniu organizatorw,
lecz z niewielkim udziaem zagranicznych uczonych. Drugi kongres urzdzono (1891) take w Paryu,
trzeci za w Brukseli (1894), na ktrym rektor dHulst przedstawiajc stan nauki katolickiej, stara si
zaj porednie stanowisko midzy katolickimi liberaami i integrystami. Ukaza wic niebezpieczestwo
zarwno minimalizowania, jak i maksymalizowania dogmatycznych orzecze Kocioa. Nastpne kongresy, czwarty w Fryburgu (1897) i pity w Monachium (1900), zebray wielu uczestnikw. W Fryburgu
powoano sekcj, ktra zaja si egzegez biblijn i naukami z ni zwizanymi. Zapowiedziany na 1903
rok kongres w Rzymie nie odby si, a nastpnych nie zwoywano w okresie walki z modernizmem. Pius
X w encyklice Pascendi zapowiedzia utworzenie Midzynarodowego Instytutu Katolickiego dla postpu
nauki. Powoa nawet wybitnego historyka Ludwiga Pastora na jego sekretarza generalnego, lecz powstay trudnoci z ustaleniem czonkw i Instytut nie doszed do skutku.
Uniwersytety katolickie
Leon XIII udziela poparcia istniejcym uniwersytetom katolickim, szczeglnie za uniwersytetowi w
Lowanium, na ktrym wedug jego yczenia otwarto (1882) katedr filozofii tomistycznej.
W Anglii arcybiskup Manning mia jasn ocen intelektualnych problemw swojego czasu, widzia wic
take szkodliwy wpyw niektrych kierunkw umysowych na wiar. Poparty przez biskupw zakaza
katolikom studiowa w Oksfordzie i Cambridge, utworzy (1874) za katolicki uniwersytet w Kensington,
386
co okazao si niewypaem (zamknity 1882). Zakaz natomiast cofnito dopiero po 3 latach od jego
mierci.
Kraje niemieckie czyniy starania o utworzenie katolickiego uniwersytetu, wybierajc na jego siedzib
Salzburg, gdzie dawny uniwersytet zosta zamknity w 1810 roku. Nie udao si tych stara zrealizowa,
uzyskano jedynie otwarcie (1851) w Salzburgu wydziau teologicznego. Leon XIII kilkakrotnie zachca,
by wydzia przeksztaci w uniwersytet. O jego koniecznoci mwiono na Katholikentagach (1862-1879).
Form zastpcz uniwersytetu katolickiego widziano w katolickim towarzystwie naukowym (GrresGesellschaft), utworzonym (1876) z okazji setnej rocznicy urodzin Jzefa Grresa. Towarzystwo starao
si mie sekcje jako odpowiedniki uniwersyteckich wydziaw. Pierwszymi byy sekcje: filozoficzna,
historyczna, prawno-spoeczna i przyrodnicza. Teologicznej na razie nie utworzono, gdy teologowie w
znacznej czci byli czonkami caego Towarzystwa. W Austrii powstao podobne towarzystwo, nazwane
na cze papiea Leo-Gesellschaft (1891), ale o dziaaniu zacienionym do historii powszechnej i austriackiej.
Polacy w zaborze pruskim myleli o wasnym uniwersytecie w Poznaniu, z wydziaem teologicznym. Nie
potrafili jednak przeama wrogoci wadz pruskich. Zaoyli wic (1857) Towarzystwo Przyjaci Nauk
w Poznaniu, przy poparciu arcybiskupa Leona Przyuskiego, ktrego te wybrano na honorowego prezesa. Duchowiestwo licznie wstpowao do tego Towarzystwa. Pniej utworzono w nim komisj teologiczna, a nastpnie wydzia teologiczny.
Szwajcaria doczekaa si katolickiego uniwersytetu we Fryburgu, gdzie utworzono (1889) fakultety:
filozoficzny i prawny. W roku nastpnym Leon XIII udzieli zgody na wydzia teologiczny, da pomoc
materialn i obdarzy rektora zotym acuchem. Inicjatorem by biskup Mermiliod, kurialny kardyna w
Rzymie, dokd go powoano z powodu nieprzejednanego stanowiska wobec rzdu. Uniwersytetowi byo
trudno zaangaowa odpowiednich profesorw. Musiano cign ich z Niemiec i Austrii. W 1896 roku
utworzono wydzia matematyczno-przyrodniczy.
We Francji od razu zaoono pi katolickich uniwersytetw: w Paryu, Angers, Lilie, Lyonie i Tuluzie.
Musiay jednak wedug francuskiego prawa z 1880 roku zrezygnowa z nazwy uniwersytet, gdy zastrzeono j dla wyszych uczelni pastwowych. Przyjy wic nazw Instytutw Katolickich, twardo trzymajc si uniwersyteckiego programu nauczania. Zabiegay o utworzenie wydziau medycznego, nie tylko z ambicji posiadania wszystkich fakultetw, ale take z uwagi na znaczenie tej dziedziny wiedzy w
yciu katolickim. W francuskich Instytutach wydziay teologiczne powstay pniej od innych, gdy pocztkowo trudno byo uoy ich stosunek do seminariw duchownych.
W Hiszpanii ksztaceniem kleru interesowa si Leon XIII osobicie, przyzna wic jezuickiemu seminarium duchownemu w Salamance prawo nadawania doktoratu i zgodzi si na utworzenie (1890) uniwersytetu w Comillas jako Papieskiego Instytutu, ktry zdoby znaczne wpywy w Ameryce. W Rzymie
otwarto (1892) Kolegium Hiszpaskie.
W Portugalii na antyklerykalnym (od czasw Pombala) uniwersytecie z Coimbrze wydzia teologiczny
pragn penej autonomii, nie chcia wic uzna (1885) nadzoru biskupa, w czym popary go inne wydziay.
W Niemczech i Austrii uniwersytety posiaday wydziay teologiczne katolickie, ktre dbay o rozwj
nauk kocielnych. Mimo sporw o katolicyzm zreformowany i modernizm, wrd teologw nie byo
gwatownych konfliktw i zrywania z Kocioem, jak za czasw Dllingera.
Szkoy i nauczanie religii
W Stanach Zjednoczonych konstytucja gwarantowaa wolno religii, prbowa wic minister owiaty
Horace Mann wprowadzi religijne nauczanie bez wizi z ktrymkolwiek wyznaniem. Gdy to si nie
udao, szkoy pastwowe przyjmoway charakter laicki. Katolicy podjli wic organizowanie wasnego
nauczania, na wzr Irlandczykw. Arcybiskup G. Hughes przyj zasad nauczania religii przy kociele
przed naboestwami (szkoa przed kocioem), co uznawali powoli inni biskupi Synod plenarny w Cincinnati (1858), a potem w Baltimore (1866) nakada na duchowiestwo obowizek tworzenia szk parafialnych, domagajc si, by katoliccy rodzice nie posyali dzieci do szk pastwowych.
387
W Europie zasada wolnoci nauczania znalaza najwczeniej swj wyraz w belgijskiej konstytucji
(25.04.1831) i we francuskim prawie o szkoach elementarnych (28.06.1833). W Prusach natomiast biskupi musieli protestowa (1849) przeciw ograniczeniom w religijnym nauczaniu i przeciw roszczeniu
pastwa do wycznego udzielania pozwole na nauk religii.
Walka o szkoy miaa rne oblicza w poszczeglnych krajach. We Francji, gdy wybory do Zgromadzenia Prawodawczego (13.05.1849) day przewag monarchistom i katolikom (okoo 450 mandatw), przeprowadzono prawo, zaprojektowane przez ministra Alfreda F. Falloux, o swobodnym zakadaniu prywatnych szk rednich i wyszych. Biskupi mogli te nalee do rad uniwersyteckich, ktre kieroway
szkoami pastwowymi, i mieli prawo mianowa zakonnikw nauczycielami, duchowiestwo za uzyskao nadzr nad wszystkimi szkoami (by osabi wpywy czerwonych nauczycieli). W Hiszpanii konkordat (1851) odda duchowiestwu decydujcy wpyw na wychowanie modziey i nauk. W Holandii
liberaom udao si (1857) wprowadzi pastwow szko wieck, ale mogy istnie prywatne szkoy
wyznaniowe. W Belgii katolicy przeamali dno liberaw do laicyzacji szk pastwowych. W Niemczech istnia dla poszczeglnych landw wasny system szkolny. Zmiana w Prusach na gorsze dokonaa
si w latach szedziesitych przez now ustaw, ktra zalecaa tworzenie symultannych szk ludowych
i ograniczaa nadzr kocielny nad nimi.
Wobec tak rnego nastawienia do problemu szk, Syllabus Piusa IX zaj si bdnymi na nie pogldami w punkcie 45 i 47. Potpi wic tez, wedug ktrej: oglny kierunek nad publicznymi szkoami, w
ktrych modzie chrzecijaskiego pastwa si wychowuje, wyjwszy tylko seminaria duchowne, moe i
musi nalee do wadzy pastwowej, tak e adna inna wadza nie posiada jakiego prawa do mieszania
si w szkoln karno, w kierunek studiw, udzielanie akademickich stopni, w wybr i naznaczanie profesorw. Potpia te pogld, e najlepsze urzdzenie pastwa wymaga, by szkoy ludowe, ktre s dostpne
dla dzieci wszystkich klas ludnoci, i w ogle publiczne zakady, ktre dla wyszego naukowego wyksztacenia i wychowania modziey s przeznaczone, byy wyjte spod wszelkiej powagi, kierownictwa i wszelkiego wpywu Kocioa, a zostaway zupenie pod kierunkiem cywilnej i politycznej wadzy, wedug myli
rzdzcych i stosownie do zapatrywa czasu.
Po Syllabusie szkoa, zwaszcza elementarna, nie przestaa by terenem silnej walki katolicyzmu z liberalizmem. Pocztkowo prowadzono walk defensywn, a ideaem bya katolicka szkoa, finansowana przez
pastwo, ktre mogo mie wpyw na ni o tyle, o ile przysugiwao mu w jego zakresie. Szkoy niekatolickie dla dzieci katolickich dopuszczano jedynie jako zo konieczne.
Dla katolickich szk odczuwano potrzeb dobrych programw nauczania i wychowania. Na Dum Katolickim w Aachen (1879) ksi Karl Lwenstein postulowa utworzenie komisji, ktra opracowaaby
wytyczne dla programw caego nauczania, od szk ludowych do uniwersytetw. Spraw jednak pozostawiono do zaatwienia w zakresie lokalnym. W Aachen zwrcono te uwag na braki w zawodowym
przygotowaniu nauczycieli. Miao tym zaj si Grres-Gesellschaft, ale jako stowarzyszenie uczonych
sabo znao kwestie dydaktyczne i problemu nie rozwizao.
W zaborze pruskim problemem szczeglnej wagi dla katolikw Polakw byo szkolne nauczanie religii w
jzyku narodowym. Prusacy w systematycznej akcji germanizacyjnej krok po kroku usuwali ze szk
jzyk polski, a gdy wszystkich przedmiotw uczono ju w jzyku niemieckim, postanowili ten jzyk rozcign na nauczanie religii w szkoach elementarnych. Dzieci polskie zastosoway opr bierny w strajku wrzesiskim (1901), a cho represjonowano je i rodzicw, walka trwaa. Nowa fala strajkw dzieci
ogarna zabr pruski w roku szkolnym 1906/1907. Odbyway si wiece ludnoci polskiej, arcybiskup
Florian Stablewski opublikowa List pasterski o obowizku nauczania dzieci prawd religijnych w jzyku
ojczystym, a Henryk Sienkiewicz skierowa w tej sprawie list otwarty do cesarza Wilhelma II. Walka ta
jeszcze bardziej zwizaa sprawy narodowe z katolicyzmem.
Emancypacja biblistyki
Katolicki ruch biblijny w pierwszej poowie XIX wieku by maty, natomiast protestanckie towarzystwa
biblijne rozwijay wielk aktywno w Anglii, Niemczech i Stanach Zjednoczonych. Kapani w pastoralnej dziaalnoci zrezygnowali z nauczania Pisma witego na rzecz scholastycznego katechizmu, ujtego
388
w pytania i odpowiedzi. Czytano wprawdzie lekcje i ewangelie w jzyku ludowym, ale zaliczano je do
wstpu do mszy witej, kazania za nie miay na og zwizku z nimi. Jedynie w nauczaniu religii posugiwano si biblijkami.
Takie nastawienie czyo si z oglnym przekonaniem, e biblistyka jest narzdziem teologii, ktrym
mog si posugiwa tylko specjalici. Ich za obowizywaa trydencka zasada, potwierdzona przez Sobr Watykaski I, e jedynie Urzd Nauczycielski Kocioa decyduje o prawdziwym sensie i interpretacji
Biblii. Takie defensywne nastawienie zostao spotgowane radykalnymi dzieami D. F. Straussa (zm.
1874), Bruna Bauera (zm. 1882) i Ernesta Renana (zm. 1892).
Tumaczenia katolickie opieray si na Wulgacie. Dopiero Ch. Crampton sign do pierwotnych tekstw.
Wydawanie Biblii w jzykach narodowych dugo napotykao na niech krgw oficjalnych. Konstytucja
Apostolska Officiorum et munerum (1897) stwierdzaa, e moe to przynie wicej szkody ni poytku,
jeeli nie zachowa si wielkiej ostronoci. Dlatego nakazywaa zyskiwa pozwolenie wadzy duchownej
na ich wydanie (imprimatur) oraz uwzgldnia objanienia Ojcw Kocioa i uczonych katolickich. Propagowaniem Biblii wrd wieckich zajo si dopiero w 1902 roku Stowarzyszenie w. Hieronima do
rozpowszechniania witej Ewangelii. Jak bardzo byo to potrzebne, wiadczy rozprowadzenie 180 tysicy egzemplarzy w pierwszym roku jego istnienia.
Decydujcy wpyw na oywienie bada biblijnych mia sulpicjanin francuski R. Vigouroux (zm. 1915),
ktry wydawa Manuel Biblique oraz Bible polyglotte. Nie odszed jednak od defensywnego nastawienia
wobec krytyki biblijnej, stosowanej przez ewangelikw. Trudno byo katolikom wczy si w ni, gdy
wystpoway zasadnicze rnice w pojmowaniu inspiracji. W tej dziedzinie prbowa F. Lenormand
ograniczy nieomylno Biblii do wypowiedzi dogmatycznych i moralnych. Nie rozwizywao to fundamentalnego problemu relacji midzy Autorem inspirujcym (Bogiem) i autorem piszcym (czowiekiem).
W podrcznikach katolickich, do koca XIX wieku, utrzymaa si tradycyjna teoria werbalnej inspiracji,
cho ju w poowie tego stulecia niektrzy uczeni, zwaszcza dominikascy, j krytykowali, powoujc
si na w. Tomasza.
Dyskusje biblijne dostay si do prasy codziennej w 1893 roku, gdy rektor paryskiego Instytutu Katolickiego, Maurice dHulst, wystpi z obron pierwszych pism Alfreda Loisyego, starajc si w pojmowaniu inspiracji trzyma szkoy poredniej midzy tradycjonalistami i progresistami. Nie zadowoli jednych
ani drugich.
Encyklika Leona XIII Providentissimus Deus (1893) zwracaa uwag na konieczno zwalczania racjonalistycznych wrogw Pisma witego, gdy pojawili si wrd katolikw. Wypowiadaa si przeciw
ograniczaniu inspiracji do spraw wiary i moralnoci. Podkrelaa, e w miejscach autentycznych Biblii
nie mog znajdowa si adne bdy. Poyteczne byo, e zalecaa studia nad Bibli oraz zachcaa do
korzystania z miejsc paralelnych w niej i z nauk pomocniczych dla lepszego zrozumienia jej sensu. Oywio to studia orientalistyczne.
Encyklika nie spotkaa si z adnym oporem egzegetw katolickich, ale nie rozwizywaa wszystkich
nkajcych ich problemw. Zachcaa natomiast do formowania nowych teorii, ktre wywoay polemiki.
Najsilniejsz polemik wzbudzi dominikanin Lagrange, ktry po studiach orientalistycznych w Wiedniu, na polecenie zakonnych przeoonych zaoy w Jerozolimie cole Biblique oraz wydawa kolejno
Revue Biblique i tudes Bibliques. Ich celem byo uprawianie i propagowanie biblijnych studiw naukowo-krytycznych w duchu kocielnym. Stosujc metod historyczn, Lagrange w badaniach Pentateuchu
doszed do przekonania, e Mojesz mia starsze przekazy i e w tej Ksidze wystpuj te przekazy
modsze od niego. Pogld ten napotka na zdecydowany sprzeciw innych egzegetw, co skonio wadze
zakonu do odwoania go ze stanowiska profesora Starego Testamentu.
W Lowanium A. van Hoonacker prowadzi (od 1889) cykl wykadw na temat Historia krytyczna Starego Testamentu. Swoim dzieem o kapastwie lewickim zdoby rozgos, atoli dzieo o Hexateuchu mg
opublikowa dopiero po encyklice Piusa XII Divino afflante Spiritu.
Leon XIII pismem apostolskim Vigilantiae utworzy (30.10.1902) Papiesk Komisj Biblijn, aby popiera studium Pisma witego oraz orzeka o nowych problemach, ktre nie zostay rozstrzygnite przez
Nauczycielski Urzd Kocioa. W jej skad wchodzio kilku kardynaw i 40 konsultorw z rnych kra-
389
jw, wrd nich znani biblici: Lagrange, Prat, Hummelauer. Sekretarzami zostali: zachowawczy Vigouroux i postpowy Fleming.
Naukowo historii
W XIX wieku nie ustao zainteresowanie histori, ktre prowadzio do rozwoju bada rdowych i powstania specjalizacji. Wydawaniem rde do dziejw Kocioa zajy si instytuty kocielne i wieckie.
W tej dziedzinie nowa epoka zacza si od publikacji rde przez oratorianina z Wrocawia Augustyna
Theinera, prefekta Archiwum Watykaskiego (1855-1870), ktry wyda take Vetera monumenta Poloniae et Lithuaniae. Leon XIII otwar to Archiwum (1881) dla ogu uczonych. Jego prefektem by wwczas znakomity historyk niemiecki J. Hergenrther (od 1879 kardyna), ktry doprowadzi do uporzdkowania zbiorw i wydania regulaminu dla korzystajcych. Okrelono te zasady korzystania z Biblioteki
Watykaskiej, ktrej zbiory powikszono o Bibliotek Barberini i Borghese.
Po otwarciu Archiwum Watykaskiego powstay w Rzymie narodowe instytuty historyczne: austriacki
(1881) z dyrektorem Th. v. Sickelem, a potem sawnym Ludwigiem Pastorem; pruski (1888), ktrym od
1903 roku kierowa znany historyk Paul F. Kehr; francuski pod nazw cole franaise de Rome z dyrektorem (od 1895) L. Duchesnem. Polska Akademia Umiejtnoci z Krakowa wysyaa ekspedycje
naukowe do Rzymu, by dokonyway odpisu rde, ktre dotyczyy dziejw Polski. Korzystna sytuacja
dla bada rde i ich wydawanie umoliwia nowe opracowania naukowe, wrd ktrych wyrnia si
16-tomowa Geschichte der Ppste L. Pastora, znakomita obfit faktografi, ale akcentujca silnie centralizm papieski. W tym samym duchu napisa kardyna J. Hergenrther swj obszerny podrcznik historii Kocioa.
Leon XIII w swych encyklikach i pismach apostolskich czsto powoywa si na histori, a od historykw, jak to wypowiedzia w pimie Saepenumero (1883), oczekiwa obrony przed faszywym ujmowaniem papiestwa, lecz zaznaczy, e Kocioa i Stolicy Apostolskiej broni ju samo obiektywne korzystanie ze rde.
Po J. H. Newmanie, ktry w pracy O rozwoju doktryny chrzecijaskiej (1845) ukaza dzieje poznawania
podstawowych prawd wiary, zasyn z badania historii dogmatw J. Schwane. W swej Dogmengeschichte wykaza konieczno posugiwania si dwoma zasadami badawczymi: opracowywaniem poszczeglnych dogmatw przez ukazanie ich rozwoju do czasw najnowszych i przedstawienie rozwoju
wiadomoci wiary Kocioa jako caoci.
Ch. de Smedt, jezuita, profesor historii Kocioa na uniwersytecie lowaskim i przewodniczcy zespou
bollandystw, wypracowa zasady filologicznej krytyki rde (Principes de la critique historique, 1883).
Zagadnieniem krytyki tekstw zajmowa si jego wsppracownik, jezuita H. Delehaye, ktrego praca
metodologiczna Les Lgendes hagiographiques (1905) staa si dzieem klasycznym, cho dla k integrystycznych bya zgorszeniem. Francuski historyk Louis Duchesne (zm. 1922) stosowa zasady krytyki
rde do badania dogmatw, lecz spotka si z ostrym atakiem, szczeglnie Rambouilleta. Nie odwiodo
to J. Tixeronta, profesora w seminarium duchownym w Lyonie, od stosowania tej samej metody i syntetycznego przedstawiania historii dogmatw. Teoretyczne wyjanienie rozwoju dogmatw da P. Batiffol,
rektor Instytutu Katolickiego w Tuluzie (tudes dhistoire et de thologie positive, 1902).
Uprawianie w historii Kocioa specjalizacji doprowadzio do usamodzielnienia si patrologii. Historia
dogmatw nie zdoaa naby statusu samodzielnej nauki. Pozostaa dziaem teologii dogmatycznej.
Na wysokim poziomie stany od razu serie popularnonaukowe, jak hagiograficzna Les Saints (1897) i
historyczno-teologiczna La Pense chretienne (1904).
Odnowienie filozofii chrzecijaskiej
Znaczenie filozofii dla teologii podkrelono ju w konstytucji soborowej De fide catholica. Zaj si ni
Leon XIII i na pocztku pontyfikatu powici jej encyklik Aeterni Patris (4.08.1879), ktrej celem byo
odnowienie systemu filozofii w. Tomasza z Akwinu, a nie tylko wskazanie na wybrane myli redniowiecznych filozofw, jak to uczyni Pius IX. W wietle tomizmu, zdaniem papiea, powinno si rozwizywa wszystkie problemy nowoczesnego wiata, nie wyczajc spoecznych i politycznych, czy nawet
390
problemw nauk przyrodniczych, gdy nauka Tomasza, zwaszcza o prawdziwej istocie wolnoci i boskim pochodzeniu kadej wadzy, posiada si nie do przezwycienia; by obali principia nowego prawa,
to znaczy rewolucji.
Du wag miao papieskie przedsiwzicie wydania dzie w. Tomasza i komentarzy do nich Kajetana,
uznawanego przed neoscholastykw za najbardziej miarodajnego interpretatora. Gregorianum, bdc dotd twierdz suarezjanizmu, po swej reorganizacji dziki papieowi stao si propagatorem tomizmu. Papie dokona te reorganizacji (1880) Akademii Rzymskiej w. Tomasza i powierzy jej kierownictwo
swemu bratu, jezuicie Giuseppe Pecciemu. Staa si wzorem dla innych.
Na yczenie papiea w Lowanium otwarto (1884) katedr neotomizmu, oddajc j wybitnemu filozofowi D. Mercierowi, pniejszemu kardynaowi. Przyciga on studentw szerok wiedz i uwzgldnianiem aktualnych problemw. Od papiea otrzyma (1887) zgod na utworzenie Instytutu Filozoficznego
(Institut Suprieur de Philosophie), by studentom dostarcza wiedzy i zarazem by orodkiem bada naukowych.
Zaczto wydawa naukowe czasopisma, ktre zajy si neotomizmem: Philosophisches Jahrbuch
(1888), wydawany w Niemczech przez Grres-Gesellschaft, Pastor Bonus w Trewirze (1888), Revue
Thomiste w Paryu (1893), Revue Noscholastique w Lowanium (18S4) i Rivista Filosofi Neoscholastica w Mediolanie (1909).
Neotomizm, tak jak neoscholastyka, nie sta si zwartym systemem. Niektrzy uczeni tylko czciowo
uwzgldniali myli w. Tomasza. Nie poniechali te innych kierunkw filozoficznych, jak augustianizm.
W samym Rzymie wpywowy jezuita, C. Maizzella, w swoich rozprawach posugiwa si scholastyk
suarezjask, a w Kolegium w. Bonawentury (Quaracchi koo Florencji) studiowano nauk Bonawentury i wydawano jego dziea. Franciszkanie nadal pielgnowali skotyzm.
W Niemczech, Austrii i Szwajcarii mia neotomizm gorliwych zwolennikw i licznych przeciwnikw.
Wielu znaczcych katolickich filozofw niemieckich pozostawao pod wpywem neokantyzmu. Trudno
zreszt przeprowadzi lini podziau i wyranie zaliczy jednych do neotomistw, innych nie. Wywierajcy wielki wpyw na teologi, dogmatyk M. J. Scheeben (zm. 1888) zbada i uwzgldni w swoich dzieach ca myl filozoficzn i teologiczn od najwczeniejszej patrystyki, przez w. Augustyna do w. Tomasza, jak rwnie uwzgldni teologi potrydenck, lecz trudno powiedzie, czy by neoscholastykiem.
Badania historyczne skoncentroway si nie tylko na Tomaszu, ale na caym redniowieczu, z uwzgldnieniem istniejcego wwczas platonizmu. i powizania scholastyki z filozofi arabsk.
Chrzecijaskiemu platonizmowi ulega H. Schell, profesor apologetyki w Wrzburgu, obdarzony gbokim, twrczym i oryginalnym umysem. Dajc w swych dzieach filozoficzno-teologiczn syntez, uj
tradycjonaln doktryn w kategoriach personalistycznych, przez co uznano go za prekursora chrzecijaskiego personalizmu.
Pary obok Lowanium sta si silnym orodkiem neotamizrau. Istniejcy tam Instytut Katolicki uprawia
go i propagowa, zwaszcza przez midzynarodowe kongresy teologiczne. Osignicia obu orodkw nie
uwalniay ich od krytyki. Uniwersytetowi lawaskiemiu zarzucano, e jzyk francuski w wykadach obnia ciso teologiczn, wymoga wic Kongregacja Studiw, by teologi i filozofi wykadano po acinie.
Polemiki istniay nie tylko wok konkretnych problemw, ale te co do zasadniczej sprawy, czy neoscholastycy za bardzo nie hoduj racjonalizmowi, a ich przeciwnicy nie s modernistami. We Francji
stay si one szczeglnie silne wok filozofii dziaania. Jej twrca, Maurice Blondel (zm. 1949), stara
si wykaza bezpodstawno przeciwstawiania sobie rozumu i wiary, ale dzieem na temat metody filozoficznej w badaniach problemw religijnych wywoa gwatowne ataki. Jedni zarzucali mu, e zracjonalizowa chrystianizm, sprowadzajc religi do systemu filozoficznego. Inni, filozofowie wieccy, e pozbawi filozofi autonomii, czc j z religi. Za filozofi czynu opowiada si L. Laberthonire (zm.
1932), oratorianin, ktry redagowa Annales de Philosophie i broni Blondela przed neoscholastykaimi.
391
Woski ruch reformy katolicyzmu

Z postulatami reform religijnych, obok politycznych, wystpowano ju w ruchu Risorgimento. Tkwia w
nich tendencja do uwolnienia si od autorytetu kocielnego i traktowania Kocioa jako wsplnoty wierzcych, a nie jako hierarchicznej instytucji. Idee te w okresie modernizmu starano si propagowa wrd
szerokich rzesz, a nie tylko na polu nauki, jak czyniono we Francji.
We woskim ruchu reformy katolicyzmu wystpiy trzy kierunki. Jeden uksztatowali modzi ksia i zakonnicy, gwnie z rodkowych Woch, ktrzy pragnli usun zacofanie w nauce. Drugi utworzya cz
dziaaczy Opere dei congressi, widzc ma skuteczno dotychczasowych poczyna, a pragnc wypracowa kulturalne podstawy chrzecijaskiej demokracji. Trzeci za obejmujcy modych wieckich katolikw, gwnie lombardzkich, wiza si z liberalnym i narodowym ruchem woskim, by szybko rzuci
pomost midzy katolicyzmem i nowoczesnym wiatem.
Pierwszy kierunek mia osignicia, dziki kilku wybitnym uczonym. Zalicza si do nich biblist z Rawenny, prowincjaa misjonarzy Ducha witego, Giovanniego Gennocchiego (zm. 1926), ktrego biego w naukach biblijnych ceni Pius X, cho uwaano go za progresist. Obok niego stawia si biblist
z Perugii, Umberta Fracassiniego (zm. 1950), konsultora Komisji Biblijnej, rektora seminarium duchownego, odwoanego ze stanowisk (1907), gdy zarzucano mu modernizm. Pozosta jak Gennocchi wierny
Kocioowi. Trzeci reprezentant tego kierunku, hebraista na uniwersytecie florenckim, Salvatore Minocchi (zm. 1953), jako gorliwy kapan nie wyszed poza ramy prawowiernoci kocielnej, cho zaoone
przez niego czasopismo Studi religiosi byo krytykowane przez Civilt Cattolica. Wok niego gromadzili si modzi i zapaleni do reform kapani, wrd ktrych by Ernesto Buonaiuti (zm. 1946), profesor
historii Kocioa w rzymskim seminarium duchownym. Zaoy Rivista storico-critica delle scienze teologiche, lecz oskarony o modernizm i pozbawiony stanowiska (1907), zosta zaliczony do wiodcych
modernistw woskich.
Romolo Murri, typ praktycznego reformatora politycznego i spoecznego, wczy si w modernizm, ale
widzia w nim rodek do swoich celw. W wydawanym przez siebie (od 1898) czasopimie Cultura sociale uprawia modernistyczn krytyk religijnoci w wczesnym katolicyzmie woskim. Mia on wizj
wielkiego wyzwolenia przez powrt do Ewangelii, lecz rozumia w tym take reform seminariw, zniesienie celibatu, porzucenie dotychczasowych metod apostolstwa, zmniejszenie liczby biskupstw. Gdy po
ekskomunice za modernizm i za atakowanie wadzy kocielnej porzuci kapastwo i si oeni (1909),
uprawia skrajnie lewicow dziaalno polityczn i spoeczn.
Radykalnymi reformistami stali si w wikszoci katolicy z kierunku lombardzkiego. Rozgos zdoby
poeta i pisarz Antonio Fogazaro (zm. 1911), ktry chcia pogodzi ewolucjonizm Darwina z dogmatami
katolickimi. W jego powieci wity (1905) nie do przyjcia bya wizja aktualnego katolicyzmu, wedug
niego przeniknitego duchem kamstwa, nieograniczonej wadzy, podliwoci i lku przed postpem.
Goszone idee, czasem nawet te bardzo radykalne; miay zwolennikw, nie wyczajc duchownych, ale
u wikszoci napotykay sprzeciw. Przywdcy ruchu reformy, Murri, Buonaiuti i Fracassini, zamierzali
zjednoczy swe dziaanie. Odbyli spotkanie w Molveno, lecz dla duchowiestwa nie miao ono wielkiego
znaczenia, gdy wkrtce po nim Pius X, zaniepokojony tyloma bdami, wyda encyklik Pascendi.
Niemiecki katolicyzm reformistyczny
Nazw Reformkatholizismus poda (1898) publicysta, Josef Mller, wydawca czasopisma Renaissance,
lecz ona nie oddaje caej treci zjawiska. Katolicyzm niemiecki z czasw Leona XIII i Piusa X by przeniknity rnymi prdami, nie zawsze z sob powizanymi. ywe w nim liberalne elementy chciay poczenia chrzecijastwa z przyrodniczym ideaem nauki, usuway wic take z bada teologicznych dziaanie autorytetw. Teologowie i filozofowie, ktrzy chcieli znale porozumienie z ludmi o nowoczesnej
mentalnoci, odrzucali nacisk Rzymu na uprawianie scholastyki. Historycy, ktrzy ledzili czynniki rozwojowe i przyjmowali je za wane w ksztatowaniu ycia kocielnego, wywoywali sprzeciw ultramontan, uznajcych za idea myl i ycie Kocioa w redniowieczu lub w epoce kontrreformacji. Przeciwnicy
centralizacji rzymskiej, zwolennicy reform liturgicznych i jzyka narodowego, rzecznicy reformy prawa
(zniesienia celibatu), wieccy katolicy zaangaowani w sprawy kocielne, chcieli wikszej samodzielno-
392
ci w organizacjach, w yciu parafii, w wyborze proboszczw. Patrioci, ktrzy byli dumni z wzrastajcej
potgi kraju, pragnli posiada wpyw na sprawy Kocioa Powszechnego. Religijne osoby, ktre yy
jeszcze romantyzmem, swj apostolski Koci ducha i mioci przeciwstawiay Kocioowi prawa, organizacji i polityki.
W tym zrnicowanym ruchu wsplne byo jego nastawienie antyrzymskie i antyjezuickie, czsto te
wrogie politycznemu katolicyzmowi, ktry widziano w partii Centrum. Ruch ten nie by jeszcze modernizmem, bo sta wiernie na fundamencie Objawienia i Kocioa. Wystpiy w nim natomiast analogie do
amerykanizmu, sillonizmu, mediolaskiej grupy Rinnovamento, cho by od nich niezaleny. Obejmowa
krgi uniwersyteckie i mia trzech gwnych przedstawicieli.
Franz X. Kraus, profesor historii Kocioa i eseista, gowa i dusza fryburskiego wydziau teologicznego,
wsppracowa z rzdem berliskim i zwalcza polityk kurii rzymskiej i Centrum, najczciej w anonimowych artykuach. By sztandarow postaci bawarskich katolikw liberalnych, ktrzy (1904) utworzyli
Krausgesellschaft jako stowarzyszenie dla postpu religii i kultury, czc przekonanie o niezalenoci
nauki z antyrzymskimi oskareniami.
Herman Schell (1850-1906), profesor apologetyki, chrzecijaskiej historii sztuki i porwnawczej historii
religii w Wrzburgu, by wnikliwym teologiem i filozofem, podkrela osobowy i yciowy aspekt katolicyzmu i jego wewntrzne wartoci, przez co pniej widziano w nim prekursora chrzecijaskich egzystencjalistw. Gosi tezy bardzo wwczas cenione: wolno religii, rol Ducha witego w Kociele i
znaczenie laikatu. Stara si wykaza, e nie ma sprzecznoci midzy nowoczesn filozofi i wiar, piszc
o tym w broszurze Der Katholizismus als Prinzip des Fortschritts (1887). Atakowany broni si broszur
Die neue Zeit und die alte Glaube, sam atakujc metody rzdzenia Kocioem. Postulowa dialog Kocioa ze wiatem. Obie broszury i inne jego pisma dostay si (1898) na Indeks. Gdy podda si rzymskiemu orzeczeniu, mg kontynuowa dziaalno, lecz nowe ataki podkopay jego zdrowie (zmar w 56
roku ycia).
Albert Ehrhardt (1862-1940), kolega Schella i profesor kolejno w Wrzburgu, Wiedniu, Strassburgu i
Bonn, zasyn jako patrolog, wybitny specjalista od staroytnoci chrzecijaskiej, autor dzie historycznych, ale opublikowa te ksik o katolicyzmie w XX wieku, z dwoma zasadniczymi tezami: wspczesna myl ludzka powinna wyzby si antychrzecijaskich uprzedze, a Koci powinien wyzby si
absolutyzowania redniowiecza, cho ono posiada szereg wartoci. Dzieo odnioso sukces, majc 12 wyda w jednym roku, lecz byo atakowane przez nieomal ca katolick pras niemieck i austriack. Skierowany przeciw niemu najostrzejszy atak redemptorysty A. Rssiera popiera arcybiskup Wiednia, kardyna Gruscha. Odpowiedzia na to broszur Liberaler Katholizismus? Ein Wort an meine Kritiker.
Do polemiki wczyli si profesorowie i czasopisma. Katolicyzm reformistyczny propagowao kilka z
nich, najbardziej wytrwale Hochland (1903-1971, z przerw 1941-1946), zaoone przez C. Mutha (zm.
1944). Hierarchia w Niemczech bya na og przeciwna temu ruchowi, widzc jego blisko do austriackiego Los-von-Rom-Bewegung. Biskup P. W. Keppler z Rottenburga, cho nie by reakcyjny, wystpi
(1902) z publicznym i opublikowanym wykadem ber wahre und falsche Reform, przyznajc, e Kocioowi s potrzebne reformy, ale odrzucajc te, ktre wysuwali Kraus, Schell i Ehrhard. Pius X zabra
gos, gdy wzmogy si ataki na struktur Kocioa. Uczyni to w formie podzikowania dla austriackiego
teologa E. Commera za dzieo, ktre zbijao pogldy Schella (po tego mierci). Papie stwierdzi, e
opozycja dziaa albo z nieznajomoci katolickich prawd, albo z odrzucania autorytetu Stolicy Apostolskiej.
Angielski katolicyzm postpowy
Napicia w katolicyzmie angielskim, wywoane grup Ramblera, zmalay po nominacji Newmana na
kardynaa i znw wzrosy pod koniec XIX wieku. Obejmoway niewielki krg osb, ale miay wpyw
nieproporcjonalnie duy do ich liczby.
Cz angielskich katolikw pragna dokona symbiozy religii i nowoczesnoci, a take nowoczesnej
religii i Kocioa. Ruch zacz si, gdy (1896) Wilfrid Word, syn przywdcy skrajnych ultramontanw,
zorganizowa w Synthetic Society katolikw, anglikanw i innych protestantw, by omawia sprawy
393
religijne. Biskupi katoliccy widzieli w tym niebezpieczestwo, ogosili wic wsplny list O Kociele i
katolickim liberalizmie, bronic stanowiska Stolicy Apostolskiej w sprawach wiary i rozrniajc midzy
Kocioem nauczajcym i Kocioem nauczanym. Wywoao to sprzeciwy i ostre polemiki.
W krgu postpowych katolikw angielskich wyrnia si aktywnoci Friedrich von Hgel (zm. 1925),
syn Szkotki i austriackiego dyplomaty. Za swe pogldy nazwany wieckim biskupem modernizmu, pragn uksztatowa szlachetn nauk, ktra byaby nie tylko w zgodzie z religi i katolicyzmem, ale tkwiaby w samej religii i katolicyzmie. Zdoby on wielkie wpywy przez midzynarodow korespondencj z
egzegetami, teologami i filozofami.
Georg Tyrrel (zm. 1909), konwertyta, jezuita, ceniony kaznodzieja i spowiednik, autor modlitewnikw i
esejw apologetycznych, pod wpywem Hgla zaj si krytyk biblijn i gosi radykalne pogldy o religijnoci (External Religion, its Use and Abuss, 1899), a take o dogmatach i nauczycielskim autorytecie
Kocioa. Pod pseudonimami publikowa rozprawy: Religion as a Factor o f Life i The Church and the
Futur. Niedyskretna prasa zdradzia jego autorstwo, wybuchy ataki na niego, zwaszcza za pogldy na
Koci, w ktrym widzia nie instytucj do goszenia prawdy, ale jedynie szko Boej mioci. Wystpi
z zakonu i dalej publikowa dziea, jak Through Scylla and Charybdis, ktre nie budzia wielkich zastrzee, zaciekle jednak zwalcza encyklik Pascendi, zosta wic ekskomunikowany.
Konflikt z modernizmem, ktry nie usta ze mierci Tyrrela, stara si agodzi arcybiskup Westminsteru
(od 1903), kardyna Bourne, poparty przez czasopismo Dublin Review. Brakowao jednak wyranego
odrnienia modernistw od katolikw, nastawionych na reform katolicyzmu. wiadczy o tym wyznanie
uczonego, wierzcego katolika Edmunda Bishopa (zm. 1917): jestem modernist z czasw przed modernizmem.
Francuski katolicyzm modernizujcy
We Francji kryzys katolicyzmu nie ujawni si jako jednolity ruch, lecz jako rne postawy, przede
wszystkim filozofw i teologw. Cz filozofw staa pod wpywem Kanta lub Mauricea Blondela, a
nawet innych kierunkw, zawsze jednak przekonana, e jej pogldy naley uwzgldni w teologii. Podobnie sdzi ksidz Marcel Hbert, filozof, dyrektor kolegium w Paryu. Organem tej grupy stao si
czasopismo Annales de Philosophie chrtienne.
Modzi teologowie francuscy, zapoznani z niemieck metod krytyki rde historycznych, zastosowanej
te do rde Objawienia, byli zaniepokojeni, czy mona pogodzi nauk Kocioa z wymaganiami i
osigniciami nowoczesnej wiedzy. Encyklika Providentissimus deus nie udzielaa odpowiedzi na
wszystkie ich wtpliwoci.
Problemem zajli si w szczeglniejszy sposb dwaj uczeni: Alfred Loisy (zm. 1940) ze szkoy sawnego
historyka Duchesnea oraz dominikanin M. -J. Lagrange, twrca Szkoy Biblijnej w Jerozolimie. Lagrange jednak stara si wyniki swych bada pogodzi z oficjaln nauk Kocioa, cho nie zawsze mu
si to udawao i mia w Rzymie kopoty. Loisy natomiast wraz z kilku wsppracownikami by mniej
rozwany w krytyce, wedug zasady, e nauka musi by niezalena. Francuska hierarchia zaniepokoia
si, zwaszcza po otrzymaniu ostrzeenia Leona XIII przed niepokojcymi tendencjami, ktre usiuj si
wcisn do wykadu Pisma witego. Idc za papieskim ostrzeeniem, jezuita La Fontaine alarmowa w
swoich artykuach o protestanckiej infiltracji, przenikajcej do kleru francuskiego. Zarzut ten stawia
gwnie czasopismu Revue dhistoire et de litterature religieuse, zaoonemu (1896) przez Loisyego.
Napicie wzroso, gdy nowo utworzona (1901) Komisja Biblijna zaja si pogldami Loisygo, ktry
by nie tylko uczonym, ale i utalentowanym pisarzem i potrafi je propagowa. Po ukazaniu si we francuskim tumaczeniu protestanckiego dziea Adolfa Harnacka o istocie chrzecijastwa (Das Wesen des
Christentums), opublikowa w nawizaniu do niego ma ksieczk o Ewangelii i Kociele (LEvangile
et lEglise), podkrelajc, e dokonany ju rozwj Kocioa w kierunku instytucji, nauki i kultu stoi w
sabym zwizku z autentycznym posaniem Chrystusa, ktry nie zamierza organizowa nowej wsplnoty
religijnej. Wedug Loisyego, Jezus gosi nadejcie Krlestwa Boego, a nadszed Koci. Wychodzc z
zaoenia, e nauka kocielna ulega rozwojowi, domaga si nowej interpretacji dawnych formu, tym
bardziej e przyjmowa dogmaty tylko za symbole odwiecznej prawdy. Niektrzy przyjli pozytywnie
394
tezy Loisyego, widzc jego przeciwstawianie si protestantyzmowi, gdy mwi, e jedynie prawowitym
owocem Ewangelii jest Koci katolicki. Inni je zaatakowali, powstay wic polemiki i dyskusje, w ktrych przeciw Loisyemu wystpi Lagrange, a zwaszcza rektor Pierre Batiffol, czynic Instytut Katolicki
w Tuluzie twierdz walki z modernizmem.
Ksieczk Loisyego potpi (1903) arcybiskup de la Vergne Richard. W Rzymie zachowano si powcigliwie, a papieem zosta Pius X. Loisy dola oliwy do ognia, gdy stara si usprawiedliwi w broszurce na temat swojej ksieczki (Autour dun petit livre), stawiajc tez, e krytyka biblijna jest autonomiczna wobec nauki teologicznej i e moe istnie sprzeczno midzy wiar a badaniami historycznymi (wiara przyjmuje za prawdziwe to, co w oczach historyka jawi si jako faszywe). Cho mia zwolennikw, ktrzy bronili go w Rzymie, wite Oficjum (13.12.1903) potpio jego publikacje. Pniej
wyzna, e straci wiar w bstwo Chrystusa ju przed publikacj LEvangile et Lglise, ale zewntrznie
podporzdkowa si rzymskiemu orzeczeniu, nie biorc przez trzy lata udziau w kontrowersjach. W tym
czasie jednak przygotowa swj wielki komentarz do Ewangelii synoptycznych, ponawiajc modernistyczne pogldy. Spr wic wok nich trwa. Przeciwnicy uznali Loisyego za gorszego ni Renan.
Zwolennicy twierdzili, e urzdzono mu proces jak niegdy Galileuszowi i e jest to afera Dreyfusa
wrd kleru. Wielu modych teologw dopatrywao si u Loisyego kontynuacji apologetycznej drogi,
ktr utorowa Newman pismami o rozwoju chrzecijaskiej nauki i stosunku rozumu do wiary.
Loisyego uwaa si za ojca modernizmu, ale zagadnienia biblijne nie byy jedynymi przedmiotami kontrowersji. We Francji dosza do nich kwestia, podjta przez oratorianina Luciena Laberthouniera, filozofa i zaoyciela czasopisma Association dtudes religieuses. Pyta on, czy chrzecijastwo jako religia
jest oryginalne i samodzielne. Dosza te kwestia rozwoju dogmatw, gdy matematyk i filozof Edouard
Le Roy (zm. 1954) rozpta prawdziwy tumult artykuem (1905) z pytaniem, czym jest dogmat (Questce quun dogme?).
Nowe pogldy dotykay fundamentalnych spraw katolicyzmu: natury Objawienia, natchnienia Pisma
witego, religijnego poznania, osoby Chrystusa i Jego faktycznej roli w zaoeniu Kocioa, sakramentw, granic dogmatycznego rozwoju nauki kocielnej i autorytetu Nauczycielskiego Urzdu Kocioa.
Modernici dawali odpowiedzi czciowo prawdziwe, Koci za nie mia od razu penej odpowiedzi,
dlatego trway spory i odrzucano pogldy modernistyczne jako cakowicie bdne. Powstao przez to due
zagroenie dla wiary.
Modernizm i integryzm
Dawna nazwa ultramontanie zamkna; pojawia si nowa: integralni katolicy, ktrzy jeszcze bardziej ni
tamci dyli do integracji kocielnej nauki i ycia, wedug swego modelu rzymskiego. Zwalczali oni zarwno modernistw, jak i katolikw liberalnych. Wydawali ksiki, mieli wasne czasopisma, ale nie
tworzyli adnej organizacji, jedynie Sodalitium Pianum uwaa si za ich central. Nasilili sw dziaalno w latach 1912-1913. Pragnli podporzdkowa swemu ruchowi katolick pras, by bya jedynie
tumaczem myli Stolicy Apostolskiej. Wobec pogldu innych katolikw, e gos prasy powinien dotrze
do wszystkich ludzi, zwaszcza do klas rzdzcych, toczyli spr o stampa di concentrazione i stampa di
penetrazione. Ich ideaem bya prasa pierwszego wzorca, a wic skupiajca si na sprawach kocielnych i
na pogbianiu katolicyzmu, a nie na zajmowaniu si sprawami politycznymi i spoecznymi, by wywiera
naciski w kierunku reform.
Modernizm nie by wyczn reakcj na integryzm. Jako ruch zwany pocztkowo nowym katolicyzmem
mia szeroki zamiar unowoczenienia Kocioa, a zacz si od stosowania we Francji krytycznych metod
historycznych i literackich w badaniach naukowych nad Pismem witym i pocztkami chrzecijastwa.
Nie by adnym jednolitym systemem, lecz bardzo zrnicowanymi ideami religijnymi i spoecznymi czy
nawet politycznymi, goszonymi przez wielu duchownych i wieckich. Nazw modernizm okreli je w
Kociele po raz pierwszy List pasterski biskupw woskich prowincji kocielnych, Turynu i Vercelli
(1905).
395
W encyklice Pascendi zosta modernizm szczegowo scharakteryzowany, oraz w teologicznej Interpretacji Nauczycielskiego Urzdu Kocioa, dlatego tak trudno ustali, jaki system mylowy mieli ci, ktrych
nazywano modernistami.
Rozwinity modernizm spoeczny typu woskiego domaga si swobodnego dziaania katolikw we
wszystkich dziedzinach poza-religijnych, czyli autonomii wieckiego zakresu ycia, czc jednak z tym
ualanie religii za subiektywny problem czowieka, a Kocioa za faktor cywilizacji i moralnego postpu,
nie za za zbawiajc instytucj.
W Wiedniu nie przywizywano wikszej wagi do walki. Piusa X z modernizmem, ale powsta tam take
swoisty spr, nazwany sporem o literatur. O modernizm oskarono uczonego Alberta Ehrharda, ktry
te utraci katedr uniwersyteck w Wiedniu. Zaprzyjaniony z nim teoretyk chrzecijaskiej partii socjalistycznej ksidz Franz Martin Schindler nie zosta biskupem. Arcybiskupa wiedeskiego Gustava Piffia
take podejrzewano w Rzymie o modernizm, bo nie godzi si na otwarcie filii czasopisma Correspoizdance de Rome. Najostrzejszy spr toczy si o kanonist Ludwiga Wahrmunda z Iransbrucku, ktry
wystpi (1902) w obronie reformatorsko nastawionych uczonych, Ehrharda i Schella, atakujc za (1908)
Syllabus w mowie o katolickim wiatopogldzie i wolnej nauce. Gdy nuncjusz wystpi przeciw niemu,
sta si bohaterem prasy i opinii publicznej.
Pius X w sprawie modernizmu mia racj, gdy potpia konkretne principia i dawa ostrzeenia. Nie zgadzano si jednak z podejmowaniem surowych sankcji wobec wybitnych nawet ludzi Kocioa, ktrych
potem nieraz dugo nie rehabilitowano, oraz z odsuniciem kleru od problemw nowoczesnej kultury i
rozwizywania sprzecznoci, bo to Koci od niej odsuno.
Semimodemizm nieokrelony
Wedug wasnej wypowiedzi czoowego modernisty, Alfreda Loisyego, modernizm w cigu dwch lat
po potpieniu znalaz si w penym zaniku. Jego przeciwnik wszake, A. Cavallanti, stwierdzi, e jak
ongi arianizm i inne bdne kierunki zostawiy na dugo pogldy nazwane semiarianizmem i temu podobnie, tak pozosta semimodernizm.
Nie mona wtpi, e trway baamutne pojcia, ktre zrodzi modernizm, lecz jest faktem, e nikt nie
ustali kryterium do ich wykrywania i ocen. Mwienie wic, jak to czynio czasopismo Corrispondenza
Romana, o semimodernizmie czy te modernizujcych tendencjach i modernistycznej umysowoci wywoywao podejrzliwo wobec kadego nowego ujmowania zagadnie i wobec nowych form religijnego
dziaania.
witobliwy arcybiskup Mediolanu, kardyna Andrea C. Ferrari, wkrtce po wydaniu encykliki Pascendi, przestrzega w Licie wielkopostnym przed tak podejrzliwoci. Nie powstrzymao to przed jej
stosowaniem wobec ludzi i instytucji, jak Szkoa Biblijna w Jerozolimie, Instytut Katolicki w Paryu,
Wydzia Teologiczny we Fryburgu szwajcarskim. Niekiedy wystarczyo, e jeden z profesorw zosta
uznany za semimodernist, a podejrzan staa si caa uczelnia czy seminarium duchowne. Podejrzliwo
za pchaa do sobie waciwych dziaa: ledzenia i denuncjacji. W walce z semimodernizmem i podejrzanymi posugiwano si wasnymi czasopismami i broszurami.
Przyj si pogld, e rdem i jak gdyby central takiego dziaania byo ptajne stowarzyszenie Sodalitium Pianum (zwane te La Sapinire), cile zwizane z ruchem integryzmu. Jego zaoyciel praat
Umberto Begnini (zm. 1934) z Sekretariatu Stanu pozyska w caej Europie ponad 50 osb na czonkw.
Pozostawali oni w kontaktach z przeciwnikami modernizmu i semimodernizmu, dostarczali wic wielu
informacji. Begnini wszake stara si pozosta na paszczynie religijnej, dlatego odci si od Action
franaise i skrajnych integrystw. Nie mona wic mwi o Sapinierze jako midzynarodowym sprzysieniu integrystw, jak niektrzy sdzili. Pius X korzysta z jej dziaalnoci, ale stosowane wobec modernistw i semimodernistw sankcje nie zawsze byy nakadane przez Rzym. Depozycja rektora Instytutu
Katolickiego w Tuluzie, praata Pierrea Batiffola, bya wynikiem akcji miejscowego arcybiskupa i jego
otoczenia.
Pius X, z pocztku ostrony w dziaaniu aintymodernistycznym, stawa si z latami podejrzliwy, bo wydawao mu si, e pozosta sam do walki z bdami. Wskutek tego udao si Sapinierze zmusi Lamberta
396
H. -M. Lagrangea do opuszczenia Jerozolimy oraz przyczyni si do woenia na indeks piciu serii
(1905-1913) czasopisma Annales de philosophie chrtiennes.
Przeciwnicy modernizmu i semimodernizmu atakowali nowoci w egzegezie, teologii, filozofii, historii
Kocioa, a take w dziedzinie spraw Koci spoeczestwo, czyli w socjologii, jak wwczas mwiono. W spoecznej dziaalnoci kleru, o ile nie pozostawaa pod kierownictwem hierarchii, dopatrywali si
praktycznego modernizmu.
Orzeczenia Piusa X
Zaniepokojony wieloci bdnych idei zanim zosta papieem, Pius X tym bardziej je zwalcza, gdy obj Stolic Apostolsk. Dzieo Alfreda Loisyego dostao si na indeks ju 16 grudnia 1903 roku. Encyklika inaugurujca pontyfikat przestrzegaa przed rerum novarum molitores, ktrzy stawiaj pod znakiem
zapytania historyczne pocztki chrzecijastwa. Ze wzgldu na niepokojce tezy egzegetw papie powoa (1905) integryst, benedyktyna L. Janssena, na sekretarza Komisji Biblijnej. Wystpiono przeciw
biblistom progresywnym i woono na indeks niektre ich prace. Podjto systematyczn kontrol seminaryjnego nauczania, odwoujc niektrych profesorw, bez domagania si od nich uprzednich wyjanie.
Do publicznych wystpie Piusa X przeciw modernizmowi doszo po czterech latach ledzenia tego kierunku w naukach kocielnych. Na konsystorzu (17.04.1907) mwi o niebezpieczestwie nowego reformizmu religijnego. Zaraz te upomniano mediolask grup Rinnovamento, a wite Oficjum opublikowao (17 VII) dekret Lamentabili sine exitu, ktry potpia 65 bdnych tez modernistw, w tym 50 A.
Loisyego. Dotyczyy one pogldw na Koci i jego Urzd Nauczycielski, historyczn warto ksig
Pisma witego, poj Objawienia i dogmatw wiary, zagadnie chrystologicznych i ustanowienia sakramentw.
W encyklice Pascendi (8.09.1907) poda papie najpierw ogln ocen modernizmu, dopatrujc si w
agnostycyzmie i filozofii immanentnej rda wszelkich bdw. W jej drugiej czci potpi modernistyczn koncepcj krytyki biblijnej i subiektywne traktowanie Biblii, a take dania modernistw w
dziedzinie reform kocielnych. W ostatniej czci poda rodki do usunicia za modernizmu, polecajc
studium scholastycznej filozofii i teologii, powoanie w kadej diecezji consilium de vigilantia i uwan
kontrol pimiennictwa katolickiego.
Do encykliki ustosunkowano si niejednakowo. rodowiska katolickie zachowawcze przyjty j z uznaniem jako jasne odrnienie bdw od prawdy. Umiarkowane wysuway zarzut, e daje ich omwienie i
przedstawia rodki przeciw nim, a nie wykada nauki Kocioa w poruszanych zagadnieniach ani nie siga do istotnych przyczyn ruchu, nazwanego modernizmem. Progresywne twierdziy zgodnie, e ukazuje
nie obraz, lecz karykatur modernizmu, przyjy wszake potpienie mniej ostro, ni si spodziewano.
Ostro, agresywnie i ironicznie wystpi jedynie Loisy w swoich prostych refleksjach, jak je nazwa, publikujc jednoczenie dwa tomy bardzo radykalnie ujtych komentarzy do Ewangelii synoptycznych.
Utraci przez to wielu zwolennikw, zwaszcza gdy zosta ekskomunikowany (1908). Ekskomunika,
ogoszona przez biskupa, spada te na Georgea Tyrella po serii napastliwych artykuw w Times. Woski biblista, ksidz Salvadore Minocchi, podda si orzeczeniom encykliki, ale przez zwolennikw oskarony o serwilizm opublikowa modernistyczne wykady o raju i grzechu pierworodnym, kwestionujc
historyczno pierwszych rozdziaw Genesis, a gdy zosta zasuspendowany, porzuci kapastwo i sta
si propagatorem socjalizujcego humanitaryzmu.
W Niemczech i Austrii kilku uczonych, jak historyk Albert Ehrhard czy Ludwig Wahrmund, protestowali
oficjalnie przeciw encyklice. Ukazay si te anonimowe pisma z jej krytyk, jak Il progmmma dei modernisti - Riposta alenciclica di Pio X, co do ktrej byo pniej wiadome, e napisali j Fracassini i Buonaiuti.
Biskupi ogosili encyklik w urzdowych organach diecezjalnych, a tylko nieliczni powicili jej Listy
pasterskie. Wszyscy natomiast tworzyli w diecezjach consilium de vigilantia. Teologowie zbijali bdy,
o ktrych mwia encyklika, ale nie posuwao to nauki naprzd.
Stolica Apostolska przez duszy czas ledzia modernizm. Dziaalno na tym polu rozwijay: Komisja
Biblijna i Kongregacja Indeksu. Pozytywnym dla studium Pisma witego okazao si zaoenie (1909)
397
Instytutu Biblijnego w Rzymie. We Woszech przeprowadzono now wizytacj seminariw duchownych, a papie Motu proprio Sacrorum antistitum (1910) zada od caego duchowiestwa w Kociele
skadania przysigi antymodernistycznej. Zawieraa ona wyznanie wiary wedug formuy trydenckiej, z
wyszczeglnieniem prawd wiary, atakowanych przez modernizm. Zaledwie kilkudziesiciu kapanw
odmwio jej zoenia. Obowizywaa w Kociele jeszcze po Soborze Watykaskim Drugim.
Ocena walki Piusa X z modernizmem nigdy nie bya jednolita. Na pewno przyniosa mniej negatywnych
skutkw, ni pierwotnie sdzono. Nastawiona na obron; nie znalaza powszechnego zrozumienia, na co
uala si sam papie, przekonany e on jedynie dwiga ciar zwalczania bdw.
Rozwj nauki katolickiej
Potpienie modernizmu encyklik Pascendi przyjto w niektrych rodowiskach jako tam dla rozwoju
nauk kocielnych. Stao si to nawet obiegow ocen w pniejszym czasie, w rzeczywistoci za one si
rozwijay, nawet najbardziej kwestionowana biblistyka i historia religii, cho nie mona odpowiedzie na
pytanie, czy rozwj byby wikszy, gdyby encyklika nie wprowadzaa pewnych ogranicze. Rozwj jednak jest wyranie dostrzegalny we Francji, Austrii i Niemczech, mao za w krajach poudniowych.
Instytut Biblijny, zaoony w Rzymie niewtpliwie jako przeciwwaga do dominikaskiej Szkoy Biblijnej w Jerozolimie i znajdujcy si pod kierownictwem zachowawczego jezuity L. Foncka, przynosi nauce pocztkowo nike korzyci, zanim nie zorganizowa prac badawczych. Korzystne dla rozwoju biblistyki byy wydawane od 1908 roku Biblische Zeitfragen, a nieco pniej (1912) wydawnictwo serii rozpraw ze Starego i Nowego Testamentu pod redakcj solidnych uczonych J. Nikela i M. Meinertza. Osigniciem stao si dzieo jezuity F. Prata o teologii w. Pawa i komentarze Lagrangea do Ewangelii w.
Marka.
Patrologia i historia dogmatw w ogle nie doznay zastoju. Nadal pisali znani uczeni, jak Ehrhard,
Bardenhewer i Rauschen, a pojawili si nowi autorzy, jak Tixeront i Lebreton. J. Tixeront, ucze Duchesnea, wyda nowoczenie opracowan histori dogmatw, a J. Lebreton pionierskie studium o powstaniu
dogmatu o Trjcy witej. Nie przestano wydawa serii Corpus scriptorum christianorum orientalium,
rozpocztej (1902) przez uniwersytety w Lowanium i Waszyngtonie.
Archeologi i problemami historii religii zajo si (od 1907) niemieckie Grres-Gesellschaft przez now sekcj bada nad staroytnoci chrzecijask. Werbista W. S c h m i d t zaoy (1906) w Mdling
koo Wiednia kwartalnik Anthropos jako midzynarodowy przegld etnologiczny, a wsplnie z jezuit
Bouvierem zorganizowa w Lowanium pierwszy katolicki tydzie etnologii religijnej.
We Francji ukaza si pierwszy katolicki podrcznik do historii religii (pt. Christus), a na niemieckim
uniwersytecie w Monasterze powoano osobn katedr powszechnej i porwnawczej historii religii. Jej
kierownik, profesor F. J. Dlger, prowadzi badania, w jakim stopniu pierwotne obrzdy chrzecijaskie
znajdoway si pod wpywem pogaskiego otoczenia.
Misjologia staa si przedmiotem osobnych studiw i otrzymaa wasne czasopismo, zaoone przez J.
Schmidlina, ktry nastpnie utworzy Instytut Misjologiczny.
Historia liturgii czerpaa z prac badawczych niemieckiego uczonego Baumstarka, angielskich uczonych
Bishopa i Fortescuea oraz francuskich benedyktynw: Cabrola, Frotina i Leclercqa. Ostatni z nich podj si (od 1907) wydawania pionierskiego sownika chrzecijaskiej archeologii i liturgii (Dictionnaire
darchologie chrtienne et de la liturgie). Niezastpionym do bada historycznych sta si sownik historii i geografii kocielnej (Dictionnaire dhistoire et de gographie ecclesiastique).
Czasopism historycznych wydawano szczeglnie wiele. Wrd nich wyrniay si: szwajcarskie Zeitschrift fr schweizerische Kirchengeschichte (1907), woskie Archiwum franciscanum historicum (1908),
francuskie Revue dhistoire de lglise de France (1910), poudniowoamerykaskie Archivo iberoamericano (1914).
W zakresie teologu i filozofii nie byo wielkich dzie, ale publikowano wiele w licznie wydawanych czasopismach teologicznych i filozoficznych, z ktrych na wysokim poziomie stay: francuskich dominikanw z opactwa w Le Saulchoir Revue des sciences philosophiques et thologiques (1907), francuskich
jezuitw z Parya Recherches de science religieuse oraz niemieckie Theologie und Glaube (1809).
398
W badaniach teologicznych, filozoficznych i historycznych nie mona byo odej od problemw, ktre
poruszali modernici. Mao wszake byo teologw, ktrzy starali si da pen odpowied na pytania
stawiane przez Loisyego, Tyrrela, Le Roy. Usiowa to uczyni Lonce de Grandmaison (zm. 1927),
dyrektor czasopisma Etudes i zaoyciel Recherches de science religieuse, podobnie jak dominikanin
Ambroise Gardeil (zm. 1931), autor klasycznych dzie z metodologii apologetycznej i teologicznej, jak
La crdibilit et lapologetique i Le donn rvl et la thologie. W innych krajach zagadnienia metodyczne nie doczekay si opracowa na miar potrzeb.
Rozdzia 39
KATOLICYZM SPOECZNY
W drugiej poowie XIX wieku dokonywa si szybki rozwj nowoczesnych pastw. Rozwija si te katolicyzm, oywiony jak nigdy dotd dziaalnoci spoeczn. Zdoa bowiem w wasnej wiadomoci
przeama narzucany przez liberalizm pogld, e religia jest prywatn spraw czowieka. Akcentujc
spoeczny wymiar religii, podj dziaalno, opart na rnorodnych pogldach i katolickich szkoach
spoecznych.
Grupy spoeczne najbardziej wwczas zaniedbane: modzie rzemielnicza i robotnicy rolni, objte
zostay najpierw t dziaalnoci. Robotnicy przemysowi nieco pniej stali si osobn kwesti spoeczn. W jej rozwizaniu katolicyzm spoeczny nie mia wsplnej platformy z socjalizmem, szczeglnie
w ujciu Marksa i Engelsa.
Wzgld na rewolucyjny socjalizm by jednym z dalszych czynnikw, ktre miay wpyw na wydanie encykliki Rerum novarum Leona XIII. Uznaa tworzenie zwizkw za naturalne prawo robotnikw i pobudzia do powstania katolickich organizacji robotniczych. Powstaway te chrzecijaskie partie, czce
dziaalno polityczn ze spoeczn.
Katolickie dziaanie spoeczne omawiano w prasie i na licznych kongresach. Pomnoono te w Europie
liczb i rodzaj katolickich stowarzysze. Swoist rol odegra woski zwizek Opera dei congressi. We
Francji uksztatowa si modernizm spoeczny. Na ziemiach polskich w niekorzystnych warunkach politycznych dziaali kapani spoecznicy.
Spoeczny wymiar religii
Dla rozwijajcego si katolicyzmu w drugiej poowie XIX wieku wane znaczenie miao znalezienie waciwego ustosunkowania si do spoeczestwa i jego yciowych problemw. Katolicy zrozumieli konieczno porzucenia pogldu liberaw, e religia jest wycznie indywidualn spraw czowieka. Starano si obj jej spoeczny wymiar, lecz z trudem dostrzegano, e w rozwizywaniu problemw spoecznych trzeba wspdziaania midzywyznaniowego, co zapocztkowano na razie poza oficjalnymi czynnikami kocielnymi.
Ruch spoeczny w Kociele katolickim nie by jednolity, bo nie byo jednego ideau spoeczestwa. Na
pojcie, jakim powinno by spoeczestwo, miao wpyw to, w jakim kraju yli katolicy. Zgodnie na og
przyjmowano, e kwestia robotnicza jest jednym z elementw reformy spoecznej, ale sam reform
rnie pojmowano. W staraniach o ni chcieli katolicy na og unikn utopii i rewolucji.
Dziaanie spoeczne wymagao uznania za wartociowe take tych rozwiza, ktre susznie proponowali
ludzie z innych krgw i orientacji, a to stawiao na nowo problem tolerancji, ktra po Syllabusie nie
bya dla katolikw spraw atw. Tolerancja u wielu z nich kojarzya si z przyjmowaniem rwnoczenie
prawdy i bdu, obyczajowoci i rozwizoci. Bya wic czym negatywnym. Katolicy nie mwili o tolerancji, a raczej o cierpliwoci (patientia): umie czeka, a ludzie zrozumiej prawd i do niej si nakoni. Nawiza do takiej postawy Leon XIII w encyklice Libertas, w ktrej potpi liberalizm, ale
uwzgldni saboci ludzkie w oparciu o stwierdzenie, e Koci nie moe ignorowa rzeczywistoci.
Wedug niego, cierpliwo ta miaa trwa tak dugo, a Koci uzyska cakowity wpyw na ksztatowanie ycia spoecznego.
399
Na temat teorii spoeczestwa pisao wielu katolikw. Za najwybitniejsze uznaje si dzieo belgijskiego
ekonomisty Charlesa Prina (zm. 1905) De la richesse dans la socit chrtienne, wydane w 1861 roku.
Nie by liberaem, ale docenia ekonomiczny liberalizm, pojty jako nieingerowanie pastwa w sprawy
ekonomii. Idea spoeczny widzia w deniu do umiarkowanej zamonoci, cechujcej stan redni.
Swoimi dzieami wywar wpyw na ksztatowanie si spoecznej myli francuskiej i niemieckiej.
Spoeczny wymiar religii dostrzegano przede wszystkim na przykadzie rodziny. Jej znaczenie jako najstarszej i nienaruszalnej instytucji spoeczestwa podkrelay zgodnie wszystkie katolickie kierunki spoeczne. Naukowe podstawy temu twierdzeniu da w szczeglniejszy sposb francuski socjolog, Frdric
Le Play (zm. 1882). Broniono wic prawa rodzicw do swobodnego wychowania dzieci, zwaszcza religijnego wychowania. Broniono przeciw rozwodom sakramentalnej trwaoci maestwa. Zawodow
prac kobiet uznawano za nieszczsn konieczno.
Ruch emancypacyjny kobiet traktowano jako zjawisko przejciowe. Mwic o ideale, wskazywano na
wit Rodzin z Nazaretu. Dzisiaj dostrzega si, e eksponowano przymioty rodziny typowe dla ludnoci agrarnej, a nie przemysowej.
Warstwy zaniedbane i robotnicy
Koci sw opiekucz dziaalnoci obejmowa wystpujce w kadym kraju trzy grupy spoeczne:
modzie rzemielnicz, robotnikw rolnych i chopw, gdy uwaa, e byli najbardziej zaniedbani w
zakresie ekonomicznym, owiatowym i moralnym. Inicjatywa wychodzia od duchownych, czasem od
wieckich katolikw, lecz wyjtkowo od samych chopw czy robotnikw. Duchowni wszake starali si
o przekazywanie wieckim zarzdu ich organizacji, musieli jednak dugo inspirowa dziaalno i jej patronowa ze wzgldu na czsty brak kwalifikacji u czonkw zarzdw, ktrych trzeba byo przygotowa.
Opieka nad rzemielnikami i czeladnikami, szczeglnie nad tymi drugimi i terminatorami, wyrosa z potrzeby opieki nad czsto religijnie i moralnie zaniedbanymi modymi ludmi, ktrzy w poszukiwaniu zawodu opuszczali wie, odrywali si od rodziny i byli po prostu zagubieni.
Dostrzeg to Adolf Kolping (zm. 1865), ktry sam by czeladnikiem do 23 roku ycia. Gdy zosta po
wiceniach wikariuszem w przemysowym miecie Elberfeld, zaoy ju rok pniej (1846) Stowarzyszenie czeladnikw (Gesellenverein). Wyznaczy mu szerokie pole dziaania dla dobra religijnego i zawodowego ycia modziey: wsp-wychowywanie si, pogbianie wiedzy fachowej i przygotowania
zawodowego, godziwe rozrywki i wypoczynek, imprezy towarzyskie i kulturalne. Towarzystwo to byo
tak poyteczne, e rozpowszechnio si w wielu krajach, nie tracc nic ze swej ywotnoci. Organizowao
dla swoich czonkw bursy, wietlice, biblioteki i czytelnie, kasy ubezpieczeniowe i zapomogowooszczdnociowe, kursy doksztacajce i koa sportowe, tworzyo wasn sodalicj mariask i urzdzao
rekolekcje.
Ks. Jan Bosko (1815-1888, wity) szerzej pojmowa sw dziaalno i przekaza j zaoonemu przez
siebie zgromadzeniu salezjanw Jego celem byo da dzieciom z ludu podstawowe wyksztacenie, a potem modzie wychowywa i nauczy zawodu, by wyzwoli j z kompleksu niszoci, zapewni jej
awans spoeczny i ochroni przed wyzyskiem.
Dla opieki nad modzie kupieck, a take nad rednim kupiectwem tworzono organizacje pod patronatem Kocioa.
W pnocnej Francji Leon Harmel i ksidz Alet utworzy (1889) dla kupcw Union fraternelle du
Commerce et de lIndustrie, ktra miaa pomc im w yciu religijnym, a take zawodowym i ekonomicznym.
Nie pominito sprawy chopw, zwaszcza tych, ktrzy stawali si robotnikami rolnymi i wdrowali w
poszukiwaniu pracy sezonowej.
Pierwsze organizowanie chopw w zwizki wyszo od protestanta Friedricha W. Raiffeisena (zm. 1888),
pioniera wiatowego ruchu spdzielczego. W Anhausen, gdzie by wjtem, zaoy (1862) wzorcow
spdzielcz kas poyczkow, by ratowa chopw od lichwy. Katolik Burghard v. Schorlemer-Alst
(zm. 1895) w Westfalii zaoy w tym samym roku midzywyznaniowy zwizek chopw dla zapewnienia im pomocy i opieki w dziedzinie religijnej, obyczajowej, umysowej, spoecznej i materialnej. W
400
okresie Kulturkampfu zwizek zacieni si do katolikw. Zwizki chopw tworzone w innych krajach;
jak La Ligue agricole chrtienne we Francji miay ten sam lub bardzo podobny cel.
Robotnicy przemysowi stanowili problem spoeczny w krajach rozwijajcej si industrializacji, gdzie te
licznie powstaway ich zwizki zawodowe. Katolicy sdzili pocztkowo, e dla tych robotnikw wystarcz takie same organizacje, jak dla innych zaniedbanych grup spoecznych. Odrzucano wic zwizki zawodowe, ktre nie uwzgldniay religijnych celw.
Z krajw katolickich najwiksze skupiska robotnikw miaa Nadrenia, Westfalia, Belgia i pnocna Francja. Orodki przemysowe w mniejszym wymiarze znajdoway si na Grnym lsku, w rejonie Mediolanu i Turynu, Barcelony, Bilbao i Oviedo. Hiszpania jednak miaa bardzo mao zwizkw robotniczych.
We Woszech liczono ich okoo 170, ale przeyway kocielny konflikt o swj charakter i zasad kierowania nimi. Problem podporzdkowania si bezporedniemu kierownictwu kocielnemu istnia te w
innych krajach.
Niemiecki kapan spoecznik E. Cronenberg, zaoyciel w Aachen Zwizku robotnikw pod wezwaniem w. Pawa (1869), walczy o to, eby chrzecijascy robotnicy sami ujli, w swe rce sprawy robotnicze. Na zjedzie w Moguncji (1892) opowiedziano si za samodzielnym traktowaniem spraw zawodowych, pozostawiono jednak religijne ksztacenie i wychowanie jako zasadniczy cel zwizkw.
Francja, obok Niemiec bya terenem najwikszego ruchu zwizkowego. Mody oficer, Albert de Mun
zaoy (1871) Oeuvre des Cercl s Catholiques dOuvriers, ktre liczyy 40 tysicy czonkw w 1880
roku, lecz potem sabo si rozwijay: 60 tysicy w 1906 roku. Bardziej niepokoi znikomy w nich udzia
samych robotnikw. Wedug opinii Alberta de Mun, zdoano ledwie poruszy stan robotniczy, ale nie
przenikn go sw dziaalnoci. Przyczyn byo niewtpliwie to, e panowaa w nich wrogo do rewolucji i zachowywanie dawnych struktur spoecznych, cho koncepcje spoeczne zaoyciela byy postpowe, a Cercles Catholiques spopularyzoway osignicia spoeczne Leona Harmela i doktryn spoeczn Rengo de La Tour du Pin.
W Belgii La Ligue dmocratique (od 1891) potrafia dziaa skuteczniej ni zwizki francuskie i przeciwstawi si konserwatystom, lecz nie zdoaa zahamowa dechrystianizacji klasy robotniczej. W Holandii wytworzyy si dwa kierunki dziaania. Leideski nastawi si na sprawy zwizkowo-zawodowe, a
limburski na dziaalno religijno-spoeczn.
Spoeczne pogldy katolikw
Katolicy na og zajmowali si niedol ludzi biednych z religijnym nastawieniem na dobroczynno, a
nie na rozwizywanie kwestii spoecznych, podobnie jak z historycznym nastawieniem na powrt do
patriarchalnej i korporatywnej przeszoci, a nie na dostosowanie si do nowej rzeczywistoci spoecznej,
wywoanej przemysow rewolucj. Do takiej dziaalnoci inspirowaa Civilt cattolica, co jest zrozumiae, gdy Wochy w tym czasie nie znay procesu industrializacji, szo wic o popraw doli ludnoci
wiejskiej i rzemielniczej. Giuseppe Tonioli (zm. 1918), doradca Leona XIII, propagowa korporacjomzm.
Reformatorzy spoeczni w Niemczech; pierwsi w dziejach katolickiej myli spoecznej nowoytnej, zbudowali zwarty i logiczny system spoeczno-gospodarczy, tzw. szkol niemieck. Jej twrca, biskup W. E.
Ketteler (zm. 1877), sprowadza sw teori spoeczn do dwch problemw: wasnoci i pracy, kadc
nacisk na organizacj i rozwj zwizkw zawodowych robotniczych. Heinrich Pech (zm. 1926), jezuita,
gwny teoretyk tej szkoy, opowiada si za solidaryzmem chrzecijaskim, ktry osiga sw peni i si
przez katolicki wiatopogld.
W Austrii pod wpywem Kettelera znajdowa si konwertyta .z protestantyzmu Kar! Vogelsang (zm.
1890), twrca szkoy austriackiej, ktra rozwizanie kwestii spoecznych widziaa w spoeczestwie ujtym w organizacje zawodowo-stanowe (korporacjonizm).
We Francji wczeniejsze katolickie idee spoeczne Saint-Simona, Fouriera, Lamennaisgo czy nawet
czonkw Konferencji wincentiaskich, nie ograniczajcych si do dobroczynnego dziaania, zostay zdyskredytowane ich powizaniem z ideami socjalizmu. Po 1848 roku dziaalno spoeczn konserwatywnych katolikw inspirowaa teoria Frdrica Le Playa (zm. 1882), zaoyciela Midzynarodowego Towa-
401
rzystwa Wyszych Studiw Ekonomii Spoecznej, twrcy tzw. szkoy pokoju spoecznego. Wedug niego;
warunkiem pokoju spoecznego jest oparcie stosunkw ludzkich na trwaych podstawach, ktrymi s:
religia, rodzina, wasno i praca. Krytykowano jego pogldy za propagowanie patronalizmu i za zbyt
ma trosk o popraw doli robotnikw wedug wymaga sprawiedliwoci.
Patronalizm mia sukcesy w postaci reform przeprowadzanych indywidualnie przez niektrych przedsibiorcw. We Francji dokona ich Lon Harmel (zm. 1814), ktry wprowadzi wspdziaanie robotnikw
w organizowaniu pracy fabryki i by przeciwny ingerencjom pastwa. Innym spoecznikom zarzuca, e
dla robotnikw nic nie robi poza dziaalnoci dobroczynn. Swoje zasady wyoy (1889) w Catchisme au patron. Jego rad zasiga, bo ten sam kierunek uprawia, Franz Brandts (zm. 1914) w Niemczech,
gdy w Mnchen-Gladbach organizowa Arbeiterwohl, zwizek katolickich przemysowcw; przyjaci
robotnikw.
Pniejsi teoretycy i dziaacze spoeczni; jak Ren de la Tour du Pin (zm. 1924), jeden z najmielszych
spoecznych reformatorw katolickich i twrca szkoy francuskiej, oraz Albert de Mun; polityk i gwny
realizator wskaza tej szkoy, przyjmowali, e ycie kadego spoeczestwa opiera si na trzech podstawach: religii, tradycji i zrzeszeniu. Opracowali wic plan przywrcenia porzdku spoecznego, opierajc
go na zasadzie korporacyjnej. miaa byo ich stanowisko co do ograniczenia prawa do wasnoci prywatnej i. prawa pastwa do interwencji w dziedzin ekonomii, co zbliao si do niektrych koncepcji
socjalistw. Zwalczaa to szkoa z Angers, ktrej patronowa biskup Charles Freppel, i szkoa belgijska,
w oparciu o teori Charlesa Prina, twrcy szkoy patronalizmu chrzecijaskiego.
Prin opowiada si za stosowaniem prawa moralnego w gospodarce i za humanitarnym organizowaniem
pracy, lecz odmawia pastwu prawa do ingerencji, zostawiajc wszystko prywatnym inicjatywom i
wzrostowi chrzecijaskiego ducha u pracodawcw. Do zasad moralnych, ktre najbardziej ksztatuj
ycie gospodarcze, zalicza: miosierdzie, pracowito, wyrzeczenie i powicenie. Pogldy Perina znalazy przyjcie u wielu katolikw belgijskich, s. we Francji propagowao je czasopismo Revue Catholique
des Instittitions et du Broit, organ prawnikw katolickich. Niektrzy przemysowcy z pnocnej Francji
realizowali te pogldy, utworzyli wic (1884) zwizek, ktry opowiada si za patronalizmem, a pastwo
uwaa za jakobiskie i uciskajce Koci.
W Niemczech, cho rozwj przemysowy zacz si tam nieco pniej ni w innych krajach, powstao
bardzo realne dziaanie spoeczne katolikw. Opowiadano si za ograniczeniem liberalizmu ekonomicznego przez prawodawstwo socjalne, ktrej to tendencji sprzyjaa pniej encyklika Rerum novarum. Rozumiano za problem robotniczy bardziej jako problem reform instytut j analnych ni tylko dostarczanie
robotnikom pomocy przez organizacje.
Wielk rol w upowszechnieniu tego przekonania odegra biskup Ketteler. Nie by on rzecznikiem
chrzecijaskiej demokracji, ale inspirowa katolikw do spoecznego dziaania i ksztatowania nauki
spoecznej. W dziele Die Arbeiterfrage und das Christentum (1864), ktre byo owocem jego 15-letniej
refleksji, przedstawi konkretne rozwizania, a take pogld o potrzebie rozpatrywania kwestii robotniczej na tle oglnej koncepcji pastwa i spoeczestwa, po odrzuceniu liberalnego indywidualizmu i pastwowego totalitaryzmu oraz rozwiza dawanych przez kapitalistyczn buruazj i socjalizm. Wedug
niego, spoeczestwo powinno by silnie hierarchicznie zbudowanym organizmem, oywianym przez
jedno wiary. W ten sposb sta si pierwszym teoretykiem organicyzmu spoecznego, opartego na zasadzie korporacjonizmu.
Manifest i katolicyzm spoeczny
Manifest komunistyczny Karola Marksa (1848) i encyklik Rerum novarum Leona XIII (1881) zestawia
si czsto, by wskaza na blisko pwieczn rozpito czasow midzy nauk spoeczn marksistowsk i
nauk spoeczn katolick.
Karol Marks (zm. 1883), polityk, filozof i ekonomista, rozwin swe idee w walce politycznej i ideologicznej. Przejwszy od Hegla dialektyk, a od Feuerbacha ateistyczny materializm, krytycznie odnosi
si do idealizmu i materializmu mechanicznego, przede wszystkim jednak zwalcza socjalizm drobnej
buruazji i reformizm Proudhona, anarchizm Michaia Aleksandrowicza Bakunina i kapitalizm. Z walki
402
ruchw poprzedzajcych wybuch Wiosny Ludw zrodzi si jego Manifest, wydany wsplnie z Engelsem dla Ligi sprawiedliwych (La Ligue des justes), pniej nazwanych komunistami. Marks poszed
dalej ni inni rewolucjonici. Walczy nie tylko o obalenie starych struktur politycznych, ale te ekonomicznych i spoecznych.
Koci katolicki, odcinajc si w tym czasie (za Piusa IX) od wszelkiej rewolucji i bronic si przed liberalizmem, tym bardziej nie godzi si na przewracanie struktur spoecznych, lecz szuka nowych form
dziaania na rzecz rzemielnikw i robotnikw. W krajach katolickich kapitalizm wielkiego przemysu
wolniej si rozwija ni w Anglii.
Katolickie dziaanie spoeczne (1860-1890) prowadzili nie tyle katolicy liberalni czy nieprzejednani
(transigenti), lecz katolicy z warstw ziemiaskich, co tumaczy si ich paternalistycznym nastawieniem i
chci pozyskania mas ludowych do swej walki z oligarchi buruazyjn, ktra chciaa zastpi dawne
autorytety spoeczne wadz pienidza i bya antyklerykalna. Zwizki pomidzy antyliberalizmem i spoecznymi zainteresowaniami pojawiy si bardzo wczenie w Civilt Cattolica, w ktrej Taparelli pisa
(1852), e korporacje, zlikwidowane przez rewolucj francusk, nale do prawa naturalnego. Pius IX w
encyklice Quanta cura potpi iluzj, jak stworzy socjalizm, usiujc zastpi Opatrzno przez pastwo. Zwrci te uwag na pogaski charakter liberalizmu ekonomicznego, ktry wyklucza zasady moralne ze stosunkw kapita-praca.
Przez organicyzm spoeczny biskupa Kettelera katolicka doktryna spoeczna przeciwstawiaa si indywidualistycznemu ideaowi liberalizmu ekonomicznego i to w niej wwczas byo na pierwszym miejscu,
przed teoretycznymi zastrzeeniami i praktyczn nieufnoci do socjalizmu. Takie stanowisko zajmowaa
austriacka szkoa spoeczna, ktrej twrc by Karl von Vogelsang, niemiecki arystokrata, nawrcony na
katolicyzm przez biskupa Kettelera. Zamieszkujc w Wiedniu (od 1864), redagowa Vaterland, odznaczajcy si wrogim nastawieniem austriackiej arystokracji ziemskiej do nowej oligarchii przemysowcw
i bankierw. Pogldy spoeczne gosi w zaoonym przez siebie (1879) czasopimie Monatschrift fur
Christliche Sozialreform. Broni zasad interwencjonizmu pastwa w celu opanowania anarchicznego indywidualizmu ekonomicznego i krytykowa ostro reim kapitalistyczny, tak e nazywano go chrzecijaskim socjalist.
Grupy i szkoy spoeczne w poszczeglnych krajach, jak Wochy, Francja; Belgia, Niemcy i Austria, powstaway samoistnie, ale nie byy sobie obce. Korzystay z publikacji i utrzymyway kontakty, w tym
take z Rzymem. Grupa austriacka miaa je przez hrabiego Karla F. Kfsteina, ktry w Rzymie stworzy
wok siebie krg zainteresowanych sprawami spoecznymi, rodzaj studium spoecznego, dziaajc w
porozumieniu z papieem Leonem XIII. Wzajemne kontakty sformalizowano, powoujc Union Catholique des tudes Sociales, ktra od 1884 roku zbieraa si corocznie w Fryburgu szwajcarskim, a przewodniczy jej biskup Mermillod. Zajmowano si gwnie dopracowaniem korporacyjnej doktryny do
potrzeb tych czasw. Rezultaty obrad nie byy publikowane, lecz papieowi skadano z nich sprawozdania. W takich okolicznociach rodzia si papieska myl encykliki spoecznej.
Encyklika Rerum novarum

Kilka czynnikw miao bezporedni wpyw na ogoszenie encykliki. Jednym z nich byy pielgrzymki
francuskich robotnikw, ktre (od 1885) wsporganizowa Lon Harmel, przewodniczcy (od 1895)
Oeuvre des cercles catholiques douvriers. Umoliwiy one papieowi kontakt z robotnikami fabrycznymi
i bezporednie poznanie ich problemw. Do papiea o interwencj uda si arcybiskup z Baltimore, kardyna Gibbons, gdy wite Oficjum (1887-1888) chciao potpi pierwsz amerykask organizacj robotnicz Knights of Labour, kwestionowan nawet przez niektrych amerykaskich biskupw za jej
tajny charakter i rzekomo anarchistyczne nastawienie. W Rzymie i Europie dyskusje wywoao poparcie
arcybiskupa z Westminsteru. kardynaa Manninga, dla strajkujcych dokerw. Zaostrzy si te spr we
Francji midzy interwencjonistami a szko z Angers z okazji kongresu, zwoanego do Lige przez biskupa Doutrelouxa.
403
Encyklika Rerum novarum (15.05.1891) miaa rne wersje wstpne. Ostatecznie w sprawach najwaniejszych opowiedziaa si po stronie szkoy z Lige, ktra bya spadkobierczyni myli spoecznej biskupa Kettelera i Unii Fryburskiej. Uznaa prawo pastwa do regulowania spraw robotnikw, co pobudzao
katolikw z partii politycznych, by w jej duchu ksztatowa prawodawstwo. Uznaa za naturalne prawo
tworzenia zwizkw robotnikw i podaa, co do tego konkretne wskazania. Unikaa natomiast wszystkiego, co byoby popieraniem totalitarnych aspektw dziaania, wystpujcych czsto w wczesnej doktrynie socjalistycznej. To stanowisko byo konsekwencj przyjmowania indywidualistycznej koncepcji spoeczestwa i wasnoci. Oglnikowo mwia o prawie do sprawiedliwej pacy.
Strajk uznaa za zo, bo szkodzi nie tylko pracodawcom, ale i samym robotnikom. Przyczyny konfliktw
powinno usuwa prawodawstwo pastwowe. Wedug papiea, najwyszym zadaniem zwizkw robotniczych jest pielgnowanie pobonoci, a duchowni w imieniu biskupw odpowiadaj za wszystko, co dotyczy spraw religijnych w zwizku. Z tej racji progresici i socjalici uznali encyklik za reakcyjn i odmawiali jej znaczenia w walce robotnikw o sw emancypacj. Zarzucali jej rozwaania umoralniajce i
brak wypowiedzi na temat wielu, konkretnych spraw aktualnych. Nie mona jednak nie zauway, e
papie z caym realizmem stan na pozycjach bliskich reformistycznemu socjalizmowi i wykaza zdecydowanie w szukaniu rodkw poprawy losu robotnikw, lecz w ramach istniejcych instytucji, zwaszcza
robotniczych zwizkw zawodowych, ktrych legalno zostaa uznana. Znaczenie miao i to, e najwyszy autorytet moralny proklamowa prawa robotnikw i orzek nie sprawiedliwo systemu liberalnego
jako caoci.
Encyklika nie rozwizaa wszystkich problemw. Jeden z nich polega na tym, e robotnicy rozumieli
zwizki, podobnie jak cay swj ruch, jak walk o ich prawa. Powsta wic problem, czy katolickie
zwizki mog wczy si do walki. Doszo te do dyskusji, czy chrzecijaskie zwizki maj posiada
konfesyjny charakter. Mimo rnych wtpliwoci, po encyklice wielu katolikw zrozumiao, e musz
dokona si zmiany, i dlatego zaczli si angaowa po stronie demokracji chrzecijaskiej.
Katolickie dziaanie i partie
Zasadniczymi formami katolickiego dziaania byy stowarzyszeni kongresy, prasa i partie chrzecijaskie.
W prasie i partiach dziaanie spoeczne czono z politycznym.
W Austrii urzdzano (od 1877), lecz nieregularnie, Katholikentag, ktry obradowa nad aktualnymi
sprawami Kocioa i uchwala rezolucje. Prawa socjalne wypracowali w wikszoci chrzecijascy reformatorzy, jak hr. Egbert Belcredi i Aloys Liechtenstein.
Spoecznymi sprawami og Hiszpanw mao si interesw cho na katolickim kongresie w Taragonie
(1894) zajmowano si encyklik Rerum novarum, a w roku nastpnym utworzono zwizek stowarzysze
robotnikw katolickich (Consejo Nacional de las Corporaciones Obrero-Catlicas). Partie polityczne,
nawet lewicowych liberaw, mao powicay uwagi sprawom spoecznym, cho ju 30% ludu znajdowao si (1900) w okrgach przemysowych. Z tego wyrs wielki kryzys Hiszpanii w XX wieku.
We wszystkich krajach rozwijajca si prasa katolicka nie bya wolna od cierania si rnic i przeciwiestw w samym katolicyzmie.
W Austrii konserwatywna gazeta Vaterland (od 1850) znalaza przeciwstawienie w chrzecijaskospoecznym Reichspost (za. 1893), w kocu jednak (1911) oba dzienniki si poczyy.
W Niemczech katolickie dzienniki byy faktycznie organami partii Centrum, co sprawio, e zamiennie
uywano nazwy prasa katolicka - prasa Centrum. Liczb abonentw katolickiej prasy oblicza si na 60
tysicy w 1865 roku, a na okoo miliona w 1890 roku, lecz i ta druga liczba jest niska, gdy zway si, e
dziennik niekatolicki Berliner Tageblatt mia 250 tysicy abonentw.
Wrd zachowawczych czasopism katolickich, ktre byy w kadym kraju, nie wyczajc liberalnej Belgii i Holandii, wybijao si bardzo poczytne francuskie La Croix. W 1897 roku miao okoo 100 lokalnych wyda, oprcz paryskiego centralnego, i okoo 700 tysicy abonentw. Zajmowao wszake stanowisko niekiedy fanatyczne.
404
Na podou spoecznym powstay niektre partie, nazywane chrzecijaskimi, gdy po encyklice Rerum
novarum cz katolikw widziaa niewystarczalno korporacjonizmu i opowiadaa si za zmianami
strukturalnymi w duchu chrzecijaskiej demokracji.
W Belgii, gdzie spoeczny ruch katolikw rozbi si na dwie grupy, zwolennikw i przeciwnikw politycznego zaangaowania si, okoo 100 katolickich stowarzysze robotnikw utworzyo (1891) Ligue
Dmocratique Belge. Z kolei w jej onie dokonao si rozbicie, gdy radykalna grupa modych posw
katolickich przyja niezaleny kierunek politycznego dziaania pod kierownictwem dominikanina Ruttena. Od wszelkiej dziaalnoci politycznej odcio si stowarzyszenie modzieowe (Association de la
Jeunesse belge), zaoone (1903) w Lowanium przez ks. A. Brohego.
W Holandii wielk aktywno polityczn rozwina partia katolicka (Katholicke Staatspartij), zorganizowana (1896) przez praata H. J. M. Schaepmana. Wydaje si, e bez wikszego znaczenia bya partia
katolicka Luksemburga, utworzona (1913) z nastawieniem bardzo prawicowym.
W Austrii istniaa partia, ktra od 1889 roku uywaa nazwy Christlichsoziale Partei. Cesarz i biskupi
ustosunkowali si do niej z duym dystansem, a kardyna Franz Schnborn z Pragi w imieniu wyszego
kleru uala si w Rzymie na tych chrzecijaskich socjalistw, cho niezadowolenie agodzi wiedeski
nuncjusz Antonio Agliardi i sekretarz stanu Rampolla. Ich wrogiem pozosta kardyna Anten Gruscha z
Wiednia, ktremu demokracja wydawaa si najwikszym nadchodzcym niebezpieczestwem dla chrzecijastwa. Przeciwstawia si take wyborowi przywdcy chrzecijaskich socjalistw; Karla Luegera,
na burmistrza Wiednia, za co tene podda episkopat ostrej krytyce na zjedzie swej partii (1901). Stosunek episkopatu do tej partii zmieni si dopiero za arcybiskupw wiedeskich, Franza Nagls i Friedricha
Piffla, gdy ona sama przesza ewolucj, uznajc si obroc drobnego mieszczastwa i chopw i czc
si (1907) z konserwatystami.
Na Wgrzech powstaa (1884) katolicka partia ludowa (Vollaspartei), ktra w okresie dyskusji nad projektem uchway o wolnoci wszystkich. wyzna zdecydowanie bronia praw swego Kocioa.
Katolickie stowarzyszenia i zwizki
W Belgii katolickie stowarzyszenia rozwijay si swobodnie, ale powoli. Obok Association de la Jeunesse
Belge powstaa sawna Jeunesse ouvrire chrtienne, zaoona (1912) przez wikariusza z Laeken, Josefa Cardijna (kardyna, zm. 1967), w celu suenia modym robotnikom pomoc w trudnej sytuacji bytowej i ratowania ich. religijnoci.
Klasycznym, krajem stowarzysze stay si Niemcy. Najgoniejszym byo zaoone w 1890 roku.
Volksverein fr das katholische Deutschland. W swoim programie, otrzymanym od biskupa trewirskiego Michaeia F. Koruma i konserwatywnego polityka Felixa v. Lo, miao cel apologetyczny: poucza o wspczesnych biedach religijnych i spoecznych, w czym tkwio przeciwdziaanie bardzo. antykatolickiemu stowarzyszeniu protestanckiemu (Evangelisches Bund). Volksverein posiadao wasne czasopismo i biuro porad. Prowadzio szkolenie organizacyjne. Rozszerzyo sw dziaalno po 1800 roku,
cho miale przeciw sobie cz pracodawcw, a nawet cz biskupw, ktrzy nie aprobowali braku
podporzdkowania si hierarchii. Liczba jego czonkw wzrosa z 109 tysicy w 1891 roku do 805 tysicy w 1914 roku.
W Niemczech rozwijay si take zwizki zawodowe, ale powstao napicie co do ich charakteru.
Uksztatoway si dwa kierunki berliski i koloski. Pierwszy chcia eby istniay jako wycznie katolickie, drugi za opowiada si za ich midzynarodowym charakterem, a nawet za wspprac z socjalistami
dla obrony interesw robotnika. Za tym sporem kry si jeszcze inny problem: w jakim stopniu wieccy
katolicy s odpowiedzialni za wieckie dziedziny ycia i jak dalece mog dziaa poza hierarchi.
Integryci, popierani przez Stolic Apostolsk, wychodzc z zaoenia e religia jest fundamentem adu
spoecznego i pastwowego, nie wyobraali sobie rozwizywania problemw spoecznych i politycznych
poza hierarchi. Nalegali wic na Piusa X, by potpi kierunek koloski, on natomiast, liczc si z jego
znaczeniem, ograniczy si w encyklice Singulari quodam (1512) do pochwalenia kierunku berliskiego,
z uwag, e mona tolerowa inne formy zwizkw zawodowych.
405
Szybki rozwj stowarzysze, katolickich w Niemczech skoni katolikw szwajcaskich do czerpania z

nich wzoru. Trzej przyjaciele ze studiw, Kaspar Decurtius; Ernst Feigenwinter i Josef Beck, zaoyli
(1883) Verband katholischer Mnner und Arbeitervereine jako central dla stowarzysze lokalnych.
Decurtius uwaa si za ultramontana, ale w sprawach spoecznych sta blisko socjaldemokratw, twierdzc e gd nie jest ani katolicki, ani protestancki. Jego ch wspdziaania z socjaldemokratami nastawia do niego wrogo dawny zwizek katolikw Pius-Verein, ktry pod now nazw Schweizerischer
Katholikenverein uwaa si za. jedyn katolick organizacj w kraju. Po dugich staraniach Feigenwinterowi udao si (1S04) poczy Mnneryerband i Katholikenverein, osigajc wysok liczb ponad
40 tysicy czonkw.
Johann B. Jung (zm. 1922); kanonik z St. Gallen, zaoy pierwszy szwajcarski zwizek robotniczy
(Christlich-sozialer Arbeiterverein) i pierwszy chrzecijaski zwizek zawodowy, nadajc mu charakter
midzywyznaniowy, lecz protestanci trzymali si od niego z dala.
W Austrii rozwj katolickich stowarzysze nastpi w poowie lat osiemdziesitych. W 1884 roku powstao Katholischer Universittsverein, w 1886 Katholischer Schulverein, a w 1892 roku Christliche Arbeiterbewegung. Do popierania prasy katolickiej zaoy jezuita Viktor Kolb (1805) Piusverein. Istniay
take katolickie stowarzyszenia chopw. Modzieowe organizacje zczyy si (1917) w Reichsbund der
katholischen deutschen Jugengd stesrreichs.
Woskie Opera dei Congressi
Ruch woskich katolikw (Movimento Cattolico) z ostatnich. lat pontyfikatu Piusa IX doprowadzi do
utworzenia, kilku organizacji, ktre pocztkowo miay zamiar dokonania rekatelicyzacji caego spoeczestwa i ujcia przez katolikw wadzy. Liczono bowiem na rychy upadek Krlestwa Woch, ktre nie
powinno si osta, skoro zrodzio si z rewolucji. Po zajciu Rzymu Associazione Cattolica per la libert
della Chiesa (od 1866) nie miaa moliwoci dziaania w nowych, warunkach politycznych. W wielu
miejscowociach Woch, zwaszcza na pnocy i w rodku kraju, istniay jednak komitety parafialne,
speniajce wskazania papiea i biskupw.
W Wielkich miastach: Rzym, Mediolan, Pawia, Genua, Piza, utworzono organizacje studenckie (Circolari
universitari), a take Konferencje w. Wincentego Paulo. We Florencji zorganizowano Societ Promotrice Cattolica delle Buone Opere, ktra staa si zalkiem woskiej federacji katolickich stowarzysze
dobroczynnych. Powstaa te Societ della Gioveintu Cattolica Italiana, ktrej hasem byy: modlitwa,
czyn, ofiara. a zadaniem: urobienie religijne i moralne.
Gdy w 1874 roku urzdzono w Wenecji pierwszy kongres katolikw woskich, uwiadomiono sobie potrzeb koordynacji dziaania. Utworzono wic (1875) dla katolickich stowarzysze i organizacji organ
koordynujcy pod nazw Opera dei Congressi e dei Comitati Cattolici, ktry od Leona XIII otrzyma
(1884) now struktur i dzieli si na sekcje: organizacji i katolickiej akcji, chrzecijaskiego ycia spoecznego, nauki i wychowania, prasy katolickiej, sztuki chrzecijaskiej. Zosta te cile podporzdkowany hierarchii, papie bowiem podkrela, e summa potestas nauczania w kadej dziedzinie naley do
Stolicy Apostolskiej, cho nie broni ona wieckim zajmowania si pewnymi sprawami (industria nonnula), ale zawsze powinien to by rezonans dziaania Nauczy ci elskiego Urzdu Kocioa. Sekcja druga
nabraa szczeglnego znaczenia ze wzgldu na podniesion przez papiea kwesti robotnicz. Kierowa
ni szlachcic z Bergamo, Medolago Albani, a potem profesor weneckiego uniwersytetu, Giuseppe Toniolo, ktry opracowa program spoecznego dziaania Kocioa.
Opera dei Congressi organizowao roczne zjazdy diecezjalne i regionalne. Wsparciem dla caego ruchu
bya prasa, nastawiona na walk. Ona budzia te aktywno katolikw, przekonujc ich, e lad spoeczny jest konieczny i e trzeba zwalcza socjalizm jako doktryn i jako organizatora walki klasowej. Obawa przed walk klasow bya tym wiksza, e w kraju istniay silne przeciwiestwa polityczno-spoeczne
midzy Pnoc i Poudniem oraz wszdzie midzy grupami spoecznymi. Dochodzio wic do agitacji,
demonstracji i strajkw, a socjalici dostali si (1882) do parlamentu i oficjalnie utworzyli (1891) parti
socjalistyczn Woch. Jej program by nie tylko spoecznie radykalny, ale take laicki i antyklerykalny.
406
Sytuacja w kraju, a zwaszcza encyklika Rerum novarum, zmobilizowaa Opera dei Congressi do zorganizowania instytucji spoeczno-ekonomicznych i do utworzenia badawczego orodka problemw spoecznych (Unione cattolica di Studi sociali).
Katolicki ruch spoeczny we Woszech by pilnie obserwowany z Watykanu. Nie byo wszake w kurii
papieskiej jednakowych pogldw co do kierunku jego dziaania. Za jak najszerszym dziaaniem opowiadali si kardyna Rampolla i kardyna Agliandi oraz praat Gasparri della Chiesa. Inni wszake obawiali
si, e spoeczna dziaalno katolikw zwikszy napicie w kraju i poprze wosk rewolucj,
Podczas ekonomicznego kryzysu 1898 roku wystpi nowy przywdca katolickiego ruchu spoecznego,
Don Romolo Murri, zwizany z krgiem czasopisma Cultura sociale i z modymi katolikami spoecznikami, skupionymi w utworzonej nieco wczeniej (1895) Federazione degli Universitari Cattolici Italiani.
Za swj program przyj autonomiczne dziaanie w ramach chrzecijaskiej demokracji. Akcja Murriego
nie przyniosa wikszego rezultatu, gdy Leon XIII kierowanie woskim ruchem katolickim powierzy
staej komisji w Kongregacji do nadzwyczajnych spraw Kocioa. Swe stanowisko wypowiedzia za w
encyklice Graves de communi (18.01.1901): dziaalno katolikw musi by podporzdkowana papieowi i biskupom.
Pius X nie mia przekonania do dziaalnoci Opera dei Congressi, zwaszcza e na zjedzie w Bolonii
(1903) entuzjastycznie przyjto Don Murriego, walczcego o wiksz niezaleno od hierachii. Rozwiza wic (1904) ten organ, a po opublikowaniu w encyklice Il fermo proposito (1905) zasad obowizujcych katolikw w dziaaniu, powierzy Giuseppemu Toniolowi opracowanie nowych ram organizacyjnych dla katolikw woskich. Na tej podstawie powstay (1906): Unione Popolare w celu poczenia
wszystkich katolikw i przegotowania ich do uczestniczenia w yciu publicznym, Unione EconomicoSociale do kontynuowania dziaalnoci drugiej sekcji, Unione Elettorale do przygotowania katolikw w
wyborach. Obok nich istniao Katolickie Stowarzyszenie Modziey Mskiej oraz utworzono (1909)
Zwizek Kobiet Katolickich. Przewodniczcy tych piciu organizacji tworzyli Dyrektoriat (Giunta
direttiva), ktrego sekretarzem zosta mody kapan sycylijski Luigi Sturzo. W ich strukturze ujawnia si
koncepcja Piusa X co do akcji katolickiej, wedug encykliki Vehementer nos (1906), w ktrej stwierdzi:
Koci jest z natury swej spoecznoci nierwn, skada si bowiem z dwch kategorii osb: pasterzy i
trzody. Tylko hierarchia kieruje nim i rzdzi [...] Obowizkiem mas jest pogodzi si z tym, e s rzdzone, i w duchu podporzdkowania spenia rozkazy tych, ktrzy rzdz.
Francuski modernizm spoeczny
Francja miaa najmniej korzystne warunki do tworzenia stowarzysze katolickich. Istniaa jednak Association catholique de la Jeunesse Franaise, zaoona (1886) przez Roberta de Roquefeuil, a rozwinita
przez Alberta de Mun. Jej celem byo wspdziaanie ze starszymi katolikami nad przywrceniem adu
spoecznego, a dewiz: pobono, nauka i dziaanie. Angaowaa si coraz silniej w sprawy spoeczne, a
za prezesury H. Bazirea (1899-1904) przeywaa swj wielki rozkwit, lecz jej przywdcy nie wypracowali adnej teorii o miejscu i roli wieckich katolikw w dziaalnoci Kocioa.
Integryci, trzymajc si zasady Stolicy Apostolskiej, e dziaalno spoeczna katolikw powinna by
zalena od hierarchii, zwalczali kade odchylenie od niej i stali si wrogami modernizmu spoecznego,
nazywane tak wszelkie idee zdajce do nowoczesnych uj struktur spoecznych w imi chrzecijastwa. We Woszech widzieli go w dziaalnoci ksidza Murriego, ale take w wydawaniu niezalenej
prasy katolickiej, do ktrej zaliczali mediolask Unione. Bronicy jej tamtejszy arcybiskup, kardyna
Forrari, mia spicie z Piusem X.
We Francji zaliczano do modernizmu spoecznego dziaalno grupy katolikw; zwanej Le Sillon. Pocztek da jej (1893) Marc Sangnier (zm. 1950), gromadzc wok siebie modych inteligentw i robotnikw do studiowania zagadnie spoecznych. Jako ruch zda do uchrzecijanienia demokracji, pojednania Kocioa z Republik i pozyskania dla niego mas ludowych. Nie czy si jednak z liberalnymi
katolikami, bo stali z daleka od robotnikw, ani z chrzecijaskimi demokratami, bo ograniczali si do
reform instytucjonalnych spoeczestwa, a nie dbali o kadego czowieka,
407
Ruch ten, popierany przez Leona XIII, a nawet pocztkowo przez Piusa X, wpad w podejrzenie, gdy
zaangaowa si (1906) w polityk i opowiedzia si (jako Le plus grand Sillon) za wspprac z protestantami i masonami. Hierarchia francuska, zaniepokojona jego dziaalnoci, a zwaszcza wczeniem do
ruchu modych ksiy swoje negatywne stanowisko ujawnia ju w 1907 roku. Oficjalnie wypowiedzia
(1909) ostrzeenie arcybiskup z Reims. kardyna Luon; zwaszcza e ksidz Babier oskary Sillon o
modernizm, zaczto wic obawia si, e ruch zmierza do nowej Ewangelii. Papie w brewe do biskupw francuskich (1910) potpi ruch, podajc na podstawie jego pism tezy, ktrych, Koci przyj nie
moe, jak teza o spoeczestwie jako jedynym rdle wadzy czy teza o ustroju republikaskodemokratycznym jako jedynym, w ktrym moe by osignita sprawiedliwo spoeczna.
Grupa Sillon z M. Sangnierem uznaa papiesk decyzj i rozwizaa si jako organizacja. Sangnier z czci swoich zwolennikw utworzy organizacj La jeune rpublique, w ktrej byli katolicy, ale nie miaa
charakteru wyznaniowego. Kocioowi potpienie Le Sillon zaszkodzio w koach lewicowych, ktre
miay propagandowy dowd, e nie mona jego zasad pogodzi z nowoczesnymi potrzebami spoeczestwa. Dodatkowy argument, zyskay te koa, gdy Stolica Apostolska popara skrajnie prawicow organizacj polityczn Action franaise, ktra zostaa zorganizowana przez Charlesa Maurras, agnostyka, ale
doceniajcego spoeczn i polityczn rol Kocioa. Nie byo to jednak poparcie bezkrytyczne. Gdy
ujawnio si, e Action franaise podporzdkowaa celom politycznym zasady moralne i nie przebieraa
w rodkach walki z przeciwnikami, zwaszcza na amach czasopisma Action franaise (od ktrego wzia
nazw), biskup z Frjus, Guilliber odnis si do Rzymu. Po zbadaniu sprawy wite Oficjum potpio
(1914) pisma Maurrasa i czasopismo. Pius X zatwierdzi t decyzja, lecz wstrzyma ogoszenie dekretu.
W czasie I wojny wiatowej nastpio pojednanie, lecz za Piusa XI konflikt powrci.
Polscy kapani spoecznicy
W zaborze rosyjskim Koci stan]: przed szczeglnie trudnymi problemami spoecznymi, gdy powstawa przemys w odzi i Warszawie. Encyklika Rerum novarum bya inspiracj do podjcia dziaalnoci spoecznej, a przewodzili w niej wybitni kapani, jak ks. Jerzy Matulewiez (zm. 1927, bogosawiony), profesor nauk spoecznych, autor zbioru studiw (Kursa spoeczne), ksztatujcych polsk myl
spoeczn;
Ks. Marceli Godlewski, wikariusz w odzi, nastpnie w Warszawie, organizator tajnych grup robotniczych Stra, a patem uznanego przez wadze gubernialne (1305) Stowarzyszenia Robotnikw Chrzecijaskich; ks. Wacaw Bliziski proboszcz Liskowa, ktre uczyni wzorow wsi.
Rozwijana w zaborze pruskim od lat szedziesitych XIX wieku praca organiczna miaa doniose znaczenie dla zachowania polskiego i zarazem katolickiego stanu posiadania wobec naporu germanizacyjnego w kadej dziedzinie: politycznej, gospodarczej, kulturalnej i kocielnej. Wczay si w ni wszystkie
warstwy spoeczne, ale w duym stopniu przewodzili jej duchowni. Do historii Kocioa i Polski weszy
na trwae nazwiska wielkopolskich kapanw: ks. Augusta Szamarzewskiego, ks. Piotra Wawrzyniaka,
ks. Kazimierza Zimmermanna, a z nastpnego pokolenia duchownych: ks. Antoniego Stychla i ks. Stanisawa Adamskiego. Idc ladami dziaalnoci Szamarzewskiego, Wawrzyniak i Adamski dali nowoczesny potencja ekonomiczny wsi wielkopolskiej .jako patroni Zwizku Spek Zarobkowych. Wawrzyniak z Zimmerraannem. zaoyli (1901) Ruch chrzecijasko-spoeczny, pierwsze na ziemiach polskich
czasopismo naukowe powicone myli chrzecijasko-spoecznej. Dugoletni biskup sufragan poznaski
(arcybiskup dopiero 1014-1915), Edward Likowski, i arcybiskup (1891-1806) Florian Stablewski (arcybiskup-spoecznik) patronowali tej dziaalnoci i domagali si zakadania stowarzysze katolickich w
kadej parafii.
Na lsku z wielu duchownych oddanych pracy spoecznej i narodowej wyrnia si ks. Jzef Szafranek, bojownik o jzyk polski oraz warunki bytowe grnikw i hutnikw. Spoecznikami najwyszej rangi
i wieckimi przywdcami polskich katolikw byli: Karol Miarka i Jzef Lompa.
Warmia i Pomorze Wschodnie miay take znaczn liczb kapanw spoecznikw, jak ks. Walenty
Barczewski, badacz warmiskich dziejw i wspzaoyciel Zwizku Polakw w Niemczech, oraz Stanisaw Kujot, wspzaoyciel Towarzystwa Naukowego w Toruniu.
408
Sprawom religijnym, ale te i spoecznym suyy wczesne czasopisma, z najbardziej znanymi Katolikiem na lsku, Przewodnikiem Katolickim w Wielkopolsce i Gazet Grudzidzk na Pomorzu.
W Galicji trudnym problemem spoecznym bya tragiczna bieda galicyjska ludnoci wiejskiej. Spraw
chopsk najodwaniej podj ks. Stanisaw Stojaowski, zaoyciel pism ludowych Wieniec i Pszczka.
Organizowa kka rolnicze i zwoywa wiece chopskie. Stworzy Stronnictwo ChrzecijaskoLudowe i wystpowa jako rzecznik solidaryzmu szlachty z ludem. Jego radykalizm wywoywa opozycj czci duchowiestwa i wadz kocielnych, nawet czasowo by suspendowany.
Episkopat Galicji mia wasn koncepcj dziaalnoci spoecznej. Kolejni biskupi tarnowscy, Ignacy obos i Leon Waga, byli przeciwni ruchowi ludowemu ks. Stojaowskiego, a potem Wincentego Witosa.
Kardyna Puzyna, podobnie jak uwraliwieni na potrzeby spoeczne, arcybiskup lwowski Jzef Bilczewski i biskup przemyski Jzef S. Pelczar, w dziaalnoci charytatywnej i owiatowej widzieli wyjcie z
ndzy galicyjskiej. Propagowali wic bractwa religijne, towarzystwa dobroczynne; owiatowe i gospodarcze.
Rozdzia 40
ODRODZENIE DUCHOWE
Od stanu kleru i jego aktywnoci zaleao w najwyszym stopniu stwierdzone dla tego okresu duchowe
odrodzenie katolicyzmu.
Odnowa struktur i ycia klasztornego dokonaa si w dawnych zakonach. Zwikszya si liczba nowych
zgromadze zakonnych, take na ziemiach polskich, cho warunki do tego byy tu szczeglnie trudne.
Nowym i silnym zagroeniem dla ycia religijnego sta si rozpowszechniany ateizm i materializm, cho
oba kierunki nie zostay jeszcze ujte w zwarty system wiatopogldowy i moe przez to traktowano je na
rwni z innymi bdnymi kierunkami filozoficznymi. W duszpasterstwie, nastawionym na dobrych katolikw, sdzono, e przez katechetyczne nauczanie usunie si cakowicie te bdne kierunki.
Liturgiczna odnowa, zapocztkowana oddolnie, znalaza rzecznika w Piusie X, ktry poleca te wczesn i czst Komuni wit. Kult eucharystyczny rozwin si w szerokim zakresie, wyraajc si najczciej w adoracji i kongresach eucharystycznych. Kult Serca Jezusowego wyraa si najwidoczniej
w aktach powicania si Jemu jednostek, rodzin i caych spoeczestw. Nowych form nabra kult maryjny przez rozwj ywego Raca i kongresy maryjne.
Do epoki redniowiecznego gotyku sigaa nie tylko liturgia, ale i sztuka sakralna, lecz nie mona mwi o neogotyckiej pobonoci.
Kler i seminaryjna formacja

Duchowiestwo w poowie XIX wieku nie miao, bo nie mogo mie jednolitego oblicza w caym Kociele. Due rnice wystpoway midzy wiejskim plebanem we Francji, a wikariuszem w przemysowej
Nadrenii, midzy sycylijskim ksidzem, a duszpasterzem emigrantw w Stanach Zjednoczonych. czyo
ich wszake to, e prawie wszyscy kapani byli zwizani z duszpasterstwem lub pracowali w instytucjach
diecezjalnych. Stale wzrasta oglny poziom ycia duchowego kapanw, o co troszczy si osobicie
Pius IX przez encykliki i przemwienia, a nawet przez prywatn korespondencj.
Wzrost ten mia swe korzenie w seminariach, ktre wprawdzie stanowiy swoiste cieplarnie, wychowujce kandydatw do kapastwa nieraz od wczesnej modoci i w izolacji od trudnych warunkw codziennego ycia, przez co poziom intelektualny nie zawsze by najwyszy, ale stawiajce przed nimi wysokie ideay duchowe i pastoralne. Formuowali je nadal sulpicjanie, ktrzy ksztatowali wzorzec w Europie, a nawet na drugiej pkuli.
409
O wychowanie kleru biskupi na og dbali z du troskliwoci. Na ten temat (The Eternal Priesthood)
pisa angielski kardyna Henry Manning, ale wielu biskupw wypowiadao si w ustawach synodalnych,
zalecajc rne formy pobonoci kapaskiej: cotygodniow spowied, okresowe dni skupienia lub miesiczne rekolekcje. Pobonoci kapanw suyy ich stowarzyszenia, czsto midzynarodowe, jak Union
apostolique des prtres sculiers, zaoona (1862) w Orleanie przez kanonika V. Lebeuriera, lub Associatio perseverantiae sacerdotalis, utworzona (1868) w Wiedniu przez R. Kollera. Wychowywano kapanw przede wszystkim do modlitwy i sprawowania sakramentw, co stwarzao pozory pewnej izolacji
od parafian i ich codziennych problemw. Heroicznie gorliwy proboszcz z Ars, Jan Vianney (zm.
3.08.1859, wity), by znakomitym znawc duszy i yciowych spraw czowieka.
W niektrych krajach, jak Anglia i Irlandia, ju za Piusa IX kapani wczali si w inne dziedziny dziaania, narodowe, a nawet polityczne. Francuski biskup Dupanloup upomina swoich duszpasterzy, by nie
czekali na parafian tylko w kociele, ale odwiedzali ich w domach i pobudzali tak wizyt obojtnych
religijnie do gorliwoci. Wielu kapanw we Francji i Niemczech starao si dostosowa metody duszpasterskie do potrzeb pewnych grup ludzi, jak rzemielnicy, dzieci, chorzy. Ksidz Timon-David wyda
wskazania dla duszpasterstwa modzieowego (Mthode de directian des oeuvres de jeunesse) (1858).
Dla celw duszpasterskich wykorzystywano pras i wydawano naukowe czasopisma teologiczne dla kleru. Do najwczeniejszych z nich nale belgijskie Mlanges thologiques (1847), niemiecki Theologischpraktische Quartalschrift (1848), irlandzki Irish Ecclesiastical Record (1865).
Papiee w drugiej poowie XIX wieku okazywali trosk o podniesienie moralnego i umysowego poziomu kleru; a przez to podniesienie jego duszpasterskiej gorliwoci. Systematycznie na tym polu dziaa
dopiero Pius X. Papie mia wiadomo, e kapani bd tacy, jacy s biskupi. Przypomnia wic im
idea biskupa na przykadzie Anzelma z Canterbury, wydajc encyklik Communium rerum
(21.04.1909), a Kongregacji konsystorialnej zaleci szczegowe badanie kandydatw na biskupw i sam
pilnie studiowa ich akta przed nominacj. Od biskupw wymaga regularnego przybywania, do Rzymu
ad limina oraz dostarczania szczegowych sprawozda o stanie diecezji.
Idea prawdziwego kapana przedstawi w encyklice Iucunda sane (1.03.1904) z okazji 1300-lecia
mierci Grzegorza Wielkiego. Uczyni to jeszcze raz w obszernym wywodzie, z okazji 50-lecia swego
wasnego kapastwa. Ogosi wwczas (4.08.1908) encyklik Haerent animo, ktr w caoci osobicie
zredagowa. Podany przez niego idea kapana uwzgldnia wszystkie zasady dobrego duszpasterza, ale
wypracowane w ubiegym stuleciu, std mniejsza bya jego sia przycigania. Papie zaniepokojony brakiem powoa kapaskich we Woszech zarzdzi wizytacj apostolsk w caym kraju, by zbadaa przyczyny tego zjawiska. Ksiom poleca przynaleno do Unio apostolica pro clero.
Z posiadanego wysokiego ideau kapastwa wypyway u Piusa X rygorystyczne wymagania co do seminaryjnego wychowania. Miao to by przede wszystkim wychowanie do posuszestwa.
Zasadnicza reforma obja, nisze seminaria, w ktrych ksztacono i wychowywano chopcw od 12/13
roku ycia. W wikszoci krajw, poza Niemcami, i Belgi, dostarczay one najwicej kandydatw do
kapastwa. Ich potrzeby zna papie z woskich dowiadcze, wrd ktrych szczeglnie dokuczliwy by
brak nauczycieli i wychowawcw oraz brak rodkw materialnych. Chcc dokona reformy, najpierw we
Woszech, by tamtejsze seminaria stay si wzorcem dla innych krajw, Pius X poleci biskupom wypowiedzie si na jej temat. Uwzgldniajc zgoszone uwagi, wyda (1907) program nauki seminaryjnej i
(1908) regulamin seminaryjny, ktry dawa a drobiazgowo normy organizacyjne, wychowawcze i dyscyplinarne. Poyteczne byo czenie maych liczebnie zakadw, dostosowanie programu do nauki pastwowych szk rednich, wprowadzenie propedeutyki przed studium teologii, zapewnienie kierownictwa
duchowego, badanie powoania. We Woszech papie ustanowi apostolskich wizytatorw, by zbadali,
czy przepisy s wypeniane.
Odnowa ycia zakonnego
Od poowy XIX wieku dokonywa si nowy i decydujcy etap w wewntrznej reorganizacji starych zakonw, wzrastao te znaczenie zgromadze zakonnych, chocia w Ameryce aciskiej, w Europie
Poudniowej i na ziemiach polskich pod zaborem pruskim i rosyjskim dokonano sekularyzacji. W Euro-
410
pie Zachodniej i Ameryce Pnocnej zwikszya si liczba osb zakonnych i ich poziom duchowy tak e
stay si one istotnym czynnikiem rozkwitu i intensywnoci ycia religijnego.
Pius IX nie by sam zakonnikiem, ale rozumia potrzeb ycia zakonnego i konieczno przywrcenia w
nim dyscypliny. Wsppracownika na tym polu znalaz w energicznym i kompetentnym biskupie (patem
kardynale) Bizzarim, sekretarzu Kongregacji do spraw biskupw i zakonnikw. Papie zaraz po wyborze
powoa komisj kardynaw do reformy ycia zakonnego, a w 1848 roku utworzy Kongregacj super
statu regularium. Wyda te dekret o ostronym przyjmowaniu kandydatw do nowicjatu, nastpnie
(1851) encyklik o zaostrzonych wymaganiach co do wsplnego ycia i ubstwa, kolejn encyklik
(Neminem latet, 1857) o obowizku skadania czasowych lubw przed wieczystymi. Wspiera scentralizowan organizacj zakonw i ich podporzdkowanie rzymskim kongregacjom. W razie potrzeby ingerowa w sprawy poszczeglnych zakonw, jak reorganizacja redemptorystw i przeniesienie siedziby
generaa do Rzymu. Dominikanie musieli uzna papieskie uniewanienie wyboru ich generaa i powierzenie tego urzdu V. A. Jandelowi, pod ktrego rzdami (1850-1872) dokonaa si restauracja niektrych klasztorw, ale zmalaa oglna liczba dominikanw w Europie Zachodniej, z 4562 w 1844 roku do
3341 w 1876 roku. Do tego w znacznym stopniu przyczynia si przeprowadzona przez wadze pastwowe sekularyzacja klasztorw. Leon XIII zaostrzy (1889) dominikanom wymagania co do ycia wsplnego. Rozwj zakonu sta si widoczny, gdy generaem zosta (1891) Andreas Frhwirth, ktry dba o domy
studiw i wizytowa prowincje. Na zalecenie papieskie przystpiono do wydawania dzie w. Tomasza z
Akwinu.
Franciszkanie z desygnacji Piusa IX otrzymywali generaw, ktrzy zaczli odbywa generalne kapituy
i porzdkowa konstytucje zakonu. Ogarna ich wszake w kilku krajach sekularyzacja, tak e liczba
prowincji zmalaa z 90 w 1856 do 30 w 1882 roku, podobnie jak zmalaa liczba zakonnikw z 25 tysicy
do 15 tysicy. Z racji wewntrznych czynili oni starania o zczenie rnych gazi mskich swego zakonu. Pius IX to popiera, ale dopiero w 1889 roku na kapitule generalnej ustalono nowe statuty dla obserwantw, reformatw, dyskalceatw i rekolektw (pod wspln nazw franciszkanw). Gdy reformaci
odmwili ich przyjcia, papie ingerowa, polecajc uni, ktr przegosowano na kapitule generalnej w
Asyu. Pius X popiera, ale bezskutecznie, czenie si franciszkanw konwentualnych i kapucynw z
tymi gaziami, ktre zawary uni.
Drugi zakon franciszkaski (klaryski), bardzo wyniszczony przez Rewolucj Francusk, ody i powikszy si liczebnie. W 1907 roku mia ponad 10 tysicy sistr w 518 klasztorach.
Widoczny by rozwj trzeciego zakonu (tercjarstwa), zwaszcza po dokonanej (1883) reformie, ktra
zmniejszya ilo obowizkowych modlitw i wicze, a zalecaa miesiczn spowied i komuni wit.
Liczyo ono okoo dwa i p miliona osb na pocztku XX wieku.
Benedyktyni uczynili kilka opactw szczeglnie ywotnymi i dziaajcymi dla caego Kocioa. Bronili
si natomiast przed centralizacj swej struktury, obawiajc si, e administracja zabije yw spontaniczno, ktra jest konieczna do kontemplacji.
Do szczeglnie ywotnych naleao opactwo w Solesme, zaoone (1837) przez Prospera Gurangera.
Pod jego wpywem przeor z Beuron w Bawarii, Maurus (Rudolf) Walter dokona odnowy swego klasztoru i zyska dla niego (1868) rang opactwa. Stao si ono orodkiem kongregacji beuroakiej. Samo
opactwo, zniesione podczas Kulturkampfu, zostao wznowione w 1884 roku jako arcyopactwo. Odnowa
liturgiczna w obu tych opactwach bya pomylana jako rodek i znak wewntrznej odnowy ycia zakonnego, ale promieniowaa szeroko na cay Koci.
Z fundacji opactwa beuroskiego powstao (1872) belgijskie opactwo w Maredsous, w ktrym rozwinito
szko i dziaalno publicystyczn. Wydawane tam czasopismo Messager des fidles, pniej (1890)
zmienione na Revue bndictine.
Leon XIII zwoa (1893) do Rzymu wszystkich opatw benedyktyskich i poleci im omwi spraw
opata prymasa, ktry mia reprezentowa przy Watykanie cay zakon. Pierwszego opata prymasa desygnowa papie. Jego rezydencj stao si Kolegium w. Anzelma, ktre nie naleao do adnej kongregacji. Utworzona Federacja benedyktyska rozwijaa si pocztkowo ze znacznymi trudnociami.
411
W zakonach o maej centralizacji (autonomiczne opactwa) trudniej byo o reform odgrn, ale niektre
zdobyway si na zmiany. Premonstratensi wznowili (1869) odbywanie kapitu generalnych.
Do wikszej centralizacji dy zakon cystersw. Pius IX jurysdykcji opata generalnego w Rzymie
(1868) podda klasztory w Belgii i Austrii. Na kapitule generalnej (1869), zwoanej po blisko stuleciu od
ostatniej, przygotowano nowe konstytucje zakonu i organizacj generalnego domu studiw w Rzymie.
Zwolennicy reformy odczyli si (1892) jako trapici (cystersi zreformowani) i wkrtce zyskali dla siebie opactwo macierzyste w Citeaux. Niezreformowani pozostali w 32 opactwach, z ktrych najwicej
byo w monarchii austriacko-wgierskiej.
Jezuici take z wasnej inicjatywy szli drog korzystnych zmian, co byo szczeglnie wane, by przeama w niektrych krajach wrogo do nich. Za generaa P. Roothaana, a zwaszcza za P. Beckxa, zalecajcego trzymanie si z dala od polemik i nieangaowanie si w polityk, ustay szykany zakonu i wzrosa
liczba zakonnikw, z 4540 w 1848 roku do 10 030 w 1878 roku. W Portugalii wszake mogli dziaa
jedynie w latach 1839-1834 i 1880-1908. We Francji zamknito im (1880) kolegia, bo nie godzili si na
nowe prawo szkolne. Bez przeszkd rozwijali si w monarchii austriacko-wgierskiej, gdzie mieli wiele
powoa, podobnie jak w Niemczech i Szwajcarii, skd udawali si na prac w Stanach Zjednoczonych.
Nowe zgromadzenia zakonne
W latach szedziesitych XIX wieku powstay tak licznie, jak nigdy przedtem. Od 1850 do 1860 roku
otrzymay papieskie zatwierdzenie 42 kongregacje zakonne, a w latach 1862-1865 a siedemdziesit cztery. Zajmoway si gwnie nauczaniem, opiek nad chorymi i niesieniem pomocy ludziom spoecznie
pokrzywdzonym: starcom, sierotom, winiom, modym robotnicom, lepym, guchym.
Z nowych zgromadze najliczniejsi byli salezjanie, zaoeni (1854) przez w. Jana Bosko, by zajmowali
si zaniedban modzie. W roku mierci Zaoyciela (1888) mieli 57 domw i 774 zakonnikw, a w
1900 roku - 300 domw i 2000 zakonnikw.
Z potrzeb wewntrznokocielnych apostolatu, zwaszcza apostolatu sowa, powstali salwatorianie i werbici. Pierwsze zgromadzenie zaoy (1881) kapan badeski, Johann Jordan (Franciszek Maria od Krzya, zm. 1918), najpierw pod nazw apostolskiego stowarzyszenia nauczajcego, potem zgromadzenia
Boskiego Zbawiciela (Salwatora), ktremu wyznaczy jako cel religijne ksztacenie modziey, obejmujc nim wkrtce take misyjne goszenie Ewangelii. Werbici (zgromadzenie Sowa Boego) powstali
(1875) w holenderskim miasteczku Steyl, co przynioso im dodatkow nazw misjonarzy z Steyl. Zaoeni przez westfalskiego kapana Arnolda Jansena (zm. 1909, bogosawiony), mieli jako gwne zadanie
goszenie Sowa Boego, w czym od pocztku miecio si ich misyjne powoanie. Z nowych zgromadze misyjnych szczeglnie znanymi stali si biali ojcowie (misjonarze Afryki) i biae siostry, majcy
wsplnego zaoyciela kardynaa Ch. Lavigeriego.
Nowych zgromadze eskich powstao o wiele wicej ni mskich. Czsto przyjy wezwanie Najwitszej Maryi Panny, jak zgromadzenie crek Serca Maryi, crki Niepokalanego Serca Maryi, crki
Maryi Niepokalanej, mae siostry od Wniebowzicia, oblatki od Wniebowzicia.
Stolica Apostolska staraa si uporzdkowa ten ruch tworzenia zgromadze, by nie powstao zjawisko
anarchii w yciu kocielnym. Statuty zatwierdzaa Kongregacja, ktra ogosia (1862), jakie stawia im
wymagania. Chtnie widziano czenie si zgromadze z kilku krajw pod wadz przeoonej generalnej, co nie zawsze byo moliwe, w Austrii choby ze wzgldu na zakaz podlegania przeoonym zakonnym poza granicami kraju.
Zgromadzenia zakonne, nie mogce liczy na posiadoci ziemskie jako materialn baz swej egzystencji,
w poszukiwaniu innych rde utrzymania zajmoway si wydawnictwami, jak assumpcjonici we Francji
wydawnictwem Bonne Presse. Dawne i nowe zgromadzenia przez rozwj swej dziaalnoci przyczyniy
si do wewntrznego wzmocnienia Kocioa i do poszerzenia jego pracy spoecznej. Byy oporem przeciw sekularyzacji i wiadczyy o podejmowaniu religijnych zada, przydatnych take spoeczestwu.
412
Polskie odrodzenie zakonne

Po Powstaniu Styczniowym zakony w zaborze rosyjskim doznay szczeglnych represji. Wiele ich domw objto kasat, do ktrej przeprowadzenia wystarczyo podejrzenie o sprzyjanie ruchowi niepodlegociowemu. Pozostawiono jedynie 25 mskich i 10 eskich klasztorw, tak zwanych etatowych, gdy
przygnano im pensje za zabrane majtki. Ograniczono jednak liczb osb zakonnych do czternastu w
kadym klasztorze, czynic wyjtek dla konwentu jasnogrskiego, w ktrym zostawiono 24 paulinw. S
czasem take etatowym klasztorom zabroniono przyjmowa nowicjuszy, tak wic w 1804 roku na terenie
Krlestwa Kongresowego byo tylko 7 klasztorw mskich z 49 zakonnikami i 8 klasztorw eskich z
76 zakonnicami.
Wbrew tym restrykcjom rozwijaa si dno do odrodzenia ycia zakonnego. Jego inspiratorami i organizatorami stali si kapucyni: Prokop Leszczyski, pisarz ascetyczny, oraz Honorat Komiski (zm.
1916, bogosawiony), twrca siedemnastu ukrytych zgromadze zakonnych (skrytek).
Odrodzenie objo przede wszystkim wewntrzne ycie klasztorw. Dotd doznajc ucisku zewntrznego, tkwiy w wewntrznej stagnacji, miay ma liczb powoa, przyjmoway kandydatw do nowicjatu,
u ktrych czasem decydowaa ch uchronienia si od suby wojskowej, cierpiay na niedostatek dobrych mistrzw nowicjatu. Odnowa wysza od kapucynw, dokonujc si przez rozwj pobonoci maryjnej. Dobrze dziaa przykad nowych zgromadze polskiego pochodzenia.
W 1855 roku powstay felicjanki (zgromadzenie sistr w. Feliksa z Cantalizio III zakonu regularnego
w. Franciszka Serafickiego). Zaoone przez ojca Honorata i Zofi Truszkowsk, miay za cel wychowywanie dzieci i modziey oraz opiek nad chorymi i ubogimi.
Ojciec Honorat zaoy w Zakroczymiu (1883) pierwsze mskie bezhabitowe zgromadzenie braci sug
Maryi Niepokalanej, do opieki nad modzie wiejsk. Z niego wyonio si pod kierownictwem kapucyna Izydora Kajetana Wysoucha laickie zgromadzenie synw Matki Boskiej Bolesnej (dolorystw),
by jako wdrowni rzemielnicy nauczali prawd katechizmowych w okolicach religijnie zaniedbanych.
Skrytki, zaoone przez ojca Honorata przy pomocy wspzaoycielek z rnych grup spoecznych,
miay cele religijne dostosowane do aktualnych potrzeb; suki (1878): apostolstwo wrd ludnoci wiejskiej; westiarki (1880): zaopatrywanie ubogich kociow w paramenty liturgiczne; franciszkanki od
cierpicych (1882): pielgnowanie chorych w szpitalach i domach prywatnych; sugi Jezusa (1884):
opieka nad sucymi i zawodowe ksztacenie dziewczt; sercanki (1885): nauczanie modziey w szkoach i domach; siostry Imienia Jezusa (1887): apostolstwo wrd rkodzielniczek; obliczanki (1888):
pogbianie wiedzy religijnej u wiernych; mae siostry Niepokalanego Serca Maryi (1888): apostolstwo
wrd pracownic fabrycznych; wspomoycielki (1889): pomoc duszom czycowym przez penione
dziea miosierdzia; crki Maryi Niepokalanej (1891): apostolstwo wrd ludu miejskiego, wychowywanie i nauczanie dzieci; pocieszycielki (1894): praca owiatowa, czytelnie, biblioteki, nauczanie w
szkoach; pasterzanki (1895): opieka nad moralnie upadymi dziewcztami.
Do skrytek naleay serafitki, zaoone (1881) przez ucj Szewczyk do opieki nad kalekami, starcami i
ubogimi. Gdy jednak przeniosy si do Galicji, przywdziay habity i rozwiny znacznie sw dziaalno.
Siostry Rodziny Maryi powstay (1857) w Petersburgu, zaoone przez ksidza Zygmunta Feliskiego,
pniejszego metropolit warszawskiego, ale ze wzgldu na prawo rosyjskie pracujce jako osoby wieckie w ich pierwszym domu zakonnym, ktrym by formalnie zatwierdzony Przytuek dla Ubogich Rzymskokatolickiego Wyznania. Posiadajc domy w Galicji, mogy przyj habity. Stay si jednym z najliczniejszych polskich zgromadze eskich. Przebywajca przez pewien czas u nich, Bolesawa Lament
utworzya w Mohylewie nad Dnieprem (1905) zgromadzenie misjonarek w. Rodziny.
Ksidz Jerzy Matulewicz jako profesor Akademii Duchownej w Petersburgu (pniejszy arcybiskup wileski) zaoy tam tajny klasztor marianw, przyczyniajc si do odrodzenia tego zgromadzenia polskiego, ktre istnieje od XVII wieku.
W zaborze pruskim powstao (1850) zgromadzenie suebniczek Bogarodzicy Dziewicy Niepokalanie
Pocztej, zaoone przez wieckiego katolika, Edmunda Bojanowskiego (obecnie w Polsce najliczniejsze), do pracy nad ludem wiejskim, szczeglnie do prowadzenia ochronek i pielgnowania chorych. Ze
wzgldu na prawa zaborcw podzielio si na cztery gazie: suebniczki pleszewskie, starowiejskie,
413
dbickie i lskie. W Poznaniu Maria Karowska zaoya (1893) zgromadzenie sistr pasterek od
Opatrznoci Boej do pracy nad zagroonymi moralnie dziewcztami i kobietami.
Na lsku szybko rozwijay si elbietanki, zwane szarymi, ktrych pierwszy dom w Nysie utworzya
Klara (Dorota) Wolff w celu pielgnowania chorych w domach bez wzgldu na wyznanie i sytuacj materialn. We Wrocawiu ksidz Jan Sznajder zaoy (1854) zgromadzenie sistr Niepokalanego Poczcia
NMP (marianki), by opiekoway si zaniedbanymi dziewcztami i zakadami dla dzieci. We Wrocawiu
take (1859) do wychowywania dzieci, zwaszcza sierot, ksidz Norbert Spiske powoa zgromadzenie
sistr w. Jadwigi (jadwianki).
W Galicji jedenacie zakonw eskich przetrwao okres kasaty, ale z nich w sposb widoczny rozwijay
si karmelitanki, wizytki i benedyktynki.
Adam Chmielowski, Brat Albert (zm. 1916, wity), powoa do istnienia zgromadzenie braci (1888) i
sistr (1891) III zakonu w. Franciszka posugujcych ubogim (albertyni i albertynki).
Ks. Bronisaw Markiewicz (zm. 1912), kapan przemyski, nastpnie salezjanin zapatrzony w idea w.
Jana Bosko, gdy obj parafi w Miejscu Piastowym, zaj si najbardziej zaniedban modzie, a dla
niesienia jej pomocy zorganizowa (1894) Towarzystwo Powcigliwo i Praca, a wystpiwszy ze
zgromadzenia salezjaskiego wyprowadzi z tego Towarzystwa eskie i mskie zgromadzenie w. Michaa Archanioa (1893 michalitki, 1897 michalici).
We Lwowie klaryska matka Maria od Krzya daa pocztek (1854) zgromadzeniu kontemplacyjnemu
klarysek od wiecznej adoracji. Maria Mirska zaoya (1857) zgromadzenie sistr Opatrznoci Boej
do pracy wrd modziey spoecznie niedostosowanej. Ksidz Zygmunt Gorazdowski, ufundowawszy
we Lwowie Zakad dla Nieuleczalnie Chorych i Ozdrowiecw oraz Zakad Dziecitka Jezus jako obek
dla dzieci, do posugi tym najbardziej potrzebujcym powoa (1884) przy wsppracy Salomei Adeli
Danek zgromadzenie sistr w. Jzefa (jzefitki).
Kolumba Biaecka zaoya (1861) w Wielowsi koo Tarnobrzegu zgromadzenie sistr w. Dominika III
zakonu (dominikanki) do podnoszenia owiaty wrd ludu.
Biskup Jzef Pelczar sta si (1894) zaoycielem sistr suebnic Najwitszego Serca Jezusowego (sercanki albo pelczarki), by w oparciu o regu III zakonu franciszkaskiego zajmoway si opiek nad
sucymi i robotnicami oraz pielgnowaniem chorych w domach.
W Galicji znajdowali schronienie zakonnicy czy nawet cae zgromadzenia, ktre doznaway przeladowania w innych zaborach. Mogy tu te zakada swe domy nowe zgromadzenia z caej Europy. Z Woch
przybyli (1898) pierwsi salezjanie, potem (1900) salwatorianie, saletyni (1902), bracia szkolni (1903).
Na lsku Opolskim powsta pierwszy klasztor werbistw, ktrzy przybyli (1907) z Holandii.
Zakony eskie przybyway jeszcze liczniej. Teresa Potocka sprowadzia siostry Matki Boej Miosierdzia, ktre otworzyy domy w Warszawie (1862) i Krakowie. Siostry Sacr-Coeur przybyy (1843) do
Lwowa, a Dezydery Chapowski sprowadzi je do Poznania (1872), lecz zostay wkrtce wydalone z powodu Kulturkampfu.
Na emigracji powstay trzy polskie zgromadzenia eskie, przy wspdziaaniu zmartwychwstacw,
zwaszcza ks. Piotra Semenenki.
Jzefa Karska i Marcelina Darowska day pocztek (1857) zgromadzeniu crek Niepokalanego Poczcia NMP (niepokalanek), ktre rozwiny si, gdy po likwidacji domu rzymskiego przeniosy si (1863)
do Jazowca w Galicji, majc jako cel wychowywanie dziewczt.
Franciszka Siedliska, po pobycie w Loreto, zaoya w Rzymie (1875) dla celw wychowawczych zgromadzenie sistr Najwitszej Rodziny z Nazaretu (nazaretanki), ktre swe domy otworzyo wkrtce w
Krakowie, a nastpnie w innych krajach.
Celina z Chludziskich Borzcka i jej crka Jadwiga Borzcka najwicej zaczerpny z idei zmartwychwstaskiej, zakadajc (1882) w Rzymie zgromadzenie sistr Zmartwychwstania Pana Naszego Jezusa
Chrystusa (zmartwychwstanki), by zajo si wychowaniem dziewczt i religijno-moralnym odrodzeniem polskiego spoeczestwa (Polek), zarwno na emigracji jak i w kraju. W Ktach koo Bielska-Biaej
powsta (1891) ich pierwszy dom i nowicjat na polskiej ziemi.
414
Dobrzy katolicy i apostolat

Sprawowanie sakramentw w kocioach nie doznawao przeszkd, nawet w krajach rzdzonych przez
liberaw, wszake zdawano sobie spraw z tego, e duszpasterstwo sakramentalne nie wystarcza.
Rozbudowano wic duszpasterstwo organizacyjne, dziaajce przez bractwa i stowarzyszenia. Pogbio
ono ycie religijne rednich i niszych warstw ludnoci katolickiej, ale nie obejmowao wszystkich.
Stwierdza si nawet, e powanym niedostatkiem wczesnego duszpasterstwa byo uprawianie go wrd
tych, ktrzy praktykowali w Kociele, czyli wrd dobrych katolikw, jak mwiono. Z tym czyo si
podejmowanie inicjatyw duszpasterskich, nastawionych na obron dobrych katolikw, a nie na pozyskiwanie utraconych dusz czy nawet obojtnych wobec religii.
W nowych warunkach, jakie powstaway przez szybki rozwj miast, takie duszpasterstwo nie wystarczao. Nie zdoano te rozwiza problemu tworzenia nowych parafii, najczciej z powodu braku na przedmieciach robotniczych koniecznego wedug wczesnego prawa kocielnego beneficjum jako warunku
erygowania parafii. Dobrze byo, jeeli zdoano w rozrastajcych si dawnych parafiach zwikszy liczb
wikariuszy.
W nastawieniu obronnym przed bdnymi ideami pilnowano katolickiego nauczania w szkoach, tworzc ofiarnie szkoy katolickie, gdzie byo to moliwe. Starano si te wykorzysta pras do celw
obronnych.
Czasopisma katolickie miay rny ksztat i tre. We Francji (1850) zaczy ukazywa si lokalne czasopisma, ktre czasem byy informatorami. o godzinach naboestw i kronik dziaalnoci stowarzysze.
Duszpastersko uformowany Pius X uwaa katechizacj za istotny wymiar samego duszpasterstwa. Kapanom nakazywa zajmowa si zaniedban katechez dla dorosych. Nowoci byo jego wskazanie, by
korzysta ze wieckich katechetw. Poleci te przygotowa nowy katechizm, sam sprawdza jego tre i
uzna go za obowizkowy w prowincji rzymskiej, ale z yczeniem, by inne diecezje na nim si wzoroway. W tej dziedzinie posiada dowiadczenie, gdy zajmowa si ni od wczesnych lat swego kapastwa. Zna j take z poczyna w innych krajach, w ktrych nie tylko praktycznie dziaano, ale wydawano
czasopisma pedagogiczno-katechetyczne (Niemcy). W Monachium, urzdzono (1906) kongres katechetyczny, na ktrym wzorowa si nastpny (1812) w Wiedniu.
wieckich papie pragn wczy nie tylko do katechizacji, ale do caego apostolatu parafialnego. Wypowiedzia si na ten temat w encyklice Il fermo proposito (1905), ktr uwaa si za wielk kart zorganizowanej akcji katolickiej, cho niejedno papieskie sformuowanie budzi dzi zastrzeenia. Wzywaa
ona katolikw, by wsplnie dooyli wszystkich swoich si do wprowadzenia ponownie Chrystusa w rodziny, szkoy i spoeczestwo. Na owe czasy byo to miae wezwanie, natomiast proponowane rodki
dziaania byy tradycyjne, z podkreleniem; e jego inicjatywa i kierownictwo naley do hierarchii. W
takim ujciu apostolat wieckich mia by po prostu przedueniem dziaalnoci kleru, a nie penieniem
wasnych zada laikatu. Doprowadzio to do kryzysu organizacji: we Woszech Opera dei congresi, we
Francji Le Sillon, w Niemczech chrzecijaskich zwizkw zawodowych.
Liturgiczna odnowa
Pierwociny liturgicznej odnowy pojawiy si w dziaalnoci benedyktyna Prospera Gurangera. Jego znakomite dzieo Anne liturgique stao si znane, lecz w maym krgu elity katolickiej, a jego wysiki zmierzay do usunicia resztek gallikanizmu przez powrt do liturgii rzymskiej.
W Niemczech zajmowano si liturgi najpierw w aspekcie jej przydatnoci pastoralnej, dopiero benedyktyn Maurus Wolter z Beuron zwrci uwag katolickich rodowisk na liturgiczn odnow Dom Gurangera, publikujc dzieo Choral und Liturgie z obszernymi cytatami z jego Anne liturgique. Wolter
propagowa czenie odnowy duchowego ycia zakonnego z yciem liturgicznym Kocioa. W tym tkwi
problem reformy modlitw brewiarzowych.
Reforma brewiarza stanowia ju temat Soboru Watykaskiego I, potem zajmoway si ni czasopisma,
a Leon XIII powoa (1902) komisj do jej przygotowania, z sawnymi czonkami, jak Duchesne, F. Ehrle, G. Mercati. Pius X pragn tej reformy, lecz mniej w aspekcie historycznym, bardziej w pastoralnym.
Przyj wic memoria profesora liturgiki P. Piacenzy i utworzy (1911) papiesk komisj, ktrej prze-
415
wodniczcym ustanowi sekretarza kongregacji rytw, C. La Fontainea, duszpasterza yjcego liturgi,

lecz mniej znajcego jej historyczny rozwj. Komisja przygotowaa materia do bulli Divino afflatu
(1.11.1911), ktra ogaszaa zmiany w Officium Divinum. W zmianach growa aspekt duszpasterski,
cho wic nie zniesiono rnych wit liturgicznych, pierwszestwo dano niedzielom. Papie kapanom
bardzo zajtym w duszpasterstwie pragn zmniejszy ciar odprawiania Officium Divinum, skrcono
wic ilo psalmw do odmawiania w poszczeglnych godzinach kanonicznych (w matutinum dziewi
zamiast osiemnastu).
Ruch liturgiczny, rozwijany przez benedyktynw, ogranicza si do elity katolickiej. Pius X obj nim
parafie, zaczynajc od reformy muzyki kocielnej. Powici tej sprawie Motu proprio (22.11.1903).
Zaleao mu na zahamowaniu w kocioach praktyki piewu i muzyki operowej, a rozpowszechnieniu
klasycznej polifonii i chrowego piewu gregoriaskiego. Tej formy piewu nie zaleca ekskluzywnie,
podkrela natomiast zdecydowanie, e muzyka i piew musz mie charakter religijny i artystyczny.
Nastpne Motu proprio (24.04.1904) powierzyo benedyktynom z Solesme wydanie gregoriaskich
melodii, pod kontrol specjalnej komisji papieskiej. Jej przewodniczcy, benedyktyn J. Pothier, okreli
zasad: melodie maj mie czysto i jednolito, zbadan w najstarszych rkopisach i uwzgldniajc
ca tradycj i praktyk dawnej liturgii. Zastosowanie zasady nie byo atwe i wywoao wiele sporw w
konkretnych przypadkach, ale uwzgldniono j w Kyriale, wydanym w 1905 roku, w Graduale (1908) i
Antyfonale (1912).
Ruch poszukujcy czystej muzyki kocielnej znalaz jej wzr u Pierluigia da Palestrina. Wedug niego
tworzyli kompozytorzy, a katolickie towarzystwa muzyczne i piewacze wziy go za patrona.
Franz X. Witt, niemiecki kapan, na zjedzie katolickim w Bambergu (1868) powoa zwizek chrw
(Allgemeiner Ccilienverband fr die Lnder der deutschen Sprache), ktry uzna Pius IX i wyznaczy
mu kardynaa protektora. Wedug brewe papieskiego, jego gwnym zadaniem byo intensywne uprawianie wszdzie piewu gregoriaskiego (cantus planus), wykonywanie za piewu polifonicznego dawnych
i nowych kompozytorw, o ile odpowiadao to przepisom kocielnym.
Towarzystwa w. Cecylii rozpowszechniy si prawie we wszystkich krajach. W Holandii utworzono
(1868) Zwizek Gregorianus. Dla Woch wydano (1884) regulamin muzyki sakralnej, ktry poza organami dopuszcza tylko nieliczne inne instrumenty, jak puzony i flety.
Beuron stao si orodkiem bada muzyki kocielnej i propagatorem chorau gregoriaskiego. Benedyktyn, Ambrosius Kienle (zm. 1905), dyrygent chru, napisa Choralschule. Organista, Gregor Molitor
(zm. 1926), zorganizowa (1907) szko muzyki kocielnej.
W Ratyzbonie powstaa take szkoa muzyki kocielnej, utworzona przez Franza X. Haberla (zm. 1910).
Tamtejszemu wydawnictwu Pustota nadaa Stolica Apostolska na 30 lat przywilej wydawania liturgicznych muzykaliw. Przyjto nieco inny system ich opracowania ni benedyktyni z Solesme, powsta wic
konflikt na tym tle.
Msza i komunia
Msza bya w yciu Kocioa zawsze Najwitszym Sakramentem ale od Tridentium (przeciw protestantom) dostrzegano w niej przede wszystkim Ofiar Chrystusa. Niewtpliwie to doprowadzio do podkrelania, e katolickie witynie zachowuj sw wag, nawet gdy lud w nich si nie gromadzi, gdy nie on
jest oywiajcym je czynnikiem, ale zamieszkujca tam wito i Ofiara skadana przez kapanw Znamienne stao si, e we wstpie do Cantate H. Bonego (Moguncja, 1847) nazwano lud gminem milczco
si modlcym. wiadomo zagroon dla Kocioa sprawia, e po mszy witej dodawano zrozumia
dla ludu maryjne modlitwy z prob do w. Michaa Archanioa o opiek.
Istniejcy od tysiclecia mur midzy celebransem a ludem zosta umocniony zakazem tumaczenia tekstw mszalnych, co ponowi Pius IX w 1857 roku. Milczco go zaniechano, gdy Leon XIII pomin to
zarzdzenie w nowych przepisach o ksigach zakazanych, ale nie wprowadzano adnych tumacze kanonu i sw konsekracji. Korzystajc z tego milczenia i wedug zaoe liturgicznej odnowy, Dom Grard
van Caloen z opactwa Maredsous w Belgii wyda Missel des fidles (1878), uywany nastpnie w wielu
416
krajach, a do Soboru Watykaskiego II. W Niemczech uczyni to samo (1884) beuroski zakonnik Ansel
Schott. Nie umieszczano jednak tekstw mszalnych w ksieczkach do naboestwa.
Pius X w swoich reformach liturgicznych nie ogranicza si do przepisw rubrycystycznych, ale duchowiestwu i wiernym stara si przybliy liturgi jako przeywanie tajemnicy Chrystusowego Odkupienia
w cyklu rocznym, zwaszcza w tym celu, by wierni mogli w niej aktywnie uczestniczy. W tym te celu
belgijski benedyktyn, Lambert Beauduin, organizowa tygodnie liturgiczne oraz wydawa broszury i czasopisma Questiones liturgicae.
Temu zrozumieniu i takiemu praktykowaniu liturgii miaa suy reforma mszau. O ile jednak Piusowi
X udao si przed mierci ukoczy zasadnicze zmiany w brewiarzu, to msza ich nie doczeka. Dokonano tylko pewnych poprawek i uzupenie. Papie zdoa natomiast przybliy ludowi komuni wit.
Problem komunii istnia od dawna. Kongregacja soboru musiaa (1851) korygowa postanowienie synodu prowincjalnego z Rouen (1851), ktre dzieci przed 13 rokiem ycia nie pozwalao dopuszcza do komunii witej. Praktyk opniania komunii potpi te list kardynaa Antonellego do biskupw francuskich.
We Francji ksidz Sgur sta si heroldem czstej komunii witej, zalecajc w ksice La trs sainte
communion (1860) przyjmowanie jej co tydzie, a nawet co drugi dzie lub te codziennie. Wbrew oporowi starszych duchownych, ksieczka staa si bardzo poczytn, bya tumaczona na inne jzyki i zyskaa pochwa papiea. Zacht do czstszego przyjmowania komunii witej stosowano licznie we
Woszech, a Jan Bosko wypowiada si za tym i za wczesn komuni dzieci.
Wok czstej komunii witej trway spory. Nie ustay, cho Leon XIII w encyklice Mirae caritatis
(1902) zachca do niej i protestowa przeciw pozornym powodom do wstrzymywania si od takiej praktyki.
Pius X, ktry podziwia Jana Bosko, od razu jako papie zaj si t spraw. Sam wypowiada si wielokrotnie, a Kongregacja soborowa ogosia (20.12.1805) dekret O codziennym przyjmowaniu komunii
witej, wskazujc na dwa jedynie warunki: stan aski i dobr intencj. Zachcano w nim wiernych, by do
komunii przystpowali bardzo czsto, a nawet codziennie. Dalsze pisma papieskie wyjaniay pewne
szczegowe problemy, jak stwierdzenie, e pod okreleniem wszyscy wierni rozumie si te dzieci, ktre
przystpiy do I komunii witej.
Pierwsza komunia wita budzia nadal dyskusje co do wieku dzieci, ktre dopuszczano do jej przyjcia. Po licznych konsultacjach, Kongregacja sakramentw ogosia (8.10.1910) dekret Quam singulari,
nawietlajc spraw historycznie, dogmatycznie i pastoralne. Postanowiono w nim, e dzieci mog by
dopuszczone do I komunii witej, jeeli u nich stwierdzi si rozrnienie midzy chlebem eucharystycznym a chlebem zwykym, nie trzeba wic czeka do ich 10, 12 czy 14 roku ycia, jak dotychczas praktykowano.
Oba dekrety, ucinajce dyskusj, nie obalay od razu starych nawykw. Utworzyli wic w Rzymie (1905)
ojcowie od Najwitszego Sakramentu (eucharystianie) lig kapanw do propagowania czstej komunii
witej. Po szeciu latach liczya 50 tysicy kapanw. W Rzymie te powstao Pobone stowarzyszenie
dla komunii witej dzieci. W Belgii jezuita Giuglio Lintelo, zakadajc Lig Najwitszego Serca Pana Jezusa, zobowiza czonkw do regularnego przyjmowania komunii. Papie zaleca urzdza tridua
eucharystyczne, by wiernych zapozna z nowymi zasadami i przepisami. Rozwiny si bardzo kongresy
eucharystyczne.
Lintelo, przemawiajc na kongresie madryckim (1911) o czstej i wczesnej komunii witej, przedstawi
ide krucjaty dzieci, ktr przyjto na kongresie w Lourdes (1914). Krucjata Eucharystyczna Dzieci
zostaa w cigu dwch lat wprowadzona w 54 krajach.
Adoracja i Kongresy Eucharystyczne
W katolickiej pobonoci tego okresu ukazywano jako gwne elementy czci Boej: Krzy Chrystusa i
Eucharysti, akcentujc prawdziwe Bstwo i prawdziwe Czowieczestwo Syna Boego oraz Wcielon
Mio Boga, ktra wzywa kadego czowieka do mioci.
417
Uczucia pobone kierowano do miosiernego Chrystusa, rozwijajc naboestwo do Jego Najwitszego

Serca i adorujc Go jako Winia mioci w tabernakulum.
W tej pobonoci brakowao pogbienia wsplnotowe przezywanej liturgii mszalnej. Uwag przycigaa
komunia jako rdo aski oraz realna obecno Chrystusa jako zobowizanie do adoracji.
Adoracja Najwitszego Sakramentu przybieraa rnorodne formy, szczeglnie we Woszech. Tworzyy
je gwnie zgromadzenia zakonne. Pius IX pochwali i zaleci (1851) Wieczyst adoracj, ktra przyja
si take w Anglii, Kanadzie i Stanach Zjednoczonych. We Francji praktykowano j prawie w 60 diecezjach, liczc do 1860 roku.
W adoracji eucharystycznej stosowano przebaganie Chrystusa za grzechy. Polecana przez papiea Wieczysta Adoracja udaa swoisty charakter milczcego protestu przeciw krzywdom wyrzdzanym religii i
Kocioowi. W 1883 roku powstao w Rzymie Stowarzyszenie zadoczynicej modlitwy katolickich
narodw. Dla kadego narodu wyznaczono okrelony dzie na modlitw; aby w ten sposb zczy cay
wiat z uwizionym papieem. W 1890 roku powstao (Turyn) arcybractwo codziennej wieczystej adoracji, rozpowszechnione na cae Wochy, a od 1909 roku na cay wiat. Tworzono te inne arcybractwa o
specyficznym charakterze, jak w Lamabach (Austria) Arcybractwo Wieczystej Adoracji Przenajwitszego Sakramentu pod Opiek w. Benedykta dla Niesienia Pomocy Duszom. Czycowym. Z nich charakter zupenie specyficzny miao Arcybractwo Nieustajcej Adoracji Przenajwitszego Sakramentu i
Uczynkw Miosiernych na rzecz Ubogich Kociow, ktre powoaa do istnienia Anne de Mees, zaoycielka sistr adoratorek, by praktykowao, oprcz adoracji wynagradzajcej, prac na rzecz ubogich
kociow i zaopatrywao je w szaty i sprzt liturgiczny. W Rzymie dla dzieci od 5 do 15 lat utworzono
(1902) osobne stowarzyszenie adorujce Najwitszy Sakrament (Stowarzyszenie Paziw Najw. Sakramentu).
Leon XIII powici (1902) Eucharystii encyklik Mirae caritatis, w ktrej pochwali dziaania dla oywienia jej czci i podkreli yczenie Kocioa, by obecni na mszy przystpowali do Stou Paskiego. We
Francji z adoracj czono przebaganie za grzechy laicyzmu, co przyczynio si do organizowania kongresw eucharystycznych.
Kongresy te zrodziy si z prywatnej pobonoci E. Marie Tamisier, wspartej przez biskupa Gastona de
Sgur z Parya, biskupa Mermilloda z Fryburga i biskupa Doutreloux z Lttich. Segur zestawi wykaz
wszystkich cudownych miejsc eucharystycznych we Francji. Oywio to ich nawiedzanie. W 1874 roku
urzdzono masow pielgrzymk z Lilie do Douai, propagowan kazaniami i broszurami. W 1876 roku
zorganizowano manifestacj eucharystyczn w Awinionie, gdzie obok naboestw urzdzono wykady,
przez co powstaa faktyczna forma kongresw. Nastpne uroczystoci (1878) w Favernay odbyy si z
udziaem midzynarodowych grup. Niepokoje polityczne we Francji skoniy E. M. Tamisier, by zwrci
si do kardynaa Dechampsa w Belgii o pomoc w zorganizowaniu kongresu. Konferencja w Paryu z
udziaem belgijskiego przedstawiciela, jezuity Verbekera wybraa Lilie na miejsce I Midzynarodowego
Kongresu. Odby si (1881) tam za papieskim bogosawiestwem, z udziaem 363 przedstawicieli duchowiestwa i laikatu z Belgii, Holandii, Austrii, Szwajcarii, Woch i Francji. Wykady rozpoczto tematem Spoeczne Krlestwo Jezusa Chrystusa. Kongres zakoczono wielk procesj z udziaem okoo 4
tysicy ludzi. Nastpne kongresy midzynarodowe odbyway si najpierw co roku: w Awinionie (1882),
w Lttich (1883), w Fryburgu szwajcarskim (1884), nastpnie w rnych odstpach czasu: w Tuluzie
(1886), w Paryu (1888), w Antwerpii (1890), w Jerozolimie (1893), majc odtd swe miejsce w rnych
krajach, nie wyczajc innowierczych, jak Anglia (Londyn 1908), gdzie wywoa gwatown reakcj
antykatolick. Kongres w Jerozolimie mia specyficzny charakter prounijny.
Kongresy narodowe rozpoczli Wosi (Neapol, 1891). Gdy odbywa si w Wenecji (1897), przewodniczy mu patriarcha wenecki, kardyna Giuseppe Sarto, pniejszy papie Eucharystii Pius X. Narodowy
kongres w Waszyngtonie zaznaczy si tym, e by pierwszym w rodowisku zdominowanym przez
ewangelikw.
418
Kult Serca Jezusowego i Caritas

W adoracji Najwitszego Sakramentu praktykowano czenie si czowieka z cierpieniami Chrystusa, a
to przyczyniao si do wikszej czci Najwitszego Serca Jezusowego, ktremu chciano da wynagrodzenie za cierpienia spowodowane grzechami. Temu rodzajowi pobonoci brakowao pocztkowo podbudowy teologicznej, bo jeszcze nie rozwinito nauki o Mistycznym Ciele Chrystusa, a nie wystarczao
uzasadnianie jej nauk o Wcielonym Synu Boym. Ujawniaa si wic w przeyciach uczuciowych, nie
pogbionych teologiczn refleksj.
Zacht do rozpowszechniania tego kultu byo wprowadzenie w caym Kociele lokalnego dotd liturgicznego wita Serca Jezusa co uczyni Pius IX (1856) na prob biskupw francuskich. Papie ogosi
take Magorzat Mari Alacoque wit (1864).
Z jej objawie zaczerpnito ide uczynienia caego wiata Krlestwem Serca Jezusowego. Wyrazio si to
w skomponowanym przez Verboittea motecie Christus vincit, Christus regnat, Christus imperat.
Kult Serca Jezusowego, dotd praktykowany przez elit, zosta rozpowszechniony wrd ludu podczas
misji parafialnych. Powstay te rne zgromadzenia pod wezwaniem Serca Jezusowego. W wynagradzani-cierpicemu Sercu Zbawiciela pamitano we Francji po 1870 roku take o osobie krzywdzonego Papiea, Winia Watykanu, i o wasnej klsce narodowej. Orodkiem wynagradzania staa si bazylika Sacr-Coeur na Montmartre w Paryu (od 1876), dokd w pierwszym roku jako pielgrzymi przybyli 3
kardynaowie, 26 biskupw i ponad 140 tysicy ptnikw.
Apostolstwo modlitwy zczyli z kultem Serca Jezusowego dwaj francuscy jezuici, F.-X. Gautrelets i H.
Ramire. Czonkw obowizywaa komunia wita raz w miesicu i codzienna modlitwa w ustalonych
intencjach oglnych i szczegowych. Propagowa to Posaniec Serca Jezusowego (od 1861), ktry wydawano w bardzo wielu krajach.
Powicanie si Sercu Jezusa wypywao z idei wprowadzania Jego Krlestwa na ziemi. Praktykoway je
poszczeglne osoby, rodziny i zgromadzenia zakonne, a w 1869 roku dokonano uroczystego oddania Sercu Jezusa Belgii, w 1873 roku Ekwadoru i Francji. Propagator tego ruchu, H. Ramier, podj starania
o uroczyste powicenie caego wiata. Petycj do Piusa IX podpisao 525 biskupw, a uoon przez
Ramiera formu zatwierdzia Kongregacja rytw. Odczytano j publicznie (16.06.1875) podczas naboestwa z okazji jubileuszu objawie Magorzaty Marii Alacoque.
Leon XIII liturgicznej uroczystoci Najw. Serca Pana Jezusa nada (1889) najwysz rang, a po dziesiciu latach ogosi encyklik Annum sacrum, w ktrej wyoy przyczyny i zasady kultu Serca Jezusowego, polecajc urzdzenie (9-11.06.1899) trzydniowych naboestw do Niego i ofiarowanie Mu caej
ludzkoci, aby wyjedna zmiowanie Boe dla caego chrzecijastwa, a szczeglnie dla Kocioa, ciko
dowiadczanego w wielu krajach.
W 1891 roku zakoczono na Montmartre w Paryu budow wielkiej bazyliki Sacr-Coeur. W caym Kociele podwoia si liczba zgromadze zakonnych i bractw pod wezwaniem Najw. Serca Jezusa.
Przez kult Miujcego Serca Jezusowego mio bliniego doznaa pogbienia. Realizacj mioci bliniego ujto w formy organizacyjne.
Caritas jako organizacja powstaa obok zajmujcych si dobroczynnoci i rozwijajcych si Konferencji
w. Wincentego Paulo. Jej celem byo skoordynowanie i ujednolicenie dziaalnoci dobroczynnej Kocioa w kraju, w diecezji i parafii. Powstay pocztkowo opory przeciw temu, bo niektrzy duchowni i
katolicy za konieczne uwaali spenianie mioci bliniego w cichoci serca.
We Francji L. Lefebvre zaoy w Paryu (1870) krajow central caritasow (Office Centrale des Institutions Charitables), ktra otworzya swe biura w wielu miastach.
W Niemczech Lorenz Werthmann, pierwszy krajowy duszpasterz dobroczynnoci, zachcony francuskimi wzorami i ewangelick Innere Mission zaoy (1897) Deutsche Caritas-Verband z siedzib w
Fryburgu Br., gdzie otwarto studium dla ksztacenia pracownikw charytatywnych i wydawano czasopismo Caritas. Wobec oporw co do organizacyjnych form speniania mioci bliniego episkopat niemiecki dopiero na konferencji w Fuldzie (1915) zdecydowa si wprowadzi jego diecezjalne oddziay.
W Wiedniu, tworzc (1900) dla Austrii central akcji dobroczynnej (Zantralstelle fr Freiwillige Wohlttigkeit), podkrelono dobrowolny charakter takiej dziaalnoci. Centrala zwoaa kongres miosierdzia,
419
ktry utworzy Katolicki Komitet Dobroczynnoci dla Austrii, by organizowa nastpne kongresy, wydawa czasopisma charytatywne i przyczyni si do powstania takich komitetw we wszystkich krajach
monarchii austrowgierskiej. Gdy te komitety powstay, utworzono (1903) zwizek organizacji dobroczynnych (Reichsverband der Katholischen Wohittigkeitsorganisationen in sterreich).
Na ziemiach polskich, na ktrych dobroczynno bya szczeglnie potrzebna, podjto wedug tamtych
wzorw tworzenie jej organizacji. We Lwowie za powoano organ koordynujcy: Zwizek Katolickich
Towarzystw i Zakadw Dobroczynnych. W Poznaniu ks. Piotr Wawrzyniak i ks. Stanisaw Adamski, po
utworzeniu (1907) Zwizku Polsko-Katolickich Towarzystw Dobroczynnych, przystpili do wydawania
jego organu o charakterze informacyjno-instrukcyjnym.
Raniec i kongresy maryjne
Z poprzedniego okresu objawienia Matki Boej (w Paryu na rue du Bac i przy kociele Notre-Dame
des Victoires) zapocztkoway szczeglny rozwj kultu maryjnego, ktrego spotgowaniu suy te ywy Raniec, wprowadzony do katolickiej pobonoci (1826) przez Pauline Jaricot w Lyonie, oraz naboestwo majowe, popierane przez Piusa VII i przez niego obdarzone odpustami. Nie bez znaczenia do
pobudzenia maryjnych naboestw byo odnalezienie rkopisu Griginiona de Montfort Trait de la vraie
dvotion la Sainte Vierge i wydanie go po raz pierwszy w 1843 roku, za czym poszy nastpne wydania.
Nowe sanktuaria maryjne o wiatowym znaczeniu rozwiny si z objawie Matki Boskiej w La Salette z racem w rku (1846) pastuszkom, 15-letniej Mlanie Calvet i 11-letniemu Maximienowi Giraudowi, oraz w Lourdes (11.02. 16.07.1858) 15-letniej Bernardette Soubirous, ktrej Maryja wyjawia
swe imi Jestem Niepokalane Poczcie. Objawienia w La Salette zyskay uznanie (1851) biskupa diecezjalnego, Philippea de Brullard, a sanktuarium byo zalecone przez Leona XIII. Co do objawie w Lourdes, po wnikliwych badaniach, biskup Laurence z Tarbes owiadczy (1862) ich zgodno z nauk Kocioa. W 1873 roku urzdzono pierwsz narodow pielgrzymk do Lourdes, a budow kocioa ukoczono w 1876 roku. Leon XIII zatwierdzi (1891) liturgiczne wito Objawie w Lourdes dla diecezji
Auch, ktre pniej Pius X rozcign na cay Koci.
Wczeniejsze (1854) przez Piusa IX ogoszenie dogmatu o Niepokalanym Poczciu NMP nie miao
wpywu na tre objawie w Lourdes, gdy Bernardette o tym nie wiedziaa. Jest natomiast faktem, e w
szczeglniejszy sposb przyczynio si ono do wzrostu czci Matki Boej. Pod Jej wezwaniem powstao
wiele nowych eskich zgromadze zakonnych we wszystkich krajach.
Sanktuaria w La Salette i Lourdes krzewiy modlitw racow, ktr Leon XIII zaleca w 9 encyklikach i 7 pismach apostolskich, powicajc jej szczeglnie encyklik Octobri mense (22.09.1891), by
wprowadzi w Kociele praktyk codziennego raca w miesicu padzierniku. W encyklice wspomnia
o morderczych czynach i wybuchach nienawici albigensw, ktre w czasach w. Dominika starano si
umierzy modlitw racow. Wypowied t przyjto jako aluzj do atakw masonerii na Koci. W
nauce Kocioa o Matce Boej papie silnie podkreli Jej rol jako Poredniczki midzy czowiekiem a
Chrystusem.
Pierwszy kongres maryjny na wzr eucharystycznych zorganizowano (1895) w Livorno. Nastpny odby
si take we Woszech (Turyn, 1898). Kolejny, we Fryburgu (1902), przyj charakter kongresu midzynarodowego. Kongresy jednak zajmoway si bardziej szerzeniem kultu maryjnego anieli mariologi.
Wystpoway wic w nim pewne niedocignicia, tak e musiao nawet wkracza wite Oficjum. Pisma
mariologiczne stay oglnie na niskim poziomie, teologowie prawie wcale nie zajmowali si mariologi,
poza kilku autorami, jak Carlo Passaglia, biskup Jean Malou, Henry Newman i Matthias Joseph Scheeben. Katolikom, a take duchownym najczciej wystarczaa uczuciowa pobono, ktrej due moliwoci tkwiy w kulcie maryjnym.
Praktyka powicania poszczeglnych narodw Maryi przyjmowaa si w niektrych krajach, nadal te
propagowano ide z czasw Piusa IX, by dokona powicenia Sercu Maryi caego wiata.
420
Pobono i literatura duchowa

Religijna jako katolicyzmu jest zawsze trudna do uchwycenia i wymyka si spod historycznej oceny.
Zauwaa si to szczeglnie w odniesieniu do drugiej poowy XIX wieku. Ksztatowa j z jednej strony
nadal utrzymujcy si romantyzm, zainteresowany redniowieczem i jego formami ycia religijnego, hamowa za nowo rozwijajcy si pozytywizm, z drugiej strony wpyw miao oficjalne dziaanie Kocioa,
ktre wszake byo czsto odbierane zbyt strukturalnie. Przykadem jest francuska praktyka przyjmowania dzieci w dniu I komunii witej do bractwa Boego Ciaa i piewanie z tej okazji pieni eucharystycznych o gbokiej treci teologicznej, bez ich przygotowania do jej zrozumienia. Wiksz uwag na tre
pobonoci zaczto zwraca przy kocu XIX wieku. Przeyciowe formy pobonoci silniej wystpoway
i duej si zachowyway w krajach romaskich ni germaskich.
Zewntrzne formy pobonoci, uksztatowane w trzydziestych latach XIX wieku, pogbiy si za Leona
XIII. Pobono ujawniaa si w okazaych gestach podczas wice, w splendorze szat liturgicznych, w
tworzeniu nowych bractw i zgromadze zakonnych. Integroway one katolicyzm poszczeglnych krajw,
lecz nie zawsze prowadziy do peni ycia religijnego.
Cze w. Jzefa, ktrego Pius IX ogosi (1870) Patronem Kocioa Powszechnego, rozwijaa si take
za Leona XIII. Papie doda imi w. Jzefa do Confiteor i w osobnej modlitwie po cichej mszy poleci
wzywa jego opieki. Jako Patronowi Kocioa powici mu osobn encyklik Quamquam plures (1889),
ukazujc go jako wzr maonka i ojca oraz jako pocieszyciela dla proletariuszy, robotnikw i wszystkich
ludzi w uciliwych warunkach ycia. Podobny cel przywieca papieowi, gdy zindustrializowanemu
wiatu wskazywa na wit Rodzin. Sprawa rodziny i maestwa bya wwczas niepokojcym problemem.
Chcc dostarczy jak najwicej wzorw chrzecijaskiego ycia, traktowanych te jako antidotum na
dechrystianizacj, dokonano znacznej liczby kanonizacji i beatyfikacji. Z wielu ludzi witobliwych w
tym czasie wybijaa si posta Charlesa de Foucauld (zm. 1916), tak bardzo wyprzedzajcego sw epok
zasad, e naley gosi Ewangeli bez otaczania si zewntrzn obron, a dziaa si wewntrznego
przekonania. Uosobieniem pobonoci staa si karmelitanka Teresa od Dziecitka Jezus z Lisieux
(Thrse Martin, zm. 1897, wita).
Kocioy w sanktuariach otrzymyway od papiey liczne odpusty, co stale przycigao ptnikw. Buch
pielgrzymkowy wznowiono ju w poprzednim okresie. Praktyk odpustw popiera Pius IX i dawa czst okazj do zyskiwania take odpustw jubileuszowych. Kapani rzymskiej formacji, jak oratorianin
William Faber (zm. 1863) lub Gaston de Sgur (zm. 1881), pisali zachcajce rozprawy o odpustach.
W zaborze pruskim wan rol speniay dawne polskie sanktuaria: Gra w. Anny na Opolszczynie,
Piekary na Grnym lsku, Trzebnica z grobem w. Jadwigi i polsk ambon na Dolnym lsku, Wzgrze Lecha z relikwiami w. Wojciecha w Gnienie i sanktuarium maryjne na witej Grze pod Gostyniem i w Grce Duchownej pod Lesznem Wlkp., wita Lipka na Warmii i Gietrzwad, gdy rozpoczy
si tam (1877) objawienia Matki Boej.
W pobonoci tego okresu nie wszystko stao na wysokim poziomie, jak wiadcz niektre pieni lub
literatura budujca. Istnia popyt na cudownoci, proroctwa, stygmaty. Opublikowanie prywatnych objawie stygmatyczki Anny Katarzyny Emmerich, dokonane znakomitym pirem poety Klemensa Brentano, a potem pirem redemptorysty K. E. Schmgera, nadao im rozgos w caym wiecie katolickim.
Pobono uczuciowo przeywan budziy pisma w. Alfonsa Liguori i dziaalno jego zakonu, a przede
wszystkim antyjansenistyczna i optymistyczna teologia jezuitw oraz ich dziaalno. Pod wpywem jezuitw ksztatowaa si pobono indywidualna, praktykowana w cichej modlitwie adoracyjnej przed
tabernakulum i w zamknitych rekolekcjach. Dugo natomiast nie dostawao dobrej literatury duchowej.
Wznawiane dziea dawnych, czsto tylko redniej klasy pisarzy z XVII wieku. Poprawa zacza si po
1860 roku, gdy zaczli wydawa swe pisma Lacordaire, Gratry, Perreyve, Sgur.
Wczeniej ni we Francji i lepsza literatura duchowa pojawia si w Anglii i Niemczech. Angielska,
oparta na Biblii i patrystyce, wysza spod pira konwertytw: Newmana, Manninga, Dalgairnsa i Fabera.
W Niemczech zaczo j wielkie dzieo Grresa Christliche Mystik. W nawizaniu do greckich Ojcw
Kocioa napisa Scheeben Natur und Gnade (1861), Herrlichkeit der gttichen Gnade (1863). Z pol-
421
skich pisarzy biskup Jzef Pelczar opublikowa medytacje o yciu wewntrznym. Pisma innych wybitniejszych autorw, jak o. Henryka Jackowskiego, o. Honorata Komiskiego i ks. Bronisawa Markiewieza, dugo pozostay w rkopisach.
Autorzy ascetyczni nawizywali teraz do pism w. Franciszka Salezego. Znakomity pisarz biskup Charles
Gay (zm. 1892) propagowa duchowo Pawow i Janow. Poczytne stao si jego dzieo De la vie et
des vertus chrtiennes (1874). Zakony trzymay si swoich dawnych kierunkw duchowoci. Nowe ukierunkowania w XIX wieku dali dwaj wybitniejsi teoretycy ycia duchowego, Antonio Rosmini-Serbati
(zm. 1855) i Henry Newman (zm. 1890). Pierwszy opiera ycie duchowe na dwch podstawowych zasadach: na penej dyspozycyjnoci czowieka wobec Boga i na powszechnej mioci!, dziki ktrej kady
dobry czyn peni si jako czyn mioci. Newman uwzgldnia w ksztatowaniu ycia duchowego czowieka przede wszystkim dwa przymioty Boga: sprawiedliwo ujawniona w prawie Boym i mio ukazujca si w Boej Opatrznoci i dziaalnoci Sowa Wcielonego. Zmartwychwstaniec, Piotr Semenenko,
stworzy specyficzn form duchowoci, prowadzc czowieka od modlitwy do Chrystusa, przez modlitw z Chrystusem, do przemiany siebie w Chrystusa. Teresa z Lisieux zostawia praktykowan przez
siebie i opisan w Dziejach duszy tak zwan mat drog dziecictwa duchowego, zalecajc na wzr
dziecka przyjcie wobec Boga postawy wasnej maoci i cakowitego zaufania Jemu. Dzieje duszy stay
si niezmiernie poczytne, cho do pno wydano je krytycznie, po usuniciu zmian, dokonanych w
pierwszym wydaniu przez otoczenie Maej witej z Lisieux.
Sztuka w subie liturgii
Odnowa liturgiczna nie od razu miaa wpyw na rozwj nowej sztuki sakralnej. Powoli dopiero zaczto o
niej mwi w podrcznikach liturgiki, przyjmujc twierdzenie, e koci jest nie tylko dzieem sztuki,
ale te i przede wszystkim miejscem liturgicznych czynnoci. Cornelius Gurlit sformuowa zasad
(1896), e to liturgia jest architektem kocioa. Ide t rozwijali protestanci od swego zjazdu w Drenie
(1906). Powodowao to odejcie od architektonicznych zaoe gotyku, ktry budowa redniowieczne
kocioy dla modlitw chrowych, mao wic dba o widzialno naboestw i syszalno modlitw liturgicznych we wszystkich czciach kocioa. Starano si to teraz uwzgldni, biorc pod uwag potrzeby
uczestnikw naboestw.
Ujawniy si nowe moliwoci techniczne, jak zastosowanie elaza w elbetowych szkieletach budowli
(koci Saint-Jean na Montmartre w Paryu). Materia mia wpyw na konstrukcj. Dziaa take rozbudzony indywidualizm architektw i artystw, ktry trudno byo pogodzi z takimi realiami, jak wielo
otarzy w kocioach.
W Pimiennictwie podjto dyskusj na temat waciwego stylu budownictwa sakralnego. Byli zwolennicy
renesansowego stylu woskiego, ale wielu uwaao go za pogaski. Rozpowszechniony podrcznik liturgiki Fransa X. Thalhofera (zm. 1891) opowiada si za gotykiem, a jednym z argumentw byo to, e
niemiecki renesans nie wypracowa sobie wasnych form. Protestanci opowiedzieli si zdecydowanie za
neogotykiem, cho byli wrd nich zwolennicy klasycyzmu, a nawet baroku. Wskazania oficjalne Kocioa ewangelickiego w 1808 roku nie opowiedziay si za jakim stylem, lecz ograniczyy si do zalecenia, by dbano o powan i szlachetn prostot w ksztatach i kolorze.
W malarstwie wystpi nawrt do wielkich malowide ciennych. We Francji wpyw zdoby Maurice Denis (zm. 1943), ktry mia kontakty z benedyktynem Desideriusem Lenzem (zm. 1828), twrc w Beuron
szkoy sztuki sakralnej. Holenderscy symbolici, Jan Toorop (zm. 1928) i Jan Thorn-Pikker (zm. 1932),
starali si malarstwo kocielne poczy z ekspresjonizmem. W Anglii najwybitniejszym by William
Holman Hunt (zm. 1910), ktry w poszukiwaniu biblijnych realiw odbywa podre do Palestyny. Dono bowiem w tym wieku fotografii do dokadnego przedstawiania prawdy historycznej.
Beuroska szkoa gosia haso sztuka dla Boga, zamiast sztuka dla sztuki. Miaa te ambicj stworzenia
sztuki ponadczasowej. W okresie twrczoci Paula Verkadego (zm. 1946) staraa si, by w kociele
dzieem sztuki byy nie tylko malowida cienne i witrae, ale kady przedmiot, nie wyczajc paramentw. Sztuka sama w sobie miaa by uwielbieniem Boga i pomc czowiekowi w modlitwie.
422
CZASY NAJNOWSZE 1914 - 1978

