Dünya Görüşü, Varlık Tasavvuru ve Düzen Fikri: Medeniyet Kavramına Giriş

zitivizmin etkisiyle modern dönemde “mit” (“ustur-esâtîr”)66 keli-

mesi hayalî, sahte, gerçek dışı gibi manalarda kullanılsa da kelime-
nin orijinal kullanımı, “ortaya çıkış hikâyeleri”ne ve dünya görü-
şüne atıfta bulunur. Mit, aklı temsil eden logos’a karşı, akıl-dışılığı,
dogmatikliği yahut insanlığın çocukluk çağlarındaki hezeyanlarını
ifade etmez her zaman. Yaradılış hikâyesi olarak da ifade edilebi-
lecek mitler ve mitolojiler, evrenin kutsal tarihini de anlatırlar. Ya-
kın doğu, kadim Mısır, Akdeniz ve Yunan mitolojileri, varlıkların
ortaya çıkışı, büyük kozmik hadiseler, ataların hikayeleri, büyük
şehirlerin kurulması, mabedin inşası gibi “kurucu hikâyeleri” akta-
rırlar. Bu mitlerin ortak teması, varlıkların nereden ve nasıl geldiği
ve neden mevcut şekillerine sahip olduklarıdır. Bu yüzden modern
mitoloji çalışmalarının kurucu isimlerinden Max Müller 1856’da
yayımladığı Comparative Mythology’sinde mitleri anlamak için fi-
lolojik yöntemi kullanır ve kelimelerin arkasında yatan anlamların
tarihini yazmak için mitlere başvurmak gerektiğini söyler.67
Mitlerin son tahlilde birer “mebde” yani köken ve ortaya çıkış
hikâyesi olması, dünya görüşü kavramıyla kayda değer bir paralel-
lik arz eder. Hesiod’un Theogony adlı eserinde gördüğümüz gibi,
bazen bu yaratılış ve köken mitleri, bir toplumun sosyal muhayyi-
lesini ve ahlakî tasavvurunu anlatırlar. Eflatun, kendinden önceki
Yunan mitolojilerini felsefî hakikatlerin anlatılmasında etkin araç-
lar olarak kullanır. Onun ünlü Mağara Metaforu ve Atlantis Efsa-
nesi, akla gelen ilk örneklerdir. Bu yüzden Mircae Eliade mitleri,
kadim toplumların dünya görüşleri olarak yorumlar. Bu mitlerde
anlatılan kıssalar, sadece olayları tasvir etmez, aynı zamanda in-
sanlara bir davranış modeli sunarlar. Bu kıssalardan hareketle ah-
lakî davranışlarını evrenin yapısıyla uyumlu hale getirmeye çalışan
insanlar, böylece kozmik düzen ile sosyal düzen arasında bir mü-
tekabiliyet ilişkisi kurarlar.68

“Dünya” Kavramı ve Kozmoloji

Dünya görüşü ve varlık tasavvuru, insanın içinde yaşadığı ve
varlığı tecrübe ettiği “dünya” kavramının da kaynağıdır. Burada

66  Şemseddin Sami, Osmanlıcada “mitoloji” kelimesinin karşılığının olma-

31
dığını, anlam itibariyle en yakın kelimenin Kur’an’da geçen “esâtîru’l-ev- Dîvân
velîn” (öncekilerin hikayeleri) ifadesi olduğunu söyler; bkz. Ş. Sami, Esâtîr, 2010/2
İnsan Yayınları, İstanbul 2004, s. 23.
67 ���������������������������������
��������������������������������
Bkz. Alasdair McIntyre, “Myth”, Encyclopedia of Philosophy, 2. bsk., Mac-
Millan, Detroit 2006, c. VI, s. 463-467.
68 ����������������
Mircae
���������������
Eliade, Myth and Reality, Harper & Row, New York 1968, s. 8.