İbrahim KALIN

diği mücadelelerin bir sonucudur. Bunların en nesnel ve bilimsel

olduğu durumlarda, bu tercihler aynı zamanda irrasyoneldir”.118
Modern teknolojiyi kontrol edemez hale gelen insanın kendi eliyle
ürettiği şeylere karşı yabancılaşması, Mumford’ın “irrasyonel ter-
cih” tespitini doğrulamaktadır.
Medeniyetin maddi-teknik yönü, insanın tabiat üzerinde tasar-
rufta bulunma ve tahakküm kurma çabasının bir sonucu olarak or-
taya çıkmaktadır. Descartes “İnsan, tabiatın efendisi ve sahibidir”
dediğinde, bu ilişkiye atıfta bulunuyordu.119 Modern hümanizmin
sunduğu indirgemeci varlık tasavvuru ve fizikalist tabiat anlayışı,
insan-tabiat ilişkisinin giderek bir çatışma ve tahakküm ilişkisine
dönüştüğünü göstermektedir.120 Weber’in “evrenin büyüsünün
bozulması” (disenchantment of the world) olarak tarif ettiği büyük
dönüşüm sonucunda varlık, anlamdan yoksun bir nesne haline ge-
lirken insan da bu varlığa anlam kazandırma tasarrufuna sahip tek
özne olarak kendini konumlandırır. Weber’in tanımı, insanın ev-
renle olan ilişkisini ve modern medeniyet tasavvurunu çarpıcı bir
şekilde ortaya koymaktadır:

“(…) prensipte esrarengiz ve hesaplanamaz güçler yoktur artık; tersine,

insan artık “hesap etme” (calculation)121 yoluyla her şeyin üstesinden
gelebilir. Bu demektir ki artık dünyanın büyüsü bozulmuştur. Esrarengiz
güçlerin var olduğuna inanan yabani insanların tersine, bizim ruhlara
hükmetmek yahut onlara yalvarmak için büyü gibi araçlara ihtiyacımız
kalmamıştır. Teknik araçlar ve hesap işlemleri artık bu görevi yapmakta-
dır. Aklîleşmenin (intellectualization) birinci anlamı işte budur”.122

“Büyüsü bozulmuş” ve sırrı çözülmüş bir âlemde yaşamak, bir

tarafta insanı kozmik bir yalnızlığa iterken, öbür tarafta onun var-
lığa ve hayata ilişkin bütün anlam formlarını hiçbir haricî kaynağa
başvurmadan kendisinden devşirme arzusunu tahrik etmektedir.

118 ����������������
���������������
Lewis Mumford, Technics and Civilization, Harbinger, New York 1963, s. 6.
119 �����������������
Rene Descartes, Discourse de la method 6, Oeuvres, 6:62.
����������������
120  Bu süreci kapsamlı bir şekilde ele alan iki çalışma için bkz. �����������
Seyyed Hos-
sein Nasr, Man and Nature: The Spiritual Crisis in Modern Man, The ABC
International Group, Chicago 1997 ve a.mlf., Religion and the Order of Na-
54 ture, Oxford University Press, Oxford 1996.
Dîvân 121 �����������������������������������������������������������������������
Rasyonalitenin
����������������������������������������������������������������������
aynı zamanda “hesap etme” anlamına geldiğini akılda tu-
2010/2 tacak olursak, Weber’in modern insanın eşya üzerindeki tasarruf ameliye-
sini bu kelimeyle ifade etmesi bir tesadüf değildir.
122 ������������������������������������������
Max
�����������������������������������������
Weber, “Science as Vocation” (1919), From Max Weber: Essays on So-
ciology, ed. H. H. Gerth ve C. W. Mills, Oxford University Press, New York
1946, s. 139.