I OKRES 1914 1958
ZNISZCZENIA I ODBUDOWY
W dziejach ludzkoci, szczeglnie za w dziejach narodw europejskich, pierwsza wojna wiatowa
(1914-1918) bya wydarzeniem przeomowym. Jak nigdy dotd, brao w niej udzia 65 milionw ludzi z
czternastu pastw, ponioso mier 8,5 miliona ludzi, a jeszcze wicej byo rannych i chorych, cierpicych w niewoli i wizieniach. Wojna zmienia warunki ycia i mentalno ludzi. W Rosji doszo (1917)
do rewolucji, ktra wojujcym komunistom, jak wwczas mwiono, umoliwia zagarnicie wadzy i
wypowiedzenie wojny kadej religii, zwaszcza za Kocioom chrzecijaskim.
Pokj zawarty po zakoczeniu dziaa na frontach wojennych nie usun rde napi midzynarodowych. Mwio si, e by to pokj zbrojny. Nie ustay te, po ogoszeniu si pastwem ateistycznym,
usiowania Rosji Radzieckiej (nazwanej pniej Zwizkiem Radzieckim), by rewolucj i ideologi komunistyczn narzuci caemu wiatu.
Koci katolicki przez wojn i wojujcy komunizm take znalaz si w nowych warunkach ycia i dziaalnoci, a cho do Soboru Watykaskiego Drugiego (1962-1965) bez wikszych zmian zachowa swe
dawne struktury, to jednak przyj nowe formy apostolatu i chrystianizacji wiata. Odpowiadajc na potrzeby ludzkoci, na owe znaki czasu, o ktrych pniej mwi Jan XXIII, Koci do pewnego stopnia
zdoa w okresie midzywojennym uksztatowa nowe idee, dotyczce wiadomoci o sobie samym i
swoim posannictwie w wiecie. Musia wszake pokona wiele zewntrznych przeciwiestw, a nawet
niechci w nim samym, by te idee doszy do decydujcego gosu za Jana XXIII (1958-1963) i doprowadziy do wielkiego przeomu, ktrym by Sobr Watykaski Drugi.
Bez tego, co narastao w Kociele wczeniej, od pierwszej wojny wiatowej, a take bez nowych warunkw ycia, uksztatowanych drug wojn wiatow, nie doszoby do Janowego i soborowego aggiornamento. Trzeba wic dzieje Kocioa od 1914 roku uzna za osobn, najnowsz epok w jego historii.
Rozpoczyna j pontyfikat Benedykta XV, ktrego zasug jest, e nie oglda si na to, co byo niegdy,
lecz zaj si teraniejszoci i przyszoci Kocioa.
Pontyfikat Jana XXIII (1958-1963) i Sobr Watykaski Drugi dziel najnowsz epok na dwa okresy.
Okres pierwszy, 1914-1958, trzeba nazwa, cho jest to tylko umowne, okresem zniszczenia i odbudowy, ktre wystpiy w wiecie i w samym Kociele.
Drugi okres, 1958-1978, jest czasem Soboru i odnowy Kocioa. Odprawienie soboru byo istotnym
dzieem, ale nie mniej istotnym, a nadto procesem o wiele duszym staa si realizacja soborowych
wskaza i nauki. Pierwszego dokonali Jan XXIII i Pawe XI, drugie spoczo na barkach Pawa VI i jego
nastpcw, Jana Pawa I i Jana Pawa II.
1. Papiee, wojny i pokj
Papie i kardynaowie. Kuria rzymska. Benedykt XV i wojna. Apele pokojowe. Polska cierpica i
niepodlega. Kodeks Prawa Kanonicznego. Pius XI i pokj Chrystusowy. Integralny nacjonalizm.
Pastwa i konkordaty. Konkordat polski. Ukad lateraski. Pius XII i utracony pokj. Interwencje i
milczenie. Antysemityzm i holocaust. Pius XII i walczca Polska. Martyrologium Polakw.
2. Obrona religii
Socjalizm i komunizm. Masoneria i Rotary Club. Ateizm naukowy. Nadzieja rosyjska. Cerkiew przeladowana. Katolicyzm umczony. Obrona polska. Stalinizm radziecki. Faszyzm woski. Nazim niemiecki. Potpienie papieskie. Republikanizm hiszpaski. Rewolucja republikaska. Komunizm
Czasy najnowsze 1914 - 1978
wiatowy. Demokratyzm ateizujcy. Wiara narodu polskiego. Porozumienie zawarte. Porozumienie

zamane.
3. Jedno chrzecijastwa
Prawosawie i jedno. Fanar i Watykan. Prawosawni w Polsce. Koci katolicki wschodni. Ruch
unijny. Unici w Polsce. Neounia w Polsce. Unici w Europie i Ameryce. Unici na Wschodzie. Ziemia
wita i Izrael.
4. Ruch ekumeniczny
Protestantyzm wiatowy. Anglikaska Wsplnota. Metodyci i baptyci. Prezbiteranie i reformowani.
Luteranie i nazizm. Ewangelicy w Polsce. Starokatolicy polscy. Sekty i ruchy religijne. Ewangelicki
ekumenizm. Ekumenizm i katolicy.
5. Stare pastwa Europy
Koci woski. Niemiecki. Austriacki. Szwajcarski. Belgijski. Holenderski. Francuski. Hiszpaski.
Portugalski. Irlandzki. Angielski i szkocki. Kocioy skandynawskie.
6. Nowe pastwa Europy
Koci fiski. Estoski. otewski. Litewski. Polski. Czechosowacki. Wgierski. Rumuski. Bugarski. Jugosowiaski. Albaski. Grecki. Turecki. Kocioy w NRD.
7. Ameryka Pnocna i rodkowa
Koci kanadyjski. Amerykaski. Latynoamerykaski. CELAM Ameryki aciskiej. Koci meksykaski i rewolucja. Koci meksykaski i callistas. Koci rodkowoamerykaski. Koci kubaski.
8. Ameryka Poudniowa i Oceania
Koci brazylijski. Argentyski. Urugwajski. Paragwajski. Boliwijski. Peruwiaski. Chilijski. Kolumbijski. Wenezuelski. Ekwadorski. Koci Oceanii i Australii.
9. Misje, Afryka i Arabowie
Misje zdekolonizowane. Misjologia i entologia . Wielka Karta Misji. Akomodacja uznana. Inkulturacja Kociow partykularnych. Kler rodzimy. Afryka misyjna. Etiopia i Erytrea. Kraje arabskie. Egipt
islamski.
10. Kraje azjatyckie
Syberia, Mongolia i Manduria. Japonia panazjatycka. Korea podzielona. Chiny zrewolucjonizowane.
Chiska schizma. Indochiny walczce. Tajlandia i Birma. Indie rozbite. Pakistan i Cejlon. Indonezja i
Filipiny.
11. Nauka i kultura
Wiara i wiedza. Nauczycielski Urzd Kocioa. Uczelnie katolickie. Uczelnie teologiczne w Polsce.
Religioznawcze badania. Nauki historyczne. Filozofia chrzecijaska. Humanizm i egzystencjalizm.
Katolicka literatura. Dramat religijny i teatr. piew i muzyka religijna. Sztuka sakralna.
12. Nauki teologiczne
Dogmaty i teologia. Nauka protestancka. Nauka prawosawna. Apologetyka i teologia fundamentalna.
Eklezjologia i Mystici Corporis. Nauki biblijne. Patrologia i patrystyka. Dogmat maryjny. Etyka i
teologia moralna. Nowa teologia.
13. Dziaalno spoeczna

Nauka spoeczna. Studia spoeczne. Polska myl spoeczna. Korporacjonizm chrzecijaski. Personalizm spoeczny. Rodzina i maestwo. Partie chrzecijaskie. Zwizki zawodowe. Caritas chrzecijaska. Ruch abstynencki. Trzeci wiat. Ruchy migracyjne.
14. Dziaalno apostolska
Laikat apostolski. Bractwa i stowarzyszenia. Organizacje modzieowe. Akcja Katolicka. Akcja Katolicka w Polsce. Ksika i prasa. Radio, film, telewizja. Francja - kraj misyjny. Ksia-robotnicy.
Nowy apostolat.
15. Dziaalno duszpasterska
Formacja kapaska. Powoania kapaskie. Duchowiestwo polskie. Teologia praktyczna. Goszenie
kaza. Nauczanie religii. Katecheza odnowiona. Szkolnictwo katolickie. Wychowanie religijne.
wiadkowie wiary. Duszpasterstwo polskie. Duszpasterstwo emigracyjne.
16. ycie religijne
Stany doskonaoci. Instytuty wieckie. Zakony w Polsce. Duchowo katolicka. Ruch biblijny. Odnowa liturgiczna. Sakramenty wite. Eucharystia adorowana. Chrystus krlujcy. Maryja Wniebowzita. Nard maryjny.
17. Koci i sobr
Jan XXIII. Pawe VI. Vaticanum II. Sesja Janowa. Sesja Pawowa. Trzecia i czwarta sesja. Uczestnicy
soboru. Udzia Polski. Jan Pawe I.
18. Odnowione struktury
Odnowa i zmiany. Episkopat wiatowy. Kolegium kardynalskie. Stolica Apostolska. Stan prezbiterw. Kryzys kapastwa. Seminaria duchowne. Diakonat stay. Instytuty i ycie zakonne.
19. Soborowa doktryna
Nauczanie soboru. Magisterium Kocioa i teologowie. Credo Pawa VI. Uczelnie kocielne. Problemy biblijne. Kierunki teologiczne. Teologia moralna i powrt etyki . Demografia i Humanae vitae.
Filozofia i tomizm. Nauki historyczne. Nauki kocielne w Polsce.
20. Otwarcie si na wiat
Wizja soborowa. Kraje nierozwinite. Encykliki Jana XXIII. Nauczanie Pawowe. Wolno religijna.
Massmedia. Wyzwolenie Ameryki aciskiej. Teologia wyzwolenia. Europa zjednoczona. Europa
Wschodnia.
21. Ewangelizacja wiata
Religie wiata. Dziedzictwo Abrahamowe. Napicia religijne. Ateizm wymuszony. Dialog Kocioa.
Dziaalno misyjna. Kocioy partykularne. Ewangelizacja wiata.
22. Ekumenizm chrzecijastwa
Chrzecijanie i sobr. Sekretariat Jednoci Chrzecijan. Przywrcenie jednoci. Kocioy wschodnie
katolickie. Patriarcha Atenagoras. Patriarcha Aleksy. Ekumeniczna Rada Kociow. Ekumenizm w
Polsce.
23. Koci w Trzecim wiecie
Chrzecijastwo Afryki. Islam rodkowego Wschodu. Religie Azji. Komunizm Azji. Ewangelizacja
Oceanii. Problemy Ameryki aciskiej. Chadecja Ameryki aciskiej. Rewolucje Ameryki aciskiej. Rewolucja Kuby.
24. Koci w Pierwszym i Drugim wiecie

Kryzys idei 68. Ruchy charyzmatykw. Aktywno Ameryki Pnocnej. Dechrystianizacja Europy
Zachodniej. Rechrystianizacja Europy Zachodniej. Ateizacja Europy Wschodniej. Katolicko Polski.
Pierwszy okres
1914 1958
ZNISZCZENIA I ODBUDOWY
Dwie wojny wiatowe (1914-1918, 1939-1945) spowodoway mier, kalectwo, sieroctwo i zniszczenie
ycia rodzinnego milionw ludzi, obok nieatwych do ustalenia strat materialnych, w tym ogromnej liczby dbr kulturalnych. Koci take dozna wielu bolesnych strat i ran w swej organizacji i dziaalnoci.
Najboleniejsze byy one w yciu religijnym i moralnym niejednego czowieka, cho u bardzo wielu wojenne przeycia, nawet w wizieniach i obozach koncentracyjnych, wzmogy religijno.
Papiee Benedykt XV, Pius XI, Pius XII penili godnie nieatwe zadanie ordownikw pokoju w wiecie,
a zwaszcza trudne posannictwo przewodzenia Kocioowi oraz dokonywania odbudowy i rozwoju ycia
religijnego i spoecznego na fundamencie zasad Chrystusowych.
Koci przeciwstawia si wojnom i ich tragicznym skutkom, czyni starania o pokj, ale sam spokoju
nie zazna. W obronie religii i swego wasnego istnienia musia stale walczy z zagroeniem politycznym
i ideologicznym ze strony rewolucji, rzdw totalitarnych i wojujcego komunizmu, ktry po drugiej
wojnie, pod rzdami Zwizku Radzieckiego, uksztatowa obz pastw nazwanych krajami demokracji
ludowej.
Papiee z wewntrznych racji religijnych, ale take na skutek zagroenia przez ateizm podjli tym usilniejsze starania o jedno samego Kocioa i jedno caego chrzecijastwa. Nowy ksztat przyjy stosunki midzy papiestwem, prawosawiem i protestantyzmem, co miao wpyw na odnoszenie si katolikw do innych wyzna chrzecijaskich.
Sytuacja Kocioa w Europie ju po pierwszej wojnie wiatowej nie bya jednolita. Po drugiej wojnie
wiatowej, z racji politycznych dzielono j na Europ Zachodni i Wschodni. W pewnym stopniu odpowiadao to podziaowi samorzutnemu po 1918 roku na kraje, ktre zachoway sw pastwowo (stare
pastwa europejskie), i kraje, ktre wwczas j zyskay (nowe pastwa europejskie).
Koci w Ameryce Pnocnej i Centralne j, a take w Ameryce Poudniowej, w Australii i Oceanii
nadal musia dziaa w dwch kulturalnie rnych wiatach: anglosaskim i latyskim. Warunki jego ycia
i dziaania zmieniay si szczeglnie w krajach Ameryki aciskiej.
Dla dobra misji Pius XI stara si chroni Koci przed utosamianiem go z Europ Zachodni. Mode
Kocioy krajowe Azji i Afryki rozwijay si, cho dla ich dziaalnoci nadal utrudnieniem byy pozostaoci kolonializrnu, nacjonalizm i komunizm.
W ksztatowaniu ycia Kocioa zasadniczym ideaem pozosta uniformizm Piusa X z poprzedniego okresu, wszake problemy teologiczne i kulturalne tylko czciowo byy wsplne dla Europy i Ameryki.
Najwicej jednomylnoci okazali katolicy w rozumieniu spoecznego i apostolskiego dziaania Kocioa.
We wszystkich krajach przyjto Akcj Katolick za najodpowiedniejsz form apostolstwa laikatu.
Rozwj ycia zakonnego i naleyta formacja duchowiestwa stanowiy wane rdo religijnoci katolikw, ktrzy w wielu krajach zdoali przeciwstawi si wojujcemu ateizmowi. Nowe zadania Kocioa
wymagay rozbudowy form duszpasterstwa, z dostosowaniem ich do warunkw ycia, zmieniajcych si
szybko przez 4 lata pierwszej wojny wiatowej, 20 lat okresu midzywojennego, 6 lat drugiej wojny
wiatowej i 14 lat zimnej wojny.
Rozdzia 1
PAPIEE, WOJNY I POKJ
Pierwsza wojna wiatowa nie wybucha niespodziewanie. Pius X, jak tylko dostrzeg jej niebezpieczestwo, wzywa pastwa do zachowania pokoju, niestety, na prno. Po wybuchu wojny (1.08.1914) nie
przesta te nawoywa katolikw do krucjaty modlitwy. Gdy wkrtce zmar (20 VIII), mwiono, e ofiarowa Bogu ycie dla przywrcenia pokoju.
Stolica Apostolska, dobrze zorganizowana w swej strukturze, kontynuowaa dziaalno w czasie wojen,
a w czasie pokoju staraa si o dostosowanie ycia kocielnego do wymaga nowego prawa kanonicznego
i do nowych warunkw, w jakich znalaz si Koci.
Pierwszy papie tego okresu, Benedykt XV (1914-1922), podczas wojny rozwin krucjat modlitwy o
pokj, ogasza apele pokojowe i prowadzi dziaalno opiekucz wobec ofiar wojny, ale nie u wszystkich znalaz zrozumienie. Pragn, by trzymane w niewoli narody, w tym polski, odzyskay niepodlego.
Nard polski podczas wojny wiele wycierpia, a cho zdoby wolno (1918), musia jeszcze przez kilka
lat walczy o ostateczne wyznaczenie granic Polski. Jego duchowiestwo, oddane sprawie narodowej,
wczyo si w powstanie wielkopolskie oraz w powstanie lskie i akcj plebiscytow, by broni polskoci tych ziem.
Kodeks Prawa Kanonicznego, ogoszony w 1917 roku, zapewnia stabilizacj ycia kocielnego, a
uznawany w konkordatach za fundamentalne prawo Kocioa by istotnym czynnikiem pokoju wewntrznego w pastwach.
Pius XI (1922-1939), ktrego pontyfikat przypada na okres zbrojnego pokoju, przyj haso: Pokj Chrystusowy w Krlestwie Chrystusowym, pragnc go dla caego wiata.
Niepodlegociowe denia narodw znajdoway zrozumienie u Stolicy Apostolskiej, ktra te domagaa
si dla kilku krajw, w tym Polski, wasnej pastwowoci, ale nie moga aprobowa integralnego nacjonalizmu, ktry by uprawiany, jak we Francji, przez cz katolikw.
Stosunki midzy Kocioem i pastwami ksztatowaa tradycyjna doktryna kocielna. Napicia w nich
usuwano przez konkordaty, ktrych znaczn liczb zawarto za Piusa XI.
Polska take podpisaa konkordat, a w bulli Vixdum Poloniae unitas otrzymaa nowe okrelenie swej
organizacji kocielnej.
Dla Piusa XI, ale te dla caego Kocioa, wielkie znaczenie mia ukad lateraski, gdy koczy bolesny
okres papiey Winiw Watykanu, zapewnia Watykanowi status samodzielnego pastwa (Citt del Vaticano) i uznawa midzynarodow pozycj Stolicy Apostolskiej.
Pius XII (1939-1958) do ostatniej chwili stara si ratowa pokj, osabiany przez lekkomyln polityk
niektrych rzdw europejskich.
Nie przewidywano, e druga wojna wiatowa bdzie wojn totaln, o nie spotykanym dotd ludobjstwie.
Eksterminacja ludnoci, bezlitonie przez nazistw prowadzona w krajach okupowanych, w tym szczeglnie eksterminacja ydw (holocaust) i Polakw, znalaza potpienie w enuncjacjach papieskich, lecz
pniej wystpiono z pretensjami, e byo to zbyt oglnikowe.
Polskie martyrologium wojenne (holocaust nieznany) w ktrym duchowiestwo miao wielki udzia,
jest stale jeszcze mao znane wiatu.
Po wojnie w propagandzie antyreligijnej wykorzystywano tak zwane milczenie Piusa XII i jego rzekomo
wrogi stosunek do Polski, by zniszczy autorytet papiestwa i Kocioa. Uatwiaa to zimna wojna (owoc
radzieckiego imperializmu), o ktrej eskalacj i spisek z kapitalizmem oskarano papiea. Koci
wszake w tym czasie i przez cay okres 1914-1958 musia broni pokoju, ale te siebie i religii.
Papie i kardynaowie
Nazw Stolica Apostolska, pierwotnie przyjt jako synonim biskupstwa rzymskiego, w Kodeksie Prawa
Kanonicznego zachowano w znaczeniu uywanym ju w ostatnich stuleciach, obejmujc ni papiea oraz
kongregacje, trybunay i urzdy, przez ktre zaatwiano sprawy Kocioa powszechnego. Jako jej synonim podano nazw Stolica wita.
W nowy okres dziejw Kocioa Stolica Apostolska wesza z duym autorytetem moralnym i znaczeniem
dla wiata, wypracowanym szczeglnie przez poprzednich papiey: Leona XIII i Piusa X. Bya wprawdzie przedmiotem wielu atakw, gwnie z racji politycznych i ideologicznych (komunizmu i nazizmu),
mniej z racji wewntrzkocielnych, zachowaa jednak, a nawet stale powikszaa swj autorytet. Intensywnie prowadzone w Rzymie i w rnych krajach naukowe badania historyczne z dziejw papiestwa nie
taiy wydarze bolesnych, jak ciemny wiek we wczesnym redniowieczu, ukazyway jednak jego decydujc rol w yciu Kocioa i duy wkad w dzieje wiata. Rozumiejc t rol papiestwa, protestancki
historyk Paul Kehr utworzy (1931) w Zurychu fundacj dla poszukiwania, wydawania i badania redniowiecznych rde papieskich i na cze Piusa XI nazwa j Pius-Stiftung fr Papst-Urkunde und mittelalterliche Geschichtsforschung.
Pius X konstytucj Sapienti Consilio dokona i(1908) reformy kurii rzymskiej, by moga podoa rozwinitemu centralizmowi kocielnemu. Wczeniej jednak w konstytucji Vacante Sede Apostolica (1904)
okreli dokadnie wybr papiea, co bez wikszych zmian przyj Kodeks Prawa Kanonicznego. Nowe
przepisy (1945), dotyczce konklawe, poda Pius XII w konstytucji Vacantis Apostolicae Sedis. Bez
zmian w Kodeksie pozostaa zasada, e papiea wybieraj kardynaowie i e do wanoci konklawe konieczna jest obecno na nia najmniej dwch trzecich oglnej liczby kardynaw, a do wanoci wyboru
papiea - dwch trzecich gosw obecnych na nim kardynaw. Pius XII doda, e potrzeba dwie trzecie
plus jeden gos, by wano nie budzia wtpliwoci, gdyby w tajnym skrutynium ktry z kardynaw
odda gos na siebie.
Papie w Kodeksie, wydanym w jzyku aciskim, nie by nazywany Papa (Papie), jak podpisywa si
na dokumentach, lecz Pontifex Romanus (Biskup rzymski), posiadanie bowiem biskupstwa rzymskiego
stanowio prawn legitymacj prymatu papieskiego jako nastpcy w. Piotra, Apostoa i pierwszego Biskupa Rzymu.
Tytulatura papiea, uwzgldniana w Annuario Pontificio na pocztku omawianego okresu, bya krtka:
Najwyszy Biskup (po wosku: Sommo Pontifice), Nastpca w. Piotra. Pniej podawano j w penym
brzmieniu: Biskup Rzymu, Namiestnik Jezusa Chrystusa, Nastpca Ksicia Apostow, Najwyszy Biskup
Kocioa Powszechnego, Patriarcha Zachodu, Prymas Woch, Arcybiskup i Metropolita Prowincji Rzymskiej, Suweren Pastwa Watykaskiego. Ostatni tytu uwzgldniono po podpisaniu z rzdem woskim
ukadu lateraskiego (1;929). W tym ukadzie stwierdzono, e midzynarodowy charakter osoby prawnej
ma osobno Pastwo Watykaskie, a osobno Stolica Apostolska.
Po tytule zawsze podawano, e papie posiada w Rzymie opactwo Santi Vincenzo ed Anastasio alle Tre
Fontane i jest Prefektem trzech Kongregacji: witego Oficjum, Konsystorialnej i Kocioa Wschodniego. Wymieniano te zakony i zgromadzenia zakonne, ktrych papie by Protektorem: za Piusa XI
osiem, za Piusa XII czterdzieci cztery, bo przyj on osobisty protektorat nad kilkunastu nowymi zgromadzeniami, zwaszcza w krajach, w ktrych Koci mia trudn sytuacj (Meksyk, Argentyna).
Kardynaowie, w liczbie 70 wedug ustalenia Sykstusa V, dzielili si prawnie na trzy grupy: kardynawbiskupw, kardynaw-prezbiterw i kardynaw-diakonw. Czonkowie drugiej i trzeciej grupy najczciej posiadali sakr biskupi, lecz nie byo to wymogiem prawa. Nieformalnie dzielono ich na kardynaw kurialnych i pozakurialnych, bo pierwsi przebywali w Rzymie i penili stae funkcje w kurii papieskiej, drudzy za pozostawali na stolicach biskupich w swoich krajach, a gdy byli czonkami jakiej kongregacji, przybywali do Rzymu tylko na waniejsze jej sesje. Wedug midzynarodowego protokou dyplomatycznego wszyscy kardynaowie mieli rang ksit dynastycznych (ksit krwi) z tytuem eminencji. Wedug ukadu lateraskiego kardynaowie mieszkajcy w Rzymie (a nie tylko w Watykanie)
stawali si obywatelami Watykanu, obojtnie jakiej byli narodowoci.
Kuria rzymska
Kongregacje, trybunay i urzdy obejmowano wspln nazw kuria rzymska, ktrej w tym znaczeniu
zaczto z czasem uywa w Annuario Pontificio.
Trzynacie kongregacji - witego Oficjum, Spraw Konsystorialnych, Sakramentw, Soboru, Zakonw,

Rozkrzewiania Wiary, Rozkrzewiania Wiary dla Obrzdku Wschodniego, Indeksu, Obrzdw, Ceremonii, Nadzwyczajnych Spraw Kocioa, Studiw, Majtku Stolicy Apostolskiej (Fabrica di San Pietro) zostao przeksztaconych. Benedykt XV ustanowi (1915) Kongregacj Seminariw i Studiw Uniwersyteckich w miejsce Kongregacji Studiw, nastpnie (1917) Kongregacj dla Kocioa Wschodniego po
zniesieniu Kongregacji Rozkrzewiania Wiary dla Obrzdku Wschodniego. Znis take i(1917) Kongregacj Indeksu, przekazujc jej kompetencje witemu Oficjum, w ktrym powstaa sekcja cenzury ksig
religijnych.
Zakres dziaania kongregacji, ustalony ju przez Piusa X, w Kodeksie Prawa Kanonicznego zosta tylko
nieco zmodyfikowany. Papiee natomiast wprowadzali zmiany w ich wewntrznej strukturze, tworzc
nowe sekcje, komisje lub rady. W Kongregacji Konsystorialnej, ktra miaa ju Sekcj Emigracji, Pius
XII ustanowi (1952) Najwysz Rad Emigracji i powoa Midzynarodowy Sekretariat Generalny Apostolstwa Morza (Apostolatus Maris), a Kongregacji Zakonw powierzy instytuty wieckie i kierownictwo Papieskiego Dziea Powoa Zakonnych.
W trybunaach papieskich (Penitencjaria Apostolska, Sygnatura Apostolska i Rota Rzymska) oraz w
gwnych urzdach papieskich (Kancelaria Apostolska, Dataria Apostolska, Kamera Apostolska i Sekretariat Stanu) wewntrzne struktury nie ulegy wikszym zmianom. Sekretariat Stanu pozosta podzielony
na trzy sekcje: Spraw Nadzwyczajnych, Spraw Zwyczajnych i Brewe Apostolskich.
Sekretariatem Stanu kierowali na og wybitni kardynaowie, jak Pitro Gasparri i Eugenio Pacelli.
Wyjtkowo Pius XII (E. Pacelli) nie obsadza tego stanowiska w latach 1944-1958. Zasug kardynaw
sekretarzy stanu byo nawizanie przez Stolic Apostolsk stosunkw dyplomatycznych z wielu nowymi
pastwami, czsto niekatolickimi, zawarcie znacznej liczby konkordatw oraz ustanowienie nowych nuncjatur, w krajach niekatolickich pronuncjatur.
Siedziby kongregacji, trybunaw i urzdw na og znajdoway si poza Watykanem, w Rzymie. Rzd
woski w ukadzie lateraskim niektrym z nich zagwarantowa eksterytorialno.
Osobn instytucj, niezalen od kurii rzymskiej, bya kuria (ordynariat) miasta Rzymu, ktry jako diecezja podlega bezporednio kocielnej wadzy zastpcy papiea, kardynaa wikariusza Miasta. Papiee
wyjtkowo osobicie speniali funkcje biskupa ordynariusza, jak wizytacje kociow. W omawianym
okresie liczba mieszkacw Rzymu wzrosa czterokrotnie (do ponad 2 milionw), podobnie czterokrotnie
liczba parafii (do 195). W pracy duszpasterskiej i nauczaniu (1958 rok) byo bezporednio czynnych 231
kapanw diecezjalnych i 437 kapanw zakonnych oraz wiele sistr z ponad 13 tysicy przebywajcych
stale w rzymskich klasztorach. Rzym posiada wwczas 464 katolickie szkoy podstawowe z 36 tysicami
uczniw i 120 katolickich szk rednich z 24 tysicami uczniw. Mia take wiele kociow dla poszczeglnych narodowoci, jak koci w. Stanisawa dla Polakw, wiele kolegiw narodowociowych i
seminariw duchownych oraz 10 wyszych uczelni kocielnych, uznanych za papieskie. Jak nigdy
przedtem, sta si w Kociele najywotniejszym orodkiem nauki. Przybywali do niego duchowni z caego wiata. Odwiedzay te Rzym, Wieczne Miasto, niezliczone rzesze pielgrzymw i turystw.
Benedykt XV i wojna
Na konklawe po mierci Piusa X (1914) dominoway dwa problemy: wojna, ktra si zacza, i nie sposb byo przewidzie, jak dugo bdzie trwa i jakie skutki przyniesie, oraz napicie wewntrz Kocioa,
wywoane za poprzedniego papiea silnym integryzmem. Kardynaowie mogli przyby na konklawe,
gdy rzdy walczcych pastw nie stawiay trudnoci, chcc przez to pozyska katolikw dla swej polityki wojennej.
Na pocztku wyboru przewag mieli dwaj kandydaci: kardyna Pietro Maffi, arcybiskup Pizy, oraz kardyna Domenico Ferrata, sekretarz Oficjum. Powoli zdobywa gosy Giacomo Paolo Battista della Chiesa, arcybiskup Bolonii. W dziesitym skrutynium (3 IX) otrzyma 55 gosw na 60 wwczas oddanych.
Jako papie przyj imi Benedykta XV.
Elekt (urodzony 21.11.1845) pochodzi z patrycjuszowskiej rodziny genueskiej. Majc wielkie zdolnoci
i zamiowanie do ksiki, zdoby staranne wyksztacenie w prawie i teologii. Studiowa najpierw prawo,
bo taka bya wola ojca. Gboko religijny, zorganizowa na uniwersytecie w Genui koo katolickich studentw i udziela si w pracy charytatywnej. Po doktoracie z prawa studiowa teologi w Rzymie i take
z niej zdoby doktorat. Wywicony na kapana (21.12.1878) podj studia w Accademia dei Nobili Ecclesiastici, co ukierunkowao go na dziaalno dyplomatyczn, ktr zacz u boku nuncjusza w Madrycie, Mariana Rampolli, pniejszego kardynaa i sekretarza stanu.
Ceniony za rne przymioty charakteru, szczeglnie za pami i dyskrecj, zosta najpierw osobistym
sekretarzem Rampolli, a nastpnie substytutem w Sekretariacie stanu. Za Piusa X opuci to stanowisko,
mianowany (1907) arcybiskupem Bolonii. Chocia z arcybiskupstwem boloskim czono zwykle godno kardynalsk, otrzyma j dopiero w 1914 roku.
W Bolonii rozwin dziaalno duszpastersk, ktrej z zamiowaniem oddawa si ju w Rzymie. Gdy
zosta papieem, mwiono, e Stolic Apostolsk obejmuje wytrawny dyplomata ze szkoy Rampolli. Nie
brakowao mu jednak dowiadczenia duszpasterskiego, umiejtnie wic czy obie dziedziny dziaania.
Jako papie, za najbliszych wsppracownikw, sekretarzy stanu, przyj najpierw kardynaa Domenica
Ferrat, a po jego rychej mierci znakomitego prawnika, kardynaa Pietra Gasparriego.
W encyklice Ad beatissimi Apostolorum Principis (1.11.1914), inaugurujcej pontyfikat, potpi groz i
ndz wojny, ale wezwa te do wewntrznego pokoju w Kociele i da od integrystw pooenia kresu
kampanii pomwie. Wrd dalszych dziesiciu encyklik dwie miay szczeglnie doniose znaczenie:
Maximum illud (1919), o celu, istocie i metodach misyjnej dziaalnoci Kocioa, oraz Spiritus Paraclitus
(1920), o inspiracji ksig biblijnych i wanoci studium Pisma witego. Po wojnie jedn ekshortacj i
dwie encykliki powici sprawie usuwania jej szkd moralnych i materialnych.
Proroctwo Malachiasza okrelao pontyfikat Benedykta XV jako religio depopulata (religia pozbawiona
ludzi), co jego biografowie odnieli do tragicznego wyniszczenia ludzkoci przez wojn, ktra te ograniczaa moliwoci dziaania papiea w Kociele powszechnym i ukierunkowaa je na akcje dobroczynne,
na apele o zakoczenie walk i mody o pokj. Po wojnie papie rozwin dziaalno dyplomatyczn,
pomylnie nawizujc oficjalne stosunki z nowymi pastwami europejskimi. Dziaalnoci kocielnej da
trway fundament prawny, ogaszajc pierwszy w dziejach Kocioa jednolity Kodeks Prawa Kanonicznego.
Apele pokojowe
Wojna postawia Stolic Apostolsk wobec nowych problemw nie tylko dyplomatycznych i prawnych,
ale take moralnych. Trzeba byo organizowa duszpasterstwo wojsk walczcych, troszczy si o los jecw, deportowanych i uciekinierw, pomc w wymianie ciko rannych. Akcj dobroczynn Stolicy
Apostolskiej, nazwan dziaalnoci drugiego Czerwonego Krzya, obliczono na 82 mln lirw w zocie.
Benedykt XV zaangaowa swj cay autorytet moralny w przywrcenie pokoju. W kadym roku ogasza kilka apeli do walczcych pastw o zawarcie sprawiedliwego pokoju. O wojnie, jej przyczynach i
skutkach, a zwaszcza o koniecznoci szybkiego zawarcia pokoju mwi w ordziach i encyklikach, poczynajc od odezwy inaugurujcej pontyfikat (8.09.1914). Apele papiea do pastw nie spotkay si z
uznaniem, a nawet wywoyway niech, gdy kada z walczcych stron domagaa si wyranego potpienia przeciwnika, a nie oglnego potpienia wojny. Kadej te neutralno papiea wydawaa si podejrzana. Bezskuteczne wic byy (1915) jego poufne interwencje dyplomatyczne, by zapobiec przystpieniu
Woch do wojny.
Apel papiea z 1 sierpnia 1917 roku by najsilniejszy ze wszystkich dotychczasowych i zawiera ofert
mediacji. Poprzedzony zosta nieoficjalnymi konsultacjami w Austrii i w Niemczech, dokd na nuncjatur (w Monachium) skierowano uzdolnionego modego dyplomat watykaskiego, Eugenia Pacellego.
Jako podstaw negocjacji pokojowych Benedykt XV przedstawi walczcym stronom: prowadzenie rokowa w duchu pojednania, ale z uwzgldnieniem woli zainteresowanych ludw w kwestiach terytorialnych; opuszczenie przez wojska niemieckie terenw francuskich i belgijskich (niepodlego Belgii), w
zamian za oddanie Niemcom ich kolonii; rozwizanie, w takim samym duchu sprawiedliwoci i rwnoci, problemu niepodlegoci Polski, pastw bakaskich i Armenii; przyjcie zasady swobodnego dost-
pu pastw do morza; wzajemne wyrzeczenie si, oprcz kilku przypadkw, wypaty odszkodowa wojennych; wyraenie zgody na rozbrojenie i zasad przymusowego arbitrau.
Apel papiea ukaza si w nie sprzyjajcych warunkach. Po wybuchu rewolucji w Rosji Niemcy pewne
wygranej udzieliy papieowi odpowiedzi wymijajcej. Mocarstwa zachodnie, nie wtpic ju w swoje
zwycistwo, uznay papiesk propozycj zawarcia kompromisowego pokoju za opowiadanie si po stronie pastw centralnych. Od negatywnego stanowiska dyplomatw boleniejsza staa si reakcja opinii
publicznej. Woska okazywaa niepokj, e stanowisko papiea umacnia Austri w roszczeniach do dawnych posiadoci we Woszech. Francuska za, z powodu Alzacji i Lotaryngii, ujawniaa, zwaszcza w
prasie, oburzenie na szwabskiego papiea.
Dziaanie papiea na rzecz pokoju rodzio si z pobudek moralnych i kocielnych, a nie politycznych,
gdy wojna bya nie spotykanym dotd wyniszczeniem narodw, spotgowaniem si amoralnoci i rozprzeniem adu kocielnego. Niewykluczone jednak, e Benedykt XV Jako niezwykle inteligentny polityk (J. Droz), dostrzeg take zgubne nastpstwa polityczne wojny, a wrd nich niekorzystn dla Kocioa przegran Austrii, ktra w Europie stale jeszcze bya bastionem katolicyzmu, podczas gdy w katolickiej Francji zwyciy liberalizm i antyklerykalizm. Domylali si tego alianci i oskarali papiea o
sympatie do pastw centralnych. Z kolei dyplomaci austriaccy w Rzymie ualali si, e w Watykanie milej widziani s prawosawni, anglikanie, ateici i masoni, nadajcy ton w krajach aciskich (Francja,
Wochy).
Papie, rozczarowany takim nastawieniem, zachowa odtd publiczne milczenie co do warunkw pokoju,
stosujc jedynie niekiedy poufne interwencje dyplomatyczne. Poleci natomiast wzmc w Kociele modlitwy o pokj i wezwa wiernych, by wszdzie w odmawianiu Litanii loretaskiej dodawali baganie:
Krlowo pokoju, mdl si za nami!, jak to czyniy ju wczeniej niektre diecezje.
Podstaw rokowa sta si plan prezydenta Stanw Zjednoczonych, Woodrowa Wilsona, ogoszony
(8.01.1918) w Noworocznym Ordziu do Kongresu. W osobnym punkcie (XIII) domaga si niepodlegoci Polski, z dostpem do morza.
W rokowaniach pokojowych Stolica Apostolska nie braa oficjalnego udziau, gdy Wochy, z obawy
przed wniesieniem sprawy zaboru Pastwa Kocielnego, uzyskay ju w 1915 roku zgod swoich sprzymierzecw, e nie bdzie reprezentowana na konferencji pokojowej. Nie dopuszczono te Stolicy Apostolskiej do Ligi Narodw. Swe obawy o zachowanie pokoju papie wyraa w rnych alokucjach i w
encyklice Pacem Dei munus (1920).
Polska cierpica i niepodlega
Dla Polakw wojna zacza si, gdy Niemcy wypowiedziay j Rosji (2.08.1914), a Austria opowiedziaa
si (6 VIII) po ich stronie. Front wschodni przebiega w znacznej mierze przez ziemie polskie, siejc obficie mier i zniszczenie. Dramatem onierzy-Polakw byo, e na froncie po drugiej stronie znajdowali
si take onierze-Polacy, walczc w armiach zaborcw i ginc za obc im spraw.
Wojna przyniosa caemu narodowi wiele cierpie, a dopiero potem niepodlego pastwa. W jednymi i
drugim uczestniczy Koci, ktry w warunkach wojennych za szczeglnie istotne zadanie swego posannictwa uznawa niesienie pomocy ofiarom wojny i opiek nad ludnoci, czsto zmuszan do migracji. W penieniu tego zadania szybko zczy si Episkopat polski z trzech zaborw. Biskup krakowski
Adam Sapieha utworzy Ksico-Biskupi Komitet pomocy dla dotknitych wojn. Z inicjatywy Benedykta XV biskupi polscy wydali odezw do caego wiata z prob o pomoc.
Pastwa zaborcze staray si pozyska dla siebie Polakw z racji militarnych, Rzd niemiecki wyrazi
zgod, by po szeciu latach wakansu trwajce w unii personalnej stolice arcybiskupie, gnienieska i
poznaska, zostay obsadzone przez Polaka, najpierw (1914) spoecznika i uczonego, Edwarda Likowskiego, dotd przez 27 lat biskupa sufragana poznaskiego, a po nim (1915) przez znanego z dziaalnoci
kocielnej i spoecznej oficjaa Edmunda Dalbora.
Zwodniczo nadziei na szybkie zakoczenie wojny skonia cesarza niemieckiego Wilhelma II i cesarza
austriackiego Franciszka Jzefa I do zapowiedzi (5.11.1916) utworzenia z ziem polskich odebranych
Rosji samodzielnego pastwa z dziedziczn monarchi i ustrojem konstytucyjnym, w cisym zwizku z
10
obydwoma sprzymierzonymi mocarstwami. O Kociele i religii nie uczyniono adnej wzmianki, a do

Tymczasowej Rady Stanu nie powoano adnego duchownego. Arcybiskup warszawski (od 1913), Aleksander Kakowski, wszed dopiero do utworzonej (1917) trzyosobowej Rady Regencyjnej. Przed ogoszeniem manifestu obu cesarzy rzd niemiecki powiadomi o tym pisemnie (31 X) sekretarza stanu kardynaa Gasparriego. Arcybiskup Dalbor, niewtpliwie ujty powiadomieniem Stolicy Apostolskiej i jednoczenie upewniony entuzjazmem wielu Polakw we wszystkich trzech zaborach, wystosowa do Wilhelma II podzikowanie za proklamacj Krlestwa Polskiego. Katolicka prasa wielkopolska o samej proklamacji pisaa wwczas z umiarem, lecz wyranie zaznaczaa, e Polska musi by Chrystusowa! Polska
bdzie katolicka albo jej nie bdzie!
Benedykt XV do Warszawy przysa Achillesa Rattiego jako wizytatora apostolskiego, powierzajc mu
t funkcj take w krajach nadbatyckich. Ratti w celu osobistego poznania sytuacji Kocioa objecha
wszystkie diecezje w Krlestwie Polskim.
Rada Regencyjna ogosia (7.10.1918) niepodlego Polski i powoaa rzd demokratyczno-prawicowy
Jzefa wieyskiego, lecz wkrtce udzielia mu dymisji, gdy zaproponowa wspprac socjalistom i
ludowcom. Gdy si rozwizaa, przekazaa (11 XI) Jzefowi Pisudskiemu, twrcy legionw, wadz nad
wojskiem, a nastpnie (14 XI) ca wadz jako Tymczasowemu Naczelnikowi Pastwa. Dzie zakoczenia wojny, 11 listopada, sta si w Polsce pastwowym witem Niepodlegoci. Koci wcza si
w jego obchody, zwaszcza modami za Ojczyzn. Mia te swj wkad w obron wszystkich kresw Polski, gdy musiaa jeszcze przez cztery lata walczy o nalene granice.
Tymczasowa Naczelna Rada Ludowa w Poznaniu, dziaajc przez Komisariat (ks. Stanisaw Adamski,
Wojciech Korfanty, Adam Poszwiski) jako wydzia wykonawczy, podja akcj dyplomatyczn, by
Kongres Pokojowy w Paryu uzna zachodni granic wedug postulatu Polakw. Arcybiskup Dalbor i
ksia (75) wzili udzia w Polskim Sejmie Dzielnicowym, a jeszcze liczniej w powstaniu wielkopolskim, ktre wybucho (28.12.1918) po odprawieniu sejmu. Dwaj ksia zginli w walkach, kilku zostao
uwizionych, wielu doznao napaci na plebanie przez pruski Grenzschutz, stosujcy terror. Po odzyskaniu niepodlegoci ksia wielkopolscy czciowo pozostali w dziaalnoci politycznej, z ktrej wycofao
ich dopiero zarzdzenie arcybiskupa Augusta Hlonda.
Grny lsk mia trudniejsz drog do niepodlegoci ni Wielkopolska. Polacy trzykrotnie urzdzali
powstania lskie, z duym udziaem ksiy, ktrzy szczeglnie pracowali nad uwiadomieniem narodowym lzakw przed plebiscytem. Gdy traktat wersalski ogosi go dla ziem spornych na lsku, podobnie jak na Powilu, Warmii i Mazurach, gdzie jednak wypad niepomylnie dla Polski, w przygotowaniu
ludnoci do plebiscytu miejscowym ksiom Polakom pomoc nieli duchowni z innych diecezji, ktrzy
mieli lskie pochodzenie, co popar arcybiskup Dalbor oraz biskupi krakowscy, Adam Sapieha i Anatol
Nowak. lscy ksia Niemcy na dwukrotnej wsplnej konferencji domagali si, by ksia polscy zrezygnowali z pomocy duchownych pozadiecezjalnych, a gdy tego nie uzyskali, zwrcili si ze skarg do
swego biskupa we Wrocawiu, Adolfa Bertrama. Biskup wyda (21.11.1921) zarzdzenie zakazujce
kapanom i klerykom pod kar suspensy udziau w demonstracjach oraz wygaszania mw bez zgody
miejscowego proboszcza. Biskup poda, e uczyni to w porozumieniu ze Stolic Apostolsk.
Przeciw dekretowi Bertrama posypay si z Grnego lska protesty i skargi Polakw, kierowane do instancji rzdowych w Warszawie i do Episkopatu Polski. Prymas powiadomi o konflikcie kardynaa sekretarza stanu, w imieniu za Episkopatu udali si do Rzymu lwowski arcybiskup obrzdku ormiaskiego, Jzef Teodorowie z, i biskup krakowski Sapieha, wskutek czego Stolica Apostolska wysaa na Grny
lsk praata Giovanniego B. Ogno Serr, powierzajc mu funkcj kocielnego komisarza plebiscytowego, odczon od obowizkw nuncjusza w Polsce. Papie zapewni wysannikw Episkopatu o swej najgbszej mioci do Polski, a zachodzce nieporozumienia wyjania brakiem dokadnych wiadomoci,
lecz w Polsce prasa i partie obwiniay nuncjusza Rattiego o proniemieckie nastawienie. Podczas debaty
w Sejmie tylko dwoma gosami przewaga odrzucono wniosek o uznanie go za persona non grata. Wedug
jego wasnego owiadczenia nie by nawet powiadomiony o zamiarze wydania dekretu przez Bertrama.
Praat Serra przyj (postaw bezwzgldnie neutraln i nakaza cakowite wstrzymanie si wszystkich
duchownych, Niemcw i Polakw, od publicznej agitacji politycznej, co odpowiadao postanowieniu
11
niedawno wprowadzonego Kodeksu Prawa Kanonicznego, by duchowni swego urzdu nie naduyli do
celw czysto politycznych. Polskim ksiom nie odpowiadao natomiast, e Ogno Serra zamieszka w
Opolu u proboszcza J. Kubisa, ktry by Niemcem.
Trzecie powstanie zmusio Rad Ambasadorw do podjcia decyzji (20.10.1921) o korzystniejszym dla
Polakw podziale Grnego lska. Dla oddanego im terytorium biskup Bertram ustanowi delegatur i
na jej czele postawi ks. Jana Kapic jako swego wikariusza generalnego. Ks. Kapica wysa do nuncjusza memoria z prob o utworzenie diecezji lskiej. W okresie pertraktacji o konkordat polski Stolica
Apostolska ustanowia (1922) w Katowicach administratur apostolsk i powierzya j rodowitemu Grnolzakowi, ks. Augustowi Hlondowi, dotychczasowemu inspektorowi salezjaskiemu w Wiedniu. Gdy
konkordat zosta zawarty, erygowano (28.10.1925) diecezj lsk (katowick), z Hlondem jako jej
pierwszym biskupem.
Kodeks Prawa Kanonicznego
Benedykt XV w alokucji (4.12.1916) zapowiedzia ogoszenie Kodeksu Prawa Kanonicznego, ktry mia
by pierwszym tego rodzaju zbiorem w dziejach Kocioa. Za jego twrc uzna Piusa X, zaznaczajc, e
jego imi stao si przez to tak sawne jak najsawniejszych papiey w historii prawa: Innocentego III,
Honoriusza III i Grzegorza IX.
Konstytucj apostolsk Providentissima Mater Ecclesia, ogoszon w Zielone witki (27.05.1917), papie promulgowa Kodeks, wydany wkrtce drukiem w Acta Aspostolicae Sedis i w osobnej ksidze.
Pierwsze wydanie zawierao na pocztku konstytucj apostolsk i formu wyznania wiary (Professio
catholicae fidei), gdy jej publiczne skadanie prawo nakazywao niektrym osobom przed objciem
urzdu kocielnego. Tekst nowego prawa ujto w 2414 kanionw, podzielonych, jak dawne zbiory dekretaw, na pi ksig wedug ukadu rzeczowego: normy oglne, osoby, rzeczy, procesy, przestpstwa i
kary.
Nowe prawo zaczo obowizywa od Zielonych wit roku nastpnego (19.05.1918). Do jego autentycznej interpretacji Benedykt XV motu proprio Cum iuris canonici powoa sta komisj papiesk, ktrej rozstrzygnicia miay tak sam moc obowizujc jak kanony, cho nie posiadaa wadzy prawodawczej.
Powszechne przekonanie stwierdzao, e Kodeks przyniesie wielki poytek codziennemu yciu Kocioa i
przyczyni si do powstania zotego okresu literatury kocielno-prawniczej. Prawnicy z uznaniem przyjli
jego nowatorski charakter, gdy nie by kompilacj ustaw kocielnych, jak dawniejsze zbiory, ale prawdziwym kodeksem prawa na wzr nowoczesnych kodeksw pastwowych. Zadowolenie budzio, e zerwa z kazuistyczn form dekretaw, a podawa prawida oglne w krtkich i jasnych zdaniach, w formie nakazw lub zakazw.
Dla naukowej interpretacji kanonw doniose znaczenie miao wydanie (1923-1939) w dziewiciu tomach przez kardynaa Pietra Gasperriego i kanonist Jusztiniana Serdiego (pniejszego kardynaa)
zbioru rde do Kodeksu (Codicis Iuris Canonici Fontes), a take dokonane prywatnie zbiory orzecze
papieskiej komisji interpretacyjnej.
W studiowaniu prawa kanonicznego Kongregacja Seminariw i Uniwersytetw domagaa si stosowania
metody egzegetyczno-analitycznej, by kady kanon wyoy dokadnie. W tym celu nakazaa posugiwa
si tekstem Kodeksu i wykada systematycznie wedug jego ukadu, nawet gdyby wykadowca zaleca
jaki podrcznik. Zachcaa natomiast, by w wyjanianiu kanonw dotyczcych instytucji doda objanienia o ich powstaniu i rozwoju, bo to pogbi zrozumienie obowizujcych przepisw. Niektrzy kanonici stwierdzili wszake potrzeb szerszego stosowania metody historyczno-filozoficznej, na ktr te
zwracaa uwag (1935) konstytucja apostolska Piusa XI Deus scientiarum Dominus. Pobudzio to do
uprawiania historii prawa i powstania wydawnictw tego typu, jak A. M. Sticklera Studia et Textus Historiae iuris canonici. Historia polskiego prawa kocielnego miaa wybitnych badaczy wieckich, po Bolesawie Ulanowskim profesorw prawa, Wadysawa Abrahama, Tadeusza Silnickiego, Adama Vetulaniego, a z ksiy Michaa Wyszyskiego, Bronisawa ongoowicza, Stefana Biskupskiego. W kanonistyce przewaao jednak nastawienie na praktyczne podrczniki i komentarze obowizujcego prawa.
12
Wrd ich wybitniejszych autorw wymieniano Fr. Capello, M. Conte a Coronata i Artura Vermeercha. Z autorw polskich, ks. Ignacy Grabowski ju w 1918 roku opracowa Prawo kanoniczne wedug
nowego Kodeksu, ktre doczekao si (1948) czwartego powikszonego wydania, a ks. Franciszek Bczkiewicz opublikowa Prawo kanoniczne. Podrcznik dla duchowiestwa, trzykrotnie wydawane. Na obu
podrcznikach ksztacio si dla potrzeb duszpasterskich kilka pokole alumnw seminaryjnych i ksiy.
Studia specjalistyczne odbywano na wydziaach prawa kanonicznego, ktrych na pocztku omawianego
okresu nie byo zbyt wiele. Miay je od XIX wieku Papieskie Uniwersytety w Rzymie (Gregoriana, Lateranum), mia take Katolicki Uniwersytet Lubelski od swego powstania (1918).
Pius XI i pokj Chrystusowy
Konklawe w 1922 roku, z udziaem 53 kardynaw, ujawnio wspistnienie dwu orientacji: jedni pragnli przywrcenia surowego kierunku Piusa X, drudzy chcieli kontynuacji pojednawczej linii Benedykta XV. Zwolennicy pierwszej orientacji gosowali na kardynaa Raffaela Merry del Val, sekretarza
witego Oficjum, a potem na patriarch Wenecji, kardynaa Pietra La Fontainea. Zwolennicy za drugiej koncepcji opowiadali si za kardynaem Pietrem Gasparrim, poparli jednak kardynaa Achillesa
Rattiego, ktry w czwartym dniu (6 II) zosta wybrany 42 gosami.
Nowy papie przyj imi Piusa XI, dla uczczenia obu papiey o tym imieniu (Piusa IX i Piusa X), wobec ktrych odczuwa dug wdzicznoci. Po wyborze udzieli bogosawiestwa z zewntrznego balkonu
bazyliki, czego nie praktykowali poprzedni papiee, Winiowie Watykanu. Wojsko woskie na placu w.
Piotra prezentowao bro. Pius XI nie wyszed z Sekretariatu Stanu, jak jego poprzednik, ale mia pewne
dowiadczenie dyplomatyczne, gdy by nuncjuszem w Polsce. W pocztkach swego kapastwa bardziej
jednak zajmowa si dziaalnoci naukow, cho by czowiekiem czynu.
Pochodzi z Lombardii (ur. 31.05.1857 w Desio koo Monzy), gdzie jego ojciec posiada niewielki zakad
przemysowy. Wywicony na kapana (1879), po rozlegych studiach filozoficznych, teologicznych i
prawniczych krtko pracowa w duszpasterstwie. By nastpnie profesorem wymowy i teologii, w seminarium duchownym, bibliotekarzem mediolaskiego Ambrosianum (1888), a od 1907 roku prefektem tej
biblioteki. Opinia o jego dziaalnoci, a w pewnym stopniu osobiste kontakty z kardynaem Andre Ferrarim sprawiy, e zosta przeniesiony do Rzymu na asystenta Franza Ehrlego, prefekta Biblioteki Watykaskiej, a potem sta si jego nastpc. Ju wwczas podkrelano jego umiejtnoci poligloty, gdy
dobrze zna pi jzykw.
Z Biblioteki Watykaskiej zosta skierowany (1918) do pracy dyplomatycznej w Warszawie jako wizytator apostolski. Sakr biskupi przyj (1919) z rk arcybiskupa A. Kakowskiego. Odwoany z Warszawy po nominacji (10.04.1921) na arcybiskupi stolic mediolask (13 VI obdarzony purpur kardynalsk), odby ingres dopiero 8 wrzenia, by po kilku miesicach opuci Mediolan dla Stolicy Apostolskiej.
Ratti mia opini duchownego o gbokiej pobonoci. Wiadomo, e za wzr uwaa proboszcza z Ars,
Jana Vianneya, ktrego jako papie ogosi witym. Potrafi rzdzi, co jego osobisty sekretarz (C.
Confalonieri) okreli jako sztuk czy raczej cnot przewodzenia. Osobicie zajmowa si wielu sprawami,
na og nie pytajc o rad. Jak mao ktry z poprzednich papiey, samodzielnie opracowa encykliki,
ksztatujce w wybitnym stopniu nauk i dziaalno Kocioa.
Na sekretarzy stanu przyj kardynaa Gasparriego, a po nim (1930) kardynaa Eugenia Pacellego. Powrt Gasparriego do Sekretariatu Stanu by wydarzeniem bezprecedensowym. Do kolegium kardynalskiego powoa wybitne osobistoci, w tym uczonych, jak Franz Ehrle, Giovanni Mercati i Eugenie Tisserant, pragn bowiem mie w nim ludzi znajcych si nie tylko na wewntrznych sprawach Kocioa i
problemach duszpasterskich, ale te na polityce i dziaalnoci dyplomatycznej, ktra wedug niego powinna przeksztaci pokj zbrojny w trway pokj midzy narodami i we wszystkich pastwach stworzy
Kocioowi pokojowe warunki dziaania.
Gdy rozpoczyna pontyfikat, toczya si wojna midzy Turcj i Grecj, istniay te inne konflikty midzynarodowe, a prby ich rozwizania nie daway gwarancji trwaego pokoju. Silne zagroenie dla pokoju powstao w Rosji Radzieckiej, gdy zawara ukad polityczny z niemieck Republik Weimarsk
(ukad z Rapallo). Umocniona wewntrznie, moga na I Kongresie Sowietw (30.12.1922) przyj struk-
13
tur Zwizku Republik Radzieckich (Zwizek Radziecki), z penym podporzdkowaniem sobie Biaorusi, Ukrainy, Armenii, Gruzji i Azerbejdanu, goszc, e taka forma unii (zwizku) pozwala na szerzenie wiatowej rewolucji bez anektowania innych krajw. Krucho zbrojnego pokoju ujawnia si najwyraniej, gdy Francja i Belgia dokonay (1923) okupacji Zagbia Ruhry, by zabezpieczy nalene im
reparacje wojenne.
Papie pragn pokoju dla wiata, ale take wewntrznego pokoju dla Kocioa, by mg dwign si z
moralnych i materialnych zniszcze pierwszej wojny wiatowej oraz pokona w sobie antagonizmy wywoane ni i nowymi warunkami ycia. Pius XI na otwarciu Kongresu Eucharystycznego w Rzymie
(1922) mwi: Witajcie nam w domu ojca, w domu pokoju, tego pokoju, ktrego pragniemy, za ktrym
wszyscy mniej czy wicej tsknimy: jedni chodzcy w blaskach wiary, inni parci pragnieniem, szukajcy
ubawienia tam, gdzie jedynie je znale mona, wszyscy jednak rwnoczenie uznajcy potrzeb, by spoeczestwo wrcio do Boga, a Bg do spoeczestwa. Przyj wic za dewiz swego pontyfikatu Pokj
Chrystusowy w Krlestwie Chrystusowym.
Nastawienie na pokj Chrystusowy papie uzasadnia aktualnym stanem politycznym, spoecznym i moralnym wiata. W encyklice Ubi arcano, inaugurujcej pontyfikat, wskaza na dwa najistotniejsze dla
ludzkoci zagroenia: brak trwaego pokoju i panujcy w Europie gd. Zapowiedzia w niej, e najskuteczniejsze rodki zaradcze obmyli sobr, ktry pragnie zwoa w Roku Jubileuszowym (1925). Niestety, tego zamierzenia nie zrealizowa, natomiast ogosi wwczas encyklik Quas primas, ustanawiajc
liturgiczne wito Chrystusa Krla; prefacja na t uroczysto obwieszczaa, e Krlestwo Chrystusowe
jest krlestwem sprawiedliwoci, pokoju i mioci.
Integralny nacjonalizm
Pius XI, przeciwny wszystkim .nacjonalizmom jako zagroeniu dla pokoju wiatowego, ostro wystpi
przeciw zafascynowaniu si wielu katolikw francuskich, z niektrymi biskupami na czele, ruchem Action Frnaise. Ruch ten, zapocztkowany (1899) przez utalentowanego pisarza Charlesa Maurras wydawaniem czasopisma pod tytuem Action Franaise, na pocztku I wojny wiatowej mia poparcie tylko
maej grupy katolickich konserwatystw, bo zosta (potpiony przez wite Oficjum. Zainteresowani
znali to potpienie, mimo e Pius X wstrzyma ogoszenie dekretu. Ruch atoli nie zmieni swego programu, w ktrymi Maurras, bdc pozytywist z przekona, zaznaczy: Naszym penym programem jest
przede wszystkim polityka - polityka nacjonalistyczna - polityka nacjonalizmu integralnego. Oznacza to
dzisiaj, e religii atakowanej na paszczynie politycznej trzeba broni za pomoc polityki, a ta obrona
zakada i czyni konieczn zawsze obecn myl o interesie narodu. Maurras nadal te uznawa, e ustrj
republikaski jest obcy narodowej, monarchicznej tradycji francuskiej. Republik uwaa za dzieo ydw, ktrzy doprowadzili do rozdziau Kocioa od pastwa. Przez taki pogld ruch sta si nonikiem
antysemityzmu, zdoa jednak (po 1918) umocni swe wpywy w Paryu, ktrego krgi intelektualne
byy zauroczone dziaalnoci jego pisarzy, oraz na prowincji wrd redniej buruazji, ktra odczuwaa
skutki powojennej stagnacji ekonomicznej i win za to obarczaa reim.
Pius XI ywi niepokj, e Maurras opowiadajcy si za Kocioem, a faktycznie bdcy agnostykiem,
nie odszed od swego przekonania o dwch nie zwizanych z sob porzdkach: politycznym i moralnym,
arii od zasady uznajcej interes narodowy i pastwo za warto absolutn. W dziaalnoci czasopisma
Action Franaise papie widzia opr przeciw swojej polityce uspokojenia religijnego we Francji. Okrelajca papieskie stanowisko deklaracja francuskiego Episkopatu (9.03.1923) zaznaczya, e ruch gosi
nacjonalizm integralny, ktry w istocie reprezentuje tylko pogask koncepcj pastwa, gdzie Koci ma
jedynie utrzyma porzdek i nie jest uwaany za instytucj Bosk i niezalen, majc prowadza dusze
ku celowi ponadnaturalnemu.
Zaoenia ruchu Action Franaise byy sprzeczne z koncepcj Akcji Katolickiej, organizowanej na zasadzie podporzdkowania dziaalnoci wieckich kierownictwu hierarchii. Papie, po uwanym ledzeniu
przez dwa lata publikacji tego ruchu, wyda najpierw brewe groce potpieniem, a gdy przywdcy odmwili zmiany swej polityki, ogosi (29.12.1926) oficjalne potpienie, dziennik za Action Franaise
woono na Indeks kocielny. Biskupi francuscy ze swej strony opublikowali zakaz naleenia do tego
14
ruchu. Egzekwowanie kocielnych zarzdze wywoao wiele emocji i kryzys niejednego sumienia.
Sawny teolog, 80-letni jezuita Louis Billot, nie przesta z ruchem sympatyzowa, tracc posiadan godno kardynalsk. Liderzy ruchu, Ch. Maurras i Lon Daudet, pisarz i dziennikarz, nie poddali si orzeczeniu papieskiemu. Uczynia to jednak cz ich uczniw, nie chcc psu - jak mwili - drugiego ralliement papiestwa z Republik.
Rozwj wypadkw skoni przywdcw Action Franaise do rewizji swych pogldw i do wyraenia
gotowoci pojednania si z Kocioem. Uczynili to ma kocu pontyfikatu Piusa XI i za Piusa XII
(19.06.1939), ktry te cofn zakazy i zdj czasopismo z Indeksu. Ruch jednak podczas wojny skompromitowa si kolaboracj z rzdem Ptaina. Maurras zosta skazany (1945) na doywotnie wizienie
(zm. 1952) i usunity z Akademii Francuskiej.
Pastwa i konkordaty
W drugim ralliement papiestwa z Republik Francusk Pius XI liczy na uchylenie ustawy (z 1905) o
rozdziale Kocioa od pastwa. Stolica Apostolska przeciwna bya zasadzie rozdziau, cho dostrzegaa
pewne, lecz wedug niej drugorzdne korzyci, jakie daby ten system wzajemnych stosunkw prawnych.
Trzymaa si podstawowej tezy, e Koci i pastwo opieraj swe istnienie na woli Boej i s spoecznociami penoprawnymi, z ktrych kada ma swj odrbny pocztek, natur, cel, trwanie oraz zakres i
rodki dziaania. Kada te powinna troszczy si o swoje sprawy, nie przeszkadzajc drugiej. Sprawy
czysto wieckie, jak polityka, prawa obywatelskie, handel, jeeli nie odnosz si do celu nadprzyrodzonego, nie podlegaj wadzy Kocioa. Potrzebna wszake jest cisa wsppraca Kocioa i pastwa, gdy
obie spoecznoci su dobru tych samych ludzi, zgodne za wspdziaanie jest rkojmi pokoju i pomylnoci w kraju. Wspdziaanie to staje si wprost konieczne w sprawach mieszanych, ktre - jak
maestwo, wychowanie dzieci, opieka nad chorymi i ubogimi - z natury swej mieszcz si w celach i
zadaniach obu spoecznoci.
Pius XII, goszc .take te zasady, w encyklice inaugurujcej swj pontyfikat ostrzega przed dwoma
bdami, ktre zagraaj Kocioowi i pastwu: nacjonalizmem (z rasizmem) i przesadn autonomi
pastwa (totalitaryzm). Zaznaczy jednak, e potpienie tych bdw nie ma nic wsplnego z teokracj
lub chci osabienia autorytetu pastwa. Natomiast, wstrznity skutkami drugiej wojny wiatowej,
mwi (1945) w alokucji Boonarodzeniowej, e caa polityka musi by zorientowana na respektowanie
praw wiecznych i prawa Boego. Przestrzega za, e politycy realistyczni, ktrzy sdz inaczej, mog
stworzy tylko ruin.
W opinii komunistycznej, gwnie ze wzgldu na dekret witego Oficjum przeciw wsppracy katolikw z reimami komunistycznymi, uwaano, e rzeczywiste nastawienie Kocioa za czasw Piusa XII,
mimo deklaratywnej gotowoci do suenia wszystkim, nacechowane byo autorytatywnoci i skrajnym antykomunizmem, ktry pomijajc nawet intencje papieskie sprzyjajce jednoczeniu narodw, w
rzeczywistoci przyczynia si do pogbienia rozbicia wiata. Faktem natomiast byo, e Pius XII szczerze popiera tendencje do utworzenia skutecznej politycznej organizacji ponadpastwowej. Dba te o
neutralno Kocioa wobec wszelkich ugrupowa i broni go przed zakusami politykw, ktrzy pragnli,
by sta si narzdziem rnych kombinacji politycznych, narodowych lub midzynarodowych. Neutralno i apolityczno Kocioa mi byy przeszkod - wedug Piusa XII - by z poszczeglnymi pastwami
zawiera konkordaty. Wojna, a po niej zmienione warunki polityczne nie uatwiay mu tego zamierzenia,
podobnie jak to byo podczas pierwszej wojny wiatowej.
Benedykt XV po pierwszej wojnie wiatowej uzna, e znaczna liczba dotychczasowych konkordatw
ulega dezaktualizacji, co oznaczao potrzeb zawarcia nowych. Nie zdoa wszake tego dokona, natomiast z kilku pastwami podpisa konwencje, regulujce szczegowe sprawy kocielno-pastwowe.
Pius XI mia uatwione zadanie zawierania konkordatw, gdy jego poprzednik nawiza stosunki dyplomatyczne z kilku pastwami. Na pocztku pontyfikatu Benedykta XV Stolica Apostolska utrzymywaa
bilateralne stosunki z 13 krajami. Trzy pastwa niekatolickie: Anglia, Prusy i Rosja, nie miay u siebie
nuncjatur, ale miay przy Stolicy Apostolskiej posw nadzwyczajnych i ministrw penomocnych. W
pierwszym roku pontyfikatu Piusa XI istniay bilateralne stosunki z 19 krajami. Nawizay je nowe pa-
15
stwa oraz Francja (28.05.1921), cho nie zaniky w niej skutki laicyzacji z 1905 roku. Portugalia wznowia stosunki po osabieniu walki z Kocioem. W Niemczech nuncjatur przeniesiono z Monachium do
Berlina jako jedn dla caego pastwa, lecz Bawaria przy Stolicy Apostolskiej utrzymywaa swego posa.
Nuncjuszy przyjy trzy pastwa: Luksemburg, Paragwaj i Szwajcaria, cho w Watykanie nie miay
przedstawicieli. Anglia, Haiti i Monaco utrzymyway tam swych posw, lecz u siebie nie posiaday oficjalnych przedstawicielstw Watykanu. W ostatnim roku pontyfikatu Piusa XI nuncjatury istniay w 37
pastwach, a nadto delegaci apostolscy (bez statusu dyplomatycznego) dziaali w 23 pastwach.
Za Piusa XI stosunki dyplomatyczne Stolicy Apostolskiej z poszczeglnymi rzdami nie zawsze pomylnie si ukaday. Na og byy poprawne z krajami anglosaskimi, w ktrych katolicyzm wyranie mia
tendencje wzrostowe.
Chcc prawnie zabezpieczy Koci w pastwach, Pius XI chtnie podejmowa pertraktacje o konkordaty, cho nie zawsze by ich inicjatorem. Odpowiadao to jego polityce obecnoci wszdzie, gdzie byo
mona. Odpowiadao te jego walce z liberalizmem laickim, ktr prowadzi nie tylko w dziedzinie ideologii, lecz rwnie na paszczynie instytucjonalnej, ustawodawczej i dyplomatycznej. Od rzdw domaga si prawodawstwa odpowiadajcego zasadom chrzecijaskim. Przez konkordaty wprowadza do
wieckich przepisw pewne zasady prawa kocielnego, zwaszcza w dziedzinie prawa maeskiego i
szkolnego. Stolica Apostolska zyskiwaa take prawo swobodnego wyboru biskupw, na czym jej zawsze
bardzo zaleao.
Konkordaty (w kolejnoci chronologicznej) zostay zawarte z otw, Bawari, Polsk, Rumuni, Litw,
Portugali (trzy: 1928, 1929, 1940), Wochami, Prusami, Badeni, Austri, Rzesz Niemieck i Jugosawi (nie ratyfikowany). Pius XII zawar dwa konkordaty: z Portugali (1940) i z Hiszpani (1953). Po
drugiej wojnie wiatowej z wczeniej zawartych konkordatw pozosta nienaruszony tylko woski i portugalski. We Woszech nalegano na jego rewizj, a w Niemczech rzd dugo nie deklarowa zachowywania konkordatw zawartych dla landw i dla Rzeszy. Pastwa demokracji ludowej, w tym Polska, jednostronnie zerway konkordaty i stosunki dyplomatyczne ze Stolic Apostolsk.
Konkordat polski
Odrodzone pastwo polskie, ktrego granice ustaliy traktaty wersalski i ryski, obejmowao obszar ponad
388 ty. km2 z 27 milionami ludnoci, z ktrej jedn trzeci tworzyy mniejszoci narodowe. Katolicy
stanowili 65,4%, grekokatolicy - 10,4%, prawosawni - 11,8%, ewangelicy - 2,6%, wyznanie mojeszowe
- 9,8% ludnoci.
Pierwsza konstytucja niepodlegej Polski (17.03.1921) zaczynaa si W imi Boga Wszechmogcego i
wyraaa wdziczno Opatrznoci za wyzwolenie z ptorawiekowej niewoli. Nie posza za daniem
lewicy, by oddzieli Koci od pastwa, ani za postulatem prawicy, by uzna religi katolick za religi
stanu. Wszystkim obywatelom gwarantowaa wolno sumienia, nadto prawo swobodnego wyznawania
publicznie i prywatnie swej wiary oraz speniania przepisw swej religii, jeli nie naruszay porzdku
publicznego, wprowadzaa nauk religii wszystkich wyzna jako przedmiot obowizkowy w szkoach
podstawowych i rednich. Uprzywilejowaa wszake Koci katolicki osobnym (114) artykuem, wedug
ktrego wyznanie rzymskokatolickie, bdc religi przewaajcej wikszoci narodu, zajmuje w pastwie
naczelne stanowisko wrd rwnouprawnionych wyzna. Uznaa nadto, e Koci rzymskokatolicki
rzdzi si wasnymi prawami, stosunek za pastwa do Kocioa bdzie okrelony na podstawie ukadu ze
Stolic Apostolsk, ktry podlega ratyfikacji przez Sejm.
Po ogoszeniu konstytucji Sejm wraz z zebranymi ludmi uda si do katedry warszawskiej, gdzie kardyna A. Katowski, w obecnoci Naczelnika Pastwa Jzefa Pisudskiego, (premiera Wincentego Witosa i
ministrw, odpiewa Te Deum. Opini katolick uja dodatkowa uchwaa Sejmu (nie wykonana), podjta dla upamitnienia konstytucji, a zarazem dla wypenienia lubu Sejmu Czteroletniego, o budowie
kocioa Opatrznoci Boej, w ktrym odprawiane bd msze w. za pomylno Rzeczypospolitej, a
take za tych, ktrzy polegli za wolno Ojczyzny.
Katolicy na og z zadowoleniem przyjli konstytucj, lecz inne wyznania, nie wyczajc unitw, czuy
si pokrzywdzone, bo nie otrzymay konstytucyjnego uznania swych praw kocielnych, pastwo jedynie
16
gwarantowao, e nie odmwi uznania statutw ich Kociow, jeli nie bd sprzeczne z prawem pastwowym.
Po uchwaleniu konstytucji prawna sytuacja Kocioa katolickiego nie bya w peni ustabilizowana. Rzd
stosowa zasad terytorialnoci prawa, obowizyway wic nadal wydane przez zaborcw ustawy, ktre
w stosunku do Kocioa miay czsto charakter przeladowczy. W polskim sejmie ustawodawczym lewica, gdy nie zdoaa doprowadzi do rozdziau Kocioa od pastwa, domagaa si praw, ktre wykluczyyby wpyw Kocioa na ycie publiczne, zwaszcza w nauczaniu szkolnym.
Konstytucja zapowiadaa zawarcie konkordatu ze Stolic Apostolsk. Stosunki dyplomatyczne z ni nawizaa ju Rada Regencyjna, przyjmujc wizytatora apostolskiego, ktry (1919) zosta nuncjuszem, a
Poldka przy Watykanie ustanowia posa nadzwyczajnego i ministra penomocnego (Jzef Wierusz Kowalski). Dziki wizytatorowi apostolskiemu Benedykt XV udzieli (1918) nominacji 14 biskupom polskim, w tym dziesiciu sufraganom, nastpnie (1Q20) bull Christi Domini utworzy now diecezj dzk (bp Wincenty Tymienfecki) oraz mianowa (1922) administratorw apostolskich: Augusta Hlonda na
lsku i Edwarda ORourkego w Gdasku.
Zawarcie konkordatu byo uatwione osobist znajomoci spraw polskich przez Piusa XI i nuncjusza
Lorenza Lauriego. Nuncjatur w Warszawie podniesiono (1924) do rangi I .klasy, a polskie poselstwo w
Watykanie do rangi ambasady (Wadysaw Skrzyski). Komisja rzdowa, z udziaem (biskupa Adolfa
Szelka, przystpia (1921) do przygotowania projektu konkordatu, ale rzd dopiero w 1924 roku wyznaczy delegacj do pertraktacji ze Stolic Apostolsk. Nad uzgodnieniem stanowisk pracowali: w Warszawie nuncjusz Lauri i podsekretarz stanu Wadysaw Studziski, w Rzymie za specjalny pose polski,
Stanisaw Grabski.
Konkordat podpisany w Watykanie (10.02.1925) zapewnia wolno i swobod wykonywania kocielnej
jurysdykcji, przyjmujc zasad, e Koci w swoim dziaaniu kieruje si prawem Boym i kanonicznym.
Wadza pastwowa przyja zobowizanie do udzielania pomocy w wykonywaniu decyzji kocielnych w
sprawach przewidzianych przez prawo polskie. Potwierdzono istnienie na stae ambasady polskiej przy
Watykanie i nuncjatury apostolskiej w Warszawie. Uprawnienia nuncjusza obejmoway take Wolne
Miasto Gdask.
Seminariom diecezjalnym i zakonnym przyznano charakter studiw wyszych. Zagwarantowano istnienie
Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego i wydziaw teologicznych dawniej ju istniejcych na uniwersytetach krakowskim i lwowskim oraz wznowionych po wojnie na warszawskim i wileskim. Starano si
uregulowa trudne sprawy uposaenia duchownych i majtkw kocielnych i postanowiono, e pniejszy ukad (ktrego nie zawarto) zajmie si dobrami kocielnymi, zabranymi przez zaborcw, a aktualnie
posiadanymi przez pastwo polskie, zobowizane do tego czasu paci Kocioowi dotacje mi mniejsze
ni otrzymywane od rzdw zaborczych (20 mln z). Koci zgodzi si, e jego dobra, bdce w posiadaniu pastwa, mog by poddane parcelacji, wwczas jednak bdzie ono zobowizane uzupeni do 180
ha wszystkie majtki biskupstw, kapitu, seminariw duchownych i klasztorw, a do 15-30 ha uzupeni
dobra beneficjalne parafii. Artyku konkordatu o sprawach majtkowych Kocioa wzbudzi wiele polemik w Sejmie i prasie. Jedni mwili, e oznacza on obrabowanie Kocioa przez pastwo, a inni - wyzyskanie pastwa przez Koci.
Konkordat zosta (26 III) ratyfikowany 180 gosami przeciw 110, ale w gosowaniu nie brao udziau 153
postw, w tym radykalny ks. Eugeniusz Oko. Po ratyfikacji kluby poselskie zgosiy tak przeciwstawne
dania co do spraw kocielnych, e na sali sejmowej doszo do tumultu i trzeba byo przerwa obrady.
Konkordat wszed w ycie 2 sierpnia 1925 roku. W wczesnej opinii katolickiej chtnie przyjmowano
ocen Stanisawa Grabskiego, e jest bardzo korzystny dla Polski, a ataki opozycji na niego s pojedynkiem z urojon zmor. Byli wszake publicyci katoliccy, ktrzy twierdzili, e nie jest tak korzystny jak
bawarski i e od duchowiestwa z byego zaboru pruskiego i austriackiego wymaga olbrzymich wyrzecze. Po kilku latach (1934) biskup Stanisaw ukmski wyda Konkordat zawarty pomidzy Stolic Apostolsk a Rzeczpospolit Polsk. Autor, nalecy do tzw. Komisji Papieskiej, dobrze zna jego problematyk oraz trudnoci z interpretacj i realizacj niektrych artykuw konkordatu.
17
Trudnoci te nie przeszkodziy w dobrych stosunkach dyplomatycznych Polski ze Stolic Apostolsk. Jej
nuncjuszami w Warszawie, po Achillesie Rattim, byli: arcybiskup Lorenzo L aur i (1921-1927), przedtem
nuncjusz w Peru, a nastpnie kardyna kurialny w Rzymie; arcybiskup Francesco Marmaggi (19271935), wczeniej kolejno nuncjusz w Rumunii i Czechosowacji, a potem take kardyna kurialny; arcybiskup Filippo Cortesi (1936-1939), ktry by nuncjuszem w Wenezueli, nastpnie w Argentynie i mia
obj nuncjatur w Madrycie, lecz przeszkodzia temu wojna domowa, zosta wic skierowany do Polski.
Wyjecha z niej w tragicznym wrzeniu 1939 roku, by ju nie powrci. Po drugiej wojnie wiatowej
nuncjatury w Warszawie nie obsadzono, bo rzd nie nawiza stosunkw dyplomatycznych ze Stolic
Apostolsk i jednostronnie zerwa konkordat. Przy Watykanie jednak utrzymywa si (do 1858) przedwojenny ambasador, Kazimierz Pape, uznawany przez polski rzd emigracyjny w Londynie za reprezentanta Polski.
Na podstawie konkordatu Stolica Apostolska wydaa (28.10.1925) bull cyrkumskrypcyjn Vixdum Poloniae unitas, dokonujc nowej organizacji Kocioa w Polsce.
Ukad lateraski
W czasie pierwszej wojny wiatowej ujawnio si, e woskie prawo gwarancyjne dla papiea nie byo
wystarczajce. Rzd mi respektowa norm midzynarodowych, jak nietykalno poselstw przy Stolicy
Apostolskiej. Niepokoio przede wszystkim, e w umowie londyskiej o przyszym pokoju Wochy zdoay umieci klauzul nieporuszania we wsplnych rokowaniach sprawy umidzynarodowienia prawa
gwarancyjnego dla papiea. Nic wic dziwnego, e Benedykt XV pragn uregulowania sprawy rzymskiej. W koach watykaskich ju w czasie wojny, gdy rzd woski zaj papieski paac (Palazzo di Venezia), wypowiadano si, e nie chodzi o zwrot caego Pastwa Kocielnego, lecz trzeba dokadnie okreli
stan posiadania Watykanu i zaatwi sporne sprawy w porozumieniu z papieem, nie za poza nim, jak to
uczyniono w prawie gwarancyjnym.
Pius XI mia wiadomo, e nie moe obstawa przy dawnej formie doczesnej wadzy papiea, ale musi
zapewni Stolicy Apostolskiej wolno prawn. Negocjacje wszake zostay podjte z inicjatywy faszystowskiego rzdu Benita Mussoliniego i prowadzono je od 1926 roku i w najwikszej tajemnicy. Rozbienoci wystpiy silnie nie w kwestii rzymskiej, lecz co do organizacji modzieowych, nad ktrymi
Mussolini, chcia mie pen kontrol. Uzgodniono w kocu, e katoliccy skauci bd nalee do Opera
Nazionale Balilla, ktrej zapewniono kapelanw, a organizacje zczone z Akcj Katolick zachowaj
czysto kocielny charakter.
Potrjny ukad: polityczny, finansowy i kocielny (konkordat) podpisano 11 lutego 1929 roku na Lateranie.
Pierwszy z nich, zwany traktatem lateraskim lub ukadem lateraskim, zawiera uznanie przez Piusa XI
Krlestwa Woch, z Rzymem jako stolic. Pastwo woskie ze swej strony uznawao polityczn suwerenno papiea na obszarze 0,440 km2 wok bazyliki watykaskiej, okrelonym oficjaln nazw Stato della
Citt del Yaticano (Pastwo Miasta Watykaskiego). Przywilej nietykalnoci przyznano te rezydencji
papieskiej Castel Gandolfo oraz bazylikom papieskim, kilku instytucjom i paacom w Rzymie.
Na podstawie traktatu Pastwo Watykaskie stao si podmiotem prawa midzynarodowego, obok Stolicy Apostolskiej, ktra nim bya i nadal pozostaa. W artykule drugim powiedziano: Wochy uznaj suwerenno Stolicy witej na terenie midzynarodowym jako atrybut, tkwicy w jej naturze, zgodnie z jej
tradycj i wymaganiami jej posannictwa w wiecie. Uznano nadto, i Stolica Apostolska zawiera konkordaty jako umowy midzynarodowe. Ukad finansowy przyznawa papieowi odszkodowanie za zabrane ziemie Pastwa Kocielnego: jednorazowe i jako roczn rent.
Konkordat woski uwzgldni stanowisko papiea w dwch drastycznych sprawach: maestw chrzecijaskich i wychowania modziey. Nie obeszo si jednak bez ustpstw Piusa XI w innych kwestiach.
W suwerennym Pastwie Watykaskim, liczcym 44 hektary, jedn trzeci terytorium zajmuj budynki,
jedn trzeci ulice i place oraz jedn trzeci ogrody. Oprcz bazyliki w. Piotra i Paacu Apostolskiego
znajduj si tam z waniejszych obiektw: paac gubernatorski, koci parafialny w. Anny, Kolegium
18
Etiopskie, Sd, Stacja Kolejowa, Poczta, Bank, Obserwatorium Astronomiczne, Radiostacja, Drukarnia,
sawne Archiwum Watykaskie i Muzeum Watykaskie.
Zawarcie ukadu lateraskiego nie uchronio Watykanu od konfliktw z rzdem faszystowskim. Pierwszy wybuch z powodu modziey. Mussolini bowiem przy ratyfikacji konkordatu w parlamencie wypowiedzia si ponownie za monopolem pastwa w wychowywaniu modziey. Papie protestowa i przypomina zasad, e podwaanie konkordatu jest te podwaaniem ukadu lateraskiego (simul stabunt aut
simul peribunt).
Po II wojnie wiatowej mwiono o potrzebie rewizji ukadu lateraskiego. Zosta jednak wpisany do konstytucji (1947), za czym gosowali te posowie komunistyczni. Uznano nawet, e jego zmiana, jeli bdzie dokonana za zgod obu stron, nie wymaga zmiany zapisu konstytucyjnego. Wycignito z tego
wniosek, e dokonanie przez rzd jednostronnej zmiany ukadu wymagaoby zmiany konstytucji.
Pius XII i utracony pokj
Trzy lata przed mierci Piusa XI, w zwizku z jego chorob, mwiono, e nastpc bdzie sekretarz stanu, kardyna Eugenio Pacelli. Przed konklawe, ktre rozpoczo si z pewnym opnieniem, by kardynaowie mogli przyby z najdalszych czci wiata (przybyli wszyscy), istniaa orientacja pewnej grupy,
ktra szukaa kandydata przychylnego odpreniu z rzdem woskim, ale ju z marca 1939 roku (w
pierwszym dniu konklawe, w trzecim gosowaniu) dokonano wyboru Eugenia Pacellego. Nie by to jednomylny wybr (48 na 63 gosy), jak powszechnie mniemano, ale szybki i bezproblemowy.
Pius XII (ur. 2.03.1876 w Rzymie) pochodzi z rodziny uzdolnionego prawnika, ktry by adwokatem
konsystorskim. Sam bardzo zdolny, po studiach teologicznych i dyplomatycznych (w Accademia dei Nobili Ecclesiastici), wywicony na kapana (1899), peni kolejno coraz to odpowiedzialniejsze funkcje:
minutanta w Sekretariacie Stanu, sekretarza Kongregacji do Nadzwyczajnych Spraw Kocioa (1914),
nuncjusza w Monachium (1917) i nuncjusza w Berlinie (1920). Obdarzony przez Piusa XI kardynalatem
(1929), powrci do Rzymu i obj Sekretariat Stanu po sdziwym kardynale Gasparrim.
Jako papie by podziwiany przez og ludzi z rnych rodowisk za niezwyke uzdolnienia i cechy charakteru, jak ywa inteligencja, znakomita pami, szeroka znajomo jzykw, wielka kultura osobista,
szlachetno zasad, trzewy obiektywizm, realizm, roztropno, typowo rzymski spokj, energia do pracy, wraliwo na ludzkie sprawy, uduchowione kapastwo, arliwa wiara i swoisty mistycyzm. Pewne z
tych przymiotw wydaway si za wielkie i sprawiay u niektrych ludzi (po jego mierci w kontracie z
osobowoci Jana XXIII) wraenie przerostu. Jego spokj i poczucie wagi urzdu papieskiego odbierano
czasem jako pozowanie na majestat, uduchowienie kapaskie jako mentalno typowo klerykaln, arliwo wiary jako zamiowanie do rdziemnomorskich form pobonoci. W czasach pniejszych zaczto
te mwi o panujcej wwczas w Watykanie mentalnoci potrydenckiej. Niewtpliwie Pius XII podkrela silnie miejsce papiestwa w Kociele. Do liturgii wprowadzi osobny formularz o witych papieach.
Zamierza eksponowa prymat papieski przez zaplanowan, lecz nie zrealizowan reform kurii rzymskiej i kolegium kardynalskiego.
W Ordziu, ktre wygosi nazajutrz po wyborze, mwi o zagroonym pokoju. Wezwa do takiego pokoju, jaki Nasz p. Poprzednik z tak wytrwaoci zaleca ludzkoci, o ktry w tak gorcych modach
baga, e Bg raczy przyj Jego ofiar z ycia. Problemowi pokoju powici te niemal w caoci
wielkanocn homili w 1939 roku. Encyklik inaugurujc, ktra ukazywaa program pontyfikatu, wyda
w drugim miesicu wojny (20.10.1939, Summi pontificatus), co miao wpyw na jej tre: wzywaa do
pokoju, przedstawiaa warunki, jakie musz by u jego podstaw, jeeli ma by prawdziwy i trway.
W dziaalnoci Piusa XII wyrnia si dwa okresy, za ktrych cezur jedni uwaaj mier sekretarza
stanu, kardynaa Luigi Maglionego, gdy wwczas (1944) przej osobicie kierownictwo Sekretariatu
Stanu, inni za rok 1950, kiedy stao si widoczne, e sprawy kocielne traktuje bardziej konserwatywnie
i rygorystycznie. W Sekretariacie Stanu mia wwczas dwch oddanych sobie praatw substytutw,
Domenica Tardiniego i Giovanniego Montiniego (pniejszego Pawa VI), lecz w wielu sprawach zastrzeg sobie decyzj, a rozstrzyga kwestie Przy pomocy maego grona zaufanych ludzi, do ktrych zaliczano kilku jezuitw .niemieckich, co dawao podstaw do mwienia o tajemnych wpywach na papiea,
19
czsto okrelanych jako wpywy niemieckie. Propaganda komunistyczna wykorzystywaa to, by okrela
Piusa XII jako papiea niemieckiego. Krytykowano take, lecz szerzej dopiero po mierci, jego postaw
w czasie wojny.
Otwarto Piusa XII wobec nowoczesnoci doznaa z czasem (1950) ograniczenia. Posunity w latach,
uleg, a bardziej chyba jego otoczenie, obawom o niekorzystny w Kociele kierunek zmian, jak nierozwane przystosowywanie si do laickiej rzeczywistoci i stosowanie kompromisw z sumieniem. Obawy
te wpyway na jego decyzje, poddane krytyce przez opini publiczn, jak objcie indeksem pewnej liczby ksiek, zakaz nauczania w stosunku do kilku teologw, potpienie postpowych chrzecijan, zawieszenie eksperymentu z ksimi robotnikami.
Do osigni Piusa XII naley: umidzynarodowienie kurii rzymskiej i kolegium kardynalskiego, tworzenie instytutw wieckich, pobudzenie zakonw i zgromadze zakonnych do apostolskiego dziaania,
popieranie apostolatu wieckich, duszpasterskie dostosowanie Kocioa do nowych warunkw ycia, zainteresowanie duszpasterskimi problemami Ameryki aciskiej, reforma liturgiczna, docenianie de
emancypacyjnych ludw pozaeuropejskich, otwarcie szerokich perspektyw dla pracy misyjnej, otwarta
.postawa wobec ruchu ekumenicznego. Niektre z tych zagadnie uczyni papie przedmiotem swoich
encyklik, ktre ogasza take po 1950 roku. Ostatnia z nich, Miranda prorsus (1957). bya elogium na
temat massmediw w subie ewangelizacji wiata. Wbrew wrogiej propagandzie przyjmuje si bez
sprzeciwu tez historykw, e za Piusa XII wzrs jeszcze bardziej autorytet papiestwa w wiecie.
Interwencje i milczenie
Pius XII troszczy si o pokj dla wiata, ale take dla katolikw w poszczeglnych krajach. Jako sekretarz stanu stwierdzi; atwo jest rozpocz wojn religijn, ale znacznie trudniej j prowadzi i katolicy
danego kraju musz by przekonani, e najwysze wadze Kocioa uczyniy wszystko, by oszczdzi im
walki.
Jako papie nie szczdzi wysiku, by nie dopuci do wojny. W maju 1939 roku wysun propozycj
zwoania konferencji piciu mocarstw, by rozwiza spr niemiecko-polski i francusko-woski. Nile z
jego winy odrzucono j, a Niemcy zawary z Wochami pakt stalowy. Anglia za i Francja na prno czyniy starania o podpisanie ze Zwizkiem Radzieckim paktu obronnego. Gdy ambasador angielski przy
Watykanie owiadczy sekretarzowi stanu, e jego rzd wypeni zobowizania wobec Polski, jeeli dojdzie do konfrontacji z powodu Gdaska, papie stara si ukaza ca prawd Mussoliniemu, a przez niego Hitlerowi. Podkreli przy tym swj, jake trafny, punkt widzenia, e nawet po zwycistwie nad Polsk konflikt si nie zakoczy. Nie wiedzc, e w pakcie Mootow-Ribbentrop (23 VIII) bya tajna klauzula o wsplnej napaci na Polsk, papie nazajutrz apelowa w radio o rozsdek a poniechanie zbrojnych
rozstrzygni, za co przekazano mu sowa uznania z Warszawy, Parya, Londynu. Po pewnym wahaniu
nadesa je take Berlin, czynic to dla kamuflau propagandowego, gdy Hitler wyda ju tajny rozkaz
napaci (1 IX) na Polsk. Pius XII o tym zarzdzeniu wojny nie wiedzia, planowa wic 31 sierpnia udanie si samolotem do Berlina i Warszawy, by ratowa pokj, a gdy musia z zamiaru zrezygnowa, wystosowa bagalne pisma do Anglii, Francji, Niemiec, Polski i Woch, by nie podejmowano niczego, co
wybuch wojny spowoduje.
Wojna wybucha i staa si tragedi wiata. Przy ograniczonych moliwociach dyplomatycznego dziaania Pius XII stara si powstrzyma Wochy od wczenia si do niej, lecz Mussolini zlekceway jego
ostrzeenia. Krajom Beneluksu i Francji po napaci Niemcw przekaza wyrazy wspczucia, gdy w tym
samym czasie radziecki minister spraw zagranicznych Mootow skada Hitlerowi gratulacje z okazji byskawicznych sukcesw Wehrmachtu na Zachodzie. Po okazaniu wspczucia papie otrzyma od rzdu
woskiego ostrzeenie, e naraa si osobicie. Owiadczy na to, e gdyby nawet umieszczono go w
obozie koncentracyjnym, nie przestanie protestowa przeciw temu, co si stao z krajami Beneluksu i co
si dzieje w Polsce. Doda znamienn uwag, e jego protest nie jest bardziej wyrazisty i stanowczy, bo
mgby tym uczyni los owych narodw jeszcze tragiczniejszym. W tej wypowiedzi tkwi motyw, ktry
nim kierowa w powcigliwym rzucaniu potpie.
20
Radio watykaskie ju w padzierniku 1939 roku potpiao okruciestwa Niemcw w okupowanej Polsce, czym ich nie pohamowano, a nawet, jak si przyjmuje, po takich wystpieniach zwikszali przeladowanie. Miao to jednak dla Polakw due znaczenie moralne.
Totalny charakter wojny, eksterminacja ludnoci w niektrych podbitych krajach, a zwaszcza w obozach koncentracyjnych zagada milionw ludzi, w tym przede wszystkim ydw i Polakw, stanowiy
szczyt okruciestwa Niemcw podczas wojny. Pius XII zna to oblicz wojny w wystarczajcy sposb,
by je potpi. Czyni to publicznie, mwic o setkach tysicy ludzi skazanych na mier lub na stopniowe
wyniszczenie, bez adnej winy z ich strony, a tylko z powodu ich narodowoci lub etnicznego pochodzenia. Te wypowiedzi nie wymieniay Niemiec jako kraju takich zbrodni ani ydw jako ich ofiar, chyba
dlatego e powszechnie wiedziano, o kogo chodzi. Ludzie z wdzicznoci przyjmowali papieskie apele o
poszanowanie prawa naturalnego i praw czowieka, podobnie doceniano pomoc Watykanu dla ofiar przeladowa politycznych i rasowych, w tym ydw. Nie oskarano wwczas papiea o germanofilstwo czy
sympatie profaszystowskie. Dopiero po zakoczeniu wojny, bardziej dla taktyki wojny z Kocioem czy z
religi ma dla poznania prawdy, podjto w niektrych krajach temat milczenia Piusa XII o zbrodniach
eksterminacji i zagadzie ydw. Sztuka Rolfa Hochhuta Namiestnik wniosa (1963) ten problem na forum midzynarodowe, wywoujc polemiki wok niego. Udostpnione przez Pawa VI dokumenty watykaskie z okresu wojny pozwoliy obali wiele pomwie i ustali motywy postawy Piusa XII. Znany
sta si jego list do biskupa Konrada von Preysinga w Berlinie (z 30.04.1943), zawierajcy znamienne
zdanie: pozostawiamy pasterzom dziaajcym na miejscu trosk o okrelenie, czy i w jakim stopniu,
wbrew racjom, ktre skaniayby do interwencji, naley posuy si rezerw, aby unikn wikszego za,
biorc pod uwag, e deklaracje biskupw stanowi ryzyko cignicia represji i naciskw, a take liczc
si z innymi okolicznociami, tkwicymi w dugotrwaoci i psychologii wojny. To jeden z motyww, dla
ktrych my sami ograniczamy nasze owiadczenia. Pius XII wola dyplomatyczne dziaanie, ktre dla
Sowacji, Chorwacji i Wgier przynioso pozytywne skutki, a we Woszech po aresztowaniach ydw
(16.10.1943) przeszkodzio dalszym.
Na og za trafne wnioskowanie uznaje si wypowied (1964) kardynaa Juliusa Dpfnera: Retrospektywny sd historii cakowicie upowania do stwierdzenia, e Pius XII powinien protestowa w sposb
bardziej zdecydowany. W adnym jednak razie nie mamy prawa podawa w wtpliwo cakowitej szczeroci motyww jego postpowania ani prawdziwoci jego gbokich racji.
Antysemityzm i holocaust
Pobudzony we Francji afer Dreyfusa (1894-1906), antysemityzm uczyni chwytliw ide syjonizmu:
wasnego dla ydw pastwa w Palestynie. Z kolei nacjonalistom w niektrych krajach ruch syjonistyczny dostarcza argumentu do goszenia hase o wysiedleniu z nich ydw i umieszczeniu ich w jakim
kraju wiata, niekoniecznie w Palestynie. Niemieccy nazici, zanim przystpili do wyniszczenia ydw w
obozach koncentracyjnych, planowali utworzenie ydowskich kolonii w Lubelskiem lub na Madagaskarze. Dla przeciwdziaania antysemityzmowi oraz w celu zblienia ydw i chrzecijan powstaway w
okresie midzywojennym wsplne stowarzyszenia, jak w Stanach Zjednoczonych American Brotherhood.
W Zwizku Radzieckim, po rewolucji padziernikowej, usta antysemityzm charakterystyczny dla caratu
i ydom nadano pene prawa polityczne i spoeczne. Wodzimierz Lenin, Wdz Rewolucji, nie opowiada
si za syjonizmem i gosi (1903), e idea wydzielonego narodu ydowskiego jest reakcyjna politycznie, a
naukowo nie do podtrzymania. Kreml uzna za najbardziej wskazane utworzy Palestyn w Moskwie i
wytpi mentalno buruazyjn. ydzi mogli wic zachowa wasn kultur i sprawowa swj kult religijny. Wydawali w swoim jzyku (jidisz) 100 czasopism i mieli 765 wasnych szk. Emigracja z kraju,
tolerowana do 1925 roku, zostaa zakazana w okresie stalinowskim, a czystkami objto te ydowskich
prominentw, z racji politycznych. Sami ydzi w duym stopniu ulegli w Zwizku Radzieckim procesowa asymilacji, bardzo ywemu wrd nich w caej Europie. Tam jednak byo to asymilowanie si z kultur socjalistyczn, natomiast w innych krajach europejskich - z kultur buruazyjn, jak to okrela Josy
Eisenberg w Historii ydw (1970).
21
W Polsce okresu midzywojennego wiele pisano i mwiono o udziale rosyjskich ydw w samej rewolucji padziernikowej, a potem w penieniu komunistycznych rzdw w Zwizku Radzieckim. Ich asymilowanie si z kultur socjalistyczn przyjmowano na og jako opowiadanie si za bezbonym komunizmem. Mwili; wic katolicy - take niektrzy biskupi - e Polsce zagraa ydokomuna. W tym przekonaniu tkwia jedna, lecz nie najwaniejsza z przyczyn antysemityzmu w Polsce tego okresu, bo wzniecay go gwnie przyczyny ekonomiczne. ydzi stanowic 10% ludnoci, w 25 procentach mieszkali w
miastach (w niektrych a w 80%, antysemici wic mwili: ulice i place s polskie, domy ydowskie),
zajmowali si gwnie handlem, rzemiosem i wolnymi zawodami. Antysemityzm ujawni si w okresie
wielkiego kryzysu ekonomicznego lat trzydziestych. W tym czasie napyw do Polski przeladowanych
ydw niemieckich zwikszy ich liczb z 2,9 miliona w 1930 roku do 3,3 miliona w 1939 roku. Polacy
w trosce o swj handel mniej szukali sposobw jego rozwoju i konkurencyjnoci z handlem ydowskim,
bardziej za zaznaczali potrzeb bojkotu, w czym nie brakowao hase typu: Polak katolik kupuje u Polaka katolika! Byo to propagandowe granie na sentymentach religijnych, ale nie chodzio o sprawy religijne. Rodzimi nacjonalici, cho nie tworzyli wielkiej siy politycznej, szermowali hasem Polska dla Polakw, lecz w czasie wojny nacjonalizm i antysemityzm polski nie miay wpywu na to, e najwiksze otoczy zagady ydw niemieckie wadze okupacyjne zorganizoway na ziemiach polskich, w Majdanku,
Treblince i Owicimiu.
W Niemczech pangermanizm i antysemityzm byy dwoma fetyszami narodowego socjalizmu, od pocztku jego istnienia. Hitler w Mein Kampf oskara ydw o doprowadzenie Niemiec do upadku, o zanieczyszczenie krwi germaskiej i sianie propagandy bolszewickiej. Po jego dojciu do wadzy podjto powszechn akcj nawracania narodu niemieckiego na wiar nazistowsk, ktrej naczelnym artykuem by
nakaz uwierzenia w (nie okrelonego bliej) Boga przeznaczenia i Boga krwi germaskiej, z obowizkiem lepego zawierzenia jego namiestnikowi, Fhrerowi. Mitowi rasowemu dano sankcj prawn (1935)
w zbrodniczym prawie norymberskim, postpowanie wszake wobec ydw w pierwszym okresie (19331939) wadzy hitlerowskiej - niewtpliwie z uwagi na midzynarodowe konsekwencje - nie zmierzao
jeszcze do ich cakowitego wytpienia na miejscu, lecz do zmuszenia szykanami, bojkotem, napitnowaniem, by opucili Niemcy, zostawiajc swj majtek. Kilkaset tysicy ydw udao si na emigracj,
mieli wszake wielkie trudnoci ze znalezieniem azylu. Dopiero pod auspicjami Ligi Narodw odbya si
(1938) midzynarodowa konferencja dla rozpatrzenia problemu emigrantw ydowskich, lecz jej postanowienia nie znalazy uznania u rzdw; kiedy wic krtko przed wybuchem wojny statek Saint-Louis
pyn z nimi do Stanw Zjednoczonych, musia pod eskort myliwcw amerykaskich zawrci do
Europy i z trudem w Anvers uzyska dla nich pozwolenie na azyl.
Antysemityzmowi w latach trzydziestych ulegy Rumunia i Wgry, a jego nasilenie nastpio w anektowanych do Rzeszy krajach: Austrii i Czechosowacji. Po zdobyciu Francji, wierzc w szybkie opanowanie caej Europy, niemieccy nazici przystpili, jak to nazwano, do ostatecznego rozwizania problemu
ydowskiego. Tworzono dla nich getta, w ktrych ginli wskutek strasznych warunkw bytowych i przeladowania. W warszawskim getcie zrozpaczeni podjli powstanie (1943), co okryo ich saw, ale przyspieszyo eksterminacj. Masowo te byli mordowani w obozach koncentracyjnych, w ktrych komory
gazowe przyspieszyy zagad.
Przyjta przez ydowskich historykw statystyka podaje, e wskutek hitlerowskiej eksterminacja zgino
ponad 6 milionw ydw na ogln - wedug danych z 1939 roku - liczb 16 milionw 763 tysicy ydw na wiecie (w Europie ponad 10 milionw). Z polskich trzech i p miliona ydw zgino ponad 85
procent, z radzieckich trzech milionw i stu tysicy - 42%, a z niemieckich dwustu siedemdziesiciu tysicy - 81%. Niespotykan w dziejach narodu ydowskiego krwaw ofiar tylu milionw nazywano holocaustem, wedug terminologii Starego Testamentu. ydzi czciej mwi o shoah, czyli kataklizmie.
Z papiey omawianego okresu Benedykt XV oglnie sformuowa zasad odnoszenia si katolikw do
ydw, przypominajc, e prawo naturalne, chronice czowieka, naley zachowywa take w odniesieniu do dzieci Izraela. Pius XI wyranie potpi nacjonalizm i rasizm, stwierdzajc, e antysemityzm jest
ruchem, w ktrym chrzecijanin nie moe bra udziau. Rasizm i zczony z nim antysemityzm potpi
22
te Pius XII, a cho po wojnie zarzucano mu milczenie o holocaucie, podczas niej okazywa ydom
pomoc.
Polacy podczas okupacji, szczeglnie duchowni katoliccy i siostry zakonne, suyli ydom wielorak
pomoc, na miar swych moliwoci, cho za jakikolwiek jej przejaw wadze okupacyjne karay mierci. Pomoc t wiadczono ydom w gettach, a gdy istniaa moliwo, ratowano przed zamkniciem w
nich wystawianiem aryjskich metryk, w okresie za wysyek do obozw koncentracyjnych po .prostu ich
ukrywano. Z tego
powodu Niemcy ukarali mierci lub kani obozow kilkudziesiciu ksiy i znaczn liczb innych Polakw. Jeeli kto wysugiwa si Niemcom w tpieniu ydw, to z tych samych motyww, dla ktrych
pewni Polacy stali si zdrajcami swego narodu.
Genezy .jedynego po wojnie wybuchu antysemityzmu, zwanego pogromem kieleckim, do dzi (1991)
nie wywietlono w peni, lecz wiadomo, ze mia motywy polityczne, a adnych religijnych. W Kielcach
mieszkao wwczas okoo 300 ydw. Pogrom (1946) pochon znaczn liczb ofiar miertelnych (na
ul. Planty zginy 42 osoby, w tym dwch Polakw), wielu odnioso rany i zostao pobitych. Proces, poprzedzony ledztwem z zastosowaniem tortur, zakoczy si skazaniem 9 osb na mier, a innych na
wizienie. Wadze polityczne nazajutrz po pogromie wezway ludno do spokoju, obwiniajc o zajcia
reakcyjne siy. Apel do spoeczestwa, podpisany przez wojewod i przedstawiciela kurii biskupiej (biskup Kaczmarek by poza Kielcami) nie zosta opublikowany, bo nie by zgodny z lini partii, a Zenon
Kliszko, czonek Komitetu Centralnego, kaza go cisn biskupom w twarz. Kuria biskupia wasn odezw o spokj polecia odczyta w niedziel z ambon, bez adnego komentarza. Komitety Wojewdzkie
PPR i PPS ogosiy (7 VII) kamliwe wyjanienie, e zajcia byy wyreyserowane przez siy reakcyjne, a
dziaalno kleru w wojewdztwie kieleckim [...] sprzyjaa nasileniu nastrojw pogromowych.
Pius XII i walczca Polska
Koci w Polsce dzieli losy narodu w tragicznym dla niego okresie lat wojennych i powojennych. W
sierpniu 1939 roku modlono si powszechnie o pokj i goszono kazania patriotyczne, podtrzymujc wol
obrony przed napaci Niemiec.
W czasie kampanii wrzeniowej i po klsce militarnej sytuacja Kocioa bya tak samo tragiczna, jak caego narodu, szczeglnie na terenach wcielonych do Rzeszy (Warthegau). W masowych egzekucjach ju
w padzierniku 1939 roku ginli ksia, wiziono ich wtedy i pniej, osadzano w obozach koncentracyjnych. Zamknito seminaria duchowne i domy zakonne, przystpiono do zamykania kociow.
Morale katolikw w kraju osabiao wraenie, e Stolica Apostolska, majc nadal nuncjusza w Berlinie,
pozostawia Koci polski na asce losu. Wraenie to powstao, gdy nawet pozostawieni na wolnoci
biskupi nie mogli (informowa o dziaalnoci papiea ani ogasza listw pasterskich. Papie za mwi o
Polsce i wyrazi wspczucie narodowi polskiemu ju na audiencji dla Polonii (30.09.1939), czynic to
samo w pierwszej encyklice swego pontyfikatu. Przy polskim rzdzie emigracyjnym we Francji ustanowi
praata Alfreda Paciniego swoim delegatem, a gdy rzd przenis si do Londynu, funkcj t powierzy
delegatowi apostolskiemu w Anglii, arcybiskupowi Williamowi Godfreyowi. Kazimierz Pape, polski
ambasador przy Watykanie od 27 lipca 1939 roku, pozosta tam przez cay okres wojny i dugo po niej.
Prymas kardyna August Hlond opuci Pozna 4 wrzenia, by nastpnego dnia w Warszawie przewodniczy konferencji Episkopatu Polski i odprawi w obecnoci prezydenta i rzdu msz wit w intencji
napadnitej zdradziecko Ojczyzny. Z rzdem i nuncjuszem opuci Polsk i przyby (19 IX) do Rzymu,
osobicie przekazujc papieowi informacje o sytuacji Polski i Kocioa. Mia zamiar powrci do kraju,
korzystajc z interwencji Stolicy Apostolskiej u wadz niemieckich. Nie osignwszy tego, przebywa we
Francji (1940-1943 w Lourdes), gdzie utrzymywa kontakty z Polakami, zbiera wiadomoci o przeladowaniu narodu i duchowiestwa, przekazywa je do Watykanu i do Londynu polskiemu rzdowi emigracyjnemu, a nawet do Stanw Zjednoczonych, by prostowa bdne relacje tamtejszej prasy.
Informacje o sytuacji w Polsce otrzymywa Pius XII nie tylko od kardynaa Hlonda, ale take od biskupa
Karola Radoskiego, ordynariusza wocawskiego, ktry przebywa w Londynie, gdzie zosta czonkiem
Rady Narodowej. Tajne relacje do Watykanu sa z kraju gwnie arcybiskup krakowski Adam Sapieha,
23
cho czyni to take biskup sufragan poznaski Walenty Dymek, zamknity w areszcie domowym, ale
majcy niekiedy moliwo przesyania ich przez rne osoby, w tym przez biskupa wrocawskiego, kardynaa Adolfa Bertrama.
Rzesza Niemiecka nie zerwaa stosunkw dyplomatycznych z Watykanem, a odnonie do ziem polskich
jej ambasador przy Stolicy Apostolskiej powiadomi (9.09.1939) kardynaa sekretarza stanu, e nie przewiduje si jakiegokolwiek naruszenia ycia kocielnego na zajtych terenach. To zapewnienie szybko
okazao si nieprawdziwe. Nuncjusz w Berlinie, Ceaare Orsenigo, zgasza w ministerstwie spraw zagranicznych nieomal co tydzie .noty werbalne lub pisn, a jego gwn trosk w tym okresie bya sytuacja
Kocioa na ziemiach polskich. Nie mg bowiem aden oficjalny wysannik papieski dotrze do okupowanej Polski. Nieoficjalnych za, jak niemieckiego werbist, E. Wiggego, duchowni polscy przyjmowali
z niedowierzaniem.
Interwencje te obejmoway wiele spraw, jak uwizienie biskupw i powrt prymasa Hlonda do kraju,
mordowanie ksiy, zakonnikw i zakonnic lub wywoenie ich do obozw koncentracyjnych, zamykanie
seminariw duchownych w Warthegau i ograniczenie liczby seminarzystw w Generalnym Gubernatorstwie, pozbawienie opieki duszpasterskiej Polakw wywoonych do Rzeszy, ograniczenie wieku Polakw do zawierania maestw, rabowanie mienia kocielnego, zamykanie kociow lub przeznaczanie
ich tylko dla jednej narodowoci, zakaz nauczania religii i ograniczenie jzyka polskiego w spowiedzi i
naboestwach. Skargi te i inne Stolica Apostolska przedstawia najpeniej w memoriale (2.03.1943),
ktry nuncjusz przekaza ministerstwu, lecz ono zwrcio pismo z uwag, e dotyczy Warthegau i Generalnego Gubernatorstwa, a one nie podlegaj kompetencjom berliskiej nuncjatury.
Interwencje Stolicy Apostolskiej byy najczciej bezskuteczne. Za jedn z przyczyn przyjmuje si brak u
nuncjusza Orsenigo gorliwoci w bronieniu Polakw, gdy rzekomo po pobycie w Zwizku Radzieckim
jako czonek papieskiej delegacji (od 1922) sta si wrogiem komunizmu, a sympatyzowa z narodowym
socjalizmem jako jego najsilniejszym przeciwnikiem. Faktycznie nie mia moliwoci skutecznego dziaania, gdy rzd niemiecka, odmawia mu kompetencji w sprawach ziem polskich.
Stolica Apostolska obejmowaa Polakw pomoc charytatywn i zabiegaa (1940) o zgod wadz niemieckich na zorganizowanie materialnej pomocy dla Polski. Papie kilkakrotnie wyraa wspczucie dla
cierpicego narodu polskiego, lecz niektrzy ju w czasie wojny uwaali, e byo to niewystarczajce. On
sam do woskiego ambasadora przy Stolicy Apostolskiej wypowiedzia (1940) znamienne zdanie: musielibymy woa pomiennymi sowami przeciwko bestialstwom, ktrych dokonuje si w Polsce. Postawiono
wic pytanie, dlaczego tak nie woa. Historycy widz odpowied w taktyce neutralnoci Piusa XII i w
jego chci niezamknicia sobie ostrym wystpieniem drogi do poredniczenia w zawarciu pokoju. Trzeba
jednak doda i to, co papie poda w drugiej czci swej wypowiedzi do ambasadora, mwic: wiadomo, i moglibymy pogorszy los tych nieszczliwych, wstrzymuje nas od tego, bymy mwili jeszcze
ostrzej. Obawa nie bya ponna, skoro po wystpieniu prymasa Hlonda w radiu watykaskim ze sowami
otuchy i wezwaniem do narodu polskiego, by gromadzi si wok ksiy, wadze hitlerowskie uznay
owo wystpienie za wzywanie do walki i uyy go za pretekst do stosowania zwikszonych represji wobec duchowiestwa w kraju.
Polski rzd emigracyjny krytycznie ocenia pewne pocignicia Watykanu, jak powierzenie administracji
diecezji chemiskiej biskupowi gdaskiemu, Karlowi M. Splettowi, Niemcowi, wrogo nastawionemu do
Polakw, oraz ustanowienie franciszkanina, Hilarego Breittingera osobnym administratorem apostolskim dla katolikw Niemcw w Warthegau. Fakty te po wojnie wykorzysta reim warszawski, by zerwa konkordat.
Martyrologium Polakw
Okupacja niemiecka zdezorganizowaa polsk administracj pastwow i kocieln, gdy do Rzeszy
wcielono znaczn cz pnocnej i zachodniej Polski. Pozostae tereny okupowane tworzyy tak zwane
Generalne Gubernatorstwo. Ziemie Polski na wschd od linii Sanu, Bugu i Niemna zajy (17.09.1939)
wojska radzieckie na mocy tajnego ukadu Ribbentrop-Mootow.
24
Na terenie Generalnego Gubernatorstwa schronienie znaleli Polacy wysiedleni z polskich ziem wcielonych do Rzeszy. Wrd nich byo kilku biskupw (Jasiski, Tomczak, Adamski, Bieniek) i niewielka
liczba ksiy, ktrzy pomagali niekiedy w tajnym nauczaniu, a gwnie w pracy duszpasterskiej. Biskupi
ordynariusze lub administratorzy apostolscy pozostali na stanowiskach, z wyjtkiem biskupw lubelskich: ordynariusza Mariana Fulmana i sufragana Wadysawa Gorala, uwizionych, skazanych na
mier, uaskawionych i osadzonych w obozie koncentracyjnym w Oranienburgu. Fulmana przewieziono
stamtd do Nowego Scza i internowano na plebanii, Gorala ciko schorowanego umieszczono w szpitalu policyjnym w Berlinie, gdzie zmar (1944).
Kurie biskupie i seminaria duchowne dziaay, lecz w ograniczonym zakresie. Seminaria przez pewien
czas przyjmoway alumnw, przybyych z polskich ziem wczonych do Rzeszy. Wadze okupacyjne
zabray jednak budynki seminaryjne, mona wic byo dziaa w ciasnych pomieszczeniach zastpczych.
Zakazano przyjmowa alumnw na pierwszy rok studiw. Nie obyo si te bez aresztowa profesorw,
tek samo jak a innych duchownych, ktrych mordowano lub wysyano do obozw. Oblicza si, e z Generalnego Gubernatorstwa zgino okoo 500 ksiy.
Uciliwy problem stanowio zorganizowanie duszpasterstwa w obozach, ktre zabieranych w apankach
Polakw przygotowyway na przymusowe roboty w Rzeszy, a take duszpasterstwo wrd tych przymusowych robotnikw. Pewna liczba ksiy udaa si dobrowolnie z deportowanymi Polakami lub pojechaa
potajemnie z wywoonymi na przymusowe roboty.
Biskupi nieformalnie zbierali si w Krakowie na konferencjach pod przewodnictwem arcybiskupa Sapiehy. Na pocztku okupacji kilku z nich wezwao Polakw do zachowania spokoju i normalnej pracy, co
poczytano za wezwanie do lojalnoci wobec okupanta. Wszyscy biskupi wadzom niemieckim przedstawili (1943) w memoriale krzywdy, ktre stale spotykay Koci i Polakw. Zdecydowana postawa Sapiehy wobec wadz okupacyjnych zyskaa mu wysoki autorytet moralny w narodzie. Koci rozwin
szerok akcj charytatywn. Duchowni i siostry zakonne zajmowali si dziaalnoci owiatow i wsporganizowaniem tajnego nauczania. Wobec zakazu przyjmowania nowych kandydatw seminaria duchowne dziaay czciowo w konspiracji. W podziemiu istnia wydzia teologiczny Uniwersytetu Jagielloskiego i zorganizowano wydzia teologiczny na tajnym Uniwersytecie Ziem Zachodnich.
Duchowni licznie uczestniczyli w konspiracji narodowej i w partyzantce. Byli jej kapelanami i pomocnikami, zdobywajc znakomit kart w powstaniu warszawskim. Na czele kapelanw podziemnej Armii
Krajowej sta ksidz Tadeusz Jachimowski, ktry poleg w powstaniu. Kapani byli kapelanami polskich
onierzy na Zachodzie i na Wschodzie. U boku aliantw polskie siy zbrojne miay 59 kapelanw z biskupem polowym Jzefem Gawlin (arcybiskupem od 1952).
We wszystkich krajach, ktre znalazy si pod okupacj niemieck i pod terrorem gestapo, wielu duchownych - podobnie jak w Niemczech - przebywao w wizieniach i obozach koncentracyjnych jako
wrogowie Trzeciej Rzeszy. Najpowszechniej jednak przeladowaniem objto polskich duchownych, dokonujc eksterminacji ksiy z ziem wcielonych do Rzeszy (Warthegau). Gdy ich wysyano do obozw,
w karcie ewidencyjnej nie pisano nawet wrg Rzeszy, gdy nie kierowano si adnym prawem ani oskareniem, wystarczyo, e by to duchowny katolicki, Polak.
Kapanw mordowano ju w chwili wkraczania armii niemieckiej. Zaraz 1 wrzenia aresztowano w
Gdasku polskich ksiy, wywieziono do obozu koncentracyjnego w Stutthofie i poza jednym rozstrzelano. Podczas masowych egzekucji we wrzeniu i padzierniku (1939) rozstrzelano kilku kapanw w
Wielkopolsce i na Pomorzu. Na podstawie posiadanych przez gestapo ju przed wojn wykazw, w
Wielkopolsce i na Kujawach od razu internowano (Ld nad Wart, Kazimierz Biskupi) ksiy zajmujcych eksponowane urzdy kocielne i tak zwanych spoecznikw.
Siedem stolic biskupich na ziemiach wcielonych do Rzeszy utracio biskupw, pozosta tylko w Poznaniu
(1941-1945 w areszcie domowym) biskup sufragan, Walenty Dymek. Zniesiono (1S39) seminaria duchowne, a nastpnie (1941) kurie biskupie. Klerykw z seminarium pockiego rozpuszczono do domw,
alumnom z seminarium gnienieskiego i poznaskiego przypadkowo udao si unikn zabrania do obozu, natomiast seminarzystw wocawskich wywieziono do Dachau.
25
Eksterminacj planow w Warthegau prowadzono od 1941 roku. Zostawiono dla Polakw tylko jednego
kapana i jeden koci na terenie odpowiadajcym mniej wicej powiatowi. Pozostao wic 71 kapanw
na ogln w przededniu wojny liczb okoo 1800 zajtych w duszpasterstwie. Kilkanacie kociow
otwartych tylko dla Niemcw miao duszpasterzy kapanw Niemcw lub tych, ktrzy wpisali si na list
volksdeutschw. Na lsku, ktrego ludno bya globalnie traktowana przez okupanta jako niemiecka,
biskup Adamski w porozumieniu ze Stolic Apostolsk i polskim rzdem emigracyjnym radzi ksiom,
by nie protestowali przeciw wpisywaniu ich na tak list. Natomiast on sam i jego biskup sufragan, Juliusz Bieniek, nie podpisali jej i zostali deportowani do Generalnego Gubernatorstwa.
Wadze hitlerowskie wskutek niepowodze na froncie wschodnim staray si przez biskupw pozyska
Polakw do walki ze Zwizkiem Radzieckim. W tym celu, w obliczu niebezpieczestwa komunistycznego, otrzymali (bezskuteczn) propozycj kolaboracji arcybiskup Sapieha, administrator archidiecezji
warszawskiej, biskup A. Szlagowski i uwiziony (od 3.02.1944) we Francji przez niemieck policj prymas A. Hlond.
W skali oglnopolskiej na ponad 12 tysicy duchownych diecezjalnych i zakonnych przeszo poowa doznaa represji. W najwikszym obozie koncentracyjnym, w Dachau, na 2720 kapanw z rnych krajw
(37 narodowoci) byo 1780 polskich ksiy, a na 1034 zamczonych zgino 799 polskich duchownych.
Niekompletna statystyka podaje, e z osb duchownych i zakonnych represjonowano: 15 biskupw, 4079
kapanw diecezjalnych i zakonnych, 470 klerykw, 441 braci zakonnych i 1367 sistr zakonnych. Z tych
biskupw czterech zamordowano: ordynariusza pockiego, arcybiskupa Juliana Nowowiejskiego, sufragana pockiego Leona Wetmaskiego, sufragana wocawskiego Michaa Kozala (mczennik bogosawiony 1983), biskupa Wadysawa Gorala.
Wrd zamordowanych kapanw byo wielu wybitnych uczonych, profesorw, pisarzy, publicystw i
duszpasterzy. List t otwiera franciszkanin, twrca polskiego i japoskiego Niepokalanowa, Maksymilian Kolbe, mczennik obozu owicimskiego (1971 bogosawiony, 1983 wity), ktry zgosi si do
bunkra godowego za skazanego na mier wspwinia, ojca rodziny. Jak Kolbe w Owicimiu, tak w
Nowogrdku 11 nazaretanek oddao swe ycie za uwolnienie jedenastu skazanych na mier ojcw rodzin, a ks. Roman Ryczkowski z Rudna, mimo uaskawienia, nie opuci swych parafian i poszed z nimi
na mier.
Koci katolicki ponis nie tylko ogromne straty osobowe, ale take materialne. Konfiskowano i grabiono mienie kocielne, rabowano i niszczono szaty liturgiczne, zajto naczynia liturgiczne, wywoc do
Rzeszy najcenniejsze dziea sztuki, podobnie jak bezcenne ksiki i archiwalia, dzwony za przeznaczajc dla przemysu zbrojeniowego.
Polityka wadz niemieckich wobec innych Kociow nie bya jednolita. Kocioy protestanckie uznano
za stowarzyszenia religijne Niemcw. dano od nich lojalnoci i wtedy traktowano przychylnie. W
przypadku podejrzenia o nielojalno, do ktrej zaliczano najmniejsze oznaki popierania polskoci, osadzano protestantw w wizieniach i obozach, jak biskupa Kocioa ewangelicko-augsburskiego, Juliusza
Burschego (zm. 1942). Kocioowi prawosawnemu, dla celw propagandowych, okazywano wzgldy,
zmuszajc do wsppracy jego metropolit Dionizego. Cerkiew ogoszono Autokefalicznym Kocioem
Prawosawnym Generalnego Gubernatorstwa, przyczajc do niego (1941) Wschodni Galicj.
Na wschodnich ziemiach polskich podczas radzieckiej okupacji Koci katolicki ucierpia nie mniej ni
pod okupacj niemieck. Zlikwidowano unick organizacj kocieln, w tym take obrzdku bizantyjskosowiaskiego. Po wojnie ostaa si tylko parafia w Kostomotach nad Bugiem. Potrzebne s badania
historyczne, by ustali liczb duchownych z ziem polskich, podobnie jak i liczb wszystkich Polakw,
ktrzy znaleli si na Syberii, w wizieniach i agrach radzieckich, bici, mczeni, godzeni i zabijani.
W opinii powszechnej po II wojnie wiatowej stale funkcjonowaa wiadomo tragicznego holocaustu
ydw. Mao znano, a nawet mao interesowano si martyrologium Polakw, w tym Kocioa katolickiego, pod okupacj niemieck i radzieck. Po wielu latach zwrci na to uwag amerykaski historyk, Richard C. Lukas, nazywajc je nieznanym holocaustem, cho w czasie wojny zgino ponad 6 milionw
Polakw.
26
Rozdzia 2
OBRONA RELIGII
Podczas wojen wiatowych i poza nimi toczya si walka o religi i prawa Kocioa, dla ktrego najwikszym zagroeniem by komunizm i nazizm. Gdy w Paryu na midzynarodowej wystawie (1937)
ustawiono naprzeciw siebie pawilony radziecki i niemiecki, a nieco dalej pawilon watykaski, Louis
Gillet, czonek Akademii Francuskiej, napisa, e te trzy pawilony to s trzy potgi, pomidzy ktrymi
rozgrywa si wielki dramat wiata wspczesnego.
Masoneria w tym okresie nie zaznaczaa publicznie swej wrogoci do Kocioa, niepokj natomiast,
szczeglnie w Polsce, wzbudzi uznawany za masoski Rotary Club.
Ateizm, programowy w komunizmie, sta si yciow postaw wielu ludzi, take niekomunistw. Wzrosa liczba bezwyznaniowcw i tak zwanych anonimowych chrzecijan.
Bolszewicy po uchwyceniu wadzy w Rosji pragnli wywoa w Europie powszechn rewolucj, liczc
na wzrastajcych w si socjalistw i komunistw w Niemczech, na Wgrzech i w Czechosowacji.
Heroiczna walka Polakw (Cud wad Wis) nie tylko zatrzymaa armi bolszewick pod Warszaw, ale
udaremnia imperialistyczn inwazj radzieck, goszon jako wiatowa rewolucja dla dobra proletariatu.
Stalin, umacniajc sw dyktatur, przystpi do wyniszczania religii, musia jednak osabi walk z ni,
gdy jego dotychczasowy sojusznik, Hitler, podj (1941) wojn ze Zwizkiem Radzieckim.
We Woszech Benito Mussolini utrwali faszyzm, ktry stanowi zagroenie dla Kocioa, a porednio
dla religii objawionej.
W Niemczech zagroeniem nie tylko dla Kocioa, ale wprost dla religii objawionej sta si narodowy
socjalizm (nazizm), cho Hitler chtnie powoywa si na sw misj od Boga (mglicie pojmowanego).
W Hiszpanii sytuacja ekonomiczna i spoeczna doprowadzia do wprowadzenia ustroju republikaskiego,
co czyo si z wrogimi wystpieniami przeciw Kocioowi.
Komunizm wiatowy, uatwiony po wojnie ukadami politycznymi w Jacie i Poczdamie, mia by ateistyczny. Realizowany w Zwizku Radzieckim, sta si obowizujcy (demokratyzm ateizujcy) w pastwach Bloku Wschodniego, eufemistycznie zwanych krajami demokracji ludowej.
Nard polski, tradycyjnie katolicki (tradycjonalizm polski), skutecznie broni si przed tym urzdowym
ateizmem, a take pogbi sw religijno.
Socjalizm i komunizm
Socjalizm od swego powstania ulega ewolucji jako doktryna spoeczna, lecz nie przesta by zagroeniem dla Kocioa, zwaszcza w swych filozoficznych przesankach. Mwi o tym Pius XI w encyklice
Quadragesimo anno, stwierdzajc, e socjalizm zmieni si w swym umiarkowanym kierunku, gosi niektre idee zgodne z nauk katolick (socjalizm humanistyczny Leona Bluma, z teori rewolucji moralnej), ale nadal nie uznawa wyszych celw czowieka ani praw Boych, nie mogo wic by mowy o
pogodzeniu go z katolicyzmem.
Koci odczuwa zagroenie tym bardziej, e socjalizm silnie rozwija si w niektrych krajach, jak Austria i Francja, w Zwizku Radzieckim przyj posta komunizmu, w Meksyku za i w Hiszpanii doprowadzi do rewolucji. Chcc si jemu przeciwstawi, Pius XI popiera rzdy prawicowe, gdy jednak w
latach trzydziestych przekona si, e skrajnie prawicowe ideologie s wrogie chrzecijastwu, potpi Je,
nie zraony grocym Kocioowi konfliktem z totalitarnymi reimami.
Ogoszenie dwch encyklik: Mit brennender Sorge (14.03.1937) i Divini Redemptoris (19.03.1937) uwaa si za otwarcie nowego okresu w dziejach pontyfikatu Piusa XI. Potpiajc narodowy socjalizm niemiecki, jednoczenie potpi drug form totalitaryzmu - komunizm. Materia do encykliki o komunizmie
otrzyma od francuskiego asumpcjonisty, Pie Neveuego, ktry jako tajny biskup przebywa w Zwizku
Radzieckim (do 1936), pod protekcj ambasady francuskiej w Moskwie. Potpienie byo potrzebne, gdy
wielu ludzi bezkrytycznie przyjmowao propagand komunistyczn, niesychanie rozwinit, jak wiad-
27
czy (1937) radziecki pawilon na Midzynarodowej Wystawie Nauki i Techniki w Paryu. Mia mao
realnych eksponatw, ale ukazywa 20-metrow figur robotnika z motem i robotnicy z sierpem oraz
niezliczon ilo obrazw, statystyk, wykresw, hase i portretw Stalina. Ludzie na Zachodzie ulegali
wraeniu, e w adnym kraju nie ma takiego postpu jak w Rosji, pod zbawczym dla robotnikw przewodem komunizmu.
Ostrzeenie w encyklice przed komunizmem nie byo czym nowym, natomiast po raz pierwszy da papie caociow ocen jego ideologii. Wyoy te nauk Kocioa o czowieku, rodzinie i spoeczestwie.
Odrzuci materialistyczn wizj czowieka, absolutyzacj walki klas i totalitaryzm. Poda rodki przeciwstawiania si komunizmowi, a w konkluzji stwierdzi, e opiera si on na ateizmie, religi za uznaje za
ideologi rozwinit przez jedn klas spoeczn w celu narzucenia swej dominacji biednym i robotnikom, tak wic komunizm jest cakowicie perwersyjny i w adnej dziedzinie nie mona dopuci do
wsppracy z nim, jeeli chce si ratowa chrzecijask kultur.
W nastpnym pokoleniu katolikw niektrzy sdzili, e papie widzia komunizm bardziej w stalinowskim wynaturzeniu nu w jego marksistowskim ujciu. Dopiero wydarzenia (1989) w Polsce pozwoliy w
peni zrozumie, e komunizm wszdzie mia podobne oblicze.
Pius XII by zaniepokojony postpem komunizmu ju przed wojn, a szczeglnie po jej zakoczeniu.
Widzc w nim system totalitarny dcy do rewolucji wiatowej, uzna go za groniejszy od hitleryzmu,
cho wwczas nie wiedziano jeszcze, e w Zwizku Radzieckim istnieje wiele obozw koncentracyjnych (system Guagu) i e prowadzi si eksterminacj milionw ludzi, uwaanych za wrogw ludu. Papie ocenia komunizm gwnie jako doktryn z programowym ateizmem. Potrafi jednak odrni j od
ludzi, nazywanych komunistami, jak si okazao podczas wojny w sprawie pomocy Stanw Zjednoczonych dla Zwizku Radzieckiego.
Reimy komunistyczne po drugiej wojnie wiatowej prowadziy przeciw religii walk systematyczn, ale
ostron, zwaszcza zaraz po zagarniciu wadzy, bo chciay najpierw si umocni. Od Stolicy Apostolskiej day uznania granic pastwowych, narzuconych przez Zwizek Radziecki, a gdy tego nie mogy
uzyska, bo nie byo traktatw pokojowych, wykorzystyway to jako pretekst do walki. Dono do oderwania katolikw od niej, tworzc kocioy narodowe lub popierajc istniejce. W takiej sytuacji dekret
witego Oficjum potpi (1949) wszelk wspprac katolikw z komunistami. Krytykujc go, cz
publicystw zarzucaa papieowi nadmierny lk przed widmem komunizmu, lecz on dobrze dostrzega
imperialistyczne zaoenia komunizmu radzieckiego, wystpujcego pod hasem wiatowej rewolucji dla
dobra proletariatu.
Masoneria i Rotary Club
Masoneria nadal prowadzia dziaalno, a jeli liczebnie nie rozwijaa si w sposb spektakularny, to i
tak miaa stale wielu czonkw. Wedug danych statystycznych z 1931 roku istniao w wiecie ponad 29
tysicy l, z 4,5 milionami braci. Najwicej (3.509.000) byo ich w Stanach Zjednoczonych. Koci w
omawianym okresie nie wyda adnej encykliki ani .innego oficjalnego dokumentu o masonerii, jedynie
Pius XI wystpowa przeciw niej okazyjnie. Natomiast Kodeks Prawa Kanonicznego (kan. 2335) stwierdzi, e czonkowie masonerii oraz podobnych do niej organizacji, ktre dziaaj przeciw Kocioowi i
prawowitej wadzy pastwowej, zacigaj ekskomunik.
Europejskie loe masoskie byy mniej liczne ni amerykaskie, obejmujc okoo 742 tysicy braci, okazyway jednak, szczeglnie na pocztku XX wieku, du aktywno w wywoywaniu wzgldem Kocioa
wrogoci w Portugalii, Belgii, Szwajcarii, Rumunii i wrd Sowian poudniowych. Masonom i komunistom przypisywano wrogie wobec Kocioa rewolucje w Meksyku i Hiszpanii.
Komunici uznawali, e masoneria bya im przeciwna i wrogo odnosia si do ich ideologii. Czwarta
Midzynarodwka Komunistyczna (1922) zabronia przynalenoci do niej, twierdzc, e zatracia postpowy charakter i broni kapitalistycznego porzdku spoecznego. Systemy totalitarne, faszyzm i nazizm,
take nie miay miejsca dla masonerii. Benito Mussolini przeprowadzi uchwa partyjn, e socjalizm i
masoneria wzajemnie si wykluczaj.
28
W Szwajcarii ogoszono (1937) referendum w sprawie zniesienia l masoskich. Gdy chciano skoni
Koci do potpienia masonerii, biskupi wydali deklaracj, e Koci ju dawno okreli swe stanowisko wobec niej, natomiast w sprawie samego referendum owiadczyli: Obecna inicjatywa, zarwno ze
wzgldu na osoby, ktre j wysuny, a nie nale do Kocioa katolickiego, jak rwnie z powodu reakcji, jak ju zdoaa ona wywoa, jest czysto politycznej natury. Dlatego te biskupi szwajcarscy uwaaj
za wskazane powstrzyma si od wszelkiej interwencji w tej sprawie. W referendum odrzucono inicjatyw
zniesienia l 514.539 gosami przeciw 233.491.
W Polsce masoni zorganizowali (1921) Wielk Narodow Lo. Po kilku latach mwiono, e w kraju
istnieje 16 l bkitnych i e ydzi mieli kilka l, wycznie dla siebie. Ujawniono jedn z nich: Synowie Przymierza.
Przed wpywami l masoskich ostrzega publicznie prymas Hlond na Zjedzie Katolickim w Poznaniu
(1926), a franciszkanin Maksymilian Kolbe poleci czonkom zaoonego przez siebie Rycerstwa Niepokalanej (Militia Immaculatae) stara si o nawrcenie grzesznikw, heretykw, schizmatykw, a najbardziej masonw. Polskie loe ogosiy swe rozwizanie (1938), uprzedzajc wydany przeciw nim dekret prezydenta.
Katolicy czsto z masoneri czyli Rotary Club, uwaajc nawet, e jest jej now odmian. Rotary
Club powsta (1905) w Chicago, zaoony przez tamtejszego adwokata, Paula P. Harrisa. W statucie
okrelono jako jego gwny .cel sub spoeczestwu, zwaszcza przez rozwijanie i popieranie przyjani
i braterstwa, pokoju powszechnego, tolerancji i postpu. Chcc spenia takie moralne i spoeczne zadania, Klub ze swej dziaalnoci wyklucza polityk, a kwestie wyznaniowe pozostawi poza jej nawiasem.
W cigu 25 lat powstay 3 162 kluby rotariaskie w ponad 40 krajach, z 144 tysicami czonkw (rzeczywistych i honorowych).
O cisym zwizku Rotary Clubu z masoneri wnioskowano z faktu, e nalea do niej Harry Rogers,
cho ten publicznie owiadczy (1927), e sam jest masonem, ale jego organizacja nie jest masoska. W
Polsce sprawa Rotary Clubu staa si gona, gdy zaoono go (1931) w Warszawie i powoywano si na
zdanie ministra spraw zagranicznych Zaleskiego, e organizacja ta jest w kraju niesychanie potrzebna.
Zaniepokojeni katolicy zainteresowali si dziejami Rotary International i jego kodeksem moralnym
(Rotory Code of Ethic), uznajc, e opiera si na swoistej filozofii i naturalizmie, e propaguje niezalen,
wieck moralno, ktr chce zastpi wszelk religi, a przez to stoi blisko masonerii. Wydana w Katowicach (1936) broszura Jeana de Boistel Rotary-Klub a masoneria, podawaa, e obie organizacje odrzucaj prawdy nadprzyrodzone i wszelk nauk objawion.
W oficjalnych dokumentach Kocioa Rotary Club nie by omawiany ani nie zosta publicznie potpiony
przez Stolic Apostolsk. Wszake Kongregacja Konsystorialna daa negatywn odpowied na pytanie,
czy duchowni mog do tej organizacji nalee, a biskupi hiszpascy (1929) i holenderscy zabronili tego
katolikom.
Ateizm naukowy
W XX wieku ateizm nie by zjawiskiem nowym, natomiast bardzo si rozpowszechni, nawet w spoeczestwach tradycyjnie katolickich, ulegajc duemu zrnicowaniu. Wyranie zaznaczaa si rnica
midzy ateizmem jako systemem mylowym (filozoficzny) i ateizmem jako sposobem postpowania
(praktyczny). Typologia ateizmu stosuje wiele okrele i podziaw, z ktrych za najwaniejszy uwaa
si: ateizm teoretyczny i praktyczny, absolutny i wzgldny, epistemologiczny i ontologiczny, przyrodniczy i antropologiczny, intelektualny i wolitywny, emocjonalny i pragmatyczny, integralny i czstkowy.
W potocznym rozumieniu ateizmu niesusznie utosamiano go niekiedy z innymi kierunkami mylowymi, jak panteizm, pozytywizm, sensualizm, laicyzm, a nawet z deizmem i antyklerykalizmem.
Nowoci by ateizm zorganizowany. Wprawdzie ju w XIX wieku istniay takie organizacje, jak Zwizek Wolnomylicieli, ale w XX wieku .powstao wiele stowarzysze ateistycznych, przede wszystkim
za organizowaniem ateizmu zajy si pastwa komunistyczne i partie komunistyczne (ateizm urzdowy). Utosamiay one swj zorganizowany ateizm z materializmem dialektycznym, nadajc jednemu i
29
drugiemu przymiotnik naukowy. Nie cofay si wszake przed narzucaniem ateizmu si, co wystpio
wyranie w Zwizku Radzieckim, a w zagodzonej formie byo stosowane w krajach demokracji ludowej.
Od ateistw trudno oddzieli wolnomylicieli i bezwyznaniowcw. Statystyki w niektrych tylko pastwach uwzgldniay rubryki dotyczce religii i wyznania, znajc okrelenie bezwyznaniowy, natomiast
nie podajc, kto uwaa si za ateist. Za bezwyznaniowcw nie mona uzna wszystkich wystpujcych
z Kocioa katolickiego czy te z Kociow protestanckich, co odnotowuj statystyki niemieckie (w
1956 roku ponad 20 tysicy osb wystpio w Niemczech Zachodnich z Kocioa katolickiego), gdy te
wystpienia urzdowo zgaszane cz si ze spraw pacenia podatku kocielnego. Pastwa komunistyczne nie umieszczay pyta o religi w oficjalnych statystykach, jeeli za podawano globalnie ateistw, to zwykle zawyano liczb, z reguy do nich zaliczajc wszystkich czonkw partii.
Koci katolicki wypowiada si o ateizmie, zwaszcza o ateizmie materialistycznym, w kilku encyklikach Piusa XI, jak Miserentissimus Redemptor (1928), Quadragesimo anno (1931) i Divini Redemptoris
(1937). Powstaa te obszerna naukowa literatura katolicka na temat ateizmu, zarwno co do jego rde i kierunkw, jak i skutkw. Wybitny teolog szwajcarski, H. Urs von Balthasar da wnikliw analiz
ateizmu w dziele Die Gottesfrage des heutigen Menschen, zajmujcym si zagadnieniem Boga w pogldach i yciu wspczesnego czowieka. Francuski teolog, Henri de Lubac, napisa (1945) ksik pod
wymownym tytuem Le drame de lHumanisme athe, ukazujc tragiczny obraz ateistycznego humanizmu. Niemiecki uczony G. Siegmund zaj si (1956) histori ateizmu w swej publikacji Der Kampf um
Gott, rozpatrujc go jako jedn z form walki czowieka o Boga. W katolickich rozprawach uwzgldniano
te problem materializmu dialektycznego, czasem piszc o nim osobne dziea. Woski uczony, R. Lombardi, zaj si nim (1956) w pracy La dottrina marxista, omawiajcej zagadnienie caej nauki marksistowskiej.
Ateistycznego chrzecijastwa dopatrzyli si marksici w teologii protestanckiej, uznajc za twrc tego
nurtu - jak pisali - teologa luteraskiego, Dietricha Bonhoeffera (zm. 1945), bo postulowa bezreligijn
(etyczn) interpretacj tradycyjnych poj biblijnych i caej dogmatyki, wysuwa te propozycj, by
chrzecijaskie ycie byo yciem dla innych, a nie dla Boga. W rzeczywistoci Bonhoeffer, ktrego
twrczo teologiczna bardzo si czya z praktyczn dziaalnoci (w ruchu ekumenicznym i ruchu oporu przeciw nazistom), uznawa transcendencj i ask, lecz stara si ukaza je w wymiarach doczesnoci,
widzc nieodczno etyki od wiary.
Nadzieja rosyjska
W Rosji czste ruchy rewolucyjne, stumione w 1905 roku carskim terrorem, wzmogy si podczas
pierwszej wojny wiatowej i doprowadziy 25 lutego 1917 roku (wedug kalendarza juliaskiego) do rewolucji, nazwanej lutow, a pniej przez bolszewikw buruazyjno-demokratyczn rewolucj lutow.
Wadz Obj Rzd Tymczasowy (ksi Georgij J. Lwow), ale w kraju dziaay rewolucyjne Rady Delegatw Robotniczych i Chopskich oraz Komitety onierskie. Nowa wadza pastwowa nie bya wrogo
nastawiona ani do religii, ani do Cerkwi prawosawnej lub Kocioa katolickiego. Starano si nawet uporzdkowa zalege sprawy kocielne. Zyska wic Rzd Tymczasowy poparcie witego Synodu, zwaszcza gdy ogosi wolno religii i tolerancj wyzna.
Rewolucja lutowa budzia w Europie zrozumiae zainteresowanie, a w Stolicy Apostolskiej nadziej na
popraw sytuacji katolikw. Benedykt XV motu proprio Dei Providentis ustanowi (1.05.1917) Kongregacj do spraw Kocioa Wschodniego, zostawiajc sobie jej przewodniczenie.
Rosyjskie ministerstwo spraw wewntrznych powoao komisj do spraw wyznania katolickiego, w ktrej
skad weszli przedstawiciele Kocioa z biskupem Janem Cieplakiem na czele. Powsta projekt prawa, by
uregulowa sytuacj Kocioa katolickiego, mianowano Edwarda Roppa metropolit mohylewskim,
wznowiono diecezj misk (bp Kazimierz Michalkiewicz), do diecezji powrci biskup sejneski, Antoni Kara.
W Piotrogrodzie, stolicy pastwa, znajdowa si wwczas wywieziony do Rosji (1915) greckokatolicki
metropolita lwowski Andrzej Szeptycki. Jemu papie powierzy ju w 1910 roku opiek nad wszystkimi
30
unitami w cesarstwie rosyjskim. Odprawi wic w Piotrogrodzie synod unicki, na ktrym ustanowiono
Leonida Fiodorowa egzarch unitw w Rosji, poza metropoli lwowsk.
Cerkiew prawosawna rosyjska take odbya swj sobr (wszechrosyjski), ktry dokona wyboru
(28.10.1917) arcybiskupa Tichona z Wilna na patriarch Moskwy i caej Rusi, wznawiajc tym faktycznie nie istniejcy od 1720 roku patriarchat. Sobr przyj te liczne uchway reformatorskie. Niestety,
rewolucja padziernikowa uniemoliwia ich realizacj podejmujc walk z Cerkwi, a faktycznie z
religi. W samej Cerkwi ujawniy si dwa radykalne (w pewnym stopniu rewolucyjne) nurty kocielne,
co j niekorzystnie osabio w okresie rozptanej przez bolszewikw walki z religi.
Przed rewolucj Cerkiew rosyjska sprawiaa wraenie potgi, ktrej nic nie moe zagrozi. Miaa okoo
90 milionw wiernych, 54 tysice wity i prawie 150 tysicy popw, mnichw i mniszek. Wewntrznie
jednak nie bya silna, bo stale funkcjonowaa wedug modelu Piotra Wielkiego, podporzdkowana i ulega wadzy carskiej, ktra nie bya tolerancyjna. Wielu prawosawnych pragno zmiany tego stanu rzeczy, angaowali si przeto w dziaalno sekt lub gosili nowe pogldy religijne, ktre stay na pograniczu
herezji i prawowiernoci. Gorliwi hierarchowie i wieccy ortodoksi przez wiele lat na prno zabiegali o
odprawienie soboru, ktry oywiby ycie cerkiewne. Zwoano go, ale po obaleniu caratu, gdy ju byo za
pno.
Wysoce opakany stan Cerkwi, jak uwaano, cho nie by bezporedni przyczyn ani lutowej, ani padziernikowej rewolucji, to jednak uatwi reimowi komunistycznemu szerzenie ateizmu. W tej ocenie
powoywano si na wypowied Wadimira Soowiewa z 1904 roku o rdle za, tkwicym w duchowiestwie cerkiewnym. Wedug niego Cerkiew nie majc nikogo, kto by mg jej da religijn sankcj, wpada w carski system antychrzecijaskiego absolutyzmu.
Cerkiew przeladowana
Druga rewolucja rosyjska, wywoana 25 padziernika 1917 roku (wedug kalendarza juliaskiego), zwana padziernikow, a przez zwyciskich w niej bolszewikw Wielk Socjalistyczn Rewolucj Padziernikow, rozpocza mczeski okres w dziejach Cerkwi prawosawnej i Kocioa katolickiego w Rosji
Radzieckiej, proklamowanej (1922) Zwizkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich.
Bolszewicy aresztowali cara Mikoaja II, zmusili go (3.03.1918) do abdykacji i wkrtce z rodzin zamordowali. Ich przywdcy, zwaszcza Wadimir Iljicz Lenin, od dawna zwalczajc religi, teraz w ni uderzali, bo wedug nich stanowia gwn przeszkod w przeksztaceniu kapitalistycznego spoeczestwa w
komunistyczne. Wprowadzono ideologi marksistowsk jako obowizujc, twierdzc, e jest jedynym
naukowym wiatopogldem, godnym czowieka wyksztaconego i postpowego. Faktycznie czyniono tak,
by na miejsce religii wprowadzi wiatopogld materialistyczny jako czynnik integrujcy narody Rosji w
spoeczestwo radzieckie. Goszono, e religia sama zniknie, ale nie cofano si przed niszczeniem jej
struktur.
Leninowski dekret o ziemi ju 26 padziernika pozbawi kocioy i duchowiestwo wszelkich majtkw.
Upastwowiono akademie teologiczne, seminaria duchowne i szkoy parafialne. Wprowadzono maestwa cywilne, wycznie uznawane przez pastwo, duchownym odebrano prowadzenie ksig metrykalnych.
Patriarcha Tichon wyda (19.01.1918) List pasterski, ktry potpia przemoc bolszewikw jako dzieo
szatana. Gdy dwa dni pniej ukaza si rzdowy dekret o oddzieleniu Kocioa od pastwa i szkoy od
Kocioa, wity Sobr nazwa go zalegalizowaniem otwartego przeladowania Kocioa. Cerkwi nie
pomogo, e wobec walk biaych i czerwonych patriarcha wezwa do zaprzestania wojny domowej, a
nadto odmwi biaym bogosawiestwa d zakaza duchowiestwu mieszania si do polityki.
Wobec rozbicia Cerkwi rosyjskiej i ograniczenia wolnoci religii prawosawnej patriarcha z Istambuu
utworzy pod swoim nadzorem Tymczasow Wysz Administracj Rosyjskiej Cerkwi za Granic. W
Jugosawii za, w Karowicach, powsta Synod Rosyjskiego Kocioa Prawosawnego za Granic (metropolita Antonin Chrapowicki). Wadza radziecka odczytaa te akty jako wrogo wobec siebie, wzmoga wic ucisk Cerkwi. Dekrety o cenzurze kaza a konfiskacie kosztownoci kocielnych day podstaw
do masowych represji do jawnych grabiey uzasadnionych klsk godu. Klska ta w caym kraju bya
31
faktem, Tichon wic wezwa duchownych do przekazania na rzecz godujcych kosztownoci cerkiewnych, ale pod kar ekskomuniki zakaza oddawania naczy liturgicznych. Stao si to bezporedni przyczyn jego aresztowania (16.05.1922) i uwizienia zastpcy metropolity jarosawskiego, Aganfagiea. W
rezydencji patriarszej osadzono biskupa Antonina Granowskiego, ktry z biskupem Leonidasem Skobijewem utworzy Cerkiew prorzdow. Powsta take proreimowy ruch dysydencki pod nazw Kocioa Synodalnego (Cerkwi ywej). Rozpoczli go dwaj protojereje Wiedenskij i Krasnickij, ktrzy
oprcz nacjonalizmu wprowadzili do cerkwi nowe prawa, jak zniesienie celibatu biskupw oraz wybr
biskupw i popw przez lud. Gdy biskupi stawiali opr, osiemdziesiciu ukarano wizieniem lub wygnaniem. Na ich miejsce wyszy cerkiewny zarzd wywici 60 nowych biskupw. Cz biskupw, ktrzy
wczeniej przystpili do Cerkwi ywej, hamowaa gwatowne reformy. Po protecie metropolity wodzimierskiego, Sergiusza, biskup Antonin zaoy nowy odam, nazwany Cerkwi Odrodzon, cho sam.
nadal nalea do wyszego cerkiewnego zarzdu. Powstay te z Cerkwi ywej dalsze odamy, jak Cerkiew Staroapostolska i Cerkiew Wolna Robotnicza, wyranie antychrzecijaska, bo przyja materializm
marksistowska. Cerkiew ywa i jej odamy odbyy (1923) wsplny sobr, na ktrym wyklto Tichona, a
jako najwysz wadz ustanowiono Synod, nazwany rewolucyjnie Zwierzchnim Cerkiewnym Sowietem,
na ktrego czele postawiono protojereja Wiedenskijego.
Uwiziony patriarcha Tichon dla ratowania jednoci Cerkwi zgodzi si na rozmowy i uzna radziecki
rzd, zobowizujc si (28.11.1923) do lojalnoci wobec ogoszonej konstytucji. Mg wic wrci na
urzd i podj walk ze schizm, zwaszcza e nie straci sympatii u ludu i zaufania u wikszoci duchowiestwa. Cikie przeycia sprawiy, e zmar (12.04.1925), w 60. roku ycia. Przeladowanie i zamt w
Cerkwi nie ustay z jego mierci. Nie mona byo zwoa Synodu, by wybra nowego patriarch. Spory
budzi te list Tichona, ogoszony po jego mierci, w ktrym poleca posuszestwo wobec wadzy bolszewickiej, potpia biskupw na emigracji i wzywa ich przed sd Soboru rosyjskiego. Przyspieszyo to
utworzenie Rosyjskiej Cerkwi Autokefalicznej na emigracji. Wadze radzieckie czuway, by midzy
Cerkwi i Kocioem katolickim nie byo zblienia, zwaszcza e wrd pewnej grupy prawosawnych
jeszcze w 1822 roku istniaa ch zawarcia unii. Rzd argumentowa, e kler katolicki jest kontrrewolucyjny.
W krtkim okresie (1918-1925) zgino mczesko wielu biskupw prawosawnych, kilka tysicy popw
i nie ustalona liczba ortodoksw, ktrych mordowano czsto wycznie za ich przywizanie do wiary i
Cerkwi. Razem z nimi ginli katolicy, ktrych w Rosji byo o wiele mniej ni prawosawnych, jednak ich
martyrologium byo nie mniejsze.
Katolicyzm umczony
Koci katolicki zosta przez bolszewikw uznany za wikszego wroga ni Cerkiew prawosawna, gdy
podzielali przekonanie carskich urzdnikw, e katolicyzm jest polsk religi.
W nowym pastwie, Rosji Radzieckiej, organizacja Kocioa katolickiego najpierw si zmienia, a nastpnie zostaa cakowicie zniszczona. Zmiany musiay nastpi wskutek nowego okrelenia granic pastwowych. Metropolia mohylewska utracia zwierzchnictwo nad niektrymi krajami nadbatyckimi, a jej
terytorium jako archidiecezji zostao uszczuplone. Wschodni Syberi, cho bya tam maa liczba katolikw, Stolica Apostolska odczya (1923) od Mohylewa i utworzya biskupstwo we Wadywostoku,
osadzajc na nim biskupa Karola liwowskiego (ur. 1850 w Warszawie). Druga diecezja rosyjska, zwana
tyraspolsk, ze stolic biskupi w Saratowie, utracia take znaczn cz swego obszaru, gdy Rumunia anektowaa Besarabi, poudniowe terytoria przyczono do Ukrainy, a cz Kaukazu przyznano
Turcji. Ustalenie granicy polsko-radzieckiej wprowadzio najwiksze zmiany organizacyjne Kocioa w
Rosji Radzieckiej. Wszake na jej terytorium pozostaa znaczna liczba ksiy katolickich. Polskich kociow byo okoo trzystu. Uwiziono arcybiskupa Roppa z Mohylewa i biskupa Zygmunta oziskiego z Miska. Rzd Polski uzyska ich zwolnienie i moliwo przyjazdu do Polski. Wyjechali te biskup
Makowski z Kamieca i biskup Jzef Kessler z Saratowa. Kilka lat w wizieniu spdzi sufragan mohylewski, arcybiskup Cieplak. Przebywa on w Piotrogrodzie, gdy zamknito tam (1922) wszystkie katolickie kocioy. Z grup 14 kapanw i jednym wieckim studentem by sdzony w Moskwie za stawia-
32
nie oporu wadzy radzieckiej, gdy przejmowaa wasno kocieln, i za utworzenie wrogiej organizacji.
Proces mia charakter pokazowy (zaproszono polskich komunistw) i zakoczy si wyrokiem mierci dla
arcybiskupa i jego doradcy, ks. praata Konstantego Budkiewicza. Wyrok na ks. Budkiewiczu wykonano
nazajutrz, arcybiskupowi zamieniono na 10 lat surowego wizienia. W Polsce, jak w wielu innych krajach, urzdzano naboestwa za kapanw, ofiary bolszewickiego reimu. Sejm w Warszawie uchwali
protest przeciw przeladowaniu polskich duchownych.
Koci utraci wszystkich biskupw i wielu kapanw. Kilku z nich zamordowano ju w pierwszym
okresie rewolucji padziernikowej, innym za odebrano materialne rodki do ycia. Po upastwowieniu
majtkw kocielnych szybko zaprzestano wypaca duchownym rekompensaty za nie, co szczeglnie
odczua Katolicka Akademia Duchowna i seminaria duchowne, ktre po prostu trzeba byo zamkn.
Liczba katolikw, ktrzy cierpieli i ginli, nie jest znana. Wiadomo tylko, e szczeglnie cierpieli za nauczanie religii, zabronione w kocioach i domach. Nauczycielom pod kar wizienia zakazano nawet
prywatnego rozmawiania z dziemi o sprawach religijnych.
Bezradno wobec klski godu zmusia rzd radziecki do udziau w midzynarodowej konferencji gospodarczej w Genui, a nawet do podjcia rozmw z Watykanem. Prasa radziecka wykorzystaa ten fakt,
by ogosi go za uznanie pastwa Zwizku Radzieckiego przez Stolic Apostolsk. Informowaa take o
przygotowaniach do zawarcia konkordatu i ustanowienia radzieckiej ambasady przy Watykanie. Niewtpliwie miao to odwrci uwag od uwizienia arcybiskupia Cieplaka i kilkudziesiciu ksiy. Papie
jednak wstawi si aa uwizionymi (take za patriarch Tichonem) i proponowa wykup konfiskowanych
naczy i szat liturgicznych, by pienidze mona byo przeznaczy na pomoc dla godujcych. Co do patriarchy otrzyma odpowied, e nie jest uwiziony, tylko sdownie cigany, spraw wykupu obiecano
rozpatrze, ale dugo nie odpowiadano. Gdy za z Watykanu wysano telegram wprost do Lenina, nadesza odmowna odpowied, bo nard radziecki nie cierpiaby nigdy takiej transakcji.
Kontakty watykasko-radzieckie przez cz opinii w Polsce, nie znajcej wszystkich faktw, zostay
skomentowane z niepokojem, bo podobno bolszewicy wiele obiecuj wolnoci Kocioowi katolickiemu,
czyni to jednak nie z yczliwoci dla katolicyzmu, ale by koniecznie rzd ich uznano za prawowity i aby
osabi wrogie sobie tam prawosawie, obdzierane bezlitonie i poniewierane. W wyniku rozmw wyjechaa (1922) do Rosji Misja Papieska z pomoc dla godujcych.
Dla katolikw w Zwizku Radzieckim i poza nim Pius XI (1924) utworzy w Kongregacji ds. Kocioa
Wschodniego specjaln Komisj (Commissio pro Russia), a w 1930 roku uczyni j samodzieln instytucj. Rosyjskimi sprawami religijnymi i kocielnymi w szczeglniejszy sposb zajmowa si Michel
dHerbigny, rektor Instytutu Wschodniego w Rzymie. Liczba katolikw w Zwizku Radzieckim malaa,
gdy jedni stali si ofiarami rewolucji, inni (Polacy) reemigrowali, cz przesza na ateizm. Niemniej w
1925 roku, jak obliczano, byo w nim jeszcze 1.200.000 katolikw Polakw. Przeladowano ich w szczeglniejszy sposb na Ukrainie. W Polsce gona si staa sprawa ks. Fedukowicza, wicedziekana ytomierskiego, wizionego dwukrotnie, mczonego i zmuszonego do podpisania listu, ktry wzywa papiea,
by wymg na rzdzie polskim powstrzymanie ksiy polskich na Ukrainie od dziaalnoci politycznej. W
kocu zgin w tajemniczych okolicznociach, ale oficjalnie podano, e popeni samobjstwo.
W przeladowaniu Kocioa katolickiego i Cerkwi prawosawnej nastpio pewne uspokojenie w 1924
roku, ale mi przerwa. Srosze stao si wkrtce za Stalina.
Obrona polska
Bolszewicy od pocztku swoich rzdw w Rosji przyjli plan przerzucenia rewolucji na tereny pozostajce jeszcze pod wojenn okupacj niemieck i austriack, aby po opanowaniu Polski, Bukowiny i Besarabii poda rk bratniej pomocy masom pracujcym w Niemczech, Austrii, na Wgrzech i w Rumunii,
liczc, e w tych krajach dojdzie take do rewolucji. Wprawdzie Rada Komisarzy Ludowych ogosia
(28.08.1918) dekret o anulowaniu rozbiorw Polski i przyznaniu narodowi polskiemu nieodbieralnego
prawa do zjednoczenia i niepodlegoci, ale organizowaa u siebie separatystyczny rzd polski na emigracji i polskie oddziay, jak rewolucyjny puk czerwonej Warszawy, by mogy zrobi rewolucj w Polsce.
Dywizje bolszewickie, po ewakuacji wojsk niemieckich, wkraczay na dawne ziemie polskie, rozpoczy-
33
najc (17.11.1918) czerwony marsz na zachd. Doszo do pierwszych walk z wojskiem polskim, ktre
musiao broni swych ziem i odzyskiwa Wschodni Galicj, przyznan Polsce przez aliantw mimo
roszcze Ukraicw, wspomagao te (wyprawa kijowska) atamana Semiona Petlur w walce z Armi
Czerwon o utworzenie niepodlegej Ukrainy. Koci za organizowa specjaln skadk na kresy, gdy
wedug owiadczenia prymasa Dalbora bez pomocy z naszej strony rodacy nasi na wieo od bolszewikw uwolnionych przestrzeniach Woynia, Podola i Kijowszczyzny naraeni bd na ndze i mier godow.
Czerwony najazd na Polsk (1920) i wojna bolszewicka (tak wwczas nazywane) zostay przygotowane
pod pretekstem, e Polacy chc zagarn Ukrain z Kijowem ii Biaoru ze Smoleskiem. Po pocztkowych sukcesach wojsk polskich ofensywa rosyjska zepchna je pod Warszaw, gdzie 15 sierpnia 1920
roku doszo do decydujcej bitwy. Bya to tragiczna sytuacja nie tylko dla Polski, ale i dla caej Europy.
Rozkaz (2 VII) gwnodowodzcego armii sowieckiej, marszaka Michaia Tuchaczewskiego, obwieszcza: Armia spod Czerwonego Sztandaru i armia upienego Biaego Ora staj twarz w twarz w miertelnym pojedynku. Ponad martwym ciaem Biaej Polski janieje droga ku oglnowiatowej poodze. O
tym celu Armii Czerwonej Tuchaczewski powiedzia te po bitwie: gdybymy zwyciyli nad Wis, rewolucja ogarnaby pomieniem cay ld europejski.
W Polsce dobrze wiedziano, jakie byyby skutki przegranej wojny. Koci dostrzega je take w odniesieniu do siebie i do religii. Modli si za Ojczyzn i ksztatowa morale narodu, a zwaszcza wojska skadajcego si w znacznej czci z ochotnikw. Byo to konieczne, bo po klskach armii polskiej amao si
pastwo, chwiay si charaktery, miky serca onierzy.
Biskupi polscy zwrcili si do papiea a episkopatw w krajach zachodnich z woaniem o pomoc, podobnie jak to uczyni rzd polski w ordziu do wasnego narodu i do rzdw alianckich. W petycji do papiea
stwierdzono: jeeli Polska ulegnie nawale bolszewickiej, klska grozi caemu wiatu, nowy potop j zaleje, potop mordw, nienawici, poogi, bezczeszczenia Krzya. W podobnych sowach wskazywano biskupom zachodnim ogrom zagroenia dla ich krajw i wiata. Byo to potrzebne, bo Zachd nie spieszy si
z pomoc. Premier angielski jeszcze 10 sierpnia zarzuca Polsce, e napada na Rosj i e nie ma usprawiedliwienia dla takiej napaci, a socjalistyczna gazeta niemiecka Die rote Fahne nawoywaa do bojkotowania pomocy: nie mona bowiem w adnym wypadku dozwoli, by cho jeden oddzia, cho jedna
skrzynia z amunicj, cho jedna armata dotara na pomoc Polakom.
Decydujca bitwa pod Warszaw rozegraa si w uroczysto Wniebowzicia Najw. Maryi Panny, gdy
w intencji zwycistwa odprawiano mody w caym kraju. Szczeglnie modlono si we wszystkich wityniach zagroonej stolicy, z uczestnictwem nuncjusza apostolskiego, Achillesa Rattiego, ktry jako jedyny z korpusu dyplomatycznego zdecydowa si pozosta na miejscu. W walkach koo Radzymina brali
udzia ochotnicy ze szk warszawskich ze swym katechet, ks. Ignacym Skorupk, ktry w momencie
zaamania si ducha bojowego poderwa onierzy do ataku, biegnc ma ich czele z krzyem w rce. Zgin, a gdy wojsko polskie zwyciyo, sta si symbolem .mstwa i patriotyzmu, a zarazem symbolem
koniecznej walki z bolszewizmem.
Zwyciska dla Polakw bitwa zostaa militarnie przygotowana przez dowdztwo: naczelnego wodza,
Jzefa Pisudskiego i jego sztab generalny. Zwycistwo wszake wydawao si mao prawdopodobne,
zwaszcza e w innych krajach wrono Polakom nieuniknion klsk, nic wic dziwnego, e przypisywano je Bogu, a zwaszcza ordownictwu i opiece Matki Boskiej Krlowej Polski, mwic od razu o
cudzie nad Wis, bez pomniejszania militarnych zasug polskiego dowdztwa. W warszawskim kociele Najwitszej Panny askawej, gdzie szczeglnie odprawiano mody w intencji Ojczyzny, po zwycistwie umieszczono tablic z napisem: Obywatele Warszawy w cikich dniach sierpnia 1920 roku, gdy
wrg sta u wrt stolicy, przed tym otarzem Bogosawionego Andrzeja Boboli zanosili mody o zwycistwo, ktre wiat wspczesny nazwa Cudem nad Wis. Wag tego zwycistwa dla dalszych dziejw nie
tylko Polski, ale i Europy, okrelono zaliczeniem bitwy pod Warszaw do kilkunastu bitew, ktry zadecydoway o losach wiata.
34
Stalinizm radziecki
Gdy Jzef Stalin obj (1924) wadz po Leninie, proklamowa wolno wyzna religijnych i wolno
propagandy anty religijne j. Gdy jednak umocni sw dyktatorsk wadz, zwaszcza w drugiej piciolatce, 1933-1937, przystpi do cakowitego wyniszczenia religii za pomoc terroru, ktry trwa do wojny
radziecko-niemieckiej (1941), przewyszajc wszystkie poprzednio stosowane. Zanim stalinowski terror
zacz dziaa, Stolica Apostolska przez nuncjusza berliskiego Eugenia Pacellego podja pertraktacje,
by dla Zwizku Radzieckiego na podstawie zasady rozdziau Kocioa od pastwa mogli by ustanowieni
biskupi. Gdy stao si oczywiste, e pertraktacje nie przynios skutku, nuncjusz w tajemnicy udzieli sakry francuskiemu jezuicie, Michelowi dHeribigny, ten za wysany do Zwizku Radzieckiego tajnie
wywici piciu biskupw, w tym francuskiego asumpcjonist, Pie Neveuego.
Cerkiew prawosawna take staraa si wykorzysta pewne osabienie przeladowania. Na ulicach miast
znw pojawili si popi w szatach duchownych, na og nie spotykajc si z szykanami. W Moskwie na
znak tolerancji, w obecnoci dHerbignyego urzdzono pokazow (naukow) konferencj religijn.
Opublikowano wzywajcy do lojalnoci testament patriarchy Tichona, ale jego prawowitego nastpc,
metropolit Piotra, zesano na wygnanie za spisek monarchiczny. Nowy nastpca patriarchy, metropolita
Sergiusz, Obj (1925) zwierzchnictwo Cerkwi, lecz on te zosta aresztowany, gdy stara si okreli
granice jej lojalnoci wobec pastwa i sprzeciwia si ateizacji ycia publicznego.
Do propagowania ateizmu powoa Stalin Zwizek Wojujcych Bezbonikw, ktry przez rodki administracyjne zwiksza swe szeregi a do 35 milionw w 1941 roku. W dziaaniu pomocny by mu program
antyreligijny, przyjty (1926) przez wszechzwizkow konferencj partyjn. Dla zaznaczenia, e przyjmowanie ateizmu jest dobrowolne, a nie oznacza przeladowania Cerkwi, zwolniono metropolit Sergiusza z wizienia i zarejestrowano Tymczasowy Synod Rosyjskiego Kocioa Prawosawnego. Sergiusz
mg stan na czele Synodu jako str tronu patriarszego, ale zosta nakoniony do wydania deklaracji o
lojalnoci. Nie zaprzestano wszake przeladowania, (1925-1927) uwiziono 117 biskupw prawosawnych i zamordowano z nich czternastu.
Deklaracja lojalnoci spowodowaa sprzeciwy wewntrz Cerkwi i powstanie opozycyjnych grup: jzefitw, wiktorianw, fiodoranw. Odczya si te cz metropolitw, owiadczajc, e pozostaj w Kociele katakumb. Na Biaorusi ogoszono Autokefaliczny Koci Prawosawny. Podzia nie omin rosyjskich orodkw prawosawnych w wiecie. Niektre grupy zerway wi z metropolit Sergiuszem.
Fala przeladowania wzrosa, gdy uchwalono (1929) pierwszy plan 5-letni, pen kolektywizacj wsi i
likwidacj kuactwa jako (wyimaginowanej) klasy spoecznej. By to pretekst do wielomilionowego ludobjstwa, w tym take do eksterminacji duchownych, zmuszano bowiem popw, by stanli na czele
brygad kolektywizacyjnych. Zwizkom zawodowym narzucono rezolucj o walce z religi, do szk
wprowadzono podrczniki antyreligijne, dzieci wychowywano w kulcie Stalina, cerkwie zamieniano na
muzea ateizmu. Gdy w Moskwie zburzono najwiksz cerkiew, Chrystusa Zbawiciela, ktra bya ongi
wotum za zwycistwo nad Napoleonem, na jej miejscu zbudowano basen kpielowy. Wszystkie te dziaania nie wystarczyy Stalinowi. W 1932 roku ogoszono piciolatk antyreligijn. Na Jej zakoczenie
zamknito 29 tysicy cerkwi, zburzono 612 cerkwi i 63 klasztory, 240 kociow katolickich, 61 zborw
protestanckich, 115 synagog ydowskich i 110 meczetw. Nie mniej krwawy by 1938 rok, w ktrym po
uwizieniu 50 biskupw rozstrzelano omiu za szpiegostwo. Obliczono dotychczas, ze od wybuchu rewolucji padziernikowej do drugiej wojny wiatowej zamordowano okoo 42 tysicy duchownych, trzymajc (1939) okoo 45 tysicy duchownych w wizieniach i agrach. Liczby te powikszyy si znacznie
po wkroczeniu Armii Czerwonej do Polski i rozpoczciu wyprbowanymi ju metodami waki z religi.
Ludobjstwo take wzroso, pochaniajc nie ustalon do dzi liczb ludnoci.
Zmiana nastpia po ataku Rzeszy hitlerowskiej na Zwizek Radziecki, Cerkiew wszake bya wyniszczona. Z oglnej liczby 8338 wity otwartych pozostao tylko 4225, w tym za okoo 3000 na terytoriach zajtych w 1939 roku. Na wolnoci przebywao zaledwie 5665 duchownych. Metropolita Sergiusz
22 czerwca 1941 roku wezwa specjalnym apelem wszystkich wiernych do obrony ojczyzny. Podkreli,
e Koci prawosawny zawsze dzieli los swego ludu. Jego stanowisko poparli dwaj metropolici, Aleksy z Leningradu i Mikoaj z Kijowa. Trudna sytuacja wojenna skonia Stalina do spotkania si
35
(4.09.1943) z nimi i pozwolenia na zwoanie synodu dla wyboru patriarchy. Synod wybra Sergiusza patriarch, ktry wkrtce zmar (15.05.1944).
Nowy synod prawosawny (1945) zatwierdzi wybr Aleksego z Leningradu na patriarch. Przyjty przez
Stalina i Mootowa, mg otworzy 9 seminariw duchownych i 3 akademie teologiczne. Nile zdoa jednak przeszkodzi (1947) eskalacji walki z religi. Walka Stalina z unitami i podporzdkowanie po wojnie
patriarchatowi moskiewskiemu wszystkich prawosawnych w krajach demokracji ludowej stanowi
osobn kart dziejw, wszake metody stalinizmu - rwnie w niszczeniu Kocioa katolickiego - stosowano jeszcze dugo po mierci Stalina (zm. 1953).
Faszyzm wioski
W Europie sta si pierwszym systemem dyktatorskim i totalitarnym, dlatego da nazw faszyci wszystkim, ktrzy w innych krajach usiowali wprowadzi go lub naladowa, tworzc faszystowskie ugrupowania. Widoczna (1919-1921) anarchia w yciu pastwowym Woch uatwia Benicie Mussoliniemu
marsz na Rzym (22.10.1922) i przejcie wadzy.
Mussolini, syn kolejarza (ur. 1883), nauczyciel z zawodu, wyksztacony w Instytucie Salezjaskim w
Faenzi, wedug ywczyskiego by jedn z najbardziej paradoksalnych postaci w dziejach Woch: Wrg
pastwa - a potem jego czciciel; namitny obroca wolnoci politycznej - pniej jej miertelny wrg;
wojujcy ateusz - potem sprzymierzeniec Kocioa, chwalony przez papiea i kardynaw; wrg wojen - a
pniej ich inicjator; za modu przenikliwy realista, u szczytu za sawy nie dostrzega nawet tego, co
widzieli wszyscy. By teoretykiem faszyzmu, a przede wszystkim jego wodzem, noszc oficjalnie t nazw (duce) jako dyktator Woch.
Za Piusa XI faszyzm, ktry jako ruch mieszczaski stanowi bunt przeciw anarchicznej sytuacji kraju, a
dla wielu nadziej, opart na zmitologizowanej historii i nacjonalizmie, tylko sporadycznie ujawnia swj
antyklerykalizm. Wydawao si natomiast, e chrzecijastwu zapewnia waciwe ramy prawne, bardziej
ni dawne woskie pastwo liberalne. W szkoach i sdach wprowadzono krzye, wydano ustaw przeciw
rozwodom, przywrcono przywileje szkoom wyznaniowym.
W sytuacji Woch, gdy szybko rozwija si socjalizm, papie pocztkowo uwaa Mussoliniego za ma
opatrznociowego, cho i jego musiao niepokoi to, co niepokoio cz katolikw woskich: jaki bdzie
stosunek faszyzmu do wartoci katolickich. Mussolini okreli to pniej (1935) w ksice Il Fascismo,
uznajc faszyzm za pojcie religijne, wymagajce religijnego ycia, za ideologi o wasnej moralnoci,
ale bez wasnej teologii.
Doznajc wrogoci masonerii Koci pocztkowo nie mg nie docenia walki prowadzonej z ni przez
faszyzm. Reagowano wic w Watykanie powcigliwie na pierwsze ekscesy faszystowskich bojwkarzy,
jak napaci (1923) na sale katolickich organizacji w kilku miastach. W okresie za rozprawy faszystw z
katolick Partito Popolare publicysta ks. Pucci na amach Corriere dItalia wezwa ks. Sturzo, jej lidera, by swym oporem nie sprawia trudnoci papieowi, a grupa katolikw ogosia manifest o zaufaniu do
rzdu narodowego i obowizku poparcia jego polityki. Na og w tym czasie wierzono zapewnieniom
Mussoliniego, goszonym na zjedzie partyjnym: Powiedzielimy, e nie waylibymy si tkn i drugiego
filaru narodu: Kocioa. Std te religia, ktr narody witym spadkiem odziedziczyy po praojcach, nie
doznaa od nas uszczerbku, a nawet powikszylimy zakres jej wpyww.
Papie jednak, gdy dostrzeg w faszyzmie hipernacjonalizm i kult pastwa, a pod wpywem Niemiec take rasizm, zmieni swe stanowisko. Otwarty konflikt nastpi, gdy Mussolini obj dzieci i modzie wycznym wychowaniem przez pastwo, w szkole i organizacjach. System wychowawczy opracowa
pierwszy (1922-1924) faszystowski minister owiaty, profesor Gdoyanni Gentile, wedug ktrego mit
religijny (nauka religii) by potrzebny dziecku, lecz w szkole wyszej musia ustpi filozofii w faszystowskim ujciu. Szkoy zobowizano do wychowania wedug systemu faszystowskiego, a dzieci i modzie systematycznie ujmowano w organizacje faszystowskie. Chopcy ju od 4 do 8 roku ycia, ubrani w
czarne koszule, nosili nazw synw wilczycy, a od 8 do 14 roku nazw balilla (od nazwiska chopca, ktry
w Genui, w 1746, rzuca kamieniami w Austriakw, co siao si hasem do powstania) i odbywali wiczenia na wzr wojskowy.
36
Faszystowski program wychowania znalaz odpraw w encyklice o chrzecijaskim wychowaniu modziey (Divini illius Magistri, 1929). Papie uznawa prawo pastwa do wychowywania dzieci i modziey, ale zaznaczy, e jest to najpierw prawo Kocioa i rodziny. Encyklika jednak nie zahamowaa realizacji faszystowskiego programu wychowania, ktrym objto te szkoy wysze, dajc (1931) od ich
profesorw, jak przedtem od wszystkich urzdnikw i nauczycieli, zoenia przysigi na wierno krlowi i faszyzmowi. Gdy 13 profesorw (na 1225) odmwio, usunito ich z uczelni, cho niektrzy byli
uczonymi wiatowej sawy. Rzd zakaza te zebra katolickich organizacji studentw i popiera wystpienia przeciw Akcji Katolickiej. Pius XI otwarcie napitnowa te fakty na audiencji dla kierownikw
woskiej Akcji Katolickiej (19.04.1931) oraz w licie do arcybiskupa mediolaskiego, kardynaa Alfreda
I. Schustera. Wyda .te encyklik o Akcji Katolickiej Non abbiamo bisogno, w ktrej potpi totalitaryzm i ideologi prowadzc do statolatrii (ubstwienia pastwa). Przestrogi papiea nie na dugo wystarczyy. Faszyzm brn dalej w statolatrii, a gdy utworzono O Rzym-Berlin, wprowadzi rasistowskie
zasady do woskiego prawa maeskiego. Pius XI przygotowa (1939) przemwienie o tych naduyciach, by wygosi je na zebraniu biskupw z okazji 10-lecia traktatu lateraskiego. mier mu w tym
przeszkodzia.
Pius XII stara si wspdziaa z rzdem woskim w jednej dziedzinie: ratowania pokoju, a potem
wstrzymania Woch od udziau w wojnie po stronie Niemiec, wzywajc Mussoliniego w osobistym licie
(24.04.1940) do zachowania neutralnoci.
Nazizm niemiecki
Totalitaryzm hitlerowski, podobnie jak stalinizm, doprowadzi do ludobjstwa na skal przedtem w historii nie spotykan i do przeladowania Kocioa, zwaszcza w krajach okupowanych podczas wojny. Adolf
Hitler, przeksztacajc (1920) zaoon rok wczeniej w Bawarii Niemieck Parti Robotnicz w Narodowosocjalistyczn Niemieck Parti Robotnicz (NSDAP), ktra pocztkowo miaa 8 tysicy czonkw, uwaa ju wwczas, e chrzecijastwo w swej aktualnej formie jest z ni nie do pogodzenia. W
programowej ksice Mein Kampf (1924) wychwala ras aryjsk, gosi prymat narodu nad jednostk,
zapowiedzia nowy porzdek, ktry trzeba wprowadzi w Europie, chcc przez to uzasadni prawo
Niemcw do podbijania innych narodw, zwaszcza sowiaskich. Idee te rozwin teoretyk nazizmu,
Adolf Rosenberg, ktry uznawa jedynie pozytywne chrzecijastwo, rozumiejc je jako Koci niemiecki oparty na duchowych wartociach, zaczerpnitych z krwi, rasy i ziemi germaskiej. Tak ideologi, od skrtowego okrelania czonkw partii, Nazi (Nazionalsozialisten), nazwano nazizmem.
Ideologia i program Hitlera, poparte jego talentem mwcy i umiejtnoci organizatora, zyskiway zwolennikw, gdy Niemcy po 1918 roku przeywali upokorzenie swej dumy przez pokojowy traktat wersalski, nazywany dyktatem wersalskim, byli przeraeni anarchi w pastwie i rozpaczali z powodu wzrostu
bezrobocia.
Hitler wykorzysta te nastroje, zapowiadajc utworzenie nowej, Trzeciej Rzeszy (Tysicletniej Rzeszy).
Odpowiadao to butnej dumie narodowej, a zarazem budzio nadzieje na popraw bytu materialnego
przez odzyskanie dawnych ziem i kolonii. Ide t nazwa Hitler prawem narodu niemieckiego do przestrzeni yciowej (Lebensraum). Bezrobocie i powszechna bieda czyniy te idee bardzo nonymi, chocia
wymagay dodatkowego wysiku finansowego na utworzenie armii i zbrojenia.
Pius XI wyda encyklik (3.10.1931) przeciw wydatkom ma zbrojenia i przeciw wykorzystywaniu bezrobotnych do walk politycznych. A taka bya ju wwczas taktyka Hitlera jako przywdcy partii, zanim
zosta kanclerzem Rzeszy. Przed wyborami do Reichstagu jeden z barwnych plakatw ukazywa tum
zdesperowanych bezrobotnych, a napis wielkimi literami woa: Nasz ostatni nadziej - Hitler! Wielu
w to uwierzyo. Biskupi niemieccy potpili pogask ideologi nazizmu i zakazali katolikom naleenia
do NSDAP, ale w 1932 roku tylko poowa katolikw gosowaa na katolick parti Centrum.
Niemcy utwierdzili sw wiar w Hitlera, gdy walka z ydami w imi nazistowskiego rasizmu, przejmowanie ich majtkw i handlu zapowiaday szybk popraw stanu ekonomicznego. Wskutek tego wszystkie jego publiczne wystpienia wzbudzay histeryczny aplauz milionw. Gdy w innych krajach bezrobo-
37
cie jeszcze przez jaki czas wzrastao, w Niemczech ju po p roku penienia wadzy przez nazistw
zmalao z ogromnej liczby 7 i p miliona do 2 milionw 800 tysicy.
W celu usunicia przeciwnikw politycznych Hitler po objciu urzdu kanclerza (30.01.1933) posuy
si prowokacjami (poar Reichstagu), szybko tworzonymi obozami koncentracyjnymi i zapewnieniem
(ju 23 III) swemu rzdowi specjalnych uprawnie na cztery lata. Pierwszy obz zorganizowano
(20.03.1933) w Dachau, w barakach nieczynnej fabryki prochu. Sugestywnie przedstawione widmo rewolucji uwiodo te Centrum, ktre pod przewodnictwem praata Ludwiga Kaasa w gosowaniu nad
specjalnymi uprawnieniami przewayo szal na korzy Hitlera.
Wczeniejszy program i dziaalno partii NSDAP, sam sposb dojcia Hitlera do wadzy, poziomie legalny, oraz pierwsze dziaania jego rzdu budziy niepokj w niektrych krajach. W celu zdobycia prestiu na forum midzynarodowym Hitler skorzysta z prowadzonych wczeniej rokowa i przyczy si do
zawartego (7.06.1933) Paktu czterech (Anglii, Francji, Woch i Niemiec), ktry wspomina o moliwoci rewizji traktatw pokojowych. W drugiej kolejnoci zosta podpisany (20 XII) konkordat Trzeciej
Rzeszy ze Stolic Apostolsk.
Konkordat jako umowa midzynarodowa rzekomo take pomg Hitlerowi w umodnieniu prestiu w
wiecie. Czy tak byo naprawd, nikt dotd nie zbada. Znane natomiast s okolicznoci zawarcia konkordatu. Pius XI docenia ten typ umw z rzdami w sprawach kocielnych, gdy moc obowizujc utrwalay przez swj midzynarodowy charakter. Konkordat z Rzesz mia zapewni trwao wczeniej zawartych konkordatw z niemieckimi landami (Bawaria, Badenia, Prusy). Mia te stanowi tam przed
samowolnym dziaaniem Hitlera w kwestiach kocielnych. A przykad tej samowoli ujawni si w postpowaniu Hitlera z Kocioami protestanckimi w Niemczech, ktrym (25.04.1933) narzuci pastora Ludwiga Mllera jako penomocnika do spraw Kocioa ewangelickiego, i przyjciu paragrafu aryjskiego
pochodzenia za obowizkowy.
Potpienie papieskie
Po czterech latach papie w osobnej encyklice (Mit brennender Sorge) wyjani oglnie przyczyn zawarcia konkordatu: Chcielimy wiernych naszych synw i cry nasze uchroni przed zaostrzeniem si
stosunkw i przed cierpieniami, ktre w przeciwnym razie w wczesnych warunkach byyby ich czekay.
Pragnlimy czynem pokaza wszystkim, e szukamy jedynie Chrystusa i tego, co jest Chrystusowym i
e nikomu nie odmawiamy rki Matki Kocioa do zgody, chyba e j kto sam odtrci. Papie tego nie
doda, ale liczono na znane u Niemcw poszanowanie prawa. Hitlerowska rzeczywisto okazaa si inna:
wydawano wasne prawa i bezwzgldnie je egzekwowano, deptano za prawa innych. Koci mg jedynie protestowa, lecz w Niemczech byo to utrudnione, gdy ksiom i pastorom zakazano mwi z ambon o sprawach publicznych, pozwalajc tylko na czytanie i wyjanianie Pisma witego.
W warunkach narastajcego w Niemczech terroru, gdy rozpoczto procesy przeciw ksiom, sdzc ich
najczciej za zmylone przestpstwa dewizowe i seksualne, zamykajc w wizieniu coraz wiksz ich
liczb, tym bardziej godne podziwu s wystpienia niektrych niemieckich biskupw przeciw zagroeniu
ideologicznemu i amaniu prawa. Kardyna Macha von Faulhaber, arcybiskup z Monachium, publicznie
z ambony potpia ideologi narodowego socjalizmu. Klemens August von Galen, biskup Munsteru, wystpi przeciw rasistowskim hasom. Ksia, jak praat berliskiej kapituy katedralnej Georg Banasch,
napitnowali rewizje w domach i przesuchiwania przez tajn policj, osawione Gestapo.
Wskutek dokadnych informacji od biskupw niemieckich i na podstawie projektu kardynaa Faulhabera,
Pius XI, realnie oceniajc sytuacj Kocioa w Niemczech, ogosi (23.03.1937) encyklik Mit brennender Sorge (O pooeniu Kocioa katolickiego w Rzeszy Niemieckiej). Nie pomogy zakazy jej drukowania
i groby Gestapo wobec ksiy, encyklika zostaa z ambon odczytana.
W encyklice papie podkreli, i Koci dotrzyma postanowie konkordatowych, musi natomiast
stwierdzi ze zdumieniem i wstrtem, e z drugiej strony zamieniono umow przez przekrcanie jej, obchodzenie i pozbawianie waciwej treci, w kocu przez mniej lub wicej jawne jej amanie na niepisane
prawo postpowania. Papie przyzna, e dotychczas zachowywa umiar w protestach, wszake: Umiar,
38
jaki mimo wszystko okazywalimy, nie pyn z nadziei na korzyci doczesne lub nawet z niegodnej saboci, lecz jedynie z obawy, by wraz z kkolem nie zniszczy i posiewu dobrego.
W czci encykliki (Do modziey) papie ukaza faszywe treci ideowe, ktrymi modzie niemiecka
jest karmiona: Tysice jzykw gosi wobec was ewangelie, ktrej Ojciec w niebiesiech nie objawi. Tysice pir pisze w subie pozornego chrzecijastwa, ktre nie jest chrzecijastwem Chrystusowym.
Prasa i radio zalewa was dzie po dniu twrczoci wrog wierze i Kocioowi i zaczepia bezwzgldnie i
bez uszanowania wanie to, co wam powinno by wzniose i wite. Owiadczy nastpnie: Zwracamy si
[...] i musimy si zwrci przeciw umylnie i wiadomie tworzonemu przeciwiestwu pomidzy pastwowymi celami wychowawczymi a religijnymi.
Wskazania Piusa XI nie zostay uwzgldnione przez reim hitlerowski, nawet pobudziy go do jeszcze
bezwzgldniejszego postpowania z Kocioem. Wobec tego, gdy Hitler przyby (1938) z wizyt pastwow do Rzymu, papie wyjecha w przededniu do Castel Gandolfo i poleci zamkn muzea watykaskie, by nie mona byo ich zwiedza. Wypowiedzia te swj bl z powodu panoszenia si parodii krzya (Hackenkreutz) nad miastem, w ktrym Chrystusowy Krzy niepodzielnie winien wada. Prasa nazistowska zarzucaa mu, e dziaa dla celw politycznych i popiera komunizm, by zwalcza narodowy
socjalizm.
Z Piusem XI w tych poczynaniach wspdziaa sekretarz stanu, kardyna Eugenio Pacelli. Jako papie
(Pius XII) nie musia ponawia potpienia nazizmu, bo zostao dokonane, lecz stara si wedug moliwoci broni Kocioa w Niemczech i w krajach przez nie okupowanych.
Republikanizm hiszpaski
W Hiszpanii ruchy rewolucyjne ujawniy si w 1930 roku, gdy w kilku prowincjach doszo do buntu wojskowych, nie usatysfakcjonowanych ustpieniem dyktatora Primo de Rivery, ale domagajcych si ogoszenia republiki. Napicie spotgowa powszechny strajk. Gdy wybory municypalne w roku nastpnymi
day zwycistwo lewicy, gwnie socjalistom i republikanom, krl Alfons XIII opuci kraj, bez zoenia
abdykacji. Ukonstytuowa si wwczas tymczasowy rzd, majc na czele adwokata Alcal Zamor,
przywdc liberalnych republikanw. Ogoszenie republiki (14.04.1931) umoliwio partii komunistycznej wyjcie z podziemia. Partrido Comunista de Espana naleaa do III Midzynarodwki Komunistycznej (Komintern), ktra na kongresie w 1935 roku szczegowo opracowaa wytyczne do tworzenia
wszdzie gdzie mona frontu ludowego i do sprawowania przez niego wadzy. Od niej przeja stosunek
do religii i do Kocioa.
Zmiana hiszpaskiej wadzy i ustroju pastwa na republikaski dokonaa si we wzgldnym spokoju, lecz
po miesicu (10 V) doszo w Madrycie do napaci na redakcj monarchistycznego dziennika ABC i na
szko prowadzon przez jezuitw. Wyzwolio to siy lewicowe, ktre przystpiy - jak wwczas mwiono - do pierwszej rewolucji socjalnej. Chocia akcentowano jej spoeczny charakter, to wystpiono
szczeglnie gwatownie przeciw duchowiestwu i zakonom. Jak prasa podawaa, dokonano licznych napadw i podpalono ponad 200 kociow, klasztorw i kolegiw zakonnych. Przeprowadzone po tych
zajciach wybory do kortezw day zdecydowan przewag partiom radykalnym, ktre przegosoway
konstytucj z rozdziaem Kocioa od pastwa.
Watykaski Sekretariat Stanu zoy protest i wezwa katolikw do obrony praw Kocioa. Biskupi hiszpascy wydali owiadczenie, e konstytucja ublia prawom religii, ktre s prawami Boymi i przyrodzonymi, oraz czyni zamach na podstawowe zasady prawa publicznego. Zarazem jednak Stolica Apostolska udzielia episkopatowi wskazania, by yczliwie ustosunkowa si do rzdu republikaskiego.
Wrzenie rewolucyjne w Hiszpanii, skierowane przeciw Kocioowi, byo w europejskiej opinii katolickiej
oceniane jako wywoane brakiem wystarczajcej dziaalnoci spoecznej Kocioa (cho w szeregach duchowiestwa wia ju silny prd spoeczny, wyraajcy si w licznych inicjatywach spoecznych) i brakiem dostatecznej gorliwoci charytatywnej duchowiestwa hiszpaskiego, co przyznawali te niektrzy
przedstawiciele Kocioa hiszpaskiego i nuncjusz madrycki. Nie widziano za przyczyny w jakiej wrogoci kleru do ustroju republikaskiego, bo pierwszy prezydent republiki (Alcala Zamora) by katolikiem,
a w rzdzie zasiadali bezsporni katolicy, jak Fernando de los Rios, Miguel Maura, dOlver, Ossonio y
39
Gallardo. Zaraz te po utworzeniu rzdu republikaskiego nuncjusz zoy wizyt ministrowi spraw zagranicznych i da zapewnienie, e wadze kocielne udzielaj poparcia rzdowi, opartemu na wikszoci
narodowej. Takie stanowisko, z maymi wyjtkami, zaj episkopat hiszpaski. Kardyna prymas Pietro
Segura y Saenza, ktry nie potrafi pogodzi si ze wskazaniami Stolicy Apostolskiej, zosta wezwany do
Rzymu i tam pozosta ku zadowoleniu rzdu republikaskiego, lecz ani to, ani nawizanie stosunkw
dyplomatycznych z Watykanem nie uchronio Kocioa od nowych zarzdze, ktre ograniczay dotychczasowe prawa religii w wojsku i szkole.
Opnienie rzdu republikaskiego w wydawaniu praw spoecznych, wzrastajca inflacja, komunistyczne
ulotki wzywajce do niszczenia kociow i usuwania duchownych wyzwoliy nowe rozruchy na pocztku 1932 roku. Nie pomogo rozwizanie jezuitw i przejcie ich wasnoci, ani nawet wydana wreszcie ustawa o reformie rolnej. Panowao bezrobocie, ktre w roku nastpnym osigno 1,5 miliona osb.
Rzd nie wycign z tego naleytych wnioskw, podobnie jak nie zmieni kierunku dziaania, cho w
kwietniowych wyborach komunalnych (1933) jego partia poniosa klsk.
Koci szczeglnie bolenie odczu wydan 2 czerwca 1933 raku ustaw o wyznaniach i zgromadzeniach religijnych. Podkrelono w niej, e pastwo nie narzuca adnej religii, lecz wszystkie wyznania
maj swobod sprawowania kultu w wityniach. Akty kultu poza nimi wymagaj specjalnych pozwole.
Kocioy i wszystkie inne budynki kocielne uznano za wasno pastwa. Zakonom zabroniono prowadzenia szk i zakadw wychowawczych, poza seminariami duchownymi.
Przeciw tej ustawie episkopat hiszpaski zaprotestowa w licie pasterskim, ktremu nada charakter
rozprawy filozoficzno-prawnej, mao zrozumiaej dla ludu. Pius XI ogosi (3.06.1933) encyklik Dilectissima nobis o ucisku katolicyzmu w Hiszpanii. Wskaza na wyrzdzone Kocioowi krzywdy i na
sprzeczno ustawy z zasadami prawa boskiego i ludzkiego, stwierdzi jednak ju na pocztku encykliki,
e Koci nie popiera jednej formy rzdw bardziej ni drugiej. Napitnowa natomiast sam zasad
nieszczsnego rozdziau Kocioa od pastwa, gdy jest nastpstwem laicyzmu, przez ktry siebie i spoeczestwo od Boga, a tym samym i od Kocioa odwie zamierza. Wyrazi zdziwienie, e ustaw
usprawiedliwiano koniecznoci obrony republiki. Wedug niego walka prowadzona w Hiszpanii z Kocioem nie moe by przypisana ani temu celowi, ani nieznajomoci wiary katolickiej i jej dobrodziejstw,
lecz nienawici i nieprzyjani, ktr przeciw Panu i przeciw Chrystusowi Jego ywi nieprzyjaciele
wszelkiego porzdku religijnego i spoecznego, skupieni w tajnych sektach, jak to czyni w Meksyku i
Rosji.
Rewolucja republikaska
Papie i episkopat me zahamowali wrogich wystpie przeciw Kocioowi i systematycznej laicyzacji,
prowadzonej przez republikaskie wadze. Pobudzili jednak siy prawicowe do obrony, zwaszcza e zamykano katolickie czasopisma, a w Bilbao rada miejska uchwalia zaburzenie pomnika Najwitszego
Serca Pana Jezusa, uratowanego jedynie orzeczeniem sdu, do ktrego katolicy si odnieli.
Opozycja umiarkowanych radykaw oraz katolikw, politycznie zorganizowanych w Accion popular
przez wychowanka salezjanw, Josgo Mari Gila Roblesa, w wyborach parlamentarnych (1933) odebraa przewag skrajnej lewicy, co spowodowao, e przez jaki czas w skadzie nowego rzdu znajdowao si trzech katolikw. Taki wynik wyborw wywoa kolejn fal rewolucji, zwaszcza w uprzemysowionej Asturii, a Barcelonie da pretekst do ogoszenia (1934) krotko istniejcej, autonomicznej republiki kataloskiej. W stoecznym miecie asturyjskim, Oviedo, wskutek rewolucyjnych zaj zgino kilka tysicy ludzi, w tym okoo 50 zamordowanych duchownych. Spalono take kocioy i uszkodzono
katedr. Umiarkowany rzd republikaski stumi rewolucj, nawiza stosunki dyplomatyczne z Watykanem i podj rokowania o konkordat. Cofn te niektre prawa ograniczajce wolno religijn. W
ramach reformy agrarnej powsta Zwizek Katolickich Pracodawcw, by znale porozumienie ze
wszystkimi syndykatami robotnikw, ale dziaano zbyt powolnie i niewystarczajco. Po przedterminowym rozwizaniu parlamentu lewica, zorganizowana we Front ludowy, wygraa nowe wybory
(16.02.1936), wedug opinii prasy katolickiej ku zdumieniu i przeraeniu zwyciskiej dotd prawicy, dziki sprytnie obmylonej ordynacji wyborczej, wskutek kunktatorstwa katolikw w akcji reform spoecz-
40
nych, dziki szeroko rozpitej oszczerczej propagandzie komunistycznej, przeprowadzonej za pienidze z

Moskwy. Dla tej opinii nie byo tajemnic, e hiszpascy komunici otrzymywali dyrektywy i pomoc od
Kominternu, co oznaczao otrzymywanie ich z Moskwy.
Lewicowy rzd ogosi amnesti polityczn, uzna autonomi Katalonii, podj prace nad ustawodawstwem spoecznym, ale nie zdoa opanowa trudnej sytuacji ekonomicznej ani wzrastajcych napi
spoecznych i ideologicznych. W ich wyniku powrcono do .praw ograniczajcych Koci, dochodzio
do napaci na redakcje katolickich i prawicowych czasopism, do podpalania kociow i do rozruchw
ulicznych.
Prawicowe koa wojskowe pod wodz generaa Francisca Franco przystpiy (19.07.1936) do walki z
reimem republikaskim w celu opanowania rewolucji. Rozpocza si trzyletnia wojna domowa, w ktr
wczyy si siy zagraniczne: po stronie wojsk narodowych reimowe oddziay niemieckie i woskie, po
stronie wojsk republikaskich - tak zwane midzynarodowe brygady ochotnikw komunistycznych, organizowane i wysyane przez Zwizek Radziecki. Walk prowadzio nie tylko wojsko, ale i ludno cywilna. Radykalni republikanie, a szczeglnie komunici, w okresie sukcesu swoich wojsk rozprawiali si z
prawicowymi dziaaczami, monarchistami i katolikami. Kierowano si nie tylko motywami politycznymi,
ale i wiatopogldow wrogoci. Spalono i zniszczono du liczb kociow i klasztorw, zamordowano 13 biskupw, 4200 kapanw, 2500 zakonnikw i okoo 300 zakonnic.
Franco od pocztku deklarowa swj zwizek z religi i Kocioem, lecz trudno powiedzie, ile w tym
byo wyrachowania politycznego. Katolicy nie mieli innego wyjcia, jak popiera jego walk. Oficjalnego
poparcia udzieli mu episkopat hiszpaski w licie pasterskim (1937), ktrego jednak nie podpisao
trzech biskupw, w tym kardyna Francisco Vidal y Baraquer, arcybiskup Tarragony. Stolica Apostolska uznaa (1938) rzd narodowy i posaa do Madrytu nuncjusza.
Ogaszajc si caudillo (wodzem narodu), Franco rozpocz dyktatur, ktra po zwycistwie (1939) nie
uatwia wewntrznego pojednania narodu. Temu te nie sprzyjao sdzenie republikanw za wojenne
zbrodnie i rozstrzeliwanie, osadzenie w wizieniu politycznych przeciwnikw, wprowadzenie surowej
cenzury. Podniecao to wrogo do Kocioa, ktrego uwaano za sojusznika dyktatury, cho on rwnie
dowiadczy jej zgubnych skutkw. Jednym z przykadw byo skonfiskowanie listu pasterskiego (1939),
w ktrym prymas Isidore Goma y Tomas pitnowa represje i wzywa reim do sprawiedliwoci.
Komunizm wiatowy
Konferencja w Jacie (5.02.1945) szefw pastw alianckich, Winstona Churchilla, Franklina Roosevelta
i Jzefa Stalina, podzielia wiat na stref wpyww komunistycznego Zwizku Radzieckiego i kapitalistycznych pastw, ze Stanami Zjednoczonymi jako supermocarstwem na czele. Po niej podpisano (26 VI)
w San Francisco Kart Narodw Zjednoczonych (ONZ) z wzniosymi hasami wolnoci i rwnoci, w
tym take wolnoci religii, ale poddanym sobie krajom (Europa Wschodnia) imperializm radziecki narzuci komunistyczne rzdy. Dokona on aneksji krajw batyckich: Litwy, otwy i Estonii. Polsce zabra
terytoria za Bugiem. Urzdowo ateistyczny, obj znaczn liczb ludnoci katolickiej i protestanckiej, nie
przyznajc jej wolnoci religijnej ani narodowej.
W Europie Zachodniej katolicy zajli miejsce w polityce, bo udzia w ruchach oporu wyzwoli pragnienie
nowego spoeczestwa i wczenia do polityki zasad chrzecijaskich, by nie powtrzya si tragedia
wojny. We Woszech, Federalnej Republice Niemiec i Belgii, cho socjalici, a nawet komunici stali si
wielk si polityczn, chadecja potrafia zachowa przewag. We Francji unikano okrele wyznaniowych, ale partia Mouvement Rpublicain Populaire bya chrzecijaska. Partie chrzecijaskie opowiaday si za demokracj i rzdami parlamentarnymi. Wywoao to zaniepokojenie i ataki partii lewicowych. Komunici mwili absurdalnie o Watykaskiej Europie, zdalnie kierowanej przez papiea i biskupw, cho byo wiadomo, e partie chrzecijaskie zrodziy si w wojennym ruchu oporu, bez udziau
hierarchii.
Wrogo midzy dwoma obozami i stale zagroenie dla wiatowego pokoju (zimna wojna) powstay wycznie z przyczyn politycznych i ekonomicznych, majc dorobion przez reimy komunistyczne ideologi antykocieln, by zasoni gwne jej rdo, imperializm radziecki.
41
Zimna wojna rozpocza si (1947) od nieporozumie wrd aliantw co do spraw niemieckich. Wzniesiony pniej mur midzy Berlinem Wschodnim i Zachodnimi sta si symbolem elaznej kurtyny, ktr
te reimy we wszystkich dziedzinach ycia oddzieliy swe kraje od kapitalistycznych krajw Europy (Europy Zachodniej) i od Stanw Zjednoczonych. W Warszawie utworzono Komunistyczne Biuro Informacji (Kominform) dla wspdziaania partii komunistycznych krajw europejskich: Bugarii, Czechosowacji, Francji, Jugosawii, Polski, Wgier, Woch i Zwizku Radzieckiego. Wedug dyrektyw i przy pomocy
Zwizku Radzieckiego partie komunistyczne Wschodniej Europy, cho byy w mniejszoci, narzuciy
sw wadz. Jedynie w Jugosawii ju w 1945 roku wybory do parlamentu przyniosy pene zwycistwo
komunistycznemu Frontowi Wyzwolenia Narodowego i prezydentur legendarnego wodza jugosowiaskiej partyzantki, zdecydowanego komunisty, Broza Tito. Silne partie komunistyczne we Francji i Woszech dyy take do objcia wadzy, lecz cho zwikszyy liczb swych mandatw w parlamencie, nie
zdoay utworzy wasnych rzdw.
Chiny stay si komunistyczne pod dyktatorsk wadz Mao Tse Tunga (1949) i weszy w sojusz (pniej
zerwany) ze Zwizkiem Radzieckim, ktry w tym czasie wyprodukowa wasn bomb atomow i mia
poczucie swej supermocarstwowoci. W papiestwie dopatrywa si silnej przeszkody we wprowadzeniu
komunizmu do krajw Europy Zachodniej.
Pius XII w okresie powojennym zdoa wej w dobre stosunki dyplomatyczne z pastwami Europy Zachodniej, ze Stanami Zjednoczonymi oraz z niektrymi nowymi pastwami afrykaskimi i azjatyckimi,
nie wyczajc pocztkowo (do 1949) Chin, co niepokoio Komintorn. Dla celw propagandowych skoniono wic (1948) Wszechprawosawn Konferencj w Moskwie (bez udziau innych patriarchw), by
ogaszajc patetyczny apel o pokj uznaa papiea za poplecznika zachodniego imperializmu.
wite Oficjum wydao (1.07.1949) dekret, zakazujcy katolikom naleenia do partii komunistycznych i
popierania ich w jakikolwiek sposb. Zaznaczono w nim, e katolik przekraczajc zakaz jako apostata od
wiary katolickiej ciga na siebie ekskomunik specjalnie zarezerwowan dla Stolicy Apostolskiej i nie
moe by dopuszczony do sakramentw, gdy komunizm jest materialistyczny i antychrzecijaski. Wydanie tego zakazu zostao przyspieszone aktualn sytuacj w krajach zachodnich, szczeglnie we Woszech, ale jego istotna przyczyna tkwia w rozeznaniu papiea co do komunizmu, o czym mwi te dekret witego Oficjum: Chocia przywdcy komunistyczni skadaj sowne deklaracje, e nie atakuj
religii, w rzeczywistoci jednak bd przez goszon doktryn, bd przez swoje dziaanie okazuj si
wrogami Boga, prawdziwej religii i Kocioa Chrystusowego.
Dekret wywoa ataki komunistw oraz sprzeciw czci liberalnych katolikw, gdy w spoeczestwach
zachodnich partie komunistyczne miay due powodzenie, a dugo nie dostrzegano, e system komunistyczny prowadzi pastwa Bloku Wschodniego do ruiny ekonomicznej i spoecznej. Dla niektrych katolikw, jak Emmanuel Mounier we Francji, dekret sta si kwesti sumienia. Mounier pisa: trzeba zastanowi si nad tym, co nazywa si komunizmem. Widziany z paacu Chaillot, jest przeraajcym zwierzciem. Widziany z rnych Sorbon, jest bdnym systemem. Widziany z Hotelu Matignon, jest spiskiem
przeciw bezpieczestwu pastwa. Widziany z Montreuil albo z Clichy [dzielnic robotniczych], jest zbroj
ludzi odrzuconych, czym jedynym co si liczy w ich oczach, jedyn nadziej ich dni. Montreuil nie jest
nieomylne, ale jest w sercu problemu: my odrzucamy abstrakcyjne mylenie, ktre pomija punkt widzenia
z Montreuil.
Demokratyzm ateizujcy
W pastwach tak zwanej demokracji ludowej prowadzono walk z religi i Kocioem o rnym nasileniu w poszczeglnych okresach, a nawet w poszczeglnych krajach. O tym drugim decydowao wiele
czynnikw, wrd ktrych jednym z waniejszych byy proporcje wyznaniowe ludnoci. Inaczej postpowano w Albanii, ktra miaa bardzo mao katolikw (12%), inaczej w Polsce, gdzie byo ich najwicej.
Wszdzie natomiast ogoszono konstytucje na wzr radziecki i wprowadzono do nich zasad rozdziau
Kocioa od pastwa oraz gwarancj tolerancji religijnej i wolnoci sumienna jako wyraz penej demokracji. Artyku o tolerancji wykorzystywano jednak przeciw Kocioowi, wcale nierzadko oskarajc perfidnie kapanw o narzucanie pogldw religijnych i amanie sumienia ludzi niewierzcych.
42
Pierwszym etapem walki byo odcicie Kocioa w kraju od Stolicy Apostolskiej przez zerwanie konkordatw i uprawianie zoliwej propagandy przeciw Piusowi XII. Krajowe sprawy kocielne regulowano
ustawami i dekretami, wyjtkowo za w Polsce, pniej te na Wgrzech zawarto porozumienie z episkopatem. Wbrew zasadzie rozdziau Kocioa od pastwa, dziaano intensywnie w kierunku cakowitego
podporzdkowania go reimowi, powoujc urzdy do spraw wyzna, obsadzone zdecydowanymi wrogami Kocioa, czsto ludmi ze suby bezpieczestwa, a nieraz ksimi-apostatami. Osabieniu Kocioa i zastraszeniu miao suy uwizienie i sdzenie przewodniczcych episkopatw: (1946) prymasa
Chorwacji A. Stepinaca, (1948) prymasa Wgier kardynaa Jozsefa Mindszentyego, (1949) arcybiskupa
praskiego Josefa Berana, (1953) prymasa Polski, kardynaa Stefana Wyszyskiego.
Procesy organizowano przeciw biskupom i ksiom, oskarajc ich o rzekom wspprac z wrogami
ustroju, przestpstwa dewizowe lub czyny niemoralne. Przyznano sobie prawo do zatwierdzania obsady
stanowisk kocielnych. Niewygodnych nie tylko nie uznawano na nowym urzdzie, ale usuwano z zajmowanego stanowiska. Wiele stolic biskupich, a w niektrych krajach nawet wszystkie utraciy ordynariuszy, czsto te biskupw sufraganw. Popierano ksiy zbuntowanych przeciw wadzy kocielnej i
otaczano opiek niezalene parafie. Tworzono lub wspomagano istniejce Kocioy narodowe i faworyzowano mniejszoci wyznaniowe, jeeli ich duchowni okazywali ulego wadzom pastwowym.
Ksiy starano si skci z biskupami, przynaglano czy nawet zmuszano szantaem do zgaszania si na
czonkw organizacji o nazwach bliskich humanizmowi, a sucych polityce komunistycznej. Uksztatowano typ ksiy, kolaborujcych w (rnym zakresie z reimem komunistycznym, i dla zmylenia opinia publicznej nazywano ich ksimi patriotami.
Nie mogc od razu zniszczy Kocioa, starano si jego dziaalno ograniczy dosownie do zakrystii,
czego jedynie w Polsce nie udao si w peni zrealizowa. W innych krajach duchowni nie mogli uprawia duszpasterstwa poza kocioami, lecz nawet naboestwa w nich miay oznaczony czas. Obcych
kapanw bez zgody wspwyznawcw nie byo wolno dopuszcza do adnych funkcji, nawet do odprawiania mszy witej.
Po wprowadzeniu wszdzie jednej partii komunistycznej obsadzano pastwowe stanowiska jej czonkami
(partyjnymi), dopuszczajc jedynie rekomendowanych przez t parti czonkw partii satelitarnych (chopw, inteligencji), w Polsce zwanych stronnictwami politycznymi. Katolicy musieli wstpowa do partii
lub co najmniej do stronnictw politycznych, jeeli chcieli zachowa lub zyska stanowiska. Bezpartyjni
wyjtkowo byli na nich tolerowani. Uksztatowao to w Polsce czsty typ katolika partyjnego, ktry sam
publicznie nie spenia praktyk religijnych, ale speniaa je jego rodzina, a jeeli on sam uczszcza na
msz wit lub przystpowa do sakramentw witych, to po kryjomu.
Doprowadzono nie tylko do rozwizania Akcji Katolickiej i organizacji kocielnych, ale take pitnowano za przynaleno do nich w okresie przedwojennym. Dla rozbicia jednoci spoeczestwa katolickiego
tworzono organizacje katolikw proreimowych, rnie nazywanych, w Polsce - katolikami postpowymi.
Przede wszystkim posugiwano si nimi wystpujc przeciw hierarchii i atakujc Stolic Apostolsk.
Uywano ich take do urabiania na Zachodzie opinii o reimowej tolerancja religijnej wobec katolikw.
Do wprowadzania ateizmu posugiwano si parti i jej licznymi lektorami, organizowanymi wszdzie
studiami marksizmu-leninizmu (w Polsce osawione WUML-e - Wieczorowe Uniwersytety Marksizmu i
Leninizmu), pras, ksikami, specjalnymi wykadami dla organizacji modzieowych, a nawet dla
zwizkw zawodowych.
Za zasadniczy rodek uksztatowania spoeczestwa ateistycznego przyjto pen laicyzacj szk i wychowania. Zamiast nauki religii wprowadzono w szkoach, pod rnymi nazwami, jak wychowanie obywatelskie, przedmiot ksztatujcy kult Stalina i religijn nieomal cze dla socjalizmu. W wychowaniu
areligijnym (mwiono socjalistycznym) przyjto system, w ktrym dziecko prawie cay dzie przebywao
poza domem rodzinnym. W okresie wakacji na koloniach zakazano udziau w niedzielnej mszy i wsplnego odmawiania modlitwy, wymiewano, a take zakazywano modlitwy prywatnej.
Pocztki destalinizacji (1956) zagodziy nieco sytuacj, cho nie we wszystkich krajach od razu. W Polsce uwolniono prymasa Wyszyskiego. Na Wgrzech jednak szybko stumiono powstanie (1956), a
Mindszenty przez pitnacie lat musia korzysta z azylu w ambasadzie amerykaskiej w Budapeszcie.
43
Wiara narodu polskiego

Koci katolicka i nard polski broniy si przed komunizmem i ateizmem od pocztku odzyskania niepodlegoci. Obron by nie tylko cud nad Wis. Broniono si na paszczynie politycznej i ideologicznej, za pomoc dostpnych rodkw, jak publicystyka i akcje odczytowe w katolickich organizacjach.
Zagroenie byo wielkie ze strony komunistw, zorganizowanych (1918) w Komunistyczn Parti Polski,
potem te w Komunistyczny Zwizek Modziey Polski i Czerwon Pomoc w Polsce. Od 1929 roku nowe kierownictwo partii, wedug dyrektyw Midzynarodwki Komunistycznej, zaostrzyo hasa rewolucyjne, a VI zjazd partii postulowa obalenie dotychczasowej wadzy pastwowej jako buruazyjnej i
wprowadzenie dyktatury proletariatu. Skrajna lewica istniaa w Polskiej Partii Socjalistycznej, Stronnictwie Ludowym, OM TUR i Wiciach. Wsplnie z ni komunici utworzyli front ludowy. Rzd sanacyjny
zwalcza me tylko ich, ale te politykw ugrupowa opozycyjnych osadzaniem w obozie odosobnienia
(1934-1939), w Berezie Kartuskiej. Opinia katolicka nie aprobowaa takiej metody obrony.
Obok partii politycznych wrogich Kocioowi istniay ateistyczne stowarzyszenia, jak Zwizek Wolnej
Myli, z siedzib w Warszawie, lecz posiadajcy koa w kilku miastach. Zwizana z nam Spka Wolno
wydawaa czasopisma ateistyczne: Wolnomyliciel Polski i Byski Wolnomylicielskie. Zwizek odcina
si od przynalenoci do komunizmu, ale w swych czasopismach pochwala antyreligijn polityk
Zwizku Radzieckiego, a Wolnomyliciel Polski by oburzony na Legion Modych, e wypowiadajc
walk Kocioowi katolickiemu przyznawa jednoczenie w swej deklaracji ideowej wielk warto
etyczn religii.
Koci za najlepszy rodek obrony wiary i siebie samego uznawa umocnienie jednoci Polski z katolicyzmem. Istniaa ona w wiadomoci ogu Polakw, ale trzeba byo j pogbi przez dziaalno organizacji katolickich i przez narodoworeligijn demonstracj wiary. Tak demonstracj wiary sta si I
Krajowy Kongres Eucharystyczny w Poznaniu (1930), uroczystoci 400-lecia urodzin Piotra Skarga
(1936), kanonizacja w. Andrzeja Boboli i sprowadzenie jego relikwia do kraju. Broniono religijnych i
narodowych wartoci, wystpujcych we wzajemnym zwizku przez cae dzieje Polski, nie zamykano
jednak oczu na nowe wartoci kultury chrzecijaskiej, talk samo jak w duszpasterstwie nie zaniedbywano stosowania nowych metod pracy.
Po drugiej wojnie wiatowej, wobec ataku bolszewickiego ateizmu, w otoczce obcej Polakom kultury
azjatyckiej, tym bardziej konieczna bya obrona tradycyjnych wartoci kulturalnych, religijnych i narodowych, by Polska nie zatracia swej tosamoci. Nie oznaczao to, e katolicyzm trzyma si tylko tego,
co dawne, ale w opinii europejskiej dostrzegano prawie wycznie tradycyjn wiar ludu polskiego.
Z pastw europejskich Bloku Wschodniego Polska miaa najwikszy procent ludnoci katolickiej, lecz
nie to wycznie decydowao, e Koci potrafi broni swych praw i zachowa wiar wikszoci narodu
polskiego. Znaczenie take miao, e z okresu przedwojennego dobrze znano komunizm jako zagroenie
ideologiczne, a nawet spoeczne i ekonomiczne (czerwony raj), a podczas niemieckiej okupacji nauczono
si broni wartoci religijnych katolickich razem z narodowymi.
Koci, co byo najwaniejsze, przystpi po wojnie nie tylko do odbudowy swych struktur i wity, ale
przede wszystkim do odbudowy ycia duchowego i moralnego narodu. Suyy temu programy duszpasterskie Episkopatu, natomiast wznowiona dziaalno organizacji kocielnych trwaa jedynie do 1950
roku, bo na niekorzy Kocioa zmieniono pastwowe prawo o stowarzyszeniach. Gdy ich zabrako,
rozbudowano duszpasterstwo stanowe. Dostrzegajc w powojennym spoeczestwie gd Boga zajmowano si zwaszcza duszpasterstwem sakramentalnym.
Prymas Hlond, znajc z okresu midzywojennego oddziaywanie na lud polski manifestacji wiary, lecz
take wobec komunistycznego zagroenia pragnc nard odda w opiek Krlowej Polski, dokona na
Jasnej Grze (1946), przy udziale caego Episkopatu i w obecnoci okoo miliona pielgrzymw, ofiarowania narodu polskiego Niepokalanemu Sercu Maryi. Organizowano te, dopki byo mona, pielgrzymki do sanktuariw, zwaszcza maryjnych, najczciej na Jasn Gr, by suyy pogbieniu religijnoci, ale ukazyway wiar narodu polskiego. Gdy ich zakazano, pielgrzymowano nieformalnie w mniejszych grupach.
44
Oprcz dziaalnoci duszpasterskiej i dziaalno charytatywna silnie wizaa Koci ze spoeczestwem.

Na ziemiach zachodnich i pnocnych, ktre wwczas nazywano Ziemiami Odzyskanymi, Koci nie
tylko integrowa spoeczestwo ze sob, ale pomg osiedlecom, zwaszcza ludnoci przesiedlonej z
kresw wschodnich, zorganizowa cae ycie spoeczne, w czym duchowni czsto wspdziaali z administracj pastwow. Odpowiadao to Ordziu prymasa Hlonda, wydanemu (1948) Do ludnoci katolickiej Ziem Odzyskanych, z wezwaniem do pracy nad budowaniem porzdku spoecznego i gospodarczego.
Szczeglnie wane byo utworzenie na tych ziemiach normalnych struktur kocielnych (parafii i administratur apostolskich), gdy ludzie ze Wschodu przybywali czsto w grupach parafialnych, ze swymi duszpasterzami i wyposaeniem kociow.
W obronie wiary narodu polskiego (1945-1958) nie obeszo si bez licznych ofiar, czasem heroicznych.
Prymas Wyszyski cierpia w wizieniu i w odosobnieniu, biskup Antoni Baraniak by torturowany
przez cztery lata wizienia, sdzono i skazano na wizienie biskupa Czesawa Kaczmarka, wizieni byli
kapani i zakonnicy, wiezione i internowane siostry zakonne, drczeni alumni seminaryjni, pozbawieni
stanowisk katolicy, czsto te wizieni i drczeni. Liczba ofiar stalinizmu w Polsce nie jest jeszcze opracowana. Powiksza j ogromnie hekatomba Polakw z tak zwanych terenw wschodnich, zagarnitych
przez Zwizek Radziecki i zatrzymanych po drugiej wojnie wiatowej. Nie obyo si - jak w kadym
okresie przeladowania - bez odstpstw od Kocioa. Ich liczb trudno ustali, gdy cz katolikw zaprzestajc speniania praktyk religijnych zapewniaa, e jest zmuszona sytuacj yciow, ale do Kocioa
naley. Heroizm cierpicych, a trwajcych przy wierze katolikw stanowi si Kocioa w Polsce. Bya
ni take skuteczna w obronie i dziaaniu jedno Episkopatu i jego na og wsplna linia postpowania
wobec reimu komunistycznego.
Porozumienie zawarte
Pierwsza powojenna Konferencja Episkopatu Polski odbya si 25-26 czerwca 1945 roku pod przewodnictwem metropolity krakowskiego, Adama Stefana Sapiehy. Po powrocie do kraju (25 VII) na czele
Episkopatu stan prymas Hlond. W Polsce nie byo nuncjusza, a rzd zerwa (12 IX 1945) konkordat i
stosunki dyplomatyczne ze Stolic Apostolsk, Hlond wic przeszed z Poznania do stolicy pastwa jako
metropolita warszawski, zachowujc urzd metropolity gnienieskiego.
W nominacji papieskiej (4.03.1946) zaznaczano, e na ten raz (pro hac vice) uchyla si istniejc od
1821 roku uni (personaln Gniezna i Poznania, a ustanawia Uni Gniezna i Warszawy.
Interrexem Polski uznaa Hlonda opinia narodowa, nie przyznajc legalnoci narzuconemu reimowi
warszawskiemu. Tak samo odniosa si do jego nastpcy na prymasostwie (1948-1981), Stefana Wyszyskiego, take na ten raz mianowanego arcybiskupem gnienieskim i arcybiskupem warszawskim.
Episkopat bd przez listy pasterskie, bd przez interwencje u wadz pastwowych odwanie zabiera
gos we wszystkich waniejszych sprawach narodu. Z kilku listw pasterskich Episkopatu szczeglne
znaczenie narodowe i spoeczne miay: o pladze pijastwa i wychowaniu modziey; o aktualnych sprawach jak: Koci a pastwo, Koci a szkoa, duchowiestwo a spoeczestwo polskie, praca zakonw;
w obronie ycia nie narodzonych; o ateizmie.
Dla Episkopatu bolesne, a dla Kocioa niebezpieczne byo, e reim przystpi od razu do wymuszania
od duchowiestwa penej lojalnoci wobec narzuconego systemu, organizujc takie akcje, jak podpisywanie Apelu Sztokholmskiego, czy te wcigajc ksiy do udziau w politycznych organizacjach, jak
Komisja Intelektualistw Katolickich przy Polskim Komitecie Obrocw Pokoju, zoona z dziaaczy
duchownych i wieckich.
Rzd stosowa te samie metody wobec katolikw, inicjujc ruch postpowych katolikw i nakaniajc ich
do przyjmowania czonkostwa w tak zwanych postpowych organizacjach, jak Towarzystwo Przyjaci
Dzieci, powoane (1949) do tworzenia wieckich szk (programowo laickich). Wprowadzanie pastwowego monopolu wychowania dzieci i modziey oraz sprawa nauki religii w szkoach wywoyway
szczeglne napicia midzy rzdem i Kocioem. W celu ich omwienia i szukania rozwiza powoano
(1949) Komisj Mieszan. Doszo te do podpisania (14.04.1950) Porozumienia midzy Rzdem Rzeczypospolitej a Episkopatem Polski.
45
Porozumienie, zawarte po rocznych uciliwych pertraktacjach i bdce wydarzeniem bez precedensu w

skali midzynarodowej, regulowao w 19 punktach sporne sprawy. Gwarantowao poszanowanie przez
rzd praw Kocioa i zachowanie przez Episkopat lojalnoci wobec wadzy pastwowej. Rzd zobowiza
si zachowa nauczanie religii w szkoach i zapewni opiek duszpastersk w szpitalach, wojsku i wizieniach. Gwarantowa te istnienie Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego i wydziaw teologicznych
na uniwersytetach warszawskim i krakowskim oraz prawo Kocioa do dziaalnoci charytatywnej. Episkopat zobowiza si wezwa duchowiestwo do poszanowania wadzy pastwowej i do wspdziaania
w odbudowie kraju, a take czyni u Stolicy Apostolskiej starania o ustabilizowanie administracji kocielnej na Ziemiach Odzyskanych. Do Porozumienia doczono protok, ktry ucila kilka spraw, w
tym odraczanie suby wojskowej klerykw na czas studiw seminaryjnych i przenoszenie ich po wiceniach kapaskich do rezerwy.
Porozumienie zamane
Przez Porozumienie, ktre Pius XII uzna, cho w Sekretariacie Stanu wywoao niepokj (konwencje z
rzdami zawieraa tylko Stolica Apostolska), prymas Wyszyski pragn stworzy Kocioowi prawne
warunki istnienia i dziaania w nowej rzeczywistoci. Mia jednak wiadomo, e nie mona polega na
rzdzie, ktry w sprawach kocielnych by cakowicie zaleny od Komitetu Centralnego partii, a ten od
dyrektyw z Moskwy. Mia te wiadomo, e podzieli los uwizionych hierarchw z innych krajw demokracja ludowej. Za osignicie uwaa, e rzd w pertraktacjach uzna Episkopat za stron. Stao si to
wbrew przyjtej w systemie komunistycznym zasadzie, e biskupi s zwykymi obywatelami pastwa, z
ktrymi nie zawiera si ukadw, a sprawy kocielne reguluje si ustawami i dekretami.
Wedug przewidywa Prymasa wadze pastwowe szybko zaczy odchodzi od Porozumienia. Powoany przy Radzie Ministrw Urzd do Spraw Wyzna, majc wydziay w prezydiach wojewdzkich rad
narodowych i referaty w prezydiach powiatowych rad narodowych, podda swej inwigilacji sprawy kocielne, zwaszcza sprawy duchowiestwa, z ktrym nawizywa bezporednie kontakty, poza biskupami.
Z Ziem Zachodnich i Pnocnych (1951) usunito si administratorw apostolskich, zmuszajc kapituy
(konsultorw) do wyboru narzuconych wikariuszy kapitulnych. W celu zapewnienia wanoci kocielnemu dziaaniu Prymas udzieli im Jurysdykcji. Wikariuszy kapitulnych narzucono te na miejsce usunitych biskupw ordynariuszy, katowickiego i krakowskiego. Siostry zakonne usuwano z klasztorw i
domw, zamykajc je w miejscach odosobnienia. Dekret (9.02.1953) o obsadzaniu stanowisk kocielnych wprowadza zatwierdzenie pastwowe na wszystkie urzdy kocielne, od wikariatw do biskupstw.
Urzdzono pokazowy proces biskupa Kaczmarka i skazano go na 12 lat wizienia (zrehabilitowano w
1957).
Prymas Wyszyski zosta uwiziony (24.09.1953) i internowany kolejno w Rywadzie Krlewskim na
Pomorzu, w Stoczku Warmiskim, Prudniku lskim i najduej w Komaczy (Bieszczady). Rzd w komunikacie dla narodu perfidnie uzasadnia to uporczywym amaniem przez niego zasad Porozumienia.
Episkopat wybra wwczas biskupa dzkiego Michaa Klepacza na swojego przewodniczcego i wyda
Deklaracj, nie protestujc w niej przeciw bezprawiu Prezydium Rzdu, a ograniczajc si do stwierdzenia, e zakazao ono arcybiskupowi Stefanowi Wyszykiemu wykonywania funkcji zwizanych z dotychczasowymi jego stanowiskami kocielnymi. Deklaracja zawieraa zapewnienie o niedopuszczeniu w przyszoci do wypaczania intencji a treci Porozumienia oraz owiadczaa, e godne ubolewania fakty ujawnione w procesie biskupa kieleckiego Czesawa Kaczmarka wymagaj zdecydowanego potpienia. Reim
przygotowywa Prymasowi proces, w ktrym gwnym wiadkiem mia by uwiziony byy sekretarz
Prymasa, biskup sufragan gnienieski Antoni Baraniak, ale nie pozwoli si spreparowa na wiadka.
Koci nie zaama si skazaniem biskupa Kaczmarka, internowaniem Prymasa i wizieniem biskupa
Baraniaka. Zachowa te zasadniczy kierunek dziaania Prymasa, zwaszcza wobec reimu, ktry po
pewnym czasie by zmuszony uzna si Kocioa i jego znaczenie w narodzie, zwaszcza gdy w 1956
roku (28 VI) wypadki poznaskie ujawniy kryzys pastwa komunistycznego i doprowadziy do Polskiego Padziernika. Midzy jednym i drugim wydarzeniem odbyy si (26 VIII) w Czstochowie Jasnogrskie luby Narodu w trzechsetn rocznic lubw krla Jana Kazimierza po szwedzkim najedzie. Na
46
Jasnej Grze skada je w imieniu narodu cay Episkopat, ponad tysic kapanw i prawie milion katolikw. Tysice mieszkacw Warszawy witay Prymasa, wracajcego (26 X) na swj urzd z miejsca internowania. Manifestacja wiary na Jasnej Grze i manifestacyjne powitanie Prymasa byy zewntrznym
wyrazem tego, e Koci si obroni, a nawet zwikszy sw wewntrzn ywotno. Prymas w odezwie
do wiernych apelowa o szukanie zgodnych z narodow kultur drg rozwizania konfliktw spoecznych
i wezwa do lojalnoci wobec pastwa.
Po Padzierniku nowe kierownictwo partii (I sekretarz Wadysaw Gomuka, komunista z przekonania)
czuo si zmuszone do podjcia rozmw z Episkopatem przez Komisj Mieszan, zamienion wkrtce na
Komisj Wspln Rzdu i Episkopatu, ktra przygotowaa tak zwane Mae Porozumienie (grudzie
1956). Biskupi usunici poprzednio mogli powrci do swych diecezji. Na Ziemiach Zachodnich i Pnocnych przywrcono administratorw apostolskich, ktrymi zostali biskupi tytularni, mianowani i tajnie
konsekrowani ju w 1951 roku. Siostry zakonne powrciy do klasztorw i domw. Zmodyfikowano dekret o obsadzaniu stanowisk kocielnych. Nauk religii pozostawiono w szkole jako przedmiot nadobowizkowy. Odzyskano pewne dziea sztuki sakralnej, zagrabione przez pastwo. Niewiele natomiast zyskano pozwole na budow nowych obiektw sakralnych. Jeeli ich udzielano, to na budow kociow
w ju istniejcych miejscach kultu. Wznowiono dziaalno wydawnictw diecezjalnych.
Ze Stolic Apostolsk mona byo podj bezporednie kontakty. Papie mianowa (1957-1958) 15 nowych biskupw, w tym Karola Wojty biskupem sufraganem krakowskim. Biskupi ordynariusze podjli
wyjazdy do Rzymu ad limina Apostolorum i mogli skada sprawozdania ze stanu diecezji. W kraju przygotowano dugofalowy program duszpasterski wedug obmylonej przez Prymasa Wielkiej Nowenny Narodu przed Tysicleciem Chrztu Polski.
Rozdzia 3
JEDNO CHRZECIJASTWA
Koci katolicki, nie przestajc dziaa na rzecz pokoju i jednoci wiata, tym bardziej stara si o jedno chrzecijastwa, co stao si wprost yciow koniecznoci wobec zalewu bezbonictwa, jak to niejedni podkrelali.
Prawosawie powszechne, tak bolenie ugodzone w patriarchacie moskiewskim, stanowio wielk trosk
patriarchatu konstantynopolitaskiego, ktry stara si je scali ii umocni.
Do wewntrznej jednoci prawosawia dy usilnie patriarcha Atenagoras, ktry otwar si take na
kontakty z Kocioem katolickim. Mia je z Piusem XII, cho nie doszo do ich osobistego spotkania.
Cerkiew prawosawna w Polsce obejmowaa gwnie mniejszoci narodowe, dlatego polityk wadz
pastwowych wobec nich mierzya sw wolno wyznaniow.
Ruch unijny nadal istnia, a nawet si rozszerza, lecz katolicy stopniowo przechodzili od idei unii jako
jedynej formy jednoci chrzecijastwa do idei ekumenizmu.
W Polsce niepodlegej los unitw, a szczeglnie neounia budziy wielkie zainteresowanie Stolicy Apostolskiej. Walka z Ukraicami na pocztku niepodlegoci nie bya wojn religijn, lecz wielu ukraiskich
unitw czyo swe wyznanie greckokatolickie z tosamoci narodow, a wrogo do wadz polskich
czyo co najmniej z niechci do Kocioa rzymskokatolickiego. Neounia w Polsce miaa na celu przede
wszystkim odzyskanie prawosawnych Biaorusinw, ktrych rodziny ongi naleay do Kocioa greckokatolickiego.
Unici w Europie Zachodniej i Ameryce Pnocnej zwikszyli sw liczb, mniej jednak przez konwersje,
bardziej przez napyw unitw emigrantw, szczeglnie Ukraicw.
Kocioy unickie na Wschodzie, zwaszcza na Bliskim Wschodzie, gdzie byy bardziej ywotne ni w
innych krajach, nadal zajmoway szczegln uwag Stolicy Apostolskiej.
W Ziemi witej odczuwao si bolenie rywalizacj wyzna chrzecijaskich, zwaszcza przy Grobie
Paskim, a jeszcze boleniej obawy przed syjonizmem, dcym do utworzenia pastwa Izrael.
47
Prawosawie i jedno
Polityczna sytuacja Turcji wskutek pierwszej wojny wiatowej gwatownie si zmienia, co wstrzsno
take patriarchatem konstantynopolitaskim. Patriarcha rezydowa nadal w Istambule (dawnym Konstantynopolu). majc siedzib w Fanar, czci miasta rozbudowanej i zamieszkanej gwnie przez duchownych i ludno greck.
Jednoci patriarchatu konstantynopolitaskiego w Istambule, uywajcego najczciej nazwy patriarchat
ekumeniczny, zagraa ju przed wojn ruch nacjonalistyczny w kilku krajach, ktry zmierza do powstania narodowych Kociow autokefalicznych. Po wojnie doszed konflikt z ruchem modotureckim i reimem Kemala Paszy.
Kady z patriarchw ekumenicznych pragn wewntrznej odnowy swej Cerkwi, podejmowa starania o
jedno prawosawia i odbycie soboru panortodoksyjnego, lecz na og krtko peni urzd. Patriarcha
Meletios IV zdoa zorganizowa greckoprawosawn metropoli w Ameryce, ktra mia znaczn autokefali, ale utrzymywaa z nim jurysdykcyjn wi. Metropolie o podobnym charakterze powstay na otwie, w Estonii i Finlandii. Albania jedynie ogosia jednostronnie (1922) cakowit autokefali swego
Kocioa, uznan dopiero (1937) przez patriarch Beniamina. Cerkiew rumuska czynia starania i uzyskaa aprobat dla wasnego patriarchatu. Cerkiew bugarska z powodu autokefalii dugo trwaa w schizmie, koczc j (1934) za patriarchy Focjusza II, gdy udzieli zgody na patriarchat bugarski. Idei Jednoci prawosawia zaszkodzi patriarcha Grzegorz VII, gdy przez utrzymywanie kontaktw z reimem bolszewickim uzna Cerkiew yw w Rosji i Wbrew patriarsze moskiewskiemu Tichonowi aprobowa autokefali Cerkwi w Polsce.
Po zaniechaniu prb zwoania soboru powszechnego Kociow prawosawnych doprowadzono do skutku pierwszy kongres teologii prawosawnej w Atenach (1936). Zajmowano si nauczaniem i badaniami
naukowymi, ale podkrelono te solidarno z Kocioem prawosawnym rosyjskim, tak jak i z wszystkimi Kocioami cierpicymi za wiar. Patriarchat ekumeniczny nie mia jednak adnych kontaktw z
patriarchatem moskiewskim ze wzgldu na jego izolacj w okresie stalinizmu. Jedno za z innymi patriarchami zaznacza przez wysyanie do kadego z nich po wyborze na stolic patriarsz listu pokoju,
bdcego uznaniem przez patriarch ekumenicznego.
Patriarchat moskiewski dopiero w 1948 roku usiowa pozyska przychylno Fanaru urzdzeniem
wszechprawosawnego kongresu w Moskwie, z udziaem przedstawicieli zagranicznych Kociow prawosawnych (z wyjtkiem greckiego) i yjcych w krajach kapitalistycznych na wygnaniu wsplnot prawosawnych. Kongres mia wszake podyktowany przez Kreml cel polityczny. Wyda wic Owiadczenie
przeciw Kocioom kapitalistycznym, nie zdoa za nic uczyni dla jednoci prawosawia. Szczeglnie
wrogo wypowiedzia si przeciw Stolicy Apostolskiej, oskarajc j o trzymanie zawsze strony monych
tego wiata, o postaw reakcyjn wobec klas pracujcych, podeganie do dwch wojen wiatowych i
przygotowywanie nowej walki z demokracjami ludowymi. Negatywnie te ustosunkowa si do ewangelickiego ruchu ekumenicznego, popieranego przez patriarch z Istambuu, odmawiajc udziau w pierwszym zgromadzeniu wiatowej Rady Kociow w Amsterdamie. Propagandowo uzasadniano to wiernoci wobec tradycji, lecz byo wiadome, e patriarcha moskiewski stale jeszcze trwa w narzuconej izolacji.
Zmiana nastpia w 1956 roku, zarwno w wewntrznej sytuacji Kocioa prawosawnego w Zwizku
Radzieckim, jak i w jego relacjach zewntrznych. Doszo do zblienia patriarchy Aleksego z Moskwy i
patriarchy Atenagorasa z Istambuu. Aleksy dokona wymiany listw ze wiatow Rad Kociow. Z
Fanarem wsplnie urzdzono (1958) obchody 40. rocznicy odnowienia patriarchatu moskiewskiego.
Wwczas jednak gwny rzecznik pojednania, patriarcha antiocheski Aleksander III, w przemwieniu
tak okreli miejsce patriarchy Aleksego w prawosawiu: Patriarcha. moskiewski wie o tym, e jest pity
w porzdku hierarchicznym. Uznaje i czci patriarch ekumenicznego jako pierwszego. Dlatego te w
sprawach prawosawia nie bdzie pretendowa do roli przywdcy, rola ta naley si bowiem patriarsze
Konstantynopola.
48
Fanar i Watykan
Wobec faktu, e patriarchat ekumeniczny po I wojnie wiatowej znalaz si w organizacyjnym chaosie,
nadzieja na uni prawosawia z Kocioem katolickim wydawaa si by realna. Skonno do niej ujawniay niektre narody, np. Gruzini. Poleci wic Benedykt XV swoim wsppracownikom zbada warunki zawarcia unii, gdyby cay Koci dysydencki zapragn powrotu do jednoci katolickiej.
Pius XI take pragn unii, uj si wic za patriarch Konstantynem VI, gdy wadze tureckie go nie
uznay i wypdziy (1925) z Istambuu. Nowy patriarcha Bazylii III (1925-1929) po nieudanym zamiarze
odbycia panprawosawnego soboru uzna potrzeb unii, ale przeciw niej doszo do gwatownej kampania.
W Grecji prawosawny metropolita, Chryzostom Papadopulos, wyda do odczytania we wszystkich cerkwiach oklnik ostro atakujcy uni, a gdy jego wywodom przeciwstawi si unicki biskup w Atenach,
Calavassy, spr nabra takiej zawzitoci, e musia interweniowa sd i Rada Pastwa. Lk przed uni
pobudzano propagand, e jest rzymskim prozelityzmem, ktrego metody wypracowali (XVI w.) jezuici w
Polsce.
Piusa XI, do prb wzajemnego zblienia si zniechcia nie tylko ta propaganda, ale rwnie udzia prawosawnych w konferencji ewangelickiego ruchu Wiara i Ustrj. Po tej konferencji papie ogosi encyklik Mortalium animos (1928) o popieraniu prawdziwej jednoci religii, nazywajc w niej prawosawnych zwolennikami bdw Focjusza. Oburzeni tym biskupi, szczeglnie prawosawni, zaangaowani w
ewangelick dziaalno ekumeniczn, krytykowali postaw Watykanu (pysznego Babilonu) i wyraali
wtpliwo co do szczeroci papieskich apelw o jedno chrzecijan.
Atenogoras I, patriarcha ekumeniczny (1948-1978), wywar najwikszy wpyw na wewntrzn (konsolidacj prawosawia i jego zblienie si do katolicyzmu. Pochodzi z pnocno-zachodniej Grecji. Po studiach teologicznych zosta mnichem, potem przyj diakonat i peni funkcje kocielne w prawosawnej
diecezji Pelagonia (Jugosawia), nawizujc ju wtedy osobiste kontakty z rnymi rodowiskami etnicznymi i religijnymi. Powoany do Aten (1919), pracowa u boku arcybiskupa Meletiosa, potem by metropolit Korfu, a w 1930 roku zosta arcybiskupem i prymasem Greckiego Kocioa Prawosawnego w
Ameryce, uznajcego jurysdykcyjn zaleno od patriarchatu ekumenicznego. W Ameryce nawiza
kontakty z innymi Kocioami, a swojemu Kocioowi przysuy si reorganizacj biskupstw, zaoeniem seminarium duchownego i agodzeniem sporw wewntrznych. Zwrcio to na niego uwag caego
prawosawia, zosta wic wybrany (3.11.1948) patriarch ekumenicznym.
Dziki niemu patriarchat odzyskiwa przewodni rol w prawosawiu. Na nowo podj (1951) program
wewntrznej jednoci prawosawia. Z okazji 1500-lecia soboru chalcedoskiego skierowa encyklik do
wszystkich Kociow prawosawnych. Szanujc ich autokefali zachca do zajmowania postawy oglnochrzecijaskiej. Zamierza zwoa reformatorski synod, lecz nie u wszystkich znalaz poparcie.
Dziaanie na rzecz jednoci prawosawia nie przeszkadzao mu w poszukiwaniu drg zblienia si do
Kocioa katolickiego. Moe jaki wpyw na to miao okresowe odsunicie si od protestanckiego ruchu
ekumenicznego. Ch zblienia si do Kocioa katolickiego zostaa ujawniona (1954) przez greckiego
teologa B. C. Ioannidisa w czasopimie Ekklesia. Teolog ten zastanawia si, czy mona mie nadziej na
osobiste spotkanie Atenagorasa i Piusa XII. Do spotkania nie doszo z rnych przyczyn, ale w gwnej
mierze z powodu niepokojw w Istambule (1955), poczonych ze spldrowaniem prawosawnych wity i instytucji. Nie mniej wymowne stao si opublikowanie w tygodniku Apostolos Andreas ycze dla
papiea, z okazji 80. rocznicy urodzin, poczone z refleksj nad potrzeb zwoania soboru caego chrzecijastwa, ktry dokonaby analizy perspektyw na przyszo opierajc si na nauce Ewangelii, kanonach siedmiu soborw ekumenicznych i pierwszych dziewiciu wiekach historii chrzecijastwa. Pragnienie zwoania soboru wyraay (1957) take niektre czasopisma katolickie (Palestra del Clero, Tablet). Pragnienia tego nie zdoa speni Pius XII (zmar wkrtce), ale podj je Jan XXIII.
Pius XII ogasza raz po raz apele o jedno chrzecijastwa, obszerniej wypowiadajc si w encyklice
Orientalis Ecclesiae decus, ogoszonej (1944) z okazji 1500-lecia mierci w. Cyryla Aleksandryjskiego.
Po raz pierwszy zwrci si papie do antychalcedoskiej gazi chrzecijastwa wschodniego. Stan wojny i trudnoci powojenne nie pozwoliy na konkretne dziaania na rzecz jednoci. Prawosawie nadto ulego zwikszonej niechci do Kocioa katolickiego i papiea, gdy ogosi (1950) dogmat o Wniebowzi-
49
ciu NMP. Powstaa fala protestw, ponowiona, gdy ukazaa si (1951) encyklika Sempiternus Rex z okazji 1500-lecia soboru chalcedoskiego. Moe to sprawio, e Pius XII milcza, gdy obchodzono (1953)
smutn rocznic upadku Konstantynopola i (1954) rocznic tragicznego rozamu chrzecijastwa przez
wielk schlanie wschodni. Wyrazem jednak trwajcego w Watykanie zainteresowania wschodnim
chrzecijastwem by aktywny udzia patriarchy weneckiego, kardynaa Roncallego w sidmym Tygodniu Modlitw i Studiw nad Chrzecijaskim Wschodem (Palermo 1957). Wypowiedziane przez niego
uznanie dla Dom Lamberta Beauduina, rzecznika ekumenizmu, wskazywao na zrozumienie tego kierunku w Kociele katolickim.
Prawosawni w Polsce
Podzieleni pod wzgldem narodowociowym na Ukraicw, Biaorusinw i Rosjan, liczyli (1925) w Polsce 2 miliony 850 tysicy. Polakw byo wrd nich niewielu. Rosjanie stanowili 2 procent, ale objli
najwaniejsze stanowiska w Cerkwi, std wrogo do nich Ukraicw, ktrzy mieli tylko jednego biskupa.
Po pierwszej wojnie wiatowej dugo nie zdoano okreli prawnej sytuacji Cerkwi. Konstytucja wszystkim wyznaniom zapewniaa swobod religijn. W traktacie pokojowym ryskim (1921) Polska i Zwizek
Radziecki zobowizay si nie miesza do spraw ustrojowych i wyznaniowych ssiada, co oznaczao, e
w Polsce Cerkiew miaa urzdza swe wewntrzne sprawy zgodnie z prawodawstwem krajowym. Gdy
wic patriarcha moskiewski Tichon mianowa biskupw dla Polski, rzd ich nie uzna. Tymczasowe
przepisy o stosunku rzdu do Kocioa prawosawnego w Polsce przyjmoway (1922) za prawn reprezentacj Cerkwi sobr biskupw polskich pod przewodnictwem metropolity. Sobr mia obiera metropolit i biskupw, ktrych metropolita zatwierdza. Uznano dwa seminaria: w ucku (przeniesione do
Krzemieca) i Wilnie.
W samej Cerkwi istniaa dno do autokefalii, zwaszcza e zostaa pozbawiona niektrych hierarchw. Uchwali j (1922) synod duchowiestwa cerkiewnego w Warszawie i zwrci si do patriarchw o
jej uznanie. Cho rzecznik autokefalii metropolita Jaroszewski zosta zamordowany przez archimandryt
Smaragda atiszenko, uzyskano uznanie autokefalii od patriarchy rumuskiego, nastpnie od witego
Synodu i patriarchy ekumenicznego, ktrego delegacja uczestniczya w uroczystym ogoszeniu autokefalii w Warszawie (16.09.1925).
Po zamordowaniu Jaroszewskiego nowym metropolit zosta Dionizy Waledyski, ktry czy w swych
rkach dwie diecezje: warszawsko-chemsk i woysk oraz godno archimandryty awry Poczajowskiej. Istniay jeszcze diecezje: grodzieska, poleska (piska) i wileska. Metropolita i dwaj wadycy
(poleski i wileski) byli narodowoci rosyjskiej, wadyka grodzieski - narodowoci ukraiskiej.
Hierarchia prawosawna opracowaa ju w 1925 roku Statut Cerkwi, lecz negocjacje z rzdem o jego
uznanie rozpoczto dopiero w 1938 roku, gdy przeszkod nie do przebycia stanowia sprawa majtkw
po-katolickich, w tym te sprawa rewindykacji cerkwi.
Niech prawosawnych do katolikw powstawaa nie tylko z racji narodowociowych i nieszczsnej
polityki mniejszociowej rzdu, ale take z niezrozumienia akcji biskupa podlaskiego, Przedzieckiego,
tworzcego neouni, ktr przyjmowali i wieccy ortodoksi, i popi. Konflikt o rewindykacj majtku
powikszy si, gdy wadze pastwowe przystpiy do likwidacji cerkwi, ktre podczas zaboru rosyjskiego zbudowano w miastach Polski centralnej dla propagowania prawosawia. Zburzono wic cerkwie w
Warszawie (na Placu Saskim), w Kaliszu, Lublinie, Pocku i Wocawku, a w Czstochowie i Radomiu
zamieniono na kocioy katolickie. Pozostawiono jedynie cerkwie w Kielcach, odzi, Piotrkowie Trybunalskim i Sosnowcu.
Rewindykacja majtku natrafia na nieustpliwo hierarchii prawosawnej, wobec czego katolicy wnieli
do sdw ponad 700 spraw. Na interwencj premiera nie nadano biegu wniesionym sprawom, opierajc
si na rozporzdzeniu Prezydenta z 1927 roku, wedug ktrego pastwo byo wacicielem caego majtku uytkowanego przez Cerkiew. Katolicy prowadzili wic dalsze rokowania z rzdem o rewindykacj.
Ukad (1938) postanawia, e Koci katolicki zrzeka si roszcze do ziemi, lecz nie do wity, ktre
te zaczto mu przekazywa.
50
Cerkiew prawosawn osabiali wewntrznie staroobrzdowcy. Tworzyli oni 52 wsplnoty pod nazw
Wschodnia Cerkiew Staroobrzdowa, ktrej status prawny wadze polskie ureguloway w 1928 roku.
Po zajciu (1939) wschodnich ziem polskich przez wojska radzieckie prawosawnych poddano wadzy
patriarchy moskiewskiego, 43 popw uwiziono, zamknito seminarium duchowne w Kamiecu, zakazano nauczania religii. Niemcy, posuwajc si na Wschd (1941), okazywali im tolerancj, co partyzanci
radzieccy traktowali jako kolaboracj, napadali wic na cerkwie i mordowali popw. Ustao to dopiero po
spotkaniu trzech metropolitw ze Stalinem, gdy jednak wojska radzieckie posuway si na Zachd, cz
popw uchodzia przed frontem, obawiajc si represji radzieckich sub bezpieczestwa.
W Polsce wyzwolonej z okupacji niemieckiej Synod Cerkwi Prawosawnej zwrci si z prob do patriarchy Moskwy i caej Rusi o anulowanie aktu autokefalii, uznanej ongi przez patriarch ekumenicznego, a nastpnie o wydanie od siebie nowego jej aktu. Usunito metropolit Waledyskiego, ktry zamieszka w klasztorze. Sam Cerkiew dostosowano do nowych granic pastwa. Miaa odtd metropoli w
Warszawie (metropolita Makary Oksiuk) i cztery diecezje: warszawsko-bielsk, biaostocko-gdask,
dzko-poznask i wrocawsko-szczecisk.
Koci katolicki wschodni
Nazwa Koci katolicki wschodni, albo skrtowo Koci wschodni, wystpowaa w urzdowych dokumentach Stolicy Apostolskiej na oznaczenie wszystkich wsplnot chrzecijan wschodnich, bdcych w
cznoci z ni przez uni. Midzy nimi wystpoway wszake rnice w obrzdkach, zwaszcza co do
uywanego w liturgii jzyka. Tak wic w XX wieku przyjo si mwi Kocioy katolickie wschodnie, a
gdy uywano liczby pojedynczej, dodawano nazw obrzdku. Wszystkie podlegay utworzonej (1917)
przez Benedykta XV Kongregacji dla Kocioa Wschodniego, w ktrej Pius XI powoa dodatkowo
(1928) Komisj Specjaln do spraw maeskich i (1931) Komisj Specjaln ds. liturgii.
Koci greckokatolicki, tak oficjalnie i powszechnie nazywany w Polsce okresu midzywojennego,
posugiwa si obrzdkiem bizantyjskim, w ktrym pocztkowo powszechny by jzyk grecki. Nastpnie wprowadzono obok niego jzyk sowiaski, a stopniowo take jzyki narodowe. Zaczto wic w XX
wieku dla tego Kocioa katolickiego wschodniego obrzdku bizantyjskiego, zwaszcza z uwagi na podzia jurysdykcyjny, stosowa nazwy (podawane w Annuario Pontificio): albaski, bugarski, grecki, italski (woski), italsko-albaski, jugosowiaski, melchicki, rosyjski, rumuski, wgierski. Niektre z tych
nazw okrelay go wedug krajw, w ktrych mia sw wasn organizacj: metropolie bd tylko biskupstwa, egzarchaty apostolskie lub administratury apostolskie, podlegajce wprost Stolicy Apostolskiej.
Wyjtek stanowio unickie biskupstwo wgierskie w Nyiregyhaza, ustanowione w 1912 roku i podporzdkowane aciskiej metropolii w Esztergom. Wasn metropoli z czterema diecezjami mia rumuski
Koci katolicki obrzdku bizantyjskiego, natomiast jedynie melchicki Koci katolicki wschodni
posiada wasny patriarchat (antiocheski) z metropoliami i biskupstwami, obejmujcymi kilka krajw.
Egzarchat apostolski w Harbinie utworzono (1928) dla katolikw Rosjan obrzdku bizantyjskiego, ale
poddano mu wszystkich katolikw wschodnich w Chinach.
Rusinami nazywao Annuario Pontificio jeszcze w 1958 roku katolikw wschodnich zamieszkujcych:
Galicj, Podkarpacie, Stany Zjednoczone, Kanad i Angli. W Annuario ze wzgldu na zmienione po
drugiej wojnie wiatowej granice pastw w Europie Wschodniej zostawiono dawne nazwy Galicja i
Podkarpacie. W Polsce okresu midzywojennego unici Ukraicy oddzielali si od unitw Biaorusinw i
unitw Rosjan, a po drugiej wojnie wiatowej przyjli nazw ukraiski Koci katolicki obrzdku
bizantyjskiego. Strukturalnie najbardziej rozwin si rumuski Koci katolicki obrzdku bizantyjskiego, a po drugiej wojnie wiatowej ukraiski Koci katolicki obrzdku bizantyjskiego.
Koci katolicki wschodni obrzdku aleksandryjskiego znajdowa si w dwch krajach, Egipcie i
Etiopii. W pierwszym, noszc nazw koptyjskiego Kocioa katolickiego, posiada patriarchat w Aleksandrii i trzy biskupstwa. Etiopski Koci katolicki skada si z dwch egzarchatw apostolskich, w
Addis Abebie dla Etiopii i w Asmarze dla Erytrei.
Koci katolicki wschodni obrzdku antiocheskiego, najczciej nazywanego obrzdkiem syryjskozachodnim, dzieli si na malankarski (Indie), na maronicki z wasnym patriarchatem antiocheskam
51
(Cypr, Egipt, Liban, Syria), syryjski z osobnym patriarchatem antiocheskim (Egipt, Irak, Liban, Palestyna, Syria, Turcja).
Koci katolicki wschodni obrzdku chaldejskiego, zwanego te syryjsko-wschodnim, obejmowa
chaldejski Koci z patriarchatem babiloskim, metropoliami i biskupstwami w Egipcie, Iraku, Iranie,
Libanie, Syrii i Turcji oraz syryjsko-malabarski Koci z dwoma metropoliami i piciu biskupstwami w
Indiach.
Koci katolicki wschodni obrzdku ormiaskiego posiada w okresie midzywojennym do rozbudowan struktur organizacyjn: patriarchat Cylicji z rezydencj patriarchy w Bejrucie oraz arcybiskupstwa, biskupstwa i egzarchaty apostolskie w Armenii, Egipcie, Grecji, Iraku, Iranie, Libanie, Palestynie,
Polsce, Rumunii, Syrii i Turcji.
Ruch unijny
Katolikami wschodnimi (unitami) Benedykt XV zajmowa si w szczeglniejszy sposb. Kontynuowa
wobec nich polityk Leona XIII. Motu proprio Dei Providentis wydzieli (1.05.1917) z Kongregacji Rozkrzewiania Wiary sekcj dla Kociow obrzdku wschodniego i utworzy z niej Kongregacj Kocioa
Wschodniego, ktrej zadaniem byo spenianie jurysdykcji nad wszystkimi wschodnimi katolikami i
rozwijanie misji, zwaszcza wrd prawosawnej ludnoci arabskiej i prawosawnych ludw sowiaskich, jak si wydawao skonnych do przyjcia unii, gdy po rewolucji lutowej w Rosji utraciy poparcie
caratu.
W Rzymie przyjto zasad odejcia od latynizacji, a ukazywania faktycznie katolickiego (uniwersalnego)
oblicza Kocioa. Papie zaznaczy to w dokumencie fundacyjnym Kongregacji: Ten akt jeszcze bardziej
uwidacznia, e Jezus Chrystus, poniewa nie jest ani aciski, ani grecki, ani sowiaski, lecz katolicki,
nie czyni adnych rnic midzy swymi synami: obojtnie, czy s grekami, acinnikami, czy s Sowianami bd te nale do innych grup narodowych - maj w oczach Stolicy Apostolskiej te sam rang.
Stwierdzeniem katolickiego wymiaru chrzecijastwa prawosawnego zaj si nowo powoany do istnienia (1917) Instytut Papieski dla Studiw Wschodnich.
Unicki metropolita lwowski, Andrzej Szeptycki, ktry po rewolucja lutowej w Rosji odby synod w Piotrogrodzie (29-31.05.1917) dla Kocioa unickiego lokalnego, liczy na szybkie pozyskanie dla niego
prawosawnych, wyzwolonych z opieki caratu, wrogiego unii. Arcybiskup Mohylewa, poprzednio biskup
Tyraspolu, Edward Ropp, patriarcha aciski Jerozolimy Luigii Barlassina oraz asumpcjonici byli
zwolennikami uprawiania w Rosji apostolatu unickiego przez zachodnich kapanw aciskich. Gwnie
za rzecznicy ruchw unijnych chcieli, by kierowali nimi duchowni uniccy wschodni, cho nie odrzucali
pomocy zachodnich zakonw.
Pius XI, ktry jako delegat apostolski, a potem nuncjusz w Polsce, bezporednio zetkn si z problemem
unii i prawosawia, powici mu wiele uwagi i czasu. Poszerzy te koncepcj unii i rozwin inicjatywy
w stosunku do chrzecijan Sowian i chrzecijan greokoarabskich. Wrd tematw ustalanych do przedyskutowania na przygotowywanym soborze znajdowaa si sprawa przyszoci Kociow wschodnich,
istnia te zamiar zaproszenia obserwatorw z Kociow niekatolickich.
W krgu teologw i publicystw, ktrzy zajmowali si tematyk Kociow wschodnich i unii, najbliszy
pogldom papiea by francuski kapan Pierre Charon, piszcy pod pseudonimem C. Korolevskij. Gdy
Pius XI, z okazji 300-lecia mierci w. Jozafata Kuncewicza, ogosi sw pierwsz wschodni encyklik
Ecclesiam Dei (1923), Charon zacz wydawa czasopismo Stoudion i opublikowa ksik o problemach
apostolatu na Wschodzie azjatyckim i greckosowiaskm.
Wielki rzecznik jednoci chrzecijan, benedyktyn belgijski Lambert Beauduin, zorganizowa w opactwie
Mont Czar pod Lowanium seminarium dla ksiy obrzdku wschodniego, do ktrego zaraz zgosio si
szeciu benedyktynw, gdy ich zakon, wedug listu apostolskiego Equidem verba Piusa XI, mia w
szczeglniejszy sposb wczy si w przywracanie jednoci. W Brukseli urzdzono (1925) Tydzie
unijny (wwczas nazywany unionistycznym). Uczestniczcy w nim metropolita Szeptycki zyska sobie
niesychan popularno, uznany za najwikszego ze wspczesnych Sowian. Potrzeb studiowania
spraw wschodnich Pius XI ponownie podkrela (1528) w encyklice Rerum orientalium. Papie poleci te
52
studia szczeglnie seminariom duchownym, ale nie przyj projektu jednej godziny tygodniowo wykadw z teologii wschodniej, zalecajc natomiast urzdzanie Dni Wschodu raz w roku.
Kodeks wschodniego prawa kanonicznego (1929), regulujc sprawy Kociow unickich, przyjmowa
wan dla caego ruchu unijnego zasad - ongi potpian - e moe istnie dualizm dyscypliny katolickiej.
Za Piusa XII warunki zewntrzne dla ruchu unijnego byy trudne, przede wszystkim w krajach rozwinitego nacjonalizmu arabskiego i w krajach komunistycznych. Papie stara si nie pomoc unitom,
ktrym rozwizano ich Koci. Gdzie Kocioy unickie istniay, zabiega o ich wewntrzn konsolidacj.
Unici w Polsce
Na ziemiach polskich w 1914 roku unici mieli tylko jedn istniejc metropoli, halicko-lwowsk w Galicji, gdy w zaborze rosyjskim unia bya rozwizana, a unici uznani za prawosawnych.
Na czele metropolii lwowskiej od 1900 roku sta arcybiskup Andrzej Roman Szeptycki, ktremu podlegao biskupstwo przemyskie (bp Konstantyn Czechowic, zm. 1915; bp Jozafat Kocyowski, 1916-1947) i
biskupstwo stanisawowskie (bp Grzegorz Chomyszyn, 1904-1945). Gdy wschodni cz Galicji zajy
(1915) wojska rosyjskie, Szeptycki zosta wywieziony do Rosji, Chomyszyn schroni si na Wgrzech, a
Czechowicz wkrtce zmar.
Wedug biskupa Chomyszyna stan Kocioa unickiego nie by zadowalajcy (1916), a do przyczyn naleao to, e wschodni bizantynizm omroczy unitw zewntrzn i martw obrzdowoci rosyjskowschodni. Biskup piszc tak znajdowa si niewtpliwie pod wraeniem faktu, e z wejciem wojsk rosyjskich do Galicji 200 parafii unickich szybko przeszo na prawosawie. Powszechnie mwiono, e unia
przestaa istnie, unici wszake w wikszoci pozostali jej wierni, co okazao si po wycofaniu wojsk
rosyjskich. Do wiernoci zachca ich list pasterski biskupa Chomyszyna, wskazujcy na konieczno
wewntrznego odrodzenia Cerkwi unickiej, opartej na Eucharystii i prymacie papieskim. Metropolita
Szeptycki od pocztku penienia urzdu planowa reorganizacj diecezji i reform zakonu bazylianw, w
czym znalaz poparcie Benedykta XV. Zaoy wic (1906) kongregacj studytw, gdy uznawa, e
kierujcy si prawem zachodnim zakon bazylianw nie odpowiada w peni wschodniej koncepcji monachizmu. U studytw kapani, diakoni i laicy prowadzili ycie wsplne. Popierani przez papiey, mieli
jedn awr, pi klasztorw i pi orodkw misyjnych.
Po rewolucji padziernikowej Ukraina dya do politycznej samodzielnoci. Przyczyny polityczne wywoay te walk Polakw z Ukraicami, zwaszcza o Lww, co wzmogo nacjonalizm wrd tych, ktrzy pozostali w granicach Polski. Trudno byo im pogodzi si z decyzj Ligi Narodw o przynalenoci
Galicji Wschodniej do Polski. U wielu Ukraicw poczucie narodowe, wybujae w nacjonalizm, prowadzio do usuwania jzyka starocerkiewnego z liturgii i wprowadzania jzyka ukraiskiego, cho nie mia
jeszcze penych walorw jzyka literackiego.
W Polsce niepodlegej biskupi uniccy przystpili do reform wewntrznych, dajc w dziaaniu pierwszestwo sprawie kalendarza i celibatu. Wobec silnego oporu duchowiestwa Kocyowski i Szeptycki wycofali si z akcji, natomiast niewzruszono Chomyszyna sprawia, e klerycy zaczli opuszcza seminarium na znak protestu. Wzrastaa jednak liczba kapanw unickich celibatariuszy z 9,5% w 1914 do 25%
w 1938 roku. Najwicej (47,7%) miaa ich diecezja stanisawowska.
W 1939 roku liczono 2375 kapanw diecezjalnych, ktrzy studia odbywali w seminariach duchownych
swoich diecezji. We Lwowie studium seminaryjne odczono (1920) od wydziau teologicznego na uniwersytecie im. Jana Kazimierza, ale nadal nazywano je fakultetem teologicznym. Szeptycki przeksztaci
go (1928) w Greckokatolick Akademi Teologiczn, z wydziaem filozoficznym i teologicznym. Nie
posiadaa praw pastwowych, lecz bya prowadzona na sposb uniwersytecki.
Dla 3.400.000 Ukraicw unitw w Maopolsce istniao 1845 parafii w 1914 roku, a 1970 parafii w 1938
roku. Bazylianie, obok studytw, liczyli ju w 1923 roku 252 mnichw, w tym 105 kapanw. Dziaa te
zakon redemptorystw, chcc rozwin sw wschodni ga.
Obok unitw Ukraicw istniaa mniejsza grupa unitw Starorusinw. Napicia midzy nimi wywoyway nie sprawy religijne, lecz zrnicowany stosunek do wasnej sprawy narodowej i do wadz polskich.
53
Z metropolii halicko-lwowskiej Stolica Apostolska (1934) wydzielia administracj apostolsk emkowszczyzny (od Sanu do Popradu). Jej siedzib ustanowiono w Rymanowie, cho tam nie byo nawet
kocioa unickiego, potem przeniesiono j do Sanoka. emkowszczyzn zamieszkiwao okoo 250 tys.
Rusinw unitw (Rusnaki, emkowie), ktrzy nie uwaali si za Ukraicw. Strona polska tym bardziej
dya do ich spolonizowania, uwaajc latynizacj za najlepszy rodek. Wywoao to konflikty, ktre
propagandzie prawosawnej daway podstaw do atakw na uni i powodoway przechodzenie caych
wiosek na prawosawie.
Unici Ukraicy, ktrzy (1939) znaleli si pod okupacj radzieck, dzielili narodowy i religijny los dawnych unitw w Ukraiskiej Socjalistycznej Republice Radzieckiej. Metropolit lwowskiego Josyfa Slipyja uwiziono (14.04.1945), po czym nastpiy aresztowania duchownych unickich: okoo 1400 ksiy i
okoo 800 osb zakonnych. Od mi uwizionych jeszcze 1270 duchownych domagano si podpisania
petycji do patriarchy moskiewskiego o przyjcie do Cerkwi prawosawnej. Podpisy zoyo 997 ksiy
unickich i na tej podstawie bezprawnie zwoany synod lwowski zlikwidowa (10.03.1946) Koci greckokatolicki w caej metropolii. Niektrzy ksia ukrywaa si i dziaali tajnie, dopki ich aresztowano,
inni emigrowali. Biskupw Jozafata Kocyowskiego i Hryhorija akot uwiziono i deportowano. Metropolit Slipyja zwolniono dopiero w 1963 roku, na interwencj Jana XXIII.
Po wojnie zniesiono uni w tej czci metropolii, ktra zostaa w granicach Polski. Na podstawie ukadu
Kremla z Polskim Komitetem Wyzwolenia Narodowego (1944) wywieziono do Zwizku Radzieckiego
okoo 480 tysicy osb uznanych za Ukraicw lub Rusinw, w tym okoo 700 ksiy unickich. W okresie walk Ukraiskiej Powstaczej Armii akcja przesiedlecza. Wista spowodowaa rozproszenie Ukraicw, najczciej na Ziemie Zachodnie i Pnocne. Unici znaleli si tam wraz ze swymi kapanami. Z
pozostaych w Polsce okoo 215 ksiy unickich podczas akcji przesiedleczej 21 internowano i osadzono
(do 1948) w Centralnym Obozie Pracy w Jaworznie. Opuszczone cerkwie popaday w rudne, niektre
zostay przejte przez parafie katolickie. Ksia uniccy podlegali jurysdykcji miejscowych biskupw katolickich aciskich. Stolica Apostolska (1957) udzielia Prymasowi uprawnie ordynariusza dla grekokatolikw.
Neounia w Polsce
Prawn sytuacj Kocioa greckokatolickiego w Polsce po pierwszej wojnie wiatowej regulowa konkordat, przyjmujc jako fundamentaln zasad jego rwnouprawnienie z Kocioem rzymskokatolickim. Nie
obeszo si jednak bez napi obustronnych. Neounia przeznaczona dla Rusinw i Ukraicw poza metropoli unick halicko-lwowsk nie miaa adnych zaoe polonizacyjnych, a bya o to oskarana nawet
wwczas, gdy rzd uzna j (1931) za niepodan, a Towarzystwo Opieki nad Kresami w memoriale do
episkopatu postulowao poniechanie akcji unijnej, uznajc j za przeszkod w polonizacji kresw.
Biskup Henryk Przedziecki, po otrzymaniu zgody Stolicy Apostolskiej, zaoy (1924) w Siedlcach
orodek neounijny. Jego powstanie wyjaniano tym, e do biskupa zwrcili si prawosawni z dawnych
rodzin unickich, ktrzy chcieli wrci do jednoci z Kocioem katolickim, lecz pod warunkiem pozostawienia im dotychczasowego obrzdku. Biskup podj si zaatwienia proby, gdy petentw nie byo
mona odsya do biskupw unickich, znajdowali si bowiem poza ich diecezjami, a wic poza ich jurysdykcj. Stolica Apostolska wyrazia zgod, by dla neounitw tworzy parafie obrzdku wschodniokatolickiego (bizantyjskiego), podporzdkowane miejscowemu biskupowi aciskiemu.
Jezuici zorganizowali w tym celu wschodni ga swego Towarzystwa i oddali si propagowaniu neounii. Wrd Biaorusinw wojewdztwa wileskiego, nowogrdzkiego i podlaskiego urzdzali misje w
obrzdku wschodnim. Ich orodkiem by Albertyn koo Sonima w archidiecezji wileskiej. Dono do
ksztacenia wasnych kapanw neounii. Biskup ucki A. Szelek zaoy (1928) w Dubnie osobne seminarium wschodnie, lecz ze wzgldu na brak wykadowcw po trzech latach powierzy je jezuitom z
Albertyna, ktrzy wystarali si o nadanie mu praw Papieskiego Seminarium Wschodniego. Cho nie byo
wystarczajcej liczby kapanw neounickich, zdoano (do 1937) zaoy 43 parafie, z ponad 25 tysicami
wiernych. Druga wojna wiatowa zniszczya neouni. Jej jedyny lad po wojnie stanowia parafia w Kostomotach.
54
Po utworzeniu (1925) aciskiej diecezji piskiej biskup Zygmunt oziski sta si wielkim rzecznikiem
unii. Zorganizowa on Pierwsz Konferencj Kapask w Sprawie Unii (1930), z udziaem okoo 50
osb. Druga Konferencja (1-3.09.1931) zgromadzia wiksz liczb uczestnikw, a take goci: arcybiskupa Edwarda Roppa i wizytatora apostolskiego, neounickiego biskupa Czarneckiego. W podjtych
rezolucjach domagano si oywienia kultu eucharystycznego we wszystkich parafiach unickich, midzy
innymi przez obchodzenie wita Boego Ciaa, w czym polemiczna prasa prawosawna dopatrzya si
latynizacji. Konferencja uznaa nadto, e w Cerkwi neounijnej naley Sowo Boe gosi w jzyku narodowym: dla Polakw po polsku, dla Biaorusinw po biaorusku, dla Ukraicw po ukraisku, dla Rosjan
po rosyjsku. Jej postulat wywoa ostr polemik, bo niektrzy twierdzili, e wrd unitw nie ma Polakw. Inni obliczali, e w Polsce yje okoo 500 tysicy Polakw prawosawnych, do ktrych neounia
pragnie dotrze.
Sprawie neounii nie suyo zmienne stanowisko rzdu, zwaszcza gdy (1932) minister wyzna i owiecenia powiedzia: Co do sprawy obrzdku wschodniego, stwierdzam po pierwsze: konkordat nie przewiduje tego obrzdku w swoich paragrafach, po drugie: w sprawie tego obrzdku midzy rzdem a Stolic
Apostolsk adne pertraktacje nie tocz si, po trzecie: z punktu widzenia interesw pastwowych ten
obrzdek podanym nie jest. Rzd nie uzna za biskupa neounii Mikoaja Czarneckiego, redemptorysty
obrzdku bizantyjskiego, ktrego Stolica Apostolska ustanowia (1931) wizytatorem apostolskim dla
Sowian obrzdku bizantyjskiego w Polsce. Biskup Przedziecki wyda w sprawie neounii list pasterski
do duchowiestwa swej diecezji (1932), stwierdzajc, e rdem atakw jest polityka niezdrowego nacjonalizmu. Omawia te osobicie t spraw z Piusem XI, uzyskujc jego poparcie.
Unici w Europie i Ameryce
Po pierwszej wojnie wiatowej w najtrudniejszej sytuacji znajdowali si unici w Grecji i Zwizku Radzieckim. W Turcji okresowe przeladowanie dotkno unitw Ormian.
W Zwizku Radzieckim unici nie mieli prawa istnie jako osobny Koci. Patriarcha Tichon zbliy si
do anglikanw, uznajc wano ich wice kapaskich, natomiast nie podj adnych stara, by nawiza czno z Kocioem katolickim. Prawosawni na emigracji okazywaa myli unijnej wicej przychylnoci, ale tylko przez pewien czas. Los unitw na Ukrainie by szczeglnie tragiczny za dyktatury
Stalina, gdy Ukraicw masowo przesiedlano w gb Zwizku Radzieckiego.
Rumunia zyskaa (1918) cz unickiej diecezji stanisawowskiej (Bukowina) z dwoma dekanatami i 19
parafiami. Utworzono z niej osobn administracj apostolsk, lecz wkrtce wczono do unickiej metropolii Fagaras, wskutek nowego okrelenia jej granic po zawarciu konkordatu. Powstaa za w Gherla administratura apostolska dla unitw Ormian. Posiadajc metropoli i cztery biskupstwa, unici rumuscy
przeywali rozkwit Kocioa. Elit ich duchowiestwa przygotowywao Kolegium Rumuskie w Rzymie.
Po drugiej wojnie wiatowej, gdy reim komunistyczny utrwali swe panowanie, zlikwidowano
(2.12.1948) unick organizacj kocieln, ktra obejmowaa 1,5 mln katolikw unitw.
W Bugarii po 1918 roku sytuacja polityczna sprawia, e unicki wikariat apostolski, przeksztacony w
egzarchat, nie liczy wiele wicej wiernych ni 5-6 tysicy. Dziaalno delegata apostolskiego, arcybiskupa Giuseppa Roncallego (Jan XXIII) bya poyteczna dla usunicia dawnych uprzedze, ale nie miaa
wikszego wpywu na wzrost wsplnot katolickich: unickich i aciskich. Po 1945 roku wczono unitw
do prawosawia i uwiziono ich egzarch Cyryla Kurteffa.
W Grecji zwalczano Koci unicki od 1925 roku. Po drugiej wojnie wiatowej sytuacja si nie zmienia.
Istniao wwczas zaledwie 3 tysice unitw obrzdku ormiaskiego i nieco ponad tysic obrzdku bizantyjskiego. Nie chcc popiera katolikw aciskich i unitw Prawosawny wity Synod w Atenach
wystpi (1956) przeciw nawizaniu przez krla stosunkw dyplomatycznych z Watykanem.
W Czechosowacji po pierwszej wojnie wiatowej kontynuowano welehradzkie kongresy unionistyczne,
ktre zainicjowa (1907) arcybiskup oomuniecki Antoni Stojan, ale sytuacja unitw, zwaszcza na przyczonej Rusi Zakarpackiej, bya trudna, gdy Czesi przeciw Sowakom popierali prawosawie. Nad jej
popraw radzi (1921) synod unicki w Uhorodzie, a konfliktowe problemy rozwizano w ukadzie rzdu
ze Stolic Apostolsk. Zmiany polityczne (1938) pocigny te zmiany organizacyjne obu diecezji unic-
55
kich: mukaczewskiej i preszowskiej, a gdy rzd sowacki zacz akcj narzucania jzyka sowackiego w
naboestwach unickich i szkoach parafialnych, wielu unitw opowiadao si za prawosawiem. Przyczenie Rusi Zakarpackiej do Zwizku Radzieckiego wpyno na zniesienie (1949) unii w diecezji mukaczewskiej, ktra liczya wwczas okoo 460 tysicy wiernych i 281 parafii. Rzd czechosowacki nie
uzna Kocioa unickiego w diecezji preszowskiej, a mianowany dla mej przez patriarch moskiewskiego
biskup A. Diechtierow urzdzi (1950) w Preszowie sobr kocielny, ktry ogosi przystpienie do prawosawia.
Ruchy migracyjne sprawiy, e po 1918 roku powstaway wsplnoty unickie w rnych czciach wiata, poza tradycyjnymi krajami wschodniego chrzecijastwa. Ich stay wzrost nastpowa w Kanadzie i
Stanach Zjednoczonych. Przed 1958 rokiem byo okoo 200 tysicy unitw w Kanadzie, a w Stanach
Zjednoczonych okoo 800 tysicy, w tym 600 tysicy Ukraicw, 125 tysicy maronitw i 50 tysicy
melchitw.
W Kanadzie pierwsze biskupstwo dla Ukraicw powstao (1912) w Winnipeg, a w Stanach Zjednoczonych dwa biskupstwa: w Filadelfii dla Ukraicw galicyjskich, w Pittsburgu - dla Ukraicw zakarpackich, ktre (1924) stay si egzarchatami. Pius XII podnis (1958) egzarchat filadelfijski do rangi metropolii.
W Ameryce Poudniowej Pius XII mianowa (1952) arcybiskupa z Rio de Janeiro ordynariuszem
wszystkich unitw tego kontynentu, zakadajc, e kady z unickich obrzdkw otrzyma wasnego wikariusza generalnego. Podobnie uczyni we Francji, gdzie arcybiskup Parya zosta (1955) mianowany ordynariuszem wszystkich unitw w tym kraju.
W Europie i poza ni (1939) Koci greckokatolicki liczy 5 milionw 182 tysice wyznawcw. Byo to
duo w porwnaniu z innymi katolickimi obrzdkami wschodnimi, ktre miay okoo 1 mln 851 tysicy
wyznawcw. Unici Ukraicy stanowili co najmniej dwie trzecie wszystkich katolikw obrzdku wschodniego. Sami podkrelali, e ich nie mona czy tylko z kultur wschodni, gdy tworz syntez obu
kultur.
Unici na Wschodzie
Rozpad pastwa tureckiego po pierwszej wojnie wiatowej sprawi, e w Azji Mniejszej doszo do ostatniego, ale te najsilniejszego przeladowania unitw obrzdku ormiaskiego. Zaniko trzynacie biskupstw, a pozostay tylko trzy (czwartym byo arcybiskupstwo we Lwowie). Konferencja biskupw ormiaskich w Rzymie (1928) omawiaa reorganizacj ich Kocioa. Patriarchat ormiaski przeniesiono
wwczas do Bejrutu, z rezydencj w Brommar. Patriarch zosta i(1937) wybitny i zasuony dla Kocioa ormiaskiego Grigor Petros XV Agadianian, obdarzony przez Piusa XII godnoci kardynalsk.
Sytuacja polityczna Turcji spowodowaa, e unicki patriarcha syryjski przenis sw stolic z miasta
Mardin do Bejrutu. Odczenie od Turcji pnocnej Mezopotamii wywoao destabilizacj tego regionu,
na skutek czego unici chaldejscy tak dalece ucierpieli, e nie byo ich w trzech formalnie jeszcze istniejcych diecezjach chaldejskich.
W krajach Bliskiego Wschodu, znajdujcych si pod mandatem pastw europejskich, dokonano strukturalnego odrodzenia unickich patriarchatw, umodniono status patriarchw, podnis si poziom spoeczny i kulturalny wiernych. Niebezpieczne wszake byo, e elity duchowna l wiecka wizay swoje stare,
dotd gboko tradycyjne chrzecijastwo z anglosaskimi lub francuskimi formami cywilizacji, co grozio
jego oderwaniem si od ogu wiernych, bardzo przywizanych do tradycji. Wane wic byo dziaanie
papiestwa na rzecz tworzenia modych Kociow lokalnych na misjach, bo uwiadamiao potrzeb poszanowania wasnej tosamoci take przez Kocioy unickie. O to czyni starania Benedykt XV, ale nie
od razu zdoa zahamowa akcj prowadzon przez katolickie czasopisma bejruckie czy nawet czasopisma europejskie (Echos dOrient, LUnion des Eglises), ktre chciay, by wschodni (katolicyzm unicki
wiza si z europeizacj kultury i romanizacj ycia kocielnego. Poparciem dla tej akcji wydawao si
by nadanie godnoci kardynalskiej (1935) unickiemu patriarsze antiocheskiemu obrzdku syryjskiego,
Gabrielowi Ignacemu Tappouniemu.
56
Pius XII stara si umocni status wschodnich Kociow unickich. Gdy zdoa (1947) nawiza stosunki
dyplomatyczne z Egiptem, pierwszym pastwem muzumaskim, ktre na to si zdobyo, wznowi koptyjski patriarchat unicki. Wtedy rozwina si dziaalno Stowarzyszenia Katolickiego Szk Egipskich.
Rozwina si te apostolska i parafialna dziaalno franciszkanw w Grnym Egipcie oraz misyjna
dziaalno zgromadze zakonnych aciskich. Zaczy wystpowa idee ekumenizmu, o ktrych pisa
misjonarz Jakub Mysner w rozprawie Face lapostolat copte (1950).
Opory przeciw tendencjom latynizujcym stay si bardziej widoczne w 1949 roku, gdy pojawiy si publikacje o kontynuowanej od Piusa XI unifikacji wschodniego prawa kanonicznego. Po ogoszeniu (1957)
czci skodyfikowanego prawa: o strukturze Kocioa oraz wadzy patriarchalnej i synodalnej, ujawniy
si silne niepokoje na specjalnym synodzie Kocioa melchickiego (Kair 1958).
W Libanie nie odczuwano takich niepokojw, gdy ,by to niewtpliwie najbardziej chrzecijaski kraj
Bliskiego Wschodu. Jako terytorium mandatowe Francji zyska niepodlego w 1941 roku, ale ju od
XIX wieku okazywa tolerancj wszystkim wyznaniom chrzecijaskim, cho w czci kraju sunnici tworzyli wikszo ludnoci. W Libanie istniay wic, oprcz Kocioa rzymskokatolickiego, posiadajcego
dopiero od 1953 roku wikariat apostolski. Kocioy unickie: chaldejski, maronicki, melchicki, ormiaski i
syryjski. Maronicki, najliczniejszy, mia w Bejrucie rezydencj swego antiocheskiego patriarchy oraz
arcybiskupstwo bejruckie i pi biskupstw dla 500 tysicy wiernych. Dwie gazie zakonu antonianw
liczyy (1948) dziewi prowincji z 54 klasztorami. Antonianki miay 8 domw zakonnych i prowadziy
10 szk. Powsta te tam, przed Soborem Watykaskim Drugim, ywy orodek katolickiego ekumenizmu, ktry tworzyo (od 1945) Stowarzyszenie Duchowe i Braterskie Przyjaci Unii.
Ziemia wita i Izrael
W chwili wybuchu pierwszej wojny wiatowej szacunkowo istnia w Palestynie l miliom ydw, 500
tysicy ludnoci mahometaskiej i 150 tysicy ludnoci chrzecijaskiej. W ostatnich latach przed drug
wojn wiatow ruch syjonizmu sprawi, e przybyo okoo 60 tysicy ydw, gwnie z Rosji, dla ktrych tworzono nowe osiedla (kibuce).
Rzd angielski, w porozumieniu z Paryem, Rzymem i Waszyngtonem, popar utworzenie pastwa ydowskiego, ale zapowiedzia, e bdzie domaga si gwarancji co do zabezpieczenia losu ludnoci arabskiej i co do opieki nad chrzecijaskimi i mahometaskimi witociami. Wojska aliantw zajy
(8.12.1917) Jerozolim, co niektrzy przyjli T. niepokojem, bo mogo to katolikom da pretekst do goszenia nowych krucjat. Anglia jednak nie odstpia od swoich planw politycznych, co przypisywano
skutecznej agitacji syjonistycznej.
Syjonizm sta si (od koca XIX wieku) okreleniem, ktre do midzynarodowego sownika wprowadzi
wiedeski yd, Natan Birnbaum, przyjaciel ydowskiego pisarza, Teodora Herzla (zam. 1904), uznanego za twrc ruchu syjonistycznego. Herzl przedstawi (1896) w broszurze Pastwo ydw swoje pogldy przyjte w nastpnym roku na I Kongresie Syjonistycznym za fundament caego ruchu. Po VI Kongresie Herzl uda si do Piusa X, ktry mu owiadczy, e nie moe przeciwstawi si temu ruchowi, ale nie
moe go popiera, gdy ydzi nie uznali naszego Pana, Jezusa Chrystusa, wic my konsekwentnie nie
moemy uzna narodu ydowskiego. Plany syjonistw atakowao francuskie stowarzyszenie misyjne dla
Wschodu (Oeuvre dOrient), podkrelajc, e przeciw sprzedaniu Palestyny ydom przemawia wiele
wzgldw: religijny - dotyczcy katolikw i prawosawnych, humanitarny dotyczcy ludnoci palestyskiej, wreszcie wzgldy polityczne i handlowe zwizane z interesami Francji.
Syjonici przedstawili konferencji pokojowej (1919) memoria z daniem utworzenia dla nich pastwa
w granicach od Sydonu do zachodnich zboczy Hermonu i od doliny Jordanu do linii kolejowej, prowadzcej do Hidazu. Granice te ustali (1920) te ukad brytyjsko-francuski i uznaa Liga Narodw.
Benedykt XV ze swej strony wydawa apele w imieniu katolickich misji w Ziemi witej, by nie powierzano tych miejsc ludziom, ktrzy nie s chrzcijanami. Pius XI w alokucji Vehementer nos
(11.12.1922) wzywa do zabezpieczenia Palestyny przed ydami i niewiernymi oraz przed sektami akatolickimi. Patriarcha aciski w Jerozolimie, Luigi Barlassina, zabiega o to, by w Ziemi witej przynajmniej zagwarantowano prawa, jakie katolicy ju posiadali.
57
Istniejcy od 1919 roku ukad podziau Palestyny, wypracowany w imieniu organizacji syjonistycznych
przez profesora Ch. Weizmanna, a w imieniu arabskiego Krlestwa Hidazu przez emira Fajsala, nie
doczeka si przed drug wojn wiatow realizacji, mniej z powodu opozycji katolikw, bardziej z przyczyny gwatownych sprzeciww Arabw, gdy Anglia obawiaa si, by nie weszli w sojusz z Osi BerlinRzym.
Po drugiej wojnie wiatowej Organizacja Narodw Zjednoczonych uznaa podzia Palestyny, ydzi
palestyscy zorganizowali Rad Narodow i tymczasowy rzd, ktry po wycofaniu wojsk brytyjskich
ogosi (15.05.1948) niepodlego Pastwa Izraela. Jego powstanie miao wpyw na przeksztacenie si
ydowskiej diaspory w wiecie, lecz nade wszystko zwikszyo wrogo Arabw do ydw, ktrej przyczyny polityczne ujmowano niekiedy w hasa religijne. Dla katolikw znaczenie miao to, e wikszo
ydw w Izraelu uznaa religi mojeszow za najwaniejszy element integracji narodu. Zbudowano
wiele nowych synagog, cho w yciu publicznym wystpiy objawy sekularyzacji.
Jerozolim podzielono na arabsk (Jordania) i ydowsk (Izrael), co byo nieustannym zarzewiem niepokojw midzy jedn i drug ludnoci, zagraao pokojowi i utrudniao pielgrzymki. Stolica Apostolska
przedstawia (1949) w Organizacji Narodw Zjednoczonych odrzucon jednak propozycj umidzynarodowienia miejsc witych w Palestynie. W Jerozolimie istniay (i nadal istniej) dwa patriarchaty: aciski i melchicki, o niewielkiej liczbie katolikw. Melchickich unitw w Izraelu byo (1958) nieco ponad
20 tysicy, a aciskich katolikw niewiele wicej. Wszystkich chrzecijan Arabw obliczano na 40 tysicy.
Rozdzia 4
RUCH EKUMENICZNY
Misjonarze ewangeliccy pierwsi dostrzegli konieczno ekumenizmu chrzecijaskiego, ktry jako ruch
szybko obj znaczn cz Kociow protestanckich.
Protestantyzm wiatowy nie by jednolity w stopniu wikszym ni katolicyzm wiatowy i to nie tylko z
racji istnienia wielu jego denominacji, ale te innych warunkw w Europie, a innych w Stanach Zjednoczonych. Wsplnota Anglikaska skonsolidowaa si i pierwsza podja dziaalno ekumeniczn. Prezbiterianie i reformowani, synowie tej samej reformy kalwiskiej, przeprowadzili najpierw poczenie
si w ramach swoich Kociow, nastpnie wczyli si w ruch ekumeniczny. Luteranie, najliczniejsi z
protestanckich wyzna, znaleli si w Niemczech za Hitlera w niezwykle trudnej sytuacji, ktra doprowadzia do powstania Kocioa Wyznaniowego (Bekennende Kirche).
Ewangelicy w Polsce, skupieni najliczniej w Kociele ewangelicko-augsburskim i w Kociele ewangelicko-unijnym, przeywali trudnoci strukturalne, zmuszeni do okrelenia swej tosamoci narodowej.
Kocioy starokatolickie i narodowe usioway obj nowe kraje, ale nie miay wikszych rezultatw.
Sekty i ruchy religijne rozwijay si szczeglnie po drugiej wojnie wiatowej.
Ewangelicki ruch ekumeniczny szybko uksztatowa kierunek i formy dziaania. Dugo jednak trwao,
zanim powstaa Ekumeniczna Rada Kociow. Katolicki ruch ekumeniczny musia przezwyciy
wiele trudnoci, by po drugiej wojnie wiatowej sta si skuteczny w dziaaniu.
Protestantyzm wiatowy
Obie wojny wiatowe dotkny bolenie wszystkie Kocioy, w tyra take ewangelickie, zarwno przez
zniszczenia materialne (gwnie wity i majtku kocielnego), jak i przez nastawienie ludzi nieomal
wycznie na sprawy polityczne i gospodarcze. Dla Kociow ewangelickich w ojczynie reformacji, w
Niemczech, rzdy nazistowskie stay si czasem prby. Wywoane nimi i wojn zagroenie zwikszyo w
wielu krajach poczucie jednoci, ujawnione w niesieniu pomocy, ktr ju podczas pierwszej wojny
wiatowej i po niej Kocioy ewangelickie Skandynawii i Stanw Zjednoczonych suyy bratnim Kocioom w Niemczech i Francji.
58
Protestantyzm na tej drodze i przez dziaalno misyjn nabra wiadomoci swego wiatowego zasigu,
czego wyrazem staa si (1910) ewangelicka midzynarodowa konferencja misyjna w Edynburgu, a
zwaszcza ustanowiona (1921) w Lake Mohonk (Nowy Jork) Midzynarodowa Rada Misji. wiatowy
zasig wyraa si te w teologii, ktrej najwybitniejszym przedstawicielem w tym zakresie by Karol
Barth, odnawiajc nauk reformacji luteraskiej i kalwiskiej. Na wiecie w rodowiskach ewangelickich zaprzestano teraz traktowa protestantyzm jako produkt zachodnioeuropejski (niemiecki z urodzenia,
francuski z adopcji), a uznano, e posannictwo Reformacji nie jest europejskie, tylko ewangelijne, dlatego aden kraj, adna kultura i adna rasa nie mog go monopolizowa.
Wsplnym dziaaniem Kociow ewangelickich w wiecie by ruch ekumeniczny, ktry w 1948 roku
przyj farm organizacyjn, gdy utworzono wiatow Rad Kociow dla rozwijania jednoci midzy
nimi. Potrzeb wsplnego dziaania odczuwali ewangelicy w swoich krajach. Przykad dali protestanci
francuscy, ktrzy przed wojn (1938) znaleli drog do jednoci, tworzc wspln Protestanck Rad
Modziey (Conseil protestante de la Jeunesse), a po wybuchu wojny zczyli si w Comission InterMouvements auprs des Evacus, by razem prowadzi dziaalno wrd ludzi wyrzuconych z domw.
Wobec skonnoci wielu protestantw do liberalizmu i racjonalizmu powstay ewangelickie ruchy integrystyczne, jako rodek obrony. Integryci oywia sw dziaalno po drugiej wojnie wiatowej, zwaszcza gdy ultraintegryci amerykascy przeciw ruchowi ekumenicznemu zorganizowali si (1941) w Amerykask Rad Kociow Chrzecijaskich, a w 1948 roku, kilka dni przed pierwszym zebraniem Rady Ekumenicznej, przeksztacili si w Midzynarodow Rad Kociow Chrzecijaskich (International Council of Christian Churches).
ywotny na pocztku XX wieku ruch liberalnych protestantw, ktry przez Midzynarodowy Komitet
Postpu Religijnego organizowa kongresy, prawie zanikn w okresie midzywojennym. W 1949 roku
wznowi aktywno, tworzc Midzynarodowe Stowarzyszenie dla Wolnoci Religijnej. Modych
protestantw skupia w Midzynarodowym Zwizku Religijnym (International Religious Fellowship).
Liberalni pastorzy szwajcarscy utworzyli Midzynarodowy Orodek Wychowania Liberalnego.
Anglikaska Wsplnota
Charakterystyczny dla XX wieku ruch przebudzenia, ktry wyszed z Walii pod przewodnictwem kaznodziei wieckiego, Evana Robertsa, odznacza si tym, e kierowali nim wieccy, cho obejmowa te
pastorw. Wywiera wpyw na religijne i moralne ycie jednostki, ale rwnie na ycie caego spoeczestwa, szczeglnie w dziedzinach wielkiego zagroenia, jak alkoholizm. Koci anglikaski Walii nie by
przeciwny temu ruchowi, starajc si wykorzysta widoczne owoce Jego religijnej dziaalnoci.
Koci Walii by jednym z dwudziestu Kociow anglikaskich, ktre (od 1867) stopniowo tworzyy
Anglikask Wsplnot. Od pocztku unikaa ona form zorganizowanej federacji, lecz zewntrznym
wyrazem jej istnienia byo odprawianie w przyjtym terminie 10 lat Konferencji w Lambeth, zwoywanej przez arcybiskupa Canterbury, a dziaajcej z zastrzeeniem, e nie przywaszcza sobie autorytetu
prawnego w dziedzinie nauki i ycia kocielnego. Warunki wojenne spowodoway zwoanie kolejnej
Lambeth-Conference (1920) po 12-letniej przerwie, lecz wielkiego znaczenia nabraa dopiero nastpna
Konferencja (1930) z udziaem 308 przedstawicieli, gdy na niej dokadnie okrelono zasady przynalenoci do Anglikaskiej Wsplnoty. Przyjto wwczas, e Anglican Communion w ramach jednego,
witego, katolickiego i apostolskiego Kocioa jest wsplnot diecezji, prowincji i kociow regionalnych, prawnie ustanowionych i pozostajcych w cznoci ze stolic arcybiskupi w Canterbury. Uznano,
e kady Koci posiada struktur ustrojow oraz zachowuje i gosi wiar tak, jaka zostaa okrelona w
jego Book of Common Prayer. Zaznaczono, e wszystkie Kocioy anglikaskie tworz jedno nie przez
jak centraln wadz ustawodawcz lub wykonawcz, lecz przez wzajemn lojalno, ktrej wsparcie
stanowi rada biskupw, zebranych na Konferencji.
Zapewnion w tej formie jedno Kocioa anglikaskiego urzdowego (High Church) chciano poszerzy na tak zwane Kocioy wolne swego wyznania. Opracowano wic (1938) projekt unii, lecz do jego
realizacji mona byo przystpi po wojnie. Arcybiskup Canterbury, dr Fisher, zwrci si (1946) z wezwaniem do tych Kociow, by rozwayy moliwoci i warunki poczenia. Po otrzymaniu pozytywnej
59
odpowiedzi utworzono (1950) komisj, a w rezultacie jej dziaania przyjto jedno Kocioa anglikaskiego (High Church) w Anglii z nadal autonomicznymi Kocioami: prezbiteriaskim w Anglii, episkopalnym w Szkocji i prezbiteriaskim w Szkocji.
W Anglican Communion stao si specyficznym zjawiskiem, gdy Koci anglikaski w Poudniowych
Indiach poczy Kocioy episkopalne i nieepiskopalne Indii, Birmy, Cejlonu oraz metodystw. Wsplnota u-znaa ten fakt w 1955 roku. Niektre z Kociow, czonkw Anglican Communion, byy kocioami pastwowymi jeszcze w XX wieku, lecz stopniowo zostay oddzielone od pastwa. W Anglii postulowano rozdzia Wysokiego Kocioa, lecz bez skutku. Krl, koronowany przez arcybiskupa z Canterbury, pozosta nadal najwyszym rzdc (supreme governor) Kocioa anglikaskiego i zachowa prawo
mianowania biskupw.
Dechrystianizacja ycia, jako szczeglnie zachodnioeuropejskie zjawisko, nie omina Kocioa anglikaskiego. Na 27 milionw jego wyznawcw w Anglii w 1958 roku tylko 12% speniao obowizek komunii
wielkanocnej, cho odnowiono i uaktywniono duszpasterstwo. Do szk wprowadzono (1946) nauk religii i odprawiano specjalne naboestwa szkolne. Wczeniej ju rozbudowano duszpasterstwo wojskowe i
wizienne. Na wzr francuski do zdechrystianizowanych rodowisk proletariackich starano si wprowadzi anglikaskich ksiy robotnikw. Ca dziedzin spoecznej dziaalnoci Kocioa powierzono specjalnej komisji The Board for Social Responsibility.
Metodyci i baptyci
Ruch metodystyczny, powstay w anglikanizmie, a odczony przy kocu XVIII wieku jako osobny Koci, odznacza si wielk aktywnoci, zwaszcza przez dziaalno swych wieckich misjonarzy. Zyskiwa wyznawcw, uprawiajc teologi przede wszystkim soteriologiczn, nastawion na moralne
uksztatowanie czowieka. Metodyci zachowali na og episkopalny charakter Kocioa anglikaskiego, cho pocztkowo posugiwali si chtniej nazw superintendent ni biskup. Jedynie angielscy metodyci nie wprowadzili u siebie urzdu biskupa, wszdzie za zdecydowanie odcinali si od anglikaskiego dogmatyzmu i byli otwarci na inne wyznania protestanckie. W Ameryce Pnocnej, gdzie mieli trzy
czwarte swych wyznawcw w skali wiatowej, sami na pocztku XX wieku doznali podziaw z przyczyn politycznych i rasowych, ale nie przestali (od 1881) odbywa wsplnych konferencji, ktre postanowiono (1951) zwoywa co pi lat (Ecumenical Methodist Conference). W Stanach Zjednoczonych
trzy najwiksze ugrupowania metodystw zczyy si (1939) w Methodist Church. W Kanadzie weszli
w porozumienie z protestanckimi kongregacjonalistami i prezbiterianami, tworzc United Church of Canada. Od pocztku zaangaowali si w dziaalno i organizacj ewangelickiego ruchu ekumenicznego.
Baptyci, cho ich powstanie czy si z anabaptystycznym ruchem informacyjnym w Niemczech, w
obecnym ksztacie swego wyznania uformowali si w anglikaskim Kociele. Pocztkowo, z racji pogldw co do powszechnoci lub partykularnoci aski zbawienia, dzielili si na Genera Baptist i Particular Baptist, lecz poczyli si w Anglii ju przy kocu XIX wieku, a na pocztku XX wieku utworzyli
wiatowy Zwizek Baptystw (Baptist World Alliance). Za cel tego Zwizku przyjli niesienie swoim
wyznawcom pomocy moralnej i duchowej, bronienie wolnoci religijnej i goszenie ideaw Kocioa
wedug Nowego Testamentu. Ustanawiajc w nim komisje, szczegln rang nadali komisji dla wiatowych misji. Wytyczne dziaania ustalaj na kongresach Zwizku, odbywanych co 5 lat, a ich realizacj
powierzyli komitetowi wykonawczemu, zbierajcemu si co roku na obrady. Jako pomocniczy organ
Zwizku powoali (1948) Europejsk Federacj Baptystw (European Baptist Federation).
Utworzenie midzynarodowych form zwizkowych nie oznaczao powstania jednego Kocioa baptystw, gdy .pozostawiono przyjmowan przez wikszo zasad, e dla baptysty Kocioem jest jego lokalna wsplnota, w ktrej istniej tylko dwa urzdy kocielne: starszego (prezbitera) i diakona. W poszczeglnych krajach lokalne wsplnoty tworz unie, ktre dziaaj przez odbywane okresowo synody
lub konferencje. Ich autonomia, racjonalistycznie ujta nauka chrzecijaska, wolno religijna jednostki,
a zwaszcza silnie rozbudzona wiadomo misyjnego dziaania, stay si rdem powodzenia misji
baptystw, uprawianych wrd pogan i chrzecijan. W 1956 roku podawano, e mieli 36 milionw
ochrzczonych, cho trudno ustali dokadn liczb, gdy istniej niezalene odgazienia, wywodzce si
60
z baptystw. Jedno z nich: Uczniowie Chrystusa (Disciples of Christ) dao z kolei pocztek niezalenym
grupom o orientacji kalwiskiej, nazywanym Kocioami Chrystusowymi (Churches of Christ). Dopiero
w 1957 roku doszo do ich poczenia z Uczniami Chrystusa i utworzenia Zjednoczonego Kocioa
Chrystusowego (United Church of Christ).
Ruch ekumeniczny znalaz zrozumienie u znacznej czci baptystw. Do wiatowej Rady Kociow
przystpi wiatowy Zwizek Baptystw, lecz w Stanach Zjednoczonych wsplnoty z poudniowej czci
kraju, majc nastawienie integrystyczne, zwizay si z Midzynarodow Rad Kociow Chrzecijaskich. Zdecydowani za integryci, baptysta misjonarz William Carey Taylor, odrzucali jedn i drug
organizacj, przekonani, e obie zawieraj bdne doktryny i mog spowodowa zniszczenie ycia baptystycznego.
Prezbiterianie i reformowani
Uznawani, jedni i drudzy, za synw reformy kalwiskiej, w swoich Kocioach rnili si tym, e reformowani bardziej rozwinli dogmatyczny system Kalwina, a prezbiterianie - system strukturalny (kocielny). Kalwini w krajach anglosaskich stanli w opozycji do episkopalnych Kociow, jak Koci
anglikaski, dlatego swoim Kocioom nadali charakter prezbiterialny, odrzucajc urzd biskupi, a
przyjmujc synod za najwysz wadz, z jego kolegialnym prezydium jako wadz wykonawcz. Prezbiterianie, uywajc na okrelenie siebie samych nazwy reformowani, gdy utworzyli (1877) Zwizek
Kociow Reformowanych, podkrelili w jego oficjalnym tytule system prezbiterialny. W 1954 roku
zaznaczyli wiatowy charakter Zwizku, nazywajc go Aliance of the Reformed Churches throughout the
World holding the Presbyterian System.
W Stanach Zjednoczonych prezbiterianie, podzieleni w ubiegym stuleciu na kilka Kociow, zdoali
(1958) poczy swj najliczniejszy Koci (Presbyterian Church in the USA) z United Presibyterian
Church of North America, przyjmujc dla tego zwizku nazw United Presbyterian Church in the USA,
ktry mia ponad 3 miliony wyznawcw.
Kalwini (reformowani), szczeglnie w krajach uznajcych ongi ich Koci za pastwowy, z trudnoci
pokonywali XIX-wieczny rozam na Kocioy oficjalne i integrystyczne. W Holandii Koci reformowany pastwowy (Nederlandse Herwormde Kerk) dozna rozamu z powodu ulegania liberalizmowi i
modernizmowi. Powsta najpierw ruch, a potem uznany Koci chrzecijaski reformowany (Christelijke
Gereformeerde Kerk) o ortodoksyjnej orientacji. Cz tego Kocioa poczya si z drugim nurtem ortodoksyjnym, zorganizowanym w Nederduits Gereformeerde Kerk, i utworzya wsplny Koci (Gereformeerde Kerk), ktry majc 700 tysicy wyznawcw, nie wszed do wiatowej Rady Kociow ani te
nie poczy si z Nederlandse Herwormde Kenk, chocia ten w latach trzydziestych przystpi do wewntrznej odnowy i dokona (1951) reorganizacji swej struktury.
We Francji na pocztku XX wieku reformowani dzielili si na Uni Kociow Reformowanych Ewangelickich (ortodoksyjni kalwini) i Uni Kociow Ewangelickich Wolnych. Wspdziaanie organizacyjne wprowadzili dopiero w 1938 roku.
W Niemczech, w ktrych reformowani liczyli (1958) ponad 2,5 miliona, utworzyli ju w XIX wieku
zwizek kocielny (Reformierter Bund), ale nadal istniay niezalene wsplnoty, zwaszcza w Saksonii i
Bawarii. W 1928 roku przystpiy one do nowo utworzonego zwizku (Bund der evangelischreformierten Kirchen Deutschlands).
Reformowano, prowadzili liczniejsze misje .ni luteranie. Ich Kocioy w Afryce miay na og orientacj
bardzo ortodoksyjno-kalwisk i tendencje integrystyczne. Na synodzie poudniowoafrykaskim wysuny (1924) ide wiatowej organizacji Kociow reformowanych o tej orientacji. Do realizacji przystpiono (1946) na konferencji delegatw Kociow reformowanych Holandii, Kocioa chrzecijaskiego
reformowanego Ameryki i Kocioa reformowanego Afryki Poudniowej. Postanowiono utworzy Synod
Reformowany Ekumeniczny jako wiatow struktur organizacyjn. Przystpio do niego kilka innych
Kociow, jak Koci wolny Szkocji i Koci ewangelicki Irlandii, a na obradach w Amsterdamie
(1949) zajmowano si zagadnieniami teologicznymi, stosunkiem Kocioa do pastwa i ekumenizmem.
61
W przeciwiestwie do wiatowego Aliansu Reformowanych nie przystpiono do wiatowej Rady Kociow, zarzucajc jej zbyt sabe uwzgldnianie teologicznych podstaw protestantyzmu.
Wszystkich prezbiterianw i reformowanych na wiecie (1958) obliczano na 45 milionw. Obok nich
byo 6 milionw kongregacjonalistw.
Nazw kongregacjonalistw nadano wsplnotom reformowanym, ktre zachowujc cakowit wasn
niezaleno uznaway jedynie Chrystusa za Gow swego Kocioa jako wsplnoty przez Niego
uksztatowanej (a Christo congregata). Przyjy one z czasem t nazw i utworzyy lune unie krajowe,
jak Koci Zjednoczony Chrystusa, a przy kocu XIX wieku poczyy si w zwizek midzynarodowy (International Congregational Council). Obj on unie z Ameryki Pnocnej, Anglii, Szkocja i Szwecji
oraz mae wsplnoty z niektrych krajw Ameryki Poudniowej, nie umniejszajc prawnej niezalenoci
kadej z nich.
Luteranie i nazizm
Najliczniejsze z protestanckich wyzna, luteraskie (70 milionw), miao swe Kocioy na caym wiecie, tym bardziej wic uwiadomio sobie, e musi odej od utosamiania go z niemieckoci (Lutheritum ist Deutschtum), w czym pomogy trudnoci, jakie napotkao w Niemczech za nazistowskich rzdw.
W Niemczech Koci ewangelicko-augsburski po pierwszej wojnie wiatowej przey kryzys strukturalny, gdy z upadkiem cesarstwa upado te zwierzchnictwo i opieka cesarza (Summepiskopat), powszechne za stao si danie rozdziau Kocioa od pastwa. Wpywy socjalizmu zmniejszyy wpywy protestantyzmu na nard niemiecki, nadto po wojnie wzroso wystpowanie z Kocioa (1920 rok 305.584),
ktrego druga fala ujawnia si za rzdw nazistowskich (1937 rok 352.000). Socjalizm mia tak silne
wpywy, e nawet cz pastorw utworzya radykalny zwizek tak zwanych wierzcych socjalistw
(Bund religiser Sozialisten in Deutschland).
W okresie zagroenia Kocioy ewangelicko-augsburskie niektrych maych landw doczyy do wikszych. Czyniono te starania o utworzenie wsplnoty wszystkich Kociow, powoujc na I zjedzie
oglnym (1922) Niemiecki Ewangelicki Zwizek Kociow (28 Kociow).
W partii narodowosocjalistycznej (NSDAP) czonkowie ewangelicy utworzyli (1932) grup Niemieckich
Chrzecijan, ktrzy Zwizek Kociow chcieli przeksztaci w jeden Koci Rzeszy, wprowadzajc
hitlerowsk zasad jednoosobowego przywdztwa (wodzostwa), idea zgermanizowania chrzecijastwa i
usunicia elementw ydowskich (aryjski Chrystus). Powsta wic jeden Koci ewangelicki niemiecki
(Deuteche Evangelische Kirche), z Ludwigiem Mllerem jako biskupem Rzeszy.
W opozycji do Niemieckich Chrzecijan zrodzi si (1933) ruch Ewangelia i Koci, a pastorzy utworzyli zwizek (Pfarrer-Notbund) z inicjatywy i pod przewodnictwem Martina Niemllera. Uznano za
konieczne w dziaaniu i teologii wierne zachowywanie zasad Pisma witego i augsburskiego wyznania
wiary. Powstaa wic (1934) Spoeczno Wyznaniowa Niemieckiego Kocioa Ewangelickiego, dajc
pocztek nowej oglnoniemieckiej organizacji Kocioa ewangelicko-augsburskiego, zwanej po prostu
Kocioem Wyznajcym (Bekennende Kirche). W jego kierownictwie nie byo pocztkowo zgodnoci w
ustosunkowaniu si do nazistowskiej wadzy pastwowej, lecz na synodzie w Dahlem (1936) odrzucono
teorie rasistowskie i apoteoz narodu jako objawy neopoganizmu, nastpnie skierowano do Hitlera memoria z napitnowaniem bezprawia i obozw koncentracyjnych. Ze wzgldu na to opozycyjne stanowisko cz pastorw znalaza si w wizieniach i obozach. Jako zalany mczennik Kocioa Wyznaniowego zgin stracony w Flossenburgu (1945) wizie obozu w Buchenwaldzie, teolog i pastor Dietrich Bonhoeffer.
Po drugiej wojnie wiatowej powstaa rna sytuacja Kocioa ewangelicko-augsburskiego w Niemczech
Zachodnich (RFN) i w radzieckiej strefie okupacyjnej, nazwanej pniej Niemieck Republik Demokratyczn. Zdoano jednak wsplnie na konferencji w Treysa koo Marburga (1945) przyj nazw Koci ewangelicki w Niemczech i now struktur, w ktrej najwyszym organem kocielnym bya Rada
(12 czonkw) pod kierownictwem biskupa Theophila Wurma (zm. 1953) i jego zastpcy, pastora Niemllera. Okrelono te (1948) na zgromadzeniu w Eisenach trwa struktur Kocioa, ktr objto 28
Kociow krajowych (13 ewangelicko-augsburskich, 13 unijnych i 2 reformowane).
62
Ortodoksyjno wyznania luteraskiego, o ktr w Niemczech walczy Koci Wyznaniowy, bya wiernie zachowywana w Stanach Zjednoczonych, zwaszcza w stanie Missouri, dokd w XIX wieku udawali si emigranci niemieccy. Grupy wyznania augsburskiego utworzyy Koci rzdzony przez Synod
Missouri. W 1949 roku liczy blisko 6 tysicy gmin i ponad milion 700 tysicy wyznawcw. Konserwatywny, nie dy do zczenia si z National Lutheran Council w Stanach Zjednoczonych. W Ameryce
za, tak jak w Niemczech, starano si organizowa wspprac Kociow wyznania augsburskiego w
poszczeglnych krajach i na caym wiecie. Doprowadzio to (1947) do utworzenia wiatowej Federacji
Luteraskiej. Nie naruszaa ona struktur i obrzdw poszczeglnych Kociow, bo przyja za gwny
cel jedno w zakresie podstawowych zagadnie doktrynalnych, opartych na tak zwanych doktrynalnych
ksigach Kocioa (pisma twrcw reformacji). Federacja wybraa Genew na sw siedzib, obok wiatowej Rady Kociow, ktrej jest czonkiem.
Ewangelicy w Polsce
W Polsce po pierwszej wojnie wiatowej istniao siedem niezalenych Kociow ewangelickich. cznie miay one (1930) 842 tysice wyznawcw, co stanowio 2,6% ludnoci Polski. Przewaga w nich
Niemcw (70% po wojnie) wywoywaa tarcia narodowociowe, podobnie jak odmienna organizacja w
kadym z dawnych zaborw - tarcia kocielne. W celu ich usunicia urzdzono (1921) w Uppsali polsk
konferencj religijn, lecz ustalono tylko, ze wadze Kocioa ewangelicko-augsburskiego w Wielkopolsce nie mog by zalene od synodu generalnego w Berlinie. Nacjonalistycznym orodkiem niemieckim
pozosta Deutschtumsbund w odzi i jego organ Lodzer Freie Presse, ktry wystpowa przeciw generalnemu superintendentowi, pastorowi Burschemu w Warszawie, co sprawio, e synod konstytucyjny
ewangelikw (1922) by bardzo burzliwy i nie doszo do porozumienia. Kompromisowe pojednanie nastpio dopiero w 1928 roku, gdy utworzono Rad Kociow ewangelickich w Polsce, powoujc superintendenta Juliusza Burschego na przewodniczcego. Rada w swym zaoeniu obejmowaa wszystkich ewangelikw w Polsce bez rnicy kocielnej i narodowej, zachowujc samodzielno poszczeglnych Kociow. Rzdowi nie udao si dokona unifikacji prawodawstwa dzielnicowego i zasad organizacyjnych wszystkich Kociow ewangelickich, lecz (1922) tylko oglnikowo Kocioa ewangelickoaugsburskiego. Dopiero w 1936 roku dekret prezydenta okreli szczegowo stosunek pastwa do tego
Kocioa, lecz ewangelicy uznali to prawo za niekorzystne dla siebie.
Starania ewangelikw o wasny wydzia teologiczny doprowadziy (1920) do utworzenia czterech katedr
na Uniwersytecie Warszawskim, a dwa lata pniej do erygowania Wydziau Teologii Ewangelickiej,
ktry podczas drugiej wojny wiatowej prowadzi tajne nauczanie. W 1954 roku zosta przeksztacony w
Chrzecijask Akademi Teologiczn, jednowyznaniow, pocztkowo z sekcj teologii ewangelickiej
i sekcj teologii starokatolickiej, nastpnie te z sekcj teologii prawosawnej.
W czasie drugiej wojny wiatowej ewangelicy wyznania augsburskiego, jeeli nie wykazali si nacjonalistyczn dziaalnoci niemieck, doznali przeladowania od okupacyjnych wadz. Z 210 duchownych
tego wyznania 120 miao narodowo polsk, z nich za 36 zamknito w obozach koncentracyjnych. Profesor i pastor Edmund Bursche, brat superintendenta Juliusza, zgin (1940) w obozie MauthausenGusen.
Niemiecki charakter w okresie midzywojennym i swj strukturalny zwizek kocielny z Prusami stara
si zachowa Koci ewangelicko-unijny w Wielkopolsce i na Pomorzu, skupiajc przewanie Niemcw. Rzd polski nie uzna jego Synodu Krajowego, ktry dziaa nadal, cho nielegalnie.
Swj niemiecki charakter podkrela w szczeglniejszy sposb Koci ewangelicko-unijny na lsku,
wydajc wrd czasopism Katowitzer Zeitung, wobec czego Zwizek Polakw Ewangelikw zacz
wydawa czasopismo Ewangelik Grnolski.
W Polsce dziaao kilkadziesit wsplnot i sekt protestanckich, z ktrych czternacie, w tym Koci wolny luteraski, Zwizek Kociow Chrystusowych, bracia apostolscy, nie zyskao uznania wadz pastwowych, ale dziaay na podstawie Konstytucji Marcowej. Wyranie te oywia si agitacja amerykaskich sekt, jak metodyci, badacze Pisma witego i adwentyci. U polskich adwentystw dnia sidmego
63
doszo do rozamu (1933), powstaa wwczas wsplnota chrzecijan dnia sidmego, przyjmujc pniej
nazw Zjednoczeni Chrzecijanie Dnia Sidmego.
Niech katolikw do protestantw wywoywaa ich agitacja, niektre pisma nastawione agresywnie i
koniunkturalne konwersje, jak konwersja Stefana eromskiego na kalwinizm, by omin katolickie prawo maeskie. Ewangelicy wszake wydawali swobodnie szereg czasopism, zwaszcza o charakterze
kulturalno-owiatowym, i posiadali znaczn liczb wasnych towarzystw. Charakteru wyznaniowego unikao dziaajce od 1920 roku Towarzystwo badania dziejw reformacji w Polsce, ktre przy wsppracy
znakomitych historykw wydawao kwartalnik Reformacja w Polsce, pod dobrym kierownictwem profesora Stanisawa Kota.
Starokatolicy polscy
Kocioy starokatolickie w Europie nie okazyway wielkiej aktywnoci. Do ich Unii Utrechckiej naleay
dwa polskie Kocioy, ktre okreliy si jako starokatolickie.
Mariawici, zorganizowani w osobny Koci przy kocu poprzedniego okresu, mieli pocztkowo 120
parafii i okoo 200 tysicy wyznawcw, lecz mi rozwijaa si liczbowo, nawet tracc zwolennikw. Do
przyczyn naleao niewtpliwie ze wraenie, jakie sprawi list pasterski ich przeoonego, Jana Kowalskiego, o mistycznym maestwie ksiy i zakonnic. Wielu zwolennikw utracili, gdy nastpi (1923)
rozam wywoany przez ich duchownego, Ludwika Rytela, ktry w broszurze Mariawityzm w wietle
faktw i ycia oskary Kowalskiego i innych o bdy i niemoralno. Sytuacji nie wyjanio pismo Kowalskiego Gwne podstawy mariawityzmu, natomiast katolikom uwiadomio, jak daleko mariawityzm
odszed od katolickich prawd wiary.
Kowalski, konsekrowany (1909) na biskupa w Utrechcie u starokatolikw, przybra jeszcze za ycia Felicji Kozowskiej (zm. 1921) tytu arcybiskupa starokatolickiego Kocioa mariawitw i wywici biskupw pomocniczych, Romana Prchniewskiego i Leona Gobiowskiego. Jego organ prasowy Mariawicka
Myl Narodowa owiadczy (1924), e stolica apostolska zostaa przeniesiona z Rzymu do Pocka, a Kowalski jest papieem sowiaskim. Znis on moc swej wadzy celibat biskupw i ksiy, wprowadzi
kapastwo kobiet i ogosi wieczyste luby mistyczne biskupw i kapanw z siostrami zakonnymi.
Zarzuty Rytela przeciw Kowalskiemu, zwaszcza o niemoralno, podja prasa, a prokurator wszcz
dochodzenie. Utrechcka Unia Kociow Starokatolickich wykluczya mariawitw, za ich unia z Polskim Kocioem Narodowym (1928) okazaa si krtkotrwaa, zwaszcza e Sd Okrgowy w Pocku
skaza Kowalskiego na 4 lata wizienia za demoralizacj klasztoru pockiego mariawitek. Gdy wyrok
zosta podtrzymamy mimo apelacji, kapitua generalna mariawitw (1935) pozbawia go wadzy i uniewania wszystkie jego nowoci. Rozam zosta utrwalony.
Grupa pocka przeciwna Kowalskiemu zachowaa nazw starokatolickiego Kocioa mariawitw. Grupa
felicjanowska (20% mariawitw i 9 kapanw) opowiedziaa si za Kowalskim, ktry po wyjciu z wizienia wywici 8 biskupw. Podczas wojny wystosowa do Hitlera list z wezwaniem do nawrcenia si
na mariawityzm. Uwiziony i osadzony w obozie koncentracyjnym, zgin w Dachau (1942).
Po wojnie dziaay nadal obie grupy mariawitw. Koci starokatolicki mariawitw w Pocku zosta podzielony na trzy diecezje: pocko-warszawsk, dzko-lsk i lubelsko-podlask.
Mariawici ju w okresie midzywojennym tracili na znaczeniu, natomiast ekspansj podj wwczas Polski Koci Narodowy. Jego propagatorzy, wrd ktrych by biskup Franciszek Hodur, przybyli ze
Stanw Zjednoczonych (1919). Pierwsz parafi (Krakw), cho bez zgody wadz pastwowych, zorganizowa (1924) biskup elekt Franciszek Boczak.
Hodurowcy, nazywani tak przez katolikw w okresie midzywojennym, dziaali przez ulotne pisma i czasopismo Polska Odrodzona. Dziaali te przez swoje organizacje, jak Towarzystwo Niewiast Polskich,
Towarzystwo Owiatowe, Chr Szopena, Komitet Pomocy. Prostych ludzi przycigali jzykiem narodowym w liturgii. Wedug Polaka-Katolika mieli (1925) w Polsce 10 tysicy wyznawcw, lecz doznali kilku rozamw.
Najwikszy rozam spowodowa ich krakowski zjazd (1931), gdy potpi biskupa Wadysawa Marcina
Farona (zm. 1965). Biskup ten (dawny kapan katolicki) zachowa cz zwolennikw i ustanowi wa-
64
sny Koci polski starokatolicki, ktry przed wybuchem wojny liczy 3 biskupw, 38 ksiy i okoo 50
wsplnot parafialnych, lecz przesta istnie (1948), po powrocie Farona do Kocioa katolickiego.
Hodurowcy tworzyli polskonarodowy Koci katolicki, ktrego biskupem zosta (1935) Jzef Padewski, konsekrowany przez Hodura w Scranton. Oba Kocioy (1939) nie przekraczay liczby 15 tysicy
wiernych, lecz dzieliy si na diecezje, dekanaty i parafie. Polskonarodowy Koci katolicki przyj
ewangelick struktur synodaln, zachowa jednak na czele pierwszego biskupa ze Scranton, zwanego
niekiedy prymasem, z wadz w Stanach Zjednoczonych i w Polsce. Po drugiej wojnie wiatowej cz
Kocioa w Polsce zerwaa (1951) jedno z Ameryk i popierana przez reim warszawski tworzya Koci polskokatolicki, ktrego biskup Maksymilian Rode przyj tytu Prymasa Polski i gosi haso tysica kociow narodowych na 1000-lecie Chrztu Polski.
Sekty i ruchy religijne
Kocioy ewangelickie, szczeglnie z Ameryki Pnocnej, prowadziy dziaalno misyjn nie tylko w
Afryce, Azji i Oceanii, ale take w Ameryce aciskiej i w Europie wrd katolikw. rda misyjnej
aktywnoci niektrych z tych Kociow, na og w okresie midzywojennym zwanych sektami, byy
rne, najczciej jednak tkwiy w ach charakterze eschatologicznym bd perfekcynistycznoreformistycznym. Pierwsze wystpowao szczeglnie u adwentystw, badaczy Pisma witego, przyjaci czowieka, wiadkw Jehowy i w Kociele apostolskim, drugie - u scjentystw, w ruchu zielonowitkowcw i w nowych wsplnotach ewangelickich, jak Gnadauer Verband. Z wymienionych sekt
wikszo powstaa w XIX wieku, ale w XX wieku nie zatraciy, a nawet zwikszyy swj zapa misyjny.
W Polsce okresu midzywojennego najbardziej znana bya dziaalno adwentystw, badaczy Pisma
witego i wiadkw Jehowy.
Koci Adwentystw Dnia Sidmego, przyjmujc w swej eschatologicznie nastawionej teologii zbawcze porednictwo Chrystusa, uzna rok 1844, w ktrym wedug zaoyciela, Williama Millera, miao nastpi powtrne przyjcie Chrystusa na wiat, za zapocztkowanie Jego sdu nad sprawiedliwymi, zakoczonego (stale oczekiwanym) rychym przyjciem powtrnym. W Polsce uznani (1922) za wyznanie tolerowane, wydaj Znaki Czasu, Suga Zboru i Lekcje Biblijne (kwartalnik).
Badacze Pisma witego, zaoeni (1872) w Stanach Zjednoczonych przez Charlesa T. Russella, nazwali
si (1913) International Bible Students Association, ktrego siedzib zosta Londyn. Do swej doktryny
przejli od adwentystw chiliazm, wedug ktrego oni jako prawdziwy Koci wybranych (mae stado) z
chwil mierci ostatniego z wybranych zostan wskrzeszeni i bd niewidzialnie zarzdza wiatem podczas tysicletniego krlowania Chrystusa na ziemi.
Przyjaciele czowieka (Amis de lHomme), zwani te Maym Stadem utworzyli Koci Krlestwa Boego, gdy Szwajcar, Alexandre Freytag potpi w Stowarzyszeniu Badaczy przerosty organizacyjne,
wprowadzone kosztem uprawiania mioci chrzecijaskiej. Zachowa chrzest przez zanurzanie, ale za
waniejsze uwaa lubowanie mioci altruistycznej.
wiadkowie Jehowy, zwani wczeniej od nazwiska zaoyciela russellitami, na kongresie w Columbos
(USA) wystpili (1931) po stronie nastpcy Russella, Josepha Franklina Rutherforda, ktry odszed od
pogldw poprzednika, a zwaszcza wprowadzi w Stowarzyszeniu Badaczy teokratyczny centralizm.
Przyjcie z Izajasza Proroka (43, 12) sw: bdziecie moimi wiadkami, mwi Jahwe za gwne zadanie
do spenienia dao im nazw wiadkowie Jehowy, w Polsce zamiennie stosowan z nazw badacze Pisma witego. W swojej uproszczonej doktrynie nie uznaj bstwa Chrystusa i odrzucaj sakramenty, a
wedug Apokalipsy przyjmuj, e oni s owymi 144 tysicami opiecztowanych, ktrzy doczekaj si
tysicletniego Krlestwa Boego na ziemi, gdy szatan zostanie pokonany. Rutherford zobowiza wiadkw Jehowy do uprawiania dziaalnoci misyjnej, aby zwalczy religie, zwizane pod przewodnictwem
Kocioa rzymskokatolickiego z politycznymi i gospodarczymi mocami wiata, opanowanego stale jeszcze przez szatana. W swoich pismach gwatownie atakowa te religie jako nierzdny Babilon. Jego nastpca (1940), Nathan Homer Knorr, zmieni taktyk, polecajc wiadkom Jehowy: bdcie przyjacielscy
i peni taktu wobec innych. Nadal organizuj wielkie midzynarodowe zjazdy i kongresy, znane z okresu
midzywojennego, jak kongres w Londynie (1926) i Detroit (1928). Nie wczyli si do ruchu ekume-
65
nicznego, zreszt nie mogliby by przyjci do wiatowej Rady Kociow z powodu odrzucania bstwa
Chrystusa.
W Polsce dziaalno badaczy Pisma witego zapocztkowali reemigranci z Ameryki. W Warszawie
powstaa (1921) Reprezentacja Midzynarodowego Stowarzyszenia Badaczy Pisma witego, lecz szybko podzielili si na kilka grup o zmienianych nieraz nazwach. Jedna z nich przeksztacia si (1931) w
wiecki Ruch Misyjny Epifanii. wiadkowie Jehowy przed drug wojn wiatow zwikszyli sw liczb
przez polskich reemigrantw z Europy Zachodniej, zwaszcza z Francji. Po wojnie nie uzyskali pastwowego uznania, gwnie z powodu zwizku ze Stanami Zjednoczonymi i odrzucania suby wojskowej,
prowadzili jednak bardzo szerok akcj propagandow, systematycznie narzucajc si rodzinom katolickim ze swymi pismami i religijnymi dyskusjami.
Ewangelicki ekumenizm
Koci anglikaski (High Church) z racji rozlegego imperium brytyjskiego styka si z rnymi religiami i wyznaniami chrzecijaskimi. Wspdziaanie wszake Kociow protestanckich zaczo si
najpierw na polu misyjnym i doprowadzio do utworzenia wiatowej Konferencji Misyjnej (World
Missionary Conference), ktra na pocztku XX wieku obejmowaa 160 stowarzysze misyjnych. Na
zjedzie jej 1200 delegatw w Edynburgu (1910) zacz si ewangelicki ruch ekumeniczny. Dramatycznie przedstawiajc problem jednoci chrzecijan, zacytowano wypowied wyksztaconego Chiczyka,
chrzecijanina: Wy nam objawilicie Jezusa Chrystusa i za to jestemy wam wdziczni, lecz jednoczenie
do nas przynielicie wasze rnice i podziay: jedni gosz wyznanie metody styczne, inni luteraskie,
jedni s kongregacjonalistami, inni episkopalistami. Prosimy Was, bycie nam gosili Chrystusa.
Poruszony tym skandalem braku jednoci biskup Kocioa episkopalnego na Filipinach, Charles Brent
(zm. 1919), doprowadzi do powoania oglnej komisji w celu zbadania wiary i ustroju Kocioa. Pod t
nazw Wiara i Ustrj (Faith and Order) rozpowszechni si ruch, ktry za gwne zadanie przyj nakanianie wszystkich ewangelikw, by poznali dzielce ich rnice i usunli je w celu dojcia do jednoci.
Pocztkiem dziaa ekumenicznych bya (1920) kolejna Lambeth-Conference, z udziaem 252 biskupw
anglikaskich z caej Wielkiej Brytanii; wydaa ona w sprawie jednoci Odezw do caego ludu chrzecijaskiego. Wyjanienie co do katolickiego ruchu unijnego zoy anglikaski arcybiskup z Camterbury
w licie (1923), ktry okreli jako nie-urzdowy. Uzna w nim stosunek Kocioa anglikaskiego do
rzymskokatolickiego za spraw najwaniejsz i do obszernie omwi konferencje w Malines, podkrelajc, e maj one charakter prywatny.
Anglikanie doprowadzili do powstania wiatowej Konferencji Wiara i Ustrj. Osobny Komitet stay
przygotowa wiatowy zjazd religijny w Waszyngtonie (1925), czego dusz by Robert Gardiner, ktry
wyda te Modlitewnik unijny.
Ewangelicki arcybiskup Uppsali, Nathan Sderblom, podj myl zaoenia Ekumenicznej Rady Kociow. Znalazo to poparcie w Sztokholmie (1925) na wiatowej Konferencji Praktycznego Chrzecijastwa (Life and Work), a nastpnie w Lozannie (1927) na wiatowej Konferencji Wiary i Ustroju.
Udao si wszake dopiero w 1937 roku utworzy tak zwany Komitet Czternastu, zoony z rwnej liczby
przedstawicieli obu ruchw. Przygotowa on w Utrechcie (1938) konferencj przedstawicieli rnych
ruchw ekumenicznych i zwizkw wyznaniowych, na ktrej ukonstytuowano tymczasow Rad i przyjto tymczasowe statuty, powoujc na przewodniczcego anglikaskiego arcybiskupa z Canterbury, W.
Templea, a na sekretarza generalnego Viserta Hoofta.
Napita sytuacja midzynarodowa i wybuch drugiej wojny wiatowej sprawiy, e dopiero w 1948 roku
zebrali si w Amsterdamie przedstawiciele 147 Kociow anglikaskich, ewangelickich i prawosawnych, konstytuujc ostatecznie wiatow Rad Kociow, zwan tez Ekumeniczn Rad Kociow.
Jej sekretarzem generalnym zosta Visert Hooft.
Ekumeniczna Rada zaznaczya, e nie chce by Kocioem nadrzdnym ani Federacj Kociow, ale
braterskim stowarzyszeniem Kociow, ktre wedug Pisma witego wyznaj Pana Jezusa Chrystusa
jako Boga i Zbawiciela i staraj si wsplnie odpowiedzie na wsplne powoanie do chway jednego
Boga, Ojca, Syna i Ducha witego. Przyjcie takiej formuy doktrynalnej stao si jedynym warunkiem
66
przynalenoci do ERK, natomiast nie implikuje adnej koncepcji Kocioa, ministerium, czy sakramentw.
Ekumenizm i katolicy
Na II Konferencji Praktycznego Chrzecijastwa (Life and Work) w Oksfordzie (1937) stwierdzono nieobecno rzymskich katolikw, ktrzy nie chcieli przyjecha, i niemieckich ewangelikw, ktrzy nie
mogli przyjecha. Katolikom, po XIX wieku naznaczonym jeszcze konfrontacjami z ewangelikami, jak
walka Sonderbundu i biay terror we Francji, nie byo atwo wej na drog dialogu. Papiee stale uznawali przyjcie unii za najpewniejsz drog jednoci.
Ekumeniczne inicjatywy ewangelickich rzecznikw ruchu, jak R. Gardiner i N. Sderblom, byy przyjmowanie przez Piusa XI yczliwie, ale jeszcze nie dojrzaa idea publicznych dyskusji na zasadzie rwnoci. Papie wyrazi zgod na odbywanie prywatnych rozmw katolickich i anglikaskich teologw pod
patronatem kardynaa Merciera w jego rezydencji w Malines (rozmowy w Malines 1921-1926). Papie
popiera te inicjatywy Dom Lamberta Beauduina i istnienie jego mnichw Unii, by szukali sposobw
cznoci Kocioa katolickiego z prawosawnym. Bya to jaka antycypacja katolickiego ekumenizmu,
na og wszake rozumiana jako tradycyjne denie do unii. Po ustaniu rozmw w Malines, gdy zmar
Mercier, oraz po uwiadomieniu sobie, e w teologii protestanckiej nadal dominowa liberalizm, Watykan
usztywni stanowisko. Pius XI w encyklice Mortalium animos (1928) przedstawi tradycyjne dnoci
Kocioa do zawierania unii, a wystpi przeciw ewangelickiej koncepcji jednoci, gdy w jej panchrystianizmie dopatrywa si nowej formy indyferentyzmu.
W okresie blisko dwudziestoletniej rezerwy katolikw wobec ewangelickiego ruchu ekumenicznego nastpia pewna ewolucja pogldw, ale wrd katolikw teologw i katolickiej elity wieckich nie ustao,
owszem wzroso zainteresowanie spraw jednoci chrzecijan, zwaszcza e nie przesta si ni zajmowa
Dom Lambert Beauduin. Wyrazem tego byy: spotkania w klasztorze w Amay, przygotowujce dialog
ekumeniczny, ich kontynuacja w Chevetogne i uzyskanie poparcia kardynaa Eugnea Tisseranta, prefekta Kongregacji Kocioa Wschodniego, wydawanie w Chevetogne (od 1926) czasopisma Irnikon,
uznanego za najpowaniejsze czasopismo katolickie zajmujce si ekumenizmem.
Silny impuls katolickim dnociom ekumenicznym da Paul Couturier nawoujc do modlitwy o jedno, by Bg sprawi j, jak zechce, i rodkami, jakimi zechce. W Lyonie, gdzie by kapanem, wprowadzi (1933) Tydzie modlitwy o jedno, by doszo najpierw do duchowego ekumenizmu. Gromadzi te
kapanw i pastorw w Trappe des Dombes na wsplne spotkania. Grupa z Dombes zacza od 1956 roku
opracowywa wsplne tezy teologiczne.
W Paryu rwnie urzdzano spotkania ekumeniczne w krgu teologw i mylicieli katolickich, jak J.
Maritain, G. Marcel, E. Gilson, a ze strony ewangelickiej wybitny teolog kalwiski, Karl Barth, ktry
jednak w tym czasie nie wyszed jeszcze poza polemiki z Kocioem katolickim. Rzecznik ekumenizmu,
znakomity teolog katolicki, Yves Congar, w ksice Chrtiens dsunis (1937) okreli jego teologiczne
podstawy, a Christophe Dumont utworzy ekumeniczne Centrum Dominikaskie Istina. We Francji
orodkiem ycia ekumenicznego staa si midzywyznaniowa Wsplnota z Taiz (Communaut de Taize), zaoona (1942) przez francuskiego ewangelika, Rogera Schutza.
W Niemczech ruchowi ekumenicznemu suyy czasopismo Catholica i stowarzyszenie modlitwy Una
Sancta (Max Joseph Metzger), badania historykw, jak F. Dvornik, nad przyczynami schizm, korzystanie podczas wojny z tych samych miejsc kultu, a w obozach koncentracyjnych odbywanie wsplnych
modlitw, jeeli to tylko byo moliwe (ekumenizm praktyczny), po wojnie tworzenie wsplnych grup
naukowych, jak Evangelische und Katholische Oekumenische Arbeitskreis pod przewodnictwem arcybiskupa Jaegera i superintendenta Sthlina.
W Holandii wsplne losy wojenne zmieniy atmosfer dotychczasowej ignorancji i wzajemnej nieufnoci. Kapan (pniej kardyna) Johannes Willebrands podj (1952) skuteczn inicjatyw powoania
Konferencji Katolickiej do spraw Ekumenizmu, by bya paszczyzn kontaktw katolikw z sekcjami
naukowymi wiatowej Rady Kociow.
67
W Anglii myl ekumeniczn rozwija kardyna Hinsley i niektre klasztory. We Woszech zaj si ni
orodek w Asyu Pro Civitate Christiana, zaoony (1939) przez G. Rossiego, a w Venegono (Lombardia) wydzia teologiczny, w Rzymie za orodek Unitas, zorganizowany przez jezuit Boyera, przy poparciu praata Montiniego (Pawe VI). W Hiszpanii najwczeniej zaj si ekumenizmem uniwersytet w
Salamance.
W Watykanie, za Piusa XII, przyjto negatywn postaw wobec pierwszej konferencji wiatowej Rady
Kociow (1948) w Amsterdamie, natomiast Instrukcja witego Oficjum (1949), cho zawieraa jeszcze pewne ostrzeenia, nie bronia katolikom zaangaowania si w dziaalno ekumeniczn, a nawet
wyczytano w niej zacht. Kolejna Instrukcja uznaa (1950), e ruch ekumeniczny jest owocem Ducha
witego, ale Stolica Apostolska do pontyfikatu Jana XXIII bya przeciwna spotkaniom na szczycie. Encyklika Piusa XII Humani generis wystpowaa przeciw irenizmowi, w czym dopatrywano si wrogiego
ustosunkowania do ruchu ekumenicznego.
O prbie otwarcia si k watykaskich na wspdziaanie wiadczy polecenie, wydane wikariuszowi
apostolskiemu w Szwecji, by wyznaczy czterech obserwatorw katolickich na zapowiedzian (1952) w
Lundzie konferencj Wiara i Ustrj. Jednake w drugiej konferencji wiatowej Rady Kociow w Evanston (1954) obserwatorzy katoliccy nie wzili udziau. Decydujcy krok uczyni dopiero Jan XXIII.
Rozdzia 5
STARE PASTWA EUROPY
W Europie Zachodniej, poza Hiszpani i Portugali, obie wojny wiatowe w podobny sposb ksztatoway polityczne i ekonomiczne warunki ycia kocielnego. We wszystkich krajach take w podobny sposb, lecz z rn intensywnoci dziaay liczne stowarzyszenia katolickie i stosowano metody pracy
duszpasterskiej. Akcja Katolicka w poszczeglnych krajach bya w rnym czasie organizowana wedug
postulatw papiea Akcji Katolickiej, Piusa XI, cho we wszystkich przez cay okres midzywojenny
istniao nastawienie na dziaalno, zwan akcj katolick. We Woszech i Niemczech Koci dozna
zagroe przez systemy totalitarne i wrogie jego nauce ideologie, ale obroni si przed nimi. Koci
hiszpaski przed drug wojn wiatow, jak aden inny w tej czci Europy, wiele ucierpia wskutek
wojny domowej, mao za zyska na dyktaturze generaa Franco. Koci czyni postpy w krajach, w
ktrych katolicy stanowili mniejszo. Najwiksz prno wykaza w Holandii i Anglii.
Szybka odbudowa tej czci Europy po zniszczeniach drugiej wojny wiatowej uatwiaa Kocioowi
dziaalno organizacyjn, natomiast nie zdoa on skutecznie przeciwdziaa powszechnemu procesowi
dechrystianizacji ycia, cho pogbia si religijno mniejszych grup, dajc w rezultacie Kocioowi
dynamiczn elit katolick.
Koci woski
Dzieje polityczne Woch (1914-1958), ksztatujce wewntrzne warunki ycia kocielnego, a przede
wszystkim stosunek pastwa do Kocioa, byy bardzo zrnicowane. Po wybuchu pierwszej wojny
wiatowej, po krtkim okresie neutralnoci przystpiono do niej (23.05.1915) po stronie aliantw. Wojna
za wymagaa od Kocioa woskiego penienia nowych zada, zwaszcza w dziedzinie charytatywnej,
gdy 532 tysice zabitych osierocio rodziny, 950 tysicy onierzy byo rannych, w tym okoo 200 tysicy pozostao kalekami. Traktat pokojowy z Austri (1919) przynis zdobycze terytorialne: Grn Adyg
i Wenecj Julijsk, co wymagao korektury w kocielnej organizacji kraju.
Faszystowski rzd (1922-1943), a faktycznie dyktatorska wadza Benito Mussoliniego, na pocztku wydawa si by bardzo korzystny dla pastwa i narodu, a take dla religii i Kocioa. Cho bowiem ostatnie
liberalne gabinety woskie nie prowadziy walki z Kocioem, jak w XIX wieku, to jednak poszczeglne
organizacje i liberalna prasa, a zwaszcza socjalici nadal go atakowali. Katolicy, pod przywdztwem
Sycylijczyka, ks. Luigiego Sturzo, utworzyli wasn parti polityczn (Partito Popolare Italiano), uzyskujc na to (1918) zgod Stolicy Apostolskiej. Partia ta przyja program kompromisowy, bliszy libe-
68
ralizmowi ni konserwatyzmowi, a zupenie odcity od socjalizmu, nie zdoaa jednak zdoby decydujcego wpywu na ycie publiczne i obroni go przed radykalizacj spoeczestwa, a Koci broni przed
zagroeniami socjalizmu.
Tam dla konfliktw faszyzmu z Kocioem wydawa si by konkordat, zawarty razem z ukadem lateraskim. Przyjto, e religia katolicka, apostolska i rzymska jest jedyn religi pastwa. Rzd zobowiza
si przeciwstawia wszystkiemu, co naruszaoby wity charakter Rzymu jako Wiecznego Miasta. Jednym z postanowie, ktrych jednak rzd nie respektowa, byo uznanie kocielnych organizacji, zczonych z Akcj Katolick, cho Koci zgodzi si, e sta bd z dala od politycznej dziaalnoci i podlega hierarchii kocielnej. Stolica Apostolska ponowia te zakaz udziau duchownych w polityce. Akcja
Katolicka zorganizowana wedug cisych dyrektyw Piusa XI odegraa wielk rol w yciu Kocioa woskiego, ale obok niej w oywieniu woskiego katolicyzmu znaczenie miay take inne czynniki, jak dziaalno konwertyty Giovanniego Papiniego.
Prawo pastwowe, wydane po ratyfikacji konkordatu, zapewniao innym wyznaniom i religiom wolno
i swobod kultu. Nigdy te nie doszo do otwartych konfliktw midzy nimi a Kocioem katolickim.
Obalenie rzdu Mussoliniego (1943), okupacja kraju przez wojska niemieckie, powojenne zmiany polityczne, utworzenie Republiki Woskiej (12.06.1946) przyniosy dugotrwae napicia wewntrzne,
zwaszcza rywalizacj partio, wrd ktrych partia komunistyczna (2 miliony zapisanych czonkw) staa
si najgroniejszym przeciwnikiem partii chrzecijasko-demokratycznej. Popierana przez reimy z Bloku Wschodniego, umiejtnie wykorzystywaa trudn sytuacj kraju i wywoywane przez siebie nastroje
rewolucyjne w orodkach przemysowych, zyskaa wielu czonkw, take wrd katolikw, ale nie potrafia odebra wadzy rzdzcej (od 1945) koalicji z chrzecijasko-demokratycznym premierem, A. de
Gasperim, ani przeszkodzi zdobyciu przewagi (1948-1953) w parlamencie przez wosk chadecj.
Koci woski wobec komunizmu przyjmowa stanowisko Stolicy Apostolskiej. Musia broni si nie
tylko przed nim, ale i przed antyklerykalizmem. Broni te katolickiego prawa o maestwach, zagwarantowanego w konkordacie, a szczeglnie atakowanego po drugiej wojnie wiatowej. Wewntrznemu
rozwojowi ycia religijnego i dziaalnoci spoecznej Kocioa suya Akcja Katolicka, zaopatrzona w
nowe statuty. Temu samemu suya Krucjata dobroci, goszona przez jezuit, Riccarda Lombardiego,
ktry propagowa Ruch na rzecz lepszego wiata.
Koci niemiecki
Po utracie Alzacji i Lotaryngii Rzesza Niemiecka liczya okoo 20 milionw katolikw na 62 miliony
mieszkacw. Katolicyzm rozwija si wewntrznie, co uatwia mu konstytucja Republiki Weimarskiej.
W Mini (Meissen) wznowiono (1921) biskupstwo.
Kilka landw zawaro konkordaty: Bawaria (1924), Prusy (1929), Badenia (1932). Na podstawie konkordatu pruskiego Paderbom i Wrocaw zostay arcybiskupstwami (metropoliami), a Aachen i Berlin
osobnymi biskupstwami. W yciu Kocioa nastaa wiosna liturgiczna i monastyczna. Klasztory mona
byo zakada w krajach, w ktrych przedtem byo to zakazane, jak Saksonia i Wirtembergia. Katolicy
zaczli si liczy w wiecie nauki i kultury, rozwijano stowarzyszenia kocielne. Dla katolicyzmu jednak
szczeglnym zagroeniem staa si ideologia narodowego socjalizmu, propagujca tworzenie zgermanizowanego chrzecijastwa. W tym niemieckim pseudoreligijnym ruchu nie wahano si gosi, e dotychczasowy chrystianizm i germanizm zwalczaj si ze sob jak ogie i woda. Rne grupy pseudoreligijne
nazyway si neogermaskimi Kocioami (Neugermanische Kirchen).
W Watykanie pocztkowo bardziej ni na zagroenia ze strony nazizmu zwrcono uwag na ywotno
niemieckiego katolicyzmu, liczc e im si przeciwstawi. Moe te podzielano pogld politycznych obserwatorw, e nazizm po dojciu do wadzy utemperuje swe ostrze ideologiczne. Podjto wic rokowania z rzdem kanclerza Adolfa Hitlera o konkordat. Podpisany 20 lipca, ratyfikowany 10 wrzenia 1933
roku, by w swych postanowieniach korzystny dla Kocioa, ktremu gwarantowa swobodne regulowanie swych praw, lecz w granicach obowizujcego ustawodawstwa. Zastrzeenie to dawao moliwo
krpowania dziaalnoci Kocioa ustawodawstwem pastwowym. Ze strony Hitlera konkordat by nie-
69
wtpliwie manewrem taktycznym, gdy nigdy nie uchwalono do niego dekretw wykonawczych i amano
jego postanowienia. Walk z Kocioem pocztkowo prowadzono skrycie, potem staa si jawna.
Walka jawna zacza si od procesw ksiy, najczciej oskaranych o wymylone wykroczenia przeciw
moralnoci. Watykan w wielu notach dyplomatycznych protestowa przeciw amaniu konkordatu, a gdy
to nie pomogo, ogosi (1937) encyklik Mit brennender Sorge. Jej tekst rozprowadzono w Niemczech
tajnie, a odczytano publicznie w Niedziel Palmow (21 III), co zwikszyo otwart walk reimu z Kocioem.
Chocia wrd hierarchii, duchowiestwa i katolikw byli tacy, ktrzy dugo trwali w przyjtej lojalnoci
wobec rzdu narodowosocjalistycznego, prawdopodobnie z pobudek solidarnoci narodowej, a moe te
z podziwu dla rzdw autorytatywnych nie brakowao innych, zdecydowanych przeciwnikw hitleryzmu,
jak biskup von Preysing, ksidz Max J. Metzger, jezuici A. Delp i Rupert Mayer (bogosawiony 1988)
czy wieccy katolicy.
Wybuch drugiej wojny wiatowej nie pooy kresu przeladowaniom Kocioa, zwaszcza e katolicy
wczyli si w rne dziaania ruchu oporu. Wikszo jednak wobec zowrogich wydarze przyja postaw jak gdyby lkliwej nieobecnoci. Biskupi na swych konferencjach w Fuldzie wypowiadali si
oglnie przeciw zbrodniom, jak wiadczy (1943) list pasterski o dekalogu. Wprost natomiast przeciw
ustawie o eutanazji protestowa biskup von Gallen z Mnsteru. Symbolem ksiy, ktrzy ginli w obozach, sta si Bemhardt Lichtemberg.
Po wojnie Koci niemiecki stan przed wielu trudnymi problemami, zwaszcza moralnymi i ekonomicznymi, wypywajcymi z wielkiej demoralizacji spoeczestwa wojennymi przeyciami, materialnymi
zniszczeniami kraju i politycznym podziaem na strefy okupacyjne. Stolica Apostolska, nie majc w
Niemczech nuncjusza, wysaa misj z pomoc charytatywn. Nuncjusza przy rzdzie federalnym moga
wszake ustanowi w 1951 roku. Konkordat z 1933 roku obowizywa nadal, dopiero wymiana (1956)
noty midzy (niemieck ambasad przy Watykanie i Sekretariatem Stanu w sprawie wykadni jego artykuu 26 rozwiaa wtpliwoci. Nadrenia Pnocna (Westfalia) jako uzupenienie konkordatu pruskiego z
1929 roku zawara ze Stolic Apostolsk ukad o utworzeniu nowej diecezji w Essen (1956).
Episkopat zastanawia si nad przywrceniem partii Centrum, gdy jednak Christlich-Demokratische
Union (CDU), cho gosia sw interkonfesyjno, okazaa si pomocna Kocioowi, udzieli jej poparcia
w wanych wyborach 1949 roku. Utworzenie Niemieckiej Republiki Demokratycznej, obejmujcej ludno gwnie protestanck, dao katolikom w RFN przewag (55%) nad protestantami.
Koci austriacki
Po pierwszej wojnie wiatowej Austria, ogoszona republik, staa si mocno zuboaym maym krajem,
z nieco ponad 6 milionami mieszkacw, ulegajc silnie wpywom socjalizmu. Ona te z krajw europejskich najsilniej dowiadczaa walki socjalizmu z katolicyzmem. Zwycistwo partii chrzecijaskospoecznej, ktrej przewodniczcy praat Ignaz Seipel zosta kanclerzem, nie umniejszyo w kolejnych
wyborach liczby mandatw socjalistw w parlamencie. Wpywom socjalistycznym przypisywano wzrost
wystpie z Kocioa katolickiego, ktrych w 1913 roku byo okoo 1500, a w 1923 roku 23 tysice.
Kanclerz Seipel, uznawany za spoecznika i polityka europejskiego formatu, przezwyciy trudnoci
gospodarcze, lecz nie usun zagroenia politycznego ze strony socjalistw.
W walce ideologicznej z socjalistami katolicy tym .bardziej dyli do odnowienia i pogbienia ycia
religijnego przez duszpasterstwo, narady, zjazdy i tygodnie. W pracy spoecznej starano si koordynowa
dziaalno stowarzysze, powoujc (1923) na pierwszym zjedzie katolickim Wsplnot Pracy Katolickich Organizacji Diecezjalnych.
Powszechnie odczuwano potrzeb konkordatu. Oficjalne pertraktacje podj kanclerz Engelbert Dollfuss, ktry stara si przeksztaci Austri w pastwo chrzecijaskie, oparte na wskazaniach spoecznych
encyklik papieskich. Konkordat zawarto w 1933 roku, wkrtce
po rozwizaniu parlamentu, wprowadzeniu rzdw dyktatorskich i zakazaniu dziaalnoci partii komunistycznej, sprawia wic wraenie poparcia dla faszyzujcego rzdu Dollfussa, ktry wkrtce zgin
70
(1934), zamordowany przez austriackich nazistw. Konkordat regulowa wszystkie sprawy wedug tradycyjnych postulatw Stolicy Apostolskiej.
Przyczenie (1938) Austrii do Rzeszy (Anschluss) radykalnie na niekorzy zmienio sytuacj jej Kocioa, czego od razu nie dostrzegaa hierarchia, znaczna cz duchowiestwa i bardzo wielu katolikw.
Arcybiskup wiedeski, kardyna Theodor Innitzer, wyda ordzie, w ktrym zapewnia, e historycznej,
wiatowej walce ze zbrodniczym szalem bolszewizmu o swobod niemieckiego ycia, o stworzenie chleba
i pracy, o potg i honor Rzeszy, o jedno niemieckiego narodu, towarzyszy widoczne bogosawiestwo
Opatrznoci. Poleci te katolickim organizacjom modzieowym poczy si z reimowymi organizacjami Rzeszy. Swoj odezw zakoczy pozdrowieniem Heil Hitler i uda si do kwatery Hitlera, by mu
gratulowa sukcesu. Uwierzy chyba temu, o czym zapewnia Hitler: Koci nie bdzie potrzebowa aowa, e okaza wierno wobec wielkoniemieckiego pastwa. Nie ulega wtpliwoci, e na stanowisku
Innitzera i episkopatu zaciyy ekonomiczne trudnoci kraju, duga walka z socjalizmem i lk przed komunizmem.
Kardyna Innitzer, na skutek nieszczsnego listu wezwany do Rzymu, zoy w sprawach Kocioa austriackiego owiadczenie, w ktrym stwierdzi, e odezwa episkopatu nie miaa na celu wyraania zgody
na to, co si nie godzi z prawem Boym. Po powrocie kardynaa do Wiednia hitlerowcy napadli na jego
dom, a na wiecu wykrzykiwano: ydzi i klechy nieprzyjacimi niemieckiego narodu. Wadze rozwizay
kocielne organizacje, zniosy ponad 200 klasztorw, uwiziy znaczn liczb kapanw. Ponad 300 tysicy katolikw oficjalnie wystpio z Kocioa.
Po wojnie Koci otrzyma wolno, lecz dugo mia niekorzystne warunki dziaania z powodu okupacji
wojsk radzieckich. Wano konkordatu uznano najpierw (1945) porednio, a potem (1957) wyranie go
potwierdzajc. W nowych warunkach kardyna Innitzer (zm. 1955) stara si odbudowa religijne ycie
kraju. W Wiedniu zaoy Akademi Katolick. Zorganizowa wielki zjazd katolicki. W 1959 roku na
ogln liczb 6 milionw 366 tysicy mieszkacw kraju byo 90% katolikw, ale tylko 83% z nich zawierao maestwa katolickie. Regularnie na niedzielne msze wite uczszczao 34,5% ochrzczonych, a
46,5% przystpowao do wielkanocnej komunii witej.
Koci szwajcarski
W Szwajcarii rygorystycznie przestrzegano zasad pluralizmu, poczynajc od jzyka, a koczc na wadzy. Odrbnoci lokalne byy pilnie strzeone, nawet przed ingerencj wadz centralnych. W yciu kocielnym wystpio to samo zjawisko. Od 1914 do 1958 roku niczego nie zmieniono w organizacji Kocioa. Nadal istniao sze biskupstw podlegych wprost Stolicy Apostolskiej, bez wasnej metropolii.
Jedynie wedug ukadu kantonalnego z Watykanem Fryburg zosta uznany (1924) za biskupstwo i sta
si rezydencj biskupa. Ukad zwizkowy ze Stolic Apostolsk (1925) dotyczy obsadzania stanowisk
kocielnych.
Oficjalne stosunki ze Stolic Apostolsk zostay nawizane w 1915 roku, gdy do Bema przyby papieski
delegat, by wspdziaa w akcji dobroczynnej na rzecz ofiar wojny wiatowej. Nuncjatur wznowiono
w Bernie (1920), lecz rzd federalny nie ustanowi ambasady przy Stolicy Apostolskiej.
W kantonach o przewadze ludnoci protestanckiej pozostaa znaczna wrogo do katolicyzmu, gwnie
jednak lk przed ingerencjami Watykanu i wielka niech do zakonw, a zwaszcza do jezuitw, ktrych
jeszcze w 1958 roku oskarono o pogwacenie konstytucji, gdy ich neoprezbiter odprawi prymicje w
Zurychu. Artykuy dotyczce dyskryminacji zakonw usunito z konstytucji dopiero w 1974 roku. Konfesyjny charakter kantonw stopniowo si zatraca, gdy wzrastao uprzemysowienie kraju i powstay
wielkie konglomeraty miejskie. Spowodowao to, e w 1950 roku kanton Zurychu, dotd o charakterze
wyznaniowym reformowanym, liczy najwicej katolikw (ponad 193 tysice), a katolicki kanton Uri
mia wwczas 2073 reformowanych, gdy sto lat wczeniej tylko trzydziestu szeciu.
Wpywom liberalnym, stale jeszcze silnym po ofensywie XIX wieku, katolicy przeciwdziaali nie tylko
przez sw parti polityczn Konservative Volkspartei, ale przede wszystkim przez nauczanie szkolne.
Konstytucja federalna pozwalaa na szkoy wyznaniowe, a take dopuszczaa duchownych i osoby zakonne do nauczania w szkoach publicznych. Istniejcy od 1889 roku katolicki uniwersytet we Fryburgu
71
sta si dla Szwajcarii nie tylko orodkiem nauki, ale take katolickiej kultury. Mia wpywy i znaczenie
midzynarodowe, cigajc studentw z rnych krajw. Wydzia teologiczny wydawa tomistyczne czasopismo Divus Thomas i Studia Friburgensia na dobrym poziomie. Fryburg sta si nadto siedzib midzynarodowych organizacji katolickich, jak Pax Romana.
Dziaalno charytatywna staa si jedn z najbardziej charakterystycznych cech Kocioa szwajcarskiego, zwaszcza od utworzenia (1919) w Lucernie centrali Caritasu. Gdy krajowe centrale Caritasu postanowiy (1924) utworzy midzynarodow central, na konferencji porozumiewawczej w Lucernie ukonstytuowano zarzd i wybrano Bazy-lej na jego siedzib. W Lucernie wydawano czasopismo Caritas
Internationalis, przeksztacone (1928) w Caritas Catholica. W Szwajcarii rozwiano te wiatowe dzieo
katolickiej opieki nad dziewcztami, majc we Fryburgu od 1897 roku Midzynarodowy Zwizek Katolickich Towarzystw Modziey eskiej. Oglnokocielny zasig nadano organizacji Pax Romana, utworzonej (1921) we Fryburgu w celu inspirowania i popierania akcji katolickiej w organizacjach studenckich. W dziaalnoci spoecznej wyrniali si biskupi z Sankt Gallen: Anton Scheiwiler i Joseph Meile.
Stale ywymi orodkami religijnymi i miejscami pielgrzymkowymi byy: benedyktyskie opactwo w
Einsiedeln oraz sanktuaria maryjne w Mariastein i Locarno.
Koci belgijski
Belgia w maym stopniu zmienia swe granice pastwowe sprzed pierwszej wojny wiatowej, zyskujc
jedynie odebrane Prusom okrgi Eupen i Malmdy. Zachowaa za Kongo jako kolonie i otrzymaa mandat powierniczy nad Ugand i Urundi (Burundi). Walk o wpywy w rzdach toczyy trzy partie polityczne: katolicka, liberalna i socjalistyczna. Parti komunistyczn utworzono w 1921 roku, ale komunici do
rzdu weszli na krtko dopiero w latach 1944-1947. W kraju nie byo rozdwikw czy niesnasek na tle
religijnym, natomiast zasadnicz trudno wewntrzn stanowio pogodzenie dnoci do flamandzkiej
odrbnoci z walosk ide jednoci pastwa. Po drugiej wojnie wiatowej ujawnia si ona jako ostry
konflikt jzykowy, dajcy si odczu w yciu Kocioa, a zwaszcza na uniwersytecie w Louvain (Lwen).
Ze Stolic Apostolsk zachowywano poprawne stosunki. Nie trzeba byo zawiera nowych ukadw,
pozostawiajc w mocy zadowalajcy obie strony konkordat z 1906 roku. W strukturze Kocioa belgijskiego adne zmiany si nie dokonay. Nadal posiada jedn stolic metropolitaln w Malines i 5 biskupstw, zwikszya si tylko liczba parafii, z 3319 w 1911 roku do 3696 w 1950 roku oraz liczba kapanw w tym samym okresie, z 7554 diecezjalnych i 2500 zakonnych do 10 192 diecezjalnych i 4815 zakonnych.
Koci dziaa w sprzyjajcych warunkach politycznych i ekonomicznych kraju, gdy zdoano naprawi
szkody z czasu pierwszej wojny wiatowej i opanowa rewolucyjne wrzenia z lat 1918-1921. Partia Katolicka umiaa kompromisowo wspdziaa z liberaami i socjalistami, gdy byo trzeba. Po wyborach w
1925 roku utworzya rzd koalicyjny, katolicko-liberalno-socjalistyczny.
Biskupi, po zajciu kraju przez wojska hitlerowskie (1941), zabronili katolikom udziau w narodowym
ruchu nazistowskim i wezwali krajowych funkcjonariuszy, by nie uczestniczyli w deportacji ydw i
wywoeniu robotnikw do Rzeszy. Katolicy i ewangelicy poczyli si w protestach przeciw deportacji
ydw. Niemcy, stosujc represje, wtrcali oponentw do wizie i obozw. Kardyna Ernest Van Roey
bdc realist, sta w opozycji wobec nazistw, ale nie opowiada si za krwawym ruchem oporu.
W dziaalnoci Kocioa belgijskiego wysuway si na czoo cztery dziedziny o znaczeniu oglnokocielnym. Pierwsz byy misje, na ktre z Belgii w okresie midzywojennym i po drugiej wojnie wiatowej
wysyano szczeglnie wielu misjonarzy i to nie tylko do Konga, kolonii (belgijskiej. W 1956 roku dziaao 7731 misjonarzy belgijskich, w tym 5802 flamandzkiego pochodzenia. Ich dziaalnoci patronowa
sercanin, Damian Deveuster (zm. 1889), aposto trdowatych na Molokai, ktrego ponad 100 biografii
wydano w rnych jzykach, utrwalajc jego posta take w filmach. Drug dziedzin stanowiy inicjatywy katolickiego ekumenizmu, jak rozmowy w Malines kardynaa D. Merciera i wytrwae dziaanie
Dom Lamberta Beauduina. Na trzeci za skadaa si rozbudowana dziaalno spoeczna, a szczeglnie
zaoenie przez ksidza Josepha Cardijna wzorcowej dla Kocioa Powszechnego organizacji modziey
72
robotniczej, sawnej Jeunesse Ouvrire Chretienne. Czwart bya dziaalno Katolickiego Uniwersytetu w Louvain, na ktrym filozofia tomistyczna miaa znakomitego uczonego, kardynaa Merciera. Znaczcym orodkiem naukowym byo take opactwo Maredsous.
Koci holenderski
Holandia w okresie midzywojennym nie przeywaa wstrzsw politycznych w kraju, zacza jedynie
traci swe kolonie. W czasie drugiej wojny wiatowej napadnita przez wojska hitlerowskie i okupowana,
musiaa odbudowa kraj ze zniszczenia, tracc stopniowo swe rda zamonoci przez utrat kolonii,
poza Antylami Holenderskimi, ktre pozostay w Krlestwie Holenderskim jako autonomiczne pastwo
czonkowskie. Do istniejcych partii politycznych dosza w 1946 roku socjaldemokratyczna Partia Pracy.
Ze Stolic Apostolsk Holandia utrzymywaa nieprzerwanie stosunki dyplomatyczne, majc ambasadora
przy Watykanie, a internuncjusza w Hadze. W Rzymie zaoono (1930) Papieskie Kolegium Holenderskie.
Koci holenderski posiada metropoli w Utrechcie i cztery biskupstwa. Dwa nowe biskupstwa utworzono (1955): w Rotterdamie, obejmujce 710 tysicy katolikw na 2 min 537 tysicy ludnoci, oraz w
Groningen z 96 tysicami katolikw na 1 mln 85 tysicy ludnoci.
Katolicyzm holenderski wykaza podobny dynamizm jak belgijski, ale w nieco innych warunkach. Koci obejmowa tylko jedn trzeci mieszkacw kraju, a cho liczba katolikw wzrastaa, to w 1958
roku stanowili tylko 40% ludnoci. Niemniej katolicyzm ju po pierwszej wojnie wiatowej sta si moraln, a nawet polityczn potg kraju. Partia katolicka, zaoona przez ks. H. J. A. Schaepmana, bya
bardzo silna. W 1922 roku zdobya w parlamencie 32 na 100 mandatw, co odpowiadao proporcji wyznaniowej ludnoci. Partia ta bya tak silna, e przez trzy kadencje premierem by polityczny i spoeczny
dziaacz katolicki, Ruys de Beerenbrouck (zm. 1936).
Trudniejsz ni polityczna walk musieli katolicy prowadzi z ruchem bezwyznaniowym, ktry w okresie
midzywojennym obj co najmniej 14% ludnoci (ok. 1,5 miliona). Za niekorzystn uznali dziaalno
Kotary Ciubu, ktry odby (1937) swj krajowy zjazd. Do obrony przed bezbonictwem powoali Komitet Voor God (Dla Boga). Prasa katolicka bya silna, majc oprcz wielu pism regionalnych dwa o zasigu krajowym: De Volkskrant i De Tijd-De Maasbode. Intelektualici katoliccy utworzyli stowarzyszenie
naukowe, noszce pniej nazw Thijmgenootschap. Zdoano utworzy (1923) Katolicki Uniwersytet w
Nijmegen. Stale si rozwijay i wysoki poziom osigny katolickie szkoy prywatne, wsparte subwencjami pastwowymi, podobnie jak i prywatne szkoy protestanckie. W 1936 roku na 1.236.932 wszystkich uczniw ponad 825 tysicy uczszczao do szk wyznaniowych.
Katolicy holenderscy, przewanie drobni wieniacy i robotnicy, dobrze si zorganizowali na polu ekonomicznym i spoecznym. Ich organizacje robotnicze obejmoway okoo 150 tys. czonkw. Rozwinite
take byy inne organizacje kocielne, obejmujce wszystkie grupy spoeczne i uwzgldniajce w swej
dziaalnoci rekolekcje oraz apostolat religijny i spoeczny. Po drugiej wojnie wiatowej szybka urbanizacja i industrializacja, migracja ludnoci, ekumeniczne kontakty z protestantami, a take inne przyczyny
sprawiy, e katolicyzm holenderski przyj odmienne oblicze, ni mia w okresie midzywojennym.
Koci francuski
Koci francuski (1914) posiada 17 metropolii i 68 biskupstw. Metropolii w Bordeaux podlegay nadto
trzy biskupstwa w krajach kolonialnych: Guadelupa na Antylach, Fort-de-France na Martynice oraz StDenis na wyspie Runion. Do 1939 roku liczba metropolii si nie zmienia, natomiast po pierwszej wojnie wiatowej przybyy dwa biskupstwa, podlegajce wprost Stolicy Apostolskiej: w Metzu i Strasburgu.
W 1948 roku dokonano jednej zmiany: biskupstwo w Marsylii, podniesione do rangi arcybiskupstwa,
wyjto z metropolii w Aix i poddano bezporednio Stolicy Apostolskiej. W 1954 roku utworzono jako
osobn praatur (nullius) Mission de France, dajc jej jako samodzielne terytorium parafi w Pontigny z
696 katolikami. Praatura za liczya 300 kapanw i 80 seminarzystw.
We Francji podczas pierwszej wojny wiatowej sytuacja Kocioa bya szczeglnie trudna. Do armii
wcielono okoo 25 tysicy duchownych, na terenach walk zniszczeniu ulegy kocioy. Nadal te obowi-
73
zywa od 1905 roku rozdzia Kocioa od pastwa i nie ustaa wrogo republikaskich liberaw i socjalistw. Po pierwszej wojnie wiatowej powrt do Francji Alzacji i Lotaryngii, ktrych nie obejmowaa
ustawa o rozdziale Kocioa od pastwa, a zobowizywa konkordat napoleoski, uczynia tym pilniejsz
spraw nawizania oficjalnych stosunkw dyplomatycznych ze Stolic Apostolsk. Po burzliwych detalach w parlamencie wznowiono (1921) ambasad francusk przy Stolicy Apostolskiej i nuncjatur w Paryu, a cho pniej znw przeciw temu wystpiono, zdoano j zachowa. W tym samym roku zawarto
ze Stolic Apostolsk ukad o mianowaniu biskupw, a nastpnie o prawnym statusie stowarzysze diecezjalnych.
Nowe zagroenie polityczne dla Kocioa pojawio si w 1924 roku, gdy kartel lewicy (socjalici i radykaowie) wygra wybory, a rzd Edouarda Herriota wyda ustawy antyklerykalne. W Marsylii Narodowa
Federacja Katolicka urzdzia manifestacj (1925), socjalici za przeciw niej demonstracj. Podczas
starcia padli zabici, lecz zaamao to antyreligijn polityk lewicowego kartelu.
Uspokojenie polityczne uatwio odnow francuskiego ycia religijnego. Owoce zaczynaa przynosi
dziaalno katolickich stowarzysze i Akcji Katolickiej. Wspaniay by rozwj katolickiego szkolnictwa
prywatnego, ktre wobec laicystycznej szkoy pastwowej stao si ostoj moralnego wychowania. Obok
niego uwaano za osignicie liczne modzieowe organizacje katolickie.
W czasie drugiej wojny wiatowej wielu katolikw wyraao przekonanie, e los Francji by kar za jej
laicyzacj: cz znalaza si pod okupacj niemieck, cz miaa francuski rzd (Petaina), cakowicie
zaleny od Hitlera. Biskupi byli lojalni wobec reimu Petaina, ktry okazujc przychylno Kocioowi
rozwiza loe masoskie, zezwoli na nauk religii w pastwowych szkoach rednich i uzna istnienie
zakonw. Nie mia jednak poparcia katolikw w sprawie wychowania modziey, antysemityzmu i wysyania do Rzeszy Niemieckiej robotnikw na prace przymusowe.
Restrykcje masowe do wczenie wprowadzono we Francji nie okupowanej, ale dopiero wobec masowych deportacji ydw do obozw w 1942 roku podjli protesty biskupi, Julien Salige z Tuluzy i Pierre
M. Thas z Montauban. We francuskim ruchu oporu wsawio si wielu duchownych i wieckich katolikw. W podziemiu wydawano Les Cahiers du Tmoignage chrtien, ktre podtrzymyway ducha narodowego i zwalczay hitlerowsk ideologi.
Po wyzwoleniu Francji powsta problem biskupw oskaronych o wspprac z reimem Ptaina. Rzd
premiera Charlesa de Gaullea domaga si odwoania ze stanowisk trzech kardynaw i 21 biskupw z
Francji i jej kolonii. Rzeczowe potraktowanie sprawy przez paryskiego nuncjusza G. Roncallego (Jan
XXIII) doprowadzio do ustalenia, e tylko trzem hierarchom udowodniono wspprac z reimem Ptaina, zoyli wic rezygnacj ze stanowisk. Konstytucja IV Republiki (1946) zachowaa wiecki charakter
pastwa, ale dziki rzdom de Gaullea i dziaalnoci intelektualnej elity katolickiej zmniejszya si wrogo do Kocioa. Teologowie francuscy, cho czasem hamowani przez wite Oficjum, przygotowywali
odnow, ktr oficjalnie podj Sobr Watykaski Drugi.
Koci hiszpaski
Na pocztku okresu by podzielony na 9 metropolii, obejmujcych 49 biskupstw. Kastylia zachowaa niezaleny przeorat zakonw rycerskich w Ciudad Real (ponad 500 tysicy katolikw), ktrego ordynariuszem by biskup-opat. W tej organizacji Kocioa w latach midzywojennych nie nastpiy zmiany, dopiero w poowie XX wieku dla oywienia duszpasterstwa utworzono pi nowych biskupstw i zreorganizowano metropolie, ustanawiajc (1954) now w Ovieto, a take (1956) w Pamplonie.
Stosunki monarchii hiszpaskiej ze Stolic Apostolsk ukaday si dobrze. Krl Alfons XIII uchodzi za
dobrego katolika, przystpowa publicznie do komunii witej, bra udzia w licznych kongresach, dokona (1919) powicenia narodu Najwitszemu Sercu Pana Jezusa, wraz z premierem, generaem Primo
de River zoy wizyt w Watykanie. By jednak monarch ograniczonym konstytucj w penieniu wadzy, mao te udolnym, rzdy wic najczciej sprawowali liberalni ministrowie. Nie zdoano opanowa
narastajcego niezadowolenia, pobudzanego przez socjalistw.
Katolicy mieli wiadomo zagroenia ze strony lewicy, lecz sabo rozwijali dziaalno spoeczn. W
Madrycie ju od 1900 roku istnia Komitet Generalny akcji katolickiej, ale nie mia wielkich sukcesw.
74
Pius XI poleci wprowadzi Akcj Katolick wedug woskich wzorw i mianowa prymasa Hiszpanii,
kardynaa Enrica Reig y Casanov, generalnym dyrektorem Akcji Katolickiej w kraju. Katolicy wieccy i
ksia wydawali kilka dobrze i na wysokim poziomie redagowanych czasopism jak Razon y Fe, Ciencia
tomista, Estudios ecclesiasticos, natomiast sabsza bya prasa katolicka, a jej oddziaywanie utrudnia
analfabetyzm: co najmniej 50% ludnoci nie umiao czyta. Brak owiaty, wywoany brakiem szk, by
silnym atutem lewicy. Za brak szk - rzekomo a 68 tysicy - obwinianie monarch i Koci. Posugujc si tym argumentem, minister owiaty Salvatella domaga si zniesienia artykuu 11 konstytucji (z
1876 roku), ktry uznawa religi katolick za panujc. Kardyna Soldevilla z Saragossy w licie otwartym wystpi przeciw daniu ministra i przyczyni si do jego dymisji, lecz wkrtce (1923) sam zgin w
zamachu.
W okresie sprawowania wadzy przez liberaw kler by ograniczony w prawach publicznych. Na og
te y w niedostatku z powodu niskich pensji. Ksia nie mogli zasiada w parlamencie, byli za szczeglnie napastowani w prasie liberalnej. Zaoyli wic zwizek do obrony wasnej (Liga Nacional de Defensa del Clero) i uzyskali (1925) wniesienie pod obrady parlamentu projektu ustawy o uposaeniu duchowiestwa. Problem nie by atwy z powodu jego wielkiej liczby.
Terror radykalnej lewicy, anarchia i chaos, a zwaszcza trzymiesiczny strajk w Barcelonie, day okazj
generaowi Primo de Rivera do zamachu stanu (1923). Bdc katolikiem, zyska zaufanie znacznej czci
prawicy, w tym katolikw, cho niektrzy obawiali si kolejnej dyktatury, ktr faktycznie wprowadzi.
Upadek dyktatora, ogoszenie republiki, wojna domowa byy okresem faktycznego przeladowania Kocioa. Zwyciski w wojnie domowej genera Franco okazywa Kocioowi swe poparcie, by pozyska
katolikw i zyska presti na forum midzynarodowym. Z Watykanem wznowi stosunki dyplomatyczne, zawar ukad (1941) o obsadzeniu biskupstw, nastpnie ukad o seminariach duchownych, uniwersytetach i duszpasterstwie wojskowym. Zawar nawet konkordat (1953), w ktrym uznano, e religia katolicka, apostolska jest jedyn religi narodu hiszpaskiego i korzysta z praw i przywilejw, jakie jej przysuguj zgodnie z prawem Boym i prawem kanonicznym. Inne wyznania i religie otrzymay prawo publicznego kultu, ale tylko dla obywateli Hiszpanii, ktrzy nie naleeli do narodu hiszpaskiego. Opinia
uznaa, e to postanowienie sankcjonowao identyczno poj Hiszpan-katolik. Osobowo prawa publicznego przyznano instytucjom i stowarzyszeniom.
Oglnie uznano konkordat za bardzo korzystny dla Kocioa, ale opinia midzynarodowa wysuwaa obawy, e pobudzi antyklerykalizm, ktry w Hiszpanii stale by ywy, a Koci tamtejszy utwierdzi w przekonaniu, e jest ona pastwem katolickim i nie zainteresuje go reformami kocielnymi. Dodawano, e
cho zawarty w 1953 roku, akceptowa pewne instytucje kocielne z poowy XIX wieku, nie do utrzymania w spoeczestwie drugiej poowy XX wieku.
Koci portugalski
W Portugalii po ogoszeniu republiki dokonano rozdziau Kocioa od pastwa (1911), co Pius X potpi encyklik Iamdudum in Lusitania. Rozwizano wwczas zakony i prawie wszystkie seminaria duchowne. Istniejce napicia wewntrzne spotgoway si, gdy Portugalia, zmuszona broni swych kolonii
przed Niemcami, przystpia (1916) do pierwszej wojny wiatowej po stronie aliantw i wysaa wojsko
na front.
Ze Stolic Apostolsk stosunki dyplomatyczne zostay (1919) wznowione, ale nie prowadzono adnych
pertraktacji o konkordat, jedynie zawarto (1928) konwencj o granicach diecezji i mianowaniu biskupw
w krajach patronatu portugalskiego (Indie Wschodnie), uzupenion pniej ukadem o diecezji Meliapor.
W tym najtrudniejszym dla Kocioa okresie nastpiy w Fatimie objawienia (1917), w ktrych Matka
Boa wzywaa do pokuty, modlitwy racowej i powicenia wiata Jej Niepokalanemu Sercu. Gromadzce si podczas objawie tumy, a potem wbrew szykanom ze strony liberaw napywajce do Fatimy
niezliczone pielgrzymki, przyczyniy si do religijnej odnowy Portugalii. W kraju i poza nim utrwalio si
i rozwijao naboestwo do Matki Boskiej z Fatimy, szczeglnie gdy J. Alves Correia da Silva, biskup z
Leiria, jako miejscowy ordynariusz ogosi (1930) orzeczenie Kocioa o wiarygodnoci objawie fatimskich. Dla rozwoju ycia kocielnego wany by (1926) synod krajowy w Lizbonie, w ktrym udzia
75
wzili take biskupi z kolonii portugalskich. Przyjte na nim 503 kanony ustalay midzy innymi kierunki
dziaania wychowania modziey, podkrelay odpowiedzialno za misje.
Zamach stanu (1926) oddal wadz prawicowym siom politycznym. Delegalizacji ulega Komunistyczna
Partia Portugalii. Prezydent (1928-1951), genera A. O. Carmona, .powoa na premiera przywdc chrzecijaskiej demokracji, A. Salazara, ktrego rzdy lewica uznaa za dyktatorskie. Ustawa zasadnicza
(1933), nazwana Konstytucj Nowego Pastwa, nie uchylia rozdziau Kocioa od pastwa, ale przyznaa
mu pen wolno dziaania. Salazar, goszc dziejow misj cywilizacyjn Portugalii, popiera misyjne
akcje Kocioa, zwaszcza w koloniach portugalskich, w ktrych przy kocu omawianego okresu byo
okoo 3 milionw katolikw. Misyjnej dziaalnoci sprzyjao take pastwowe ustawodawstwo kolonialne, jak Akt kolonialny (1930) i Karta Organiczna (1933). Rzd portugalski zawar z Watykanem, obok
konkordatu, ukad w sprawie misji.
Konkordat portugalski (1940) by pierwszym zawartym przez Stolic Apostolsk za Piusa XII. Sprzyjaa temu sytuacja polityczna, ale nie uznano za moliwe, by katolicyzm sta si religi panujc. Koci
natomiast otrzyma osobowo prawn i zyska obietnic rekonstrukcji swych posiadoci, skonfiskowanych po 1911 roku. Zapowiedziano nowy podzia kolonii portugalskich na diecezje i autonomiczne okrgi misyjne, zapewniajc im subsydia pastwowe. Szczegowo omwiono to w ukadzie o misjach, zawartym jednoczenie z konkordatem, a zmodyfikowanym po 10 latach.
Koci irlandzki
Irlandia ya dwoma naczelnymi problemami: walk o polityczn niezaleno i rozwizaniem swych
kwestii spoecznych. W 1914 roku parlament brytyjski uzna jej autonomi, ale rzd zawiesi wykonanie
ustawy do koca wojny wiatowej. Ludno bya podzielona na zwalczajce si partie i obozy. Powstanie
(1916-1921) zakoczyo si podziaem Irlandii faktycznie na dwa pastwa: Irlandi Poudniow, niezalena, i Irlandi Pnoc na (Ulster), nadal zwizan z Koron angielsk.
W Ulsterze katolicy irlandzcy byli pod wadz protestantw na og angielskiego pochodzenia, ktrzy
stanowili te klas posiadajc, doznawali wic dyskryminacji politycznej, religijnej i spoecznej. Episkopat Irlandii protestowa przeciw temu (1923), stwierdzajc: pewnie nie znajdzie si w nowszych czasach takiego przeladowania jak to, na ktre wystawiona jest katolicka mniejszo w pnocnej Irlandii,
krzywdzona systematycznie prawami Pnocnego Parlamentu.
Konstytucja Irlandii (1922) zapewniaa obywatelom pen wolno religijn. Nowa konstytucja (1937)
potwierdzaa t wolno. Konkordatu nie zawarto, ale nuncjusz od 1929 roku przebywa w Dublinie, przy
Watykanie za istniaa irlandzka ambasada.
Koci irlandzki mia (1914) cztery metropolie, obejmujce 23 biskupstwa. Stan ten do 1958 roku nie
uleg adnym zmianom. Diecezje nie byy liczebnie wielkie. Najwiksza, archidiecezja dubliska, miaa
ponad 600 tysicy katolikw, na ogln liczb w Republice Irlandzkiej nieco ponad 3 miliony, oprcz
ktrych okoo miliona Irlandczykw katolikw yo w Pnocnej Irlandii (Ulster).
W okresie walk o niepodlego Irlandii jej hierarchia kocielna nie bya za przelewem krwi. Popara natomiast proklamowanie (1919) Republiki Irlandzkiej i odmwia rzdowi londyskiemu potpienia
republikanw. Polityczne walki i niepokoje, trwajce do ogoszenia Irlandii w peni suwerenn republik (1937), nie sprzyjay dziaaniu Kocioa na rzecz religijnego odrodzenia. Zuboenie kraju przyczyniao si nadal do emigracji Irlandczykw i stawiao duchowiestwo w trudnej sytuacji materialnej, gdy
jego utrzymanie zaleao wycznie od ofiar wiernych. Ciar opieki spoecznej prawnie nalea do pastwa, Koci jednak nie zaniecha dziaalnoci dobroczynnej. Nie byo prawie wcale szk publicznych,
starano si wic zachowa katolickie szkoy. ycie religijne kraju otrzymao nowy bodziec, gdy urzdnik
ministerialny Frank Duff zaoy (1921) w Dublinie Legion Maryi, ktry sw dziaalnoci obj nie
tylko Irlandi, ale i inne kraje, zwaszcza anglojzyczne. Objawem irlandzkiej religijnoci staa si wielka
liczba misjonarzy, wysyanych na cay wiat. W Irlandii jeden misjonarz przypada na 457 mieszkacw.
Katolickie Stowarzyszenie Wiary (Catholic Truth Society of Ireland) urzdzao kongresy i zajmowao si
wydawnictwami. Na kongresie katolickim (1923), z udziaem prezydenta, wiodcym tematem bya odpowiedzialno wieckiego katolika. Midzynarodowy Kongres Eucharystyczny w Dublinie (1932) i uro-
76
czystoci 1500-lecia przybycia do Irlandii jej Apostoa, w. Patryka, wykazay nie tylko tradycyjn ywotno katolicyzmu irlandzkiego, ale te jego cis wi z patriotyzmem. Na Kongres bardzo licznie
przybyli Irlandczycy z innych krajw, gwnie z Ameryki Pnocnej.
Podczas drugiej wojny wiatowej Irlandia zachowaa polityczn neutralno. Po wojnie wzmogy si tarcia polityczne w Ulsterze i doszo do walki podziemnej radykalnego odamu Irlandzkiej Armii Republikaskiej (IRA) ze sprawujcymi wadz potomkami nasanych ongi Anglikw wyznania anglikaskiego,
dlatego zwykle okrelanej jako walka katolikw z protestantami. Koci katolicki popiera prby pokojowego rozwizania problemu i by przeciwny krwawym starciom i terrorowi.
Koci angielski i szkocki
Angli nazywano najczciej cae pastwo Zjednoczonego Krlestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Pnocnej. W Annuario Pontificio (1914) odrniano organizacj kocieln Anglii i Szkocji, a biskupstwa
Pnocnej Irlandii zaliczano do Kocioa irlandzkiego, gdy podlegay metropolii Armagh w Republice
Irlandzkiej.
W Anglii warunki polityczne byy na og korzystne dla katolikw. Ustaw parlamentarn (Catholic
Relief Bill) uzyskali prawo zajmowania wszystkich stanowisk pastwowych z wyjtkiem tronu krlewskiego. Od rzdu otrzymali pozwolenie na urzdzanie publicznych procesji. Ustawowe ograniczenie istniao nadal jedynie dla zakonw mskich, lecz nie byo respektowane. Nawizane podczas wojny wiatowej nieoficjalne stosunki dyplomatyczne ze Stolic Apostolsk zostay utrwalone ustanowieniem
(1938) staej delegatury apostolskiej. Koronacja nowego krla, Jerzego VI (1937), odbya si wedug redniowiecznego ceremoniau, w ktrym zagodzono sformuowania przysigi krlewskiej, podkrelajce
przedtem wyczno Kocioa anglikaskiego. Katolicy uznali to za wystarczajcy powd, by w dniu
koronacji publicznie modli si za krla.
Katolicy nie byli jednolit wsplnot. Pierwsz grup tworzyli ci, ktrzy przetrwali reformacj, ucisk i
przeladowania, drug stanowili katolicy irlandzcy (biedni, zaniedbani), trzeci - konwertyci. Sytuacja
materialna drugiej grupy stale si .poprawiaa, dziki czemu Koci angielski zdoa utrzyma, a nawet
rozwin swe instytucje. Najwicej troszczy si o szkoy katolickie. Ich problem udao si pomylnie
rozwiza nie tylko w Anglii, ale i w Szkocji, w ktrej Educational Act (1918) otwiera moliwo finansowej pomocy ze strony lokalnych wadz. Nie byo jednak atwo utworzy od razu wystarczajcej liczby
szk, tworzono wic szkki niedzielne, w czym pomocny by Katolicki Zwizek Nauczycieli. Angielskich katolikw w latach dwudziestych chwalono za znakomicie zorganizowane szkoy. Chwalono te za
przepenione seminaria duchowne i dostateczn liczb ksiy, za pomoc wieckich w apostolacie, goszenie wykadw religijnych na placach i ulicach, uruchomienie kaplic automobilowych. Do organizowania
codziennej prasy katolickiej zabrano si przed II wojn wiatow. Uznaniem cieszyy si tygodniki i miesiczniki, jak najstarsze z nich The Universe, The Tablet oraz modsze: The Month i Colosseum. Chrzecijastwu wschodniemu powicony by kwartalnik The Eastern Churches Quarterly.
ycie kocielne dobrze si rozwijao za prymasostwa Francisa Bourinea, arcybiskupa Westminsteru i za
jego nastpcy Artura Hinsleya. Walia otrzymaa wasne arcybiskupstwo w Cardiff z dwoma (biskupstwami, majc razem z Angli (1925) ponad dwa miliony katolikw. Koci by podzielony na 4 metropolie, 17 diecezji, a episkopat liczy 30 hierarchw. Koci szkocki mia dugo jedn metropoli, obejmujc cztery biskupstwa i podlege wprost Stolicy Apostolskiej arcybiskupstwo w Glasgow, ktre dopiero w 1947 roku zostao drug metropoli. Szkocja liczya (1958) okoo 800 tysicy katolikw (13%
ludnoci), 997 kapanw diecezjalnych i 267 zakonnych.
Odnowa liturgiczna wedug tradycji rzymskiej znajdowaa zrozumienie, bo uwaano to za rodek zaznaczania swej odrbnoci od anglikanizmu. Ekumenizm wszake z tej samej racji nie by entuzjastycznie
uprawiany. Spoeczna dziaalno Kocioa rozwijaa si powoli. Zagroenie komunistyczne z pocztku
nie byo wielkie. Chrzecijaskie zwizki zawodowe nie opowiedziay si za marksistowskim socjalizmem. Gdy jednak komunici od 1936 roku wzmogli agitacj, biskupi wydali list pasterski o tym niebezpieczestwie (komunizm goszony jako lekarstwo jest trucizn dla demokracji), lecz zaznaczyli zarazem,
77
e niesprawiedliwo spoeczna pastw europejskich doprowadzia cywilizacj chrzecijask nad krawd przepaci.
Kocioy skandynawskie
Dania podczas pierwszej wojny wiatowej pozostaa krajem neutralnym. Bya nadal monarchi, o do
lunym zwizku pastwa z Kocioem ewangelickim. Koci katolicki mia tylko jeden, istniejcy od
1892 roku, wikariat apostolska, ktry obejmowa te Islandi i Grenlandi. W tych trzech krajach liczy
29 parafii i okoo 20 tysicy katolikw.
Koci duski, dziki staraniom wikariusza apostolskiego, biskupa Johannesa Th. Eucha, w latach trzydziestych liczy okoo 25 tysicy katolikw, w tym 7 tysicy w Kopenhadze, 32 parafie, ponad 80 kapanw, w wikszoci zakonnikw, 676 sistr z 10 zgromadze zakonnych.
W Kopenhadze odprawiono (1932) krajowy kongres eucharystyczny. Katolicyzmowi duskiemu rozgos
przynis konwertyta, Johannes Jorgensen, wybitny pisarz, autor licznych esejw religijnych. Po drugiej
wojnie wiatowej liczba katolikw tylko nieco wzrosa, lecz powstao (1953) biskupstwo kopenhaskie,
bezporednio podporzdkowane Stolicy Apostolskiej. W 1958 r. Dania liczya 26 tysicy katolikw na 4
mln 450 tysicy ludnoci, 77 kociow, 39 parafii i 95 kapanw, w tym 30 Duczykw. Katolicy prowadzili 25 prywatnych szk, w tym jedn redni, oraz 40 szpitali i zakadw spoecznych. Szkoom
subwencji udzielao pastwo, Koci jednak musia utrzymywa si z ofiar wiernych. Wydawano tygodnik Katolik Ugeblad i kwartalnik Catholica, a dla wszystkich krajw skandynawskich rocznik filozoficzno-teologiczny Lumen.
Nieliczny Koci islandzki zosta usamodzielniony organizacyjnie, najpierw (1923) jako prefektura apostolska, a w 1929 roku jako wikariat apostolski. Po kilku latach (1932) mia dwie stacje misyjne, 4 kapanw, 2 braci zakonnych, 30 sistr zakonnych, szko katolick i szpital, na 108 tysicy ludnoci liczy
183 katolikw miejscowych i 35 katolikw cudzoziemcw. Wpyw na ycie publiczne kraju wywiera
gwnie przez dziaalno wybitnych konwertytw, jak Gunnar Einarsson i Stefan fr Hvitadal. Po drugiej wojnie wiatowej w caym kraju byo okoo 500 katolikw.
Norwegia, odzyskawszy niepodlego w 1905 roku, podczas pierwszej wojny wiatowej zachowaa
neutralno. W okresie midzywojennym ulegaa wpywom komunistycznym. Po okupacji niemieckiej
(od 1940), kiedy skompromitowa si kolaboracyjny rzd Quislinga, komunici weszli do rzdu koalicyjnego, lecz ich wpywy szybko zostay zahamowane.
Koci katolicki, posiadajc (1913) wikariat apostolski, obejmowa dziaalnoci take Spitsbergen.
Cho zyska rozgos konwersj wybitnej pisarki, Singrid Undset, i mia wybitnego wikariusza apostolskiego, biskupa Johanna Olava Fallize, rozwija si powoli. Ze wzgldu na due odlegoci midzy
.misyjnymi parafiami wydzielono (1935) dwa okrgi misyjne: pnocny i centralny. Podczas drugiej wojny wiatowej katolicy czyli si z tymi protestantami, ktrzy pod przywdztwem biskupa wyznania augsburskiego, Berggrava, wystpowali przeciw wsppracy z niemieckimi nazistami premiera Vidkuna
Quislinga. Po wojnie (1953) erygowano w Oslo biskupstwo. Okrgi misyjne, centralny i pnocny, przeksztacono najpierw (1944) w prefektury apostolskie, a nastpnie (1953, 1955) w wikariaty apostolskie,
cho liczyy niewielu katolikw. Statystyka z 1961 roku podawaa dla caego kraju 6891 katolikw na 3
min 271 tysicy mieszkacw, 34 parafie i 53 kapanw.
Szwecja, rzdzona od 1932 roku na og przez socjalistw, bya dla katolikw trudno dostpna z racji
swych antypapieskich tradycji i episkopalnego ustroju Kocioa ewangelickiego, nawet gdy jego biskupi,
Jako jedni z pierwszych w wiecie protestanckim, wczyli si w ruch ekumeniczny. Katolicki wikariat
apostolski obejmowa sw dziaalnoci prawie wycznie katolikw cudzoziemcw. Ich oglna liczba
przed drug wojn wiatow nie przekraczaa 4,5 tysica, mieszkajcych w 10 rozlegych parafiach misyjnych, obsugiwanych przez 25 kapanw. Zakaz tworzenia klasztorw zniesiono formalnie w 1951
roku. Kilka domw zakonnych eskich miao 125 sistr, cudzoziemek. Liczba katolikw wzrosa do 18
tysicy, gdy w tym czasie kraj liczy 7 min 625 tysicy mieszkacw. W Sztokholmie erygowano (1953)
biskupstwo, ktre obejmowao 15 parafii z 37 kocioami. Dziaalno prowadzio 53 kapanw i 150
sistr zakonnych.
78
Rozdzia 6
NOWE PASTWA EUROPY
Krlestwo Rumunii nie naleao do pastw nowo powstaych po pierwszej wojnie wiatowej, ale powikszyo dwukrotnie swj obszar i wymacao przebudowy organizacji Kocioa katolickiego. Polityczna historia Polski, tworzc nietypowe warunki dla Kocioa, sprawia, e o jego dziejach tak podczas pierwszej
wojny i zaraz po niej, jak i podczas drugiej wojny wiatowej i po niej, trzeba byo powiedzie ju wczeniej. Podobnie wczeniej przedstawiono dzieje Kocioa katolickiego w Zwizku Radzieckim, ktry mia
katolikw przewanie w swej europejskiej czci.
W innych pastwach europejskich, uwzgldnionych w tym rozdziale (pastwa batyckie, pastwa bakaskie, Wgry, Czechosowacja i Niemiecka Republika Demokratyczna), dzieje Kocioa ksztatoway si
take ze znacznymi rnicami, w zalenoci od ukadw politycznych i stosunkw wyznaniowych. Rnice te trway nadal, nawet gdy Albania, Bugaria, Grecja, Jugosawia, Rumunia i Turcja odbyy (19301933) konferencje bakaskie w celu politycznej wsppracy. Poza Jugosawi, a raczej Chorwacj i
Dalmacj, w krajach bakaskich wikszo religijn stanowili prawosawni bd mahometanie, mia
wic w mich Koci katolicki przede wszystkim problem uzyskania praw dla siebie i trudne sprawy
unijne.
Dzieje Kocioa, gdy te kraje po drugiej wojnie wiatowej - z wyjtkiem Grecji i Turcji, a czciowo take Finlandii - dostay si jako kraje demokracji ludowej pod wadz polityczn i ideologi komunistyczn
Zwizku Radzieckiego, byy podobne co do stosowanych metod przeladowania, natomiast rniy si
jego intensywnoci i stopniem zagroenia dla chrzecijastwa.
Koci fiski
Finlandia, niezadowolona z autonomii politycznej (od 1905) pod berem carskim, ogosia sw niepodlego po wybuchu w Rosji rewolucji lutowej, a faktycznie zyskaa j w 1920 roku. Podczas drugiej wojny
wiatowej zagroona przez Sowiety opowiedziaa si (1941) po stronie Niemiec. Po wojnie musiaa wej
w ukad w Zwizkiem Radzieckim, ale nie staa si pastwem komunistycznym.
Po ogoszeniu niepodlegoci rzd fiski zwrci si do senatu o przygotowanie ustawy o sprawach religijnych. Gotowy projekt (4.12.1917) poruszy opini i wywoa dyskusj w parlamencie. Wedug
uchwalonej ustawy (1922) kady obywatel fiski mia prawo prywatnie i publicznie wyznawa tak religi, jak chcia, jeli jej kult nie sprzeciwia si prawom konstytucyjnym i moralnoci publicznej. Wyznanie protestanckie i prawosawne nie otrzymay adnych przywilejw.
Ewangelicy wyznania augsburskiego (1928) stanowili 60,6% oglnej liczby 3 milionw 800 tysicy
mieszkacw kraju, metodyci - 0,7%, sekty protestanckie - 1,5%, prawosawni - 18,5%, religia mojeszowa - 0,4%, mahometanie - 0,1%, bezwyznaniowcy - 17,5 procent. Katolikw byo zaledwie 1495
(0,4%). Koci katolicki mia wic tylko cztery parafie i kocioy, jedn kaplic, czterech kapanw.
Katolicy byli na og polskiej narodowoci. Przed wybuchem pierwszej wojny wiatowej Urszula Ledchowska (bogosawiona) zaoya w Merentthi tajny klasztor urszulanek z publiczn kaplic i szko
dla dziewczt.
Katolicy zoyli (1918) memoria o koniecznoci uoenia stosunkw ze Stolic Apostolsk. Benedykt
XV nie czeka na zawarcie konkordatu, lecz bull Inter alias utworzy (1920) w Helsinkach wikariat apostolski. Gdy uchwalona (1922) konstytucja zapewnia tolerancj religijn dla wszystkich wyzna, parlament przerwa debat nad konkordatem i do niej ju nie wrci. W 1929 roku ustalono pewien modus
vivendi. Za zgod rzdu duchowiestwo katolickie do rejestru wyzna zgosio organizacj pod nazw
Koci katolicki w Finlandii, wraz z czterema parafiami: w Helsinkach, Vipurgi, Turku (Abo) i Terioki.
Jego dziaalno opieraa si na konstytucji, ktra zakonom nie pozwalaa na istnienie w kraju, tak e
osoby zakonne mogy przebywa w Finlandii, ale nie nosiy stroju zakonnego.
79
Liczba katolikw zmalaa (1929) do 1,5 tysica, nadal wic istniay tylko cztery parafie, ale z 8 kapanami. Utworzono kaplice w Kuopio, Hamina i Tampere. Oprcz podanej liczby katolikw z obywatelstwem
fiskim, wrd ktrych wikszo stanowili katolicy polskiego pochodzenia, byy jeszcze do liczce si
kolonie cudzoziemcw, jak woska z okoo 1500 osobami w samych Helsinkach czy francuska z 400
osobami. W Helsinkach czsto byy kazania i konferencje przyjezdnych ksiy Wochw, Francuzw, a
nawet Anglikw. W stolicy dziaa Katolicki Klub Akademicki, a obok niego klub dyskusyjnosamopomocowy katolickiej inteligencji Fidelitas. Wydawano czasopismo Vox Romana.
Po drugiej wojnie wiatowej wikariat apostolski obejmowa trzy parafie i mia 7 kociow. Z inicjatywy
Stolicy Apostolskiej dominikanie utworzyli w Helsinkach Instytut Studiw Nordyckich, by zapozna
Finw z katolick myl naukow. Pius XII erygowa tame biskupstwo (1955), ktre obejmowao nie
zwikszon liczb parafii z 2 tysicami katolikw i 16 kapanami.
Koci estoski
Estonia, naleca do Rosji, zostaa w 1917 roku objta wadz bolszewick, lecz po krtkiej okupacji
niemieckiej zdoaa .(1919) ogosi sw niepodlego i utrzyma j do 1940 roku, kiedy to pod przymusem staa si Estosk Republik Radzieck. Wrd 78,6% ludnoci protestanckiej i 19% ludnoci prawosawnej po pierwszej wojnie wiatowej katolicy stanowili znikom liczb 2 tysicy, skadajc si na
og z Polakw i Litwinw. Ich pi parafii zaleao od restytuowanego (1918) biskupstwa w Rydze, a
dopiero w 1924 roku zostay zorganizowane w administratur apostolsk z rezydencj w Tallinie. W
Valka i Narwie duszpasterzem (1931-1964) by kapucyn, Tadeusz Kraus, obsugujcy parafi zoon z
polskich, litewskich i niemieckich katolikw.
W okresie rzdw prawicowych Estonia nawizaa (1933) stosunki dyplomatyczne ze Stolic Apostolsk, utrzymujc w Watykanie posa nadzwyczajnego i ministra penomocnego. W Tallinie przebywa
nuncjusz apostolski, (od 1935) arcybiskup Antonio Arata, ktry spenia sw funkcj take dla otwy.
Administratorem apostolskim by jezuita, Eduardo Profittlich. Liczba katolikw nie wzrosa, pozostajc
(1937) nadal na poziomie 2 tysicy. Dziaao wszake wicej kapanw (11) i 20 sistr zakonnych. Wrd
polskich robotnikw w Kivioli duszpasterzowali chrystusowcy. Trzy misjonarki Najw. Serca Jezusowego, nalece do neounii, miay propagowa j wrd prawosawnych. Zajmoway si najpierw katechizacj w Tallinie, a nastpnie prowadziy ochronk w Narwie. Cztery misjonarki w. Rodziny zajmoway si
katechizacj w szkole i w domach prywatnych. Gdy Estonia staa si Radzieck Republik, represje rzdu
komunistycznego sprawiy, e administrator apostolski, arcybiskup Profittlich, musia opuci kraj
(1948), a pozostali w nim tylko dwaj kapani.
Biskup ewangelicki wyznania augsburskiego ju w 1940 roku opuci Estoni z wielu wspwyznawcami
i w Szwecji zorganizowa Koci luteraski estoski na emigracji. W kraju wszake nadal istnia Koci luteraski, w 1956 roku obejmujcy 148 gmin ewangelickich. Mia on 114 pastorw i wasny instytut teologiczny do ich ksztacenia.
Koci otewski
otwa podczas pierwszej wojny wiatowej bya w znacznej czci zajta przez wojska niemieckie. Po
wojnie utworzono Rad Ludow, ktra proklamowaa (1918) niepodlego, lecz wkrtce siy lewicowe
ogosiy Radzieck Republik otewsk. Po procznych walkach wewntrznych otwa obronia sw
polityczn niezaleno.
Katolicy, liczcy okoo 500 tysicy, stanowili mniejszo wyznaniow wobec co najmniej dwch trzecich ludnoci protestanckiej. Byli jednak wiksz grup wyznaniow ni prawosawni (ok. 15%) i ydzi
(6%). Protestanci ulegli rozbiciu, co osabiao ich znaczenie. Katolicy w nowych warunkach politycznych
okazali ywotno. Uznano ich zasugi w uzyskaniu niepodlegoci i zawarto (1922) konkordat, zaraz po
ogoszeniu konstytucji, cho ona wprowadzaa rozdzia Kocioa od pastwa. Konkordat by krtki w
swej treci, ale dawa Kocioowi wolno dziaania. Zawarto go na 3 lata, lecz zaznaczono, e bdzie
nadal obowizywa, jeeli nie zostanie wypowiedziany 6 miesicy przed upywem oznaczonego terminu.
80
Wedug konkordatu religia katolicka moga by swobodnie wyznawana publicznie. Koci mia osobowo prawn, mg swobodnie mianowa proboszczw, bez zgody wadz pastwowych. Ze wzgldu na
brak wystarczajcej liczby otewskiego kleru wyraono zgod na przejciowe angaowanie kleru zagranicznego, ale po zakomunikowaniu rzdowi nazwisk ksiy. Zapewniono utworzenie seminarium duchownego, pozostawiono za do dalszego porozumienia spraw utworzenia w Rzymie Kolegium otewskiego, czego nigdy nie przeprowadzono. Kocioowi przyznano prawo zakadania szk wyznaniowych.
W chwili podpisywania konkordatu w Rzymie pose otewski zoy owiadczenie, e jego rzd przyzna
arcybiskupowi, biskupom i kapituom uposaenia wystarczajce do prowadzenia ycia odpowiedniego do
ich stanu i e dostarczy pienidzy na urzdzenie seminarium duchownego. Katolikom w Rydze zwrcono
koci w. Jakuba, ktry przed reformacj by wityni jezuick.
Arcybiskupstwo ryskie, zniesione przez reformacj, w 1918 roku zostao wznowione jako biskupstwo,
podlege wprost Stolicy Apostolskiej i powierzone biskupowi Edwardowi ORourke, pochodzcemu z
diecezji miskiej. Na podstawie konkordatu podniesiono je (1923) do rangi arcybiskupstwa. ORourke
jatko obcokrajowiec zoy rezygnacj, arcybiskupem zosta Antoni Springovics, urodzony w Rydze i
penicy do tego momentu urzd wikariusza generalnego ryskiego. Drugie biskupstwo dla Kurlandii
utworzono (1937) w Liepaji, a arcybiskupstwo ryskie podniesiono do rangi metropolii.
W Rydze utworzono internuncjatur, nastpnie nuncjatur. Pierwszy nuncjusz, jezuita Antonio Zecchini, ktry od 1922 roku by delegatem apostolskim dla otwy, Litwy i Estonii, zostawszy zarazem nuncjuszem w Estonii, rezydowa w Tallinie. Na otwie by przez socjalistw oskarony o filopolskie nastawienie i dziaanie, gdy - jak twierdzili - bdc jezuit, podlega generaowi swego zakonu, Polakowi, Wodzimierzowi Ledchowskiemu. Na tej podstawie domagali si zerwania konkordatu, popierani przez posa, eks-ksidza Trasuna.
Konkordat zachowano a do 1940 roku, gdy wadz objli komunici i proklamowali otw jako republik, wczon do Zwizku Radzieckiego. Katolikw byo wwczas nadal ponad 500 tysicy na 1 milion
900 tysicy ludnoci. Ich liczba malaa wskutek przeladowania i emigracji, ktra obja okoo 10%
mieszkacw kraju.
Koci litewski
Na Litwie ma pocztku XX wieku byo ponad 55% katolikw, prawie 27% prawosawnych, 14% ydw
i nieco ponad 2% protestantw. Wadze carskie pozwalay tylko prawosawiu uprawia prozelityzm. Wykorzystujc rewolucj w Rosji, sejm litewski (Taryba) ogosi (16.02.1918) niepodlego Litwy, ale w
zalenoci od Niemiec. Doszo do walk wewntrznych Taryiby z wasnym rzdem komunistw litewskich i do konfliktu Litwy z Polsk o Wilno. Konflikt ten trwa nieomal nieprzerwanie, naznaczony dramatycznym spotkaniem Pisudskiego z premierem Augustinasem Voldemarasem w Lidze Narodw, rautujc na sprawy kocielne na Litwie, gdy z wrogoci do Polakw czono wrogo do Stolicy Apostolskiej, zwaszcza z powodu ustanowienia bull Vixdum Poloniae unitas metropolii wileskiej. W Watykanie protestowa rzd litewski i osobna delegacja katolikw z Litwy, w kraju urzdzano demonstracje i
zerwano ze Stolic Apostolsk stosunki dyplomatyczne.
Katolicyzm na Litwie (1938) wyznawao okoo 80% ludnoci, jedynie w okrgu Kajpedy wystpowaa
przewaga ewangelikw, ktrzy w caym pastwie stanowili 9,5% ludnoci. Prawosawnych byo zaledwie
2,5%, z przewag starowiercw. Istniaa te niewielka liczba unitw, bez wasnego biskupstwa oraz do
znaczna (7,3%) grupa wyznawcw religii mojeszowej.
W pastwie ju Maa Konstytucja gwarantowaa wszystkim wyznaniom wolno religijn, Konstytucja
za zapewniaa (1922) cakowit wolno religii oraz przyznaa Kocioom w wewntrznych sprawach
posugiwanie si wasnymi prawami. Duchowiestwo katolickie pooyo wielkie zasugi w rozwoju ojczystego jzyka i pimiennictwa. W Kownie utworzono uniwersytet, a na nim nieco pniej powoano
wydzia teologiczny. Zaoono Litewsk Katolick Akademi Nauk, ktrej prezesem zosta biskup sufragan kowieski, Jzef Skvireckas.
Pius XI, nie zraony atakami, wysa na Litw arcybiskupa Jerzego Matulewicza jako wizytatora apostolskiego, ktry po rozmowach z rzdem przywiz do Rzymu konkretny plan organizacji Kocioa li-
81
tewskiego. Pius XI ogosi j (4.04.1926) bull Lithuanorum gente, ustanawiajc metropoli w Kownie z
czterema biskupstwami: koszedarkim (Kaiiadorys), poniewieskim (Paneveys), telszewskim (Teliai) i
wykowyskim (Vilkavikis). Kajpeda staa si praatur samoistn. Konkordatu nie zdoano wwczas
zawrze, gdy chadecja utracia swe wpywy, a rzd centrolewicy zradykalizowa polityk wobec Kocioa, zachowujc ten kierunek dziaania a do zamachu narodowcw. Wadz obj prezydent Antanas
Smetona, okrzyknity wodzem narodu. Dla umocnienia swej pozycji nowy rzd zawar konkordat
(1927), zapewniajc w nim, e Koci katolicki korzysta z penej wolnoci, koniecznej mu do wykonywania wadzy duchownej i jurysdykcji kocielnej. W Kownie ustanowiono nuncjatur, konkordat ratyfikowano, cho chadecj odsunito od rzdw. Trudnoci w interpretacji konkordatu wywoay konflikt i
wydalenie (1931) nuncjusza. Stosunki dyplomatyczne ze Stolic Apostolsk wznowiono po szeciu latach.
Kajpeda ju w marcu 1939 roku zostaa anektowana przez Rzesz Niemieck. Po wybuchu wojny Zwizek Radziecki, zagarniajc ziemie polskie, zaj te Wilno. Gdy rzd litewski wystpi przeciw agresywnoci rodzimych komunistw, ultimatum Zwizku Radzieckiego spowodowao jego upadek, sejm za
uchwali (3.08.1940) przeksztacenie Litwy w Republik Socjalistyczn Zwizku Radzieckiego. Niemcy
okupowali Litw (1941-1945), lecz po wojnie pozostaa republik radzieck, a Koci dozna przeladowania, ktre w caym wymiarze nie byo znane nawet w kraju, a tym bardziej poza nim. Arcybiskup
Kowna, Juolas Skvireckas, znalaz si na emigracji, biskupa Viincasa Boriseviciusa (Teliai) rozstrzelano, biskup Pranas Ramanauskas dosta si do wizienia i zmar w obozie (1959) po 10 latach robt
przymusowych. Na stolicy biskupiej w Paneveys pozosta jedyny biskup ordynariusz, Kazimieras Paltarokas (ur. 1875), lecz gdy zmar w 1958 roku, nie obj po nim urzdu.
Koci polski
Wedug bulli Vixdum Poloniae unitas (1925) obrzdek aciski mia pi metropolii, z ktrych trzy ju
istniay; gnieniesko-poznaska, lwowska i warszawska, a powstay dwie nowe: krakowska i wileska.
Do metropolii gnieniesko-poznaskiej (archidiecezje gnienieska i poznaska zostay poczone uni
personaln) naleay diecezje chemiska i wocawska; do lwowskiej - przemyska i ucka; do warszawskiej - pocka, sandomierska, lubelska, podlaska (siedlecka) i dzka; do krakowskiej - tarnowska, kielecka, czstochowska i lska (katowicka); do wileskiej - omyska (ongi sejneska) i piska. Z wymienionych diecezji dzka bya erygowana w 1920 roku, a w 1925 roku czstochowska, katowicka, omyska i piska.
Koci obrzdku greckokatolickiego (w konkordacie nazwany greckorusiskim) mia nadal jedn metropoli: lwowsk, z diecezjami przemysk i stanisawowsk. Pniej (1934) z diecezji przemyskiej wydzielono dziewi dekanatw i utworzono (w Rymanowie) administracj apostolsk emkowszczyzny.
Koci katolicki obrzdku ormiaskiego zachowa nadal jedno arcybiskupstwo lwowskie, z kilku parafiami we Lwowie, na Podolu i Pokuciu.
Po wydaniu bulli powsta problem jurysdykcji neounitw. Otrzymali wizytatora apostolskiego, biskupa
Mikoaja Czarneckiego, ale nie mia on praw ordynariusza, bo nie zosta uznany przez rzd polska. Papie nada mu tytu egzarchy woyskiego, z uprawnieniami administratora apostolskiego. Rosjanie unici,
przebywajcy w Polsce na emigracji, otrzymali wasnego biskupa, litewskiego marianina, Piotra Buczysa.
Uregulowanie organizacji kocielnej aciskiej wywoao zmiany w Episkopacie. Litwin, biskup Jerzy
Matulewicz (Matulajtas), posdzany bezpodstawnie o litwomastwo, zrzek si stolicy wileskiej, bo
biskupami wedug konkordatu mogli by tylko Polacy. Jego odejcia aowano w Polsce, bo uwaano go
za jednego z najbardziej wyksztaconych, postpowych i najgodniejszych biskupw (bogosawiony
1988). Arcybiskupem wileskim zosta Jan Cieplak, ongi biskup sufragan mohylewski, wsawiony cierpieniami w wizieniu bolszewickim. Nominacja spotkaa go w Stanach Zjednoczonych, gdzie zmar
(1926), nie objwszy stolicy wileskiej. Faktycznie wic pierwszym metropolit wileskim zosta Romuald Jabrzykowski, przeniesiony do Walna (1926) z biskupstwa omyskiego.
82
W Episkopacie Polski byo dwch kardynaw (od 1919): arcybiskup gnienieski i poznaski, prymas
Edmund Dalbor (zm. 1926) i arcybiskup warszawski Aleksander Kakowski (zm. 1938). Po Dalborze
prymasem zosta August Hlond (1926-1948), wsawiony ca sw dziaalnoci i listami pasterskimi (Z
prymasowskiej stolicy). W Episkopacie byy wybitne jednostki, znane ju wczeniej z dziaalnoci kocielnej, narodowej i spoecznej. Procesy kanoniczne kandydatw na biskupstwa zawsze prowadzi nuncjusz apostolski. Na tym tle, ani te w innych sprawach, nie dochodzio prawie wcale do konfliktw midzy nuncjuszami warszawskimi a rzdem polskim. Wedug zdania opozycji Episkopat zbyt blisko wsppracowa z reimem sanacyjnym.
Duchowiestwo, wcignite w okresie niewoli narodowej do dziaalnoci politycznej i spoecznej, brao
znaczny udzia w sejmie ustawodawczym (1919-1922) i w sejmach trzech kolejnych kadencji do 1935
roku (razem 63 ksiy). W senacie (1922-1939) zasiadao ogem 10 ksiy. Ich dziaalno odpowiadaa
zasadniczemu kierunkowi caego Kocioa w Polsce, ktry pragn dla siebie nalenych praw w pastwie,
by mg peni sw religijn misj, a zarazem zachowa wi z narodem i wsplnie broni si przed zagroeniem nie tylko politycznym, ale take ideologicznym ze strony Zwizku Radzieckiego i radykalnej
lewicy w kraju. Po zawarciu konkordatu i dostosowaniu organizacji Kocioa do nowych granic Koci
uzyska dobre warunki prawne a wzgldnie dobre warunki bytowe. Do zaatwienia pozostay dokuczliwe
sprawy, jak zwrot zabranego przez zaborcw majtku kocielnego, projekt reformy rolnej, ktry obejmowa parcelacj ziemi kocielnej, wydanie prawa maeskiego opartego na chrzecijaskich zasadach,
gwnie za wychowanie dzieci i modziey w religii katolickiej. Polemiki i spory o te sprawy toczyy si
w parlamencie i w prasie.
W relacji do wadz pastwowych napicie nastpio po zabjstwie prezydenta Gabriela Narutowicza,
ktry uchodzi za bezwyznaniowca, gdy przebywa w Szwajcarii, ale penic najwyszy urzd pastwowy, by przychylny Kocioowi. W obrzdzie pogrzebowym wzi udzia kardyna Kakowski, o co mieli
pretensje niektrzy katolicy, nie przyby za prymas Dalbor, co dao podstaw koom lewicowym do
ataku na niego i na Koci. Gony by rwnie konflikt wadz z arcybiskupem krakowskim Adamem
Sapieh o pochowanie marszaka Jzefa Pisudskiego w katedrze wawelskiej. Prymas Hlond zachowywa lojalno wobec wadz pastwowych, ale stawia jasno konieczno zachowywania przez pastwo
zasad chrzecijaskich, co obszernie wyoy (1932) w licie pasterskim O chrzecijaskie zasady ycia
pastwowego.
Prymas Hlond i biskupi polscy zajli si organizowaniem ycia kocielnego i rozwojem ycia religijnego
za pomoc wszystkich znanych wwczas rodkw prawno-kocielnych i duszpasterskich. W kilku diecezjach odprawiono synody, a w 1936 roku synod plenarny w Czstochowie. Episkopat systematycznie
obradowa na konferencjach plenarnych, zwanych wwczas Zjazdami Episkopatu, i dziaa przez swoje
komisje, jak komisja prawna, szkolna, spoeczna. Nie krpowana niczym praca duszpasterska ksiy staa
si bardziej intensywna ni dotychczas. Duszpasterstwo polskie, zarwno w kraju jak na emigracji, stanowi osobn kart dziejw Kocioa polskiego.
W czasie drugiej wojny wiatowej struktura Kocioa polskiego i ycie doznay gwatownego rozbicia.
Powszechnie znane stao si martyrologium narodu, a w tym szczeglnie duchowiestwa polskiego.
Koci w Polsce powojennej znalaz si w nowych granicach pastwowych: na zachodzie opary si one
na linii Odry i Nysy uyckiej, na wschodzie dotykay do Bugu. Ludno kraju liczya wwczas 24 miliony i bya etnicznie, a nawet wyznaniowe, do jednolita: mniejszoci narodowe sigay do 1,5 procent,
a wyznania niekatolickie miay najwyej 8 procent. Koci stan nie tylko przed trudnymi problemami
politycznymi, ale take wasnymi, organizacyjnymi. Trzeba byo uzupeni Episkopat, ktry liczy tylko
20 hierarchw. Poza nowymi granicami pastwowymi znalaza si caa diecezja ucka, wiksza cz
archidiecezji lwowskiej, archidiecezji wileskiej i diecezji piskiej, razem z ich stolicami. Dla czci archidiecezji lwowskiej, pozostaej w Polsce, siedzib wadz kocielnych sta si Lubaczw, w ktrym rezydowa metropolita Eugeniusz Baziak, nim zosta (1951) administratorem archidiecezji krakowskiej.
Biaystok sta si siedzib wadz kocielnych (abp Romuald Jabrzykowski) dla czci archidiecezji wileskiej, a Bielsko Podlaskie, nastpnie Drohiczyn dla czci diecezji piskiej.
83
Na ziemiach zachodnich i pnocnych, odzyskanych dla Polski, dzieje duszpasterstwa, a zwaszcza rozwj
administracji kocielnej, byy dramatyczne, gdy tutaj reim traktowa sprawy Kocioa wycznie ze
swego politycznego punktu widzenia. Mianowano wszake administratorw apostolskich we Wrocawiu,
Opolu, Gorzowie, Gdasku i Olsztynie. Te jednostki administracji kocielnej w Polsce przeyy ataki
reimu, a w 1972 roku Stolica Apostolska wprowadzia na ziemiach zachodnich i pnocnych sta organizacj kocieln.
Koci czechosowacki
Czechosowack Republik proklamowano (28.10.1918) po dugich staraniach Czechw i Sowakw o
niepodlego, lecz jej sytuacja polityczna, zarwno midzynarodowa, jak i wewntrzna w okresie 19181958 nie bya stabilna, Koci nie mia dogodnych warunkw dziaalnoci i rozwoju tym bardziej e
narodowociowe zrnicowanie - Czesi, Sowacy, Morawianie, Niemcy (18%), Polacy (8%), Wgrzy,
Ukraicy i ydzi - czyo si z duymi rnicami wyznaniowymi. Koci te nie posiada jednolitej
organizacji.
Stolica Apostolska, uznajc nowe pastwo czechosowackie, nawizaa stosunki dyplomatyczne, niepokojone potem spraw rozdziau Kocioa od pastwa i zerwane okresowo opuszczeniem Pragi przez nuncjusza Marmaggiego z powodu antykatolickich obchodw rocznicy Husa. Zanim to si stao, pertraktacje o konkordat doprowadziy do podpisania ukadu (2.02.1928), stanowicego modus vivendi Kocioa
czechosowackiego. Ustala on zasady podziau organizacyjnego Kocioa i nominacji biskupw. Podzia
wszake wprowadzia dopiero (1937) bulla Piusa XI Ad ecclesiastici regiminis. Wszystkie diecezje
otrzymay wyranie okrelone granice, a dla 45 parafii, nalecych do rumuskiego biskupstwa Satu Mare, utworzono administracj apostolsk w Koszycach. Zapowiedziano te utworzenie metropolii w stolicy
Sowacji, Bratysawie, ale tego nie uczyniono, tak e biskupstwa sowackie podlegay wprost Stolicy
Apostolskiej.
Dzieje Kocioa katolickiego w Czechosowacji byy wypenione walk polityczn i ideologiczn masonw i wolnomylicieli (300 tysicy, w tym 8 tysicy nauczycieli), socjalistw i komunistw, ich partii i
partii prawicowych. Stronnictwo Ludowe, ktremu przewodzi praat (may praat) Jan Szramek, domagao si szk wyznaniowych i przeciwstawiao si rozdziaowi Kocioa od pastwa.
U samych pocztkw republiki wzmogy si tendencje reformistyczne czci kleru czeskiego, ktry ju w
XIX wieku domaga si ustanowienia w Pradze wasnego patriarchatu, udziau wieckich w prowadzeniu
kocielnych instytucji, zgody na maestwa ksiy i wprowadzenie jzyka narodowego do liturgii. Zorganizowani w Jednocie ksia odbyli (1919) zjazd w Pradze (500 uczestnikw), domagajc si oprcz
reform. rewizji procesu Husa i obchodzenia dnia jego mierci (6 VII) jako wita narodowego i kocielnego. Po pewnych ustpstwach pocztkowych Stolica Apostolska odmwia zgody na dalsze dania i
potpia (16.12.1920) ruch Jednoty. Odczeni ksia i wieccy utworzyli Koci narodowy, ktry - jak
ogoszono na zjedzie (1921) - posiada 36 wity i 158 tysicy wyznawcw. Liczba ta szybko wzrastaa
(p miliona), nastpnie zacza opada, gdy Sowacy na og nie przyczyli si do ruchu Jednoty, a
katolicy przystpili do obrony przed ni.
Kult Husa, bohatera narodowego, rozwijany, by suy integracji ludnoci pastwa, sta si nonikiem
wrogoci do Kocioa katolickiego. Wraz z Kocioem narodowym przez cay okres midzywojenny wywoywa najwiksze niepokoje wrd katolikw i konflikty wadz pastwowych z Kocioem. W Sowacji doszo jeszcze jedno rdo konfliktw: poczucie krzywdy Sowakw z powodu dominacji Czechw
(na og niekatolikw) i wroga ich aspiracjom narodowym polityka rzdu centralnego. W dziedzinie kocielnej Sowacy mwili nawet o swoistym Kulturkampfie, prowadzonym w ich kraju przez Czechw.
Konflikty wzrosty; gdy poczucie narodowe Sowakw i ich katolicyzm stara si umocni ks. Andrzej
Hlinka (zm. 1938), zaoyciel Sowackiej Partii Ludowej.
Koci rozwija sw dziaalno wbrew trudnociom, wikszym ni w innych krajach. W Pradze urzdzono (1929) midzynarodowy kongres orientalny oraz (1936) I Kongres katolikw czeskich. Akcj Katolick, zorganizowan pocztkowo wedug narodowociowego podziau, przeksztacono (1935) na sys-
84
tem diecezjalny. W 1937 roku zauwaano popraw w kadrze duchowiestwa, a take wzrost powoa
kapaskich.
Przez ukad manachijski (1938) rozbiciu ulega struktura organizacyjna Kocioa katolickiego, zwaszcza
e praat Josef Tiso, premier autonomicznego do niedawna rzdu sowackiego, gdy prezydent Hacha go
rozwiza, wszed w porozumienie z Hitlerem i ogosi (14.03.1939) niezaleno Sowacji, a wojska
niemieckie wkroczyy do Pragi i ustanowiono Protektorat Czech i Moraw.
Podczas drugiej wojny wiatowej socjalista E. Bene jako prezydent na emigracji zawar (1943) w Moskwie ukad o przyjani i pomocy, a jako prezydent wyzwolonej Czechosowacji dokona radykalnych
reform ekonomiczno-spoecznych, lecz nie przeciwstawi si prowokacjom komunistw, ktrzy przejli
(1948) wadz i na prezydenta narzucili Klementa Gottwalda, przewodniczcego Komunistycznej Partii
Czechosowacji.
Powojenne dzieje Kocioa obejmoway z waniejszych wydarze: nawizanie (1946) stosunkw dyplomatycznych ze Stolic Apostolsk, nominacj Josefa Berana na arcybiskupa Pragi, stracenie ks. Josefa
Tiso za zdrad i udzia w zbrodniach wojennych, wykorzystanie tego do walki z Kocioem, uchwalenie
(l948) konstytucji, ktra zawieraa sloganowe formuy o wolnoci religii i sumienia, nacjonalizacj majtkw kocielnych, zabranie katolickich szk i szpitali, zakaz dziaalnoci Akcji Katolickiej, zorganizowanie proreimowej Akcji Katolickiej, tworzenie ruchu postpowych katolikw, wydanie ustawy wyznaniowej (1949) i powoanie Pastwowego Urzdu do Spraw Kocielnych, zniesienie seminariw diecezjalnych, a utworzenie dwch wydziaw teologicznych (Praga, Bratysawa), ograniczenie do dwudziestu liczby kandydatw na teologi. Za opr przeciw antykocielnym zarzdzeniom nie pozwolono spenia funkcji arcybiskupowi Boranowi, biskupowi Janowi Vojtakowi ze Spisza i biskupowi Stephanowi
Trochcie z Litomierzyc. Pewn liczb ksiy nakoniono do zaoenia (1951) stowarzyszenia pod nazw
Ruch Duchowiestwa Katolickiego, przeksztaconego (1971) w ruch Pacem in terris.
Koci wgierski
Wgry po rozpadzie (1918) habsburskiej monarchii austro-wgierskiej przeyway wrzenie rewolucyjne
silniej ni inne kraje i przez pewien czas byy Wgiersk Republik Rad. W tym trudnym dla Kocioa
okresie duchowiestwo przystpio do utworzenia wasnego zwizku, ktry broniby jego sytuacji prawnej i materialnej, pomagajc te ustali najlepsze metody duszpasterskiego dziaania. Dokonano bowiem
rozdziau Kocioa od pastwa i usunito nauk religia ze szk. Powstaa wic (1919) Rada duchowiestwa, Skupiajca okoo 600 ksiy. Na jej kongresie postanowiono dziaa przez utworzon wsplnie ze
wieckimi Rad Katolick, by doprowadzi do uniezalenienia administracji kocielnej od wadz politycznych. Wysunito te pewne postulaty wewntrzkocielne, jak szerokie uwzgldnienie w liturgii jzyka wgierskiego i wybr na stanowiska kocielne.
Kilka zmian rzdu, przywrcenie Krlestwa Wgierskiego, regencja (1922) admiraa Miklosa Horthyego po mierci cesarza Karola I, krla wgierskiego, naznaczyy dzieje Wgier. Koci w tym czasie na
8 mln 275 tysicy mieszkacw kraju obejmowa 5 mln 97 tysicy katolikw obrzdku aciskiego i 175
tysicy katolikw obrzdku greckiego. W kraju byo nadto 51 tysicy prawosawnych, 2 mln 170 tysicy
protestantowi 437 tysicy ydw.
Koci dzieli si na trzy metropolie Kalocsa, Eger i Esztergom (stolica prymasowska). Od metropolii
Eger odpady cztery biskupstwa sufraganalne, z ich za czci pozostawionych Wgrom utworzono
(1929) administratury apostolskie. W caoci od Wgier odczono osiem rzymskokatolickich i osiem
greckokatolickich biskupstw. Kocioowi wgierskiemu pozostao (oprcz trzech arcybiskupstw) jedenacie biskupstw, jedno opactwo nullius, jeden ordynariat wojskowy oraz biskupstwo unickie Nyiregyhza
dla katolikw obrzdku bizantyjskiego.
Po nawizaniu stosunkw dyplomatycznych ze Stolic Apostolsk powstaa (1920) nuncjatura w Budapeszcie. Jedyny konflikt z pastwem wybuch w sprawie obsadzenia biskupstw, lecz ku zadowoleniu obu
stron zosta rozwizany (1927), wszake nie zdoano zawrze konkordatu ani nie wydano bulli cyrkumskrypcyjnej dla caego Kocioa rzymskokatolickiego. Kapani ksztacili si w 22 wyszych seminariach
duchownych, obok ktrych istnia wydzia teologiczny na uniwersytecie budapeszteskim. Katolicy pro-
85
wadzili 2751 szk elementarnych (40% wszystkich), 49 szk rednich (30%) i 34 seminaria nauczycielskie (58%). Dziaalno religijn i spoeczn rozwijano w zorganizowanej Akcji Katolickiej. Co roku
urzdzano zjazdy katolickie. Okazale wypad (1938) Midzynarodowy Kongres Eucharystyczny w Budapeszcie.
Udzia Wgier w drugiej wojnie wiatowej po stronie Rzeszy hitlerowskiej i zajcie kraju przez wojska
sowieckie uartwio komunistom (1947) przejcie wadzy, ogoszenie rozdziau Kocioa od pastwa i
jego systematyczny ucisk. Prymas Wgier, kardyna Jzsef Mindszenty, zosta skazany i(1949) na doywotnie wizienie. Sdzono i skazano arcybiskupa Kalocsa, Jzsefa Grsza, oraz wielu duchownych.
Koci przeywa wszystko, co system komunistyczny stosowa w kadym kraju, podporzdkowanym
Zwizkowi Radzieckiemu. Po stumieniu powstania w Budapeszcie (1956) wzmocniono aparat ucisku.
Uwolniony przez powstacw kardyna Mindszenty musia szuka schronienia w ambasadzie amerykaskiej a do koca swego ycia (1973), chocia wadze komunistyczne szukay okresowo sposobw koegzystencji z Kocioem. Hierarchia .zdoaa wwczas podporzdkowa sobie ksiowski proreimowy
Ruch na rzecz pokoju, skupiajc kapanw w Opus pacis.
Koci rumuski
Rumunia, posiadajc niepodlego od pwiecza, w pierwszej wojnie wiatowej braa udzia po stronie
Ententy, a w traktatach pokojowych (1919/1920) utrwalia swe granice, obejmujce obszar pastwa dwukrotnie wikszy ni przed wojn. Dugo wszake trwao, zanim do nowych granic dostosowano organizacj Kocioa katolickiego.
W 1919 roku uznano Koci katolicki obrzdku bizantyjsko-rumuskiego za Koci narodu, tak sanno jak Cerkiew prawosawn. Koci katolicki obrzdku aciskiego mia w tym czasie arcybiskupstwa
w Bukareszcie, ale bez sufraganalnych. Inne biskupstwa podlegay nadal metropoliom wgierskim. Biskupstwo Jassy byo zalene wprost od Stolicy Apostolskiej. Konstytucja (1923) uznaa rol Kocioa
unickiego, lecz podkrelia, e Koci prawosawny jest dominujcy. Wedug pastwowej statystyki
(1925) w Rumunii na 17 mln 500 tysicy ludnoci byo 1 mln 230 tysicy katolikw obrzdku aciskiego i 1 mln 365 tysicy katolikw obrzdku rumuskiego, 11 mln 603 tysice prawosawnych, 1 mln 204
tysice protestantw i 900 tysicy ydw.
Stosunki dyplomatyczne z Watykanem rzd nawiza zaraz po wojnie, ustanawiajc (1920) swego posa
penomocnego przy Stolicy Apostolskiej i przyjmujc nuncjusza w Bukareszcie. Pertraktacje o konkordat trway jednak dugo, przy gwatownych polemikach w prasie, gdy konstytucja uznawaa religi prawosawn za panujc. Nawet po jego podpisaniu (1927) ratyfikacj opniono o rok z przyczyn politycznych i gwatownej reakcji duchowiestwa prawosawnego.
Konkordat, korzystay dla Kocioa katolickiego, przyzna mu prawa publiczne i swobod kultu w caym
krlestwie. Jego postanowienia obejmoway wszystkie trzy obrzdki katolickie, istniejce w Rumunii:
rzymskokatolicki, rumuskokatolicki (unicki) i ormiaskokatolicki (unicki). Biskupom nadano godno
senatorw krlestwa, przyznajc im, duchowiestwu i wiernym swobod kontaktw ze Stolic Apostolsk, ale z uwag, e w sprawach duchownych i kocielnych. Ustalono podzia administracyjny Kocioa
katolickiego, zapewniono biskupom swobod w zakadaniu parafii i budowie kociow. Duchowiestwu
i jego dziaalnoci duszpasterskiej, take w wojsku, szpitalach i szkoach, udzielono penych uprawnie.
Zapewniono swobodne nauczanie religii w szkoach, w jzyku uczniw. Dodatkowy ukad (1932) ucili postanowienia o sprawach materialnych Kocioa.
Wedug konkordatu granice Kocioa rumuskiego musiay by dostosowane do granic pastwa, przystpiono wic do jego reorganizacji. W Bukareszcie utworzono metropoli acisk, ktrej poddano cztery
biskupstwa: Alba Iulia, Jassy, Satu Mare (Oradea Mare) i Timioara. Metropolia obrzdku rumuskokatolickiego w Fagar (z rezydencj metropolity w Blaj) obja cztery unickie biskupstwa: Cluj-Gherla,
Gran Varadino (Oradea Mare), Lugoj i Maramure. Dla katolikw obrzdku ormiaskiego ustanowiono administratur apostolsk w Cluj.
Problemem dla Kocioa bya sprawa mniejszoci narodowych, cho uzyska (1930, 1934) zgod wadz
na posugiwanie si jzykiem ojczystym katolikw w naboestwach i w nauczaniu religii. Katolicy ob-
86
rzdku aciskiego w wikszoci nie byli Rumunami, tylko Wgrami, Polakami, Niemcami. W niektrych czciach kraju, jak w Besarabii, yli biednie i nie mieli rodkw na tworzenie szk katolickich,
ktre gdzie indziej byy do liczne.
Podczas drugiej wojny wiatowej Rumunia przystpia do walki po stronie Rzeszy Niemieckiej przeciw
Zwizkowi Radzieckiemu. Po wojnie stracia na jego korzy pewne terytoria, co wymagao zmian w
organizacji Kocioa, lecz rzd komunistyczny mn nawiza stosunkw dyplomatycznych ze Stolic
Apostolsk. W konstytucji (1947) przyjto zasad rozdziau Kocioa od pastwa i zniesiono konkordat.
A cho goszono (1948) wolno religii i wydano prawo o spenianiu kultu, przystpiono do niszczenia
Kocioa katolickiego, a take Cerkwi prawosawnej.
Koci bugarski
Bugaria, bdc (1908) niepodlegym krlestwem pod wadz cara Ferdynanda I, w pierwszej wojnie
wiatowej stana po stronie pastw centralnych. Po klsce dugo przeywaa wrzenia rewolucyjne, ktre
doprowadziy do obalenia cara, proklamowania republiki na krtki czas i wybuchu (1923) powstania,
kierowanego przez komunistw, ktrych partia istniaa od 1919 roku. Stumienie powstania utrwalio
rzdy prawicowe.
Podczas wojny, stojc po strome pastw centralnych, wypdzono francuskich asumpcjonistw i lazarystw. Koci katolicki, niezbyt liczny, mniej bolenie to odczu ni w Turcji, bo mia wystarczajc
liczb wasnych kapanw. Obejmowa wyznawcw rzymskokatolickich i bizantyjskokatolickich. Organizacyjnie posiada tylko Jedno, zalene wprost od Stolicy Apostolskiej, biskupstwo Nikopol (z rezydencj w Ruse) i wikariat apostolski w Sofii. Dla Kocioa bizantyjskokatolickiego istniaa administratura
apostolska, take w Sofii.
Wedug danych statystycznych (1928) obok protestantw katolicy obu obrzdkw stanowili najmniejsz
grup religijn. aciscy katolicy liczyli okoo 38 tysicy, a bizantyjscy katolicy tylko 3700, gdy prawosawnych byo 4 mln 662 tysice, mahometan - 500 tysicy, ydw - 50 tysicy. Katolicy mieli szkoy
elementarne i rednie, prowadzone przez zakonnikw lub siostry zakonne. Duchowiestwo w wikszoci
naleao do zakonw (asumpcjonici, kapucyni, zmartwychwstacy), lecz byo korzystne, e tworzyli je
przede wszystkim Bugarzy, a tylko w mniejszym stopniu cudzoziemcy. Polscy zmartwychwstacy pracowali wrd bizantyjskich katolikw (unitw), gwnie w Adrianopolu i w Malko Trnovo.
Dziaalno unicka wywoywaa sprzeciwy prawosawnych, cho rzd nie okazywa wikszej wrogoci.
Przedstawicielem Stolicy Apostolskiej, lecz bez charakteru dyplomatycznego, by delegat apostolski,
ustanowiony (1931) w Sofii. Podj on rozmowy o konkordacie, lecz go nie zawarto.
Podczas drugiej wojny wiatowej Bugaria zachowaa neutralno do 1941 roku, nastpnie opowiedziaa
si po stronie Rzeszy Niemieckiej i wesza w stan wojny ze Zwizkiem Radzieckim. Ogoszona (1946)
Republik Ludow, dostaa si do Bloku Wschodniego, cise podporzdkowana Kremlowi. Konstytucja (1947) wprowadzaa rozdzia Kocioa od pastwa, zapewniaa wolno religii i sumienia, zakazywaa
pod surowymi karami siania (propagandy) nienawici rasowej, nacjonalistycznej i religijnej. Nauczanie
religii ze szk usunito ju w 1945 roku. Wobec Kocioa zastosowano radzieckie metody, zwaszcza
procesy duchownych, katolickich i ewangelickich. Pokazowy proces urzdzono biskupowi Eugeni Bossilkovi i trzem ksiom, skazanym na mier za szpiegostwo na rzecz Watykanu. Na pokojowej konferencji w Sofii (1952), usiujc utworzy Niezaleny Bugarski Koci katolicki, zniewolono katolikw,
by potpili zbrodnicz dziaalno papiea.
Wedug Annuario Pontificio (1958) diecezja Nikopol, z rezydencj biskupa w Ruse, miaa 19 parafii, 21
kociow, 24 kapanw, w tym tylko jednego diecezjalnego, oraz liczya okoo 22 tysicy katolikw.
Koci jugosowiaski
Jugosawia, po pierwszej wojnie wiatowej nazywana Krlestwem Serbw, Chorwatw i Sowecw
(Jugosawi od 1929 roku), liczya w przyblieniu 6 milionw katolikw, 7 milionw prawosawnych,
1,5 miliona mahometan i 200 tysicy ydw. Politycznie prym wiedli prawosawni Serbowie, ktrzy
przeprowadzili now konstytucj (1921), centralistyczn, wbrew silnej opozycji. Biskupi jugosowia-
87
scy na konferencji w Zagrzebiu (30.11.1918) przyjli z uznaniem utworzenie jednego pastwa i owiadczyli, e pragn y w zgodzie z wyznaniem prawosawnym. Deklarowan koegzystencj Kocioa
utrudniao istnienie w jednym pastwie trzech religii, trzech kultur i dwch alfabetw.
Konstytucja gwarantowaa rwnouprawnienie wszystkich religii i wyzna, ale rzd jugosowiaski okaza
si bardziej przychylny prawosawnym ni katolikom, tak e oskarano go o prowadzenie swoistego
Kulturkampfu w kraju i popieranie antykatolickiego ruchu w Czechosowacji. Cerkiew prawosawna,
popierana przez rzd, doznaa wewntrznych przeobrae, uzyskaa autokefali, zbliya si do Kocioa
anglikaskiego. Oddolnie tylko wystpoway w niej sabe tendencje zblienia si do Kocioa rzymskokatolickiego.
Unii, ktra w Jugosawii obejmowaa okoo 30 tysicy katolikw wschodnich, byli przeciwni zwolennicy
utworzenia narodowego Kocioa, kierowani przez Lig Narodowego Duchowiestwa (83 ksiy). Liga
domagaa si demokratyzacji Kocioa, starosowiaskiego jzyka w liturgii, zniesienia celibatu. Episkopat potpi ten ruch, a gdy niektrzy ksia go nie porzucili, ogosi na nich suspens.
Na czele katolickiego episkopatu sta prymas, ktrym by arcybiskup z Antivari. Koci (1939) mia 2
metropolie z 6 biskupstwami, nadto podlege wprost Stolicy Apostolskiej dwa arcybiskupstwa (Antivari i Belgradu) i 9 biskupstw,
oraz greckokatolickie biskupstwo w Krievci, z rezydencj w Zagrzebiu. Konkordat postanowi caociowo zreorganizowa struktur Kocioa, lecz speniono jedynie (1952) przeksztacenie administratury
apostolskiej Rijeka w diecezj (pniej w metropoli) i erekcj (1969) metropolii Split-Makarska.
Stosunki dyplomatyczne ze Stolic Apostolsk nawizano w 1920 roku, otwierajc nuncjatur w Belgradzie. Podjto prace nad konkordatem, przerywane konfliktami rzdu z Watykanem i akcjami Cerkwi.
Gdy wreszcie zosta zawarty (1935), rzd wskutek gwatownych demonstracji ortodoksw i wrogoci
senatu odstpi od jego ratyfikacji.
Nauczanie teologiczne nie doznawao przeszkd. Istniay seminaria duchowne, a w Zagrzebiu wznowiono wydzia teologiczny, drugi za powsta w Lublanie na nowym uniwersytecie. Urzdzano krajowe
kongresy eucharystyczne w Zagrzebiu (1923, 1930) i kongresy tercjarstwa franciszkaskiego. Narodowy
kongres eucharystyczny w Lublanie (1935) odby si z udziaem prymasa Polski, kardynaa Augusta
Hlonda, jako legata papieskiego. Katolicy chorwaccy urzdzali tumne pielgrzymki, zwaszcza do Marija Bistrica.
Podczas drugiej wojny wiatowej w okupowanej Jugosawia Hitler udzieli Chorwacji pseudoniezalenoci pod rzdami Antego Pavelica, twrcy nacjonalistycznego ruchu ustaszowcw. Komunistyczna partyzantka, szczeglnie silna, doprowadzia po wyzwoleniu kraju do utworzenia wsplnej wadzy z przedstawicielami krlewskiego rzdu jugosowiaskiego na emigracji. Proklamowano jednak powstanie Federacyjnej Ludowej Republiki Jugosawii, ktrej prezydentem zosta wdz komunistycznej partyzantki, J.
Broz Tito.
Komunistyczny rzd wykorzysta przeciw Kocioowi kolaboracj katolickich Chorwatw z Niemcami i
gosi, e nadal jest on zwizany z pogrobowcami dawnych reimw. Nowa konstytucja (1946) zapewniaa wolno religii i sumienia, ale dokonaa rozdziau Kocioa od pastwa. A chocia Tito po pewnym
czasie zerwa ze Zwizkiem Radzieckim i krajami demokracji ludowej, to jednak wobec Kocioa katolickiego stosowa komunistyczne metody postpowania. Ucierpiay take inne Kocioy chrzecijaskie.
Biskup ortodoksyjny z Sarajewa, Barnaba, zosta skazany na 11 lat cikich robt, a metropolita prawosawny z Czarnogry, Arseniusz, na 11 lat wizienia. W Chorwacji uwiziono arcybiskupa zagrzebskiego, Alojzijego Stepinaca. Gdy Pius XII odznaczy go w wizieniu godnoci kardynalsk, Tito zerwa
(1952) stosunki ze Stolic Apostolsk. Komunici za gosili, e nowa ustawa o prawnej sytuacji zwizkw religijnych jest oznak ich pojednawczego ustosunkowania si do wierzcych i Kocioa. Zgino
wielu kapanw i zakonnikw w tym 139 franciszkanw. Najwicej duchownych (okoo 60%) stracio
biskupstwo w Mostarze.
88
Koci albaski
Albania, kraj grzysty, sabo zaludniony, .mia prawie poow ludnoci na emigracji, zwaszcza w Serbii,
Grecji i Ameryce. Niepodlego uzyskaa w 1912 roku, lecz podczas pierwszej wojny wiatowej bya
okupowana przez wojska serbskie, austriackie i woskie. Zniszczona i gospodarczo zacofana, odbudowywaa sw niepodlego, uznan (1920) przez konferencj ambasadorw w Londynie. Nie uchronia si
jednak przed wewntrznymi walkami o wadz, ktr ostatecznie zagarn Ahmed beg Zogu po obaleniu
(1925) liberalnego rzdu Fana Nolego. Ahmed jako prezydent, a potem krl Albanii wiza si z Wochami, a Mussolini j zagarn (1939). Dla Kocioa katolickiego te wydarzenia nie byy korzystne w
okresie wspdziaania Albania i Woch.
Koci albaski posiada odnowion w XIX wieku metropoli w Shkodr, z trzema biskupstwami:
Lezh, Pulti i Sap (z rezydencj biskupa w Nensht). Arcybiskupstwo w Durrs oraz opactwo Shn
Llezhri i Oroshit podlegay wprost Stolicy Apostolskiej. Podczas okupacji woskiej utworzono administratur apostolsk dla Albanii poudniowej.
Kongregacja Rozkrzewiania Wiary, ktrej podlega Koci albaski stale dziaajcy w warunkach misyjnych, miaa w Skodr (od 1920) delegata apostolskiego, ale znikomy by jego wpyw na stosunek
rzdu albaskiego do katolicyzmu.
W kraju, liczcym (1928) zaledwie 830 tysicy mieszkacw, katolikw byo 96 tysicy, chrzecijan
prawosawnych - 172 tysice, a mahometan - 560 tysicy. Islam by religi panujc, ale nie pastwow.
Narodowy Zwizek Mahometaski ogosi sw niezaleno od Istambuu. Na lud wpyw wywierao religijne bractwo muzumaskie Bektaskis. Koci mia przez to utrudnion dziaalno misyjn, a co gorsze
traci nieraz swoich wyznawcw, ktrzy przechodzili na islam, zwaszcza gdy Ahmed beg Zogu cofn
opiek pastwa nad nim i zamkn prywatne szkoy katolickie. Cerkiew prawosawna bronia si przed
katolick dziaalnoci unijn. Jej krajowy synod ogosi autokefali (1922), ktrej patriarcha z Istambuu
nie uzna.
W okresie unii personalnej Albanii z Wochami, a faktycznie woskiej okupacji (1939-1944), przybyo
kilkudziesiciu woskich zakonnikw, lecz wrogo ludnoci do okupantw nie sprzyjaa ich dziaaniu.
Po wyzwoleniu kraju wrogo t podsycali komunici, ktrzy zagarnli wadz, tak e okoo 80 misjonarzy musiao wrci do ojczyzny.
Albania ogoszona Republik Ludow otrzymaa (1946) konstytucj, kilkakrotnie pniej uzupenian,
ktra wprowadzia rozdzia Kocioa od pastwa, ale stosujc argon sowiecki mwia o wolnoci religii
oraz zakazie szerzenia nienawici i siania niepokojw z powodu rasy, narodowoci i religii. Komunistyczna dyktatura Envera Hody odizolowaa Albani od reszty wiata i podja tpienie kadej religii.
Koci katolicki systematycznie pozbawiano praw. Delegat apostolski zosta wygnany, dwaj biskupi i
opat rozstrzelani, kapani uwizieni, mordowani lub skazani na cikie roboty. Zanim miao nastpi cakowite zniszczenie Kocioa, chciano go wykorzysta dla reimu. Wydano (1951) Statut dla Kocioa
katolickiego, ktremu nadano charakter Kocioa narodowego. Przyznano mu osobowo prawn, a nawet podano, e sw religijn inspiracj czerpie z Kocioa Powszechnego, pozostajcego pod religijnym
zwierzchnictwem nastpcy w. Piotra, papiea, ale surowo zakazano jakiegokolwiek organizacyjnego,
politycznego i gospodarczego zwizku z papieem. Z zagranic w ogle byo mona prowadzi korespondencj tylko w sprawach religijnych, lecz zawsze za zgod wadzy pastwowej. Nakazano dostosowa prawo kanoniczne do prawa pastwowego. Duchowny, ktry chcia dziaa, musia zoy pastwu
przysig na wierno i respektowanie praw pastwowych. Kocioowi, jak i wszystkim ludziom w Albanii, cakowicie odebrano wolno.
Koci grecki
Grecja nie miaa spokojnych dziejw politycznych. Wprawdzie do wojny wiatowej wczya si dopiero
w 1917 roku po strome aliantw, prowadzc walk z dawnym swoim wrogiem Turcj, ale po zawarciu
pokoju nie zrezygnowaa z roszcze terytorialnych. Gdy zaja Smyrn i Wschodni Tracj, doznaa od
Kemala Paszy klski (1922). Nadal cieray si w niej wpywy francuskie i niemieckie. Po puczu (1935)
nawizaa cise stosunki z Trzeci Rzesz. Na pocztku drugiej wojny wiatowej ogosia neutralno,
89
zostaa jednak zajta najpierw przez wojska woskie, potem niemieckie. Po wojnie komunici doprowadzili do walk wewntrznych, zakoczonych (1949) zwycistwem si prawicowych.
O dziaalnoci Kocioa katolickiego w Grecji mao wiadomo. Znana jest nieomal wycznie jego struktura organizacyjna. W 1914 roku mia on arcybiskupstwo obrzdku aciskiego w Atenach, podlege
wprost Stolicy Apostolskiej oraz dwie metropolie: Korfu i Naksos. Z Korfu uni personaln poczono
biskupstwa Zakyntos i Kefalinia, a z Naksos - biskupstwa Andros, Tinos i Mykonos, ustanowione w
staroytnoci chrzecijaskiej na malekich wysepkach, niedaleko od wyspy Naksos. Metropolicie w
Naksos podlegay biskupstwa Chios i Santoryn (zczone z biskupstwem Milos). Obok nich istnia wikariat apostolski w Salonikach, ustanowiony w 1926 roku.
Wikariat apostolski dla Tracji, krtko nalecej do Grecji, obejmowa katolikw obrzdku bizantyjskiego. Po utracie Tracji dla wszystkich katolikw tego obrzdku w Grecji ustanowiono (1923) egzarchat w
Atenach. Ordynariat za utworzono (1925) dla katolikw obrzdku ormiaskiego. Biskupstwo Chania na
Krecie, pozostajcej w pastwie greckim, podlegao metropolii w Smyrnie, ktra jedynie w latach 19191922 znajdowaa si pod greck administracj pastwow.
Arcybiskupstwa i biskupstwa, bez wikariatw apostolskich, w 1928 roku liczyy razem 21 468 katolikw
w 45 parafiach. Miay 63 kapanw diecezjalnych i 42 zakonnych, 15 seminarzystw, 17 domw zakonnych eskich i 185 sistr.
W strukturze Kocioa greckiego katolickiego nie nastpiy adne zmiany do 1958 roku. Wtedy, obejmujc take Kret, liczy on 58 tysicy katolikw obrzdku aciskiego, 1800 katolikw obrzdku bizantyjskiego i 450 katolikw obrzdku ormiaskiego. Prawosawni stanowili nieomal 99% ludnoci greckiej,
Cerkiew wszake bronia si przed wpywami Kocioa katolickiego z zewntrz, mniej obawiajc si nielicznych katolikw w kraju.
Grecja, cho od XIX wieku posiadaa delegatur apostolsk, nie utrzymywaa ze Stolic Apostolsk oficjalnych stosunkw dyplomatycznych. Delegatura ta, w okresie midzywojennym wsawiona dziaalnoci arcybiskupa Giuseppe Roncallego (Jana XXIII), po wojnie nie moga by obsadzona.
Koci turecki
Turcja, ktrej zdecydowanym wrogiem politycznym bya Grecja, poniosa klsk podczas pierwszej wojny wiatowej jako sojusznik pastw centralnych. Utraciwszy charakter mocarstwowy i znaczne terytoria,
staa si pastwem narodowociowym, w ktrym mieszkao 90% ludnoci tureckiej, religii mahometaskiej. Narodowej jednolitoci suya wymiana greckiej ludnoci z prowincji Anatola na tureck ludno z
Macedonii, przez co w Turcji nieomal do minimum spada liczba chrzecijan. Prawosawnych byo
(1958) nie wicej ni 80 tysicy.
Niekorzystne warunki pokoju z aliantami i wojna z Grecj wrogo nastawiay Turkw do Europejczykw,
utosamianych z chrzecijanami. Ruch modoturecki i rzdy prezydenta Mustafa Kemala Atatrka po
zniesieniu sutanatu i proklamowaniu republiki (1923) zmierzay do przeksztacenia kulturalnie i gospodarczo zacofanego kraju w nowoczesne pastwo, co nazwano europeizacj Turcji. Pastwu nadano charakter wiecki, oddzielajc je od religii i likwidujc kalifat. Dotkno to religi mahometask, ale take
chrzecijask, zarwno prawosawn, jak i katolick. Konstytucja zakazywaa jakiejkolwiek publicznej
propagandy religijnej. Chrzecijanie, nawet tureckiej narodowoci, nie mogli peni adnych publicznych
urzdw.
Z licznych niegdy biskupstw katolickich obrzdku ormiaskiego tylko niektre byy obsadzone i miay
wiernych. Annuario Pontificio z 1958 roku wymieniao dla azjatyckiej czci Turcji dwa arcybiskupstwa
i 11 biskupstw, lecz arcybiskupstwo w Mardin nie byo obsadzone i obejmowao zaledwie pi parafii z
2000 katolikw, podobnie nie miay hierarchw pozostae biskupstwa ani nie wiedziano nic o liczbie ich
wiernych. Martwe take byy biskupstwa katolickie obrzdku syryjskiego i obrzdku chaldejskiego.
Katolikw obrzdku ormiaskiego i katolikw obrzdku aciskiego byo razem 16 tysicy. Katolicy aciscy mieli w azjatyckiej czci Turcji metropoli Izmir (Smyrna), ktra obejmowaa osiem parafii,
miaa 1900 katolikw i 14 kapanw zakonnych. Jej arcybiskup by jednoczenie wikariuszem apostolskim Azji Mniejszej. Misje prowadzili kapucyni. W Istambule istniaa misja dominikaska. Z tego zako-
90
nu by te administrator apostolski egzarchatu dla katolikw obrzdku bizantyjskiego, ktrych byo nieco
ponad tysic. W Ankarze funkcjonoway dwie kaplice katolickie dla ambasad pastw zachodnich.
Koci w NRD
W Niemczech powojennych, podzielonych na strefy okupacyjne: amerykask, angielsk, francusk i
radzieck, zimna wojna sprawia, e w radzieckiej strefie okupacyjnej, na polecenie Stalina, odby si
Niemiecki Kongres Ludowy, ktry wybra Niemieck Rad Ludow, ona za proklamowaa (7.10.1949)
powstanie Niemieckiej Republiki Demokratycznej jako pastwa socjalistycznego, cile zwizanego
Zwizkiem Radzieckim i caym Blokiem Wschodnim. Przez to sytuacja Kocioa katolickiego w NRD
staa si podobna do tej, jaka bya w innych krajach demokracji ludowej. Rnica polegaa na mniej jaskrawym przeladowaniu katolikw, ze wzgldu na zachodni opini publiczn. Natomiast starano si
cakowicie odci Koci w NRD od Kocioa w RFN, zwaszcza e by z ni strukturalnie silnie zwizany.
Terytorialnie NRD obejmowaa znaczne czci diecezji, ktrych stolice znajdoway si w RFN. Gdy
wzniesienie Muru Berliskiego zaznaczyo cakowite odcicie si od Zachodu, biskupi tych diecezji ustanowili wikariaty generalne dla NRD: w Schwerinie dla czci diecezji Osnabrck, w Magdeburgu dla
czci diecezji Paderborn, w Erfurcie dla czci diecezji Fulda, w Meiningen komisariat biskupi dla
skrawka diecezji Wrzburg. W NRD pozosta take skrawek przedwojennej archidiecezji wrocawskiej.
Wybrany (1945) po mierci wrocawskiego ordynariusza, kardynaa Adolfa Bertrama, wikariusz kapitulny przenis si do Grlitz i tam peni wadz nie tylko nad czci pozostajc w NRD, ale roci pretensje do zarzdzania ca dawn diecezj wrocawsk.
Dwa biskupstwa: berliskie i minieskie miay prawie cae swe terytoria w NRD. Biskup berliski,
kardyna Karl von Preysing, a po mim. biskup W. Weskman (1951-1956), rezydowa w Berlinie Zachodnim, ale nie przesta wykonywa jurysdykcji take w Berlinie Wschodnim i w caej diecezji. W
Bautzen biskupem by P. Legge (am. 1951), a potem jego koadiutor z prawem nastpstwa, H. Wienken
(1951-1957, zm. 1961), ktry nie mg rezydowa, wskutek czego administratorem diecezji jako koadiutor sedi datus zosta biskup tytularny Otto Splbeck.
Ludno w NRD wzrosa po wojnie o 4,2 procent, a w Berlinie Wschodnim o 5,6 procent. Brak jednak
dokadnej statystyki wyznaniowej, szacunkowo wic przyjmuje si, e (1950) na 18 mln 388 tysicy ludnoci byo 2 mln 21 tysicy katolikw (10,9%), 14 mln 808 tysicy ewangelikw i ponad 1 mln 500 tysicy czciowo przyznajcych si do innych religii lub wyzna, a w zdecydowanej wikszoci podajcych si za bezwyznaniowcw i wolnomylicieli. O biskupstwie minieskim wiadomo, e (1957) na 5
mln 859 tysicy ludnoci miao 448 tysicy katolikw, 110 parafii, 214 kociow z kaplicami, 278 kapanw diecezjalnych i 54 zakonnych, 66 seminarzystw. Seminarium duchowne dla wszystkich diecezji
NRD zostao ustanowione w Erfurcie. Wrd problemw duszpasterskich jednym z najtrudniejszych
byo katolickie wychowanie dzieci i modziey, gdy pastwo objo je wycznie socjalistycznym wychowaniem. Niemoliwo budowania nowych kociow spowodowaa, e w niektrych przypadkach
katolicy korzystali z kociow ewangelickich, co sprzyjao ekumenizmowi praktycznemu.
Rozdzia 7
AMERYKA PNOCNA I RODKOWA
W Europie kilka lat po zakoczeniu pierwszej wojny wiatowej dostrzeono, e w dziejach Kocioa katolickiego Ameryka, zwaszcza Stany Zjednoczone, zaczyna odgrywa coraz wiksz rol. Podziwiano
prno jankeskich katolikw i dostrzegano wyran rnic polityczn i ekonomiczn midzy Ameryk
Pnocn i Poudniow. W Polsce Stany Zjednoczone Ameryki Pnocnej stay si symbolem caej Ameryki. Gdy mwiono: amerykaskie, mylano o tym, co dotyczyo USA. Skrtowo wic Kocioem amerykaskim nazywano Koci katolicki w Stanach Zjednoczonych Ameryki Pnocnej.
91
Kraje Ameryki rodkowej wraz z Meksykiem na og byy wrogo nastawione do Stanw Zjednoczonych z powodu Ich ekspansji politycznej i ekonomicznej. Od XIX wieku utrzymywaa si te ich wrogo
do Europejczykw, szczeglnie do Hiszpanw ze wzgldu na kolonializm. Jedno i drugie miao wpyw
na dzieje Kocioa w tych krajach.
Koci kanadyjski
Kanada przeywaa w XX wieku imponujcy rozwj Kocioa katolickiego, zarwno co do liczby katolikw, jak i struktur kocielnych. Chocia napyw anglikaskich emigrantw z Wielkiej Brytanii sprawi,
e liczba katolikw w 1921 roku zmniejszya si do 38,7% ludnoci, to w nastpnych latach znowu wzrosa przez przybycie katolickich emigrantw i przez wysoki przyrost naturalny w katolickich rodzinach.
Rozdzia Kocioa od pastwa nie przeszkadza wadzom w zachowaniu penej wolnoci religijnej. W
Ottawie delegatura apostolska moga swobodnie dziaa, przyczyniajc si do rozbudowy organizacji
Kocioa kanadyjskiego. Protestanci, tworzc gwnie dwa Kocioy: Zjednoczony Koci Ewangelicki
(3 mln) i Koci anglikaski (2,1 mln), wobec katolikw nie odznaczali si wrogoci. Katolikw (1925)
byo okoo 3 milionw na 7,5 miliona mieszkacw (40%). Koci mia 5657 kapanw, tak e na jednego kapana przypadao 530 wiernych. Byby to stan idealny, gdyby nie due odlegoci midzy osiedlami i farmami. Rozwj organizacji Kocioa sprawi, e (1957) byo 14 metropolii, arcybiskupstwo
Winnipeg podlege wprost Stolicy Apostolskiej i 37 biskupstw, metropolia unicka z trzema biskupstwami, nadto siedem wikariatw apostolskich, prefektura apostolska i opactwo niezalene (nullius).
W Kociele kanadyjskim dugo istnia problem podziau jzykowego, gdy wielu katolikw utosamiao
grupy etniczne z wiar. Podzia jzykowy zaznaczy si w strukturze Kanadyjskiej Konferencji Katolickiej (Episkopatu), ktrej wydziay i urzdy stay si dwujzyczne. Od 1946 roku Kanada posiada jednego
kardynaa z kleru anglojzycznego i jednego z kleru frankojzycznego.
Spr o jzyk w szkoach nie przeszkodzi katolikom kanadyjskim wybitnie zaangaowa si w ich rozwj. Stworzyli wic bogaty system katolickiego szkolnictwa, w tym cztery uniwersytety katolickie. Jezuicki uniwersytet w Antigonish (Nowa Szkocja) wczy si w spoeczn dziaalno Kocioa i w ruch
ekonomicznego rozwoju kraju. Oglnie jednak spoeczna dziaalno katolikw kanadyjskich nie bya tak
silna jak w Stanach Zjednoczonych i wywoywaa krytyk za popieranie propagowanego w Quebecu
przez premiera Mauricea Duplessisa nacjonalistycznego populizmu. W wyniku takich postaw doszo
(1949) do wymuszonej rezygnacji arcybiskupa z Montrealu, Franoisa Charbonneau.
Modzie bya zorganizowana w propagowanych przez Akcj Katolick stowarzyszeniach, a jej cz
wczya si w dziaalno niekocielnych organizacji, jak CUSO (Canadian University Service Overseas), niosc pomoc ludziom biednym i cierpicym. Koci kanadyjski mia rozbudowan wasn dziaalno charytatywn, suc potrzebujcym take w innych krajach. Nie mniej szeroka bya jego dziaalno misyjna, prowadzona u siebie, na rozlegych terenach pnocno-zachodnich wrd Indian i Eskimosw, i w Ameryce aciskiej, czy te w innych dopiero si rozwijajcych krajach. Liczba kanadyjskich
misjonarzy sigaa ponad cztery tysice.
Ludno anglosaska bya w wikszoci protestancka. Ludno indiaska i eskimoska w poowie wyznawaa katolicyzm. Siln grup katolick stanowili unici ukraiscy, cho liczyli 1% ludnoci. Po drugiej
wojnie wiatowej licznie napynli katolicy, zwaszcza Wosi i Polacy. Emigranci polscy byli w Kanadzie od dawna i mieli bardzo silny orodek narodowy i religijny w Winnipeg, gdzie ju w 1925 roku wydawali dwie gazety w swoim jzyku. Ukraiscy unici utworzyli po pierwszej wojnie wiatowej dobrze
zorganizowany Koci. W Winnipeg dla caej Kanady mieli swego biskupa ordynariusza, Nikit Budk
pochodzcego z Maopolski. Ordynariat wskutek napywu emigrantw ukraiskich zosta przeksztacony
w egzarchat apostolski, ktry nastpnie (1956) sta si metropoli, obejmujc trzy biskupstwa: w
Edmonton, Saskatoon i Toronto, z okoo 200 tysicami wiernych. W tym czasie ludno Kanady wynosia ponad 16 mln 80 tysicy, z czego 70 procent yo w miastach. Angielskiego pochodzenia byo 47
procent, francuskiego - 32 procent. Katolicy stanowili okoo 45% ludnoci (7 mln 326 tysicy). Wedug
powszechnego przekonania katolicyzm! kanadyjski nalea do najbardziej ywotnych w wiecie.
92
Koci amerykaski
Stany Zjednoczone w XX wieku zachoway zasad wolnoci religijnej, co uatwio Kocioowi katolickiemu dalszy rozwj, nawet w okresach silnych w kraju napi wewntrznych, wywoanych sprawami
spoecznymi i konfrontacj midzy starymi Amerykanami i imigrantami, zwaszcza pochodzenia nieanglosaskiego.
Koci liczy (1924) ponad 18 milionw katolikw, o czym zadecydowa wielki w rodzinach katolickich
przyrost naturalny, duy napyw katolickich emigrantw i czste konwersje: w 1923 roku - 32 tysice, w
1937 roku - 62 .tysice. Katolicy wszake byli liczebnie zdominowani przez protestantw. Wedug ankiety, przeprowadzonej (1957) wrd majcych ponad 14 lat mieszkacw kraju, na 119 mln 330 tysicy
ankietowanych byo 78 mln 982 tysice protestantw (66,2/o), a 30 mln 669 tysicy katolikw (25,7%),
nadto 3 mln 868 tysicy ydw (3,2%) i 1 mln 545 tysicy innych (1,3%).
Koci katolicki szybko rozwija si strukturalnie. Nie doznawa w tym adnych przeszkd od wadz
pastwowych, cho na pocztku lat dwudziestych mia zaledwie 32 posw katolickich na 435 w Kongresie, 6 senatorw na 96 i nikogo w rzdzie federalnym. Pius XI w pimie do uniwersytetu katolickiego w
Waszyngtonie podkreli, chyba nie wycznie kurtuazyjnie: Tam to Koci jest wolny, jak nigdzie indziej, tam rzd powaa religie. Delegat apostolski, przebywajcy w Waszyngtonie od 1893 roku, umacnia dobre stosunki dyplomatyczne Stolicy Apostolskiej z rzdem federalnym, cho nie mia charakteru
przedstawiciela dyplomatycznego.
Hierarchia katolicka (1914) skadaa si z 14 metropolitw, 84 biskupw ordynariuszy (nie liczc biskupw .pomocniczych), jednego opata niezalenego (nullius), jednego wikariusza apostolskiego i jednego
prefekta apostolskiego. Koci szybko rozrs si strukturalnie, liczc (1958) jednego arcybiskupa (w
Waszyngtonie) bezporednio podlegajcego Stolicy Apostolskiej, 25 metropolitw, 105 biskupw ordynariuszy, jednego opata niezalenego i jednego wikariusza apostolskiego, nadto dwch egzarchw apostolskich dla katolikw obrzdku bizantyjskiego z Galicji i jednego egzarch apostolskiego dla katolikw
Rusinw obrzdku bizantyjskiego z Podkarpacia.
Hierarchia nie bya jednolita, podobnie jak i ksia, z racji narodowego pochodzenia i rnic midzy poszczeglnymi stanami kraju, ale linia podziau nie przebiegaa tylko wedug tych kryteriw. Jedni hierarchowie, jak arcybiskup z Chicago, George Mundelein (zm. 1939), prowadzili renesansowy styl ycia,
inni, jak arcybiskup z Los Angeles, James Francis McIntyre i jego nastpca, Timothy Manning, zrezygnowali ze wspaniaego paacu biskupiego i zamieszkali na plebania przy katedrze. Biskupi na og odrzucali nacjonalizm i amerykanizacj przez Koci. Nacjonalizm da si we znaki przez niebezpieczn
organizacj pod znakiem ognistego krzya, Ku-Klux-Klan, zaoon (1915) na grze pod Atlant (stan
Georgia) przez pastora Williama J. Simmonsa do walki z wszystkim, co Amerykanom obce, zaliczajc
do tego (przynajmniej w pierwszym okresie istnienia) katolikw, szczeglnie jednak ydw, Murzynw i
t ras.
Problemy rasowe biaych, czerwonoskrych czarnych byy kwestiami spoecznymi i politycznymi, ale
take kocielnymi. Katolicy traktowali je powanie, lecz musieli i wrd siebie przeamywa uprzedzenia
rasowe, cho Murzyni, jeli byli ochrzczeni, na og naleeli do wyzna protestanckich. Uprzedzenia
usuwaa i praw Murzynw bronia Midzyrasowa Rada Katolicka, pod kierunkiem jezuity Johna Mc
Fargea i murzyskiego przywdcy Georgea K. Huntona. List pasterski Episkopatu da wykad nauki
kocielnej, ktra nie dopuszcza stosowania rasizmu.
Bezwyznaniowo bya jedn z wielkich plag ycia kocielnego. Polegaa na tym, e nie zapisywano si
do adnej wsplnoty religijnej, wielu za, w tym szczeglnie Murzyni, posiadao swoist religijno.
Przeciw temu rodek zaradczy widziano w szkoach wyznaniowych. Rozwj katolickich szk przebiega
pocztkowo bez wikszych zakce, a gdy pniej wystpiy, zdoano je usun.
W dziaalnoci kocielnej dawano .pierwszestwo nie tylko sprawom szk katolickich, ale take prasie
katolickiej, stowarzyszeniom kocielnym, duszpasterstwu imigrantw, walce z alkoholizmem. Organizacje katolickie zajmoway si wszystkimi dziedzinami ycia, nie wyczajc szybko rozwijajcych si teatrw i kin.
93
Do usuwania patologii spoecznej, lecz przede wszystkim do walki z pornografi i niemoralnymi filmami
zorganizowano Legion of decency. Zniesienie prohibicji zmobilizowao katolikw do odnowienia dziaalnoci Katolickiego Zwizku Cakowitej Abstynencji. Przestpczo o zasigu nie spotykanym w Europie staa si szczeglnym problemem moralnym Kocioa. Jak obliczono (1922), w Londynie o wiele
wikszym ni Nowy Jork popeniono 17 zbrodni, w nim za a 260. Uznajc za jedno z jej .istotnych rde ndz materialn, szeroko organizowano dziaalno spoeczn. W tej dziaalnoci wyrnia si organizacja Rycerzy Kolumba. Wedug kardynaa Gibbonsa byli najwikszymi dobroczycami ludzkoci,
a wedug prasy arcydzieem ludzkiej dobroci.
Liczba 31.649 kapanw na 18.526 kociow wydawaa si (1937) wielka, ale stale jeszcze nie wystarczaa, zwaszcza e Koci szeroko wczy si w dziaalno misyjn, organizowania przez Towarzystwo Misyjne Ameryki (Maryknoll) oraz inne stowarzyszenia, jak Katolicka Krucjata Studentw dla Misji, ktra szybko po powstaniu osigna liczb 400 tysicy czonkw.
Koci latynoamerykaski
Ameryk acisk nazwano wszystkie kraje, ktre po odkryciu tego subkontynentu na Pkuli Zachodniej znalazy si pod panowaniem europejskich pastw romaskich, gwnie Hiszpanii i Portugalii, w
przeciwiestwie do krajw Ameryki Pnocnej, opanowanej przez Anglosasw. Kocielnie odpowiadao
to zasadniczemu podziaowi na kraje katolickie, w liturgii .posugujce si jzykiem aciskim, i na kraje
protestanckie, w ktrych naboestwa odprawiano w jzyku angielskim. Geograficznie obejmuje nawet
poudniowo-zachodni cz subkontynentu pnocnoamerykaskiego, ale przede wszystkim kraje Ameryki rodowej z wyspami i wszystkie kraje Ameryki Poudniowej. Najwikszym pastwem jest Brazylia,
ktra w przeciwiestwie do innych krajw dopiero w 1922 roku cakowicie oderwaa si od swej metropolii, Portugalii. Inne pastwa wywalczyy sobie niepodlego na pocztku poprzedniego stulecia, lecz
na og stale - take w XX wieku - byy politycznie i spoecznie niespokojne.
Dzieje Kocioa, zalene od warunkw politycznych, spoecznych, ekonomicznych i kulturalnych, w
Ameryce aciskiej przebiegay odmiennie od krajw Ameryki Pnocnej, a tym bardziej od krajw europejskich. Mona wic mwi o swoistej historii Kocioa acisko-amerykaskiego.
Koci ten musia nadal broni si przed politycznymi zagroeniami, lecz w XX wieku Ameryka aciska zacza przeywa wzmoony ferment spoeczny i kulturowy. Konflikty spoeczno-polityczne nabrzmiay po drugiej wojnie wiatowej, gdy podzia na biednych i bogatych nie tylko nie zosta zahamowany, ale si pogbi, czego jedn z gwnych przyczyn bya eksplozja demograficzna: wzrost ludnoci z
63 milionw w 1900 roku do 163 milionw w 1950 roku oraz ogromny napyw emigrantw. Uwiadomienie tego podziau spoecznego i ekonomicznego powikszao si u ogu ludzi, w czym niema rol
odegray partie komunistyczne, powstae prawie we wszystkich krajach, cho nie zawsze mogy dziaa
legalnie. Rewolucyjnym ruchom lewicy staray si przeciwdziaa siy prawicowe, czsto wprowadzajce
rzdy dyktatorskie. Koci musia broni si przed komunistycznym zwalczaniem religii, ale mia te
trudne zadanie naleytego ustosunkowania si do partii prawicowych i dyktatur, z reguy wojskowych.
Mia te wielki obowizek dziaalnoci spoecznej, ktra dugo - niestety - nie bya na miar potrzeb, co
uatwio powstanie teologii wyzwolenia jako ideowego narzdzia szybkich zmian politycznych, spoecznych i ekonomicznych, a zarazem jako chci pogodzenia idei katolickich z marksistowskimi.
Przebudzenie kulturowe Ameryki aciskiej nioso poyteczny owoc bada i odnawiania dawnych kultur, dla Kocioa wszake niekorzystne i niebezpieczne byo oywianie starych wierze i tworzenie religijnego synkretyzmu. W tej sytuacji niebezpieczny sta si te brak wystarczajcej liczby duchowiestwa,
ale brak przede wszystkim wasnego kleru. Przybywajcy z Europy duchowni dugo uczyli si zrozumienia mentalnoci rodzimej ludnoci, ktra w 1950 roku obejmowaa 8,8% Indian, 8% Murzynw i 38,1%
Metystw (biaych byo 44,5%).
Koci oprcz swych zwykych obowizkw religijnych i duszpasterskich mia do spenienia wielkie
zadania: wczy si w peni do zmiany warunkw ycia spoecznego, nie skuteczn pomoc najbiedniejszym, zwalcza analfabetyzm i zakada szkoy katolickie, rozwija ycie religijne i kulturalne na
caych poaciach stale jeszcze niecywilizowanych, obj duszpasterstwem rzesze emigrantw.
94
CELAM Ameryki aciskiej

Rada Biskupw Ameryki aciskiej (CELAM, Consejo Episcopal Latino-Americano) powstaa w
znacznym stopniu z inicjatywy biskupa sufragana z Rio de Janeiro, Heldera Pessoa Camary, ktry dziaa najpierw jako sekretarz Konferencji Biskupw Brazylii. Utworzenie Rady leao w planach Stolicy
Apostolskiej, ktra chciaa skuteczniejszym uczyni swe wspdziaanie z biskupami w obronie wiary i w
apostolacie. Zostaa bowiem zaalarmowana przez misjonarzy, ktrzy zmuszeni do opuszczenia Chin
przybya do Ameryki aciskiej; przeraeni saboci tamtejszego katolicyzmu i si jego przeciwnikw
obawiaa si, e Koci w tych katolickich dotd krajach moe spotka to samo co w Chinach. Stolica
Apostolska powoaa wic Komisj ds. Ameryki aciskiej, ktrej jednym z dziaa w celu zjednoczenia
katolikw wszystkich krajw tego subkontynentu byo zorganizowanie (1955) w Rio de Janeiro XXXVI
Midzynarodowego Kongresu Eucharystycznego, z udziaem legata papieskiego kardynaa Adeodata
Piazzy. Pod jego przewodnictwem urzdzono Konferencj Generaln Episkopatw Ameryki aciskiej
i postanowiono wwczas powoa sta Rad Episkopatw Ameryki aciskiej z sekretariatem w Bogocie.
Do CELAM-u z kadego kraju wchodzi wybrany przez swj episkopat jeden biskup, a jej zadaniem jest
prowadzenie studiw nad interesujcymi wszystkie kraje zagadnieniami, opracowywanie planw duszpasterskiego dziaania, popieranie reform spoecznych i przygotowywanie konferencji kontynentalnej. Byo
to wzorem dla innych kontynentw, a CELAM nawizaa kontakty z rnymi organizacjami kocielnymi
w Europie i Ameryce Pnocnej, by zyska pomoc dla swego Kocioa. Pius XII ustanowi (1958) komisj papiesk do spraw wsppracy z Kocioem w Ameryce aciskiej i do wsparcia CELAM-u.
Rada Biskupw ju na pierwszej Konferencji Generalnej podja wane uchway (w 11 punktach), dotyczce szczeglnie Akcji Katolickiej, massmediw, stosunku Kocioa do protestantyzmu, problemw
spoecznych, dziaalnoci misyjnej i duszpasterstwa emigrantw. Powoaa nastpnie szereg instytutw i
sekcji, by objy sw dziaalnoci najwaniejsze zagadnienia. Korzystaa z dowiadcze istniejcych ju
wczeniej organizacji latynoamerykaskich, jak najstarsza (1945) Confederacion Interamericana de Educacion Catolica, z siedzib w Bogocie. Urzdzaa te seminaria naukowe na wysokim poziomie w celu
penego rozeznania sytuacji spoecznej i wytyczenia kierunkw dziaalnoci spoecznej Kocioa. Trudna
sytuacja powoa kapaskich i problemy wychowania alumnw skoniy do utworzenia (1958) Organizacji Seminariw Duchownych Ameryki aciskiej (OSLAM) z sekretariatem w Meksyku. Sporzdzony wykaz liczby duchownych w proporcji do liczby mieszkacw poszczeglnych krajw wykazywa, e
najgorzej byo w Hondurasie, gdzie jeden kapan przypada na 15.899 mieszkacw, nastpnie w Dominikanie (1:12.252) i Gwatemali (1:11.238), a przecie te kraje miay, tak samo jak i inne w Ameryce aciskiej, niemal w stu procentach ludno katolick. Na dodatek w wymienionych krajach kapani zakonni stanowili a 65% duchowiestwa.
Narady CELAM-u w Bogocie (1956), w Fomeque (1957), w Rzymie (1958) nie obejmoway poszerzonej
problematyki, dc do pogbienia dotychczas ustalonej i do znalezienia jak najskuteczniejszych rodkw realizacji jej postulatw. Za Jana XXIII podjto now problematyk.
Koci meksykaski i rewolucja
W pastwie meksykaskim, ktre (1914) dla dwunastu milionw katolikw posiadao Koci organizacyjnie rozbudowany (8 metropolii, 23 biskupstwa i wikariat apostolski), trwaa rewolucja z przyczyn politycznych, ekonomicznych i spoecznych. Przed ni i w czasie jej trwania Koci nie zdoa rozwin
dziaalnoci spoecznej, rewolucjonici wic uznali go za sojusznika latyfundarystw. Przeladowanie
Kocioa miao z pewnoci kilka przyczyn. W zagranicznej opinii katolickiej pocztkowo sprowadzono
je do wpyww komunistycznych i zwizku z Moskw. Niewtpliwie jednak dziaa te wewntrzny
Ruch przebudowy kraju w kierunku narodowosocjalistycznym i ch zerwania z tradycj kolonializmu.
Po zamachu stanu generaa Victoriana Huerty .(1913) Koci zachowa dystans wobec nowego dyktatora, ale konstytucjonalici Carranzy mieli pretensje, e go popiera. Genera Alvaro Obregn wizi biskupw i kapanw za agitacj przeciw Venustiano Carranzy, ktry by ministrem w rzdzie Madery, a po
95
jego mierci stan na czele konstytucjonalistw. Pragnli oni zniszczenia wpywu religii na spoeczestwo i gloryfikowali przeszo Meksyku, z odrzuceniem wszystkiego, co czyo si z hiszpask er
kolonializmu, w tym te z katolicyzmem.
Carranza po objciu wadzy ogosi, e bdzie surowo przestrzega rozdziau Kocioa od pastwa, ale
prowadzono propagand antykocieln, rewolucjonici za mordowali kapanw lub ich wypdzali, niszczyli kocioy, rozpdzali klasztory. Nowe zgromadzenie narodowe byo partyjnym konwentem konstytucjonalistw, a zajmujc si konstytucj, gorliwiej obmylao artykuy dotyczce Kocioa ni dotyczce
spraw spoecznych. Konstytucja wic (1917) wprowadzaa cakowit laicyzacj szk i nauczania, mwia o wolnoci religijnej, ale pod cakowitym nadzorem pastwa. Najgroniejszy by jej artyku 130,
ktry odbiera Kocioowi osobowo prawn, a wadzom poszczeglnych prowincji dawa prawo ustalania liczby duchownych dla kadej parafii, nie pozwala na obecno w kraju ksiy cudzoziemcw, zakazywa jakiejkolwiek krytyki rzdu i urzdnikw, zabrania istnienia zwizkw i organizacji o charakterze
religijnym oraz ustala surowe kary za zamanie zarzdze.
Gdy konstytucja zostaa ogoszona, 11 hierarchw byo ju na wygnaniu, setki kapanw i tysice osb
zakonnych wypdzono, zniesiono okoo 2 ty. szk. Midzynarodowa sytuacja polityczna i wzrost droyzny w kraju skoniy Carranz do ustpstw, ale w niektrych prowincjach trwao przeladowanie. Przed
nowymi wyborami do Kongresu pozwolono katolikom odprawi (1919) w miecie Meksyku uroczystoci
koronacji figury Matki Boskiej z Guadalupe. Carranza zosta wkrtce wygnany ze stolicy i zamordowany (przez politycznych przeciwnikw.
Genera A. Obregn, czoowy wdz rewolucji, sta si nowym prezydentem (1920-1924). Na pocztku
rzdw wstrzyma stosowanie draliwych zarzdze przeciw Kocioowi. Wykorzystujc to, erygowano
dwa nowe biskupstwa: Huejutla i Papantla. Gdy zmieni swe nastawienie, rzd przystpi do realizacji
wszystkich postanowie konstytucji wobec Kocioa i zerwa stosunki z Watykanem, wydalajc (1923)
delegata apostolskiego, biskupa Ernesta Filippiego pod pretekstem, e jest czowiekiem szkodliwym dla
Republiki, bo przewodniczy powiceniu pomnika Chrystusa Krla. Przeciw Obergnowi i partii czerwonych zorganizowaa si (1922) partia biaych, ktra nie bya dzieem katolikw, a nawet w swych szeregach miaa wrogw Kocioa, ale przyczynia si do przegranej prezydenta w wyborach. Obergn powrci do wadzy w nastpnych wyborach (1928), lecz wkrtce zosta zamordowany.
Koci meksykaski i callistas
Nastpca Obregna, prezydent Plutarco Elias Calles (1924-1928), faktycznie sprawujcy wadz do 1935
roku, przyczyni si do najkrwawszego przeladowania Kocioa, a ten kierunek polityki kocielnej starali
si kontynuowa jego zwolennicy, callistas.
Calles, ateista, a jak mwiono, take wielbiciel Lenina i Trockiego, w walce z Kocioem opar si na
konstytucji (1917), przez rzymskie czasopismo La Civilit Cattolica nazwanej kodeksem nowoczesnego
przeladowania religijnego. Walk prowadzi na wszystkich moliwych paszczyznach, zlecajc j organizacji antyklerykalnej, Federacin Anticlerical Mexicana, inspirowanej i kontrolowanej przez masoneri, jak powszechnie sdzono. Gosia ona znaczenie tylko rozumu i tpienie fanatyzmu religijnego, pyncego z uczu. Pod jej wpywem parodiowano katolickie naboestwa ze zoliwym goszeniem wymylnych kaza i uprawianiem orgii przy uyciu kielicha, jak we mszy witej. Gdy wadze stwierdziy,
e nie od razu zdoa si ludziom wyrwa religijne przekonania, popieray schizmatycki Koci, Iglesia
Catolica Apostolica Mexicana, na czele ktrego stan suspendowany od dziesiciu lat kapan apostata,
Joaquin Perez. Pobudzio to katolikw, by zbrojnie pilnowa kociow i nie dopuci do ich przejcia
przez schiz-matykw. Katolickie organizacje zjednoczyy si w Liga Nacional de Defensa Religiosa
(LNDR).
Krwawa walka zacza si, gdy Calles wprowadzi (1926) uzupenienie do 130. artykuu konstytucji,
ogaszajc za przestpstwo jakiekolwiek wystpienie o prawa dla Kocioa. Biskupi ogosili interdykt od
dnia, w ktrym obowizywao nowe prawo. Pius XI osobnym listem apostolskim popar biskupw i stara
si poruszy opini publiczn. Rzd zastosowa represje, wypdzajc przede wszystkim duchownych,
ktrzy nie byli pochodzenia meksykaskiego. Zorganizowano specjalne stowarzyszenia antykocielne,
96
ktre majc 50 drukami do dyspozycja szerzyy pisma antyreligijne. Po ogoszeniu interdyktu zajto
wszystkie kocioy i budynki kocielne, biskupw wypdzono lub uwiziono, podobnie ksiy. Kult religijny zszed do katakumb. Rozpocz si okres mczestwa, gdy wielu duchownych i wieckich byo
torturowanych i rozstrzeliwanych. Wrd licznych mczennikw wyrni si jezuita Miguel Pro heroizmem swej dziaalnoci i mierci, bezpodstawnie oskarony o udzia w zamachu na prezydenta i rozstrzelany ze wsposikaronymi, swoim bratem, Umbertem, inynierem Luisem Segur i robotnikiem
Antonim Tirado.
Przeladowanie wywoao powstacz walk cristeros. Po zamordowaniu prezydenta Obregna zmusio
to prezydenta Portesa Gila do ogoszenia pokoju i zwrotu wszystkiego, co ukradziono Kocioowi. Z episkopatem zawarto (1929) porozumienie (modus vivendi). Koci wykorzysta krtki okres spokoju, by
wrci do publicznej dziaalnoci. W 1931 roku obchodzi uroczycie 400-lecie objawie Najwitszej
Maryi Panny w Guadelupe. Radykalni callistas nie ustpowali, a parlament przyj now ustaw przeciw
Kocioowi, w ktrej znalazy si tak absurdalne przepisy, jak ustalenie dla Stanu Meksyk liczby 25 kapanw do penienia posug religijnych, gdy stwierdzono, e jeden kapan wystarczy na 50 tysicy
mieszkacw.
Pius XI ogosi (3.10.1932) encyklik Acerba animi anxitudo o przeladowaniu w Meksyku, ubolewajc
nad zerwaniem modus vivendi z 1929 roku i wskazujc na wielk liczb mczennikw meksykaskich.
Prezydent na wiadomo o encyklice zagrozi, e zamieni kocioy na szkoy dla robotnikw lub na konsumy dla ludnoci. Wydalono natychmiast delegata papieskiego, arcybiskupa Leopolda Ruizy Florez,
cho posiada obywatelstwo meksykaskie. Kapanw wypdzano z kraju, tak w pozostao w nim tylko
197 legalnie uznanych. Oprcz tego Calles, cho w tym czasie by tylko ministrem finansw, narzuci
psychologiczn rewolucj: antyreligijne wychowanie socjalistyczne na wzr totalitarnych pastw, Niemiec i Zwizku Radzieckiego. Do konstytucji wprowadzono poprawk, e wychowanie bdzie socjalistyczne i nie tylko wykluczajce nauk kocieln, ale zwalczajce fanatyzm i przesdy.
Sprawa wychowania poderwaa cristeros na nowo do walki. Niezadowolenie ludnoci z sytuacji gospodarczej skonio rzd do wydania (1935) dekretu, ktry pozwoli otworzy kocioy, ale akcja sza powoli.
Dopiero w 1938 roku byy wszystkie otwarte, a w 1940 roku prezydent genera Avila Camacho powiedzia publicznie: jestem wierzcy. Rzd wszake nie znis dawnych praw, poza paragrafem o socjalistycznym wychowaniu, lecz ich nie stosowa. Katolicy za, zczeni w prawicowym ruchu narodowym,
Union Nacional Sinarquista, wezwali nard do wyrzeczenia si walki klas, a opowiedzenia si za humanitaryzmem, hiszpaskim dziedzictwem i Kocioem katolickim. Stosunki dyplomatyczne ze Stolic
Apostolsk nie zostay nawizane, lecz w Meksyku mg przebywa delegat apostolski. Dokonano, po
raz pierwszy od 1922 roku, zmian w organizacji Kocioa. Powstaa (1951) nowa metropolia w Vera
Cruz i trzy biskupstwa, zorganizowano te dla penej chrystianizacji ludnoci indiaskiej misj niezalen w Tarahumarze i wikariat apostolski w Tijuanie.
Koci rodkowoamerykaski
W strukturze Kocioa katolickiego okresu midzywojennego dzielono Ameryk rodkow (Centraln)
na Wielkie Antyle (Kuba, Jamajka, Haiti, Puerto Rico, Dominikana), na Mae Antyle (wyspy Gwadelupa
i Martynika, wyspa Curacao, wyspy Dominika i Trynidad) oraz na kraje kontynentalne: Kostaryka,
Gwatemala, Honduras, Nikaragua, Panama i Salwador.
Ich dzieje polityczne niejednakowo si ksztatoway. Pod pen kontrol Stanw Zjednoczonych znajdoway si: Panama, Nikaragua, Dominikana, Haiti i Kuba (1919), a pod ich przewaajcymi wpywami
byy: Kostaryka, Gwatemala, Honduras, Salwador, a czciowo Meksyk. Uatwiao to protestantyzacj
tych krajw, zwaszcza gdy protestanci na swoim kongresie w Panamie, Congress on Christian Work in
Latin America, (1916) podzielili midzy siebie pola pracy.
Watykan mia pocztkowo internuncjusza dla wszystkich krajw Ameryki rodkowej, ktry rezydowa
w San Jos (Kostaryka). Pniej Kostaryka, Gwatemala, Haiti, Honduras, Kuba, Nikaragua, Panama i
Dominikana uzyskay osobnych nuncjuszy i ustanowiy wasnych przedstawicieli dyplomatycznych przy
Stolicy Apostolskiej. W kadym kraju istniaa metropolia kocielna lub co najmniej biskupstwa, podlege
97
wprost Stolicy Apostolskiej. Jamajka, dugo pozostajca we wadaniu angielskim, uzyskaa dopiero w
1956 roku przeksztacenie wikariatu apostolskiego w biskupstwo Kingston. Jedynie z Haiti zosta zawarty (1940) ukad o dobrach i budynkach kocielnych. Wane w nim byo stwierdzenie, e zgodnie z
konkordatem (1860) pastwo Haiti uznaje osobowo prawn Kocioa katolickiego i jego instytucji, jak
diecezje, seminaria, parafie, zgromadzenia zakonne. Koci w poszczeglnych krajach rnie zdoa
rozwin sw wewntrzn dziaalno, lecz najwiksze rnice wystpiy w zewntrznych warunkach
jego istnienia.
Dominikana, okupowana (1916-1924) przez wojska amerykaskie, w okresie politycznej niezalenoci
ulega najbardziej krwawej w dziejach wczesnej Ameryki aciskiej dyktaturze (1930-1965) Rafaela
Leonidasa Trujillo Moliny, utrzymanej do jego zamordowania. Trujillo, pragnc wewntrznego uspokojenia kraju, w czym Koci mg dopomc, zawar konkordat (1954), wedug ktrego Koci dominikaski mia metropoli w San Domingo, dwa biskupstwa (Santiago de los Caballeros i La Vega) oraz
praatur niezalen w San Juan de la Maguana.
Gwatemala w okresie wadzy liberaw prowadzia (do 1926) polityk wrog Kocioowi, cho istniaa
konstytucyjna zasada jego rozdziau od pastwa. Kocioowi brakowao duchowiestwa jak w adnym
innym kraju Ameryki Centralnej. Nawet w tym cikim okresie zdoano (1921) utworzy diecezj w Quezaltenango, podleg metropolii w miecie Gwatemala oraz wikariat apostolski w Vera Paz (od 1935
diecezja), lecz ju w nastpnym roku arcybiskup Luis Javier Munoz y Capuron zosta wygnany, a wakans
na stolicy metropolitalnej trwa przez 6 lat. Gdy Gwatemal jako dyktator rzdzi (1931-1944) genera
Jorge Ubico, stara si poprawi sytuacj Kocioa. Nadal istnia duy brak duchowiestwa. W 1944 roku
byo zaledwie 120 kapanw na 2,5 miliona ludnoci katolickiej. Zdecydowano si wszake na utworzenie (1951) biskupstw: Jalapa, San Marcos, Solola, Zacapa oraz praatury niezalenej w San Cristo de
Esquipulas i administratury apostolskiej w El Petn. Rzd Arevalosa (1945-1951), a potem Guzmana
(1951-1954), cho nie szuka polepszenia sytuacji prawnej Kocioa, uatwia korzystanie z materialnej i
osobowej pomocy z zagranicy. Gdy rzd Guzmana przeszed na pozycje lewicowe, Koci musia wyda
walk wpywom komunistycznym, poparty potem przez rzd Armasa (1954-1957), ktry hamowa zbyt
lewicowe tendencje. W tym czasie przebywa w Gwatemali argentyski lekarz Emesto Che Guevara i
tamtejsza sytuacja spoeczna miaa wpyw na jego zaangaowanie si w rewolucj. Katolicy naleeli do
partii chrzecijasko-demokratycznej, Koci wic zyska takie poparcie, e nowa konstytucja (1956)
uznaa jego osobowo prawn.
Nikaragua, ktrej Koci posiada metropoli w Managua oraz biskupstwa w Granadzie, Lonie i Matagalpi, a wikariat apostolski w Bluefields, stale przeywaa polityczne ii spoeczne napicia. Oparciem
dla rzdw (do 1933) bya piechota morska Stanw Zjednoczonych, wystpi wic przeciw supremacji
USA genera Augusto Cesar Sandino, lecz zosta zamordowany przez czonka gwardii narodowej. Jej
dowdca, genera Anastasio Somoza, nie pozwoli na ledztwo, a w 1936 roku doszed do wadzy jako
jedyny kandydat na prezydenta. Od tego czasu Nikaragua wpada w rce rodziny Somozw. Genera
Anastasio Somoza rzdzi ni przez trzydzieci lat. Koci za, zachowujcy si lojalnie wobec wadzy,
by pniej przez lewic polityczn uznawany za sprzymierzeca dyktatora.
Salwador zyska silne rzdy (1931-1944) generaa Maximiliana Hernandeza, ktry krwawo stumi rewolucj indiaskich robotnikw rolnych. Koci mia metropoli w San Salvador, z dwoma biskupstwami: San Michele i SantAnna. Pniej utworzono biskupstwa: w San Vicente (1943) i w Santiago de
Maria (1954).
Honduras zazna dyktatorskich rzdw (1933-1949) generaa Tiburcio Cariasa Andino, ktry najpierw
by liberaem. Uzna on Koci za sprzymierzeca w walce z komunistycznym zagroeniem, wprowadzi
wic poprawki do konstytucji, by usun ograniczenia dla kocielnej dziaalnoci, zwaszcza w dziedzinie
nauczania. Dla Hondurasu kocieln metropoli (od 1916) bya Tegucigalpa di Comayagua, obejmujca
jedno biskupstwo, Santa Rosa de Copan, obok ktrego istnia wikariat apostolski San Pedro Sula. Dla
angielskiej czci Hondurasu ustanowiono (1925) wikariat apostolski Belize, podniesiony (1956) do rangi
biskupstwa. Ludnoci (1958) byo okoo 1 mln 600 tysicy, w tym najwyej okoo 50 tysicy niekatolikw. Koci liczy 79 parafii z 79 kapanami diecezjalnymi i 92 kapanami zakonnymi.
98
Kostaryka przez cay okres zachowaa w szkoach nauk religii, lecz jako przedmiot nadobowizkowy.
W konstytucji (1949) pozostawiono dawny artyku, e katolicyzm jest religi pastwow. Koci za arcybiskupa Victora Manuela Sanabrii y Martineza wykorzysta dogodn sytuacj, dziaajc na rzecz
swego programu sprawiedliwoci spoecznej i okazujc w granicach moliwoci zrozumienie dla nowych
prdw. Metropolia kocielna (od 1921) istniaa w San Jos, do ktrej naleao biskupstwo Alajuela. W
1954 roku utworzono nowe biskupstwo w San Isidro de El General. Ludnoci w kraju byo 906 tysicy, w
tym katolikw ponad 872 tysice. Wrd nich pracowao 118 kapanw diecezjalnych i 99 zakonnych,
byo za 44 alumnw w seminarium duchownym.
Koci kubaski
Na Kubie, po uspokojeniu politycznym (1920) na skutek interwencji pnocnoamerykaskiej, nie ustay
trudnoci ekonomiczne. Odczuwano wic bolenie gospodarczy imperializm Stanw Zjednoczonych, co
zwikszao do nich wrogo. Gospodark stara si ratowa Gerardo Machado penieniem (1925-1933)
dyktatorskiej wadzy i wprowadzaniem obcego kapitau. Gdy terror dyktatora sta si nie do zniesienia,
doszo do wojskowego puczu i wadz obj pukownik Fulgencio Batista (1933-1952), ale on take sta
si dyktatorem, przez co powszedni dzie Kuby by wypeniony zinstytucjonalizowan przemoc i korupcj. Otwarta (od 1953) walka z jego reimem przeksztacia si w rewolucj Fidela Castro, ktra dla
dziejw Kocioa kubaskiego w nastpnym okresie miaa szczeglne znaczenie.
W stolicy kraju, Hawanie, istniao biskupstwo, podniesione (1925) do rangi drugiej metropolii, z dwoma
biskupstwami: Matanzas i Pinar del Rio. Najstarsza metropolia (od 1803) w Santiago di Cuba miaa dwa
podlege sobie biskupstwa: Camaguey i Cienfuegos. W Hawanie przebywa delegat apostolski dla Kuby i
Kostaryki, ktrego uprawnienia Stolica Apostolska rozcigna (1925) na cae Indie Wschodnie. W 1935
roku ustanowiono nuncjatur.
Koci ju w 1918 roku zwrci uwag na sprawy spoeczne, gdy arcybiskup z Santiago, Felice A. Guerra, i powici im list papieski, wzywajc duchowiestwo i katolikw, by i do ludu, broni go i domaga si nalenych mu praw. Na I Narodowym Kongresie Eucharystycznym zajmowano si rwnie
sprawami spoecznymi, lecz upowszechniana do szeroko nauka spoeczna Kocioa nie od razu bya
realizowana. Twierdzono wszake pniej, e konstytucja kubaska (1940) znalaza si pod wpywem
encyklik spoecznych.
Koci, rozwijajc sw wewntrzn dziaalno, zwrci uwag na saby stan religijnoci ludu, zwaszcza na ma liczb regularnie praktykujcych katolikw. Obok katolikw istnieli na Kubie protestanci i
spiritualici, do ktrych zaliczano te zielonowitkowcw i teozofw. Byli nadto ateici i pozytywistyczni agnostycy oraz spirytyci (cz zwaa si spirytystami naukowymi) i zwolennicy afrokubaskiego
kultu. Presti Kocioa katolickiego zosta bardzo osabiony, gdy zarzucono mu sojusz z wadz dyktatorsk.
Akcja Katolicka powoana w 1928 roku wzmocnia ycie kocielne. Wzrosa liczba duchowiestwa. W
Hawanie otwarto znowu seminarium San Carlos, lecz wikszo nowych duchownych, a gwnie zakonnikw i zakonnic, przybya z Europy, zwaszcza z Hiszpanii. W 1957 roku na ogln liczb 690 kapanw i ponad 2400 sistr zakonnych dwie trzecie stanowili Europejczycy. Dziaali oni w licznie zakadanych szkoach i instytucjach charytatywnych. W Hawanie utworzono (1946) uniwersytet katolicki,
Universidad Catolica de Santo Tomas de Villanueva, przy pomocy pnocnoamerykaskich augustianw,
lecz Stolica Apostolska udzielia mu kanonicznego uznania w 1957 roku. Wychowanie i wyksztacenie
byo gwnym polem dziaania kleru i zakonw. Sdzono, e przez to najszybciej dokona si chrystianizacji spoeczestwa. Katolicy mieli 339 szk rednich i uniwersytet, co stanowio due osignicie.
Anemiczne natomiast byo duszpasterstwo parafialne. W Hawanie (1953), gdzie yo milion ludzi, istniao 16 parafii, z ktrych kada miaa z reguy dwch kapanw do bezporedniej pracy duszpasterskiej
parafialnej, a prawie 200 ksiy uczyo w szkoach rednich. Byli przez to w dobrych stosunkach z warstw urzdnicz, zarzucano wic im lojalno wobec wadz pastwowych, zwaszcza gdy kardyna Manuel Arteaga y Betancurt popar (1952) przewrt Batisty. Najwikszy brak kapanw istnia na wsi. W
99
1957 roku Kuba liczya 6 mln 400 tysicy mieszkacw, w wikszoci ochrzczonych katolikw. Miaa
wwczas 223 kapanw diecezjalnych, 467 zakonnych, 209 parafii.
Rozdzia 8
AMERYKA POUDNIOWA I OCEANIA
W Ameryce Poudniowej Koci nadal boryka si z trudnociami, jakie wywoa ubiegowieczny proces
przeksztacania si z kolonii w republiki. Jego dziaalno hamoway czste pucze wojskowe i dyktatury,
jednak sprawy spoeczne wysuway si na czoo wszystkich problemw. Wewntrznym problemem Kocioa by prawie wszdzie wystpujcy brak duchowiestwa, a w niektrych krajach misyjna dziaalno
wrd ludnoci indiaskiej. Chocia problemy kocielne byy na og podobne, Koci w kadym kraju
mia specyficzne oblicze, nie zawsze jednak atwe do ukazania w obecnym stanie bada.
Oceania, do ktrej Annuario Pontificio zaliczao te Australi, miaa na og misyjn organizacj kocieln. W Australii bya staa organizacja, poza nielicznymi strukturami misyjnymi, ale jej cay Koci
podlega Kongregacji Rozkrzewiania Wiary.
Koci brazylijski
Brazylia, pity pod wzgldem wielkoci kraj wiata, wzia udzia w pierwszej i drugiej wojnie wiatowej, lecz u siebie nie doznaa jej bezporednich skutkw. Przeywaa natomiast wewntrzne niepokoje
polityczne, zwaszcza powstanie w latach dwudziestych, i zamachy stanu. Na 33 miliony ludnoci i(1925)
katolicy stanowili 95%. Biaych byo 40%, Metysw 32%, Murzynw i Mulatw 15%, Indian 9 procent.
Nowa konstytucja (1926) miaa jeszcze charakter laicki, ale oglne niezadowolenie z niej skonio prezydenta Getulio Vargasa do opracowania nowej (1934), ktra zaczynaa si od wezwania imienia Boego,
uznawaa zawieranie maestw w Kociele i ich nierozerwalno oraz wolno stowarzysze religijnych
i wolno nauczania religii w szkoach, po wyraeniu zgody przez rodzicw.
Ze Stolic Apostolsk rzd zachowa nieprzerwane stosunki dyplomatyczne, co uatwio rozwj organizacji Kocioa brazylijskiego. Pocztkowo mia on 9 metropolii, 34 biskupstwa, 3 praatury niezalene
(nullius), jedn prefektur apostolsk i jedno opactwo o charakterze praatury niezalenej. Do 1958 roku
przybyo 11 nowych metropolii oraz 47 biskupstw, 28 praatur niezalenych, jedno opactwo i jeden ordynariat dla katolikw obrzdku bizantyjskiego.
Biskup Olindy, a potem arcybiskup Rio de Janeiro, Sebastiano Leme da Silveira Cintra, najbardziej
zabiega o wpywy Kocioa na ycie pastwowe i utworzy Lig wyborcz katolikw, Liga Electoral
Catlica (LEC). Organizacje katolickie zczono w Konfederacj Katolick, ktra kierowaa ca akcj
spoeczn, charytatywn i stowarzyszeniow. Nacjonalizm, obcy Kocioowi, stanowi cz rewolucji
kulturalnej, uprawianej przez movimento modernista. Ruch ten mia due znaczenie polityczne i gosi
potrzeb nowego pastwa, co stara si zrealizowa genera Vargas jako prezydent (era Vargasa).
Brak powoa kapaskich, zwaszcza rodzimych, i brak kapanw byy najwikszymi bolczkami Kocioa brazylijskiego. W archidiecezja Rio de Janeiro (1958) byo 244 kapanw diecezjalnych, w tym
tylko 4 neoprezbiterw na 118 parafii i na 2,5 mln katolikw. Seminarium duchowne na wszystkich latach studiw miao zaledwie 34 alumnw. Sytuacj ratowao 411 kapanw zakonnych. Powoania zakonne byy nieco liczniejsze, zwaszcza u benedyktynw i dominikanw. Budzenie powoa kapaskich
i zakonnych czono z apostolatem rodziny, ktrym zajmowao si Stowarzyszenie Uwicania Rodzin.
Na I krajowym synodzie (1939) starano si ujednolici duszpasterstwo. Za najwiksze niebezpieczestwo
dla ycia religijnego uwaano dolaryzacj Brazylii i zczono z ni protestantyzacj. Protestanci kierowani przez misjonarzy ze Stanw Zjednoczonych i przy pomocy finansowej tego kraju zakadali ochronki,
szkoy, kolegia, a nawet wysze uczelnie, do ktrych uczszczali take uczniowie katoliccy. Uniwersytety katolickie powstay po drugiej wojnie wiatowej w Rio de Janeiro, Sao Paolo, Porto Alegre i Campmas. Akcja Katolicka miaa gwnego rzecznika w kardynale Sebastianie Leme. Gdy zmar (1942),
100
osaba jej dziaalno, gdy wielu biskupw nie byo za zbytni aktywnoci laikatu. Nie potrafiono te
znale odpowiedniego ustosunkowania si do procesu laicyzacji.
Po wyborze na prezydenta genera Gaspar Dutry (1945-1951) osabi dyktatorskie rzdy, przywrci
wolno prasy, ale powtrnie wprowadzono rozdzia Kocioa od pastwa. Kolejny prezydent, J. Kubitschek, powcigliwy wobec Kocioa, niekiedy udziela mu poparcia. Wadze pastwowe suyy pomoc w zorganizowaniu Kongresu Eucharystycznego (1955), cho przeciw temu protestowa Zwizek
Ewangelicki. Podczas Kongresu powicono nard brazylijski Najw. Sercu Pana Jezusa.
Ekspansja gospodarcza Brazylii, poczona z uprzemysowieniem i ucieczk ludnoci wiejskiej do miast,
stwarzaa nowe problemy. Wieniacy w miastach tracili swj kontakt z Kocioem. Ludno wiejska pozostaa katolicka, ale czsto by to katolicyzm formalny. Gdy rozpocza si inflacja, rednio zamoni
ludzie przestawali posya dzieci do opacanych katolickich szk rednich. Katolicy w ramach modelu
nowego chrzecijastwa utworzyli (1945) Asociaco de Educaco Catlica (AEC), ktra zabiegaa o
pomoc pastwa dla szk katolickich.
Koci argentyski
W Argentynie, pod wzgldem wielkoci drugim po Brazylii pastwie Ameryki Poudniowej, rzdy penia (1916-1930) Partia Radykalna, a nastpnie armia. Wrd wewntrznych trudnoci sprawy spoeczne
wystpoway na pierwszym miejscu.
Kongres argentyskich katolikw ju na pocztku XX wieku doprowadzi do zaoenia Liga Social Argentina, ktra przy pomocy europejskich specjalistw zaja si rozwojem rzemiosa i tworzeniem wiejskich kas pomocy. Hierarchia stosownie do encykliki Il fermo proposito Piusa XI utworzya Union Popular Catlica Argentina (UPCA) i jej krajowy sekretariat, ktry programowa dziaalno stowarzysze katolickich. Na czele UPCA stan biskup Miguel de Andrea, uznany za najwikszego duchownego
spoecznika Ameryki Poudniowej. Na dziaalno UPCA urzdzano wielkie skadki narodowe. Budowano za nie domy robotnicze i szerzono owiat, co byo koniecznoci, gdy analfabetw obliczano na 2,5
miliona. Dziki dziaalnoci spoecznej Koci argentyski w latach. dwudziestych sta si gony w
krajach latynoamerykaskich.
Koci wbrew trudnociom wewntrznym kraju i konfliktom politycznym rozwin si organizacyjnie.
Pocztkowo na 7 milionw wiernych mia tylko jedn metropoli, 12 biskupstw, jeden wikariat apostolski i jedn prefektur apostolsk. W 1958 roku dla 18 milionw wiernych istniao ju 9 metropolii i 25
biskupstw. Trzynacie nowych biskupstw utworzy (1934) Pius XI bull Nobilis Argentinae nationis, z
okazji Midzynarodowego Kongresu Eucharystycznego, a wkrtce arcybiskup Santiago Luis Cepello z
Buenos Aires zosta kardynaem, a take prymasem Argentyny. Zwikszono sie parafialn i utworzono
nowe seminaria duchowne. Liczba duchowiestwa wzrosa od 1204 kapanw diecezjalnych i 260 zakonnych do 1702 diecezjalnych i 2247 zakonnych w 1950 roku. Pius XII mg (1957) utworzy dalsze dwie
metropolie i 12 biskupstw. Z rzdem zawar ukad w sprawie duszpasterstwa wojskowego.
W stosunkach z Watykanem nastpio silne i dugie napicie, gdy rzd, powoujc si na dawny Patronat, domaga si (1923) powoania na arcybiskupa w Buenos Aires swego kandydata biskupa Miguela de
Andrea, a papie wysa go do Chile jako wizytatora apostolskiego.
Rzd Partii Radykalnej upad (1930) po wojskowym zamachu stanu. Potrzebowano wsppracy Kocioa
do zapewnienia wewntrznego adu i spokoju, o ktry publicznie modli si prezydent genera Justo na
Midzynarodowym Kongresie Eucharystycznym (1934). Nie ustay wszake wewntrzne niepokoje, ktrych wyrazem byo sze kolejnych zamachw stanu w latach. 1930-1947. Koci stale by potrzebny
wadzy pastwowej do agodzenia wewntrznych napi, dlatego antyklerykalizm wystpowa w mniejszym stopniu ni w innych krajach. ycie religijne byo intensywniejsze w elitarnych grupkach katolickich ma u ogu katolikw. Uniwersytet katolicki w Crdobie otwarto dopiero w 1957 roku, a rok pniej w Buenos Aires.
W latach 1930-1943 pracowano usilnie nad wprowadzeniem penej integracji narodowej. W 1944 roku
pojawi si peronizm, gdy w wojskowym rzdzie generaa Farrela pukownik J. D. Pern obj ministerstwo pracy i opieki spoecznej. Przyj on trzy zaoenia pastwowe:
101
polityczn suwerenno, spoeczn sprawiedliwo i gospodarcz niezaleno. Koci popar ten program i zwiza si z konserwatywnymi rzdami Perna jako prezydenta (1946-1955). Wtedy ruch narodowy katolicki osign swj punkt szczytowy, majc jako ideologa ksidza Julia Meinviellea; wedug
niego Pern by oczekiwanym przywdc, ktry uwolni masy ludowe od mitu liberalizmu, socjalizmu i
komunizmu. Doszo jednak (1954) do konfrontacji Kocioa z peronizmem, gdy ogoszono usunicie
religii ze szk, dokonano rozdziau Kocioa od pastwa, zakazano dziaalnoci Akcji Katolickiej wrd
modziey oraz palono kocioy i klasztory. Wywoan tym opozycj kocieln starano si zama si:
wiziono ksiy i usunito dwch biskupw z urzdu. Pius XII poleci ekskomunikowa wszystkich
urzdnikw, ktrzy podepcz prawa Kocioa. Rewolucja wrzeniowa (1955) obalia wadz Perona, lecz
Kocioowi nie przywrcono penej swobody dziaania.
Koci urugwajski
Urugwaj w tym okresie mia najwikszy w Ameryce napyw ludnoci do miast (ok. 81%), co w skutkach
stao si spoecznie tragiczne przy zachowaniu agrarnej struktury kraju. Nastpi przede wszystkim
wzrost aparatu administracyjnego. W krtkim czasie 1938-1959 liczba urzdnikw powikszya si z 58
tysicy do 193 tysicy i wzrosa liczba emerytw, skoro mogli przej w stan spoczynku po 20 latach
pracy. Przed Kocioem urugwajskim stay wic .trudne problemy wspdziaania w rozwizywaniu problemw spoecznych.
W tym maym kraju, liczcym pocztkowo okoo 1 mln 200 tysicy mieszkacw, Koci mia jedn
metropoli, ale powikszy liczb biskupstw z dwch do piciu, gdy ludnoci byo ju 2 mln 500 tysicy.
Kraj biedny zdoby si na znaczn liczb katolickich szk. Wydawano katolicki dziennik El Bien Publico. Do prowadzenia dziaalnoci spoecznej zaoono (1911) na IV kongresie katolickim La Union Social, ktra urzdzaa Tygodnie spoeczne i wydawaa wasne czasopismo Tribuna social.
Katolicy, spoecznie zaangaowani w sprawy kraju, nie potrafili przeszkodzi niekorzystnej zmianie konstytucji w 1917 roku i dokonanemu w nastpnym roku rozdziaowi Kocioa od pastwa. Koci jednak
nie przesta czyni stara o prawo prowadzenia szk prywatnych. Nie udao si znie zakazu nauczania
religii w szkoach pastwowych. Najwyraniejszym znakiem sekularyzacji bya zmiana kalendarza w
1919 roku, z ktrego usunito nazwy chrzecijaskie. wito Boego Narodzenia miao odtd nazw
Dnia Rodziny, wito Objawienia Paskiego (6 I) - Dnia Dziecka, i Wielki Tydzie - Tygodnia Turystyki.
Laicyzacja, podbudowana ideologicznie, zacza si za prezydentury Josgo Battlego y Ordneza (19031907, 1911-1915), nazwano wic ten kierunek battlismo. Jego zaoeniem byo zepchnicie Kocioa na
margines ycia publicznego. Pomagaa temu. prywatyzacja pobonoci, gdy ludno wiejska, nieliczna i osiedlona w maych grupach na rozlegych obszarach, nie miaa staej posugi duszpasterskiej, kler
bowiem, take nieliczny, pracowa w wikszych orodkach miejskich.
Do istniejcych z poprzedniego okresu wyzna ewangelickich doszli. zielonowitkowcy, wiadkowie
Jehowy i mormoni. Jak w caej Ameryce Poudniowej, tak i tutaj rozwinli intensywn dziaalno misyjn. W caoci wszake protestanci nie liczyli wicej ni 45 tysicy.
Koci paragwajski
Paragwaj, niewielki kraj i rzadko zaludniony, liczcy w 1920 roku 720 tysicy mieszkacw, a w 1958
roku okoo 1 mln 800 tysicy, od pocztku XX wieku znajdowa si politycznie pod wpywami subimperializmu argentyskiego. Ze wzgldu na antyklerykalizm liberaw zwizek Kocioa z pastwem by
bardziej szkodliwy ni rozdzia. Ujawnio si to w ostrym sporze parlamentarnym (1928) na temat zakadania nowych biskupstw. Koci bowiem nie posiada w tym kraju adnej metropolii, a jedynie biskupstwo w Asuncin naleao do argentyskiej metropolii w Buenos Aires. Dopiero w 1929 roku utworzono
metropoli w Asuncin i dwa biskupstwa: Concepcin i Villarrica. Biskupstwo w San Juan de Las Reducciones powstao w 1957 roku. Paragwaj mia wszake nieprzerwanie ambasadora przy Stolicy Apostolskiej i nuncjatur w Asuncin.
Koci zajmowa pozycj antyliberalnej defensywy. Jego wybitn postaci sta si Juan Sinforiano Bogarin, arcybiskup w Asuncin (1930-1949), ktry w sprawach politycznych zachowywa neutraln i po-
102
jednawcz postaw. Czsto za wystpowa przeciw masonerii, uznajc j za gwnego przeciwnika Kocioa i za sprawc prywatyzacji religii.
Ludno zoona w 90 procentach z Metysw, a tylko w niewielkim stopniu z biaych i Indian i (Guarani), cho bya ochrzczona, wymagaa chrystianizacji obyczajw i codziennego ycia. Jej religijno starano si pogbi przez Eucharysti, urzdzano wic krajowe Kongresy Eucharystyczne, lecz trudno byo
zapewni odprawianie niedzielnej mszy w rozproszonych osiedlach, oddalonych znacznie od kocioa
parafialnego. Kraj cay powicono uroczycie Najwitszemu Sercu P. Jezusa.
Z organizacji kocielnych Zwizek Modziey Katolickiej by jedn z najwczeniejszych. Akcja Katolicka, utworzona dopiero w 1938 roku, ulega po wojnie radykalizacji przez ruch studencki.
Na yciu politycznym i kocielnym kraju znami wywara wojna domowa (wojna Chaco, 1932-1935).
Wprowadzano kolejne rzdy wojskowej junty. Dyktator H. Morinigo utraci wadz (1947) w wojnie
domowej. A e Koci w takich sytuacjach opowiada si za interesem pastwa, nastpia pewna zmiana
w nastawieniu wadz do niego. Liczyy one na Koci jako na czynnik pomagajcy w stabilizacji wewntrznej. Za rzdw Alfreda Stroessnera (od 1954 po puczu wojskowym) Koci otrzyma osobowo
prawn i pewne zagodzenie dawnych restrykcji. Konstytucja rozpoczynaa si od wezwania Boga
Wszechmogcego, Najwyszego Prawodawcy wiata. Uznawaa, e religi pastwa jest religia katolicka,
apostolska, rzymska. Nie przeszkadzao to szerzeniu liberalizmu, ktremu ulegaa inteligencja. Prasa
krajowa bya take liberalna. Nieliczne czasopisma katolickie miay najczciej charakter pobonociowy. Wrd ludnoci indiaskiej, na terenie dawnych redukcji paragwajskich, franciszkanie uprawiaa
duszpasterstwo. Jezuici mogli dopiero w 1927 roku osiedli si w Asuncin. Na terytorium Chaco licznie
przybyli protestanci (mennonici), a do pnocnej czci kraju - hutterowcy, skupiajc wok siebie imigrantw rnych narodowoci. Protestantyzm zyskiwa wyznawcw przez misjonarzy, lecz chyba najwicej przez zakadane szkoy i przytuki.
Koci boliwijski
W Boliwii, wstrzsanej wojnami z ssiednimi pastwami i przewrotami politycznymi, istniay do 1920
roku rzdy liberalnej buruazji. Ze Stolic Apostolsk utrzymywaa nieprzerwane stosunki dyplomatyczne.
Koci boliwijski posiada pocztkowo tylko jedn metropoli w Charcas (jej nazw zmieniono w 1924
na Sucre) i trzy biskupstwa. Druga metropolia powstaa (1943) w La Paz i obja trzy dalsze biskupstwa.
Istniao te sze wikariatw apostolskich dla misji wrd Indian wschodniej czci kraju. Najwiksz
bolczk by brak wasnego kleru diecezjalnego. Gdy w 1911 roku liczono 570 kapanw i prawie tyle
sanno w 1928 roku, to tylko 239 w 1951 roku. Duszpasterstwo ratowano dziaalnoci kapanw zakonnych, najczciej cudzoziemcw, ktrych liczba wzrosa z 71 do 296. Oglnie jednak ubyo ponad 100
kapanw, a liczba wiernych wzrosa o ponad milion. Z 4 mln 800 ludnoci 54% stanowili Indianie. 33%
Metysi i 13% biali.
Gdy doszo do bezkrwawego zamachu stanu i rzdw partii republikaskiej, wybrano z niej prezydenta
Bautist Saavedr (1920-1925), ktry musia stale walczy z niezadowoleniem w armii i parlamencie,
wrd robotnikw, a nawet z powstaniami. Zaczto wprowadza reformy, jak prawo do strajkw. Wojna
z Paragwajem o Gra Chaco przyniosa mier tysica ludzi i zniszczenie kraju. Koci wczy si w
usuwanie skutkw wojny, doznawa wic spokoju od pastwa i mg swobodnie rozwija sw dziaalno. Pastwo ju wczeniej odwoao obowizek zawierania maestw cywilnych przez Indian i przywrcio nauk religii we wszystkich szkoach. Prezydent B. Saavedra dokona w Sucre powicenia narodu Najw. Sercu P. Jezusa. W Cochambamba zwoano pierwszy Krajowy Kongres Spoeczny, a w La Pa
odprawiono Narodowy Kongres Eucharystyczny. Dokonano te koronacji Madonny Boliwijskiej, Dziewicy z Copacabana. Na oywienie religijne smaczny wpyw wywiera Legion Maryi. Zorganizowano
nastpnie Akcj Katolick, najpierw dla modziey, a nastpnie dla wszystkich stanw.
Po wojnie o Gran Chaco zuboenie ludnoci, dyskredytacja armii, nowe idee wywoay dugotrwae
(1936-1951) napicia midzy partiami i grupami spoecznymi. Nowa partia Movimento Nacionalisto
Revolucionario kierowaa si tendencjami socjalistycznymi, indygenistycznymi i nacjonalistycznymi. W
103
1952 roku wybucha rewolucja boliwijska. Doszo do walki MNR z wojskiem i wadz obj kandydat
lewicy Paz Estenssoro, ktry przystpi do realizacji programu MNR: nadanie Indianom ziemi i wczenie ludnoci indiaskiej w system spoeczny. Duchowiestwo w zdecydowanej wikszoci byo tylko
wiadkiem tych wydarze. Dopiero w licie pasterskim (1958) episkopat boliwijski stwierdzi, e wierzcy musz wyj z wygodnego katolicyzmu redniego stanu spoecznego, by tworzy chrzecijaski wiat
spoecznej sprawiedliwoci, ale nie aprobowa stosowania przez campesinos siy i przemocy. Za prezydenta H. Silesa Suazo (1956-1960) episkopat uzyska zmiany w konstytucji, co Kocioowi przywrcio
niektre dawniejsze prawa i moliwoci apostolskiego dziaania. Ze Stolic Apostolsk rzd zawar dwa
ukady: w sprawie misji i duszpasterstwa wojskowego. W pierwszym stwierdzono, e rzd docenia cywilizacyjn dziaalno Kocioa w kraju, prowadzon od wiekw, uznaje wic ustanowione wikariaty apostolskie, nadaje im osobowo prawn, pastwow i otacza opiek, misjonarze jednak usilnie bd starali
si o to, aby z dziaalnoci ewangelizacyjn, bdc zasadniczym celem ich apostolskiego posannictwa,
czy trosk o materialn pomylno terytorium i ludnoci.
Koci peruwiaski
Peru w 1914 roku miao 7 milionw ludnoci, skadajcej si w poowie z Indian. Na kocu omawianego
okresu wzrosa ona do okoo 13 milionw, nadal majc 46% Indian. Metropolia kocielna istniaa w Limie, stolicy pastwa, i obejmowaa 9 biskupstw: Arequipa, Cayamarca, Chachapoyas, Cuzco, Guamanga
(Ayacucho), Huanuco, Huaraz, Puno, Trujillo, a nadto wikariat apostolski Urubamba e Madre de Dios i
prefektur apostolsk Amazonii Putumayo-Ucayali. Pniej (1843) utworzono trzy metropolie: Arequipa,
Cuzco i Trujillo oraz 5 nowych biskupstw, 3 praatury nullius i 7 wikariatw apostolskich.
Zmiana konstytucji (w 1915 roku) doprowadzia do uznania religijnej tolerancji. Nowa konstytucja
(1918) zachowaa wolno wyzna, ale w osobnym artykule orzeka: Nard wyznaje religie katolick,
apostolsk, rzymsk i pastwo bierze j w opiek. Stosunki dyplomatyczne ze Stolic Apostolsk rzd
zawsze utrzymywa, a w 1928 roku zawar z ni ukad w sprawie obsadzania biskupstw.
Katolicyzm pozosta religi pastwow do 1933 roku, gdy nowa konstytucja wprowadzia rozdzia Kocioa od pastwa. Zapewniaa wszake wolno religii i kultu oraz opiek nad Kocioem. Gdy wydano
(1941) prawo szkolne, zaznaczono, ze wychowanie musi by prowadzone w duchu chrzecijaskim i e
nauczanie religii katolickiej jest obowizkowe we wszystkich szkoach i kolegiach.
Wybrany (1919) ponownie prezydentem Augusto B. Leguia, katolik, nalecy do Rycerzy Najw. Serca
Jezusa, sprawowa dyktatorsk wadz i szuka dla siebie oparcia w Kociele. Pozwoli rozwija Akcj
Katolick. Czuwa jednak, by w sprawach spoecznych Koci nie wydawa zbyt radykalnych orzecze.
Obawia si szczeglnie dziaalnoci arcybiskupa z Limy, Emilia Lissona, ktry sta na czele Patronatu
ras tubylczych, majcego za zadanie popraw doli Indian, a powszechnie uznawano, e indianofile gosili radykalizm spoeczny. Katolicy jednak na og trzymali si prawicowych pogldw. Liberaowie
opanowali nauczanie na uniwersytecie w. Marka w Limie, katolicy wic utworzyli (1917) wasny uniwersytet, ktry sabo si rozwija. Uniwersytet ten uzyska papieskie uznanie w 1942 roku. Liberaowie
oskarali katolikw nie tylko o pogldy skrajnie prawicowe, ale take o uprawianie latynizacji (hispanizmu), gdy za oni sami widzieli identyczno narodu z indianizmem. Wpywy liberalne i lewicowe byy
tak silne, e (1923) urzdzono demonstracje uliczne przeciw zapowiedzianemu powiceniu narodu Najw. Sercu Pana Jezusa. W rozruchach zgino kilka osb, trzeba wic byo odoy spenienie tego aktu
religijnego.
W latach dwudziestych socjalizm zwalcza egalitaryzm spoeczny katolikw i usiowa regionom nadmorskim, zwizanym z kultur zachodni, narzuci si rzekomo wyszy, indiaski (andyjski) model ycia.
Po drugiej wojnie wiatowej oba kierunki: socjalistyczny indianizm i hispanismo utraciy si przycigania, zaczto szuka identyfikacji narodu z mestizaje, pojmowanym jako biologiczne i kulturowe poczenie obu gwnych grup etnicznych i reprezentowanych przez nich wartoci. Koci katolicki, gdy przestano Indian podburza przeciw niemu, skutecznie prowadzi wrd nich misje i roztoczy nad nimi opie-
104
k. Nadal jednak najwiksz trudno w duszpasterstwie oprcz niedostatecznej liczby kapanw stanowiy ogromne odlegoci midzy osiedlami, brak rodkw komunikacji i niezdrowy klimat.
Koci chilijski
Chile, kraj grski z acuchem Andw, cigncym si wzdu caego nietypowo wsko rozoonego terytorium pastwowego o dugoci okoo 4 tysicy kilometrw, nie miao atwych dziejw politycznych i
spoecznych, ani nawet kocielnych, chocia byo uznawane za najbardziej katolicki kraj w Ameryce
aciskiej i najwierniej zachowujcy hiszpaskie tradycje. Konstytucja (1926) ogosia rozdzia Kocioa od pastwa, ale nie wprowadzono sekularyzacji. Ludno, czca (1914) ponad 3,5 mln katolikw
i ponad 25 tysicy czonkw innych wyzna, wzrosa do 7 mln 5 tysicy (130 tysicy Indian) w 1956
roku: 89,5% katolikw i 4,2% protestantw. Przyjmowano, e jeszcze 1938 roku indiaskie plemiona
Araukanw yy w pogastwie.
Koci katolicki pocztkowo posiada jedn metropoli w Santiago de Chile i trzy biskupstwa, terytorialnie bardzo rozlege: Concepcin, San Carlos de Ancud i La Serena, a nadto wikariat apostolski Anatofagasta-Tarapaca i prefektur apostolsk Araucania. Erekcji 7 biskupstw dokonano od razu w 1925 roku,
nastpnie jeszcze kilku, a dwie dalsze metropolie: Concepcin i La Serena powstay w 1939 roku. Razem
z metropoli Santiago obejmoway 14 biskupstw. Istniaa nadto jedna praatura niezalena i dwa wikariaty apostolskie. Stosunki dyplomatyczne ze Stolic Apostolsk zostay utrwalone powstaniem (1918)
staej nuncjatury w Santiago. Korzystajc z prawa prowadzenia prywatnych szk katolickich, zorganizowano ich wiele (w 1955 byo 400). Istniay dwa katolickie uniwersytety: w Santiago z XIX wieku i w
Valparaiso, ktry uzyska kanoniczn erekcj w 1961 roku.
Sprawami spoecznymi Koci dugo zajmowa si raczej formalnie, cho istnia (od 1910) Zwizek
Narodowych Stowarzysze Spoecznych Katolickich, organizowano katolickie zwizki zawodowe i
urzdzano Tygodnie spoeczne. Odczuwano brak wybitnych kapanw spoecznikw.
Rozwj nowoczesnego przemysu by powolny, niemniej sytuacja robotnikw przedstawiaa si tragicznie. Arcybiskup Errzuriz w ich obronie wyda (1925) energiczny list pasterski, ale rzd liberaa A.
Alessandriego nie potrafi w swoich reformach spoecznych zabezpieczy wszystkich praw robotnikw.
Wielki strajk na pocztku lat trzydziestych pocign wiele ofiar w ludziach.
Arcybiskup Orescente Errzuriz, cho sam pochodzi z arystokratycznej rodziny, nie chcia, by Koci
suy oligarchii. Kolejny (od 1939) arcybiskup Jos Maria Caro, pierwszy chilijski kardyna, mia dla
spraw spoecznych wsplne zrozumienie z prezydentem Pedrem Aguirrem Cerd (partia ludowa) i obaj
pitnowali obojtno bogatych. Biskup Eduardo Larrain Cordovez przy kocu lat czterdziestych rozszerzy pole dziaalnoci Akcji Katolickiej. W Accin Catlica General. postanowiono ksztaci wieckich
do pomocniczych funkcji kocielno-administracyjnych, katechetycznych i liturgicznych. Kadziono jednak gwny akcent na przygotowanie laikatu do ewangelizowania swego otoczenia. Trzeba wic byo
ustosunkowa si do wspczesnych problemw wiata, co wywoao dyskusje na temat relacji Koci i
wiat. Podjto je, zanim Sobr Watykaski Drugi zaj si aggiornamento.
Druga wojna wiatowa zmusia Chile do intensyfikacji przemysu, ale wielki przyrost naturalny ludnoci
zwikszy kryzys ekonomiczny i spoeczny. Liczono wwczas okoo 40% Chilijczykw poniej 15 roku
ycia. Powsta problem stanowisk pracy. Do tego doszed kryzys polityczny. Rzd koalicyjny (od 1947)
zerwa wkrtce porozumienie z lewic i zdelegalizowa Komunistyczn Parti Chile. W 1956 roku komunici, socjalici i inne ugrupowania lewicowe utworzyli Republikaski Front Akcji Ludowej, ktry
przez walk o wadz wzmg napit sytuacj wewntrzn, niebezpieczn dla pastwa i dla Kocioa.
Koci kolumbijski
Kolumbia, pastwo republikaskie rzdzone na przemian przez liberaw i konserwatystw, miaa w
latach 1930-1946 rzd liberalny, wobec ktrego staa w opozycji utworzona wwczas Komunistyczna
Partia Kolumbii. Konstytucja uznawaa religi katolick za pastwow, podkrelajc, e Koci jest
gwnym czynnikiem spoecznego porzdku. W 1919 roku koronowano syncy askami obraz Naszej
Pani z Chinquinquira jako Krlowej Kolumbii.
105
Ze Stolic Apostolsk utrzymywano stosunki dyplomatyczne, najpierw na szczeblu delegatury apostolskiej, a od 1917 roku na szczeblu nuncjatury. Zawarto (1942) konwencj (solemne cenvenicion) dotyczc wyboru arcybiskupw i biskupw. Postanowiono te dostosowa struktur organizacyjn Kocioa do
granic pastwa i do podziau administracyjnego kraju. W sprawach misyjnych zawarto podobny ukad
(1953). Rzd doceniajc misjonarski trud ewangelizacji kraju, jak to zaznaczy, zobowiza si do opieki
nad misjonarzami i do udzielania subwencji wikariatom i prefekturom apostolskim, aby pomc w budowie szk, sierocicw, szpitali i innych zakadw dobroczynnych. Ustalono, e w celu podniesienia poziomu ycia .materialnego i kulturalnego tubylcw misjonarze stara si bd o ich rozwj cywilizacyjny
i kulturalny, a rzd zobowizuje si popiera rzemioso tubylcze oraz wasno prywatn.
Koci kolumbijski posiada rozbudowan organizacj ju w 1914 roku. Istniay cztery metropolie w
Bogocie, Cartagenie, Medellin i Popayan oraz 12 biskupstw, trzy wikariaty apostolskie i jedna prefektura
apostolska. Pniej (1954, 1956) utworzono dalsze dwie metropolie w Manizales i Nueva Pamplona.
Metropolie obejmoway 22 biskupstwa, obok ktrych istniaa jedna praatura niezalena, 11 wikariatw i
8 prefektur apostolskich. Na terenach wikariatw i prefektur znaczna liczba ludnoci ya w pogastwie,
ktr w statystykach oglnie okrelano jako niekatolick. W latach dwudziestych najwicej mia ich wikariat apostolski Llanos de S. Martin - 20 tysicy na 19 tysicy katolikw.
W pastwie Koci stanowi podpor istniejcego porzdku spoecznego, w ktrym jednak narastay
wewntrzne napicia, cho przy jego pomocy zbudowany koci Serca Jezusowego mia by znakiem
pojednania po wojnie domowej. Episkopat z okazji ustanowienia wita Chrystusa Krla nawoywa do
spoecznej sprawiedliwoci, ale trudn sytuacj robotnikw pogarszaa ucieczka ludnoci wiejskiej do
miast. Prezydent Enrique Olaya Herrera (1930-1934) dokona pewnych reform, ale nie speni rewolucyjnych nadziei. Lewicowi liberaowie przystpili do kolejnych wyborw z hasem rewolucji w marszu, a
nowy prezydent Alfonso Lopez Pumarejo (1934-1938) podj mielsze reformy.
Koci broni si przed ideologi zarwno faszyzmu, jak i komunizmu. Za orodek nauki a zarazem myli spoecznej uwaa Katolicki Uniwersytet w Bogorie, ktremu Kongregacja Studiw udzielia i(1937)
kanonicznego uznania. Drugi uniwersytet (Pontificia Universidad Catlica Bolivariana) otwarto w Medelin. Biskupi w zbiorowym licie pasterskim (1933) zachcali do posuszestwa wobec wadzy pastwowej, ale wzywali j do troski o spoeczn sprawiedliwo, a potem protestowali przeciw planowanym
zmianom w konstytucji.
Nowa konstytucja (1937) gwarantowaa wolno religii i kultu, lecz duchownym zakazywaa dziaalnoci politycznej. Prezydent Santos zawar (1942) z Watykanem porozumienie, modyfikujce konkordat z
XIX wieku, by nadzr Kocioa nad nauczaniem publicznym by ograniczony, a biskupi mianowani tylko
z duchownych, posiadajcych obywatelstwo kraju. W wyborach (1946) zwyciy skrajnie prawicowy
konserwatysta Mariano Ospina Perez, cho powszechnie odczuwano potrzeb radykalnych zmian. Zaczy wic wzrasta niepokoje i strajki. Zamordowanie J. Gitana, przywdcy lewego skrzyda liberaw, rozptao walk (la violencia): spalono znaczn cz starego miasta Bogoty (Bogotazo, 1948), niszczono kocioy pod pretekstem, e duchowni strzelali do tumw z ich wie, spalono rezydencj arcybiskupa, nuncjatur, uniwersytet i szkoy katolickie. Mordowano ksiy i misjonarzy. Po krtkim uspokojeniu nadesza druga fala rewolucyjna w latach 1954-1957. Spisek wojskowych pod wodz generaa Gustava Rojosa Pinilli obali rzd Gomeza, lecz nowe wadze nie zdoay powstrzyma od walki obu stron.
Liberaowie gosili, e jest to walka o wolno i zemsta za Gaitna. Dyktatorski rzd Pinilli upad wskutek oglnego strajku (1957).
Koci wenezuelski
Wenezuela znajdowaa si pod dugoletni (1905-1935) dyktatur J. V. Gmeza. Ukad si politycznych
i zaleno od obcego kapitau nie pozwoliy na zmian stosunkw spoecznych, cho .posiadajc rop
Wenezuela miaa szans na rozwj ekonomiczny. Istniay te silne rnice etniczne: 70% Metysw. 10%
Indian, 10% biaych, 5% Mulatw i 5% Zambos. Wskutek wielkiego przyrostu naturalnego liczba ludnoci zwikszya si z 3 milionw do 6,5 miliona.
106
Koci wenezuelski mia tylko jedn metropoli w stolicy kraju, Caracas, i pi podlegych jej biskupstw. Pniej utworzono drug metropoli w Mrida. Obie (1958) obejmoway 11 biskupstw. Obok
nich istniaa jedna praatura niezalena i trzy wikariaty apostolskie.
W stosunku do Kocioa Gmez kontynuowa lini poprzedniego rzdu, chocia mniej surowo egzekwowa dawne prawa. Mogli wic zakonnicy przybywa do kraju, co byo konieczne z powodu braku wystarczajcej liczby wasnego duchowiestwa. Praw Kocioa pilnowa, a gdy byo trzeba, broni arcybiskup
Felipe Rincn Gonzalez (1916-1946). Rzd wyda zakaz wjazdu do kraju cudzoziemcom, ktrzy zajmowaliby si sub religijn i sprawowaniem kultu. Parafiom katolickim przyznano osobowo prawn, ale
nauczania religii nie wpuszczono do szk i w minimalnym stopniu udzielano Kocioowi pomocy materialnej.
Gmez nawiza (1920) blisze stosunki dyplomatyczne z Watykanem, ktry w miejsce internucjusza
przysa do Caracas nuncjusza. Nie przeszkadzao to Gmezowi samowolnie pozbywa si opozycyjnych
duchownych. Usunito nie tylko kilkunastu ksiy, ale i dwch biskupw, z Valencia (1929) i z Mrida
(1930), bo uprawiali krytyk rzdu.
Po mierci dyktatora wystpiono przeciw jego zwolennikom, co skonio nastpnego prezydenta, Eleazara
Lopeza Contrerasa (1935-1940) do prowadzenia polityki ustpstw. Sytuacja Kocioa si polepszya,
tym bardziej e duchowiestwo przyjo postaw niemieszania si do spraw politycznych. Rozwijano
natomiast dziaalno Akcji Katolickiej, w czyim szczeglne zasugi zdoby arcybiskup Felipe Rincn
Gonzales. Demokratyczny prezydent (1941-1945) Isaias Medina Angarita dopuci do dziaania parti
komunistyczn, lecz komunista Romulo Betancourt drog wojskowego zamachu doszed do wadzy
(1945-1947). Jego nastpc Romula Gallegosa strcia junta wojskowa, ktra zakazaa dziaalnoci partii
lewicowych. Genera Marcos Perez Jimenez obj prezydentur (1952-1958), a jako dyktator uczyni
Wenezuel pastwem policyjnym. Udziela jednak Kocioowi pomocy, chcc pozyska jego poparcie.
W zmiennych i niekorzystnych warunkach politycznych arcybiskup z Bogoty, Lucas Guillermo Castillo
(1946-1955), zaj si przede wszystkim kocieln dziaalnoci. Tworzy nowe parafie, cho by ograniczony w tym brakiem duchowiestwa. Wiele dla Kocioa dokona nastpny arcybiskup, Arias Blanco
(1955-1965), szczeglnie na polu katolickiego szkolnictwa. W Caracas otwarto katolick uczelni wysz, Universidad Catolica Andres Bello. Urzdzono (1956) II Conigreso Eucaristico Bolivariano. Maa
wszake bya skuteczno duszpasterstwa na przedmieciach wielkich miast, cho arcybiskup zwraca
uwag na sprawy spoeczne. W licie pasterskim (1957) otwarcie przedstawi trudn sytuacj spoeczn i
ekonomiczn kraju oraz da wykad katolickiej nauki spoecznej. Dyktator Perez nie omieli si wystpi
przeciw niemu, ale zamkn dziennik La Religion za opublikowanie tego listu. Uwiziono duchownych,
ktrzy zajmowali si sprawami spoecznymi. W Caracas zamknito uniwersytet katolicki, dopiero co
(1953) erygowany. Generalny strajk (1958) zmusi dyktatora do ucieczki.
Koci ekwadorski
Ekwador by do 1916 roku rzdzony przez liberaw, ktrzy wprowadzia. rozdzia Kocioa od pastwa
i zabrali mu znaczn cz ziemi. Kraj, do zasobny w bogactwa naturalne, lecz opanowany przez obcy
kapita, przeywa trudnoci ekonomiczne, Mor przyczyniy si do czstej zmiany rzdw.
Koci ekwadorski posiada wasn metropoli kocieln w Quito i sze podlegych jej biskupstw oraz
cztery wikariaty apostolskie. Dwie dalsze metropolie powstay do pno, w Guayaquil (1956) i w Cuenca (1957). W wikariatach i prefekturach apostolskich yo jeszcze okoo 220 tysicy ludzi nie
ochrzczonych, najwicej z nich w prefekturze Canelos y Mcas, obejmujcej rodkow cz kraju nad
Amazonk. Liczba katolikw w kraju wzrosa z 1 mln 200 tysicy do 3 mln 525 tysicy, liczba parafii z
222 do ponad 500, a liczba kapanw diecezjalnych i zakonnych z 537 do 1184. W 1958 roku istniay 493
szkoy katolickie w parafiach oraz 135 szk na terenach misyjnych w kraju.
Wrogoci do siebie, rozbudzonej w poprzednim okresie, Koci dugo nie mg przezwyciy. W 1927
roku zakazano przybywania kapanw obcego pochodzenia, a nawet nie zgadzano si na powrt do kraju
tubylczych kapanw, ktrzy przebywali za granic. Stosunki dyplomatyczne rzdu ze Stolic Apostol-
107
sk, zerwane przy kocu XIX wieku, potem wznowione, zostay zacienione, gdy podpisano (1937)
ukad (modus vivendi), a w Quito miejsce delegata apostolskiego zaj nuncjusz.
Prezydent Baquerizo Moreno (1916-1920) chcia rozadowa napicia spoeczne, ale niewiele osign,
podobnie jak na papierze pozosta program liberaw (1923) o demilitaryzacji rzdw, ochronie pracy i
reformie agrarnej. Wytworzy si front ludowy, ktry wynis do wadzy Velasco Ibarr. W latach 19441972 penia j piciokrotnie, z czego cztery razy uznawany za dyktatora by strcany i szed na wygnanie.
Jego idee (velasquizm) miay wpyw na proletariat, stay si jak gdyby jego religi.
W trudnych warunkach wewntrznych kraju lat dwudziestych arcybiskup z Quito, Emanuele Maria Polit
(1916-1932), podj dziaania kocielne, zmierzajce gwnie do przywrcenia karnoci duchowiestwa,
uksztatowania elity katolickiej i rozwinicia akcji spoecznej, ktrej suyo istniejce od 1906 roku Centro Catlico. Po pierwszym strceniu Velasca obj dyktatorskie rzdy cywil, Federico Paez (1935-1937)
ktry szuka oparcia w Kociele. Zacieni stosunki dyplomatyczne z Watykanem i popiera misje nad
Amazonk jako rodek akulturacji Indian. Wspdziaa w tym z arcybiskupem w Quito, Carlem Mari
della Tore, gorliwie oddanym sprawom kocielnym i spoecznym. W Quito odby si pierwszy Kongres
Katolickich Robotnikw. Rozbudowano katolickie szkolnictwo podstawowe i rednie.
Dla Kocioa trudniejszy okres dziaalnoci nasta, gdy Ekwador prowadzc (1940-1944) wojn z Peru
utraci wielk cz prowincji Oriente. Trudnoci wzrosy, gdy wybory wygrali (1944) demokraci, socjalici i komunici w ramach Sojuszu Demokratycznego. Wprawdzie prezydent Velasco Ibarra zerwa
wkrtce z socjalistami i komunistami, ale niepokoje wewntrzne trway. Velasco wyda (1946) now
konstytucj, zaczynajc si wezwaniem imienia Boego, i zagodzi .proces laicyzacji. Prezydent konserwatywny Camilo Ponce Enriquez (1956-1960) stara si ograniczy laicyzacj szkolnego nauczania.
W Quarto zaoono Katolicki Uniwersytet, utworzono diecezj w Ambato i dwie nowe metropolie, odprawiono (1949) II Narodowy Kongres Eucharystyczny, sprawy spoeczne i dziaalno Akcji Katolickiej
uczyniono gwnym tematem pierwszego synodu plenarnego, zorganizowano oglnokrajowe misje parafialne. Aprobujc dziaalno arcybiskupa delia Tor, Stolica Apostolska nadaa mu godno kardynalsk,
pierwsz w dziejach Kocioa ekwadorskiego.
Koci Oceanii i Australii
Oceania, tworzc z Australi osobn cz wiata, obejmuje wyspy w zachodniej i rodkowej strefie
Oceanu Spokojnego, w tym take Wyspy Hawajskie. W Australii katolicy stanowili 21% ludnoci, nic
wic dziwnego, e cho posiadaa sta organizacj kocieln, bya przez Stolic Apostolsk uznawana
za teren misyjny i poddana Jurysdykcji Kongregacji Rozkrzewiania Wiary.
Wyspy Hawajskie, geograficznie zaliczane do Ameryki, kocielnie byy take z ni zwizane. Utworzone (1941) z wikariatu apostolskiego jedyne na nich biskupstwo w Honolulu zostao poddane metropolii
pnocnoamerykaskiej w San Francisco. Wedug danych z 1957 roku Koci liczy 155 tysicy katolikw na 516 tysicy mieszkacw.
Nowa Zelandia uzyskaa ju w poprzednim okresie wasn metropoli Wellington, ktra obejmowaa
trzy biskupstwa: Auckland, Christchurch i Dumedin. W 1957 roku miaa 172 tysice katolikw na 1 mln
421 tysicy mieszkacw.
Australia, dawna kolonia angielska, od pocztku XX wieku tworzya Zwizek Australijski, sabo zaludniony, lecz dopiero ustawa z 1938 roku pozwolia na przybycie wikszej liczby emigrantw. Ludno
wzrosa z 4 mln 574 tysicy w 1911 roku do okoo 10 milionw w 1958 roku. Szybka rozwj gospodarczy kraju dokona si po drugiej wojnie wiatowej. Rzd stosowa zasad religijnej tolerancji. Cho ze
Stolic Apostolsk nie nawiza oficjalnych stosunkw dyplomatycznych, w 1914 roku przyj delegata
apostolskiego.
Koci australijski posiada cztery metropolie, ustanowione w XIX wieku: Adelaide, Brisbane, Melbourne i Sydney oraz pit metropoli w Perth, utworzon w 1913 roku. Mia te arcybiskupstwo w Hobart,
bezporednio poddane Stolicy Apostolskiej. W 1948 roku biskupstwo Canberra-Gouliburn zostao podniesione do rangi samodzielnego arcybiskupstwa. Opactwo niezalene w New Norcia obejmowao niewielkie terytorium z 15 tysicami mieszkacw, wrd ktrych byo nieco ponad 3,5 tysica katolikw.
108
Wikariat apostolski w Kimberley, porwnany z nim, mia dziesiciokrotnie wiksze terytorium, ale tylko
9,5 tysica mieszkacw, w tym 1300 katolikw. Stacja misyjna w Drysdale River bya terytorialnie tak
dua jak opactwo w New Norcia, lecz miaa zaledwie 240 (mieszkacw, w tym poow katolikw.
Katolicy na og wszdzie stanowili mniejszo. Najstarsze biskupstwo, a potem pierwsze australijskie
arcybiskupstwo w Sydney, wedug oficjalnych danych kocielnych z 1957 roku miao 424 609 katolikw
na 2 mln 12 tysicy mieszkacw. W tym samym czasie caa Australia z Tasmani liczya 9 mln 427
tysicy ludnoci (52 tysice ludnoci tubylczej czystej krwi i 27 tysicy mieszkacw), a miaa 2 mim 61
tysicy katolikw, 1046 parafii, 1817 kapanw diecezjalnych i 946 kapanw zakonnych oraz 1785 szk
utrzymywanych wycznie z wasnych ofiar.
Australijscy katolicy byli w wikszoci pochodzenia irlandzkiego, dlatego Koci y gwnie ich tradycj. Stara si jednak speni swe zadanie wobec wszystkich imigrantw, zapewniajc im opiek duszpastersk i religijne zintegrowanie. Katolicy utworzyli (1947) Federalny Komitet do spraw Imigracji. O
problemach kocielnych radzono na kilku synodach prowincjalnych i na synodzie plenarnym. Religijno
katolikw ukazano (1928) w uroczystociach Midzynarodowego Kongresu Eucharystycznego w Sydney, chocia metodyci domagali si od wadz miejskich zakazu odbywania publicznie procesji teoforycznych. Liczba zgromadze zakonnych stale wzrastaa, wywodzc si w wikszoci z krajw romaskich, prawdopodobnie ze wzgldu na pochodzenie imigrantw. Powstay dwa mskie i 12 eskich rodzimych zgromadze. Szkoy katolickie, podstawowe, zorganizowano prawie w kadej parafii, a rednie
w wikszoci z nich. Dziaalno misyjna w kraju obejmowaa gwnie ludno tubylcz, ktrej jednak
byo zaledwie okoo 60 tysicy ze wzgldu na wyniszczajc ich polityk Europejczykw.
Rozdzia 9
MISJE, AFRYKA I ARABOWIE
Za Benedykta XV nastpia reorientacja misji w kierunku ich inkulturacji i ksztacenia kleru tubylczego
oraz przeksztacania orodkw misyjnych w Kocioy lokalne, mode, ale bardzo ywotne. Nastpni papiee, Pius XI i Pius XII, kontynuowali i rozwijali ten kierunek dziaalnoci. Prowadzono j w trudnych
warunkach polityczno-spoecznych krajw azjatyckich i afrykaskich, w ktrych rozwijao si poczucie
narodowe, czsto wybujae w nacjonalizm, oraz dno do politycznej i ekonomicznej niezalenoci od
europejskich pastw kolonizatorskich.
Kraje afrykaskie dopiero po 1945 roku zaczy sw drog do niepodlegoci. Wczeniej wiele byo
penetrowanych przez islam, lecz chrzecijastwo tam si rozwijao, a nawet w latach trzydziestych ewangelizacja Rwandy i Burundi dokonaa si w takim tempie i w takiej skali, e obserwatorzy pisali: Duch
wity tchn tam niby tornado.
Kraje arabskie wyzwoliy si spod panowania Turcji, a potem spod wadzy pastw kolonialnych. W
1945 roku utworzyy Lig Pastw Arabskich, w skad ktrej weszy od razu: Arabia Saudyjska, Egipt,
Irak, Jemen, Liban, Syria, Transjordania (Jordania), nastpnie, do 1958 roku: Libia, Sudan, Maroko i Tunezja, a jeszcze pniej: Kuwejt (1961) i Algieria (1962). W krajach tych, gdzie islam by religi panujc, wielk przeszkod dla dziaalnoci Kocioa katolickiego sta si panislamizm i integryzm mahometaski.
Misje zdekolonizowane
W dziejach misji pierwsza wojna wiatowa stanowi wyran cezur. Zahamowaa ona misyjn dziaalno Kocioa, a po jej zakoczeniu stwierdzono potrzeb reorientacji. Z krajw europejskich podczas
wojny nie byo mona nie misjom pomocy materialnej, usta te dopyw nowych misjonarzy, a pracujcych w krajach misyjnych czsto internowano jako cudzoziemcw. Kraje kolonialne ponosiy ciar wojny wbrew pierwotnym nadziejom, e nie bd w ni wczone. Dla misji szczeglnie bolesne byy duchowe straty, jak dyskredytacja chrzecijastwa przez walczce z sob pastwa chrzecijaskie i wzrost
109
nacjonalizmu u ludw mis jonowanych. Zanika nimb ludzi biaych i ich wysokiej kultury, ktr tak chtnie eksponowano wobec tubylcw.
Reorientacja misji ujawnia si przede wszystkim w ich odpolitycznieniu, gdy uwiadomiono sobie
nadmierne powizanie dziaalnoci misyjnej z kolonializmem i wysok skal napi tym wywoanych.
Podczas III Tygodnia Misjologicznego w Lowanium (1925) stwierdzono: Jeszcze nie tak dawno prymat
Europy nad wszystkimi innymi ludami, nawet cywilizowanymi ludami Azji, by jednym z tych aksjomatw,
ktre prawie wszyscy przyjmowali bez zastrzee, a w prymat urzeczywistnia si w miar tego, jak Europejczycy stawali si panami wiata. W dziedzinie religijnej to wadztwo europejskie, ktre wikszo
misjonarzy, bdcych dziemi swej epoki, przyjmowaa jako pewnik, miao objawia si w utrzymaniu
rdzennej ludnoci pod nieustann kuratel: kler miejscowy, ktrego potrzeby istnienia nikt nie kwestionowa, mg by tylko klerem pomocniczym, gotowym do usunicia si w cie w obecnoci misjonarza.
Takie refleksje sprawiy, e zwracano wiksz uwag na ponadnarodowy charakter Kocioa, zwaszcza
w dziaalnoci misyjnej.
Reorientacja dotyczya take praktyki Kocioa, wedug ktrej poszczeglnym zakonom i zgromadzeniom zakonnym przydzielano okrelone terytorium misyjne, co pniej nazwano mandatowym systemem misji. Wedug niej te wikariusza apostolskiego lub prefekta apostolskiego ustanawiano wycznie
z danego zakonu. Byo to czciowo poyteczne, bo usuwao konflikty wewntrzne midzy misjonarzami, zapewniao cigo pracy w placwkach misyjnych, pobudzao zakony do staego zajmowania si
misjami, wystpiy wszake i ujemne strony tego mandatowego systemu, o czym z Chin pisa (1925)
delegat apostolski, arcybiskup Celso Costantini: Poniewa misje traktuje si jak kolonie religijne, nalece do tego czy tamtego instytutu, u misjonarzy wyksztacia si specyficzna mentalno, ktr mona by
nazwa terytorialnym feudalizmem.
Potrzeb reorientacji w okresie narastajcej krytyki samego kolonializmu dostrzegali nie tylko katolicy,
ale i ewangelicy, bo na ich dziaalnoci misyjnej take zaciy kompleks wyszoci Zachodu, teologia i
duchowo skoncentrowana na jednostce oraz podzia terenw misyjnych pomidzy towarzystwa misyjne. U nich nawet jaskrawiej wystpi problem tego, co katolicy okrelili jako terytorialny feudalizm misji.
Jak bowiem wypowiedzia si anglikaski specjalista od misji, ich misjonarze byli wywicani, ale nie
przez Koci, tylko przez towarzystwo misyjne, i to nie dla posugi sowa i sakramentw w Kociele, lecz
jako misjonarze, co jest pojciem teologicznym nieznanym w Nowym Testamencie. Po powrocie z placwki misjonarz taki nie mg wygasza kaza w adnym kociele, poniewa jego wicenia nie daway
mu prawa do posugi kapaskiej we wasnym kraju. By po prostu urzdnikiem wielkiego koncernu europejskiego - poddanym jego dyrektywom, zalenym od jego pomocy finansowej, odpowiedzialnym wycznie wobec niego. Dokonanie reorientacji mogo nastpi dziki wiadomoci istniejcych zjawisk ujemnych, na podstawie zasad podanych przez Nauczycielski Urzd Kocioa i wskaza wypracowanych
przez misjologi.
Misjologia i etnologia
Badania naukowe problemw misyjnych, prowadzone od duszego czasu indywidualnie, doczekay si
systematycznego studium najpierw u protestantw. Szczeglny impuls do uprawiania misjologii daa ich
midzynarodowa konferencja misyjna w Edynburgu (1910).
Katolicy pocztkowo zajmowali si przede wszystkim popularyzacj misji, ale obok tego uprawiali studiu
m misji. Systematycznie czynili to podczas Tygodni Misjologicznych w Lowanium, ktre zorganizowa
(1923) Jezuita Lallemand, a nastpnie umiejtnie rozwija jezuita Pierre Charles (zm. 1954), bdcy
obok Schmidlina filarem katolickiej misjologii. Opracowaniem zagadnie misyjnych zaj si Robert
Streit OMI, autor nowoczesnego atlasu misyjnego i inicjator dziea Bibliotheca Missionum, nastpnie
Anton Huonder TJ i Friedrich Schwager.
Joseph Schmidlin SVD sta si najgoniejszym uczonym w tej dziedzinie. Bdc profesorem na uniwersytecie w Mnster, wykada misjologi (od 1910) i zaoy ze Streitem Midzynarodowy Instytut Misjologiczny. W sposb naukowy, krytycznie i systematycznie zajmowa si wszystkimi dziedzinami misji. Redagowa czasopismo Zeitschrift fr Missionswissenschaft i opublikowa podrcznik misjologii Ka-
110
tholische Missionslehre. Powoany przez niego Instytut zasuy si wydawaniem Bibliotheca Missionum,
ktrej uzupenieniem jest (od 1935) Bibliographia Missionaria. Z kilku fundamentalnych dzie misjologicznych Schmidlina wydarzeniem sta si Zarys katolickiej nauki o misjach. Utraci wszake katedr
(1934) z powodu wrogoci do narodowego socjalizmu Hitlera, a nastpnie zosta osadzony w obozie koncentracyjnym Stuthof koo Schirmeck, gdzie zgin. Pozostali jednak jego uczniowie, z ktrych pierwszym promowanym by werbista Anton Freitag.
Katedry misjologii powstay szybko w Monachium i Rzymie, pniej w Nimwegen, Ottawie, Wiedniu,
Comillas (Hiszpania) i we Fryburgu Szwajcarskim. Wydziay misjologii utworzono (1932) na uniwersytecie Gregoriana w Rzymie i w Kolegium Kongregacji Rozkrzewiania Wiary. Powstao kilka Instytutw
Misjologicznych (Fryburg, Nimwegen, Ottawa), gdzie indziej tworzono osobne katedry misjologii lub
prowadzono z niej wykady, jak to uczyniono w Instytucie Katolickimi w Paryu i Lyonie oraz na uniwersytecie w Lowanium. W Polsce misjologi wykadano na wydziaach teologicznych i w seminariach
duchownych.
Kursy misjologiczne, z ktrych pierwszy odby si (1916) w Niemczech, miay da ogln znajomo
zagadnie misyjnych. Temu celowi suy te Midzynarodowy Dzie Misyjny, ktry zapocztkowali
(1922) katolicy holenderscy. Uniwersytet w Louvam podj inicjatyw Tygodni Misjologicznych. Od
1924 roku urzdzano Midzynarodowe Akademickie Kongresy Misyjne. W Poznaniu odby si kolejny w 1927 roku. Francja zainicjowaa naukowe kongresy Zwizkw Misyjnych Duchowiestwa. Dla
dziaalnoci Kocioa w Afryce due znaczenie mia Midzynarodowy Tydzie Studiw Misyjnych w
Lopoldville (1950).
Wilhelm Schmidt (zim. 1954), werbista z Mdlingen, sta si twrc etnologicznej szkoy wiedeskiej.
Etnologia religioznawcza bya odrbn dziedzin wiedzy, ale masjologii pomocn. Na yczenie Piusa XI
Katolicki Uniwersytet w Mediolanie zorganizowa (1925) Tydzie Etnologii Religioznawczej, powicony zagadnieniom etnografii, historii i psychologii religii. Utworzony (1933) przez papiea Instytut
Misyjny w Rzymie zaj si przygotowaniem specjalistw od misyjnych zagadnie etnologicznych, eklezjologicznych i prawnych.
W ramach misjologii podejmowano badania nad dziejami misji, w czym zasynli dwaj franciszkanie,
Otto Maas i Dorotheus Schilling oraz dominikanin Benno Biermann. We Francji Georges Goyau wydawa 1924-1939 czasopismo, powicone historii misji (Revue dHistoire des Missions). Badania te,
naukowe i krytyczne, miay dodatkowy skutek: osabiay napicia midzy katolikami i ewangelikami,
gdy obiektywnie ukazyway misyjny wysiek jednych i drugich.
Wielka Karta Misji
Kady papie zajmowa si misjami, niejeden publikowa o nich encykliki, ale jedynie encyklik Benedykta XV Maximum illud (1919) nazwano Magna Charta misji. Jej inicjatywa wysza od biskupa Guida
M. Confortiego, zaoyciela zgromadzenia misjonarzy z Parmy. Przygotowa j holenderski redemptorysta, dugoletni prefekt Kongregacji Rozkrzewiania Wiary, kardyna Wilhelm van Rossum, ktry by
gwnym rzecznikiem odpolitycznienia misji i przygotowania kleru tubylczego.
Encyklika staa si najbardziej zaangaowanym apelem Stolicy Apostolskiej o tworzenie tubylczego kleru z wasnym episkopatem. Podkrelaa te kocielny charakter misji, by usun wystpujce czsto
traktowanie misjonarzy jako agentw pastw europejskich. Wedug niej misje s katolickie, gdy misjonarz jest posannikiem Chrystusa, a nie posannikiem swego pastwa czy rzdu, jego za dziaalno
zmierza do zbawienia, wszystkich mieszkacw misyjnego kraju, baz wyjtku. Istot za dziaalnoci misyjnej jest nie tylko nawracanie poszczeglnych ludzi, ale take tworzenie Kociow lokalnych i przygotowanie tubylczego kleru, ktry pewnego dnia mgby przej kierowanie swoim ludem.
Uzupenieniem i rozwiniciem encykliki bya Instrukcja Kongregacji Rozkrzewiania Wiary Quo efficacius (1920) ktra jeszcze raz podkrelia konieczno zachowania na misjach neutralnoci w sprawach
politycznych i konieczno przygotowania tubylczego kleru.
Rozwj organizacyjny Kocioa w krajach misyjnych sta si szczeglnym wiadectwem dynamiki misji.
Benedykt XV erygowa 28 wikariatw i 8 prefektur apostolskich, a take utworzy delegatury apostolskie
111
dla Japonii, Korei i Formozy, zarzdzi apostolskie wizytacje w kilku krajach (Chiny, Poudniowa Afryka) i dba o rozwj dzie misyjnych, tych dawnych (Papieskie Dzieo Rozkrzewiania Wiary, Papieskie
Dzieo witego Dziecictwa, Papieskie Dzieo w. Piotra Apostoa) i tych nowych. Dzieo w. Piotra,
istniejce dla wspierania kleru tubylczego, podda Kongregacji Rozkrzewiania Wiary, a jego siedzib
przenis do Rzymu. Jego uznanie zyskaa Unio cleri pro missionibus, utworzona we Woszech (1915)
przez P. Paolo Manna PIME (zm. 1952) i biskupa G. M. Confortiego z Panny, dziki czemu szybko si
rozwina w innych krajach.
Ze wzgldu na niewystarczajc liczb kleru tubylczego oraz w celu przygotowania misjonarzy spoza
zakonw tworzono seminaria misyjne w Irlandii, Kanadzie, Hiszpanii i Szwajcarii. Wprawdzie statystyki
misjonarzy w latach dwudziestych wydaway si by zadowalajce, ale zapotrzebowanie stale byo wiksze. Wedug oblicze, dokonanych z okazji Wystawy Misyjnej w Rzymie (1925), w krajach misyjnych,
liczcych 13 milionw katolikw, pracowao ponad 12 tysicy kapanw, z czego 4,5 tysica stanowili
kapani tubylcy, ale byo ich wci za mao.
We Francji, oprcz Orodka Akcji Katolickiej Misyjnej utworzono Orodek Formacji Misjonarskiej,
by z zagadnieniami misjologicznymi zapozna osoby, ktre pragny uda si na misje. Na Filipinach
powsta Orodek Studiw Katechetycznych i Liturgicznych dla krajw misyjnych. Budzeniem powoa misjonarskich i ksztatowaniem wiadomoci katolikw co do zada misyjnych zajmoway si liczne
czasopisma, wydawane w wielu krajach. W Louvain utworzono (1949) Orodek Dokumentacji i Bada
Misjologicznych, nazwany glise Vivante, ktry te pod tym tytuem zacz wydawa czasopismo, z
dodatkiem bibliograficznym. Misje stay si nie tylko w nauczaniu, ale i w praktyce dzieem caego Kocioa, co ukazywaa ju w 1925 roku wiatowa Wystawa Misyjna, zorganizowana w Rzymie na polecenie Piusa XI z okazji Roku witego.
Akomodacja uznana
Encyklika Piusa XI Rerum ecclesiae (1926) nie nabraa takiego znaczenia jak Maximum illud Benedykta XV, ale ucilia jego koncepcj misji, zwaszcza co do uwzgldniania uniwersalizmu Kocioa, samodzielnoci modych Kociow lokalnych w krajach misyjnych i wkorzeniania ich w miejscowe warunki,
uznajc wreszcie zasad akomodacji. Idee w niej zawarte Pius XI realizowa od pocztku pontyfikatu,
gdy obchodzi wielkie uroczystoci misyjne: 300-lecie powstania Kongregacji Rozkrzewiania Wiary,
300-lecie kanonizacji w. Franciszka Ksawerego oraz 100-lecie istnienia dzie misyjnych. Biskupom
przypomina wwczas, e wsplnie z papieem s powoani do penienia zada misyjnych, a kapanw
naucza; e apostolat misyjny nie jest obowizkiem tylko specjalnych grup duchowiestwa, ale caego
Kocioa i kadej parafii. W celu podkrelenia, e misje zajmuj pierwsze miejsce wrd dzie katolickich, urzdzi misyjn wystaw w Rzymie podczas Roku witego, a potem otwar misyjno-etnologiczne
muzeum na Lateranie i ustanowi Niedziel Misyjn. Dla skuteczniejszej wsppracy dzie misyjnych
wprowadza koordynacj Stowarzyszenia witego Dziecictwa, Stowarzyszenia Krzewienia Wiary i
Stowarzyszenia w. Piotra.
Wskazania organizacyjne podaa Kongregacja Rozkrzewiania Wiary w dekrecie Lo sviluppo (1923), a
nauk o misjach wyoy obszernie sam papie w encyklice Rerum ecclesiae. Domaga si od biskupw
czynnego wspdziaania w misyjnym dziele, a przede wszystkim nalega na umocnienie modych Kociow lokalnych przez tworzenie ich wasnego kleru i wasnych zakonw, przez ksztacenie autochtonicznych katechetw i przygotowanie miejscowej elity laikatu. Udzieli wic osobicie (1926) sakry biskupiej szeciu Chiczykom, potem Japoczykowi, Wietnamczykowi i Hindusowi. Erygowa 116 nowych wikariatw i 157 prefektur apostolskich, wysya delegatw apostolskich do nowych krajw, poleca odbywa lokalne synody.
Niebezpieczestwo utosamiania katolicyzmu z kultur zachodni, a przez to podtrzymywania przekonania u tubylcw, e jest religi obc, dostrzega Pius XI. Jasno rysowao si ono w Chinach, gdy wprowadzono obowizkowy kult Konfucjusza. Misjonarze za sugesti Kongregacji Rozkrzewiania Wiary
zwrcili si wwczas do rzdu o wyjanienie sensu ceremonii, a gdy otrzymali zapewnienie, e uroczystoci ku czci Konfucjusza nie maj charakteru religijnego, upowanili katolikw do brania w nich
112
udziau. Wobec powstania podobnego problemu w Japonii Kongregacja Rozkrzewiania Wiary przypomniaa misjonarzom instrukcj z 1659 roku: nigdy nie prbujcie w aden sposb nakoni tych ludzi do
zmiany ich obyczajw, obrzdw i zwyczajw, jeli nie s one w otwartej sprzecznoci z wiar i moralnoci.
Znana od XVI wieku akomodacja zostaa w ten sposb wznowiona i rozwinita w zmodyfikowanej formie. Papie mwi o niej ju w pimie do hierarchii chiskiej (1926), zanim zezwoli biskupom Mandurii na uznanie u miejscowych chrzecijan pewnych zwyczajw konfucjaskich. Postawi ogln zasad,
e mona, a nawet trzeba zachowa miejscowe zwyczaje i obrzdy, jeeli same w sobie nie s ze. Poleca
te tworzy autochtoniczn sztuk sakraln. W licie apostolskim (1938) do arcybiskupa Giovanniego
Dellepianego, delegata apostolskiego w Kongo belgijskim, uzna wprowadzenie miejscowych obrzdw
(matanga) do liturgii, jeli nie s sprzeczne z chrzecijaskimi prawdami wiary i zasadami moralnoci.
Papieskie wskazania i usiowania przyniosy wiele owocw. A jeeli powsta rozdwik midzy teori i
praktyk misyjn, to by taki, jaki zwykle istnieje, gdy warunki lokalne nie pozwalaj realizowa wszystkich zaoe w caej ich rozcigoci. Jednym z tych owocw byo pozyskanie ogu katolikw dla idei
wiatowego apostolstwa, zwaszcza katolikw w Holandii, Stanach Zjednoczonych i Hiszpanii, co z kolei
przyczynio si do rozwoju dzie misyjnych.
Inkulturacja Kociow partykularnych
Encyklik o misjach, Evangelii praeconens, Pius XII ogosi (1951) w dwudziest pit rocznic misyjnej encykliki poprzedniego papiea, lecz przez cae dziewitnacie lat pontyfikatu uczyni jej idee dominant swego nauczania i dziaania. W encyklice Mystici Corporis mwi (1943) o misyjnym zadaniu,
ktre organicznie jest zwizane z Kocioem jako Mistycznym Ciaem Chrystusa. Da w niej teologiczny
fundament dla wszystkich swoich dokumentw dotyczcych misji.
Evangelii praeconens gosia o misjach jako zadaniu caego Kocioa powszechnego, ale przede wszystkim o potrzebie w krajach misyjnych kleru rodzimego i zczeniu si ich Kociow partykularnych z
rodzim kultur. Tubylczy kler i hierarchia miay umoliwia wejcie Kocioa w kultur krajw misyjnych i wspdziaa na rzecz jej rozwoju. Encyklika wszake staraa si przeamywa mentalno ludzi
Zachodu, ktrzy sadzali, e cywilizowanie polega na wtoczeniu ludw dzikich w formy kultury zachodniej. Nie byo to atwe, cho w Kociele wczeniej mwiono o inkulturacji. Pius XII zna nawoywania jej
rzecznika, belgijskiego lazarysty, Vincentego Lebbe, ktry jako misjonarz w Chinach naturalizowa si
(1933), by skutecznie suy Kocioowi i swym chiskim rodakom, pragnc, by stali si chrzecijanami
autentycznie chiskimi, a mi mniej lub bardziej zeuropeizowanymi. Papie zna i popiera dziaania misjonarzy, ktrzy podjli sterania o wiksze przystosowanie siebie samych do mentalnoci tubylcw, dbajc o rozwj ich jzyka i pimiennictwa, o przygotowanie chrzecijaskiej terminologii, o przekady Biblii i badania etnograficzno-religijne. Biali ojcowie na kapitule generalnej ju w 1926 roku postanowili
utworzy orodek ksztacenia misjonarzy dla mahometan, z dobr znajomoci ich religii i kultury, co
doprowadzio do powstania Institut des Belles Lettres Arabes i czasopisma Jbla. Misjonarze paryscy
zajli si jzykoznawstwem i religioznawstwem ludw nawracanych. Zagadnienie inkuilturacji miao
doniose znaczenie ze wzgldu na potrzeb nauczania religijnego, ale nie mniejsze z racji prowadzenia
przez misje katolickie wielu szk dla ludnoci tubylczej.
Papie uzna te dziaania za bardzo potrzebne take i z tego wzgldu, by wyksztacone warstwy ludw
misyjnych wyzbyy si kompleksu niszoci i eby walczc o dekolonizacj swego kraju mogy odrzuci
imperializm kulturowy, wedug nich bardziej agresywny ni polityczny, i eby nie utosamiay go z
dziaalnoci misyjn. Gdy wic przemawia (1944) do kierownikw Papieskich Dzie Misyjnych, wyranie stwierdzi, e nie ma adnych powodw, dla ktrych Chiczyk lub, Hindus przyjmujcy chrzecijastwo miaby zrywa z cywilizacj swego narodu. Przeciwnie, obowizany jest pozosta jej wierny, by
oywi j od wewntrz duchem Chrystusa. Misjonarz za jak najprdzej winien pozby si obcoci, ktra
mogaby zamaskowa posannictwo Ewangelii. Chcc dostarczy przykadu takiej postawy misjonarza,
papie kanonizowa (1947) misjonarza Hindusw, Jana z Britto.
113
Inkulturyzacji Kociow partykularnych w krajach misyjnych suyy decyzje papieskie w sprawach

liturgicznych, cho jeszcze nie podjto penej reformy liturgii. Od 1941 roku Stolica Apostolska zacza
zezwala, by wprowadza rytuay dwujzyczne, najpierw w Nowej Gwinei, Chinach, Japonii i Indiach, a
nastpnie w innych krajach. Koci chiski otrzyma zgod na msza w rodzimym jzyku, czego nie zrealizowano z (powodu wybuchu schizmy. Biskup indonezyjski, Gabriel Manek, uzyska pozwolenie na
piewanie podczas mszy witej Gloria, Credo i Agnus Dei w jzyku lokalnym.
Wskazania Piusa XII znalazy na og zrozumienie w krajach europejskich, jak wskazuje szerokie omwienie jego nauczania o inkulturacji podczas Tygodnia Spoecznego w Lyonie (1848). Biskup francuski,
Henri Chappouli, dokonujc tego omwienia, wezwa misjonarzy, by poznawali kultur rodzim kraju
misyjnego, przyczyniali si do jej rozwoju i akomodowali do niej swe posugiwanie ewangelizacyjne.
Kler rodzimy
W cisej cznoci z inkulturacj Kociow partykularnych sta problem kleru rodzimego, uwiadamiany sobie przez Koci powszechny ju od pocztkw XX wieku i rozwizywany przez kolejnych
papiey.
Benedykt XV czyni starania, by azjatyccy i afrykascy kapani zdobyli formacj intelektualn i duchow, odpowiedni do samodzielnego dziaania. Zdecydowanie wystpi przeciw pogldom o koniecznoci
podporzdkowania ich misjonarzom europejskim. Wedug jego wskazania Kongregacja Rozkrzewiania
Wiary przystpia w krajach misyjnych do zakadania i naleytego prowadzenia seminariw regionalnych. Pius XI przypomnia ten obowizek w encyklice Rerum Ecclesiae, a przypominajc wskazania co
do ksztacenia kleru rodzimego, zapowiedzia, e nic nie stanie na przeszkodzie, by kapanom tak wyksztaconym powierzy parafie i diecezje, kiedy Bg uzna za stosowne, by powoa je do ycia. W Kocioach partykularnych nie tylko uznano te wskazania, lecz take postulowano dalsze zmiany. W Australii, gdzie w latach dwudziestych wikszo ludnoci naleaa do urodzonych w tym kraju, dano
wprost uniezalenienia si od kleru irlandzkiego i niesprowadzania biskupw z Irlandii, ale powierzania
stanowisk klerowi rodzinnemu.
Indie byy pierwszym krajem misyjnym, w ktrym zaczto wprowadza sta organizacj kocieln z
biskupami rodzimymi. Po wczeniejszym mianowaniu Hindusw wikariuszami apostolskimi utworzono
(1923) diecezj w Tuticorin i mianowano jej biskupem Hindusa, jezuit Francisa T. Rochee. Za tym poszy nominacje szeciu ksiy chiskich na wikariuszy apostolskich, a nastpnie (1926) uroczyste udzielenie im osobicie przez papiea sakry biskupiej.
Ustanowienie chiskiej hierarchii uznano za przeomowe wydarzenie na drodze przeksztacania misji w
mode Kocioy lokalne. Wprawdzie w Europie odezway si gosy polemiczne, ale nie wstrzymay nowej
praktyki. Papie konsekrowa (1927) pierwszego biskupa Japoczyka i dalszych biskupw Hindusw i
Chiczykw. W 1930 roku mianowa biskupem pierwszego Afrykaczyka, nastpnie pierwszego Wietnamczyka. W caoci obsadzono klerem tubylczym 48 ordynariatw w krajach misyjnych.
Pius XII nie tylko podtrzyma praktyk .poprzednika, ale ju w encyklice inaugurujcej pontyfikat
(Summi Pontificatus) podkreli jej znaczenie. Wywici te dla Afryki (Madagaskar i Uganda) pierwszych, biskupw rodzimych. Przy kocu jego pontyfikatu rodzime hierarchie azjatycka i afrykaska liczyy 139 biskupw.
W okresie powojennym Kocioy partykularne odczuway stay niedostatek kleru rodzimego, a nawet
misjonarzy europejskich. Byo wic korzystnym zjawiskiem, e po drugiej wojnie wiatowej liczniej wystpi nowy typ apostoa: misjonarz wiecki, ktrego propagowa ju wczeniej lekarz francuski, dr
Louis-Paul Aujoulat, tworzc (1934) ruch misjonarzy wieckich Ad lucem.
Pius XII, kierujc si jednym i drugim motywem, wiadom nadto, e europejskie zgromadzenia misyjne
nie zawsze wypeniaj swe zadania w naleyty sposb, w encyklice Fidei donum (1957) zachca wieckich katolikw do penienia funkcji misyjnych. W niej wszake, majc przed oczyma Kocioy partykularne afrykaskie, zagroone niedostatkiem kapanw i zagroone ateizacj Afryki, zwrci si przede
wszystkim do biskupw caego Kocioa, by oddali cz ksiy diecezjalnych do dyspozycji modych
Kociow w krajach misyjnych.
114
Wezwanie papieskie stao si skuteczne. Francja zaraz w roku ogoszenia encykliki wysaa do Afryki, na
ich wasn prob, 28 kapanw diecezjalnych. Jej ladem poszy inne kraje europejskie. Gdy wskazania
encykliki odniesiono te do pozostaych czci wiata, a szczeglnie do Ameryki aciskiej, odzew by
jeszcze wikszy. W ten sposb powstaa nowa liczna grupa ksiy, zwanych misjonarzami fidei donum,
co nie tylko uzupeniao braki osobowe, ale miao znaczenie dla Kocioa Powszechnego. Uwiadomio
mu, e kady biskup diecezjalny i jego Koci lokalny s wspodpowiedzialni za ewangelizacj wiata.
Misjonarze za fidei donum zwizana byli cile z biskupami tych modych Kociow lokalnych, a nie z
instytucjami misyjnymi, jak kapani zakonna. Wsplnie wic tworzyli lokalne prezbiterium diecezjalne.
Afryka misyjna
Kraje afrykaskie na pocztku XX wieku w 90 procentach znajdoway si pod panowaniem pastw europejskich jako ich kolonie. Z niezalenych pastw najwczeniej (1847) Liberia uzyskaa niepodlego,
natomiast Etiopia utracia j w latach 1935-1941, gdy znalaza si pod panowaniem faszystowskich
Woch.
W Annuario Pontificio (1915) kraje te zostay ujte wedug politycznej przynalenoci, wymieniono wic
w nastpujcej kolejnoci ich kocielne jednostki administracyjne: Abisynia (Etiopia) - 1 wikariat i 1
prefektura apostolska; Kolonie Belgijskie - 3 wikariaty i 7 prefektur apostolskich; Kolonie Francuskie 1 metropolia w Algierze i podlege jej dwa biskupstwa, arcybiskupstwo w Kartaginie (Tunis) zalene
wprost od Stolicy Apostolskiej i 1 biskupstwo Runion - Saint Denis, zczone z metropoli w Bordeaux
(Francja), 11 wikariatw i 9 prefektur apostolskich; Kolonie Niemieckie - 10 wikariatw i 4 prefektury
apostolskie; Kolonie Angielskie - dwa biskupstwa podlegajce wprost Stolicy Apostolskiej: Port-Louis
(Mauritius) i Port Victoria (Seszele) oraz 24 wikariaty apostolskie; Kolonie Woskie - 2 wikariaty i 1
prefektura apostolska; Kolonie Portugalskie (Angola) - 5 biskupstw poddanych metropolia lizboskiej i
praa-tura niezalena w Mozambiku oraz 2 prefektury apostolskie; Kolonie Hiszpaskie - 3 biskupstwa
zczone z metropoli w Sewilli i jeden wikariat apostolski; Egipt - 2 wikariaty apostolskie; Liberia - 1
prefektura apostolska; Maroko - 1 wikariat apostolski; Kraje Galia (cz Etiopii i Kenia) - 2 wikariaty
apostolskie. W caoci na tym ogromnym kontynencie istniaa jedna metropolia, jedno arcybiskupstwo
niezalene, 13 biskupstw, jedna praatura niezalena, 57 wikariatw i 25 prefektur apostolskich.
Ruchy niepodlegociowe, oywione podczas drugiej wojny wiatowej, skoniy wadze w Koloniach
Francuskich, by na konferencji w Brazzavilie (1944) przyj dla Afrykaczykw zasad rwnoci wobec
prawa. Powstanie na Madagaskarze (1947), cho krwawo stumione, skonio wadze francuskie do nadania temu krajowi autonomii. Organizacja Narodw Zjednoczonych, dwa lata pniej, podja rezolucj
o przyspieszeniu nadawania autonomii krajom powierniczym, wszake niepodlego polityczn uzyskao
do 1958 roku jedynie pi pastw afrykaskich: Libia (1951), Ghana (1955), Maroko i Tunezja (1956),
Gwinea (1958). Wzrosa natomiast w latach powojennych organizacja Kocioa, ktry majc dotd jedn
metropoli, uzyska 25 nowych, a liczb diecezji zwikszy do 99 i mia nadto 62 wikariaty apostolskie,
44 prefektury, 3 opactwa nullius oraz 1 patriarchat unijny, 2 egzarchaty i 5 biskupstw, razem - 243 jednostki administracyjne, gdy w 1914 roku byo ich 85.
Stolica Apostolska otaczaa misje afrykaskie szczegln opiek, sprawowan przez Kongregacj Rozkrzewiania Wiary. Gdzie moga, ustanawiaa delegatury apostolskie: w Pretorii (1922) dla Poudniowej
Afryki, w Lopoldville (1930) dla Konga Belgijskiego, w Mombasie (1930) dla Afryki Wschodniej pod
panowaniem brytyjskim, w Dakarze (1940) dla Afryki Zachodniej pod panowaniem francuskim. W Monrovii (1951) powstaa dla Liberii pierwsza afrykaska nuncjatura. Pius XII rozpocz ustanawianie hierarchii z kleru afrykaskiego, udzielajc sakry (1939) biskupowi Jzefowi Kiwanuce w Ugandzie i biskupowi Ignacemu Ramarasondratanie na Madagaskarze. Hierarchia ta bya systematycznie wprowadzana od 1951 roku i .po szeciu latach liczya 17 biskupw. Koci afrykaski mia wwczas 1963 kapanw wasnego pochodzenia (w 1914 roku byo ich nieco ponad 90), ale liczba ta nie wystarczaa do
penienia zada duszpasterskich. Nie wystarczaa te liczba 10 796 kapanw obcego pochodzenia. Po
encyklice Fidei donum przybywali kapani diecezjalni, cho na okresowe dziaanie duszpasterskie w
afrykaskich diecezjach.
115
Angola, portugalska kolonia, ktra w 1955 roku liczya 4 miliony 600 tysicy mieszkacw, w tym 1
milion 310 katolikw, 405 tysicy protestantw i 2 miliony 900 tysicy pogan, zyskaa dogodniejsze warunki do rozwoju Kocioa katolickiego, gdy Stolica Apostolska zawara ukad z rzdem portugalskim o
materialnej pomocy dla misji i uregulowaa dla tego kraju spraw prowadzenia szk katolickich. W Luandzie ustanowiono te metropoli z piciu biskupstwami.
W Afryce, wedug obliczenia z 1955 roku, na 215 milionw mieszkacw byo 18 mln 896 tysicy katolikw, gdy w 1914 roku tylko nieco ponad 2 mln 100 tysicy. Samych katechumenw byo wwczas 2
mln 969 tysicy (w 1914 roku - nieco ponad 656 tysicy). Najwicej katolikw, ponad 4 mln 860 tysicy,
co stanowio 33,5% ludnoci, miao Kongo Belgijskie, nastpnie Rwanda-Burundi i Uganda.
Obok katolikw aciskich i unickich istniao w Afryce, cznie z krajami arabskimi, 10 mln 700 tysicy
prawosawnych (przewanie Koptw) i 11 mln 600 tysicy protestantw.
Najwiksze zewntrzne trudnoci w rozwoju Kocioa katolickiego afrykaskiego stanowi kolonializm,
a pod koniec okresu - walki o niepodlego. Wadze kolonialne, zwaszcza ongi niemieckie i woskie,
na og pozwalay jedynie misjonarzom swej narodowoci na dziaalno w kraju, std tubylcy utosamiali ich z kolonizatorami. Ruchy polityczno-wolnociowe, popierane przez obce pastwa, przyjmoway
czsto ideologi wrog Kocioowi oraz propagujc laicyzacj ycia i antyklerykalizm. Szczeglnie silna i niebezpieczna bya infiltracja komunistyczna. Wewntrzne trudnoci dla Kocioa stanowia wielka
fluktuacja ludnoci, przyspieszona urbanizacja i industrializacja, wymagajce nowych metod misyjnych.
Due znaczenie miao te zjawisko trybalizmu, polegajce na obudzeniu si wiadomoci narodowej
plemion z ich przywizaniem do dawnej kultury i wierze, oraz walki midzy plemionami.
Etiopia i Erytrea
Afrykaski kraj, Etiopia (Abisynia), chrzecijaska ju w staroytnoci, take w pierwszej poowie XX
wieku miaa swoiste dzieje polityczne i religijne. Po nieudanych prbach Wochw podbicia jej w XIX
wieku, gdy opanowali Erytre, zachowaa do 1935 roku niepodlego, rzdzona wwczas przez Hajle
Sellasjego I, potomka z dynastii Salomona (jak gosia dworska tradycja). Okupowana przez wojska woskie (1835-1941) posiadaa ruch oporu, do ktrego wczy si tamtejszy Koci chrzecijan przedchalcedoskich (monofizytw), nazywany po prostu Kocioem etiopskim. Jego najwyszy zwierzchnik,
abuna Piotr, rzuci ekskomunik na uchylajcych si od wspdziaania z ruchem oporu, za co zosta
rozstrzelany, podobnie jak 320 mnichw z klasztoru Debre Libanos. Koci ten zyska wic miano
prawdziwie narodowego, a poparty w okresie powojennym przez negusa, przyj nazw Narodowego
Kocioa Ortodoksyjnego, rozwin swoj struktur, tworzc nowe biskupstwa i obsadzajc je Etiopczykami, Okolicznoci te miay niekorzystny wpyw na losy misji katolickich, aciskich i unickich.
Ruch etiopski (etiopizm) by jeszcze bardziej dla nich niekorzystny, podobnie jak dla dziaalnoci Narodowego Kocioa Ortodoksyjnego. Zmierza do tego, by do Kocioa naleaa tylko ludno czarna. Pocztek day mu ewangelickie towarzystwa misyjne, ktre nawracajc tubylczych pogan tworzyy z nich
autonomiczne wsplnoty chrzecijaskie. Przyjto dla nich ogln nazw Kocioy etiopskie, lecz etiopizm dy do objcia caej Afryki, majc sojusznika w komunizmie.
Koci katolicki (1914) mia w Etiopii tylko jeden wikariat apostolski, oglnie nazywany abisyskim, z
rezydencj w Alitiena, i jedn prefektur apostolsk w Kefa. Erytrea, bdca wwczas koloni wosk,
posiadaa jeden wikariat apostolski z rezydencj w Keren. Wedug danych z 1928 roku w wikariacie abisyskim pracowao 17 kapanw (12 rodzimych), brat zakonny i 16 sistr, a liczba katolikw na 5 mln
500 tysicy ludnoci wynosia zaledwie 2100. Prefektura w Kefa, majc 14 misjonarzy, wszystkich cudzoziemcw, 8 braci zakonnych i 12 sistr, liczya 1500 katolikw na 2 miliony ludnoci. W obu jednostkach administracyjnych kocielnych liczba katolikw obrzdku aleksandryjsko-etiopskiego (unitw)
musiaa by jeszcze mniejsza, skoro nie utworzono dla nich adnej jednostki administracyjnej, lecz poddano ich jurysdykcji wikariusza apostolskiego obrzdku aciskiego.
W Erytrei wikariat apostolski z rezydencj w Asmarze, istniejcy od 1911 roku w miejscu dawniejszej
prefektury apostolskiej, dysponowa 89 kapanami, w tym 64 rodzimymi, 10 brami zakonnymi i 135
siostrami, mia te 33 500 katolikw na 395 tysicy ludnoci.
116
Podczas woskiej okupacji ustanowiono (1937) w Addis Abebie delegatur apostolsk. Podzielono dotychczasowy wikariat apostolski abisyski na wikariaty w Addis Abebie, Gimmie i Harerze, ustanowiono
te cztery prefektury apostolskie, do ktrych (1940) dodano dwie. Wadze woskie staray si pozyska
take Koci etiopski, zwaszcza przez budow dla niego wity i szk, nie zdoay jednak pozyska
opozycji, ktr umiejtnie wykorzystywali muzumanie i budowali meczety.
Po powrocie negusa Hajile Selassjego (1941) usunito duchownych woskich, a ich miejsce zajli
etiopscy kapani, przygotowani w Papieskim Kolegium Etiopskim w Rzymie. Do pomocy w szkolnictwie przybyli kanadyjscy jezuici, ktrzy utworzyli narodowy uniwersytet. Dla katolikw unickich powstay (1951) egzarchaty apostolskie, w Addis Abebie i Asmarze. W Etiopii i Erytrei byo (1959) 62 tysice katolikw aciskich i 57 tysicy katolikw unickich na 22 mln 900 tysicy ludnoci. Dla pierwszych istniay cztery wikariaty i sze prefektur apostolskich, i. 145 kapanami, w tym tylko 14 diecezjalnych. Egzarchaty miay 160 kapanw diecezjalnych i tylko 41 zakonnych.
Kraje arabskie
W Afryce Pnocnej i w Azji, na tak zwanym Bliskim Wschodzie, ludno arabska, a z ni islam dominoway w krajach, ktre stopniowo uzyskay polityczn niezaleno, niektre dopiero na pocztku lat
siedemdziesitych, i utworzyy dziewitnacie pastw. Przed drug wojn wiatow niepodlege byy:
Jemen, Oman, Arabia Saudyjska i Irak. Podczas wojny i po niej do 1958 roku zyskay niepodlego: Liban, Syria, Jordania, Libia, Egipt, Maroko, Sudan i Tunezja.
Wrd na og nielicznej ludnoci katolickiej w krajach arabskich Bliskiego Wschodu przewag mieli
katolicy obrzdkw wschodnich. Liczb katolikw obrzdku ormiaskiego powikszyli Ormianie z Turcji oraz uchodcy z Armenii w okresie rewolucyjnego przeksztacania jej w Armesk Socjalistyczn
Republik Radzieck.
Misje katolickie doznaway ogromnych przeszkd ze strony islamu, stanowicego religi prawie ogu
Arabw, a take z powodu walk o wyzwolenie z kolonialnej zalenoci od pastw europejskich, nastpnie wskutek wewntrznych napi, wywoanych trudnoci wyboru midzy kapitalizmem atlantyckim a
socjalizmem sowieckim.
Oywione w Indiach tradycje mahometaskie miay charakter panislamizmu, co przej i wzmg Pakistan, wyranie dc do objcia przywdztwa pastw islamskich, w tym take krajw arabskich. W swej
stolicy, Karaczi, zorganizowa (1949) wiatow konferencj islamu, lecz zapewnia, e nie nadaje jej charakteru politycznego. Po trzech latach zaprosi do Karaczi na wsplne narady rzdy wszystkich pastw
islamskich, lecz mi odpowiadao to krajom arabskim, zwaszcza w Afryce, ktrym nacjonalizm wydawa
si by bardziej przydatny. Opary go te na islamie, ale odrzucay pakistask wizj panislamizmu.
Liban, kraj w 95 procentach arabski, by dugo wyjtkowym miejscem wspistnienia chrzecijan i muzumanw. Mia te najwicej chrzecijaskich instytucji naukowych i kulturalnych, jak uniwersytet w.
Jzefa w Bejrucie z wydziaem teologii katolickiej, drukarnie katolickie i czasopisma naukowe. Wzrastajca jednak wrogo muzumanw znalaza swj wyraz w pamflecie antychrzecijaskim Moslem Lebanon today, wydanym (1953) w Bejrucie. Nie przyniosy wikszego rezultatu zorganizowane w nastpnym roku w Bhamdun i Aleksandrii kongresy islamsko-chrzecijaskie.
wiat arabski po drugiej wojnie wiatowej wystpi jako nowa sia polityczna. Liga Arabska (1044) staa
si tub arabskiego nacjonalizmu, osigajc due znaczenie dziki swemu pierwszemu generalnemu sekretarzowi, Abdowi ur Rahmanowi Azzam Paszy. Nie godzc si na pastwo Izrael w Palestynie, prowadzia z (nim niepomyln dla siebie wojn, lecz zwikszya nienawi Arabw do ydw.
Federacja Syrii i Jordanii staa si pierwszym znakiem jednoczenia si krajw arabskich. Zamachy stanu w Syria doprowadziy najpierw do jej sojuszu z do silnym politycznie Egiptem, a nastpnie (1958)
spowodoway zblienie do pastw komunistycznych. Komunistyczne wpywy Zwizku Radzieckiego w
krajach arabskich zwaszcza w Egipcie wzrosy podczas afery o Kana Sueski (1956).
wiat arabski, a take azjatycki i afrykaski, patrza na komunizm innymi oczami ni zachodnioeuropejski. Nie obawiano si imperializmu Zwizku Radzieckiego, a widziano w nim pastwo o wysokiej technice, ktre wasnymi siami doszo do rangi supermocarstwa. To samo dostrzegano w komunistycznych
117
Chinach. Wierzono w radziecki socjalizm jako najskuteczniejszy rodek do usunicia wewntrznych napi spoecznych. Nie rozumiano za zachodnioeuropejskiego i pnocnoamerykaskiego przekonania o
komunistycznym niebezpieczestwie, co nie oznaczao, e wszystkie kraje arabskie, azjatyckie i afrykaskie byy nastawione antyeuropejsko lub prokomunistycanie.
Egipt islamski
Kraje arabskie, wedug statystyki (1955), na ogln liczb 146 mln 229 tysicy ludnoci miay 2 mln 858
tysicy katolikw, w tym 1 mln 714 tysicy katolikw obrzdku aciskiego.
Egipt by krajem arabskim, w ktrym po drugiej wojnie wiatowej wystpiy najsilniejsze dla Kocioa
napicia wewntrzne. W 1958 roku mia ponad 19 milionw mahometan, 65 tysicy ydw i 3 mln 100
tysicy wszystkich chrzecijan, w tym 190 tysicy katolikw i 150 tysicy ewangelikw. W okresie powojennym trzynacie protestanckich stowarzysze misyjnych, w tym a siedem amerykaskich, prowadzio tu oywion dziaalno. W 1958 roku utworzono Rad Kociow Aleksandrii, by w tym miecie
wsplnie rozwizywa problemy wyzna chrzecijaskich. Pniej .podobna Rada powstaa dla caego
Egiptu.
Islam take uprawia wewntrzn ekspansj, goszc powszechnie w Egipcie i we wszystkich krajach
arabskich zasad, e arabizm jest synonimem islamu. W Egipcie szczeglnie rozwina si integrystyczna dziaalno braci muzumaskich. Uniwersytet islamski w Kairze, Al Azhar, ksztaci studentw z
wszystkich krajw arabskich, gwnie w znajomoci Koranu.
Koci katolicki aciski posiada w Egipcie (1958) trzy wikariaty apostolskie: w Aleksandrii, w Eliopoli
i Port Saldzie. Dwa pierwsze utworzono dawno, trzeci powsta w 1926 roku. Liczyy one ponad 60 tysicy katolikw swego obrzdku, w tym 10 tysicy Egipcjan. Miay 47 parafii, 142 kocioy, 247 kapanw,
w tym 223 zakonnych, najczciej europejskiego pochodzenia. Patriarchat aleksandryjski aciski by
czysto tytularny.
Wedug konstytucji (1956) islam sta si religi pastwow, lecz wszystkie inne religie otrzymay zapewnienie wolnoci. Pozostawiono te dyplomatyczn reprezentacj Egiptu przy Stolicy Apostolskiej i
internuncjatur w Kairze. W kraju wszake wystpia silna islamizacja. W szkoach, nawet katolickich,
nauka Koranu obowizywaa wszystkich uczniw. Katolickie szkoy miay 17 tysicy uczniw muzumaskich.
Chrzecijanie nie przestali wydawa wasnych czasopism, wrd ktrych Al Ahram i Misr byy wielkimi
dziennikami. Dominikaski Instytut Studiw Orientalnych w Kairze mia znakomity wkad w naukowe
badania islamologiczne. Katolicy arabscy podkrelali te sw wielk znajomo Koranu, nawet w szczegach, wraz ze znajomoci islamskiego prawodawstwa i historii, a zaznaczali, e muzumanie arabscy
nie znaj dobrze chrzecijastwa i jego prawd wiary, chocia w Kairze dziaay naukowe instytucje, zajmujce si dziejami chrzecijastwa, jak Societ d'Archeologie Copte, Higheir Institute of Coptic
Studies i Institut Copte. Naukowa dziaalno tych instytucji i innych katolickich orodkw w krajach
arabskich umoliwiaa G. Grafowi opracowanie monumentalnego dziea w piciu tomach o chrzecijasko-arabskiej literaturze (Geschichte der christlich-arabischen Literatur, Watykan 1944-1951).
Rozdzia 10
KRAJE AZJATYCKIE
Azja miaa przy kocu omawianego okresu okoo 30 milionw katolikw. Jej kraje szybciej ni afrykaskie wyzwoliy si spod wadzy pastw europejskich, ale niektre z nich rozwiny nacjonalizm i ulegy
komunizmowi. Po drugiej wojnie wiatowej komunistyczne stay si Chiny, Mongolia, Pnocna Korea
i Pnocny Wietnam. Koci katolicki by w nim gnbiony, a w Chinach doszo do schizmy. Nie tylko
kraje komunistyczne, ale take Indie, Birma, Indonezja nie chciay kapanw cudzoziemcw.
118
Syberia, Mongolia i Manduria

Stanowica pnocnoazjatyck cz Rosji Syberia (1914) naleaa kocielnie do arcybiskupstwa mohylewskiego. W 1921 roku ustanowiono dla niej i Mandurii wikariat apostolski z rezydencj w Harbinie,
dwa lata pniej przeksztacony na biskupstwo we Wadywostoku, podlegajce bezporednio Stolicy
Apostolskiej (Komisji ds. Rosji), i na wikariat apostolski Syberii, zarzdzany przez administratora apostolskiego Syberii Zabajkalskiej, bdcego zarazem administratorem apostolskim Syberii Przybajkalskiej.
Podporzdkowanie Syberia wadzy radzieckiej uniemoliwio obsadzanie biskupstwa we Wadywostoku i
wikariatu apostolskiego. Wedug danych statystycznych kocielnych z 1928 roku Wadywostok, liczcy
30 tysicy katolikw, mia 2 kapanw, Syberia za - 200 tysicy katolikw i 11 kapanw dla 36 formalnie istniejcych parafii. Nieznana jest liczba kapanw i katolikw, ktrzy znaleli si na Syberii, zwaszcza w jej guagach, wywiezieni z zachodnich republik radzieckich i z ziem zabranych Polsce w 1939 roku
Manduria, w pnocno-wschodniej czci Chin, od wojny japosko-rosyjskiej bya uzaleniona od Japonii, ktra (1934) ogosia j cakowicie od siebie zalenym cesarstwem Mandukuo. Po klsce Japonii
w drugiej wojnie wiatowej Manduria staa si czci Chin. Jej ludno skadaa si gwnie z Chiczykw. W 1933 roku obliczano j na 33 mln 600 tysicy, w tym 30 milionw Chiczykw, 800 tysicy
Koreaczykw i 300 tysicy Japoczykw. Wwczas byo tam 82.525 katolikw.
W Annuario Pontificio Manduria, do 1946 roku uwzgldniana jako osobny kraj, miaa pocztkowo wikariat apostolski dla swej pnocnej czci z rezydencj w Kirin i wikariat apostolski dla poudniowej
czci z rezydencj w Mukden. W 1924 roku zmieniono ich granice i dano im nazwy od rezydencjalnych
miast wikariuszy apostolskich. Prefektury apostolskie w Yenki i Szepingkai podniesiono (1932) do rangi
wikariatw apostolskich. Nowe prefektury powstay w Fushun i Lintung. Misja niezalena w Tsitsikar,
istniejca od 1928 roku, wkrtce zostaa przeksztacona w prefektur apostolsk. Rezydencj drugiej misji niezalenej przeniesiono (1937) z Ilan do Kiamusze.
Mongolia Zewntrzna wyzwolia si (1911) z zalenoci od Chin, lecz wkrtce zostaa przez nie zajta,
by opanowana pniej przez rewolucyjny ruch Suche Batora sta si (1924) Republik Ludow, oficjalnie niepodleg, faktycznie podporzdkowan Zwizkowi Radzieckiemu.
Mongolia Wewntrzna pozostaa czci Chin. Dla jednej i drugiej Mongolii, na pocztku XX wieku,
istniay trzy wikariaty apostolskie, nazywane: wikariat Mongolii Centralnej z rezydencj w Siwance, wikariat Mongolii Wschodniej w Santaoho i wikariat Mongolii Poudniowo-Zachodniej w Sumsciutsuiczu.
W latach dwudziestych dokonano zasadniczych zmian organizacyjnych, wskutek czego powstay wikariaty apostolskie: Suiyan i Ningsia, Jehol i Siwance, Tsining oraz misja niezalena w Urga (Uan Bator)
dla Mongolii Zewntrznej. Utworzono nastpnie prefektur apostolsk w Chifeing. Po tych zmianach
Mongolia liczya ponad 175 tysicy katolikw i miaa 72 kapanw tubylczych i 245 kapanw zakonnych z zagranicy, ludno za (bez Mongolii Zewntrznej) wynosia 15 mln 518 tysicy. Mongolia Wewntrzna jako cz Chin miaa w 1946 roku 5 biskupstw a jedn prefektur apostolsk. Dzielia jednak
los caego Kocioa katolickiego w Chinach.
Mongolia Zewntrzna jako Republika Ludowa chyba nigdy nie pozwolia misji w Uan Bator na podjcie dziaalnoci. Nic bowiem nie wiadomo, by po jej ustanowieniu jaki kapan przebywa tam na stae.
Japonia panazjatycka
Skadajca si z czterech duych wysp i okoo 3 tysicy wysepek, poszerzya swe pastwo anektujc
(1910) Kore, a po pierwszej wojnie wiatowej sprawujc powierniczy mandat nad kilku wyspami, odebranymi Chinom. Jej konstytucja dawaa cesarzowi niemal absolutn wadz i utrwalaa boski kult jego
osoby. Udziaem w zbrojnej interwencji przeciw Rosji Radzieckiej odcia si od wpyww komunizmu.
Utworzeniem Osi Berlin-Rzym-Tokio opowiedziaa si za imperialistyczn polityk Niemiec i Woch,
sama uprawiajc j od dawna w Azji. Odesza natomiast od nieprzejednanej ongi wrogoci wobec Europejczykw, ich kultury i chrzecijastwa, co byo korzystne dla Kocioa japoskiego, odrodzonego po
kilku wiekach przeladowa.
W Europie politycy i publicyci na og z Japoni czyli te niebezpieczestwo, o ktrym, uywajc
po raz pierwszy tego literackiego okrelenia, mwi w XIX wieku filozof rosyjski Wodzimierz So-
119
owjew. W Japonii rzeczywicie od czasu wejcia na drog europejskiej cywilizacji rozwin si imperializm i idee panazjatyckie, ktre dla chrzecijastwa mogy stanowi zagroenie. Pod wpywem tych idei
powstay tajne stowarzyszenia, ktre gosiy powrt do dawnych obyczajw japoskich, prostych i rycerskich, nieskalanych destrukcyjnym wpywem cywilizacji zachodniej.
Koci korzysta z wydanego wczeniej prawa o wolnoci religijnej i mia (od 1891) metropoli w Tokio
oraz trzy biskupstwa: Hakodate, Nagasaki i Osaka. Obejmowa te trzy prefektury apostolskie, z ktrych
jedna znajdowaa si na Formozie (Tajwan), wwczas nalecej do Japonii. Benedykt XV ustanowi
(1919) w Tokio delegatur apostolsk, podniesion przez Piusa XII do rangi internuncjatury. Organizacja
Kocioa japoskiego (1958) osigna liczb omiu biskupstw, poddanych metropolii tokijskiej, obejmujc te wikariat apostolski w Hiroshimie i 6 prefektur apostolskich. Liczba katolikw najsilniej wzrosa w diecezji Nagasaki, chyba dlatego e ona jedyna ju w 1914 roku miaa w wikszoci rodzimy kler.
Koci katolicki na og nie doznawa trudnoci od japoskich wadz pastwowych, musia jednak przezwycia uprzedzenia w mentalnoci Japoczykw, yjcych w okresie midzywojennym silnym nacjonalizmem, ktry szuka oparcia w rodzimych religiach: buddyzmie i sintoizmie. W okresie midzywojennym wiksze szans dla apostolatu Kocioa zaistniay, gdy wprowadzono Akcj Katolick, ktra w
Tokio urzdzia (1931) pierwszy zjazd katolicki, i gdy katolicyzmem zacza si interesowa inteligencja
japoska. Myl katolicka bya rozpowszechniana przez kilkadziesit rednich szk, a przede wszystkim
przez katolicki uniwersytet w Tokio, zaoony w 1913 roku przez jezuitw, a uznany przez pastwa 15 lat
pniej. Przed drug wojn wiatow mia 360 studentw zwyczajnych i 420 na studiach zaocznych. Zaj si wydawaniem katolickiej encyklopedii w jzyku japoskim. Katolicy nie prowadzili szk elementarnych, gdy w Japonii od dawna obowizywao nauczanie podstawowe w szkoach pastwowych, bez
moliwoci prawnej tworzenia prywatnych szk podstawowych.
Tokio jako archidiecezja (1957) liczyo 32 tysice katolikw, majc oprcz uniwersytetu 12 szk rednich dla chopcw i 24 dla dziewczt. W pierwszych nauk pobierao 3366 chopcw, w drugich 6890
dziewczt. W caym kraju byo 210 tysicy katolikw.
Nagasaki, tragicznie zniszczone bomb atomow, nie przestao by biskupstwem, liczc (1957) 76 tysicy katolikw w 49 parafiach z 122 kocioami i kaplicami. Hiroszima, podobnie zniszczona, pozostaa
wikariatem apostolskim o blisko 11 tysicach katolikw i 45 kocioach.
Wan rol w Kociele japoskim odegra polski orodek misyjny Niepokalanw (Japoski Niepokalanw), sawny w caym kraju najpierw dziki zaoycielowi, ojcu Maksymilianowi Kolbe, nastpnie dziki odznaczonemu pastwowymi medalami bratu Krzysztofowi ebrowskiemu, a skutecznie dziaajcy
swymi wydawnictwami i pras (Rycerz Niepokalanej).
Korea podzielona
Kraj, bdc od 1910 roku prowincj japosk, nie mia wewntrznego spokoju z powodu powsta, a nastpnie walk podziemnych. Istniejca od 1925 roku Komunistyczna Partia Korei wywoywaa strajki i
utworzya wasn partyzantk pod wodz Kim Ir Sena, nazywajc j Koreask Armi LudowoRewolucyjn. Po klsce Japonii w drugiej wojnie wiatowej w poudniowej czci kraju pozostay wojska
amerykaskie, a w pnocnej - wojska radzieckie. W pnocnej czci komunici przejli wadz i ogosili Koreask Republik Ludowo-Demokratyczn (1948), co oznaczao wejcie do bloku pastw komunistycznych pod hegemoni Zwizku Radzieckiego i stosowanie jego polityki, take wobec religii i
Kocioa. Midzy Republik a Kore Poudniow toczya si (1950-1953) wojna, w ktrej komunistyczni
ochotnicy chiscy walczyli po stronie Korei Pnocnej.
Koci koreaski w okresie midzywojennym mia znaczn swobod dziaania, podobnie jak w Japonii,
w ktrej te przebywa delegat apostolski dla obu krajw. Utrudnieniem w dziaalnoci Kocioa byy
nieustanne niepokoje wewntrzne i walka z Japoczykami. Po podziale kraju dozna on przeladowania
w Korei Pnocnej, o czym decydowaa wrogo komunistw, a take nienawi do Ameryki i Zachodniej Europy, utosamianych z chrzecijastwem.
Przeladowanie chrzecijan w XIX wieku upamitniono (1925) kanonizacj 78 mczennikw koreaskich. Postp misji i rozbudowa organizacji kocielnej stay si widoczne, gdy obok wikariatu apostol-
120
skiego w Seulu utworzono drugi w Taiku, a nastpnie wikariat w Wonsanie, przemianowany (1950) na
wikariat w Hamheungu. Dalszy rozwj misji wymaga przeksztacania prefektur apostolskich, istniejcych w Hpyengyangu, Zenshu, Kwoszu, Shunsenie. Zmieniajc nazwy stay si wikariatami apostolskimi: w Pyeong Yang, Chonju, Kwangju i Chunchonie. W 1957 roku powsta nowy wikariat apostolski w
Pusanie. Zasadnicze zmiany w organizacji Kocioa koreaskiego zostay dokonane przez Piusa XII,
wskutek czego na kocu jego pontyfikatu istniao 8 wikariatw apostolskich i samodzielne opactwo benedyktyskie w Tokwon. Wikariat apostolski w stolicy Korei Poudniowej, w Seulu, liczy wwczas
blisko 94 tysice katolikw na 5 mln 771 tysicy ludnoci, mia 50 zorganizowanych parafia i 124 kocioy, z ktrych znaczna cz znajdowaa si na stacjach misyjnych. Kapani w liczbie 94 byli tylko
diecezjalni. Seminarium duchowne przygotowywao do kapastwa 71 alumnw. Wikariat apostolski w
Tegu (Taiku) obejmowa znacznie wiksz liczb mieszkacw (7 mln 500 tys.), a mia mniej katolikw okoo 71 tysicy w: 48 parafiach, obsugiwanych przez 83 kapanw. W seminarium duchownym ksztacio si 40 alumnw. W caej Korei Poudniowej byo (1958) okoo 22 milionw ludnoci i 354 tysice
katolikw oraz 102 tysice katechumenw. Jej duchowiestwo katolickie liczyo 8 biskupw, w tym czterech krajowych, 229 kapanw krajowych i 169 obcych.
Dwa wikariaty apostolskie, w Hamhyng i Pyeong Yang, oraz opactwo niezalene znajdoway si w Korei
Pnocnej. Wskutek wrogoci wadz komunistycznych w Hamhyng nie byo wikariusza apostolskiego,
mianowany za zastpczo (1952) administrator apostolski, benedyktyn Timothy Bitterli, te nie mg
peni urzdu. Z Pyeong Yang deportowano biskupa Hong Takeoka, ktry by wikariuszem apostolskim
od 1944 roku. Opat w Tokwon nie mg by mianowany, a apostolski administrator opactwa Timothy
Bitterli, nie dopuszczony do penienia urzdu, przebywa w Korei Poudniowej. Prawdopodobnie nie byo
te adnego kapana katolickiego. Liczb katolikw oblicza si na 8-10 tysicy.
Chiny zrewolucjonizowane
W Chinach Koci katolicki, podobnie jak i inne wyznania chrzecijaskie, ju w okresie midzywojennym musia pokonywa wiele trudnoci, by si rozwija. Tworzya je nie tylko rodzima religia i kultura,
ale take silny nacjonalizm, a nastpnie komunizm.
Rewolucja chiska doprowadzia do ogoszenia (1912) Tymczasowego Rzdu Republikaskiego i utworzenia Narodowej Partii Chin (Kuomintang). Niezadowolenie z wersalskiego traktatu pokojowego wywoao ruch 4-go Maja z hasem kulturalnego odrodzenia kraju. Rewolucyjnym przywdc sta si Sun
Jat-sen, ktry w modoci wyjecha na Hawaje i przyj chrzecijastwo, lecz uleg liberalnym prdom
umysowym Ameryki. Jako prezydent zbliy si do Rosji Radzieckiej. Powstaa Chiska Partia Komunistyczna (1921) i uzgodniono wspprac Kuomintangu z komunistami. Dowdztwo wojskowe powierzono Czang Kaj-szekowi, lecz wkrtce ujawni on prawicowy i narodowy kierunek dziaania.
Dalsze polityczne dzieje Chin byy naznaczone: pierwsz rewolucyjn wojn domow (1925-1927),
.porak si lewicowych i podjciem przez nie walki podziemnej, zorganizowaniem Chiskiej Armii
Czerwonej, oficjalnie zwanej Chisk Armi Ludowo-Wyzwolecz, objciem (kierownictwa Partii Komunistycznej Chin przez Mao Ce-tunga i szybkim rozwojem jego kultu, oderwaniem si Mandurii, inwazj japosk, porozumieniem Mao Ce-tunga z Czang Kaj-szekiem, kolejn wojn domow (19451949), nazwan przez komunistw wojn ludowowyzwolecz, proklamowaniem (1949) Chiskiej Republiki Ludowej, wzrostem jej tendencji nacjonalistycznych i supermocarstwowych, przyjciem komunistycznej doktryny Mao Ce-tunga, ktra doprowadzia do rewolucji kulturalnej.
Religijno Chiczykw pozostaa swoista. Prastary monoteizm by trudny do uchwycenia z powodu
rnorodnoci wierze, ksztatowanych przez rozliczne kierunki filozofia chiskiej, cho najwiksze znaczenie mia konfucjanizm i taoizm. Wszystkie one podaway praktyczne reguy ycia, mniej dbajc o
prawdy religijne. Buddyzm odrodzi si pod wpywem Japonii, gdzie mia uczelnie. Szerzy si te agnostycyzm i ateizm, zwaszcza pod wpywem komunizmu. Nie tylko pobudzona wiadomo religijna
wschodnia, ale te rozwijana wiadomo narodowa kazaa wystpowa przeciw zamorskim diabom,
Europejczykom, w tym i obcym misjonarzom. Dlatego kler rodzimy sta si szczeglnym problemem
Kocioa chiskiego.
121
Belgijski lazarysta, Vincent Lebbe (Lei Ming Yuan), ktry zaoy dziennik Icze-pao, usilnie zabiega o
dowartociowanie i powikszanie kleru rodzimego. Pius XI i Pius XII wprowadzali stopniowo hierarchi
chisk. Biskupi odbyli w Szanghaju pierwszy krajowy synod, zajmujc si na nim i w swej codziennej
dziaalnoci przede wszystkim nauczaniem katechetycznym i szkolnym. Oprcz wielu szk utworzono
dwa dalsze Uniwersytety Katolickie: w Tiencinie, prowadzony przez jezuitw, oraz w Pekinie, prowadzony przez benedyktynw, a od 1933 roku przez werbistw. Przy tym uniwersytecie istniaa Akademia
sztuki chiskiej oraz Laboratorium mikrobiologiczne. Wczeniejszy (1902) uniwersytet w Szanghaju by
jezuicki. Akcja Katolicka, dziaajc w trudnych warunkach rozlegego i niespokojnego pastwa, zorganizowaa (1935) w Szanghaju pierwszy krajowy kongres katolikw. Powoano katolick agencj prasow.
Wydawano 115 periodykw, w tym 55 w jzyku chiskim.
Koci chiski w 1958 roku posiada 21 metropolii, 90 biskupstw, nadto biskupstwo w Makau, nadal
podlege metropolii w Goa, 30 prefektur apostolskich, jedn administratur apostolsk, jedn samodzieln
misj w Urga oraz egzarchat apostolski w Harbinie dla katolikw obrzdku wschodniego. Koci ten,
wyrniony (1946) godnoci kardynalsk arcybiskupa Pekinu, Thomasa Tien Ken-sina, ktry nie tylko
w Chinach, ale w caej Azji by pierwszym kardynaem, liczy 3 mln 225 tysicy katolikw (bez Tajwanu). Obcego pochodzenia byo okoo 3000 kapanw, rodzimego za 23 biskupw (na 78) i 2600 kapanw.
Tajwan (Formoza), wyspa o 15 milionach ludnoci, na ktr przers si narodowy rzd Czang Kajszeka, pozostawa w cznoci ze Stolica Apostolsk, nawet w okresie schizmy chiskiej. Koci tajwaski. dopiero w 1952 roku uzyska metropoli w Taipeh bez biskupstw sufraganalnych, podniesion do tej
rangi z prefektury apostolskiej. Jako archidiecezja liczya 38 tysicy katolikw. Prefektury apostolskie
powstaway kolejno: w Kaoshung, Taiohung, Hwalien i Kiayi. Razem miay okoo 80 tysicy katolikw.
Intemuncjusz dla Chin, gdy (1951) musia opuci Pekin i mg dziaa tylko w Kociele na Tajwanie,
rezydowa w Hongkongu.
Chiska schizma
Po uwolnieniu Chin z dokuczliwej okupacji japoskiej (1945) krtko trwa yczliwy stosunek narodowego rzdu do chrzecijastwa. Gdy bowiem (1949) komunistyczna armia Mao Ce-tunga opanowaa cay
kraj, a rzd narodowy uciek na Tajwan (Formoz), doszo w cigu kilku miesicy do pastwowej likwidacji Kocioa chiskiego, ktry uchodzi za jedno z najwspanialszych osigni Kongregacji Rozkrzewiania Wiary.
Rzd komunistyczny, uznany najpierw przez Wielk Brytani, a potem przez inne pastwa, od razu domaga si od chrzecijan zerwania wszelkiej wizi z zagranic, goszc, e przez to utrwali potrjn autonomi Kocioa: autonomi rzdzenia, ktra nie dopuszcza zalenoci od Watykanu, autonomi administracji i finansw, ktra nie zezwala na przyjmowanie materialnej pomocy z Europy, oraz autonomi
nauczania, ktra nie dopuszcza udziau zagranicznych misjonarzy. Wypdzono wic wszystkich misjonarzy cudzoziemcw, a duchownych krajowych, ktrzy pozostali wierni Stolicy Apostolskiej, uwiziono
albo nawet stracono. Tworzono za Koci patriotyczny, bez adnej wizi ze Stolic Apostolsk. Jakie
metody stosowano, ukazuje przykad jezuity Bedy Tsanga, rektora kolegium w. Ignacego w Szanghaju.
Skoniono go (1951) do udziau w kongresie szk prywatnych w Chinach Zachodnich, ktry przygotowa deklaracj o wprowadzeniu wrd katolickich uczniw Ruchu Potrjnej Niezalenoci. Gdy w swoim
wystpieniu oznajmi, e nie na tym polega prawdziwa autonomia Kocioa i ze w wiar chrzecijask
niejako wpisana jest prawdziwa mio do ojczyzny, po powrocie do domu zosta aresztowany i otrzyma
propozycj objcia kierownictwa schizmatyckiego Kocioa w Szanghaju. Po odmowie mczony, zmar
w wiziennym szpitalu.
W sprawie chiskich wydarze kocielnych Pius XII dwukrotnie zabiera gos, najpierw w encyklice
Orientales Ecclesias (1952), w ktrej o przeladowaniu Kocioa w Chinach mwi pitnujc przeladowania w krajach komunistycznych, nastpnie (1954) w encyklice Ad Sinarum gentem, powiconej cakowicie Chinom. Wbrew papieskim przestrogom znaleziono duchownych, chtnych do penienia funkcji
biskupw patriotw, moliwe e kierujcych si trosk o zachowanie Kocioa katolickiego nawet za tak
122
cen. W Szentu zwoano (17.12.1957) kongres diecezjalny, ktremu polecono wybra duchownego Li
Hsi-ying biskupem Szentu z wadz zwyczajn. Nowo wybrany zoy przysig na Ewangeli, owiadczajc: Skoro glos ludu jest gosem Boga, musz mu si podporzdkowa i przyj odpowiedzialno za
diecezj. Od dzisiaj chce pocign kapanw i czterdzieci tysicy diecezjan do marszu na drodze do
socjalizmu pod kierownictwem partii komunistycznej, przeciwstawiajc si wszelkim naciskom i ingerencjom Watykanu, a odda si zupenie niezalenie sprawom religijnym. W tym za, co dotyczy nauki wiary
i obowizujcych zasad, bdziemy utrzymywa czno z Watykanem, lecz pod warunkiem ze nie naruszy
to godnoci naszej ojczyzny ani interesw ludu chiskiego.
Wydarzenia chiskie miay wpyw na inne kraje azjatyckie. Z tego powodu, przynajmniej czciowo,
sytuacja Kocioa w Wietnamie i Kambody staa si bardzo trudna, a jego aktywno misyjna nieomal
cakowicie zamkna w Mongolii, Korei Pnocnej, Bhutanie i na Malediwach.
Indochiny walczce
Indochiny, w czci stanowicej do 1949 roku koloni albo protektorat Francji, po uzyskaniu politycznej
niezalenoci tworzyy trzy pastwa: Wietnam, Laos i Kambod.
Wietnam nie mia spokojnych dziejw od wybuchu drugiej wojny wiatowej. Okupowany przez wojska
japoskie, prowadzi walk o wyzwolenie kraju, w czym decydujc rol odegraa komunistyczna Liga
Niepodlegoci (Viet Minh). Sw walk pod wodz Ho Chi Minha staraa si zakoczy ogoszeniem
(1945) pnocnej czci kraju Demokratyczn Republik Wietnamu, lecz doszo do omioletniej wojny
z wojskami francuskimi, ktre chciay zachowa jedno kraju i jego zaleno od Francji. Gdy na konferencji genewskiej (1954) przyjto podzia na Wietnam Pnocny (DRW) i Wietnam Poudniowy, komunici kontynuowali walk partyzanck w Wietnamie Poudniowym, ogaszajc j walk ludu z dyktatur poudniowowietnamsk. Do wojny wczyy si otwarcie Stany Zjednoczone po stronie Wietnamu
Poudniowego i nieoficjalnie - udzielajc pomocy - Zwizek Radziecki po stronie Wietnamu Pnocnego.
Klska Wietnamu Poudniowego doprowadzia do ogoszenia (1976) jednolitej Wietnamskiej Republiki
Socjalistycznej. Wietnam wszed w szereg komunistycznych pastw i podporzdkowa si polityce
Zwizku Radzieckiego, w tym take jego polityce antyreligijnej. Koci katolicki ucierpia bardzo w
caym okresie walk o komunistyczn jedno Wietnamu i po jej zaprowadzeniu.
W Indochinach Francuskich, na terenie Wietnamu, istniay w 1914 roku trzy wikariaty apostolskie dla tak
zwanej Kochinchiny Wschodniej, Zachodniej i Pnocnej, z siedzib: w Binh-Dinh (pniej w Quinhon),
w Sajgonie i w Hu. Istniao nadto 8 innych wikariatw apostolskich.
Wietnam Pnocny po podziale w 1954 roku obejmowa 7 wikariatw apostolskich, lecz poza Hanoi nie
miay one biskupw, bo albo nie pozwolono ich obsadzi, albo deportowano wikariuszy apostolskich. O
wikariacie apostolskimi w Hanoi wiadomo, e w 1957 roku mia 130 tysicy katolikw na 2 mim 500
tysicy ludnoci, 94 parafie, 457 kociow i kaplic, 183 kapanw diecezjalnych, 6 zakonnych, 32 seminarzystw. Po podziale kraju do Wietnamu Poudniowego z Pnocy ucieko 875 tysicy udz, wrd
ktrych byo a 80 procent katolikw. Delegat apostolski, arcybiskup J. Dooley, opuci Hanoi z powodu
choroby i nie mg ju powrci. Wypdzono wszystkich misjonarzy zagranicznych.
Wietnam Poudniowy, ogoszony (1955) republik, mia pierwszego prezydenta katolika, Ngo Dinh
Diema, ktrego szybkie i surowe reformy wywoay opozycj z udziaem mnichw buddyjskich. Wedug
danych statystycznych z 1957 roku byo w nim 1 mln 226 tysicy katolikw, 54 tysice katechumenw,
1519 wszystkich kapanw, w tym 1342 kapanw rodzimych.
Kamboda, do 1953 roku kolonia francuska, lecz podczas drugiej wojny wiatowej przejciowo zajta
przez wojska japoskie, miaa ludno w 80 procentach zoon z Khmerw, a w 90 procentach wyznajc buddyzm. Od 1850 roku istnia w jej stolicy Phnom-Penh wikariat apostolski. Pen niepodlego
polityczn uzyskaa od Francji w 1955 roku. Parti rzdzc staa si Ludowa Wsplnota Socjalistyczna. Komunistyczne rzdy okazay zwyk wrogo wobec religii, zwaszcza chrzecijaskiej jako obcej
narodowi. Koci katolicki mia w tym czasie nadal wikariat apostolski w Phnom-Penh, w ktrym na 4
miliomy ludnoci byo 47.594 katolikw i 50 kapanw.
123
W Kambody po drugiej wojnie wiatowej byo 350 tysicy Wietnamczykw, ktrzy wrd katolikw
stanowili wikszo, lecz w ostatnim czasie powrcili na og do swego kraju. Wrd Khmerw byli
tylko pojedynczy chrzecijanie, dlatego Koci znalaz si w regresie. W 1959 mia w caym kraju ydko
52 632 katolikw i minimaln liczb 300 katechumenw. Misje rozwijay si jedynie wrd Chiczykw
w stolicy Phnom-Penh, dokd przybyli kapani wypdzeni z Chin.
Laos, kolonia francuska, okresowo podczas drugiej wojny wiatowej zajta przez wojska japoskie i syjamskie, uzyska pen niepodlego w 1954 roku, lecz utworzenie w roku nastpnym Ludowej Partii
wywoao wewntrzne napicia, ktre doprowadziy po trzech latach do wojny domowej.
Koci katolicki mia od 1899 roku wikariat apostolski dla Laosu i Syjamu, z siedzib w Nong-Seng,
obsugiwany przez misjonarzy paryskich. Z niego wydzielono (1938) dla Laosu prefektur apostolsk
Vietiane-Luang Prabang, a pniej utworzono drug prefektur w Thakhek. Reorganizacja struktur kocielnych przyniosa powstanie (1952) wikariatu apostolskiego w Vientiane oraz (1958) wikariatu apostolskiego w Thakhek. W 1958 roku Laos mia 23 800 katolikw, 2600 katechumenw, 80 kapanw, w
tym tylko omiu rodzimych.
Tajlandia i Birma
Tajlandia (ongi Syjam), w Azji Poudniowo-Wschodniej nad Zatok Syjamsk, jest niepodlega od
koca XIX wieku. W 1932 roku staa si i pozostaa - poza wojennym okresem japoskiej okupacji - monarchi konstytucyjn.
Koci katolicki w tym kraju mia stale charakter misyjny, nie uzyskujc wasnego biskupstwa. W stolicy kraju, Bangkoku, istnia od poowy XIX wieku wikariat apostolski dla Syjamu Wschodniego, obsugiwany przez misjonarzy paryskich. W drugiej czci kraju prowadzono misje z wikariatu apostolskiego
w Laosie. Dopiero w 1930 roku obok nich zorganizowano niezalen misj w Rajaburi, przeksztacon
wkrtce na prefektur apostolsk. Za Piusa XII Rajaburi stao si wikariatem apostolskim i stopniowo
utworzono dalsze trzy wikariaty (Czantaburi, Thare i Ubon) oraz prefektur apostolsk w Udonthani.
Liczba katolikw (1958) wynosia 109 tysicy i stanowia zaledwie 0,5% ludnoci. Katechumenw byo
wwczas nieco ponad dwa tysice. Dziaalno misyjn prowadzio 230 kapanw, 93 braci zakonnych i
ponad 700 sistr. W trudnym okrgu misyjnym prefektury apostolskiej Udonthani pracowao tylko omiu
misjonarzy, obsugujc 12 kociow, gdzie byo 3710 katolikw na 1 mln 248 tysicy ludnoci.
Birma, w tej samej czci Azji, nad Zatok Bengalsk, midzy Syjamem a Indiami, znajdowaa si do
1948 roku w dominium Wielkiej Brytanii i bya wczona do jej kolonii Indii. Po uzyskaniu niepodlegoci konstytucja uznaa buddyzm za religi pastwow, ale wszystkim religiom zapewniaa wolno. W
1956 roku na 19 mln 500 tysicy ludnoci miaa 86% buddystw, 5% animistw, 4% mahometan, 3%
hinduistw i 2% chrzecijan. Pastwo wszake ulego znacznym wpywom komunistycznym i w nastpnym okresie (1974) ogosio si Socjalistyczn Republik Zwizku Birmaskiego.
Koci katolicki w Birmie mia pocztkowo trzy wikariaty i jedn prefektur apostolsk. Wikariaty apostolskie oznaczono nazwami geograficznymi: Birmanii Wschodniej, Zachodniej i Poudniowej, a ich siedziby mieciy si w Toungoo, Mandalay i Rangunie. Sta organizacj kocieln wprowadzono dopiero
w 1955 roku, gdy w Mandalay i Rangunie utworzono metropolie, Toungoo podniesiono do rangi biskupstwa, ustanowiono dwa dalsze biskupstwa: w Bassein i Kengtungu oraz dwie prefektury
apostolskie, obok dwch (Bhamo i Myikyina) istniejcych od 1939 roku. Po dwch latach dosza do nich
prefektura w Prome.
W 1959 roku Koci birmaska liczy 183.700 katolikw i 45.600 katechumenw, mia 252 kapanw, w
tym 94 rodzimych. Utworzone w Rangunie krajowe seminarium duchowne wychowywao i ksztacio 32
alumnw. Wadze birmaskie utrudniay prac kapanw cudzoziemcw, a zwaszcza przybycie misjonarzy z zagranicy. Biskupi uznali za wane, a jednoczenie za nadmiernie trudne do zrealizowania dwa zadania: zorganizowanie akcji spoecznej i wydawanie prasy katolickiej.
124
Indie rozbite
Subkontynent indyjski w pierwszej poowie XX wieku stanowi kolonie Holendrw i Brytyjczykw. Ci
drudzy, zajmujc dwie trzecie kraju, ogosili go (1858) koloni koronn, a w 1947 roku wedug planu
Mountbattena podzielili na dwa pastwa: hinduistyczn Indi i mahometaski Pakistan. India trzy lata
pniej zostaa ogoszona republik.
Wedug kocielnego podziau Indie (1914) miay 9 metropolii, 24 biskupstwa, 1 wikariat apostolski i 1
prefektur apostolsk. W Bangalurze rezydowa delegat apostolski. W 1923 roku przeksztacono organizacyjn struktur metropolii w poudniowo-wschodniej czci kraju, tworzc now metropoli w Emakulam, z trzema nowymi biskupstwami: Changanacherry, Kottayam i Trichur. Z dalszymi nowo utworzonymi byo w 1928 roku 10 metropolii, 33 biskupstwa oraz 3 wikariaty i 3 prefektury apostolskie, liczc razem 3054 kapanw na ogln liczb 3 mln 327 tysicy katolikw i ponad 93 tysice katechumenw.
Indie, zanim ulegy rozbiciu na dwa pastwa, przyjmujc dla jednego z nich zmienion nazw India, dugo toczyy walk o niezaleno polityczn, co w decydujcy sposb hamowao rozwj Kocioa katolickiego. Prekursorem walki narodowociowej by Gangdhar Tilak, ortodoksyjny bramin, znawca sanskrytu i tradycji hinduizmu. Goszc, e wolno jest niezbywalnym prawem czowieka, wywoa ruch
narodowy przez pokazanie ludowi tej wolnoci. Walk o pen wolno narodu i jedno pastwo hinduskie
prowadzi Gandhi, nazwany pniej Mahatm. Opar j na trzech filarach: prawdzie, niestosowaniu
przemocy i gotowoci na cierpienia dla sprawiedliwoci. Dla Hindusw sta si autorytetem, ale mahometanie dokonali rozamu w narodowym ruchu wyzwolenia. Pod wodz Mohammeda Alego Jinnaha
utworzyli Lig islamsk i domagali si niepodlegoci czci Indii jako wasnego pastwa islamskiego.
Gandhi umiejtnie organizowa ruch intelektualny i tworzy szkoy, dlatego z pewnoci nike byy wwczas wpywy komunistyczne, cho Brytyjska Partia Komunistyczna wszelkimi sposobami staraa si
przycign hinduskich robotnikw.
Idee marksistowskie znalazy wikszy oddwik u politycznego przywdcy hinduskiego, Jawharlla
Nehru. Po podry do Zwizku Radzieckiego za polityczne credo przyj socjalizm we wasnej interpretacji i uczyni go ideologi Partii Kongresu, w ktr przeksztaci hinduski ruch narodowy. Pniej (od
1956) jej celem stao si wprowadzenie w Indiach spoeczestwa socjalistycznego. Polityka Partii Kongresu doprowadzia do powstania partii opozycyjnych, w tym Partii Ludowej (Jan Sangh), zoonej z
prawowiernych hindusw bronicych konserwatywnego hinduizmu, oraz radykalnej partii socjalistycznej
(Praja), ktra odrzucaa socjalizm w ujciu Nehru. On za po powstaniu Chiskiej Republiki Ludowej
ogosi pi zasad wspistnienia z ni.
W Indiach walczcych o sw wolno, a nastpnie targanych wewntrznymi sprzecznociami nie tylko
tradycyjne religie wschodnie, ale i te warunki polityczno-spoeczne hamoway rozwj Kocioa. Niemniej
Koci w Indii, bez Pakistanu, mia (1958) 13 metropolii dla katolikw obrzdku aciskiego, 2 metropolie dla katolikw obrzdku syromalabarskiego i 1 metropoli dla katolikw obrzdku syromalankarskiego. Wszystkie obejmoway 50 biskupstw, obok ktrych istniao jeszcze 8 prefektur apostolskich. Ponad poowa tych jednostek administracyjnych kocielnych zostaa obsadzona przez biskupw Hindusw.
Katolikw byo ponad 4 miliony 120 tysicy, a katechumenw blisko 80 tysicy. Rocznie udzielano dorosym okoo 58 tysicy chrztw.
Pakistan i Cejlon
Oba kraje przed uzyskaniem niepodlegoci naleay do brytyjskiej kolonii Indii. W Pakistanie o wiele
wiksze napicia wewntrzne ni komunici wywoali mahometanie. Nawet w Kalkucie doszo (1946)
do ich walki z hindusami. Po odczeniu si od Indii Pakistan ogosi, e chce by ojczyzn mahometan,
lecz nie unikn sporu o wiecki czy teokratyczny charakter pastwa. Walczcy o niepodlego pod hasem islamu Ali Jinnah by liberalnym politykiem i hamowa konflikt, lecz jego przedwczesna mier
pobudzia spory. Gdy po upywie statusu dominium brytyjskiego Pakistan (1956) zosta proklamowany
republik, przyj nazw Muzumaska Republika Pakistanu, cho yo w nim 9 milionw hinduistw.
Konflikty wewntrzne doprowadziy do dyktatury wojskowej, ktra utrzymaa si przez trzynacie lat.
125
W Pakistanie miaa gwn siedzib sekta muzumaska ahmadija, ktra na wzr chrzecijaski wysyaa
misjonarzy islamu do wielu krajw, nie tylko azjatyckich, ale take afrykaskich, amerykaskich i europejskich. Koci katolicki utworzy (1950) dwie metropolie: Karaczi i Dhaka (w pniejszym Bangladeszu), z piciu wczeniej ju istniejcymi biskupstwami, do ktrych doszo biskupstwo w Jessore, po czterech latach przeniesione do Khulnej. Karaczi jako archidiecezja miaa wwczas ponad 39 tysicy katolikw na 8 mln 500 tysicy ludnoci na swoim terytorium. Miaa te zaledwie 18 parafii z 90 kapanami. W
caym kraju byo 304 tysice katolikw, ktrzy stanowili znikome 0,34% ludnoci. Wydawao si, e
katolicyzm bdzie mia dobre warunki do rozwoju, gdy zgaszao si duo katechumenw (w 1959 roku
byo ich 82 tysice), a w stolicy kraju istniaa internuncjatura. Rzd jednak, opierajc si na dyktaturze
wojskowej, popiera azjatycki panislamizm i nie okazywa przychylnoci katolickim misjonarzom, cho
do koca omawianego okresu utrzymywa przy Watykanie swego posa nadzwyczajnego i ministra penomocnego. Gdy przystpiono do budowy nowej stolicy, nadano jej wymown nazw Islamabad.
Ceylon (od 1978 roku nazywany Republik Sri Lanki) nalea do brytyjskiej kolonii Indii i dopiero w
1948 roku otrzyma niepodlego, pocztkowo jako dominium w Brytyjskiej Wsplnocie.
Koci na tej wyspie, u poudniowych wybrzey subkontynentu indyjskiego, mia (1914) jedn metropoli, w stolicy kraju, Kolombo, oraz cztery biskupstwa, w Dafnie, Galle, Kandy i Trinkomali. W okresie midzywojennym utworzono tylko jedno biskupstwo w Chilaw. Kraj, cho mia sta organizacj kocieln, by uznawany za misyjny i podlega Kongregacji Rozkrzewiania Wiary. W 1959 roku liczy 737
tysicy katolikw, ktrzy stanowili 7,1% ludnoci. Dziaao w nim 517 kapanw, w tym 356 rodzimych.
364 braci zakonnych i 2234 siostry. Utworzone (1955) w Kandy krajowe seminarium duchowne ksztacio i wychowywao 126 alumnw. Do przyjcia chrztu przygotowywano 1200 katechumenw. Prac
misyjn utrudnia buddyzm, ktry umocni si po ogoszeniu niepodlegoci kraju. Syngalezyjscy buddyci stanowili ponad 64% ludnoci, obok ktrych byo prawie 20% hinduistw i okoo 7% mahometan.
Chrzecijan, poza katolikami, byo nieco ponad 1,5% ludnoci. Wadze pastwowe wrogo odniosy si do
zakonnikw jako cudzoziemcw, zabray im szkoy i ograniczyy w dziaaniu.
Indonezja i Filipiny
W Indonezji, kolonii holenderskiej, wybuchay zbrojne powstania przeciw kolonizatorom, a obudzenie
ruchu narodowego pocigno za sob renesans islamu jako gwnej religii kraju. Komunizm wszake
wywiera ju od 1926 roku znaczny wpyw na modsz generacj, a po ogoszeniu (1945) niepodlegej
republiki przyjto zasad pastwa wieckiego.
Na Sumatrze utrzyma si fanatyczny islam.
Koci katolicki na archipelagu indonezyjskim powoli si rozwija, niewtpliwie z racji silnego islamu i
czciowo przynajmniej ze wzgldu na holenderskie panowanie, bardziej sprzyjajce misjom ewangelickim. Najstarszy wikariat apostolski (1841) istnia w Dakarcie na Jawie, ale na Kalimantanie (Borneo) w
Pontianak pierwsza prefektura apostolska powstaa dopiero w 1905 roku, na Sumatrze (Medan) w 1911
roku, a na Sulawesi (Manado) w 1919 roku. Dalsze prefektury i wikariaty apostolskie utworzono w latach
dwudziestych, tak e byo ich (1928) dwanacie i liczyy okoo 300 tysicy katolikw. W okresie powojennym wszystkie wyspy archipelagu miay 23 wikariaty i 5 prefektur apostolskich. Biskupstwo powstao
(1940) jedynie w Dili na wyspie Timor i podlegao metropolii w Goa. Timor, stanowicy ongi koloni
portugalsk, liczy okoo 91 tysicy katolikw (18%) na 510 tysicy ludnoci, gdy Indonezja miaa ich 1
mln 176 tysicy (1,3%). Dua liczba, ponad 63 tysice katechumenw, zapowiadaa rozwj Kocioa. W
Dakarcie, cho bya tylko siedzib wikariatu apostolskiego, rezydowa od 1950 roku internuncjusz apostolski dla caej Indonezji.
Filipiny jako archipelag (Filipiski), obejmujce 3100 wysp i wysepek o terytorium 296 tysicy km2 i 14
milionach ludnoci, byy w Azji jedynym krajem od kilku wiekw katolickim. Miay jednak, wedug Jzefa Schmidlina, chrzecijan z imienia, gdy panowaa tam niesychanie powierzchowna religijno,
gruba ciemnota i nieznajomo podstawowych prawd wiary. Politycznie, znajdujc si od koca XIX
wieku pod panowaniem Stanw Zjednoczonych, otrzymay (1916) ograniczon autonomi. Wprowadzono te zasad rozdziau Kocioa od pastwa, co sprzyjao napywowi sekt protestanckich i dalszemu
126
istnieniu kocielnego ruchu separatystycznego (Iglesia Filipina Independiente). Obok niego powstaa
(1920) filipiska sekta chrzecijaska o orientacji ewangelickiej (Iglesia in Cristo). Amerykascy protestanci zakadali dobrze wyposaone szkoy prywatne i mieli w nich 1.200.000 uczniw, gdy do katolickich szk prywatnych uczszczao okoo 70 tysicy.
Koci katolicki, majcy jedn metropoli w Manili, zyska (1934) drug w Ceb. Duchowni, zwaszcza
hierarchia, stale jeszcze byli obcego pochodzenia. Odczuwano niedostatek powoa rodzimych. Misjonarze mieli trudnoci komunikowania si z tubylcami, gdy na wyspach uywano co najmniej 50 rnych
dialektw, a jzykiem ludzi wyksztaconych by hiszpaski lub angielski. Przeznaczone dla ogu ludnoci dzienniki katolickie Libertas i Vida Filipina, nie miay duego powodzenia. Do oywienia religijnoci starano si wykorzysta krajowy kongres eucharystyczny (1929) i midzynarodowy kongres eucharystyczny (1937). W tych kongresach wadze rzdowe nie bray udziau, ale odnosiy si do nich yczliwie.
Druga wojna wiatowa sprowadzia na Filipiny okupacj japosk oraz wielkie zniszczenia, gdy wojska
amerykaskie na nowo zdobyway wyspy. Koci ponis powane straty, do ktrych naleaa przede
wszystkim utrata ycia 257 kapanw i zakonnikw. Na 250 milionw dolarw oceniono straty w kocielnych budynkach i wyposaeniu. Po wojnie Filipiny ogoszone republik (1946) zachoway rozdzia
Kocioa od pastwa, ale zostawiy mu swobod dziaania.
Rozdzia 11
NAUKA I KULTURA
Koci, z istoty swego powoania, zajmowa si szczeglnie teologi i filozofi oraz naukami teologiczno-humanistycznymi, jak historia Kocioa, prawo kanoniczne, katolicka nauka spoeczna. Rozwija katolickie szkolnictwo i tworzy nowe wysze uczelnie, starajc si powikszy liczb ich wydziaw. Od
Piusa XI w konstytucji apostolskiej Deus scientiarum Dominus otrzyma normy, dotyczce organizacji
kocielnych nauk i ich nauczania. Przezwyciy nieufno do niektrych nauk, jak socjologia, oskarana
o przekrelanie znaczenia etyki i religii, zaj si wic socjologi religijn, przydatn w duszpasterstwie.
Okazywa niepokj wobec pozostaoci modernizmu i stara si nie dopuci do rozwijania bdw teologicznych, bardziej jednak stosujc indeks ni prowadzc otwarty dialog z postpowymi teologami. Due
znaczenie dla nauk kocielnych miaa encyklika Piusa XII Humani generis, przesadnie nazwana Trzecim
Syllabusem.
Wiara i wiedza
Mit o sprzecznoci midzy nauk i wiar przyjto z XIX wieku. Stajc w obronie wiary, apologetyka
nadal podkrelaa dostrzegalne .tylko przez intelektualistw bankructwo nauki, by odpiera zarzut, e nie
mona jej pogodzi z wyznawaniem wiary. Tak wic jedni sporzdzali wykazy uczonych, ktrzy byli
ateistami powoujc si na sw wiedz, inni podawali takie same wykazy uczonych, ktrzy majc gbok
wiedz odznaczali si take gbok religijnoci. Z trudem dochodzono do rozeznania, e linia podziau
na wierzcych i niewierzcych nie przebiega midzy ludmi prostymi i ludmi wyksztaconymi.
Bankructwo nauki w ujciu apologetycznym oznaczao, e nauki przyrodnicze i humanistyczne, a nawet
filozoficzne - tym bardziej gdy wyniki ich bada, czsto hipotetyczne i odwoywane, przeciwstawiano
religii - nie wystarczay do ksztatowania postaw ludzkich, zwaszcza do okrelania sensu ycia, skoro
czowieka zamykay w ciasnych granicach rozumowego zajmowania si tylko zjawiskami materialnymi,
a poznanie metafizyczne odrzucay jako nienaukowe. Innymi nieco sowami wyrazi to samo francuski
pisarz, Daniel-Rops w ksice wiat bez duszy, cho mia na uwadze oglny stan kultury, stwierdzajc:
przyczyn kryzysu, w jakim si wiat znajduje, jest zburzenie wszelkich podstaw metafizycznych w wiadomoci ludzkiej. Obie wypowiedzi nie obalaj innego stwierdzenia, e w tym okresie, mimo dwch wojen i wielkiego kryzysu ekonomicznego w latach 1929-1935, nauka si rozwijaa, lecz dotyczyo to
przede wszystkim nauk cisych, jak fizyka i chemia, oraz wiedzy technicznej. Nauki humanistyczne udo-
127
skonaliy metody pracy naukowej, co pobudzao nauki kocielne do doskonalenia wasnych metod badawczych.
Trzy dawne kierunki: agnostycyzm, scjentyzm i materializm dialektyczny usioway wykopa cakowit
przepa midzy nauk i religi.
Agnostycyzm jako postawa yciowa wystpowa ju w staroytnoci, lecz jako termin na oznaczenie
postawy teoriopoznawczej zosta wprowadzony (1863) do filozofii przez T. H. Huxleya. Co do religijnego poznania nie wypowiada si jednoznacznie, agnostycy jednak najczciej gosili, e rozum nie moe
pozna Boga, gdy wykracza to poza przedmiot poznania. Ich pogldy byy w XX wieku nadal ywotne,
z nimi wic rozprawiali si katoliccy uczeni, jak G. Michelet w rozprawie Dieu et lagnosticisme contemporain (1920, IV wyd.), czy M. F. Sciacca w Agnosticismo (1957).
Scjentyzm, zwizany z empiryzmem, pozytywizmem i materializmem, w XX wieku nie by nowym kierunkiem filozoficznym, lecz propagowany przez Charlesa Pearsona (1857-1936), angielskiego matematyka i filozofa, za jedynie pewn wiedz przyjmowa wyniki nauk przyrodniczych. Odmawiajc religijnemu poznaniu charakteru rozumowego, sam sta si u wielu ludzi wiar w nauk lub kultem nauki.
Materializm jako kierunek filozoficzny zosta przez marksistw rozwinity w materializm dialektyczny i
historyczny, wedug ktrego samo mwienie o Bogu byo sprzeczne z nauk, skoro on gosi jako naukowy pewnik, e ca rzeczywisto stanowi odwiecznie istniejca i rozwijajca si materia. Materializm krytycznie oceniono (1937) w Paryu na midzynarodowym kongresie filozoficznym, na ktrym
wyrniali si myliciele: Henri Bergson, Maurice Blondel i Gabriel Marcel.
Ewolucjonizm, poza materializmem, przysporzy Kocioowi najwicej problemw naukowych. Katolicy
jednak podjli wysiek ich rozwizania, co marksici nazwali walk Kocioa z darwinizmem.
Katolickim uczonym wiara nie przeszkadzaa w zajmowaniu si wieckimi naukami, do ktrych wnieli
duy wkad. Zajmowali si nimi nawet duchowni, cho nie byo to ich obowizkiem. Naleeli te do licznych towarzystw naukowych, czsto byli ich zaoycielami.
Nauczycielski Urzd Kocioa
Noszcy te nazw Magisterium Kocioa, w teologii zosta okrelony jako nadprzyrodzona sprawno
Kocioa, udzielona przez Ducha witego Biskupowi Rzymskiemu (papie) i wszystkim biskupom
razem, pozostajcym w cznoci z Biskupem Rzymskim i midzy sob, zwaszcza zebranym na
Soborze Powszechnym, do autentycznego (tzn. z upowanienia Jezusa Chrystusa) i nieomylnego
wypowiadania si w sprawach wiary i moralnoci.
Kodeks Prawa Kanonicznego, w obszernej czci czwartej De Magisteria Ecclesiastico, nie poda adnej
definicja Urzdu Nauczycielskiego Kocioa, lecz okreli jego prawo i obowizek: goszenie nauki objawionej, zachowanie jej nieskaonej i bronienie przed bdami.
Teologowie, szczeglnie za Piusa XII, w zwizku z rozwojem mariologii, kontynuowali XIX-wieczn
refleksj naukow kardynaa H. Newmana o relacji midzy nieomylnym Magisterium Kocioa a wspln wiar caego Kocioa, ktra obdarzona jest take charyzmatem nieomylnoci. Rzymscy teologowie,
jak jezuita G. Filograssi, twierdzili, e dogmat yje w wiadomoci caego Kocioa, nieomylne za Magisterium sankcjonuje odkrycie owego zmysu wiary wiernych (sensus fidelium), a wypowiadajc si w
sposb wicy wiernych, daje gwarancj zgodnoci dogmatw z danymi Objawienia. Pius XII, przygotowujc uroczyste ogoszenie dogmatu o wniebowziciu Najwitszej Maryi Panny, uwzgldni sensus
fidelium, wyraony w nadsyanych od dawna probach oraz w odpowiedziach biskupw caego Kocioa.
Papie ogosi dogmat moc swego najwyszego urzdu nauczycielskiego, czynic to uroczycie i ex cathedra, co ogoszeniu dawao znami nieomylnoci. Nauczycielski Urzd Kocioa w omawianym okresie, poza tym jednym przypadkiem, nie podawa prawd objawionych do wierzenia uroczystym orzeczeniem, ale czyni to bardziej ni kiedykolwiek przedtem w swoim zwyczajnym i powszechnym nauczaniu,
w ktrym szczeglna rola przypadaa encyklikom papieskim.
Encykliki i inne enuncjacje papieskie gosiy nauk objawion, ale take udzielay katolikom ostrzee
przed bdami, w ramach obowizku Magisterium Kocioa co do zachowania jej nieskaonej i bronienia
jej przed bdami. Papie czyni to te przez Komisj Studiw Biblijnych i Kongregacj witego Ofi-
128
cjum, ktrej by prefektem. Prewencyjnie posugiwano si nadal cenzur ksiek bd represyjnie zakazem ksiek ju wydanych. Sporzdzanie indeksu ksiek zakazanych byo dawn praktyk Kocioa. W
poprzednich okresach piciokrotnie opublikowano urzdowy wykaz ksiek zakazanych (Indeks), za Piusa XI dwukrotnie (1922, 1925) i jeden raz (1948) za Piusa XII. W okresie midzywojennym na indeks
najczciej dostaway si publikacje biblijne, jak J. Touzarda o Mojeszowym autorstwie Picioksigu.
Pius XII w encyklice Divino afflante Spiritu postawi zasad, e nie naley potpia nowoci tylko z tego
powodu, e s nowociami. Podkreli natomiast bardzo silnie w encyklice Humani generis (1950) autorytet Magisterium Kocioa i jego obowizek czuwania nad czystoci wiary, gdy z woli Chrystusa jest
odpowiedzialne za przekazywanie bez znieksztace doktryny chrzecijaskiej. Teologom oznajmi zasad: Jeeli papiee w aktach swych wydaj sd w przedmiocie, ktry dotychczas podlega dyskusji, wtedy
dla wszystkich jest ju oczywiste, e ta kwestia z woli oraz intencji papiey nie moe dla teologw stanowi ju nadal przedmiotu swobodnej dyskusji. Zasada ta wzbudzia dysput, jawn w okresie soborowym,
co do wolnoci bada teologicznych i nauczania kocielnego.
Uczelnie katolickie
W Rzymie istniao pi wyszych uczelni kocielnych, ktre miay lub w tym okresie otrzymay nazw
papieskich.
Papieski Uniwersytet Gregoriana, pod kierownictwem jezuitw, ktrzy zaoyli go jako Collegium
Romanuim, uzyska w tym okresie nowe wydziay, jak wydzia historii Kocioa lub nowe katedry, jak
katedra teologii mistycznej. Zwizany z nim Instytut Biblijny otrzyma wydzia bada Staroytnego
Wschodu i Stacj Naukow w Jerozolimie. Na innych papieskich wyszych uczelniach rzymskich, zwanych (1958) Papieskimi Atenami, utworzono take nowe kierunki studiw i wydziay lub niektre wydziay przeksztacono w Papieskie Instytuty. Pius XI erygowa (1925) Papieski Instytut Archeologii
Chrzecijaskiej. W trzech zakonnych kolegiach, franciszkanw konwentualnych, karmelitw bosych i
serwitw, powstay Papieskie Wydziay Teologiczne.
W Kociele powszechnym nastpi dalszy rozwj katolickich uniwersytetw, ktrych 34 wymieniono w
1958 roku, z podaniem daty ich erekcji kanonicznej, nieraz znacznie pniejsze ni data ich powstania.
Do czternastu dawniej powstaych doszy w okresie midzywojennym (wymienione wedug daty erekcji):
Katolicki Uniwersytet Lubelski (1920), Universit Cattolica del Sacro Cuore w Mediolanie (1920), Roomsch Katolieke Universiteit w Nimwegen (1923), Universit de Montreal w Kanadzie (1927), Universidad Catlica de Chile w Santiago (1930), Universidad Javeriana w Bogocie (1937). Podczas drugiej
wojny wiatowej i po niej erekcj uniwersytetw katolickich otrzymay: Wochy - Pontificio Ateneo Salesiano w Turynie (1940); Hiszpania - Universidad Pontificia de Salamanca (1940), Peru - Universidad
Catolica del Per w Limie (1942); Kolumbia - Pontificia Universidad Catlica Bolivariana w Medellin
(1945); Brazylia - cztery: Pontificia Universidade Catolica do Rio Grande do Sul w Porto Alegre (1950),
Pontificia Universidade Catlica de Rio de Janeiro (1947), Pontificia Universidade de Sao Paulo (1947) i
Universidade de Campinas (1956); Ekwador - Universidad Catlica de Ecuador w Quito (1954); Stany
Zjednoczone - dwa: Niagara University w Niagara Falls (1956) i De Paul University w Chicago (1957);
Kanada - Universit de Sherbrooke (1957); Kuba - Universidad Catlica Santo Tomas de Villanueva w
Hawanie (1957); Kongo Belgijskie - Universit Lovanium (1957).
Seminaria duchowne diecezjalne kilku krajw swe studia filozoficzno-teologiczne przeksztaciy w wydziay teologiczne. Oprcz dwch istniejcych ju wczeniej w Stanach Zjednoczonych osiem nowych
otrzymao kanoniczn erekcj: dwa dalsze w Stanach Zjednoczonych, cztery we Woszech, jeden w Argentynie, jeden w Indiach i jeden w Niemczech. Utworzono te w Mediolanie Pontificio Istituto Ambrosiano di Musica Sacra, a w Toronto (Kanada) Instytut Studiw redniowiecznych.
Na uniwersytecie pastwowym wyjtkowo w Moguncji erygowano kanonicznie nowy wydzia teologiczny. W Annuario Pontificio (1958) wymieniono 28 takich wydziaw, razem z zamknitymi w krajach
demokracji ludowej, dodajc, e istniao nadto 59 wydziaw teologicznych lub filozoficznych jako wewntrzne dla klerykw zakonnych.
129
Pius XI wyda (1931) konstytucj apostolsk Deus scientiarum Dominus, ktra ustalaa organizacj i
zadania wyszych uczelni kocielnych. Teologi naleao uprawia pozytywnie i spekulatywnie, obowizyway seminaria naukowe.
Uczelnie teologiczne w Polsce
W Polsce dziaay pocztkowo (1918) dwa wydziay teologiczne (Krakw i Lww) oraz 22 seminaria
diecezjalne, oprcz zakonnych. Po konkordacie zorganizowano na nowo lub przeorganizowano wydziay
teologiczne na czterech uniwersytetach pastwowych: w Krakowie, Wilnie, Lwowie i Warszawie. W
Poznaniu powsta uniwersytet, lecz wydziau teologicznego nie otwarto mimo uzyskania (1919) zgody
Stolicy Apostolskiej i wadz pastwowych. Wydziay teologiczne w Warszawie i na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim przyjy rzymsk struktur, inne pozostay przy modelu rodkowoeuropejskim. Na
pierwszych specjalistyczne studia z teologii odbywali ksia po studiach seminaryjnych, na drugie
uczszczali take alumni seminaryjni. Z tej racji w Krakowie umiecili swe seminaria duchowne biskupi
czstochowski i lski. Pocztkowo wadze pastwowe nie miay penego rozeznania, ktre seminaria
duchowne uzna za wysze szkoy, dopiero gdy po encyklice Deus scientiarum Dominus wszystkie byy
zobowizane wprowadzi - oprcz tzw. roku pastoralnego - pi lat studiw (niektre miay je ju wczeniej), zaliczono je do szk wyszych i alumni po ich ukoczeniu mogli na wydziaach teologicznych
ubiega si o stopie magistra. Niewielu jednak z tego korzystao, biskupi bowiem posyali na specjalizacj najczciej tylko kapanw, ktrych chcieli wyznaczy na wykadowcw w seminariach duchownych.
Natomiast z kadej nieomal diecezji po dwch alumnw wysyano do Polskiego Kolegium w Rzymie,
by tam odbywali podstawowe studia teologiczne, a nastpnie zdobywali doktoraty. Wysyano take niektrych ksiy po wiceniach w Polsce do Polskiego Instytutu w Rzymie, by uzyskali specjalizacj z
nauk kocielnych.
Katolicki Uniwersytet Lubelski powsta w 1918 roku, majc za zaoyciela i pierwszego rektora ks.
Idziego Radziszewskiego, wczeniej profesora Akademii Duchownej w Petersburgu. W chwili zaoenia
utworzono wydzia teologiczny o 12 katedrach, ale niektre dugo nie byy obsadzone. Dbano bowiem
przede wszystkim o wydziay nauk wieckich: prawa, nauk spoecznych i ekonomicznych oraz nauk humanistycznych, by speni swj zasadniczy cel ksztacenia inteligencji katolickiej. Wydzia filozoficzny
utworzono dopiero w 1946 roku, wtedy te rozwin si wydzia teologiczny, nalecy do najliczniejszych w Europie i posiadajcy instytuty: Historii Kocioa i Teologii Pastoralnej oraz Szko Nauk Biblijnych.
Oprcz Katolickiego Uniwersytetu tylko dwa wydziay teologiczne (Krakw i Warszawa) znalazy si w
granicach Polski po drugiej wojnie wiatowej. We Wrocawiu, gdzie na niemieckim uniwersytecie istnia
wydzia teologiczny, zaoono polski uniwersytet, ale bez teologii. Akademia Teologii Katolickiej w
Warszawie powstaa w 1954 roku. Nie ulega wtpliwoci, e wadzom komunistycznym zaleao na usuniciu teologii z uczelni pastwowych, ale wykorzystano reorganizacj szkolnictwa wyszego i praktyk
przeksztacania w akademie wydziaw niektrych dziedzin, jak rolnicze i lekarskie. Oba wydziay teologiczne przeksztacono w Akademi Teologii Katolickiej z trzema wydziaami: teologii, filozofii i prawa
kanonicznego, po rozmowach na ten temat z przewodniczcym Episkopatu, biskupem dzkim Michaem
Klepaczem. Akademia jednak zacza istnie bez aprobaty Stolicy Apostolskiej. Status kocielnej uczelni
uzyskaa dziki prymasowi Stefanowi Wyszyskiemu, ktry jako arcybiskup warszawski by jej wielkim
kanclerzem.
Religioznawcze badania
Religie wiata i religijno ludw pierwotnych ju w drugiej poowie XIX wieku zajmoway uwag
uczonych europejskich w szczeglniejszy sposb, co czyo si z rozwojem takich nauk, jak historia powszechna, etnografia, etnologia i etnopsychologia. Pierwsze metodyczne wskazania do uprawiania nauki
o religii da znakomity niemiecki filolog i historyk religii, profesor w Oksfordzie, Fraedrich Max Mller
(zm. 1900), uznajc lingwistyk za klucz do zrozumienia historii religii. Stopniowo naukowe poznawanie
religii wyszo poza histori religii i zaangaowao do bada zarwno nauki humanistyczne, jak historia,
130
psychologia, socjologia, etnologia i pedagogika (wsplnie wzite nazwane zostay religioznawstwem empirycznym), jak i nauki filozoficzne (filozofia religii) oraz teologiczne (apologetyka i do pno powstaa teologia religii). Cao tych kierunkw nazwano religiologi, ale czciej posugiwano si po
prostu okreleniem religioznawstwo.
Katolicy zajmowali si religioznawstwem na kursach i zjazdach, ktre nieraz nazywali etnologicznoreligioznawczymi. Na kursie misjologicznym w Mdling (1923) zajmowano si etnologi, religioznawstwem oraz ich naukami pomocniczymi: prehistori, lingwistyk i psychologi. Wykad o religioznawstwie i jego znaczeniu wygosi werbista Wilhelm Schmidt, autor pomnikowego dziea O pocztku idei
religijnej (Der Ursprung der Gottesidee, 1912). Wedug niego zadaniem religioznawstwa przez stosowanie metody cile historycznej byo dochodzi pocztku religii w wierzeniach ludw pierwotnych. Uznawano wic uprawianie katolickich bada religioznawczych za niezmiernie poyteczne dla misjologii i
misyjnej dziaalnoci, a take dla apologetyki.
Wnioski z bada religioznawczych niektrzy uczeni wycigali na niekorzy religii chrzecijaskiej. Religioznawstwem wic: zajmowaa si apologetyka, by krytycznie oceni jej badania. W okresie midzywojennym rozprawiaa si z teori panbabylonizmu, ktr zapocztkowa niemiecki asyriolog, Hugo
Winckler, twierdzeniem o mitach babiloskich jako rdle wszystkich religii, w tym take chrzecijastwa. Ks. Szczepan Szydelski, jeden ze znakomitych apologetw polskich tego okresu, profesor Uniwersytetu im. Jana Kazimierza we Lwowie, posuy si badaniami religioznawczymi, by przedstawi pocztki chrzecijastwa: i krytycznie omwi wzajemne relacje religii helleskiej, Starego Testamentu i
chrzecijastwa, o czym dyskutowano nie tylko w Polsce.
Religioznawstwo jako naukow oson dla wiatopogldu materialistycznego i ideologiczne narzdzie do
walki z religi szeroko uprawiali marksici, chwalc si doniosym wkadem radzieckiej szkoy religioznawczej. W Polsce narzucono je Instytutowi Filozofii i Socjologii PAN i studiom uniwersyteckim, a
uprawiano programowo w partyjnej Wyszej Szkole Nauk Spoecznych. Powoano te (1958) reimowe
Polskie Towarzystwo Religioznawcze, ktre wydawao czasopismo Euhemer. Przegld Religioznawczy.
Nauki historyczne
Wypracowana w XIX wieku metoda historyczna, stale rozwijana, sprawia, e w omawianym okresie
badania historyczne, take kocielne, postpoway naprzd i byy uprawiane we wszystkich krajach europejskich. Historycy Kocioa, korzystajc z oglnej metodologii historii, w refleksji nad swoim przedmiotem bada dostrzegli potrzeb eklezjologicznego spojrzenia na dzieje, by Koci w teraniejszoci
mg przez m e, mie jasn wiadomo swej tosamoci, ale nie zawsze w swych opracowaniach je
uwzgldniali.
Badania historyczne i publikacje ich wynikw byy uatwione nie tylko dziki istnieniu katedr historii
Kocioa w uczelniach katolickich i tworzeniu - powolnemu - kocielnych instytutw historycznych czy
osobnych wydziaw historycznych, ale take dziki rozwojowi towarzystw i czasopism historycznych
oraz wzrastajcemu zainteresowaniu diecezji i zakonw wasnymi dziejami. Poszczeglnymi zagadnieniami z dziejw Kocioa zajmowano si licznie w orodkach badawczych, instytutach naukowych, przy
uniwersyteckich katedrach historii powszechnej. Powstao tam wiele cennych rozpraw.
W Belgii dziaaa szkoa historii kocielnej na uniwersytecie w Louvain, utworzona przez Alfreda H. J.
Cauchieego (zm. 1922), dyrektora Instytutu Historycznego Belgijskiego w Rzymie oraz zaoyciela w
Louvain czasopisma historycznego Revue dhistoire ecclsiastique. W tym czasopimie, wydawanym od
1900 roku, cenny sta si wykaz bibliograficzny i recenzje publikacji. Spord encyklopedii za szczeglnie poyteczne uznano Dictionnaire dhistoire et de gographie ecclsiastique oraz Dictionnaire
darchologie chrtienne et de liturgie, wydawane powoli od pocztku stulecia, oraz Reallexikon fr Antike und Christentum (od 1950).
Wydawnictwa rde nieustannie wzrastay we wszystkich dziaach historii Kocioa. W kilku krajach,
w tym take w Polsce, przystpiono do wydawania akt nuncjatur. Biece dokumenty Stolicy Apostolskiej publikowano w Acta Apostolicae Sedis. Commentarium officiale (od 1909). W monografiach, rozprawach i artykuach obficie korzystano ze rde archiwalnych. Dostpne byo nie tylko Archiwum
131
Watykaskie, otwierano rwnie Archiwa Diecezjalne. W Polsce pierwsze takie archiwum utworzono
(1925) w Poznaniu (Archiwum Archidiecezjalne).
Wielotomowych opracowa syntetycznych i podrcznikw historii Kocioa najwicej publikowano w
Niemczech, Francji i Woszech. Histori papiey popularn i ilustrowan, piciokrotnie wznawian, wydali Franz X. Seppelt i Klemens Lffler. Tumaczona na jzyk polski, zostaa uzupeniona polskimi
sprawami przez Tadeusza Silnickiego. Seppelt opublikowa te (1931-1956) naukowe opracowanie Papstgeschichte. Do 1933 roku kontynuowano Ludwiga Pastora Geschichte der Ppste seit dem Ausgang
des Mittelalters (do Piusa VI). Joseph Schmidlin wydawa histori papiey od 1800 roku (Papstgeschichte der neuesten Zeit).
Niemiecki historyk i archeolog, Johamn P. Kirsch, najpierw wyda na nowo Handbuch der allgemeinen
Kirchengeschichte Hergenrthera, nastpnie przy wsppracy innych historykw opracowa nowy, 4tomowy podrcznik (Kirchengeschichte). Histori Kocioa Franza X. Funka przepracowa i poszerzy
do trzech tomw Karl Bihlmeyer, co z kolei przygotowa do druku jego ucze, Hermann Tchle. Z tego
wydania opublikowano (1971) pierwszy tom w polskim tumaczeniu. Joseph Lortz opracowa (1932)
dwa tomy historii Kocioa (Geschichte der Kirche in ideengeschichtklichen Betrachtung), uznanej za
wyborne dzieo, przez co osigno 20 wyda do 1958 roku.
We Francji, synnej z syntetycznych uj historii Kocioa Louisa Duchesne (zm. 1922), cho jego Histoire ancienne de lEglise dostaa si na indeks za superkrytycyzm, ukazao si kilka dobrych podrcznikw, z ktrych Charlesa Pouleta (Histoire de lEglise) doczeka si (do 1947) siedemnastu wyda. Ch.
Poulet wyda te dzieje chrzecijastwa (Histoire du christianisme, 4 tomy). Obszernie dzieje Kocioa
(Histoire gnrale de lEglise) opracowa Franois Murret, najobszerniejsze za syntetyczne jej ujcie
(zaplanowane 26 tomw), Histoire de lEglise, pod redakcj A. Flichea i V. Martina wyszo (19351960) w 21 tomach, z ktrych tom pierwszy zosta przetumaczony (1939) na jzyk polski, a kilka tomw
na jzyk woski i angielski.
We Woszech podrczniki napisali Ludovico Tedesco, G. Lucca, G. Pagnini, P. Paschini, F. Callaey i
A. Saba. Z nich Ludovica Tedesco Corso di storia d ella Chiesa (6 tomw) doczeka si kilku wyda.
Ernesto Buonaiuti, ekskomunikowany za modernizm, napisa Storia del cristianesimo, tumaczon w
Szwajcarii na jzyk niemiecki.
W Polsce istniay katedry historii Kocioa na wydziaach teologicznych, zwykle jedna historii Kocioa
Powszechnego, druga - historii Kocioa w Polsce. Na KUL-u utworzona (1922) jedna katedra historii
Kocioa do czsto nie bya obsadzona. Historii Kocioa byo powicone czasopismo Polonia Sacra
(1918-1921) i Nova Polonia Sacra (od 1926), a po drugiej wojnie wiatowej Nasza Przeszo. Studia z
dziejw Kocioa i kultury katolickiej w Polsce. W tym czasie, ze wzgldu na trudnoci wydawnicze, historycy Kocioa publikowali znaczn liczb artykuw w diecezjalnych organach urzdowych. Podrcznikw polskich wydano niewiele. Liczyy si faktycznie dwa: ks. Wadysawa Krynickiego Dzieje Kocioa Powszechnego, ktrych czwarte wydanie (1930) opracowa ks. Wadysaw Szodrski, oraz ks. J.
Umiskiego Historia Kocioa (2 tomy), ktrej poszerzone wydanie (IV) przygotowa biskup W. Urban.
Filozofia chrzecijaska
Myl filozoficzna europejska XX wieku wyraaa si w dziewitnastu szkoach i kierunkach, uznanych za
gwne. W encyklopedycznych opracowaniach zaliczono do nich neoscholastyk i neotomizm, personalizm katolicki, podzielony na neotomistyczny i otwarty, katolick kosmogoni i tak zwane niedogmatyczne koncepcje filozoficzno-teologiczne (jedne katolickie, inne protestanckie). Po drugiej wojnie wiatowej pytanie o sens tej straszniej tragedia ludzkoci wywoao zamt i pesymizm w dzieach filozoficznych i literackich. Znamienne wic stay si prdy umysowe: egzystencjalizm, marksizm i ateizm. Jako
wyzwanie rzucone katolickim filozofom i teologom tworz osobne zagadnienie.
Nazw filozofia chrzecijaska stosowano ju w IV wieku, ale dopiero w XX wieku poddano j krytycznej analizie. Francuski historyk filozofii Emile Brhier wywoa (1927) dyskusj na ten temat, negujc
fakt (aspekt historyczny), a nawet moliwo istnienia (aspekt systematyczny) filozofii chrzecijaskiej.
Dyskusja obja Francj, gdy E. Gilson wprowadzi j na posiedzenia Francuskiego Towarzystwa Filozo-
132
ficznego, a po drugiej wojnie wiatowej rozszerzya si na Wochy. Gilson twierdzi, e zarwno historycznie, jak i formalnie istnieje filozofia, na ktr Objawienie chrzecijaskie wywaro pozytywny i wewntrzny wpyw, bdc czynnikiem konstytutywnym, trzeba wic zwa j filozofi chrzecijask. Cz
neoscholastykw opowiadaa si za jej istnieniem, ale tylko w znaczeniu szerszym, kulturowym. Maurice
Blondel gotw by mwi o filozofii chrzecijaskiej, ale wycznie na paszczynie systematycznej, a
nie historycznej.
Wydziay filozoficzne uniwersytetw katolickich i studia seminaryjne nauczay filozofii, ktr nazyway
chrzecijask. Jedynie wydziaowi Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie nadano nazw Wydzia
Filozofii Chrzecijaskiej. W Louvain istnia instytut o nazwie Instytut Filozofii w. Tomasza, a w
Innsbrucku - jezuicki instytut nazywany Instytutem Filozofii Scholastycznej.
Magisterium Kocioa, od encykliki Leona XIII Aeterni Patris, polecao, a nawet nakazywao uczenie
tomizmu w kocielnych zakadach, ale nie oznaczao to zakazu korzystania z innych systemw czy kierunkw filozoficznych. Korzystao wic wielu katolickich mylicieli z nowoczesnych prdw umysowych, ktre odchodzc od typowych dla XIX wieku kierunkw, wrogich religii, jak idealizm, materializm, pozytywizm (w XX wieku neopozytywizm), spowodoway odrodzenie metafizyki.
Zapoznawanie si z now filozofi i naukami szczegowymi zalecaa ju encyklika Aeterni Patris, by w
szkoach katolickich naucza cakowitego i jasnego systemu filozoficznego w. Tomasza, dostosowanego
do wymaga myli nowoytnej. Neotomizm, tak zalecany przez Magisterium Kocioa, przynis lepsze
owoce w filozofii ni w teologii. Ukazay si oryginalne rozprawy takich autorw, jak J. Maritain, A. G.
Sertillanges, J. Marchal i J. Pieper. W Polsce wybitnym filozofem i znawc redniowiecznej filozofa
by ks. Konstanty Michalski. Jako jeden z pierwszych neotomistw ks. Jan Salamucha uprawia logistyk, a sw saw wiatow zapocztkowa w niej dominikanin Innocenty Maria Bocheski. Neotomist
by wykadajcy we Lwowie ks. Kazimierz Wais (Bg, Jego istnienie i istota, Kosmologia oglna. Kosmologia szczegowa) oraz autor kilku podrcznikw i wydawca Studia Gnesnensia, ks. Kazimierz Kowalski (pniej biskup chemiski).
Humanizm i egzystencjalizm
Ksztatowanie postaw ludzkich czono ze spraw humanizmu chrzecijaskiego. Wok tego pojcia
rozwina si dyskusja, chocia w latach trzydziestych dominowao swoiste ujmowanie stosunku chrzecijastwa do kultury. Interesowano si mniej ocen jej wartoci filozoficznych, czy nawet artystycznych
i literackich, bardziej za jej wkadem w nauk i technik wiata materialnego. Niemniej byli uczeni, ktrzy starali si wypracowa integraln antropologi teologiczn, by czowieka nie uwaa jedynie za animal rationale, ale dostrzega go we wszystkich uwarunkowaniach doczesnych. Nie pomijano wic jego
zakorzenienia we wszechwiecie, w technicznej aktywnoci, pracy zawodowej, dziaalnoci obywatelskiej. Zaczto zajmowa si teologi postpu, teologi pracy, teologi rzeczywistoci spoecznych. Z takiego nastawienia wielokierunkowego powstaway prace, ktre byy zmieszaniem filozofii, teologu, socjologii i literatury. Do dzie zasadniczych, dobrze przemylanych, naleay: Jeana Mourroux Sens chrtien de lhomme (1945), G. Thilsa Thologie des ralits terrestres (1946) i Lousa Richarda La Rdemption.
Humanizm specjalistyczny, usilnie goszony w okresie powojennym, przeszed wczeniejsze spory midzy dwoma szkoami marksistowskimi: antropologiczn (humanistyczn) i scjentystyczn (naturalistyczn). Spr toczono, czy marksizm moe by humanizmem.
Humanizm ewolucjonistyczny przyjmowa przekonanie, ktre byo zawarte w humanizmie socjalistycznym, e czowiek jest jedynym bytem, ksztatujcym wasne przeznaczenie, ale jego twrca, Julian Huxley, angielski biolog i pisarz, dyrektor UNESCO, wypracowa radykaln form ewolucjonizmu ateistycznego, szerzonego w imi nauki, wszake nada mu (w dziele Religion without Revelation, 1957)
warto religijn: goszenie objawienia, dostarczonego przez nauk ewolucjonizmu, o roli czowieka w
wiecie, o jego zwizku z reszt kosmosu, a w szczeglnoci o jego stanowisku wobec si czynnych w
kosmosie. Gdy w 1959 roku, z okazji kongresu uczonych w 150. rocznic urodzin Darwina, w imieniu
133
rozwoju nauki wyranie ogosi mier starych religii i narodziny nowej religii - humanizmu ewolucjonistycznego, katolicy nie wtpili, e stworzy religi ateizmu i szerzy j w wiecie uczonych.
Egzystencjalizm, wczeniejszy od doktryny Huxleya, zosta tak nazwany po raz pierwszy (1943) przez
Gabriela Marcela. Wylansowany przez dziennikarzy, termin ten mia zdumiewajce powodzenie.
Nie powstaa jednak adna szkoa egzystencjalizmu, natomiast rozrnia si w nim ruch filozoficzny i
ruch literacki, typowy dla Francji.
Filozoficzny kierunek egzystencjalizmu zapocztkowa Sren Kierkegaard. Dokona te rozwaa na
temat egzystencji chrzecijaskiej. Wpyw mia Friedrich Nietzsche przez krytyk metafizyki i moralnoci. Najsilniejsze znami wycisn Martin Heidegger przez zastosowanie metody fenomenologicznej
Edmunda Husserla. Karl Jaspers sta si przedstawicielem tego kierunku egzystencjalizmu, ktry podkrela, e czowiek jest czym innym ni tylko przedmiotem wiedzy.
We Francji egzystencjalizm mia czoowych przedstawicieli: Paula Sartrea, Alberta Camusa i Gabriela
Marcela, ktrzy czyli filozofi z literatur. W dziele Ltre et le nant Sartre ukazuje czowieka jako
tego, ktrego egzystencja wyprzedza esencj. Nie tylko majc wolno, ale bdc wolnoci absolutn,
czowiek wybiera, jaka bdzie jego esencja. Wolno jest rdem wszelkiej wartoci.
W swym odniesieniu do Boga egzystencjalizm podzieli si na trzy orientacje. Jedna ogranicza swe zainteresowania tylko do czowieka. Jest to ateizm metodyczny (Sartre), ktry ze swego zaoenia nie interesuje si Bogiem i nie stara si dostarcza dowodw na to, e Bg nie istnieje. Przyjmuje po prostu, e
czowiek jest wolnoci absolutn, nie moe wic istnie Bg. Druga orientacja ma charakter teistyczny.
Wedug Kierkegaarda Bg nie jest ide, ktrej naley dowie, ale po prostu jest bytem, w odniesieniu
do ktrego czowiek yje. Wedug Marcela wiara w Boga osobowego odpowiada potrzebie, ktr czowiek ma gboko wyryt w sercu. Trzecia orientacja zachowaa religijno, cho jej gwny reprezentant,
Heidegger, przyj, e wiara religijna nie wchodzi w zakres filozofii. Z drugiej strony podkreli, e filozofia nie jest bez znaczenia dla myli religijnej, gdy wydobywa z zapomnienia rnic midzy Bytem a
Istniejcym, przez to za budzi w czowieku ide boskoci, ukazuje wymiar Sacrum i otwiera perspektyw spotkania czowieka z Bstwem.
Filozoficzne ujcie egzystencjalizmu wywaro gboki wpyw na teologi protestanck, co stao si bardzo widoczne u Rudolfa Bultmanna, lecz nie byo te obce w niemieckiej (K. Rahner) i francuskiej
teologii katolickiej.
Katolicka literatura
Humanizm katolicki na Zachodzie nie tylko w filozofii, ale i w literaturze mia wybitnych przedstawicieli. Ujawniy si jego dwa kierunki: francuski z Franois Mauriakiem, dla ktrego katolicyzm oznacza
prawd i prawo, oraz angielski z Gilbertem K. Chestertonem, uznajcym katolicyzm za spenienie tsknot ducha ludzkiego. W angielskim kierunku wybili si Robert H. Benson i Hilaire Belloc, przyczyniajc
si z Chestertonem do intelektualizacji powieci katolickiej.
W midzywojennej polskiej publicystyce katolickiej, ktra do katolickiego humanizmu zaliczaa dziea
Zofii Kossak-Szczuckiej (Krzyowcy, Bez ora. Krl trdowaty), twierdzono (1936), e w ostatnich,
czasach, czsto w literaturze spywa z pira wyraz humanizm, ktrym posuguj si zwolennicy ideologii radykalnych, a komunici cay swj system zaczynaj nazywa humanizmem.
Katolicy we wszystkich krajach odczuwali potrzeb literatury czerpicej inspiracj i tematyk z religii
chrzecijaskiej. Jej rozwj wystpi najwyraniej we Francji, co przypisywano zmianom w mentalnoci
tamtejszych pisarzy pod wpywem nowego kierunku filozoficznego: intuicjonizmu Henriego Bergsona
(zm. 1941), bardzo zblionego do katolicyzmu, oraz twrczoci wybitnych pisarzy katolickich, jak Paul
Bourget (Le Dmon de Midi, Le Sens de la Mort, Nmsis) i Georges Bernanos (Pod socem szatana,
Pamitnik wiejskiego proboszcza).
W opinii katolickiej panowao przekonanie, e imponujcy jest dorobek literacki katolickich pisarzy w
caym szeregu krajw. Ocen t podaa niemiecka praca zbiorowa, przetumaczona na jzyk polski (1935)
pod tytuem Udzia twrczoci katolickiej w dzisiejszej literaturze wiatowej. Pniejsze badania potwier-
134
dziy, e w kadym kraju europejskim wystpili wybitni katoliccy twrcy literatury, ale francuscy wiedli
prym i byli w Polsce szczeglnie znani.
W krajach iberoamerykaskich do wybitnych nalea Portugalczyk - A. Ribeiro, Hiszpanie - C. Laforet,
J. M. Gironella i J. L. Martin Descalzo, Chilijczyk - E. Barrios, Argentyczyk - M. Glvez. W Wielkiej
Brytanii, po generacji Chestertona i Belloca, tworzyli Evenlyin Waugh, Bruoe Marshall i Graham Greene. W Norwegii pisaa Sigrid Undset, ktrej Krystyna crka Lavransa (1920-1922) stale jest czytana, a
przez Mauriaca zostaa uznana za prawzr powieci katolickiej. W Niemczech najwiksz powieciopisark katolick staa si Gertrude von Le Fort, autorka Hymnen an die Kirche. Obok niej wymienia si
piewc samotnoci i mierci - E. Wiecherta; laureata Nobla - H. Blla; autora arcydziea Utopia jest w
nas - S. Andresa; laureata wielkiej nagrody pokojowej ksigarzy niemieckich - R. Schneidera. We Woszech nawrcony z ateizmu Giovanni Papini przyczyni si do odrodzenia literatury katolickiej, ujmujc
w form powieci Dzieje Chrystusa, czytane w wielu jzykach. Wymogi odzyskanej przez siebie wiary
gosi bezkompromisowo i nieprzejednanie. Inny pisarz, Guareschi, uczyni popularn posta ksidza w
osobie Don Camilla.
We Francji Rene Bazin, profesor prawa na uniwersytecie katolickim w Angers, by pisarzem uwraliwionym na sprawy spoeczne, w czym sta si prekursorem innych, jak Daniel-Rops i Van der Meersch.
Emile Baumann zosta wzorem powieciopisarza-teologa (LImmol). Gbok refleksj teologiczn w
nastpnym pokoleniu pisarzy odznaczali si Ernest Psichari, autor Le Yoyage du Centurion, doceniajcy
ycie sakramentalne oraz Rene Vallery-Rodot, autor LHomme de Dsir. Obaj oni nie uznawali kompromisw wobec Boga, czym rnili si od Mauriaca, ktry pragn pertraktowa midzy Bogiem i
wiatem.
Franois Mauriac, czonek Akademii Francuskiej, autor gboko religijnych dzie, jak ycie Jezusa, Pamitnik ycia wewntrznego i Nowy pamitnik ycia wewntrznego, odznaczajcy si wnikliw analiz
psychologiczn, uczyni centralnym problemem swych powieci konflikt midzy namitnociami, przesdami spoecznymi i wymaganiami katolicyzmu. Odpowiadao to francuskiemu kierunkowi w literaturze
katolickiej, ktry interesowa si bardziej problemami etycznymi ni historiozoficznymi. Mauriac, wraz z
Bernanosem, wznieli na wyyny powie katolick.
Now generacj wybitnych pisarzy katolickich Francji reprezentowali, obok Mauriaca: Julien Green,
czonek Akademii Francuskiej, autor powieci dramatw; Maxence Van der Meersch, gony dziki
powieci Ciaa i dusze; Paul-Andr Lesort, od debiutu cieszcy si uznaniem za powie Les Reins et les
Coeurs; Gilbert Cesbron, podejmujcy wspczesn problematyk spoeczn, jak reedukacja przestpczej
modziey (Bezdomne psy), i Joseph Malgue, najbardziej godny podziwu powieciopisarz, ujmujcy w
powieci Augustin gbi ycia duchowego.
Katoliccy powieciopisarze i poeci osignli taki poziom, e niektrzy stali si twrcami epoki. W okresie midzywojennym szczyt sawy zdoby Paul Claudel, poeta, dramatopisarz, dyplomata, czonek Akademii Francuskiej. Jego sztuka Le soulier de satin (1930) obiega cay wiat, a do utworu Jeanne au bcher (Joanna na stosie, 1939) Honegger skomponowa muzyk.
U katolickich autorw tego okresu najczstszymi tematami byy: dramat grzechu, dzieo szatana w wiecie jako klucz do problemu za, religijne doznania po nawrceniu, spoeczna odpowiedzialno ludzi wierzcych. V/ powieci historycznej podejmowano problem wadzy. W Polsce uczynia to Hanna Malewska w elaznej Koronie (o cesarzu Karolu V).
W Polsce ceniono twrczo arliwej katoliczki, Pii Grskiej, malarki, ale te pisarki, autorki powieci
Szary Brat (o Adamie Chmielowskim). Powie polska dziwnie mao zajmowaa si wprost problemami
religijnymi. Potrcaa o nie jedynie ubocznie, raczej w zwizku z kwestiami etycznymi i moralnymi ni z
punktu filozoficznego, poszukiwania prawdy absolutnej i metafizycznej. W ogle kwalifikowano pisarzy
bardziej wedug ich ycia religijnego ni wedug ich dzie. Istniao jednak Zrzeszenie Pisarzy Katolickich,
ktrego prezesk przez kilka lat bya Maria Rodziewiczwna, chwalona za ducha polskiego i chrzecijaskiego (wskazuje Chrystusa i Jego Ewangeli), mio ojczystej ziemi, dno do stworzenia typw
szlachetnych, do dodania otuchy w walce ycia a wiary w Boga. O Elizie Orzeszkowej katoliccy krytycy
literatury jej wspczeni mwia, e w przepiknym licie do Tadeusza Bochwica zawara wyznanie
135
wiary z pniejszych lat ycia, potpiajc swe dawniejsze wolnomylicielstwo pozytywistyczne, ale to
credo wielkiej pisarki nie byo wyznaniem wiary katolickiej, gdy bya daleka od Kocioa i od praktyk
religijnych.
Dramat religijny i teatr
W poowie XIX wieku wprowadzono termin dramat liturgiczny na oznaczenie redniowiecznych form
obrazowego (dramatycznego) podkrelania w liturgii podstawowych prawd wiary oraz poj i symboli
religijnych. Termin dramat religijny przyjto dopiero w XX wieku, by (szersze znaczenie) oznacza nim
twrczo dramaturgiczn, okrelajc relacj Bg-czowiek (dziaanie Boga w yciu ludzkim i odpowied na to czowieka) oraz ujmujc ycie ludzkie na dwch paszczyznach rzeczywistoci: ziemskiej i
nadprzyrodzonej. W zawonym znaczeniu okrelano nim redniowieczny dramat liturgiczny lub hagiograficzny.
Odnowa dramatu religijnego w ujciu katolickim dokonaa si pod wpywem wielkiego pisarza i dramaturga francuskiego, Paula Claudela (1868-1955), ktry szczeglnie utworem scenicznym o Zwiastowaniu NMP (Lannonce faite Marie) utrwali swe imi dramaturga katolickiego. Jego propozycj dla
sztuk religijnych byo nie tylko wczenie do nich form misteriw redniowiecznych i oratoriw, ale te
baletu i pantomimy.
Kady nieomal kraj europejski mia wybitnych katolickich pisarzy dramaturgicznych, najbardziej jednak
znanymi i wpywowymi stali si francuscy, angielscy i niemieccy.
We Francji, obok Claudela, Oharles Pguy pozostawi wystawiane w teatrach dramaty mistyczne, jak Le
mystre de la charit de Jeanne dArc, a z modszych pisarzy - Georges Bernanos (Dialogues des carmlites), Gilbert Cesbron (Il est minuit. Docteur Schweitzer), Jacques Copeau, autor sztuki teatralnej Le
petit pauvre Franois dAssise, znany take jako aktor, reyser, teoretyk i krytyk teatralny. Po drugiej
wojnie wiatowej problematyka religijna i moralna wystpia w utworach teatralnych francuskich pisarzy,
nawet takich dramaturgw, jak Albert Camus (1913-1960), ktrego nazwano Pascalem bez Chrystusa,
gdy jego humanizm mia charakter antyteistyczny i by prb zbudowania religii ludzkiej (szlachetnoci)
bez Boga.
W Anglii G. K. Chesterton wprowadzi do teatru pierwsz komedi religijn (Magie), co kontynuowa
anglikaski pisarz, Thomas S. Eliot (1888-1965), autor dramatw, jak Murder in the Cathedral (o mczestwie abpa Tomasza Becketa), i komedii, jak The Cocktail Party. W Austrii H. von Hofmannsthal
nawiza do redniowiecznych moralitetw (Jedermann). W Niemczech tworzywem dramaturgii stay si
wydarzenia z historii Kocioa, jak u F. Hochwaeldera dramatyczne dzieje redukcji paragwajskich (Das
heilige Experiment), lub u R. Schneidera - abdykacja papiea Celestyna V (Der grosse Verzicht) i spotkanie w. Franciszka z papieem Innocentym III (Innozenz und Franziskus).
W Polsce dyskusja nad teatrem ludowym zrodzia na pocztku XX wieku Lucjana Rydla Betlejem polskie. Powstay te biblijne poematy, jak Jana Kasprowicza Na wzgrzu mierci i Uczta Herodiady oraz
K. Huberta Rostworowskiego Judasz z Kariothu. W Polsce niepodlegej powstao okoo 500 utworw
scenicznych religijnych, w tym L. Schillera Pastoraka, Rostworowskiego Miosierdzie, Ewy SzelburgZarembiny Ecce homo. Podczas drugiej wojny wiatowej i po niej powstay dziea znakomitych pisarzy:
Z. Kossak-Szczuckiej (Go oczekiwany), Jerzego Zawieyskiego (Rozdroe mioci, Dzie sdu), Romana Brandstaettera (Powrt syna marnotrawnego, Dzie gniewu), Wojciecha Bka (wity Franciszek).
Ghon (waciwe nazwisko: Henri Vangeon) utworzy (1924) zesp teatralny (Compagnons de NotreDame). by wystawia misteria redniowieczne i dramaty hiszpaskie. Zesp zmieni (1931) nazw na
Compagnons de Jeux. Wyjtkiem, jak si wydaje, bya inicjatywa francuskiego dominikanina M. Stanislasa Gilleta, ktry zaoy lUnion des Catholiques du Thatre, skupiajc okoo 1000 aktorw, przyznajcych si do katolicyzmu.
piew i muzyka religijna
Reforma liturgiczna Piusa X, w tym szczeglnie reforma piewu kocielnego, staa si bodcem do rozwoju chorau gregoriaskiego, a nie zahamowaa rozwoju pozostaych dziedzin piewu kocielnego i mu-
136
zyki religijnej. Pius XI, w 25. rocznic wydania motu proprio Piusa X Inter sollicitudines, ogosi konstytucj apostolsk Divini cultus z pochwa piewu gregoriaskiego i zacht do jego uprawiania, co
ponowi Pius XII w encyklikach Mediator Dei i Musicae sacrae.
Chry kocielne po rozpowszechnieniu chorau, wbrew obawom, nie przestay istnie. Uwaa si, e w
Polsce po 1918 roku nastpi ich renesans: istniay przy katedrach i kolegiatach, a take niemal przy
wszystkich kocioach parafialnych i zakonnych. Z wyrniajcych si chrw szczeglny rozgos w
kraju i za granic zyska chopico-mski chr katedry poznaskiej pod dyrekcj wybitnego dyrygenta i
kompozytora ks. Wacawa Gieburowskiego. W diecezjach tworzono zwizki chrw kocielnych: w
1926 roku powsta Zwizek Chrw Kocielnych Archidiecezji Gnieniesko-Poznaskiej, w 1929 roku
- Zwizek Chrw Kocielnych Archidiecezji Krakowskiej.
Cantiondle ecclesiasticum jako zbir pieww liturgicznych w jzyku aciskim by wydawany wedug
dyrektyw Piusa X. W Polsce opracowa go i dwukrotnie wyda ks. Wacaw Gieburowski, a po drugiej
wojnie wiatowej ks. Gerard Mizgalski. Dawniej kancjonaem zwano niekiedy piewnik kocielny z
pieniami, take w jzyku narodowym, piewanymi podczas naboestw. Pod powszechn nazw piewnik kocielny wydawano w kadym kraju zbiory pieni, z wielogosowymi nieraz melodiami. W Polsce
niewtpliwie najbardziej rozpowszechniony by piewnik kocielny ks. Jana Siedleckiego.
Organy uznawano za nieodzowne w kadym kociele. Ich gr podczas naboestw liturgicznych okrelay szczegowe wskazania Kocioa. Poza ustalonymi ograniczeniami istnia bezwzgldny zakaz gry
organowej podczas oficjum za zmarych oraz podczas piewu Pasji i Ciemnej-Jutrzni w trzy dni Wielkiego Tygodnia.
Historia organw doczekaa si nowych syntetycznych opracowa. Dwa wydania miao dzieo Geschichte des Orgelspiels und der Orgelkompositionen Gottholda Frotschera. Zajmowano si monografiami poszczeglnych zagadnie, jak Die Messe in der Orgel-Musik (L. Schrade) i zbiorami dawnej muzyki organowej (Maestn del Organo).
W historii muzyki religijnej szczeglne miejsce zaja francuska szkoa Csara Francka, Belga z pochodzenia, ktry wszed do historii dziki znakomitym kompozycjom, jak msza uroczysta C-dur, Psalm
150 na chr, orkiestr i organy, oraz licznym oratoriom. Z tej szkoy wyszed V. dIndy, wspzaoyciel
Schola cantorum, przeksztaconej w Ecole superieure de musique, tematy gregoriaskie ujmowa w
nowe formy muzyczne, zyskujc saw kompozycj Lgende de saint Christophe.
Niewtpliwie najwybitniejszym przedstawicielem muzyki religijnej pozakocielnej sta si szwajcarski
kompozytor, protestant, Arthur Honegger (1892-1955), sawny dziki oratoriom scenicznym: Krl Dawid i Joanna dArc na stosie (muzyka do utworu Claudeila), operze Judyta oraz III symfonii (Liturgicznej). Z francuskich kompozytorw ceniony by Franois Poulenc (1899-1963), majcy wrd swych znakomitych dzie: Dialogi karmelitaskie (do tekstu G. Bernanosa), Messe, Litanie la Vierge noire, Quatre motets pour un temps de pnitence, Stabat Mater.
Sztuka sakralna
Koci w popieraniu sztuki sakralnej, zwanej w szerszym znaczeniu sztuk chrzecijask bd sztuk
religijn, pragnc jej zgodnoci ikonograficznej z zasadami wiary i chrzecijaskiej obyczajowoci, bo ta
sztuka poza wyraaniem treci religijnej peni take funkcj kultow i duszpastersk. Wydawa wic
wskazania, zwaszcza w encyklikach i konstytucjach apostolskich o liturgii, czy nawet potpia wypaczone formy sztuki sakralnej i jej znieksztacenia, Jak stwierdzono w Instrukcji witego Oficjum De arte
sacra. Instrukcja ukazaa si (1952) po dyskusjach o kociele w Assy, a zwaszcza o krucyfiksie Germainea Richiera. Jej wskazania, skierowane do biskupw diecezjalnych, dotyczyy architektury i sztuki
figuralnej oraz dziaalnoci diecezjalnych komisji sztuki kocielnej i nauczania o niej w seminariach duchownych, podkrelajc, e wykonanie dzie malarstwa, rzeby i architektury naley powierza tylko
takim artystom, ktrzy umiejtnoci przewyszaj innych i potrafi wyrazi szczer wiar i pobono,
co jest celem kadej sztuki sakralnej.
Ruch liturgiczny mia wpyw na ewolucj sztuki sakralnej. W Niemczech postulaty dla architektury
przedstawi liturgista Johann van Acken w gonej ksice Christozentrische Kirchenkunst, ein Entwurf
137
zum liturgischen Gesamtkunstwerk (1923). Naleao eksponowa chrzcielnic i otarz. Budowano wic
kocioy bardziej funkcjonalne. Udan realizacj nowych zamierze by koci Notre-Dame w Le Raincy pod Paryem, zbudowany cakowicie w elbetonie przez architektw Augustea i Gustavea Perret,
ktrzy uwzgldnili w nim gotycki idea pionowych paszczyzn, czynic ciany jedn olbrzymi siatk
okienn, gdy zaoyli, e jedyn ozdob bdzie wiato wpadajce przez okna. Koci z tej racji nazwano elbetow Sainte Chapelle. Nie wszystkim jednak podoba si zbyt fabryczny wygld takich kociow. Najbardziej efektowne, harmonijne i oryginalne budowle sakralne powstay w Szwajcarii i Holandii.
Architekt szwajcarski, F. Dumas, twrca kocioa Sacr Coeur we Fryburgu, czy nowoczesne budownictwo z alpejskim krajobrazem. W Niemczech architekt Dominikus Bhm stosowa nowoczesne
materiay i konstrukcje oraz umiejtnie wprowadza ukad wntrza kocioa wedug liturgicznych wymaga. Wsawiony budow kociow w Niemczech (Essen, Ratyzbona, Bischofsheim, Offenbach, Ochtrup), stawia je take w innych krajach (katedra w San Salvador).
Kocioy budowane z materiaw klasycznych take starano si unowoczeni. Umiejtnie czyni to architekt (benedyktyn) Dom Bellot, zwany poet cegy za swoje kocioy w Quarr Abbey (Anglia) oraz
Noordhoek, Bloemendael i Oosterhout (Holandia).
We Francji najszerzej rozwina si nowoczesna sztuka sakralna w dziedzinie urzdzania kociow: architektura wntrz, zotnictwo, rzeba i malarstwo. Pocztek da jej ucze Gauguina, Maurice Denis (zm.
1943), ktry projektowa ikonografi witray kocioa w Le Raincy. W sztuce malarskiej czy inspiracje prerafaelitw i kolorystyk impresjonistw. czy te religijny i artystyczny autentyzm. Z Georgesem Desvallires zaoy stowarzyszenie Ateliers dArt Sacr w celu projektowania globalnego wystroju kocioa: witray, malowide, naczy i szat liturgicznych. Jego nazwisko stao si gone, a nawet
jest symbolem pewnego kierunku sztuki.
Rewolucyjna zmiana w sztuce sakralnej zacza si okoo 1940 roku pod wpywem dominikanina Pierrea
Couturiera (zm. 1954). Do kociow wprowadzano sztuk niefiguratywn, propagowan przez jego
czasopismo LArt Sacre. Najbardziej rewolucyjna bya zasada, e kada generacja musi zwraca si do
mistrzw sztuki ywej, nawet jeli nie s ludmi wierzcymi. Ozdobili wic malarze ateici kaplice w
Vence i Assy oraz koci w Audineourt. Spotkao si to z potpieniem wielu rodowisk katolickich.
Zapotrzebowanie na sztuk sakraln i moliwoci twrcze byy due, bo we Francji i w innych krajach,
jak Belgia, Anglia, Kanada, Szwajcaria, budowano wiele kociow. W diecezji paryskiej zbudowano w
cigu kilkunastu lat 75 kociow, w ktrych wedug polecenia kardynaa Verdiera prace mieli wykonywa tylko dobrzy artyci religijni.
Polska, jak pisano w okresie midzywojennym, miaa mnstwo twrcw sztuki o tematyce religijnej.
Krytycy wszake twierdzili wwczas, e polska wspczesna sztuka religijna nie istnieje. Z kolei im zarzucano, e sztuce sakralnej nadawali taki sens, jaki miaa w epoce bizantynizmu, romanizmu, gotyku,
renesansu i baroku. Opinia katolicka postulowaa utworzenie w Warszawie Instytutu Sztuki Chrzecijaskiej.
W Polsce, po zniszczeniach pierwszej i drugiej wojny wiatowej, odbudowano setki kociow, najczciej w dawnych formach. W okresie midzywojennym oryginalne koncepcje architektoniczne ujawnili:
Konstanty Jakimowicz (1879-1960), twrca bazylik Matki Boskiej Zwyciskiej w Warszawie i Najw.
Serca Pana Jezusa w Tarnowie, oraz Oskar Sosnowski (1880-1939), budowniczy wielu kociow, w tym
elbetowego kocioa w. Rocha w Biaymstoku. Po drugiej wojnie wiatowej wadze komunistyczne
zahamoway budow nowych. kociow, a zniszczone odbudowano najczciej wedug tradycyjnych
form, stosujc czasem nowoczesn technik. Rzeba sakralna dugo nie miaa wikszych osigni.
Chwalono jedynie dziea (otarz Wniebowzicia dla kocioa w Echarlens, Szwajcaria) z warsztatu Jana
Szczepkowskiego oraz figury (Ecce ancilla Domini) i monumentalne rzeby Zofii TrzciskiejKamiskiej. Due natomiast osignicia przypisywano malarstwu kocielnemu, ktre ulego te tendencji do unowoczeniania Ze starszych artystw wymienia si Jzefa Pankiewicza i Jana Henryka Rosena.
Nalecy do nich Adam Bunsch odznacza si nowoci mia i oryginaln. Z nastpnego pokolenia
Wacaw Taranczewski sta si znamy z monumentalnych malowide ciennych w kilku kocioach, a
Jzef Dutkiewicz z polichromii i prac konserwatorskich w zabytkowych kocioach.
138
Rozdzia 12
NAUKI TEOLOGICZNE
Po okresie walki z modernizmem doznay w Europie kolejnego zahamowania przez nie sprzyjajce warunki pierwszej wojny wiatowej i lat powojennych. Mwiono niekiedy o stagnacji w niektrych dyscyplinach teologicznych, nawet w dogmatyce, ale chodzio o nieujawnienie si nowych kierunkw, ktre
dopiero po drugiej wojnie wiatowej day o sobie zna. Nowatorskie myli wzbudzay zastrzeenia, czasem monity lub sankcje witego Oficjum. Pierwociny nowej teologii w poowie XX wieku ukazay drog do soborowej refleksji o odnowie take nauk teologicznych.
Dogmaty i teologia
Badania patrystyczne napotkay trudny problem ewolucji dogmatw, ktrej proces by znany ju Ojcom
Kocioa. Uwaali bowiem niektrzy uczeni, jak wybitny teolog neotomistyczny, kardyna Louis Billot,
e dogmaty nie maj historii. A jednak j uprawiano, dajc najnowsze ujcie historii dogmatw (1951) w
pracy zbiorowej M. Schmausa, A. Grillmeiera i L. Scheffczyka Handbuch der Dogmengeschichte.
Prawdziwe monografie o dziejach poszczeglnych dogmatw napisali uczeni tej rangi, co J. Lebreton (o
Trjcy witej), J. Rivire (o odkupieniu) i H. de Lubac (o nadprzyrodzonej rzeczywistoci).
Pius XI w encyklice Studiorum ducem i Pius XII w Humani generis udzielali zachty, a nawet przynaglali, by rozwija teologi opart na neotomizmie. Dokona si niewtpliwie jego dalszy rozwj, ale nie
przynioso to przeomowych dzie dogmatycznych. Mwiono wprost o zastoju teologii spekulatywnej w
okresie midzywojennym, gdy myl teologiczn w. Tomasza traktowano zbyt statycznie, uznajc j
bdnie za esencjalistyczn. Wielu teologw nie uwzgldniao, e w. Tomasz, wielki redniowieczny
doktor, powinien by uwaany raczej za latarni ni za sup graniczny. Wedug tradycyjnej szkoy rzymskiej powstao obszerne opracowanie dogmatyki o neotomistycznym nastawieniu (Katholische Dogmatik
nach den Grundstzen den heiligen Thomas) pira niemieckiego teologa, Franza Diekampa, ktre doczekao si dwunastu wyda (do 1954). Ten sam kierunek reprezentowa w Niemczech Bernhard Bartmann, autor poczytnego podrcznika dogmatyki w zarysie (Grundriss der Dogmatik), w Polsce za jego
przedstawicielami byli znani teologowie: Marian Sieniatycki, Marian Morawski, Aleksander ychliski. Wedug Morawskiego z wczesnych dobrych podrcznikw teologicznych godne polecenia byo
dzieo jezuity Ludwiga Lerchera (zm. 1937) Institutiones theologiae dogmaticae, bo wyczerpujco
przedstawiao cay szkolny materia teologii systematycznej (cznie z apologetyk), w porzdku przyjtym na wydziaach teologicznych.
Dugo nie pojawiaa si nowoczesna synteza katolickiej dogmatyki, ktra byaby odpowiednikiem ewangelickiej Dogmatyki Karla Bartha. Dopiero omiotomowe dzieo Michaela Schmausa Katholische Dogmatik wypenio dokuczliw luk. Miao orientacj chrystocentryczn z nastawieniem kerygmatyczmym, cho i w nim dominowaa naukowa informacja mad zgbianiem trudnych problemw.
W prbach rozwinicia teologii katolickiej szukano, ale mao skutecznie, oparcia si na tradycji platosko-augustiaskiej. W Polsce ku augustianizmowi skaniali si ks. Franciszek Sawicki, ks. Antoni Somkowski i o. A. L. Krupa. Zainteresowanie t tradycj wzroso, gdy wybitny filozof Jean Guitton napisa
(1955) o aktualnoci myli augustyskiej (Lactualit de saint Augustin).
Teologowie sigali take do filozoficznych uj personalistycznych i egzystencjalnych. Max Scheler,
niemiecki filozof, wywar duy wpyw na niektrych z nich, zwaszcza za na teologw niemieckich.
Powstay znakomite dziea Karla Adama, jezuity Petera Lipperta i Romana Guardiniego, tumaczone
na wiele jzykw. Wystpuje w nich wyrane zblienie teologii do ycia religijnego, miay wic wpyw
na rozwj teologii duchowoci oraz na starania jezuity J. A. Jungmanna i innych teologw z Innsbrucku
o wypracowanie teologii kerygmatycznej, ktra w nauczaniu byaby przekazywana wiernym, zamiast
niezrozumiaej dla nich teologii akademickiej.
139
Nauka protestancka
Katolicka teologia nie odcinaa si od nauki protestanckiej, jak dawniej, i nie ograniczaa si wycznie
do krytyki. Staraa si najpierw j zrozumie, a nastpnie pobudzona w niektrych dziedzinach jej badaniami da nowe wasne ujcia. Korzystny rozwj badawczych metod biblistyki protestanckiej, w tym
take anglikaskiej, pozwoli na czerpanie z nich przez katolickich egzegetw.
Teologia ewangelicka znalaza si pod decydujcym wpywem Bartha i jego szkoy. Dziea tego kierunku wzbudziy najwiksze zainteresowanie teologw katolickich, zwaszcza Karla Adama, Romana Guardiniego i grupy uczonych z Innsbrucku.
Karl Barth (1886-1968), duchowny i teolog Kocioa reformowanego, wyksztaci si w okresie panowania u ewangelikw teologii liberalnej. Pod wpywem dowiadczenia, nabytego, gdy by pastorem w Safenwil i nalea do partii socjalistycznej, odrzuci moralizm idealistyczny i indywidualizm pietystyczny, a
pod wpywem filozofii Kierkegaarda wypracowa now teologi, ktr nazwano teologi dialektyczn lub
teologi kryzysu. Jego podstawowe dzieo Die kirchliche Dogmatik (1932-1939) ma za punkt wyjcia
stwierdzenie, e dla teologa i kaznodziei istotne jest, co Bg sdzi o czowieku i jego sprawach.
Barth naucza jako profesor na kilku wydziaach teologicznych ewangelickich, zdobywajc nowe dowiadczenia, bronic religii przed nazista-mi i chronic autonomi Kocioa ewangelickiego (Bekennende
Kirche). Zaproszony na Sobr Watykaski Drugi, nie mg wzi udziau z powodu choroby.
Emil Brunner, cho by u pocztkw ruchu teologii dialektycznej, szybko oddali si od Bartha i zaj si
swoicie pojmowan antropologi, a take rewizj eklezjologii, gdy wedug niego pojcie Kocioa jest
nie rozwizanym problemem protestantyzmu. Dietrich Bonhffer, teolog i mczennik protestantyzmu,
stracony przez hitlerowcw (1945), uczyni eklezjologi gwnym przedmiotem swej teologicznej refleksji, odchodzc od luteraskiego przeakcentowana Kocioa transcendentnego i eschatologicznego, a
przyjmujc powizanie Kocioa, jakiego Bg pragn w swoim zbawczym planie, z Kocioem istniejcym w historii ludzkoci. Friedrich Gogarten, wyznawca teologii dialektycznej, sta si z Bonhfferem
inicjatorem teologii laicyzacji.
Rudolf Bultmann przystpi (1922) do teologw dialektycznych, cho pozosta przede wszystkim egzeget. Zainteresowany filozofi egzystencjaln Heideggera, odrzuca jednak, przesadny wedug niego,
supernaturalizm Bartha. Jako egzeget z bezsporn uczciwoci stosowa metod Formgeschichte, ktrej by jednym ze wsptwrcw. Nabra przekonania, e niemoliwe jest poznanie Jezusa historycznego
w Chrystusie przedstawionym przez pierwotn gmin chrzecijask. Uwaajc, e egzeget powinien
take by teologiem, zaj si problemem niezgodnoci myli mitycznej i myli naukowej, przekonany, e
Nowy Testament zawiera znaczn liczb znamion mitycznych. Za wane zadanie teologa uzna odmitologizowanie przekazw biblijnych.
Oskar Cullman, autor wnikliwej rozprawy o chrystologii Nowego Testamentu (Die Christologie des
Neuen Testaments), przekonany, e nadszed czas ponownego poruszenia kwestii Jezusa historycznego,
zbada wszystkie chrystologiczne tytuy, nadawane Panu Jezusowi w Nowym Testamencie. Doszed do
wniosku, e taka chrystologia daje odpowied na pytania: kim jest Jezus i jaka jest Jego rola w historii
zbawienia.
Nauka prawosawna
Prawosawie w tym okresie dugo nie miao sprzyjajcych warunkw do uprawiania teologii w patriarchacie moskiewskim i konstantynopolitaskim. W Zwizku Radzieckim rozbite uczelnie teologiczne
reorganizowano dopiero po drugiej wojnie wiatowej. Przed Rewolucj
istniay 4 akademie teologiczne (Petersburg, Moskwa, Kijw i Kaza), zniesione w okresie stalinizmu, a
profesorowie represjonowani albo ponieli mier, albo nie mieli warunkw do pracy naukowej. Nie publikowano u siebie i nie byo dopywu ksiek teologicznych z zagranicy. W 1943 roku otwarto akademi
moskiewsk, przeniesion do Zagorska, i akademi leningradzk. Patriarcha konstantynopolitaski z
racji niedogodnych warunkw politycznych nie mia moliwoci utworzenia w Istambule ywego orodka teologicznego. W Grecji mino wiele czasu, nim kongres teologiczny w Atenach (1936) pobudzi
uczonych do wikszej aktywnoci.
140
W Paryu, gdzie zgromadzio si wielu emigrantw prawosawnych, zwaszcza rosyjskich, powsta

(1925) teologiczny Instytut w. Sergiusza, ktrego pierwszym rektorem by Siergiej K. Bugakow. W
Instytucie cieray si dwie tendencje: tradycjonalistyczna (nawrt do Ojcw Kocioa) i liberalizujca
(uwzgldnienie wspczesnej nauki i filozofii). Mia on kontakty z prawosawnymi wydziaami teologicznymi w Europie poudniowo-wschodniej i z prawosawiem amerykaskim. W Stanach Zjednoczonych powsta nowy orodek teologii prawosawnej: St. Vladimirs Seminary w Nowym Jorku.
W bogatej dziaalnoci teologicznej Bugakowa wystpiy reprezentatywne dla teologii prawosawnej
kierunki badawcze: chrystologia, pneumatologia, mariologia, angelologia, eklezjologia i myl ekumeniczna. Pod jego wpywem znalaz si Grigorij Forowski i caa grupa (tzw. paryska) modszych teologw.
Eklezjologia od poowy XIX wieku staa si tematem naczelnym w teologii prawosawnej, a od kongresu
teologicznego w Atenach poszerzya i pogbia sw problematyk. Wkad najwikszy mieli niewtpliwie
G. Forowski i modzi teologowie szkoy paryskiej, ktrzy byli wykadowcami w Instytucie w. Sergiusza. Forowski opublikowa swe gbokie refleksje teologiczne o Kociele w rozprawie LEglise, sa nature et sa tache (1949). Do intensywnego zajmowania si ni, zarwno prawosawnych, jak ewangelikw i
katolikw, pobudza ruch ekumeniczny.
Chrystologia w ujciu prawosawnym nie jest osobnym traktatem teologicznym, lecz caociowym przedstawieniem nauki o Jezusie Chrystusie, Jego zbawczym dziele i Jego Matce Najwitszej. Jak dotd, Bugakow da najbardziej spekulatywn interpretacj Wcielenia. Jednym z trudniejszych problemw dla
prawosawia jest okrelenie wzajemnego stosunku Pisma witego i Tradycji. Odrzuca ono protestanck
zasad: jedynie Pismo wite, ale Tradycj pojmuje szerzej ni katolicy, nieomal utosamiajc j z yciem Kocioa, gdy jest dzieem Ducha witego w Kociele, a Koci jest miejscem, w ktrym Bg
dokonuje Odkupienia ludzi poprzez Tradycj w Synu i Duchu witym.
Teologi wschodni (Theologia dogmatica Christianorum orientalium ab Ecclesia Catholica dissidentium) obszernie przedstawi (1926-1935) francuski teolog Martin Jugie, ale prawosawni, doceniajc monumentalno przegldu opinii teologicznych i warto informacji bibliograficznych, stawiali mu zarzut
ciasnego spojrzenia scholastycznego na problemy teologiczne Kocioa Wschodniego.
Apologetyka i teologia fundamentalna
Rozwinita w poprzednim okresie, nadal uprawiana w obronie religii i Kocioa, doznaa pewnych przemian co do swego zakresu i metody. Z ni utosamiano teologi fundamentaln, ktra dugo nawet po
Soborze Watykaskim II nie moga si doczeka dokadnego okrelenia swego przedmiotu bada. Apologetyka take, lecz wczeniej, przeywaa dyskusje co do zakresu swej filozoficzno-teologicznej refleksji. Na pocztku XX wieku, wedug dawnego schematu bronicego religii katolickiej przed racjonalistami
i protestantami, ujmowano j w trzy czci: istnienie Boga i religii, istnienie prawdziwej religii oraz istnienie prawdziwego Kocioa. Wybitni teologowie, a wrd nich szczeglnie Ambroise Gardeil i modszy od niego, Henri de Lubac (Apologtique et thologie), starali si okreli jej miejsce midzy filozofi
i teologi, by nada jej charakter wiedzy obiektywnej. Za due osignicie naukowe uznano wydanie
(1911-1928) obszernego sownika apologetycznego (Dictionnaire apologtique de la foi catholique) pod
kierownictwem krytycznego i wnikliwego teologa, jezuity Adhemara dAls.
Apologetyka jako wiedza o wiarygodnoci racjonalnej (apologetyka obiektywna) miaa charakter zbyt
intelektualistyczny. Na uboczu pozostawiaa spraw wiarygodnoci, przeywanej przez czowieka wierzcego. Przyjcie tego drugiego aspektu za punkt wyjcia doprowadzio do uprawiania apologetyki immanentnej (apologetyka subiektywna, woluntarystyczna), wywodzcej si od francuskiego filozofa,
Mauricea Blondela. Radykalny zwolennik Blondela, oratorianin francuski Lucien Laberthonnire,
utrwali apologetyk immanentn, lecz nie znalaza ona uznania Magisterium Kocioa z powodu zwizku
z modernizmem. Wprawdzie system Blondela, stale doskonalony, nie zosta wprost potpiony, jednak
porednio on i zwizana z nim apologetyka immanentna zostay odrzucone, gdy encyklika Humani genem potpia immanentyzm.
141
Apologetycy o wiele wczeniej uznali, e trzeba ujednolici oba kierunki i zaczli uprawia apologetyk
caociow (totaln), ktra nie pomniejszajc racji rozumowych, wzitych spoza chrzecijastwa, staraa
si ukaza warto elementw emocjonalnych, tkwicych w rzeczywistym wierzeniu czowieka.
Apologetyka totalna, ktrej wielkim zwolennikiem w Polsce by ks. Wadysaw Kwiatkowski (18891954), autor dziea pod tym samym tytuem (Apologetyka totalna), przyja za przedmiot swego postpowania nie tylko wiarygodno wyrozumowan, ale ludzk wiarygodno chrystianizmu, jak to okreli
(1940) francuski teolog A. Lig. Wedug Kwiatkowskiego przedmiotem materialnym tej apologetyki
jest apologia (obrona) chrzecijastwa, ktra w istocie stanowi apologi samego Jezusa.
Teologi fundamentaln zaczto zastpowa apologetyk, gdy uwiadomiono sobie niewystarczalno
podrcznikw apologetycznych i jej nastawienia na polemik. Nazwa, uywana ju w XIX wieku, w poowie XX wieku okrelia t dyscyplin teologiczn, ktrej celem jest ukazanie susznoci podstaw wiary,
a zarazem teologii. Przed soborem poszukiwaa swej identycznoci: przedmiotu, metody, struktury, zakresu. Mwiono o niej po soborze, e stara si jak najbardziej i przede wszystkim o przezwycienie tak
obiektywizmu teologii neoscholastycznej, jak i antropocentryzmu teologii egzystencjalnej (Geffre).
Eklezjologia i Mystici Corporis
Dawne ujcie Kocioa, z okresu przeciwstawiania si protestantyzmowi i gallikanizmowi, wypracowane
bardziej przez kanonistw ni teologw i wykorzystywane w apologetyce, nie mogo wystarczy w midzywojennych warunkach jego dziaalnoci. Zwikszone poczucie wsplnoty, ruch misyjny i ruch liturgiczny, Akcja Katolicka i apostolat laikatu przyczyniy si do odkrycia Kocioa w jego prawdziwych
wymiarach religijnych i nadprzyrodzonych. Stao si to dziki powrotowi do rde biblijnych i patrystycznych. Wedug Ch. Journeta, badajc Koci, naley oprze si na wierze, by w jej wietle, przez
zgbienie Biblii i Tradycji, wydoby prawdziwy i peny obraz Kocioa. Inspiracj do takich bada w
latach czterdziestych i pidziesitych stao si dzieo Henriego de Lubaca Catholicisme (1938), a podstaw jego dalsze rozprawy, jak Corpus Mysticum, LEucharistie et LEglise au Moyen Age i Sumaturel,
Etudes historiques.
Badania eklezjologiczne na szersz skal zapocztkowao dzieo Karla Adama o istocie katolicyzmu
(Das Wesen des Katholizismus, 1924). Skupiy si one wok tematu: Koci Jako Mistyczne Ciao
Chrystusa. O Kociele jako Mistycznym Ciele mwi Benedykt XV w konstytucji Providentissima Muter
Ecclesia, a Pius XI co najmniej w swych piciu encyklikach. Znakomitym historykiem nauki teologicznej o Mistycznym Ciele Chrystusa by jezuita francuski Emile Mersch, autor zbioru rozpraw Le Corps
mystique du Christ, Etudes de theologie historique, a take dziea Moral et Corps Mystique.
Pius XII w encyklice Mystici Corporis Christi (1943) najpeniej uj tak pojt eklezjologi, przestrzegajc te przed dewiacjami. Papie dostrzega bowiem ujawnion okoo 1940 w Niemczech skonno do
przeciwstawiania widzialnemu Kocioowi innego, niewidzialnego Kocioa, ktry ma obejmowa
wszystkich ludzi dobrej woli, zjednoczonych wewntrznie z Chrystusem. Eklezjologiczny temat zosta
ponownie przez niego podjty w encyklice Mediator Dei (1947), pobudzajc teologw do szerszego
uprawiania eklezjologii liturgicznej, ktra badaa realizowanie si Kocioa w yciu katolikw przez liturgi.
Teologowie, jak Yves de Montcheuil, H. de Lubac, Ch. Journet, a zwaszcza dominikanin Yves Congar najpeniej opracowali now eklezjologi, kadc nacisk na rwnowag w ujmowaniu dwch aspektw Kocioa: widzialnej i hierarchicznie zorganizowanej instytucji, osadzonej w historii, oraz ywej
wsplnoty, dla ktrej formy instytucjonalne s sakramentem (skutecznie dziaajcym znakiem) tego, co w
Kociele jest wewntrzne. Nowe spojrzenie na Koci umoliwio zblienie si katolikw do innych
chrzecijan.
Biblijne okrelenie Kocioa jako Ludu Boego zajmowao teologw rwnolegle z zagadnieniem Kocioa jako Mistycznego Ciaa Chrystusa. Rozpatrywano je w cznoci z dostrzeon potrzeb dokadnego okrelenia, jakie miejsce w Kociele maj laicy. Ponowne odkrycie biblijnej idei Ludu Boego dokonao si w latach 1937-1942, gdy teologowie starali si odej od wycznie jurydycznego spojrzenia na
Koci. Byli to przede wszystkim: Y. Congar we Francji, L. Cerfaux w Belgii oraz L. Ksters i M.
142
Koster w Niemczech. Niewielka rozprawa Kostera Ekklesiologie im Werden (1940) atakowaa jednostronne wedug niego ujcie Kocioa jako Mistycznego Ciaa Chrystusa i wywoaa gwatowne polemiki,
lecz przyczynia si do lepszego ujcia idei Kocioa jako Ludu Boego.
Nauki biblijne
Historia religii, uprawiana szeroko w XX wieku, przez problem genezy chrzecijastwa przynaglaa do
biblijnych bada Starego i Nowego Testamentu i przyspieszaa rozwj archeologii biblijnej. Wymagay
ich nadto stale ywe kontrowersje z niektrymi wynikami protestanckich studiw nad Pismem witym, a
take gbsze zrozumienie katolickich teologw, e rozwj ich nauki musi si dokonywa przez bliszy
ni dotd kontakt ze rdem chrzecijaskiego Objawienia: Pismem witym i Tradycj.
Ze wzgldu na zagroenia dla biblistyki przez nadmierny krytycyzm uczonych protestanckich, Stolica
Apostolska wypowiadaa si ostrzegawczo i stymulujce. W encyklice Spiritus Paraclitus (1920), z okazji 1500. rocznicy mierci w. Hieronima, Benedykt XV przedstawi nauk Kocioa o nadprzyrodzonym
charakterze Biblii, o jej natchnieniu i nieomylnoci. Wiernych zachca do czytania Pisma witego i pochwali istniejce we Woszech Stowarzyszenie w. Hieronima, ktrego celem byo rozpowszechnianie
Pisma witego.
Za nadmiernie ostrone, a przez to hamujce rozwj katolickiej biblistyki, przyjmowano pewne orzeczenia Komisji Biblijnej. Na og przyjmuje si, e w okresie modernizmu nastpio zahamowanie studium
biblijnego i dopiero encyklika Piusa XII Divino afflante Spiritu otwara mu szerok drog. Niemniej
mona powiedzie, e Szkoa Biblijna w Jerozolimie przygotowaa szereg wybitnych biblistw, jak P.
Benoit, ktry po soborze przedstawi jej wkad w egzegez. Za przykadem Lagrangea uczeni ze szkoy
postpowej (cole large), jak A. Durand, F. Prat i F. Hummelauer, prowadzili badania nad rodzajami
literackimi, a ich osignicia znalazy aprobat w nauczaniu Piusa XII.
Krytyczne badania biblijne prowadzono zarwno we Francji, jak w Niemczech i Belgii. Egzegeta L. Cerfaux zacz stosowa (ok. 1930) metod Formgeschichte w badaniach nad Nowym Testamentem, po
usuniciu z niej elementw budzcych zastrzeenia. O jego Thologie de lEglise suwant saint Paul
(1942) mwiono, e staa si kamieniem milowym w historii egzegezy katolickiej.
Encyklika Piusa XII Divino afflante Spiritu (1943) nabraa wyjtkowego znaczenia dla nauk biblijnych.
W czci historycznej przedstawia dotychczasowy ich rozwj. W czci doktrynalnej zaznaczya potrzeb posugiwania si tekstem pierwotnym Pisma witego (std konieczna znajomo jzykw biblijnych),
nastpnie za gwne zadanie egzegetw (pierwsze i usilne staranie) uznaa jasne poznanie i okrelenie
sensu wyrazowego sw biblijnych za pomoc regu hermeneutycznych oraz gbsze poznanie waciwoci autorw natchnionych i okrelenie rodzaju literackiego ksig biblijnych. Pozostawiaa biblistom swobod w podejmowaniu prb wyjanienia nierozwizanych dotd zagadnie, czym przekrelaa podzia
egzegezy katolickiej na szko postpow (cole large) i szko konserwatywn. Komisja Biblijna
udzielia (1948) wyjanie co do kontrowersyjnych dotd interpretacji pierwszych rozdziaw Ksigi Rodzaju.
Posugiwanie si metod historyczno-krytyczn przyczynio si do powstania znakomitych komentarzy.
Po ukazaniu si (1940) dziea M. Meinertza Theologie des Neuen Testaments rozwina si teologia biblijna. Umoliwia ona ustosunkowanie si do rewolucyjnego wstrzsu, wywoanego demitologizacj
Biblii przez ewangelickiego uczonego, Rudolfa Bultmanna, i jego szko. Kadziono odtd wikszy nacisk na cile religijny charakter posannictwa biblijnego.
Problemy Starego Testamentu zostay przez historykw wprowadzone na paszczyzn dyskusji o tosamoci kultury europejskiej. Archeologia biblijna jako dzia archeologii antycznego Wschodu dziki coraz liczniejszym wykopaliskom i odkryciom dawaa obszerniejsze poznanie realiw biblijnych od czasu
patriarchw do I wieku po Chrystusie, a take w ich wietle gbsze wyjanienie przekazw biblijnych.
Odkrycia w Qumran (od 1947), dostarczajc nie znanych dotd manuskryptw biblijnych, odday biblistyce przysug, ktrej zakresu i wagi stale jeszcze nie mona okreli, gdy ich odczytywanie i badanie
nadal trwa.
143
Po encyklice Divio afflante rozkwity tumaczenia Pisma witego, z ktrych najwikszej wagi nabraa
tumaczona z jzykw oryginalnych Biblia Jerozolimska, stajc si wzorem wyda Biblii w wielu krajach. W Polsce wydane wczeniej zbiorowe tumaczenie Pisma witego (Pozna 1926-1932), zwane
Bibli poznask, oraz tumaczenie jezuitw S. Stysia i J. Rostworowskiego (Krakw 1935), zwane Bibli krakowsk, byy adaptacj dawnego tumaczenia J. Wujka, tym bardziej wic odczuwano potrzeb
nowego przekadu z jzykw oryginalnych, czym w latach pidziesitych zajli si benedyktyni tynieccy, zapraszajc do wspudziau innych biblistw polskich. Zanim ten przekad ukoczono (1965), ks.
Seweryn J. Kowalski przygotowa tumaczenie z jzyka greckiego: Pismo wite Nowego Testamentu,
wydane w 1957 roku, po jego mierci.
Patrologia i patrystyka
W duym stopniu na rozwj biblistyki wpyn niewtpliwy w tym okresie renesans bada nad Ojcami
Kocioa. Z kolei do zajmowania si nimi skaniao stosowanie w biblistyce metody historycznokrytycznej, a przede wszystkim trwajce od XIX wieku siganie do korzeni chrzecijastwa i do tradycji
chrzecijaskiej.
Do istniejcych w XIX i pocztku XX wieku wydawnictw rdowych doszy nowe serie wydawnicze
Sources chrtiennes we Francji i The Christian Fathers w Anglii, dostarczajc doskonaej bazy rdowej
do prac erudycyjno-naukowych. W 1953 roku przystpiono do nowego wydawania dzie aciskich Ojcw (Corpus Christianorum). W Polsce powstaa (1924) seria wydawnicza tumacze tekstw patrystycznych Pisma Ojcw Kocioa, ktra do wybuchu wojny obja 20 tomw, a po niej, do 1958 roku,
jeszcze cztery tomy.
Ujmowanie patrologii jako historycznej wiedzy o Ojcach Kocioa i szukanie w niej apologetycznych
argumentw na staroytno katolickiej doktryny i katolickich praktyk nie zadowolio teologw, ktrzy
rozumieli lepiej ni w XIX wieku potrzeb poznania ich myli teologicznej (patrystyki), tak wanej dla
badania Objawienia zawartego w Tradycji. Cho w okresie midzywojennym posugiwano si terminem
patrystyka, najczciej zamiennie z terminem patrologia, to dopiero po drugiej wojnie wiatowej przykadano wiksz wag do badania teologii Ojcw Kocioa i do wgbiania si w ich dowiadczenia religijne.
W katolickich uczelniach wykadano patrologi ju w XIX wieku, ale do nauczania seminaryjnego jako
jeden z gwnych przedmiotw wesza dopiero na polecenie konstytucji apostolskiej Piusa XI Deus
scientiarum Dominus (1935). Z podrcznikw najbardziej rozpowszechniony by Zarys patrologii (Grundriss der Patrologie) niemieckiego historyka i patrologa Gerarda Rauschena (zm. 1917), ktry wyda te
Florilegium patristicum. Kongregacja Konsystorialna w okresie walki z modernizmem polecia usun
podrcznik Rauschena z seminariw duchownych, gdy w nim doktryna Ojcw rwnie co do dogmatw
podstawowych chrzecijastwa jest czsto przedstawiana w sposb rny od obiektywnej prawdy i nauki
Kocioa. Spowodowao to, e po mierci autora wrocawski patrolog Joseph Wittig dokona w podrczniku zmian i uzupenie (w tej formie przetumaczy go ks. Jzef Nowacki, 1929). Gdy Wittig dopuci
si apostazji, dalsze jego wydania przygotowywa inny wrocawski patrolog, Berthold Allaner, a gdy w
dwunastym wydaniu dokona zasadniczych przerbek i uzupenie, wyda go wycznie pod swoim nazwiskiem. Opierajc si na pracy Altanera, ale samodzielnie ks. Jan Czuj opracowa (1952) polska podrcznik, ktry przyjto z entuzjazmem, cho duchem, metod i korzeniami tkwi jeszcze w poprzednim
okresie. Profesor nowojorskiego uniwersytetu (Holender z pochodzenia) John Quasten wyda (1950)
obszerny podrcznik (Patrology), erudycyjny, metodycznie bardzo dobry, ale nie dajcy syntetycznego
ujcia patrystyki.
Francuski patrolog, Gustave Bardy nalea do najlepszych znawcw staroytnoci chrzecijaskiej. Po
monograficznych studiach o Ojcach Kocioa ogosi szereg rozpraw o ich teologii, w tym La vie spirituelle daprs les Pres des trois premiers sicles (1935). W kierunku pogbiania znajomoci teologii Ojcw Kocioa poszy te midzynarodowe sympozja patrystyczne, z ktrych kongresy w Oksfordzie
(1951, 1955) stay si naukow instytucj. Akta kontynuowanych kongresw oksfordzkich wydaje si
pod tytuem Studia Patristica. Drugi kongres podj inicjatyw wydawania bibliografii patrystycznej.
144
Dogmat maryjny
Midzy ogoszeniem (1854) dogmatu o Niepokalanym Poczciu NMP a obchodami Roku Maryjnego
(1958) w setn rocznic objawie w Lourdes doszo nie tylko do ogoszenia (1950) dogmatu o Wniebowziciu NMP, ale przede wszystkim do rozbudzenia kultu maryjnego, urzdzania krajowych, a potem i
midzynarodowych kongresw maryjnych, wydawania licznych czasopism maryjnych oraz tysicy artykuw i rozpraw, w ktrych czsto z trudem mona oddzieli popularyzatorskie wyjanianie i propagowanie czci Maryi od studium teologicznego. W tym okresie doszo rwnie do rozwinicia teologicznej
refleksji o miejscu i roli Maryi, Boej Rodzicielki, w historii zbawienia, czemu sprzyjay towarzystwa
studiw maryjnych i midzynarodowe kongresy mariologiczme, ktre odbyy si w Rzymie (1950, 1954)
i w Lourdes (1958). Mariologi zaczto traktowa jako osobn i samodzieln dyscyplin teologiczn,
czasem nawet izolujc si od pozostaej teologii, cho cz rozpraw nie odpowiadaa kryterium pracy
naukowej i metodzie teologicznej.
Pierwsza katedra mariologii powstaa (1918) na Katolickim Uniwersytecie w Waszyngtonie, nastpnie
na Instytucie Katolickim w Paryu i w Rzymie na Papieskich Uniwersytetach oraz w ronych krajach, na
wielu uniwersytetach katolickich, w tym (1957) na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. Pius XII powoa (1946) do istnienia Midzynarodow Akademi Maryjn. W nauczaniu seminariw duchownych
na og mariologia staa si osobnym przedmiotem (traktatem) w ramach dogmatyki. Podrczniki do niej
wydano w kilku krajach. Najbardziej znane byy belgijskiego dominikanina, profesora rzymskiego Angelicum, Benedida Merkelbacha Mariologia (1939) i francuskiego teologa Armanda de Plessis Manuale
Mariologiae dogmaticae (1942). W Polsce ks. Wadysaw Pietkun wyda (1954) Maryja Matka Chrystusa. Rozwj dogmatu maryjnego.
Ruch asumpcjonistw, starajcy si o zdefiniowanie dogmatu o Wniebowziciu NMP, zosta wszczty
nie pod wpywem studiw mariologicznych, lecz na kongresie maryjnym w Lyonie (1900). Petycje o
definicj dogmatu napyway nadal za Piusa XII, ktry najpierw poleci je zebra a wyda, nastpnie
zarzdzi sobr korespondencyjny, by ujawni wiar Kocioa Powszechnego.
Bull Munificentissimus Deus papie (1950) uroczycie obwieci: powag Pana Naszego Jezusa Chrystusa, bogosawionych Apostow Piotra i Pawia oraz nasza ogaszamy, okrelamy i orzekamy jako objawiony przez Boga dogmat wiary, ze Niepokalana Boa Rodzicielka, zawsze Dziewica, Maryja, po wypenieniu ycia ziemskiego, zostaa z ciaem i dusz wzita do chway niebieskiej. Ogoszony dogmat by
dla katolikw umocnieniem ich wiary w Wniebowzicie NMP, natomiast niechtnie nastawi do Kocioa
zwolennikw ekumenizmu, ewangelikw i prawosawnych. Teologowie wic starali si gruntownie ukaza jego teologiczne podstawy i tre. Niezalenie od tego wielu teologw wyraao pragnienie ogoszenia nowych definicji dogmatycznych: o porednictwie Maryi, o Jej duchowym macierzystwie,
wspodkupieniu i krlewskoci.
O problemach mariologii, a zarazem o jej metodzie naukowej pisa Karl Rahner (Probleme heutiger Mariologie, 1948) i inni teologowie. Rene Laurentin (Court trait de thologie mariale, 1953) widzia problem w tym, e mariologowie odizolowali si od pozostaej teologii, nadajc swoiste znaczenie takim
pojciom, jak odkupienie, aska, porednictwo, przez co teologowie z innych dyscyplin nie mogli si w
tym wszystkim rozezna. Mariologia wszake miaa osignicia, a jednym z nich bya wiadomo, e
trzeba pogbi refleksj teologiczn o relacji midzy Maryj i Kocioem, czym zaj si Sobr Watykaski II.
Etyka i teologia moralna
Problemy etyczne i moralne budziy w okresie midzywojennym wiksze zainteresowanie ni inne zagadnienia teologiczne. Zmuszay do tego wczesne warunki, w ktrych trzeba byo rozwizywa trudne
kwestie ycia rodzinnego, spoecznego i midzynarodowego z powodu zwodniczego neomaltuzjanizmu,
okrutnych reimw totalnych, kryzysu ekonomicznego lat trzydziestych i zagroenia dla wiatowego pokoju. Wanie po pierwszej wojnie wiatowej pojawiy si koncepcje czce etyk (jako nauk filozoficzn) z polityk. Zaczto te odrnia etyk chrzecijask (czsto utosamian z teologi moraln) i
145
etyk laick (niezalen), o ktrej wiele pisali marksici. Szeroko uprawiano modne kierunki: etyk gospodarcz, etyk spoeczn i etyk polityczn.
W nauczaniu, zwaszcza seminaryjnym, dugo trzymano si tradycyjnej cznoci etyki z filozofi (jeden
wykadowca) oraz teologii moralnej z prawem (czsto take jeden wykadowca). Pierwsze byo o tyle
metodycznie poprawne, e etyk zaliczano do filozofii praktycznej i odrniano od etologii, ktrej celem
jest opis moralnoci, rozumianej jako zesp moralnych przekona i przey, oraz wyjanianie moralnoci przez kulturowe, historyczne, psychologiczne i spoeczne uwarunkowania. Drugie wypywao z dugo
uprawianej teologii moralnej w aspekcie legalizmu. Uleg temu nawet znakomity teolog tego okresu, jezuita Artur Vermeersch, autor czterotomowego podrcznika teologii moralnej (Theologiae moralis principia, responsa, consilia).
Papieskie encykliki zajy si problemami modziey, maestw chrzecijaskich, kwestii spoecznych,
kryzysu ekonomicznego i wycigu zbroje, niemieckiego socjalizmu narodowego i komunizmu. Byy one
nowym rdem inspiracji dla katolickich etykw i moralistw, cho niektrzy z nich ograniczali si do
powtarzania ich wskaza, jak zauwaa si szczeglnie w trudnej kwestii regulacji urodzin. Natomiast
rozwijali refleksj filozoficzn i teologiczn w dziedzinie moralnoci spoecznej i moralnoci midzynarodowej.
Koci nie mg aprobowa relatywizmu moralnego ani systemu etyki laickiej, atoli popar nowe tendencje w etyce, ktre podkrelay godno osoby i warto istnienia czowieka. Karol Wojtya, wykadowca etyki na KUL-u, napisa nie tylko Ocen moliwoci zbudowania etyki chrzecijaskiej przy zaoeniach systemu etycznego Maxa Schelera, ale zasyn dwoma fundamentalnymi dzieami: Mio i odpowiedzialno oraz Osoba i czyn.
Teologia moralna w okresie midzywojennym odznaczaa si najwyraniej legalistyczno-kazuistycznym
ukierunkowaniem. Wystpio to w bardzo upraktycznionym podrczniku Summa theologiae moralis (29
wyda) jezuity Hieronymusa Noldina, profesora w Innsbrucku, oraz w podobnie ujtym Manuale theologiae moralis (15 wyda) dominikaskiego teologa, Heinricha Prmera. Natomiast bardziej spekulatywny by podrcznik dominikaskiego moralisty, Benedikta Merkelbacha Summa theologiae moralis (10
wyda). Teologia moralna i pastoralna (Synopsis theologiae moralis et pastoralis, 14 wyda do 1955)
sulpicjanina, Adolphe-Alfreda Tanquereya, opieraa si na tomizmie, lecz z uwzgldnieniem myli teologicznej w. Alfonsa Laguori.
Po drugiej wojnie wiatowej podjto szczegowo analiz dotychczasowej koncepcji teologii moralnej.
Chciano bowiem uwzgldni osignicia wczeniej rozwinitych nauk, jak psychologia, psychoanaliza i
socjologia. W syntetycznych ujciach teologii moralnej niewielk jeszcze nowoci byo usytuowanie
mioci jako centrum moralnoci chrzecijaskiej oraz zastosowanie nowej systematyzacji treci przez
niemieckiego profesora tej teologii i etyki spoecznej, Ottona Schillinga, zasuonego te dziki odnowieniu nauki o prawie naturalnym. Profesor teologu moralnej, ale po habilitacji z egzegezy Nowego Testamentu, Franz Tallimann swoje dzieo nazwa Podrcznikiem katolickiej nauki moralnoci (Handbuch
der katholischen Sitteniehre) i jej zasady opar na Pimie witym.
Niemiecki redemptorysta, Bernhard Hring, najdalej odszed od drobiazgowych wskaza teologii moralnej i da nowoczesn, caociow wizj teologii moralnej, najpierw w jednym tomie, powikszonym
wkrtce do trzech tomw dziea Das Gesetz Christi, przeznaczonego dla wszystkich i napisanego jzykiem zrozumiaym take dla wieckich. Wyszed od idei Krlestwa Boego, realizowanego w Chrystusie
przez dzieo mioci, a wskazania normatywne opar na tekstach Pisma witego i na podstawowych
prawdach dogmatycznych.
Nowa teologia
Przeciw uprawianiu teologii neoscholastycznej lub neotomistycznej nastpia wyrana reakcja ju w latach trzydziestych. Dostrzegano j zwaszcza w tych krajach, w ktrych (jak w Niemczech) odrodzenie
tomistyczne nie osigno takiego stopnia jak w krajach romaskich. Jej postulatem byo pogodzenie tomizmu z nowymi kierunkami filozoficznymi, jak idealizm, bergsonizm, fenomenologia i marksizm, a
faktycznie chciano znale odpowied na pytania stawiane przez zwolennikw filozofii Hegla, Marksa,
146
Kierkegaarda, Heideggera i Sartrea. Poszerzajc si znajomo nauki Ojcw Kocioa i redniowiecznej

tradycji augustiaskiej ukazaa konieczno pluralizmu teologicznego. Uznano za niemoliwe, by cae
Objawienie obj jednym systemem teologicznym.
Wok nowej teologii dyskusja wybucha we Francji w latach 1946-1950, rozpowszechniajc si na inne
kraje. czya si ona z niepokojem intelektualnym, ktry obejmowa nieomal wszystkie dziedziny myli
katolickiej. Wystpi on w wielu czasopismach, zwaszcza we francuskim Esprit, belgijskim Revue
Nouvelle i niemieckim Frankfurter Hefte. Przeciwnicy nowej teologii wypowiadali obawy, e ukrywa si
w niej pewnego rodzaju neomodernizm. Miaa jednak sympatykw wrd wielu dziaaczy Akcji Katolickiej i duszpasterzy, ktrzy dla usprawiedliwienia swego nowatorstwa w dziaaniu chtnie si do niej odwoywali.
Teolog francuski, jezuita Henri Bouillard, swym studium historycznym o nawrceniu si i asce Boej
(Conversion et grce chez saint Thomas dAquin. Etudes historiques) rozpta niechccy dyskusj wok
nowej teologii, gdy dominikanin M. L. Gurard des Lauriers w dwch artykuach uderzy na alarm, e
stosowana w tym studium teologia historyczna jest niebezpieczna dla dogmatu. Dyskusj poszerzy teolog francuski M. M. Labourdette przez artyku Thologie et ses sources (1946), w ktrym krytycznymi
uwagami o nowej postawie teologicznej (antytomistycznej) obj takich teologw, jak Jean Danielou,
Henri de Lubac, Gaston Fessard, Hans Urs von Balthasar. Na temat nowej teologii opublikowa R.
Garrigou-Lagrange kilka artykuw w rzymskim czasopimie Angelicum, stwierdzajc, e powraca ona
do modernizmu. Pniej powoujc si na encyklik Humani generis, uzna, e zostaa potpiona samym
faktem potpienia przez papiea relatywizmu filozoficznego i relatywizmu dogmatycznego. Na zlecenie
swych przeoonych podejrzani teologowie, gwnie jezuiccy, musieli na pewien czas zrezygnowa z
nauczania, a nawet publikowania swych dzie.
Myl teologiczna w nowym ujciu rozwijaa si niezalenie od sporu, trwajcego wiele lat (1945-1959).
Cz teologw, pod wpywem myli augustiaskiej, a take pogldw Newmana, Schelera, Bergsona i
Blondela, zaja si wypracowaniem dokadniejszego okrelenia charakteru poznania religijnego, eksponujc w nim element mistyczny. Inni teologowie pracowali nad wczeniem do teologii poj biblijnych i
patrystycznych. Zainteresowano si symbolizmem, co dao odrodzenie teologii sakramentalnej przez
czenie nowych uj filozoficznych z dokadnymi studiami historii liturgii. Szukanie odpowiedzi na sens
historii ludzkoci w ramach zbawczego misterium dao prby teologii historii. Staa si ona bliska uprawianej od koca lat trzydziestych teologii rzeczywistoci ziemskich. Zainteresowanie tymi rodzajami
teologii wzroso na skutek popularnoci idei Teilharda de Chardin, ktry da teologiczn interpretacj
ewolucjonizmu.
Rozdzia 13
DZIAALNO SPOECZNA
Leon XIII sw encyklik Rerum novarum zapocztkowa szereg spoecznych encyklik i rnego rodzaju
enuncjacji papieskich na tematy spoeczne. Powstaa nauka spoeczna Kocioa, rozwijana i ubogacana
przez cay XX wiek. W Polsce czasem si mwi o polskiej myli spoecznej i istnieniu Szkoy Lubelskiej,
co jednak dotyczy lat po drugie; wojnie wiatowej. Dziaalno spoeczna Kocioa nie ograniczaa si do
tworzenia katolickiej nauki spoecznej, ale wystpowaa tak samo jak w poprzednim okresie, znacznie
poszerzona, we wszystkich wanych dziedzinach ycia spoeczestw, jak korporacjonizm, personalizm,
rodzina i maestwo, kobieta i matka, partie chrzecijaskie, zwizki zawodowe, caritas chrzecijaska,
ruch abstynencki, sprawy Trzeciego wiata i ruchy migracyjne.
Nauka spoeczna
Magisterium Kocioa przede wszystkim ksztatowao t nauk, ale wpyw na ni mieli i rozwijali j teologowie, filozofowie i katolickie orodki studiw spoecznych. Pius XII po raz pierwszy posuy si
nazw doktryna spoeczna Kocioa.
147
Benedykt XV w okresie pierwszej wojny wiatowej naucza o pokoju i sposobach usuwania konfliktw
midzynarodowych. Nie ogosi adnej encykliki spoecznej, ale popiera zaangaowanie katolikw w
tworzenie i dziaalno partii chrzecijaskich, patronowa Unii Mechliskiej, wspiera Katolicki Zwizek
Bada Midzynarodowych.
Pius XI wypowiada si wielokrotnie o problemach spoecznych, popiera Katolickie Tygodnie Spoeczne, okazywa trosk o rozwj chrzecijaskich zwizkw zawodowych i Katolickiej Modziey Robotniczej (JOC). Organizujc Akcj Katolick, naucza o potrzebie wprowadzenia chrzecijaskich zasad do
instytucji spoecznych. Gdy socjalizm i komunizm rozszerzay si i doszo do wielkiego kryzysu ekonomicznego, wyoy nauk Kocioa w encyklice Quadragesimo anno (1931), wydanej z okazji 40-lecia
pierwszej encykliki spoecznej Leona XIII Rerum novarum i rozwijajcej jej idee.
Encyklika Quadtragesimo anno, noszca tytu O odnowieniu ustroju spoecznego, stwierdzaa, e odnowa powinna si dokona przez reform instytucji spoecznych (reforma ustrojowa w cisym znaczeniu) i
przez reform obyczajw, bez ktrych pierwsza byaby bezskuteczna. Do krytyki socjalizmu dodaa
ostrzeenie przed wypaczeniami kapitalizmu. Osd socjalizmu oparty na wczesnych zjawiskach [niejednemu wydawa si za surowy, a przedstawiony idea spoeczestwa korporacyjnego przestarzay. Koncepcja papieska miaa jednak jasny cel: reorganizacj porzdku spoecznego i ekonomicznego oraz odcicie si od liberalizmu gospodarczego, zgubnego przede wszystkim dla robotnikw. Po encyklice najwaniejszym zagadnieniem teoretycznym, ktre wywoao oywion dyskusj, sta si wzity z niej nowy
termin sprawiedliwo spoeczna. Jedni autorzy utosamiali j ze sprawiedliwoci prawn, mini ze
sprawiedliwoci rozdzielcz.
Pius XII zajmowa si wielokrotnie sprawami spoecznymi, cho nie ogosi osobnej encykliki. W nauce
spoecznej, ktr nazwa doktryn spoeczn Kocioa, posugiwa si cis terminologi, by mogli z niej
korzysta rwnie specjalici. Wzmocni potpienie komunizmu, wydane przez Piusa XI, ale istniejcy
system kapitalistyczny uzna (1947) take za niezgodny z natur i porzdkiem ustanowionym przez Boga.
Pastwom kolonialnym przypomina ich obowizki wobec narodw dcych do niepodlegoci. Ucili
wskazania co do chrzecijaskiej demokracji, mwic o warunkach zdrowej demokracji. W zwizku z
tym przed zakoczeniem drugiej wojny wiatowej (1944) stwierdzi: jeeli przyszo bdzie nalee do
demokracji, istotna rola w jej zbudowaniu przypadnie religii chrzecijaskiej i Kocioowi jako gosicielowi nauki Zbawiciela i kontynuatorowi Jego misji.
Studia spoeczne
Wpyw na rozwj katolickiej myli spoecznej przypisywano dziaaczom i politykom chrzecijaskim,
lecz w wyszym stopniu uczonym i intelektualistom. Na uczelniach kocielnych istniay katedry socjologii w ramach wydziaw filozoficznych, a na niektrych pniej przeksztacono je w Instytuty Nauk
Spoecznych. W Rzymie powstay (1955) takie instytuty na Papieskim Uniwersytecie Gregoriana i na
Papieskim Uniwersytecie Angelicum. Na wielu uniwersytetach katolickich istniay wydziay, ktre zajmoway si sprawami spoecznymi, zwykle w cznoci z innymi dziedzinami, np. z prawem. W Katolickim Uniwersytecie Lubelskim utworzono wydzia prawa i nauk spoeczno-ekonomicznych. W seminariach duchownych uczono nauki spoecznej Kocioa, najczciej pod nazw socjologii. Wykadowcy byli
raczej kapanami spoecznikami ni socjologami.
Pius XI w encyklice Quadragesimo anno stwierdzi z uznaniem, e pod wodz i kierunkiem Kocioa
liczni uczeni, tak duchowni jak i wieccy, zabrali si: z zapaleni do nauk spoecznych i gospodarczych.
Gdy organizowa Akcj Katolick, wezwa kapanw do studiowania zagadnie spoecznych, zalecajc
take biskupom oddelegowanie kapanw do cisej wsppracy ze wieckimi.
Studiowaniem problemw spoecznych zajmoway si i pomoc w popularyzowaniu katolickiej nauki
spoecznej suyy midzynarodowe zespoy. Katolicka Unia Studiw Midzynarodowych we Fryburgu Szwajcarskim na pierwszym zjedzie (1920) ustalia, e w czterech komisjach bdzie zajmowa si:
wspprac intelektualn, sprawami humanitarnymi, obron mniejszoci katolickiej, studiami prawnymi i
doktrynalnymi. Midzynarodowa Unia Bada Spoecznych w Malines (Union Internationale dEtudes
Sociales Malines), zwana Uni Mechlisk, powoana z inicjatywy kardynaa Dsir Merciera do
148
spraw wycznie spoecznych, zaja si ich studiowaniem w wietle moralnoci katolickiej oraz publikowaniem dyrektyw dla dziaaczy spoecznych i ogaszaniem rozwiza problemw spoecznych przez
ni badanych. Jej dorobkiem stay si deklaracje w sprawach spoecznych i usystematyzowane opracowania (kodeksy) poszczeglnych zagadnie: Kodeks Spoeczny w trzech kolejnych wersjach (1927, 1934,
1948), Kodeks Moralnoci Midzynarodowej w dwch wersjach (1937, 1949), Kodeks Rodzinny (1950) i
Kodeks Moralnoci Politycznej (1957). Katolicka Unia Midzynarodowa Suby Spoecznej (Union
Catholique Internationale du Service Social) powstaa (1925) w Mediolanie, z siedzib w Brukseli, do
badania teoretycznych i praktycznych problemw dziaalnoci spoecznej, do zakadania szk spoecznych i do tworzenia grup katolickich asystentw spoecznych.
W badaniach, zwaszcza moralnoci spoecznej i midzynarodowej, du aktywno okazali teologowie i
katoliccy myliciele. W ich ujciu dominoway zagadnienia krzywdy spoecznej robotnikw i rodkw do
poprawy ich sytuacji, z ocen uj socjalizmu marksistowskiego. Studia spoeczne na mniejsz skal
prowadzono w Katolickich Szkoach Spoecznych, z ktrych pierwsze powstay ju na pocztku XX
wieku, nastawione na przygotowanie dziaaczy spoecznych. Zagadnienia spoeczne rozwaano i dyskutowano na zjazdach katolickich (w Niemczech sawne Katholikentage).
Polska myl spoeczna
Na ziemiach polskich istniaa od koca XIX wieku tradycja kapanw spoecznikw, z ktrych niejeden
zajmowa si te teoretycznie zagadnieniami spoecznymi. W niektrych seminariach duchownych ju na
pocztku XX wieku jako socjologi wykadano teori i praktyk pracy spoecznej. W Poznaniu powstaa
(1926) Katolicka Szkoa Spoeczna, by przygotowywa wieckich do pracy spoecznej, ale jej dyrektor,
ks. Edward Kozowski, w Przewodniku Spoecznym umieszcza artykuy take z teorii katolickiej nauki
spoecznej. Na Wydziale Teologicznym w Krakowie istniaa (od 1908) katedra chrzecijaskich nauk
spoecznych, ktrej profesor, ks. Kazimierz Zimmermann czerpa nie tylko z zachodniej myli spoecznej, ale potrafi zaj wasne stanowisko w jej kwestiach naukowych. W Katolickim Uniwersytecie Lubelskim powsta Wydzia Prawa i Nauk Spoeczno-Ekonomicznych. W Uniwersytetach: Warszawskim,
Lwowskim i Wileskim istniay katedry socjologii chrzecijaskiej.
Etyk spoeczn w okresie midzywojennym, obok ks. Edwarda Kozowskiego, uprawiali: ks. Jan Piwowarczyk, redaktor dziennika Gos narodu, autor rozprawy Kryzys spoeczno-gospodarczy w wietle katolickich zasad, ks. Aleksander Wycicki (Wilno), autor teoretycznych rozpraw, jak Robotnik polski w yciu rodzinnym, i praktycznego podrcznika Praca spoeczna w parafii, oraz ks. Antoni Szymaski
(KUL), ktrego Zagadnienia spoeczne wznawiano trzykrotnie. Filozoficznymi aspektami zagadnie
spoecznych zajmowali si: o. Jacek Woroniecki, ks. Kazimierz Kowalski i ks. Franciszek Sawicki, ktry by autorem rozprawy Zaoenia filozoficzne katolickiej myli spoecznej. Wkad w polsk myl spoeczn okresu midzywojennego mieli te wieccy socjologowie i ekonomici, jak Andrzej Niesioowski i
Ludwik Grski.
Rada Spoeczna przy Prymasie Polski, utworzona (1932) przez kardynaa Hlonda, zajmowaa si studium aktualnych spraw spoecznych i ich rozwizywaniem, cho oficjalnie zapowiadano, e jest powoana do popularyzowania spoecznej myli Kocioa w polskim spoeczestwie. Jej deklaracje, po oglnej
Odezwie (1934), zajmoway si najbardziej wwczas palcymi problemami spoeczno-gospodarczymi, o
czym mwiy ich tytuy: Wytyczne w sprawie organizacji zawodowej spoeczestwa (1935), Deklaracja w
sprawie stanu gospodarczo-spoecznego wsi polskiej (1937), Deklaracja o uwaszczeniu pracy (1939).
Biorc pod uwag liczne publikacje (najczciej jednak o praktycznym nastawieniu), mwiono w okresie
midzywojennym o istnieniu katolickiej myli spoecznej polskiej, cho ks. J. Piwowarczyk twierdzi
(1937), e katolicka myl spoeczna odgrywa dotychczas w Polsce role skromn, zarwno jako ruch badawczy, jak i realizacyjny. Korporacjonizm uznawali wtedy polscy uczeni za par excellence katolicki
ustrj spoeczny doby obecnej. Przed drug wojn wiatow i po niej zajmowano si koncepcj personalizmu spoecznego, ktry wywar zasadniczy wpyw na ksztatowanie si katolickiej myli spoecznej w
Polsce okresu powojennego. Z nieyjcych ju kapanw spoecznikw zajli si nim ks. Stefan Wyszy-
149
ski (prymas, kardyna) i ks. Bolesaw Kominek (arcybiskup, kardyna). Prymas Wyszyski, zwizany z
KUL-em, pomg po wojnie, by powstaa tu personalistyczna Szkoa Lubelska.
Korporacjonizm chrzecijaski
Koci by przeraony komunizmem i socjalizmem, wielu za, i nie tylko wrd katolikw, przeraa
kapitalizm choby z tego wzgldu, e w Stanach Zjednoczonych 2% ludzi posiadao 40% caego krajowego kapitau. Podjto wic walk z potg finansjery, a zarazem odrzucano dnoci do podporzdkowania jej dyspozycji pastwa. Uznano natomiast za najlepsze wyjcie z sytuacji propagowanie korporacji
zawodowych pracodawcw i pracobiorcw (korporacjonizm), ktry jako plan reformy spoecznogospodarczej pojawi si w XIX wieku, cho jeszcze nie sta si cile okrelonym terminem.
W encyklice Quadragesimo anno korporacjonizm stanowi podstawowy element koncepcji nowego
ustroju spoeczno-gospodarczego. Nazwany pniej korporacjonizmem chrzecijaskim, wzywa do odbudowania organizacji zawodowych i stworzenia takiego ustroju, ktry pooyby kres walce klas. We
Woszech, proklamowany de iure przez Mussoliniego, przyj de facto charakter biurokratycznopastwowy. W ujciu buruazji nie mg mimo najlepszej woli oczyci swych poj z przeytkw liberalizmu. W Austrii demokracja chrzecijaska za kanclerza E. Dolfussa podja prb realizacji korporacjonizmu wedug spoecznej nauki Kocioa. Po Anschlussie musiano j przerwa. W Portugalii premier
(19321968) Antonio de Oliveira Salazar, wprowadzajc korporacjonizm (korporatyzm, jak wwczas
mwiono), owiadczy: by zorganizowa korporatyzm, naley postpowa powoli, a przede wszystkim
naley rozwin ducha spdzielczoci, gdy bez tego mgby korporatyzm zdegenerowa si albo w kartele, albo w biurokratyczny etatyzm. Podstaw dla tego ustroju zapewni w konstytucji, ale jako dyktator
podporzdkowa sobie korporacje, co uczynio jego reformy nieskutecznymi.
Encyklika Quadragesimo anno zwrcia zainteresowania uczonych katolickich ku sprawom ekonomicznym i wywoaa wiele publikacji na temat korporacjonizmu, krytycznie ocenianego. Korporacjonizm
ustrojowy nie odpowiada liberalnym katolikom, ktrzy widzieli w nim kocieln urzdwk, narzucan
z gry. W Polsce wyjaniano wic, e korporacjonizm jako spoeczny program nie jest koniecznoci
teologiczn ani dogmatem. Przyjto wszake, i jest koniecznoci historyczn, gdy wic warunki ycia
si zmieni, moe by zastpiony inn form.
Pius XI, proponujc ten ustrj, stwierdzi moliwo duej rozmaitoci form organizacyjnych. Francuski
orodek Economie et Humanisme (dominikanin Louis Lebret) w manifecie programowym (1942) zaznaczy, e najlepszy jest ustrj spoeczny oparty na personalizmie ekonomicznym, ktry moe, ale nie
musi, posiada pewne cechy ustroju korporacyjnego. Wedug niego chcc wyj z chaosu, wywoanego
przez liberalizm czy etatyzm, naley wprowadzi ustrj oparty na wsplnocie, ktra ma wyszo nad
korporacj, gdy opiera si na podstawowych wartociach ludzkich: wi krwi, rodowiska i pracy.
Personalizm spoeczny
Budujca swe podstawy na przesankach rozumowych, katolicka nauka spoeczna skorzystaa z nowego
kierunku filozoficznego, nazwanego personalizmem. Zastosowany do zagadnie spoecznych sta si
katolickim personalizmem spoecznym, ktrego gwnymi przedstawicielami byli francuscy filozofowie: Jacques Maritain i Emmanuel Mounier.
Maritain, wykadowca filozofii neotomistycznej w Instytucie Katolickim w Paryu, zaj si do szeroko zagadnieniami spoecznymi (filozofi spoeczn). Wychodzc od tomistycznego pojcia osoby, doszed do koncepcji ustrojowej, ktr nazwa humanizmem integralnym lub personalizmem spoecznym. Wychodzc za od historycznego rozrnienia trzech etapw humanizmu: redniowiecznego, zbyt
teocentrycznego i pomijajcego doczesne sprawy czowieka, oraz racjonalistycznego, zbyt zwizanego z
tymi sprawami doczesnymi i wypranego z wszelkich elementw nadprzyrodzonych, gosi, e humanizm
trzeciego etapu, integralny, do ktrego si dy, uwzgldnia wszystkie wartoci ludzkie, jednostkowe i
spoeczne, lecz one jako cel doczesny musz by podporzdkowane celowi wiecznemu.
Spoeczno personalistyczna (spoeczno ludzi wolnych), wedug Maritaina, powinna: by spoecznoci o charakterze korporacyjnym; by spoecznoci bezklasow, lecz uznajc hierarchi spoeczn,
150
opart na wartoci osoby, wedug wartoci jej pracy (spoeczno arystokratyczna); by spoecznoci
pluralistyczn (pluralizm ekonomiczny, spoeczny i polityczny); by spoecznoci religijn (teistyczn),
posiadajc nie tylko wolno religijn, ale take uznanie przez pastwo istnienia Boga jako celu de
poszczeglnych obywateli oraz uznanie przez nie wartoci ponaddoczesnych. Wyprowadzajc wnioski
spoeczno-polityczne, Maritain uwaa, e demokracja personalistyczna musi da gwarancj zachowania
praw osobowych czowieka.
Mounier, uznawany za jednego z najwybitniejszych pisarzy i publicystw katolickich, oskarany nieraz
o zbyt lewicowe przekonania, patrza na zagadnienia spoeczne mniej z punktu widzenia filozofii teoretycznej, a bardziej z pozycji egzystencjalnej. Jak Maritain, sformuowa w Manifecie (Manifeste au service du personnalisme) tezy personalistyczne, by zapewni rozwj i postp ludzkiej osobowoci.
Manifest (1936) opiera si na personalizmie, krytykowa indywidualizm, liberalizm i faszyzm. Analizujc zagadnienia osoby w ujciu marksistowskim, dostrzega pewne wartoci tego systemu spoecznego,
lecz wykaza, e marksizm sta si duchowym imperializmem czowieka kolektywnego, co uniemoliwia
rozwj osoby ludzkiej. Wedug Mouniera nowa cywilizacja personalistyczna winna dy do uspoecznienia, ale w rzeczywistych wsplnotach, ktre mog powsta jedynie od wewntrz przez rozwj osoby,
ekonomia za powinna przywrci waciwy porzdek rzeczy: zysk uzaleniony od produkcji, produkcja
od spoycia, spoycie od potrzeb, potrzeby od etyki, czyli od osoby. Zmiany spoeczne powinny dokona
si przez rewolucj, ale wewntrzn: przez duchowy rozwj osoby i dojrzewanie spoeczne ludzi, by nowe formy spoeczne stay si ich naturaln koniecznoci.
Personalizm spoeczny znalaz nowe ujcie w nauczaniu Piusa XII, ktry w 1942 roku (ordzie wigilijne)
uj podstawowe warunki porzdku i pokoju spoecznego w piciu punktach: zachowanie godnoci i praw
osoby ludzkiej; obrona spoistoci spoeczestwa, szczeglnie za rodziny; uwzgldnienie godnoci pracy
ludzkiej; przywrcenie porzdku prawnego w yciu spoecznym; wprowadzenie ducha chrzecijaskiego
do ustroju spoecznego i organizacji pastwa.
Rodzina i maestwo
Katolicka nauka w swoim dziale etyki spoecznej zajmuje si yciem rodzinnym, uwzgldniajc szczegowo zagadnienia: rodzina jako spoeczno religijna oraz rodzina a wychowanie. Zaznacza, e rodzina
rni od innych doczesnych spoecznoci ludzkich, bo jest spoecznoci religijn przez sakrament maestwa.
Koci ju od czasw Leona XIII, ktry zatwierdzi liturgiczne wito Najwitszej Rodziny, zwaszcza
jednak przez enuncjacje Piusa XI i Piusa XII, zabiera gos w sprawie rodziny. Po drugiej wojnie wiatowej byo to szczeglnie potrzebne, gdy ujawniy si faszywe tendencje, jak propagowanie maestw
koleeskich, czasowych, na prb, a take gdy dostrzeono zgubne skutki wiadomego rozbijania rodziny w pastwach, objtych ustrojami totalitarnymi.
W encyklice Piusa XI (1930) Casti connbii najsilniej zabrzmia gos Kocioa. Wedug sw samego
papiea encyklika miaa za przedmiot maestwo chrzecijaskie w stosunku do warunkw, potrzeb i
obecnego bezadu w rodzinie i spoeczestwie, czyli w jego wymiarze spoecznym. Pozytywnie ukazaa
sakramentalne i spoeczne znaczenie maestwa, przyrodzon i nadprzyrodzon godno maonkw,
wznioso ich powoania, prawa i obowizki. Nie pomijaa zjawisk negatywnych, jak rozwody, zabijanie
dzieci w onie matki, uywanie rodkw antykoncepcyjnych. Uznawaa pewne postulaty eugeniki, ale
pitnowaa zamys wprowadzenia obowizkowej sterylizacji. Opowiadaa si za emancypacj kobiet, ale
nie tak, ktra odrywaa je od obowizkw ony i matki, majc szkodliwe skutki dla ycia rodzinnego i
spoecznego.
Dla Kocioa kobieta i matka stanowia osobny problem zarwno w jego nauczaniu, jak i w duszpasterskim dziaaniu. Dwa zagadnienia dotyczce kobiety (Rola kobiety w rodzinie oraz Rola kobiety w spoeczestwie i Kociele) uwzgldniono w katolickiej etyce spoecznej. W Polsce KUL opublikowa (1954)
prac zbiorow Rola kobiety w Kociele, zawierajc te tumaczenie teologicznie ujtego artykuu kardynaa Charlesa Journeta Koci a kobieta. We Francji teolog Henri Rondet swoim artykuem Elements pour une thologie de la femme (1957) zwrci uwag na potrzeb teologii kobiety. Jej rola w Ko-
151
ciele jest zawsze wielka, zarwno gdy idc za gosem powoania znajduje si w zakonie, jak i wwczas
gdy zamna lub samotna dziaa religijnie i apostoko w swoim rodowisku i w parafii. Katolicy wczyli
si w obchody Dnia Matki, ktry wprowadzono w Stanach Zjednoczonych (1907) i przyjto w Europie
(1922), obchodzc go w drug niedziel maja. Partie chrzecijaskie domagay si penych praw wyborczych dla kobiet.
Z nowych i dawnych, lecz intensyfikujcych si zagroe Koci uznawa za szczeglnie gron plag
rozwodw i aborcji, jako problemy moralne i spoeczne. Aborcja, usprawiedliwiana wielu czynnikami,
w tym te lkiem o przeludnienie wiata, czya si z rozpowszechnianym modelem rodziny jednego
dziecka. Spoeczny i moralny by take problem kobiet samotnych, zwaszcza e po pierwszej i drugiej
wojnie byo wicej kobiet ni mczyzn.
Koci zawsze przykada wag do apostolskiego dziaania kobiet. Pius XI wzywa je do apostolstwa w
ramach Akcji Katolickiej, by znalazy obron przed zagroeniami i pomoc w tworzeniu dobrych warunkw ycia. Wczeniej ju rozwiny si katolickie organizacje kobiet i modziey eskiej. W Belgii
oprcz parafialnych lig kobiet powstaa (1910) Midzynarodowa Liga Kobiet Katolickich, przeksztacona
w wiatow Uni Organizacji Kobiet Katolickich, ktra po 1945 roku liczya 103 organizacje narodowe i
36 milionw czonki oraz urzdzaa w Rzymie wiatowe kongresy (1947, 1952, 1957). Dla kobiety katolickiej wzorem apostolstwa staa si Najwitsza Maryja Panna. O godnoci kobiety w wietle nauki
Chrystusowej i o jej stanowisku w spoeczestwie pisali katolicy wielokrotnie. Na jzyk polski tumaczono Ventury de Raulica Katolickie niewiasty oraz Petera Kettera Chrystus a kobiety.
Wrd publicznie poruszanych kwestia nie zabrako te tematu kapastwa kobiet. Rozgos nada mu
(1931) kilku artykuami frankfurcki dziennik Rhein-Mainische Volkszeitung. Szczegowo zaja ai nim
szwajcarska autorka, Hildegarda Borsinger, w swej dysertacji doktorskiej Die Rechtsstellung der Frau in
der katholischen Kirche. Opinia katolicka uwaaa kwesti za swoiste denie maego krgu kobiet, budzce zbyt szerokie zainteresowanie, cho nie miao szans powodzenia. Za waciwy pogld na miejsce i
pozycj kobiety w Kociele i spoeczestwie przyjmowaa wypowied pisarki Sigrid Undset w artykule
(1931) Die ewige Frauenfrage. Pozycja ta, przez Boga ustalona, to dom rodzinny, w ktrym kobieta-ona
i kobieta-matka stoi na stray odwiecznej myli Boej.
Partie chrzecijaskie
Miay charakter partii politycznych, ale w swych programach szeroko uwzgldniay sprawy spoeczne.
Woska partia (Partito Popolare Italiano) odrzucaa zasad wszechwadzy pastwa i domagaa si uznania wszystkich praw Kocioa i rodziny, wolnoci religijnej i swobody nauczania, zachowania wasnoci
prywatnej i reformy rolnej.
Pierwsze z partii chrzecijaskich, dziaajcych pod rnymi nazwami, wywodziy si z XIX-wiecznego
ruchu katolicyzmu spoecznego. Utworzona (1880) w Austrii Christlich-soziale Partei rozpowszechnia
dla nich nazw partii chrzecijasko-spoecznych. W okresie midzywojennym okrelenie chrzecijaska
partia nie oznaczao przyjmowania w jej szeregi innych chrzecijan poza katolikami. Po drugiej wojnie
wiatowej wolay nie uywa przymiotnika chrzecijasko-spoeczne (christlich-soziale), z wyjtkiem
istniejcej w Bawarii Christlich-soziale Union (CSU) i w Belgii Partii chrzecijasko-spoecznej,
przyjy wic nazw partii chrzecijasko-demokratycznych i nie miay charakteru wycznie katolickiego. Inne partie, jak Partito Popolare we Woszech czy (po drugiej wojnie wiatowej) Mouvement Rpublicain we Francji, nie przyjy okrelenia ani chrzecijasko-spoeczne, ani chrzecijaskodemokratyczne.
Z partii katolickich okresu midzywojennego nie utrzymay si dwie wiele znaczce: Centrum (od 1852)
w Niemczech, ktre rozwizao si w 1933 roku po dojciu Hitlera do wadzy, oraz Partito Popolare
Italiano we Woszech, zaoona przez ksidza Luigi Sturza, a zniesiona przez Mussoliniego z innymi
partiami opozycyjnymi.
W Belgii i Holandii (Katholieke Staatspartij) katolickie partie polityczne dziaay nieprzerwanie. Belgijska formowaa rzd do wyborw w 1936 roku, holenderska za osigna szczyt swoich wpyww, gdy
152
premierem przez trzy kadencje (11 lat) by jej lider Ruys de Beerenbruck, w Polsce uznany za idea katolickiego polityka.
W Portugalii partia premiera Salazara, Unia Narodowa, a w Hiszpanii partia dyktatora J. A. Primo da
Rivera, Falanga, majca od 1937 roku generaa Franco za przywdc, uchodziy za skrajnie prawicowe
partie chrzecijaskiej demokracji. W Ameryce aciskiej w okresie drugiej wojny wiatowej take powstay partie chrzecijasko-demokratyczne, odrywajc si od dawnych katolickich ugrupowa konserwatywnych. Z wyjtkiem partii w Chile, nie odebray powaniejszej roli politycznej. Partie i polityczne
ugrupowania chrzecijaskiej Europy po 1945 roku, gdy nastpi rozkwit chrzecijaskiej demokracji,
opierajcej si zasadniczo na spoecznej nauce Kocioa, utworzyy organ midzynarodowy Nouvelles
Equipes Internationales (NEI), do ktrego weszy ekipy dawniejszych partii, a take nowo powstaych:
niemieckiej Christlich-Demokratische Union (CDU), woskiej Democrazia Cristiana i austriackiej sterreichische Volkspartei. NEI po pierwszym midzynarodowym kongresie w Luksemburgu (1948) odbyway je co roku. W Polsce istniaa chrzecijaska demokracja jako kierunek polityczny, lecz bya podzielona na kilka stronnictw. Za najbardziej reprezentatywne uchodziy: Polskie Stronnictwo Chrzecijaskiej Demokracji i Narodowo-Chrzecijaskie Stronnictwo Ludowe. Z duchowiestwa najwiksz rol
w Chadecji (popularny skrt chrzecijaskiej demokracji) odgrywa ks. Stanisaw Adamski, a w Endecji
(popularny skrt narodowej demokracji) - arcybiskup lwowski ormiaski, Jzef Teodorowicz.
Zwizki zawodowe
Benedykt XV nie podziela uprzedze swego poprzednika wobec zwizkw zawodowych. Zapewnia ich
katolickich przywdcw, e jest z nimi caym sercem i nawoywa ksiy, by nie uwaali dziaalnoci
spoecznej, mimo jej aspektw ekonomicznych, za obc posudze kapaskiej.
Pius XI w encyklice Quadragesimo anno, stwierdzajc dalszy rozwj kapitalizmu, ktry zgromadzi niebywa dotd potg ekonomiczn w rkach maej liczby ludzi, zaznaczy wag syndykatw chrzecijaskich i ich zadanie bronienia praw robotnikw i wdraania zasad chrzecijaskich w dziedzinie spoecznej. Podkrelajc za sprawiedliwo spoeczn, widzia j w lepszym rozdziale dochodu narodowego
i udziale wszystkich klas w nagromadzonych zasobach ekonomicznych.
Pius XI popar chrzecijaskie zwizki zawodowe we Francji. Z istniejcych (od 1895) zwizkw cz,
wyranie opowiadajc si za katolick nauk spoeczn, poczya si w konfederacj (Confderation
franaise des travailleurs chrtiens, CFTC). Na pierwszym kongresie domagaa si umw zbiorowych i
postanowia przy pomocy arbitrau rozwizywa konflikty. Nie znalaza jednak zrozumienia nawet u
wielu katolickich pracodawcw, a spotkaa si z wrogoci zwizkw, ktre do niej nie weszy, a jako
Confderation gnrale du travail (CGT) uznaway si za jedyn reprezentacj zawodow robotnikw.
Pracodawcy katoliccy utworzyli wasny zwizek (Confderation franaise du patronat chrtien, CFPC),
ktry take jak CFTC przyj nauk spoeczn Kocioa za podstaw dziaalnoci, lecz porzuci charakter
zwizkowy (1946), stajc si centrum refleksji chrzecijaskiej dla menederw.
Francuskie Konsorcjum Zakadw Tekstylnych Roulbaix-Tourcoing zwrcio si do Stolicy Apostolskiej
z raportem o katolickich syndykatach ujawniajcych skonno do socjalizmu, a raczej o ksiach, ktrzy
je popierali. Po dugim rozpatrywaniu sprawy Stolica Apostolska udzielia odpowiedzi (1929) arcybiskupowi w Lille, Achilleowi Linartowi, odrzucajc wszystkie zarzuty. Widziano w tym uznanie dla misji
syndykatw chrzecijaskich. Arcybiskup Linart, nazywany czerwonym biskupem z powodu popierania
CFTC, zosta (1930) mianowany kardynaem, co umacniao pozycj katolickich zwizkw zawodowych.
W okresie midzywojennym katolicy wielu krajw czynili starania o rozbudow katolickich zwizkw
zawodowych. Obawiano si wszake, by nie wcigny si w walk klasow (polityczn), jak zwizki
socjalistyczne i komunistyczne. Koci te dla celw religijnych i moralnych widzia wiksz przydatno katolickich stowarzysze robotnikw i pracownikw (rzemios, wolnych zawodw) anieli zwizkw zawodowych. W Holandii organizacje chrzecijaskie robotnikw pomogy urzdzi w Hadze
(1920) kongres zwizkw zawodowych i odnowi istniejcy przed wojn Midzynarodowy Sekretariat
Chrzecijaskich Zwizkw Zawodowych. Organizacja ta skupiaa wwczas 3 mln 367 tysicy robotnikw chrzecijaskich i odbya kilka kongresw midzynarodowych, lecz od 1937 roku malao jej znacze-
153
nie i liczba. W Polsce istniay Katolickie Stowarzyszenia Robotnikw, zajmujce si rwnie ich obron
prawn. Poszczeglne zwizki zawodowe poczyy si w Chrzecijaskie Zjednoczenie Zawodowe, lecz
nigdy nie miao wicej ni 150 tysicy czonkw.
Caritas chrzecijaska
Mio bliniego, bdc rdem i zasad wszelkich form dobroczynnej dziaalnoci nazywano w Kociele caritas chrzecijask, w Polsce za nadano t nazw kocielnym towarzystwom dobroczynnym:
Zwizek Towarzystw Dobroczynnych Caritas. Mio i sprawiedliwo w dziaaniu oraz ich wzajemny
stosunek stanowiy zawsze wane zagadnienie w katolickiej nauce spoecznej, ktra dostrzegaa ich nierozerwalny zwizek. Pius XII, wczajc sprawiedliwo do oglnego pojcia prawa, mwi: koncepcja
chrzecijaska nie dopuszcza ani przeciwstawienia, ani alternatywnoci: mio lub prawo, lecz podna
syntez: mio i prawo. Koci wiec uczy o mioci spoecznej i jej potrzebie.
Koci w XX wieku mia wiadomo materialnych i duchowych potrzeb ludzi biednych, ktre byy
wielkie nie tylko podczas obu wojen, ale i w czasie pokoju, zanim rozwina si pastwowa opieka spoeczna, a nie ustay nawet w krajach usiujcych realizowa mio spoeczn i sprawiedliwo spoeczn.
W okresie wielkiego kryzysu ekonomicznego Pius XI wyda encyklik Caritate Christi (1932), w ktrej
mwi o ndzy jako o nieszczciu tak powszechnym, jakiego nie byo od potopu, i stale wzywa wiat
katolicki do krucjaty miosierdzia na rzecz ofiar bezrobocia. Wedug prymasa A. Hlonda (1935): Dokonywa si rehabilitacja miosierdzia chrzecijaskiego. Naturalizm chcia je poniy. Przeytkiem spoecznym nazwa je humanizm. W nowoczesnym pastwie nie przyznawali mu doktrynerzy ustrojw politycznych ani roli, ani miejsca. Bezwarunkowym lekarstwem na wszelk bied mia by budet pastwowy. Do
zasadniczych rezerwatw publicznych zaliczano wszelk opiek nad ubogimi. Szybko i gruntownie zaatwio si ycie z tym pogldem. Ndza przerosa monoci finansowe najbogatszych krajw.
Prymas Hlond ca dziaalno charytatywn, a zwaszcza kady Tydzie Miosierdzia nazywa wznios akcj spoeczn i wcale nie w tym znaczeniu, e spoeczestwo w niej uczestniczy, skadajc ofiary,
lecz e suy dobru spoeczestwa. Koci wic, kierujc si wzgldem religijnym (penienie uczynkw
miosierdzia) i wzgldem spoecznym, nie zaniedba w XX wieku caritas chrzecijaskiej, co wicej, sw
dziaalno dobroczynn i tak zwane dziea dobroczynne rozwin i uj w lepsze formy organizacyjne.
Uznaje si, e Koci katolicki w Niemczech najszerzej rozbudowa zorganizowan dobroczynno.
W Niemczech od dawna istniejcy Zwizek Katolickich Instytucja i Stowarzysze Dobroczynnych obejmowa 171 rnych organizacji dobroczynnych, posiadajcych autonomi w swej strukturze i dziaalnoci. Wydawa wasny miesicznik Caritasstimmen. Do 1933 roku wzrastaa jego dziaalno, powikszono znacznie liczb zakadw i instytucji dobroczynnych oraz wydawnictw fachowych i popularyzacyjnych.
W innych pastwach istniay krajowe centrale caritasowe, utworzone ju wczeniej, jak we Francji, albo
powstae w XX wieku. Swoje centrale posiaday z reguy diecezje, gdy dziaalno dobroczynn uznawano za wan dziedzin duszpasterstwa parafialnego. Polska w okresie midzywojennym miaa dobrze
zorganizowan Caritas. Po 1945 roku Episkopat Polski, dziaajc przez Komisj do spraw Charytatywnych, utworzy Krajow Central Caritas, ktra wydawaa czasopismo Caritas. Reim komunistyczny
dokona (1950) upastwowienia Caritasu, powoujc Zrzeszenie Katolikw Caritas, ktremu przekaza
zabrany majtek kocielnej organizacji i kocielne zakady opiekucze. Koci jednak nie zaprzesta
dziaalnoci dobroczynnej, organizujc j w ramach duszpasterstwa parafialnego.
Ruch abstynencki
W Kociele dostrzegano ju w XIX wieku, e rozpowszechniony i stale rozpowszechniajcy si alkoholizm jest nie tylko zagadnieniem moralnym (demoralizacja), ale take kwesti spoeczn.
Walk z nim uznano za zadanie duszpasterskie kapanw i ogu katolikw. Dziaalno abstynencka i
trzewociowa staa si jedn z form apostolatu religijnego i spoecznego.
Alkoholizm jako zjawisko spoeczne pastwa staray si rozwizywa w rny sposb. W Stanach Zjednoczonych cakowita prohibicja, wprowadzona poprawk do konstytucji, obowizywaa (1920-1933) na
154
terenie caego pastwa, ale nie zlikwidowaa zagroenia. W niektrych krajach europejskich wprowadzono, take okresowo, prohibicj cakowit lub czciow. Szwajcaria, Francja, Niemcy rozwijay profilaktyk i zwalczanie alkoholizmu na drodze owiaty i organizacji.
Koci katolicki od czasw (1838) kapucyna irlandzkiego, Theobalda A. Mathewa, apostola trzewoci,
rozwija dziaalno na polu abstynencji i trzewoci. W parafiach wprowadzano Towarzystwa Wstrzemiliwoci. Uznano za konieczne rozwijanie zupenej abstynencji jako obrony przed alkoholizmem i
znaku ycia w peni chrzecijaskiego, a u kapanw i dziaaczy ruchu trzewociowego take jako rodka ich apostolskiego dziaania. Katolicka Liga Zupenej Abstynencji dziaaa w Szwajcarii, przyjwszy
za motto sowa Piusa X, e nie ma bardziej naglcego spord dziel spoecznych nad walk z alkoholizmem.
W wielu krajach dziaay rozbudowane organizacje katolickie trzewoci i abstynencji. W Belgii istniaa
Midzynarodowa Liga Katolicka przeciw Alkoholizmowi (Lngue catholique internationale contre
lalcoolisme). Za swe zadanie przyja inspirowanie i prowadzenie walki z alkoholizmem, wykorzystujc
naukowe badania, dotyczce zdrowia ludzkiego i dobra spoecznego.
W Polsce, po okresie tworzenia bractw trzewoci, rozwin si obok nich ruch abstynencki i uksztatowano wspprac obu kierunkw: trzewoci i abstynencji. Formu dziaania lakonicznie uj arcybiskup Aleksander Kakowski: trzewo i umiarkowanie stopniowo przygotowuj do cakowitej abstynencji, cakowita za abstynencja wielu prowadzi do trzewoci wszystkich. Ks. Kazimierz Niesioowsiki by
twrc nowoytnego ruchu abstynenckiego, gdy opar go na solidnych podstawach naukowych i organizacyjnych. W terenie dziaano przez abstynenckie koa parafialne czy te zawodowe. Pierwszy Katolicki
Kongres Przeciwalkoholowy urzdzono (1937) w Warszawie. W okresie drugiej wojny wiatowej okupant prowadzi wiadom akcj demoralizowania narodu polskiego przez alkoholizm. Po wojnie Koci
podj walk z tym zjawiskiem. Episkopat wyda (1947) list pasterski W palcej sprawie grozy alkoholizmu i pijastwa, utworzy Krajowy Referat Trzewoci, dokona reorganizacji bractw trzewoci, ktre
propagoway te cakowit abstynencj, organizowa wielkopostne akcje trzewoci i inne akcje abstynenckie w ramach duszpasterstwa, gdy nie mogy istnie katolickie towarzystwa.
Trzeci wiat
Problemy spoeczne nkay wszystkie kraje wiata, lecz po drugiej wojnie wiatowej uwiadomiono sobie
ich skal w krajach Trzeciego wiata. W cigu powojennych dwudziestu lat rozpady si wszystkie
wadztwa kolonialne, ktre pastwa europejskie tworzyy przez cztery lub pi wiekw. Ludy kolonialne
doszy do niepodlegoci, ale ich pastwa byy na og zacofane i biedne. Przyjo si okrelenie, e po
krajach kapitalistycznych (Pierwszy wiat) i krajach socjalistycznych (Drugi wiat) tworz Trzeci wiat.
One za za taki stan oskaray Europ Zachodni, w tym take chrzecijastwo, ktre wydawao im si
religi kolonizatorw. Rozwijajc swj nacjonalizm, podkrelay czsto nadmiernie wartoci dawnej
kultury i idealizoway przeszo, ktrej - wedug nich - cios zadaa kolonizacja i chrzecijastwo. Nacjonalizm znajdowa poparcie Zwizku Radzieckiego, co znacznie skaniao do przyjmowania marksizmu,
lecz haso walki klas zmieniano na haso walki ludw uciskanych z obcym panowaniem, politycznym,
ekonomicznym i religijnym. Pius XII umia odrni ewangelizacj od kolonizacji. W swoim przemwieniu na Boe Narodzenie (1945) wyranie powiedzia, e Koci jest ponadnarodowy i nie stanowi
jakiej potgi zwizanej z Europ. Zaj takie stanowisko, zanim Organizacja Narodw Zjednoczonych
podja (1949) rezolucj o przyspieszeniu nadawania terytoriom powierniczym penej niezalenoci. Papie ujawni te wwczas swe obawy co do komunizmu, ktry niesprawiedliwie oskara Koci o kolonializm. Biskupi krajw kolonialnych uznali legalno denia do niepodlegoci. Publicznie owiadczyli to biskupi Kamerunu, biskupi Konga Belgijskiego i Ruandy-Burundi. Biskupi Kamerunu w licie
pasterskim (1955) stwierdzili, e Koci uznaje za suszne denie do niepodlegoci i popiera je, przekonany, i zostan uszanowane podstawowe prawa Ewangelii: prawda, sprawiedliwo, roztropno i
mio. Przestrzegali jednak, by nie da si zwie marksizmowi, gdy odszed od susznych zasad wasnych i stanowi zagroenie dla naszej cywilizacji. Takie stanowisko hierarchw wywoao u europejskich
155
wadz kolonialnych oskarenie o oportunizm, ktry mia suy zachowaniu interesw Kocioa, a jest
sprzeczny z dobrem ojczyzny ich pochodzenia.
Powolny rozwj, a raczej niedorozwj ekonomiczny wikszoci krajw wiata sta si w latach pidziesitych jednym z najwikszych problemw obecnej epoki. Stolica Apostolska wsppracowaa z
organizacjami ONZ, zajmujcymi si Trzecim wiatem. Pius XII wypowiada wezwania, by narody bogate uznay za swj obowizek przyczyni si do rozwoju krajw zacofanych, ale nie wystarczy posya
ekspertw od rozwoju ekonomicznego, trzeba jednoczenie poprawi warunki spoeczne tych krajw i nie
mona udzielania pomocy wcza do spekulacji politycznych. W europejskich krajach podjto akcje
katolickiej pomocy dla krajw Trzeciego wiata, czym gwnie zajy si organizacje: w Niemczech Adveniat i Misereor, w Austrii - Caritas, w Belgii - Entraide et fraternit, w Holandii - Mensen in
Nood, w Szwajcarii - Caritas.
Ruchy migracyjne
Migracja ludnoci, bd zewntrzna (z jednego kraju do drugiego), bd wewntrzna (z jednego regionu
kraju do drugiego, ze wsi do miasta) bya zjawiskiem staym w historii i niezalenie od swych przyczyn
stanowia problem spoeczny, czasem te polityczny. Nieraz miaa przyczyny religijne, chronienie si
przed przeladowaniem, dla Kocioa jednak bya zawsze problemem duszpasterskim, gdy czowiek
wyrwany z rodzinnego rodowiska bd rodzina wyrwana ze staego rodowiska religijnego i spoecznego atwiej tracili religijno. Koci organizowa wic duszpasterstwo emigracyjne, a w jego zakresie
zajmowa si sprawami spoecznymi emigrantw, bo na og niewystarczajca bya opieka nad nimi ze
strony nowego kraju, do ktrego przybywali, bd starego kraju, ktry opuszczali. Za spoecznie wane
zadanie uzna pomoc dla integracji migrantw z nowym rodowiskiem kulturalnym, ale bez zatracenia
ich narodowoci.
Nowym zjawiskiem staa si emigracja po drugiej wojnie wiatowej, gdy oprcz emigrantw zarobkowych zwikszya si liczba uchodcw. W latach 1945-1958 masowo uchodzia ludno wskutek podziau politycznego Indii Brytyjskich, podziau Palestyny, wojny w Korei, podziau Wietnamu, powstania
na Wgrzech, walk politycznych w Afryce (Kongo). Z Wgier uszo okoo 200 tysicy ludzi. Uchodcw
azjatyckich i afrykaskich obliczano na 32 miliony.
W sprawie emigrantw i uchodcw Pius XII czsto zabiera glos, wzywajc do niesienia im pomocy i
wspierajc dziaania Wysokiego Komisarza ONZ do Spraw Uchodcw. W swoim nauczaniu papie gosi naturalne prawo czowieka do emigracji i do imigracji, ktre nie moe by zniesione ukadami pastwowymi, ale przyjmowa, e prawa pastwowe mog ruchy migracji zewntrznej regulowa w zakresie
bezpieczestwa pastwa, ochrony zdrowia spoeczestwa i ochrony moralnoci, a nawet ochrony ekonomicznej kraju przed masowym napywem emigrantw. Nauk Kocioa uj najobszerniej (1952) w konstytucji apostolskiej Exul familia.
Opiek i pomoc dla emigrantw, a szczeglnie dla uchodcw przyjy do swych zada nowa (1951)
katolicka organizacja midzynarodowa Caritas Internationalis i Midzynarodowa Komisja Katolicka
ds. Migrantw (CIMC) z siedzib w Genewie, posiadajca osobne biura w Buenos Aires dla Ameryki
Poudniowej, w Tokio dla Azji i w Kairze dla Afryki. CIMC ustanowia staego przedstawiciela przy
ONZ, by cile wsppracowa z jej Wysokim Komisarzem do spraw Uchodcw i innymi organizacjami
midzynarodowymi, jak Midzynarodowa Organizacja ds. Uchodcw (OIR). Skupiajc krajowe organizacje i przedstawicielstwa z 40 krajw, przyja za swoje gwne zadanie nie tylko koordynowanie ich
dziaalnoci, ale ukierunkowanie jej na opiek nad rodzinami emigrantw i uchodcw. Kadego roku
obejmowano pomoc najmniej 150 tysicy osb. Konkretne zadania ustalano na oglnych konferencjach;
w Barcelonie (1952), w Biedzie (1954) i Asyu (1957).
156
Rozdzia 14
DZIAALNO APOSTOLSKA
Laikat, na wezwanie Kocioa, w rnym stopniu angaowa si w poznawanie i rozwijanie jego nauki
spoecznej, a przede wszystkim w dziaalno na wielu polach pracy spoecznej. Koci gosi to jako
jedn z istotnych form apostolatu, ujtego przez Piusa XI w Akcj Katolick. Organizacyjnie obja ona
znaczn cz bractw i stowarzysze. Posugiwaa si w apostolacie tradycyjnymi i nowymi rodkami,
starajc si wykorzysta gwnie ksik, pras, radio, film i telewizj, a przynajmniej zdoby na nie
wpyw, by nie byy nonikami demoralizacji i dechrystianizacji. Wobec daleko posunitego procesu dechrystianizacji Francji kapani w poszukiwaniu skuteczniejszych rodkw swej pracy apostolskiej podjli
eksperyment ksiy robotnikw. Stanowica teoretyczny fundament apostolatu wieckich katolikw teologia laikatu jako osobna dyscyplina nauki kocielnej rozwina si dopiero po drugiej wojnie wiatowej.
Laikat apostolski
Koci mia nie tylko wasn nauk spoeczn, ale stworzy Akcj Katolick, by apostolat uprawiali
wszyscy katolicy. W niektrych krajach, jak Francja, musia przeama wycznie indywidualistyczne
traktowanie religii, podkrelajc spoeczny wymiar katolicyzmu. O spoecznym charakterze religii napisa (1938) wnikliw rozpraw Henri de Lubac (Catholicisme. Les aspects sociaux du dogme), cho
obok tego podkrela personalistyczny charakter katolicyzmu.
Dla Kocioa wane byy oba zagadnienia: miejsce katolikw (laikatu) w spoeczestwie i ich miejsce w
Kociele. Zrozumienie roli laikatu w Kociele za Piusa XII Piusa XII uznaje si za jeden z najbardziej
charakterystycznych rysw ewolucji ycia katolickiego. Dostrzeono, e laikat ma do spenienia nie tylko
zadania pomocnicze w stosunku do zada kleru, ale te zadania komplementarne, moliwe do wykonania
tylko przez wieckich.
Benedyktowi XV wojna i warunki powojenne nie pozwoliy na zajmowanie si laikatem obszerniej, ni
to uczyni. Opublikowany przez niego Kodeks Prawa Kanonicznego omwi laikat jako osobny stan w
Kociele, podkrelajc, e z Boego ustanowienia rni si od stanu duchownego, a rnica powstaje
przez wicenia, ktre uprawniaj kler do rzdzenia wiernymi i penienia ministerium kultu Boego.
Pius XI doceni laikat i o nim mwi przede wszystkim w aspekcie apostolatu Akcji Katolickiej. Zaznacza jednak, e apostolat uprawiany przez katolikw musi by w cakowitej zalenoci od hierarchii. Nowa wszake bya jego formua, e lancy majc udzia w apostolacie, penionym przez hierarchi, otrzymuj do tego mandat. Po wyjanieniu pojcia mandatu uznano, e mandat jako obowizek apostolatu ma
kady chrzecijanin z faktu przyjtego chrztu, natomiast hierarchia daje go formalnie jako znak uprawnienia do penienia apostolatu w ramach urzdowej, kocielnej Akcji Katolickiej.
Pius XII, powoujc instytuty wieckie, stworzy w nich dla laikw, obok denia do doskonaoci przez
zachowanie rad ewangelicznych, moliwo uprawiania apostolatu w formie kanonicznej. Za jego pontyfikatu laicy zaczli coraz czciej studiowa teologi. Papie owiadczy jednak, e nie moe powsta
teologia laikatu w znaczeniu teologu, uprawianej przez wieckich katolikw w niezalenoci od Magisterium Kocioa.
Teologi laikatu w znaczeniu refleksji teologicznej o laikacie ukierunkoway artykuy francuskiego teologa Yves Congara w La vie spirituelle (1946) o godnoci wieckich katolikw, wypywajcej z ich
udziau w funkcjach kapaskiej, profetycznej i krlewskiej Kocioa. Holenderski teolog Edvard Schillebeeckx ukaza jej dwie paszczyzny: szukanie tego, co wsplne duchownym i wieckim jako czonkom
Kocioa, oraz badanie stosunku waciwego wieckim wobec wiata. Z t teologi wystpiono na pierwszym (1952) wiatowym Kongresie Apostolstwa wieckich. Pogbiy j dziea: I. Congara (Jalons pour
une thologie du laat), Grarda Philipsa (Le rle du lacat dans lEglise), Karla Rahnera (ber das Laienapostolat), Franzia X. Arnolda (Kirche und Laientum) i H. Urs von Balthasara (Der Laie und die
Kirche).
157
Bractwa i stowarzyszenia
Nazw dziea (ouevres) chtnie obejmowano we Francji wszystkie dziea religijne, bractwa i stowarzyszenia kocielne. Dziea papieskie o charakterze misyjnym, jak Dzieo Rozkrzewiania Wiary, powstay w
XIX wieku i rozwijay si w XX wieku. W okresie midzywojennym tworzono nowe dziea religijne o
charakterze apostolskim, jak Dzieo Powoa Kapaskich lub Dzieo w. Franciszka Salezego (Oeuvre
de Saint-Franois-de-Sales), nadajc im formy organizacyjne, dozwolone przez Kodeks Prawa Kanonicznego.
Bractwa z reguy byy wsplne dla mczyzn i kobiet, ale nowe ukierunkowanie dziaalnoci prowadzio
do tworzenia bractw stanowych, jednych dla mczyzn, innych dla kobiet. ywy Raniec wprowadzi
wyrany podzia na re racowe matek, ojcw, panien i modziecw. Akcja Katolicka, wedug woskiego modelu, przyja stowarzyszenia czterech stanw (kobiet, mczyzn, modziey eskiej i modziey mskiej) za swe cztery kolumny. We Francji Akcja Katolicka pozostaa przy strukturze zawodowej poszczeglnych stowarzysze.
Stowarzyszenia katolickie, rnorodne i bardzo liczne w XX wieku, oraz nadal istniejce bractwa i
dziea religijne mona wsplnie uj w kilka grup wedug ich celw i zada. Na czoo wysuwa si Akcja
Katolicka, ktra miaa formy organizacyjne, ale nie bya sama w sobie stowarzyszeniem i staa ponad
nimi. Grupa dawniejszych stowarzysze charytatywnych obja teraz takie nowe organizacje, jak Unia
Chorych i Apostolstwo Chorych. Grupa stowarzysze i dziel dla szerzenia wiary, zrzeszajc od dawna
istniejce, jak znane powszechnie dziea misyjne z XIX wieku (Dzieo Rozkrzewiania Wiary, Dzieo w.
Piotra Apostoa, Dzieo witego Dziecictwa), wzbogacia si o nowe organizacje dla misji zewntrznych i wewntrznych (Mission de France). Grupa dzie i stowarzysze dla rozwijania i pogbiania ycia
religijnego obja takie organizacje, jak Krucjata Eucharystyczna, Legion Maryi. Osobne grupy tworzyy
organizacje i dziea, suce nauce i nauczaniu katolickiemu oraz spoecznej dziaalnoci katolikw, jak
rwnie katolickie organizacje modzieowe, ze wzgldu na ich rozkwit w XX wieku, a jeszcze bardziej z
racji ich znaczenia dla wanej sprawy katolickiego wychowania modego pokolenia.
Midzynarodowe organizacje katolickie powstaway z wewntrznych potrzeb stowarzysze diecezjalnych i krajowych, by si konsultowa i wspomaga w rozwijaniu dziaalnoci. Po drugiej wojnie wiatowej wyraniej dostrzeono, e zadania, zwaszcza spoeczne, podjte przez krajowe i europejskie stowarzyszenia kocielne maj wymiar wiatowy. Do 1958 roku powstao i istniao 36 katolickich organizacji
midzynarodowych, ktre stay si czonkami Konferencji Midzynarodowych Organizacji Katolickich
(Confrence des Organisations Internationales Catholiques). Nie obja ona piciu nowych midzynarodowych ruchw i organizacji katolickich: Ruch Pax Christi, Midzynarodowe Konwersatoria Katolickie
w Saint-Sbastien, Midzynarodowa Modzie Katolicka Studiujca, Midzynarodowy Ruch Modziey
Katolickiej Rolniczej i Wiejskiej z trzema sekretariatami regionalnymi: panafrykaskim, poudniowoamerykaskim i europejskim, Katolicka Unia Wsppracy Midzyrasowej, bdca federacj misyjnych
stowarzysze laikatu.
Organizacje modzieowe
Koci stara si obj swoimi bractwami i stowarzyszeniami jak najszersze krgi modziey katolickiej
i wspdziaa z innymi organizacjami modzieowymi, jak skauting czy organizacje sportowe, jeli odpowiaday ideaom religijnym, mi byy mu wrogie i nie miay charakteru politycznego. Gdy powstaa
Akcja Katolicka, staraa si wcign ca modzie, miejsk i wiejsk, w swe szeregi.
W Belgii wikariusz w Laeken, na przedmieciu Brukseli, Joseph Cardijn, zorganizowa modzie robotnicz, dajc jej nazw Robotniczej Modziey Chrzecijaskiej (Jeunesse Ouvrire Chrtienne, JOC).
Gdy przedstawia (1922) program krajowej organizacji modziey robotniczej pod t sam nazw i uoy
dla niej statut, przyjty przez episkopat, wysun na czoo cztery zadania: wychowanie religijne, uprawianie akcji katolickiej, propagowanie ubezpieczenia spoecznego i kas oszczdnoci oraz obron interesw
zawodowych. Metoda dziaania opieraa si na zasadzie, e modzie dziaa wrd siebie, przez siebie i
dla siebie, stosujc trzystopniowe postpowanie: pozna, oceni, dziaa (voir, juger, agir). W mentalnoci katolickiej wywoao to rewolucj kulturaln, bo dotd w dziaaniu nie wychodzono od dowiadcze-
158
nia, lecz od zasad oglnych i w ich wietle rozpatrywano, jakie powinno by konkretne postpowanie
(metoda dedukcyjna). Odtd za metoda indukcyjna staa si podstaw rewizji ycia, ktr uznano za
waciw Akcji Katolickiej.
JOC, jako organizacja katolicka aprobowana i zalecana przez Piusa XI, po dziesiciu latach miaa w Belgii okoo 80 tysicy czonkw, we Francji - ponad 30 tysicy. Dziki licznym podrom Cardijna (przerwanym .podczas drugiej wojny wiatowej, gdy aresztowaa go policja niemiecka) JOC szybko zostaa
wprowadzona w wielu krajach i miaa duo czonkw. Rozwj by tak widoczny, a skutki dziaania tak
wielkie, e arcybiskup Parya, kardyna Jean Verdier powiedzia: JOC to cud (nie boj si uy tego sowa), cud, ktrego oczekiwalimy i ktry Bg wreszcie urzeczywistnia, jestemy bowiem u pocztku nowego stadium cywilizacji chrzecijaskiej.
We Francji, gdzie istniao Katolickie Stowarzyszenie Modziey Francuskiej (Association Catholique de
la Jeunesse Franaise, ACJF), na wzr JOC-u (modzie mska) powstaa katolicka organizacja robotniczej modziey eskiej (JFOC), a nastpnie katolickie organizacje mskiej modziey wiejskiej (JAC),
marynarzy (JMC), studentw (JEC), modziey wolnych zawodw (JIC), majce swe odpowiedniki u
modziey eskiej (JMCF, JECF, JICF). Wszystkie zachowyway organizacyjn autonomi, lecz koordynowa ich dziaalno staraa si ACJF, penic to zadanie przez wiele lat, a po wewntrznym kryzysie (1956) zostaa rozwizana.
Katolicy we wszystkich krajach tworzyli swoje organizacje modzieowe pod rnymi nazwami. W
Niemczech zaczto od zaoenia w Kolonii (1919) zwizku modzieowego Neudeutschland, pod hasem
Modzie, Ojczyzna, Koci, ktry wydawa trzy wasne pisma: Der Leuchtturm, Die Burg, Der
Aufstieg. Utworzono nastpnie uni zwizkw Verband der katholischen Jugen- und Jungmnnervereine,
ktra skupiaa 3600 rnych stowarzysze lokalnych, z 350 tysicami czonkw.
W krajach, ktre przyjy woski model Akcji Katolickiej, jak Polska, zorganizowano modzie w (krajowych Katolickich Zwizkach Modziey Mskiej (KZMM) i Modziey eskiej (KZM), ktre obejmoway diecezjalne Katolickie Stowarzyszenia Modziey Mskiej (KSMM) i Modziey eskiej
(KSM), posiadajce w parafiach, a nawet w poszczeglnych miejscowociach parafii swoje Oddziay
KSMM i Oddziay KSM.
W Niemczech szybko rozbudoway si katolickie organizacje modziey akademickiej. Takie same
organizacje, istniejce i rozwijajce si w innych krajach, bray udzia w midzynarodowych kongresach
studentw katolickich. Na kongresie (1921) utworzono midzynarodow federacj katolickiej modziey
akademickiej Pax Romana. Od kongresu w Rzymie (1947) zmieniono jej charakter i utworzono pod nazw Pax Romana dwie sekcje autonomiczne: studentw (Pax Romana, Mouvement International des Etudiants Catholiques) oraz katolickich intelektualistw (Pax Romana, Mouvement Intemational des Intellectuels Catholiques). Niezalenie od tego utworzono (1949) midzynarodow Federacj Uniwersytetw
Katolickich (Fderation des Universits Catholiques, FUC).
Akcja Katolicka
W znaczeniu oglnym, jako apostolat wieckich, Akcja Katolicka bya popierana i uprawiana za poprzednich papiey. W cisym znaczeniu rozumiana jako struktura organizacyjna stowarzysze katolickich, powoanych do uprawiania tego apostolatu w cisej cznoci z hierarchi, i nazwana Akcj Katolick, wzia pocztek od Piusa XI. Jej podstawy doktrynalne papie przedstawi ju w swej pierwszej
encyklice Ubi arcano oraz powtrzy w rnych przemwieniach i listach apostolskich, szczeglnie jednak (1928) w licie do biskupa wrocawskiego, kardynaa Adolfa Bertrama.
Wczeniejsze formy uprawianego przez wieckich katolikw apostolatu byy rne w poszczeglnych
krajach, najczciej jednak istniay jako ruch ujty w cztery organizacje: mczyzn, kobiet, modziey
mskiej i modziey eskiej. Pius XI przyj ten podzia na cztery kolumny Akcji Katolickiej, przy jej
reorganizacji we Woszech (1922), wic z ni jako pomocnicze inne stowarzyszenia. Za wzorem Kocioa woskiego poszy inne kraje, jak Hiszpania, Jugosawia, Czechosowacja, Austria. Polska do 1930
roku miaa swoist form Ligi Katolickiej. Obok tego istniay formy specjalistycznej Akcji Katolickiej,
nastawionej na jedn grup zawodow. Tak form miaa belgijska organizacja modych robotnikw ka-
159
tolickich (JOC), przez Piusa XI stawiana (1935) za wzr Akcji Katolickiej. Takie formy istniay we Francji, gdzie kardyna Verdier na polecenie Piusa XI przystpi (1929) do koordynacji wszystkich jej struktur modzieowych, natomiast Akcj Katolick dorosych zorganizowano w 1936 roku, najpierw Lig
Chrzecijask Robotnikw (LOC), a nastpnie (1939) Lig Chrzecijask Rolnikw (LAC). Osobno
istnia ruch katolicki zajmujcy si rodzinami wiejskimi (Mouvement Familial Rural), ktry po zmianach
przyj (1950) nazw Mouvement de Libration du Peuple (MLP), lecz wtedy episkopat francuski
owiadczy, e Action Catolique Ouvrire (ACO) jest jedynie uznan organizacj dla ludnoci miejskiej i
wiejskiej. Po drugiej wojnie wiatowej francuska Akcja Katolicka dorosych doznaa dalszych przeksztace, w kocu przybierajc formy Action Catholique Gnerale des Hommes (ACGH) i Action Catholique
Gnerale Fminine (ACGF).
Akcja Katolicka miaa istotny wpyw na rozwj ycia religijnego i odnowienie oblicza wielu parafii, cho
nie urzeczywistniaa wszystkich zamierze Piusa XI i jej organizatorw, napotykajc znaczne przeszkody. Wcigna wszake w swe szeregi i uaktywnia wielu wieckich. Duy by jej wkad w tworzenie
kultury katolickiej.
Po 1945 roku, gdy nastpia powszechna reakcja przeciw masowym organizacjom, osabo te dziaanie
Akcji Katolickiej. wieccy katolicy ywili niekiedy obawy, e podporzdkowana hierarchii staje si now form klerykalizmu. Pobudzao ich to, e Pius XII przesta uywa formuy swego poprzednika o
uczestnictwie wieckich w apostolacie hierarchii, a posugiwa si okreleniami mniej wymownymi:
wsppraca, pomoc. Papie opowiada si te za pluralistyczn koncepcj, istniay wic przy kocu jego
pontyfikatu cztery typy akcji katolickiej: jednorodna i scentralizowana Akcja Katolicka, cile zalena
od hierarchii (Wochy, Hiszpania, Portugalia, Ameryka aciska), wyspecjalizowane grupy apostolatu
wieckich wedug zawodw lub rodowisk spoecznych (Francja, Belgia, Kanada), istniejce bez nazwy
Akcji Katolickiej stowarzyszenia kocielne jako kontynuacja XIX-wiecznych organizacji, jak Bonifatiusverein w Niemczech, lub mae grupy awangardowe (Legion Maryi w Irlandii), wreszcie swoiste federacje rnych organizacji, kada z wasn nazw (Holandia, Szwajcaria, Filipiny, Wietnam).
Akcja Katolicka w Polsce
Liga Katolicka, pierwsza w Polsce organizacja powszechnego apostolstwa laikatu (akcja katolicka w
szerszym znaczeniu) zostaa powoana do istnienia w Poznaniu (1920) przez arcybiskupa gnienieskiego
i poznaskiego, prymasa Edmunda Dalbora. Faktycznym jej twrc by ks. Jzef Prdzyski, jeden z
najwybitniejszych ksiy-spoecznikw wielkopolskich. Wedug odezwy prymasa Dalbora bya Lig ku
obronie i popieraniu sprawy katolickiej w Polsce, powoana przez niego dla archidiecezji gnienieskiej i
poznaskiej. Zaoono j w kilku innych diecezjach, a na Katolickim Zjedzie w Warszawie (1926) wystosowano petycj do Episkopatu o zorganizowanie jej w caym kraju, wszak nowy prymas, August
Hlond, cho j uznawa i popiera, wkrtce przystpi do utworzenia Akcji Katolickiej wedug yczenia
Piusa XI.
Liga Katolicka do rozwizania (1934) dziaaa dla laikatu przez laikat i ksiy. Jej zarzd skada si z
osb wieckich, jedynie sekretarzem generalnym by duchowny. Prymas Hlond nie wnis adnych zmian
do ustaw Ligi, ktre okrelay, e jest ona zrzeszeniem katolikw w celu uwiadomienia religijnego,
wprowadzania i stosowania zasad katolickich w yciu oraz opiekowania si akcj katolick. Do jej gwnych zada statuty zaliczay: zwoywanie wiecw katolickich w parafiach, organizowanie diecezjalnych
zjazdw katolickich, zakadanie, popieranie i szerzenie prasy katolickiej, popieranie wydawnictw katolickich oraz wszystkich organizacji katolickich, czuwanie nad duchem szkolnictwa i ustawodawstwa w myl
interesw Kocioa Katolickiego, otaczanie opiek wychodcw katolickich, gromadzenie rodkw materialnych na wymienione cele. Przyjto, e Liga stoi ponad stronnictwami politycznymi i zostawia swoim
czonkom swobod naleenia do jakiegokolwiek z nich, jeli nie zajmuje wrogiego stanowiska wobec
Kocioa, popiera za organizacje spoeczne i spki zarobkowe.
Powoanie Akcji Katolickiej dokonao si etapami. Utworzono (1928) Komisj Episkopatu do jej sprawy, z prymasem jako przewodniczcym. Przygotowano (1929) projekt organizacji Akcji Katolickiej i jej
statutw, ktrych gwnym redaktorem by ks. Stanisaw Adamski (od 1930 biskup lski). Otrzymano
160
list kard. Pietro Gasparriego, sekretarza stanu, w ktrym przynagla do wprowadzenia w Polsce Akcji
Katolickiej w ujciu papieskim. Konferencja Episkopatu Polski, obradujca (28-30.04.1930) w Poznaniu,
podja uchwa o utworzeniu Akcji Katolickiej, a dekret Prymasa erygowa w Poznaniu Naczelny Instytut Akcji Katolickiej (NIAK). Pius XI zatwierdzi Statut konstytucyjny i regulaminowy Akcji Katolickiej
w Polsce. Poza Wochami jedynie Polska miaa statut, aprobowany wprost przez papiea.
NIAK otrzyma pierwsze kierownictwo: biskupa Walentego Dymka jako naczelnego asystenta kocielnego, hr. Adolfa Bniskiego jako prezesa, ks. Stanisawa Adamskiego jako dyrektora. Podlegay mu
Diecezjalne Instytuty Akcji Katolickiej (DIAK), w diecezjach za tworzono Dekanalne Akcje Katolickie
(DAK) i Parafialne Akcje Katolickie (PAK).
Statut w pierwszym punkcie stanowi: Zadaniem Akcji Katolickiej w Polsce jest zespalanie, organizowanie i wyrabianie zrzesze katolickich dla celw apostolstwa wieckiego, czyli dla pogbienia i
szerzenia, wprowadzania w czyn i obrony zasad katolickich w yciu jednostki, rodziny i spoeczestwa zgodnie z nauk Kocioa katolickiego i wskazaniami Stolicy w.
Ksika i prasa
Apostolat religijny i spoeczny Kocioa wymaga, by do niego wczy w szerszym ni dotd zakresie
ksik, pras i radio.
Ksika bya doceniana ju w poprzednim okresie, gdy tworzono tanie wydawnictwa ksiek katolickich
i sie bibliotek parafialnych. W obecnym okresie Koci zwikszy liczb wasnych wydawnictw i drukarni, nadal te propagowa tworzenie i nieustanne powikszanie bibliotek parafialnych, co Akcja Katolicka we wszystkich krajach przyja za jedno z swych istotnych zada.
Wydawanie i rozpowszechnianie ksiek, budzenie czytelnictwa ksiki religijnej stanowiy trudne zadania, a nie mniejszym by problem znalezienia dobrych autorw. Francja i Niemcy przodoway w promocji
pisarzy katolickich. W Polsce urzdzono (1932) zjazd pisarzy katolickich, bez wzgldu na ich polityczn przynaleno, jeli przyznawali si do zasad katolickich, lecz udzia w wikszoci wzili publicyci.
We Francji urzdzono Tydzie pisarzy katolickich, skupiajc tematy wok jakiej idei centralnej. W
1922 roku tematyk obrad stanowi laicyzm: zewiecczenie najwaniejszych dziedzin ycia publicznego,
a wic maestwa, szkoy, prawodawstwa, literatury i sztuki.
Z wczesnych massmediw prasa miaa najwikszy wpyw na ksztatowanie opinii publicznej, moga
wic i powinna bya by wykorzystana jako rodek apostolatu. Koci stara si rozwiza trudne problemy wydawania wasnej prasy i ksztatowania katolickich dziennikarzy. We Woszech za Benedykta
XV powstao w Rzymie naczelne biuro prasowe (Opera Nazionale della Buona Stampa). ktre wydawao
kilka czasopism i zwikszao nakady istniejcych pism katolickich. Wszelk akcj prasow przewyszao to, co czyniono w Stanach Zjednoczonych. Urzdzono tam w parafiach miesic prasy katolickiej,
utworzono prasowe biuro (The Press Service) do zbierania informacji z caego wiata, angaowano korespondentw w Stanach Zjednoczonych i w Europie.
Katolicy mieli wiadomo, e prasa wiatowa ulega dewiacji, bo nastawia si na robienie pienidzy
przez rozbudowany dzia reklam i ogosze. Dotyczyo to szczeglnie dziennikw, tym bardziej wic
odczuwano potrzeb wasnych. Francuski dziennik La Croix kontynuowa sw karier, budzc osobiste
zainteresowanie Piusa XI. Inne kraje (Belgia, Holandia, Hiszpania, Niemcy), miay swoje dzienniki. W
Polsce wiele gazet okrelao si jako katolickie, Koci za przyznawa si tylko do Maego Dziennika,
wydawanego w Niepokalanowie.
Pierwsz katolick szko dziennikarsk zaoono (1920) przy uniwersytecie Marquette w Stanach
Zjednoczonych. W Europie wrd licznych szk dziennikarskich tylko dwie byy katolickie: w Lilie, na
tamtejszym uniwersytecie katolickim, oraz w Madrycie, przy redakcji hiszpaskiego dziennika katolickiego El Debate. W Lilie wykadano deontologi dziennikarsk (etyk). Midzynarodow wspprac
podjli katoliccy dziennikarze, tworzc (1926) Biuro Midzynarodowe, obok ktrego zacza istnie
Midzynarodowa Staa Komisja Wydawcw i dyrektorw katolickich dziennikw. Pierwszy Midzynarodowy Kongres Dziennikarzy Katolickich obradowa w Brukseli (1930), a na drugim w Rzymie (1936)
utworzono Midzynarodowy Zwizek Dziennikarzy Katolickich i postanowiono odbywa kongresy co
161
dwa lata. Zwizek poczy si z Komisj Wydawcw i powstaa Midzynarodowa Unia Prasy Katolickiej, do ktrej doczya si Midzynarodowa Federacja Katolickich Agencji Prasowych.
Radio, film, telewizja
Rozwj radiofonii i kinematografii by bardzo szybki w okresie midzywojennym. Telewizja wesza do
massmediw po drugiej wojnie wiatowej. W latach dwudziestych istniay rnice w zapatrywaniach k
kocielnych co do korzystania z radia. W niektrych krajach katolickich, w tym take w Polsce, transmitowano nawet naboestwa liturgiczne. W Niemczech odby si specjalny kongres pod protektoratem
kardynaa Faulhabera, by omwi rne moliwoci wyzyskania radia dla celw religijnych. Pius XI,
doceniajc znaczenie radia, kaza zaoy (1931) w Watykanie stacj nadawcz, a na jej budynku poleci
umieci napis, e istnieje po to, by na wiksz Chwale Bo i podniesienie serc wiernych gos Najwyszego Pasterza mg z pomoc genialnego wynalazku Marconiego dotrze do caego wiata.
Pius XI przez radio przemwi do uczestnikw Midzynarodowego Kongresu Eucharystycznego w Budapeszcie. Na temat jego roli wypowiada si pozytywnie, ale i krytycznie, podobnie jak Pius XII, ktry
ustanowi (1954) Papiesk Komisj do spraw Filmu, Radia i Telewizji, a zagadindemie massmediw, w
tym te radia, majobsizemiej omwi (1957) w encyklice Miranda prorsus. Katolickie radiostacje powstaway powoli, szybciej za zdoano wprowadzi wasne programy radiowe i nadawanie przez radio
mszy witych. W Polsce dyskutowano o utworzeniu radiostacji, lecz wielu uznao j za niekonieczn
wobec yczliwoci dyrekcji Polskiego Radia w nadawaniu transmisji katolickich. Do rozbudowy ich programw Episkopat powoa Komisj Audycji Religijnych.
Od wynalazku kinematografu rozwina si szybko produkcja filmw, uzyskujc wprowadzenie (1927)
filmu dwikowego, (1935) filmu barwnego, (1952) filmu panoramicznego. W filmie og odbiorcw
widzia pocztkowo rozrywk, a producenci - biznes. Koci odnis si do filmu z du ostronoci,
tak e Kongregacja Konsystorialna zabronia (1912) ich wywietlania w budynkach kocielnych. Benedykt XV wyczu jednak jego duszpasterski walor i poleci zbada moliwoci realizowania filmw religijnych. Pius XI, kilkakrotnie wypowiadajc si na temat filmu, widzia w nim dar Boy i rodek apostolatu, a zarazem niebezpieczestwo rozpowszechniania bdnych pogldw, wzywa wic do podporzdkowania sztuki filmowej normom moralnym.
W poszczeglnych krajach tworzono katolickie instytucje do spraw kinematografii. W Belgii powsta
(1928) pierwszy katolicki krajowy orodek filmowy (Centre Catholique dAction Cinmatographique) i
zaraz te midzynarodowy orodek (Office Catholique International du Cinma et dAudiovisuel). W
Polsce czyniono starania o dopuszczenie przedstawiciela Episkopatu do pastwowej komisji cenzuralnej.
Dopiero w 1957 roku utworzono Biuro Episkopatu do spraw Filmu, Radia, Teatru i Telewizji. Inspiracj
czerpano z poucze Piusa XII, ktry sprawy filmu porusza niejednokrotnie w alokucjach, a take (1957)
w encyklice Miranda prorsus. Papie utworzy ju w 1948 roku Papiesk Komisj Filmu Religijnego i
Dydaktycznego, a nastpnie (1952) przeksztaci j w Papiesk Komisj Filmu, Radia i Telewizji. Sprawa
bya wana dla Kocioa, bo po drugiej wojnie wiatowej film jeszcze bardziej ni poprzednio znalaz si
poza jego wpywem.
Telewizja mechaniczna zostaa wynaleziona ju w 1884 roku, ale pierwszy pokaz dziaania telewizji odby si w 1926 roku, regularne za nadawanie audycji programowych zaczo si w 1936 roku, a uruchomienie pierwszej stacji nadawczej telewizji kolorowej w 1956 roku. Telewizja wic pniej ni film staa
si rodkiem masowej kultury.
Francja - kraj misyjny
Ujawniony i prawnie usankcjonowany (1905) w tzw. laicyzacji Francji proces odczenia Kocioa od
pastwa i od instytucji ycia publicznego sprzyja pokrywajcemu si czciowo z nim procesowi dechrystianizacji: odchodzenia jednostek i grup spoecznych od chrzecijastwa na skutek porzucenia lub
odzwyczajenia si od praktyk religijnych. Hamowa go religijny i spoeczny apostolat Kocioa, rozwinity w okresie midzywojennym. Formy tego apostolatu okazay si niewystarczajce podczas drugiej
162
wojny wiatowej, ktra, bardziej ni pierwsza, sprzyjaa procesowi dechrystianizacji. Ujawnio si to w

wielu krajach europejskich.
Koci francuski najbardziej by wiadom zagroe dla religii, wynikajcych z procesu dechrystianizacji,
cho pocztkowo nie dostrzega jego zasigu. Pewne wnioski pastoralne wycignli dziaacze katolickiej
organizacji modziey robotniczej (JOC), ktrzy zorganizowali Mouvement populaire des familles, by
przed dechrystianizacj ratowa katolickie rodziny. Ruch ten chcia pozosta Akcj Katolick, ale nie
ogranicza si do elity, tylko obj wszystkich. Jednym z jego hase byo, e trzeba y chrzecijastwem,
Zanim recytuje si Credo. Byo to podyktowane wiadomoci, e konieczne jest dawanie yciem wiadectwa wiary wobec powszechnej dechrystianizacji.
Episkopat francuski, wobec widocznego podczas drugiej wojny wiatowej kryzysu sumienia, zwrci
uwag, e w dechrystianizacji tkwi nie tylko zagroenie dla Kocioa, ale i dla ducha narodowego. Arcybiskup Parya, kardyna Emmanuel Suhard, za zgod zgromadzenia kardynaw i arcybiskupw francuskich, zaoy w Lisieux (1941) seminarium Mission de France, by przygotowywao kapanw do pracy
w rodowiskach zdechrystianizowanych. Seminarium to stao si orodkiem licznych inicjatyw misyjnych, tym bardziej potrzebnych, e dostrzegano niewystarczalno istniejcego systemu parafialnego.
Najbardziej przydatny by w wielkich miastach, w ktrych oywiona wiadomo klasy proletariackiej,
migracja ludnoci, przykadanie wagi do rozrywki wywoay zanik praktyk religijnych.
Dwaj kapelani modzieowej organizacji robotniczej (JOC), Henri Godin i Yvan Daniel opublikowali
(1943) ksik, ktrej tytu ju zaszokowa opini katolick: Czy Francja jest krajem misyjnym? (France,
pays de mission?). Najbardziej szokujce byo wszake stwierdzenie autorw, e neopogastwo objo
nie margines spoeczny, ale przewaajc cz ludnoci, miejskiej, zwaszcza na przedmieciach (banlieu) Parya. Doszli do wniosku, e nie wystarczy ju tradycyjna parafia i organizacje Akcji Katolickiej.
Wedug nich potrzebni s kapani, ktrzy znaleliby si porodku tych ludzi, razem z nimi przy pracy, a
nie przy otarzu w kociele, do ktrego oni nie przychodzili. W ten sposb zrodzia si idea ksiyrobotnikw. Kardyna Suhard, jak gdyby w odpowiedzi na to, utworzy (1944) Mission de Paris, ale pozostaa tendencja do powoania ksiy-robotnikw.
Ksia-robotnicy
Apostolat i dziaalno duszpasterska we Francji, po licie pasterskim arcybiskupa Parya, kardynaa
Emmanuela Suharda Essor ou dclin de lEglise (1947) ukierunkoway si na pozyskanie rodowisk
spoecznych zdechrystianizowanych, szczeglnie robotniczych, czemu chcieli suy ksia-robotnicy.
Prb rozpoczo kilku kapanw na pocztku 1944 roku, podejmujc prac w fabryce, lecz w ruchu tym
nie chodzio o prywatn i jednostkow inicjatyw pracy, ksidz-robotnik mia dzieli cay los robotnikw.
Kapani-robotnicy naleeli do Mission de Paris, Mission de France, rnych zgromadze zakonnych,
pniej do kleru diecezjalnego. Nie byo ich wielu, okoo stu w 1954 roku, ale stali si znani przez publicystyk i powie Gilberta Cesbrona Les samts vont en enfer, a zwaszcza przez spr, ktry powsta wok eksperymentu.
Ksia-robotnicy zmieniali cakowicie tradycyjny styl ycia kapaskiego: nie nosili sutanny, mieszkali
wrd ludzi w zwykych mieszkaniach, nie w probostwach i wikariatach, podejmowali akcje spoeczne
wsplnie z niechrzecijanami i komunistami. Wywoao to liczne kontrowersje, nawet w katolickich organizacjach robotniczych, ktrych czonkowie czsto nie chcieli uzna apostolskiego dziaania ksiy
tam, gdzie powinien by apostolat laikatu. Napicie wzroso, gdy jeden z ksiy-robotnikw ogosi
(1951) Les Evenements et la Foi z tez, e najpierw trzeba zmieni warunki spoeczne, a potem prowadzi ewangelizacj. Niektrzy ksia-robotnicy zaangaowali si w dziaalno komunistycznych zwizkw zawodowych (CGT), a wite Oficjum zakazywao wsppracy z komunistami. W Rzymie zaniepokojono si sposobem ycia tych ksiy i ich dziaalnoci pozakapask. Pius XII nabra przekonania, ze
nie s oni ju osobami duchownymi i e prowadz dziaalno, ktra naley do laikatu, chcia nadto zachowa integralno kapastwa i broni go przed zacienieniem posannictwa ewangelicznego do spraw
moralnoci spoecznej. Wbrew staraniom francuskich kardynaw nakazano, by kapani-robotnicy od 1
marca 1954 roku zaprzestali staej pracy w fabrykach. Poowa poddaa si zarzdzeniu, inni uwaali, e
163
nie mog pozostawi klasy robotniczej, ktr wedug nich oficjalny Koci przesta si interesowa.
Wrd ogu katolikw, a nawet midzy biskupami i duchowiestwem, powstay emocje. Kardyna
Achille Linart, arcybiskup Lilie, jednego z najwikszych regionw robotniczych Francji, owiadczy
wwczas: Nie ma adnej wtpliwoci, e opinia publiczna powszechnie stwierdzi, i Koci porzuci
wiat robotniczy. We Francji jednak nie zaniechano misji wrd robotnikw. Zreorganizowano seminarium Mission de France, utworzono misj robotnicz i skoordynowano duszpasterstwo robotnicze z
dziaalnoci Akcji Katolickiej. W miastach i regionach przemysowych utworzono sektory misji robotniczej, w ktrych kler parafialny wspdziaa z laikatem. Na pocztku ksia korzystali z pozwolenia i w
zakadach wykonywali trzy godziny pracy robotniczej, lecz pniej i tego im zabroniono. Pius XII, wypowiadajc si przeciw instytucji ksiy-robotnikw, aprobowa dziaalno Mission de France, czego
wyrazem byo nadanie jej charakteru praatury niezalenej (nullius).
Nowy apostolat
W innych krajach, nie tylko we Francji, zorganizowana Akcja Katolicka w warunkach powojennych
wydawaa si apostolatem niewystarczajcym. Czyniono wic starania, by oywi dawne formy, jak zakadanie zgromadze maryjnych w Indiach, bd tworzy nowe formy, jak ruch w Stanach Zjednoczonych (1948) do uprawiania apostolstwa rodzin (Christian Family Movement), rozpowszechniony te na
Dalekim Wschodzie. Nowe formy apostolatu rniy si od Akcji Katolickiej uprawianiem bezporedniego i indywidualnego apostolatu, cile religijnego, bez zajmowania si zorganizowanym dziaaniem
kulturalnym i spoecznym.
Szukanie najlepszych form praktycznego dziaania skaniao do refleksji doktrynalnej na temat apostolstwa, zwaszcza gdy katoliccy myliciele Maritain i Mounier wystpili przeciw polityce katolickiego
getta. Refleksje dotyczyy przede wszystkim pytania: jak pojmowa apostolat katolicki w desakralizujcym si wiecie. Jedni, biorc wzr z pierwszych chrzecijan, uznawali za apostolat goszenie Ewangelii
ze wszystkimi jej postulatami oraz wzywanie ludzi do wstpowania do Kocioa i do prowadzenia yra
jako jego posuszni synowie. Drudzy, nie chcc ogranicza si do nawracania zych lub letnich chrzecijan, przyjmowali potrzeb wsppracy z niewierzcymi, bez nawracania ich za wszelk cen, ale dajc
im wiadectwo ycia wypenionego mioci Chrystusa. Inni za, uznajc poprzedni metod za ograniczenie si do elitarnego dziaania, wysuwali postulat dotarcia do mas przez rechrystianizacj rodowiska i
instytucji spoecznych, co wymaga rozcignicia aktywnoci katolickiej take na dziedzin spoeczn, a
nawet polityczn.
W zrnicowanym wiecie powojennym zachowana Akcja Katolicka jako apostolat laikatu nie miaa tej
samej treci w poszczeglnych krajach. Do Akcji Katolickiej zaliczano Legion Maryi, ktry by ruchem
powstaym (1921) w Irlandii, a od 1945 roku rozpowszechniajcym si na caym wiecie. Swe zadanie
widzia w uprawianiu bezporedniego apostolatu, czysto religijnego, bez uwzgldniania spraw spoecznych i ekonomicznych.
W licznych krajach, jak Francja, Akcja Katolicka zajmowaa si ewangelizacj rodowiska i przeksztaceniem warunkw spoecznych. Dziaalno ta osigna swj szczytowy punkt w latach 1950-1960.
Uczestniczyy w niej przede wszystkim modzieowe organizacje przedwojenne, doczy si ruch starszych, rozwinity po wojnie.
Wobec mnoenia si form apostolatu wieckich stwierdzono potrzeb zwikszonej refleksji i koordynacji
w skali midzynarodowej. Utworzony (1938) w Rzymie przez Piusa XI centralny urzd Akcji Katolickiej
jako orodek dokumentacji przeksztacono (1950) w Konferencj Midzynarodowych Organizacji Katolickich (OCI), ktra staa si terenem wymiany pogldw podczas corocznych posiedze. Powodzenie I
wiatowego Kongresu Apostolatu wieckich w Rzymie (1951) skonio Piusa XII do utworzenia Staego
Komitetu takich kongresw (COPECIAL).
164
Rozdzia 15
DZIAALNO DUSZPASTERSKA
Duszpasterstwo rozszerzyo zakres swej dziaalnoci, zwaszcza o zorganizowany apostolat religijny i
spoeczny, stosowao nowe metody, miao wielu bardzo gorliwych kapanw, ale z trudem pokonywao
wzmagajcy si proces laicyzacji, dechrystianizacji i ateizmu, a w niektrych krajach okazao si wobec
nich prawie bezsilne. Wzrosy te duszpasterskie wymagania katolikw, co zwikszao potrzeb dostosowania formacji pastoralnej duchowiestwa, o ktr Koci dba, jak nigdy dotd. Duszpasterstwu suya stale rozwijajca si teologia pastoralna, jak rwnie katechetyka, pedagogika, homiletyka. Ukazujc
wzorce ycia, sigano nie tylko do hagiografii, do ktrej przez kanonizacje i beatyfikacje wchodzili nowi
wici, ale korzystano z biografii wspczesnych katolikw. W Polsce uprawiano wszystkie rodzaje
duszpasterstwa, w tym take duszpasterstwo wojskowe i emigracyjne.
Formacja kapaska
Duchow formacj kapanw w poprzednim okresie zaj si Pius X (wity), dokonujc reformy ycia
seminaryjnego. Uwaano jednak, e integrystyczne skostnienie objo ich formacj intelektualn, dlatego
Benedykt XV motu proprio Seminaria clericorum (1915) utworzy Kongregacj Seminariw i Uniwersytetw, doczajc do niej dawn Kongregacj Studiw.
Papiee stwierdzali czsto, e jeeli do kadego stanu potrzeba przygotowania, to tym bardziej do stanu
duchownego, ktry wymaga nie tylko znacznej wiedzy, lecz rwnie wielkich cnt. Pius XI w trosce o
dobre wychowanie i wyksztacenie alumnw wprowadzi we Woszech seminaria regionalne, a nawet
obj (1937) stanowisko prefekta Kongregacji Seminariw i Uniwersytetw. Pragn bowiem, eby formacja kapanw, zarwno duchowa jak i intelektualna, odpowiadaa potrzebom nowoczesnego apostolatu
(Akcji Katolickiej). Wypowiada si o tym niejednokrotnie, lecz najpeniej omwi formacj intelektualn
na uniwersytetach katolickich i wydziaach teologicznych w Konstytucji apostolskiej Deus scientiarum
Dominus (1931), a formacj duchow i intelektualn w encyklice Ad catholici sacerdotii fastigium
(1935).
Encyklika w pierwszej czci przedstawia istot kapastwa (kapan jest jakby drugim Chrystusem), w
nastpnej za ukazaa potrzebne cnoty i wiedz kapask, eksponujc naladowanie Chrystusa, pobono kapask, celibat, powcigliwo wobec dbr ziemskich, gorliwo i posuszestwo, postulujc
za co do wiedzy codzienne pogbianie wiedzy teologicznej. W trzeciej czci zaja si seminariami
duchownymi, a na kocu zapowiedziaa wprowadzenie do liturgii mszy wotywnej na cze Najwyszego
Kapana Jezusa Chrystusa.
W encyklice oglnie powiedziano, e kapanom jest potrzebna peniejsza i rozleglejsza ni dotychczas
wiedza humanistyczna. Nie wymieniono jednak niszych seminariw, ktre modziecom, odczuwajcym powoanie do kapastwa, daway intelektualne przygotowanie w zakresie szkoy redniej. Koci
prowadzi je od dawna, gdy oprcz nauki zajmoway si formacj duchow. Od nich odrniano gimnazja katolickie mskie, przy ktrych lub osobno przy pastwowych gimnazjach prowadzono konwikty
biskupie dla chopcw. Cho czasem krytykowane, przyczyniy si do budzenia i wstpnego pielgnowania powoa kapaskich, a zwaszcza do wychowania wartociowych ludzi.
W adnym kraju nie brakowao czasopism naukowych, teologicznych i ascetycznych dla kapanw, ktre
suyy dalszej ich formacji duchowej i intelektualnej. Studia specjalistyczne po ukoczeniu seminarium
duchownego byy rzadkoci, nawet gdy alumni - jak w Niemczech- studia przed kapastwem odbywali
na wydziaach teologicznych. Na specjalizacj i do zdobycia stopni naukowych biskupi z reguy kierowali tych kapanw, ktrzy byli przewidziani na wykadowcw w seminariach.
Duchowiestwo prawie we wszystkich krajach tworzyo zwizki kapaskie. Na pocztku niektre z
nich, jak w Hiszpanii Liga Nacional de Defensa del clero, a w Polsce Zwizek Kapanw Unitas,
uwzgldniay take prawn obron duchownych przed zagroeniem ze strony prawa pastwowego. Pniej i one zajy si tym, co byo gwnym celem ogu zwizkw kapaskich: poszerzaniem i pogbianiem ycia duchowego i umysowego kapanw.
165
Powoania kapaskie
Duszpasterstwo stale rozwijane wymagao wikszej liczby kapanw, tym bardziej e trzeba byo tworzy
nowe parafie, tymczasem nie we wszystkich krajach zwikszaa si liczba powoa kapaskich, w niektrych za wprost malaa lub - jak w Ameryce Poudniowej - bya stale minimalna. Koci w krajach
latynoamerykaskich zawsze musia si posugiwa kapanami (zwaszcza zakonnymi) z Europy.
W przypadku Ameryki Poudniowej i Centralnej (wraz z Meksykiem) stwierdzono, e w latach 19121955 ludno, bdca co najmniej w 59% katolicka, wzrosa z 73 do 177 milionw, a oglna liczba kapanw diecezjalnych i zakonnych z 16.354 do 32.155, w tym liczba kapanw diecezjalnych z 11.776 do
16.451, a zakonnych z 4.578 do 16.010, tak e ci drudzy stanowili poow oglnej liczby. Na jednego
kapana z tej oglnej liczby w 1912 roku przypadao 4.480 mieszkacw, a w 1955 roku 5.530 mieszkacw. Uwaano, e wwczas brakuje wystarczajcej liczby kapanw, gdy statystycznie na jednego
kapana przypadao wicej ni tysic wiernych.
W krajach europejskich, zwaszcza we Francji, ju po 1918 roku bolenie odczuwano brak kapanw.
Biskup francuski, Jean A. F. Eyssautier z La Rochelle poda (1921) w licie pasterskim, e diecezja w
czasie wojny stracia 83 ksiy, w tym 23 na polu walki, a w cigu jej trwania nie zosta wywicony ani
jeden kapan, tak e okoo 200 parafii nie miao staych proboszczw. W Portugalii prawie w tym samym
czasie jeden kapan musia obsugiwa kilka (do piciu) parafii. Cho w innych krajach europejskich kryzys nie by tak ostry, to w okresie midzywojennym nie oszczdzi nawet Belgii. Na ostro europejskiego kryzysu powoa nie wskazyway liczby absolutne, lecz porwnanie aktualnej liczby kapanw z
wczeniejszym stanem, a zwaszcza jej porwnanie z zapotrzebowaniem Kocioa na duszpasterzy. Obliczono, e przy kocu omawianego okresu osiem krajw (w tym sze europejskich): Belgia, Francja,
Hiszpania, Holandia, Kanada, Niemcy, Stany Zjednoczone i Wochy miay 72 procent z oglnej liczby w
wiecie 262 tysicy kapanw diecezjalnych oraz 52 procent z oglnej liczby 137 tysicy kapanw zakonnych. We Francji za na 40 milionw ludzi ochrzczonych i 49 tysicy kapanw byo 38 tysicy parafii i przypadao 1069 katolikw na jedn parafi, a 826 katolikw na jednego kapana.
We Francji ju po pierwszej wojnie wiatowej zakadano diecezjalne Dziea Powoa Kapaskich
(Loeuvre des vocations). Rozpowszechniy si w innych krajach, zwaszcza po drugiej wojnie wiatowej,
gdy w Zachodniej Europie i Ameryce Poudniowej stale zwiksza si niedostatek duchowiestwa. W
Niemczech powstao (1926) midzydiecezjalne dzieo, ktrym zajmoway si kobiety katolickie (Frauenhilfswerk fr Priesterberufe), zakazane w 1939 roku, wznowione po drugiej wojnie wiatowej. Pius XII
motu proprio Cum nobis ustanowi (1941) Papieskie Dzieo Powoa Kapaskich, polecajc wprowadzi je w caym Kociele.
Duchowiestwo polskie
Po 1918 roku wydao si, e w Polsce jest znaczna liczba duchowiestwa. Faktycznie byo go wwczas
dwa razy mniej ni w Niemczech, a cztery razy mniej ni we Woszech, na dodatek nieproporcjonalnie
rozlokowanego. W Poznaskiem jeden kapan przypada na 1700 wiernych, w Maopolsce na 2200, w
dawnej Kongreswce na 3370.
Formacja duchowa i intelektualna ksiy diecezjalnych dokonywaa si wedug wymogw Kodeksu Prawa Kanonicznego w seminariach duchownych wyszych. W Polsce istniay w niektrych diecezjach take seminaria nisze, gimnazja i konwikty biskupie.
Studia specjalistyczne ksia, zwaszcza przeznaczeni na wykadowcw seminaryjnych, odbywali na jednym z piciu wydziaw teologicznych w Polsce lub wyjedali do uczelni zagranicznych, najczciej w
Rzymie. Seminarium duchowne wysze posiadaa kada diecezja, cho zmiana granic pastwa i diecezji
wprowadzia zamieszanie w ich funkcjonowaniu. Wedug stanu z 1925 roku, przed bull cyrkumskrypcyjn, 20 diecezji miao w swych seminariach 1481 alumnw. Wszystkich kapanw diecezjalnych w
granicach Rzeczypospolitej byo 7977 na 17 mln 946 tysicy katolikw: jeden kapan na 2250 wiernych.
W 1919 roku powstaa myl zjednoczenia wszystkich zakadw teologicznych w jedn cao, na wzr
francuskiej Alliance des grands sminaires de France. Na zjedzie delegatw we Wocawku (1921) po-
166
wsta Zwizek Zakadw Teologicznych w Polsce, by wsplnie pracowa nad podniesieniem oraz udoskonaleniem metod nauczania i wychowania modziey duchownej, a take by stworzy jednolito pogldw i praktyk w intelektualnym i duchowym ksztaceniu przyszych kapanw. Zwizek systematycznie organizowa zjazdy.
Duchowiestwo polskie tworzyo wasne zwizki ju w poprzednim okresie. Zwizek Kapanw Unitas
w Poznaniu podj starania o zczenie ich w oglnopolsk Uni, ale nie wszystkie diecezje przyjy propozycj. Oglnopolski Zwizek Ksiy Prefektw utworzyli kapani uczcy religii w szkoach rednich.
Prymas E. Dalbor propagowa powoanie zwizkw misyjnych, w tym Zwizku Misyjnego Kleru. Sw
myl wyoy (1920) na zjedzie biskupw, a dziaania podjli biskupi Jzef Pelczar z Przemyla i Adolf
Szelek z ucka. czono to z nadziej na nawracanie Rosji, cho unikano takiego sformuowania celu.
Wydawano znaczn liczb czasopism dla duchowiestwa, zarwno ascetycznych jak i naukowych.
Zwizki kapaskie-miay swe organy, niezalenie od organw urzdowych (zwykle miesicznikw) diecezjalnych. W tych drugich umieszczano urzdowe informacje, lecz czsto take artykuy o tematyce
kapaskiej i teologicznej.
Duchowiestwo miao na og dobre warunki prawne do prowadzenia dziaalnoci dus2pasterskiej oraz
wzgldnie dobre warunki bytowe, lecz nie byy rwne w caym kraju. Gdzie brakowao ziemi beneficjalnej, uposaenie opierao si na iura stolae i na okazyjnych ofiarach. W okresie wielkiego kryzysu ekonomicznego ludno odczuwaa ciar wiadcze na rzecz duchowiestwa, ale trudne warunki materialne
mieli take duchowni, posiadajcy ziemi beneficjaln.
Teologia praktyczna
Nazwa i definicja teologii praktycznej bya przedmiotem. dyskusji przed drug wojn wiatow, gdy w
Polsce chtnie utosamiano j z teologi, ktrej wszake jest tylko jednym dziaem. Nie przestaa by
przedmiotem dyskusji nawet po Soborze Watykaskim Drugim, gdy powrci problem teologicznej, a
zwaszcza eklezjologicznej koncepcji teologii pastoralnej, by nie bya tylko praktyczn umiejtnoci
(sztuka.) duszpasterzowania.
Ujmowana w okresie midzywojennym najczciej wedug tradycyjnej koncepcji jako nauka o duszpasterzu i sprawowaniu jego urzdu pasterskiego, powinna bya obejmowa liturgi, katechetyk, homiletyk, socjologi, medycyn pastersk, ktre wszake stay si osobnymi przedmiotami nauczania w seminariach duchownych.
W Polsce na drugim zjedzie Zwizku Zakadw Teologicznych (1923) wysunito trzy postulaty: utworzenie we wszystkich seminariach duchownych roku praktycznego (seminarium practicum), wykadanie
teologii pasterskiej po ukoczeniu nauki teologii teoretycznej,, gdy jest koron wszystkich studiw kleryka, powierzenie jej profesorom, ktrzy powinni by z reguy kapanami starszymi, czcymi gbok
wiedz teologiczn z dugoletni praktyk pracy duszpasterskiej.
Podrczniki do seminaryjnego nauczania i uytku kapanw, jak w Polsce lwowskiego profesora teologii
pastoralnej, ks. A. Jougana Podrcznik teologii pasterskiej (1917), nie uwzgldniay katechetyki, homiletyki i rubrycystyki, obszern tre powicajc osobie duszpasterza oraz duszpasterstwu zbiorowemu
(rodzina) i indywidualnemu. Jeeli' za starano si teologicznie uj zasady duszpasterstwa, jak to uczyni
wocawski wykadowca seminaryjny, ks. Piotr Czapla w pracy Oglne zasady duszpasterstwa, bya to
teologia duszpasterza.
Poszerzenia tematyki teologii pastoralnej domagano si z powodu; wzrastajcych zagroe dla ycia religijno-kocielnego oraz ze wzgldu na rozwijajcy si apostolat religijny i spoeczny. W Polsce postulowano, by teoria i praktyka duszpasterska szerzej ni dotd uwzgldniay stany (inteligencja, modzie,
robotnicy, chopi), sprawy maeskie i problemy moralnoci publicznej, socjalizm, komunizm, sekciarstwo, Akcj Katolick, szko, pras oraz specjalistyczne duszpasterstwo, jak rekolekcje i naboestwa
dla chorych.
W naukowej refleksji o teologii pastoralnej po drugiej wojnie wiatowej punktem wyjcia byo stwierdzenie, e Koci jest podmiotem penienia urzdu pasterskiego, dlatego jej przedmiotem materialnym
musi by pasterska funkcja Kocioa. Niemiecki teolog, Franz X. Arnold, po ubolewaniu, e dotychcza-
167
sowa teologia pastoralna bya raczej technologi duszpastersk, uznawa za jej przedmiot prawdziwie
teologiczn refleksj nad istot i formami duszpasterskiej dziaalnoci Kocioa. Do form dziaania Kocioa zalicza sowo, sakrament i duszpasterstwo w najszerszym znaczeniu. Eklezjologiczne ujcie teologii praktycznej ksztatowao duszpasterstwo w nastpnym okresie.
Goszenie kaza
Sowo, o ktrym mwi teolog niemiecki Franz X. Arnold, e naley do istotnych form duszpasterskiej
dziaalnoci Kocioa, dziaao jako nauczanie duszpasterskie bd w liturgii eucharystycznej (homiletyka), bd w szkolnym wykadzie prawd wiary i zasad chrzecijaskich (katechetyka). O drugim mwiono skrtowo, e jest to nauka religii.
Benedykt XV w encyklice Humani generis wypowiada si (1917) z ubolewaniem o sabym stanie kaznodziejstwa, biorc jako zasadnicze kryterium brak jego skutecznoci. Postulujc odnow kaznodziejstwa, domaga si, by poza form okazano dbao o tre. Biskup z Rottenburga, Paul W. Keppler, jako
egzegeta widzia rdo tej odnowy w uprawianiu homilii, bdcej przepowiadaniem Sowa Boego wedug czyta Pisma witego w liturgii. Idee homiletycznej szkoy Kepplera rozwijali profesorowie homiletyki i wybitni kaznodzieje, jak austriacki homileta, Franz Stingeder, ktry wczy si w ruch tworzenia
kerygmatycznej teologii (przepowiadajca teologia). Charakterystyczny dla pierwszej poowy XX wieku
ruch biblijny i liturgiczny przyczyni si do rozwoju kaza biblijnych (homilii) i kaza liturgicznych,
ktre czerpay temat z czyta Pisma witego w liturgii. Zwrci te uwag na Pismo wite jako podstawowe rdo przepowiadania Sowa Boego. Ualano si jednak w okresie midzywojennym, e kaznodzieje czsto ograniczali si do motta z tekstw biblijnych, a cae kazanie miao tre moralizujc, i e
homiletyka bardziej dbaa o technik (form) goszenia kaza i okrelenie przymiotw dobrego kaznodziei ni o ukazanie teologicznego charakteru przepowiadania Sowa Boego.
Rozrniano w tym okresie i publikowano kazania wielorakiego rodzaju, jak kazania niedzielne i
witeczne, konferencje adwentowe i wielkopostne, kazania apologetyczne, rekolekcyjne i misyjne, dla
dzieci i modziey, stanowe i spoeczne. Podtrzymywano goszenie kaza katechizmowych, wedug
schematu z ubiegego stulecia ujmowanych w potrjny cykl: o wierze, o przykazaniach, o rodkach aski
(sakramentach), uznajc, e od katechezy rni si tylko jednym: katecheza ksztaci niedojrzae dzieci kazanie ksztaci dorosych. Literatura homiletyczna bya bogata, obejmujca kazania, rozprawy z teorii
kaznodziejstwa, podrczniki do homiletyki, czsto zwane podrcznikami wymowy kocielnej lub witej.
Wydawano liczne czasopisma. W Polsce za szczeglnie poyteczne uznawano kielecki Przegld Homiletyczny i poznask Now Bibliotek Kaznodziejsk.
O teologii kaznodziejstwa mwiono ju w XIX wieku, rozumiejc j jako nauk poda apostolskich.
Ojcw Kocioa i ich dalszych nastpcw o przepowiadaniu Sowa Boego. Dyskusja wok niej zacza
si w latach trzydziestych XX wieku. Po drugiej wojnie wiatowej prowadzono yw dyskusj, jak dzisiaj
gosi kazania. Pod tym tytuem (Wie heute predigen?) opublikowa studium homiletyczne V. Schurr
(1949), zastanawiajc si nad najlepsz form i treci kaza. Wedug niego, kaznodziejstwo musi si
liczy z piciu aspektami wspczesnej myli ludzkiej: witalizmem, socjologizmem, personalizmem, egzystencjalizmem, eschatologizmem.
Nauczanie religii
Koci pragn, by nauka religii odbywaa si w szkoach publicznych: podstawowych (elementarnych,
powszechnych) i rednich. W konkordatach zawsze stara si to zabezpieczy. W niektrych krajach wadze pastwowe pozwalay jej udziela tylko w katolickich szkoach prywatnych lub przy kociele, w tak
zwanych szkkach niedzielnych. Uczy religii w szkoach mogli wieccy nauczyciele, lecz musieli mie
do tego mandat od biskupa (misja kanoniczna).
Licznie wydawane rozprawy z teorii katechetyki, katechizmy, biblijki (historia biblijna), podrczniki do
nauczania religii, czasopisma katechetyczne rniy si w zalenoci od tego, za jakim typem katechezy
autorzy si opowiadali.
168
Najczstszy w okresie midzywojennym by typ katechezy racjonalnej (intelektualnej), nastawionej na

przekazanie wiedzy religijnej i jej zrozumienie. Taki charakter mia wydany przez kardynaa P. Gasparriego Katechizm katolicki (Cathesimus Catholicus), trjstopniowy: dla dzieci, dla modziey i dla dorosych. By prb stworzenia stosownie do wymaga Kocioa jednolitego sposobu nauczania wiary i zasad ycia chrzecijaskiego. Metoda monachijska, ktra na przeomie XIX i XX wieku wprowadzia do
nauczania religii zasad pogldowoci, staa si wielkim osigniciem metodyki i zapocztkowaa szeroki
ruch odnowy katechetycznej, lecz nie wpyna na tre katechezy, traktujc nadal Pismo wite jako
ilustracj lub materia pogldowy.
Pedagogika przeyciowa i pedagogika szkoy pracy przypomniay star prawd, e dziecko przez czynne
dziaanie najlepiej przyswaja sobie wartoci i nauczane treci. Akceptowane (1928) na kongresie katechetycznym w Monachium, przyczyniy si do ograniczenia pamiciowego przyswajania materiau, do
uproszczenia jzyka i nadania katechezie biblijnego charakteru z elementami liturgicznymi i misyjnymi.
W tym przodoway francuskie katechizmy Charlesa A. Quineta i Boyera, z ktrych korzysta niemiecki
Katholischer Katechismus (1954), zatwierdzony przez Konferencj biskupw niemieckich do powszechnego uytku. Pismo wite ujmowa nieomal jedynie jak pogldowy rodek metodyczny do przedstawienia treci katechizmowej, nie odpowiada wic zwolennikom katechezy kerygmatycznej.
Ruch odnowy katechetycznej nie poprzesta na osigniciach, jakimi byo stosowanie nowych metod,
ale uwiadomi sobie, e skuteczno katechetycznego nauczania zaley przede wszystkim od treci.
Niemiecki pastoralista, Franz Arnold, przypomnia dawn myl profesora Johanma B. Hirschera, e nie
metoda ma determinowa tre przepowiadania wiary, lecz tre wiary ma okrela metod. Od tego zaoenia wyszed ruch katechezy kerygmatycznej, gdy jezuita austriacki J. A. Jungmann (Die Frohbotschaft und unsere Glaubensverkndung) postulowa (1936) przepowiadanie kerygmy, czyli Dobrej Nowiny, ktra rzdzi si innymi prawami ni teologia i przemawia wasnym jzykiem. W powojennej odnowie katechezy Francja zaja szczeglne miejsce.
Katecheza odnowiona
miaym rozwizaniom w nauczaniu katechetycznym we Francji da pocztek sulpicjanin, Joseph Colomb, dyrektor nauczania religii w Lyonie, nastpnie dyrektor Krajowego Centrum Nauczania Religijnego w Paryu. W licznych publikacjach zabiega, by katechizm sta si skuteczniejszy. Taki te tytu (Pour un catchisme efficace) da jednej ze swych publikacji. W katechetycznym nauczaniu domaga si powrotu do rde biblijnych i liturgicznych oraz uwzgldnienia pedagogiki. Wedug niego, pouczenie religijne naley czy z yciowym dowiadczeniem dziecka, a katechizm powinien by progresywny, dajc
tylko to, co na danym etapie ycia dziecka jest dla niego dostpne. Naley te zwiza katechez z rokiem liturgicznym, co oznacza jej zwizek z yciem Kocioa lokalnego. Katecheza wtedy spenia zadanie, jakim jest wprowadzenie katechizowanego w ycie lokalnej wsplnoty wiernych. Z kolei owoce katechezy zale od stopnia wiadectwa wiary, jaki daje ta wsplnota, potwierdzajc nim sowa przekazywane przez nauczanie.
Odnow katechezy propagoway liczne publikacje i kongresy. W Rzymie urzdzono (1950) wiatowy
kongres. Belgijskie krajowe Centrum dokumentacji katechetycznej, dziaajce przez midzynarodowe
czasopismo Lumen Vitae (w Brukseli), od 1946 roku stao si Midzynarodowym Centrum Studiw Formacji Religijnej, a w 1956 roku zorganizowao midzynarodowe sympozjum na temat katecheza na nasze
czasy.
W 1957 roku doszo do gwatownego kryzysu we francuskim ruchu katechetycznym, gdy Stolica Apostolska zadaa usunicia trzech osb z kierownictwa Krajowego Centrum Nauczania Religijnego w
Paryu, w tym Josepha Colomba. Uwzgldniono bowiem skargi integrystw katolickich na to Centrum i
na katechizm progresywny, ktry wedug zalece Colomba nie uczy dzieci od razu o wszystkich prawdach wiary, jak grzech pierworodny i Trjca wita, a take suy naturalizowaniu prawd nadprzyrodzonych. Kryzys przezwyciono, a w ruchu midzynarodowym starano si sprecyzowa niektre pogldy
Colomba.
169
W Polsce okresu midzywojennego nauka religii odbywaa si w szkole. Po drugiej wojnie wiatowej
stale j ograniczano i szykanowano, a cakowicie usunito. Przegld Katechetyczny. Miesicznik, organ
ksiy prefektw wychodzi tylko w latach 1946-1948. Urzdzano jednak kursy katechetyczne w poszczeglnych diecezjach. Zajmowano si metodyk nauczania i reform katechizmu (1948), opracowano
zarys Nowego programu nauki religii. Gdy nauka religii bya usunita ze szk, wprowadzono katechez
synchronizowan, by czya dzieci, modzie i rodzin w religijnym wychowaniu. Przyjto ten sam
temat w kazaniach niedzielnych, w katechezie dla dzieci i w problemach dla modziey. Oryginalna ta,
cakowicie polska forma katechezy zanika po powrocie (na pewien czas) nauki religii do szkoy. Katechez kerygmatyczn znano wwczas w Polsce ze syszenia, rozwina si po 1960 roku.
Szkolnictwo katolickie
W zakadaniu i prowadzeniu szk Koci mia wielowiekowe dowiadczenie i osignicia. Do tych zada powstaway zakony i zgromadzenia zakonne, ktre w XX wieku nadal si rozwijay, zwaszcza bracia szkolni (Instytut braci szkl chrzecijaskich), liczc 16 700 braci oraz prowadzc 1125 szk podstawowych i 373 szkoy rednie. Zakadaniem i prowadzeniem szk, oprcz braci szkolnych i dawnych
zakonw, jak jezuici i pijarzy, zajmowao si 21 zgromadze mskich, a jeszcze wicej eskich, istniejcych na prawie papieskim, oraz szereg zgromadze na prawie diecezjalnym.
Stosunek pastw do szk katolickich by zrnicowany. W niektrych krajach (Francja) ideaem bya
szkoa jedna (unique), pastwowa. Na og jednak godzono si na szkoy wyznaniowe (prywatne), a nawet po jakim czasie udzielano im subwencji. W innych krajach nie Sprzeciwiano si istnieniu szk katolickich, lecz Koci musia je utrzymywa z wasnych funduszw. Holandia daa przykad pastwa,
ktre szkoom wyznaniowym przyznawao wszelkie prawa publiczne i udzielao subwencji.
Walk o katolickie szkoy po pierwszej wojnie wiatowej najzacieklej prowadzono we Francji. W ogle
bya to walka o istnienie tzw. szk wolnych, najczciej wyznaniowych. Parlament jednak zachowa
(1931) ich istnienie, tak e katolickie szkolnictwo tu przed wybuchem drugiej wojny wiatowej obejmowao 909 szk rednich z 160 tysicami uczniw i uczennic (40% modziey gimnazjalnej) oraz
10437 szk podstawowych z 1 mln 61 tysicami dzieci.
W Stanach Zjednoczonych, w ktrych istniao wiele szk katolickich na wszystkich poziomach nauczania, od podstawowych do kolegiw, po pierwszej wojnie wiatowej masom (tak wwczas oglnie
mwiono) z poudniowych stanw podjli kampani przeciw szkoom prywatnym, w czym pomagaa
YMCA, cho katolicy w jej szeregach stanowili czonkw. W stanie Oregon uchwalono (1922) prawo
zakazujce utrzymywanie szk prywatnych, lecz na skarg katolikw uchyli je Sd Najwyszy jako
niezgodne z konstytucj. Prasa katolicka nie tylko bronia systemu szk wyznaniowych, ale gdzie ich nie
byo, propagowaa zakadanie szkek niedzielnych. Katolicy popierali prywatne szkoy wyznaniowe, bo
miay wiele zalet w swoich programach nauczania i wychowania, a take nie stosoway koedukacji, ktra
po pierwszej wojnie wiatowej bya kanonem laickich prdw wychowania, cho budzia powszechny
opr. Szkoy katolickie byy zwalczane bardziej z racji religijnego wychowania dzieci i modziey anieli
z powodu programu nauczania, ktry nie budzi wikszych zastrzee.
Wychowanie religijne
Dla potrzeb katolickiego szkolnictwa, w tym take dla kocielnych zakadw wychowawczych, jak sierocice, a nadto dla potrzeb katolickiego wychowania w rodzinie i organizacjach rozwinito katolick pedagogik, czsto nazywan pedagogik religijn. Zajmujc si caym czowiekiem, pedagogika ta
uznawaa w nim natur i ask, ktre bdc tym, czym ciao i dusza, daj jedno osoby. Za swj cel
przyjmowaa uksztatowanie czowieka wierzcego, wspdziaajcego z ask Bo i rozwijajcego swe
przymioty fizyczne i duchowe, by sta si prawdziwym oraz penym czowiekiem i chrzecijaninem.
Pedagogik zajmowano si w cznoci z katechetycznym nauczaniem, gdy zrozumiano, e przed katechez i przed katolick szko stoj do rozwizania nie tylko problemy dydaktyczne i metodyczne, lecz
zwaszcza wychowawcze, bo dzieci i modziey nie wystarczy uczy i nauczy prawd religijnych i moralnych, trzeba je przede wszystkim wychowa religijnie i moralnie. Pedagogiczny charakter katechetyki
170
podkrelano w okresie midzywojennym, czasem nawet w tytule jej podrcznikw. Pedagogika w programach kocielnych uczelni jako osobny przedmiot wystpowaa czciej ni katechetyka, ale obejmowaa wicej zagadnie katechetycznych ni cile pedagogicznych. Z tego wzgldu Pius XI w konstytucji
apostolskiej Studiorum ducem domaga si oddzielenia katechetyki od pedagogiki.
Nauk Kocioa o wychowaniu i szkole wyoy Pius XI (1929) w encyklice Divini illius magistri, dajc
w niej nowe podstawy do katolickiej teorii wychowania. Sprzeciwiajc si totalitarnym systemom pastwowego wychowania podkrela niezbywalne prawo rodzicw i Kocioa do wychowania dzieci i
modziey, omawia niewystarczalno, a nawet niebezpieczestwo naturalistycznego wychowania,
wskazywa na konieczno wspdziaania w dziedzinie wychowawczej.
Wychowanie rodzinne, zwaszcza w zakresie religijnym, byo zawsze przez Koci doceniane jako
fundamentalne. Katolickiemu wychowaniu rodzinnemu powicano wiele miejsca nie tylko w tematyce
katolickich zjazdw i w dziaalnoci Akcji Katolickiej, ale organizowano osobne kongresy. Taki kongres
w sprawie rodzinnego wychowania urzdzono w Paryu (1922), na ktrym francuscy i belgijscy prelegenci mwili o wychowaniu religijnym, o odpowiedzialnoci rodzicw za dzieci, o potrzebie opieki nad
dziemi odbiegajcymi od normy. Koci wsppracowa ze wieckimi organizacjami, jak belgijska Liga
Wychowania Rodzinnego czy pod jej wpywem powstaa Midzynarodowa Komisja Wychowania Rodzinnego, ktra organizowaa wasne kongresy. Na jednym z nich lekarz z zawodu, rektor Katolickiego
Uniwersytetu Mediolaskiego, franciszkanin Agostino Gemelli przedstawia wspczesne teorie ksztacenia charakteru. Na katolickich uniwersytetach, zwaszcza nowszych, nie tylko istniay katedry pedagogiki, ale tworzono wydziay: literatury i pedagogiki (Bogota), psychologii i pedagogiki (So Paolo), filozofii, literatury, wychowania (Santiago w Chile), wychowania (Niagara Falls).
wiadkowie wiary
W nauczaniu i wychowaniu Koci zawsze siga do przykadu i ukazywa chrzecijaskie wzorce ycia
i dziaania, ktre odczytywano jako dawanie wiadectwa wiary.
Hagiografia jako nauka rozwijaa si, doskonalc krytyczne metody badania, wydawania tekstw i opracowania biografii witych. Podstawowe stay si rozprawy belgijskiego bolandysty, Hippolytea Delehaye, okazujce now metod naukow w tej dziedzinie, ktr przy kocu ycia (1935) syntetycznie
przedstawi w Piciu wykadach metody hagiograficznej. Caociowo zagadnienia badawcze hagiografii
uj R. Aigrain w publikacji Hagiografia, jej rda, metoda, historia.
ywoty witych popularyzowano, wydajc dawne dziea, jak w Polsce ywoty witych ks. Piotra Skargi, lub nowe wedug dawnych schematw, jak biskupa Karola Radoskiego wici i bogosawieni Kocioa katolickiego. Literatura dostarczya wielu powieci biograficznych o witych, z ktrych w.
Franciszek z Asyu najwicej pociga poetw i pisarzy. Gilbert K. Chesterton napisa (1923) tumaczon na wiele jzykw jego psychologizujc biografi jako witego i poety (wity Franciszek z Asyu).
O witych pisano duo w czasopismach, zwaszcza gdy wity by patronem organizacji katolickiej.
Modziey ukazywano jako wzr w. Stanisawa Kostk. Z okazji 350-lecia jego mierci prymas Edmund Dalbor wyda (1918) list pasterski, zaznaczajc, e w. Stanisaw w caym Kociele jest patronem
modziey, ale w szczeglniejszej mierze opiekunem i ordownikiem modziey polskiej.
Beatyfikacje i kanonizacje, do czsto przeprowadzane, obejmoway z reguy (kapanw, zakonnikw i
zakonnice. Pius XII, ktry dokona 32 kanonizacji i 44 beatyfikacji, zamierza na nowo opracowa przepisy Kocioa dotyczce obu procesw. Polska przeya (1938) kanonizacj w. Andrzeja Boboli i sprowadzenie jego relikwii z Rzymu do Warszawy. Po drugiej wojnie wiatowej kontynuowano lub wszczto
(do 1958 roku), co najmniej na szczeblu diecezjalnym, kanoniczne procesy beatyfikacyjne 32 Polakw i
10 Polek. Z duej liczby duchownych i wieckich, ktrzy jako mczennicy zginli w obozach koncentracyjnych oraz wizieniach hitlerowskich i stalinowskich, w omawianym okresie najwczeniej przystpiono
do procesu beatyfikacyjnego franciszkanina Maksymiliana Marii Kolbego, umczonego (1941) w obozie owicimskim.
W ukazywaniu wzorw ycia chrzecijaskiego nie ograniczano si do witych. W okresie midzywojennym powstay biografie lub artykuy biograficzne wybitnych chrzecijan z bliszej i dalszej przeszo-
171
ci. W Paryu wydawano krtkie biografie pod tytuem Wielcy ludzie Kocioa w XIX wieku. Chtnie wydawano (bardziej dla celw apologetycznych) autobiografie konwertytw, ich wspomnienia i ksiki o
nich. Z duchownych i wieckich katolikw yjcych wspczenie Francuzi (1990) wymienili 17 osb
jako wiadkw wiary na dzisiaj, w tym papiea Jana XXIII, modego robotnika francuskiego Marcela
Callo, polityka Roberta Schumana (rzecznika jednoci europejskiej, zwanego Ojcem Europy), konwertytk Rass Maritain, on wybitnego filozofa Jacquesea Maritain, dziaacza chrzecijaskiej demokracji Edmonda Michela, byego winia obozu koncentracyjnego w Dachau, o ktrym wiadomo, e wwczas i po wojnie by wielkim przyjacielem Polakw. Do tych wiadkw wiary dodali dwch pastorw:
Martina Luthera Kinga i Alberta Schweitzera.
Duszpasterstwo polskie
W Kociele powszechnym wzbudzio szczeglne zainteresowanie po wyborze Jana Pawa II, bo wiedziano, e uksztatoway go specyficzne warunki polskiego duszpasterstwa lat powojennych, ktre jednak
w znacznym stopniu byo kontynuacj duszpasterstwa okresu midzywojennego.
Po 1918 roku rozwijao si pomylnie, majc na og sprzyjajce warunki, do ktrych nalea pozytywny
stosunek pastwa do Kocioa i stay wzrost liczby duchowiestwa. Przeszkod na pocztku byy zrnicowane wskutek rozbiorw tradycje pracy duszpasterskiej w poszczeglnych dzielnicach. Jej ujednoliceniu i pogbieniu suyy oglnokrajowe kursy duszpasterskie. Pierwszy, urzdzony w Poznaniu
(1927), obradowa nad organizacj parafii w Polsce. Wszystkie kursy miay aktualn tematyk, a wydawane ich Pamitniki stanowiy swoisty podrcznik pastoralny.
Duszpasterstwo sakramentalne uprawiano tradycyjnie. Wprowadzono jednak w parafiach, w ktrych
by jeden kapan, binowanie mszy witej. Zwikszya si liczba naboestw tak przez upowszechnienie
majowych i racowych, jak i z racji istnienia organizacji kocielnych, dla ktrych urzdzano osobne
naboestwa i zbiorowe przyjmowanie komunii witej.
Duszpasterstwo zbiorowe (organizacyjne) zostao niewtpliwie najbardziej rozbudowane. Organizacje
kocielne byy w kadej parafii, mniej lub wicej liczne. Duchowiestwo, zwaszcza mniejszych parafii,
czsto narzekao na przeorganizowanie ycia kocielnego. Rzekomo w jednej parafii dziewiciotysicznej
istniao a 108 rnych organizacji. Dla kapanw faktycznym obcieniem byo, e dugo nie zdoano
przygotowa wieckiego aktywu katolickiego, sami wic musieli inicjowa dziaalno, odbywa zebrania zarzdw, cho istnieli wieccy prezesi i sekretarze.
Duszpasterstwo masowe zajmowao si organizowaniem wielkich, czasem bardzo spektakularnych naboestw, zjazdw, pielgrzymek. Po drugiej wojnie wiatowej, zwaszcza gdy ograniczano dziaalno
katolickich stowarzysze, a nastpnie je rozwizano, duszpasterstwo to naleao do wiadomego programu dziaania prymasa A. Hlonda, ktry docenia je ju w okresie midzywojennym, a szczeglnie byo
zalecane przez prymasa Stefana Wyszyskiego. Motyw by czytelny: da polskim katolikom poczucie
siy i zamanifestowa katolicko Polski wobec reimu, opinii wiatowej i zagroe komunistycznych. W
tym duszpasterstwie dawn form, ale stale najtrwalsz, byo duszpasterstwo stanowe. Gdy po drugiej
wojnie wiatowej nie byo mona wznowi Akcji Katolickiej i rozwizaniu ulegy katolickie organizacje,
uprawiano je nadal, urzdzajc naboestwa i goszc nauki stanowe.
Duszpasterstwo zawodowe w okresie midzywojennym nie byo rozbudowane strukturalnie, bo jego
funkcje peniy niektre organizacje kocielne, jak bractwo w. Izydora dla rolnikw, katolickie towarzystwa robotnikw, sodalicja kupcw, stowarzyszenie katolickiej modziey akademickiej Odrodzenie.
Duszpasterstwo elitarne wziej pojte dotyczyo elity katolickiej, szerzej pojte - inteligencji. Istnia
Zwizek Polskiej Inteligencji Katolickiej, ale nie obj wszystkich diecezji. Ruch katolicki, skupiajcy
inteligencj, wzmacniano przez pielgrzymki i lubowania jasnogrskie. lubowania zoyy kobiety polskie (1926), modzie akademicka (1936), katolickie nauczycielstwo polskie (1937), Katolicki Zwizek
Mw (1937), Katolicki Zwizek Modziey Mskiej (1938).
172
Duszpasterstwo emigracyjne
W formie zorganizowanej wyroso z opieki Kocioa nad emigrantami, zalecanej episkopatom w szczeglniejszy sposb ju przez Leona XIII i Piusa X. Podstaw prawn otrzymao w Kodeksie Prawa Kanonicznego, ktry pozwoli za specjalnym indultem Stolicy Apostolskiej tworzy parafie (personalne) dla
grup narodowociowych bd innych grup rodzinnych czy stanowych.
W zwizku z wielkimi ruchami migracyjnymi podczas drugiej wojny wiatowej i po niej Pius XII wiele
czyni dla imigrantw, zarwno na forum kocielnym, jak i midzynarodowym, a w Konstytucji apostolskiej Exsul familia (1952) przedstawi kocielne zasady duchowej opieki nad nimi. Po stwierdzeniu, e
Tuacza Rodzina Nazaretaska stanowi pierwowzr, przykad i ostoj dla wszystkich emigrantw w kadym czasie oraz miejscu i e Koci uzna za swj obowizek otoczy ich czu trosk i specjaln opiek, Konstytucja apostolska w swej pierwszej czci nieomal z kronikarsk dokadnoci podaa, co dla
nich uczynili poprzedni papiee, a zwaszcza Pius XII od pocztku pontyfikatu, nie pomijajc inicjatyw
prywatnych i dziaalnoci organizacji katolickich. W drugiej czci ustalaa ramy prawne duszpasterstwa
emigracyjnego. Powierzya je Kongregacji Konsystorialnej, ustanawiajc przy niej i erygujc: Najwysz
Rad do spraw Emigracji, Midzynarodowy Sekretariat Generalny dla Apostolatu Morza, urzd Delegata
dla Dzie do spraw Emigracji. Zatwierdzia specjalne komitety i komisje episkopatw w Europie i Ameryce, powoane do zapewnienia duchowej opieki nad emigrantami. Prawo emigrantw do wasnej parafii
personalnej byo niewtpliwie najwaniejszym stwierdzeniem w konstytucji Exsul familia. W dwch
ostatnich czciach, zatytuowanych: Biskupi woscy wobec opieki duchowej nad emigrantami i Papieskie
Kolegium Kapaskie dla woskich emigrantw, stanowia kocielne prawo lokalne dla Woch, lecz byy
w nich wskazania dla caego duszpasterstwa emigracyjnego.
Nazwana Wielk Kart Migrantw Konstytucja apostolska miaa decydujcy wpyw na rozwj tego
duszpasterstwa. Po jej wydaniu widoczny sta si wzrost liczby placwek duszpasterskich i liczby duszpasterzy (misjonarzy emigrantw) dla emigrantw. Wzrost ten silnie zaznaczy si te w najnowszych
dziejach duszpasterstwa polskiej emigracji.
Koci w Polsce ju na przeomie XIX i XX wieku uwiadomi sobie konieczno zwikszenia swej
troski o duszpasterstwo emigrantw, jednak dopiero w niepodlegej Polsce mg zaj si ich sprawami.
Episkopat w 1928 roku powoa Komisj do spraw Duszpasterstwa Emigracyjnego, ktrej przewodnictwo
obj prymas A. Hlond. Przy nim powstaa Centrala Polskiego Duszpasterstwa Emigracyjnego. Prymas
od Stolicy Apostolskiej uzyska (1931) kocieln funkcj Protektora Polskiego Wychodstwa, co uatwio mu rozmowy z episkopatami innych krajw i tworzenie Polskich Misji Katolickich. Brak duszpasterzy dla emigrantw by najwiksz bolczk' Kocioa polskiego. Nie wystarczay dotychczasowe sposoby ich przygotowania, jak Polskie Seminarium Duchowne w Orchard Lake. Prymas Hlond w Gnienie
(w seminarium archidiecezjalnym) otwar (1929) seminarium, majce przygotowa duszpasterzy dla
wychodstwa. Do jego prowadzenia i do zajmowania si duszpasterstwem emigracyjnym powoa ks.
Ignacego Posadzego, ktry zaoy Towarzystwo Chrystusowe dla Emigrantw, z nazw nadan przez
Piusa XI (Societas Christi pro Emigrantibus). Kanonicznej erekcji seminarium w Poznaniu, nazwanego
Seminarium Zagranicznym, dokona w 1931 roku, a erekcji nowego zgromadzenia zakonnego w 1932
roku. Rozwizao to jeden z problemw, uatwiajc tworzenie polskich parafii personalnych na emigracji.
Gdy po drugiej wojnie wiatowej wzrosa liczba Polakw za granic, a z Polski kapani nie mogli wyjecha, wykorzystano pobyt tam kapanw, byych winiw obozw koncentracyjnych i zwikszono liczb Polskich Misji wraz z liczb polskich parafii personalnych. W tym czasie orodkiem polskiego duszpasterstwa emigracyjnego sta si Rzym, gdzie dziaa Delegat Prymasa Polski dla emigrantw.
173
Rozdzia 16
YCIE RELIGIJNE
Formy ycia religijnego w zakonach i zgromadzeniach zakonnych (ycie religijne konsekrowane) wzbogaciy si po drugiej wojnie wiatowej dziki rozwojowi instytutw wieckich. W Polsce powstao kilka
nowych zgromadze i zaczto wprowadza instytuty wieckie. Duchowo (ycie wewntrzne) miaa
nowych mistrzw i bya uprawiana w klasztorach i domach wielu katolikw, a mistyka budzia historyczne zainteresowania i zdobya nowoczesnych pisarzy, jak Edyta Stein.
Ruch biblijny i ruch liturgiczny jako nowe zjawiska religijnoci sigay pocztkami XIX wieku, lecz w
XX wieku szczeglnie przyczyniy si do rozwoju i pogbienia ycia sakramentalnego. Eucharystia
odbieraa cze w rnych formach, lecz najbardziej rozwinito jej adoracj i czst komuni wit. W
yciu konsekrowanym i w yciu religijnym wieckich katolikw chrystocentryzm i mary j n o pozostay nadal ideaem pobonoci. Chrystus doznawa liturgicznej czci jako Krl wiata, a wiara we Wniebowzicie Maryi zostaa umocniona ogoszeniem dogmatu. Nard polski przez rozwj tradycyjnych
form pobonoci utrwali swj charakter narodu maryjnego.
Stany doskonaoci
Formy ycia zakonnego, bardzo zrnicowane, sprowadza si czsto do jednego mianownika i mwi si
o stanach doskonaoci, zamiast wymienia osobno zakony, zgromadzenia zakonne, stowarzyszenia ycia wsplnego bez lubw publicznych i instytuty wieckie. Mwi si te (dla uproszczenia terminologii)
o yciu zakonnym w odniesieniu do tych wszystkich form, cho czonkowie stowarzysze i instytutw
prawnie nie s zakonnikami (religiosi). W ostatnich czasach synonimem ycia zakonnego sta si termin
ycie konsekrowane.
Stolica Apostolska od dawna podejmowaa inicjatywy co do odnowy ycia zakonnego. Dotyczyy powrotu do pierwotnego ducha kadego zakonu i zgromadzenia zakonnego, a przez to do pobudzenia wikszej gorliwoci oraz przystosowania si w praktycznym dziaaniu do nowych warunkw ycia spoeczestw, rnych od tych, w ktrych kady zakon powstawa. Miao to znaczenie wobec krytyki ycia
zakonnego, czerpicej swe atuty ze spadku powoa. Domagajc si zmian, wskazywano na wiksz
skuteczno nowych form, jak wsplnoty maych braci i sistr Jezusa lub instytuty zakonne, utworzone
na misjach, by lepiej prowadzi prac w zdechrystianizowanych rodowiskach proletariatu europejskiego
i w krajach Trzeciego wiata. W krytyce tradycyjnych form zarzucano, e zakony i zgromadzenia bardziej s przywizane do swej reguy ni do Ewangelii. Mogo to wystpowa w niektrych przypadkach,
lecz nie byo powszechne, na og za zakony i zgromadzenia jeszcze bardziej ni przedtem staray si
sw dziaalno nastawi na apostolat religijny i spoeczny.
Pius XII reagowa na to, co byo suszne w krytyce ycia i dziaalnoci zakonw, a uwzgldniajc potrzeby wspczesnego Kocioa, wyda na jego temat ponad dwiecie dokumentw. Pisali te znawcy
problemw, jak kanonista rzymski J. Creusen w Rvue des Communauts Religieuses czy jezuita Lombardi w Civilt Cattolica. W Roku witym (1950) Kongregacja Zakonw zorganizowaa tygodniowe
studium dla przedstawicieli waniejszych zakonw i zgromadze na temat ascezy zakonnej, ubstwa,
dyscypliny, doboru i wychowywania kandydatw. Nie pominito problemu apostolatu, ktry powinni
zakonnicy uprawia przez aktywniejsze uczestnictwo w duszpasterstwie parafialnym i dziaalnoci misyjnej.
Uywajc po raz pierwszy terminu aggiornamento w odniesieniu do ycia zakonnego, Pius XII powici
tej sprawie dwie konstytucje apostolskie. Pierwsza, Sponsa Christi (1950), omawiaa przystosowanie eskich zakonw klauzurowych do wspczesnych warunkw, druga za, Sedes Sapientiae (1956), zaja
si formacj duchow nowicjuszy. Mniszkom zakonw kontemplacyjnych przypomnia papie, e ich
powoanie ma cakowicie apostolski charakter, gdy myl o zbawieniu blinich musi by zawsze obecna
w ich modlitwach i ofiarach. Wrd papieskich wskaza nie brakowao takich, ktre dotyczyy wikszej
unifikacji wiata zakonnego, jak utworzenie federacji klauzurowych zakonw eskich, powoanie naro-
174
dowych konsult zakonw mskich i eskich, ustanowienia Unii Przeoonych Generalnych obu gazi
zakonnych.
Instytuty wieckie
Now form ycia konsekrowanego stay si instytuty wieckie, tak nazwane, bo ich czonkowie nie
zamykaj si za klauzur, lecz yj w wiecie. S to wsplnoty kleryckie i laickie, ktre d do doskonaoci przez zachowanie rad ewangelicznych i peni dziea apostolstwa, yjc wedug konstytucji, pod
wadz przeoonych. Nie prowadz jednak ycia wsplnego, nie nosz osobnego stroju, nie skadaj
lubw publicznych, a tylko luby prywatne, przysigi lub przyrzeczenia. Pius XII konstytucj apostolsk Provida Mater Ecclesia (1947) uzna za kanoniczny nowy stan doskonaoci, czyli stay sposb ycia w instytutach wieckich, zatwierdzi osobnym motu proprio istniejce instytuty, a instrukcja Kongregacji Zakonw ucilaa ich struktur. Jak w odniesieniu do zgromadze zakonnych, rozrniono instytuty na .prawie papieskim lub diecezjalnym.
Instytutw na prawie papieskim w 1958 roku byo cztery: stowarzyszenie w. Pawa, stowarzyszenie
kapaskie w. Krzya i Opus Dei, kapani pracownicy diecezjalni Najw. Serca Jezusa oraz stowarzyszenie Serca Jezusa. Powstay w rnym czasie, obdarzone dekretami pochwalnymi Stolicy Apostolskiej na og w okresie midzywojennym, a kanonicznie aprobowane przez Piusa XII w latach 19501952.
Stowarzyszenie kapaskie w. Krzya i Opus Dei, skrtowo zwane Opus Dei, powstao w Madrycie,
zaoone (1928) przez kapana J. M. Escriva de Balaguer. W wczesnych warunkach hiszpaskich jego
dziaalno miaa charakter tajny, co budzio wiele kontrowersji czy nawet atakw (katolicka masoneria).
Jako cel przyjo propagowanie ycia doskonaego we wszystkich warstwach spoecznych, lecz szczeglnie wrd intelektualistw. Bronione przez Piusa XI, otrzymao od biskupa Madrytu zatwierdzenie jako
instytut na prawach diecezjalnych, nastpnie (1947) dekret pochwalny Stolicy Apostolskiej i (1950) zatwierdzenie przez Piusa XII na prawie papieskim. Instytut podzielony na dwie gazie, msk i esk,
mia czonkw gwnie z krgu intelektualistw i klas rednich, najczciej ludzi wieckich, ktrzy
otrzymali wyksztacenie filozoficzne i teologiczne na wzr seminaryjnego. Obok nich, w liczbie o wiele
wikszej, znaleli si czonkowie-sympatycy, nalecy do klas niszych i posiadajcy wasne rodziny.
Instytut przyj zhierarchizowan struktur, a cho wywoa zarzuty k nawet katolickich, jego czonkowie okazali si ludmi bardzo oddanymi Kocioowi.
Wiele instytutw wieckich istniao na prawie diecezjalnym, w Polsce majc dobr tradycj skrytek, zakadanych tajnie w XIX wieku przez b. Honorata Komiskiego. Instytuty jako nowa forma ycia konsekrowanego nie przeszkadzay rozwojowi zakonw i zgromadze zakonnych, nawet zakonw kontemplacyjnych, ktre stay si bardzo ywotne. Podczas kongresu stanw ycia doskonaego w Rzymie
(1957) podano, e wszystkie struktury typu zakonnego w Kociele obejmoway 1 mln 300 tysicy czonkw, istniay za 1862 eskie oraz 209 mskich zakonw i zgromadze.
Zakony w Polsce
W dogodnych warunkach niepodlegej Polski nastpia aktywizacja ycia zakonw i zgromadze zakonnych oraz ich dziaalnoci. Koci bardzo tego pragn, szczeglnie w byym zaborze pruskim i rosyjskim, gdzie je niszczono. Swoje istnienie mogy ujawni skrytki, zaoone przez b. Honorata Komiskiego, oraz domy zakonne zgromadze, dziaajcych tajnie w zaborze rosyjskim, jak zgromadzenie
sistr zmartwychwstanek.
Dziaalno rozwijay zakony i zgromadzenia, ktre przetrway do 1918 roku. Pierwsze domy zakonne w
Polsce zakaday zgromadzenia z zagranicy. Powstay te nowe zgromadzenia zakonne polskie. Dwa
mskie miay charakter laickich zgromadze: zgromadzenie braci Serca Jezusowego, zaoone w Poznaniu (1920) do posugi w kocioach, oraz bracia w. Jzefa, utworzeni (1928) do opieki nad chopcami-sierotami na Kresach Wschodnich. Instytut Marianum, utworzony (1928) w archidiecezji wileskiej, nie by zgromadzeniem zakonnym, lecz Towarzystwem Maryi Niepokalanej Krlowej Polski, ktre
przyjo jako gwne zadanie wypenienie lubw narodowych Jana Kazimierza. Towarzystwo Chrystu-
175
sowe dla Wychodcw, pniej zwane Towarzystwem Chrystusowym dla Polonii Zagranicznej, od
pocztku istnienia (1932) rozwijao si pomylnie, mimo trudnoci materialnych i organizacyjnych. Z
nowych zgromadze eskich powstay, aprobowane (1923) przez Stolic Apostolsk, urszulanki Najwitszego Serca Jezusa Konajcego, by zaj si wychowaniem modziey z warstw najbiedniejszych i
dziaalnoci charytatywn. Zaoycielka, znana te jako inicjatorka Krucjaty Eucharystycznej w Polsce,
Urszula Ledchowska, zostaa ogoszona bogosawion przez Jana Pawa II (1987). Nowe byy te
zgromadzenia: pasjonistek (1918), franciszkanek suebnic Krzya (1918), loretanek (1920), karmelitanek od Dziecitka Jezus (1921), benedyktynek samarytanek Krzya Chrystusowego (1926), betanek
(1930), dominikanek misjonarek Jezusa i Maryi (1932) oraz stowarzyszenie Najwitszej Duszy Chrystusa Pana (1923) i towarzystwo Maryi Niepokalanej (Marianum, 1928). Do Polski przybyy z Rosji misjonarki witej Rodziny, zaoone przez Bolesaw Mari Lament (bogosawiona 1991), by pracowa
wrd prawosawnych i pozyska ich do unii. Dla wychowania dzieci i modziey na Kresach Wschodnich powstao (1917) zgromadzenie benedyktynek w ucku.
Istniejce w Polsce zakony i zgromadzenia eskie zajmoway si apostolatem w dziedzinach: misji, pracy unijnej, opieki nad wychodcami, duszpasterstwa parafialnego, organizacji kocielnych, akcji charytatywnej, pielgnowania chorych, wychowania, owiaty i prasy.
Zakony i zgromadzenia mskie prowadziy dziaalno na polu misji i rekolekcji, duszpasterstwa parafialnego, bractw, stowarzysze i organizacji kocielnych, szpitalnictwa i dobroczynnoci, szkolnictwa i
wychowania, nauki, akcji wydawniczej i prasy.
Po drugiej wojnie wiatowej reim komunistyczny wyda walk zakonom i prowadzi j pod rnymi
pretekstami. Przetrway jednak nawet najtrudniejszy czas, gdy bezprawnie, dla celw politycznych, usunito (1953) siostry z tak zwanych Ziem Odzyskanych i osadzono je
w klasztorach przymusowego zamieszkania (w obozach) w Gostyniu Wlkp., Kobylinie i Dbowej ce.
Do swych domw powrciy po Padzierniku.
Duchowo katolicka
Zakony byy gwnymi orodkami jej rozwoju, majc ju dawno wypracowane szkoy duchowoci religijnej: augustiask, bazyliask, benedyktysk, cystersk, devotio moderna (bracia wsplnego ycia,
kanonicy regularni), dominikask, franciszkask, ignacjask (jezuici), karmelitask, sulpicjask,
wiktoriask (wiktoryni). W Polsce pisze si take o polskiej szkole duchowoci (marianie). Duchowo
jako forma duchowego ycia katolika wymaga uznania sacrum (Boga) za warto nadrzdn, ktra
ksztatuje jego wiadomo oraz jego denie do zjednoczenia z Bogiem przez Jezusa Chrystusa i do doskonaoci wewntrznej. W niej zespala si religijno, asceza i mistyka.
Teologia duchowoci religijnej, traktujc o osobowociowym rozwoju czowieka w perspektywie jego
zjednoczenia z Bogiem, stanowi dzia teologii moralnej. W okresie midzywojennym nazywana teologi
ycia wewntrznego, faktycznie wypowiadaa si w dzieach ascetycznych lub mistycznych, nie majc
syntetycznych opracowa.
Na pocztku XX stulecia katolicka duchowo religijna bya ywa, wzbogacona ju wczeniej dziki
karmelitance Teresie od Dziecitka Jezus, tak zwan ma drog dziecictwa duchowego, ktr wielu
poznawao przez jej Dzieje duszy, tumaczone na rne jzyki i stale na nowo wydawane. Wszake mode
pkolonie oglnie zarzucao duchowoci chrzecijaskiej, e tkwi w starych formach i przez to nie jest
ywa. Nowy kierunek ukaza opat benedyktyski Columba Marmion z klasztoru w Maredsous. Jego
ksika Chrystus yciem duszy (1917), przeoona na wiele jzykw, propagowaa chrystocentryzm w
duchowoci, nawoujc do czstej komunii witej i korzystania z sakramentalnych rde ycia Boego.
W Niemczech Romano Guardin i mia wielki wpyw na oywienie wiadomoci religijnej u pokolenia
katolikw, ktrzy jako dzieci byli wychowani w przyjmowaniu czstej Komunii witej. Wzmoga si
aktywno ruchu odnowy liturgicznej, ktra uwiadamiaa czowiekowi wierzcemu jego miejsce w spoecznoci i Kociele, podkrelajc, -e ycie religijne w Bogu i z Bogiem naley przeywa we wsplnocie Ludu Boego. Wpywowi Guardiniego i tego kierunku ulegay w Niemczech i innych krajach katolickie rodowiska intelektualne. W Polsce ten typ duchowoci, przyjmowany w katolickich rodowiskach
176
akademickich, propagowa ks. Wadysaw Korniowicz (Chrzecijaska odbudowa wiata w wietle nauki o Ciele Mistycznym) i Maria Renata od Chrystusa (Zofia Fudakowska) w Sentire cum Ecclesia.
Akcja Katolicka przyczynia si do mwienia i pisania o duchowoci wieckich, duchowoci maestwa,
duchowoci pracy, lecz ksztatowaa gwnie duchowo czynu i apostolskich sukcesw. Idca w tym
kierunku ewolucja osigna swj szczytowy moment w ogoszeniu uroczystoci Chrystusa-Krla.
Ruch biblijny
Wystpujcy niko i lokalnie ju (1902) we woskim Pobonym Stowarzyszeniu w. Hieronima, ruch
biblijny rozwin si pniej ni. ruch liturgiczny, majc zreszt w nim jedno ze swych rde. Odegra
wszake szczegln rol w rozwoju i pogbianiu ycia religijnego katolikw. Zanim si rozwin, trzeba
byo pokona opory, w tym lk przed biblijn agitacj wyzna protestanckich i ich subiektywn interpretacj tekstw natchnionych, co skaniao Koci do powcigliwoci w zachcaniu katolikw do regularnej lektury Pisma witego zamiast jego znajomo uczyni zapor przeciw akcji propagandowej. Na
zwizek odrodzenia liturgicznego z odnow biblijn zwraca szczegln uwag liturgista-pastoralista,
Pius Parsch, w czasopimie Bibel und Liturgie.
Zaoyciel Pobonego Stowarzyszenia w. Hieronima (praat Giacomo della Chiesa), Benedykt XV, w
encyklice o w. Hieronimie zachca katolikw do czytania Pisma witego. Akcja Katolicka za Piusa XI
czynia to w organizacjach kocielnych, szczeglnie w stowarzyszeniach modziey. Pius XII encyklik
Divino afflante Spiritu (1943' nie tylko pobudzi i ukierunkowa badania egzegetyczne, ale udzieli zachty i wskaza do wykorzystania Pisma witego w duszpasterstwie, zwaszcza za do czytania Ewangelii w rodzinach katolickich.
Do poznawania Biblii zachcali w kadym nieomal kraju pisarze katoliccy, jak Paul Claudel, Gertruda
von Le Fort, Daniel-Rops, a take teologowie i egzegeci, piszcy w sposb dostpny dla wszystkich, jak
Romano Guardini i G. Ricciotti. Nie bez wpywu byy nowe odkrycia-biblijne, jak w Qumran, o ktrych
szeroko pisano w prasie wiatowej.
Ruch biblijny, silny po 1930 roku, przyczyni si do nowych przekadw Pisma witego, do powstania
krgw biblijnych, czasopism biblijnych dla duchowiestwa i wiernych, wytwarzania pyt z nagraniami
tekstw biblijnych, rozpowszechniania piewu psalmw. Po drugiej wojnie wiatowej ruch ten osign
takie nasilenie, e mwiono o ponownym odkryciu Biblii w Kociele.
Nasilenie ruchu i zwikszenie si jego skutecznoci nastpio, gdy przyj formy organizacyjne w poszczeglnych krajach. W Austrii opactwo Klosterneuburg zorganizowao Apostolat Biblijny. W Niemczech zawizano (1933) stowarzyszenie Katholische Bibelwerk i wydawano kwartalnik Biblia i Koci.
W Belgii i Francji czono do cile ruch biblijny z odnow liturgiczn, wydawano wielokrotnie Pismo
wite w jzyku francuskim i wydawano wiele czasopism, w tym poczytne Bible et Vie Chrtienne. Z
rnych form ruchu biblijnego bardzo skuteczna okazaa si wprowadzona (1941) w Stanach Zjednoczonych katolicka Niedziela Biblijna, przeksztacona w Tydzie Biblijny.
W Polsce ruch biblijny na szersz skal rozwin si po drugiej wojnie wiatowej, cho podczas niej biblistyka polska poniosa niepowetowane straty. Wydawano nowe tumaczenia Biblii, komentarze i prace
monograficzne, dziea literackie o tematyce biblijnej, tumaczenia dzie pisarzy obcych, jak DanielRopsa Dzieje Chrystusa, czy G. Ricciottiego ycie Jezusa Chrystusa. Ukazao si (1945) czasopismo
Ruch biblijny i liturgiczny jako organ Sekcji Biblijno-Liturgicznej Polskiego Towarzystwa Teologicznego
w Krakowie. Urzdzano zjazdy i sympozja biblistw, a w 1956 roku kongres biblijny w Lublinie.
Odnowa liturgiczna
W ruchu liturgicznego odrodzenia uznaje si za istotne wydarzenie inicjatyw belgijskiego benedyktyna
Lamberta Beauduina (1909), by liturgi wyprowadzi z klasztorw. Upowszechniano wic (od 1920)
praktyk mszy dialogowych i msza dla wiernych, uoony przez belgijskiego benedyktyna Gasparda Lefbvrea. W Niemczech dziaajcym na cay Koci orodkiem odrodzenia liturgicznego byo opactwo
Maria Laach i ruch modziey katolickiej, ktra w okresie hitleryzmu znajdowaa w liturgii swobodne
pole dziaania religijnego. Liturgiczny apostolat ludowy szerzyo francuskie Pastoralne Centrum Litur-
177
giczne, widzc w nim moliwo oddziaywania na wielu parafian, a nie tylko na tych, ktrzy naleeli do
stowarzysze. Ksidz Remillieux wyszed wic od liturgii, by uksztatowa wsplnot parafialn. Wprowadzi msz twarz do ludzi, urzdza przygotowanie do sakramentu chrztu i sakramentu maestwa, co
znalazo naladownictwo w wielu parafiach.
Za gwnych przedstawicieli odnowy liturgicznej w okresie midzywojennym uznano benedyktyna Lamberta Beauduina; benedyktyskiego opata z Maria Laach, Ildefonsa Herwegena; redemptoryst profesora teologii pastoralnej Piusa Parscha, ktrego Rok wity tumaczono na wiele jzykw; pisarza Romana
Guardiniego; jezuit Josepha Krampa. Napisali oni, i wielu innych autorw, szereg cennych publikacji
o liturgii w aspekcie historycznym, teologicznym i pastoralnym. Wydawano czasopisma liturgiczne, co
najmniej jedno w kadym kraju, w tym liczce si Ephemerides liturgicae (Rzym), Questions Liturgiques
et Paroissiales (Louvain), La Maison-Dieu (Pary), Liturgisches Jahrhuch (Trier). Obradowano na zjazdach i kongresach liturgicznych, tworzono krajowe orodki i komisje liturgiczne. W Polsce ruch liturgicznej odnowy, ktry mia dwch koryfeuszy: ks. Michaa Kordela i ks. Andrzeja Wronk (pniej
biskupa), po drugiej wojnie wiatowej przybra na sile, dysponujc czasopismem Ruch biblijny i liturgiczny.
Rodzce si niekiedy wtpliwoci co do istoty ruchu i metod dziaania stara si rozwiza Pius XII w
encyklice Mediator Dei (1947). Odrzuca dawn definicj liturgii jako sprawowanie obrzdw, a podkrela kontynuowanie w niej ofiary kapaskiej Chrystusa oraz sprawowanie kultu publicznie przez wsplnot wiernych. Nie od razu z ruchu odrodzenia liturgii usunito nadmierny historycyzm, wywoany skdind korzystnym siganiem do rde staroytnoci chrzecijaskiej.
Pierwszy midzynarodowy tydzie studyjny w opactwie Maria Laach (1950) w porozumieniu z rzymskimi dykasteriami rozpocz spotkania, na ktrych rozpatrywano reform liturgii w aspektach naukowym i duszpasterskim. Zanim caociowo przeprowadzi j Sobr Watykaski II, Stolica Apostolska dokonaa (1945-1958) czciowych zmian, jak nowa wersja aciska Psaterza, ustanowienie nadzwyczajnego szafarza sakramentu bierzmowania, pozwolenie na rytuay dwujzyczne, okrelenie formy wice
kapaskich, aprobata dla mszy witej w jzyku chiskim (nie wprowadzona), nowa msza i oficjum o
Wniebowzitej, odnowa obrzdu Wigilii Paschalnej, a nastpnie caego Wielkiego Tygodnia (co zaczo
reform mszau), pozwolenie na wieczorne msze wite i zmiany przepisw o pocie eucharystycznym,
uproszczenie rubryk brewiarza i mszau, przepisy (1955) o muzyce sakralnej w encyklice Musicae sacrae, dekret o tabernakulum i otarzu, ujednolicenie wskaza liturgicznych.
Cay ruch odnowy podsumowa Pius XII w przemwieniu do uczestnikw Midzynarodowego Kongresu
Liturgicznego w Asyu (1956), okrelajc go jako przejcie Ducha witego przez Koci.
Sakramenty wite
Ruch liturgiczny sprzyja yciu sakramentalnemu, czemu przeciwdziaaa laicyzacja i dechrystianizacja.
W krajach demokracji ludowej partyjni nie powinni byli uczszcza do kocioa, tym bardziej za doznawali szykan za przystpowanie do sakramentw.
Chrztu udzielano poza msz wit. Duszpasterze zachcali, by dziecko byo ochrzczone wkrtce po
urodzeniu. W okresie midzywojennym, a nawet po drugiej wojnie wiatowej, silnie ulegajcy laicyzacji
Francuzi nie zaniedbywali chrztu dzieci. Katecheza chrzcielna - poza krajami misyjnymi i konwersjami
- nie bya stosowana, ale o chrzcie mwiono w katechezie i na ambonie, zwaszcza w kazaniach katechizmowych.
Eucharystia jako Ofiara Chrystusa i jako sakrament (msza wita) bya sprawowana czciej, ni w poprzednim okresie. Za pozwoleniem biskupa diecezjalnego mona byo (binowa) odprawi dwie msze w
niedziele i wita nakazane, gdy brakowao odpowiedniej liczby kapanw, a cz wiernych (najmniej
dwadziecia osb) nie mogaby speni obowizku wysuchania mszy witej. W Polsce, a chyba te; w
innych krajach, po drugiej wojnie wiatowej nierzadko odprawiano trzy msze (trinowano). Uczestnictwo
w mszach codziennych, najbardziej w pierwsze pitki miesica i podczas oktawy Boego Ciaa, zwikszyo si, zwaszcza gdy Pius XII pozwoli na msze w godzinach popoudniowych. Komunii mg
178
udziela kapan, a tylko wyjtkowo diakon. Praktyka czstej komunii wzrastaa, lecz u niejednego katolika przeszkod byo przekonanie, e przed kad komuni naley przystpi do spowiedzi.
Pierwsza Komunia, przygotowana przez katechez szkoln, a czsto jeszcze przez dodatkowe pouczenia
w kociele, nabieraa charakteru coraz okazalszej uroczystoci parafialnej i rodzinnej. W niektrych krajach (Francja) nawet niepraktykujcy rodzice posyali dzieci do Pierwszej Komunii witej. Czsto byo
to dla mich jedyne przyjcie komunii przez wiele nastpnych at, a jeeli nie zawierali maestwa sakramentalnego, czasem jedyne do koca ycia.
Do sakramentu pokuty chtnie przystpowali katolicy, ktrzy praktykowali czst komuni wit lub
pierwsze pitki miesica. Okres wojny na og sprzyja tej praktyce. W Polsce take po wojnie wielu ludzi spowiadao si przed pierwszymi pitkami miesica. Zagroeniem dla sakramentu i zwizanego z nim
kierownictwa duchowego byo przekonanie, e nowoczesnemu czowiekowi wystarczy psychoanaliza.
Bierzmowanie, cho propagowane przez takie ruchy, jak Akcja Katolicka i Krucjata Eucharystyczna,
byo na og udzielane w cznoci z kanoniczn wizyt biskupa w parafii i od tego zaleaa jego czstotliwo. Prawo kocielne pozwalao, by w wyjtkowych sytuacjach bierzmowania udziela nie tylko biskup, ale i specjalnie upowaniony kapan (szafarz nadzwyczajny). Pius XII poszerzy jego kompetencje.
Sakrament ostatniego namaszczenia (tak wwczas nazywany) by przyjmowany, ale najczciej w
ostatniej chwili ycia, u wielu te z psychicznym nastawieniem, e jest znakiem rychej mierci. Chrzest,
maestwo i pogrzeb czyy si z najwaniejszymi dla wierzcego czowieka momentami jego ycia, co
Koci podkrela w modlitwach i obrzdowoci obu sakramentw i pogrzebu. Laicyzacja staraa si te
momenty oczyci z elementw religijnych przez wieck obrzdowo: uroczyste nadanie imienia, uroczysty lub cywilny i mistrz ceremonii na pogrzebie. W Polsce (po 1945) cz katolikw nie widziaa
wikszej rnicy midzy obrzdowoci wieck a liturgi chrztu i maestwa.
Eucharystia adorowana
ycie religijne, rozwijane i ksztatowane przez Eucharysti, nie ograniczao si do udziau we mszy
witej i do przyjmowania komunii. Koci, cho msz stawia na pierwszym miejscu, rozwija jej cze
przez naboestwa eucharystyczne, adoracje, procesje teoforyczne, kongresy eucharystyczne.
Pius XII w encyklice Mediator Dei wrd istotnych elementw Eucharystii umieci na pierwszym miejscu ofiar, ktrej podporzdkowa komuni. Podkreli te trwa rzeczywist obecno Chrystusa, a
wrd celw Eucharystii wymieni uwielbienie Boga, dzikczynienie, zadouczynienie, pojednanie i
prob.
Koci gorco zaleca adoracj Najwitszego Sakramentu. Kontynuowano wieczyst adoracj w parafiach wedug kolejnoci dni ustalonych w caej diecezji. Tworzono kaplice wieczystej adoracji w kocioach miejskich. Odprawiano godzin wit w pierwsze czwartki miesica. Wystawiano Najwitszy Sakrament podczas uroczystych mszy i nieszporw. Praktykowano prywatne wystawianie, z reguy po niedzielnych nieszporach lub w kaplicach sistr na wieczornych naboestwach.
Kongresy eucharystyczne przeyway swj najwikszy rozkwit w okresie midzywojennym, odprawiane jako midzynarodowe, krajowe, diecezjalne, dekanalne. Midzynarodowe stay si w szczeglniejszy
sposb publicznym uczczeniem Najwitszego Sakramentu i demonstracj wiary, ale te studium zagadnie religijno-spoecznych o znaczeniu wiatowym. Wznowiono je, odbywajc pierwszy w Rzymie
(1922) z osobistym udziaem Piusa XI, cho oficjalnie nie przesta jeszcze by winiem Watykanu. Nastpne, co dwa lata, urzdzano w Holandii, Stanach Zjednoczonych, Australii, Afryce (Kartagina), Irlandii, Argentynie, na Filipinach i na Wgrzech. Ostatni z nich, w Budapeszcie (1938), zwrci uwag opinii
wiatowej swoim hasem (Eucharystia wizi mioci), wymownym wobec zagroenia wojn wiatow.
Po drugiej wojnie wiatowej wznowiono je dopiero w 1951 roku (Barcelona).
W Polsce urzdzono (1927) pierwszy kongres diecezjalny w Inowrocawiu, dla obu archidiecezji wielkopolskich, poczony z kolejnym zjazdem katolickim. W Poznaniu odby si (1930) I Krajowy Kongres
Eucharystyczny, ktry w wymiarze religijnym by prawdziw demonstracj wiary i wielkim uczczeniem
Najwitszego Sakramentu, a w wymiarze spoecznym mia suy integracji narodu polskiego. Kongresy
krajowe, diecezjalne i dekanalne odprawiano ju wczeniej w innych krajach.
179
Wychodzio wiele eucharystycznych czasopism, by szerzy kult Eucharystii, zachca do czstej komunii
i do adoracji. Wydaway je zakony i organizacje, jak Stowarzyszenie Kapanw Adoratorw we Woszech (Rivista eucaristica del clero italiano). W Polsce ukazywa si (1918-1939) Gos Eucharystyczny.
Zakony ze swej istoty rozwijay ycie eucharystyczne, ale istniay niektre dla szerzenia czci Eucharystii
i uprawiania eucharystycznego apostolatu w szczeglniejszy sposb. Wrd stowarzysze eucharystycznych nowa bya Krucjata Eucharystyczna Dzieci, ktr utworzono (1914) na Midzynarodowym Kongresie Eucharystycznym w Lourdes. W Polsce zorganizowaa j b. Urszula Ledchowska, a opiek otoczyo zgromadzenie sistr urszulanek Najwitszego Serca Jezusa Konajcego.
Chrystus krlujcy
Chrystus doznawa w Kociele zawsze najwyszego kultu, ale w XX wieku pogbia si wiadomo
teologw i ludzi wierzcych, e On jako Bg-Czowiek jest centralnym punktem caej rzeczywistoci
wiata rozumnego, przede wszystkim czowieka i jego dziaania. Tak pojty chrystocentryzm, podkrelony przez ruch biblijny i przez odnow liturgiczn, zajmowa kilku teologw (E. Mersch, R. Guardini), a Michael Schmaus stworzy chrystocentryczn teologi systematyczn.
Chrystocentryzm, uwzgldniany w refleksji nad ca histori zbawienia, sprawi, e teologowi wizali
chrystologi cile z antropologi i z teologi historii. Zajli si te, pod wpywem pogldw wybitnego
francuskiego geologa i paleontologa jezuity Pierrea Teilharda de Chardin, refleksj teologiczn nad
tajemnic Chrystusa w wymiarze kosmosu, ukazujc go jako sprawcz i celow przyczyn caej ewolucji
wszechwiata.
W kulcie katolickim zawsze uwzgldniany chrystocentryzm sprawi, e w XX wieku zachowano i rozwijano rne formy czci Pana Jezusa. Jego dzieo odkupienia uczczono w dwch Wielkich Jubileuszach. Pierwszy (1925) by tradycyjnym Rokiem witym, obchodzonym co dwadziecia pi lat. Drugi w 1933 roku uczci 1900. rocznic mierci Chrystusa. Pius XI, obchodzc w caym Kociele te dwa
Jubileusze, pragn pobudzi katolikw nie tylko do korzystania z ich ask duchowych, ale te do pogbionego zrozumienia centralnego miejsca Chrystusa w Kociele i w caym wspczesnym wiecie. Temu
samemu miao suy ustanowienie liturgicznego wita Chrystusa Krla, o co w osobnej petycji prosi
Midzynarodowy Kongres Eucharystyczny w Rzymie (1922), a nastpnie liczni biskupi, katolickie uniwersytety i wierni. Petycje podkrelay potrzeb wita, ktre przypominaoby o koniecznoci przenikania Chrystusowych zasad nie tylko do ycia jednostki, ale przede wszystkim do ycia spoecznego.
Pius XI, pod koniec jubileuszowego Roku witego, ogosi encyklik Quas primas (1925) wito Chrystusa Krla i wyjani jego podstawy teologiczne. Dniem tego wita staa si ostatnia niedziela padziernika jako ostatnia niedziela kocielnego roku liturgicznego. Papie poleci w to wito odmawia Akt
powicenia rodzaju ludzkiego Najwitszemu Sercu Jezusa. Akcja Katolicka przyja je za swe gwne
wito. Od tego czasu Chrystus Krl zacz patronowa wielu kocioom i wszed na nowo do ikonografii. Jego tytu przyjo kilkanacie nowych zgromadze zakonnych, jak zaoone (1928) w Nawarze suebnice Chrystusa Krla (Esclavas de Cristo Rey). Rozpowszechniono powsta w redniowieczu aklamacj litanijn Christus vincit, Christus regnat, Christus imperat.
Maryja Wniebowzita
Dogmat o Wniebowziciu NMP, ogoszony w Roku witym (1950) przez Piusa XII, utrwala cze
Maryi, ktra w Kociele wzrastaa od pocztku omawianego okresu, rozwijajc si na og w tradycyjnych formach, jak naboestwa majowe, naboestwa padziernikowe i pielgrzymki do sanktuariw maryjnych, dawnych i nowych, w ktrych bardzo czsto dokonywano koronacji wizerunkw Maryi. Cze
Maryi bya rozwijana przez zakony i zgromadzenia, zwaszcza maryjne, przez ywy Raniec, sodalicje
mariaskie, bractwa i katolickie stowarzyszenia eskie, ktre przyjmoway uroczystoci maryjne za
wito patronalne. W Anglii kult maryjny szerzy si (1924) nawet w koach anglikaskich. Propagowaa
go Liga Najw. Maryi Panny, zaoona w tym celu, by do Kocioa anglikaskiego wprowadzi jej wizerunki i wita. Liturgia katolicka zostaa wzbogacona o now uroczysto Boskiego Macierzystwa,
180
ktr Pius XI ustanowi (1931) z okazji 1500-lecia soboru efeskiego i ogoszenia na nim pierwszego dogmatu maryjnego.
Na wzrost kultu Maryi w katolickiej pobonoci wpyno wiele przyczyn, w tym te powstanie sanktuarium w Fatimie, ktre obok Lourdes zwracao na siebie szczegln uwag caego Kocioa. Objawienia fatimskie (13.05. 13.10.1917) stay si wezwaniem nie tylko dla Portugalii, walczcej wwczas z
Kocioem, ale dla caego wiata i caego Kocioa, by przez pokut i modlitw, zwaszcza racow,
grzesznicy si nawracali i by modlono si o nawrcenie Rosji. Wezwanie (ordzie fatimskie), cho stale
jeszcze nie jest w peni zmane, gdy sekret fatimski, spisany przez najstarsze z trojga dzieci otrzymujcych objawienie, ucj dos Santos (potem karmelitank), nie zosta publicznie ujawniony, polecao dla
uproszenia pokoju w wiecie naboestwo do Niepokalanego Serca Maryi i powicenie mu caego
wiata. Po uznaniu wiarygodnoci objawie episkopat portugalski powici (1931) swj nard, Pius XII
podczas drugiej wojny wiatowej (1942) cay wiat, a episkopat polski (1946) nasz nard. Francja nie
tylko zostaa powicona (1943) Niepokalanemu Sercu Maryi, ale figura Matki Boej z Boulogne wdrowaa wwczas po kraju przez 20 tysicy parafii i wobec niej dokonywano osobistego powicenia
katolikw.
Midzynarodowe i krajowe kongresy maryjne wskazyway na nowe aspekty czci Matki Boej. Na midzynarodowym kongresie w Lyonie (1900) uoono petycj do papiea o liturgiczne uczczenie jej krlewskiej godnoci. Starania wzmogy si, gdy Pius XI ogosi uroczysto Chrystusa Krla. W Rzymie
powsta (1933) pobony ruch midzynarodowy na rzecz krlewskoci Maryi. Pius XII encyklik Ad
Caeli Reginam (1954) ustanowi 31 maja witem Maryi Krlowej.
Byo a nadto wyrane, e w katolicyzmie omawianego okresu istnia silny ruch maryjny, ktry osign
apogeum, gdy zosta ogoszony (1950) dogmat o Wniebowziciu Maryi i uroczycie obchodzono (1954)
setn rocznic ogoszenia dogmatu o Niepokalanym Poczciu NMP. Przeciw niemu .pojawiay si niekiedy (Francja, Niemcy) ostre sprzeciwy tych, ktrym wydawao si, e s to przerosty w yciu religijnym katolikw, .pomniejszajce podkrelany w teologii chrystocentryzm. W odpowiedzi na te zastrzeenia mariologowie starali si umieci ten ruch w ramach teologicznie poprawnych. Uwaali wic za konieczne czy kult maryjny z liturgi i ukazywa jego podstawy biblijne, by dostrzeono prawdziwe
miejsce Maryi w historii zbawienia.
Nard maryjny
Polacy sami o sobie mwili i inni w wiecie to uznawali, e s narodem maryjnym. Przed Soborem Watykaskim Drugim, a zwaszcza po nim, teologowie z innych krajw czynili z tego zarzut. Wydawao si
im, e pobono maryjna oparta na uczuciach nie ksztatuje wystarczajco yciowych postaw katolika i
nie wzmacnia go przeciw atakom ateizmu szczeglnie tak zwanego naukowego, bo to wymagao intelektualnego pogbiania treci wiary, a nie uczuciowego jedynie jej przeywania.
Prymas Wyszyski gosi tez, e opieka Maryi i jej kult stanowi si narodu polskiego w walce o jego
morale i przezwycienie naporu ateizmu urzdowego i kadego innego. Zyska miano prymasa maryjnego, cho jego poprzednik prymas A. Hlond take stawia na Maryj. Nie moe by wtpliwoci, e kult
maryjny w Polsce suy pogbieniu ycia religijnego i moralnego, bo kade nieomal naboestwo maryjne, pielgrzymka, kongres i zjazd czyy si z przystpowaniem wielu (z reguy wikszoci) uczestnikw do sakramentu pokuty i komunii witej.
Stolica Apostolska udzielia aprobaty dla dodatkowego kultu liturgicznego Maryi w Polsce. Diecezja wileska otrzymaa (1914) prawo obchodzenia (16 XI) uroczystoci Matki Boskiej Ostrobramskiej jako
Matki Boskiej Miosierdzia. Dla caego kraju zostao zatwierdzone (1920) liturgiczne wito Krlowej
Korony Polskiej i uznane (1931) specjalne oficjum mszalne i brewiarzowe (26 VIII) Matki Boskiej
Czstochowskiej. Benedykt XV wyrazi zgod na uywanie w litanii loretaskiej wezwania Krlowo
Korony Polskiej.
W okresie midzywojennym organizowano krajowe pielgrzymki na Jasn Gr. Za potn manifestacj
religijn modego pokolenia uznano pielgrzymk modziey akademickiej (1936), ktra zoya jasnogrskie lubowanie (Wielka Boga-Czowieka Matko, Najwitsza Dziewico), wypowiadajc w nim: Przyrze-
181
kamy nadto i lubujemy, e wiary naszej broni i wedug niej rzdzi si bdziemy w yciu naszym osobistym, rodzinnym, spoecznym, narodowym, pastwowym.
Z okazji tej pielgrzymki i innych uroczystoci religijnych nie tajono, e ich znaczenie widziano take w
demonstracji wiary. Za szczytow manifestacj wiary uznano (1937) Midzynarodowy Kongres Chrystusa Krla w Poznaniu, po ktrym sformuowano twierdzenie, e Koci katolicki jest dzisiaj jedyn
si moraln, ktra moe przeciwstawi si bolszewickiemu barbarzystwu i skutecznie je rozbroi. Naley w tym Kongresie i w polskich kongresach eucharystycznych dopatrywa si znaku umiejtnego czenia w polskiej religijnoci chrystocentryzmu z maryjnoci.
Wiara w Boga, podtrzymywana naboestwem do Krlowej Polski i wiar w Jej szczegln opiek nad
narodem polskim, bya czsto jedyn si Polakw podczas drugiej wojny wiatowej. W tak zwanej Polsce Ludowej (po 1945), wobec zorganizowanego ataku komunizmu na Koci i wiar, prymas A. Hlond,
a szczeglnie prymas Stefan Wyszyski dbali o zbiorowe wyznawanie i przeywanie wiary przez polskich katolikw. Episkopat wic zaraz po wojnie (1946) podj program, wedug ktrego Niepokalanemu
Sercu Maryi powicono (7 VII) rodziny, nastpnie (15 VIII) diecezje i (8 IX) cay nard. Powicenie
narodu odbyo si na Jasnej Grze pod przewodnictwem prymasa Hlonda, ktry odczyta uroczysty akt
lubowania, przy udziale okoo miliona ptnikw. Prymas Wyszyski, podczas internowania w Komaczy, z okazji zbliajcego si milenium Chrztu Polski obmyli Wielk Nowenn do Matki Boej (19561967). Krtko przed jego uwolnieniem Episkopat Polski dokona (26.08.1956) na Jasnej Grze odnowienia lubw Jana Kazimierza (luby jasnogrskie) i ogosi Wielk Nowenn. Zapowiedziano peregrynacj obrazu Matki Boskiej Czstochowskiej po caym kraju. luby jasnogrskie ponowiono (5.05.1957) w
parafiach i peregrynacja si rozpocza.
182
Drugi okres
1958 - 1978
SOBR I ODNOWA KOCIOA
Sobr Watykaski Drugi, dzieo Jana XXIII i Pawa VI, by niewtpliwie rezultatem dwudziestu lat
poszukiwa teologicznych i pastoralnych. Budzi wielkie nadzieje na ukazanie miejsca Kocioa we
wspczesnym wiecie, ulegajcym niesychanej ewolucji. Sta si odnow Kocioa, najpierw przez
opracowanie nauki i ukazanie kierunkw odnowy, a nastpnie przez realizacj soborowych postanowie i
dokonanie zmian strukturalnych. Wprowadzaniem soboru w ycie zaj si Pawe VI. Chcia to kontynuowa Jan Pawe I, lecz nie byo mu dane.
W nauce i dziaalnoci Koci otwar si na wiat, suc w sposb szczeglniejszy krajom biednym i
zacofanym. Ewangelizacja wiata doczekaa si wszechstronnego omwienia, gdy stanowia jeden z
najwikszych problemw Kocioa. Ekumenizm Kocioa katolickiego, ukierunkowany soborowym dekretem, zacz przynosi widoczne owoce w stosunkach z innymi Kocioami chrzecijaskimi.
Koci i katolicyzm, dokonujc swej odnowy w poszczeglnych czciach wiata, nie unikn kontestacji i dotkny go bolenie nowe rewolucje polityczne i spoeczne, ale dokona wielkich osigni w swej
dziaalnoci posoborowej.
Rozdzia 17
KOCI I SOBR
Koci od dawna odczuwa potrzeb nowego soboru, bo uchway Soboru Watykaskiego I (1869-1870)
nie wystarczay, nie tylko dlatego e nie by ukoczony, ale po prostu naroso wiele nowych problemw i
spraw. Papiee z poprzedniego okresu, Pius XI i Pius XII czynili nawet wstpne starania o jego zorganizowanie.
Jan XXIII sta si papieem soboru, podejmujc odwan decyzj jego zwoania w trudnych warunkach
swego krtkiego pontyfikatu. Zdoa odby .pierwsz sesj. Pawe VI, wybrany jako papie soboru, nie
waha si co do kontynuowania tego wielkiego dziea: udoskonali organizacj soboru, odby trzy nastpne sesje i ogosi soborowe dokumenty.
Z Polski biskupi w znacznej liczbie wzili udzia w soborze, wbrew trudnociom stawianym przez wadze pastwowe.
Jana Pawa I mona nazwa papieem nadziei, bo z takim nastawieniem przyjto jego wybr, liczc na
kontynuowanie trudnego dziea Pawowego: realizowania uchwa soborowych. Rycha mier zniweczya
jego zamysy i nadziej Kocioa.
Jan XXIII
W konklawe (25.10.1958) wzia udzia mniejsza ni poprzednio liczba kardynaw, gdy Pius XII (od
1953) nie mianowa nowych. Mniej te widziano wrd nich kandydatw do tiary, ale mwiono o Angelo
G. Roncallim jako jednym z najlepszych. Otrzyma on w pocztkowych skrutyniach tak sam liczb
gosw, co kardyna ormiaskiego pochodzenia Grigor Petros Agagianian. Wybrany (28 X) przyj imi
Jana XXIII, czynic to wiadomie, gdy jako historyk zajmowa si dziejami wielkiej schizmy zachodniej i zna dobrze antypapiea Jana XXIII. Chcia przeama praktyk nieprzyjmowania tego imienia,
ktre odpowiadao mu jako imi Jana Apostoa, umiowanego ucznia Chrystusa.
Urodzony (25.11.1881) w Sotto il Monte, pochodzi z wielodzietnej rodziny biednych wieniakw. Po
ukoczeniu w Bergamo seminarium duchownego musia czeka na wicenia kapaskie (10.08.1904) z
powodu zbyt modego wieku, kontynuowa wic studia w papieskiej uczelni w. Apolinarego w Rzymie,
183
przerywajc je na jeden rok (1902) dla odbycia obowizkowej suby wojskowej (zosta sierantem). Jatko kapan peni funkcj sekretarza przy biskupie Radinim Tedeschim w Bergamo, diecezjalnego asystenta Akcji Katolickiej i seminaryjnego wykadowcy historii Kocioa i apologetyki. Wezwany (1915) na
wojn, po jej zakoczeniu powrci do seminarium diecezjalnego na stanowisko ojca duchownego, zajmujc si take dojedajc do szk modzie, dla ktrej zaoy burs.
Powoany do Rzymu (1921), by dyrektorem Papieskiego Dziea Rozkrzewiania Wiary i wykadowc
patrystyki w rzymskim seminarium. Redagowa te czasopismo Rozkrzewianie wiary na wiecie i przygotowa (1925) wiatow wystaw misyjn. Przez Piusa XI obdarzony (3.03.1925) godnoci arcybiskupi, zosta wizytatorem apostolskim w Bugarii, ktra dwa lata wczeniej nawizaa pierwsze kontakty ze
Stolic Apostolsk. W warunkach misyjnych zaj si przygotowaniem bugarskiej hierarchii unickiej i
pomoc dla uchodcw z Turcji i Macedonii, bez wzgldu na ich religi lub wyznanie. Taktem i spokojem rozadowa konflikty wyznaniowe, zwaszcza wywoany lubem prawosawnego cara Borysa III z
katolick ksiniczk wosk Giovann, crk Wiktora Emanuela III. Pozosta w Bugarii, cho prawosawna opozycja domagaa si jego usunicia, a nawet doprowadzi do utworzenia w Sofii (1931) delegatury apostolskiej. Pius XI, doceniajc jego dowiadczenie, powierzy mu jeszcze trudniejsz funkcj
delegata apostolskiego w Turcji i Grecji oraz administratora wikariatu apostolskiego w Stambule (19351944). Na miar tamtejszych moliwoci odnis sukces, utrwalajc miejsce Kocioa katolickiego w mahometaskiej Turcji.
Jego przeniesienie ze Stambuu na wan nuncjatur w Paryu nie byo czym zwykym w praktyce Sekretariatu Stanu, okazao si jednak niezmiernie poyteczne dla Kocioa we Francji i dla samego nuncjusza. Potrafi rozwiza konfliktowe sprawy midzy rzdem wyzwolonej Francji i Stolic Apostolsk,
pozyska uznanie nawet francuskich k antyklerykalnych i uznanie wymagajcego Piusa XII, ktry kreowa go (1953) kardynaem. We Francji osobicie zapozna si z nietypowymi problemami duszpasterskimi i sposobami ich rozwizywania. Dostrzeg, e w tym katolickim kraju, za jaki Francja jeszcze
uchodzia, Koci nie jest obecny w wielu dziedzinach ludzkiego ycia.
Na stolicy patriarszej w Wenecji (1954-1958) pozosta sob w dziaalnoci, ktra formalnie odbiegaa od
jego dotychczasowych funkcji dyplomatycznych, a faktycznie bya kontynuacj jego suby Boej sprawie w ludziach, niezalenie od tego, kim oni byli. Nie stroni wic od kontaktw z lewic polityczn i
spoeczn, ale te nie ukrywa blu z powodu lepoty tych, ktrzy stracili wraliwo na wiar.
Jako papie (1958-1963) wywoywa pytania, czy jest progresist czy konserwatyst. Jego taktown,
yczliw dla ludzi i pen dobroci dziaalno usiowano nieraz tumaczy rzekomo przyjt na nuncjaturze paryskiej zasad dokonywania p obrotu w prawo, p obrotu w lewo. A on po prostu docenia to, co
byo dobre w ludziach, i to, co pozostao dobre w tradycji, i nie lka si nowoci. Na sekretarza stanu
powoa uchodzcego za konserwatyst kardynaa Domenica Tardiniego i darzy zaufaniem uprawiajcych tradycyjn teologi profesorw seminarium lateraskiego, ktre podnis do rangi uniwersytetu, ale
nie waha si powikszy kolegium kardynalskiego ponad ustalon w XVI wieku i przestrzegan dotd
liczb 70 kardynaw, umieci w swoim programie aggiornamento Kocioa, zapowiedzie w charyzmatycznym natchnieniu sobr i rozpocz go jako najwiksze dzieo swego pontyfikatu, a take uprawia szczerze ekumenizm oraz wytrwale wzywa do pokoju i zgody midzy narodami. W encyklikach,
szczeglnie w pierwszej (Ad Petri cathedram) oraz w Pacem in terris i Mater et magistra, ukazywa znaczenie mioci, wolnoci, prawdy i sprawiedliwoci dla pokoju i jednoci wiata. Nazwano go papieem
pokoju
Zawsze szczery i otwarty wobec ludzi, urzeka ich wielkoci serca i prostot postpowania. W duchu
Ewangelii stara si uproci sprawy skomplikowane. Kim by, zrozumiano najlepiej, gdy znajdowa si
na ou mierci (zm. 3.06.1963). Dosownie cay wiat nie chcia, by odszed. A gdy umar, na znak aoby opuszczono do poowy masztu flag ONZ, wypowiadano si w Moskwie z sympati o nim, owiadczenia zoyy wysokie osobistoci religii buddyjskiej, mahometaskiej i ydowskiej.
184
Pawe VI
Konklawe rozpoczto (19.06.1963) pod znakiem soboru, ktry za Jana XXIII odby pierwsz sesj i powinien by kontynuowany. Wrd przewidywanych kandydatw do tiary prasa wymieniaa bardzo czsto
kardynaa Giovanniego Montiniego, arcybiskupa Mediolanu. W pierwszym dniu zyska rwn liczb
gosw z kardynaem Giuseppem Sirim z Genui, ktry jednak straci zwolennikw, gdy owiadczy, e
po wyborze na papiea przerwie sobr. Montini zosta jednomylnie wybrany w drugim dniu (21 VI),
oddajc sam jeden gos na kardynaa Eugenea Tisseranta. Imi Pawa VI przyj, by mie Pawa Apostoa za wzr swego dziaania.
Pochodzi z miasteczka Concesio koo Brescii (ur. 26.09.1897), z rodziny o tradycjach szlacheckich, lecz
ojciec, adwokat z wyksztacenia, uprawia dziennikarstwo. On za w latach nauki zajmowa si dodatkowo literatur i malarstwem. Bdc delikatnego zdrowia, nie musia peni suby wojskowej, ktra we
Woszech obowizywaa kandydatw do stanu duchownego. Po seminarium w Brescii przyj
(20.05.1920) wicenia kapaskie, lecz nadal studiowa filozofi i prawo, a potem literatur i jzyki.
Mwi biegle kilkoma jzykami nowoytnymi. Zyska uznanie kardynaa Giuseppa Pizzardo, ktry uatwi mu studia w Akademii dei Nobili Ecclesiastici. Po ich ukoczeniu zosta (1923) sekretarzem nuncjatury w Warszawie, lecz dla sabego zdrowia musia po p roku opuci Polsk, ktr jednak mia
stale ywo w pamici.
W Rzymie pracowa w Sekretariacie Stanu, od najniszego stopnia minutanta (referenta) do stanowiska
substytuta (1937). Sta si obok Domenica Tardiniego najbliszym wsppracownikiem sekretarza stanu,
Eugenia Pacellego, ktry jako papie pozostawi go na tym stanowisku. Gdy Pius XII po mierci kardynaa Luigi Maglionego (1944) nie obsadzi stanowiska sekretarza stanu, Montini peni bardzo wiele jego
obowizkw. Wedug pniejszego owiadczenia papiea prosi razem z Tardinim, by ich nie mianowa
kardynaami, natomiast przyj nominacj na arcybiskupa Mediolanu. Naby tam (1954-1963) dowiadczenia pastoralnego, szczeglnie w kwestii robotniczej.
Dowiadczenia dyplomatyczne i pastoralne naday kierunek dziaalnoci Pawa VI. Jako papie pozosta
wierny swemu wczeniejszemu programowi, ktry po jego mierci scharakteryzowano krtko jako nakaz
minowania wszystkich, i wszystkiego, by w ten sposb wszystko sprowadzi do rda prawdy. Tylko bowiem mio moe przyciga, odzyskiwa i naprawia to, co byo ze.
W odezwie inaugurujcej pontyfikat (22 VI) zapewnia, e podejmie kontynuacj soboru, rewizj prawa
kanonicznego i umocnienie sprawiedliwoci w wiecie, wedug wielkich encyklik spoecznych. Przyrzeka nie szczdzi si dla umocnienia pokoju, tego najwikszego ziemskiego dobra ludzkoci, oraz dziaa
na rzecz zjednoczenia chrzecijan. Kontynuujc sobr, odby trzy kolejne sesje, a zachowujc Janowy cel
aggiornamenta, dokona pewnych zmian proceduralnych w obradach i czuwa nad teologicznym pogbieniem uchwa soborowych. Umiejtnie rozwizywa wybuchajce raz po raz na soborze lub poza nim
wewntrzne konflikty kocielne. Wytrwale naucza o odnowie, reformie i dialogu. Potrafi zachowa
umiar midzy integryzmem i skrajnym reformizmem, a doprowadzi dzieo Janowe do koca. Po zakoczeniu soboru naucza w jego duchu i dokonywa reform, cho spotyka si z siln kontestacj. Odby
wielkie podre do Jerozolimy, Bombaju, Nowego Jorku (ONZ), Fatimy, Stambuu, Bogoty, Genewy,
Ugandy i na Daleki Wschd, wszdzie przekazujc idee soborowego nauczania o Kociele i wiecie
wspczesnym. Podre te zalicza si do istotnych ogniw w realizacji reformy soborowej. Widomym
znakiem strukturalnych zmian w Kociele posoborowym sta si powoany przez niego do istnienia Synod Biskupw, jako owoc nauki soboru o kolegialnoci. O ekumenizmie nie tylko naucza, ale przepoi
nim cae swe postpowanie. W nauczaniu i dziaalnoci szeroko uwzgldnia sprawy spoeczne, widzia
bowiem papieskie posannictwo w stosunku do caej ludzkoci, a nie tylko w odniesieniu do Kocioa
katolickiego. Wyda wielk encyklik spoeczn Populorum progressio (1967) i list apostolski Octogesima adveniens (1971).
Symboliczn wymow miaa rezygnacja z tiary jako znaku wadzy papieskiej, a take jej sprzeda na
potrzeby biednych. Pragn pogrzebu bez splendoru i taki si odby (trumn postawiono wprost na posadzce bazyliki w. Piotra), gdy zmar (6.08.1978), majc 80 lat. Jego pokora, o ktrej nieraz mwiono,
nie bya demonstracj cnoty, lecz wewntrzn postaw wobec ludzi, ktrych kocha. Krytykowany nieraz
185
za ycia, po mierci doczeka si oceny znakomitej, gdy powiedziano o nim: odszed czowiek, ktry nie
kama mwic, ze kocha wszystkich.
Vaticanum II
Pragnienie soboru, wyraane w czasopismach (1957, 1958), Jan XXIII realizowa od pocztku pontyfikatu. Zapowied jego zwoania (25.01.1959), ujawniona w bazylice w. Pawa na zakoczenie modlitw o
zjednoczenie chrzecijan, stanowia bezsporny wstrzs dla silnie zakorzenionego centralizmu kocielnego
w Rzymie. Papie by niewtpliwie ju wczeniej przekonany o przydatnoci soboru, ale idea jego zwoania, jak pniej wyzna, przysza nagle, bya natchnieniem. Dwa jego zadania do spenienia widzia
jasno od pocztku: przystosowa Koci do apostolatu w skomplikowanym wiecie wspczesnym (aggiornamento) oraz do jednoci chrzecijan. Wezwa biskupw, przeoonych zakonnych i uczelnie katolickie do nadesania sugestii. Sam uoy modlitw o jedno chrzecijan. W cznoci z soborem zapowiedzia odprawienie synodu rzymskiego i reform Kodeksu Prawa Kanonicznego.
Komisja przygotowawcza pod przewodnictwem kardynaa sekretarza stanu D. Tardiniego zwrcia si o
konsultacje do 2594 biskupw, 156 przeoonych zakonnych i 62 wyszych uczelni katolickich. Papie
wezwa do wypowiadania si w penej wolnoci i czuwa, by z takim nastawieniem dziaa sobr. Powoana nastpnie (1960) komisja centralna skadaa si z biskupw 60 krajw. Dziesi innych komisji zajmowao si sprawami: nauk teologicznych, zarzdzania diecezjami, dyscypliny duchowiestwa i wiernych, zakonw i zgromadze zakonnych, sakramentw, liturgii, studiw i seminariw. Kociow
Wschodnich, misji, apostolatu wieckich. Komisje byy odpowiednikami kongregacji i miay na czele
kardynaa prefekta danej kongregacji. Wyjtek stanowia komisja apostolatu wieckich, nie majca adnego odpowiednika. Na czonkw komisji powoano kurialistw, najczciej uznanych za zachowawczych, biskupw ordynariuszy z rnych krajw oraz teologw, jak Yves M. Congar i Henri de Lubac,
majcych opini progresistw. Utworzono dwa sekretariaty: do spraw jednoci chrzecijan i rodkw
przekazu spoecznego. Komisje przygotoway 70 schematw pod obrady soboru.
Wedug regulaminu (6.08.1962) postanowiono odbywa na soborze trzy rodzaje posiedze: publiczne dla
przyjmowania uchwa, generalne dla prowadzenia dyskusji i komisyjne dla przepracowania schematw
po uwagach dyskutantw. Komisji zostawiono dziesi. Sekretariatowi Jednoci Chrzecijan przyznano
status komisji soborowej. Sekretarzem generalnym soboru zosta arcybiskup Pericle Felici, ktry by
nadto faktycznym delegatem papiea do regulowania przebiegu prac soborowych.
Do udziau z prawem gosu powoano wszystkich diecezjalnych i tytularnych biskupw oraz generalnych
przeoonych zakonnych, w cznej liczbie 3070 ojcw soborowych. Zaproszenie wystosowano do Kociow odczonych, by przysay swych obserwatorw, imiennie za Sekretariat Jednoci Chrzecijan
zaprosi pewne osobistoci.
Sobr, przygotowywany intensywnie przez cztery lata, oficjalnie zwoany konstytucj apostolsk Humanae salutis (25.12.1961), wyznaczony listem apostolskim Concilium die nostro na 11 padziernika 1962
roku, rozpocz w tym dniu sw dziaalno. Trwa za od 1962 do 1965 roku, obradujc w czterech sesjach, przez ponad dwa miesice za kadym razem. Mia swoj burzliw histori z racji cierania si rnych orientacji. Na kadej sesji wystpiy kulminacyjne punkty napi, poczynajc od sprawy wyboru
komisji na pierwszym plenarnym posiedzeniu. Wiele przeomowych momentw ujawnio si podczas
obrad i midzy sesjami, jak mier Jana XXIII wkrtce po zakoczeniu pierwszej sesji.
Sesja Janowa
W inaugurujcym sobr przemwieniu Jan XXIII wyjania duszpasterski cel tego zgromadzenia w perspektywie zjednoczenia Kociow, ale te ostrzeg przed mnoeniem oskare i potpie, co niewtpliwie odnosio si do prb integrystw. Wystpienie na pierwszym posiedzeniu plenarnym kardynaa Linarta, popartego przez kardynaw Fringsa i Alfrinka, by sobr mg zastanowi si nad kandydatami
do komisji, postawio od razu spraw uniezalenienia soboru od dyrektyw kurii. Tej wolnoci soboru pilnowano podczas wszystkich sesji.
186
Wikszo soborowa, czasem przeywajca spicia w niej samej, ale wyczulona na realia wspczesnoci
i otwarta na dialog ekumeniczny, opowiadaa si za Janowym aggiornamento. Integryci, cho w mniejszoci, mieli wrd siebie bardzo wpywowe osobistoci kurii rzymskiej, a za przywdc uwaali kardynaa Alfreda Ottavianiego. Obawiali si ryzyka zmian i chcieli ocali integralny depozyt wiary. Nie
wnieli do propozycji soborowych nowych elementw, ale krytycznymi uwagami przyczynili si do staranniejszego opracowania dekretw.
Papie nie bra udziau w obradach, lecz ledzi je w specjalnie dla niego emitowanym programie telewizyjnym. Nie narzuca soborowi profilu programowego i rzadko ingerowa w sporne sprawy. Przygotowa
natomiast w czasie sesji encyklik Pacem in terris, ogoszon pniej (11.04.1963), by ukazujc religijne aspekty ycia spoecznego caej ludzkoci, uzupeniaa niejako schematy soborowe.
Sobr rozpocz dziaalno (22.10.1962) od dyskusji nad schematem o liturgii, ktry przygotowano dobrze i w duchu odnowy. W opozycji stana mniejszo, ale ostro krytykujca nowoci, w tym rozbudowan liturgi Sowa Boego, czynny udzia wiernych, jzyk narodowy, koncelebr, komuni pod dwiema
postaciami. Ottaviani kad zmian w liturgii rzymskiej uwaa za witokradztwo. Konstytucj o liturgii przyjto 2162 gosami przy 46 przeciwnych, ale ostateczn wersj po poprawkach aprobowano na
drugiej sesji.
Dyskusja nad schematem O rdach Objawienia, przygotowanym pod kierownictwem kardynaa Ottavianiego, wykazaa, e w wanej, take dla braci odczonych, kwestii rde Objawienia, opiera si na
wskiej i niebiblijnej koncepcji tradycji dogmatycznej. W porwnaniu z encyklik Piusa XII Divino
afflante Spiritu stanowi w tym punkcie regres, wywoa wic ostr krytyk. Papie zdj go z porzdku
obrad i przekaza komisji mieszanej, ktr tworzyli czonkowie Komisji teologicznej i Sekretariatu Jednoci Chrzecijan.
Komisja doktrynalna starannie przygotowaa schemat O Kociele, ale w dyskusji zwrcono uwag na
kilka wtpliwych aspektw, jak przesadne akcentowanie instytucjonalnego charakteru Kocioa i brak
ducha ekumenicznego, podkrelajc, e odnowiona eklezjologia przez pogbion samowiadomo Kocioa jest podstaw odnowy jego Caego ycia. Dyskutujcy kardynaowie: Lger, Suenens i Montini,
dziaajc w porozumieniu z papieem, domagali si rozpatrywania tego schematu (i innych) w perspektywie soboru dla wiata. Kardyna Montini (Pawe VI) wyrazi pogld, uznany przez og ojcw soborowych, e konstytucja dogmatyczna o Kociele stanowi gwne i fundamentalne zadanie soboru.
Za Jana XXIII aden z dyskutowanych schematw nie zosta przyjty w kocowej formie. Nie mg wic
adnego z nich ogosi pod swoim imieniem. Po zamkniciu pierwszej sesji (8.12.1962) natychmiast
podjy prac komisje i wyonione z nich podkomisje, cho Jan XXIII, majc wiadomo swej choroby,
nie by pewny, czy zdoa odby drug sesj, zapowiedzian na rok nastpny. Nie zdoa, ale do koca
ycia (3.06.1963) czuwa nad jej przygotowaniem. Prace nie doznay przerwy, bo nowy papie, Pawe VI,
ogosi (22 VI) kontynuowanie soboru.
Sesja Pawowa
Pawe VI, cho wykazywa duchowe pokrewiestwo z Piusem XII, by silnie przywizany do idei aggiornamenta Jana XXIII. Filozof francuski, Jean Guitton, jedyny wiecki audytor na pierwszej sesji, wyzna po wyborze nowego papiea: Pawe VI bdzie kontynuatorem dziea Jana XXIII, a zarazem wywrze
na soborze znami wasnej osobowoci. Ten drugi aspekt jest niezmiernie interesujcy, ale - omielibym
si napisa - dotychczas jeszcze nieprzenikniony.
Kontynuujc sobr, papie pragn jego prace uczyni skuteczniejszymi. Zmodyfikowa regulamin i powoa kolegium moderatorw: czterech kardynaw kierujcych bezporednio obradami soborowymi,
lecz zachowa rad prezydialn soboru. Wybr moderatorw wiadczy o jego soborowej linii, gdy ze
rodowiska kurialnego wzi tylko kardynaa Grigora Petrosa Agagianiana (zm. 1971), prefekta. Kongregacji Rozkrzewiania Wiary, otwartego na ekumeniczne dziaanie i nowoczesne problemy. Drugi moderator, kardyna Lercaro z Bolonii, mia opini jednego z niewielu awangardowych woskich dostojnikw kocielnych. Trzeci, kardyna Julius Dpfner z Monachium, dziaa ju wczeniej na rzecz odnowy
Kocioa i cieszy si wielkim autorytetem wrd zaalpejskich ojcw soborowych. Czwarty, kardyna Leo
187
Josef Suenens z Belgii, by znany jako ucze ekumenisty Dom Lamberta Beauduina i jako czowiek nie
cofajcy si przed miaymi inicjatywami.
Wybr moderatorw, a jeszcze bardziej przemwienie Pawa VI na otwarciu drugiej sesji (29 IX 1963)
wiadczyy, e papie pragn, by sobr przerzuci pomost midzy Kocioem a wiatem wspczesnym.
Idc po tej linii, Pawe VI wprowadzi na obrady soborowe audytorw wieckich, kobiety i mczyzn,
by reprezentowali laikat. Genez tej nowoci byo zaproszenie Jeana Guittona na sobr przez Jana XXIII
pod koniec pierwszej sesji. Dla dostarczenia opinii publicznej rzetelnych informacji codziennych o pracach soboru papie powoa Biuro Prasowe. Soborowi za wskazywa drog swymi inicjatywami, jak
przyjcie przedstawicieli Kociow chrzecijaskich i przemwienie do pracownikw kurii rzymskiej o
wanoci jej dziaania, ale te i o potrzebie jej reformy.
Druga sesja (29.09. 4.12.1963) zacza si dyskusj nad now form schematu o Kociele, przygotowanego przez profesora G. Philipsa z Louvain, przy wsppracy midzynarodowej grupy teologw.
Przedmiotem dyskusji byo wczenie schematu o Najwitszej Maryi Pannie do schematu o Kociele,
sakramentalny charakter konsekracji biskupiej, kolegialno 'biskupw, stay diakonat. Wrd ostrych
sporw znalaza si dyskusja Fringsa z Ottavianim o witym Oficjum. Podjto decyzj, e niektre
czci schematu musz by gruntownie przepracowane.
Omawianie dugo oczekiwanego Dekretu o ekumenizmie odbyo si spokojnie, lecz pewne zastrzeenia
zgosili hiszpascy i woscy ojcowie soboru. Opory budzi rozdzia o ydach i o wolnoci religijnej,
podjto wic decyzj przygotowania ich na nastpn sesj. Papie konstytucj apostolsk Pastorale munus zwikszy (30.11.1963) jurysdykcyjne uprawnienia biskupw. Prawie jednomylnie sobr przyj i
ogoszono (4 XII) Konstytucj o liturgii, ktra bya dokumentem postpowym.
Trzecia i czwarta sesja
W przerwie przed trzeci sesj szczeglnej wymowy ekumenicznej nabraa pielgrzymka Pawa VI do
Ziemi witej i spotkanie patriarch Atenagorasem, a take ogoszenie encykliki Ecclesiam suam o
dialogu i Kociele. Opinia publiczna zaniepokoia si wszake poleceniem papieskim, by streci prawie
poow schematw, pozostaych do przedyskutowania na soborze. Ekscytoway j take trudnoci co do
nowego ujcia schematu o Kociele i schematu o Objawieniu oraz sprzeciw krajw arabskich wobec
projektu deklaracji o ydach.
Trzecia sesja (14.09. 21.11.1964), otwarta w nastroju niepewnoci i niepokoju co do dalszych losw
soboru, zacza si msz wit koncelebrowan, co byo widomym znakiem realizacji soborowej Konstytucji o liturgii. Na tej sesji przyjto wane dokumenty, opublikowane przez papiea w dniu jej zakoczenia: Konstytucj dogmatyczn o Kociele i Dekret o ekumenizmie. Omwiono, w pewnym napiciu, schemat o pasterskich Obowizkach biskupw, a burzliwie wprost dyskutowano nad schematem o
Kocioach katolickich wschodnich. Po uwzgldnieniu uwag i zastrzee przyjto go 2110 gosami, przy
39 przeciwnych, a papie w tym samym dniu (21 XI) dokona jego promulgacji.
Dyskusje nad dalszymi schematami: o wolnoci religijnej, o ydach, o religiach niechrzecijaskich, o
apostolacie wieckich, o kapanach, o zakonnikach, o seminariach, o wychowaniu chrzecijaskim, o
maestwie, wykazay nieraz znaczne braki w ujciach czy ich powierzchowno. Najwiksze oczekiwania wzbudza tzw. schemat trzynasty (O Kociele w wiecie wspczesnym), gdy mia stanowi kulminacyjny punkt duszpasterskiego soboru, a nie przewidywano go w okresie przygotowawczym. W dyskusji nad nim natrafiono na szczeglnie obolae problemy wspczesnego wiata, jak regulacja urodzin,
uycie bomby atomowej, granice prawa wasnoci, obowizki narodw bogatych wobec Trzeciego
wiata, postanowiono wic zasign opinii wyspecjalizowanych w tych zagadnieniach ekspertw
wieckich i dokona zmian w schemacie.
Jako ustpstwo wobec integrystycznej mniejszoci z niezadowoleniem przyja cz progresywnej wikszoci takie decyzje papieskie, jak dodanie do Konstytucji dogmatycznej o Kociele noty wyjaniajcej
relacj midzy kolegialnoci biskupw a prymatem papieskim, wprowadzenie do przyjtego przez sobr
Dekretu o ekumenizmie pewnych poprawek, ocenianych jako nieprzyjazne wzgldem braci odczonych,
ogoszenie Maryi Matk Kocioa wycznie z wasnej inicjatywy papiea.
188
Papie na ostatnim posiedzeniu trzeciej sesji zapowiedzia kilka wanych reform w centralnych wadzach
Kocioa, zwaszcza ustanowienie Synodu Biskupw. Po sesji odby (2-5.12.1964) podr do Bombaju i
zetkn si bezporednio z problemami Trzeciego wiata.
Czwarta i ostatnia sesja soboru (14.09. 8.12.1965) podja dyskusj nad przepracowanym przez jezuit amerykaskiego J. C. Muraya schematem o wolnoci religijnej. Wobec ostrej opozycji mniejszoci
papie musia podj interwencj. W czasie tej sesji uda si do Nowego Jorku (4 X) i trybuny Organizacji Narodw Zjednoczonych wygosi wezwanie do pokoju: nigdy wicej jedni przeciw drugim, nigdy
wicej!
Schemat Konstytucji duszpasterskiej o Kociele w wiecie wspczesnym, przyjty przez cz ojcw
soboru jeszcze za przedwczesny, a przez inn cz za zbyt niemiay, oddano arcybiskupowi Gabrielowi
Garrone do ostatecznego zredagowania: Schemat o misjach, ekumenicznie ujty, przyjto po kilku
gwatownych wystpieniach. Schemat o kapanach nie wywoa wikszej dyskusji, gdy gruntownie go
przepracowano. Poruszenie natomiast wzbudzia decyzja Pawa VI, e spraw celibatu wyjmuje spod
obrad soboru. Na tej sesji kolejno (28 X, 18 XI, 7 XII) ogoszono jedenacie dokumentw soborowych.
Na zakoczenie soboru odbyy si uroczystoci, ale bez triumfalizmu: poegnanie (4 XII) obserwatorw
soborowych w bazylice w. Pawa Za Murami, w ktrej papie odprawi msz wit z chrzecijanami
niekatolikami; ogoszenie (6 XII) reformy witego Oficjum, przeksztaconego wedug soborowych postulatw i nazwanego Kongregacj Doktryny. Wiary; zniesienie ekskomunik (7 XII) midzy Rzymem i
Konstantynopolem, przy zastosowaniu formuy bardzo ewangelicznej; ogoszenie soborowego przesania
(messagio) do przywdcw politycznych, do uczonych i artystw, do kobiet, do biednych i cierpicych,
do robotnikw, do modziey; uroczyste zamknicie (8 XII) soboru na Placu w. Piotra, w obecnoci
ojcw soborowych, 81 delegacji rzdowych, przedstawicieli dziewiciu organizacji midzynarodowych i
tumu wiernych.
Uczestnicy soboru
Sobr by dzieem caego Kocioa, w szczeglnoci jednak uczestnikw z prawem gosu w auli (ojcowie
soboru), w pewien za sposb take innych uczestnikw, jak teologowie, obserwatorzy, dziennikarze,
ktrzy dziaali poza aul soborow.
W uroczystym otwarciu wzio udzia 2427 ojcw soborowych, prawie ze wszystkich krajw wiata. Ich
liczba wahaa si w nastpnych sesjach od 1694 do 2399. Obliczono, e na pierwszej sesji soboru byo
33% ojcw soborowych z Europy Zachodniej, 22% z Ameryki aciskiej, 13% ze Stanw Zjednoczonych i Kanady, 2,5% z Oceanii, 10% z Azji, 10% z Afryki Czarnej, 3,5% z krajw arabskich, 6% z krajw socjalistycznych. Na 150 biskupw z bloku pastw wschodnich byo 20 biskupw polskich spord
szedziesiciu piciu w krajowym episkopacie, 2 biskupi wgierscy na szesnastu, 3 biskupi czechosowaccy na pitnastu. aden biskup nie mg przyby z Chiskiej Republiki Ludowej, Demokratycznej
Republiki Wietnamu, Rumunii i Zwizku Radzieckiego.
Wrd ojcw soboru czoowymi reprezentantami biskupw i najbardziej aktywnymi byli kardynaowie:
Achilles Linart z Lilie, Joseph Frings z Kolonii, Giacomo Lercaro z Bolonii, Leo Jozef Suenens z
Malines oraz arcybiskup Helder Camara z Recife (Brazylia), uznany za gos biednych na soborze.
Prawosawny patriarcha Konstantynopola nie przysa obserwatorw na pierwsz sesj z wewntrznych racji swego Kocioa. Natomiast byli obserwatorzy siedmiu innych Kociow prawosawnych, w
tym patriarchatu moskiewskiego. Koci anglikaski, starokatolicy i dziewi Kociow protestanckich wyznaczyy swych obserwatorw do udziau jeszcze w pierwszej sesji. Liczba 31 wszystkich obserwatorw na niej wzrosa do 93 na ostatniej.
Komisjom podczas soboru pomagali nie tytko konsultorzy, powoani przez papiea, ale liczni teologowie, ktrzy przybyli (ponad 450) jako doradcy biskupw lub zgoa prywatnie. Brali oni udzia w spotkaniach roboczych, organizowanych przez grupy biskupw, wygaszali referaty na tematy teologiczne. Jako
eksperci (periti), razem z teologami-czonkami komisji stanowili liczc si si napadow soboru.
Uczestnicy soboru, w tym take audytorzy, byli w auli i poza ni symbolem powszechnoci Kocioa, a
zarazem j umacniali. Biskupi odbywali poza aul osobne konferencje jako episkopat danego kraju, nie-
189
kiedy za jako episkopat jednego kontynentu. Liczne byy bezporednie kontakty biskupw z papieem.
Jan XXIII i Pawe VI przyjli ich w rnych grupach na 129 audiencjach podczas sesji soborowych.
Udzia Polski
Wezwanie Jana XXIII do zebrania i przekazania postulatw soborowych, do wsparcia soboru i jego prac
modami, do uczestnictwa w nim biskupw Koci katolicki w Polsce podj wedug swoich moliwoci, a nie mia ich wiele w aktualnych warunkach politycznych, zwaszcza co do udziau biskupw w komisjach i obradach soborowych. Reim komunistyczny rozpocz po wyborach do sejmu (1961) wzmoony atak na Koci, w szczeglnoci za na nauk religii w szkoach, odmawia paszportu niektrym
biskupom, cho oficjalnie wyraa si z uznaniem o Janie XXIII, zwaszcza wykorzystujc politycznie
jego wypowied (8.10.1962) o ziemiach zachodnich po wiekach odzyskanych. Prymas Wyszyski, gdy
wrci z pierwszej sesji, powiedzia publicznie: byo nas zaledwie 25, powinno nas tam by 65, ale nie
wszyscy mogli wyjecha. Niektrzy chorzy, inni musieli pozosta w diecezji, aeby owce nie byy bez Pasterzy, inni jeszcze nie mogli dosta paszportw.
Zainteresowanie soborem, zaraz po ogoszeniu, byo wielkie wrd duchownych i wieckich katolikw z
racji jego wagi, a take przez wzgld na papiea, ktrego w Polsce otaczano szczegln czci. Po zapowiedzi soboru Episkopat wyda (17 VI) odezw, zaznaczajc: wielk zapowied Ojca witego podjli
biskupi caego wiata; zapowiedz t podejmuj z radoci wszyscy biskupi, kapani i wierni Kocioa katolickiego w Polsce, peni nadziei, e sobr wpynie na wielk odnow oblicza chrzecijastwa. [...]
Sprawa Soboru Powszechnego jest tak wielkiej wagi dla caego wiata, e trzeba nam wszystkim bez wyjtku modlitw przygotowa podwaliny tego wielkiego dziea. Episkopat utworzy Komisj do spraw soboru, z arcybiskupem poznaskim Antonim Baraniakiem jako przewodniczcym. Papie powoa prymasa na czonka Centralnej Komisji Przygotowawczej w Rzymie.
W okresie przygotowawczym pojawiy si publikacje o przyszym soborze, organizowano odczyty i sympozja. Katolicki Uniwersytet Lubelski jego tematyce powici (23-25.08.1961) doroczne wykady dla
duchowiestwa, podczas ktrych przedoy ksiom biskupom prob o zorganizowanie wrd duchowiestwa ankiety na temat: czego duchowiestwo polskie oczekuje od soboru? Tygodnik Powszechny
ogosi take ankiet Czego oczekujesz od Soboru Powszechnego?, a jej wyniki, bez publikowania w prasie, przeznaczy do uytku biskupw. Duchowni i wieccy katolicy skadali wnioski soborowe, jak petycja anonimowej grupy pedagogw polskich o zniesienie indeksu ksiek zakazanych.
Episkopat Polski w zwizku z kad sesj soborow wydawa listy pasterskie i organizowa akcje modlitewne, jak Czuwanie Soborowe z Maryj Jasnogrsk czy Soborowy Czyn Dobroci.
We wszystkich sesjach soboru wzio ogem udzia 61 biskupw z kraju oraz arcybiskup Jzef Gawlina
i biskup Wadysaw Rubin z Rzymu. Prymas nalea do prezydium soboru, czterech biskupw byo
czonkami komisji soborowych. W auli soborowej biskupi polscy wygosili ponad 70 przemwie. Z kilku wystpie prymasa za najznakomitsze uznano jego przemwienie (1963) z okazji 400-lecia wydania
przez Sobr Trydencki dekretu o zakadaniu seminariw duchownych. Metropolita krakowski Karol
Wojtya cign na siebie uwag Kocioa powszechnego udziaem w przygotowaniu Konstytucji pastoralnej O Kociele w wiecie wspczesnym oraz dyskusj w auli soborowej. Wszystkie wystpienia polskich biskupw na soborze, a take ich kontakty z innymi episkopatami, konferencje nadawane przez
Radio Watykaskie pozwoliy katolikom caego wiata zapozna si ze sprawami Kocioa katolickiego
w Polsce, ukaza jego ywotno i tysicletni tradycj.
Jan Pawe I
Papie Pawe VI zawsze gosi ufno w Opatrzno Bo, ale kontestacje w Kociele posoborowym i
zoliwe ataki wrogiej Kocioowi prasy kady cie smutku na ostatnie dni jego ycia. Jan Pawe I po
wyborze na Stolic Apostolsk urzek wiat optymizmem, w ktrym tkwia nadzieja na pomyln przyszo Kocioa. Wybrany (26.08.1978) w pierwszym dniu gosowania na konklawe (111 kardynaw),
przyj bezprecedensowo podwjne imi: Jan Pawe, by zaznaczy, e chce kontynuowa dzieo obu
swych poprzednikw. Po ogoszeniu wyboru zdumienie ogarno tum na placu w. Piotra, bo nie by
190
osobistoci powszechnie znan i nie zalicza si do papabiles. Wszystkich jednak uj sw prostot i

otwartoci, a przede wszystkim zniewalajcym umiechem.
Jan Pawe I, Albino Luciani, urodzi si w Forno di Canale (17.10.1912), w rodzinie robotniczej, cho
dopatrywano si ze strony ojca powizania z weneckim rodem patrycjuszowskim, znanym ju w XV
wieku. Ksztaci si w wyszym seminarium duchownym w Belluno. Wywicony (1935) by wikariuszem w Agordo, nastpnie wykada w belluskim seminarium teologi i jednoczenie odbywa studia na
Gregorianie w Rzymie. Po doktoracie (1947) pracowa w kurii biskupiej, majc rne stanowiska, a do
wikariusza generalnego. Przez Jana XXIII powoany (1958) na biskupa diecezji Vittorio Veneto, z jego
rk przyj sakr. Od Pawa VI otrzyma (15.12.1969) nominacj na patriarch Wenecji i (5.03.1973)
godno kardynalsk. Nastawiony na dziaalno duszpastersk, a w jej zakresie na katechetyk, tylko w
rozprawie doktorskiej zaj si teologi spekulatywn (Pocztek duszy ludzkiej wedug A. Rosminiego),
potem pisa artykuy katechetyczne (Nowe okruszyny katechetyki), a jako patriarcha wenecki w popularnym periodyku Messagero di SantAntonio omawia wspczesne zagadnienia pastoralne i wiatopogldowe, posugujc si form listw do wyimaginowanych odbiorcw. Swoje due dowiadczenie duszpasterskie ujawni, gdy wypowiada si (1977) na Synodzie Biskupw, obradujcym nad katechez.
Na soborze jako mody biskup nie wcza si aktywnie w dyskusje w auli obrad, ale dziaa jako rzeczoznawca w kilku komisjach. Wypowiedzia si pniej, e zdumieway go wwczas niezwyke zmiany w
yciu Kocioa. Do problemw posoborowego ycia Kocioa podchodzi krytycznie, ale spokojnie szuka ich rozwizania. Liczono wic, e jako papie potrafi utrzymywa Janowy optymizm z racji aggiornamento Kocioa i Pawow rozwag w realizacji uchwa soborowych.
Publiczn inauguracj pontyfikatu (3 IX) ograniczy do uroczystej mszy w. i przyjcia paliusza. Nie
byo adnej koronacji ani intronizacji. Po wyborze odda si natychmiast intensywnej pracy, przyjmujc
za program: rozwijanie reformy posoborowej, dialog z ludmi, utrwalanie pokoju na wiecie. Nie zdoa
jednak wyda adnej encykliki, wygosi jedynie kilka przemwie, ktre rozwijay zaoenia jego programu. Po 33 dniach pontyfikatu zmar nagle w nocy 28 wrzenia 1978 roku. Stwierdzono wwczas, e
w tak krtkim czasie aden papie nie pozyska tylu przyjaci co on.
Rozdzia 18
ODNOWIONE STRUKTURY
Aggiornamento soborowe, o ktrym mwi Jan XXIII, rozpoczo si ju za jego pontyfikatu, ale byo
zadaniem na wiele lat i wymagao wysiku caego Kocioa: hierarchii, duchowiestwa i laikatu, przede
wszystkim jednak tych, ktrzy penili odpowiedzialne urzdy kocielne. Wedug soboru naleao je take
dostosowa do nowych warunkw ycia i dziaania Kocioa.
Episkopat wiatowy uzyska w Synodzie Biskupw wyraz kolegialnoci, a zarazem swej wspodpowiedzialnoci za cay Koci.
Kolegium kardynalskie i kuria rzymska doznay posoborowej reformy, cho niektre zmiany wprowadzi ju wczeniej Jan XXIII.
Kapanw dotyczyy dwa dokumenty soborowe: O formacji kapanw i O posudze i yciu kapanw.
Wywoana nimi odnowa nie uchronia Kocioa od kryzysu kapastwa, ktry wszake sta si swoistym
oczyszczeniem Stanu duchownego i pobudzeniem do szukania skuteczniejszych rodkw odnowy posoborowej. Diakonat stay, uznany z braku kapanw za konieczny w niektrych krajach, otrzyma wasne
zadania do spenienia.
ycie zakonne przeyo kryzys, jak ycie kapaskie, okazao si jednak, e nadal jest potrzebne Kocioowi i spoeczestwom, i to nie tylko w nowej formie instytutw wieckich.
Odnowa i zmiany
Wedug Jana XXII sobr mia dokona aggiornamento, co rozumiano jako odnow, ale te jako zmiany.
Zwolennicy zmian nie mieli wiadomoci, ilu ich trzeba dokona i jak dalece maj by radykalne. M-
191
wiono o koniecznoci skoczenia w Kociele z er konstantysk lub o zakoczeniu ery potrydenckiej,

oczekujc po prostu Kocioa bez bizantynizmu i triumfalizmu, mniej scentralizowanego, bardziej
otwartego w swym dziaaniu na potrzeby wiata. Wielkie znaczenie soboru nie od razu zrozumiao pokolenie, ktre przeywao wprowadzane zmiany, bo one nie uchroniy Kocioa od kolejnych kryzysw, a
nawet uatwiy ich ujawnienie si, jak czste i publiczne odchodzenie od kapastwa czy zmniejszenie si
powoa do stanu duchownego i zakonnego.
Na og starano si szybko zrealizowa instytucje, o ktrych mwiy dokumenty soborowe. Przystpiono
te Od razu do wykonania postanowie konstytucji o liturgii. Zmiany na og przyjto dobrze, jedynie
buntowali si nieliczni, ale ruchliwi zwolennicy dawnej liturgii, zwaszcza aciny. Smutnym owocem
protestu przeciw zmianom w liturgii staa si schizma arcybiskupa Marcela Lefebvrea.
W Polsce powoli wdraano uchway soborowe. Uniknito napi i wewntrznego rozbicia, tak bolesnego
w niektrych krajach zachodnich. Idee odnowy upowszechniay wydane po polsku dokumenty soboru.
Mwiono o nich na sympozjach i kursach duszpasterskich, pisano w ksikach i artykuach, a zwaszcza
w seryjnym wydawnictwie W nurcie zagadnie posoborowych, wychodzcym pod redakcj uczestnika
soboru, biskupa Bohdana Bejzego. Reform liturgiczn przyjto bez zbiorowych protestw, nawet gdy
jzyk polski zaj miejsce aciny, co nie podobao si jednostkom z inteligencji katolickiej. Kapani natomiast uwaali, e zbyt dugo przygotowywano wydanie brewiarza w jzyku polskim.
Pawe VI po piciu latach od zakoczenia soboru w adhortacji apostolskiej Quinque iam anni
(8.12.1970) da krtkie i egzemplaryczne podsumowanie realizacji wskaza soborowych, zaliczajc do
nich: odnowienie goszenia sowa Boego w liturgii, czytanie Pisma witego przez wiksz liczb wiernych, postp w prowadzeniu katechizacji, pomoc bada biblijnych, patrystycznych i teologicznych w
wyjanianiu prawd wiary. Nie tai jednak niepokoju, powstaego wrd wiernych z powodu narosych
niejasnoci, niepewnoci i wtpliwoci co do istotnych kwestii wiary, a najbardziej z powodu tendencji
zmierzajcych do utworzenia chrzecijastwa w oderwaniu od nieprzerwanej Tradycji, czcej j z wiar Apostow, i do egzaltacji ycia chrzecijaskiego, pozbawionego elementw religijnych. Papie nie
wymieni tych, ktrzy gosili takie idee, lecz mona przyj, e by pod wraeniem kontestujcego nastawienia znacznej grupy uczestnikw midzynarodowego kongresu Przyszo Kocioa, ktry obradowa
w Brukseli 12-17 wrzenia 1970 roku. Na tym kongresie kontestatorzy zgosili wrd tzw. propozycji
dodatkowych jedn, odrzucon przez wikszo uczestnikw, ale opublikowan, ktra wprost godzia w
Koci, zarzucajc mu, e gosi wolno i nadziej, a w nim dziej si takie rzeczy, jak zepchnicie rozwiedzionych na margines, zablokowanie wszystkich problemw dotyczcych seksu, ograniczenie teologw w wolnoci poszukiwa i narzucanie biskupom milczenia.
Papie bolenie odczuwa kontestacje, powtarza wic pod koniec pontyfikatu: odnowa - tak, zmiany nie! Wyzna te: wierzylimy, e jutro po soborze bdzie dniem sonecznym, a mamy chmury, ciemnoci i
burze. Mia wszake wiadomo, e nie by to kryzys zaamania si katolicyzmu, tylko kryzys jego
wzrostu w nowych formach posoborowych.
Episkopat wiatowy
O wielkiej godnoci i odpowiedzialnoci biskupw za Koci wypowiedzia si Jan XXIII w licie
Omnes sane do poszczeglnych czonkw Episkopatu wiatowego, widzc w nich rdo owocnej posugi pasterskiej Kocioa. W motu proprio Cum gravissima poleci, by wszyscy kardynaowie posiadali sakr biskupi i osobicie udzieli jej dwunastu kardynaom z dotychczasowego stopnia kardynawdiakonw. Pawe VI, inaugurujc drug sesj soboru, mwi o odpowiedzialnoci wszystkich biskupw
w cznoci z papieem za powszechn misj zbawcz Kocioa.
Sobr odczytano jako najwyraniejszy znak udziau Episkopatu wiatowego w powszechnym nauczaniu
Kocioa, cho jego konstytucje i inne dokumenty ogasza papie pod swoim imieniem. W soborowej
Konstytucji dogmatycznej o Kociele (Lumen gentium) ujto trudny problem relacji midzy papieskim
prymatem a kolegialnoci, wyjaniajc, e kolegium albo ciao biskupie posiada wadz autorytatywn
jedynie wtedy, gdy si je bierze cznie z Biskupem Rzymskim, nastpc Piotra, jako jego gow, i gdy
192
nienaruszona zostaje wadza zwierzchnia tego ostatniego nad wszystkimi, zarwno Pasterzami, jak wiernymi.
Formami kolegialnoci oprcz soboru stay si synody partykularne i synody plenarne, odbywane od
najdawniejszych czasw oraz nowe instytucje: Synod Biskupw i Konferencje Episkopatw.
Synod Biskupw wyrs z debaty soborowej, a powoa go do istnienia Pawe VI motu proprio Apostolica sollicitudo (1065) jako doradczy organ papiea. Pierwszy (1967) zajmowa si sprawami doktrynalnymi i liturgicznymi oraz kwesti maestw mieszanych. Poprawiony Porzdek Synodu umoliwi
Pawowi VI odprawienie (1969) Nadzwyczajnego Synodu Biskupw, ktry omwi relacje midzy Kocioami lokalnymi i Stolic Apostolsk oraz wspprac midzy krajowymi Konferencjami Episkopatw. Nastpne, zwyczajne Synody zajy si: problemami kapastwa i zagadnieniem sprawiedliwoci w
wiecie (1971), ewangelizacj wiata (1974), nauczaniem katechetycznym (1977).
Konferencj Episkopatu zorganizowano najpierw we Francji. Po przyjciu statutu (1964) powoaa stay
sekretariat i wybraa przewodniczcego na okrelony czas. Konferencje Episkopatw mogy podejmowa
wsplne rezolucje, lecz nie miay mocy kocielnego prawa krajowego, gdy ich wydawanie naleao do
synodu plenarnego. Konferencja Episkopatu Polski otrzymaa (1969) zatwierdzenie pierwszego statutu na
okres prbny, jak to byo ogln praktyk. Urzdowy wykaz (1978) poda istnienie 95 Konferencji, w
tym dwch dla podzielonych Niemiec.
Biskupi europejscy na soborze odbywali osobne konferencje, by omawia zagadnienia specyficzne w tej
czci wiata. Doprowadzio to do powstania Rady Konferencji Episkopatw Europy, ktra zgromadzia
pocztkowo (1965) przewodniczcych kilku episkopatw. Formalnie ukonstytuowano j pniej (1971),
a Stolica Apostolska zatwierdzia (1977) jej statut na pi lat. Za Piusa XII odbyo si (1955) zgromadzenie Episkopatu Latynoamerykaskiego, ktre powoao Rad Episkopatu Ameryki aciskiej
(CELAM). Episkopaty Ameryki Centralnej i episkopat Panamy utworzyy (1970) wsplny Sekretariat
Biskupi (SEDAC), ktrego statut otrzyma aprobat na prbny okres piciu lat.
Kolegium kardynalskie
Przed soborem stao si nieomal powszechn praktyk, e kardynaowie posiadali sakr biskupi, cho
prawo kanoniczne zachowao wprowadzony w XVI wieku podzia na kardynaw-biskupw, kardynaw-prezbiterw i kardynaw-diakonw, zalecajc jedynie, eby kandydaci do kolegium kardynalskiego
mieli co najmniej wicenia kapaskie. Reforma Jana XXIII wprowadzia dwie zasadnicze zmiany.
Zniosa ograniczenie co do liczby i ustalaa, e kady kardyna bdzie-mia sakr biskupi.
Kardynaowie-biskupi posiadali zawsze biskupstwa tak zwane podmiejskie, od dawna jednak znajdujce
si w granicach miasta Rzymu. Jan XXIII pozostawi grup kardynaw tytuu kociow podmiejskich
jako najwysz w kolegium kardynalskim, ale odj im diecezje podmiejskie, dla ktrych ustanowi osobnych biskupw ordynariuszy.
Dla patriarchw katolickich wschodnich, Pawe VI motu proprio Ad purpuratorum Patrum (1965) ustali stae miejsce w kolegium kardynalskim. Ograniczy natomiast (1970) czas urzdowania wszystkich
kardynaw do 80 roku ycia. Kto ukoczy ten rok ycia, nie mg by czonkiem adnej dykasterii
rzymskiej ani innych staych organw Stolicy Apostolskiej lub Pastwa Watykaskiego. Nie mia teprawa do udziau w konklawe, wybierajcym papiea.
Sze kreacji kardynalskich Pawa VI sprawio, e (wedug Annuario Pontificio 1978) byo w kolegium
132 kardynaw, w tym-dziewiciu z nominacji Piusa XII, a dwunastu z nominacji Jana XXIII. Naleeli
do bardzo wielu krajw wiata, w rnej liczbie. Wochy miay 34 kardynaw, Stany Zjednoczone
(USA) - 12, Francja - 7, Brazylia - 7, Niemcy - 7, Argentyna - 4, Hiszpania - 4, Indie - 4, Kanada - 3, Polska - 3 (Wyszyski, Wojtya, Filipiak), Australia - 2, Filipiny - 2, Holandia - 2, Meksyk - 2, Wielka Brytania (Anglia i Szkocja) - 2. Po jednym kardynale - Afryka Poudniowa, Algieria, Austria, Belgia, Benin,
Boliwia, Chile, Czechosowacja, Dominikana, Egipt, Ekwador, Gwatemala, Indonezja, Japonia, Jugosawia, Kenia, Kolumbia, Korea, Madagaskar, Nigeria, Nowa Zelandia, Oceania,. Peru, Portugalia, Puerto
Rico, Senegal, Sri Lanka, Tanzania, Tajwan, Uganda, Ukraina, Urugwaj, Wenezuela, Wgry, Wietnam,
193
Grna Wolta i Zair. Z tej oglnej liczby 66 kardynaw przypadao na Europ, 15 na Ameryk Pnocn,
23 na Ameryk acisk, 4 na Oceani i Australi, 12 na Azj, 12 na Afryk.
Kardynaw z racji penionych urzdw dzielono nadal na kurialnych, ktrzy nie zawsze byli Wochami,
ale pracowali stale w rzymskich kongregacjach, instytucjach i komisjach papieskich, oraz na kardynaw
pozakurialnych, bdcych biskupami diecezjalnymi w swoich krajach.
Stolica Apostolska
Sobr w dekrecie O pasterskich zadaniach biskupw w Kociele wypowiedzia yczenia co do zmian w
strukturze Stolicy Apostolskiej, by te dykasterie, ktre bezsprzecznie wiadczyy ogromn pomoc Biskupowi Rzymskiemu i pasterzom Kocioa, poddano nowej organizacji z wikszym przystosowaniem do wymaga czasu, krajw i obrzdkw, zwaszcza gdy chodzi o ich liczb, nazw, uprawnienia i wasny tryb
postpowania oraz wzajemne uzgadnianie prac.
Kongregacje, trybunay i urzdy jako dykasterie Kurii Rzymskiej zreformowa (1965) Pawe VI konstytucj apostolsk Regimini Ecclesiae Universae, dajc pozna ju przed drug sesj soborow, e do kurii
zamierza wprowadzi pracownikw z rnych czci wiata i dokona jej decentralizacji. Wedug konstytucji liczba kongregacji zmniejszya si do dziesiciu, a nastpnie do dziewiciu, gdy poczono
(1975) Kongregacj Sakramentw z Kongregacj Kultu Boego. Na nowo okrelono cel wszystkich kongregacji, zadania i zakres dziaania.
Z kongregacjami czyy si rne komisje, rady i dziea papieskie, z ktrych wikszo utworzy Pawe
VI. Soborow nowoci byy trzy sekretariaty. Pierwszy z nich, Sekretariat Jednoci Chrzecijan, ustanowiony (1960) pod nieco inn nazw, sta si organem Soboru, a po nim czy ze sob Komisj do religijnych kontaktw z hebraizmem. Sekretariat dla Niechrzecijan powoa Pawe VI (1964) w celu prowadzenia studiw nad wielkimi religiami wiata i nawizania z nimi kontaktw. W cznoci z tym Sekretariatem podja dziaanie powoana przez papiea (1974) Komisja do religijnych kontaktw z islamem.
Sekretariat dla Niewierzcych powsta (1965) do prowadzenia studiw nad fenomenem ateizmu i do
podjcia dialogu z niewierzcymi.
Sekretariat Stanu po reformie mia zadania, do ktrych naleao nie tylko penienie funkcji sekretariatu
papiea, ale te zapewnienie cznoci Stolicy Apostolskiej z Episkopatem wiatowym i nuncjaturami
apostolskimi. Obok niego powoano Rad dla Publicznych Spraw Kocioa, ktrej prefektem by kardyna sekretarz stanu. Miaa zajmowa si wszystkim, co dotyczyo kontaktw Stolicy Apostolskiej z
rzdami pastw, w tym nawizywaniem z nimi stosunkw dyplomatycznych.
Za Jana XXIII i Pawa VI zostay nawizane stosunki dyplomatyczne i ustanowione nuncjatury lub
pronuncjatury w 48 pastwach. Nowoci byo ustanowienie nuncjatury w Brukseli przy Europejskiej
Wsplnocie Gospodarczej. W wykazie (1978) podano jako istniejce, lecz nie obsadzone nuncjatury w
pastwach (kraje demokracji ludowej): Bugaria, Czechosowacja, Litwa, otwa, Polska, Rumunia i Wgry.
Stolica Apostolska miaa (1978) staych przedstawicieli przy jedenastu midzynarodowych organizacjach rzdowych i przy omiu midzynarodowych organizacjach nierzdowych. Pastwo Watykaskie
byo staym czonkiem czterech midzynarodowych organizacji nierzdowych. O wielkim prestiu Stolicy Apostolskiej wiadczy przede wszystkim fakt udziau w Konferencji Bezpieczestwa i Wsppracy w
Europie (KBWE), zarwno w pierwszej, jak i drugiej fazie (1973), na ktrej przedstawia opracowany
wsplnie z Wielk Brytani projekt dokumentu, dotyczcego praw czowieka i wolnoci religijnej. W
Akcie Kocowym KBWE (Helsinki, 1975) Stolic Apostolsk reprezentowa arcybiskup A. Casaroli,
ktry obradujcym szefom pastw i rzdw przekaza specjalne posanie Pawa VI, a w swoim przemwieniu podkreli: Obecno Stolicy Apostolskiej w tej wsplnocie narodw, poszukujcej zbiorowego
bezpieczestwa i wzajemnej wsppracy, ma cel i sens cakiem specyficzny: ochrony podstaw i motyww
sprawiedliwoci - nie po to, aby je uczyni przedmiotem kompromisu, lecz by uczyni pokj bardziej
kompletnym i staym.
194
Stan prezbiterw
Od sw stan prezbiterw rozpocz sobr dekret O posudze i yciu kapanw (Presbyterorum ordinis),
oprcz ktrego wyda jeszcze dekret O formacji kapanw (Optatam totius). Dugo pracowano nad schematem O posudze, gdy pierwsze trzy projekty nie zyskay uznania soboru i trzeba byo je przepracowa.
Przyjty i ogoszony (7.12.1965) dekret da oglne wskazania i wytyczne, bo by przeznaczony dla kapanw caego wiata, w rnych uwarunkowaniach ich ycia i dziaalnoci. Omawiajc ich stanowisko we
wspczesnym wiecie i natur prezbiteratu, wskaza nie tylko na funkcj ofiarnicz i kultow, ale te na
posannictwo ksztatowania wiary, ktra jednoczy lud Boy. Zaznaczy, e charakter spoeczny, apostolski
i hierarchiczny kapastwa wymaga odmiennoci ideaw kapaskich od monastycznych, posuga za
kapana nie moe by oddzielona od jego ycia wewntrznego. Wedug niego odmienno ideaw nie
oznacza, e kapastwo ma dwie odmienne formy: diecezjaln i zakonn, bo ono jest jedno, natomiast
istnieje rnica midzy powszechnym kapastwem wiernych a kapastwem prezbiterw, ktre zostaje
udzielone przez osobny sakrament. Nie powinno wszake by dystansu midzy kapanem i wieckimi, a
tym bardziej nie mona przeciwstawia ich sobie.
Sakrament kapastwa rozpatrywano w relacji do sakry biskupiej. Konstytucja dogmatyczna o Kociele
orzeka, e peni kapastwa daje sakra biskupia. Wspprac biskupa i kapanw okrelono jako hierarchiczne wspdziaanie dwch stopni wzajemnie si uzupeniajcych, a zaznaczajc w niej wspodpowiedzialno wszystkich za realizacj jednego dziea, mniejsz uwag zwrcono na podzia funkcji i zada. Zapowiedziano powoanie w diecezjach rady, czyli senatu kapanw.
Rady kapaskie byy soborow nowoci. Jako reprezentacja ogu prezbiterw otrzymay zadanie:
skutecznie wspiera biskupa radami w rzdzeniu diecezj (charakter doradczy). Miay te by, obok koncelebry, znakiem jednoci prezbiterw z biskupem i midzy sob.
Celibat kapanw wzbudzi na nowo kontrowersje, nie tylko z racji onatych kapanw w Kocioach
katolickich wschodnich, ale take rozdmuchania przez pras angielsk sprawy onatych kapanw w obrzdku aciskim. Angielski tygodnik katolicki The Table opublikowa (1964) artyku: onaci kapani.
Rozwj pewnego eksperymentu w obrzdku aciskim. Podano w nim, e za dyspens Stolicy Apostolskiej istnieje omiu onatych kapanw, dawnych pastorw, ktrzy przeszli na katolicyzm. smy z nich,
Ernst Beck, dokona konwersji z on i synem (crka za zostaa ochrzczona ju w Kociele katolickim) i
otrzyma w Moguncji (1964) wicenia kapaskie. W dyspensie dla niego, wedug autora artykuu, nie
uczyniono adnej wzmianki o ograniczeniu praw maeskich ani te nie ograniczono zakresu posugi
kapaskiej.
Podczas soboru dyskusje o prawie celibatu prowadzono nie tylko w auli soborowej; bardziej interesowao
ono pras i opini publiczn. Pawe VI, chcc umkn nadmiernej ekscytacji, zwrci si (11.11.1965) w
osobnym pimie do soboru o zaniechanie dalszej publicznej dyskusji, stojc jednak na stanowisku, e s
przyczyny i racje, ktre dzi wanie ka uzna to prawo za szczeglnie waciwe. Dekret soboru, wiadczcy o podzielaniu pogldu papiea przez wikszo ojcw soborowych, ponownie uzna i potwierdzi
prawo celibatu, lecz niczego nie zmieni w praktyce Kociow katolickich wschodnich, ktre obok kapanw celibatariuszy miay kapanw onatych. Wedug postulatu licznych ojcw soborowych, zwaszcza zajmujcych si ekumenizmem, jak kardyna Bea, wyjaniono, e kapastwo ludzi onatych nie jest
kapastwem pomniejszonym ani niepenym.
Odnowa kapastwa po soborze bya niewtpliwa, cho powoli wprowadzano soborowe nowoci, jak
rady kapaskie, ktre nawet tam gdzie istniay, nie zawsze byy skuteczne w dziaaniu. Nie ustaa jednak
teologiczna dyskusja o sakramencie kapastwa. Encyklika Sacerdotalis caelibatus (24.06.1967) zaostrzya dyskusj o celibacie, cho bya na og bardziej krytykowana ni studiowana.
Kryzys kapastwa
Odchodzenie kapanw z ich stanu, czsto take z Kocioa, byo zewntrznym wyrazem tego, co po soborze nazwano kryzysem kapastwa. Wedug bada szwajcarskiego Instytutu Pastoralnego w latach 1963
- 1970 porzucio swj stan ponad 22 tys. kapanw, czyli 5% duchowiestwa w wiecie, lecz z tego 40%
195
w Europie. Alarmujco zmniejszaa si liczba powoa kapaskich i wywice, ujawni si kryzys w

seminariach duchownych, organizoway si grupy ksiy kontestujcych.
U wielu ksiy zastrzeenia budziy braki w Dekrecie o posudze i yciu kapanw, jak pominicie okrelenia miejsca kapana midzy kapastwem powszechnym laikatu a kolegialnoci biskupw. W grupach
kontestujcych, jak najruchliwsza, francuska change et Dialogue, wysuwano dania lepszego przystosowania (aggiornamento) statusu duchownych do wspczesnego ycia: uzna celibat tylko za jedn z
form ycia ksiy, zezwoli na wywicanie mczyzn onatych, odklerykalizowa Koci, poprawi
poniajcy status ekonomiczny ksiy w niektrych krajach, da im w zwizku z tym prawo do prowadzenia dziaalnoci zawodowej, ukrci naduycia wadzy, zbyt czsto autorytarnej i paternalistycznej.
Niepokoje duchowiestwa i kontestacja znalazy najsilniejszy i najbardziej drastyczny wyraz na zjazdach
ksiy w Chur i w Rzymie (1969). W Chur (7-10 VII), podczas drugiego sympozjum biskupw europejskich na temat Kapan w wiecie wspczesnym, grupa change et Dialogue zebraa 50 delegatw rnych grup. Chocia biskupi indywidualnie prowadzili z nimi rozmowy, ogosili kontestujce rezolucje: o
pracy kapaskiej, o celibacie i o zaangaowaniu kapanw w sprawy wiata, nadto deklaracj Trwae i
zmienne w urzdzie biskupim oraz list pod pretensjonalnym tytuem Do naszego brata Pawa VI na Urzdzie Pitrowym. W Rzymie (10-16 X), podczas II Synodu Biskupw, obradowao 200 ksiy delegatw
rnorodnych grup, pod nazw Europejskie Zgromadzenie Ksiy, przyjmujc za haso obrad: wyzwoli Koci, eby wyzwoli wiat. Ogosili swoje teksty studyjne: O Kociele lokalnym, O biskupie, O
subie Piotrowej, Jeden Koci na wiecie.
Kryzys kapastwa mia niewtpliwy zwizek z oglnym wwczas kryzysem idei i struktur, ujawnionym
szczeglnie w wydarzeniach 1968 roku. Z jednej strony kapani byli przygniecieni wymaganiami, jakie
stawiali im wierni w imi wysokiego wyobraenia o duchownych. Z drugiej strony, wiat zlaicyzowany
okazywa im lekcewaenie i wykazywa zbdno. Tym silniej odczuwali w wielu diecezjach brak dostatecznej i trwaej wizi midzy nimi samymi oraz midzy nimi i biskupami. Odejcie od kapastwa
byo uatwione przychylnoci zlaicyzowanej opinii otoczenia, a .w pastwach komunistycznych wprost
naciskiem lub co najmniej poparciem i uatwieniem ze strony wadz cywilnych, w wielu za krajach duymi moliwociami urzdzenia si w yciu. Za jeden ze znakw kryzysu przyjmowano odchodzenie
wielu ksiy od noszenia stroju kapaskiego (sutanny) poza kocioem. cieray si dwie tendencje:
jedni uwaali, e wszdzie, zwaszcza na ulicy, naley wystpowa w sutannie, bo jest to znak obecnoci
Kocioa w laicyzujcym si wiecie, inni chcieli j zostawi do penienia funkcji liturgicznych.
Ksia, ktrzy odchodzili od kapastwa, stale jeszcze zwani upadymi (lapsi), jak w dawnych wiekach,
stanowili dla Kocioa problem ju przed soborem, a tym bardziej w okresie kryzysu kapastwa. Jan
XXIII z racji zoonoci uzna go za nieodpowiedni do dyskusji w auli soborowej, dlatego podj decyzj
(1962) niewprowadzenia do obrad schematu O kapanach upadych, przygotowanego przez Kongregacj
Sakramentw. Zoono problemu polegaa na tym, e wszyscy duchowni przywrceni do stanu wieckiego byli zwolnieni z obowizkw stanu duchownego z wyjtkiem celibatu, gdy szo o duchownych
wyszych wice. Kodeks te orzeka: maestwo, ktre by usiowa zawrze duchowny wyszych wice, jest nie tylko niedozwolone, lecz take niewane. Wielu odchodzcych od kapastwa nie tylko z racji
niewanoci jego przyjcia nie chciao odej od Kocioa, czynili wic starania o dyspens od zachowania celibatu, by mogli zawrze po katolicku wane maestwo. Opinia katolicka tylko w pewnej czci
bya za zniesieniem obowizku celibatu, natomiast w wikszoci gorszya si katolickim lubem kapana,
cho otrzyma orzeczenie o zredukowaniu do stanu wieckiego oraz dyspens od obowizku celibatu, co
usuwao przeszkod do zawarcia maestwa. Pawe VI przy Kongregacji Sakramentw utworzy Komisj Specjaln do badania spraw wanoci wice kapaskich i pozwoli w uzasadnionych przypadkach
udziela dyspens od zobowizania celibatu.
Na kongresie Przyszo Kocioa (1970) kontestatorzy twierdzili, e liczni zredukowani do stanu laickiego ksia maj trudnoci znalezienia pracy bd to z powodu klauzul konkordatowych, bd te na skutek
pogardy, jak ywi wobec nich chrzecijanie. Tej pierwszej trudnoci nie byo w Polsce i w innych krajach demokracji ludowej, w ktrych reimy szczeglnie popieray ksiy-odstpcw. Wielu kapanw
pozostajcych w Kociele niepokoi problem zabezpieczenia na czas choroby i na staro, tym bardziej e
196
sobr opowiedzia si za opuszczeniem beneficjum w wieku emerytalnym. Rzadkie za byo wczenie

ksiy do pastwowego systemu opieki spoecznej. W diecezjach wic pod rnymi nazwami powstaway kasy wzajemnej pomocy kapaskiej i przystpiono do tworzenia domw dla ksiy emerytw.
Seminaria duchowne
Formacja duchowa i intelektualna kandydatw do kapastwa .bya jedn z najwikszych trosk kadego
papiea w XX wieku. Wypowiadali si o niej Jan XXIII i Pawe VI w licznych alokucjach do ksiy i
seminarzystw, szczeglnie jednak pierwszy z nich w encyklice Sacerdotii Nostri primordiis, a drugi w
konstytucji apostolskiej Summi Dei Verbum. Dyskutowano wszake stale, przed soborem i podczas jego
obrad, o niewystarczalnoci dotychczasowej formacji, prowadzonej w seminariach duchownych. Stwierdzano wprost brak pastoralnego przygotowania klerykw. We Francji ju w 1964 roku zaczto stosowa
praktyk dodatkowego roku pastoralnego: kleryk na zakoczenie studiw seminaryjnych otrzymywa
wicenia diakonatu i by kierowany do parafii, na praktyk duszpastersk. W Belgii utworzono (Louvain) seminarium duchowne im. Jana XXIII, ktre do formacji klerykw wprowadzio wicej pastoralnej
teorii i praktyki, a take nowe metody ksztacenia i wychowania.
Dekret o formacji kapaskiej Optatam totius, zanim na soborze zosta przyjty (28.10.1965) nieomal
jednomylnie, dugo by dyskutowany, gdy szukano jak najlepszego modelu wychowania alumnw, bez
hermetycznego odcinania ich od wiata, z uwzgldnieniem zrnicowanych warunkw Kocioa w poszczeglnych krajach. Stwierdzono w kocu moliwo podania jedynie oglnych norm, zaznaczono
wic w dekrecie, e powinno si opracowa w poszczeglnych narodach czy obrzdkach osobny sposb
formacji kapaskiej, ustalony przez Konferencj Episkopatu, wyprbowany przez pewien czas i aprobowany przez Stolic Apostolsk.
Intensywniejsze budzenie powoa, organizacja wyszych seminariw duchownych, usilniejsze kultywowanie wyrobienia duchowego, reforma studiw kocielnych, rozwijanie formacji cile duszpasterskiej, doskonalenie formacji po ukoczeniu studiw seminaryjnych stanowiy wiodce zagadnienia,
omwione w dekrecie soborowym.
Zalecenia instytucjonalne tego dekretu dotyczyy: zakadania i popierania istniejcego Dziea Powoa
Kapaskich, utrzymania niszych seminariw duchownych lub podobnych do nich instytutw, tworzenia
i popierania wsplnych seminariw, gdy nie byo mona mie osobnego dla kadej diecezji, zakadania
instytutw lub organizowania kursw, przygotowujcych wychowawcw i wykadowcw seminaryjnych,
odbywania regularnych zjazdw przeoonych seminaryjnych, podziau alumnw na mniejsze grupy dla
ich lepszego osobowego wyrobienia, ustalenia stosowanych okresw intensywniejszego szkolenia duchowego, wprowadzenia nowego programu studiw, uwzgldniajcego kurs wstpny,. zorganizowania
wicze w praktyce duszpasterskiej, odbywanych podczas studiw i wakacji, powoania instytutw duszpasterskich lub systematycznych kursw do doskonalenia formacji kapaskiej po ukoczeniu seminarium.
Na og w diecezjach przystpiono do realizacji tych zalece instytucjonalnych. Nie zdoano jednak,
zwaszcza w Europie Zachodniej i Ameryce, zahamowa spadku powoa kapaskich. Francja miaa
43.879 kapanw w 1956 roku, 41.477 w 1960 roku, 40.994 w 1965 roku i 36.014 w 1975 roku. Liczby te
nie ilustruj w peni spadku powoa, bo uwzgldniaj te ksiy, ktrzy odeszli od kapastwa. Na og
przyjmuje si, e o 6 procent zmalaa liczba kapanw na caym wiecie, co byo duym ubytkiem z uwagi na wzrost liczby ludnoci. W Polsce nie byo tak gwatownego spadku powoa, cho reim zlikwidowa prawie wszystkie nisze seminaria, klerykw pobierano do wojska, nakaniano do wystpowania z
seminariw, utrudniano zdobycie matury, gdy kto ujawni swe powoanie, czsto te wobec jego rodzicw stosowano szykany.
Diakonat stay
Wedug zalecenia Konstytucji o liturgii naleao krytycznie opracowa obrzd wice kapaskich. Pawe VI wyda jednak (1972) motu proipno Ministeria quaedam, znoszce tonsur i dwa wicenia nisze:
ostiariat i egzorcystat, nalece za do nich: lektorat i akolitat rachowa jako posugi, ktrych nadanie
197
przez biskupa nazwano ustanowieniem, a nie wiceniem. Znis te subdiakonat. Dokonane zmiany ukazay w kapastwie hierarchicznym istnienie tylko trzystopniowej struktury: biskupstwa, prezbiteratu i
diakonatu. Zadania diakonw wymieni sobr w Konstytucji dogmatycznej o Kociele, dodajc, e bdzie
mona przywrci diakonat jako waciwy i trway stopie hierarchiczny. Przestano wic uwaa go za
stopie do kapastwa i otwarto drog do oficjalnego uznania diakonatu staego.
Wznowieniu diakonatu staego sprzyjay ju przed drug wojn wiatow idee niemieckiego Caritasu,
by diakonw wczy w zorganizowan dziaalno charytatywn. Po wojnie powsta (1951) we Fryburgu Br. orodek diakonacki (Diakonatskreis) do studiw nad odnow diakonatu, nad jego duchowoci i
zadaniami. Podobne orodki utworzono w innych miastach niemieckich oraz we Francji (Communaut
du Diaconat de France). Spraw poruszono na Drugim wiatowym Kongresie Katolikw wieckich
(1957), lecz Pius XII uzna j za jeszcze niedojrza. Z francuskiego orodka diakonackiego w Lyonie
wysza petycja do soboru o wznowienie diakonatu staego. Projekt rozpatrywano podczas dyskusji nad
schematem o Kociele, a e diakonat stay miaby by bez obowizku celibatu, wywoa sprzeciw wielu
ojcw soboru. Gdy jednak opuszczono wzmiank o celibacie, 1588 gosw na 2120 byo za wznowieniem diakonatu staego. W Konstytucji o Kociele podano trzy zasady prawne: decyzj o jego ustanowieniu podejmuj Konferencje Episkopatw za aprobat papiea, diakonatu mona udziela mczyznom w
wieku dojrzaym, rwnie tym, ktrzy yj w maestwie, oraz udziela modziecom, lecz zobowizanym do celibatu.
Pawe VI dwoma dokumentami, motu proprio Sacrum diaconatus ordinem (1967) i Ad pascendum
(1972), ucili wymagania prawne i omwi kwalifikacje potrzebne kandydatom. Zachowa obowizek
celibatu, lecz bez objcia nim mczyzn onatych, ktrzy po ukoczeniu 35. roku ycia, za zgod ony,
przyjmuj diakonat.
Kraje zainteresowane diakonatem staym z powodu spadajcej liczby kapanw utworzyy jego orodki, a
we Fryburgu Br. powstao Midzynarodowe Centrum Diakonatu Staego, ktre zaczo wydawa kwartalnik Diaconia Christi. Francuski orodek (Communaut du Diaconat) zaoy wasny kwartalnik, najpierw Diacre daujourdhui, potem Effort diaconal. Konferencja Episkopatw Latynoamerykaskich
(CELAM) utworzya Centrum studyjne, nastpnie Sekretariat Diakonatu Staego, ktry wasnym dwumiesicznikiem stara si go jak najbardziej upowszechni. Orodki i czasopisma utworzyy te Wochy,
Belgia i Stany Zjednoczone.
Rozwj liczbowy diakonatu staego w niektrych krajach by powolny, a niektre w ogle go nie przyjy. Koci (1978) mia 4102 diakonw staych: w Afryce - 8, w Ameryce Pnocnej - 2620 (w Kanadzie
- 120), w Ameryce aciskiej - 504, w Azji - 67, w Australii i Oceanii - 38, w Europie Zachodniej - 865.
Instytuty i ycie zakonne
Rozpowszechnione za Piusa XII instytuty wieckie naday nowy kierunek yciu zakonnemu, ale nie
rozwizay problemw ycia i dziaalnoci dawnych zakonw i zgromadze zakonnych. Od soboru oczekiwano, e nie tylko znajdzie odpowiednie sformuowania dla zasad odnowy ycia zakonnego, ale te
pobudzi stan zakonny do wikszego wczenia si w apostolsk dziaalno Kocioa.
Schemat o yciu zakonnym dozna piciokrotnie przerbki. Uwzgldniono w nim alokucj (1964) Pawa
VI o znaczeniu lubw zakonnych i o dostosowaniu ycia zakonnego do nowych warunkw, ale z zachowaniem natury i karnoci kadego zakonu, zgromadzenia czy instytutu. Uwzgldniono te liczne
uwagi ojcw soborowych. Przyjty (1965) jako Dekret o przystosowanej odnowie ycia zakonnego
(Perfectae caritatis), nie powtarza teologii tego ycia, wyoonej w Konstytucji dogmatycznej o Kociele, ale poda oglne zasady odnowy, szczegowe za pozostawi kompetentnej wadzy kocielnej,
dodajc: niech jednak wszyscy pamitaj, e nadziej odnowy naley budowa raczej na gorliwszym zachowaniu reguy i konstytucji anieli na mnoeniu ustaw.
Wyjani, e instytuty wieckie, cho nie s instytutami zakonnymi, podejmuj jednak prawdziw i pen
profesje rad ewangelicznych w wiecie, uznan przez Koci. W zakresie proponowanych zmian strukturalnych Dekret poleci w instytutach zakonnych eskich doprowadzi do jednej tylko kategorii sistr,
zachowa klauzur papiesk, lecz przystosowan do warunkw czasu i miejsca, wszdzie po nowicjacie
198
prowadzi dalsz formacj zakonn i apostolsk (juniorat), popiera zakadanie federacji instytutw i
klasztorw samoistnych, jeeli nale do tej samej rodziny zakonnej, a tworzenie unii, jeeli maj prawie
takie same konstytucje i zwyczaje, popiera konferencje czy rady przeoonych wyszych, erygowano
przez Stolic Apostolsk. Kongregacja Kultu Boego wydaa (1970) Obrzd profesji.
Zmiany soborowe i posoborowe w Kociele przyczyniy si do unowoczenienia regu i modyfikacji
stroju zakonnego. wiatowa rewolucja idei sigaa take do klasztorw. Wielu w klimacie duchowej niepewnoci zastanawiao si nad sensem swego ycia w zakonie, a czsto nawet w Kociele. Byo wic
porzucanie habitw i powrt do wiata. W jednym roku 1967 ubyo w Stanach Zjednoczonych prawie 5
tysicy sistr, lecz u pewnej liczby motywem zwolnienia ze lubw zakonnych stao si podjcie pracy w
jakim nowo zaoonym instytucie wieckim. W tym samym kraju usta silny po wojnie trend do ycia
kontemplacyjnego. Liczba trapistw spada tam z 1200 w 1961 roku do 570 w 1974 roku. Podobne zjawisko wystpio u kartuzw i kameduw. Stany Zjednoczone przeyy szczeglnie gwatowny kryzys w
zakonach mskich: liczba kapanw zakonnych spada z 23.021 w 1967 roku do 20.694 w 1972 roku. W
jednym zakonie Towarzystwa Jezusowego, ktre miao tam 8483 (jedn czwart) swoich zakonnikw,
pozostao 6.805 w 1972 roku.
Przeciwstawieniem tego kryzysu bya rwnoczesna dziaalno charyzmatyczna matki Teresy z Kalkuty
(Agnes G. Bojaxhiu) i zaoonych przez ni misjonarek mioci. W rnych krajach powstay ich domy
dla najbiedniejszych spord biednych. Zgromadzenie miao wiele powoa, a przede wszystkim w caym
Kociele, nawet w wiecie, wzrastaa liczba entuzjastw dziea matki Teresy.
Rozdzia 19
SOBOROWA DOKTRYNA
Sobr nie chcia mie charakteru dogmatycznego, tylko pastoralny, nie mg jednak nie ustosunkowa
si do wszystkich najwaniejszych zagadnie doktrynalnych, ktre nieraz od dawna nurtoway Koci.
Doktryna soboru jako cao jego nauczania staa si faktem historycznym. Siga do niej Nauczycielski
Urzd Kocioa, a Pawe VI swoim Credo stara si wprowadzi pewno wiary w jej fundamentalnych
prawdach. Sigay do niej uczelnie katolickie, teologowie i uczeni z wszystkich dyscyplin kocielnych.
Nauczanie soboru
Nauka soboru zostaa zawarta w czterech konstytucjach, dziewiciu dekretach i trzech deklaracjach.
Nazwy grup tych dokumentw, nadane przez sobr, okrelaj ich charakter w zakresie doktrynalnym,
lecz nie systematyzuj wedug treci. W posoborowych prbach uporzdkowania nie brano pod uwag
chronologii ich przyjcia przez sobr i opublikowania, bo byo to przypadkowe. Po zakoczeniu obrad
pierwszy oglny podzia (kardynaa Suenensa) wyszed od faktu, e sobr chcia po pierwsze odpowiedzie na pytanie, co Koci sdzi o sobie samym, a po wtre na pytania, ktre wczesna ludzko stawiaa sobie, a zarazem Kocioowi. Przyj wic podzia dokumentw na te, ktre dotycz Kocioa w
jego istocie (Ecclesia ad intra), oraz na te, ktre odnosz si do jego dziaalnoci na zewntrz (Ecclesia ad
extra).
Podziau szczegowego (eklezjologicznego) dokona Karl Rahner, ujmujc wszystkie dokumenty w
trzy grupy. Do pierwszej, ukazujcej istot Kocioa, zaliczy tylko jedn Konstytucj dogmatyczn o
Kociele Lumen gentium. Do drugiej przydzieli dokumenty dotyczce wewntrznego ycia Kocioa w
poczwrnym zakresie: jego dziea uwicania - Konstytucja o liturgii witej Sacrosanctum Concilium;
jego dziea posugi pasterskiej - Dekret o pasterskich zadaniach biskupw w Kociele Christus Dominus i
Dekret o Kocioach wschodnich katolickich Orientalium Ecclesiarum; jego dziea nauczania - Konstytucja dogmatyczna o Boym Objawieniu Dei verbum i Dekret o wychowaniu chrzecijaskim Gravissimum
educationis; jego stanw: kapaskiego - Dekret o posudze i yciu kapanw Presbyterorum ordinis i
Dekret o formacji kapanw Optatam totius, stanu zakonnego - Dekret o przystosowanej odnowie ycia
zakonnego Perfectae caritatis, oraz laikatu - Dekret o apostolstwie wieckich Apostolicam actuositatem.
199
Do trzeciej grupy wczy dokumenty omawiajce posannictwo Kocioa na zewntrz: wobec chrzecijan
niekatolikw - Dekret o ekumenizmie Unitatis redintegratio, wobec niechrzecijan - Deklaracja o stosunku Kocioa do religii niechrzecijaskich Nostra aetate i Dekret o dziaalnoci misyjnej Kocioa Ad
gentes divinitus, wobec caego wiata - Konstytucja duszpasterska o Kociele w wiecie wspczesnym
Gaudium et spes i Dekret o rodkach spoecznego przekazywania myli Inter mirifica, wobec pluralizmu
wiatopogldowego - Dekret o wolnoci religijnej Dignitatis humanae.
Teolog Aloys Grillmeier uj dokumenty wedug znaczenia dla teologii, stawiajc na czele Konstytucj
dogmatyczn o Boym Objawieniu, a na kocu Dekret o rodkach spoecznego przekazywania myli.
Wydania dokumentw soborowych w poszczeglnych krajach, uwzgldniajc ich urzdowy tekst aciski
i tumaczenie we wasnym jzyku, trzymay si kolejnoci chronologicznej. W Polsce pierwsze wydanie
dokumentw soborowych (1968) byo zaopatrzone we wprowadzenie do kadego z nich, stanowice
krtki komentarz. W innych krajach osobno dano wprowadzenie, a w nim histori przygotowania schematu i dyskusji na soborze, osobno za komentarz.
W Rzymie wydano nie tylko dokumenty soborowe, ale take akta, zawierajce wnioski nadesane na
sobr przez biskupw, katolickie uniwersytety i wydziay, oraz wota i wnioski skadane przez ojcw
soborowych. Publikowano szczegow kronik soboru oraz zbiory wywiadw. Przystpiono do wydawania komentarzy. Wszystkie te publikacje stay si rdem poznania historii soboru, a jeszcze bardziej
rdem poznania i zrozumienia jego doktryny, a przez to baz badawcz teologu.
Magisterium Kocioa i teologowie
O teologii i teologach dokumenty soborowe wypowiadaj si kilkakrotnie, lecz jakby marginesowo. W
zwizku z omawianiem misyjnej dziaalnoci Kocioa sobr uzna za konieczne rozbudzenie na kadym
wielkim obszarze tzw. spoeczno-kulturowym takich bada teologicznych, w ktrych czyny i sowa objawione przez Boga, zapisane w Pimie w. i wyjanione przez Ojcw oraz Magisterium Kocioa, powinno
si na nowo przebada w wietle Tradycji Kocioa powszechnego. Z tej wypowiedzi atwo byo wycign wniosek, e teologia moe podejmowa na nowo refleksj take na obszarze nauki, na ktrym istniej orzeczenia Magisterium Kocioa. Sobr za w Konstytucji dogmatycznej o Objawieniu Boym
podkreli, e uprawiajcy wit teologi, wraz z egzegetami katolickimi, powinni bada i wykada
Pismo wite pod nadzorem witego Urzdu Nauczycielskiego. Te i inne wypowiedzi nie rozwizay
starego problemu wolnoci bada teologicznych, ktry nka teologw przed soborem, gdy Kongregacja
witego Oficjum surowo wystpowaa przeciw podejrzanym teologom.
Problem si zaostrzy, gdy kardyna Ottaviani, prefekt Kongregacji ds. Nauki Wiary, utworzonej na
miejsce witego Oficjum, zwrci si (1966) do przewodniczcych konferencji episkopatw o okrelenie stanu teologii, chcc zdoby rozeznanie w tendencjach ukrytych. List dosta si do prasy i wywoa
ataki na kardynaa. Prasa te, na co on pozwoli, opublikowaa odpowied Episkopatu Francji, uznan
przez cz opinii publicznej za upokarzajc lekcj dla kardynaa. Odpowied dawaa wnikliw analiz
stanu teologii, uznajc istnienie trudnoci doktrynalnych, lecz nie tworzcych jakiego zorganizowanego
systemu. Za gwne rdo trudnoci teologicznych przyja konfrontacj wiadomoci chrzecijaskiej z
drczcymi ludzi pytaniami o czowieka i jego przeznaczenie, o Boga, Chrystusa, natur wadzy w Kociele, wykadni Pisma witego, warto sakramentw, znaczenie grzechu.
Papie w tym samym roku na Midzynarodowym Kongresie Teologicznym poruszy kwesti stosunku
midzy Magisterium a teologami, podkrelajc, e maj wspln podstaw w Objawieniu i maj wsplny
cel, natomiast ich funkcje i moliwoci s rne. Pierwszy Synod Biskupw zaj si (oprcz czterech
innych spraw) niebezpieczestwami zagraajcymi wierze. Synod opowiedzia si za utworzeniem komisji teologicznej i wydaniem deklaracji w kwestiach wiary. Biskupom, by ich nauczanie owiecao wiernych zgodnie z umysowoci wspczesn, zalecono konsultacje z teologami, ktrzy dla wypeniania
swego powoania maj prawo do swobodnego wkraczania na now drog i do aktualizowania dawniejszych osigni teologii.
Midzynarodow Komisj Teologiczn powoa (1969) Pawe VI a jej niemieccy czonkowie ju na pocztku domagali si okrelenia relacji pomidzy Magisterium a teologami. Zagadnienie zostao wszake
200
obszernie opracowane dopiero po kilku latach. Natomiast na Midzynarodowym Kongresie Przyszo

Kocioa, zorganizowanym (1970) przez czasopismo Concilium, przyjto propozycj dialogu midzy
Nauczycielskim Urzdem Kocioa i teologami, gdy su temu samemu posannictwu i s sobie nawzajem potrzebni. Dodano: wydaje si nam, e wadza kocielna, szanujc procedur odpowiadajc
prawom czowieka i wolnoci chrzecijanina, nie powinna nigdy formuowa oskare pod adresem jakiegokolwiek teologa bez uprzedniego skontaktowania si z nim. Problem by aktualny, gdy od dwch lat
Kongregacja badaa nauczanie i dziea znanych teologw: Hansa Knga i H. Schillebeeckxa. Staraa si
nie dziaa pochopnie, przyjmowaa wyjanienia, lecz w dugo trwajcej sprawie Klinga nie pomogo
nawet osobiste jej rozpatrywanie przez Jana Pawa II, przy wspudziale delegacji Episkopatu Niemiec,
trzeba byo mu cofn misj kanoniczn.
W trakcie tych spraw Midzynarodowa Komisja Teologiczna wypracowaa i opublikowaa (1975) dokument o relacji Magisterium i teologii. W pierwszej czci ukazano to, co wsplne: przechowywa depozyt Objawienia, zgbia je nieustannie, naucza i broni. W drugiej za omwiono rnic midzy
Magisterium a teologami, gdy odrbne s ich funkcje. Stwierdzono, e Magisterium ma swobod ingerowania w badania teologiczne w imi swej misji, ktr jest czuwanie nad doktryn, lecz powinno unika
jakiejkolwiek arbitralnoci. Stwierdzono nadto, e teologom trzeba przyzna wolno sui generis z uwagi
na ich naukow odpowiedzialno wobec Kocioa, lecz musz dba o to, by nigdy nie straci z oczu caoci i kontekstu objawionej prawdy.
Credo Pawa VI
W okresie wiatowego kryzysu 1968 roku, gdy byo wiadome, e jest to kryzys nie tyle wadzy i ekonomii, co wartoci duchowych, tym bardziej wic nie oszczdzajcy Kocioa, na zakoczenie Roku Wiary,
obchodzonego z okazji 1900-lecia mczestwa witych Apostow Piotra i Pawa, papie w bazylice
w. Piotra 30 czerwca 1968 roku zoy publicznie wyznanie wiary katolickiej, ogoszone nastpnie jako
Credo Pawa VI, a w Polsce przez biskupw dostarczone wszystkim kapanom.
Wychodzc od wyznania wiary w Jednego Boga, Ojca, Syna i Ducha witego, papie wyeksponowa i
rozwin w jzyku wspczesnym prawdy wiary, odnoszce si do Chrystusa Wcielonego, do Ducha
witego i Maryi Dziewicy, do grzechu pierworodnego, odkupienia i chrztu, do Kocioa zbudowanego
przez Jezusa. Chrystusa, do jednoci i katolickoci Kocioa, do Ciaa i Krwi Paskiej, do Krlestwa Boego i cywilizacji, do ywych i umarych. W czci Credo, zatytuowanej zdumiewajco Krlestwo Boe
i cywilizacja, papie mwi: wyznajemy, e Krlestwo Boe, zapocztkowane tu w Kociele Chrystusowym, nie jest z tego wiata, ktrego posta przemija, i e Jego wasny wzrost nie moe by utosamiany z
postpem cywilizacji, nauki lub ludzkiej techniki, ale polega na poznawaniu coraz gbszym niewyczerpanych bogactw Chrystusa, na oczekiwaniu coraz silniejszym dbr wiecznych, na dawaniu coraz gortszej
odpowiedzi na mio Boga, na udzielaniu ludziom coraz szczodrzej aski i witoci.
Credo wypowiedzia papie jako swoje wyznanie wiary, ale miao charakter publicznego nauczania w
obliczu mtnej wiadomoci religijnej wielu ludzi, o czym kardyna Gabriel Garrone mwi szczegowo
(1968) na kongresie woskich teologw we Florencji. Powszechnie przyjto je jako utwierdzenie katolikw w prawdach wiary, mwiono wic o jego wielkim znaczeniu duszpasterskim. Teologowie uczynili je
przedmiotem swojej refleksji, wiedzc, e papie okreli w nim wiar Kocioa, zwaszcza z uwagi na
kierunki wystpujce w nowej teologii.
W Polsce wkrtce po ogoszeniu Credo odbyo si (Krakw) sympozjum teologiczne pod przewodnictwem kardynaa K. Wojtyy na temat Professio fidei Ojca w. Papiea Pawa VI. W dziesiciu referatach
ujto najwaniejsze zagadnienia teologiczne, wystpujce w Credo: Pismo wite i Tradycja, Magisterium Kocioa, eklezjologia i ekumenizm, grzech pierworodny, eschatologia, Eucharystia, mariologia,
teologia rzeczywistoci ziemskiej. Wedug kardynaa Wojtyy, wyonia si potrzeba opracowania w ramach tego Credo jakiego szczegowego dyrektorium dla duszpasterstwa.
201
Uczelnie kocielne
Sobr w kilku dokumentach, szczeglnie jednak w Deklaracji o wychowaniu chrzecijaskim, wypowiada si na temat uniwersytetw katolickich, wydziaw teologicznych i instytutw kocielnych. Zaleca
ich rozwijanie, tak jednak aby byszczay nie iloci, ale zamiowaniem do nauki. Oczekiwa wiele od
dziaalnoci fakultetw teologicznych i poleca uniwersytetom katolickim, ktre ich nie miay, tworzenie
co najmniej instytutw lub katedr teologii. Zachca, by wydziay na uniwersytetach ze sob wsppracoway, a take by uniwersytety nawizay wspprac, czy to organizujc midzynarodowe spotkania i
dzielc si badaniami naukowymi, czy nawet wymieniajc okresowo pracownikw naukowych. Przypomina uczelniom katolickim, e powinny troskliwie ksztaci studiujcych, uzdolnionych i zdatnych do
bada naukowych oraz kierowa ich do funkcji profesorskich. Mwic, e z nowych Kociow (misyjnych) naley posya kapanw na uniwersytety, rwnie zagraniczne, doda: zwaszcza w Rzymie.
Rzym mia w tym czasie siedem uczelni wyszych, nazwanych papieskimi. Nieomal kada z nich po
1958 roku rozbudowaa si organizacyjnie. Do trzydziestu dwch uznanych kanonicznie uniwersytetw
katolickich w tym okresie doszo pitnacie, ktre utworzyy, zyskujc dla nich erekcj kanoniczn, rne kraje: Argentyna (Buenos Aires), Chile (Valparaiso), Etiopia (Asmara), Gwatemala (miasto Guatemala), Hiszpania (Bilbo i Pamplona), Niemcy (Gesamthochschule w Eichsttt), Nikaragua (Managua), Panama (miasto Panama), Paragwaj (Asuncin), Porto Rico (Ponce), Portugalia (Lizbona), San Salwador
(El Salvador), Tajwan (Taipeh), Wenezuela (Caracas). W Polsce Akademia Teologii Katolickiej w Warszawie, bdc uczelni pastwow, uzyskaa w tym okresie kocielne uznanie swych stopni i tytuw
naukowych.
Wydziay teologiczne nadal tworzyy dwie grupy. Jedn stanowiy wydziay istniejce na uniwersytetach
pastwowych i przez Koci kanonicznie erygowano, drug za wydziay lub instytuty (na prawach wydziau), utworzone przez Koci, najczciej przy seminariach duchownych, z ktrych cz otrzymaa
pastwowe uznanie. Do pierwszej grupy weszy cztery nowe wydziay teologiczne w Niemczech (Augsburg, Bamberg, Bochum i Regensburg). W drugiej znalazo si 29 nowych wydziaw z rnych krajw.
Jako nowe podano niektre z nich, cho istniay ju wczeniej, lecz jako wewntrzne dla zakonu jezuickiego lub dominikaskiego i dopiero w tym okresie zostay uznane za publiczne: dostpne dla studentw
z zewntrz. Wrd nich znalazy si cztery wydziay teologiczne w Polsce. Trzy z nich (Krakw, Warszawa, Wrocaw) Annuario Pontificio podao jako istniejce przy uniwersytetach pastwowych, faktycznie za w Krakowie (1969) wznowiono (zniesiony przez pastwo) Wydzia Teologiczny z okreleniem
Papieski. We Wrocawiu, gdzie do koca drugiej wojny wiatowej istnia wydzia teologiczny na pastwowym uniwersytecie, wwczas w Niemczech, utworzono (1969) Papieski Wydzia Teologiczny. W
Warszawie, ktra przed wojn miaa wydzia teologiczny na uniwersytecie pastwowym, utworzono
(8.11.1962) Akademickie Studium Teologii Katolickiej w Metropolitalnym Seminarium Duchownym i
dopiero za Jana Pawa II nazwane Papieskim Wydziaem Teologicznym. W Poznaniu Papieski Wydzia
Teologiczny (w Arcybiskupim Seminarium Duchownym) powsta najpierw (23.07.1969) na prbny okres
piciu lat, na stae za (in perpetuum) kanonicznie erygowany 2 czerwca 1974 roku, w ktrym to dniu
krakowski i wrocawski otrzymay take kanoniczne uznanie jako Papieskie. Wadze pastwowe tego nie
uznay, nie chciay nawet przyj do wiadomoci ich istnienia i nie pozwalay o nich publicznie pisa.
Problemy biblijne
Sobr przeprowadzi zasadnicz dyskusj o zagadnieniach biblijnych w zwizku ze schematem o Objawieniu. W tym czasie (1964) Papieska Komisja Biblijna wypowiedziaa si za stosowaniem metody form
historycznych. Soborowy schemat Konstytucji dogmatycznej o Objawieniu dozna w dyskusji a piciu
przeksztace. Najwicej zastrzee budzio ujcie relacji midzy Pismem witym i Tradycj, wane dla
teologii, ale i dla ruchu ekumenicznego.
Konstytucja podkrelia, e Pismo wite i Tradycja stanowi jeden wity depozyt sowa Boego, ale
wystpuj midzy nimi rnice, gdy pierwsze dziki faktowi natchnienia po prostu jest sowem Boym,
druga za zawiera sowo Boe, majc za zadanie dalsze jego przekazywanie. Stwierdzia, e w Kociele
Urzd Nauczycielski nie jest ponad sowem Boym, lecz jemu suy, nauczajc tylko tego, co zostao prze-
202
kazane, ale do niego naley trojakie zadanie: sucha go, strzec i wiernie wyjania (autentyczna interpretacja), w czym towarzyszy mu staa pomoc Ducha witego. Na pisanym sowie Boym, ujmowanym
cznie z Tradycj wit, jako na trwaym fundamencie, opiera si teologia.
W Konstytucji byy wskazania dla egzegetw: uwzgldni rodzaje literackie, nie odrzuca Formgeschichte i Redaktionsgeschichte, stosowa zasad kontekstu (Sitz im Leben) oraz pamita o organicznej
caoci Pisma witego. Cay jeden rozdzia powicono Pismu witemu w yciu Kocioa, ukazujc
zadania biblistw, duszpasterzy i laikatu. Biblistw i teologw zachcono do wsppracy z Magisterium
Kocioa, by ludowi Boemu udostpni nie tylko sam tekst Pisma witego, ale take wyniki fachowych
nad nim bada. Zalecono sporzdzanie przekadw z jzykw oryginalnych. Pochwalono inicjatywy
ekumeniczne, jak wsplne z brami odczonymi wydanie przekadw biblijnych, a nawet wydanie Pisma witego z objanieniami do uytku niechrzecijan.
Wulgata, od wiekw przez Koci uznawana za urzdowy tekst Pisma witego, w dotychczasowych
wydaniach - wedug wypowiedzi Piusa XII (1943) - miaa bardziej jurydyczny ni krytyczno-naukowy
autorytet. Pawe VI powoa (1965) Papiesk Komisj ds. Neo-Wulgaty, aby przygotowaa now Bibli w
jzyku aciskim, Neo-Wulgat, wydanie podane ze wzgldu na postp studiw biblijnych i na konieczno dania Kocioowi i wiatu nowego i autorytatywnego tekstu Pisma witego.
Na nowo przez sobr ukierunkowany i poszerzony ruch biblijny da wielk liczb tumacze na jzyki
nowoytne, z dbaoci, by miay charakter naukowy. Jako pierwsze tumaczenie dla celw ekumenicznych ukazao si (1975) francuskie, zwane TOB (Traduction Oecumenique de la Bible), odznaczajce si
rygorystycznym przekadem i wysokiej rangi naukowej wyjanieniami, ale nie dostosowane do powszechnej lektury. W Polsce dokonano (1965) zbiorowego przekadu caej Biblii z jzykw oryginalnych, nazwanego Bibli Tysiclecia (take Bibli Tynieck), nastpnie (1974-75) zbiorowego przekadu
(Biblia Poznaska) z jzykw oryginalnych, z obszernymi wstpami i komentarzem duszpasterskim. W
podjtym wydawaniu serii polskich komentarzy do Pisma witego autorzy umieszczali wasne przekady poszczeglnych ksig.
Dyskutowany w egzegezie protestanckiej problem demitologizacji nie omin teologw i egzegetw katolickich. Pawe VI w adhortacji apostolskiej Quinque iam anni (1970) uzna go za zjawisko negatywne:
podaje si w wtpliwo Boy autorytet Pisma witego, w imi usunicia rzeczy mitycznych, co popularnie nazywa si demityzacj.
Do biblijnej hermeneutyki, poszukujcej zasad rozpoznania prawdziwego, zamierzonego przez autora
sensu wypowiedzi Pisma witego, wydawa si by przydatny strukturalizm: modna jzykoznawcza
teoria z pocztku XX wieku.
Kierunki teologiczne
Sobr ju w fazie przygotowawczej sta si silnym impulsem w dziaalnoci teologw. Niektrzy z nich
wystpili jako eksperci soborowi. Day o sobie zna zrnicowane orientacje teologiczne. Po soborze
zaczto mwi o pluralizmie teologicznym.
Dokumenty soborowe zajy si przede wszystkim zagadnieniami eklezjologicznymi. W Konstytucji
dogmatycznej o Kociele ukazano jej najistotniejszy aspekt: tajemnic Kocioa, zwizan z tajemnic
Trjcy witej. Po omwieniu duchowej rzeczywistoci Kocioa nawietlono jego historyczny wymiar
jako ludu Boego, uczestniczcego ju przez sakrament chrztu w funkcji kapaskiej, prorockiej i krlewskiej Chrystusa (powszechne kapastwo). Lud Boy, zgromadzony w okrelonym miejscu, pod
przewodnictwem biskupa, tworzy Koci lokalny. Sobr oglnie, cho wyranie, okreli stosunek midzy Kocioem powszechnym a Kocioami lokalnymi.
Eklezjologia podja wszystkie te zagadnienia, wraz z tematem sakramentalnoci episkopatu i kolegialnoci. Nie pozostawia na uboczu diakonii (posugiwania) urzdu biskupiego, o ktrym sobr, podkrelajc prawa biskupw wypywajce z kolegialnoci, powiedzia: Urzd za ten, ktry Pan powierzy pasterzom swego ludu, jest prawdziw sub, wymownie nazwan w Pimie witym diakoni czyli posugiwaniem. Jednym z wanych acz delikatnych zagadnie, ktre za soborem podja eklezjologia, bya
kwestia przynalenoci do Kocioa, ekumenizmu i misji.
203
Mariolegia miaa szczeglnie trudne zadanie, gdy musiaa dokona na nowo refleksji teologicznej o roli
Maryi w ekonomii zbawienia. Sobr nie wyda osobnego dokumentu, lecz jeden rozdzia Konstytucji
dogmatycznej o Kociele powici jej wizi z tajemnic Kocioa.
Teologia fundamentalna podja refleksj przede wszystkim nad Konstytucj dogmatyczn o Objawieniu Boym, majc w niej nowe nawietlenie podstawowego dla siebie zagadnienia, w jaki sposb Pismo
wite, Tradycja i Magisterium Kocioa wiadcz o Objawieniu Boym i z tej racji stanowi rda i
kryteria teologii.
Od soboru teologowie otrzymali wskazania co do nowego podejcia i nowej metody w uprawianiu teologii: zblienie do Biblii i do patrystyki, uwzgldnienie aspektu historycznego i duszpasterskiego, otwarcie
ekumeniczne i otwarcie na wiat wspczesny, dialog z niechrzecijanami, a take zostali uwraliwieni na
fundamentalne pojcia teologiczne, jak historia zbawienia, chrystocentryzm, pneumatologia, antropologia. Teologowie wszake zauwayli ograniczenia w dokumentach soborowych, jak w Konstytucji dogmatycznej o Kociele sabe uwzgldnienie eschatologii i niewystarczajco jasne okrelenie powizania
midzy kapastwem powszechnym i kapastwem hierarchicznym. Zauwayli te brak zharmonizowania
tekstw w dokumentach, wskutek czego te same zagadnienia przedstawione w innym kontekcie mog
nasuwa zrnicowane wnioski. Dostrzegli, e niektre kategorie pojciowe, jak historia zbawienia, nie
s podane jednoznacznie, a nadto, e pominito niektre wane kwestie niepokojce wspczesnego
czowieka.
Katolicka teologia stana nie tylko wobec wezwania, jakie rzuca jej wspczesny czowiek i stawia sobr. Musiaa ustosunkowa si do nowych kierunkw teologicznych, ktre powstay w krajach anglosaskich z reguy wrd protestantw, jak teologia kultury, teologia laicyzacji, teologia mierci Boga, process theology i block theology.
Wzmocnieniem teologii systematycznej bya rozwijajca si teologia biblijna, a jej osigniciem w okresie posoborowym sta si rozwj chrystologii, ktr uznano za najpilniejsze zadanie teologii. Powoli natomiast postpowao przebudzenie sakramentologii.
Teologia moralna i powrt etyki
Pawe VI powiedzia (1964) do biskupw woskich: jestemy w penym kryzysie moralnoci. W kryzysie
bya take teologia moralna, znalaza si wic ju przed soborem, a jeszcze bardziej podczas niego, w
polu ataku, nawet ze strony rodowisk katolickich. Zarzucano jej tkwienie w nie-przekonywajcych
sformuowaniach tradycyjnych, co rzekomo wywoao u wikszoci chrzecijan przekonanie, e jej zasady s nieyciowe. Wzmogo si kwestionowanie prawa naturalnego, a co najmniej stawianie mu obiekcji,
wyraanych w pytaniach: co to jest natura, czy mona j pozna, czy czowiek nie jest powoany zmienia natur przez jej doskonalenie, czy naley jej si podda?
Sobr stwierdzi, e czowiek ma w swym sercu wpisane przez Boga prawo, wobec ktrego posuszestwo
stanowi o jego godnoci i wedug ktrego bdzie sdzony. Byo to potrzebne, bo istnienie prawa naturalnego kwestionowano nie tylko w teorii, ale take w prawodawstwie narodw i w ich obyczajach. Doszo
nawet do tego, e normy prawne w niektrych pastwach, dotyczce czowieka, rodziny i spoeczestwa,
ignorujc prawo naturalne, opieray si na podstawie oglnej zgody, ktra decydowaa o godziwoci rozwodw i przerywania ciy.
Dla zasad teologii moralnej zagroeniem byo rozpowszechniajce si rozrnianie Kocioa i wiata jako
dwch przeciwstawnych sobie spoeczestw, z ktrych pierwsze opiera si na dowiadczeniu religijnym,
a drugie na rozumie. A e normy moralne byy potrzebne kadej spoecznoci, propagowano wasne systemy etyki, jak w Polsce etyka niezalena Tadeusza Kotarbiskiego czy etyka marksistowska. Do budowania etyki przykadali wag nie tylko marksici. Po kryzysie wartoci (1968) na Zachodzie w wiecie
filozofw dokonaa si jej rehabilitacja: etyka stoi dzi w centrum dyskusji filozoficznej. Wracao przekonanie, e zasady etyczne s konieczne w yciu seksualnym i w technice prokreacyjnej (sztuczne zapodnienie), w obronie zdrowia i rodowiska (ekologia), w zapewnieniu rozwoju narodw zacofanych i rozwoju ekonomicznego systemu kapitalistycznego. Rzdy wic tworzyy komitety i komisje etyczne, z ktrymi wspdziaali etycy i teologowie.
204
Sobr, dajc impuls do odnowy (udoskonalenia) teologii moralnej, postulowa jej wiksz orientacj biblijn, chrystocentryczn, eklezjologiczn, mistyczn, antropologiczn i ekumeniczn, wiksze otwarcie
si ku wspczesnemu wiatu. Po soborze nastpio wielkie oywienie myli teologicznej w zakresie katolickiej moralnoci. Podjto refleksj nad zagadnieniami fundamentalnymi dla teologii moralnej jako
nauki i nad zagadnieniami moralnymi, wanymi dla wspczesnego czowieka, gdy niejeden widzia je
faszywie lub niewyranie. Z zagadnie moralnych, ktre po soborze nie przestay by najbardziej dostrzegalnym przedmiotem faszywego rozumienia, Pawe VI w adhortacji Quinque iam anni wymieni
(1970) nierozerwalno maestwa i naleny respekt wobec ycia ludzkiego. O teologii moralnej posoborowej powiedzia papie (1971), e koncentruje si dzi na pogbianiu rzeczywistoci ycia chrzecijaskiego, mianowicie na wezwaniu w Chrystusie i odpowiedzi na nie, a jedno i drugie jest lask Odkupiciela.
Konieczno nowej refleksji naukowej nad kadym nieomal zagadnieniem teologii moralnej szczegowej utrudniaa opracowanie nowych syntez i podrcznikw. Podejmowano pewne prby, starajc si
wyj od jakiej idei nadrzdnej. Bernhard Hring zachowa swoj wczeniejsz ide Krlestwa Boego,
realizowanego w Chrystusie przez dzieo mioci. W 1979 roku opublikowa posoborowy podrcznik
Wolny w Chrystusie (Teologia moralna dla praktyki chrzecijaskiego ycia), dajc w nim now wersj
swego wczeniejszego podrcznika Prawo Chrystusa.
Demografia i Humanae vitae
W latach szedziesitych oceniano, e ludno wiata wynosia ponad 2 miliardy 995 milionw, a eksperci ONZ przewidywali, e wzronie do 4 miliardw 220 milionw w 1980. Problem demograficzny
zaznaczy si w szczeglniejszy sposb w Ameryce aciskiej, ktra (1960) miaa 206 milionw mieszkacw, a przewidywano, e (1980) bdzie mie 348 milionw. Dla Kocioa katolickiego stanowio to
problem spoeczny, natomiast problemem moralnym byy wyniki bada, ktre wykazay, e w jej krajach,
cznie z tradycyjnie pobon Kolumbi, wikszo kobiet warstw wyszych i 40 procent kobiet klas
rednich korzystao ze rodkw zapobiegawczych, nie uznawanych przez Koci. Byy w tej liczbie kobiety, ktre nie stroniy od uczestnictwa we mszy i od innych praktyk religijnych. Pastwa latynoamerykaskie rnie ustosunkoway si do problemu regulacji urodzin. Rzd meksykaski podj akcj planowania rodziny i ograniczenia urodze. Inne wszake rzdy, jak argentyski, stwierdziy potrzeb zwikszenia przyrostu naturalnego. Nie byo wic kontrowersji midzy nimi a Kocioem w tej dziedzinie.
Na soborze podjto problem eksplozji demograficznej, a w zwizku z nim wyonia si kwestia ograniczenia urodze. Pawe VI jednak zastrzeg sobie t kwesti i powierzy jej zbadanie specjalnej komisji
ekspertw, z ktrych wikszo nie bya przeciwna zmianie tradycyjnego stanowiska co do antykoncepcji, powoujc si na now interpretacj prawa natury. Gdy prasa ujawnia poufn instrukcj kurii monachijskiej dla duszpasterzy, wedug ktrej mona byo do sakramentw dopuszcza maonkw, korzystajcych ze sztucznych rodkw regulacji urodze, prasa nadaa rozgos sprawie. Moralici podzielili si w
opinii, zwaszcza e w Konstytucji Gaudium et spes tylko oglnie powiedziano, i nie wolno przy regulowaniu urodze schodzi na drogi, ktre Urzd Nauczycielski Kocioa przy tumaczeniu prawa Boego
odrzuca.
Papie ogosi (1968) encyklik Humanae vitae i w niej odrzuci wszystkie sztuczne metody antykoncepcji. Podkreli natomiast obowizek odpowiedzialnego rodzicielstwa, ktre nie pozwala mie wicej dzieci, ni rodzice zdoaj naleycie wychowa, lecz urodziny mona ogranicza jedynie metodami okrelanymi jako naturalne.
Encyklika spotkaa si z bardzo zrnicowanym przyjciem, z jednej strony wywoujc aprobat, podzikowanie, a nawet podziw, z drugiej za - krytyczne uwagi lub wprost odrzucenie. Krytyczne uwagi lub
odrzucenie wyraali nie tylko niekatolicy, lecz take cz katolikw krajw rozwinitych, lepiej za
przyjto encyklik w krajach Trzeciego wiata, Pewna grupa teologw, jak Bernhard Hring, bya zdania, e wypowied papiea naley traktowa powanie jako rozwizanie, ktre wydao mu si moliwie
najlepsze, i naley przyj j z gotowoci do wewntrznego (posuszestwa, ale ze swej natury nie jest
nieomylna.
205
Zastrzeenia wobec encykliki wypyway z rnych rde. Wielu widziao w niej autorytatywne, a nie
kolegialne spenianie wadzy Kocioa. Inni ubolewali, e o postpowaniu czowieka zadecydowano autorytatywnie z gry. Niektrzy protestowali, by starzejcy si celibatariusze mieli prawo mwi o tym, co
ich nie dotyczy. Zarzucano encyklice, e nie przyja osobowego punktu widzenia, lecz biologiczny.
Episkopaty, w tym polski, z wdzicznoci przyjy jasne orzeczenie encykliki, a tylko nieliczne, jak
niemiecki, powcigliwie wskazyway, e w niej nauczanie papieskie nie jest ostateczne. W poszczeglnych krajach urzdzano sympozja, by omwi nauk podan w encyklice, czasem starajc si bliej okreli jej teologiczn kwalifikacj.
Filozofia i tomizm
W auli soborowej kardyna Paul-Emile Lger by zdania, e scholastyka nie przyjmie si wrd narodw
niezachodnich i e sobr nie powinien zajmowa stanowiska wobec systemw filozoficznych. Sobr te
nie omawia filozofii chrzecijaskiej, ale zaznaczy, e Koci od pocztku stara si Nowin Chrystusow objania z pomoc mdroci filozofw i naley filozofii naucza w seminariach duchownych, z
uwzgldnieniem bada filozoficznych nowszej doby.
Sobr, mwic o potrzebie filozofii do wnikania w tajemnice zbawienia, zaznaczy oglnie, e w. Tomasza ma si tu za mistrza. Tomizm na og utrzyma si w nauczaniu teologicznym i by nadal uprawiany przez katolickich filozofw. Podczas soboru powstaa w Waszyngtonie dominikaska Fundacja
w. Tomasza z Akwinu, by wedug zalecenia Leona XIII zrealizowa wreszcie wydanie wszystkich dzie
w. Tomasza. Pawe VI nie przesta popiera tomizmu, uznajc za suszne okrelanie w. Tomasza jako
czowieka kadego czasu. Kongregacja Wychowania Katolickiego wystosowaa (1972) pismo do biskupw caego wiata o nauczaniu filozofii w seminariach duchownych, przedstawiajc aktualne trudnoci w
dziedzinie studiw filozoficznych i ich niezbdno dla formacji przyszych kapanw. Zachcaa do studiowania filozofii w. Tomasza, cho zaznaczya, e zgodnie z duchem soboru naley uwzgldni tak
filozoficzne osignicia przeszoci, jak i wspczesn myl filozoficzn, Koci bowiem akceptuje
zdrowy pluralizm filozoficzny.
Po dyskusji o aktualnoci tomizmu, prowadzonej te na Midzynarodowym Kongresie Tomistycznym
(1974), teolog Edward Schillebeeckx pisa (w czasopimie Famiglia cristiana), e nauka tomistyczna,
wystpujc przeciw augustiaskim pogldom, wywoaa pewnego rodzaju chrzecijask sekularyzacj,
bo zaznaczaa warto rzeczy samych w sobie i analizowaa rzeczy stworzone najpierw, zanim zacza
mwi o Bogu. Moliwe, e w zwizku z tymi gosami Pawe VI w licie do generaa dominikanw ponowi (1974) swe wypowiedzi o aktualnoci tomizmu.
Filozofowie katoliccy, zwaszcza uprawiajcy zdrowy pluralizm filozoficzny, nie tylko korzystali z dawniejszych i nowszych kierunkw filozoficznych, ale musieli ustosunkowa si do tych z nich, ktre zagraay religii i wierze. Nadal wic dokonywali konfrontacji z filozofi marksistowsk, ktra w tym
okresie przechodzia ewolucj, szczeglnie w swym stosunku do religii. W Paryu, pod redakcj salezjanina, profesora filozofii Giulia Girardiego, wydano (1967) encyklopedyczne opracowanie Chrzecijanie
badaj ateizm. Krytycznie te oceniano filozoficzn koncepcj religioznawcy rumuskiego pochodzenia,
Mircei Eliadego, dotyczc czowieka religijnego (homo religiosus). Zajmowano si ide Boga u JeanPaula Sartrea, a J. Collins opublikowa (1960) rozpraw Bg we wspczesnej filozofii.
Wedug francuskiej opinii, najwikszymi katolickimi filozofami tego okresu byli: Hans Urs von Balthasar, filozof i teolog; Etieinne Gilson, nazwany po prostu filozofem chrzecijastwa; Jean Guitton, ktry
by pierwszym wieckim audytorem na soborze; Gabriel Marcel, konwertyta; Jacques Maritain, tomista
na wielk skal; Karl Rahner, profesor filozofii, a potem teologii; Paul Ricoeur, przedstawiciel francuskiej szkoy fenomenologicznej.
Nauki historyczne
Historia Kocioa, tak jak dzieje poszczeglnych nauk kocielnych, przeywaa rozwj mimo trudnoci
zewntrznych. Mode pokolenie tego okresu, szczeglnie w Stanach Zjednoczonych, na fali antyintelektualizmu ujawnio mylenie ahistoryczne. Doszo do usunicia historii Kocioa z programw nauczania
206
niektrych seminariw duchownych, bo alumni zamiast niej yczyli sobie wiedzy praktycznej. Objawy
niechtnego u modych ludzi nastawienia do historii w ogle byy zrozumiae w krajach demokracji ludowej, w ktrych naduywano jej dla celw propagandowych. Koci tym bardziej dba o badania historyczne i publikacj ich wynikw, nawet w obozie komunistycznym, cho w nim by ograniczony cenzur
i skpym przydziaem papieru.
Sobr w znacznym stopniu korzysta z nauk historycznych, a przede wszystkim okazywa zrozumienie
dla nich, polecajc w seminariach duchownych studium nie tylko historii Kocioa katolickiego, ale take
historii wiata z uwagi na to, e dowiadczenia minionych stuleci, postp nauk, bogactwa zoone w rnych formach kultury ludzkiej przynosz korzyci Kocioowi.
Nowe badania historyczne dotyczyy tematw czcych si z aktualnymi zagadnieniami teologicznymi
i ekumenicznymi, jak kolegia. kapaskie w Kociele pierwotnym, wielka schizma wschodnia, Biblia a
reforma gregoriaska, Koci w przededniu reformacji, Owiecenie a katolicyzm. W metodologii historii sigano do aktualnych tematw, np. historia Kocioa jako samozrozumienie si Kocioa. Dyskutowano nad koniecznoci naukowego uprawiania wspczesnej historii Kocioa.
Ojcowie Kocioa (ycie, dziaalno i nauka) nadal zajmowali historykw, cho na soborze i po nim
przycigali uwag raczej biblistw i teologw, w zwizku z nauk o Objawieniu i Tradycji. Badania patrystyczne rozwijay si w trzech aspektach: historycznym,. teologicznym i biblijnym. Nowoci byo
wydanie (1975) Biblia patristica (wykazu cytatw i aluzji biblijnych w pismach Ojcw Kocioa) jako
naukowej pomocy dla patrologw, biblistw i teologw.
Teologia historii ju wczeniej wzbudzaa kontrowersje jako osobny kierunek badawczy, skoro caa historia jest faktycznie histori zbawienia. W dokumentach soborowych historia zbawienia staa si jednym
z najbardziej fundamentalnych poj. Teologia historii zajmowaa wszake kilku uczonych, z ktrych
Hans Urs von Balthasar wyda (1959) po raz trzeci swoj Theologie der Geschichte, a Henri I. Marrou.
opracowa (1968) w nowym ujciu Theologie de lhistoire.
Najnowszymi i najbardziej liczcymi si zespoowymi opracowaniami syntetycznymi dziejw Kocioa
stay si Nouvelle Histoire de lEglise (Pary 1963), Handbuch der Kirchengeschichte (Freiburg Br.
1965), Oekumenische Kirchengeschichte (Mainz 1970), Kirchengeschichte als Missionsgeschichte (Munchen 1974).
Nauki kocielne w Polsce
W latach soboru i po nim uczelnie katolickie, take cay Koci w Polsce, doznay szykan od wadz pastwowych, jak niesprawiedliwe podatki, rekwizycje, kontrola pastwowa, zwaszcza bibliotek, pobr klerykw do wojska, odmawianie paszportw ksiom, ktrzy mieli uda si za granic na studia. Wedug
prymasa Wyszyskiego (1966): przed wojn byo okoo 600 ksiy zarwno z diecezji, jak i rodzin zakonnych, studiujcych na uniwersytetach zagranicznych. Dzisiaj liczba ta nie przekracza 100 osb, czc Uniwersytety Rzymskie, Instytut i Kolegium oraz Seminarium polskie w Paryu. Poza tym s ju tylko przygodne moliwoci wyjazdu na par tygodni czy kilka miesicy. Jest to ogromne zuboenie naszej
myli teologicznej na skutek braku kontaktu z uniwersytetami katolickimi i periodykami naukowymi z zagranicy. Koci, pokonujc trudnoci, utrzymywa z ofiar wiernych Katolicki Uniwersytet Lubelski, na
ktrym wikszo seminaryjnych wykadowcw zdobywaa doktoraty, ale dugo nie moga uzyskiwa
habilitacji, bo uczelnie polskie przeprowadzay je nieomal wycznie dla swoich pracownikw naukowych. W latach siedemdziesitych sytuacja si poprawia. Ksia mogli wyjeda za granic i odbywa
specjalizacj take w Akademii Teologii Katolickiej i na Papieskich Wydziaach Teologicznych.
Wedug statutu Konferencji Episkopatu Polski, zatwierdzonego (1970) przez Stolic Apostolsk, wrd
komisji Episkopatu znajdoway si: Komisja do spraw nauki, Komisja seminariw duchownych, Komisja
do spraw KUL-u, Komisja do spraw Instytucji Polskich w Rzymie. Pierwsza z nich miaa szczeglne
znaczenie dla nauk kocielnych w Polsce. Jej przewodniczcy kardyna Karol Wojtya w swej krakowskiej rezydencji urzdza sympozja naukowe, a przede wszystkim doprowadzi do utworzenia Papieskich
Wydziaw Teologicznych i do zawierania przez nie umw naukowych z seminariami duchownymi,
dziki czemu alumni mogli zdobywa stopie magistra, a ksia licencjat i doktorat. Na tych wydziaach
207
podjli studia teologiczne (zaoczne) liczni studenci wieccy, co w wielkim stopniu powikszyo w Polsce
liczb wieckich adeptw teologii, przedtem majcych moliwo studiw jedynie na KUL-u i ATK.
Ksia po studiach specjalistycznych najczciej wykadali w uczelniach kocielnych. Przy ich z reguy
nadmiernym obcieniu zajciami dydaktycznymi, a niekiedy te duszpasterskimi, naley za znaczn
uzna liczb tych, ktrzy zajmowali si prac naukow. A mieli ograniczone moliwoci wydawania
swych rozpraw, nawet drukowania artykuw. Czasopism naukowych wychodzio czternacie, na og
wznowionych po przerwie 1950-1956 hub nowo wydawanych, jak Prawo Kanoniczne (1958), Archiwa,
Biblioteki, Muzea Kocielne (1959), Zeszyty Naukowe KUL (1958), Acta Mediaevalia (1973), Roczniki
Nauk Spoecznych (1973), Studia Polonijne (1976), Studia Theologica Varsaviensia (1963).
Z braku wystarczajcej liczby czasopism naukowych publikowano artykuy naukowe take w diecezjalnych organach urzdowych. Od 1964 roku diecezjalne orodki teologiczne zaczy wydawa wasne
czasopisma naukowe: Olsztyn pierwszy, nastpnie Katowice i Opole (1968), Krakw, Pelplin i Wrocaw
(1969), Pozna i Tarnw (1972), Czstochowa, Gdask i Pock (1973), Gniezno (1975). Pallottium wydawao (1965-1971) Midzynarodowy Przegld Teologiczny Communio.
Najwikszym osigniciem naukowym staa si Encyklopedia Katolicka, wydawana przez KUL (od
1973 dotd 5 tomw). Obszerne Dzieje Teologii Katolickiej w Polsce (1974) zakoczono artykuem ks.
Wincentego Granata Perspektywy rozwoju teologii w wietle uchwa Soboru Watykaskiego II. O perspektywach polskiej teologii pisano kilkakrotnie. Postulowano wicej teologii biblijnej i patrystycznej.
Zwracano uwag, e w Polsce sabo znamy wspczesne filozofie i e Zachd oczekuje od teologii polskiej kontaktu z prawosawiem. A za pontyfikatu Jana Pawa II w dyskusji o polskiej teologii twierdzono, e jej sabe strony stanowi: brak w Polsce od wiekw jakiej wybitnej, liczcej si w wiecie teologii
akademickiej oraz brak od duszego czasu jakiego znaczniejszego oddziaywania jej na myl teologiczn innych krajw, a take brak rwnorzdnych, partnerskich kontaktw i wzajemnej wymiany dorobku naukowego miedzy teologami polskimi i zagranicznymi. Z wartociowych rysw polskiej teologii wymieniono: jej zwizek z duszpasterstwem i yciem religijnym, maryjny charakter i rol pomostu midzy
chrzecijastwem zachodnim i wschodnim.
Rozdzia 20
OTWARCIE SI NA WIAT
Nauka w. Pawa o odnowieniu wiata znalaza oddwik na soborze, Koci wic otwar si jeszcze
bardziej na problemy wiata, szczegln uwag powicajc krajom nierozwinitym. Papiee wypowiedzieli si o problemach wiata niejednokrotnie, zwaszcza w tak zwanych encyklikach spoecznych. Za
najwaniejsze sprawy Koci uzna wolno religijn, a w zwizku z ni prawo do posiadania i uywania
rodkw spoecznego przekazu, nastpnie problem wyzwolenia krajw Ameryki aciskiej i teologii wyzwolenia, integracj chrzecijaskiej Europy i otwarto na Wschd.
Wizja soborowa
O soborze powiedziano, e nada Kocioowi wymiar wiatowy. Niewtpliwie ojcowie soborowi, reprezentujc wszystkie czci wiata, mogli wszechstronnie uj wielkie problemy wiatowe i opracowa nie
spotykany dotd dokument, Konstytucj duszpastersk o Kociele w wiecie wspczesnym. Jan XXIII
inspirowa to, dostrzegajc od pocztku pontyfikatu zadania Kocioa wobec caego wiata, a nie tylko
wobec swoich wyznawcw. W jednym z przemwie (1960) zaznaczy, e kady wierzcy, tak samo jak
jest katolikiem, jest obywatelem caego wiata, podobnie jak Chrystus jest Zbawc caego wiata. Wypowiedzia si za szczegowo na ten temat w dwch encyklikach: Mater et Magistra i Pacem in terris.
Jan XXIII otwierajc sobr, wymieni jako najpilniejsze potrzeby wiata: mio, chleb, pokj, owiat,
wolno, sprawiedliwo, braterstwo, szacunek dla godnoci czowieka i duchowej emancypacji. Sobr
na pocztku obrad (20.10.1962) uchwali Ordzie do wszystkich ludzi z apelem o pokj i braterstwo midzy ludmi, o wiksz sprawiedliwo spoeczn. W schemacie za o Kociele w wiecie wspczesnym,
208
znanym w pierwszej wersji jako schemat trzynasty, postanowi omwi pi grup problemw: sprawy
charytatywne, spoeczne, polityczne, sytuacj narodw nierozwinitych i uciskanych, kwesti pokoju.
Konstytucj duszpastersk o Kociele w wiecie wspczesnym Gaudium et spes sobr rozpocz, co
byo nowoci, od wykadu wprowadzajcego (jego okrelenia), w ktrym przedstawi sytuacj czowieka
w wiecie: jego nadzieje i obawy, gboko zmienione warunki ycia, zmiany w porzdku Spoecznym,
zmiany psychologiczne, moralne i religijne, brak rwnowagi w wiecie, coraz powszechniejsze pragnienia ludzkoci i gbokie pytania rodu ludzkiego. Cz pierwsza Konstytucji zaja si Kocioem i powoaniem czowieka. Cz druga (Niektre bardziej palce problemy) ukazaa zagadnienia, wobec ktrych Koci pragnie spenia swe zadania: poparcie nalene godnoci maestwa i rodziny, naleyty
sposb podnoszenia poziomu kultury, ycie gospodarczo-spoeczne, ycie wsplnoty politycznej, potrzeba
umacniania pokoju i rozwijania wsplnoty narodw. W zakoczeniu Konstytucji zaznaczono, e wyoona nauka, w wielu punktach oglna, wymaga rozwinicia i poszerzenia, oraz wezwano do uprawiania
dialogu pomidzy wszystkimi ludmi i do budowy wiata przez chrzecijan w cznoci z tymi wszystkimi, ktrzy miuj i szerz sprawiedliwo.
Otwarto Kocioa na sprawy wiata, ukazana w dokumentach soborowych, wystpowaa w dziaalnoci Jana XXIII i Pawa VI oraz Episkopatw w wielu krajach. Nawizano wspprac z midzynarodowymi organizacjami, zwaszcza z ONZ. Pawe VI wysa (1964) delegacj na Konferencj ONZ w Genewie na temat handlu i rozwoju. Gdy przedstawiciele 123 pastw radzili o poprawie stosunkw midzy
pastwami uprzemysowionymi i dopiero si rozwijajcymi, w imieniu Stolicy Apostolskiej przemwi
ekspert soborowy, dominikanin Louis-Joseph Lebret, postulujc nadanie rozwojowi peniejszego sensu:
take duchowego rozwoju czowieka i spoeczestw. Pawe VI, wystpujc (1965) przed Zgromadzeniem
ONZ, powiedzia: mamy kult dla czowieka. Zainteresowanie dla problemw wiatowych okazywa przez
podre apostolskie, przez obron sprawiedliwoci i praw czowieka. Powoa (1967) Komisj Iustitia et
Pax, ktra podja studium nad wspczesnymi zagadnieniami wiata.
Kraje nierozwinite
Otwarcie Kocioa na wiat nie mogo nie obj krajw nierozwinitych, czsto w publicystyce zwanych
krajami Trzeciego wiata. Trosk o nie Jan XXIII wyrazi najpeniej w encyklice Pacem in terris, ogoszonej (11.04.1963) po pierwszej sesji soboru, na ktrej biskup sufragan z Rio de Janeiro, Dom Helder
Cmara postawi pytanie: czy mamy cay swj czas powici dyskusji tylko nad wewntrznymi problemami Kocioa, podczas gdy dwie trzecie ludnoci umiera z godu?
Encyklika zwrcia uwag, e w tych czasach spoeczno ludzka przeksztaca si, narody albo ju osigny wolno, albo s w trakcie jej zdobywania, musz wic wzajemne stosunki midzy pastwami
ukada si w prawdzie i sprawiedliwoci. Prawda za wymaga, by wszystkie pastwa uzna za rwne
sobie z natury, a sprawiedliwo zakazuje, by pastwa, nie popeniajc zbrodni, dyy do powikszania
swego stanu posiadania z krzywd lub zbrodniczym uciskiem innych narodw. Wstrzymanie si od ucisku
nie jest wszystkim, gdy s kraje potrzebujce pomocy, ktra umoliwiaby im rozwj gospodarczy i
spoeczny.
Katolicy w takich przewodzcych krajach tworzyli orodki naukowe, by opracowa warunki harmonijnego rozwoju krajw zacofanych z uwzgldnieniem ich specyfiki. Stao si to szczeglnie we Francji, w
ktrej Louis Lebret, twrca grupy Economie et Humanisme, zaoy (1958) instytut naukowoszkoleniowy (IRFED) i wydawa jego organ Dveloppement et Civilisation.
Sobr w Konstytucji Gaudium et spes, powicajc osobny punkt postpowi gospodarczemu, domaga
si usunicia ogromnych rnic gospodarczo-spoecznych midzy krajami, a katolikw wzywa do zaangaowania si w to dzieo: chrzecijanie, ktrzy bior czynny udzia w dzisiejszym postpie ekonomicznospoecznym i walcz o sprawiedliwo i mio, niech bd przekonani, ze wiele mog si przez to przyczyni do dobrobytu ludzkoci i pokoju wiatowego. W tej dziaalnoci niech wiec przykadem i jako
jednostki, i jako organizacje.
W Kociele wypowiedzi papieskie i soborowe pobudziy i poszerzyy wczeniej ju wystpujce inicjatywy pomocy dla krajw nierozwinitych. W Niemczech zajmoway si ni takie organizacje, jak Mise-
209
reor i Adveniat. Pierwsza powstaa (1959) jako Biskupie Dzieo przeciw godowi i chorobom na wiecie i
zebraa przez dwa lata 127 min marek dla krajw Trzeciego wiata. Podobne osignicia zdobya organizacja Adveniat, ktra sw pomoc obja kraje Ameryki aciskiej.
Pawe VI ju jako kardyna popar trosk Kocioa o ubogich, a utwierdzi si w niej, gdy jako papie
pozna problemy Trzeciego wiata przez podre do Azji, Afryki i Ameryki aciskiej. Dla niego byo
oczywiste, o czym ju mwiono, e oprcz politycznego podziau wiata na Wschd-Zachd istnieje podzia gospodarczy na Pnoc-Poudnie. Papie sprawami ekonomicznymi i spoecznymi wiata, w tym
szczeglnie krajw Trzeciego wiata, zaj si w kilku enuncjacjach (encyklika Populorum progressio,
list apostolski Octogesimo adveniens), ktre z encyklikami Jana XXIII tworz fundament nauki spoecznej Kocioa.
Encykliki Jana XXIII
W Konstytucji Gaudium et spes sobr wspomnia niedawne dokumenty Urzdu Nauczycielskiego Kocioa, ktre obszerniej wyoyy jego nauk o spoeczestwie. Wzito pod uwag przede wszystkim dwie
encykliki Jana XXIII: Mater et Magistra (1961) i Pacem in terris (1963).
Pierwsza z nich ukazaa si w 70. rocznic encykliki Rerum novarum Leona XIII, co byo tylko okazj
zewntrzn do jej wydania. Faktyczny powd nowego ujcia nauki spoecznej Kocioa stanowiy gbokie przemiany, zachodzce w dziedzinie nauki, techniki i gospodarki, w yciu spoecznym i politycznym.
Mater et Magistra, skierowana do caego wiata, staraa si przemawia zrozumiaym dla wszystkich
jzykiem. Dajc wskazania, opara si na zasadach humanizmu i personalizmu chrzecijaskiego oraz na
zasadach dobra wsplnego, pomocniczoci, susznoci i proporcjonalnoci rozwoju. Odznaczajc si za
nowoci problematyki, uj i rozwiza, omwia w sposb dotd nie spotykany wane zagadnienia, jak
wsplnotowa organizacja i charakter spoecznoci, urbanizacja i reforma rolnictwa, uspoecznienie, jego
korzyci i niebezpieczestwa, wsppraca midzy narodami w zakresie politycznym, spoecznym, gospodarczym i kulturalnym. Biece opinie o encyklice byy zrnicowane. Przez wikszo katolikw przyjta z uznaniem, a przez cz nawet z entuzjazmem, staa si przedmiotem studiw i komentarzy, posuwajc naprzd spoeczn nauk Kocioa. Krytyczne uwagi i sporadyczne zoliwoci, jak filozofia marksistowska Leszka Koakowskiego, rodziy si na og z przyczyn ideologicznych.
Pokj, jedno z dbr najbardziej upragnionych przez ludzko, sta si wiodcym tematem encykliki Pacem in terris. Zagraajce mu nieustannie widmo wojny, ucielenione w zimnej wojnie, wymagao ustalenia istotnej przyczyny. Jan XXIII uzna, e jest ni rozbrat polityki i moralnoci, co doprowadzio podczas drugiej wojny wiatowej do ludobjstwa, lecz o tym jakby zapomniano po osdzeniu zbrodni. Za
niewystarczajce uzna te dziaania na rzecz pokoju, jak propagandowa akcja zbierania podpisw pod
Apel Sztokhomski, obok ktrych narastay konflikty, prowadzce ludzko na krawd wojny wiatowej,
jak prba przekazania Kubie (1962?) radzieckich rakiet. Encyklika wszake nie bya tylko zacht do
pokoju, lecz nauk o pokoju.
Papie ukaza w niej porzdek panujcy we wszechwiecie i z ubolewaniem stwierdzi: jake bardzo
sprzeczne z tym najdoskonalszym porzdkiem wszechwiata s tarcia tak miedzy poszczeglnymi ludmi,
jak i midzy narodami. Powicajc jedn cz encykliki porzdkowi midzy ludmi, wskaza, e kady
czowiek jest osob i podmiotem praw, ktre s powszechne, nienaruszalne i niezbywalne. Nie tai jednak, e czowiek ma take obowizki, bo istnieje nierozerwalny zwizek praw z nimi. Do podstawowych
obowizkw zaliczy uznanie i poszanowanie praw drugiego czowieka oraz potrzeb wspdziaania.
Podobnie wnikliwie i wszechstronnie omwi (II cz) stosunki midzy obywatelami a wadzami spoecznoci politycznych, nastpnie (III cz) stosunki midzy pastwami oraz (IV cz) stosunek ludzi i
spoecznoci pastwowych do spoecznoci wiatowej. Ostatnia (V) cz miaa charakter praktyczny,
podajc wskazania duszpasterskie, ktre byy wane nie tylko dla kapanw, ale i katolikw wieckich,
zwaszcza polecenie wsppracy katolikw z niekatolikami w dziedzinie spraw doczesnych.
O Pacem in terris wypowiadao si z uznaniem wielu mw stanu i politykw, jak prezydent Stanw
Zjednoczonych, John Kennedy. Pozytywne wzmianki o niej czynili niektrzy przywdcy polityczni bloku wschodniego, jak Nikita Chruszczow i Wadysaw Gomuka. Prasa wiatowa okazaa jej ogromne
210
zainteresowanie, a nawet entuzjazm. Nie oznaczao to, e wszyscy aprobowali kad tez papiesk. Wypowiadano nawet obawy, e encyklika moe pobudzi irenizm, ktry sprawie pokoju bardziej by zaszkodzi ni pomg, i e zajmuje si sprawami czysto politycznymi, naruszajc kompetencje pastw.
Nauczanie Pawowe
W spoecznej doktrynie Pawa VI pierwsze miejsce zaja nauka wyoona w encyklice Populorum progressio. Papie wyda j (1967), gdy stwierdzi potrzeb nowego spojrzenia na cao kwestii spoecznej
w warunkach dawniejszych i nowych konfliktw w wiecie. Chodzio gwnie o stosunki midzy krajami
bogatymi i krajami nierozwinitymi, ktre okreli jako swego rodzaju proletariat ludzkoci. W encyklice
zaznaczy, e kwestia spoeczna staa si problemem wiatowym, a rozwj narodw powinien by integralny i dokona si we wszystkich wymiarach: ekonomicznym, kulturalnym i duchowym. Wedug papiea, trzeba usun ndz, czsto zawinion przez kolonizatorw, potpi wic bezkompromisowo kolonializm, obojtne, za jakimi kry si zasonami. Gosi, e sprawiedliwo dla tych krajw to nie jamuna, ale powinno, gdy wszyscy ludzie i narody maj prawo dostpu do dbr i bogactw ziemi oraz prawo
do udziau w dorobku cywilizacji. Dla wypenienia tego prawa trzeba przezwyciy zagroenia: rasizm,
nacjonalizm, przemoc, przerosty kapitalizmu, przedziay ideologiczne, neokolonializm.
Mwic o pomocy, papie dla krajw godujcych domaga si udzielenia jej natychmiast i nieodpatnie,
natomiast dla rozwoju krajw zacofanych postulowa opracowanie dugofalowych planw pomocy i takie
dziaanie w midzynarodowych stosunkach handlowych, by chroni je przed niesprawiedliw konkurencj. Wszystkie za dziaania powinny przyczyni si nie tylko do rozwoju czysto gospodarczego, ale do
rozwoju integralnego, co ma take religijne i duszpasterskie znaczenie.
Stolica Apostolska wspdziaaa z organizacjami zajmujcymi si niesieniem wszechstronnej pomocy
krajom nierozwinitym. Papie powoa do tego Komisj Iustitia et Pax. Konferencje episkopatw podjy albo poszerzyy zaangaowanie si w sprawy Trzeciego wiata. Oprcz encykliki bodcem byo to,
e chrzecijanie bogatej Pnocy wystpili z kontestacjami przeciw spoeczestwu konsumpcyjnemu.
Synod Biskupw (1971), zwoany w celu omwienia spraw kapaskich, zaj si take sprawami spoecznymi wiata, cho pocztkowo wydawao si to niepotrzebne. Papie bowiem kilka miesicy wczeniej ogosi list apostolski Octogesima adveniens z racji 80. rocznicy wydania encykliki Leona XIII
Rerum novarum i dokona analizy nowej sytuacji wiata, a take zwrci uwag na zagroenia i trudne
warunki ycia kobiet, modziey i robotnikw oraz na prawo ludzi do migracji. Na Synodzie wszake
omwiono aktualne zagadnienia spoeczne, ktre po dyskusji na posiedzeniach papie uj w dokument
Sprawiedliwo w wiecie (De iustitia in mundo).
Dokument ten przypomnia za encyklik powszechne prawo ludw i wszystkich ludzi do rozwoju, zaznaczajc jednak rwnoczesne prawo do zachowania wasnej tosamoci, zagroonej gwatownym rozwojem
cywilizacji. W szczeglniejszy sposb upomnia si o prawa dla grup spoecznych, ktre nazwa milczcymi ofiarami niesprawiedliwoci: emigrantw, uchodcw oraz przeladowanych z racji pochodzenia
rasowego, etnicznego, plemiennego i przeladowanych z powodu wiary przez nacisk ateistycznej propagandy lub pozbawienie wolnoci religijnej.
Wolno religijna
Dla Kocioa wolno religijna bya yciowym problemem, ale sobr zajmowa si ni jako dobrem caej
ludzkoci. W auli soborowej pocztkowo wydawao si, e wystarczy w problem poruszy jako spraw
tolerancji religijnej w cznoci z nauk o Kociele, w punkcie omawiajcym stosunki midzy nim i
pastwem. Gdy dojrzaa myl opracowania osobnej Deklaracji, jej schemat wskutek dugich debat otrzyma pi kolejnych wersji, a przyjto j ostatecznie 2308 gosami za i 70 przeciw.
Deklaracja o wolnoci religijnej Dignitatis humanae przedstawia moraln nauk Kocioa na ten temat,
wychodzc od faktu, e ludzie s wiadomi godnoci swej osoby i pragn w dziaaniu nie by kierowani
przymusem. Nie zaja si omawianiem przykadw aktualnego amania wolnoci religijnej, lecz stwierdzia, e ludzie doznaj rnego rodzaju ucisku i s pozbawieni moliwoci postpowania wedug wasnej woli. Stwierdzia take proklamowanie w wielu konstytucjach wolnoci religijnej jako prawa cywil-
211
nego, ale wspomniaa pastwa, ktrych wadze wbrew temu odcigaj obywateli od wyznawania religii, a
przecie wedug samej definicji: tego rodzaju wolno polega na tym, ze wszyscy ludzie powinni by wolni od przymusu ze strony czy to poszczeglnych ludzi, czy to zbiorowisk spoecznych i jakiejkolwiek wadzy ludzkiej, tak aby w sprawach religijnych nikogo nie przymuszano do dziaania wbrew jego sumieniu
ani nie przeszkadzano mu w dziaaniu wedug swego sumienia prywatnym i publicznym, indywidualnym
lub w cznoci z innymi, byle w godziwym zakresie.
Wolno w sprawach religijnych przysuguje kadej osobie ludzkiej. W komentarzach do Deklaracji podkrelono, e jest to najbardziej uniwersalistyczne sformuowanie, bo wedug niego prawo do wolnoci ma
kady, wierzcy i niewierzcy, jeli w swoim yciu stawia problem religii. Jest to prawo nie tylko indywidualne, ale i spoeczne, bo spoeczna natura czowieka i spoeczna natura samej religii wymagaj istnienia wsplnot religijnych. Wedug Deklaracji - wolno wsplnot religijnych wymaga, by czci Najwysze Bstwo kultem publicznym, naucza publicznie wiary i wyznawa j sowem i pismem, rzdzi
si wedug wasnych norm, rozwija instytucje religijne, wybiera, ksztaci, mianowa i przenosi
swych kapanw, komunikowa si z wadzami i religijnymi wsplnotami za granic. Prawo za rodziny
jako spoecznoci dotyczy wolnoci organizowania w domu ycia religijnego pod kierunkiem rodzicw,
ktrym te przysuguje wybr dla dzieci nauczania religijnego oraz szk i rodkw wychowania. Wsplnoty za religijne i jednostka w rozpowszechnianiu wiary i spenianiu praktyk religijnych musz wystrzega si wszelkiej dziaalnoci, ktra miaaby posmak przymusu albo nieuczciwego czy niedostatecznie
usprawiedliwionego nakaniania, zwaszcza w stosunku do ludzi prostych czy ubogich.
Wolno religijna, rozpatrywana w wietle Objawienia, uznaje, e czowiek dobrowolnie powinien wierzy w Boga, nie moe wic by przymuszany do przyjcia wiary. Podkrelajc to, Deklaracja przyznaje,
e w yciu Ludu Boego, pielgrzymujcego przez zmienne koleje ludzkich dziejw, nieraz pojawia si
sposb postpowania nie do zgodny z duchem ewangelicznym, a nawet mu przeciwny, zawsze jednak
trwaa w Kociele nauka, e nikogo nie wolno przymusza do wiary.
Wolno, wymagana dla wszystkich wsplnot religijnych, okrelaa na nowo stosunek Kocioa katolickiego do innych Kociow i religii. Wedug opinii jednego z przedstawicieli wiatowej Rady Kociow, Lukasa Vischera, nauka Deklaracji jest warunkiem wszelkiego dialogu midzy wyznaniami chrzecijaskimi a Kocioem katolickim.
Massmedia
Nie tylko wolno religijna, ale samo prawo naturalne, jak orzek sobr, przyznaje Kocioowi prawo do
posiadania i uywania rodkw przekazu spoecznego, do ktrych zalicza si gwnie radio, film, telewizj i pras.
Jan XXIII wczy radio, pras i telewizj w dziaalno soboru. W radiowym przesaniu Aetate hac nostra wezwa (27.04.1959) do modlitwy w intencji soboru. Gdy przyj na audiencji przedstawicieli Midzynarodowej Unii Prasy Katolickiej (UIPC), mwi o udziale dziennikarzy w soborze. Podczas soboru
urzdzono 36 konferencji prasowych i suono dziennikarzom codziennym serwisem informacyjnym.
Dekret o rodkach spoecznego przekazu Inter mirifica zosta ogoszony (4.12.1963) z Konstytucj o
liturgii jako pierwsze dokumenty soboru. W dyskusji nad Dekretem szeroko omawiano zauwaone niedostatki schematu, jak brak bezporedniego i stanowczego potpienia wczesnej niemoralnoci, szerzonej w
maasmediach. Opierajc si na zdaniu specjalistw zwrcono uwag, e rodki te nie tylko su tworzeniu nowej cywilizacji, ale przede wszystkim s owocem nowoczesnej kultury.
Dekret zaznaczy, e aby posugiwa si massmediami trzeba zna zasady porzdku moralnego. Dotyczy
to najpierw tak zwanej informacji, czyli zbierania i rozpowszechniania wiadomoci. Informacja musi by
zawsze prawdziwa i pena, przy zachowaniu sprawiedliwoci i mioci. Wobec zagadnienia stosunku
midzy prawami sztuki a normami moralnoci sobr podkreli prymat obiektywnego porzdku moralnego.
Wedug soboru zadaniem Kocioa jest przygotowanie duchownych i wieckich katolikw, ktrzy zdobd odpowiedni wiedz, do wykorzystania rodkw przekazu spoecznego dla celw apostolskich. Episkopatom polecono wybra jeden dzie w roku dla powszechnego nauczania o sprawach rodkw maso-
212
wego przekazu oraz powoa krajowe urzdy kocielne do spraw prasy, kina, radia i telewizji, kierowane
przez osobne Komisje Biskupw. Zaznaczono, e papie ma ju taki urzd, ktry powinien wyda Instrukcj duszpastersk przy pomocy ekspertw z rnych krajw i powinien czuwa, by Dekret soborowy
zosta zrealizowany.
Wspomniany urzd powoa Pius XII jako Papiesk Komisj ds. kinematografii wychowawczej i religijnej. Jan XXIII motu proprio Boni Postoris (1959) nada jej charakter staego urzdu Stolicy Apostolskiej i poszerzy zakres dziaania, tak e zajmowaa si sprawami kinematografii, radia i telewizji. Pawe
VI motu proprio In fructibus multis (1964) zmieni nazw na Papieska Komisja ds. Przekazu Spoecznego
i ucili jej kompetencje. Z ni zczona bya Filmoteka Watykaska, ktr utworzy (1959) Jan XXIII,
by zbieraa oraz przechowywaa filmy i nagrania telewizyjne, dotyczce ycia Kocioa.
Stolica Apostolska staraa si w ukadach z pastwami zabezpieczy respektowanie katolickich zasad w
posugiwaniu si rodkami spoecznego przekazu, jak wiadczy (1965) konkordat Dolnej Saksonii, w
ktrym postanowiono, e pastwo bdzie czuwao, aby w programach jego stacji radiowych nie obraano
uczu religijnych katolikw, zapewniajc te miejsce w nich na audycje kocielne. Wasne stacje radiowe katolicy zakadali w krajach, w ktrych na to pozwalay przepisy pastwowe.
Wyzwolenie Ameryki aciskiej
W jej krajach, zaliczanych na og do Trzeciego wiata, trwa proces wyzwalania si z ndzy materialnej,
a czsto take z ekonomicznej i politycznej supremacji Stanw Zjednoczonych oraz z feudalnej struktury
spoeczestwa i pastwa. Niektrzy teologowie, uznajc konieczno tego procesu, pragnli go przyspieszy i opowiadali si za rewolucyjnymi zmianami, przyjmujc teori chrzecijastwa rewolucyjnego.
Dla jej protagonistw i zwolennikw punktem wyjcia byo stwierdzenie, e w dotychczasowym nauczaniu kocielnym odczano Odkupienie od dania sprawiedliwoci. Koci za, ograniczajc si do penienia paternalizmu, przyzwyczai biednych do biernego przyjmowania dobroczynnoci zamiast do czynnego domagania si sprawiedliwoci. Uznawano za konieczne przeprowadzenie chrzecijaskiej rewolucji i uksztatowanie nowego chrzecijastwa.
Kontekstem powstania teorii rewolucji byy wydarzenia w Ameryce aciskiej, zwaszcza w Dominikanie, gdy zamordowano w niej (1961) dyktatora Rafaela Trujillo. W wyborach nastpnego roku prezydentem zosta Juan Bosch, ktry ogosi (1963) bardzo liberaln konstytucj, przyjmujc do rzdu nawet
komunistw. Strcony przez wojskowych, powrci po dwch latach do wadzy prezydenckiej i przywrci konstytucj, lecz zosta ponownie obalony wskutek interwencji zbrojnej Stanw Zjednoczonych. Pod
wpywem Dominikany doszo do wojskowych przewrotw w Brazylii, Boliwii i Gwatemali. Nie tylko
lewica, ale i progresywni (lewicujcy) katolicy nabrali przekonania, e tylko rewolucyjne zmiany struktur mog wprowadzi stabilizacj i rozwj. Nie wystarcza im spoeczny dialog z marksistami, uwaali,
e trzeba wspdziaa z komunistycznymi rewolucjonistami. W Kolumbii Camilo Torres z Frente Unido przystpi do takiej wsppracy, uznajc, e bogactwa i wadz posiada maa garstka ludzi, od ktrej
nie naley oczekiwa, by dokonaa zmian strukturalnych na sw niekorzy. Trzeba wic prowadzi z ni
walk, a ksia nie mog od tego stroni, gdy rewolucyjne dziaanie jest wiadczeniem chrzecijaskiej
mioci.
Ideologia chrzecijastwa rewolucyjnego gosia, e Ameryka aciska wcza si w walk z uciskiem
caego ludu, a nie tylko klasy robotniczej. Ucisk ten jest konsekwencj wprowadzenia z zewntrz kapitalizmu i aby walczy z nim skutecznie, naley zbudowa socjalizm i wyeliminowa warstwy spoeczne
zwizane dominacj zewntrzn. Walka ta przybierze niekiedy znami przemocy, ale inaczej nie usunie
si przemocy, zinstytucjonalizowanej od wiekw.
W krajach latynoamerykaskich teoria chrzecijastwa rewolucyjnego wywieraa duy wpyw na duchowiestwo i jego dziaalno. Niektre rzdy, powoujc si na bezpieczestwo narodowe i obron
przed komunizmem, zastosoway surowe represje wobec niego, nie wyczajc zabijania, wizienia lub
wydalania ksiy, zakonnikw i zakonnic z kraju.
213
Teologia wyzwolenia
Kilku teologw latynoamerykaskich nie zadowolio si ani teologi polityczn Johanna B. Metza, ani
teologi rozwoju, twierdzc, e obie nie s przystosowane do faktycznej sytuacji Ameryki aciskiej.
Usiowali wic na nowo interpretowa dokumenty z II Konferencji CELAM-u w Medellin (1968), ktre
uyy terminu wyzwolenie. Zaczli wic mwi o wyzwoleniu i teologii wyzwolenia, ale ich odczytanie i
ponowna interpretacja nie byy jednolite, rnie wic ujmowali t teologi.
Po stronie rewolucji w Ameryce aciskiej zdecydowanie opowiedzia si teolog Joseph Comblin. W
pracach Teologia rewolucji (1970) i Teologia rewolucyjnej praktyki (1974) uzna, e rewolucj naley
przyj, bo jej dusz jest wolno, a wic warto jak najbardziej chrzecijaska. Wedug niego w krajach
nierozwinitych wolno oznacza wyzwolenie od wyzysku narzuconego przez kraje bogate. Kraje latynoamerykaskie nie maj takich tradycji wolnociowych, jakie chrzecijastwo zrodzio w krajach zachodnich, musz wic prowadzi walk w trzech fazach: uwiadomienia mas, zdobycia wadzy i zaprowadzenia nowego spoeczestwa. Teologia za nie moe nie podj tego wyzwania.
Enrique Dussel w pracy Drogi wyzwolenia latynoamerykaskiego (Caminos de la liberacin latinoamericana) wychodzi od stwierdzenia, e nasza teologia nie moe by ani teologi Rahnera, ani Congara,
ani Knga, lecz powinna zacz rozwaa nasz codzienn rzeczywisto. Skoro t rzeczywistoci jest
ucisk, trzeba uruchomi proces wyzwolenia, teologia za ma obowizek uczyni wszystko dla jego poparcia, musi sta si teologi wyzwolenia. Teologowie Gustavo Gutierrez, Hugo Assman, Leonardo Boff,
Jon Sorbino rozpracowali t teologi, nie osigajc jednolitoci systemu. Podkrelali jednak, e do jej
punktu wyjcia, jakim jest dowiadczenie chrzecijaskie, przystaje analiza marksistowska, oparta na
pojciu walki klas, gdy oddaje najlepiej sytuacj w Ameryce aciskiej. Skupienie za uwagi na wyzyskiwanych i wyobcowanych ze spoeczestwa (nieosb) jest konieczne, by umie im powiedzie, e Bg
jest Ojcem i e wszyscy ludzie s brami.
Wedug Pablo Richarda nowo teologii wyzwolenia polega nie na nowej tematyce, ale na zastosowaniu
nowej metodologii teologicznej, dziki ktrej posiada trzy istotne cechy: jest krytyczn refleksj praktyki
nad tematem wiary, jest teologi zbawienia w powizaniu ze wspczesn historycznie i politycznie ujt
rzeczywistoci, jest walczc teologi, ktra jako ratio posuguje si analiz dziejw i ich przeksztaceniem. Nie ma by zredukowaniem teologii do praktyki ani praktyki do teologii, lecz zmian klasycznego
dotd pojmowania rnic midzy sacrum i profanum, midzy immanencj i transcendencj, natur i nadprzyrodzonoci, wiar i religi, gdy zbawienie nie moe by realizowane przez prawo, teologi moraln
i abstrakcyjn dogmatyk, lecz trzeba szuka zbawienia przez wiar.
Ujmowaniem przez Gutierreza wyzwolenia w znaczeniu politycznym, historyczno-emancypacyjnym i
chrystologiczno-soteriologicznym nie zadowoli si dyrektor Instytutu Pastoralnego w Quinto, Segundo
Galilea, autor (1973) Espiritnaliad de la liberacin, starajc si wykaza, e istnieje te zwizek midzy
duchowoci i dziaaniem na rzecz wyzwolenia. W czasopimie Concilium umieci (1974) artyku na
temat: Wyzwolenie jako spotkanie midzy polityk i kontemplacj.
Europa zjednoczona
W okresie zimnej wojny i tragicznego podziau politycznego i ekonomicznego Europy tym bardziej odczuwano potrzeb jednoci. Za Ojca Europy, ktry by cakowicie opanowany ide jej jednoci, uznano
chrzecijaskiego demokrat, Roberta Schumana (1886-1963), prawnika i polityka pochodzenia francuskiego, urodzonego w Luksemburgu.
Schuman w okresie midzywojennym dziaa w Metzu jako prawnik i prezes Katolickiej Modziey Lotaryngii. Dziaalno polityczn podj w Partii Demokratyczno-Ludowej, a po drugiej wojnie wiatowej
uczestniczy w tworzeniu francuskiej partii chrzecijaskiej Mouvement Rpublicain Populaire i peni
wysokie funkcje pastwowe. Jako minister spraw zagranicznych (1948-1952) dziaa na rzecz francuskoniemieckiego pojednania, cho podczas okupacji by cigany przez gestapo. Jako czowiek gbokiej
wiary, przyj chrzecijask wizj pokoju wiatowego, uwaajc, e nie bdzie trway bez jednoci Europy. Nie widzia w wczesnych warunkach zimnej wojny adnej moliwoci politycznego pojednania
Europy Zachodniej i Europy Wschodniej, ale usilnie pracowa nad polityczn, ekonomiczn i kulturaln
214
jednoci Europy Zachodniej. Z Jeanem Monnetem opracowa plan Europejskiej Wsplnoty Wgla i
Stali, uznajc za symboliczne, e przyjto go w Roku witym (1950). Jako przewodniczcy Ruchu Europejskiego, a nastpnie Parlamentu Europejskiego, przyczyni si do powstania Europejskiej Wsplnoty
Gospodarczej. Dla jednoczcej si Europy widzia tylko jedn podstaw duchow i moraln: chrzecijastwo.
Jan XXIII, opanowany ide otwartoci na wiat, uznawa potrzeb budowania jego jednoci najpierw od
Europy, by mona byo skutecznie dziaa na rzecz pokoju jako fundamentu powszechnej jednoci. Pawe VI w polityce i spoecznym dziaaniu Kocioa by zwolennikiem uniwersalizmu prawdziwie katolickiego: widzie sprawy wiata poza granicami kraju czy kontynentu. Nie przesta jednak opowiada si za
Europ zintegrowan i zjednoczon, o czym mwi na audiencji (1964) do przedstawicieli chrzecijaskiej modziey demokratycznej Europy. Uczestnikom X Sesji Zgromadzenia Unii Europy Zachodniej
wyzna, e popiera ide zjednoczenia Europy, ale w aspekcie suenia wiksz pomoc ludom wiata,
ktre - jak powiedzia - s mniej faworyzowane przez natur.
Integracji Europy, zarwno Zachodniej jak i Wschodniej, na jedynej wwczas dostpnej paszczynie
kocielnej miao suy powoanie (1965) Rady Konferencji Episkopatw Europy (CEE), formalnie
utworzonej w 1971 roku. Jej posiedzenia, na og raz w roku, miay znaczenie dla rozwoju ycia kocielnego w Europie, a zarazem dla integracji duchowej kultury europejskiej. Postulaty ponownego uduchowienia Europy wysuwali katoliccy myliciele (Maritain) uznajc za skuteczny rodek jej zjednoczenia
intensywn wymian walorw kultury europejskiej, obok tworzenia federalizmu ponadnarodowego.
Europa Wschodnia
Odcite elazn kurtyn od Europy Zachodniej i od Stolicy Apostolskiej kraje Europy Wschodniej, wraz
ze Zwizkiem Radzieckim, byy stale przedmiotem troski papiey, tym wikszej, im wikszego przeladowania w nich doznawa Koci. Watykan ju po rewolucji padziernikowej w Rosji podj sterania,
by dla dobra katolikw nawiza stosunki z wadzami rewolucyjnymi, zaczto wic mwi o polityce
wschodniej Watykanu. Po drugiej wojnie wiatowej polityk wschodni nazywano ustosunkowanie si i
dziaanie Piusa XII wobec caego bloku komunistycznego pastw (Blok Wschodni). Papie jednak, uznany w okresie zimnej wojny za najwikszego wroga demokracji ludowej, nie mia adnej moliwoci prowadzenia rozmw czy jakichkolwiek publicznych kontaktw z reimami Europy Wschodniej, a tym bardziej z Kremlem. Wydawao si, e powolna zmiana, ktr nazwano zwrotem ku koegzystencji (19551964), zacza si, gdy w Zwizku Radzieckim Nikita Chruszczow jako pierwszy sekretarz partii podj
proces destalinizacji, szukajc zblienia z Zachodem, lecz nawet polski Padziernik nie da okazji do
podjcia rozmw Kremla z Watykanem.
Zwrot ku koegzystencji kocielnej nastpi za Jana XXIII, ktry pragnc pokojowego dialogu, wezwa
wiat (1959) do modw na intencj rozmw Eisenhower-Chruszczow i wyda ordzie pokojowe (1961)
w czasie kryzysu berliskiego. Otrzyma za, z okazji 80. rocznicy urodzin, od ambasadora radzieckiego
we Woszech zoone na pimie gratulacje w imieniu Chruszczowa, podkrelajce zasugi papiea w
utrwalaniu pokoju na wiecie. Jan XXIII dopatrzy si w tym niespodziewanym wydarzeniu znaku
Opatrznoci.
Rozpoczte kontakty byy bardziej gestami ni prb rozwizania problemw kocielnych w Bloku
Wschodnim. Gesty te, suce powolnemu oczyszczaniu wrogiej w Zwizku Radzieckim atmosfery wobec papiestwa, miay znaczenie dla nawizania ekumenicznych stosunkw Stolicy Apostolskiej z patriarchatem moskiewskim. Po odpowiedzi papiea na gratulacje doszo do spotkania jego przedstawicieli z metropolit Nikodemem, przedstawicielem patriarchatu, nastpnie do uzyskania zgody Kremla na
udzia obserwatorw Cerkwi w soborze, do przyjtej przez Chruszczowa z zadowoleniem wypowiedzi
Jana XXIII o polskich Ziemiach Zachodnich, po wiekach odzyskanych, do poredniczenia papiea w pokojowym rozwizaniu ostrego konfliktu Zwizek Radziecki - Stany Zjednoczone (rakiety dla Kuby), do
umieszczenia w moskiewskiej Prawdzie apelu papiea o pokj. Gdy po tych wydarzeniach amerykaski
dziennikarz, Norman Cousins, odby rozmowy w Sekretariacie Stanu i uda si do Moskwy z prywatn
wizyt, usysza od Chruszczowa, e yczyby sobie nawiza na stae prywatne kontakty z papieem.
215
Chruszczow wysa te na Boe Narodzenie (1962) wasnorcznie napisane yczenia, na co otrzyma

osobiste podzikowanie od Jana XXIII. Wkrtce na wstawiennictwo papiea zwolniono z wizienia
lwowskiego metropolit unickiego Josyfa Slipyja. Gona w wiecie staa si prywatna audiencja, udzielona, jak podkrelano, po raz pierwszy radzieckiemu prominentowi, ziciowi Chruszczowa, Aleksiejowi
Adubejowi, naczelnemu redaktorowi Izwiestii i czonkowi KC KPZR. Wprawdzie w tym samym czasie
wysadzono w Wilnie Kalwari, a propaganda radziecka i sam Adubej podtrzymywali, e na paszczynie ideologicznej nie moe by koegzystencji midzy komunizmem i innymi ideologiami, niemniej stao
si widoczne wobec Kocioa pewne odprenie w krajach demokracji ludowej. Kardyna Franz Knig
odby (1963) na Wgry i do Polski podr rekonesansow, po ktrej podsekretarz stanu Agostino Casaroli przeprowadzi pertraktacje w Budapeszcie i w Pradze.
Za Pawa VI arcybiskup Casaroli sta si gwnym architektem wschodniej polityki Watykanu. Jego
mudne pertraktacje przyniosy zaatwienie kilku trudnych spraw i zapocztkoway w krajach demokracji
ludowej odbudow hierarchii kocielnej. Kontakty Stolicy Apostolskiej z Kremlem po Chruszczowie
dugo nie miay charakteru oficjalnego. Udao si wszake obsadzi niektre biskupstwa na Litwie i otwie. Arcybiskup Casaroli jako przedstawiciel Stolicy Apostolskiej podpisa w Moskwie (1971) midzynarodowy traktat o nierozprzestrzenianiu broni nuklearnej. Zwizek Radziecki i pastwa Bloku Wschodniego nie sprzeciwiay si ju udziaowi Watykanu w konferencjach midzynarodowych i liczyy si z
jego stanowiskiem.
Rozdzia 21
EWANGELIZACJA WIATA
Starochrzecijaski termin ewangelizacja wprowadzono na stae do soborowej i posoborowej wiadomoci Kocioa. Najwicej powiedzia o niej Pawe VI (1975) w adhortacji apostolskiej Evangelii nuntiandi,
uznanej za najwiksze wydarzenie w Kociele po soborze, na ktrym ju starano si dostrzec religijne
oblicze wiata i okreli stosunek do religii niechrzecijaskich, w tym te do religii mojeszowej
(dziedzictwo Abrahama). Kocioowi nie byy obce napicia religijne w wiecie, a zwaszcza sia ateizmu
wymuszonego. Sobr jednak uzna za konieczne prowadzenie dialogu oraz okreli misyjny charakter
Kocioa i powszechny obowizek prowadzenia dziaalnoci misyjnej. Ukaza rang Kociow partykularnych, szczeglnie w dawnych krajach misyjnych, uwiadomi sobie potrzeb zmiany terminu misje na
termin ewangelizacja i wyranie stwierdzi konieczno ewangelizacji caego wiata, take krajw,
uznawanych powszechnie za chrzecijaskie.
Religie wiata
Udzia w soborze biskupw z wszystkich kontynentw wiata uatwia szczegowsze rozeznanie w religiach wiata oraz w napiciach religijnych ludzkoci. Pomoc w poznaniu bya Encyklopedia Katolicka
wiata Chrzecijaskiego, ktrej pierwszy tom przedstawia religijne oblicze wiata (Bilon du Monde,
1964). Peniejszy obraz ukazaa wydana wiele lat po soborze (1987) praca zbiorowa Stan religii na wiecie (Letat des religions dans le monde), zamieszczajc szczegowe dane historyczne take dla okresu
1958-1978. Kada z religii stawiaa przed Kocioem katolickim problem ustosunkowania si do nich,
zarwno w doktrynie, jak i w dziaaniu ewangelizacyjnym.
Trzy podstawowe grupy religijnych wierze obejmuj: religie zwane naturalnymi, ktre maj swe rdo w personifikacji natury, gosz wiar w duchy (animalizm) i w siy tajemne, religie politeistyczne
uznajce wiele bstw i religie monoteistyczne z wiar w jednego Boga, ktry przemwi do ludzi (objawienie) i dziaa wrd nich przez swoje czyny i przez prorokw. Obok wyznawcw tych religii, szczeglnie po drugiej wojnie wiatowej, wzrosa liczba ludzi (podajcych si za ateistw lub bezwyznaniowcw. Skoro ateizm uwaa si za swoist wiar w brak Boga, mona mwi o nich jako o nowej grupie
religijnej.
216
Z wielkich religii wiata, tak nazywanych ze wzgldu na najwiksz liczb wyznawcw, trzy s wyranie
monoteistyczne: mozaizm (religia mojeszowa), chrzecijastwo i islam, pozostae za: hinduizm oraz
buddyzm z taoizmem, sintoizmem i konfucjanizmem, sprawiaj wraenie religii monoteistycznych, lecz
mwi oglnikowo o Bstwie, bez podkrelania osobowego charakteru Boga. Z tych wszystkich religii
adna nie jest jednolitym systemem wierze. Chrzecijastwo podzielio si na cztery wielkie wyznania:
katolickie, prawosawne, ewangelickie i anglikaskie, pozostae religie te przyjy rne denominacje.
Podziay wzrosy w czasach nowoytnych, zwaszcza przez powstanie religii synkretycznych, jak vaudou, bahaizm, umbanda. Wykaz, sporzdzony krtko przed soborem, poda na ogln liczb 2 mld 995
mln ludnoci wiata 913 mln 906 tys. chrzecijan, 435 mln 775 tys. mahometan, 392 mln 139 tys. buddystw, 358 mln 126 tys. hinduistw i 12 mln 314 tys. wyznawcw mozaizmu.
Stosunek Kocioa do religii niechrzecijaskich sta si przedmiotem dyskusji soboru, gdy wypyna
sprawa Deklaracji o ydach. Uznano, e nie mona mwi tylko o jednej religii ydowskiej, skoro Koci istnieje wrd wszystkich religii wiata. Sobr w Deklaracji o stosunku Kocioa do religii niechrzecijaskich Nostra aetate zaznaczy, e w nich mimo rnych brakw czci si jednego Boga oraz
.porusza si podstawowe problemy czowieka i jego przeznaczenia. Koci wic nie odrzuca tego, co w
nich jest prawdziwe i wite, chce nawet, by katolicy podjli dialog i wspprac przy zachowaniu naleytej roztropnoci i szacunku. W seminariach za powinno si alumnw zaznajamia rwnie z innymi
religiami, bardziej rozpowszechnionymi w poszczeglnych krajach, aby tym lepiej poznali to, co one maj
dobrego i prawdziwego dziki Boemu zarzdzeniu, i aby si uczyli odpiera bdy i uycza penego
wiata prawdy tym, ktrzy go nie posiadaj.
Dziedzictwo Abrahamowe
Wielkie jest dziedzictwo duchowe wsplne chrzecijanom i ydom owiadczy sobr w Deklaracji o stosunku Kocioa do religii niechrzecijaskich. Okrelenie stosunku do ydw nie byo atwe z racji sytuacji politycznej pastwa Izrael i ich sytuacji w wiecie.
Powstanie tego pastwa nie rozwizao problemu palestyskiego. Wojna szeciu dni (1967) z Egiptem,
zwyciska dla Izraela, jeszcze bardziej podzielia wiat w stosunku do niego. Zwizek Radziecki i jego
kraje satelitarne, widzc korzyci dla siebie w popieraniu Arabw, manifestoway wrogo do Izraela i
do ydw, co wywoao kolejne zjawisko antysemityzmu, ktry wystpi w Polsce po wojnie szeciu
dni, a w Czechosowacji po wionie praskiej. Wydarzenia polityczne sprawiy take w Diasporze wielkie
zmiany, jak jej zanik w niektrych krajach (Egipt, Syria, Irak) oraz emigracj ydw z wrogich im krajw do Ameryki i pastw Europy Zachodniej. We Francji osigna Diaspora nie spotykan przedtem
liczb 550 tys. ydw. W Zwizku Radzieckim pozostao jeszcze 3 mln ydw. W Stanach Zjednoczonych byo ich 5 mln 800 tysicy, w Izraelu 2 mln 500 tysicy, w Wielkiej Brytanii 450 tysicy, w
Argentynie 400 tysicy. W tych piciu krajach yo 92 procent wszystkich ydw.
Trzy wielkie problemy, wedug ydowskiego historyka Josy Eisenberga, nkay ydw na wiecie: ratowanie ydw ze Zwizku Radzieckiego, stosunek ydw z Diaspory do pastwa Izrael, kryzys wasnej
tosamoci. Na wielu kolokwiach i spotkaniach dyskusyjnych debatowano, co okrela, ze jest si ydem:
czy narodowo, czy kultura lub religia. W Izraelu og ydw identyfikowa sw narodowo z religi
mojeszow. Z tej racji wnoszono te pretensje do Kocioa katolickiego, e podj proces beatyfikacyjny
konwertytki, karmelitanki Edyty Stein, jako mczenniczki, skoro zgina w obozie jako ydwka, a nie
jako zakonnica. W poszukiwaniu tosamoci sigano do historii, rozpamitujc tragiczny holocaust i
problem milczenia Piusa XII, rozdmuchany przez sztuk Namiestnik.
Jan XXIII, a nastpnie sobr, zajli si stosunkiem Kocioa do ydw, zanim pojawia si sztuka Hochhuta. Papie przyj (1960) na audiencji francuskiego historyka Julesa Isaaca, omawiajc skorygowanie wypowiedzi o ydach w chrzecijaskim nauczaniu. Soborowa wypowied o ydach miaa dug i
burzliw histori. Pocztkowo przygotowano osobn Deklaracj o ydach, lecz prasa i pewne koa pozasoborowe roztrzsay spraw w draliwym kontekcie sporu ydowsko-arabskiego. W kocu Deklaracja o stosunku Kocioa do religii niechrzecijaskich otrzymaa punkt czwarty powicony ydom. Za
szczeglnie wane uznaje si trzy stwierdzenia. Pierwsze dotyczy rnorakich i gbokich zwizkw
217
midzy Kocioem i narodem ydowskim (Stary Testament), co wywouje potrzeb wzajemnego poznania si i poszanowania. Drugie odrzuca nakadanie jedynie na ydw odpowiedzialnoci za mier
Chrystusa, bo cho wadze ydowskie wraz ze swymi zwolennikami domagay si mierci Chrystusa, jednake to, co popeniono podczas Jego mki, nie moe by przypisane ani wszystkim bez rnicy ydom
wwczas yjcym, ani ydom dzisiejszym, wobec czego sobr nakaza dba o to, aby w katechecie i goszeniu Sowa Boego nie naucza niczego, co nie licowaoby z prawd ewangeliczn i z duchem Chrystusowym. Trzecie pitnowao zarwno dokonane wobec ydw akty eksterminacji, jak i postawy dyskryminacji, czy te o charakterze religijnym, czy te rasowym, narodowym i politycznym. Reakcje na
Deklaracj byy kracowo przeciwstawne. W prasie amerykaskiej pojawio si twierdzenie, e przez ni
sobr zapisa si w historii. W krajach arabskich rzucano sowa gwatownego potpienia.
Pawe VI dawa niejednokrotnie wyraz swego gboko religijnego nastawienia wobec ydw. Gdy odby
pielgrzymk do Jerozolimy (1964) i uda si do Izraela, zapewnia podczas spotkania z prezydentem
Zalmanem Shazarem, e modlitw obejmuje wiernych i niewierzcych, zwaszcza ydw, majcych
wielki wkad w religijne dzieje ludzkoci. Dialogiem z ydami zajmowa si Sekretariat ds. Religii Niechrzecijaskich, ustanowiony przez Pawa VI, a gdy stwierdzono, e nie wystarcza, papie powoa samodzieln, ale wspdziaajc z Sekretariatem Komisj ds. religijnych stosunkw z hebraizmem.
Napicia religijne
Prognozy statystykw zapowiaday (1960), e dotychczasowa proporcja midzy chrzecijanami a mahometanami na wiecie ulegnie zmianie w 2000 roku. Przewidywano, e mahometanie, dotd mniej liczni,
osign przewag nad chrzecijanami: 1 mld 200 mln 653 tysice na 1 mld 132 mln 541 tysicy. Przyczyny tego odwrcenia proporcji widziano gwnie w zwikszajcym si przyrocie naturalnym ludnoci
mahometaskiej, a nie w skutecznoci ich dziaania prozelickiego, cho w Afryce byo wwczas bardzo
intensywne. Napicia wszake midzy obu religiami powstaway nieomal wycznie z racji politycznych.
Napicia religijne (1958-1978) zostay wywoane lub utrwalone szybko zmieniajcymi si po drugiej
wojnie wiatowej sytuacjami politycznymi pastw w poszczeglnych czciach wiata. W Libanie, Malezji i na Filipinach wybuchy konflikty midzy mahometanami i chrzecijanami o polityczn supremacj. W Algierii i Egipcie niepokoje wywoywa ruch integrystw na rzecz zapewnienia islamowi charakteru religii pastwowej. W Iranie szyici podjli walk o mahometaskie pastwo teokratyczne. W Indii
wybuchy konflikty mahometan z hindusami o (polityczn emancypacj ludnoci islamskiej. W Tajlandii
ludno mahometaska, a w Etiopii ludno chrzecijaska stana w otwartej opozycji do reimw prokomunistycznych. W Sudanie ujawni si polityczny rozam midzy chrzecijanami i animistami, w innych za pastwach Koci katolicki by przeladowany przez reimy. W Izraelu ruch na rzecz politycznej integracji tego modego pastwa czy si tendencj do religijnej integracji ludnoci w mozaizmie.
W Irlandii Pnocnej toczc si walk o charakterze politycznym okrelano najczciej jako wojn
midzy protestantami a katolikami. Jej charakter wyznaniowy by przypadkowy, jako wynik historycznego procesu. Walka wybucha ze wzgldw politycznych: poczenia tak zwanego Ulsteru z Islandi. W
Ulsterze bya przewaga ludnoci protestanckiej, pochodzenia angielskiego, szkockiego lub irlandzkiego.
Pierwsz i drug grup tworzyli nasyani z Anglii i Szkocji (protestanci) urzdnicy, wojskowi i osadnicy,
by po podboju Irlandii przez krlw angielskich utrwali ich panowanie i integrowa Ulster z Angli,
Trzecia grupa powstaa z Irlandczykw, ktrzy w okresie odebrania ludnoci irlandzkiej wszelkich praw
.politycznych przyjli anglikanizm i okazywali lojalno wobec angielskiego, panowania, by zachowa
swj stan posiadania. Gdy ukad (1921) przynis Irlandii niepodlego, Ulster pod naciskiem tych
trzech grup opowiedzia si za pozostaniem czci Zjednoczonego Krlestwa Wielkiej Brytanii i Pnocnej Irlandii, uzyskujc autonomi: wasny rzd i parlament Walka o niepodlego Ulsteru, a w konsekwencji o zczenie go z Republik Irlandzk, nasilia si od 1969 roku, wskutek czego Anglia pozbawia go autonomii, a utworzono Rad Wykonawcz z przedstawicieli obu stron, goszc, e to pierwszy
rzd utworzony z protestantw i katolikw, i podtrzymujc mit o walce na tle wyznaniowym.
218
W krajach demokracji ludowej napicia, a w niektrych nawet przeladowania religijne, rodziy si z

propagandy antyreligijnej i ateistycznej, W Chinach reim komunistyczny podtrzymywa schizm czci
bezsilnych katolikw, tpic tych, ktrzy jej nie przyjmowali.
Sobr, wiadomy, e przeladowania Kocioa zawsze byy i bd, potpi nie tylko te, ktre jego dotykay, ale wszelkie przeladowania, przeciw jakimkolwiek ludziom zwrcone.
Ateizm wymuszony
W statystykach religijnych podawano (1970), e na wiecie byo 543 mln 65 tys. agnostykw i 165 mln
288 tys. ateistw, zwracajc uwag na stae wzrastanie liczby jednych i drugich. Podane liczby budz
wtpliwoci, gdy w wielu krajach, zwaszcza w pastwach demokracji ludowej, nie prowadzono statystyk wyznaniowych ani religijnych. Gdy za ich propaganda antyreligijna wskazywaa na istnienie 1 mld
800 tys. ateistw i ludzi bez adnej religii (37% ludnoci wiata), byo wiadome, e do ateistw zaliczono
prawie wszystkich obywateli Chin komunistycznych, z ktrych wikszo, podobnie jak w innych krajach komunistycznego bloku, nie przyznawaa si do religii lub zaniechaa praktyk religijnych pod naciskiem wadz.
Sobr w Konstytucji duszpasterskiej Gaudium et spes stwierdzi: w przeciwiestwie do dawnych czasw
odrzucanie Boga czy religii lub odciganie od nich nie jest ju czym niezwykym i wyjtkowym; dzi bowiem przedstawia si to nierzadko jako co, czego wymaga postp naukowy lub jaki nowy humanizm. To
wszystko w wielu krajach znajduje wyraz nie tylko w pogldach filozofw, lec take obejmuje w bardzo
szerokim zakresie literatur, sztuk, interpretacj nauk humanistycznych i historii, a nawet ustawy pastwowe, tak e wielu przeywa z tego powodu niepokj. Oznajmi nastpnie, e Koci zdecydowanie
odrzuca ateizm, lecz z uwagi na jego zoono stara si uchwyci kryjce si w umyle ateistw powody
negacji Boga oraz podda je powaanemu badaniu. Ateistw za Koci zaprasza do szczerego i roztropnego dialogu, bez ktrego nie mona realizowa uznanego przez sobr zadania, e wszyscy ludzie,
wierzcy i niewierzcy, powinni si przyczynia do naleytej budowy tego wiata, w ktrym wsplnie yj.
Proponowany dialog mia oglnie okrelonych ateistw jako partnerw. Istniaa praktyczna kwestia, czy
odnie go do ateistw komunistw ze wzgldu na bezkompromisowo ich doktryny, zwalczajcej religi. Przed soborem wite Oficjuan (1959) .ponowio potpienie katolikw, ktrzy w wyborach do parlamentu oddali gos na parti komunistyczn lub na jej partie koalicyjne. Na trzeciej sesji soboru kardyna
Bernard Jan Alfrink wysun postulat, by nie ponawia potpienia komunizmu, gdy cay wiat wie,
jaka wobec niego jest postawa Kocioa, ktry powinien promowa dialog ze wszystkimi ludmi dobrej
woli, a nie mnoy potpienia. Nie mwi wic sobr wprost o komunizmie i jego ideologii, ale w punkcie ateizm usystematyzowany do niego odnosia si wypowiedz Konstytucji pastoralnej o tej formie ateizmu, ktra oczekuje wyzwolenia czowieka przede wszystkim przez jego wyzwolenie gospodarcze,
twierdzc, e religia z natury swojej stoi temu na przeszkodzie: std zwolennicy tej doktryny, gdy dochodz do rzdw w pastwie, gwatownie zwalczaj religi, szerzc ateizm, przy zastosowaniu, zwaszcza w
wychowaniu modziey, rwnie tych rodkw nacisku, ktrymi rozporzdza wadza publiczna.
W Polsce marksici propagowali ateizm polityczno-pastwowy pod hasem laicyzacji ycia spoecznego.
Katolicy na og podzielali pogld, e filozoficzny ateizm jest cakowicie obcy polskiej kulturze umysowej, ktrej korzeniem jest niewtpliwie chrzecijastwo. Badania z lat szedziesitych wrd studentw
Uniwersytetu Warszawskiego wykazay, e 2% studentw byo zdecydowanymi marksistami-ateistami,
11% solidaryzowao si z marksizmem, a 68% zaliczao si do oponentw marksizmu. Trudno byo
wwczas ogarn rozmiar praktycznego ateizmu w polskim spoeczestwie.
Dialog Kocioa
Potrzeb dialogu zrozumia Jan XXIII, gdy by w Turcji, a potem w Paryu. Dostrzeg 'bowiem nie tylko
to, e wyznawcy innych religii nie znaj Kocioa katolickiego, ale nawet dla wielu grup chrzecijaskiego spoeczestwa europejskiego jest on czyim niesychanie dalekim. Podejmowa wic ten dialog osobi-
219
cie w caym swoim dziaaniu, gdziekolwiek przebywa. Uatwieniem byy mu wrodzona otwarto, dobro, ktra nie zna granic, i przyjta zasada spogldania najpierw na to, co czy, a nie na to, co dzieli.
Sobr wielokrotnie wypowiada si o dialogu. W jego dokumentach termin ten wystpuje 28 razy, w tym
12 razy w Dekrecie o ekumenizmie. U Jana XXIII, papiea dialogu, i na soborze byo to nowe sowo,
dotd w oficjalnym jzyku Kocioa nie stosowane. Niektrzy nie mogli si pogodzi z nowoci tego
terminu, ktry zrobi zawrotn karier, starali si wic udowodni, e Koci zawsze prowadzi dialog,
lecz bdnie utosamiali go z polemik i kontrowersj.
Podstaw dialogu, wedug soboru, stanowi wszystko, co w Konstytucji pastoralnej Gaudium et spes zostao powiedziane o godnoci osoby ludzkiej i o wsplnocie ludzi. Naley go prowadzi ze wszystkimi
ludmi dobrej woli, take z ludmi inaczej mylcymi o sprawach spoecznych, politycznych i religijnych, z wyznawcami religii niechrzecijaskich, z ydami i z brami odczonymi (dialog ekumeniczny).
Dialogowi powici Pawe VI prawie trzeci cz encykliki o Kociele (Ecclesiam suam), stawiajc go
obok ewangelizacji na czele jego zada. Teologowie skonieni wanoci nowego zjawiska dyli do
ucilenia terminu dialog. Niektrym wydawao si, e istnieje sprzeczno midzy zadaniem prowadzenia dialogu i zadaniem ewangelizacji. Gdy jednak uwzgldniono cel dialogu: wyjani niewierzcemu
prawdy wiary i przekona go do nich, dostrzeono, e nie odbiega on od celu ewangelizacji: doprowadzenia niewierzcego do aktu wiary, cho dialog nie identyfikuje si z dziaalnoci konwersyjn;
Sekretariat dla Niewierzcych, jeden z trzech sekretariatw powstaych w Kociele dla organizowania i
prowadzenia dialogu, utworzy Pawe VI (9.04.1965), aby powici si studium fenomenu ateizmu i
opracowa formy dialogu z niewierzcymi. Sekretariat wyda Deklaracj o dialogu i opracowa (1970)
Instrukcj w sprawie bada nad ateizmem i przygotowania do dialogu z niewierzcymi. Organizowa
konferencje regionalne, wspdziaa w urzdzaniu spotka dialogowych, zwaszcza chrzci jam i marksistw. Liczne byy lokalne (krajowe) poczynania. W Polsce, po okresie prywatnego dialogu marksistw
i katolikw oraz dialogu, a faktycznie polemik w prasie, nadano mu waciwe formy od 1967 roku, gdy o
jego sensie i warunkach zaczli spokojnie pisa katolicy i marksici. Konferencja Episkopatu Polski ustanowia (1970) Sekretariat dla Niewierzcych, przeksztacajc go po szeciu latach w Komisj do spraw
Dialogu z Niewierzcymi.
Sekretariat dla Niewierzcych zosta utworzony przez Pawa VI dla prowadzenia bada nad problemami midzyreligijnymi i nawizania kontaktw z instytucjami religii niechrzecijaskich. W niektrych
krajach zdoano do szybko doprowadzi do oficjalnych spotka lub wsplnych studiw. W Allahandzie
(Indie) powstao (1966) Centrum dialogu katolikw z muzumanami i hindusami, biskupi za Laosu i
Kambody zorganizowali Centrum studiw nad buddyzmem dla lepszej znajomoci warunkw rozwoju
Kocioa katolickiego w krajach kultury buddyjskiej. Arcybiskup Sajgonu Paul Nguyn van Binh uczestniczy w midzynarodowej konferencji wiatowej Rady Buddystw. Papie nieraz udziela audiencji
buddystom. Ju w 1964 roku przyj grup wysokich osobistoci buddyjskich z Japonii, w ktrych imieniu homagium zoy mu profesor Hosaka, rektor uniwersytetu Komazawa, stwierdzajc, e buddyci
szukaj take kontaktw z przedstawicielami innych religii, gdy pokj mona zachowa tylko z pomoc
religii.
Komisja ds. religijnych stosunkw z hebraizmem i taka sama ds. religijnych stosunkw z islamem zostay powoane jednoczenie (22.10.1974), poniewa konieczna staa si rozbudowa dialogu z wyznawcami religii mojeszowej (Izrael) i mahometanami Bliskiego Wschodu.
Dziaalno misyjna
Na soborze byli biskupi z krajw uznawanych nadal za misyjne: afrykaskich i azjatyckich. Wnieli
wkad nie tylko w przygotowanie dokumentu o misjach (Ad gentes), przyjtego na kocu soboru, ale
take w inne dokumenty, poczynajc od Konstytucji o liturgii, co do ktrej nie chcieli narzucanego uniformizmu. Trzeba wic nauk soborow o misjach wyczyta ze wszystkich dokumentw. Ukazaa ona
trzy kierunki misyjnej dziaalnoci: przejcie od misji zagranicznych do Kociow lokalnych, do pluralizmu kulturowego i do ewangelizacji ludw; uznanie misji za obowizek caego Kocioa i wspodpo-
220
wiedzialno za nie kadego Kocioa lokalnego; nadanie modym Kocioom lokalnym rwnouprawnienia z dawnymi, zwaszcza europejskimi Kocioami lokalnymi.
Pawe VI przykada do misyjnej dziaalnoci Kocioa tak du wag, e osobicie w auli soborowej (raz
jeden obecny na dyskusji) referowa schemat dekretu i zapocztkowa dyskusj. Dekret o dziaalnoci
misyjnej Kocioa Ad gentes okreli, e Koci pielgrzymujcy jest misyjny ze swej natury. Koci te,
wiadomy, e dwa miliardy ludzi ktrych liczba ronie z dnia na dzie, nie syszao wcale albo prawie
wcale o Ewangelii, powinien wrosn w te wszystkie spoecznoci, by mc ofiarowa wszystkim tajemnic zbawienia i ycie przyniesione przez Boga. Nie chce za wtrca si w rzdy ziemskiego pastwa i
nie da dla siebie adnej innej prerogatywy prcz tej, aby z pomoc Bo mg suy ludziom mioci i
wiernym posugiwaniem.
Dekret soborowy proponowa niewielkie zmiany w strukturze dziaalnoci misyjnej. Omawiajc instytucj katechumenatu, ukaza potrzeb odnowy liturgii Wielkiego Postu i Wielkanocy, by dobrze przygotowaa duchowo katechumenw do chrztu. W tworzeniu Kocioa partykularnego na misjach podkreli
szczeglne znaczenie urzdu kapana, diakona i katechety oraz Akcji Katolickiej. Dla katechetw zaleci
prowadzenie zebra i kursw, by pogbili si duchowo i zawodowo. Zaznaczy, e rozmaite formy ycia
w modych Kocioach naley rozwija i propagowa, lecz biskupi maj zway, aby zgromadze, majcych ten sam cel apostolski, nie mnoy ze szkod dla ycia zakonnego i pracy apostolskiej. Biskupom
zlecono wiele spraw misyjnych, a rozluniono wi midzy okrelonymi terenami 'misyjnymi i zakonami
sprawujcymi nad nimi jak gdyby mandat terytorialny. Nowoci w Dekrecie soboru by postulat, by
mode Kocioy jak najprdzej wczyy si w powszechne dzieo misyjne i od siebie wysyay misjonarzy
do goszenia Ewangelii na caym wiecie, choby same cierpiay na niedostatek kapanw. Obowizek
wysyania misjonarzy (kapanw, osoby zakonne i wieckie) naoono na cay Koci, szczeglnie na
biskupw diecezjalnych i na przeoonych zakonnych.
Kongregacja Rozkrzewiania Wiary, ktrej reform sobr postulowa, zostaa uznana za jedyn tylko
kompetentn dykasteri rzymsk dla wszystkich misji i dla caej misyjnej dziaalnoci. Pawe VI dokona
(1967) reformy, dajc jej nazw Kongregacji Ewangelizacji Narodw albo Rozkrzewiania Wiary. Nowe
statuty otrzymay Papieskie Dziea Rozkrzewiania Wiary.
Na misjach w okresie soboru pracowao bardzo wielu zakonnikw i zakonnic z Europy i Ameryki Pnocnej. Z samej Irlandii (1960) dziaao ponad 7 tysicy misjonarzy. Od Piusa XII wzrosa liczba kapanw diecezjalnych (kapani fidei donum), wysyanych na misyjn dziaalno do Ameryki aciskiej i
Afryki. Z Francji w cigu jednego roku (1963) ich liczba wzrosa z 151 do 203, z ktrych 155 byo w
Afryce, 41 w Ameryce aciskiej i 7 w Azji. Kapani fidei donum nie anieli statusu misjonarzy, lecz na
okrelony czas (wedug umowy) stawali si kapanami diecezji odczuwajcych najwikszy brak kapanw.
Kocioy partykularne
W Konstytucji dogmatycznej Lumen gentium, rozpatrujc kwesti kolegialnej jednoci, sobr okreli
relacj midzy Kocioem powszechnym, jednym i jedynym Kocioem katolickim, a Kocioami partykularnymi, z ktrych on si skada i ktre w nim istniej. Jako Kocioy partykularne zostay wymienione
szczeglnie diecezje, ale te Kocioy okrelonego obrzdku, ktre wycznie same zajmuj jaki teren
lub wspistniej na nim z innymi Kocioami partykularnymi. Z kolei Koci partykularny diecezjalny
jest prawdziwie obecny we wszystkich prawowitych zrzeszeniach wiernych, ktre trwajc przy swoich
pasterkach same rwnie nazywane s Kocioami w Nowym Testamencie (Kocioy lokalne). Teologowie na og uznaj, e tylko Koci biskupa (diecezjalny) stanowi w Kociele powszechnym partycypacj najpeniejsz i najbardziej okrelon. Natomiast wszystkie inne Kocioy partykularne nosz nazw
Koci jedynie w analogicznym sensie, waciwie bardziej niepodobnym ni podobnym.
Sobr najwicej omawia Kocioy partykularne na misjach. W Dekrecie o misyjnej dziaalnoci Kocioa powici im cay trzeci rozdzia (Kocioy partykularne), nazywajc je modymi Kocioami. Poleci nadto, by Synod Biskupw wrd swoich spraw o znaczeniu oglnokocielnym uwzgldni w szczeglniejszy sposb spraw dziaalnoci misyjnej jako najwaniejszego i najwitszego zadania Kocioa.
221
Trzeci Synod Biskupw (1974) speni soborowe polecenie i zaj si ewangelizacj wiata. W tej perspektywie dostrzeg pewne napicia midzy uniwersalizmem Kocioa i posannictwem ewangelicznym z
jednej strony, a Kocioami partykularnymi z drugiej strony. Po soborze wydawao si, e szybko komunikowania si i wielo rodkw masowego przekazu uatwia Kocioowi powszechnemu posugiwanie si uniwersalnym jeykiem, jak to okrelano. Sprawa nie bya atwa. Partykularyzmy albo raczej lokalne oryginalnoci umacniay si tym bardziej, gdy w modych Kocioach rodzio si podejrzenie, e
tym uniwersalnym jzykiem byby jzyk dominujcego Zachodu, by jego Kocioy partykularne mogy
zachowa predominacj, jak miay od pocztku, cho centrum wanych spraw Kocioa coraz bardziej
rozszerzao si jednoczenie ku Poudniowi, Wschodowi i Zachodowi. Eksplozja demograficzna Afryki
dawaa jej coraz bardziej doniose miejsce w Kociele. Faktem byo, e ponad poowa katolikw ya w
Ameryce aciskiej. Brazylia bya najwikszym katolickim krajem wiata.
Kady wielki sektor Kocioa mia po soborze sobie waciwe interesy i priorytety. Wystpio te wiele
kontrastw midzy Kocioami partykularnymi. Gdy do tego wszystkiego dodano napicia wewntrzne
kadego Kocioa partykularnego, zrozumiano, e rozrnianie Kocioa powszechnego i Kociow
partykularnych jest nie tylko podyktowane teologi, zwaszcza eklezjologi, ale take kultur poszczeglnych kontynentw i nawet mniejszych regionw wiata.
Stolica Apostolska przez posoborow reform swej dziaalnoci staraa si zachowa jeden jzyk dla Kocioa powszechnego. Staraa si te pobudza Kocioy partykularne do poczucia odpowiedzialnoci za
Koci powszechny, o czym mwi sobr. Na Synodzie Biskupw (1974), w dyskusji o ewangelizacji,
biskupi afrykascy powrcili do soborowego zagadnienia Kociow partykularnych (lokalnych, jak mwili). Koci lokalny, wedug nich, to nic innego jak wcielenie Kocioa w dane spoeczestwo i jego
kultur, musi on wic posiada pewn autonomi. Chodzi nie tyle o autonomi jurysdykcyjn, ile o autonomi ycia kocielnego. Podkrelali jednak, e to bynajmniej nie oznacza oderwania od wsplnoty, od
Rzymu, od Ojca witego, a jest wynikiem ycia Kocioa w danej rzeczywistoci.
Ewangelizacja wiata
Niepowodzenie modych Kociow w Chinach, Korei i Wietnamie oraz dechrystianizacja w krajach
uznawanych za katolickie postawiy po soborze ostry problem misji, ktry szczeglnie od Synodu Biskupw w 1974 roku nazwano problemem ewangelizacji wiata. Refleksj objto wewntrzne i zewntrzne przyczyny trudnoci w penieniu przez Koci tego podstawowego zadania. Byy to oceny czasem zbyt radykalne, jak przypisywanie niepowodze samym bdom w prowadzeniu misji lub niedocigniciom misjonarzy. Wrd trudnoci zewntrznych dostrzegano niech rzdw, ktre usuway misjonarzy, jak Sudan (1964), Birma (1966), Gwinea (1967), lub ograniczay dziaalno misjonarzy, udzielajc z wielk trudnoci wiz pobytowych, bo wprowadziy wieck konstytucj, jak Republika Indii, czy
opowiedziay si za fundamentalizmem religijnym, jak pastwa islamskie. Zmienia si sytuacja szczeglnie w tych krajach, ktre dokonay nacjonalizacji szk, szpitali oraz instytucji dobroczynnych i spoecznych, dotd najczciej bdcych w rkach misjonarzy i odgrywajcych wan rol w krzewieniu
wiary chrzecijaskiej, a take w tych krajach, w ktrych dokonano odrodzenia wasnych religii, uznawanych za narodowe, przez co chrzecijastwo stawao si religi obc, importowan, wrog.
Synod Biskupw (1974), rozwaajc temat ewangelizacji wiata wspczesnego, nie mia (podczas dyskusji jednego spojrzenia na to zagadnienie. Biskupi krajw rozwinitych zajmowali si przede wszystkim
problemami sekularyzacji, dechrystianizacji i ateizmu. Biskupa Azji i Afryki okazywali zainteresowanie
goszeniem Ewangelii niechrzecijanom w jzyku dostosowanym do ich kultury. Biskupi Ameryki aciskiej usiowali powiza ewangelizacj z wyzwoleniem ekonomicznym i politycznym. Przez to dla Synodu stao si jasne, e oprcz kontynentw wiata w znaczeniu geograficznym istniej trzy wiaty w znaczeniu ustrojowo-ideologicznym. Przyja si na nim nomenklatura wiat Pierwszy, wiat Drugi, wiat
Trzeci.
Synod nie opublikowa syntezy swoich rozwaa, zostawiajc to papieowi. Pawe VI ogosi (1975)
adhortacj apostolsk Evangelii nuntiandi. Ukaza w niej wszystkie aspekty ewangelizacji: jej obowizek
wbrew pewnym objawom braku odwagi, ale bez naruszania wolnoci religijnej; ewangelizowanie z
222
uwzgldnieniem poszczeglnych kultur (inkulturacja chrzecijastwa); wi midzy ewangelizacj a wyzwoleniem; rol maych wsplnot, zwanych bazami ewangelizacji.
Uznano prawie powszechnie, e ta adhortacja staa si najwikszym wydarzeniem w Kociele posoborowym. Wedug niej ewangelizacja oznacza odnow caej ludzkoci, a wic chrzecijaskiej i niechrzecijaskiej, gdy Chrystus jest zbawieniem kadego czowieka i wszystkich ludzi. Na Koci tak pojta
ewangelizacja nakada obowizek otwarcia si na wszystkich ludzi i narody, na wszystkie ludzkie wartoci, na wszystkie kultury. Pawe VI piszc o tym daje na og optymistyczny obraz dziaalnoci Kociow i ekumenizmu, lecz dostrzega, e koniec XX wieku naznaczony jest dramatem rozamu midzy
Ewangeli i kultur. Dominuje wic u papiea idea inkulturacji Ewangelii, lecz nie jedynie w sensie goszenia Ewangelii stosownie do lokalnej kultury. Trzeba j gosi w taki sposb, by ycie Boe odmawiao, przeksztacao i inspirowao kultur lokaln, pozwalajc jej sta si potnym czynnikiem humanizacji
wiata. Koci podejmujc takie zadanie musi sam si przystosowa bardziej do goszenia Ewangelii
ludziom obecnego czasu. W duchu Chrystusowym, stwierdzi papie, jest radoci prowadzi ewangelizacj, nawet gdy trzeba sia we zach.
Rozdzia 22
EKUMENIZM CHRZECIJASTWA
Jan XXIII, zwany papieem ekumenizmu, mia wiele osobistych kontaktw z przedstawicielami innych
Kociow, przede wszystkim jednak uczyni spraw jednoci chrzecijastwa jednym z gwnych celw
Soboru Watykaskiego II, w ktrym wzili udzia ich obserwatorzy. Sekretariat Jednoci Chrzecijan,
utworzony zanim sobr rozpocz obrady, zajmowa si nie tylko przygotowaniem schematu Unitatis
redintegratio, ale podczas soboru i po nim nadawa odpowiedni kierunek ekumenizmowi katolickiemu.
Dekret soborowy o ekumenizmie, zaczynajcy si od sw Przywrcenie jednoci (Unitatis redintegratio), nie by stwierdzeniem takiego faktu, lecz wedug swych zaoe ukaza katolikom obowizek i zasady odnowienia jednoci chrzecijastwa oraz poda praktyczne wskazania co do uprawiania skutecznego
dialogu ekumenicznego.
Kocioy wschodnie katolickie odgryway szczegln rol w ksztatujcym si ekumenizmie soborowym
i posoborowym, otrzymay te wasny dokument soborowy: Dekret o Kocioach Wschodnich Katolickich Orientalium Ecclesiarum.
Papiee Jan XXIII i Pawe VI nawizali kontakty z patriarch Atenagorasem w Stambule, ktry tradycyjnie nosi tytu patriarchy ekumenicznego, lecz termin ekumeniczny mia inne znaczenie ni uywany
w XX wieku na oznaczenie ruchu ekumenicznego. Ekumenizm patriarchy moskiewskiego Aleksego by
w tym czasie zaleny od polityki religijnej Zwizku Radzieckiego i jego stosunku do Stolicy Apostolskiej.
wiatowa Rada Kociow wesza w oficjalne kontakty ze Stolic Apostolsk i podjto dialog teologiczny, bez ktrego nie moe by prawdziwego ekumenizmu.
Ruch ekumeniczny w Polsce nabra swoistego ukierunkowania, a stao si to mniej z racji religijnych,
bardziej za z .powodw politycznych.
Chrzecijanie i sobr
W zwoywaniu Soboru Watykaskiego Drugiego wymow miao pierwsze ujawnienie kardynaom myli
o tym nie kiedy indziej, tylko w dniu liturgicznej uroczystoci Nawrcenia w. Pawa, Apostoa narodw,
po naboestwie odprawionym przez papiea (25.01.1959) na zakoczenie Tygodnia Modlitw o jedno
chrzecijan. Zanim sobr si zacz, papie wysa (1961) katolickich obserwatorw na Trzecie Zgromadzenie Oglne wiatowej Rady Kociow i zaprosi na sobr obserwatorw, najpierw Kocioa prawosawnego, nastpnie Kociow protestanckich.
Na apel papiea o udzia w soborze najwczeniej i najbardziej pozytywnie odpowiedziay Kocioy
chrzecijaskie monofizyckie, zwane przedchalcedoskimi. Po encyklice Piusa XII Sempiternus Rex
223
(1951), w ktrej papie owiadczy, e ich monofizytyzm jest czysto sowny, nie widziay doktrynalnej
przeszkody w zblieniu si do Kocioa katolickiego. Obserwatorw na sobr wysay wic cztery Kocioy monofizyckie: jakobicki, ormiaski, koptyjski z Egiptu i koptyjski z Etiopii. Po trzeciej sesji soborowej, na wsplnej konferencji w Addis Abebie, postanowiy prowadzi trway dialog z Kocioem katolickim.
Chrzecijastwo wschodnie nie cae poszo za przykadem monofizytw i na pierwsz sesj soboru obserwatorw prawosawnych przysa tylko patriarchat moskiewski, co zreszt miao swoist histori.
Obok nich, lecz w charakterze goci imiennie zaproszonych przez Sekretariat Jednoci Chrzecijan, znajdowao si czterech przedstawicieli Cerkwi rosyjskiej poza granicami Zwizku Radzieckiego. Atenagoras, patriarcha konstantynopolitaski w Stambule, z racji zewntrznych nie przysa obserwatorw na
pierwsz sesj ani na drug, przed ktr Kocioy wschodnie na konferencji wszechprawosawnej na Rodos (26-29.09.1963) prowadziy co do tego dyskusje. Opowiedziano si na razie jedynie za dialogiem z
papieem, ale i to byo ju postpem.
Na zaproszenie obserwatorw z innych Kociow chrzecijaskich poza prawosawiem Jan XXIII zdecydowa si w chwili otwarcia soboru. Nie odrzucia zaproszenia wiatowa Rada Kociow i w jej
imieniu przyby pastor Lukas Vischer, przewodniczcy Komisji Wiara i Ustrj. Najbliszy zjednoczenia
wydawa si by Koci anglikaski z Wielkiej Brytanii, ktrego prymas Geofrey Fisher zoy (1961)
wizyt w Watykanie i przysa ju na okres przygotowawczy soboru swego przedstawiciela, kanonika B.
Pawleya. Koci anglikaski wysa nadto na sobr trzech innych obserwatorw. Po wizycie w Watykanie (1962) dr George Craig, gowa Szkockiego Kocioa Kongregacjonalistw, i dr Douglas Harton ze
Stanw Zjednoczonych wzili udzia w soborze jatko obserwatorzy wiatowej Rady Kongregacjonalistw. Obserwatorw przysay: wiatowa Rada Metodystw, Zgromadzenia Baptystw Stanw Zjednoczonych, wiatowa Rada Przyjaci (kwakrw). wiatowa Federacja Luteraska, Koci Ewangelicki
w Niemczech, wiatowy Alians Reformowanych, Midzynarodowe Stowarzyszenie Wolnego (Liberalnego) Chrzecijastwa, wiatowy Zwizek Kociow Chrystusa (Uczniw Chrystusa) i Unia Starokatolicka Utrechcka. Obserwatorami, gomi Sekretariatu Jednoci Chrzecijan, byli nadto dwaj pastorzy
ze Wsplnoty w Taiz, R. Schutz i M. Thurian, oraz profesor kalwiski z uniwersytetu w Bazylei (i w
Paryu) Oskar Cullmann, profesor protestanckiego uniwersytetu wolnego w Amsterdamie dr G. C. Berkouwer i przewodniczcy Rady Kociow z Missouri, baptysta S. I. Stuber.
Oglna liczba 42 obserwatorw na pierwszej sesji soborowej wzrosa do 93 na ostatniej. Po pewnych
niejasnociach na pocztku co do ich czynnego udziau w soborze zostali zaakceptowani i uksztatowali
si jako osobna grupa. Brali udzia we wszystkich posiedzeniach oraz w cotygodniowych spotkaniach
poza aul soborow. Ich obecno na soborze pobudzia zainteresowanie nim prasy wyznaniowej, ktrej
wypowiedzi byy jednak bardzo zrnicowane: od pozytywnych do negatywnych, krytycznych i polemicznych.
Sekretariat Jednoci Chrzecijan
Agostino Bea, jezuita niemiecki, dopiero co mianowany kardynaem, przekaza (11.03.1960) Janowi
XXIII otrzymany z Niemiec, ale przez siebie przepracowany, projekt powoania Komisji Jednoci
Chrzecijan. Papie od razu ustosunkowa si do niego pozytywnie, a gdy motu proprio Supemo Dei
nutu (5 VII) powoa komisje soborowe i sekretariaty, by wrd nich Sekretariat Jednoci Chrzecijan, z
kardynaem Be na czele.
Sekretariat mia podkomisje do kontaktw z prawosawiem, nadto 6 sekcji. W jego skad wchodzio 37
czonkw i konsultorw, w tym 1 kardyna, 9 biskupw, 12 kapanw diecezjalnych i 15 zakonnikw.
Wedug narodowoci byo w nim 5 Amerykanw (USA), 6 Anglikw, 3 Belgw, 6 Francuzw, 3 Holendrw, 1 Kanadyjczyk, 6 Niemcw, 1 Polak (ks. G. Ewers), 2 Szwajcarw, 2 Wochw, 1 biskup G. Van
Velsen z Poudniowej Afryki i 1 benedyktyn L. von Rudloff z Izraela. Wrd nich wyrnia si holenderski praat Jan Willebrands, ktry te po kardynale Bei stan na czele Sekretariatu. Willebrands znany
by jako sekretarz generalny Midzynarodowej Konferencji Katolickiej do spraw Ekumenizmu, powstaej
224
(1952) do studiowania problemw wynikajcych z programu wiatowej Rady Kociow oraz do opracowania rozwiza z katolickiego punktu widzenia.
Powoanie tego Sekretariatu razem z soborowymi komisjami okrelao jego pierwszy cel: przygotowanie
schematw dla soboru. Przygotowa trzy: o ekumenizmie, Sowie Boym i wolnoci religijnej. Dwa z
nich stay si dokumentami soborowymi: Dekret o ekumenizmie i Dekret o wolnoci religijnej. Sekretariat mia duy wkad w inne teksty soborowe, ktre musiay uwzgldni aspekt ekumeniczny.
Pawe VI, koczc sobr, postanowi motu proprio Finis Concilio nie tylko dalsze istnienie Sekretariatu,
ale take pozostawienie jego skadu, takiego jaki mia dotychczas. Zadania i kompetencje nadal pozostay
okrelone bardzo szeroko: dziaa na rzecz jednoci chrzecijan.
Dziaalno zmierzaa w dwch kierunkach: nawizania kontaktw ze wiatow Rad Kociow i innymi instytucjami Kociow chrzecijaskich oraz usuwanie w Kociele katolickim uprzedze do ekumenizmu, zachcanie do tworzenia orodkw ekumenicznych w diecezjach i inspirowanie ich pracy.
Katolicy w znacznej mierze zachowywali powcigliwo wobec ekumenizmu. Istniay nawet tarcia
midzy zwolennikami unionizmu, pragncymi powrotu braci odczonych do prawdziwego Kocioa, a
protagonistami ekumenizmu. Wielu katolikw byo zaniepokojonych ekspansj protestantyzmu w krajach
katolickich, szczeglnie Ameryki aciskiej.
Z waniejszych kontaktw ekumenicznych Sekretariatu w pocztkach dziaalnoci naley wymieni:
wizyt kardynaa Bei w siedzibie wiatowej Rady Kociow (1965), powoanie Wsplnej Grupy Roboczej, powoanie wsplnie ze wiatow Federacj Luterask Midzynarodowej Komisji Studiw, utworzenie ze wiatowym Aliansem Reformowanych Wsplnej Komisji Studiw, podjcie oficjalnego dialogu ze Wsplnot Kociow Anglikaskich. Dla katolickiego ruchu ekumenicznego doniose w skutkach
byo zorganizowanie przez Sekretariat (1972) narady delegatw Komisji Ekumenicznych Konferencji
Episkopatw z caego wiata.
Przywrcenie jednoci
Soborowy Dekret o ekumenizmie zaczyna si od sw Unitatis redintegratio (Przywrcenie jednoci),
stwierdzajc: Jednym z zasadniczych zamierze Drugiego Watykaskiego witego Soboru Powszechnego jest wzmoenie wysiku dla przywrcenia jednoci wrd chrzecijan.
Jan XIII o przywrceniu jednoci wypowiada si wielokrotnie, a ju w pierwszej encyklice Ad Petri
cathedram pozytywnie odnis si do ruchu ekumenicznego braci odczonych: Przyjlimy do wiadomoci, e niemal wszyscy ci, ktrzy wprawdzie s od nas oddzieleni i podzieleni midzy sob, lecz mimo to
nosz imi chrzecijan, odbywali czste zgromadzenia i spotkania, aby nawiza midzy sob czno.
W tym celu stworzyli trwae instytucje. Inicjatywy te s wyrazem ywotnego pragnienia, by osign
przynajmniej pewien etap jednoci. Papie i sobr sprawili, e w katolickim ruchu ekumenicznym dokonao si przejcie od monologu do dialogu, cho trzeba byo pokona wiele trudnoci i nie ulec zniechceniu.
Ruch ekumeniczny katolikw, pobudzony zapowiedzi soboru ukierunkowanego na jedno chrzecijan,
osign pewne korzyci, jak usunicie uprzedze niektrych k watykaskich, twierdzcych, e zmierza
do indyferentyzmu i relatywizmu. O ekumenizmie powstay prace teologw tej miary, co Y. Congar i G.
H. Tavard, oraz tumaczona na wiele jzykw publikacja (1960) Hansa Knga Sobr a zjednoczenie.
Dekret o ekumenizmie Unitatis redintegratio, ogoszony (21.11.1964) po dugich dyskusjach, a nawet
polemikach w auli soborowej, by wynikiem nie tylko mudnych prac Sekretariatu Jednoci Chrzecijan,
ale te ruchu ekumenicznego w Kociele katolickim przed soborem i podczas niego. Dekret, przedstawiajc najpierw katolickie zasady ekumenizmu, nie pomin skrtowo wyoonej teologii jednoci Kocioa. Omawiajc wprowadzanie ekumenizmu w ycie, zwrci uwag na dokonywan reform Kocioa
jako czynnik nieodzowny do osignicia jednoci. Mwic o Kocioach odczonych nie tai, e midzy
nimi a Kocioem katolickim istniej rozbienoci wielkiej wagi, nie tylko na podou historycznym, socjologicznym, psychologicznym i kulturowym, lecz gwnie w interpretacji prawdy objawionej. Z tego
wzgldu uzna za konieczny dialog teologiczny.
225
Sobr wic otwar ekumenizmowi jeszcze szersz drog ni dotychczasowa. Pawe VI uprawia za
ekumenizm w najwyszym stopniu wwczas moliwym. Spotyka si z czoowymi osobistociami innych
Kociow chrzecijaskich: patriarch konstantynopolitaskim, patriarch koptyjskim, arcybiskupem z
Canterbury. Wspiera dziaalno Sekretariatu Jednoci wraz z jego inicjatywami dialogu teologicznego.
Posya obserwatorw na zgromadzenia wiatowej Rady Kociow, ledzc uwanie jej prace. Dokona
legalizacji prawa kanonicznego co do maestw mieszanych, tak e strona niekatolicka nie musiaa mie
poczucia niszoci, jak poprzednio. Byy wic widoczne rezultaty katolickiego ekumenizmu. Tumaczenie ekumeniczne Biblii (1972) spotkao si z duym aplauzem. W kilku krajach wypracowano wsplne
dokumenty. Rada Episkopatu Francuskiego i Rada Federacji Protestantw Francuskich opublikoway
(1973) wsplnie stanowisko w sprawie zagroenia dla pokoju przez handel broni. Grupa z Dombes wydaa seri dokumentw, ktre proponoway teologiczn ugod midzy protestantami i katolikami w takich
zagadnieniach, jak Eucharystia, Duch wity, Koci i sakramenty.
Rozwj ekumenizmu nie speni od razu wszystkich nadziei jego protagonistw, zwaszcza opanowanych
nadmiernym entuzjazmem. Wrd przyczyn byo niewtpliwie to, co stwierdzono w Stanach Zjednoczonych: powcigliwo protestantw i pewna niech katolikw. Niemniej, wedug teologa protestanckiego Alberta C. Outlera, Koci katolicki i tak sta si w dziaalnoci ekumenicznej jednym z najbardziej
zainteresowanych i najaktywniej zaangaowanych Kociow chrzecijaskich.
Kocioy wschodnie katolickie
Wkad katolickiego (unickiego) Wschodu w ruch ekumeniczny i dziaalno soboru na tym polu jest bezsporny. Wystpienia wschodnich ojcw soboru wyjaniay niektre kwestie ekumeniczne i miay wpyw
na ukierunkowanie gosowania. W pocztkowej fazie dyskusji nad schematem o jednoci chrzecijaskiej
pomogy zrozumie wano dziedzictwa chrzecijaskiego Wschodu. Sobr wszake musia okreli
miejsce Kociow wschodnich katolickich w samym katolicyzmie, gdy ekumenizm stawia pytanie o
sens unii, a prawosawni na og nie przestali by jej wrogami, nawet gdy sami podjli dialog ze Stolic
Apostolsk.
Pierwsza sesja soborowa, zajmujc si reform liturgii Kocioa katolickiego zachodniego, ustalia dwie
sprawy wane take dla Kociow wschodnich katolickich: stwierdzenie, e jzyk aciski nie ma monopolu nawet w liturgii zachodniej, oraz uznanie wanej roli Konferencji Episkopatw w opracowaniu i
realizowaniu reformy liturgicznej. Pierwsze oznaczao zerwanie z tendencjami do latynizacji Wschodu,
drugie byo wiadectwem doceniania kolegialnoci w Kociele, charakterystycznej dla struktury chrzecijastwa wschodniego. Wczeniej konkretn propozycj kolegialnego dziaania przedstawi patriarcha
melchicki Maksym IV, pragnc powoania do ycia prawdziwego witego kolegium Kocioa powszechnego. Z t (propozycj czy si powstanie Synodu Biskupw i Konferencji Episkopatw.
Dekret o Kocioach wschodnich katolickich Orientalium Ecclesiarum, ogoszony (21.11.1964) na trzeciej sesji soborowej, wypowiedzia si pochwalnie, e historia, tradycje i bardzo liczne instytucje kocielne wspaniale wiadcz o wielkich zasugach Kociow wschodnich wobec Kocioa powszechnego.
Wskaza wic na konieczno zachowania ich duchowej spucizny. Uwzgldniajc specyfik, jak bya
od najdawniejszych czasw instytucja patriarchw, postanowi, aby ich prawa i przywileje zostay wznowione wedle tradycji. Kiedy jednak mwi o Kocioach partykularnych i porwna je z Kocioami partykularnymi Zachodu,. stwierdzi, e s jednakowo poddane wadzy pasterskiej Biskupa Rzymu. W praktyce Stolicy Apostolskiej zostao wszake stosowanie wobec nich mniejszej centralizacji wadzy
zwierzchniej ni wobec Kociow partykularnych Zachodu. Unici byli na to uczuleni, dlatego niechtnie
na og przyjmowali mianowanie ich patriarchw kardynaami. Po przyjciu na soborze Dekretu Orientalium Ecclesiarum Pawe VI obdarzy (22.01.1865) godnoci kardynalsk trzech patriarchw unickich,
w tym patriarch melchickiego, Maksyma IV Saigh, ktry przedtem wymawia si od niej.
Wedug zawartych unii pozostawiono nienaruszone obrzdki (liturgi) Kociow wschodnich katolickich. Okrelono natomiast pewne granice wspudziau katolikw wschodnich i prawosawnych w czynnociach liturgicznych, dotyczcych sakramentu pokuty, Eucharystii i namaszczenia chorych. Na Kocioy wschodnie katolickie naoono szczeglny obowizek popierania jednoci wszystkich chrzecijan,
226
szczeglnie wschodnich, zgodnie z zasadami dekretu tego witego Soboru o Ekumenizmie. Podczas
soboru rozwina si robocza wsppraca hierarchw unickich z teologami prawosawnymi, dostrzegalna
wyranie w przygotowaniu-Konstytucji dogmatycznej o Objawieniu Boym. Nie obeszo si jednak bez
ujawnienia rnic w dyscyplinie wschodniej i zachodniej, gdy unicki biskup melchicki Elie Zoghby poruszy problem wspmaonka nie ponoszcego winy za rozpad maestwa i nalenego mu wedug
praktyki wschodniej prawa do powtrnego zawarcia maestwa. Oglnie postanowiono w Dekrecie soborowym, e wszyscy chrzecijanie wschodni mog i powinni zachowywa swoje zasady karnoci, bez
dokonywania zmian, jeeli nie s konieczne.
Patriarcha Atenagoras
Patriarcha konstantynopolitaski (ekumeniczny) w Stambule, Atenagoras, wkrtce po zapowiedzi Soboru Watykaskiego Drugiego wysa do Jana XXIII swego przedstawiciela, prawosawnego metropolit
amerykaskiego, Jakovosa. Za wydarzenie bezprecedensowe uznano t oficjaln wizyt hierarchy prawosawnego w Watykanie (14.02.1959). Rewizyta w Fanarze przedstawiciela papiea oznaczaa, e obie
strony podjy kontakty, co pobudzao opini prawosawn i katolick do refleksji.
Pewien zgrzyt w stosunkach Fanar-Watykan wywoaa sprawa obserwatorw prawosawnych na pierwszej sesji soboru. Atenagoras podj decyzj negatywn, bo chcia okaza jednolito postpowania caego prawosawia i lojalno wobec patriarchatu moskiewskiego, co do ktrego mia wiadomo, e ich nie
wyle. Gdy niespodziewanie wadze radzieckie zgodziy si i obserwatorzy z Moskwy przybyli na sobr,
rzecznik Fanaru, metropolita Jakovos, uzna to za wynik nacisku papiea i wyrazi ubolewanie z powodu
taktyki Watykanu, ktra jego zdaniem prowadzia do rozbicia prawosawia.
Pawe VI od pocztku pontyfikatu podj kontakty z Atenagorasem. Nie zadowoli si przyjmowaniem
wysannikw patriarchy, ale napisa do niego (20.09.1963) wasnorczny list z wyrazami braterskiej mioci i cznoci. Osobicie te s(potka si z patriarch podczas swej pielgrzymki do Jerozolimy (46.01.1964).
Po zakoczeniu III sesji soboru, w ktrej wzili udzia obserwatorzy z Konstantynopola, Atenagoras
przysa do Rzymu poselstwo, by pobudzi ducha jednoci w Chrystusie. Podczas wizyty u papiea
(1965) posowie zoyli pismo o przygotowaniach do trzeciej panprawosawnej konferencji na Rodos.
Pawe VI nie ograniczy si do podzikowania, lecz wysa kardynaa Be i kilku praatw do Stambuu,
by kontynuowa rozmowy, przeprowadzone w Rzymie przez wysannikw patriarchy. Po konferencji na
Rodos, ktra wydaa posanie do wszystkich Kociow chrzecijaskich, oraz po przemwieniu Atenagorasa w katolickiej katedrze w Londynie, udaa si do Stambuu papieska komisja ekspertw pod przewodnictwem biskupa Willebrandsa, aby wsplnie z komisj patriarchy zbada okolicznoci rozamu w
1054 roku (wielka schizma wschodnia). W przeddzie uroczystego zakoczenia soboru Willebrands w
auli soborowej odczyta wspln deklaracj Kocioa katolickiego i Kocioa prawosawnego z Konstantynopola o z niesieniu kltw, rzuconych w 1054 roku. Kardyna Bea odczyta brewe Ambulate in dilectione, po czym papie wymieni pocaunek pokoju z metropolit Melitonem, przedstawicielem Atenagorasa. To samo uczyniono w Stambule, gdzie pocaunek pokoju wymienili patriarcha i kardyna Shehan,
legat papieski.
Pawe VI wymian pocaunku pokoju z Atenagorasem powtrzy osobicie podczas pielgrzymki do
Konstantynopola i Efezu (25-26.07.1967). Atenagoras wita papiea na lotnisku w Stambule i przyj go
w Fanar, gdzie w maym kociku wsplnie si modlili podczas naboestwa ekumenicznego i udzielili
sobie pocaunku pokoju. Papie prosi o aktualizowanie cznoci wewntrznej (communio), dotd tak
niedoskonaej.
mier Atenagorasa (7.07.1972) nie zakoczya ekumenicznych kontaktw chrzecijaskiego Wschodu i
katolickiego Zachodu. Oywiony dialog prowadzi jego nastpca, Demetrios II.
Patriarcha Aleksy
Metropolita Aleksy (Aleksij Simanskij) z Leningradu, cieszcy si u wadz stalinowskich pewnym respektem za postaw patriotyczn podczas oblenia miasta w drugiej wojnie wiatowej, zosta patriar-
227
ch moskiewskim (1945) w warunkach politycznych nieco korzystniejszych dla Cerkwi rosyjskiej, ale
nie mia swobody dziaania, zwaszcza w swoich kontaktach z zagranic. Dobrze si zoyo, e Kreml
by bardzo zainteresowany obecnoci Zwizku Radzieckiego na Bliskim Wschodzie, dziki temu bowiem patriarcha mg tam podrowa. Kreml by te zainteresowany podporzdkowaniem emigracji
patriarsze Cerkwi rosyjskiej, Aleksy mg wic rozwin kontakty z orodkami prawosawnymi na Zachodzie. Nie mg natomiast podejmowa adnych kontaktw z Kocioem katolickim, co zreszt mu
odpowiadao, gdy by zwolennikiem wczenia unitw do Cerkwi rosyjskiej, podzielajc pogld, e Koci unicki pozostaje nadal wybranym narzdziem Kocioa katolickiego do podkopywania prawosawia.
Wrogo do Kocioa katolickiego wystpowaa silnie, gdy polityk zagraniczn patriarchatu faktycznie
kierowa wiemy reimowi radzieckiemu metropolita leningradzki Mikoaj (Jaruszewicz). Powolna zmiana zacza si, gdy Jan XXIII zaprosi obserwatorw patriarchatu moskiewskiego na Sobr Watykaski
Drugi. Aleksy wprawdzie ustosunkowa si najpierw negatywnie do zaproszenia, owiadczajc, e jedno chrzecijaska jest nie do pogodzenia z zasad centralizacji monarchicznej wadzy kocielnej i z
wrogoci wobec innych wiernych, lecz na niespodziewane polecenie Chruszczowa wysa obserwatorw.
Kreml poleci domaga si w Rzymie gwarancji, e sobr nie bdzie zajmowa si polityk co miao wykluczy ewentualne potpienie komunizmu), patriarcha za domaga si deklaracji, e udzia obserwatorw nie bdzie interpretowany jako uznanie prymatu Rzymu.
Na soborze, niezalenie od patriarchy, znajdowao si czterech przedstawicieli Cerkwi rosyjskiej na
emigracji: biskup Cassien, rektor prawosawnego Instytutu w. Sergiusza w Paryu, formalnie zwizany z
patriarchatem konstantynopolitaskim, oraz profesor Alexander Schmemann, prodziekan prawosawnego
seminarium w. Wodzimierza w Nowym Jorku, biskup Antoni z Genewy i protopop Igor Troyanoff z
Lozanny, przedstawiciele rosyjskiego egzarchatu Europy Zachodniej, zalenego od patriarchy konstantynopolitaskiego. Otwarte stanowisko Cerkwi rosyjskiej za granic niewtpliwie miao wpyw na przekazanie katolickiemu dziennikowi paryskiemu La Croix przez metropolit Mikoaja szczerych uczu rosyjskiego Kocioa prawosawnego wobec Kocioa katolickiego. Miao to take zatrze wspomnienie pierwotnej odmowy .udziau w soborze. Za bardziej szczer uznano wypowied nowego kierownika Biura
patriarchy do (kontaktw zagranicznych, metropolity Nikodema, gdy po wizycie u Pawa VI (1963), z
okazji wyboru na Stolic Apostolsk, powiedzia, e papie gorco pragnie wsppracy midzy Kocioami i intensywnie dziaa w tym kierunku. Patriarchat moskiewski powoa wkrtce Komisj do spraw
Jednoci Chrzecijastwa.
Udzia obserwatorw moskiewskich w soborze przyjto za wyraz odprenia politycznego midzy Moskw i Watykanem. Faktycznie dalsze kontakty ekumeniczne Stolicy Apostolskiej z patriarchatem moskiewskim - stale nieliczne - czyy si z polityk wschodni Watykanu.
Ekumeniczna Rada Kociow
Zwana te wiatow Rad Kociow, zorganizowana w poprzednim okresie przez protestantw, obejmowaa prawosawny patriarchat konstantynopolitaski, Cerkiew prawosawn Grecji i liczebnie mae
Kocioy starokatolickie. Patriarcha moskiewski Aleksy dopiero w 1961 roku zgosi wniosek o przyjcie
do niej. Prawosawni dugo mieli uprzedzenia, bo pocztkowo dostrzegano w niej charakter zbyt protestancki i dziaaczy z krgu kultury zachodniej. Jej wsppraca z Kocioami czonkowskimi polegaa na
wymianie korespondencji i literatury, na odbywaniu posiedze ekumenicznych i skadaniu wizyt.
Koci katolicki przez duszy czas zachowa wobec niej rezerw z racji doktrynalnych, natomiast Jan
XXIII podj osobiste kontakty ze zwierzchnikami niektrych Kociow chrzecijaskich niekatolickich
i zaprosi na sobr ich obserwatorw. Pierwszym znakiem wejcia w kontakty ze wiatow Rad Kociow byo wysanie piciu katolickich obserwatorw na jej III Zgromadzenie Oglne w Delhi (1961).
Zgromadzenie to miao wielkie znaczenie dla dalszej dziaalnoci Rady. Ze wzgldu na nowe Kocioy
czonkowskie (Kocioy prawosawne Europy Wschodniej, Kocioy mode z Afryki i Azji oraz dwa Kocioy zielonowitkowcw z Chile) Zgromadzenie przyjo formu jednoci, ktra dokadniej ni dotd
okrelaa cel ruchu ekumenicznego: doprowadzenie przez Ducha witego do penej spoecznoci wyznajcej jedn wiar apostolsk, zwiastujcej jedn Ewangeli, amicej jeden chleb, jednoczcej si we
228
wsplnej modlitwie i prowadzcej wsplne ycie, ktre w wiadectwie i subie zwrcone bdzie ku
wszystkim.
Spotkanie Pawa VI z patriarch Atenagorasem (1964) rzekomo zaniepokoio wiatow Rad Kociow, co odczytano ze stanowiska jej Komitetu Wykonawczego, obradujcego w Odessie, gdy tylko
oglnikowo wyrazi rado z bardziej otwartej postawy Kocioa katolickiego. Faktem natomiast byo, e
cz hierarchii prawosawnej okazaa niepokj z powodu ofensywy Rzymu na froncie chrzecijaskiego
Wschodu. Wyjanienia udzieli kardyna Bea, zaznaczajc, e obecno Kociow prawosawnych w
wiatowej Radzie jest korzystna dla sprawy jednoci, a Koci katolicki nie ma powodw, by odrywa
je od Rady.
Podczas soborowych obrad nad Dekretem o ekumenizmie odbyo si w Mediolanie (15.04.1964) spotkanie kardynaa A. Bei, biskupa Jana Willebrandsa i innych czonkw Sekretariatu Jednoci Chrzecijan z
przedstawicielami Rady, W. A. Vissert Hooftem, L. Fischerem i N. Nisiotisem, by uzgodni, jak form maj przyj stosunki Kocioa katolickiego ze wiatow Rad Kociow.
Dopiero od 1965 roku dziaa grupa mieszana robocza, wyznaczana przez katolicki Sekretariat Jednoci i
ERK. Komisja Papieska Iustitia et Pax i ERK powoay mieszan Komisj do spraw Spoecznych, Rozwoju i Pokoju. Katoliccy teologowie wzili udzia w pracach Komisji Wiara i Ustrj i przygotowali
wsplne dokumenty o Chrzcie, Eucharystii i Ministerium. W 1969 roku Pawe VI zoy wizyt w siedzibie Rady Ekumenicznej Kociow w Genewie. Problemy Rady byy czsto zbiene z problemami
Kocioa katolickiego. Podtrzymujc ludy afrykaskie w walce o wyzwolenie, zostaa oskarona o upolitycznianie swej dziaalnoci. Doznaa te (1968) kontestacji modych w Uppsali, dajcych mniej papierw, dokumentw i dyskusji, wicej dziaania.
Ekumenizm w Polsce
W pewnym stopniu wewntrzna sytuacja Kociow chrzecijaskich w Polsce, a jeszcze bardziej warunki polityczne po wojnie miay wpyw na zahamowania i rozwj ruchu ekumenicznego. Po okresie (19501957) pasywnoci, kiedy ruch ekumeniczny chrzecijan niekatolikw ogranicza si do akcji jednostek,
wznowia dziaalno Polska Rada Ekumeniczna, otrzymujc zatwierdzenie swego statutu przez wadze
pastwowe i uzyskujc status rady stowarzyszonej wiatowej Rady Kociow. W skad PRE weszo
osiem Kociow: Polski Autokefaliczny Koci Prawosawny, Koci Polskokatolicki, Starokatolicki
Koci Mariawitw, Koci Ewangelicko-Augsburski, Koci Ewangelicko-Reformowany, Koci
Metodystyczny, Polski Koci Chrzecijan Baptystw i Zjednoczony Koci Ewangeliczny. Czonkiem
stowarzyszonym zosta (1973) Polski Oddzia Brytyjskiego i Zagranicznego Towarzystwa Biblijnego.
Warunki polityczne sprawiy, e dziaalno PRE oprcz charakteru religijno-kocielnego przyja te
charakter patriotyczno-pokojowy, ksztatowany przez Polski Oddzia Chrzecijaskiej Konferencji Pokojowej, utworzonej w Czechosowacji jako organizacja midzynarodowa Bloku Wschodniego, ulega wobec reimu.
Koci katolicki w Polsce zajmowa si ekumenizmem najpierw na etapie organizacyjnym (1961-1966),
od powstania sekcji ekumenicznej przy studium duszpasterskim Kurii Metropolitalnej Warszawskiej,
przeksztaconym na Orodek Jednoci Chrzecijan, do utworzenia Komisji Episkopatu ds. Ekumenizmu. Komisja przyja za swe konkretne zadania: realizowanie soborowego dekretu o ekumenizmie,
wskaza Stolicy Apostolskiej i dyrektyw Episkopatu Polski co do ruchu ekumenicznego, badanie problemw ekumenicznych, ksztatowanie postawy ekumenicznej u duchowiestwa i wiernych, dziaanie na
rzecz zblienia z brami odczonymi. Orodki ekumeniczne, a potem Komisje Ekumeniczne powstay w
kadej diecezji. Od 1965 roku urzdzano zjazdy ekumeniczne duchowiestwa. Spotkania ekumeniczne
odbywano gwnie w Tygodniu Modlitw o Jedno, odprawiano wspln Liturgi Sowa Boego.
Polska Rada Ekumeniczna wydaa (1963) dokument Nasze stanowisko, ktry ocenia sytuacj wyznaniow w Polsce na tle rozpoczynajcego si Soboru Watykaskiego Drugiego. Krytykujc hierarchi katolick, nie suy sprawie zblienia. Episkopat Polski ogosi (1969) list pasterski z okazji Tygodnia
Modlitw o Jedno, ktry okrela potrzeb i sposoby mioci do braci innych wsplnot chrzecijaskich.
Pierwsze oficjalne kontakty bezporednie zaczy si (1971), gdy Komisja Episkopatu do spraw Ekume-
229
nizmu zaprosia Kocioy PRE do udziau w Tygodniu Modlitw o Jedno Chrzecijan. Podjto wwczas
take dialog, do ktrego przystpiy: Koci Ewangelicko-Reformowany, Polski Koci Chrzecijan
Baptystw i Zjednoczony Koci Ewangeliczny.
Studium zagadnie ekumenicznych i dziaalnoci ekumeniczn zajy si przede wszystkim Katolicki
Uniwersytet Lubelski i Akademia Teologii Katolickiej w Warszawie. KUL obok katedry teologu
wschodniej utworzy sekcj ekumeniczn. ATK na Wydziale Teologicznym otwara specjalizacj z zakresu ekumenizmu. W kraju powstaa sekcja ekumeniczna profesorw i wykadowcw katolickich uczelni. W seminariach duchownych zaczto wykada zagadnienia ekumeniczne.
Rozdzia 23
KOCI W TRZECIM WIECIE
W cigu dwudziestu lat (1958-1978) dokonay si szybkie zmiany w Kociele, przy czym najatwiejsze
do stwierdzenia byy zmiany w jego organizacji. Kolegium kardynalskie zwikszyo si z 57 tytuw na
kocu w 1958 roku do 123 w 1978 roku. Liczba jednostek organizacyjnych wzrosa z 3023 do 4707, w
tym przybyy 124 metropolie, 15 arcybiskupstw niezalenych i 536 biskupstw. Najbardziej zwikszya si
liczba arcybiskupw i biskupw tytularnych, z 882 do 1987, zmalaa za liczba jednostek organizacyjnych misyjnych: wikariatw i prefektur apostolskich, ze wzgldu na przeksztacanie ich w diecezje. Nowych metropolii i diecezji najwicej przybyo w Kociele afrykaskim i w Kociele latynoamerykaskim.
Pojawiy si struktury posoborowe, zwaszcza Synod Biskupw, 97 Konferencji Episkopatw i 9 Midzynarodowych Unii Konferencji Episkopatw.
Dzieje Kocioa w czciach wiata, a take w poszczeglnych krajach ksztatoway si rnorodnie tak
w zakresie jego wasnych wydarze, jak politycznych i spoecznych warunkw jego dziaalnoci. Do wyraniejszego ukazania zrnicowanej sytuacji religijnej posuono si danymi statystycznymi z pocztku
lat osiemdziesitych, biorc pod uwag, e zaraz po 1978 roku proporcje religii i wyzna na omwionych
kontynentach niewiele si zmieniy. Przyjte w drugiej poowie XX wieku okrelenia Pierwszy, Drugi i
Trzeci wiat ukazuj przede wszystkim sytuacj ekonomiczn krajw tych trzech stref wiata, czciowo
jednak pokrywaj si z ich systemami politycznymi. W historii Kocioa te okrelenia ukazuj odrbno
problemw i warunkw, jakie mia wwczas w kadej z tych stref wiata, lecz potrzebne jest zastrzeenie, e Japonia i Australia zaliczone w niej do Trzeciego wiata, pod wzgldem ekonomicznym i politycznym nale do Pierwszego wiata.
Chrzecijastwo Afryki
W Afryce, bez siedmiu krajw arabskich czsto nazywanej Czarn Afryk, misje katolickie i misje protestanckie w poprzednich okresach sprawiy, e jej ludno bya w wikszoci chrzecijaska, a z chrzecijan katolicy tworzyli najliczniejszy Koci. O dziejach Kocioa i jego dziaalnoci w omawianym okresie niewtpliwie najbardziej decydoway wydarzenia polityczne.
W 1978 roku Afryka liczya 44 pastwa, ktre do niedawna byy w kolonialnym wadaniu Europy. Nadal
charakter kolonialny zachoway cztery obszary: Ceuta oraz wyspy Majotta, Reunion i witej Heleny.
Niepodlego polityczn posiaday przed 1960 rokiem tylko cztery pastwa: Liberia, Etiopia, Ghana i
Gwinea. Rok 1960, zwany Rokiem Wolnej Afryki, przynis wolno polityczn pitnastu pastwom.
Najpniej proklamowano niepodlego Angoli i Mozambiku (1975) oraz grupy wysp Seszele (1976).
Niektre pastwa zyskiway j po dugim okresie walk, co dodatkowo miao ujemny wpyw na stosunek
ludnoci do Europejczykw i na zahamowanie dziaalnoci Kocioa.
Dzieje polityczne niepodlegych pastw afrykaskich, zagmatwane, czasem krwawe, byy ksztatowane
przez swoiste warunki kulturalne, spoeczne i ekonomiczne oraz przez wpywy zewntrzne, zwaszcza
przez penetracj komunizmu. W niektrych nowych pastwach prowadzono walki wewntrzne z powodu
ruchw separatystycznych. Namibia odczya si od Pretorii i po dugich walkach ogosia dopiero w
1989 roku sw niezaleno polityczn. Prawie we wszystkich pastwach toczono wewntrzne walki o
230
wadz, a w wielu - o ustrj pastwa. Niektre, jak Angola i Benin, szybko przyjy nazw Ludowych
Republik. W wyniku walki o ustrj doszo w Nigerii, najludniejszym pastwie afrykaskim (116 mln), do
znanej tragedii ludnoci w prowincji Biafra, masowo gincej z godu. Pocztkowo wiatowa opinia milczaa o tej tragedii, a we Francji mur milczenia przeamaa krajowa sekcja Stowarzyszenia Pax Christi, a
Secours catholique zorganizowaa pomoc dla godujcych. Walki o wadz, wywoane antagonizmami
etniczno-religijnymi, prowadzono w niektrych krajach, jak Czad, majcy na pnocy plemiona arabskoberberyjskie, a na poudniu - plemiona murzyskie.
Ludno murzyska w znacznej liczbie utrzymywaa si jeszcze przy wierzeniach pierwotnych (animizm i bahaizm). Animici stanowili 19% ludnoci, liczcej oglnie 423 miliony, ale jest to mylce
uoglnienie, gdy w niektrych pastwach stanowili poniej 10%, a tylko 3,4% w Zairze na 29 milionw
mieszkacw, natomiast w kilku krajach byo ich ponad 40%, w Beninie z 61% na 4 miliony mieszkacw.
Ludno mahometaska stanowia 25,5% ogu mieszkacw, chrzecijanie za okoo 53 procent. Buddyci jedynie w Republice Poudniowej Afryki tworzyli ma grup 2700 osb. Hinduici mieli w kilku
krajach grupki od kilkuset do ptora tysica osb. Mahometanie w Somali tworzyli 99,8% ludnoci, w
Dibuti - 90,6%, w Senegalu - 90%, w Nigerze - 87,8%, w Gambii - 84,8,% w Mali - 80%, w Gwinei 69%. S to na og kraje ssiadujce z pastwami arabskimi, w ktrych islam jest religi panujc. Senegal jednak wprowadzi konstytucj wieck. W Nigerze utworzono islamski uniwersytet dla Afryki Zachodniej.
Katolicy na Archipelagu Wysp Zielonego Przyldka liczyli 95,5% ludnoci, a na wyspach witego Tomasza i Ksicej - 92,4 procent. Ponad poow ludnoci stanowili w Burundi (78,3%), Gwinei, Angoli,
Gabonie, Ruandzie i Kongo. W Ugandzie tworzya blisko poow ludnoci (49,6%). W tych i innych
krajach wewntrzny ukad grup wyznaniowych nie by jednolity, co dostrzega si na przykadzie Kamerunu, ktry oglnie mia 55,5% chrzecijan (35% katolikw), ale na pnocy byo ich zaledwie 40%, a na
poudniu - 70 procent.
W niektrych pastwach doszo do przedstawionych wczeniej napi religijnych, a nawet do faktycznego przeladowania Kocioa, ktry swj wkad w rozwj niepodlegej Afryki opaci krwi mczennikw.
Islam rodkowego Wschodu
Pastwa rodkowego Wschodu, rozcigajce si od Egiptu do Afganistanu i od Pwyspu Arabskiego do
Iranu, prawie wszystkie miay powyej 90% ludnoci mahometaskiej. Wyjtek stanowi Izrael, ktry
na 4 mln 200 tys. mieszkacw mia 14% mahometan, a 84% ydw i 2% chrzecijan, w tym poow
katolikw. Liban, wedug oglnego przekonania bardzo schrystianizowany, liczy 58% mahometan, a
35% chrzecijan.
Z 18 pastw, znajdujcych si na rodkowym Wschodzie, tylko Afganistan, Iran, Izrael i Turcja nie naleay do krajw arabskich. Miao to swoje znaczenie dla sytuacji religijnej tego regionu wiata, poniewa
wrogo krajw arabskich wobec Izraela rzutowaa na ich stosunek do Kocioa katolickiego. Zanim po
wojnie szeciu dni (1967) wschodnia Jerozolima zostaa odebrana Jordanii, chrzecijanie doznawali w
niej tolerancji, ale Arabowie-mahometanie podkrelali Jej charakter witego miasta islamu. Otwarcia
meczetu Omara (1964), odnowionego przy pomocy wszystkich krajw arabskich, dokona krl Hussein z
udziaem 19 szefw pastw islamskich Afryki i Azji oraz delegatw caego wiata mahometaskiego. Do
rodkowego Wschodu nie wlicza si szeciu krajw arabskich w Afryce (Algieria, Libia, Maroko, Mauretania, Sudan, Tunezja), lecz ukady religijne w nich byy prawie identyczne: mahometanie stanowili
99% ludnoci, z wyjtkiem Sudanu, w ktrym byo ich 73 procent.
Chrzecijanie w krajach arabskich na og nie przekraczali 5% ludnoci, jedynie - poza Libanem znaczniejszy procent mieli w Egipcie (17,8%), w Sudanie (9,1%) i Syrii (8,9%). W pastwach niearabskich stanowili znikom liczb: w Afganistanie tylko 9340 na 18 mln 100 tys. ludnoci, a w Iranie 0,9% z
44 mln 800 tys. ludnoci.
231
W Libanie 35% chrzecijan obejmowao 24% katolikw (na og maronitw), 10% prawosawnych i 1%
protestantw. Spokojna przez dugi czas koegzystencja z muzumanami (58%), dzielcymi si na 38%
szyitw i 20% sunitw, doprowadzia do politycznego ukadu, wedug ktrego prezydentem i dowdc
armii byli maronici, premierem sunnita, przewodniczcym parlamentu szyita. Narastajce polityczne konflikty wewntrzne i polityczne wpywy pastw ssiednich wywoay w latach siedemdziesitych nie zakoczon jeszcze wojn domow, ktrej nadano charakter wojny religijnej chrzecijan i mahometan.
Chrzecijastwo ulego silnemu zniszczeniu, cho rzd libaski nadal utrzymywa ambasadora przy Watykanie.
Tunezja, pastwo arabskie w Afryce, liczce okoo 6 mln ludnoci (99% mahometan), miaa 18 tys. katolikw, dla ktrych dawniejsze arcybiskupstwa kartagiskie przeksztacono (1964) w praatur niezalen (24 parafie). Republikaski rzd tunezyjski nawiza ze Stolic Apostolsk stosunki dyplomatyczne i
zawar z ni konwencj, przyznajc Kocioowi katolickiemu osobowo prawn, ale wprost zabraniajc
mu wszelkiej dziaalnoci o charakterze politycznym.
Z pastw rodkowego Wschodu stosunki dyplomatyczne ze Stolic Apostolsk utrzymyway (1978)
oprcz ju wymienionych: Egipt, Irak, Iran, Kuwejt, Pakistan, Syria, Turcja, a z pastw arabskich w
Afryce take Algieria, Maroko i Sudan. Rozwojowi Kocioa katolickiego na rodkowym Wschodzie i w
pastwach arabskich Afryki nie sprzyjay konflikty polityczne midzy niektrymi pastwami, wewntrzne konflikty, zwaszcza ustrojowe prawie w kadym z nich, konflikty religijne midzy samymi mahometanami (Irak wypdzi bahaistw), a przede wszystkim silny rozwj nacjonalizmu arabskiego, islamskiego fundamentalizmu i politycznego ekspansjonizmu wobec Zachodu. Doszo nawet do otwartego konfliktu Kocioa z reimem pastwowym w Syrii, gdy w konstytucji (1964) przyjto, e religi pastwow
jest islam, rdem za prawodawstwa Koran i na tej podstawie w akcji zniesienia kultury cudzoziemskiej
przejto prywatne szkoy wyznaniowe. Przyczyny polityczne, gwnie jednak ekonomiczne sprawiy, e
w Europie Zachodniej znalaza si wielka liczba mahometan. We Francji stali si liczniejsi ni protestanci, najliczniejsi po katolikach. Zachowujc konsekwentniej ni katolicy swe praktyki religijne, budowali liczne meczety. W Niemczech Koci odczul zagroenie przez maestwa mieszane katolickomuzumaskie, przed czym przestrzega kardyna Frings w licie pasterskim.
Religie Azji
Tradycje kulturowe, w tym take religijne, ktre obok przyczyn politycznych zawsze miay najwiksze
znaczenie dla misji katolickich, a w XX wieku dla dziejw Kocioa katolickiego w Azji, sprawiaj, e w
statystykach religijnych pastw azjatyckich ujmuje si je - poza pastwami rodkowego Wschodu - w
pi grup: Subkontynent Indyjski, Chiny i Mongolia, Azja Pnocno-Wschodnia, Azja PoudniowoWschodnia i Indochiny. Wydzieli wszake trzeba Chiny i Mongoli oraz doda do nich Kore Pnocn
i Indochiny (z wyjtkiem Tajlandii) jako grup pastw skomunizowanych i przeladujcych Koci.
Na Subkontynencie Indyjskim (Bangladesz, Bhutan, India, Malediwy, Nepal, Pakistan i Sri Lanka) nie
byo jednolitego ukadu religijnego, Islam stanowi zdecydowanie gwn religi Bangladeszu (85%),
Malediww (99,9%) i Pakistanu (95%). Bhutan mia niewielki procent mahometan, natomiast 69,6%
buddystw i 24,6% hinduistw, podobnie Sri Lanka - 66,9% buddystw i 16% hinduistw. Swoista sytuacja religijna panowaa w Nepalu, w ktrym dominowa hinduizm (89,6%), majc krla jako gow religii, uznawanego za wcielenie bstwa Wisznu. Hinduizm by take rodzim i najliczniejsz religi Indii
(78,8%), ktra miaa tylko 0,7 buddystw i 12,5% mahometan. Chrzecijanie (8,3%) najliczniejsi byli w
Sri Lance (katolicy 6,8%) na 15 mln 800 tys. ludnoci, w Indii 3,9 (katolicy 1,3%) na 750 mln 900 tys., w
Pakistanie - 1,8% (katolicy 0,5%) na 96 mln 200 tys. ludnoci. W pozostaych pastwach znikomy by
procent chrzecijan, a jeszcze bandzie j katolikw. Koci katolicki posiada (1978) w Bangladeszu jedn metropoli i trzy biskupstwa, cho pastwo po okresie uznawania si za laickie przywrcio (1976)
islam jako religi pastwow. Bhutan, majc tylko 170 katolikw, Malediwy - niewiele wicej, Nepal za
300 katolikw, chyba nie posiaday nawet staych misjonarzy. W Indii istniaa rozbudowana organizacja
kocielna, majc razem dla katolikw aciskich, dla katolikw syromalabarskich i katolikw syromalankarskich 18 metropolii, niezalene arcybiskupstwo w Goa, 85 biskupstw i 2 prefektury apostolskie. Paki-
232
stan, ogoszony (1956) Muzumask Republik, zmienia (1958-1978) trzykrotnie form swych rzdw,
lecz zachowa charakter pastwa wyznaniowego, mahometaskiego, nawet Partia Ludowa (od 1967) o
lewicowym kierunku, za rzdw Z. A. Bhutto, gosia islamski socjalizm i nacjonalizm. Koci katolicki
mia (od 1950) metropoli w Karaczi, ktra jako archidiecezja (1978) liczya 55 tys. wiernych, oraz 5
biskupstw, w tym dwa ustanowione w 1958 i 1977 roku. Koci w Sri Lance posiada l metropoli, 6
biskupstw i l prefektur apostolsk. Nowe biskupstwo (1972) w Badulla miao 12 560 katolikw na 875
tys. ludnoci. Stosunki dyplomatyczne ze Stolic Apostolsk utrzymyway: Bangladesz, India, Pakistan i
Sri Lanka.
Korea w Azji Pnocno-Wschodniej, podzielona (1948) na Pnocn i Poudniow, od rozejmu po wojnie
koreaskiej (1953) stanowia dwa pastwa o wasnych dziejach politycznych, ale te religijnych. Korea
Pnocna staa si pastwem komunistycznym.
Korea Poudniowa, cho jej rzdy propaganda komunistyczna okrelaa Jako dyktatorskie, stosowaa
wolno religijn, wskutek czego witalno ujawniy rne religie, sekty synkretyczne i chrzecijaskie.
Z 41 mln 200 tys. ludnoci najwicej wyznawao religi chrzecijask (30,5%), nastpnie szamanizm
(25,9%), buddyzm (15,5%), synkretyzm religijny (14,2%), konfucjanizm (13,3%). Synkretyzm religijny
obejmowa okoo 250 rnych form kultu, wrd ktrych wysuwao si na czoo szondogyo, powstae w
XIX wieku jako zlepek wierze rodzimych, by zahamowa wpywy europejskie i chrzecijaskie. Wrd
chrzecijan koreaskich rozpowszechnione byy liczne odamy protestanckie (okoo 187), tworzce grup
tak zwanych Kociow niezalenych (14,2%). Oprcz nich byo 9,7% ewangelikw i niewielu anglikanw (0,1%). W Korei Poudniowej katolicy, ktrych liczb powikszyli uchodcy z Korei Pnocnej,
stanowili 3,9% ludnoci. Koci dopiero teraz (1962) w miejsce wikariatw apostolskich wprowadzi
sta organizacj: 3 metropolie i 14 biskupstw. Arcybiskup Seulu, Stephen Sou Hwan Kim zosta kardynaem. Rzd utrzymywa stosunki dyplomatyczne z Watykanem.
Japonia, z ktr Korea niegdy bya politycznie i kulturowo zwizana, uksztatowaa odmienne oblicze
religijne. Jako japoska specyfika wystpowao nadal rozrnianie religii osobistej i religii rodzinnej,
mg wic Japoczyk wyznawa dwie religie. Na 120 mln 800 tys. ludnoci byo 59,6% buddystw,
22,4% wyznawcw wierze synkretycznych, 3% sintoistw i 3% chrzecijan. Z chrzecijan katolicy stanowili 0,6% ludnoci, 0,7% ewangelicy i 0,7% Kocioy niezalene.
W Japonii Koci katolicki znacznie rozwin sw organizacj, ustanawiajc (1959) now metropoli w
Nagasaki, a nastpnie (1969) w Osace. Niektre prefektury apostolskie przeksztacono w biskupstwa, tak
e zwikszya si ich liczba z omiu do trzynastu. Rzd utrzymywa stosunki dyplomatyczne ze Stolic
Apostolsk.
W grupie pastw Azji Poudniowo-Wschodniej (Brunet, Filipiny, Hongkong, Indonezja, Makau, Malezja,
Singapur, Tajwan) wyrniay si Filipiny jako kraj katolicki. Na 54 mln 400 tys. ludnoci miay 84,1%
katolikw. Wrd innych chrzecijan liczne byy (6,2%) Kocioy niezalene, do ktrych zaliczano te
dwa odamy katolickie: aglipaizm (Iglesia Catlica Filipina Independiente) i synkretyzm orientalnochrzecijaski (Iglesia di Cristo). Protestanci stanowili 3,5% ludnoci. Byo te 5% mahometan.
Na Filipinach Koci katolicki pod przewodnictwem arcybiskupa w Manili, kardynaa Ruf ino J. Santosa, i jego nastpcy, kardynaa Jaime L. Sina, rozwin sw dziaalno i organizacj. Drugim kardynaem
filipiskim (od 1969) by Julio Rosales, arcybiskup Ceb. Organizacja kocielna powikszya si o 7 metropolii (razem 13) i o 17 biskupstw (razem 33). Dziaalno utrudniay warunki polityczne, gdy prezydent Ferdinand Marcos wprowadzi stan wyjtkowy (1972-1981).
Indonezja, najwiksze pastwo (63 mln ludnoci) w Azji Poudniowo-Wschodniej, miaa 43,4% mahometan, 35,5% wyznawcw synkretyzmu religijnego, 11% chrzecijan, w tym 5,2% katolikw. Misyjne
struktury (wikariaty i prefektury apostolskie) dopiero w tym okresie zostay przeksztacone w biskupstwa,
tak e utworzono sta organizacj kocieln: 7 metropolii i 24 biskupstwa. Rzd utrzymywa wczeniej
zaprowadzone stosunki dyplomatyczne ze Stolic Apostolsk.
Malezja, 15 mln 190 tys. ludnoci, 2,8% katolikw, posiadaa dwa biskupstwa, a w tym okresie uzyskaa
2 metropolie i 3 biskupstwa.
233
Tajlandia (51 mln ludnoci), jedyna w Indochinach, nie ulega komunizmowi. Zachowujc tradycyjnie
monarchi, uznaa (1961) buddyzm za religi pastwow. Buddyci (92,1%) tym bardziej stanli w opozycji do innych religii. Chrzecijanie stanowili niewielki procent (1,1%) ludnoci, w tym byo 0,4% katolikw. Istniejcych od dawna 5 wikariatw apostolskich i jedn prefektur przeksztacono w sta organizacj kocieln, ktra obja 2 metropolie i 8 biskupstw. Rzd utrzymywa stosunki dyplomatyczne ze
Stolic Apostolsk.
Komunizm Azji
Chiny i Mongoli czyo to, e byy pastwami komunistycznymi. Rnio za, e Chiny zerway ze
Zwizkiem Radzieckim, a Mongolia pozostaa jego wiernym satelit. W obu pastwach statystyka religijna jest znana tylko z doniesie propagandowych, ktre podaway, i w Chinach na 1 mld 61 mln 100
tys. ludnoci byo 76% ateistw i niewierzcych, w Mongolii za na 1 mln 870 tys. ludnoci - 65,6% ateistw, obok ktrych istniao 30,9% animistw, 1,9% buddystw i 1,4% mahometan. Chrzecijanie nigdy
nie byli uznani przez pastwo mongolskie, podawana wic liczba 50 katolikw moe oznacza tylko cudzoziemcw. Wymieniana w Annuario Pontificio misja w Urga istniaa (od 1922) jedynie formalnie.
W Chinach do tradycyjnej religii kraju, buddyzmu, przyznawao si tylko 6% ludnoci. Rozpowszechniaa si natomiast (20%) religia chiska, bdca synkretyzmem tradycji konfucjanizmu i taoizmu, pewnych wierze buddyzmu, kultu przodkw, magii i zabobonw. Rewolucja kulturalna (1966-1976), narzucona pracz Mao Tse-tunga, ktrego Myl! (Czerwona ksieczka) stay si Bibli komunistycznych Chin i
fascynoway ludzi Zachodu, miaa oczyci pastwo z rodzimego feudalizmu, pkolonializmu, ukrytego
kapitalizmu i religii. Istniaa wszake nadal schizma chiska, narzucona katolikom, cho wikszo biskupw i kapanw znalaza si w wizieniu. Schizma (Koci patriotyczny chiski) uywaa okoo 1600
otwartych jeszcze kociow. Wedug Annuario Pontificio na istniejcych formalnie 20 metropolii, 92
biskupstwa i 29 prefektur apostolskich w 1978 roku nie byo obsadzonych 14 metropolii, ktre te nie
miay administratorw apostolskich ani wikariuszy generalnych. Ich los dzielio 51 biskupstw i 16 prefektur apostolskich. Niektre metropolie i biskupstwa byy obsadzone, ale hierarchowie znaleli si na
wygnaniu. y 86-letni metropolita z Nanchang, lecz nie pozwolono mu wykonywa urzdu. Jako jedynie
urzdujcego metropolit podano arcybiskupa Francisa Wang Hsueh-Minga w Suiyan. Wymieniono te
piciu rezydujcych biskupw, ale o biskupie L. Li Paiyu w Chowchich wiedziano, e by ustanowiony
(1951), lecz nie wiedziano, czy by konsekrowany. Z wielu uwizionych biskupw piciu (1978) pozostawao jeszcze bez wolnoci, inni pomarli. Uwizieni byli te wikariusze generalni i administratorzy
apostolscy.
Korea Pnocna, jak cz Korei wyzwolonej przez Armi Czerwon ogoszona (1948) Republik Poudniowokoreask, po wojnie koreaskiej przystpia do budowy ustroju socjalistycznego, co oznaczao
reimow walk z religi. Na pocztku lat osiemdziesitych podawano oficjalnie, e na 20 mln 400 tys.
ludnoci jest 68% ateistw i bezwyznaniowcw. Pozostaa cz ludnoci wyznawaa szamanizm
(15,6%), synkretyzm religijny (13,9%), buddyzm (1,7%). Wbrew represjom synkretyczny kult szondogyo
zyskiwa zwolennikw. Chrzecijanami pozostao 0,9% ludnoci, w tym byo 0,1% katolikw, gdy
wikszo usza do Korei Poudniowej. adna diecezja (dwie) nie miaa biskupa. O biskupie Francisie
Hongu, ustanowionym (1962) w stolicy, Phenianie (Pyeon Yang) podano w Annuario Pontificio, e znik.
Cztery pastwa Indochin (Birma, Kamboda, Laos i Wietnam) w rnym stopniu ulegy komunizmowi i
rn miay liczb katolikw.
Birma, rzdzona od 1962 roku przez Rad Rewolucyjn, w konstytucji (1974) przeja nazw Socjalistycznej Republiki Zwizku Birmaskiego. Pozostawiono wszake prawo, e buddyzm jest religi pastwow. Misjonarzy chrzecijaskich cudzoziemcw wypdzono. Katolicy na 38 mln 500 tysicy ludnoci stanowili 0,9 procent i posiadali (1978) dwie metropolie, pi biskupstw i prefektur apostolsk.
Kamboda, osawiona przez wojn domow czerwonych Khmerw, oficjalnie miaa 88,4% buddystw
na 7 mln 6 tys. ludnoci, 3% animistw, 2,4% mahometan i 0,6% chrzecijan, w tym 0,1% katolikw.
Byy to niedobitki katolikw, ktrzy nie zginli w przeladowaniu religijnym, krwawo prowadzonym od
234
1975 roku. Zamordowano wielu duchownych, zniszczono cakowicie katedry w Phnom-Penh (wikariat
apostolski) i Battambang (prefektura apostolska) oraz wiele innych kociow.
Laos po wojnie domowej znis (1975) monarchi i ogosi si Republik Ludowo-Demokratyczn pod
kierownictwem Partii Ludowo-Rewolucyjnej. Koci, ktry mia cztery wikariaty apostolskie, przeszed
podobne przeladowanie jak w Kambody i Wietnamie. Na 3 mln 600 tys. ludnoci pozostao okoo 30
tys. katolikw.
Wietnam, podzielony na Poudniowy i Pnocny (Demokratyczna Republika Wietnamu), po krwawej
wojnie domowej sta si (1976) jedn Wietnamsk Republik Socjalistyczn. W czasie wojny, a take po
niej wielu duchownych dostao si do wizie. Koci, posiadajcy w caym Wietnamie 3 metropolie i
22 biskupstwa, mia (1978) obsadzone stolice metropolitalne i biskupie, z wyjtkiem dwch. Arcybiskup
z Hanoi, Stephen Sou Hwan Kim by kardynaem (1969), lecz w 1978 roku zrezygnowa ze stolicy metropolitalnej, ktr obj jego koadiutor z prawem nastpstwa, Joseph M. Trinh van-Kan, wkrtce te
mianowany kardynaem (1979). Katolicy stanowili wwczas 7% z 58 milionw ludnoci.
Ewangelizacja Oceanii
Dwa najbardziej chrzecijaskie kraje Oceanii, Australia i Nowa Zelandia wymagay ewangelizacji, a w
pewnym stopniu rechrystianizacji. Australia na pocztku lat osiemdziesitych na 17 mln 700 tys. ludnoci
miaa 84,1% chrzecijan. Zelandia za na 3 mln 200 tysicy - 91 procent. W Australii wszake okoo 15%
ludnoci okrelano jako ateistw i bezwyznaniowcw, a chrzecijanie, szczeglnie ewangelicy i anglikanie, ktrzy wsplnie stanowili 50,5% mieszkacw kraju, najwyej w dwudziestu procentach odbywali
praktyki religijne swojego Kocioa. Wskutek powojennej emigracji wzrosa liczba katolikw (30,6%) i
prawosawnych (3%).
Koci katolicki w Australii tylko nieco powikszy sw organizacj. Nadal posiada 5 metropolii, a
utworzono (1966) tylko jedno nowe biskupstwo w Broome (Zachodnia Australia) z dawnego wikariatu
apostolskiego w Kimberley, ktre na 15 tys. mieszkacw miao 4800 katolikw. Misj niezalen przeniesiono z Drysdale River do Kalumburu. Liczya 195 katolikw na 250 mieszkacw. W Melbourne
powsta (1958) egzarchat apostolski dla Ukraicw i Rusinw obrzdku bizantyjskiego, a w Sydney
(1973) biskupstwo Saunt-Maron of Sydney dla unitw obrzdku maronickiego. Metropolita z Sydney,
Norman Thomas Gilroy, by kardynaem. Rzd nawiza stosunki dyplomatyczne ze Stolic Apostolsk.
Rdzenni mieszkacy Australii (aborygeni) w liczbie 160 tysicy stanowili nie tylko problem etniczny,
ale te religijny. Koci popar ich walk o prawa. Pene prawa obywatelskie uzyskali w 1967 roku, a
prawo do ziemi w 1976 roku. Pawe VI w Sydney podkreli, e jak kady nard maj prawo do wasnego sposobu ycia, czyli do kultury etnicznej. Wtedy te zosta wywicony pierwszy kapan aborygen,
Patrick Dodson.
Uchodcy, napywajcy licznie z krajw azjatyckich, zwikszali liczb buddystw (0,1) i mahometan
(0,2%). Koci katolicki przez Komisj Iustitia et Pax i Konferencje w. Wincentego a Paulo wczy si
w starania o prawa dla nich i w opiek nad nimi.
Koci w Nowej Zelandii przeywa podobne problemy, co Australia. Rdzennych mieszkacw (Maorysw) byo 250 tysicy. Uchodcy przybywali gwnie z Indochin. Zajmowaa si nimi wsplna Komisja Kociow. Nowa Zelandia miaa procentowo wicej protestantw ni Australia: 35,5% ewangelikw
i 32,7% anglikanw. Katolikw (18,7%) byo mniej ni w Australii. Koci katolicki posiada bez zmian
jedn metropoli i trzy biskupstwa. Metropolita z Wellington, Reginald J. Delargey, by kardynaem.
Nowa Zelandia ustanowia ambasad przy Watykanie.
Pozostae pastwa Oceanii (Fidi, Kiribati, Nowa Kaledonia, Papua-Nowa Gwinea, Wyspy Salomona,
Samoa, Tonga, Tuvalu i Vanuatu) miay ponad 90% chrzecijan, tylko Fidi 49,7% i Nauru 81,6%. Katolicy zdecydowan wikszo (72,5%) stanowili jedynie w Nowej Kaledonii, a w Kiribati prawie poow
chrzecijan. W innych pastwach osignli okoo 20%, lecz na wyspach Tuvalu - 2,2%. Koci katolicki
rozwin sw organizacj, tworzc w miejsce wikariatw apostolskich biskupstwa, tak wic Nowa Kaledonia otrzymaa metropoli, a Papua-Nowa Gwinea a trzy metropolie i 13 biskupstw. Duo misjonarzy
przybywao z Europy, w tym rwnie z Polski.
235
Problemy Ameryki aciskiej

Stay wzrost demograficzny w wikszoci krajw i podjcie intensywniejszej chrystianizacji ludnoci
poza miastami, zwaszcza w grach i puszczach, wymagay rozbudowy organizacji kocielnej. Nie wiadomo, w jakim stopniu rozbudowano sie parafialn, natomiast mona stwierdzi, e w kadym kraju,
nawet w najmniejszym, powikszya si w tym dwudziestoleciu liczba biskupstw oraz wikariatw apostolskich. Gdzie byo mona, przeksztacano organizacj misyjn w sta organizacj kocieln. W Ameryce Poudniowej may Urugwaj (2 mln 990 tys.) uzyska pi nowych biskupstw. Najwikszy za kraj,
Brazylia (135 mln 600 tys.), powikszy o 13 liczb metropolii (33), a o 67 liczb biskupstw (147). Pomagay w tym utrzymywane ze Stolic Apostolsk stosunki dyplomatyczne, ktre zachoway wszystkie
pastwa, cho przy gwatownych zmianach rzdw dochodzio do Okresowych konfliktw. Kuba zrewolucjonizowana i komunizowana utrzymaa nuncjatur i sw ambasad przy Watykanie. Nowe ukady
(konwencje) zawary Paragwaj (1960) i Wenezuela (1964), protok - Haiti (1966), konkordaty - Argentyna (1966) i Kolumbia (1973).
Koci nadal przeywa wiele wewntrznych problemw, jak brak wystarczajcej liczby kapanw.
Niektre problemy zwikszyy si, zwaszcza odnawianie starych kultw i rozwj (kultw synkretycznych. Wzrosy napicia politycznie, a przede wszystkim spoeczne.
Za jedn z najbardziej charakterystycznych cech katolicyzmu latynoamerykaskiego uwaa si rozbudzenie wraliwoci duchowiestwa na warunki ycia ludu i zainteresowanie prawie obsesyjne sprawiedliwoci spoeczn. Powstaa i rozwijaa si nie tylko teologia wyzwolenia, ale u reformatorskich ksiy jeszcze silniej dno do dokonania procesu, ktry w latach szedziesitych nazwali concientizacion: budzenie wiadomoci i solidarnoci klasowej robotnikw oraz przekonania o moliwoci ksztatowania
wasnego losu i losu swego kraju.
Konferencja Episkopatw Latynoamerykaskich (CELAM) dostrzegaa na og wszystkie problemy i
staraa si znale ich rozwizanie. Na posiedzeniu w Fomeque (1959) zajmowaa si gwnie walk z
komunizmem, na kolejnym posiedzeniu (1960) w Buenos Aires pod znakiem zapowiedzianego soboru
obradowaa nad sprawami Kocioa powszechnego, cho te nad bolczkami wasnego katolicyzmu.
Konferencja CELAM-u w Meksyku (1961) sza po tej samej linii co poprzednia, ze szczeglnym nastawieniem na katolick rodzin.
W soborze wzio udzia 601 biskupw latynoamerykaskich, korzystajc w obradach z dowiadcze
CELAM-u. Do czoowych reformatorw soboru naleeli: z Chile kardyna Raul Silva Henriquez i biskup Manuel Larrain, z Brazylii arcybiskup Helder Camara i biskup Eugenio Sales. Po soborze pierwsze
posiedzenie CELAM-u odbyo si (1966) w Mar del Plta (Argentyna) pod oglnym hasem Aktywna
obecno Kocioa w rozwoju i integracji Ameryki aciskiej. Poddano historycznej analizie sytuacj
Kocioa w tej czci wiata i starano si ustali wasne sposoby dziaania. Brak byo jednak analizy spoecznej rzeczywistoci Ameryki aciskiej.
Encyklika Pawa VI Populorum prooressio (1967) skonia do nowej refleksji o rzeczywistoci tego
kontynentu. Konferencja CELAM-u w Ricife wydaa z inicjatywy Heldera Camary Wyjanienie biskupw Trzeciego wiata. Wrd ksiy .pozostao jednak przekonanie, e Koci stale za mao mwi o
przeksztaceniu zewntrznych warunkw, w ktrych yje i dziaa. Wielu z nich uwaao, e zbawienie
wiata jest nierozcznie zwizane z wyzwoleniem od politycznego i gospodarczego kolonializmu. W
takim kontekcie odby si Midzynarodowy Kongres Eucharystyczny w Bogocie, w ktrym wzi udzia
Pawe VI, oraz II Konferencja Plenarna Biskupw Latynoamerykaskich w Medellin, take z jego
udziaem. Papie do zebranych campesinios powiedzia, e bdzie denuncjowa niesprawiedliw nierwno midzy bogatymi i biednymi oraz naduycia wadz i urzdw, ale przestrzega te, by nie pokada
nadziei w gwatach i rewolucji. Konferencja w Medellin odbya si z udziaem 7 kardynaw i 280 biskupw oraz kapanw, zakonnikw, katolikw wieckich i protestantw (obserwatorzy). Przyjto dwie
grupy dokumentw. Jedna dotyczya amerykaskiej rzeczywistoci w dziedzinie sprawiedliwoci, pokoju, rodziny i demografii, wychowania modziey. Druga grupa odnosia si do problemw wewntrzkocielnych i pastoralnych. Po ich opublikowaniu stwierdzono, e odznaczaj si nieoczekiwan konkrety-
236
zacj zagadnie. Niektrzy mwili, e stay si pomostem midzy filozofi rozwoju a teologi wyzwolenia.
Chadecja Ameryki aciskiej
Ameryka aciska bya nadal niespokojna politycznie, co miao duy wpyw na dzieje Kocioa w poszczeglnych pastwach. Niektre z wysp Morza Karaibskiego, jak Jamajka (1962), dopiero teraz zyskay niepodlego i zaczy szuka wasnej tosamoci narodowej, czsto w dawnych wierzeniach.
Mao byo krajw (Kolumbia, Kostaryka, Paragwaj), w ktrych nie doszo do przewrotw wojskowych.
Gdzie utrzymyway si rzdy prawicowe, starano si wprowadza chrzecijask demokracj (chadecj). Przejcie wadzy przez rzdy wojskowe w Brazylii i Boliwii (1964), w Peru (1968) i Ekwadorze
(1972), a zwaszcza w Chile (1973) wykazao, e program chrzecijaskiej demokracji nie wystarczy,
chocia stosowano elementy korporacyjnego systemu spoecznego. W Peru usiowano chadecj zastpi
chrzecijaskim socjalizmem.
W Peru, gdy do wadzy dosza Partia Akcji Ludowej, prezydent T. Belande Terry (1963-1968) przystpi do reform spoecznych. Cho sw ideologi (belaundizm) uczyni indianizm i kultur Inkw, co
sprzyjao odnawianiu ich wierze. Koci popar reformy spoeczne, zajmujc si nimi intensywniej po
wydaniu (1958) przez Episkopat listu pasterskiego o sprawiedliwoci spoecznej. Arcybiskup z Cuzco,
Carlos M. Jurgens, przeznaczy 13 tysicy ha ziemi kocielnej do podziau. Nie powstrzymao to ruchu,
ktry rozwija si w poudniowej czci Peru pod niewtpliwym wpywem kubaskiej rewolucji, z hale
m chopw ziemia lub mier. Cz kleru ulega radykalizacji, a 35 ksiy ogosio popart przez 127
misjonarzy z USA, Kanady, Irlandii i Austrii Deklaracj z Cieneguilla, ktra nawietlajc konkretn sytuacj kraju, mwia o wykorzystywaniu biednych przez bogaczy. Deklaracja powoaa si na napitnowanie kapitalistycznej mentalnoci przez encyklik Populorum progressio i podkrelaa tak silne jej zakorzenienie w Peru, e nie da si tego zmieni bez rewolucji. Nowy, rewolucyjny rzd generaa Juana
Velasco Alvarado (1968) przystpi do reformy rolnej i zmian, lecz dalekich od stawianych postulatw.
Wobec kleru stosowa represje za krytyk i wywoywanie niepokojw spoecznych. Episkopat wic w
dokumencie przygotowanym na Synod Biskupw (1971) mwi otwarcie o nieludzkiej mentalnoci wielu
funkcjonariuszy i urzdnikw pastwowych, zwaszcza na prowincji, da nowych form sprawowania
wadzy. Biskupi opowiadali si za spoeczestwem socjalistycznym, ale wolnym. Gdy kraj (1975) znalaz
si na skraju wojny domowej, prezydent Velasco musia ustpi. Nowy rzd generaa F. Moralesa Bermdesa zahamowa, a na og przyjmuje si, e zakoczy proces przeksztacania Peru w socjalistyczne
spoeczestwo.
W Chile partia chrzecijaska (Partito Democrata Cristiano), wykorzystujc wszystkie dogodne momenty
polityczne, rozwina tak intensywn i nowatorsk dziaalno, e wysuna si na czoo nie tylko w
Ameryce aciskiej, ale wyprzedzaa chadecje europejskie. Za prezydentury Artura Alessandriego, ktry
w wyborach zwyciy kandydata lewicy, Salvadora Allende, aktywno spoeczna Kocioa osigna
szczytowy punkt. Chrzecijaski program reform pt. Revolucin en America Latina - Vision Cristiana
ogosio Centrum Bellarmina, z gwn tez szybkiej, gruntownej i penej zmiany struktur w sposb
wolny, jeeli si nie chce, by je wprowadzili si komunici. Episkopat chilijski wyda dwa listy pasterskie: o sytuacji ludnoci wiejskiej oraz o spoecznych i politycznych obowizkach katolikw. Biskup
Larrain i arcybiskup z Santiago, kardyna Raut Heinriquez, oddali ziemi kocieln dla ludnoci wiejskiej, ktra nic nie posiadaa. Dla biednych uzyskano pomoc kocieln z Europy, Stanw Zjednoczonych
i Kanady, ale rozwinita dziaalno charytatywna odsuwaa niejako na bok problemy spoeczne. Rzd
podj reformy, ale one tylko nieco zagodziy kryzys. Nie stumiy wpyww marksistowskich, zwaszcza wrd modziey studenckiej, ktra posza za komunizujcymi dziaaczami, jak Camilo Torres, Fidel
Castro i Che Guevara. Doszo do strajku okupacyjnego katolickiego uniwersytetu w Santiago, a potem
rewolucji studenckiej (1968), rozpocztej obsadzeniem katedry w Santiago, by zwrci uwag Pawa VI
przed podr do Kolumbii na spoeczn ndz Ameryki aciskiej. Ruch Kocioa modych (Iglesia
Joven) oznacza lewicowe odchylenie wielu katolikw. Rozam w chadecji przyczyni si (1970) do zwycistwa Salvadora Allende, socjalisty i marksisty. Po jego obaleniu przez junt wojskow (1973) wielu
237
Chilijczykw rozczarowao si do chrzecijaskiej demokracji. Jedni krytykowali j, e bya zbyt postpowa i swym programem zjednaa wielu ludzi dla idei marksistowskich, przez co uatwia Allende dojcie
do wadzy. Inni mieli pretensje, e odesza od radykalnego programu i staa si bierna wobec konserwatyzmu nowego rzdu wojskowego w Chile.
Rewolucje Ameryki aciskiej
Rewolucyjnymi nazywano niekiedy rzdy, ktre objy wadz przez walk i przewrt, cho w swoim
dziaaniu nie zmierzay do zmiany ustroju pastwa. Ruchy rewolucyjne lewicy socjalistycznej, a jeszcze
bardziej komunistycznej, wystpiy w kilku pastwach. Gdzie wadza pastwowa bya jeszcze silna, rozpoczynay walk partyzanck. Rewolucja na Kubie doprowadzia do utworzenia pastwa komunistycznego. Rewolucja w Boliwii wybucha ju w 1952 roku, lecz jej zdobycze usun prezydent (1956-1960)
H. Silese Suazo, nie ustaa wszake walka rewolucyjna, otwarcie prowadzona, gdy komunici zorganizowali Armi Wyzwolenia Narodowego. W obu krajach Koci znalaz si w zupenie nowej sytuacji,
ale w obu inna bya jego sytuacja kocowa. Na Kubie urzdowy ateizm sprawi, e na pocztku lat
osiemdziesitych podawano na 10 mln 90 tys. ludnoci a 55,1% niewierzcych, a tylko 32% katolikw.
Boliwia w tym czasie na 6 mln 430 tys. ludnoci liczya 94,8% chrzecijan, w tym 92,5% katolikw.
W Boliwii Koci w dwudziestoleciu (1958-1978) musia pokonywa wielorakie zagroenia wewntrzne, jak ekspansja sekt, nawet japoskiej Soka Gakkai, oraz zabobonne wierzenia ludnoci indiaskiej
(60%) i Metysw. Jego najtrudniejsze zadanie polegao na szukaniu naleytych rozwiza problemw
spoecznych, bez wczania si w rewolucj, ktra pocigaa cz kleru. Arcybiskup z La Paz, Abel I.
Antezana y Roias nie aprobowa stosowania siy przez campesinos oraz krytykowa rzd (1959) za represje wobec katolikw i za tolerowanie komunistw. Problemw kocielno-pastwowych nie rozwiza
ukad ze Stolic Apostolsk za drugiej prezydentury Paza Estenssora (1960-1964), cho uatwia dziaalno spoeczn Kocioa, pozwalajc na przyjmowanie zagranicznej pomocy od stowarzysze, jak Misereor i Adveniat. Problemy wzrosy za prezydentury (1966-1969) generaa R. Barrientosa Ortuno, ktry
dziaa na korzy oligarchii i armii. Wstrzsem dla ogu ludzi byo zamordowanie Che Guevary przez
wojsko reimowe. Hierarchia nie protestowaa, bo nalea do przywdcw komunizmu Fidela Castro.
Natomiast mord robotnikw w kopalniach i ogoszenie dokumentu z Medellin (1968) wstrzsny katolikami. Arcybiskup z La Paz, Jorge Manrique Hurtado, w licie pasterskim (1970) wystpi z daniem
nowej polityki dla Boliwii. Po tym licie cz rewolucyjnie nastawionych ksiy i katolikw uznaa go za
swego rzecznika. Wadze 'boliwijskie, chcc zastraszy ksiy, usuny kilku z kraju. Po dwch kolejnych puczach wojskowych za prezydentury J. J. Torresa Gonzalesa nowy reim przystpi do realizacji
rewolucyjnego nacjonalizmu, lecz nie usuno to napi spoecznych. Ksia stanli w obronie grnikw.
Na znak solidarnoci z ich postulatami podjli prac w kopalniach i skierowali apel do hierarchii. Biskupi
nie zajli zgodnego stanowiska, ale kardyna Joseph Klemens Maurer, arcybiskup z Sucre, cho uchodzi
za konserwatywnego, zapowiedzia, e powoa komisj, ktra zbada materialne zasoby Kocioa, by
sprzeda kosztownoci na cele spoeczne, gdy tylko w ten sposb Koci moe wrci do autentycznego posugiwania biednym. Nie uchronio to od buntu w Santa Cruz, gdy biskup Luis Rodrigez za zwikszenie liczby zatrudnionych ludzi okaza wdziczno wacicielom ziemskim, ktrzy pacili godowe
stawki, a wystpi przeciw komunistom i komunizujcym ksiom. W kraju doszo (1971) do otwartego
buntu przeciw reimowi, pod hasem obrony katolicyzmu i uwolnienia si od socjalizmu i komunizmu.
Dyktatorskie rzdy obj Banzer Suarez, ktry postanowi oczyci kler z elementw lewicowych: duchownych zabierano z ulicy i wywoono za granic. Suarez manifestowa swoje poparcie dla Kocioa,
ale Komitet Konferencji Episkopatu Boliwijskiego opublikowa raport o zabitych, rannych, osieroconych
uwizionych. Ku zdziwieniu biskupw organizacja laikatu Acctin Catlica Boliviana opowiedziaa si
po stronie rzdu. Ujawnio to brak jednolitoci Kocioa boliwijskiego, ktrego wszake najwiksz saboci by brak rodzimego duchowiestwa. Nawet Episkopat nie by narodowociowo jednolity: 23 biskupw (7 Boliwijczykw) naleao do siedmiu rnych narodowoci.
238
Rewolucja Kuby
Na Kubie walk rewolucyjn przeciw dyktaturze Fulgencio Batisty y Zaldivara zorganizowa Fidel Castro, dawny student prawa w Hawanie, wygnany z kraju za dziaalno rewolucyjn. W 1956 roku wyldowa na wyspie z partyzantami i przy pomocy Che Guevary prowadzi walk, nie ujawniajc zamiaru
wprowadzenia komunizmu. Koci ju wczeniej potpia gwat, stosowany przez dyktatur, a arcybiskup z Santiago, Perez Serantes, na tajnym spotkaniu biskupw (1958) przedstawi postulat wsplnego
dania, by Batista ustpi. Episkopat jednak ograniczy si do wezwania, by rzd zaprzesta gwatw, a
jedynie biskup z Matanzas, Alberto Martin, w swoim imieniu i arcybiskupa przekaza dyktatorowi danie ustpienia. Zwikszyo to represje wobec katolikw, a do umiercenia kilku ich przywdcw.
Zwycistwo rewolucji (1959) nie zakoczyo walki i rozprawiania si z tymi, ktrych nazywano kontrrewolucjonistami. Si narzucano reformy strukturalne. Arcybiskup Serantes ostrzega przed rozstrzeliwaniem kontrrewolucjonistw, gdy nie naley nowego drzewka wolnoci i sprawiedliwoci zbryzgiwa
krwi. Gdy zbiegy z Kuby wsppracownik Fidela Castro, Pedro Luis Diaz, ujawni plan wprowadzenia
komunizmu, katolicy na narodowym kongresie z udziaem miliona ludzi, w obecnoci Fidela Castro, wystpili z daniem katolickiej Kuby. Paday okrzyki: Kuba, tak! Rosja, nie! Doszo wic (1959-1961) do
konfrontacji Kocioa z nowym reimem, zwaszcza e Fidel Castro oficjalnie prowadzi walk ideologiczn, goszc tez: kto jest antykomunist, jest antyrewolucjonist. Gdy zarzuca ksiom i katolikom,
e s zdrajcami, arcybiskup Serantes opublikowa list pasterski Ani zdrajcy, ani pariasi, przypominajc,
e dyktator Machado tak samo za opozycj nazywa katolikw zdrajcami. W licie pasterskim Rzym albo
Moskwa ostrzeg przed wspprac z reimem komunistycznym. Biskupi za w licie do Fidela Castro
(4.12.1960) postawili kategoryczne danie odejcia od ateistycznego komunizmu. Castro zerwa rozmowy i odebra Kocioowi dostp do rodkw masowego przekazu. Nasilenie konfrontacji nastpio, gdy
Stany Zjednoczone (1961) bombardoway Hawan, a uchodcy kubascy wyldowali, by prowadzi walk z reimem. Doszo do masowego aresztowania duchownych i wieckich katolikw. Fidel Castro
(1.05.1961) proklamowa Kub socjalistyczn republik. Zapewnia, e nie wyklucza wspistnienia rewolucji i religii, lecz Koci mia by jej cakowicie podporzdkowany. Doszo do zaj, podczas ktrych byli ranni i zabici, nastpiy aresztowania ksiy i deportacje.
Kuba popieraa rewolucje w innych krajach Ameryki aciskiej. Jan XXIII mia rozeznanie, e reim
Fidela Castro nie jest przejciowy, czyni wic starania o zmian jego stosunku do Kocioa. Wysa na
Kub nuncjusza Cesarego O. Zacchiego, ktry podj mudny dialog, kontynuowany za Pawa VI. Zmiany byy powolne. Fidel Castro pozwoli na wydanie w duym nakadzie encykliki Jana XXIII Pacem in
terris, a po mierci papiea ogosi trzydniow aob pastwow. Biskupi kubascy po Medellinie przerwali 8-letnie milczenie i ogosili komunikat o dziaaniu na rzecz rozwoju Kuby. Nad odpreniem pracowa nowy arcybiskup z Hawany, Francisco Oves. Do Hawany przyby (1974) specjalny wysannik papiea, biskup Agostino Casaroli. Fidel Castro zjawi si niespodziewanie na jego mszy w kaplicy nuncjatury i w rozmowie owiadczy gotowo normalizacji stosunkw pastwa i Kocioa. Pena normalizacja nie bya moliwa wobec nieustpliwego trwania Fidela Castro przy komunizmie, Koci na Kubie
mia nadal ogromne trudnoci w dziaaniu.
Rozdzia 24
KOCI W PIERWSZYM I DRUGIM WIECIE
Gdy sobr koczy sw dziaalno, dorastao nowe pokolenie ludzi, ktre nie znao drugiej wojny wiatowej ani ogromnego wysiku woonego w odbudow materialn wiata po jej zniszczeniach. U tego
pokolenia ujawni si, najsilniej w 1968 roku, kryzys idei. Koci wczy si w jego przezwycienie,
tym bardziej e oglny kryzys idei w krajach najbardziej cywilizowanych mia wpyw na kryzys postaw
wielu duchownych i wieckich katolikw, jak na omwiony ju kryzys powoa kapaskich i zakonnych. W wielu krajach, take Trzeciego wiata, obok laicyzacji wystpiy silnie jako jej przeciwstawienie nieformalne ruchy religijne, szczeglnie ruchy charyzmatykw.
239
Koci w Ameryce Pnocnej (Stany Zjednoczone i Kanada) ujawni sw aktywno podczas soboru i
po nim, cho moe te intensywniej ni w Europie dozna kontestacji czci duchowiestwa.
Koci w Europie Zachodniej mia niewtpliwie najwikszy wkad w doktryn soborow, ale przez
sobr uwiadomi sobie jeszcze bardziej odpowiedzialno za ewangelizacj wiata, za komunizm, za
pomoc dla Trzeciego wiata i jego Kocioa, a take za rechrystianizacj ycia, potrzebn prawie we
wszystkich krajach Europy Zachodniej. Koci w Europie Wschodniej mia dwa szczeglnie wane
zadania do spenienia: broni si przed narzucan ateizacj, a przez realizacj uchwa soborowych dokona odnowy katolicyzmu. Katolicko Polski, stale osabiana polityk wyznaniow reimu, nie tylko si
ostaa, ale Koci przez milenium Chrztu Polski i Wielk Nowenn sta si niezwycion si moraln
narodu i faktycznie jedyn, dopki nie uksztatowaa si przy jego pomocy druga sia moralna narodu,
Solidarno.
Kryzys idei 68
Mode pokolenie w latach szedziesitych ulego buntowi przeciw dotychczasowej kulturze i mentalnoci, stawiajc czsto ten jeden zarzut, e jest to kultura spoeczestwa konsumpcyjnego. Zacz si czas
kontrkultury i kontestacji, a jego zapowiedzi byo pojawienie si w Kalifornii (1964) pierwszych grup
hippisw. Ruch kontestacji obj cae Stany Zjednoczone, niektre pastwa Ameryki aciskiej i wikszo krajw Europy Zachodniej. Dochodzio do manifestacji i zaj. Narkotyzowanie si czci modziey wystpio w niepokojcych rozmiarach patologii spoecznej. Przyczyny demonstracji w poszczeglnych krajach byy rne. Modzie studencka w Polsce demonstrowaa (1968) w obronie swych praw.
Ogln wszake przyczyn byo to, co nazwano kryzysem idei lub kryzysem wartoci. Modzi kontestatorzy kwestionowali sens dotychczas goszonych idei i uznawanych wartoci, w tym take chrzecijaskich. Na Zachodzie wystpia u nich pewna fascynacja ideami rewolucyjnymi marksizmu, a nawet maoizmu (Czerwona ksieczka Mao Tse-tunga). Ze wzgldu na wzrost poziomu wyksztacenia poszerzao
si krytyczne nastawienie do obowizujcych autorytetw, take do autorytetu Kocioa i duchowiestwa.
Z tym czya si u katolikw skonno do samodzielnego podejmowania decyzji doktrynalnych i moralnych. Na przykadzie katolicyzmu pnocnoamerykaskiego mona powiedzie, e jedna z istotnych
przyczyn tkwia w nowym pojmowaniu wolnoci. Katolicy, wychowani przed soborem w tradycyjnej
ulegoci wobec wadz kocielnych, znaleli si w nowej sytuacji: cz profesorw teologii dogmatycznej i moralnej gosia opinie dajce podstaw do przekonania, e w nauce teologicznej nie ma twierdze,
ktre byyby pewne, poczynajc od rzeczywistej obecnoci Chrystusa w Eucharystii a koczc na sprawie
kontroli urodze. Cz katolikw, przyzwyczajonych, e Koci mia gotow odpowied na kade pytanie, popada w drug skrajno i wtpia, czy Koci jest w ogle zdolny do rozwizywania jakichkolwiek problemw doczesnej egzystencji.
We Francji, na specjalnym kolokwium (24.03.1968) grup: Christianisme et Rvolution, conomie et
Humanisme, Frres du Monde, Groupes Tmoignage Chrtien, podpisano rezolucj, w ktrej goszono:
Rewolucja wydaje si nam jedyn moliw i stosown drog do radykalnych zmian ekonomicznych i
spoecznych. Nie bdzie jednak rewolucji strukturalnej bez rewolucji kulturalnej. [...] Ta rewolucja zakada odrzucenie w chrzecijastwie jego form mylenia, wyraania si i dziaania. Jestemy przekonani, e
powinnimy wczy si w walk klas i uciskanego ludu, aby je wyzwoli we Francji i na caym wiecie.
Walka rewolucyjna wcza si w perspektyw budowy Krlestwa Boego, bez identyfikowania si z nim.
Uznajemy dla kadego chrzecijanina, tak samo jak dla kadego czowieka, prawo uczestniczenia w tych
przemianach rewolucyjnych, nie wyczajc walki zbrojnej. We Francji kontestacja modziey ujawnia
si najsilniej, czego wyrazem byy (3.05.1968) zajcia na uniwersytecie w Nanterre, przeniesione na Sorbon w Paryu, gdzie w jednym starciu z policj 600 osb odnioso rany.
Kontestacja skierowaa si przeciw instytucjom kocielnym. Gos krytyczny w Kocioach ewangelickich i w Kociele katolickim zabierali wieccy. We Francji mwiono: ulica znalaza si w Kociele albo
Duch wity znajduje si na barykadach. Z ulic zaczli si czy niektrzy ksia. Oskarano Koci,
e udziela oparcia porzdkowi ustabilizowanemu i e realizacja soboru posuwa si zbyt powoli, trzeba
wic ten proces przyspieszy. Kapani i pastorzy w Zielone witki 1968 roku, bez opowiadania si ko-
240
mukolwiek, wsplnie sprawowali Eucharysti, aby przyspieszy jedno Kociow. Zwikszyo si odchodzenie ksiy, ktrzy jako usprawiedliwienie podawali pragnienie wczenia si w normalne ycie
spoeczne przez maestwo, prac i walk polityczn. Wedug owiadczenia kontestacyjnej grupy changes et Dialogue czyni to kapani, ktrzy nie chc by nadal funkcjonariuszami, czarownikami, widzami z balkonu, lecz ktrzy omielaj si nabra odwagi przez wezwanie i dziaanie ludzi zaangaowanych w walk.
Kryzys w Kociele czy si cile z oglnym kryzysem idei. Integryci spod znaku biskupa Lefebvrea
nie chcieli tego dostrzec, przekonani, e jest to sprawa czysto wewntrzna Kocioa, jego autodestrukcja,
samozagada przez nieszczsny sobr. Inni za, a wrd nich cz teologw czynnych na soborze, zrzucaa win na faszyw interpretacj uchwa soborowych. Mwiono o pochopnym porzuceniu dawnych
instytucji, ktre trzymay katolikw w ryzach, i zbyt szybkim dopuszczaniu nowych, dziaajcych autorytatywnie, bez przygotowania ludzi, ktrych w Kociele oszoomia wolno, wprowadzona przez sobr.
Ruchy charyzmatykw
O charyzmatach wypowiada si Sobr kilkakrotnie, mwic oglnie, e s rozmaite dary hierarchiczne i
charyzmatyczne. Teologowie ucilili pojcie darw charyzmatycznych jako darw nadprzyrodzonych,
ktrych Chrystus uwielbiony udziela wiernym przez Ducha witego w celu wypenienia okrelonej suby
we wsplnocie Ludu Boego. Ruchy charyzmatyczne rodziy si ze wiadomoci katolikw, e Duch
wity dziaa nie tylko w yciu caego Kocioa, ale take w maych wsplnotach ludzi wierzcych. Byy
spontaniczne jako ruchy odnowy przeciw skostniaym strukturom oraz formom religijnym i teologicznym. Wrd protestantw wystpiy ju wczeniej pod rnymi nazwami jako ruchy kontestacyjne
przeciw stagnacji ewangelickiego ycia religijnego. Tym chyba naley tumaczy wywoanie nowych
ruchw religijnych przez modzie. Gdy w Dallas odbywa si Midzynarodowy Kongres Ewangelizmu
(Explo 72), zebrao si ponad 75 tys. modziey (cz katolickiej), dajc pocztek ruchowi Jesus Woodstock. Niektre ewangelickie ruchy religijne przyjy formy strukturalne, jak Kocioy zielonowitkowcw.
Katolickie ruchy charyzmatykw, zwane ruchem odnowy charyzmatycznej, powstay w Stanach Zjednoczonych, gdy na uniwersytecie Duquesne w Pittsburghu (1967) profesorowie i studenci wydziau teologicznego zaczli schodzi si na wspln modlitw. Podczas tych spotka dowiadczyli dziaania darw
nadprzyrodzonych (glossolalia). Krajowa Konferencja Episkopatu powoaa komisj do zbadania zaoe
tego ruchu. Gdy ocenia, e jest teologicznie poprawny, ma silne podstawy biblijne i moe doprowadzi
swych czonkw do lepszego zrozumienia roli chrzecijanina w Kociele, udzielia mu (1969) ostronego
poparcia. Postanowiono jednak oceni warto tego ruchu wedug skutkw, jakie jego zaoenia wywieraj na uczestnikach charyzmatycznych zgromadze modlitewnych. Ruch w Ameryce i w innych krajach
rozwija si szybko.
W Quebecu katolicka odnowa charyzmatyczna zacza si w 1971 roku, a po dwch latach obejmowaa
50 modlitewnych grup charyzmatykw. W tym samym czasie kanadyjski narodowy kongres charyzmatyczny zgromadzi 4 tys. uczestnikw. W Stanach Zjednoczonych w smym midzynarodowym kongresie Katolickiego Ruchu Odnowy Charyzmatycznej (1974) wzio udzia okoo 25 tysicy uczestnikw, z
jednym kardynaem, dwunastu biskupami i siedmiuset ksimi. Wedug nauki soborowej charyzmatycy
podlegaj osdowi Kocioa. W Konstytucji dogmatycznej o Kociele stwierdzono: Jeden jest Duch, ktry rozmaite swe dary rozdziela stosownie do bogactwa swego i do potrzeb posugiwania, ku poytkowi
Kocioa. Wrd darw tych gruje aska Apostow, ktrych powadze sam Duch poddaje nawet charyzmatykw. Dowiadczenie ycia wskazywao na konieczno osdu Kocioa, gdy ruchom charyzmatykw zagraay niebezpieczestwa, jak radykalne zrywanie z istniejcymi strukturami czy nieuznawanie
innych form pobonoci, jak tylko charyzmatyczne. Doceniano natomiast religijny dynamizm tych ruchw, entuzjazm i gorliwo apostolsk, wysoki poziom ycia moralnego i prawdziwie chrzecijask
agape.
241
Aktywno Ameryki Pnocnej

Aktywno katolikw Ameryki Pnocnej (Stanw Zjednoczonych i Kanady) w tworzeniu Ruchu Odnowy Charyzmatycznej bya czci wielkiej aktywnoci Kocioa w obu krajach, cho nie omin ich kryzys 68, a kryzys kapastwa i ycia zakonnego w Stanach Zjednoczonych by szczeglnie szeroki i gboki. Aktywno pozytywna obejmowaa kilka dziedzin ycia Kocioa, w tym rozwj jego struktur.
W Stanach Zjednoczonych na pocztku lat osiemdziesitych liczono 30,2% katolikw na 238 mln 800
tys. ludnoci. Koci w cigu dwudziestu lat zwikszy o 7 liczb metropolii, otrzymujc (1958) osobn
metropoli dla unitw Ukraicw w Filadelfii, obok istniejcej tam ju wczeniej metropolii dla katolikw obrzdku aciskiego. W metropoliach o 28 zwikszya si liczba biskupstw. Wedug krajowej statystyki katolickiej z 1980 roku Koci mia 10 kardynaw, 27 arcybiskupw, 306 biskupw, 58.621 ksiy. W Soborze Watykaskim Drugim udzia brao 246 biskupw, majc znaczny wkad w jego prace.
Koci amerykaski mia duy wkad materialny w koszta utrzymania Soboru.
Dziaalno Kocioa na zewntrz zaznaczya si wielk aktywnoci w trzech dziedzinach: w misjach (w
1980 roku 6455 misjonarzy) w pomocy materialnej dla Kocioa w krajach biednych, w 'tym take dla
Kocioa w Polsce, oraz w dziaalnoci ekumenicznej. W wewntrznej dziaalnoci Kocioa nadal trwaa
aktywno w rozwijaniu, a po kryzysie 68 w utrzymywaniu szk katolickich, w rozwoju prasy katolickiej, w tworzeniu dobrych katolickich programw radiowych i telewizyjnych.
Katolicy nadal (musieli okrela swe stanowisko wobec problemu rasowego, cho wypowiedzi i zarzdzenia niektrych biskupw w poprzednim okresie jednay Murzynw dla katolicyzmu. Jeli przyj za
uzasadnion wypowied Murzyna, pastora protestanckiego z 1964 roku, to nastpi bezprecedensowy
trend ku katolicyzmowi u Murzynw. Katolicy na korzy Murzynw organizowali marsze demonstracyjne w Selmie, w stanie Alabama, i w innych miastach, cho byli te wspwinna tragicznych wydarze w
Cicero, Berwyn i na przedmieciach Chicago.
Kryzys wewntrzny Kocioa przy kocu lat szedziesitych dotkn w sposb najbardziej widoczny
dwch dziedzin: stanu duchownego i zakonnego oraz katolickiego szkolnictwa. Najszybciej zaznaczy si
spadek liczby sistr zakonnych, z 170.438 w 1961 roku do 153.645 w 1971 roku. Liczba kapanw diecezjalnych wzrosa z 32.000 w 1960 roku do 37.000 w 1970 roku, a nastpnie spada do 35.000 w 1980
roku. Liczba uczniw we wszystkich typach szk katolickich bya bardzo wysoka, 5 mln 500 tysicy, w
roku szkolnym, 1965/66, a wynosia ju tylko 3 mln 500 tysicy w roku 1974/75. Katolikw Obejmowa
te stale wzrastajcy, oglnoamerykaski kryzys rodziny, ktrego zewntrznym wyrazem staa si
ogromnie wysoka liczba rozwodw: w 1960 roku na 1 mln 523 tys. zawartych maestw przypadao 393
tys. rozwodw, a w 1975 roku na 2 mln 152 tys. 662 zawarte maestwa - 1 mln 36 tys. rozwodw. Do
tego zjawiska dochodzi wzrost zwizkw maeskich ani nic rejestrowanych pastwowo, ani nie zawieranych w kociele.
W mentalnoci katolikw nastpiy zmiany niekorzystne. Za ich wyraz uznaje si, e zaraz po soborze
54% katolikw przyjmowa prawo Kocioa do wydawania orzecze w sprawie regulacji urodze, a pod
koniec lat siedemdziesitych tylko 32% katolikw.
Stan religijnoci w Stanach Zjednoczonych, mierzony kryteriami socjologicznymi, wyraa si wiar w
Boga 90% ludnoci kraju (wszystkich religii i wyzna) i 82% ludnoci modlcej si indywidualnie (60%
raz dziennie). Na msz w niedziele i wita uczszczao 50% katolikw, przystpujcych czsto do komunii w. Ocenia si, e nawiedzanie kociow albo chodzenie do spowiedzi zmniejszyo si w bardzo
wielkim stopniu, ale uczestnictwo w innych formach liturgicznych zyskao na liczbie. Nie zadowalajc si
osigniciami przeszoci, Amerykanie szukaj czego nowego i bardziej doskonaego w Kociele przyszoci.
W Kanadzie Koci okaza, na miar swych moliwoci, nie mniejsz aktywno ni w Stanach Zjednoczonych, majc w stosunku do oglnej liczby ludnoci (25 mln 400 tys.) wikszy procent katolikw
(47,6%). Organizacyjnie zyska 2 metropolie i 10 biskupstw. W 1978 roku mia trzech kardynaw.
Koci nadal prowadzi misje wrd Indian i Eskimosw, bo tylko poowa wyznawaa katolicyzm. Bra
liczny udzia w misjach zewntrznych, ktrymi (1967) zajmowao si 4886 ksiy, braci i sistr zakonnych oraz ludzi wieckich. Katolicy anglosascy dziaali przez Scarboro Foreign Mission Society, czc
242
pomoc religijn z ekonomiczn. Rozgosu nabraa decyzja kardynaa Paula Bmile Legera o zoeniu
urzdu arcybiskupa Montrealu i pjciu na misje. Dziki wybitnym jednostkom, jak Romeo Maione, ktry sta na czele Rady Konsultorw wieckich Synodu Biskupw w Rzymie (1967), czy Pierre Trudeau,
ktry zosta premierem (1968), laikat kanadyjski zwrci na siebie uwag midzynarodowej opinii, nie
tylko katolickiej. Znaczenie za jego w Kociele kanadyjskim podkreli biskup z London (Ontario), Gerald E. Carter, gdy odprawiajc (1966) pierwszy synod w Kanadzie po soborze, powoa na jego czonkw wicej wieckich katolikw ni duchownych.
Z okazji setnej rocznicy pastwa kanadyjskiego i Wystawy wiatowej (Expo 67) w Montrealu urzdzono
Midzynarodowy Kongres Teologiczny o orientacji ekumenicznej. Uznano, e dla Kocioa katolickiego
byo to najwaniejsze wydarzenie o charakterze ekumenicznym od Soboru Watykaskiego II.
Dechrystianizacja Europy Zachodniej
Koci w krajach Europy Zachodniej mia bardzo zrnicowane oblicze. Nierwny by wkad w sobr
ich Episkopatw, realizacja jego uchwa, intensywno ycia katolickiego, spenianie praktyk religijnych
i ostrze kryzysu 68. Wsplne wszake byo to, e we wszystkich krajach trwa proces dechrystianizacji
(laicyzacji, sekularyzacji), cho te w rnym stopniu. W socjologicznym tumaczeniu zjawiska dechrystianizacji niektrzy mwili o utracie przez og katolikw, nawet po Soborze, zaufania do Kocioa, ktry nadal obowizujcymi prawami utrudnia dostp do sakramentw, przez co wyklucza wielu ze swego
krgu. Ukuto nowy termin: ekschrystianizacja, co miao oznacza usuwanie ludzi z Kocioa przez jego
nadmierne wymagania.
Proces dechrystianizacji trwa, cho Koci wszdzie rozwija si strukturalnie, nawet w bardzo zdechrystianizowanej Francji, w ktrej zwikszono liczb biskupstw, gwnie z potrzeby podziau wielkiego
Parya na kilka diecezji. Koci, rozwijajc swe struktury (take parafie), chcia usprawni duszpasterstwo, by nie tylko zahamowa proces de-chrystianizacji, ale nada katolicyzmowi ksztat posoborowy.
Stolica Apostolska, utrzymujc z pastwami stosunki dyplomatyczne, czuwaa nad zapewnieniem Kocioowi odpowiednich warunkw dziaania, a take staraa si zapobiega laicyzacji ycia publicznego,
zalenej od wadz pastwowych.
Pastwa Europy Zachodniej, z wyjtkiem Danii, Norwegii, Szwajcarii i Szwecji, utrzymyway swoje ambasady przy Watykanie. W Szwajcarii istniaa wszake nuncjatura, a w Kopenhadze rezydowa delegat
apostolski dla krajw skandynawskich. Islandia miaa nuncjatur i utrzymywaa swojego ambasadora
przy Watykanie. Stolica Apostolska zawara ukady z Austri, regulujce sprawy Funduszu Religijnego,
nauczania religii w szkoach i utworzenia biskupstwa Burgenland. Zawara konwencje z kilku rzdami
krajowymi w Republice Federalnej Niemiec (Bawaria, Dolna Saksonia, Nadrenia-Palatynat, Kraj Saary),
dotyczce gwnie organizacji Kocioa i szk katolickich. Ukad ze Szwajcari (1968) i jego uzupenienie ustalay now diecezj w Lugano, podobnie jak ukad z Monako podnosi jedyne w nim biskupstwo do rangi arcybiskupstwa. Wana bya konwencja z Hiszpani (1976), gdy w jej nowych warunkach ustrojowych po mierci dyktatora Franco dokonaa zmian i uzupenie w konkordacie. Zaczynaa si
od oglnego stwierdzenia, e Pastwo Hiszpaskie uznaje prawo Kocioa katolickiego do penienia jego
misji apostolskiej oraz gwarantuje swobodne i publiczne wykonywanie waciwej mu dziaalnoci, a w
szczeglnoci dziaalnoci kultowej, jurysdykcyjnej i nauczycielskiej. W adnym z pastw nie doszo do
jawnego konfliktu rzdu z Kocioem. Byy natomiast tarcia midzy partiami politycznymi i chadecj,
tam gdzie penia wadz, majc wasny rzd lub udzia w rzdzie koalicyjnym. Katolicy w dziaalnoci
politycznej i spoecznej czsto czuli si niezaleni od hierarchii, zwaszcza e doktryna soborowa pozwalaa na rozrnienie katolickich stowarzysze, podlegajcych hierarchii, i organizacji katolikw, ktre
s autonomiczne.
Jako przykad dechrystianizacji zwykle podawano Francj, bo w niej stale malaa liczba katolikw
praktykujcych i silnie wystpowao amanie chrzecijaskich zasad. Takie zjawiska negatywne pojawiy
si te, czsto w nie mniejszym stopniu, w innych krajach, lecz francuskie stay si najbardziej znane,
gdy tam prowadzono systematycznie badania socjologiczne. Wedug nich w 1950 roku 30% Francuzw
uczestniczyo w niedzielnej mszy witej, w 1966 roku - 23%, w 1972 roku - 17%, w 1980 roku - 12 pro-
243
cent. Wzrastaa liczba rozwodw: w 1963 roku rozpadao si jedno na dziesi maestw, w 1979 jedno
na pi, a w 1985 jedno na trzy. Rozpowszechniaa si praktyka wsplnego zamieszkania modych bez
zawierania maestwa. Obraz statystyczny nie jest peen, bo zjawiska byy zrnicowane co do regionw
kraju, nadto wystpi tylko may spadek chrztw dzieci, a stale due byo uczestnictwo w katechezie. Za
katolikw wic na pocztku lat osiemdziesitych uwaao si 76,4% Francuzw, legitymujcych si
swoim chrztem, ochrzczeniem dzieci i posyaniem ich na katechez przed I Komuni w., natomiast tylko
62% zgaszao sw rzeczywist wiar w Boga, a 10% zdecydowanie deklarowao ateizm.
Rechrystianizacja Europy Zachodniej
We Francji i w innych krajach Europy Zachodniej, obok procesu dechrystianizacji i okresowo silnej kontestacji czci duchowiestwa i katolikw, nawet integrystycznego, a jak si pniej okazao schizmatyckiego ruchu arcybiskupa Marcela Lefebvrea, wystpowa proces soborowej odnowy katolicyzmu, w tym
te wiadome dziaanie na rzecz rechrystianizacji Europy, jako wsplne zadanie katolikw i ewangelikw.
Wrd katolikw po soborze uksztatoway si trzy nurty stosunku do Kocioa, wystpujce w kadym
kraju, cho w rnym zakresie. Jeden oddalajcy ich z rnych przyczyn od praktyk religijnych i Kocioa, cho czsto yczyli sobie mie pogrzeb kocielny, drugi - tworzcy w Kociele z duchowiestwem
elit katolick wedug odnowionego przez sobr katolicyzmu, trzeci - pobudzajcy aktywnych katolikw,
zwaszcza zaangaowanych w sprawy spoeczne i kocielne, by dalej prowadzi zmiany soborowe, jeszcze bardziej nowoczesnym uczyni katolicyzm w nauczaniu i yciu, lecz czsto wbrew Kocioowi. Niewtpliwie i ta grupa mylaa o rechrystianizacji spoeczestwa, cho trudno ustali, na ile szkodzia lub
suya temu zadaniu.
Elit katolick posoborow najbardziej odznaczajc si dziaalnoci w Kociele niewtpliwie miaa
Francja, ale stale malaa w niej liczba praktykujcych katolikw. Sytuacja wyznaniowa w innych krajach
romaskich bya dla Kocioa katolickiego pomylna. Wedug statystyki z tego samego czasu co francuska, Andora (40 tys. ludnoci) miaa 99,1% katolikw, Hiszpania (38 mln 600 tys.) - 96,9%, Malta (380
tys.) - 97,3%, Monaco (30 tys.) - 90,7%, Portugalia (10 mln 230 tys.) - 94,1%, San Marino (20 tys.) 93,2%, Wochy (57 mln 100 tys.) - 83,2 procent. W tych krajach praktyki religijne take malay, cho w
Hiszpanii i Portugalii dominowa tradycyjny katolicyzm. Nie oznacza to, e w nich nie wystpiy kontestacje ksiy i wieckich. Dwa kraje Beneluxu, Belgia (9 mln 850 tys. ludnoci) i Luksemburg (360 tys.)
miay podobnie wysok liczb ochrzczonych katolikw (90%, 93%), natomiast w Holandii (14 mln 480
tys.) byo ich 43,1%, a protestantw 42,4%, nadto a 12,1% podajcych si za ateistw lub bezreligijnych.
W Holandii, czciowo te w Belgii, wystpili ksia i katolicy bardzo aktywni, lecz nie poprzestajcy
na zmianach soborowych. Dyli do radykalnych zmian, wedug nich wynikajcych z soboru. Gona
staa si sprawa katechizmu holenderskiego, przygotowanego przez Instytut Katechetyczny w Nimwegen
i wydanego za aprobat holenderskiego Episkopatu, z podtytuem Przepowiadanie wiary dorosym. Tumaczony od razu na kilka jzykw, wywoywa zarzuty, e zawiera herezj. Mia faktycznie pewne
opuszczenia z katechizmowej nauki Kocioa i niedokadne sformuowania. Powoana przez Stolic Apostolsk komisja teologw, a potem komisja kardynaw przygotowaa poprawiony tekst, ktry przekazano kardynaowi Alfrinkowi jako jedyny do publikacji.
W krajach jzyka niemieckiego (Austria, Lichtenstein, Republika Federalna Niemiec, cz Szwajcarii)
przyjto takie samo tumaczenie ksig liturgicznych posoborowych i katolicyzm by podobnej jakoci,
lecz rne byy proporcje wyznaniowe. Austria na 7 mln 550 tys. ludnoci miaa 88,8% katolikw, 6,5%
protestantw i 0,6% mahometan, Lichtenstein (26 tys.) - 87,9% katolikw i 10,7% protestantw, Republika Federalna Niemiec (61 mm) - 44% katolikw, 47,3% protestantw, 2,7% mahometan oraz 4,6%
ateistw i bezwyznaniowcw, caa Szwajcaria (6 mln 400 tys.) - 53,6% katolikw, 43,2% protestantw i
0,3% mahometan. Katolicyzm przeywa te same problemy, co we Francji, Belgii i Holandii, natomiast
jego specyfik byy dobre formy organizacyjne i dua pomoc, wiadczona Kocioom Trzeciego wiata i
Wschodniej Europie.
244
Na Wyspach Brytyjskich (Anglia, Walia, Szkocja, Irlandia Pnocna, Republika Irlandii) posoborowy
katolicyzm irlandzki, stale jeszcze tradycyjny wrd ludu, rni si od katolicyzmu angielskiego, czciowo elitarnego, czciowo liberalnego. W Zjednoczonym Krlestwie Wielkiej Brytanii i Irlandii Pnocnej na 56 mln 600 tys. ludnoci byo oglnie 13,2% katolikw, lecz w Irlandii Pnocnej stanowili
35%, w Szkocji 20%, a w Walii 4,7% ludnoci. W Republice Irlandzkiej na 3 mln 570 tys. ludnoci
95,3% przyznawao si do katolicyzmu, a 2,9% do anglikanizmu.
W krajach Europy Pnocnej (Dania, Finlandia, Grenlandia, Islandia, Norwegia, Szwecja) katolicyzm,
mia stale charakter diaspory. Koci katolicki tylko w Szwecji (8 mln 350 tys.) posiada wicej wyznawcw ni jeden procent (1,4%). Katolicy, cho wczeni w ruch ekumeniczny, czuli si w diasporze,
gdy ludno - poza Szwecj - co najmniej w 95 procentach naleaa do protestantyzmu. Doroli w stopniu o wiele mniejszym przyznawali si do wiary w Boga: 52% w Szwecji, 58% w Danii i 70% w Norwegii. W Szwecji wysoki by procent (28,7%) ateistw i ludzi bez adnej religii. Potrzeb rechrystianizacji
w tych krajach (w innych take) odczuwali nie tylko katolicy, ale te ewangelicy.
Dla rechrystianizacji ycia i dla odnowy katolicyzmu szukano odpowiednich rodkw, jak metodycznie
przebudowana i rozbudowana katecheza (katecheza kerygmatyczna, neokatechumenat), odnowiona liturgia, duszpasterstwo grupowe, ruch odnowy charyzmatycznej. Posoborowa odnowa liturgii, przyjta
przez og katolikw z zadowoleniem, poza maymi grupami integrystw, z arcybiskupem Lefebvre na
czele, u pewnej czci duchownych i wieckich katolikw doprowadzia do uznawania tylko jej chrystocentrycznego charakteru, co na pewien czas eliminowao u nich kult maryjny i pewne praktyki religijne,
ktre uznali za niepotrzebne, przestarzae czy nawet zabobonne.
Ateizacja Europy Wschodniej
Pewne osignicia polityki wschodniej Watykanu nie usuny urzdowego programu ateizacji w pastwach Bloku Wschodniego, day jedynie szans na przywrcenie Kocioowi hierarchw w niektrych
krajach. Wrogo reimw wobec Kocioa w tym dwudziestoleciu soborowym nie zanika, miaa jedynie
fale przytumienia lub oywienia.
W Zwizku Radzieckim pras wrcz ekscytowaa wrogo w stosunku do Kocioa. Moskiewski Ogoniok bi na alarm (1963), e we Lwowie istniej trzy tajne klasztory eskie. W tym samym roku w Komitecie Centralnym KPZR przygotowano kolejny program ateizacji (raport Ilyiczewa), wedug ktrego
postanowiono utworzy Instytut ateizmu naukowego, zorganizowa na uniwersytetach wydziay ateizmu
naukowego, wprowadzi w nauczaniu wyszym obowizkowe kursy propagandy antyreligijnej i ateistycznej, zakada w szkoach rednich i podstawowych modzieowe kluby ateistw i orodki propagandy ateistycznej, zwikszy produkcj filmw propagujcych ateizm, tworzy wita wieckie. Do realizacji tego programu przystpiono od razu na Ukrainie. Dyrektywy kremlowskie obowizyway w krajach demokracji ludowej, bo dziaalno w nich urzdw do spraw wyzna zaleaa od takiego samego
urzdu w Moskwie, jak wiadczy przykad pozwolenia na budow kocioa w Nowej Hucie.
Przeladowanie religii nie ustao przez cay okres. Przeciw temu protestowano publicznie (1964) w Paryu na zgromadzeniu okoo 3000 chrzecijan rnych wyzna, zebranych przez Komitet Midzynarodowy pod przewodnictwem Franois Mauriaca. Udzielono informacji, e w Zwizku Radzieckim istnieje
polityczne zaoenie usunicia religii cakowicie do 1980 roku. Ujawniono szereg faktw, a wrd nich
zamknicie trzech z omiu prawosawnych seminariw duchownych, otwartych w 1945 roku wskutek
wczesnej normalizacji ycia Cerkwi, oraz opustoszenie dwch seminariw przez zabranie wszystkich
klerykw do wojska.
Przeladowanie odczuwaa najbardziej Republika Litewska, ktra miaa najwicej ludnoci katolickiej.
Po uwizieniu lub usuniciu biskupw i wielu kapanw, po zanikniciu wielu kociow otwartych pozostao (1968) - wedug relacji administratora apostolskiego arcybiskupstwa kowieskiego, biskupa J.
Matulaitis-Labukasa - 641 kociow i kaplic z 1200 czynnych w 1939 roku, a z 2000 kapanw (1939)
na wolnoci byo 850 ksiy, lecz z nich jedna trzecia nie speniaa funkcji bd z powodu choroby, bd
skierowana na emerytur przez komisarza ludowego do spraw kultu. Jako przykad inwigilacji i stosowania represji wszdzie, gdzie byo mona, podano ukaranie (katolickiej rodziny za to, e na nagrobku wy-
245
pisaa Panie, zbaw nas! co ualano za haso antyradzieckie. O swojej tragicznej sytuacji litewscy (katolicy starali si informowa opini wiata. W 1971 roku wystosowano Petycja litewskich katolikw (17 054
podpisy) do Organizacji Narodw Zjednoczonych i do I sekretarza KPZR, Leonida Breniewa. Katolicy
litewscy nie taili swego rozalenia, e Stolica Apostolska stara si pertraktowa z reimem kremlowskim
o modus vivendi dla Kocioa, zamiast publicznie pitnowa jego zbrodnie. Mody mechanik (ur. 1953),
Romas Kolauta, podpali si w parku kowieskim, woajc: wolno dla religii! wolno dla Litwy! Rosjanie precz! Jego pogrzeb da okazj do manifestacji, podczas ktrej doszo do walki z siami bezpieczestwa.
Na Ukrainie w ogle nie byo mona mwi o Kociele katolickim, zwaszcza unickim, gdy urzdowo
nie istnia, wcielony do Cerkwi. Gdy zwolniony z wizienia metropolita lwowski Josyf Slipyj przyby do
Rzymu i zosta mianowany (1963) arcybiskupem wikszym Kocioa ukraiskiego, rzd radziecki protestowa w Watykanie, bo takiego obrzdku nie ma na Ukrainie. W nominacji widziano naruszenie warunkw zwolnienia Slipyja i groono, e moe to mie ujemny wpyw na starania si o modus vivendi Kocioa i pastwa w caym obozie socjalistycznym.
Dla Wgier Stolica Apostolska (abp Agostino Casaroli) prowadzia wanie (od 7.05.1963) pertraktacje o
ukad, ktry regulowaby sprawy kocielne. Ukad podpisany (1964) by pierwszym tego rodzaju aktem
prawnym w krajach socjalistycznych Europy Wschodniej. Zaatwi spraw nominacji biskupw i wyszych przeoonych zakonnych, zobowizujc ich do lubowania wiernoci Republice, i przekazywa
Episkopatowi Wgier zarzd Collegium Hungaricum w Rzymie, bo wadze reimowe miay stale pretensje o opanowanie go przez wgierski kler emigracyjny, wrogi Republice. Dla Kocioa na Wgrzech
ukad by korzystny, zaraz bowiem obsadzono biskupstwa, usuwajc narzuconych wikariuszy kapitulnych. Koci umocni si w walce z ateizacj, ale ona nie ustaa.
W Czechosowacji dla katolikw nadziej na popraw tragicznej sytuacji Kocioa staa si wiosna praska (1968). Trwaa krtko wskutek inwazji wojsk radzieckich, i niestety, take polskich, zdoano jednak
uzyska zwolnienie niektrych biskupw i duchownych z wizienia, cho na og nie pozwolono im wrci na urzdy. Nadal pozostay dawne rygory prawne, jak odprawianie naboestw w wyznaczonych godzinach. Nie cofnito zarzdze, ktre uniemoliwiay uczenie dzieci religii. W Pradze, ktra Liczya
okoo 500 tys. katolikw, w tym 100 tys. dzieci, na nauk religii zapisao si zaledwie 500 dzieci. Wielu
ksiy, poza uwizionymi, nie dopuszczano do penienia funkcji kapaskich. Okoo 1500 ksiy zarabiao na ycie pracujc (1968) w rnych zawodach.
Rumunia miaa tylko przebysk nadziei na popraw sytuacji religii i Kocioa, gdy Nikolae Ceausescu
zosta (1965) sekretarzem generalnym KPR, a dc do wadzy dyktatorskiej, na pocztku chcia sobie
zjedna opini w kraju i za granic. Zebra wwczas duchownych przedstawicieli wszystkich wyzna
religijnych i gratulowa im lojalnoci wobec pastwa i wkadu w budow nowej Rumunii. Jego doktrynerstwo komunistyczne, bdce przez pewien czas pod wpywami Chin, nie dopuszczao do osabienia walki
ideologicznej (ateizacji), a raczej j wzmogo.
W Bugarii, z okazji 20-lecia wyzwolenia (1964), amnestia przyniosa wolno dwm ostatnim z uwizionych kapanw katolickich, kapucynowi Robertowi Prustovowi i asumpcjonicie Marislavowi Bantchevowi, skazanym (1950, 1952) za szpiegostwo na 20 lat wizienia. Mniejsze ni w Rumunii i Czechosowacji rygory wobec Cerkwi i Kocioa nie oznaczay mniejszej indoktrynacji komunistycznoateistycznej.
Albania, najmniejsza i najbiedniejsza z pastw socjalistycznych, prowadzia - poza Zwizkiem Radzieckim - najsilniejsz i najbardziej systematyczn walk z religi. O przeladowaniu katolikw mwi Pawe
VI w licie apostolskim (1968) z okazji 500-leoia mierci Skanderbega, bohatera narodowego Albanii i
bohatera chrzecijastwa. Rzd w tym samym roku znis Statut Kocioa katolickiego (z 1951 roku),
odbierajc wszystkim instytucjom religijnym charakter instytucji publicznych. Po 1966 roku zamknito w
krtkim czasie 2169 wity chrzecijaskich i meczetw, ateizacj bowiem uznano za cel nadrzdny,
gdy na wzr chiski podjto (1967) rewolucj kulturaln, a Albani ogoszono pierwszym ateistycznym
pastwem wiata.
246
Jugosawia, nie nalec do obozu Wschodniej Europy, zdobya si na zawarcie (1966) ze Stolic Apostolsk ukadu, nazwanego Protokem ustale z rozmw w latach 1964-1966. Koci zyska swobod w
dziedzinie spraw religijnych i praktyk religijnych, a Stolica Apostolska - uznanie jej kompetencji i jurysdykcji nad Kocioem w Jugosawii. Tito wszake w swej polityce i dziaaniu nie rezygnowa z komunistycznego charakteru pastwa i z komunistycznej ideologii.
W Niemieckiej Republice Demokratycznej sytuacja Kocioa i religii pogorszya si, gdy w nowej konstytucji (1968) stwierdzono, e NRD jest pastwem socjalistycznym narodu niemieckiego i podporzdkowano Kocioy prawu konstytucyjnemu oraz zarzdzeniom, ktre bd wydane na jego podstawie.
Wydany wwczas nowy kodeks karny nie uznawa dawnej protekcji prawnej dla Kociow chrzecijaskich, a przez to spycha je do rzdu instytucji prywatnych. Nie bez znaczenia byy te idee nowego (od
1971) I sekretarza KC SED, Ericha Honneckera, ktry marzy o swoim wkadzie w integracj obozu
socjalistycznego, co nie mogo si obej bez integracji ideologicznej, i nawiza na paszczynie ideologicznej i politycznej cilejsz wspprac z KPZR. Potwierdzia to konstytucja z 1975 roku. Narzdziem
ateizacji stao si cakowicie przez pastwo zagarnite wychowanie dzieci i modziey.
Katolicko Polski
Po Polskim Padzierniku (1956) i zawarciu Maego Porozumienia wydawao si, e Koci bdzie mia
wiksz swobod dziaania ni w okresie stalinizmu. Nie wycofano si jednak z ogranicze jego praw,
wydajc nawet nowe zarzdzenia wrogie Kocioowi, najwyej raz bardziej, kiedy indziej mniej intensywnie realizujc reimowy (kremlowski) program walki z religi i Kocioem. Zaleao to od wewntrznej sytuacji spoeczno-ekonomicznej pastwa i od midzynarodowej sytuacji politycznej Bloku
Wschodniego. Do wybuchu wielkich napi spoecznych i ekonomicznych, do zaj i okrutnych represji
doszo w 1968 roku (demonstracje modziey), w 1970 roku (demonstracje robotnikw) i w 1976 roku
(strajki). Koci stan w obronie praw robotnikw, a zwaszcza w obronie represjonowanych. Fala wrogoci wadz partyjnych i pastwowych wobec Kocioa wzmoga si za W. Gomuki w okresie obchodw Millenium Chrztu Polski, za E. Gierka w czasie przygotowania nowej konstytucji (1975), narzucajcej Polsce charakter pastwa socjalistycznego, i walki o podporzdkowanie pastwu katechizacji kocielnej.
Do obchodw Millenium (1966) Koci przygotowywa nard przez Wielk Nowenn i peregrynacj
kopii Jasnogrskiego Wizerunku od parafii do parafii w caym kraju. Peregrynacja staa si manifestacj
wiary, a przez rekolekcje, misje parafialne, tumne przystpowanie do sakramentu pokuty i do komunii
w. skutecznym rodkiem pogbiania religijnoci. Pobudzaa do odwanego wyznawania wiary i prowadzia do wielu nawrce. W zwizku z przygotowaniem obchodw Millenium biskupi polscy z soboru w
Rzymie wysali listy do Konferencji Episkopatw wielu krajw, w tym take do Episkopatu Niemiec
Zachodnich. W tym licie, mwic o stosunkach Polski i Niemiec, wyznali: przebaczamy i prosimy o
przebaczenie. Dao to okazj do oskarania Prymasa i Episkopatu o zdrad narodu, do przedstawiania
dziejw Kocioa w Polsce jako szkodliwych dla narodu, co nie przeszkadzao reimowi w zawarciu
ukadu Warszawa-Bonn. Chcc pogry Koci, reim podczas centralnych uroczystoci milenijnych w
Gnienie i Poznaniu urzdzi konkurencyjne wiece. W Poznaniu przy zamku Gomuka przemawia na
wiecu, gdy Prymas gosi kazanie na placu katedralnym. Zachowanie si uczestnikw wiecu wskazywao,
e reim nie mia poparcia narodu w walce z Kocioem. Walka nie ustaa do upadku Gomuki (1970), a
najbardziej jaskrawymi jej przejawami byo branie klerykw do wojska, nakadanie nierealnych podatkw na seminaria duchowne, przeprowadzanie sekwestrw, prowadzenie kampanii prasowej, wykorzystywanie intelektualistw katolickich, w tym szczeglnie Paxu, do wrogich wystpie wobec hierarchii
kocielnej, represjonowanie duchownych, nie zatwierdzanych na stanowiska kocielne lub bezprawnie z
nich usuwanych.
Pawe VI chcia przyby na uroczystoci milenijne, lecz rzd si sprzeciwi, papie wic mianowa Prymasa swoim legatem. By za obecny na akademii w Rzymie, inaugurujcej (13 I) wiatowe obchody
Millenium Chrztu Polski. Z kolei Prymas nie otrzyma wwczas paszportu na wyjazd do Rzymu. Wrogoci reimu do Stolicy Apostolskiej nie usuna gra polityczna, jak postawienie we Wrocawiu Janowi
247
XXIII pomnika, bo chodzio jedynie o przeciwstawienie dobrego papiea zemu Prymasowi. Oglna sytuacja kraju i polityka midzynarodowa skonia wadze po Millenium, by pozwoli na wizyt w Polsce
arcybiskupa Casarolego i (kardynaa Franza Kniga z Wiednia. Doszo nastpnie do roboczych kontaktw ze Stolic Apostolsk i do ustanowienia bull Episcoporum Poloniae coetus (1972) staej organizacji
kocielnej na Ziemiach Zachodnich i Pnocnych. Uznano metropolitalne prawa Wrocawia i przydzielono tej metropolii biskupstwo gorzowskie i opolskie. Ustanowiono w nawizaniu do istniejcych ongi
biskupstw historycznych nowe diecezje: koszalisko-koobrzesk i szczecisko-kamiesk, wczajc je
z racji historycznych do metropolii gnienieskiej, ktrej te podporzdkowano diecezj gdask. Diecezj warmisk wczono do metropolii warszawskiej. Wkrtce metropolita wrocawski, Bolesaw Kominek, zosta kardynaem. Powoano delegacj watykask i delegacj polsk do staych kontaktw roboczych.
W tym trudnym okresie Koci mobilizowa katolicki nard obronnymi i programowymi listami Episkopatu Polski, znakomitymi i odwanymi kazaniami Prymasa, wielkimi akcjami duszpasterskimi,
oprcz Wielkiej Nowenny przed Millenium przygotowaniem duszpasterskim przed rocznic 600-lecia
Obrazu Matki Boskiej Czstochowskiej na Jasnej Grze, pod hasem sze lat wdzicznoci za sze wiekw ask, powtrn peregrynacj Jej Wizerunku po caym kraju, pielgrzymkami, uroczystociami, dziaaniem nowych struktur posoborowych, cho powoli wprowadzanych, systematycznie opracowanymi programami duszpasterskimi, homiletycznymi i katechetycznymi. Na polu wychowania dzieci i modziey
toczya si stale najcisza batalia Kocioa z reimem. W 195B roku oklnik ministra owiaty nakazywa
przestrzeganie zasady wieckoci szkoy. Usuwano krzye ze szk, usunito te religi ze szkolnego nauczania. Wrd aktw prawnych przeciwnych religijnemu wychowaniu nie zabrako ustawy sejmowej
(1972) o zadaniach Narodu i Pastwa w wychowaniu modziey i jej udziale w budowie socjalistycznej
Polski. By spoeczestwa nie razi sowem, ateizacja, mwiono o krzewieniu kultury wieckiej. W 1969
roku utworzono Towarzystwo Krzewienia Kultury wieckiej przez poczenie Stowarzyszenia Ateistw
i Wolnomylicieli oraz Towarzystwa Szkoy wieckiej. Patronowao wydawaniu antyreligijnych czasopism, jak Argumenty, Fakty i Myli, Wychowanie, Czowiek i wiatopogld. Episkopat wskazywa publicznie na ateizacj modego pokolenia. W licie pasterskim (1959), skierowanym do rodzicw i modziey, mwi o wychowaniu religijnym i odpowiedzialnoci za nie, a w 1973 roku na Konferencji Plenarnej uchwali deklaracj w sprawie wychowania modziey katolickiej w Polsce i przesa j marszakowi Sejmu. Nie tylko protestujc i upominajc, ale dziaajc pozytywnie, starano si dobrze zorganizowa katechizacj parafialn i opracowa dobre programy katechezy. Rozwinito studia katechetyki (katecheza kerygmatyczna) i przygotowanie katechetw. Przystpiono do tworzenia neokatechumenatu.
Wszystkie dziaania byy konieczne, bo stale wzrasta nacisk ideologii ateistycznej na spoeczestwo, jak
stwierdzili biskupi jeszcze w 1977 roku na Konferencji Plenarnej. Zdoano wszake obroni wiar wikszej czci narodu i katolicko Polski, co wicej, umocni polski katolicyzm.
wiadectwo temu da wybrany na papiea (16.10.1978) metropolita krakowski, Karol Wojtya, Jan Pawe II, wkrtce po soborze, na audiencji dla Polakw, gdy publicznie mwi o wierze, nie cofajcej si
przed wiezieniem i cierpieniem, o heroicznej nadziei, o zawierzeniu bez reszty Matce Kocioa. Podkreli, e bya to wiara Ksidza Prymasa Kardynaa Stefana Wyszyskiego i narodu polskiego. Doda, e
gdyby nie byo tej wiary, nie byoby na Stolicy Piotrowej tego Papiea-Polaka, ktry dzi peen bojani
Boej, ale i peen ufnoci, rozpoczyna nowy pontyfikat.
248

Histora Kosciola Katolickiego PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Histora Kosciola Katolickiego PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

HISTORIA KOCIOA KATOLICKIEGO

Rozdzia 33 KLASZTORY I ZAKON BENEDYKTA

Rozdzia 28 DZIEDZICTWO INNOCENTEGO III

Rozdzia 22 PAPIESTWO, WROGIE IDEE I SYSTEMY

Historia Kocioa Katolickiego tom 1

Epoka staroytnoci 30 - 692

Historia Kocioa Katolickiego tom 1

Epoka staroytnoci 30 - 692

Historia Kocioa Katolickiego tom 1

Epoka staroytnoci 30 - 692

Historia Kocioa Katolickiego tom 1

Historia Kocioa Katolickiego tom 1

Epoka staroytnoci 30 - 692

Historia Kocioa Katolickiego tom 1

Epoka staroytnoci 30 - 692

Historia Kocioa Katolickiego tom 1

EPOKA STAROYTNOCI 30 - 692

Epoka staroytnoci 30 - 692

Historia Kocioa Katolickiego tom 1

II OKRES 140 - 260

Epoka staroytnoci 30 - 692

Historia Kocioa Katolickiego tom 1

III OKRES 260 - 325

Epoka staroytnoci 30 - 692

Historia Kocioa Katolickiego tom 1

IV OKRES 324 - 451

Epoka staroytnoci 30 - 692

Historia Kocioa Katolickiego tom 1

V OKRES 451 - 590

VI OKRES 590 - 692

Epoka staroytnoci 30 - 692

Historia Kocioa Katolickiego tom 1

Epoka staroytnoci 30 - 692

Historia Kocioa Katolickiego tom 1

Epoka staroytnoci 30 - 692

Historia Kocioa Katolickiego tom 1

Epoka staroytnoci 30 - 692

Historia Kocioa Katolickiego tom 1

Epoka staroytnoci 30 - 692

Historia Kocioa Katolickiego tom 1

Epoka staroytnoci 30 - 692

Historia Kocioa Katolickiego tom 1

Epoka staroytnoci 30 - 692

Historia Kocioa Katolickiego tom 1

Epoka staroytnoci 30 - 692

Historia Kocioa Katolickiego tom 1

Epoka staroytnoci 30 - 692

Historia Kocioa Katolickiego tom 1

Epoka staroytnoci 30 - 692

Historia Kocioa Katolickiego tom 1

Epoka staroytnoci 30 - 692

Historia Kocioa Katolickiego tom 1

Epoka staroytnoci 30 - 692

Historia Kocioa Katolickiego tom 1

Epoka staroytnoci 30 - 692

Historia Kocioa Katolickiego tom 1

Epoka staroytnoci 30 - 692

Historia Kocioa Katolickiego tom 1

Epoka staroytnoci 30 - 692

Historia Kocioa Katolickiego tom 1

Epoka staroytnoci 30 - 692

Historia Kocioa Katolickiego tom 1

Epoka staroytnoci 30 - 692